«Лесвіца»

Лесвіца (fb2) - Лесвіца 663K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Михаил Южик

Міхась ЮЖЫК

ЛЕСВІЦА

Раман

1

Павел Алегавіч бег па шпалах чыгункі. Ён задыхаўся — з грудзей вырываўся ўсхліпісты свіст, сэрцу станавілася цесна пад рэбрамі. Ногі рабіліся нейкімі ватнымі, нечуллівымі, цяжэлі, нібы прыліпалі да зямлі. З-за спіны даносіўся пагрозлівы гуд цеплавоза. Гэтая махіна неслася, каб раздушыць няшчаснага Паўла Алегавіча, расплюхаць яго кроў і мазгі па шпалах і рэйках, раструшчыць косці.

Варта было толькі ўявіць, чым ён стане пад коламі цягніка, як уцякач знаходзіў новыя сілы для свайго адчайнага бегу. Сэрца пасылала новыя патокі крыві, ногі дужэлі, і Павел Алегавіч рабіў шалёны рывок. Тады жудаснае гудзенне цягніка аціхала. Здавалася, яшчэ адно намаганне — і пагоня адстане.

Задыханы, углядаўся ўцякач наперад — туды, дзе праклятыя рэйкі струнамі злучаліся з даляглядам. Ані лясочку наперадзе, ані будыніны. Толькі высокі на­сып чыгункі, а ўнізе, абапал і колькі акінуць вокам, — страшная багна.

Богведама, колькі будзе доўжыцца гэты вар’яцкі бег. І скрабе гнятлівая думка: хутка скончацца сілы. Прынамсі, скончацца яны значна раней, чым паліва ў цеплавоза, што раве, скавыча, стукае-грукае недзе ззаду.

Ды не. Мусіць, проста не вытрымае сэрца. Вунь яно як малоціць, гаротнае. Але, такія прабежкі не для чалавека ў гадах.

Аднак бяжыць Павел Алегавіч, борзда скача па шпалах. Праз дзве — на трэцюю, праз дзве — на трэцюю спрытна трапляюць яго ступні. Тут збіцца — або нагу падвернеш-паломіш, або проста ўпадзеш і, канешне, не ўстанеш.

З нейкага моманту няшчасны адчуў, што паветра перастае ўваходзіць у лёгкія. Бронхі звузіліся, сціснуліся. Бег запаволіўся, і, натуральна, гучнее, мацнее з кожнай секундай гуд шматтоннага пераследніка-цягніка.

Але што гэта?! Павел Алегавіч заўважае, што зусім не бяжыць ён па шпа­лах, а паўзе па іх па-пластунску. Паўзе? Ды не — лезе, караскаецца, дужаецца з зямным прыцяжэннем! І рэйкі — ужо нібыта не рэйкі перад ім, а лесвіца, стромая, бясконцая лесвіца ў неба...

Цягнік праносіцца якраз пад ім. Несканчоны, цяжкі, грымлівы.

Павел Алегавіч лезе і краем вока азірае наваколле. Усё тая ж багна ўнізе. Ні людзей, ні дамоў, ні расліннасці.

Чым далей узбіраецца ён, тым свяжэйшым становіцца паветра. Як быццам распраўляюцца бронхі, і — так! — дыхаецца ўжо лягчэй. Сэрца цішэе ў грудзях, не малоціць так шалёна па рэбрах.

І ўсё б наогул добра было, каб не тое, што лесвіцы канца не відаць, а калі сарвешся і шухнеш долу, то не нашмат лепей будзе, чым раней пад цягнік.

Слепіць сонца, мацнее і халаднее па меры пад’ёму вецер. Лезе няшчасны чалавек па лесвіцы ў самае неба. Далей ад смярдзючай багны і смертаноснага цягніка. Падымаецца ў невядомасць.

2

Павел Алегавіч Багатка прачнуўся, як заўжды пасля такіх сноў, разбіты і злосны. Доўга ляжаў, млява гледзячы на брудна-белую столь, не ведаючы нават, радавацца гэтаму абуджэнню ці лепей бы ўжо наогул не прачынацца. Затым сеў на нізкім ложку, апусціў босыя ступні на прахалодную падлогу і зірнуў у шчыліну між штор. Ранішняе чэрвеньскае сонца заблыталася ў густых кронах дрэў. Дзень абяцаў быць ясным.

«Што ж, хаця б у гэтым пашчасціла», — падумаў Багатка і пачаў апранацца.

Панядзелак быў першым днём ягонага водпуску, і Багатка не ведаў, з чаго б такога плённага гэты водпуск пачаць. У Паўла Алегавіча не намячалася якіхнебудзь сур’ёзных спраў.

Сям’я Багаткаў складалася з пяці чалавек: дваццацігадовы сын, дваццацітрохгадовая дачка, жонка і цешча. І ўсе яны, на жаль, не любілі галаву сям’і, мала таго, і галавой сям’і яго не лічылі.

Павел Алегавіч працаваў намначальніка сектара ў праектным бюро маласільнага прадпрыемства, зарабляў сціпла, у сям’і быў бурклівы, прычэпісты, усім незадаволены. І наогул, жыццё гэтай сям’і працякала як бы падзеленым на два рэчышчы: у адным — Павел Алегавіч, у другім — усе астатнія. Гэта была зацятая шматгадовая канфрантацыя.

Ужо з год Багатка жыў адзін, на верхнім паверсе сваёй кватэры. А жон­ка, цешча, сын і дачка — на ніжнім. Дачка, праўда, месяц як сышла з до­му — сужыцельстваваць з адным тыпам, пра якога — пазней.

Цікава, што ж за кватэра такая шматузроўневая ў другараднага інжынера Багаткі, адкуль такая раскоша?

А раскошы тут і няма, проста адна кватэра — цешчына двухпакаёўка на трэцім паверсе, а другая, непасрэдна над ёй, уласна Багаткава. Два гады таму, калі памёр цесць і цешча стала часта прыхворваць, жонка падкінула Паўлу Алегавічу ідэю перасяліцца ў бацькоўскі дом, праз размен, з даплатаю, калі трэба. Бо дазналася, што суседзі зверху не супраць у цэнтр пераехаць, да работы сваёй бліжэй, да тэатраў і гожых крамаў. А ранейшая кватэра Паўла Алегавіча блізу цэнтра была, някепская.

Не хацеў спачатку Багатка і слухаць пра такі варыянт, працівіўся. Але скубла яго жонка Вера Генадзеўна ўдзень і ўначы, скандаліла, праклінала, пагражала разводам. Зусім стала невыносна жыць Паўлу Алегавічу. Згадзіўся, размяняў, пераехаў.

І амаль адразу, паўгода не прамінула, дамогся ён у чыноўнікаў афіцыйнага дазволу злучыць дзве кватэры, прабіўшы столь. Жонка напачатку не пярэчыла гэтай задуме, нават радая была. Ну як жа: ажно чатыры пакоі ды плюс кухні і ванныя — хадзі не хачу. Ды пралічылася яна, недагледзела. Бо замысліў гэта Павел Алегавіч з адзінай мэтай — схованку сабе ад цешчы знайсці, каб не магла звадлівая Ганна Андрэеўна яго штодня шкуматаць, каб хоць на другім паверсе ад яе затуліцца. Тут быў на першы погляд нелагічны, а насамрэч далёкі і каварны разлік.

Лесвіцу, што злучала паверхі, знарок зладкаваў стромую — металічную, з вузкімі і высокімі прыступкамі, з тонкімі поручнямі. Зварыў яе на заводзе сваім, у аднаго знаёмага майстра. Прывёз дадому ў той дзень, калі жонка, медсястра, была на дзяжурстве, а цешча — у бальніцы чарговы раз. І спорненька, за тры гадзіны, з дапамогай двух рабацяг так уштукаваў лесвіцу, нібы яна там гадоў трыццаць стаяла. Заліў бетонам, затынкаваў стыкі, пафарбаваў у вясёлыя колеры.

А жонка, вярнуўшыся са змены, і не расшалопала нават падвох, наадварот, хваліла і дзякавала. Усё раскрылася праз пару тыдняў, па вяртанні цешчы з бальніцы. Мажная, дзябёлая Ганна Андрэеўна паднялася, праўда, разочакдругі наверх, адужала. Ды праз гадзіну ёй зрабілася блага, выклікалі «хуткую», адхайвалі ад сардэчнага прыступу. І звязалі гэта сямейнікі з «выклятай» лесвіцай Паўла Алегавіча. Тут жа прыпомнілі яму ўсе астатнія грашкі-награшэнні. Усчаўся скандал, у якім Ганна Андрэеўна, не зважаючы на нядаўні прыступ, раўла галасней за астатніх, бегала па ніжнім паверсе, ірвала на сабе валасы і сыпала праклёны на галаву зяця. Тады кінуў ёй у твар Павел Алегавіч ключы ад верхняга паверха, прапанаваў, калі цяжка, хадзіць па агульнай лесвіцы. І збег з дому на трое сутак. Начаваў у стрыечнай сястры Ліны.

З таго помнага дня цешча прынцыпова перастала хадзіць наверх, а Павел Алегавіч крайне рэдка спускаўся ўніз. Вера Генадзеўна перасялілася ў пакой маці і таксама нячаста наверх падымалася. Дарослыя дзеці жылі з маці і бабуляй, дзялілі большы пакой.

Зрэшты, паўгода назад сын Юрась, невыносны аболтус і ветрагон, узяў і самавольна перабраўся наверх, аб’явіў, так бы мовіць, прэтэнзіі на жылплошчу. Сварыліся яны з Паўлам Алегавічам несупынна, грызліся па любой драбязе. Але ж месяц таму, калі дачка Тамара сышла да Жыгоцкага, сын зноў апусціўся ўніз і зажыў у яе пакоі кум каралю.

3

Гэтай раніцай Багатка намерваўся не спускацца ўніз і выйсці з кватэры са свайго паверха. Нават выпіў на кухні ўчарашняга чаю з чэрствым батонам і зацукраваным варэннем — каб не спускацца ўніз снедаць, каб не сутыкацца з дамашнімі. Аднак нейкая чортава сіла павяла-такі яго па лесвіцы ў жончыны апартаменты.

Першае, на што натрапіў Павел Алегавіч у калідоры, была неахайная са сну, у разбэрсаным доўгім халаце цешча. Яе поўны твар выявіў нават не раздражненне ад зяця, а крайнюю да яго абыякавасць. Не вітаючыся, Ганна Андрэеўна з годнасцю праплыла паўз Багатку, пры гэтым яе пухлыя румяныя шчокі і некалькі падбародкаў плаўна пагойдваліся ў такт крокам. Рукі яна чамусьці засунула за спіну.

Не павітаўся з ёй, зразумела, і Павел Алегавіч.

Цешча паважна павярнула на кухню, а ён скіраваў у спальню, дзе жон­ка ўпраўлялася з пасцельнай бялізнай, засоўвала яе ў адчыненую ніжнюю скрыню секцыі.

Пакой, дзе мясцілася Вера Генадзеўна са сваёй маці, быў не вялікі і не маленькі — сярэдненькі такі, амаль квадратны. Апрача старэнькай секцыі, тут стаялі нязграбны высокі ложак Ганны Андрэеўны, нізкая раскладная канапа, на якой спала жонка, у адным з супрацьлеглых акну кутоў — трумо, у другім — маленькі каляровы тэлевізар на тумбачцы. Стаяла тут яшчэ мяккае нізкае крэсла, неймаверна грувасткае і недарэчнае, на ім цэлымі днямі, проста пасярод пакоя, сядзела цешча. Вечарамі неадрыўна глядзела тэлевізар, а ўдзень або шамацела газетамі, або са сваёй нястомнай цікаўнасцю пазірала ў калідор, праз заўсёды адчыненыя дзверы. Крэсла стаяла так, што было добра бачна, хто завітвае ў кватэру і хто спускаецца зверху (лесвіца выходзіла ў калідор). Цешча любіла ўсё трымаць пад кантролем, і гэта толькі падагравала нелюбоў да яе Паўла Алегавіча.

Але зараз, дзякаваць Богу, яна пашкандыбала на кухню, і з’явілася магчымасць пагаварыць з жонкай сам-насам.

Увайшоўшы ў спальню, Багатка крыху прычыніў дзверы і тут жа, з парога, з хваравітым раздражненнем у голасе прамовіў:

— Юрка, канешне ж, не начаваў. — Тон яго быў такі, быццам Вера Генадзеўна, і толькі яна, вінаватая ў тым, што сын не з’явіўся нанач.

— А ты так пра яго клапоцішся? — змерала жонка мужа пагардлівым позіркам і нават не павярнулася да яго, а, прыгнутая да ніжняй скрыні секцыі, касіла адным левым вокам.

«Які ў яе востры, непрыемны профіль, — падумалася Паўлу Алегавічу, — гэты доўгі нос. і ўся яна нейкая сухая, калючая...»

Ён ужо прадчуваў, што будзе скандал, аднак спыніцца не мог. Тая ж нялёгкая сіла, што спусціла яго зверху, не дазваляла і зараз перавесці размову ў спакайнейшае рэчышча.

— Та-ак, — сашчапіўшы за спінай кісці рук і хруснуўшы пальцамі, неяк здушана пачаў Павел Алегавіч. — Харо-ошыя ў нас справункі! Гэта значыць, мне няма клопату пра сына? Так цябе разумець?

Ён стаяў, шырока расставіўшы ногі, прыгнуўшы шыю наперад, гатовы да нападу і адпору — нібы баец. Павел Алегавіч быў сярэдняга росту, сухога і жылістага целаскладу, кірпаносы, з лысінай Ільіча.

Вера Генадзеўна была ніжэйшая за яго на паўгалавы, худая (але нават у свае пяцьдзесят фігурыстая), з кароткімі рыжымі валасамі, з нервовым, блед­ным, вастраносым і ўсё-такі прывабным абліччам.

— Разумей ты мяне як хочаш, — нарэшце выпрасталася жонка і стала да мужа тварам, — разумей ты мяне як хочаш, — паўтарыла яна стомлена і ціха. І знянацку выкрыкнула: — Толькі адстань, чуеш?! Адстань і не матай мае нервы!

— А навошта ж лямантаваць? — неяк абвяў Павел Алегавіч. — Я толькі спытаў пра сына.

— Спытаў ён! — тузанулася, амаль падскочыла жонка. — Не, мой харошы, ты не спытаў! І на сына табе — напляваць і расцерці! Ты прыйшоў па маю кроў, па мае нервы. Вампір!

— Ну, ведаеш... — праз сціснутыя зубы прасіпеў Павел Алегавіч. — Ну, трасца ў бок, у вас і сямейка.

— Вера! — знячэўку, у самае вуха, ззаду, прабіўся тонкі старэчы выгук. — Ні слова, ні слова яму не гавары!

Нізкая, бочкападобная, абапіраючыся траслівай рукой аб вушак, стаяла за Багаткам цешча. Ну, канешне, без яе тут аніводная сварка не абыходзілася.

— Выйдзіце! — ва ўтрапенні крыкнуў на цешчу Павел Алегавіч, не абарочваючыся. — Выйдзіце і дайце пагаварыць!

Спінай адчуваў энергію нянавісці, накіраваную на яго Ганнай Андрэеўнай.

— А ты на маю маму не гыркай! Бач ты, начальнік! І не яна да цябе прыйшла, каб выходзіць! — спераду наступала жонка.

— Ага! Ну дык і добра тады! — тупнуў нагою Павел Алегавіч. — Слухайце тады ўсе! Так, я прыйшоў палаяцца, і пляваць мне на вас! — распаляўся ён усё мацней. — Але толькі так можна ўскалыхнуць гэтае балота, — ён узмахам абвёў рукою пакой, — каб вы нарэшце адкрылі вочы на дачку і ўнучку сваю — шлюху!

— Ай! — тэатральна войкнула ззаду цешча.

— Што? — у тоне Веры Генадзеўны праявіўся халодны шал. — Што ты сказаў?

— Тое, што чула, — не даючы апанентам ачомацца, перайшоў у наступ Багатка. — Твая дачка сышла да гэтага... — Тут яго твар перакасіла грымаса болю. — Да гэтага старога распусніка Жыгоцкага, прадала сваё маладое цела за даляры, за пяціпакаёўку, за асабняк. Гэта — не шлюха?! — ён з роспаччу шыбеніка ўтаропіўся на жонку.

— І-і-і! — пранізліва завіскатала тая, узняўшы маленькія пасінелыя кулачкі над галавой. — Замаўчы, а ну замаўчы, пракляты!

— Вера, ідзі сюды! — стагнала з-за спіны Паўла Алегавіча цешча. — Вера.

— Э не, — рэзка абярнуўся і падскочыў да яе зяць, — хай паслухае, хай уцяміць увесь жах учынку свае дачушкі! І хай прыме меры!! — Апошнюю фразу ён пракрычаў, мусіць, на ўвесь чатырохпавярховы дом.

Ад гэтага выгуку цешча шарахнулася ў глыб калідора.

— Мама! Табе блага, мама?! — залямантавала Вера Генадзеўна.

— Мне добра! — стагнала ўжо з кухні цешча. — Мне так добра, што лепт не бывае! — Стогн перайшоў у старэчы крыўдлівы плач.

— Пусці! — жонка штурхнула Паўла Алегавіча ў спіну з такой моцай, што ён вылецеў з дзвярной проймы, як корак, і пашыбавала на кухню супакойваць старую. — Ты яшчэ адкажаш, перад Богам адкажаш за свае словы, — пагразіла на хаду.

— А вось Бога толькі не памінай! — раз’юшана гарлапаніў муж. — Не Богу — мамоне вы пакланяецеся!

Ён чартыхнуўся і ўжо быў палез наверх па сваёй лесвіцы, як траскатліва адчыніліся ўваходныя дзверы і ў кватэру залузаўся сын Юрась — уласнай, так бы мовіць, персонай.

Бацька знерухомеў на паўдарозе і кінуў насмешліва:

— А вось і ён, герой казачны! Дзіва лясное!

Сын і сапраўды нагадваў нейкае дзіва. Быў ён апрануты ў дарэшты выцертыя і падрапаныя джынсы, якія не даходзілі да шчыкалатак. На босыя ногі Юрась напяў сандалі з процьмай бліскучых заклёпак. Падобныя металічныя заклёпкі аздаблялі і чорную скураную тужурку, расхрыстаную, апранутую зноў жа на голае цела. Само ж цела было недалужным — худым, вузкаплечым, з рыжа-валасатымі грудзьмі, крывымі ножкамі і празмерна доўгімі рукамі. Кісці ў Юрася былі вялікія, цяслярскія, хоць ён нічога фізічнага ад роду гэтымі рукамі не рабіў. У дадатак да ўсяго на галаве Багаткі-малодшага ўзвышалася своеасаблівае гняздо з вычварна пафарбаваных валасоў. На адным вуху вісела вульгарная завушніца.

Юрась лічыў сябе выбітным музыкам, падпрацоўваў у трэцеразрадным рок-гурце, пісаў аранжыроўкі песень, якія нагадвалі апраметны кашмар. Музычнай адукацыі не меў і ўсяго «дасягнуў» саматугам. Яго шматгадовае, пачынаючы з шостага класа, самавучэнне на гітары каштавала Паўлу Алегавічу ў прамым сэнсе здароўя — бяссонне, паніжэнне працаздольнасці, неўроз.

— Ну хіба можна жыць з такімі людзьмі! — пракаментаваў з’яўленне Юрася бацька, з прыкрасцю плюнуў і шустра ўзляцеў па лесвіцы на свой паверх.

Сын адно з’едліва пасміхнуўся з гэтай заўвагі і ў абутку паспяшаўся на кухню, дзе апетытна пахла смажаным і ўсё яшчэ раздаваліся ўсхліпы яго бабулі.

4

На дварэ, дзе Павел Алегавіч апынуўся хвіліны праз тры, ён адчуў двайную палёгку. Па-першае, надвор’е стаяла сонечнае, дзьмуў прахалодны вятрыска, і гэта давала спадзеў на пагодлівы і неспякотны дзянёк. Па-другое, агідная сварка, якую ён толькі што ўчыніў, усё ж дазволіла агучыць перад дамашнімі даўно набалелае — сваё стаўленне да Тамары, дачкі. «Шлюха! — яшчэ раз са смакам паўтарыў пра сябе Багатка. — Па справе і слава.»

Ён паглыбіўся ў стары чатырохі пяціпавярховы квартал, спрэс зарослы размаітым кустоўем і дрэвамі. Быў пачатак чэрвеня, месцамі дацвітаў бэз, у паветры лёталі рэшткі дзьмухаўцовых парашуцікаў. Між бухматымі кронамі жыццядайна сінела неба, а сонца яшчэ не набрала вышыню і толькі напаўзала на цесныя, зацененыя пакуль дворыкі. На коса асветленых участках — хмызах, кветках, траве — блішчала раса.

Не, пэўна ж, не такім кепскім падавалася цяпер жыццё Паўлу Алегавічу, як дзесяць хвілін таму. Да таго ж і людзей, гэтых назойлівых мітуслівых істот, з прычыны пачатку працоўнага дня наўкол было мала. Вунь бабулька ў капелюшы вядзе за ручку дзяўчынку. Вунь ідзе хлопец з сабакам. Вунь важна шпацыруе па агароджы дзіцячага садка плямісты кот.

Гэты раён, куды напачатку Павел Алегавіч так не хацеў пераязджаць, як аказалася, меў шмат выгодаў. Планіроўка двароў тут была нагэтулькі сціснутая, што аўтааматарам (а такіх цяпер процьма) хочаш не хочаш, а даводзілася ставіць свае машыны ў гаражах ці на платных стаянках. Паколькі іх дом туліўся ў глыбіні квартала, далёка ад найбліжэйшых вуліц, то не дакучалі Паўлу Алегавічу машыны сваімі раўлівымі гукамі, гарам. Толькі зрэдчас хтосьці заедзе ў двор, разгрузіцца, і тут жа назад. Любата. Сам Багатка машыны не меў.

Акрамя таго, за жылымі кварталамі, калі рушыць убок Акадэміі навук, праходзіў маляўнічы водаканал, добраўпарадкаваны, з фантанамі, мосцікамі.

Менавіта да водаканала і выйшаў зараз Павел Алегавіч. Яму заўсёды падабаўся гэты кантраст: непрабіўная зацень двароў і адразу ж — прастора, сінізна неба, вада ў затравелых берагах, гарэзнае сонца. Уздоўж берагоў, асабліва каля невысокага вадаспада, даседжвалі ранішні клёў рыбакі. На мосціку мужчына з жанчынай кармілі легкакрылых чаек.

