Леанід Дранько-Майсюк ПАЭТАГРАФІЧНЫ РАМАН
Вершы, проза
Падрыхтаванае на падставе: Леанід Дранько-Майсюк, Паэтаграфічны раман: Вершы, проза — Мінск: Беларускае Таварыства “Кніга”, 2002. — 111 с, [10] іл.
Рэдактар: А. У. Лапцёнак
© OCR: Камунікат.org, 2010
© Інтэрнэт-версія: Камунікат.org, 2010
Уступ
Някляеў — не проста прозвішча, а знак, сімвал, калі хочаце, стыль паводзін.
Ягоная паэзія — заўсёднае паляванне на спакой, а сам ён, між тым, дастаткова ўраўнаважаны.
Я назіраў за ім шмат у якіх сітуацыях, часам зусім нязручных, і заўсёды здзіўляўся ягонай цярплівасці.
Яна, гэтая цярплівасць, перш за ўсё ад разумення: марнасць — вызначальны сэнс жыцця.
* * *
Жыццё — мноства дзен, атручаных сумам.
Сум генетычна разбаўлены ў нашай крыві.
Ратавацца, выводзіць з крыві гэту атруту можна толькі алкаголем, каханнем і паэзіяй...
Алкаголь не страшны, калі кахаеш.
I каханне не ператворыць цябе ў бязвольнага раба, калі дакладна ведаеш сваю глыбіню ў алкаголі.
I паэзія не стане графаманіяй, калі не шкадуеш часу на алкаголь і каханне.
Някляеў першы ў нашай літаратуры зразумеў, як трэба скарыстоўваць гаючую энергію, якая існуе паміж алкаголем, каханнем і паэзіяй, і, пэўна ж, таму сваю маркоту не аддае нікому.
«Ты воблакам плыла...»
Гэта пра каханую — і пра сябе.
Воблака пакідае добры настрой.
Някляеў не модны паэт, модных паэтаў на Беларусі не бывае.
Але яго жадаюць бачыць, чуць, быць з ім разам.
Жанчыны прагнуць ягонай увагі.
Я ўжо казаў пра гэта, але мушу сказаць яшчэ раз: з ім заўсёды можна гаварыць пра жанчын, не называючы іх імёны.
* * *
У асаблівыя моманты настрою ўраўнаважанасць пакідае яго, і тады ён робіцца азартны.
Аднойчы захацеў навучыць мяне гуляць у прэферанс.
Ведаў мае абыякавыя адносіны да карт; ведаў, што я не паддаюся карцёжнай дрэсіроўцы, тым не менш пайшоў на свядомую авантуру.
Схаваўшы сваю незадаволенасць, я мусіў быў згадзіцца і адразу ж... выйграў.
Дык вось, першы мой выйграны даляр (не зароблены, а менавіта выйграны) быў далярам Някляева.
Такое запамінаецца.
* * *
Па начах любіць падымацца на дах свайго дома.
Я ніколі не пытаўся ў яго, што ён бачыць ці хоча ўбачыць з гэтай вышыні, але, нават не пытаючыся, знаю: дарэмны занятак — стаяць на даху.
Нешта істотнае ўбачыць адтуль заўсёды замінаюць сонныя каты Гофмана і патрывожаныя вераб'і Катула.
Аднак жа Гофман Гофманам і Катул Катулам, — прыгожыя метафары абавязкова саступяць метафарам сэнсавым, калі ўспомніць, што ён аўтар аповесці «Вежа» і паэмы «Прошча», у якіх тэма вышыні, ці інакш — тэма адыходу ад будзённасці, гучыць акордам неадольнага наканавагшя.
* * *
Ён не любіць называць сябе паэтам, аднак ён паэт з тым разуменнем сваёй значнасці, якой дастаткова, каб ягонае ільняное прозвішча гучала як сінонім паэзіі.
Праўда, у саму паэзію не верыць — яго не назавеш парнаскім артадоксам.
Зрэшты, не назавеш і адступнікам.
У паэзію вераць Л. Галубовіч і А. Разанаў.
Ен жа накіраваны на высокія персаналіі. Ён верыць у паэтаў.
Невыпадкова ж, як асноўныя словы сваёй малітвы, здушлівым дактылем прамовіў: «Колас, Купала...», а пасля ў песні на ўсю краіну аортным рэфрэнам: «Ян-ка Ку-па-ла...»
* * *
Чарада, натоўп, гурт, статак...
Ён не з чарады, не з натоўпу, не з гурту,— і ніколі не шукаў сабе месца ў статку.
Не, ён не эстэт-сябелюб, — проста не прымае халопства чарады, згубны імпэт натоўпу.
Варта прыгадаць адно здарэнне з яго дзяцінства, каб сябры і ворагі нарэшце зразумелі, чаму ён такі...
У Крэве зімою тануў у возеры хлопчык, — бегаў па першым лёдзе і праваліўся.
Непадалёку нейкія дзядзькі рабілі хату.
Яны і кінуліся ратаваць дзіця.
Кінуліся, як мае быць, гуртам, славянскім «скопом», і ўсе апынуліся ў вадзе.
Слабы лёд не вытрымаў гэтых безаглядных выратоўцаў.
Дзіця, вядома, не ўратавалі, і самі ледзьве не ўтапіліся.
Ці варта казаць, што ўсё абышлося б, дзіця жыло б, калі б у натоўпе знайшоўся хоць адзін разважлівы, які не пусціў бы ўсіх на лёд...
Аднак жа натоўп таму і натоўп, што ў ім разумных, разважлівых не бывае.
Такі ён — горкі і страшны ўрок дзяцінства.
* * *
Някляеў ведае на памяць ці не усе свае вершы і песні і мноства вершаў іншых паэтаў; ведае бясконцую колькасць чужых песень.
Дзякуючы глыбокай памяці, можа працаваць проста з голасу, з дыхання, з настрою.
Яму не патрэбны пісьмовыя дапаможнікі — дзённікі, нататнікі, рабочыя сшыткі.
Ніякіх накідаў, ніякай чарнільнай падрыхтоўкі, амаль ніякіх планаў.
Варыянты шасцідзесятых і блакноты сямідзесятых кінуты ў агонь.
Лішняй паперы не любіць, таму ў ягоным архіве — пустотны хаос цудоўных здагадак.
Новы тэкст заўсёды ў памяці.
Тэкст не выпісваецца, — з'яўляецца.
Паэт прамаўляе і не часта занатоўвае прамоўленае (адсюль і адносна невялікая колькасць выдадзеных кніг) — творыць амаль гэтак жа, як некалі продкі тварылі фальклор.
I не будзе ніякага перабольшання ў тым, калі скажу, што ў Някляева фальклорная памяць.
* * *
Ягоным ворагам дам параду: высілкі вашы дарэмныя, ён не ўмее сварыцца, таму не назаляйце; сябрам скажу: калі хочаце бачыць яго ўдзень — чытайце вершаваную аповесць «Маланка», хочаце сустрэцца ўначы — ўздыміцеся на дах свайго дома; былым сябрам заўважу: ён добры, даруе здраду, аднак жа, вяртаючыся да яго, калі не душу, то хоць рукі свае вымыйце ў крыніцы вашай агульнай маладосці; жанчын, якія яго безнадзейна кахаюць, супакою: у гэтай дзівоснай безнадзейнасці ваша абсалютнае шчасце; малалетнім крытыкам нагадаю: не бывае так, каб шыпшына цвіла і зімою; буйным і дробным начальнікам накірую безразважны заклік: прачытайце (!) кнігу «Прошча» ад першай да апошняй старонкі.
* * *
Ён не стварыў сваёй школы і не мае сваіх вучняў.