За каналам, далёка на ўзгорку, высіцца, зіхаціць шыбамі чарада стройных шматпавярховак.

Укладзеная гладкімі пліткамі сцяжына вілася наўсцяж берага. Тут і лавачкі часта стаяць. На адну і прысеў Павел Алегавіч. Нетаропка вывудзіў з нагруднай кішэні кашулі пабэрсаны пачак «Гродна», пстрыкнуў запалкай. Гэх, прыгажосць вакол, злагада. Водпуск.

Але ведаў немалады і пацёрты жыццём Багатка, што такія хвіліны бестрывожнага сузірання даюцца нам адно ў кантрасце з турботамі, нягодамі, злыбедамі. Без чорнага няма белага, а ёсць адна шэрань смерці. І ўсё-такі многа б аддаў Павел Алегавіч, каб не было ў ягоным жыцці благога. Ну, а калі б і бы­ло — то як мага меней.

Вось хаця б гэты нахабны сыход дваццацітрохгадовай дачкі да Жыгоцкага, якому пяцьдзесят пяць. За што яму, бацьку, такая мука?

І адчуў Багатка, як тарганулася цыгарэта ў пальцах, як заныў нясыты і нездаровы страўнік, як зазбоіла дыханне... І ўжо не такімі яркімі і прыгожымі падаліся яму навакольныя краявіды, не такім высокім і сінім — неба, і сонца як быццам памеркла.

О, не толькі вымаўляць — пра сябе прагаворваць, успамінаць не мог ён без зубоўнага скрыгату імя Жыгоцкага. Прывідам, з юнацтва, са студэнцкіх гадоў пераследуе яно Паўла Алегавіча. І дня адзінага за чатыры дзесяцігоддзі не выпала, каб не згадаўся гэты чалавек, месяца — каб упоперак горла не стаў, года — каб не насаліў, не прынізіў.

Так, не бывае горшых ворагаў у чалавека, чым колішнія сябры.

5

Пятро Вацлававіч Жыгоцкі.

З ім Багатка дзяліў інтэрнацкі пакой тэхналагічнага інстытута ажно чаты­ры гады, з другога курса па пяты. Абодва правінцыялы, з райцэнтраў. І абодва ведалі, што трэба любой цаною, хоць жылы парві, зачапіцца па размеркаванні за Мінск. Кемлівы Пецька яшчэ на трэцім курсе ўладкаваўся на паўстаўкі на прадпрыемства і Пашку, свайго прыяцеля, туды пацягнуў. Не прагадаў Жыгоцкі, як, зрэшты, ніколі ў жыцці не прагадваў. Засталіся яны ў сталіцы, абраслі з цягам часу кватэрамі, сем’ямі. Але тут і канец іхняму падабенству. Бо Павел Алегавіч Багатка, як ступіў трыццаць тры гады таму за парог прадпрыемства, так і дагэтуль туды цягаецца. Не тое — Пятро Вацлававіч.

Пецька адразу, гіганцкімі крокамі, пайшоў, пабег, паскакаў угору. Мала працаваў ён па сваёй спецыяльнасці, а ўсё больш — камсоргам, прафоргам, у партактывах цёрся, з прыцэлам кіраваць ды вяршэнстваваць. З дваццаці васьмі гадоў яго ўжо службовая машына вазіла, а гэта па тым часе — сярэдзіна 70-х — адно з наменклатурнымі сынкамі здаралася. Відным быў жаніхом Пецька Жыгоцкі. Шыракаплечы, высокі, шавялюра густая, русая. І галоўнае, пастаянна ў руху ён, у дзеянні, энергія так і перла. Сіла адчувалася ў Пецьку, патэнцыя. Ох і бегалі ж за ім дзяўчаты, літаральна біліся за гэты куш. А ён, ведаючы сваю звабу, перабіраў іх, капрызнічаў. Ужо і кватэра ў яго была гожая, і трыццацігадовы ўзрост, а ўсё не жаніўся. Затое якіх толькі цац не ўсаджваў Пятро ў службовую «Волгу» ды не вазіў кватэру сваю «паказваць»: і высокіх, і нагастых, і з валасамі да пояса белымі. Ох, ды давайце па шчырасці, зайздросціў, дужа зайздросціў яму тады Пашка. Ужо не сябравалі на той час, канешне, яны, а толькі зрэдку сустракаліся на тэрыторыі прадпрыемства. Але ў акно Паўлавага сектара, проста з рабочага стала, добра было відаць цэнтральную прахадную, куды пад’язджаў і адкуль адбываў на аўто, праваруч ад кіроўцы, дзелавіты Пецька. Там жа і паклонніцы яго падсаджваліся-высаджваліся.

Пры мімалётных сустрэчах з былым прыяцелем самавіта трымаўся Пят­ро, з падкрэсленай тактоўнасцю ўдачлівага, моцнага чалавека. Па плячы не ляпаў, а горача ціснуў руку і прапаноўваў адысціся ўбачок, пагутарыць. Зазіраў у вочы ласкава, спагадліва, прасіў расказаць, як у яго, Паўла Алегавіча, справы. А справы ў Паўла былі такія, што не пахвалішся. Хіба распавядзеш, што сем гадоў у агорклым інтэрнаце жывеш, з суседам-п’янтосам? Хіба адкрыешся, што да трыццаці гадоў толькі адну і спазнаў жанчыну, дый тая хутка ад яго драпанула? Хіба падзелішся, што пяць гадоў на адным хлебе, кефіры гаруеш, кааператыў будуючы непасільна, і калі яшчэ таму будаўніцтву канец? Раскрываў Багатка нехаця рот, мямліў, чырвоны ад сораму, ва ўсмешлівыя вочы дамскага ўлюбёнца. А таго ўжо аклікаў нехта паблізу, па справе неадкладнай, у вір жыцця. «Прабач, дружа, убачымся!» — развітальна трос руку, адыходзіўся Жыгоцкі ад Пашкі — у пінжаку бездакорным зазвычай, у чысцюткіх імпартных туфлях шыбаваў жвава. І заставаўся пасля яго, доўга яшчэ цвяліў Багаткаў нюх пах даражэзнага адэкалону.

Пецька і Пашка. Пятро і Павел.

Кожнаму, брат, сваё.

Ды дзякаваў, урэшце, Багатка лёсу, што ўсё ж агораў ён той кааператыў. Хутка і нявеста знайшлася, рыжая рухавая Вера, жонка яго цяперашняя. Палымяная, як агонь, у каханні нястомная, у жыцці ўчэпістая. Мінчанка. І бацька яе з сувязямі, сярэдняй рукі чыноўнік. Наладзіў Генадзь Карпавіч хітрамудрую камбінацыю дый грошай падкінуў, і памянялі яны Багаткаву аднапакаёвую кватэрку на двухпакаёвую ў цэнтры горада. Дом, праўда, аказаўся стараваты, з драўлянымі пажаранебяспечнымі перакрыццямі, з сумешчаным санвузлом, з вузкім балкончыкам на шумную вуліцу. Дый паркет давялося перакладаць, а гэта грошы і грошы. Аднак памог, дужа памог тады Генадзь Карпавіч. Зямля яму пухам, цудоўны быў чалавек. Не ў прыклад жонцы сваёй, свякрусе Паўлавай, значыць.

Зрэшты, пераезд на новую кватэру і нараджэнне дзяцей сталіся апошнімі жыццёвымі поспехамі Паўла Алегавіча, яго, так бы мовіць, вяршыняй. Затым — усё пад гару, ды таптанне на месцы, ды пад гару, ды таптанне.

Не тое — Пятро. Той штогод новыя алімпы браў, авалодваў новымі хуткасцямі.

У трыццаць адзін год Жыгоцкі ажаніўся і адразу пасля гэтага быў накіраваны на працу ў гарвыканкам. Чатыры гады нічога не чуў пра яго Павел Багатка. Затым Жыгоцкі зноў з’явіўся на іхнім прадпрыемстве ўжо ў якасці намдырэктара. Але прарабіў Пятро Вацлававіч (так усе цяпер яго велічалі) на гэтай пасадзе нядоўга, каля года, і перайшоў ці то ў рай­кам, ці то ў райвыканкам — ужо і не прыгадае дакладна Багатка. Потым перавандраваў Пятро ў нейкае міністэрства, крыху пазней — яшчэ кудысьці вышэй...

І Бог бы, здавалася, з ім. Жыві сабе на здароўечка. Ды стаў Жыгоцкі праяўляць да Багаткі нейкі недарэчны і назойлівы клопат. Звяжацца з Паўлам па тэлефоне, пацікавіцца голасам самавітым: як здароўе, маўляў, як жонка і дзеці, а ці не хоча ён, Павел, дзяцей сваіх на лета ў гожы піянерлагер адправіць, а ці не трэба яго жонцы ў які санаторый?

З першага ж разу тарганулася нешта ў ім, сцялося: небяспека! — і ён даволі бесцырымонна адмовіўся. А Жыгоцкі, як нічога не было, праз паўгода зноў пазваніў з мядова-заваблівымі прапановамі. І, на няшчасце, побач жонка, перад люстэркам, стаяла. Як пачула ўніклівым вухам сваім іх гутарку — што адмаўляўся Багатка ад санаторыя, — то на тэлефон рынулася, гатовая ў трубку ўлезці, тыцнулася ў шчаку доўгім носам, зашыпела, засыкала: «Ідыёт, згаджайся, я табе гавару!» — і пальцамі вастраногцевымі мужа за задніцу ўшчыкнула.

З тае пары і ў элітныя санаторыі яны ездзілі, і Юрка з Томкай у «Зубраняці» штолета адпачывалі. Верка хутка звыкла да гэтых выгод, разласавалася. І ўжо панукала Паўла Алегавіча самому выходзіць на свайго сябра, не чакаць, пакуль той патэлефануе... Ніводнага разу сам яму Багатка не пазваніў, хоць і наладжвала жонка за гэта скандалы, істэрыкі. Няўдачнікам абзывала, баязліўцам, нікчэмнасцю. Цярпеў.

А Жыгоцкі не сябраваў з імі, не, ён адно апускаўся да іх, праяўляў паблажлівы клопат. На недасяжнай вяршыні сядзеў гэты чалавек, з такімі паднебнымі жыхарамі простыя смяротныя не сябруюць, а, як ад багоў, чакаюць ласкі ды літасці. Быў гэта для сямейства Багаткаў не чалавек, а кіраўніча-адказны голас па тэлефоне.

І з чаго, гадамі пытаўся ў сябе Багатка, такая любоў у Пятра Вацлававіча да яго сям’і абудзілася? З чаго дабрачыннасць? «Ды праваліся ты са сваімі паслугамі ў апраметную!» — нешта падобнае не раз прамаўляў пра сябе Павел Алегавіч. І прамовіў бы ўслых, і выкрыкнуў бы Жыгоцкаму гэтыя словы, каб жонкі так не баяўся. Як разлютуецца, бывала, Верка, як закоціць чортведама з-за чаго істэрыку — з біццём посуду, з галаслівым качаннем па падлозе і стогнамі, — то потым тыдзень не можаш ачомацца. І за дзяцей страшна. Колькі разоў прасіў яе і маліў: «Мяне мардуеш, то хоць дзяцей пашкадуй! Вырастуць недаробкамі з-за тваіх бзыкаў!» Дзе там! «Ненавіджу, — крычала, — цябе! Гад ты паршывы, мярзотнік!» І гэтай жа ноччу, ліпка тулячыся да яго цела: «Родненькі мой, харошы!»

Не, не праходзіць, нічога не праходзіць бясследна. Ні для сябе, ні для дзяцей, ні для ўнукаў, калі яны будуць.

І сыр бясплатны вядома куды кладуць. Гэта наконт Жыгоцкага.

Вось табе і ўладкаваў Багаткаву дачку ў сваю фірму на добрае месца! (Жыгоцкі з канца 90-х — буйны бізнесмен.) Вось табе і добразычлівасць, вось табе, Вера Генадзеўна, і дагуляліся.

А зрэшты, якое там — дагуляліся. Яна, Верка, толькі ўсцешана гэтакім паваротам. Пяціпавярховы асабняк — і дачка ў ім царыцай расходжвае. Там і ўнукі, думае, калісьці яе зажывуць. А што Павел Алегавіч начэй не спіць, што працаваць і нічым толкам займацца апошні месяц не можа — то гэта яе не турбуе.

А нахабніца Томка ўжо і фотакарткі прыносіла таго загараднага гмаху: і ў басейне яна там, і ў спальні раскошнай, і ў кухні стометровай на крэсле раскінулася, і ў лясочку ўласным на арэлях, і ля аўто дарагога. А гэтыя дзве дурніцы, жонка з цешчай, у захапленні войкалі, дзівуючыся. Чуў гэта Павел Алегавіч са свайго верха, праз лесвіцу. Ды што там чуў! — ноччу спусціўся, як злодзей, узяў тыя здымкі і разглядаў.

6

Ды што ж гэта такое, чорт яго раздзяры! Багатка ў раздражненні ўскочыў з лаўкі. Ну многа, проста неабдымна многа ў ягоным жыцці гэтага чалавека. Нібы ўвесь свет — адзін Жыгоцкі і ёсць. Ён вонкі, ён і ўнутры — пад сэрцам, у страўніку, у мозгу спакутаваным. Цісне, смыліць, запаланяе думкі і сны. О Божа!

Павел Алегавіч агледзеўся па баках, зірнуў на неба. Здаецца, задумаўся ўсяго на хвілінку, а ўжо немаведама адкуль набег статак бела-ружовых прыземістых аблачын. Шпарка нясуцца яны, гнаныя паўночным вятрыскам, вось адна і сонца прыкрыла. Але сінечы ўсё ж пакуль нашмат больш, чым аблокаў. Так, пэўна, і будзе ўвесь дзень сонца гуляць у хованкі. А дажджу не збярэцца. Павел Алегавіч ведаў гэта па тым, што перад непагаддзю заўсёды ныла яго правая кісць, калісьці паламаная ў сямі месцах. Цяпер жа яна маўчала.

Так, пасля абеду трэба ехаць на дачу, адседзецца, супакоіцца, падлячыць нервы. На некалькі дзён. А пакуль што, можа, у цэнтр падацца? Багатка памацаў свой няголены з учарашняга ранку твар і задумаўся. У такім выглядзе паказвацца ў цэнтры горада не хацелася, але і вяртацца дамоў, каб пагаліцца, не выпадала. Што ж, калі прайсці ўздоўж канала метраў трыста, то будзе вуліца, па якой метраў сто налева — цырульня. Там і ў кіёск наважыў заскочыць Павел Алегавіч, цыгарэт прыкупіць.

Рушыў нетаропка. Праваруч — водаканал, злева, метрах у ста, зарослы бальнічны двор. Пасля абеду, гадзін з пяці, пацягнуцца адтуль хворыя да вадаёма. Багатка колісь і сам тут ляжаў, кісць пасля тых страшэнных паломаў яму распрацоўвалі. Ды гадоў восем, мусібыць, прамінула, не менш.

І гары яно гарам, думаў Павел Алегавіч, хай без мяне разбіраюцца — з сынком сваім рокерам, з дачкой хітрахвостай. Няхай. (Ат жа, ну не адпускае праклятае!)

Дарожка наблізілася да квартала пяціпавярховак, за якім і праходзіла патрэбная яму вуліца. Багатка збочыў налева, падняўся па натаптанай сцяжынцы на затравелы ўзгорак і пайшоў нацянькі праз двары.

— Пашка, ты? — весела аклікнулі яго з акна адной пяціпавярхоўкі.

З другога паверха тырчала галава Мішкі Чусевіча, аднагрупніка па інстытуце. Вось табе раз. Сустрэча з гэтым чалавекам ніяк не ўваходзіла ў Багаткавы планы. Ох ужо гэтыя здані мінулага, хоць жыўцом пад зямлю ад іх лезь.

— Я, — тым не менш знерухомеў Павел Алегавіч пад акном, на асфальтаванай дарожцы, паміж пад’ездамі. — А ты што тут робіш? — Наколькі помнілася, Чусевіч пражываў далёка адгэтуль, па Багдановіча, недзе... блізу пляца Бангалор, так.

— Ды я гэта. пакуль тут кватарую, — высунуўся Мішка па пояс у адчыненую фрамугу; быў ён у безрукаўнай белай майцы, даволі нясвежай. — Слухай, ты куды?

— А што?

— Пачакай хвілінку, я да цябе спушчуся.

— Навошта?

— Ну хоць перакінемся парай слоў, колькі ж гадоў не бачыліся.

«І дзякуй Богу, што не бачыліся», — падумаў Багатка, а ўслых сказаў:

— Ведаеш, часу ў мяне зусім мала, спяшаюся.

— Ды я ўвобмірг, Пашок! — узмахнуў рукой Чусевіч і скрыўся ў прой­ме акна.

Так, сустрэча з гэтым чалавекам была непрыемная Паўлу Алегавічу. Ён даўся ў знакі яшчэ з інстытута, абрыдзеў сваёй дэмагагічнай балбатнёй і загульным п’янствам. На працягу трыццаці з лішнім год, што прамінулі пасля заканчэння інстытута, яны бачыліся разы чатыры. Усякі раз — выпадкова, мімаходзь, калі кожны шыбаваў па сваіх справах. Гэта была нейкая містыка, у тым плане, што ў амаль двухмільённым горадзе так часта сустракацца — азначала бессаромна парушаць тэорыю верагоднасці. Але Багатка ўжо не раз заўважаў за сабой, што, калі яму нешта было вельмі не даспадобы, калі нечага апасаўся ці не жадаў, то гэтае непажаданае прыходзіла да яго неадменна.

Помніцца, у адну з іхніх сустрэч — гадоў дваццаць восем было тады Паўлу Алегавічу — навязаў яму Чусевіч купіць пляшку гарэлкі і забрацца ў самую нетру парку Чэлюскінцаў. Там, у пятнаццаціградусны мароз, як апошнія забулдыгі, у цемрадзі, яны і распілі тую горкую пляшку. Размясціліся на лаўцы, што па самае сядзенне патанала ў гурбе снегу. Багатку, нягледзячы на выпітую гарэлку, было вельмі холадна. А Чусевіч, прывычна расчырванелы, у расхрыстаным фарсістым кажушку, распачаў непрыемную Паўлу Алегавічу спрэчку пра сусветны сіянізм, пра яўрэяў, якія нібыта запаланілі ўсё на свеце і яму, рускаму чалавеку, кроку ступіць не даюць. Павел Алегавіч прыводзіў нейкія кволыя аргументы ў абарону яўрэяў, дый наогул, азяблы, колькі разоў парываўся ўстаць і пайсці. А Чусевіч хапаў яго за руку, крычаў, дыхаў у твар перагарам і напрыканцы заявіў Паўлу Алегавічу, што той дрэнна скончыць, то бок ажэніцца з яўрэйкай і прападзе. Змаўчаў тады Багатка, але гэты ёлуп быў, можна сказаць, недалёкі ад праўды: на той час Павел жаніхаўся да дзяўчыны, якая была напалову яўрэйка. Праз пару месяцаў пасля тае размовы яны разышліся. Вядома, не таму, што Багатка паслухаўся Мішкавых слоў, але надта яны яго заелі тады, запомніліся — не вырвеш, не выкарчуеш. «Паганы язык!» — не раз потым з прыкрасцю ўспамінаў Багатка Чусевіча і думаў, што, мабыць, каб ажаніўся тады з той дзяўчынай, то не было б і сустрэчы з Верай. Не было б і цяперашніх тупіковых праблем.

— Ну як ты, браце? — ужо падскочыў, ужо ціснуў яму руку Мішка Чусевіч.

Як жа ён пастарэў, змізарнеў, знасіўся за дзесяць год. А раней, як і Жыгоцкі, прыгажун быў, скаральнік жаночых сэрцаў. Толькі Пецька браў станоўчай самавітасцю, шляхетнасцю манер, а гэты — нахабным напорам. Здаецца, разоў пяць быў у шлюбе Чусевіч. І гэта за выняткам апошніх дзесяці год, калі яны з Паўлам Алегавічам не бачыліся.

— Як ты тут аказаўся? — крануўшы Багатку за плячо, палез абдымацца Чусевіч. — Ты ж на Маркса, здаецца, жыў? Дарэчы, званіў табе туды год таму, сказалі, што пераехаў.

— Пераехаў, — неахвотна пацвердзіў Павел Алегавіч; яму зусім не хацелася атрымаць у суседзі такога неспакойнага таварыша, і таму ён паспяшаўся скіраваць размову ўласна на Мішкаў лёс: — А ты сам як тут апынуўся?

Мішка паморшчыўся, падцягнуў спартыўныя штаны, заправіў у іх сваю прасцецкую кашулю.

— Гэх, — махнуў ён рукой, — доўга распавядаць, дый непрыемна. Карацей кажучы, не пашанцавала мне, Пашок. Жонка ўляпалася, а мне разграбай. Ні кватэры цяпер, ні машыны. Ат! — Ён апусціў галаву.

— Як жа гэта? — здзівіўся Багатка. — Ты ж на Багдановіча жыў, так?

— Гэта раней, — паправіў яго Чусевіч, — а потым пяць гадоў, як ажаніўся з Нэлкай, у яе жылі, а кватэру маю на Багдановіча здавалі... Закурыш? — Мішка дастаў з задняй кішэні штаноў пакамечаны пачак «Прымы».

Паўлу Алегавічу няёмка было сказаць: «У мяне свае», — бо тады б давялося дастаць «Гродна» і тым падкрэсліць, што ён курыць лепшыя цыгарэты. Таму запусціў пальцы ў працягнуты Мішкам пачак.

Падкурылі.

Цяпер Багатка ўспомніў, як пры апошняй сустрэчы Мішка хваліўся, што яго новая жонка — дырэктарка прамтаварнай крамы, што перасяліўся ён да яе, а сваю кватэру здае. Так. І яшчэ сам ён быццам бы экспедытарам тады працаваў.

— Так вось, браце, жыццё муціць. Уляпалася Нэлка. Колькі грошай на адвакатаў пайшло, — уздыхнуў Чусевіч. — Усё марна. А тут яшчэ бандыты нае­хали.. Словам, давялося кватэру з машынай прадаць, а самому ў бягі падацца. Мяне ж у Мінску шэсць гадоў не было.

— Ну?

— Вось табе і «ну». Мінулым летам толькі прыехаў. На Далёкім Усходзе быў, калыміў. Потым і ў Архангельску, і ў Барнауле пажыў. Цяперака пакуль тут. Ды, відаць, ненадоўга.

Мішка ўдвая хутчэй за Паўла Алегавіча дапаліў сваю цыгарэту. Шпурнуў на асфальт.

Дзядок, што сядзеў на лавачцы пры пад’ездзе, убачыў гэта, сярдзіта пахітаў галавой на тонкай маршчыністай шыі, але заўвагу зрабіць не наважыўся.

— Дык а жонка дзе? — спытаўся някемлівы Багатка.

— Дзе, дзе — у Карагандзе! — раптам успыхнуў Чусевіч і тут жа спахапіўся: — Выбачай, Паш, нервы. ох, нервы мае. — І, наблізіўшы твар, шапнуў: — У турме яна, дзе ж яшчэ. Толькі — тсс, ладна?

— А цяпер ты дзе? — працягваў дапытвацца Багатка, па сутнасці з адной толькі мэтай: каб Чусевіч сам яго не спытаў — пра сям’ю, дзяцей і падобнае. Няма чым хваліцца. Не хацелася і душою крывіць.

— Ат, прыткнуўся тут у адной, — гаманіў Мішка. — Харошая, дарэчы, жанчына. На фабрыцы майстрам працуе. І мяне хацела ўладкаваць, ды не магу я. не па мне такія работы. Вось яшчэ месяцок пакантуюся — і ў Маскву, на будоўлю, да восені.

— А потым — назад?

— Назад ці яшчэ куды. Там пабачым.

«Вось зараз бы і развітацца,» — толькі мільганула ў Багаткі гэтая думка, як твар Чусевіча ажывіўся.

— Слухай, — лёгенька піхнуў ён Паўла Алегавіча ў грудзі. — А ты пра Жыгоцкага нічога не чуў?

Ад гэтых слоў няшчаснага Багатку ледзь не падкінула на месцы. «Што ж адказаць? — ліхаманкава шукаў выйсце ягоны розум. — І што ж ён такое ведае?»

— Жыгоцкага. — замямліў Павел Алегавіч, марудзячы час.

— Ну кінь ты прыдурвацца! — расплыўся ва ўхмылцы Мішка. — Пецьку Жыгоцкага ён не ведае, з якім у адным пакоі жылі!

— Ды ведаю я, чаму. — апусціў вочы Багатка; ён ужо рыхтаваўся да горшага. — У бізнесе ён, здаецца, цяпер.

— «У бізнесе», — перадражніў яго Чусевіч. — Тыя, што на латках ішачаць, таксама ў бізнесе! Ну ты, брат, параўнаў дуб з вольхаю.

— Ну ведаю я, хто ён і што, — неахвотна працадзіў Багатка.

— А ведаеш, што ў яго ў сям’і адбылося?

Павел Алегавіч стрэльнуў у Чусевіча позіркам. І тут яго апанавала нечаканае і нерэальнае жаданне кінуцца на Мішку, ухапіць аберуч за горла, сціснуць, душыць — так, каб больш ніводнага слова не вылецела з гэтага балбатлівага рота, каб ніхто не пачуў Багаткаву ганебную тайну.

— А што ў яго такое? — ледзь чутна выціснуў з сябе Алегавіч.

— Ха! — узрадаваўся Мішаня. — Толькі ўмова — паміж намі хлопчыкамі, лады?

— Ды годзе табе валынку цягнуць. — Нервы Паўла Алегавіча гатовы былі парвацца.

— Ведаеш, што ад яго год таму жонка сышла? — прыжмурыўся Чусевіч.

— Нешта такое чуў. — (Яшчэ б не чуў пра гэта Багатка! Як бы тады яго дачка да Жыгоцкага пераехала.)

— Дык вось, ходзіць пагудка, што гэта з-за сынка іх малодшага, якога Жыгоцкі з дому выставіў.

«Ну, дзякаваць Богу, мусіць, не ведае!» — азарыла Багатку надзея.

— І што? — Тут ён праявіў да слоў Чусевіча ўжо сапраўдную, а не падробную цікавасць.

— А тое, — як дзяўчынка, крыўляўся Мішка, — што прыехаў, кажуць, Жыгоцкі ў свой асабняк, зайшоў без стуку ў адзін пакой, а там яго дваццацігадовы сынок з адным мужыком, з абслугі, хе-хе, любошчы разводзяць.

Шчэць уздыбілася на шчоках Паўла Алегавіча. Ён міжвольна сцяў правай далонню ніз свайго твару, затуліў рот.

— Хто там у каго на каленях сядзеў — не так важна, — пацяшаўся Чусевіч, — а толькі развар’яваўся Пецька Жыгоцкі. Служку таго — ледзь насмерць нагамі не замяцеліў. Сына ж па мардасах хвастаў, выгнаў вон і дагэтуль на парог не пускае. Адрокся, кажуць, пазбавіў усялякіх правоў. — Мішкаў твар прамяніўся ад радасці.

— А ты адкуль ведаеш у такіх падрабязнасцях? — недаверліва, спадылба зірнуў на яго Багатка.

— Дакладна ведаю. Два розныя чалавекі расказвалі. Там скандал быў — ого! Цяперака долю ў Пецькавым бізнесе толькі старэйшы сын атрымаў.

— Ды хлусня гэта. — дэпрэсіўна, самому сабе пад нос прабубнеў Багатка.

— Ну, вер не вер — твая справа. Мне напляваць. А толькі грэх не схаваеш у мех. Ды дарэчы, — шчоўкнуў Чусевіч пальцамі, — артыкул у газеце быў, дзе былая жонка яго шальмавала.

— А ты яго чытаў?

— Сам не чытаў, мяне тут тады не было, — зазлаваў Мішка з-за такога да сябе недаверу. — Але верныя людзі казалі. У артыкуле тым, канешне, не напісана, што сын — педзік, але што родны бацька яго з дому вытурыў — дакладна. За шкірку — і ў дзірку! Ух-хе-хе!

— А ты бачыў? — ужо зусім недарэчна прамармытаў Багатка.

— Ды што ты заладзіў: чытаў, бачыў! Ну пайдзі і правер, спытайся ў Жы­гоцкага, калі ён табе адкажа! — Чусевіч падцягнуў штаны, якія з-за слабай гумкі пастаянна з’язджалі; зноў вывудзіў з задняй кішэні «Прыму» і працягнуў суразмоўніку. — Будзеш?

— Не. — Павел Алегавіч стаяў і рассеяна пашчыпваў свае шчокі. — Пайду я, напэўна.

— Ды чакай, Пашка! — Чусевіч зухавата сунуў у рот цыгарэту. — Давай хоць піва возьмем, пагамонім як след. У мяне зараз дома нікога.

— Не, пайду, — як скрозь яго глядзеў Багатка. — Я ж табе казаў, справы.

— А ты ў які бок? — прыставаў неўгамонны Мішка.

— Да трамвая.

— Ну дык я цябе правяду. Мне тут якраз у краму трэба заскочыць. — Чусевіч ляпнуў Паўла Алегавіча па плячы. — Тут за домам сцяжынка ёсць, па ёй карацей будзе. — Ён паказаў рукой на рог свайго дома.

7

З вялікай цяжкасцю адкараскаўся Багатка ад няўрымслівага Мішкі Чусевіча. Пакуль яны рушылі цераз двары да трамвайнай лініі, той, мусіць, разоў пяць паўтараў: «А то падумай, мо партвейнчыку возьмем — і да мяне?» — і нахабна выпускаў у твар струмень тытунёвага дыму.

Павел Алегавіч адмоўчваўся, сціснуўшы зубы. Аднак не на Чусевіча ён збольшага сердаваў. Спадар Пятро Жыгоцкі зноў і напоўніцу авалодаў ягонымі думкамі. «Подлы, подлы ён чалавек!» — бурліла і віхурыла Багаткава нутро. Ад нястрымнага шалу дрыжалі сківіцы.

А Чусевіч ужо захоплена пераключыўся на новыя тэмы, раз-пораз торгаў Паўла Алегавіча за рукаво кашулі, нешта выкрыкваў, смяяўся, паказваў надзіва белыя для заядлага курыльшчыка зубы.

— Ну хоць за кампанію са мной заскоч, — прыстаў ён да Багаткі, калі яны ўжо выйшлі на патрэбную вуліцу і параўняліся з крамай.

— Не, мне, ведаеш, пазваніць трэба. — Павел Алегавіч кіўнуў на тэлефонную будку непадалёк.

— Ну звані, звані, а я мігам, — ускочыў на ганак Чусевіч. — Толькі пачакай мяне, ладна? — Гэты назола ўсё яшчэ спадзяваўся залучыць Багатку ў сабутэльнікі.

Павел Алегавіч не адказаў і прыспорыў да тэлефоннай кабіны. Аднак, дапяўшы яе, званіць не стаў, а жулікавата абярнуўся, упэўніўся, што дакучлівы Чусевіч схаваўся ў краме, і сігануў праз вуліцу. Ён яўна парушаў правілы дарожнага руху, бо пераходу тут не было. Але не было і міліцыянтаў.

Перайшоўшы вуліцу, Багатка шуснуў у падваротню і пашыбаваў уздоўж першага рада дамоў, паралельна вуліцы. Так пехатою, хвілін мо праз дзесяць, ён дасягнуў станцыі метро і знік у падзямеллі.

Седзячы ў паўпустым вагоне, Павел Алегавіч нават не ўспомніў, што хацеў пагаліцца і купіць цыгарэт. Адно і толькі адно жаданне зараз валодала ім: сустрэцца з дачкою і гэтым. (ух, слова не падбярэш!). А вось што будзе да­лей, Багатка ўяўляў сабе досыць туманна.

Ён выйшаў на станцыі «Няміга», падняўся наверх і пасунуўся ўбок праспекта Машэрава. Быў Павел Алегавіч апрануты вельмі несамавіта: шэрыя вынашаныя штаны, збітыя дачныя туфлі, клятчастая кашуля, купленая яшчэ за савецкім часам. А калі ўзгадаць сіва-шчаціністы твар, то можна зразумець, чаму многія прахожыя пазіралі на яго са здзіўленнем. Аднак пашанцавала Паўлу Алегавічу, і ніводны міліцыянт, а на праспекце Машэрава іх бывае нямала, не спыніў.

Перад кнігарняй «Светач» Багатка нырнуў налева ў двары, пайшоў пад гару, перасек правулак, прамінуў аўтастаянку, затым зноў стаў паднімацца.

Кіраваў ён на шэраг вытанчанай архітэктуры дамоў — дамоў элітных, дзе пражываў Пятро Вацлававіч Жыгоцкі з яго, Багаткавай, дачкою Тамарай.

Памянёныя будыніны былі трохпавярховыя, стылізаваныя пад архітэктуру старога, даваеннага Мінска. Павел Алегавіч ведаў, што дом Жыгоцкага вунь той — жоўта-зялёны, другі ад рага. І яшчэ ведаў Багатка, што проста так нельга не толькі ў дом завітаць, але і падысці да пад’езда. Панадворак быў аточаны высокай сятчастай агароджай, пры браме стаяла вартоўня.

Вось да гэтай вартоўні адважна рушыў Павел Алегавіч. Узышоў на невысокі ганак, таргануў жалезныя дзверы.

Яго неахайны выгляд змусіў ахоўніка, што сядзеў унутры, імгненна падскочыць са свайго крэсла і перагарадзіць Паўлу Алегавічу шлях. Гэта быў чалавек сярэдняга веку ў шэрай форменнай вопратцы, мажны, высокі, з пытальна-насцярожаным выразам твару. Ахоўнік ледзь раскрыў рот, як Багатка яго апярэдзіў.

— Мне трэба да Жыгоцкага, — патлумачыў ён сваё паяўленне.

— А вы хто яму будзеце? — здзівіўся вартаўнік.

— А буду я яму грамадзянскі цесць, — хітравата прыжмурыўся Багат­ка. — То бок бацька ягонай грамадзянскай жонкі.

Штосьці рашуча-адчайнае было ў Багаткавым голасе і вонкавым выглядзе — тое, што не дазволіла прыняць яго за валацугу-бамжа і выкінуць вон, а наадварот, прымусіла амаль што паверыць.

— Пачакайце хвілінку, — прапанаваў вартаўнік і зняў трубку з прыштукаванага да сцяны тэлефона. — Я зараз звяжуся з іхняй кватэрай. Вам, уласна, каго: Пятра Вацлававіча ці. дачку вашу.

— Лепш яго, радзімага, — прамовіў Багатка і развязна сунуў рукі ў кішэні штаноў.

— Ало, — гаварыў ахоўнік у трубку, — а Пятро Вацлававіч дома? А... Ды тут да яго прыйшлі. А Тамара Паўлаўна? Ага, паклічце. Тамара Паўлаўна, добры дзень, тут да вас прыйшлі, прадставіліся вашым бацькам. Прапусціць? А... ага... так... зразумеў... згода.

Багатка насмешліва прыслухоўваўся да гэтай размовы.

— Прашу вас пачакаць, — сказаў яму вартаўнік, павесіўшы труб­ку. — Пятра Вацлававіча дома няма, а Тамара Паўлаўна зараз спусціцца.

— Дык я магу хоць у двор завітаць?

— Я думаю, не варта. Дачка ваша зараз выязджае ў горад і прасіла пачакаць яе тут. — Вартаўнік зрабіў націск на апошнім слове. — Яна ўсё адно будзе выязджаць на машыне, з падземнага гаража, а туды вы не пройдзеце. — Пасля гэтых слоў мажны дзядзька як бы страціў да Багаткі цікавасць і ўсеўся на ранейшае месца.

Павел Алегавіч зірнуў на вузкую канапу, што стаяла ля левай сцяны, аднак, пасля кароткага роздуму, рашыў выйсці на вуліцу і чакаць дачку там.

Добрых дваццаць хвілін пратырчаў Багатка перад брамай. Раздражненне расло, але і цярпення ў яго было хоць адымай. Не бракавала і часу. «Нічога, надыдзе і наша свята», — напяваў ён у такт крокам, дэманстратыўна шпацыруючы перад акном вартоўні. За гэты час у браму заехала толькі адна машына. Не выязджала ніводнай. Але Павел Алегавіч паспеў-такі зазірнуць унутр, ахапіць чэпкім паглядам панадворак. Зялёны, у падстрыжаным кустоўі і кветніках, прарэзаны акуратнай сеткай выкладзеных пліткай дарожак, двор яму спадабаўся. У глыбіні, за маляўнічымі развесістымі вербамі, на яркіх арэлях гушкаўся хлопчык. Каля адзінага, здаецца, пад’езда струменіў маленькі фантан.

Нарэшце вароты адчыніліся другі раз і выпусцілі аўто бліскуча-блакітнага колеру. Машына спрытна прыпаркавалася на міні-стаянцы, злева ад вартоўні. З яе выскачыў вадзіцель, таропка падышоў да задніх дзвярэй, адчыніў іх і га­лантна памог выйсці маладой жанчыне. Гэта была Тамара.

Павел Алегавіч знаходзіўся ад іх метрах у пятнаццаці, на тратуары, што цягнуўся ўздоўж дома. Але ж не паспяшаўся насустрач дачцэ, а проста павярнуўся да яе тварам і знерухомеў. Як і чакаў, Тамара, сказаўшы нешта вадзіцелю, жвава рушыла да бацькі. Твар яе быў неспакойны, яна асцярожліва зіркала па баках — відавочна, баялася нейкай бацькавай выхадкі, а таму хацела гаварыць з ім як найдалей ад уваходнай брамы, сам-насам. Апранута Тамара была ў бэжавае, без усякіх узораў і бліскавак, доўгае, шытае па фігуры плацце. Басаножкі мелі акурат такі ж колер. Цёмна-каштанавыя, з рыжыной валасы пагойдваліся ад яе плаўных крокаў. Фігурай і тварам дачка моцна нагадвала сваю маці ў маладосці, але была прыгажэйшая. Усяго ў ёй было болей, чым у Веры Генадзеўны, яркае і кідкае. Крыху большым, сантыметраў на пяць, рост; крыху шырэйшымі бёдры, пышнейшымі грудзі, выразнейшай талія; нават валасы, што ў жонкі былі проста рыжыя, у дачкі мелі рэдкі, адметны колер. Гэта была яўная парода і адначасова шматгадовы галаўны боль для Паўла Алегавіча. Бо ў каго яна такая ўрадзілася, дакеміць не мог. Сам на Апалона не выдаваў; жонку, пры ўсёй яе фігурыстасці, можна назваць адно абаяльнай; сын Юрка — той і наогул нейкі недалужны нязграба. А тут. Хм, ці ад яго завялася Тамара — вось што жахліва. Хаця. прабабка ў Паўла Алегавіча, што паходзіла з наваградскай шляхты, кажуць, у маладосці была прыгажуня неверагодная. Зарэзаў яе ў дваццаць два гады адзін палюбоўнік князь.

Калі Тамара наблізілася да Паўла Алегавіча метры на тры, ён карцінна працягнуў да яе правую руку, а сам прыніжана згорбіўся.

— Прывітанне, шаноўная. Дзякуй табе, што дала рады з бацькам пагутарыць, што выкраіла бясцэнны свой час. Паклон табе.

— Не крыўляйся, людзі. — спалохана і злосна зашаптала Тамара, маланкава сказеліла па баках вочы. — Чаго ты прыйшоў?

— Чаго я прыйшоў, пытаеш? — іранічна працягваў бацька. — Ды з дачкой сваёй высакаўзнесенай пабачыцца, засведчыць, так бы мовіць, сваю пашаноту.

— Я зараз развярнуся і пайду, — папярэдзіла яго Тамара, горда трасянуўшы галавой.

— Нікуды ты не пойдзеш, дачушка, — з каварнай ласкавасцю сказаў Па­вел Алегавіч, наблізіўся да Тамары і далікатна ўзяў яе пад руку. — Бо вось што я табе скажу цікавага ды займальнага.

Яны рушылі цяпер поплеч. Нетаропка, уздоўж дома, аддаляліся ад брамы і аўто з вадзіцелем, які за імі пільна сачыў.

— Што ты ад мяне хочаш? — скоса, апасліва і непрыязна пазірала на бацьку дачка.

— А хачу я цябе папярэдзіць, — ціха, напеўна доўжыў Багатка, — што ты зарана і дарэмна, па сваёй, мабыць, нявопытнасці, узрадавалася. Што Жыгоцкі — не той чалавек, з якім ты зможаш шчасліва жыць, а чалавек ён даволі подлы і вераломны.

— Замаўчы! — у крайнім абурэнні тарганулася дачка, спрабуючы ад яго адхіснуцца.

Але Багатка з нечаканай сілай сцяў яе локаць.

— Пусці! Пусці, а то закрычу — ты не ведаеш, што з табой будзе! — раз’юшана прашыпела Тамара.

Ззаду, вадзіцелю, было відаць толькі тое, што бацька з дачкой мірна прагульваюцца і аб нечым гамоняць.

— Не закрычыш, — са штучнай лагодай працягваў бацька, — бо ведаеш, які я магу наладзіць скандал. Ну падскочаць твае малайцы, ну аддубасяць мяне. Але ж бачыш, — ён паказаў рукой, — на тым рагу таварыш міліцыянт, паставы. Ён абавязкова прыбяжыць на мой лямант. А я, — Багатка яшчэ мацней сцяў даччын локцік, — буду качацца па зямлі, біцца галавой аб асфальт і, скрываўлены, гарлаць, што родная дачка мяне на парог не пускае.

— Які ж ты падлюга! — збарвянелая, Тамара злосна касіла вочы на бацьку.

— Буду раўці як рэзаны. І пакуль мяне завалакуць у пастарунак, увесь ваш элітны дом маю ганьбу ўбачыць. А мая ганьба — гэта і твая, і сужыцеля твайго, Жыгоцкага, ганьба.

Тамара цяжка дыхала ў бяссільным, бязмоўным шале.

— Хай пачуюць ды пабачаць усе суседзі, як дачка беднага бацьку з дапамогай целаахоўнікаў пляжыць. А таму. — усё больш распаляўся Павел Алегавіч, — а таму ты слухай мяне і бойся, трапячы, ненавідзь, але моўчкі. Таму што ты, у тваім цяперашнім статусе, для Жыгоцкага юрыдычна ніхто. Разумееш? І выкінуць ён цябе са сваіх харомаў можа гэтак жа лёгка, як і прывёў.

— Ты яшчэ пашкадуеш аб гэтых словах.

— А ты мяне не пужай. З мяне — як з гусі вада. Дый жыццё маё, можна сказаць, пражылося. А вось табе, харошая мая, ёсць што губляць, ёсць чаго баяцца, — Павел Алегавіч груба прытуліў дачку да сябе, — а таму слухай, па­куль яшчэ не позна зусім.

— Ты мне пагражаеш?

— Пагражаю табе не я, а жыццё. І гэта ты ўразумееш тады, калі апынешся на вуліцы, выкінутая тваім Пятром Вацлававічам, як прастытутка.

— Ненавіджу цябе, — роспачна прашаптала дачка.

— А каб гэтага не было, каб не апынуцца табе па-за вось гэтых, — ён кіўнуў направа, — харомаў, каб не глытаць слёзы і соплі, калі на тваім месцы акажацца новая, прыгажэйшая ды маладзейшая.

— Ён мяне любіць. І я яго люблю. А ты няўдачнік.

— Ха-ха! У тое, што ён цябе любіць, я веру. Гэты ласун заўсёды любіў свежачок.

— Ты пашляк.

— А вось тое, што ты кахаеш яго, — не хлусі, мая мілая. У вас трыццаць два гады розніцы.

— Ну і што?

— А калі ты такая шчадралюбная, то пакахай якога старога без грошай, без асабняка, без машын ды элітнай кватэры. Пакахай, і я першы вас бласлаўлю.

Дачка маўчала. Яны прайшлі дом Жыгоцкага і рушылі паўз суседні.

— Так што кахаеш ты не яго, а выгоды, — працягваў бацька. — І калі гэ­тыя выгоды для цябе так многа значаць, то паклапаціся, мая любая, каб вашы ўзаемаадносіны належным чынам аформіць. Калі ў цябе хапіла розуму перабрацца ў гэтыя апартаменты, задраўшы спадніцу ў яго кабінеце (ці, як там у вас першага разу было?), то і скумекаеш, як стаць яго законнаю жонкай.

— Гэта наша апошняя размова з табой. Больш ты мяне не ўбачыш. Пеця — ты ўжо мне павер — пастараецца.

— А цяпер слухай мяне ўважліва. Я зараз з’язджаю на дачу, буду тыдзень. І калі ты за гэты час або не зарэгіструешся з Жыгоцкім як мае быць, або не вернешся дадому, — то я. — Павел Алегавіч схіліўся да даччынага вуха, — крыўдуйце тады на сябе. Абое.

— Ха-ха! Пагразіла моська слану, — пагардліва фыркнула Тамара.