Вакхічныя заявы А. Сыса: «Някляеў — мой настаўнік...», «Я — вучань Някляева...» успрымаюцца як застольныя выбрыкі і не болей.
Дык адкуль жа раптам вынікла, што Някляеў — знак, Някляеў — сімвал?
Вынікла з яго паэзіі і з яго самога — з таго, што ён донкіхот з моваю шляхетнага Янкі Купалы.
Вынікла з артыстызму, з той лёгкасці, якую ён таленавіта дэманструе, выходзячы на сцэну; з ягоных багатых імправізацыйных магчымасцей, калі ў любой сітуацыі і «пад сітуацыю» імгненна ўмее здабыць неабходны жарт, яркую рыфмаваную мініяцюру...
У адказе на пытанне адкуль — магчыма і такая антыномія: Някляеў-артыст неадпаведны Някляеву-паэту, артыст перамог паэта.
I калі гэта так, тады зразумела, чаму ён — знак і сімвал.
Бо значны сваёй прысутнасцю і сімвалічны тым, што — Някляеў.
* * *
Характар сатканы з беларуска-рускіх супярэчнасцей, таму яго весялосць самотная, самота ж упэўнена вясёлая.
Ён аднолькава натуральны ў царкве і ў рэстаране, за кухонным сталом і на эстрадзе.
Лірык, майстар верша, аднак не вершы яго найбольшыя здабыткі, а паэмы.
Рамантычная душа, якая ўважліва прачытае «Індыю», абавязкова захоча паводле гэтага шэдэўра напісаць і паставіць балет, стварыць кінаверсію альбо тэатральную сімфаньету.
Ён першы зразумеў, што ў беларускай паэзіі можна існаваць разняволена.
I ён, магчыма, адзіны, хто тэматычна не заўважыў дамінантнае паняцце нашай зацкаванай культуры — Адраджэнне.
У прыкрую хвіліну можа ўсклікнуць: «...якія мы паэты!» — і надоўга змоўкнуць, падуладны нейкаму таемнаму рытму, задаволены тым, што гэты незразумелы рытм існуе сам па сабе і ніякіх слоў не патрабуе.
(«Народная Газета» 11 ліпеня 1996, №172; «Советская Белоруссия» 13 ліпеня 1996, №132)
І.
Ён пазваніў па тэлефоне 30 студзеня 1997 года а палове чацвёртай раніцы.
Зрэшты, не ведаю: калі на гадзінніку 03.30 — гэта ўжо ранак ці ўсё яшчэ ноч, аднак жа добра памятаю (у маім памінальніку ёсць адпаведны запіс!) — званок быў менавіта 30 студзеня 97-га года і якраз у 03.30...
Хтосьці паблажліва зазначыць:
— Пачатак амаль дэтэктыўны. Магчыма.
Для мяне ж — пачатак цалкам паэтычны. Дык вось, пазваніўшы, Ён спытаў:
— Што робіш?
— Перакладаю апалінэраўскага «Эмігранта...»
— Чытай.
I я прачытаў першыя строфы, якія былі ў мяне на тую хвіліну ў чыставым выглядзе:
Ён без капелюша — купецкага вянца Зайшоў адзін да каралеўскага краўца I гільяцінным позіркам імгненна Галовы ссек шыкоўным манекенам Натоўп не пакідаў свой вавілонскі шлях Як прывід з прывідам на доле без кахання I рукі да нябёс і да азёр світання Парой узлётвалі як белых птушак страх Я паплыву ў Амерыку на золку I не вярнуся ўжо назад Я срэбра зарабіў на вершаваных зёлках Као вулкам любым прашумеў відушчы сад Салдата з Індыі вяртае каралева На біржах слінаю гандлююць залатой Надзеўшы новы фрак засну і нада мной Замоўкнуць птушкі з малпамі на дрэвах...— На біржах слінаю гандлююць залатой... Гэта нішто сабе! — скупа ацаніў Ён маю начную творчасць і тут жа папрасіў, каб я прыйшоў — прыйшоў зараз жа, бо трэба пагаварыць, нават не тое што пагаварыць, а проста пабыць разам і памянуць Сакалова.
Я ведаў, што Уладзімір Сакалоў памёр учора, 29-га, але не ведаў, што з гэтым расійскім паэтам Ён быў блізка знаёмы і меў агульную багемную радасць.
Непераадольная спакуса расказаць пра чужую багемную радасць!
Аднак жа расказваць пра яе, — нават калі зусім далікатна апавядаць, — зноў жа ўсё адно што пляткарыць.
Шчыра прызнаюся, хадзіць у плеткарах не хочацца.
Тым болей, што не яна, гэтая рызыкоўная радасць, сталася тэмаю той ранішня-начной сустрэчы на Ягонай веранднай кухні...
I яшчэ.
Цікавая асаблівасць: Ён, калі ведаў, што йду да Яго, ніколі не чакаў мяне на вуліцы.
А тут — чакаў.
Мусіць, незвычайны час нашай сустрэчы (недзе каля чатырох раніцы) прымусіў гэта зрабіць — тобок, некалькі хвілін пастаяць на Падгорнай, насупраць свайго дома, каля італьянскае амбасады...
— Ці паміналі хоць раз расійскія паэты беларускіх... у такую пару сутак?!
На мой відавочны сарказм Ён усміхнуўся сваім характэрным, мяккім усмехам і (яму аднаму ўласцівым рухам), крыху схіліўшы долу, павярнуў убок галаву; пры гэтым купалаўскія рысы ягонага твару выявілі задаволеную замаркочанасць...
А пасля мы сядзелі моўчкі і пілі.
I адмаўчаўшы, і адпіўшы неабходнае — размаўлялі.
Гаварылі пра старасць і гаварылі пра нашых класікаў.
Найбольш пра тое, што Максім Багдановіч не дажыў да старасці, Янка Купала ўбачыў старасць, Якуб Колас зжыўся з ёю, а Кандрат Крапіва быў старасцю з'едзены...
Не змаўляючыся, прыйшлі да скутку, што самае артыстычнае, самае моцарціянскае — не дажыць...
Ён спытаў:
— Ты ўяўляеш сваю старасць?
Я адказаў:
— Яна будзе, як віно, у якое ўсыпалі соду...
— А мая старасць будзе не падобная старасць...
Я не паказаў свайго недаўмення, бо ўспрыняў сцвярджэнне: «старасць не падобная на старасць» — як фігуру стылістычнага паўтору і не больш таго.
У гэты ж міг на дно маёй памяці, каб захавацца, упала выпадковае чатырохрадкоўе:
...але ў канцы жыцця, як не складаеш вершы, Тады й жывеш! Апошні ўздых і ёсць твой верш найлепшы, Найгеніяльны верш...А далей мы гаварылі пра хараство, — пра тое, што кожны вобраз хараства, як вучылі вялікія, імгненны, і калі на кожны такі вобраз паглядзець з біблейскае вышыні, то такім парадкам, напэўна ж, магчыма атрымаць формулу мастацкай вечнасці і наблізіцца да разумення: хараство — ключ паэзіі.
Ён згаджаўся: паэзія ў літаратурным выяўленні пачынаецца з першага выпадковага слова, а проза — не; шчасце паэта не ў тым, каб шчасце было, а ў тым, каб яго было не больш за саму паэзію; не трэба шукаць адказ на пытанне — што такое паэзія? — бо ў часе такога несамавітага пошуку паэзія знікае.
I яшчэ Ён згаджаўся, што няма большай прафесійнай асалоды, чам асалода даведвацца пра існаванне невядомых паэтаў.
Аднак жа кпліва глядзеў на мяне, калі я заяўляў: цьмянасць — гэта й ёсць сапраўдны вынік шчасця...
А з адной маёй прыгожай мары, атуленай кухонным алкаголем, дык наогул пасмяяўся.
А мара была такая: жыць у краіне, у якой паэзіі адведзена роля залатога гадзінніка, назаўсёды згубленага ў густой траве цывілізацыі.
— Не, браце, жыць ты будзеш тут і да скону! — з відавочна колкім задавальненнем выразна вымавіў Ён.
Я не пакрыўдзіўся.
Наадварот, адчуў у сабе нязвыкла-шчаслівую меладыйнасць і, знаходзячыся ў палоне ўсё той жа адвольнай летуценнасці; усё адно як праспяваў:
— Ну, калі не там, тот тут, але нязменнае застанецца нязменным...
— Ты пра што гэта?!
— А пра тое, што найвышэйшая праява паэзіі ўсё ж не ў складанні вершаў, а ў стварэнні паэтычных паводзін.
— А-а... Ну-ну... I пра гэта, вядома ж, трэба дбаць штодня,— іранічна выдыхнуў Ён і са сваёй знакамітай стомленасцю ў голасе імправізацыйна дагаварыў за мяне:
— Бо калі мы дапускаем, што існуе культура, скажам, палітычных, эканамічных, урэшце — сексуальных паводзін, дык павінна ж існаваць і культура паэтычных паводзін, прынцып якой: бачыць у субяседніку паэта. Ці не так?! А калі так, калі гэта сапраўды твае думкі, то ты вынайшаў правіла творчага шчасця, вынікам якога насамрэч з'яўляецца — цьмянасць!
На слове «цьмянасць» Ён зрабіў прыкметны акцэнт.
Зразумелая рэч, што наўмысна.
Няхай.
Я засмяяўся:
— Ты амаль угадаў мае думкі, але крыху зблытаў, як кажуць у Давыд-Гарадку, ячнае з пшанічным!
На гэту заўвагу Ён адказаў першым радком з майго перакладу (запомніў жа!):
— Ён без капелюша — купецкага вянца...
— ...Зайшоў адзін да каралеўскага краўца, — падхапіў я і скорагаворкай прачытаў усе чатыры перакладзеныя страфы.
Дзякуй Богу, Ён не стаў гаварыць пра беларускае паходжанне Апалінэра, — тэму для мяне прыкра-банальную, — а даў нечаканую трактоўку гэтым строфам:
— Яны не біяграфічныя, а паэтаграфічныя. Біяграфія — нешта роднае, дзіцячае, а паэтаграфія якраз і ёсць тая залатая сліна, якою гандлююць на біржах!
— Біяграфія — прадмесце паэтаграфіі, — я зірнуў на гадзіннік: было ўжо дзевяць раніцы.
— Біяграфія — прадмесце паэтаграфіі! — задаволена паўтарыў Ён.— Мажліва. I толькі таму, што гэта мажліва, і толькі таму, што ты паглядзеў на гадзіннік, я хацеў бы, шчыра кажу, пажыць у прадмесці тваёй паэтаграфіі, як і прачытаць твае вершы пра мяне...
Я не здзівіўся, пачуўшы гэта.
Я заўсёды быў гатовы пісаць для Яго і пра Яго з той простай прычыны, што сам Ён не толькі стваральнік паэзіі, а яшчэ і прадмет паэзіі.
Ён — тэма...
Мінула тры гады.
У паветры беларускага жыцця паболела металу.
Непаэты канчаткова заявілі пра сябе як пра паэтаў, а паэтам засталося адно — жывіць сябе наркотыкам шляхетнасці.
Я склаў для яго вершы і прыдумаў уласны жыццяпіс — «прадмесце паэтаграфіі».
«Эмігрант...» Апалінэра так і застаўся недаперакладзены.
(«Крыніца», 58, 1-2000)
ІІ
* * *
А хто б не зваў дадому, Які б не быў кур'ер, — Пакуль не вер нікому I нават мне не вер. А вер Варшаве-панне, Сцішаючы надрыў... Варшаву для кахання Бог сапраўды стварыў. 7 ліпеня 1999 («Крыніца», 58, 1-2000)* * *
Калі атручана крыніца, Душа, выходзячы з бяды, Нанова хоча нарадзіцца У Крэве, бо якраз туды Гасподзь заўсёды мосціць кладку — Да вечна чыстае вады, Каб да шчаслівага пачатку Ты не спыняў сваёй хады. 11 ліпеня 1999 («Крыніца», 58, 1—2000)* * *
Застацца на парозе славы Паблізу будучых пакут, Прамовіўшы чатыры словы: «Ojczyzno...» і «Мой родны кут...» Няхай камусьці будзе лепей; Улада хай жыве адна, — Не на паперы, а на небе Усё распісана да дна... Вось так шанцуе беларусу З чужое кварты піць віно, Каб не ступіць за тую рысу, Дзе ўжо суцэльнае гаўно. 24 ліпеня 1999 («Крыніца», 58, 1—2000)* * *
Трэба цешыцца з таго: Здрада мае нюх сабачы... Бог паможа, хоць яго Сапраўды, ніхто не бачыў. Еўрапейскае святло Зможа ўсё, чаго й не зможа; Будзе так, як і было — Нам нябачнае паможа. 24 ліпеня 1999 («Крыніца», 58, 1-2000)* * *
Ты мне даводзіў: «Досыць вершаў, Пра ўсё ўжо класікі сказалі... Занятак знойдзем цікавейшы — Цягаць валізы на вакзале! Ці ж мы з табой паэты, браце?! «Гаспода», «Прошча» — толькі назвы. На нашым адраджэнскім свяце Я прытаміўся ў рыфмы бразгаць!..» Казаць — казаў ды так не думаў I пад заснежанаю елкай З купалаўскім відушчым сумам Мяне ты частаваў гарэлкай. I думаў, пэўна, пра магчымасць Пісьма інакшага і рытму, Як і пра тое, што злачынна Паэзія трымае брытву; Што ўсе бяздомнікі ў дарозе Тужліва мараць аб начлезе; Што добра п'ецца на марозе I цёпла ў беларускім снезе. 27 ліпеня 1999 («Крыніца», 58, 1-2000)* * *
Ты вернешся, заўважаны туманам, I ўбачыш Менск інакшы, як у сне... Гучацьме не аркестр, а знервавана Гучацьме шкло ў пішчалаўскім акне. Усцешыцца душа твая павінна, Застаўшыся спакойнаю душой, Што Беларусь — цудоўная чужына, Што Беларусь павінна быць чужой. 1 жніўня 1999 («Крыніца», 58, 1-2000)* * *
Сваё апошняе каханне, Незразумелае такое, Аддаць магчыма за жаданне Жыць, як парнасец, у спакоі. Няма найлепшага нічога За гэта светлае трызненне, Калі крыштальная трывога Цалуе рукі і калені; Калі збіраешся пакуты Ад радасцяў былых адрозніць, Тады не дзенешся нікуды I будзеш маладосці помсціць; Калі, як вір, у цемры ночы Цябе шукае позірк нейчы, Тады радзімы голас воўчы Усё адно што чалавечы. 12 верасня 1999 («Крыніца», 58, 1-2000)* * *
Усё згадаеш, едучы ў Варшаву, I ўсё забудзеш, едучы назад, I слава, непадобная па славу, Сплыве за беластоцкі далягляд... Як добра зноў убачыць Камароўку, Калгасную бразілію нябёс — Купіць алей і доўгую вяроўку, Даўжэйшую за самы доўгі лёс. Ісці, не заўважаючы палацы; Тануць, не заўважаючы раку, — Як хораша душу сваю на шпацыр Выводзіць на сабачым ланцужку. 1 сакавіка 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
Калі Вярсілаў разаб'е ікону, Тады й пачнецца бальшавізм душы. Скажы пра гэта Госпаду і трону, А лепей — уцякай і не кажы; Чытай Галчыньскага, і ён паможа З марознай паліцэйскай стараны Вясёлае наладзіць падарожжа У файную фарляндыю вясны... Неверагоднае чароўна цешыць, А верагоднае — бліжэй да зла, Цябе журбота дротам апляла, Як слаўна часам з дроту выгнуць вершык! 10 сакавіка 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