— Бо я, — працягваў бацька, — раскрыю пра Жыгоцкага такое, ад чаго ён па смерць не адмыецца. І не ведаю, ці захочаш ты пасля гэтага з ім жыць.

— А пайшоў ты. Нічога ты не зробіш.

Павел Алегавіч адпусціў яе локаць.

— А цепер ідзі. І падумай.

— Сёння ж пашкадуеш аб сваіх словах, — паабяцала яму дачка, спрытна павярнулася на абцасах і горда паплыла назад. Статная, даўганогая, пагойдваючы крутымі, выйгрышна абцягнутымі плаццем сцёгнамі. Нібы ўсё жыццё ў такіх плаццях хадзіла, нібы не швэндалася яшчэ год таму ў драных джынсах па дыскатэках і не цалавалася ў пад’ездах з прышчавымі юнакамі.

«Адкуль яны такія бяруцца? — думаў Багатка, гледзячы ўслед наравістай дачцэ. — Усё жыццё — на вачах, і зусім чужы чалавек. Парода, відаць, такая. Учора сала рукамі без хлеба елі, як Жыгоцкі ў студэнцтве, а сёння не могуць з машыны выйсці, пакуль халуй дзверы не адчыніць, за ручку не выведзе. Цьфу».

Ён павярнуўся і пайшоў прэч. Вахлакавата апрануты, пляшывы, з утравелым сярдзітым тварам.

На дачу. Схавацца. Забыцца. Хай яно спрахне.

8

З электрычкі Павел Алегавіч ішоў лясным логам. Праваруч ад сцяжынкі лес быў высокі, стромыя сосны прасторна размясціліся на схіле, адтуль веяла прыемнымі жыццядайнымі водарамі. Злева ж курчыўся нізкі алешнік, шчыльны хмызняк, трапляліся адзінокія яліны і цягнула балотнай сырасцю.

Дачнікі, што сышлі з Багаткам на станцыі, засталіся метрах у трохстах ззаду. Павел Алегавіч знарок, яшчэ на самым пачатку шляху, патрухаў, каб абагнаць усіх спадарожнікаў. Цяпер жа ішоў у іхнім тэмпе — не падпускаў і не аддаляўся.

Ад станцыі да Багаткавай дачы было кіламетры тры. Сцяжынка, па якой ён зараз рушыў, выводзіла на пасёлак найкарацейшым шляхам. Але хадзіць па ёй Паўлу Алегавічу падабалася толькі зімой. Ва ўсе астатнія поры года тут было мокра, асабліва пасля дажджу і ўвесну, калі са схілу логу бруіста бегла вада, залівала сцяжынку, назапашвалася ў хмызняку і алешніку і адтуль па­хла балотам. Ранняй вясной тут і наогул нельга было прайсці і даводзілася шкандыбаць уздоўж чыгункі з кіламетр, да шлагбаума, каб выйсці на гравійку. А гэта ўвогуле атрымоўвалася ўжо не тры, а болей за пяць кіламетраў.

Вечарэла, сонца заходзіла збоку лесу, затулялася высознымі хвоямі, і на лог напаўзала цемра. Праваруч, у кронах дрэў, яшчэ гарэзавалі бурштынавыя промні, пырхалі з галіны на галіну птушкі. Злева ж, у кустах і выродлівых дрэўцах, было так вусцішна, што Павел Алегавіч ішоў з ненатуральна скручанай направа шыяй. Злосна, адрывіста крычаў нябачны груган.

У руцэ Багатка трымаў паўнюткі поліэтыленавы пакет, дзе ляжаў прыкуплены з разлікам на колькі дзён харч: два літровых пакеты кефіру, сала, кансервы, чорны і белы хлеб. Бульба і яшчэ сёе-тое з агародніны мелася непасрэдна на дачы, у склепе.

Да месца, дзе канчаецца лог і сцяжынка ўваходзіць у прасторны дубовы гай, было яшчэ з кіламетр. За гаем, на самым узлеску, прытуліўся Багаткаў дамок.

Ці то паўплывала на Паўла Алегавіча карціна звечарэлага лесу, ці то падзейнічалі балотныя пахі, а толькі непрыемныя думкі пра жыццё-быццё зноў авалодалі ім. У забітай дарэшты электрычцы, калі ўвесь час баішся, што не зможаш прадрацца да выхаду на сваёй станцыі, — не да маркотлівых разважанняў. А зараз мімаволі пракручваўся ў галаве ўвесь скандальна-турботны дзень, паўставалі скажоныя нянавісцю твары жонкі і цешчы, калывалася постаць дачкі ў даражэзным плацці, чуліся яе пагрозлівыя словы «Ты яшчэ пашкадуеш.»

Канешне, ён яшчэ пашкадуе, думаў Багатка. Але толькі не аб тым, што развядзе яе з падлюгам Жыгоцкім, не. Ён пашкадуе, што з самага дзяцінства не даваў дачцэ добрай папругі, не вучыў розуму.

Балюча згадаліся зараз Паўлу Алегавічу падзеі двухгадовай даўнасці, калі Тамара выкінула такі фартэль, ад якога ён месяц не мог ачомацца. А было гэта так. Яна і сяброўка, студэнткі чацвёртага курса БДУ, паехалі ў ліпені важатымі ў нарачанскі дзіцячы летнік. Так, прынамсі, сказалі дамашнім. А насамрэч, як потым адкрылася, падаліся яны ў Маскву, праходзіць прагляд і праслухоўванне на месца ў нейкім поп-гурце. Прычым паршыўкі, кожныя тры дні, на працягу двух тыдняў, тэлефанавалі бацькам нібыта з Нарачы.

І вось у адзін цудоўны дзянёк, пры канцы ліпеня, заяўляецца Тамара дамоў. У цёртых джынсах і зашмулянай майцы, без рэчаў, з ускалмачанымі, выбеленымі валасамі, з дурнаватым выразам мурзатага твару. Якраз быў выхадны. Не павітаўшыся ні з бацькам, ні з маці, ляпае ўваходнымі дзвярыма, кіруе ў ванную і там запіраецца. Збянтэжыліся бацькі, крычаць: «Што та­кое, Тома, што, дачушка, здарылася?» Маўчанне. Толькі льецца вада. Дзесяць хвілін, дваццаць, паўгадзіны не адклікаецца Тамара. Баязліва прыпалі бацькі да дзвярэй, прыслухоўваюцца. А вада ўсё цурчыць, і як быццам — плёскат чуцён, мыецца, выходзіць, чалавек. Гэта крыху супакоіла. Але мінае гадзіна, паўтары, дзве — дачка ўсё не выходзіць, не адгукаецца на патрабаванні бацькі адперці дзверы, не рэагуе на плач і ўпрошванне Веры Генадзеўны. Тады Павел Алегавіч прымае жорсткае і адзіна правільнае рашэнне — рыўком выломлівае дэкаратыўную засаўку, урываецца ўнутр. За ім, зразумела, і жонка. Бачаць: ляжыць Тамара ў мыльнай пене, трымае ў руцэ люстэрка і размалёўвае касметыкай твар, як у клоуна. Агідныя чырвоныя вусы, зялёныя круглячкі шчок, сінія жудасныя кругі пад вачыма. А найстрашнейшае — тое, што на кафлянай падлозе, белымі пасмамі, валяюцца абы-як састрыжаныя яе валасы.

Прарэзліва, страшна ўскрыкнула маці. Бацька ж дзейнічаў надзвычай рашуча. Вокамгненна кінуўся на дачку, вырваў люстэрка, даў поўху, вывалак за рукі з ванны, голую абхапіў ззаду. Дрыгала нагамі, страшэнна верашчала Тамара, спрабавала драпацца. Але адкуль сілы ўзяліся ў сухарлявага Паўла Алегавіча: як абцугамі сціснуў, адарваў ад падлогі, у некалькі секунд занёс у спальню. Толькі адчайна закрычаў аслупянелай жонцы: «Што стаіш, памагай! Ёрш тваю медзь!»

Жахлівы дзень, бяссонная ноч прайшлі тады ў сям’і Багаткаў. Балазе це­шча чарговы раз у бальніцы ляжала, а то б паралюш старую хапіў.

Тамару закруцілі ў коўдру, спавілі па руках і нагах. Калі ж, стаміўшыўся, яна перастала брыкацца і плявацца, бацька пачаў да прытомнасці прыводзіць. Прыгразіў, што, калі зараз жа не раскажа ўсё «як на духу», то выкліча брыгаду — і ў вар’ятню. Хай там разбіраюцца. Гадзін пяць працягвалася гэтае тамлівае следства. Загаварыла дачка, адно калі Павел Алегавіч здагадаўся з бацькамі яе сяброўкі звязацца па тэлефоне. Вось якая, аказваецца, выйшла тут катавасія: сяброўка яе на тым конкурсе музычным прайшла, а Тамару адпрэчылі. Дык яна гэтага перажыць не змагла, у дэпрэсіі з тыдзень швэндалася па Маскве, прамантачыла ўсе грошы, згубіла ўсе рэчы, ледзь бамжыхай не стала. П’яная, не помніць як, дабіралася ў агульным вагоне да Мінска. Добра, што хоць жывая.

Вось тады б і даўмецца Багатку, што яна за чалавек і што для яе ў жыцці найгалоўнае. Не скарыстаўся першым званочкам. Сам вінаваты. А галоўнае для Тамары тое, каб наверсе ды навідавоку быць, вышэй за астатніх. І спяваць жа яна толкам не спявала, танцаваць не вучылася, але ж — хачу быць зоркай, і ба­ста! Не выжыльвацца гадамі, не з настаўнікамі ўседліва працаваць — а паехаць у Маскву і на алімп эстрадны заскочыць. У гэтым уся яе натура як на далоні.

Тры месяцы пасля таго нервовага зрыву вадзілі дачку па псіхолагах. Вучыцца яна не змагла, узяла акадэмічны водпуск. (Дарэчы, так універсітэт і не скончыла). Год, па сутнасці, правалялася на канапе. Ужо не ведалі, што і рабіць. Аднак, як і заўсёды ў Багаткавам жыцці, з’явіўся добры чарадзей у асобе Пятра Вацлававіча Жыгоцкага. Даведаўшыся ад Веры Генадзеўны пра злыбеду з дач­кой, тут жа прапанаваў узяць яе да сябе, у сваю фірму. «Ды кім жа яна там будзе, няўмека?!» — спытаўся падазроны Павел Алегавіч ва ўзрадаванай жонкі. А выдзеліў ёй Жыгоцкі месцейка цёплае — блізу сябе, не то сакратаркі, не то пасыльнай, не то рэферэнта. З акладам зайздросным. Ну, а потым. Потым здарылася тое, ад чаго ў Паўла Алегавіча месяц страўнік баліць, месяц у баку коле.

Так, удружыла дочачка, дзякуй. У самым жудасным сне падобнае не сасніцца. У-у-ух.

...Павел Алегавіч адчуў цяжар за грудзінай. Спыніўся, неўразумела паглядзеў па баках. Аказваецца, і не заўважыў, як прамінуў сыры лог, як рушыў дубовым гаем. Зараз ён стаяў на ўзлеску. Сцяжына, па якой ішоў, бегла далей жытнім палеткам, да вёскі, стрэхі якой віднеліся на даляглядзе.

Багатку ж трэба было направа, туды, дзе вісела ў вечаровым блакіце нізкае рыжае сонца. Вось-вось зачэпіцца яно краем дыска за дубовую крону, пойдзе асядаць. Няспешна, павольна, па-чэрвеньску.

Узлескам, між хмызоў і высокай травы, ледзь натаптанай сцежкай ішоў Павел Алегавіч да свайго лецішча. Пры кожным кроку трывожна калола ў грудзях, ныццём аддавала ў левую руку. Скажы ты, сэрца стала збаіць. А ніколі раней не балела. Чым толькі не перахварэў за жыццё Павел Алегавіч, чаго толькі не паламаў, а ў маторы сваім быў упэўнены на ўсе сто.

Вось яна, Багаткава вотчына: амаль напоўніцу засеяныя бульбай трыццаць сотак, нягеглы, крыты руберойдам драўляны дамок, некалькі хілых дрэў і кустоў ля яго.

У маленькім дачным пасёлку Павел Алегавіч як бы на водшыбе. Калодзеж метрах у ста. Лапікі зямлі, што злева і справа ад яго, так пакуль ніхто і не купіў. Выходзіць, што і не дача ў Багаткі, а хутар.

Восем гадоў назад, набыўшы гэтую зямлю, меў Павел Алегавіч вялікія планы. Але безграшоўе, непаразуменне ў сям’і, прынцыповае нежаданне дзя­цей памагаць будаўніцтву прывялі да таго, што замест запланаваных двухпавярховага дома, хлява і лазні зладзіў адно паршывенькую халупку з кухняй і спальным пакоем.

Ніхто не хоча зараз сюды прыязджаць. Гады тры таму, праўда, панадзіліся сын з дачкой вазіць маладыя кампаніі. Распівалі спіртныя напоі, распуснічалі, пажыралі рупліва вырашчаную Паўлам Алегавічам агародніну, вытоптвалі градкі. Усё гэта рабілася ў адсутнасць гаспадара, калі той быў на працы. З’явілася небяспека, што спаляць дом. Што ж, давялося турануць маладзёнаў, адвадзіць. Сустрэўся тады Павел Алегавіч з участковым, праставіў скрыню гарэлкі, ударылі па руках.

І вось неяк познім вечарам, будным днём, калі гулянка ў Багаткавым доме была ў самым разгары, прыджгаў туды на «газоне» ўчастковы са сваімі памочнікамі, наладзіў аблаву. Перапісаў усе адрасы (а было там, акрамя Юркі, чалавек восем), вёў строгі пратакольны допыт, паабяцаў усім за хуліганства турму, гадзіны праз тры адпусціў, сказаўшы чакаць афіцыйных павестак.

Павестак ніхто з насмерць перапуджаных маладзёнаў, канешне ж, не атрымаў, затое назаўжды страцілі яны ахвоту наведваць Багаткаву дачу.

Так, адзін тут цяпер Павел Алегавіч упраўляецца. І добра, і ніхто яму не патрэбны. Вясной наймае каня і людзей, садзіць бульбу. Увосень з дапамогай таго ж каня выкопвае, частку перавозіць у Мінск, частку захоўвае ва ўласнаручна выкапаным склепе. Буракоў, капусты і цыбулі не садзіць — крадуць вяскоўцы. Гуркоў, памідораў ды іншых мудрагельстваў — і пагатоў, важданіны з імі замнога, прасцей на базары купіць.

Затое колькі часу ашчаджаеш, звёўшы да мінімуму агародныя клопаты. Хочаш — у лес па грыбы-ягады, хочаш — на возеры рыбу вудзі, хо­чаш — проста загарай ці блукай па ваколіцах.

...Павел Алегавіч адамкнуў дом, выкаціў рыпучую тачку, успёр на яе вялізны малочны бідон і паехаў па ваду.

З дзённіка Паўла Алегавіча Багаткі

7.06.200*

Вось ужо трэці дзень жыву на дачы. Нуда. І адначасова няма спакою. Рашыў працягваць дзённік, распачаты яшчэ гэтай зімою і, як большасць маіх пачынанняў, закінуты. Перачытваў блакнот: які кепскі почырк, якія дробныя, не вартыя чалавека думкі! Калі б хто старонні сюды зазірнуў, дальбог, узненавідзеў бы мяне па ўсёй справядлівасці. Ох ужо гэтыя корпанні ў сабе, эгаізм, нэндза. А галоўнае, вынікае, што ўсе, хто мяне атачае, — падлюгі, ашуканцы і прайдзісветы. Так не бывае. Балюча ўсведамляю гэта, і тым не менш і слова добрага пра людзей напісаць не магу. Вось выпадак. Учора, будучы на возеры, убачыў здзічэлую, худую, як здань, кошку. Яна, відаць, корміцца злоўленымі і выкінутымі на бераг яршамі, падбірае рэшткі «ссабоек». Хацеў даць ёй хлеба, стаў набліжацца з працягнутай рукой. Як жа яна ад мяне шуганула! У некалькі скачкоў на пяцьдзесят метраў адбегла, дзіка, застрашана азіраючыся. І падумалася, якой жа пачварынай ёсць чалавек у кашэчых вачах, як жа павінна была яна ад яго пацярпець, калі так драпае! Божухна. Вось вам і гуманізм, і чалавечнасць, і навуковы прагрэс. Упэўнены, што ад мядзведзя, волата і драпежніка, не ўцякала б так тая кошка, як ад мяне — прадстаўніка чалавечага племені. Як жа сорамна за людзей!

Учора ўвесь вечар гартаў блакнот. Чытаў сваю трохмесячную пісаніну, і думалася: навошта ж ты пачынаў, што такога адметнага ты можаш сабе сказаць? І бачу: анічагуткі я новага не адкрыў; няма нічога свайго, а толькі вартыя жалю патугі на філасофію, а думкі ўсе — крадзеныя, не свае, з кніжак вычытаныя. Горка. І ўсё ж такі закарцела пісаць. Сверб нейкі прачнуўся.

А першай гадзіне ночы азарыла: пішаш ты, брат Багатка, каб сябе ўзвялічыць. Так-так. Хаця б у сваіх вачах хочацца мне выглядаць трошкі вышэйшым, разумнейшым, значнейшым. У жыцці я няўдачнік, слушна выкрыкнула мне надоечы Томка. А безумоўны «ўдачнік» — гэта яе палюбоўнік і дабрадзей Пецька Жыгоцкі. Усё ён можа, усё ў яго ладзіцца, пад шчаслівай зоркай народжаны чалавек. Калі аб’ектыўна, то ва ўсім ён лепшы за мяне. На такіх, як ён, зямля трымаецца. Багацее сам — так. У тры глоткі жарэ — так. Аднак і колькі ж людзей вакол яго бізнесу корміцца, колькіх жанчын ашчаслівіў, дый, як ні круці, — відавочная карысць грамадству. А што я магу? Анічога. У сям’і — раздрай. Зарплата — назваць сорамна. Людзі не любяць, жанчыны не кахаюць — і няма, папраўдзе, за што. Ва ўсім я перад Пецькам Жыгоцкім пігмей. Дык хоць бы талент які маленечкі быў, хай непрызнаны грамадствам, хай малапрыкметны. Ну, напрыклад, на скрыпцы б мог іграць, ці маляваць ніштавата, ці, нарэшце, хоць бы рыбу ўмеў лавіць як ніхто. Усім бы на той таленцік, канешне, пляваць, а мне ўсцешна. Але ж і таго не маю.

Дык я гэта да чаго вяду. У дзённіку сваім, сам таго не ведаючы, я тую ўсцеху шукаў. Вось, маўляў, які я — глыбокі, далікатны і вытанчаны. Цьфу! Не, ужо слушна кажуць, гарбатым нарадзіўся — гарбатым памрэш. Дзённік мой — дрэнь. Думкі — на ўзроўні прышчавага школьніка. Ды, дзякаваць Богу, ніхто гэтай пошласці не пабачыць.

А пісаць, напэўна, усё-такі буду. Ну хаця б для таго, каб сваю нікчэмнасць дзень пры дні бачыць, каб, асуджаючы людзей (а яны таго вартыя), ведаць, што і сам не толькі не лепшы за іх, а нашмат горшы.

Вечар. Без дзесяці дзесяць. Але яшчэ светлавата. (Чэрвень, што ты паробіш.) Збоку суседніх дач — музыка, галасы. Прайдуся зараз да лесу, патапчуся — і назад, у ложак. Далі б камары заснуць.

8.06.200*

Цэлы дзень дождж. А я ўжо спадзяваўся, што чэрвень будзе сухі. Сядзеў у хаце. Хандра, нямогласць. Дрэнна выспаўся. Да таго ж зноў быў гэты вярэдлівы сон пра лесвіцу. Вось жа пошасць прыстала! Многа думаў пра прыроду сноў, пра тое, навошта ж яны паўтараюцца. Згадалася дзяцінства. Адтуль усё ў мяне пачалося. У вёсцы гэта надарылася, пад Бічавам, у бабулінай хаце. Быў там адзін кутні пакойчык, збольшага нежылы. Стаяў у ім высокі-высокі, з выгінастымі металічнымі спінкамі ложак. Прабраўся я раз пасля абеду туды (гадоў пяць мне, мусіць, было), узгробся на ложак і лёг на спіну. На дварэ спёка, а ў пакойчыку тым прахалодненька так, здорава. Ляжаў, ляжаў ды заснуў неўзаметку. І сасніў я нешта жудлівае. Быццам з павуціння, што на столі вісіць, расце галава старога, а ад самай галавы — вялізныя павучыныя лапы. І ўсё гэтае страхоцце на мяне імкліва спускаецца. Спрабую падхапіцца, але не магу і пальцам паварушыць. А затым — крык, жудасны, нечалавечы, як з апраметнай. Да самага прадоння душы дастае гэты крык. І няясна, ці то ад павука ён ідзе, што на мяне абрынаецца, ці то яшчэ адкуль, ці то я сам гарлаю. А толькі так стала вусцішна мне, што здавалася — памру, не вытрымаю. Але ж прачнуўся, падхапіўся, сеў, азіраюся. Кругом цішыня, як на тым свеце. Дарослыя тады недзе ў агародзе былі. На столі, вядома, ніякага павука няма. Аднак страх не праходзіць. Я гатовы драпануць з таго пакоя на скрут галавы, ды заўважаю, што ногі мае дрыжаць, не слухаюцца, падгінаюцца. Ледзь не паўзком выбраўся тады з хаты. На дварэ — ні душы. Сеў на ганку: сінеча, сонейка, птушкі спяваюць, над супрацьлеглай хатай калыша галінамі волат дуб. Але ўсё гэта нібы ў тумане, як цьмянай шыбай ад мяне адгароджана. Быццам з таго свету, куды мяне хацеў зацягнуць чалавекападобны павук, я яшчэ напоўніцу не вярнуўся. Паступова праяснела ў маёй галаве, сталі нармальна ўспрымацца прадметы і гукі. Неўзабаве і дарослыя падышлі. А вечарам, загуляўшыся з хлопчыкамі, я ўжо і цалкам забыўся на той сон.

Ды неяк праз колькі дзён зноў саснілася мне нешта падобнае, ужо не ў тым пакоі, а ў маім, дзе звычайна сплю. Не памятаю, ці з’явіўся тады павук з чалавечым тварам, але страх быў не нашмат меншы, чым першага разу. І зноў жа ўсё адбылося пасля абеду, і зноў я ляжаў на спіне. З таго часу я перастаў засынаць днём, хоць бацькі і прымушалі легчы і адлежаць гадзіну. І яшчэ развілася ў мяне боязь засынаць на спіне. Калі ўкладваўся нанач, заўсёды — толькі на жывот, ну ў крайнім выпадку — на бок.