Жыць можна скрозь — у пінсках і баранях, I ў хельсінках таксама можна жыць, Калі на вочы цямнага выгнання Сляза балтыйская бяжыць; Жыць можна скрозь... Але найболей трэба Туды імкнуцца, дзе вада — вада, Віно — віно, а неба проста неба, I сэнс бяды не страціла бяда. 7 красавіка 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
Пакут няма. Есць успаміны. I ў кожны спомін-успамін Сябры з'яўляюцца пустымі I здраднымі ўсе як адзін. I ад такой вялікай чэсці Не знаеш, як ім дагадзіць: Ці іх на Іматру павезці? Ці на парог іх не пусціць? 8 красавіка 2000 ( «Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
Мне пра Усходдзе забыць не даюць, Толькі прачнуся — паведамляюць Колькі ядуць там і колькі там п'юць, Колькі страляюць і дзе забіваюць. Ты, эмігранцкі пільнуючы хлеб, Жыць навучыўся ў маўклівым палоне; Кроў твая руская — волга ды стэп — У беларускай ніяк не патоне. 25 красавіка 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
Да журбы дакранайся, нібы да жалеза; Языком выцалоўвай марознае шкло, Разумеючы простае: тое паэзія, Што ніколі паэзіяй і не было. Што ні ёсць — усё добра, усё мае рацыю, I пад каменем кожным гадзючыцца верш... Ты — паэт камарына-слязлівае нацыі За здароўе сваё воцат п'еш! Пі, закладнік сваёй дабрыні з'алкаголенай, Пі на зайздрасць падонкам, няздарам усім — Ты застаўся. А ім? Не застацца ніколі ім Ні паэмай, ні вершам, ні словам жывым; Пі, усё безназоўнае любячы, помнячы, Цень Купалы вітаючы прошчай сваёй... Як цудоўна — паэтам так сумна на поўначы! Як цудоўна — жалеза лагодзіць журбой! 30 красавіка 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
На Беларусі зоркі,— слёзы Бога... Яны цякуць у кожную душу. Ніколі ў гэтых зорак і нічога Я не прасіў, а сёння папрашу: Народжаны паэзіяй начною I створаныя музыкай начной, Жывіце, зоркі, ярка нада мною, Да раніцы жывіце нада мной. I вечнасці надзейныя манеты Вы не шкадуйце творцам на зямлі, Каб гэтымі манетамі паэты Сваё трыванне аплаціць маглі; Каб здолелі свае прамовіць оды, Настроіць ліры на высокі лад У гонар той нябеснае свабоды, Якою поўны слёзны ваш пагляд. I каб выгнанніку было нягорка; I каб яму сярод чужынных зор Адна свая заўжды свяціла зорка I клікала сюды, дзе родны двор... Хаваючыся ў ранішняй магіле, Вы абяцайце кожнаму і ўсім, Што вечарам ізноў на небасхіле Раскінеце бясконцы свой кілім, 2 траўня 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
Цыгарэта супакойвае, Кропля алкаголю На вясёлы спеў настройвае, Пазбаўляе болю. Можна ратавацца вершамі, Больш нічым... Жыві ў самоце, Навакол якой — тутэйшыя, Людзі на балоце... 24 траўня 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, № 32)* * *
Хай будзе так, як будзе, А будзе так, як ёсць,— Таму шануй адлюддзе, Шчаслівы ягамосць; З лянотаю цудоўнай Ляжы, адпачывай, Уцяміўшы раптоўна: Дзе ложак — там і рай. 19 ліпеня 2000 («Літаратура і мастацтва» 11 жніўня 2000, №32)* * *
Маўчанне — адзенне душы. Ты ведаў пра гэта, мой дружа, Аднак жа не здолеў, не здужаў Стаяць пры маўклівым крыжы I, нібы засохлую ружу, Ты скінуў маўчанне з душы. Што будзе далей, пакажы — Якое цябе частаванне Чакае ў халодным тумане На мілай калгаснай мяжы: I хлеб, і віно, і адхланне?! Ці камень у крэўскай дзяжы? Што ведаеш... Не, не кажы. Я сам усё ведаю гэта — Дзіцячая доля паэта, Як стог, патанае ў імжы, А часам усім белым светам Заззяе на фінскім нажы. 15 жніўня 2000 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Пакінь пакінутае назаўсёды I заставайся з тым, чаго няма, I пад страхой балотнае гасподы Душу цвялі жанчынамі дзвюма. У першай — той, з якою гора — гора, Жыццё — жыццё з лагоднай просьбай: «До...» Жыве твая лянівая прастора, Жыве тваё стараннае нішто... Яна, — цябе спавіўшы ў разуменні, Адчуўшы попел у тваёй цвяльбе,— Перад іконным ценем на калені Апусціцца і выплача цябе. Другая ж — паланянка маладосці, Высокая балючым хараством, З'яўляецца як меліяда ў госці I застаецца меліядным сном. Яе дыханне рызыкай тутэйшай Гартае крэматорны твой раман I пакідае на старонцы першай Касметыкай напоены цюльпан. А на апошняй, што яшчэ напішаш, Здаецца мне, паэзія сама Падказвае з парнаскага надвышша: «Душу цвялі жанчынамі дзвюма...» 4 верасня 2000 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
У Менску — людна, гнойна, позна; Тлум у трамвайнай чарадзе. Нібыта ля млына завозна, — Няма каня паставіць дзе. Вось ты й прыехаў... Пакрыёма Табе адкрылася, васпан, Што Беларусь і там, і дома Заўжды — купалаўскі курган. 21 верасня 2000 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Падае снег У душы як і ў полі; Падае снег, I нікога няма; Падае снег, Як не падаў ніколі. Сам ты — у свеце, I воля — сама. Сам ты — у свеце, У звыклай патолі. Смерць і жыццё На дарозе адной. Падае снег, Як не падаў ніколі. З воляй жывеш, Як з апошняй віной... Дык жыві — грызі, смакчы Бурачок ці перчык I на памяць завучы Мой палескі вершык: Робіш нешта — дарабі I не плюй на прыпек; Калі весела — не пі, А як цяжка — выпі. 26 лістапада 2000 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Даляры памяняць на сон I спаць, калі магчыма гэта, Да крыку ранішніх варон Над беларускамоўным гета. А немагчыма, дык не спаць; Купалу згадваць, што ў гатэлі Край лесвіцы ўбачыў пяць Сухіх пялёсткаў... Імартэлі... 27 лістапада 2000 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Маеш тое, што хацеў; Маеш тое, што жадаў... Ты ляцеў і — даляцеў; Падаў ты, але не ўпаў! Можаш напісаць аб тым, Як застаўся ты ні з чым, Бо прывёў з другіх двароў У свой двор благіх сяброў. I таксама пра жанчын — Слова, сказ, абзац адзін, Што жанчыны і сябры — Капапляныя дары. А не хочаш — не пішы, Захавай спакой душы I ў міфалагічны сцень Адпраўляй свой кожны дзень. Каб узнікнуў сцень такі, Прачытай на сон радкі: «Скрыпам выў яловы плот, Хохлік бегаў ля варот». 26 студзеня 2001 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Добрага няма нічога, Кепскага таксама. Добрае адно — дарога, I туман, і яма. Кепскае — дарога тая ж, Але ў бок зваротны... У тумане заблукаеш, Толькі яме родны. 27 студзеня 2001 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Смецце павінна быць там, дзе смецце. Зоркі павінны быць там, дзе зоркі, — А на дасвецці, а на дасвецці Водар спакою павінен быць горкі... 28 студзеня 2001 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Яшчэ крыху і больш ужо не трэба... Дно падзяліла неба напалам, I ты застаўся ў той прасторы неба, Дзе свята не пакінута багам. 29 студзеня 2001 («Літаратура і мастацтва» 27 ліпеня 2001, № 30)* * *
Смутак агорне — кветкі рві, Кветак не будзе — траву; Як выпадае, так і жыві, I не схіляй галаву. 30 студзеня 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, №46)* * *
Не спяваць, а дакранацца Голасам да нематы, — Вось адзінае мастацтва, На якое здатны ты. I ў душы, нібыта ў полі, Відната як пекната, I становіцца паволі Роднай мовай немата. Так і быць яно павінна, Тут — ніякае бяды, Цвет люляюць на галінах Моўчкі майскія сады; Моўчкі сонца палымнее На маўклівы крыж дарог... Беларусь маўчаць умее Гэтаксама ж, як і Бог. 27 лютага 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, №46)* * *
Вярнуўшыся, не заставайся... I гэта зразумець ільга, Калі атручаная вальсам Канае венскае туга. «Вярнуўшыся, — кажу табе я,— Знікай у той жа міг ізноў, Бо здрадай жывіцца надзея Чужых і нават гэтых слоў...» Вяртацца трэба не сабою Цяперашнім, а маладым, Што вершаванаю журбою Умеў пускаць у вочы дым... Далей, далей — ад успамінаў, Бліжэй, бліжэй да навіны, Што мары ўсе твае і спы Адна ўпрыгожвае лсанчына. 27 лютага 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, № 46)* * *
Сябе даслухаць немагчыма, Як і застацца без сябе... Ідзі халоднаю лагчынай, Лёд ахвяруючы ступе. Зіма наперадзе. Прастора Згалелых вішняў і сініц. Узыдзе сонца, нібы гора, — Ды перад ім не падай ніц. Ёсць, ёсць... Калі не ўсё адхланне, То цень яго, сінічны цень, Стральцоўскае замілаванне: Цень-цень, сініца! Добры дзень!.. Ёсць, ёсць.. Адзіная прысутнасць Тваёй спадарыні, тваёй; I хараство яе, і мудрасць, Якімі творыцца спакой. 28 лютага 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, №46)* * *
Простае доўжыцца проста, Дзейснае доўжыцца дзейсна... Там, дзе квітнела сяброўства, Там расквітнела зладзейства. Цвет у зладзейства чырвоны, Быццам у дзікай шыпшыны; Пах у зладзейства кухонны — З духам магільнае гліны. Але з найбольшых прыкметаў — Тая, што дзеля мастацтва Сумам вялікіх паэтаў Любіць яно забаўляцца. З гэтага што вынікае? Пэўна, нічога благога... «Злодзей-паэт» вас кахае, Вы — не кахайце такога. 14 сакавіка 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, № 46)* * *
Калі надумаеш, захочаш... Не лезь адразу ж у пятлю, — Зірні сабе самому ў вочы; Скажы сабе: «Цябе люблю...» Калі такое не паможа, То на падлозе паляжы, I холад вытаптаных дошак Палёгку дасць тваёй душы. Калі не дасць — не ярся вельмі, Цыбулю з бульбаю паеш, Пасля відзёлкай на патэльні Вясёленькі надрапай верш: «Хочаш, браце, мякка спаць I смактаць каньяку, Дык умей тады лізаць У начальства сраку...» I хоць пакінуты задусе, I хоць бядоты цераз край, — Ні там, ні тут, на Беларусі, Сабе вяроўку не сукай. 8 красавіка 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, № 46)* * *
Здаецца, нічога не будзе З таго, што ў пясок адплыло, — Хіба што душа ў перапудзе Хоць нейкае знойдзе святло. Яна пасмялее на момант I тут жа — у родненькі страх Абрынецца з радасным громам I крыкам: «Я — дома! Я — дома! Я зноў у халопскіх кустах!» 28 чэрвепя 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, №46)* * *
А для цябе і ў творчым раі I ў пекле (сцішна і нязменна!) Не пашкадуе, не схавае Сваёй атруты гіпакрэна. З дзявочых вуснаў — дзіўны верад — Плыве ў душу кармінны яд... Вачыма ты глядзеў наперад, Але душой заўжды назад. Няма злачынства. Пакаранне Заўсёды ёсць, як і было. Стараннай старасці змярканне Звіло ядвабнае сіло. На недачытанай старонцы Пустога вусцішу яснота, I, нібы жнейка тая ў сонцы, З тупым сярпом ідзе пустбта. 30 кастрычніка 2001 («Літаратура і мастацтва» 16 лістапада 2001, №46)* * *
Адбылося такое — ты толькі што прыехаў, і я чакаў цябе на людным праспекце каля «Іспанскага кутка».
Стаяў у празрыстым змроку вераснёўскага вечара і думаў пра ўсё адначасна.
Мая адметнасць: думаць пра ўсё адначасна.
Пра нешта значнае, што ўяўляецца значным, і пра нешта мізэрнае, што здаецца мізэрным.
А то й зусім — ні пра што.
Дарэчы, думаць «ні пра што» — неабходная ўмова, каб адчуваць сябе паэтам...
Крапаў дожджык, і ў ягоным суцішаным, ледзьве чутным, крапанні ўзнікала аддаленая постаць.
Пацалунак ценю.
Літара паветра.
Кроза памыснаці.
Гэта была дзяўчына, гімназістка.
Знаёмы з ёю, я не знаў пра яе нічога.
Пэўна ведаў хіба што адно — з усіх існых еўрапейскіх местаў найбольш ёй падабалася Прага:
Ты ў Менску, юная пражанка, У сум скарынаўскі мяне На цэлы дзень прыводзіш ранкам I пакідаеш, як у сне. А вечарам мяне ты будзіш I кажаш, сеўшы ля акна: «З табою ў Менску разам будзем, А ў Празе буду я адна...Я чытаў гэты рыфмаваны жарцік; чытаў шэптам, каб ніхто не пачуў і не пасмяяўся з мяне.
Мне было няўтульна, нават колка, нібыта маю шыю абвівала шыпшынавая галіна, і я, каб супакоіцца, мусіў быў спадзявацца на тое, што заўтра ўсё ж пракажу:
— Ты слаўная. Іншы напіша для цябе іншыя радкі, большн пранікнёныя і сур'ёзныя, і, магчыма, стане тваім каханым. Ведай, самыя лепшыя мужчыны — паэты...
I ў гэтую ж хвіліну на праспекце Скарыны ўбачыў мілаглядную красуню.
Калеку!
Яна ішла, кульгаючы, проста на мяне. Абязвечаная неферціці.
Адкрыты змест беспараднасці. Надламаная жалейка. Лебедзь на лёдзе...
Я не быў з ёю знаёмы, але ведаў пра яе ўсё (акрамя, вядома, яе любімага еўрапейскага места)!
Я выпусціў з душы нітку празаічнага часу, таму апынуўся ў той турэмнай прасторы, дзе размаўляць ільга толькі на мове пакутнага крыку.