І ўсё ж такі калі-нікалі, хоць праз паўгода, забудзешся, крутанешся на спіну — і прыйдзе той жудасны сон. Да таго гэта мае нервы растузала, што гадоў да дзесяці я страшэнна баяўся начной цішыні. Засынаў — нават у горадзе, у адным пакоі з бацькамі — толькі тварам у падушку, нацягнуўшы коўдру на самую макаўку. Пацеў, задыхаўся, не спаў да паўночы. Ад бяссоння ўвесь дзень быў млявы, нервовы, атрымоўваў двойкі на ўроках, быў біты за проста так равеснікамі.

Потым неяк сам сабой той страх мяне адпусціў. Аднак на працягу жыцця заўсёды паўтараюцца сны. Прычым некаторыя з іх сняцца ўжо гадоў трыццаць. Не памятаю, калі дакладна ўпершыню сасніў лесвіцу. Год, два таму?.. То гадамі падаў у снах, мучыўся прадчуваннем разбіцца аб дол. А тут, здаецца, лезу, караскаюся ў самае неба, бачу пад сабой кіламетровую бездань, а страху падзення нямашака. Страшыць толькі гуд цягніка, страшыць тое, што ўнізе. Што б гэта значыла?

Кажуць, кашмары прыходзяць ад пераядання і ад таго, што мала вакол кіслароду. Дык і нанач, здаецца, не ем, і перад сном шпацырую, і паветра ў драўлянай хаце досыць. Не ведаю.

Гляджу ў акно. На захадзе з’явіліся барвовая палосы. Падобна, дождж аціхае. Хіба выйсці размяцца?

10.06.200*

Ат жа, ну! Вось і спадзяваўся чалавек адпачыць. Учора са мной адбылося такое, ад чаго па сённяшні вечар ачухацца не магу.

Корпаўся каля дома, абкопваў кусты, змагаўся з бадзякамі і пустазеллем. Выпрастаўся з болем у спіне. І яшчэ сонца маю лысіну напякло. Стаю, і неяк паперадзе ўсё зазыбалася і стала мяняць колеры. Куст чорных парэчак, метрах у двух ад мяне, раптам пачаў хутка жаўцець, лісце на ім пашэрхла, счарнела і асыпалася. Нібы ланцугамі мой зрок да гэтага куста хто прыкуў. Гляджу, і нічога, апроч яго, не бачу. І тут. як быццам шэранню галлё зацягнула, затым — абляпіла пухнатым снегам, потым снег пачаў раставаць, павіслі маленькія ледзякі, зніклі. (Дальбог, паверыць у такое няможна!) А тады сталі набухаць на галінах пупышкі, з’явіліся лісточкі, выраслі, між іх неўзабаве зазелянелі, а потым выспелі ягады. Усё як бы зрабіла кругазварот і вярнулася на ранейшае месца. Але ж не спынілася, не! Зноў пачало жаўцець лісце. Жах тады мяне агарнуў. Здрыгануўся ўсім целам, раскрыў рот. Аднак і кроку не магу ступіць, і голасу свайго не чую. «Я памёр!» — тут жа прыйшло ў галаву. А куст пачаў мяняцца ўсё хутчэй і хутчэй, мноства ўжо разоў убіраўся ён у зеляніну, аблятаў і абрастаў снегам. І тады ашаламіла мяне здагадка, што бачу я будучыню, што вось жыццё маё калейдаскапічна перада мной прабягае і што яшчэ якія год-два — і стану я трупам. Падумалася, што рукі мае, апушчаныя ўздоўж цела, кісці іх, зараз зморшчаныя, сухія, як у старога дзеда. Казелю ўніз вочы, але не бачу, не дасягае мой зрок да кісцей. Шыю ж павярнуць ці рукі падняць — не магу. Скамянеў быццам. А дзівосны куст мяняецца ды мяняецца, усяго за некалькі секунд стаў ён год «пражываць». Невыносна стала чакаць, чым жа ўсё гэта скончыцца. І стрэльнула збродлівае: «Хай бы ўжо напраўду — канец, а то звар’яцею, гэта страшней за ўсё». Толькі я гэта падумаў, як куст замарудзіў свой дзіўны працэс і праз якую пару-тройку «гадоў» замёр, дасягнуўшы чэрвеньскай зеляніны.

Яшчэ хвілін пяць я не мог паварушыцца. Затым пакрысе аджылі ступні (я стаў адчуваць ціск на іх вагі цела), закалола ў кончыках пальцаў, я пачаў церці іх адзін аб адзін, потым сціснуў кулак, сагнуў правую руку ў локці, паднёс яе да твару, абмацаў. Словам, неўзабаве зусім ачуняў. Побач валялася матыка, да яблынькі, леваруч, была прыхілена рыдлёўка. Куст чорных парэчак трапятаў лісцем на лёгкім ветрыку. Па небе плылі рэдкія бухматыя воблачкі. Сказаць, што я знепрытомнеў? Хм. А хіба, згубіўшы прытомнасць, можна застацца стаяць? Не ведаю.

Дацёгся я да лаўкі, што пад хатай, сеў у цяньку і здранцвеў. То страшна станавілася мне, а то бязбоязна, светла. Нібы сонца ў маёй душы хавалася за аблокі і выплывала. Богведама, колькі я так праседзеў. Згадкі з мінулага жыцця чаргаваліся з роздумамі і ліпкай дрымотай. І тут неяк само сабой да мяне прыйшоў досвед. І раптам адкрылася карціна нашай Светабудовы. Не ў сэнсе планет і зорак, а ў сэнсе нябачнага — незлічоных паралельных сусветаў, бясконцага і зваротнага часу. Ведаю, што гэта выглядае трызненнем вар’ята, але ж і пішу для сябе. Словам, нічога не памірае! Любы чалавек, звер і расліна жывуць у сваім часе абсалютна рэальна, хоць бы і сканалі даўно. У любую хвіліну дня сённяшняга адбываецца і жыццё прамінулае: праходзяць сваімі дарогамі нашы продкі, абвяваюць іх вятры таго часу, хвалююць тагачасныя клопаты. Гэта, як бы сказаць. Ну, як у кінематографе, ці што — калі напраўду спагадаем мы кінагероям перад экранамі, хоць і знятыя тыя стужкі, бывае, паўстагоддзя таму, і акцёры даўно памерлі. Мы нібы ўваходзім праз экран у тыя міні-сусветы, падглядваем тое жыццё. Не ведаю, ці добры гэта прыклад, але нешта падобнае адбываецца і ў нашай Светабудове — усё жыве паралельна.

О, толькі цяпер, больш за суткі з той з’явы прайшло, пачынаю я разумець, як часта ў нашым жыцці адбываюцца з людзьмі дзівосы, анамаліі ўсякія. Яны і ёсць тымі момантамі, калі перасякаюцца разначасавыя сусветы. Багата я колісь чытаў пра НЛА, прывіды і іншае. Пасмейваўся. Гэтак жа пасмяяліся б і з мяне, каб заявіў пра свой досвед. Я суб’ект успрымання — не болей. А рэчаіснасць — штука аб’ектыўная, здаровая, жыццяздольная, яна мае ахоўныя механізмы ад анамалій, адзін з іх — нявер’е. Асабліва ж настойлівых запіраюць у псіхушкі, лечаць. Таму не дай Бог мне з кім падзяліцца. Аднак цяжка маўчаць. Пішу. Госпадзе, што ж са мной будзе?

Заўтра наважыў з’ездзіць у Мінск. Ведаю, што я там непажаданы. Знаю, што нічога не змагу памяняць. Дык хоць папужаю. Хаця. для Жыгоцкага я камар. Прыплясне і не маргне. Ну ды хай будзе як будзе.

9

На мінскую кватэру Павел Алегавіч прыбыў гадзін у сем вечара. Адамкнуў вышэйшы паверх, увайшоў і як бы там затаіўся. Уніз не спускаўся. Дамашнія таксама не праявілі да яго цікавасці. Двухпавярховая кватэра Багаткаў зноў падзялілася на два варожыя лагеры.

Атмасфера міжволі накалялася.

Так доўжылася да дванаццаці гадзін наступнага дня, калі Павел Алегавіч сышоў па лесвіцы ўніз. Ён яшчэ зранку намерыўся пагаварыць з жонкай, але марудзіў да гэтага часу, спадзеючыся, што сын Юрка нарэшце прачнецца і пабяжыць па сваіх справах. Між іншым, прыцёгся ён учора гадзіны ў тры ночы, тупаў па кватэры, ліў ваду ў ваннай і бразгаў на кухні так, што разбудзіў бацьку. «А цяпер яго ягамосць спачываюць!» — кіпеў Па­вел Алегавіч у сябе наверсе. Ён не хацеў весці размову з Верай Генадзеўнай пры сыне. Ведаў, што шанцаў грунтоўна пагаварыць тады не будзе ніякіх — надта ўжо ўзрываўся бацька на Юрася, надта ўжо былі яны псіхалагічна несумяшчальныя.

Але і апоўдні сын бестурботна хроп у сваім пакоі, і нічога не ўказвала на тое, што ён неўзабаве прачнецца.

Далей марнаваць час было нельга, да ўсяго і жонка магла пабегчы па магазінах. Пасля абеду ж яна, найхутчэй, заступае на сваё дзяжурства ў бальніцу.

Калі спускаўся па лесвіцы, Багатка зацяўся на перадапошняй прыступцы і ледзь не грымнуў касцямі. Саскочыўшы, цудам збалансаваў і ўтрымаўся на нагах. Аднак ступню крыху падвярнуў.

Ён улавіў слыхам, што жонка знаходзіцца на кухні, і паспяшаўся туды.

— Ну прывітанне, добрыя людзі, — як заўсёды, з’едліва пачаў Павел Алегавіч. (Другім тонам ён ужо, калі б і хацеў, не мог размаўляць з сямейнікамі.) — Як жывяце-можаце? Як здароўе? Як справы?

Вера Генадзеўна шкварыла нешта на пліце. Яна знарок не абярнулася, калі ўвайшоў муж, вытрымала непрацяглую паўзу, а тады холадна прамовіла:

— Лепш раскажы, што ты ў мінулы панядзелак вычварыў.

— А што такое? — скорчыў грымасу недаўмення муж.

Жонка павярнула да яго свой насаты злы профіль.

— І не сорамна табе? — На яе скроні выразна торгалася блакітная жылка.

— А-а-а. — тэатральна ўзвыў Павел Алегавіч. — Усё, так бы мовіць, я-ясненька. Гэта дачу-ушка наша нафіскаліла. Пазваніла, небарака, паплакацца, што бацька пакрыўдзіў! Ну-ну, — ён задаволена ўхмыльнуўся.

— Я б на тваім месцы ў яе прабачэння папрасіла. Ашаломак ста­ры! — рэзка павысіла тон жонка. — Калі ты сапсуеш Тамары жыццё, то я. я цябе са свету звяду! — Худая, вастраносая, бледная без касметыкі і трохі ўскалмачаная, яна падалася Паўлу Алегавічу дужа падобнай на ведзьму.

«І звядзе, — падумалася, — і ўжо зводзіць».

— Вось калі ты будзеш на маім месцы, — перайшоў у рашучы наступ муж, — то тады і давай парады. Ясна табе?! — Яго высокі лоб пакрыўся сеткай маршчын. — А паколькі на маім месцы ты ніколі не будзеш, то дазволь ужо мне самому вырашаць, што рабіць.

— Правільна! — ускрыкнула Вера Генадзеўна і толькі зараз павярнулася да мужа ўсім корпусам. — Я на тваім месцы не буду, бо гэта — не прывядзі Бог. Але і на сваім месцы я знайду, павер, знайду на цябе ўправу. — У правай руцэ яна трымала нож і рашуча ім размахвала. — Паўтараю, калі яшчэ хоць раз ты прыстанеш да Томы, то. то. вось паглядзіш.

— Ха-ха-ха! — рассмяяўся Павел Алегавіч. — Вось усё, што я табе магу адказаць: ха-ха-ха! І што ж, дазволь пацікавіцца, ты са мной зробіш? — Ён хітравата глядзеў на жонку.

— Будзеш размаўляць з участковым. Уразумеў? — адчужаным паўшэптам прамовіла Вера Генадзеўна. — Вось тады будзе табе «ха-ха-ха».

— Мне трэба хавацца?

— Што? — Жонка з грэблівасцю глядзела на свайго чалавека.

— Ну хавацца — ад дзядзькі міліцыянта. — блазнаваў Павел Алегавіч. — А то ты так мяне напалохала, што хоць бяры харчы — і ў падполле сігай.

— Вось тады пасмяешся. — Вера Генадзеўна павярнулася да яго спінай, занялася плітою.

— Не, шаноўная, — пасур’ёзнеў Павел Алегавіч, — нічога вы са мной не зробіце. Гэта раз. А па-другое. Хм. Не ведаю, ці гаварыла табе фіскалка дачка, а толькі ў мінулы панядзелак я даў ёй тыдзень, каб аформіць свае ўзаемаадносіны з палюбоўнікам ці разысціся. А сёння, між іншым, ужо серада — прайшло, заўваж, дзевяць дзён. Так што хай цяпер не крыўдуюць.

— Ашаломак, стары ашаломак, — з нянавісцю выціснула з сябе жонка.

— Ці, можа, яны выканалі мой ультыматум? — працягваў цвяліць ёй нер­вы муж. — Калі так — выбачайце, панове! Калі Пятро Вацлававіч цяпер мой законны зяць, то тады выбачайце.

— А ідзі ты ў задніцу! Лезь ты на свой паверх! Едзь ты на сваю дачу! — закрычала, абярнуўшыся, Вера Генадзеўна. — Ды каб ты. — Яна ледзь стрымала праклён, што рваўся з вуснаў.

— Ты можаш мяне лаяць, можаш праклінаць, можаш жадаць маёй смерці, — настаўленча-халодным голасам мовіў Павел Алегавіч, — але ўсё адно будзе так, як я рашыў. Папярэджваю: калі гэтыя двое юрліўцаў не падпарадкаваліся майму загаду, то ўсе даведаюцца пра Жыгоцкага такое, пасля чаго ты сама не захочаш з ім знацца. — Тут ён згубіў свой штучны спакой. — І сама дачку сваю за валасы ад яго выцягнеш!

Са смакам пракрычаўшы апошнія словы, Багатка выскачыў з кухні.

— Гад ты! — неслася яму ўслед. — Сволач!

У калідоры Павел Алегавіч шпарка пакіраваў да лесвіцы. Безумоўна, ён ужо шкадаваў, што спусціўся для гэтай размовы. Зараз хацелася аднаго: схавацца ў сябе і не чуць шалёнага жончынага ляманту.

Аднак нячысцік яшчэ раз падштурхнуў Багатку на рэзкія і скандальныя дзеянні. У шчыліне прыадчыненых дзвярэй жончынага пакоя ён заўважыў цешчыны вочы. Так, тыя нямілыя яго сэрцу лупатыя вочы на поўным, шматпадбародкавым твары. Акурат гэтае цікаўнае тырчанне старой у дзвярах, прагнае і адначасова баязлівае падслухоўванне, так моцна ўзлавала Паўла Алегавіча, што ён рэзка змяніў курс і збочыў направа — у пакой сына. Штуршком разнасцежыўшы дзверы, Багатка-старэйшы апынуўся ў шчыльна заштораным памяшканні. Паветра тут было надзвычай нясвежае. Млосна цягнула кіслым потам, сырым тытунём і яшчэ нечым брыдотным. На падлозе валяліся груды адзення, шкарпэткі, абутак. На адзін туфель Павел Алегавіч наступіў непасрэдна каля парога. Сам жа Юрась неахайна раскінуўся на тахце, на скамечанай пасцелі, ніцма. Коўдра амаль спаўзла на падлогу і прыкрывала толькі яго галёнкі. Ва ўтвораным шторамі прыцемку бялела худасочнае цела ў пярэстых плаўках. Бязмускульнае, касціста-рабрыстае цела. Падушка ляжала ў сантыметрах дваццаці ад ускалмачанай галавы, твар быў павернуты да сценкі.

Пры раптоўным і даволі шумным з’яўленні бацькі сын нават не зварухнуўся — так моцна спаў.

— Рота, пад’ём!!! — гаркнуў Павел Алегавіч, падскочыў да акна і рыўком адшмаргнуў адну шторыну, другую.

Дзённае святло заліло пакой і яшчэ выразней абазначыла ўчынены сынам вэрхал. Сам жа Юрась ад гэтага каманднага крыку спалохана прахапіўся, сеў і не напоўніцу расплюшчанымі вачыма ўтаропіўся на бацьку. А той з такім жа спрытам і рэзкасцю адчыніў акно, з якога адразу заструменіла сыравата-цёплае паветра.

— Што здарылася? — прамямліў знячэўлены сын.

Тады бацька абярнуўся да яго, акінуў насмешлівым позіркам і прамовіў:

— У мяне — нічога. А вось што здарылася ў цябе?

— У мяне? — тупа і сонна глядзеў на яго Юрась. — Нічога. Я спаў.

— Вось-вось. Ты спаў. А між тым зараз першая гадзіна дня, — з кожным словам голас бацькі суровеў, — а між тым добрыя людзі ўжо гадзін шэсць як прачнуліся, пасталі на свае працоўныя месцы і шчыруюць, каб вось такіх, як ты, — тут ён падскочыў да сына, ухапіў яго за тырчастыя чырвона-сінія вала­сы, — млявых дармаедаў карміць! А ты спі, сынок, яны за цябе папрацуюць.

— Ай-і, пусці! Што ты робіш! — заскавытаў вузкаплечы, нядошлы сын, сілячыся выслабаніцца.

Павел Алегавіч сам яго адпусціў.

— Што ты прыстаў! — тым не менш узмацніў свой лямант Юрась. — Я ноччу працаваў, і ты гэта ведаеш!..

— Я найперш ведаю, што твая праца — дзярмо! — перабіў яго баць­ка. — Твая праца тым людзям, што стаяць ля станкоў і вырабляюць табе харчы, толькі шкодзіць.

— Адстань ад мяне! Сам ты. — Ён яўна хацеў сказаць: «Сам ты дзярмо!», але на насмеліўся, бо Павел Алегавіч быў відавочна за яго дужэйшы.

— І я раю табе, міл-чалавек: чым бегаць ад арміі, здабываючы ліпавыя даведкі, — адслужы, а пасля займіся стваральнай чалавечай дзейнасцю. А му­зыка з цябе ніякі. Ты гэта сам ведаеш.

Сын прамаўчаў. Голы, танкашыі, сутулы, варты жалю, з недарэчным грэбнем валасоў на галаве, ён спадылба пазіраў на бацьку.

— І яшчэ два словы, — працягваў сваю казань Павел Алегавіч. — Май­му дзеду, а твайму прадзеду, цяпер дзевяноста восем гадоў. А ён поўны сіл і здароўя. І сакрэт яго якраз у тым, што ён адмалку ўстае ў пяць гадзін раніцы і ўвесь дзень ішачыць. А ў дзевяць вечара, памаліўшыся, зачыняе аканіцы і кладзецца спаць. — Тут бацька зірнуў на сына, які зябка чухаў вострыя плечы, і дадаў: — Падумай, дружа, і вырашы, што табе трэба ў сабе памяняць. Бо ты ў свае дваццаць гадоў, прабач, нагадваеш нейкага дохлага гнома. Будзь жа мужчынам у рэшце рэшт.

— Ён сына павучае, нахабнік! — раздаўся з-за Багаткавай спіны звяглівы жончын голас. — І ён яшчэ можа кагось павучаць!

Павел Алегавіч абярнуўся. Узяўшыся ў бокі, у пройме дзвярэй у ваяўнічай паставе стаяла Вера Генадзеўна.

— Ды цябе самога трэба вучыць, а то і лячыць! — Яна рушыла на му­жа. — І не смей дзецям нервы трапаць!

«Хто б пра нервы казаў, істэрычка!» — закарцела выкрыкнуць Паўлу Алегавічу. Аднак тут жа ўявілася далейшая звыклая сварка — з немым лямантам, з магчымым рукапрыкладствам, з «хуткай дапамогай» для цешчы, — і ён прамаўчаў. Сціснуў за спінай кулакі і, таропка абмінуўшы жонку, выйшаў з пакоя.

— Дзеці будуць жыць, як хочуць. Яны дарослыя людзі, і ты ім не ўказ! А ты за сабой сачы. І свае псіхі трымай пры сабе! Чуеш? — ляцела яму наўздагон ад раз’юшанай жонкі: спачатку — з пакоя сына, а затым, калі Багатка імкліва ўзбіраўся па лесвіцы, — з калідора.

Унізе, у дзвярах спальні, цяпер ужо не тоячыся, стаяла і ўсміхалася цешча.

— Вера, калі ж ён перастане нас мардаваць! — жаласна загаласіла яна, як толькі зяць схаваўся на сваім версе. — Ён жа мяне ў магілу звядзе! Вера, трэба ж нешта рабіць.

10

Павел Алегавіч прайшоў у сваю спальню і запёр дзверы на засаўку. Гэта каб яго ўжо зусім не дасталі, нават калі хто і ўздумае залезці наверх.

Багатка паспрабаваў глядзець тэлевізар, але з дваццаці кабельных каналаў не змог спыніцца ні на адной перадачы. Усё здавалася пошла-крыклівым, не развейвала, не праганяла кепскі настрой. Выключыў тэлевізар, лёг на тахту, уставіў у магнітолу, што стаяла на тумбачцы, музычны дыск, націснуў кнопку, надзеў навушнікі, заплюшчыў вочы. Аднак і любімы фартэпіянны канцэрт, дзе выконваліся класічныя творы, не супакоіў.

Адным словам, дзень быў непапраўна сапсуты. Ва ўсякім разе, у кватэры заставацца было немагчыма. Атрутныя словы, выпушчаныя Багаткам у перапалцы з жонкай і сынам, быццам распаўсюдзіліся па ўсёй двухпавярховай кватэры, праніклі ў шчыліны між дзвярыма і вушаком, ахуталі, запоўнілі яго лёгкія. Нябачны, лятучы, непазбыўны яд.

Павел Алегавіч прайшоў у калідор, абуўся, накінуў лёгкую куртачку, насунуў на лысіну кепку і выйшаў з кватэры.

Было прыкра, што на сёння ён намеціў сякія-такія справы па доме, а выканаць іх не зможа. Заўтра ж трэба зноў ехаць на дачу: абарваўся электрычны дрот, што цягнуўся да хаты, і з калгаса абяцалі прыслаць манцёра.

Так, трэба заўтра ехаць з самага рання, а сёння вечарам закупіць прадуктаў не менш як на тыдзень. Але ж дзе правесці некалькі гадзін, што засталіся да вечара? Куды падацца?

Павел Алегавіч шпаркай хадою дасягнуў найбліжэйшага прыпынку, сеў у аўтобус, даехаў да праспекта Скарыны і спусціўся ў метро. Ён бязмэтна і вельмі доўга, як збеглы з урокаў школьнік, катаўся ў падземцы, затым рашыў падняцца праветрыцца. І неяк само сабой атрымалася, што выйшаў ён на станцыі «Няміга». Больш таго, скіраваў убок праспекта Машэрава, прайшоў па ім метраў трыста, збочыў налева. Гэта быў усё той жа знаемы маршрут.

І хоць пераконваў сябе Багатка, што проста прагульваецца і бавіць час, ногі зусім мэтанакіравана неслі яго да шэрага трохпавярховых элітных дамоў, у адным з каторых пражывае цяпер Тамара.

Не, ён не меркаваў сёння сустракацца з дачкою, а тым болей бузіць і скандаліць. Багатка, будучы збольшага чалавекам нармальным, ведаў, што яго пагроза і ультыматум — танны блеф, на які мацёры Пецька Жыгоцкі і зважаць не стане. Адзінае, што ён можа зрабіць, — гэта крыху папсаваць нервы дачцэ. Ну ды Бог з ёю.

І ўсё ж Павел Алегавіч з гадзіну кружляў блізу агароджаных падворкаў, цікуючы то за вокнамі жоўта-зялёнага дома, то за брамай, адкуль магла выехаць (ці заехаць) машына дачкі. Сорамна сказаць, але ён не ведаў нават паверха, дзе яна пражывае, а нумара кватэры ці тэлефона — і пагатоў. Сямейнікі дбайна ахоўвалі ад яго гэты досвед.

Недзе а палове чацвёртай захмарыла, пайшоў спорны дождж, які неўзабаве ператварыўся ў сапраўдны лівень. Багатка напачатку ўкрываўся пад разгалістым клёнам, затым, калі кроплі сталі моцна дапякаць, а ўдары перуна пачасціліся, нацягнуў куртку на галаву і памчаўся ў пад’езд дзевяціпавярхоўкі, што знаходзілася ад яго метрах у ста.

На шчасце, адзін з пад’ездаў гэтага дома быў без кодавых дзвярэй, і Павел Алегавіч, прамоклы да ніткі, падняўся на ліфце на самую верхатуру. Там ён, нікім не заўважаны, зняў куртку, кепку, кашулю, майку, штаны і ўсё гэта, як мог, выкруціў. Апрануўшыся зноўку, ён займеў выгляд даволі несамавіты, бяздомны. Што, зрэшты, было недалёка ад ісціны.

Між іншым, з верхняй пляцоўкі гэтага пад’езда скрозь мутную шыбу акна праглядаліся брама і вартоўня перад домам Жыгоцкага. І хоць адлегласць да іх досыць вялікая, метраў чатырыста, усё ж можна было прыкмячаць, якія ма­шыны туды заязджаюць. Вось праплыў «мерседэс» шакаладнага колеру, вось чорна-сіні «БМВ», вось выехаў яшчэ нейкі раскошны лімузін. Шкада, што Багатка не ведаў, на якім аўто ездзіць яго вялікасць Жыгоцкі. Блакітная ж ма­шына дачкі не паказвалася.

Нарэшце Павел Алегавіч знудзіўся гэтым бясплённым цікаваннем. Да таго ж і лівень скончыўся. Можна было спускацца.

На дварэ пахла свежым, вымытым лісцем. З неба толькі слаба імжэла. Хмара адваліла за дзевяціпавярхоўку, у якой Багатка хаваўся ад навальніцы, а на захадзе з’явіліся лапікі блакітнага неба. Вось у адзін з іх прабіўся гарэзны прамень, запаліў вільготную крону высокага дрэва. Яшчэ колькі секунд — і заблішчала, заіскрылася ўсё навокал. Заспявалі шматгалосыя птахі. Зазіхацелі шыбы акон. Павылазілі са сваіх схованак прахожыя.

Павел Алегавіч усміхнуўся нечаму свайму і рушыў па дарожцы ўсцяж дома. На рагу паблісквалі шкляныя тэлефонныя кабіны. Яны і былі патрэбны Багатку.

На жаль, акурат пад кабінамі ўтварылася глыбокая лужына, і, каб пазваніць, Паўлу Алегавічу давялося расставіць ногі цыркулем. Балазе першая ж знятая трубка гудзела.

— Ало, — неўзабаве пачуўся ў ёй прыемны жаночы голас.

— Ліна? Прывітанне табе. — паздароўкаўся Багатка са сваёй стрыечнай сястрой. — Ды з аўтамата званю. Га?.. Слухай, у вас там гасцей зараз няма? А не прадбачыцца? Ну дык, можа, прымеш мяне? Га? Ну і пераначаваць, калі можна. Лады? Га? Ну, дома зноў вайна, раскажу, як прыеду. Добра.

Павел Алегавіч пачапіў трубку, акуратна пераступіў лужыну, павярнуўся і скіраваў зноў жа на праспект Машэрава, каб выйсці на ўсё тую ж станцыю «Няміга». Па дарозе купіў у шапіку пачак «Космасу», а ў краме «Рамонак» — паўкіло шакаладных цукерак «Сталічныя».

Стрыечная сястра Ліна Качура, да якой зараз накіроўваўся Багатка, была жанчына неардынарная. Нядаўна ёй стукнула сорак пяць, на дзесяць менш чым Паўлу Алегавічу. Яны былі вельмі блізкімі людзьмі, а пазнаёміліся трыццаць сем гадоў таму, калі Павел прыехаў у Мінск для паступлення ў інстытут. Абітурыентам, а затым некалькі месяцаў і студэнтам ён пражываў у цёткі, на вуліцы Казлова. Цётка са сваім мужам і зараз займаюць тую кватэру, што адным акном выходзіць на грымлівую трамвайную лінію і Вайсковыя могілкі. Такая набліжанасць да селішча мёртвых, помніцца, нямала бянтэжыла юнака, калі не сказаць — палохала. Яго якраз пасялілі ў той пакой, з акном на Казлова, а дакланей, падсялілі да васьмігадовай сястрычкі, якую блізкасць могілак зусім не страшыла. Павел дужа саромеўся перад ёй сваёй боязі і ўсё ж дапазна выседжваў у зале з дарослымі перад тэлевізарам, а то доўга мыўся ў ваннай ці чаяваў на кухні. Кухня і зала выходзілі вокнамі на сімпатычны маленькі дворык — з густымі дрэвамі, якія часткова засланялі акно іхняга другога паверха, з дзіцячай пляцоўкай для гульняў, са шматлікімі лавачкамі, столікамі, пясочніцай.

Спальня ж, што нібы глядзела на помнікі і крыжы, была сама па сабе нейкая непрыветлівая. Цёмная мэбля, зялёны плафон замест люстры, высокая столь, па якой нязменна бегалі адбіткі фар мімаходных машын. А падчас, калі чамусьці не спалася ўночы, здавалася Паўлу, што варушацца на столі самі здані памерлых, якія прыляцелі пагасцяваць з блізпрылеглых магіл.

Маленькая ж Ліна, нагуляўшыся перад сном, спакойна сабе сапла на лож­ку ля супрацьлеглай сцяны. Няўтульна тады станавілася Паўлу. Ён уставаў з пасцелі, дыбаў да акна і глядзеў праз вуліцу на начныя могілкі. Жалезная агароджа змрочна адбівала святло рэдкіх ліхтароў, за магутнымі камлямі дрэў ледзь-ледзь праглядаліся светлыя помнікі. Цёмныя ж былі не відны, на іх ме­сцы зеўрала цемра. Сям-там няярка зіхатне крыж.

Стаяў так Павел даволі доўга, у адных трусах, да зябкіх дрыжыкаў. Ён намагаўся ўявіць гэтыя могілкі ўдзень, пры сонечным святле, пры шчыльным вулічным руху ўнізе — калі зусім на іх не зважаеш. Гэта дапамагала. Вусціш пакрысе адступала. Напоўнены пачуццём гонару за сябе, юнак вяртаўся ў ложак і засынаў. Але праз колькі начэй страх вяртаўся, не аслабелы, а такі ж гнятлівы, пакутлівы. Зноў даводзілася ўставаць ды ісці да акна. Так і не пазбавіўся ад яго Павел за тыя некалькі месяцаў. Пераехаў у інтэрнат.

Яшчэ раз кватараваў ён у цёткі пасля заканчэння інстытута, пакуль ад прадпрыемства выдзелілі жыллё. Блізкасць могілак цяпер ужо не палохала. За пяць гадоў студэнцтва нагледзеўся Павел у інтэрнаце ўсялякіх, у тым ліку і са­мых пачварных праяў рэчаіснасці, зразумеў, што жывыя людзі куды страшнейшыя за мерцвякоў, ад іх усё ліха. Таму спаў тым летам спакойна, з адчыненым насцеж акном.

Ліне было тады трынаццаць гадоў. Яны здружыліся, многа балакалі перад сном, смяяліся. Дзесяцігадовая розніца ва ўзросце не давала падстаў дзяўчынцы, якая вось-вось стане дзяўчынай, адносіцца да Паўла з інстынктыўнай насцярогай, апаскаю. Ён выдаваў хутчэй на маладога дзядзьку, чымся на брата.

З таго часу і таварышуюць. Колькі ўжо гадоў прамінула, а рэдкі тыдзень не перазвоньваюцца. Сястра змоладу працуе цырульніцай, апошнія гадоў дзесяць — у найпрэстыжнейшым салоне Мінска. Мае шмат заможных кліентаў, а таму жыве прыпяваючы. Прасторная трохпакаёўка блізу праспекта Скарыны, іншамарка. Ліна пешкі нават у краму, што каля дома, не ходзіць. Адно прыкра: ніколі не мела, дый, мусіць, ужо не займее дзяцей. Ад няўдала зробленага ў шаснаццаць гадоў аборту развілося ў Ліны бясплоддзе. Гэта яе боль, мо адзін Павел Алегавіч пра тое і ведае.

Аднак з асабістым жыццём (у тым сэнсе, як цяпер яго разумеюць) у сястры ўсё ў парадку. З васемнаццаці гадоў рэдка і месяц яна жыла без мужчыны. Прычым спачатку гэта былі законныя мужы, чалавекі чатыры. Потым неяк стала нямодна распісвацца, і новыя сужыцелі Ліны да слова «муж» атрымалі абразлівую прыстаўку «грамадзянскі». Усе яны былі людзьмі прыстойнымі — не альфонсы ні ў якім разе. Хоць і пражывалі заўсёды ў ейнай кватэры, але мелі не толькі свае даходы, а, як правіла, і сур’ёзны сацыяльны статус. Жылі мужчыны з Багаткавай сястрой мірна — без скандалаў, але і без асаблівых страсцей. Усе яны вызначаліся нейкай знешняй бясколернасцю, празмернай памяркоўнасцю, ці што. Бясспрэчна, Ліна іх выбірала на ўласны густ. Выканаўшы сваю функцыю, у сярэднім праз чатыры гады, чарговы муж знікаў, і яго месца амаль адразу займаў гэтакі ж самавіта-добранадзейны дзядзька.

Доўгі час з’яўляецца для Паўла Алегавіча загадкай тое, як хутка і безнапружна прываблівае да сябе Ліна мужчын. Нічога асаблівага ў ёй не было: ні ростам, ні даўжынёй ног, ні пышнымі формамі не вылучаецца яго сястра. Твар, канешне ж, абаяльны, мякка-ўсмешлівы, але не болей. Дый па характары сястра не з тых жанчын, на кім шкура гарыць, — абы зачапіць хахаля. Не, тут быў якісьці сакрэт.

Здаралася, «месца» ў Лінінага сужыцеля адбіраў сябар іхняй сям’і, які, напрыклад, цэлы год хадзіў да іх у госці з іншай жанчынаю. Потым сужыцель неўпрыкмет знікаў, як раствараўся, а сябар сям’і заставаўся выконваць ягоныя абавязкі.

Падчас міжволі прыходзіла да Паўла Алегавіча думка, што, калі б раптам памёр чарговы Лінін чалавек, то адразу пасля памінак з ёй бы нехта застаўся — настолькі не ўяўляў ён сваю сястру без мужчыны, які верным ценем стаіць за яе спінаю. Відаць, тут было нешта геннае. Мажліва, нараджаюцца такія людзі, што з’яўляюцца жанчынамі і мужчынамі на ўсю поўніцу, то бок нічога ў іх душы ад процілеглага полу няма, і яны адчуваюць магутную і ўсёпераможную патрэбу ў партнёры. Калі ж гэты партнёр па нейкай прычыне адсутнічае, яны зазнаюць жудасны дыскамфорт — настолькі моцны, што само наканаванне ім яго тут жа падсоўвае.

11

Павел Алегавіч падышоў да пад’езда пяціпавярховага цаглянага дома, набраў на дзвярах з кодавым замком нумар кватэры.

У дынаміку пачуўся сястрын голас.

— Ліна, гэта я, — лаканічна буркнуў Багатка.

— Ага, адчыняю.

Павел Алегавіч борздзенька ўзбег на трэці паверх, збочыў налева і пазваніў у адны з дзвюх дзвярэй.

— Прывітанне, праходзь. — Ліна была ў блакітным махровым халаце і з макраватымі, зацягнутымі ў сетку валасамі.

— Ігар дома? — спытаўся Багатка, скідаючы абутак.

— Дома, на кухні. Давай павешу. — Сястра прыняла ў яго куртку. — Ты што, прамок?

— Угу, трошкі. Пад лівень патрапіў.

— Ну надзявай гэтыя тапкі, — паказала яна рукой. — Праходзь у залу.

— Трэба ж з Ігарам павітацца. — Багатка прыбіў рукой да лысіны рэшткі валасоў і пасунуўся ўбок кухні.

Там у квяцістым фартушку завіхаўся перад плітой саракагадовы паўнаваты мужчына. На патэльні нешта свірчэла і пырскала, ад яе паднімаўся пахкі дым.

Паздароўкаліся.

— Што ты тут накухарыў? — Багатка пакасіўся на патэльню і каструлі, што пыхкалі на пліце.

— А вось хутка ацэніце, — хітравата ўсміхнуўся Ігар.

— Паша, хадзем у залу, — паявілася ў дзвярах Ліна. — Ігар не любіць, калі яму замінаюць на кухні. Хутчэй згатуе — хутчэй паядзім.

— Добра. — Багатка зірнуў на поўную сутулую спіну Ігара, які схіліўся над каструляй і памешваў у ёй лыжкай.

— Праз пяць, максімум дзесяць хвілін будзе гатовае! — крыкнуў ён, калі брат з сястрой выходзілі з кухні.

— Ён у мяне — золата, — падміргнула Ліна Паўлу Алегавічу.

У зале, куды яны зайшлі, нізкі столік быў накрыты абрусам. На ім стаялі келіхі, упарадкавана ляжалі сурвэткі, нажы і відэльцы. У далёкім куце тлеў зялёны таршэр. За акном, што глядзела на двор, было цемнавата — у небе зноўку нахмарыла. Праз фортку веяла свежасцю.

Дываны і шпалеры ў зале адсутнічалі. Ліна была прыхільніцай еўрапейскай прастаты інтэр’еру. Падлога з паліраваных дошак, белыя сцены і столь. Дарагая, але някідкая мэбля займала мала прасторы. Уключаны тэлевізар з метровым экранам узвышаўся на чорнай металічнай падстаўцы, па ім, пры выключаным гуку, ішоў канцэрт, дрыгаліся нагастыя дзеўкі.

Кніжных паліц у зале не было. Нічога не валялася, не тырчала, не муляла вока. Багатка ведаў, што гэты ўзорны парадак падтрымлівае Ігарок. Сястра страшэнна не любіць вэрхалу.

— Ну сядай, брацік. — Ліна мякка апусцілася на канапу і кіўнула на нізкае крэсла, найбліжэйшае да яе.

— Прысядзем, — няёмка паваліўся ў крэсла Павел Алегавіч.

Толькі зараз ён зразумеў, як здарожыўся за дзень. Занылі калені, забалела ў паясніцы. Калі ж гадзінамі бегаў па горадзе, хаваўся ад дажджу, лётаў з паверха на паверх, то не адчуваў ні ног, ні спіны.

— Дык што ў цябе здарылася, Паш?

— Ат! — паморшчыўся Багатка. — Лепш спытай, калі ў мяне нічога не здаралася. — Ён сярдзіта змоўк, зірнуў на тэлевізар, у раздражненні адвёў ад яго вочы, яшчэ памаўчаў, а затым не стрымаўся: — Слухай, як ты можаш гэта глядзець! — і грэбліва паказаў рукой на экран.

— А што тут такога? — здзівілася Ліна. — Звычайны кліп паказваюць.

— Ага, звычайны! — з’едліва прашыпеў Павел Алегавіч. — Толькі выгляд у іх незвычайны: спадніцы на пупе, грудзі з ліфчыкаў вывальваюцца, потныя, брыдкія... Цьфу!

— Зусім яны не брыдкія, — крытычна агледзела Ліна спявачак у тэлевізары. — Наадварот, вельмі нават прывабныя.

— Слухай, — ускіпеў Багатка, — ты гэта сур’ёзна гаворыш ці з мяне здзекуешся?! Прыходзіш тут да яе, каб адпачыць ад дамашняга пекла, а табе голыя задніцы на ўвесь экран паказваюць!

Ліна пацягнулася па пульт, што ляжаў на стале, і выключыла тэлевізар.

— Задаволены?

Павел Алегавіч толькі сярдзіта хмыкнуў. Не адказаў.

Маўчала і Ліна.

— Як вы, інтэлігенты, не можаце зразумець, што гэта, — кіўнуў Багатка на ўжо счарнелы экран, — усяго толькі блазны. А вы на іх, як на іконы, моліцеся. Блазнам адвеку было месца пад каралеўскім сталом, і харчаваліся яны падачкамі. А цяпер! Цяпер яны самі палацы будуюць. Пакрыўляюцца, высалапяць язык, трусы спусцяць — а вы ім тысячы даляраў за гэта аддаяце.

— Ды ладна табе. — млява махнула рукой сястра. — Знайшоў пра што гаварыць. Ігарок, як там, мой харошы, з вячэрай?! — крыкнула яна ў дзвярны праём.

— Нясу, нясу! — прыглушана данеслася з кухні.

— Ведаеш, ёсць па музычным канале адна перадача, — працягваў абурацца Павел Алегавіч, — не памятаю, як яна, халера, называецца. Дык сэнс яе ў тым, што чарговая поп-зорка свае харомы паказвае. Божа ж ты мой! Ды цары так не жылі, як цяпер гэтыя малпы. Асабнякі ў пяць паверхаў, з басейнамі, а ў басейнах — коўзкія горкі; ды з лазнямі фінскімі, ды з пакоямі для гасцей, ды ў кожным — джакузі. Цьфу, трасца на іх!

— Во, хутка мацюкацца пачне, — пракаментавала гэта сястра. — Ігароша, падавай, а?!

— А яны, чэрці, — не сунімаўся Багатка, — водзяць карэспандэнта з камерай па сваіх харомах і нядбайненька так, мімаходзь, дэманструюць мэблю, уборы, каштоўнасці. А ў саміх на твары напісана, што для таго толькі яны і зямлю тапталі, каб у рэшце рэшт перад намі хваліцца. Вочкі хцівыя так і гараць! Глядзіце, маўляў, які я багаты, радуйцеся за мяне, а галоўнае — зайздросце. І начхаць мне на вас, бо я непамерна за вас вышэйшы! Во!

У пакой убег Ігар з вялікім падносам, пачаў спрытненька выстаўляць на стол талеркі.

— Частуйцеся, Павел Алегавіч. Смаката.

Перад Багаткам апынуліся духмяныя стравы: нейкае мяса ў тушаных ба­бах, рыба пад белым соусам, яшчэ тое-сёе.

— Ігарок, што там у нас з віна? — міла ўсміхнулася Ліна.

— «Кадарка», Ліначка, і белае, французскае. як яго. забыў.

— Нясі, мой харошы, французскае.

Ігар выбег з залы і хутка вярнуўся з доўгай зялёнай бутэлькай.

Абслугоўваў ён надзіва ўмела, як афіцыянт, хаця працаваў, наколькі ведаў Багатка, чыноўнікам у Міністэрстве знешняга гандлю.

— Дык вось, паслухай і ты, — звярнуўся да яго Павел Алегавіч, калупнуўшы відэльцам у талерцы.

— Так? — Ігар, што сеў насупраць госця, зляпіў на твары найпаўнейшую ўвагу.

— Паслухай, мой дарагі, што ў свеце дзеецца. Спявачкі гэтыя эстрадныя, шэльмы, цяперака адны з багацейшых у Расеі людзей. Гэта нармальна?

— Ну, як вам сказаць. — Ігарок такі паспеў сунуць у рот ладны кавалак мяса і таму мямліў з набітым ротам. — Яны ж зарабілі.

— Ага, яны зарабілі, — ускінуўся Павел Алегавіч, — таму што такія, як ты з маёй сястрой, ім заплацілі са сваіх кроўных. Ты на канцэрты ходзіш?! — строга тыцнуў ён пальцам у Ігарка.

— Я?.. Ну. — сумеўся той. — Калі што гожае.

— Ой! Паша, — уступілася за сужыцеля Ліна, — што ж гэта мы ўсухамятку! А віно? Ігарок, як жа гэта ты.

Той дагодліва схапіў бутэльку, спрытна зняў корак, замітусіўся над келіхамі.

— Нішто сабе, — прыгубіў Багатка гэты слабаалкагольны напой. — Ну дык вось, пра што я казаў. — Пры гэтых словах Ліна ўдала на твары пакуту. — Нагледзяцца нашы маладзёны такіх перадачак пра асабнякі з джакузямі і падумаюць: а і я ж такое хачу! Вось і дачушка мая, калісьці лежачы на канапе, такое задумала. Дай, маўляў, у Маскву падамся, зоркай стану ды такі самы асабнячок атрымаю. А калі я яе, бесталковую, з пяці гадоў у музычную школу вадзіў, — капрызіла, не хацела вучыцца, так і не скончыла, — разыходзіўся Павел Алегавіч. — Бо для гэтага карпець трэба, разумееце, мае любыя: карпець і высільвацца. Тут яна не хацела! Затое вельмі ёй заманулася адразу зоркаю стаць — скок, так бы мовіць, і ў дамкі. Толькі дуля ёй! Хрэн яна ўгадала. — Павел Алегавіч выставіў самую сапраўдную дулю перад сабой (траха што ў нос Ігарку).