I роўна столькі, колькі доўжыўся гэты крык, я не думаў пра цябе, пра твой нечаканы прыезд...
Прыгажуня кульгавая — хто ты?.. Адкуль?.. У цябе за плячыма адчаю хатуль, Горб няверы ў душы, як на шыі пятля... I якая ты зблізку, такая й здаля. У касе залацістай заціх васілёк, Нібы лётаць змарыўся начны матылёк, А на вуснах тваіх — і маўчанне, і боль... Скрыпка змоўкла, і пахне адно каніфоль. У вачах — вышыні надалтарнае страх, Што відочны пры свечках, а не ліхтарах! У руках — летаргічна пяшчота жыве. Хто абудзіць яе?!. Хто яе пазаве?!. Ты па Менску ідзеш — не таму, каб ісці, Ты па Менску ідзеш, каб збавенне знайсці I застацца пры ім, і забыцца пры ім, З прыгажосцю сваёй і калецтвам. сваім... Знебылася ў бясконцай дзявочай журбе, I дзявоцтва тваё, як атрута табе, I дзявочасць твая не на ўцеху, на здзек... Гэта, пэўна ж, на здзек, калі цнота навекі Твой жывот — гэта ластаўкі захад і ўсход; Суламіце на зайздрасць твой лёгкі жывот, Бо не проста пшаніца — карункавы свет, I не проста лілеі — балетны букет. Твае грудзі — маланка з агнямі двума, Для якое шчаслівага неба няма, — Толькі дол, толькі змрок... А няроўны твой крок Ад Нацбанка — сюды, дзе «Іспанскі куток». «Добры вечар, спадарыня... Дайце руку... Будзе добра нам тут, у «Іспанскім кутку»... Ды ў адказ усё тое ж — маўчанне і боль... Скрыпка змоўкла, і пахне адно каніфоль!Уласнік рызыкоўных метафар, якія ўжо адвыклі ад звыклае прасодыі; збіральнік тэлефоннага шуму, якім поўная ракавіна стомленных нерваў; уладальнік сыпкае калекцыі журналісцкага пылу, які нават ад маленькае слязіны імгненна ператвараецца ў гразь...
Словам, ты нарэшце з'явіўся, затулены ў нейкі рыжы фінскі балахон.
Твая гаматная (зручная для дарогі!) апранаха сведчыла, што ты яшчэ й вандроўнік, які ўжо даволі надыхаўся страчаным спакоем.
Мы не бачыліся сем доўгіх месяцаў, а гэта ж не сем доўгіх дзён.
Каб не бачыліся нейкі там тыдзень, то, пэўна ж, я тут жа пачаў бы апавядаць пра шчаслівую гімназістку і кульгавую красуню.
I ты таксама ж загаварыў бы аб нечым падобным.
Аднак разлука далася-такі ў знакі: мы доўга не размаўлялі як паэты, таму гаворка наша адразу ж набыла паэтаграфічныя рысы:
...не трэба чытаць тыя кнігі, да старонак якіх прысохлі сцябліны, лісце, пялёсткі, бо такія кнігі пахнуць смерцю маленства...
...лепей за ўсё крыўдзіць саміх сябе, змалку шукаць тое золата, якога няма, і прачынацца там, дзе ніколі мы не жылі...
...дзякуй Богу, што мала пішам, што атрамант наш сухі і што пад нашымі заходне-беларускімі калыскамі ўсё яшчэ пацукі грызуць алфавіт...
3 лютага 2001
(«Літаратура і мастацтва»
27 ліпеня 2001, № 30)
ІІІ.
Месца нараджэння мае большы сэнсавы знак, чым год нараджэння, і таму Віфлеем велічнейшы за год нулявы, а, скажам, Вязынка — за 1882 год.
Месца нараджэння пераважна дамінуе над народжанымі ў яго межах людзьмі.
Зрэдку яно роўнае ім (прыклад: Фларэнцыя і Дантэ).
А часам ягоны маштаб зусім сціплы, і яно тады несувымернае з асобай народжанага: як той жа Віфлеем з Ісусам Хрыстом ці як тая ж Вязынка з Янкам Купалам.
У маім выпадку вяршэнства месца нараджэння відавочнае, бо год майго з'яўлення на свет, 1957-мы, гэтак жа небагата што значыць у параўнанні з Давыд-Гарадком, як небагата што значу і сам я ў параўнанні з тым жа Давыд-Гарадком.
* * *
Так, маё жыццё пачалося на Гарыні ў Гарадку Давыдавым, і не нейкая там запамінальная дата, гістарычная падзея, прыватнае здарэнне ці букет пачуццяў, а менавіта сам Давыд-Гарадок стаў маёй першароднай тэмай.
З дзяцінства геаграфічныя вобразы ўспрымаліся мною як вобразы творчыя, таму пазнейшыя мае тэксты — гэта перш за ўсё вынік шчаслівай геаграфіі.
Трэба сказаць, што Давыд-Гарадок у сваёй абсалютнай прасторы не ўвайшоў у мае кнігі,— і не мог, вядома, увайсці.
Мы любім неба, аднак жа ўсяго неба не бачым.
Але калі ў маіх кнігах і ёсць нешта ад лірычнай цярплівасці (да слова сказаць, не люблю лірычнае буянства!), то цярплівасць гэтая цалкам давыд-гарадоцкая...
* * *
Я гадаваўся паблізу рэк і рачулак, ад якіх мяне, як ад вялікай небяспекі, напачатку абачліва асцерагалі.
Прычына была звычайная — я, адно дзіця ў сям'і, аднойчы ледзьве не ўтапіўся.
Выратавала маці.
Пазней знаёмая цыганка за кошык бульбы наваражыла ёй:
— Любачка, сын твой мусіць баяцца вады...
I вось гадоў да дванаццаці мяне й палохалі гэтай страшнай пачвараю — «Вадой».
Ды я асабліва не палохаўся і нават не засмучаўся, што іншым дзецям дазвалялася бываць каля глыбокай вады, а мне — не давалі там быць.
Не выходзячы за хортку [1], я знайшоў сабе суцяшальны занятак у сваім двары: натхнёна пералічваў найменні давыд-гарадоцкіх рэк.
Я нібыта марыў уголас, марудна вымаўляючы: «Прыпяць, Вятліца, Сешка, Старык, Лукі, Копанец, Рубэлле, Язда, Молака, Касерка, Вірок, Саманюкоў Роў, Бутня, Чартарыя (яна ж — Няволя, і яна ж — Няпраўда).
А яшчэ я шаптаў: «Возера Чаква... Возера Воўчэ...»
Я называў самому сабе імёны жывых і мёртвых рэк і азёраў, і яны, гэтыя імёны, гучалі таямніча і адначасова проста, і самай блізкай па гучанні была, вядома ж, Гарынь...
* * *
Гарынь, — калі падрос і займеў ад бацькоў большую свабоду,— вабіла наймацней.
Плаваць або лавіць рыбу я не любіў; любіў стаяць і с л у х а ц ь.
Стаяць жа на гарынскім беразе і слухаць — асалода найвялікшая.
Асабліва тады, калі цябе ніхто не бачыць, і ты адчуваеш гэта, што цябе ніхто не бачыць.
А раз так, то цябе быццам і няма, а ёсць толькі твой слых, і ёсць паблізу жнівеньскія гароды і неўгамонныя крычкі [2]...
— Учора такая швайка [3] таўканула [4], але каб жа яна галавой налажыла!
Раптоўны гудат пяцісільнай «Стралы» [5] заглушае далейшыя словы засмучанага вудара, і табе ўжо не ўцяміць, што ж такога паганага зрабіла яму гэтая гарынская швайка.