— Ды ты што, Паш! — з дакорам паглядзела на яго сястра.

— Павел Алегавіч, — рахмана пачаў Ігар, — ды не хвалюйцеся вы так моцна. Імкненне чалавека да лепшага — гэта нармальна, гэта закладзена ў ягонай прыродзе.

— Ды хай спрахне такая прырода, — перабіў яго Багатка, — са сваімі зако­нам^ Бач ты, абламалі яе ў Маскве. Тыцнулі ў дзярмо носам. І правільна. Дык яна вось што прыдумала: не буду я, маўляў, спяваць і танчыць, каб у такі асабняк увайсці. І ў Маскву больш не паеду. — Ён прыўзняўся з крэсла і ваяўніча размахваў рукамі. — А, маўляў, вазьму я і заскочу ў гэты запаветны асабняк наўпрост — праз пасцель яго ўладальніка. Во як файна!

— Як ты можаш так пра дачку. — хітала галавой Ліна.

Ігарок толькі моўчкі жаваў.

— Во як хвацка! Проста — спадніцу на галаву, і заўтра ж ты ў асабняку гаспадыня, — працягваў Павел Алегавіч. — Ды нават Жыгоцкі, хоць падлейшага чала­века не ведаю, гадамі свой дабрабыт здабываў. Хай хітраваў, хай шальмаваў — але ж проста так гэта яму не далося. А дочачка мая ўсіх пераплюнула. У школе — троечніца, у інстытуце, дзе я яе за грошы вучыў, — прагульшчыца. А затым і наогул кінула. Дарма што бацька гэтулькі заплаціў. Хрэн на яго! Не хачу — і баста. А хачу я — у джакузю, у лазню, у спальню на пятым паверсе. — Тут Багатка зусім непрыстойна вылаяўся, абмяк і паваліўся ў крэсла.

— Павел Алегавіч, вінца? — лагодна цягнуўся да яго з бутэлькай Ігар. — Выпіце, яно размякчае. Дальбог, нельга вам так хвалявацца. узрост.

— Ат! — адмахнуўся ад яго Багатка. Налітае віно не крануў.

З хвіліну ўсе бязмоўнічалі.

— Пайду курну, — прабурчаў нарэшце госць.

— Куды ты, Паш? — аклікнула Паўла Алегавіча сястра, калі той пасунуўся з залы. — Ідзі на балкон.

— Не, я на пляцоўку. — І выйшаў. Сухі, пляшывы, пакрыўджаны. У ста­рых жаваных штанах.

Вярнуўся хвілін праз пяць ужо весялейшы, прапахлы тытунём і з празрыстым пакетам у руках. Там былі цукеркі «Сталічныя».

— Во, бачыце, — ён кінуў цукеркі на стол, — ледзь не заскнарыў. Спецыяльна ж купіў. Што там у вас, чай, кава?

— А што хочаш. Усё будзе, — усміхнулася Ліна, радая перамене ў настроі брата. — Ігарок, — па-змоўніцку падміргнула яна сужыцелю.

Той сарваўся з месца і памкнуўся на кухню.

— Ігар нейкі новы спосаб варкі кавы адкрыў.

— Не, мне чай, а то не засну, — катэгарычна сказаў Павел Алегавіч. — Заўтра рана ўставаць, на дачу паеду. А яшчэ і па крамах прабегчыся трэба паспець. Жратвы ж там няма.

— А чаму абавязкова рана?

— Рамонтніка прыслаць абяцалі. Я ж без электрычнасці два дні праседзеў, як печанег. Дрот сарвала.

— А... Ну я табе, як заўсёды, у вялікай спальні пасцялю. Добра?

— Ды хоць на кухні, — буркнуў Багатка.

Крыху памаўчаўшы, раздумліва дадаў:

— Ведаеш, сястра. Нічога няма горшага, чым познія дзеці. Нашчадкаў трэба штампаваць у васемнаццаць гадоў, калі ёсць наперадзе час і здароўе іх гадаваць. А я ўжо ўсё — вычарпаўся.

Ліна не адказала.

Прыйшоў з падносам Ігарок. Яны яшчэ з гадзіну сядзелі ў зале і, папіваючы хто чай, хто каву, даволі спакойна гутарылі.

Потым Ігар уключыў па тэлевізары футбол, а сястра з братам разышліся па суседніх пакоях.

Павел Алегавіч заснуў толькі перад світаннем, гадзіны ў тры.

Зноў цягнулася ўдалячынь чыгуначнае палатно, гуў ззаду цягнік, уздымалася ў неба бясконцая лесвіца.

З дзённіка...

14.06.200*

Учарашні дзень — кату пад хвост. Так спяшаўся на лецішча, а ўсё мар­на. Прачакаў да чатырох электрыка і зразумеў, што так ён да мяне і не дабярэцца. Узлаваны, пашкандыбаў у праўленне. А гэта кіламетры тры будзе. Доўга мне там марочылі галаву. Старшыні няма. Інжынера няма. Дзе? У полі ці на аб’ектах. Памчаўся шукаць. Дзе машыны лавіў, дзе пехатою. Пакуль адзін хлопец не падказаў, што старшыня на рыбгас пакаціў. Знайшоў там яго. Пад чаркай. Са сваімі малайцамі карпаў сеткай цягае. Так і так, маўляў, вы ж абяцалі манцёра прыслаць? Дык ён жа, кажа, да цябе перад абедам паехаў. Няма, кажу, яго і паміну. А ты паедзь, правер. І падміргвае, асавелы. А побач — цяпельца, юшка варыцца.

А ну іх. Плюнуў. Пацёгся назад. А гэта пяць кіламетраў. Манцёра, вядома ж, і блізка каля маёй хаты не было, так дрот і вісіць абарваны. Раз’юшыўся. Зноў у праўленне бягу. Дзе гэтая сволач, крычу, жыве?! Указалі мне дом. І там яго нямашака. Толькі маці старая, напалоханая плача. Дзе сын? Загуляў, кажа, квасіць другія суткі. А дзе? Ды недзе на вёсцы. Адным словам, так і не знайшоў я гэтага шалапута.

І сёння яго няма. Так і не хадзіў шукаць. Бессэнсоўна. Затое наведаўся ў Дубаўцы, купіў свечак. Сяджу вось цяпер, як непрыкаяны, у прыцемку. Агеньчык кволенькі, дрыжыць, паперу нават толкам не асвятляе. Крэмзаю ў дзённіку. Гэх, рамантыка, каб ім запуставала.

Заўтра вырашыў ехаць у Бічаў. Даўно братава жонка просіць. Нешта са Слаўкам няладнае творыцца. Вось жа чалавек! Калі ў ягоным жыцці без прыгод абыходзілася? Аматар людзям нервы матаць. Пастаянна як на іголках жывеш: што ён такога новага вычварыць. І гэта пяцьдзесят восем гадоў чалавеку!

Ну ды не бяды, разбяромся.

Хаця, хе, да каго Олька па дапамогу звяртаецца? Да чалавека, у якога ва ўласнай сям’і парадак — не прывядзі Божа. Але ж ехаць трэба. Дый развеюся хоць. У Мінск падасіся — грызня што ні дзень. Тут сядзець без святла: нудна і голадна. І так ужо страўнік ад сухамяткі трашчыць. На печцы гатаваць станеш — тады ў хаце не прадыхнуць.

Словам, паеду. А там і электрык акрыяе. Зробіць, куды падзенецца.

Адно трывожыць нязводна: апошнія тры гады, як прыязджаю ў Бічаў, — не магу да бацькоў, на могілкі, хадзіць. Быццам сіла якая мяне адтуль гоніць. Ужо выпраўлюся, падыду нават да брамы, а зайсці — не магу. Ажно сорамна перад родзічамі. Ну як, хадзіў, пытаецца брат. Ага, маню, хадзіў. Проста насланнё са мной нейкае. Нібы голас які чую: не там яны, бацькі, не ў зямлі. Аж і сапраўды — не там. Вось у чым справа. Але як гэта каму давядзеш? Крычаць пра бессмяротнасць душы, а самі касцям пакланяюцца. Калі ж не памірае душа, то ўжо ніяк яна ў зямлі не можа ляжаць, побач з косткамі.

Аднак пра гэта маўчы, брат Багатка, — блюзнерства.

А з Тамарай нічога не буду рабіць. Вырашана. Хай ідзе як ідзе. Тут дарожка накатаная. Праз год, максімум два Жыгоцкі яе памяняе. На іншую. Маладзейшую, прыгажэйшую, навейшую. Ой, Божа ж ты мой, во дурніца! Хоць бы кніжкі, раманы хаця б бульварныя, успомніла. Там пра яе будучы лёс выдатна прапісана. ЦІ, можа, думае, што для яе на зямлі іншыя законы? Не, мілка мая, усе з аднаго цеста леплены. Не асаблівая ты, а рыхтык такая, як усе прагавітыя маладухі. І Жыгоцкі роўна такі ж, як усе грашавітыя кабялі.

Вось жа заракаўся іх не ўспамінаць перад сном. Ды дзе там! Хоць на Паўночны полюс заедзь, хоць у джунглях схавайся — яны заўжды пры табе. Не вырвеш, не выкрасліш.

А з сынам што, лепей? Ды ні на трохі, вось у чым жах. Падазраю, што колецца ён (тсс!). А ўжо што смаліць, як паравоз, і выпівае — гэта як лёду. Пры ягоным-та здароўі, ёрш тваю медзь! Плечы вузкія, грудная клетка, як дошка. Мускулаў нуль. Яму б на свежае паветра, ды кайло ў рукі, ды паганятага на пару гадоў. Мо б паздаравеў, недалуга. Ад арміі бегаць — у колішнія часы не было ганьбы страшнейшай. А цяпер, наадварот, ганарацца, дзеўкам расказваюць, як ваенкамат абдурылі.

Усё! Не магу болей. Канчаю, кладуся. Памажы, Божа, заснуць.

12

З цягніка Павел Алегавіч вылузаўся недзе а палове першай. Дарогу перанёс нармальна. Хоць і ехаў у агульным вагоне, суседзі па лаўках моцна не дакучалі. Дзяўчынка, што сядзела напроці з бацькам, паныла-паныла і ўгаманілася, прыснула. Кабета праваруч ад Багаткі трохі залішне шалахцела газетамі, а потым доўга жавала і чвякала. Ды Павел Алегавіч як адвярнуўся ад яе, як утаропіўся ў акно — так тры гадзіны і праседзеў, пакуль яна выйшла. Астатнюю гадзіну зусім прывольна было — да самага Бічава. Толькі там народу наваліла, але гэта ўжо не важна.

На вакзале Багатка рашыў не садзіцца ў аўтобус і пайшоў пешкі. Ну іх, гэтыя правінцыйныя аўтобусы. Ходзяць рэдка, плятуцца, як чарапахі, людзей набіваецца — не прадыхнуць. Дый праставаць тут усяго кіламетр-два.

Павел Алегавіч хутка выйшаў на галоўную вуліцу. Па ёй трошкі, а за­тым — на завулачак і ўніз, да ракі. О, колькі папахадзіў за жыццё ён па гэтым горадзе, усе двары ведае, правулкі, пралазы. Пражыў у Мінску трыццаць пяць гадоў чужаком. А тут усё роднае. Роднае, аднак і далекаватае нейкае, затуманенае. Няма ўжо ранейшых эмоцый, няма захаплення, імпэту. І тыя ж, здаецца, пірамідальныя таполі наўсцяж, і тое ж летняе сонца кладзе на дарогу блікі і цені. І там жа, праз тры кварталы, зліваюцца дзве вялікія ракі. Ды не яго гэта ўжо цяпер, не Паўла Алегавіча. Прыязджае сюды налётамі, з нейкімі нервовымі, непрыемнымі мэтамі. Асабліва апошнім часам. То бацькоў хаваў аднаго за адным, то брата з жонкай мірыў. Вось і цяпер.

«Што ж на гэты раз Слаўка выдумаў? Хоць бы ўжо пад старасць суняўся», — сердаваў Павел.

Так, дзіўны яго брат чалавек, неспакойны. Біёлаг па адукацыі, у маладосці з немалымі амбіцыямі, пастукаўшыся ў сталічныя дзверы, так і мусіў Слаўка ўсё жыццё прарабіць правінцыйным настаўнікам. Ад таго і жыве з непазбыўным комплексам непаўнавартасці, злы, бурклівы, зайздрослівы. Таму і выдумляе сабе розныя праблемы, пакутуе сам, мардуе жонку з дачкою. А гадоў да трыццаці сямі быў, можна сказаць, узорны сем’янін. Ані грама ў рот, рыбалка, дача. Нарадавацца не магла на яго Вольга. Затым чортведама што з ім здарылася. Запіў, загуляў, з работы са скандалам звольніўся, кажуць, ударыў дырэктара школы. З сям’і, аднак, не сышоў, а на два гады сеў на жончыну шыю. Цяжка ім стала тады, безграшоўе. Павел Алегавіч нават крыху памагаў са свайго малога заробку. Ездзіў у Бічаў штомесяц, угаворваў старэйшага брата ўзяцца за розум. У школу яго назад не прымалі, дык ён нікуды больш ісці не хацеў. Накупіць, бывала, газет і ляжыць на канапе гадзінамі, чытае. Рагоча сам сабе ці чартыхаецца. Нарэшце пераканаў яго Павел у сель­скую школку пайсці, гэта сем кіламетраў ад горада. Ды так Слаўка ўцягнуўся пакрысе ў тую працу, што ў вёсцы жыць захацеў. Новая крайнасць. Прыязджаў ужо дамоў толькі на выхадныя, а там кватараваў у цёткі адной. Зноў галаўны боль Паўлу Алегавічу — тлумачыць старэйшаму брату, што нельга так, што трэба ў сям’і часцей паяўляцца. А той сам сабе гаспадар. Прыдумаў весці здаровы лад жыцця — спаў на адрыне, бегаў у трусах басанож па лесе, харчаваўся аднымі ягадамі і злоўленай сырой рыбаю. А то галадаў па два тыдні. З захапленнем распавядаў брату, калі той чарговы раз прыязджаў, як ён цудоўна, молада сябе адчувае. Маўляў, сорак пяць, а ён, бы юнак, па здароўі. Дазнаўся, дарэчы, Павел, што ў яго любоўная гісторыя там з адной вучаніцай. Сарамата. Вользе, канешне ж, — ані слова не сказаў дзевер.

Дык вось на фоне гэтага празмернага здароўя падчас планавай галадоўкі позняй восенню здарыўся са Слаўкам страшэнны прыступ, схапіла жывот. Ледзь паспелі ў горад небараку прывезці. У бальніцы, дзякаваць Богу, хірург бывалы дзяжурыў. Адразу на стол гэтага галадоўшчыка ды паўстраўніка як не было. Прабадная язва. Вось табе раз.

З таго часу кінуў бравы Слаўка і прабежкі свае па трыццаць кіламетраў на дзень, і купанні ў ледзяной вадзе, і, вядома ж, маладую каханку. Год на булёнах і кашах сядзеў. Зноў беспрацоўны. Зноў Паўлу Алегавічу клопат. Тут ужо ў новую крайнасць упаў брацельнік: у невыносную іпахондрыю. Як забаліць у яго жывот — выклікайце, родныя, «хуткую». Як засаплівіць — у бальніцу кладзіце. Нават цвіка ў доме забіць не хацеў — ад гэтага крывяны ціск падымаецца, а ён у яго, маўляў, і так павышаны. Узімку наогул з кватэры не выходзіў, баяўся грыпу. Запоем чытаў медыцынскую энцыклапедыю і шматлікія кніжкі па лячэбным харчаванні. Нясвежае не еў, змушаючы жонку з дачкой гарбаціцца над плітою. Так два гады прадурыўся. Зрэшты, паціху расцягнуў урэзаны страўнік і стаў есці ўсё. Яшчэ праз паўгода ўгаварылі яго пайсці працаваць. Злітаваліся чыноўнікі з інваліда, узялі ў школу на ранейшае месца, настаўнікам біялогіі.

Шмат гадоў спакойна было. І вось на табе. Прыязджай, Павел, разбірайся з брацельнікам, якому пяцьдзесят восем стукнула. Нянькайся.

...Дом стаяў у завулку, фасад выходзіў на абгароджаны штыкетнікам панадворак, тыл глядзеў на раку, да якой было метраў дзвесце. Трохпавярховы бела-цагляны дом з двума пад’ездамі, з вялікімі комінамі на спадзістым даху. Павел Алегавіч рушыў праз адчыненую брамку, прамінуў бязлюдны дворык, увайшоў у пад’езд, па драўлянай лесвіцы падняўся на другі паверх. Націснуў кнопку над шыльдачкай № 4.

Амаль імгненна яму адчыніла Вольга, пяцідзесяціпяцігадовая кабета з вечна напалоханым, пакутным выразам твару. Братавая і змоладу была жанчына някідкая: шэрыя валасы, невыразныя бровы, тонкія вусны; росту сярэдняга, слаба акрэсленая талія, худаватыя ногі, ледзь заўважныя грудзі. Цяпер жа яна і зусім паблякла.

— Дабрыдзень, — прывітала Паўла Алегавіча гаспадыня, трывожна зазіраючы за яго спіну.

— Прывітанне. — Багатка зайшоў у кватэру. — Слаўкі, канешне ж, няма, — чуйна прыслухаўшыся, сказаў ён.

— Не вярнуўся яшчэ. У школе, — з прыкметным раздражненнем адказала братавая. — Давай сваю куртку. Заходзь адразу на кухню.

Нягледзячы на летнюю пару, Вячаслаў Алегавіч актыўна працаваў у шко­ле — вёў гурток юных натуралістаў, які меўся дзейнічаць да жніўня.

— А тапак няма? — агледзеўся ў цесным калідорчыку госць.

— Няма, нядаўна выкінула старыя. А Слаўкавы не надзявай — псіхаваць будзе. Ну яго ў балота.

У квадратнай куханьцы палову плошчы займалі пліта і стол, пасярод якога ўзвышаўся электрасамавар. Пад ім стаялі пару пустых фарфоравых кубкаў, цукарніца, імбрычак, ваза з хатнім печывам. Павел ведаў, што гэта новае захапленне брата — самавар і зялёны чай, які той несупынна сёрбаў на працягу дня. Бо недзе вычытаў, што гэта дужа карысна і здорава.

— Ну што, абедаць будзем, калі Слаўка падыдзе? — спыталася Воль­га. — Ці зараз падаць?

Госць зірнуў на пліту, дзе грувасціліся дзве вялікія каструлі, гусятніца, і буркнуў, прысеўшы:

— Не, чаю налі. Хаця пачакай, а кава ў вас ёсць?

— Ёсць трохі.

— Растварымая?

— Ну.

— Давай.

Вольга адчыніла дзверцы вісячай шафкі, вывудзіла з глыбіні рудую бляшанку, падала дзеверу. Той сыпануў сабе лыжку кавы, дзве лыжкі цукру, а тады памацаў самавар: ён быў ледзь цёплы. Падаграваць было неахвота. Наліў.

— Ну выкладвай, сястрычка, што там у вас, — сказаў Павел Алегавіч, зрабіўшы пару глыткоў.

— У нас. — І без таго кіслы Вольжын твар пакутліва зморшчыўся. — У нас. дрэнна ў нас. Брацік твой, памажы Госпадзе, з глузду з’язджае. — Вус­ны яе таргануліся, як перад плачам.

— Вось толькі хныкаць не трэба, ладна? — папярэдзіў яе Багатка. — А то зараз як прыехаў, так і паеду. Г авары па сутнасці справы.

Вольга саўладала з сабой, апусцілася на табурэтку насупраць госця, пачала:

— Ды як табе сказаць.

— А ты скажы, скажы.

— Ну, вучоным сябе ўявіў. Трактаты нейкія піша.

— Пра што?

— А я ведаю? Па біялогіі нешта там ці... як яго... антрапалогіі.

— Ого! — сказаў Павел Алегавіч і прысвіснуў: — Ну і...

— Слухай, Паша, — у вачах братавай бліснуў жах, — ты б яго абразуміў, а? Гэта ж два гады чалавеку да пенсіі засталося. Хай бы ўжо дацягнуў.

— Дык няхай бы, можа, пісаў. Чым бы дзіця ні цешылася. — усміхнуўся Багатка.

— Ага, каб толькі пісаў! — усклікнула Вольга. — Ён жа ўжо свой трактат размножыў і ва ўсе інстанцыі пасылае.

— Як пасылае? — устрывожыўся Павел Алегавіч. — Куды?

— Ну, пакуль у райаддзел адукацыі, дырэктару школы таксама. А потым у Мінск, у Акадэмію гразіцца даслаць.

— А ты адкуль ведаеш?

— Ды былі ўжо ў мяне размовы, выклікалі. Прасілі суняць старога дурня. Яго ж са школы могуць паперці. Госпадзе, хоць бы да пенсіі, боўдзіла, дацярпеў. І-й-і! — Тут Вольга ўжо не стрымалася, усхліпнула.

— А ну цыц! — прыкрыкнуў на яе госць. — Зараз брацельнік падыдзе, а ты ў слязах. Як я з ім тады гаварыць буду? Тут жа далікатна трэба, няўжо не разумееш?

— Я разумею, — як магла ўтаймоўвала слёзы Вольга. — Ды ты і мяне, Паш, зразумей. Няма ўжо маёй змогі. Дачка ўхілілася, у яе, маўляў, свае клопаты, не лезь. Адна я. дый на пенсію, ведаеш, вытурылі.

— Ну-ну, супакойся, — пагладзіў яе па плячы Павел Алегавіч. — Не першы раз. Справімся.

— Ой, — уся тузанулася гаспадыня і зашаптала: — Ідзе, чую. Па лесвіцы. Ну, Паш, напрамілы Бог, не скажы, што я цябе выклікала. — Твар яе спалатнеў.

— Ды супакойся ты. — Багатка паказаў вачыма на калідор: — Ідзі сустрэнь.

Вольга выпырхнула з кухні.

— Разбяромся, — са злой прыкрасцю прашаптаў Павел Алегавіч.

13

Неўзабаве пасля нейкіх варушэнняў і шаптанняў у калідоры на кухні паявіўся Слаўка, то бок Вячаслаў Алегавіч. Выглядаў ён лепш за малодшага брата ва ўсіх адносінах: асаністы, высакародна-сівавалосы, амаль без залысін, паўнаваты, румяны, апрануты ў свежую салатавую кашулю, адпрасаваныя штаны; акуляры ў шырокай аправе надавалі яму самавітасці.