Грыміць ланцуг — нехта збіраецца плысці, адмыкае дуба; раскоціста гупае ясеневы пранік — у бліжэйшым двары на разасланым радне аббіваюць сухую мяцёлу і курортнікі [6]; пад навіссю густога лазняку, драбнаватае лісце якога ўжо кранута восеньскай жоўцю, куры дзяўбуць нерухомага рака; на паверхню вады выскоквае — скідаецца, як кажуць вудары, — ладная рыба; ніяк не можа прыбіцца да берага буслінае пяро.
* * *
Гэтай парою флёксы, бяссмертнікі, астры, сальвія, цынія і петунія ўсё яшчэ прывабныя, а коўрыкі, валошка і шольсія ўжо змарнелі.
I як тут не зразумець, што толькі кветкі — і найперш кветкі над Гарынню — могуць найрадней пераканаць: белае — не зусім белае, а чырвонае — не зусім чырвонае...
* * *
Гэтак жа, як назвы рэк і азерау, мяне краналі і назвы тых кветак (менавіта назвы, а не самі кветкі!), тых красак, што кожнага году квітнелі (і квітнеюць) вакол хаты на нашым пляцы.
Асабліва падабалася ўслед за маці праказваць: кампанула, кларкія, меліса, календула, лемезія, аквілегія, вербена, алісум, малопія, ібірыс, мальва, пірэтрум, гадэцыя, ляўконія, бальзаміна, хрызантэмы, радзіолусы, маёры...
Нібыта загалоўкі вершаў, прачытваў кветкавыя найменні на цікетках [7], і трэба думаць, што якраз цікеткі — гэтыя маляўнічыя драўняныя старонкі — і былі маёй першай самастойна прачытанай кніжкай.
* * *
Калі б я не стаў пісьменнікам, то хутчэй за ўсё стаў бы васняніком — гэта значыць, летам вырошчваў бы, а вясною (па-давыд-гарадоцку: васною, адсюль і назоўнік гэты — васнянік) прадаваў бы насенне кветак і гародніны.
Словам, рабіў бы тое, што робяць амаль усе давыд-гарадчукі.
Але ці быў бы я ўдачлівым гандляром?
Мяркую, што не, бо з маленства ў маёй душы слова перамагала лічбу.
Лічбы ж, асабліва большыя за двухзначныя, наогул апускаюць маю душу на дно неадольнага суму...
Вельмі рана я зразумеў, што само па сабе слова цікавейшае за лічбу, падзею, за любую авантурную прыгоду, а ў суладдзі літар і гукаў тоіцца нейкае іншае жыццё.
Таму назвы рэк, азёраў і кветак, як і гістарычныя назвы давыд-гарадоцкіх мясцін — Радзічы, Мэльнікі, Кодак (гэта мая родная вуліца), Камора, Каралін — уздзейнічалі на мяне магічна, а гучанне асобных слоў — віялка [8], какоры [9], копка [10], крэзэнт [11] — наогул утварала казачную асалоду...
* * *
Штотод з 13 на 14 студзеня, на Шчадрэц, мяне кожны раз па-новаму ўражлівалі Конікі — іхняе ўбранне, маскі і песня пра залатую сасонку; вельмі ўзрушала сама карціна іхняга з'яўлення...
Па ўсіх кутках места амаль адначасова пачынаюць гусці паляўнічыя рогі; пачынаюць іграць гармонікі, працягла бухаць бубны і звінець званочкі.
Яшчэ хвіліна — і набліжаецца тупат маладых, нястрымных ног, і з каляровай завеі (менавіта каляровай, бо мноства фарбаў у момант ажывае ў гэту ноч) вылётваюць яны — Конь, Чорт з дзеркачом, Смерць з драўлянай касою, Бусел з доўгай чырвонай дзюбаю, Мядзведзь, Воўк, Дзед, Баба, Баран, Казёл і Скарбнік.
Гэта й ёсць давыд-гарадоцкія Конікі!
Яны скачуць, робяць прычворы [12], забягаюць у кожны двор і пад вокнамі, што ўпрыгожаны ласіцамі [13] і элекрычным святлом, пяюць:
Там стаяла сосна, Тонка, высока — Шчодры вечар. Тонка, высока, Рэшатам [14] шырока — Шчодры вечар. А на той сасонцы Залата карыца, Шчодры вечар. Залата карыца, Царская расіца — Шчодры вечар. Ой, ды наляцелі Райскія птушкі — Шчодры вечар. Ды тую карыцу Узялі пазбівалі — Шчодры вечар...Далей Конікі спявалі пра маладую Ганьку ці маладую Вольку (звычайна выгуквалася імя дачкі гаспадара дома), якая пазбірала з долу тую залатую кару ў рукавок і панесла яе да бацькоў.
Бацькі ж загадалі йсці да залатара і прасіць яго, каб зрабіў з кары тры залатыя пярсцёнкі — першы пярсцёнак на змаўлянне, другі на вянчанне, а трэці — каб «...на пасадзе сесці, пірага з'есці!..»
Пад канец песні Скарбнік аббіваў з чобатаў снег, гучна тупаючы ў ганак, ішоў у хату па грошы...
* * *
Назвы кветак, рэк, азёраў, вуліц, маляўнічы цікетачны змест і кірмашовы тэатр Конікаў — элізіум майго самавыхавання.
Але найбольш я любіў слухаць.
Схаваўшыся, любіў падслухаць раптоўнае слова, прымаўку, а калі шанцавала — апавяданне.
Часам у такіх вусных апавяданнях жыла тая жыццёвая непрыдуманасць, якая зазвычай даражэй за любое кніжнае вынаходніцтва.
* * *
Усё на тым жа гарынскім беразе аднаго разу пачуў лодачнага майстра, які жаліўся другому майстру — бондару; і не проста пачуў, а, маючы ў кішэні сшытак з алоўкам, спешна занатаваў такую характэрную для Давыд-Гарадка гутарку:
— Васенько мой дарагі,— гаварыў лодачны майстар,— мае ж дубы, як і твае бочкі! Хоць на дзіфіляду [15] з імі едзь! Неўкочын [16] альшанцы [17] мне за колішнію работу дзякавалі... А тут адзін дурань па-свойму падзякаваў (лодачнік назваў прозвішча «дурня»). Так падзякаваў, шчо мне алшо мотошпо стало! Летась я зрабіў яму дуба. Хвацкі дубок выйшаў, хвайны такі, на дзевяць аршынаў!.. Зрабіў і кажу: грошы браць не буду, адробіш канём, узарэш мае соткі. Дык ён і ўзараў! Камлыжын такіх плугам навярнуў, шчо й ціх яго голаў знае! Бульба й да пакроваў не вуйшла б! Мусіў я з жонкай і сынам усё жалязнякамі перакапаць... Награкаліся [18], не дай ты госпадзі божэ... Гэто так ты аддзячыў за тое, шчо я з цябе грошы не ўзяў?! — кажу яму. А ён мне ў вочы: гаўняная твая лодка була!.. Так і сказаў мне, Васенько мой дарагі...
— Плюнь на яго, ты ж майстар, а ён партач! — паважна адказаў Васенько-бондар.
Хвіліну памаўчалі, паплявалі ў ваду.
— А пазалетась каля Шкодзінай кручы я вясло згубіў, — зноў загаварыў лодачны майстар, — сено на маторы вёз, а вясло зверху ляжало. I не згледзеў, як ляснуло. Прыстаў да берага, а вясла няма. Я туды, я сюды. Няма і ўсё тут. Хоць гвалт крычы. Ажно мяне за сэрца ўхапіло, Васенько мой дарагі. Таке вясло хвацке було!
— Хоць на дзіфіляду з ім ідзі? — спытаў, не ўсміхнуўся, бондар...
— Хоць на дзіфіляду! — даверліва згадзіўся майстар.
I зноў загаманіў аб нечым сваім, а праз які момант ледзьве не выкрыкнуў, вядома ж, зусім не дбаючы аб тым, ці будзе стасавацца з раней нагавораным гэты ўсхвалявана-пасеісцкі вокліч:
— А колісь колькі рыбы було, няшчасце яго знае!
— Так, рыбы було свет [19] — падтакнуў Васенько-бондар.
— I ўсяго масушча [20] було!
— Так, було...
— А якія мой бацько чобаты шыў! Хоць на дзіфіляду ў іх ідзі, Васенько мой дарагі...
* * *
Злоўленае апавяданне.
I я вельмі рады, што яно засталося на маёй паперы.
Гэта пасля ўжо, калі вучыўся ў Літаратурным інстытуце, атрымаў прафесійную параду: запісваць трэба амаль усё.
А ў Давыд-Гарадку ніхто мне таго не раіў, неяк сам уцяміў: трэба заўсёды мець пры сабе аловак.
I вось, як нешта ўдала знойдзенае, шчасліва перачытваю: «А якія мой бацько чобаты шыў!» — і ўспамінаю, што мой дзед Мікалай таксама шыў чобаты і аднойчы паказаў мне адну са сваіх шавецкіх прылад:
— Запомні, Лёня, гэта фумель.
— Фумель! — здзівіўся я і на лемантары пад партрэтам Хрушчова (у памяці засталося, што якраз усё так і было) накрэсліў чырвонай малёўкай [21] гэтае загадкавае, а пасля дзедавай навукі — зразумелае слова.
Ад яго ж, дзеда Мікалая, прыйшла ў мае школьныя занатоўкі і такая хатняя мудрасць: шылам у хлеб на поруць!
А ходзячы ўслед за бабай Просяй, як цукерку ў залатой паперцы, падхапіў і не выпусціў:
— Як галава баліць, то й на белай падушцы баліць, а як не баліць, то й на голым услоне здаровая...
* * *
Баба Прося жыла на Альшанскім шляху, і вокны яе хаты якраз выходзілі на Савічыкаў магазін.
У Давыд-Гарадку кожны ведае гэту краму.
Аднойчы мяне паслалі туды па цукар, і ў доўгай «колейцы» [22] з вясёлых вуснаў нейкай гарадчанкі я імгненна запомніў такі вершык:
Сядзіць Пэўко на паліцы [23], Шые боты, рукавіцы, Шчо заробіць — тэ прап'е; Прыйдзе, жоначку наб'е... Жонка плача, лямантуе: Хто ж мне дзеткі пагадуе!Усе ў «колейцы» смяяліся, прасілі цётку чытаць яшчэ.
Не смяяўся адзін я. Я зайздросціў.
О, як мне тады захацелася, трымаючы торбу на цукар, самому скласці нешта падобнае, каб таксама ўсім спадабалася, каб таксама ўсе смяяліся і каб таксама ж усе прасілі мяне чытаць і чытаць яшчэ...
У той жа дзень я засеў за вершы.
Дома так і абвясціў:
— Складаю вершы!
Я сядзеў за сталом, хадзіў вакол стала і зноў сядзеў.
I так амаль да самага змяркання. Ажно бацька не вытрымаў:
— Ну, шчо?!
— Нічого! — шчыра прызнаўся я.
— Пішы, пішы... Таўкач муку пакажа...
Бацька мой, завадовы цясляр і завадовы ж васнянік,— чалавек багаты на цярплівасць і розум.
I, мусіць жа, ягоная навука пра таўкача і муку, навука пахвалы ўсё той жа бясконцай беларускай цярплівасці, мне й дапамагла.
Да ночы, як спаць класціся, я такі агораў радкоў з дваццаць у рыфму.
А назаўтра — яшчэ дваццаць, а паслязаўтра — дык зусім распісаўся.
Недзе праз месяц у школе мяне ўжо клікалі паэтам.
Як тая вясёлая цётка ля Савічыкавай крамы, я ўсё ж дамогся свайго — мае вершы падабаліся, і мяне прасілі іх чытаць і чытаць...
* * *
І чым больш я спісваў вершаванымі радкамі сшыткі, і чым больш слухаў людзей, і чым больш браў на заметку пачутае, і чым больш цешыўся з назваў рэк, азёраў, вуліц, кветак, як і з хараства цікетак і святочнага свавольства Конікаў,— тым мацней мною авалодвала жаданне пакінуць Гарынь, паехаць з Давыд-Гарадка, каб ужо ў чужым свеце вучыцца мастацкаму пісьму.
* * *
Мне пашанцавала.
Майму неадольнаму жаданню паспрыялі настаўнікі Надзея Дзмітрыеўна Васільева, Вера Пятроўна Кузьміч і Міхал Уладзіміравіч Шэлехаў.
Надзея Дзмітрыеўна навучыла мяне літаратурнай беларускай мове, а Вера Пятроўна і Міхал Уладзіміравіч у лютым 1974 года пазнаёмілі з маскоўскай пісьменніцай Лідзіяй Абухавай...
Роднае пераходзіла ў чужое, — мне адкрылася дарога ў Літаратурны інстытут.
I на гэтым скончылася мая біяграфія, — пачалася і па сённяшні дзень доўжыцца паэтаграфія.
Біяграфія заўсёды завяршаецца тады, калі роднае пераходзіць у чужое.
14 студзеня 2000
(«Крыніца», 58, 1-2000)
1
Хортка - веснічкі.
(обратно)2
Крычкі — малыя рачныя чайкі.
(обратно)3
Швайка — шчупак.
(обратно)4
Таўканула — узялася, клюнула.
(обратно)5
«Страла» — лодачны матор.
(обратно)6
Мяцёла, курортнікі – давыд-гарадоцкія назвы кветак.
(обратно)7
Цікеткі — адмысловы жывапіс; маляванне кветак і гарод-ніны на фанерынках з мэтаю рэкламавання кветкавага насення і насення гародніны. Мастакоў, якія ў Давыд-Гарадку займаліся такім жывапісам, называлі цікетачнікамі.
(обратно)8
Віялка – шуфлік, зроблены з вярбы ці алешыны, для вылівання з лодкі вады.
(обратно)9
Какоры – дубовыя дугі ў лодцы (аснова), да якіх прыбіваюцца сасновыя дошкі.
(обратно)10
Копка – маленькае паглыбленне ў печы.
(обратно)11
Крэзэнт – кухонная шафа.
(обратно)12
Рабіць прычворы — дурэць, жартаваць.
(обратно)13
Ласіцы — узоры на шыбах ад марозу.
(обратно)14
Рэшата — тут у сэнсе: крона дрэва.
(обратно)15
Дзіфіляда — парад.
(обратно)16
Неўкочын — не так даўно.
(обратно)17
Альшанцы — жыхары суседняй з Давыд-Гарадком вёскі Альшаны.
(обратно)18
Награкацца – вельмі стаміцца.
(обратно)19
Свет — тут у сэнсе: шмат.
(обратно)20
Масушча — вельмі шмат.
(обратно)21
Малёўка — каляровы аловак.
(обратно)22
«Колейка» — чарга.
(обратно)23
Мне гэтак і запомнілася: «Сядзіць Пэўко на паліцы», хоць па сэнсу трэба, вядома ж,— «ля паліцы» ці «пад паліцай».
(обратно)
Комментарии к книге «Паэтаграфічны раман», Леанід Дранько-Майсюк
Всего 0 комментариев