— О, здароў, Пашка! Якім ты тут ветрам? — пацягнуўся цалавацца старэйшы.

Павел Алегавіч падняўся, вітаючыся.

— У адпачынку я, рашыў вось адведаць. — Ён адзначыў, што ад Слаўкі веяла дарагімі духамі.

— Слухай, ты не ўяўляеш, як я табе рады! — узбуджана гаварыў брат, усё яшчэ трымаючы Паўла Алегавіча за руку. — О, колькі ў мяне ёсцека табе расказаць!

— Гм. — пачаў госць, але згледзеў за спінай брата Вольгу, якая рабіла ўмольныя грымасы, камячыла на грудзях сукенку і па-змоўніцку ківала ўбок прыхожай.

— Славік, дык давай у твой пакой пройдзем, — так зразумеў Павел Алегавіч жэсты братавай. — А жонка твая пакуль да абеду чаго збярэ.

— Канешне, канешне, мой дарагі! — замітусіўся брат. — Хадзем, хадзем. Я табе пакажу такое! — І ён, як сабачка, пабег паперадзе Паўла, штосекунду азіраючыся.

Пакой брата быў дарэшты забіты мэбляй і ўсялякімі прычындаламі. Тут панаваў, што называецца, працоўны вэрхал. На масіўным пісьмовым стале, пасярод, стаяла пішучая машынка з запраўленым аркушам. Вакол не ляжалі, а менавіта валяліся кіпы папер, папкі з тасёмкамі, кнігі, часопісы, газеты, самапіскі, алоўкі. А таксама шклянка з недапітай жаўтлявай вадкасцю, чайныя лыжкі, агрызак акрайца белага хлеба і шмат-шмат усялякай драбязы. Да стала было прысунута крэсла з высокай драўлянай спінкай. На тумбачцы, каля засланага ложка, стаяў новы тэлефон. На сценах, апрача знаёмых Паўлу рэпрадукцый і абрамленых фотаздымкаў, віселі нейкія незразумелыя плакаты, графікі, схемы. Яшчэ з новага кінуліся ў вока маленькія вагі ля дзвярэй: плоскія, квадратныя, з уштукаванай паміж месцамі для ступней стрэлачнай шкалою.

Увайшоўшы, Вячаслаў Алегавіч памкнуўся да стала і пачаў капацца ў паперах.

— Я, брат, адкрыцца табе хачу, — прыгаворваў ён, соўгаючы папкі. — Я тут такую справу заканчваю, не паверыш.

Павел Алегавіч з цікаўнасцю наблізіўся да яго.

— Дзесяць год, Паш, дзесяць год, дзень пры дні, я гэтым займаюся!

«О Божа!» — падумаў Павел.

— Па крупінках, па каліўцы збіраў матэрыял. Вось глядзі! — Слаўка раскрыў перад братам тоўстую папку. — Гэта тытульны ліст, ацані.

«Антрапалагічныя крыніцы злачынстваў. Крыміналістычнае даследаванне. Сацыяльныя рэкамендацыі. Том першы», — прачытаў Павел Алегавіч.

Знячэўлены, ён не ведаў, што і сказаць. Маўчаў.

А брат шпарка адгарнуў перад ім адну старонку, другую, тыкаў пальцам у падзагалоўкі, уклееныя фотаздымкі, тлумачыў.

Прайшло, мусіць, з хвіліну, перш чым Павел Алегавіч змог засяродзіць увагу на рукапісе і братавых словах.

— Я даўно, даўно гэтым жыву! — амаль крычаў Слаўка, трымаючы ў руках адзін аркуш. — Мяне заўжды хвалявала праблема злачыннасці. І я, чуеш, — ён цясней прыхінуўся да брата, — высунуў гіпотэзу, што прычыны ўсяго чалавечага зла — у будове чэрапа. Усё, Паш, залежыць ад нашай дурной каробкі. Ха-ха! Як гэта проста. Але ж ніхто да мяне гэтага не зразумеў!

— Пачакай, пачакай, — перарваў яго Павел Алегавіч. — Па-першае, адкуль ты ведаеш, што ніхто да цябе гэтага не зразумеў?

— Ха! — аж пырснуў слінаю Слаўка. — А навошта ж я, па-твойму, дзе­сяць гадоў па бібліятэках шнарыў! А навошта ж я збіраў падшыўкі крымінальнай хронікі! — Ён указаў рукой на стосы папак. — Усё, усё тутака. — І хітра прыжмурыўся: — Вось і сёння: толькі палова другой, а я ўжо ў чытальнай зале пабываў, па ўсіх кіёсках прабегся.

— Чакай! — устурбаваўся Павел Алегавіч. — А хіба ты не быў на рабоце? Сёння ж працоўны дзень.

— А ў мяне дзве гадзіны заняткаў. Прычым першыя. Як у дзесяць вызваліўся — то і пабег, пабег. Толькі тсс, брат, — Слаўка схапіў яго за плячо, — Ольцы не гавары. Яна думае, што я поўны дзень у школе тырчу. Хе-хе! А я цяпер ад усякай грамадскай нагрузкі адмовіўся. У школьным летніку не дзяжуру. Дый у навучальны год — ані класаў не вяду, ані сходак настаўніцкіх не наведваю. Цьфу на іх. Хопіць. У мяне цяпер кожная хвіліна на ўліку, бо столькі, Паш, трэба зрабіць!

І зноў Павел Алегавіч не знайшоў слоў запярэчыць.

— Ды ты глядзі, глядзі, — насоўваўся на яго брат з папкаю. — Я табе давяду, у чым сутнасць. Тут уся штука ў геаметрычных прапорцыях. Вось бачыш, — ён указаў пальцам на малюнак твару з нанесенай паверх яго каардынатнай сеткаю, — я распрацаваў схемы апорных кропак: на згібах надброўных дуг, на пераноссі, на падбародку, вушах, зрэнках пры прамым позірку. Гэтыя кропкі злучаюцца лініямі, лініі ўтвараюць вуглы. Я вывеў формулы, дзе па даўжыні ліній і вуглах вылічваецца ступень патэнцыйнай злачыннасці.

— Паслухай, Славік, — як мага мякчэй пачаў Павел Алегавіч. — Усё гэта, канешне, добра. Толькі скажы, нашто табе гэта ў шэсцьдзесят год?

— О, ды ты нічога не цяміш! — усклікнуў Слаўка. — Гэта ж найважнейшая для чалавецтва задача, ды маё адкрыццё пераверне крыміналістыку. Ды што там крыміналістыку — вырашыць глабальныя сацыяльныя праблемы. Наркаманы, алкаголікі, прастытуткі, не кажучы ўжо пра сапраўдных злачынцаў, — усе яны распазнаюцца па маёй формуле!

Ад гэтых слоў у Паўла Алегавіча кальнула ў патыліцы, аддало ў пра­вую скронь.

А брат доўжыў:

— А ведаеш, Паш, у чым геніяльнасць выведзенай мной формулы? У тым, што яна аднолькава прыдатная для ўсіх рас, полаў і ўзростаў. Здавалася б, так не павінна быць, бо чарапы эскімоса і негра моцна адрозніваюцца. Аж не, я ўсё прадугледзеў! Больш таго, — крычаў наваяўлены навуковец, — дзеці, пачынаючы з чатырнаццацігадовага ўзросту, таксама падпадаюць пад маю фор­мулу. Бо з гэтага часу фарміраванне іхняга чэрапа збольшага скончана. І якраз, чуеш, брат, якраз у гэты час настае для іх пара крымінальнай адказнасці.

— Чакай, чакай, Славік, — Павел Алегавіч быў у нейкім ліпкім дурма­не. — Ну ладна, вывеў ты формулу. Ну добра, хай яна такая геніяльная. Але ж, яшчэ раз паўтараю: навошта? Навошта ты ўбіваў дзесяць год жыцця ў непатрэбшчыну? Дзе ты яе зможаш ужыць?

— Ага! — амаль віскнуў чырвоны ад узрушэння Вячаслаў Алегавіч. — Дык акурат дзеля практычнага ўжытку я над ёй мудраваў! Акурат самае што ні ёсць практычнае значэнне яна і мае. Глядзі! — Ён пачаў ліхаманкава гартаць перад вачыма брата рукапіс. — Што тут напісана: «.рэкамендавана для адсочвання і ізаляцыі патэнцыйных злачынцаў»; далей чытаем: «.увесці серыю прафілактычных дзяржаўных захадаў» і далей: «пажыццёвыя рэзервацыі ўзмоцненага рэжыму з мэтай.»

— Стоп! — закрычаў у роспачы Павел Алегавіч. — Ды што за лухту ты вярзеш! Якая ізаляцыя?! Якія дзяржаўныя захады?!

— Адказваю! — самазадаволена ўхмыльнуўся Славік. — Паясняю. Для гэтага ў мяне ёсць чацвёрты і пяты тамы, дзе дэталёва распрацавана схема сацыяльнай ізаляцыі генных дэградатаў. Глядзі! — І ён схапіў са стала пух­лую зялёную папку. Мерыўся разгарнуць, але брат падаўся наперад і налёг на папку ўсім корпусам.

— Не трэба, Славік. Напрамілы Бог, не трэба!

— Ат, пачакай, ды там найгалоўнейшае, там зерне ўсёй маёй працы! — гарлаў Вячаслаў Алегавіч, сілячыся такі адкрыць папку.

— Ну потым, потым, Слава! — настойваў Павел Алегавіч. — Потым пакажаш. Давай спярша сядзем і пагаворым спакойна. Пару хвілін.

— Ну што ж, — з неахвотай згадзіўся брат, павярнуў крэсла спінкай да стала, прысеў.

Павел Алегавіч умасціўся на краі ложка, тварам да суразмоўцы.

— Я ўсё зразумеў, брат, — пачаў ён. — Табе здаецца, што ты вынайшаў веласіпед ці адкрыў Амерыку, а цяпер намераны ашчаслівіць чалавецтва. Дык вось што я табе скажу. Нават не ўнікаючы ў тваю працу, ведаю на ўсе сто, што яна і выедзенага яйка не вартая.

— Ды што ты.

— Пачакай! Гэтае маё сцвярджэнне грунтуецца на звычайным жыццёвым вопыце. А ён мне гаворыць, што ніводнае геніяльнае адкрыццё не рабілася чалавекам твайго ўзросту. Адкрыцці робяцца маладымі, Славік, амбітнымі і здаровымі — тымі, у каго будзе час іх ажыццявіць, знайсці, як мы ўжо казалі, практычнае прымяненне. І нават калі дапусціць, што цябе азарыла, і ты нешта адкрыў, то шанцаў на ажыццяўленне свайго праекта ў цябе няма аніякіх.

— Ёсць, ты не ведаеш.

— А таму, — зыкнуў Павел Алегавіч, заглушаючы братавы словы, — су­пакойся і засунь свае славалюбныя планы куды падалей. А іначай будзе кепска, брат. Я не жартую. Мне Вольга сказала, што ты паслаў сваё тварэнне ў райаддзел адукацыі. Дык вось. Гадоў пятнаццаць таму за табой бы ўжо прыехалі. З мэтай ізаляцыі. Разумееш?

— Ад чаго?! — абурыўся Славік. — Ад чаго мяне ізаляваць?!

— Не бойся, цябе б не забралі ў турму. Цябе б проста, зыходзячы са звычайнага чалавекалюбства, лячылі. Разумееш? Не? Гэта калі садзяць у палату з сапраўднымі вар’ятамі і шпіляюць уколы, ад якіх ты месяцамі знаходзішся ў прастрацыі. Цябе могуць праз пэўны час выпусціць, але без уколаў ты ўжо жыць не зможаш, браток, і неўзабаве патрапіш туды зноўку. Цяміш? Не? А праз год-два лекі зробяць з цябе стопрацэнтнага ідыёта, ты будзеш адно бязглузда лапатаць ды мачыцца і гадзіць пад сябе.

Брат глядзеў на Паўла Алегавіча, вылупіўшы вочы пад акулярамі.

— Аднак не бойся. Пакуль цябе не забяруць, не. У нас цяперака капіталізм, і тваё здароўе дзяржаву мала турбуе. Але! — Павел узвысіў голас. — Але гэта толькі тады, калі ты не будзеш дужа настойлівы. Калі ж ты не спыніш свае допісы ў інстанцыі, калі, не прывядзі Бог, уздумаеш даслаць сваю пісаніну ў Акадэмію, то крыўдуй на сябе: прыедуць і забяруць. Зразумеў? А павязуць цябе, брацік, не ў Мінск, дзе я змагу да цябе наведвацца, а найхутчэй — у Магілёў, а гэта ад мяне задалёка. Падумай, Славік. — Ён устаў. — Я не заклікаю цябе паліць тваю пісаніну. Чытай, наталяйся, цешся. Але толькі сам з сабой.

Павел Алегавіч рашуча пакінуў пакой. У прыхожай ён наткнуўся на Вольгу, якая, відаць, падслухвала пад дзвярыма.

— Шыза, форменная шыза! — злосна кінуў ёй дзевер. — Як жа мы з табой яго прамаргалі! — Ён схапіў сваю сумку, што стаяла на абутковай паліцы, сарваў з крука летнюю куртку.

— Ты куды, Паш! Абед жа. — разгублена глядзела на яго Вольга; у дзвярах свайго пакоя з’явіўся нейкі памяты Слаўка.

— А я ўжо сыты! — павярнуўся да іх тварам Павел Алегавіч. — Во дзе, па горла! — Ён шмаргануў рукой ніжэй падбародка, адамкнуў уваходныя дзверы і выйшаў.

— Дык ты што — болей не вернешся?! — галёкала яму ўслед братавая.

— Не ведаю! — крыкнуў Павел Алегавіч ужо з першага паверха; тут яму стала шкада Вольгу і ён дадаў: — Можа, вечарам! Калі не — пазваню. — Хоць пэўна ведаў, што не застанецца тут начаваць.

«Гарбатага магіла паправіць!» — сноўдалася ў яго галаве жахлівая думка.

14

Павел Алегавіч доўга хадзіў па горадзе. Жвавай хадой намагаўся суняць ліпучае, неадчэпнае раздражненне. Бачыцца, размаўляць і як-небудзь пераконваць брата ён не жадаў. Прынамсі, сягоння.

Адвячоркам Багатку вынесла на мост. Унізе паблісквала шырачэзная стужка ракі. Ззаду, за высокім бетонным бардзюрам, тарахцелі і грукалі аўтамабілі. У небе не было ні воблачка. Чэрвеньскае сонца плавіла дарожнае пакрыццё, ад яго ішоў густы задушлівы пах.

Павел Алегавіч налёг грудзьмі на высокае біла, паставіў сумку пад ногі. Задуменна глядзеў на раку. Яе рэчышча з добры кіламетр ішло не згінаючыся. Правы бераг, дзе горад, высокі. Левы нізкі — там паплавы, пашы. У трохстах метрах паперадзе гарадскі пляж. Там пагорак найменей круты, а ля вады — ладная пясчаная пляцоўка. На пяску і ў вадзе поўна народу. Збольшага пялёхкаюцца ля берага, мала хто адважваецца хаця б наблізіцца да сярэдзіны — рака славіцца сваімі вірамі, быстракамі, халоднымі падводнымі плынямі.

І, як заўсёды, колькі акіне вока — лодкі, лодкі і лодкі. Надзіманыя, драўляныя пласкадонкі, чаўны. Нехта рыбачыць, нехта проста катаецца. Вунь, далёка-далёка, узнімае пену маторка. З-за лукавіны вынікнуў рэйсавы цеплаход. Пільнуецца правага берага, дзе глыбей.

А там, ад пляжа якіх сто метраў, блішчыць на сонцы металічны дах чатырохпавярховага дома. Высокія кашлатыя дрэвы атачаюць яго. Побач — яшчэ некалькі захінутых зелянінай ніжэйшых будынкаў. У той чатырохпавярхоўцы нарадзіўся і вырас Павел Алегавіч. Тры гады ўжо там не бываў — як пахаваў бацьку. І карціць туды завітаць, а нешта не пускае, тармозіць. Ужо колькі прыездаў ходзіць вакол гэтага дома Багатка, прыглядаецца, да двара набліжаўся, у альтанцы суседняй сядзеў...

Жыве там цяпер братава дачка Ксеня з мужам і сынком Колем — Паўла Алегавіча, значыць, пляменнікам. Не паспелі, можна сказаць, памінкі прайсці, як яны туды пераехалі. Акурат гэтая паспешлівасць і ўразіла Паўла Алегавіча, затаіў ён з таго часу на пляменніцу злосць: нібы чакала яна дзедавага скону. Хутка, трывала абжылася Ксеня з сям’ёю. Адзін толькі раз і наведаўся да іх

Багатка, на саракавіны па бацьку. Ух і здзівілі яго перамены ў кватэры! Не тое каб рэчы якія новыя — а дух, у тым сэнсе, што і духу ад ягоных бацькоў за месяц не засталося. Як не жылі на свеце зусім.

А дом гэты для мінчаніна Паўла Алегавіча трыццаць пяць гадоў быў слаўным прыстанкам. На выхадныя, у водпуск, на святы ездзіў ён да бацькоў і заўсёды выдатна там пачуваўся. Спаў на тым жа ложку, што і ў дзяцінстве, глядзеў у тое ж акно, на раку. Ложак цяпер выкінуты, а замест яго стаіць шырокі, двухспальны.

І хоць, калі паглядзець аб’ектыўна, па-іншаму і быць не магло — дагэтуль Ксеня з мужам чатыры гады здымалі палову прыватнай хаты, — не ў стане ёй дараваць Павел Алегавіч той паспешлівасці пераезду, той гаспадарлівасці ды разважнасці. Не можа, і хоць ты трэсні.

Згадваецца, як бацька, што перажыў маці роўна на год, пасля пахавання жонкі катастрафічна драхлеў, дзяцінеў, хадзіў недагледжаны, і ніхто з ім, акрамя Вольгі, не няньчыўся. А ў той свае клопаты. Там Славік, якому штат абслугі патрэбны.

Зімой і ўлетку, цэлымі днямі, сядзеў Паўлаў бацька ў двары на лавачцы ды смаліў папяросы. Утравелы, маршчыністы, слязліва-смаркаты. Вечарам Вольга падскочыць з работы, завядзе яго наверх, пакорміць, памые. А зранку ён гарбаты нап’ецца — і чыкільгае ўніз, на двор. Апусціцца на лаўку, сядзіць нерухома. Так і заставаў яго заўсёды сын, калі прыязджаў са сталіцы на выхадныя. «Што ж ты, тата, так сябе губіш?» — больш пытаўся ў сябе, чым у старога, Павел Алегавіч. А той хмурыцца сабе моўчкі, зрэдчас адарве бляклыя вочы ад долу: на сына зірне, на неба, закурыць, уздыхне, праперхаецца. Страшна.

Памёр ён ціха, смерцю праведніка, у сне перад досвіткам. Занепакоіліся суседзі, што няма старога на звыклым месцы, на лаўцы, пазванілі Славіку ў школу. Прыджгаў ён, адчыніў ключамі дзверы — гэта ўжо апоўдні было, — а бацька ў пасцелі, на спіне, халодны. Было яму тады семдзесят шэсць. Нічым не хварэў аніколі. Так і сканаў, па сутнасці, здаровы. Ад тугі, ад немагчымасці жыць.

Таму ўсё памятае Багатка. Ні пра што не забыўся: ні пра бацькаў пакутны год, ні пра шпаркі пераезд пляменніцы на вызваленую жылплошчу.

...Ужо вечаровае, але яшчэ моцнае праменне лілося долу. Водары прыбярэжных раслін змешваліся з пахам нагрэтага асфальту і выхлапнымі газамі.

Павел Алегавіч стаяў і глядзеў на раку.

Шырокая стужка вады марудна паўзла на поўдзень.

З дзённіка...

16.06.200*

Дома. У Мінску. Учора прыцёгся а першай гадзіне ночы, зайшоў праз свае дзверы, забурыўся спаць. А сёння ніхто да мяне не падняўся, хоць ведаюць, што прыехаў. Ну адпаведна і я не спускаюся.

Унізе цэлы дзень сноўдаліся ўзрушаныя, вясёлыя. Падслухаў, што збіраюцца да Жыгоцкага, — Тамарка, выходзіць, запрасіла. Мыліся, апраналіся, прычэсваліся. Усё, халера, чутно мне было праз лесвіцу, дый пахі духоў цвялілі бязбожна. З-за гэтага ўвесь дзень не ў стане нічога рабіць, нібы застарэлая хвароба мая абвастрылася. І мог жа сысці з дому да вечара, каб залішне не раздражняцца. Дык не: тэпаў па кватэры, прыслухоўваўся і прынюхваўся. Ажно пачало сэрца балець.

Спрабаваў адарвацца тэлевізарам. Дзе там! Ці не адразу нарваўся на перадачу пра жывёл, пра сабак пародзістых. Быў ашаломлены тым, што да 90% асобін некаторых парод пакутуюць на хранічныя захворванні. У бульдогаў, напрыклад, праблемы з дыханнем; у нейкіх там тэр’ераў — з ныркамі... Гэта, аказваецца, чалавек, паскуда, дзеля сваёй пацехі выводзіць сабак, якія ўсё жыццё пакутуюць! Сволач, іншага слова і падабраць не магу. Як пасля гэтага любіць чалавека? Адразу ж абвастрыўся боль ад нядаўняй паездкі да брата. Ух мне гэтыя біёлагі-вынаходнікі, перавешаць іх мала. Даруй, Госпадзе, за кашчунскія словы. Зрываюся, слабы. Але ж балюча, балюча, балюча.

З нянавісцю выключыў тэлевізар. Хадзіў па кватэры, курыў. У ванную нават залез. Аднак не мог супакоіцца.

Гадзін у пяць за імі (за Веркай і цешчай) машына прыехала. Кінуўся да акна, назіраў: шырачэзная, бліскучая, чорная. Углядаўся да трэску ў вачах, хто там сядзіць (ці не Тамара?). Але ж выйшаў толькі кіроўца, дзяцюк двухметровы. Адчыняў дзверы, дагодліва саджаў іх. А шыбы ж, трасца, таніраваныя, не разгледзець салон. Дапускаю, што дачка там сядзела. Не выйшла, баіцца мяне як агню. Я для яе цяпер самы закляты вораг. Вось яно, брат Багатка, як у жыцці бывае. Ты іх кармі, гадуй, а яны табе дулю пад нос! Хораша.

І хоць, папраўдзе, на запрашэнне я не разлічваў, такая крыўда раптам агарнула, калі яны паехалі. Крыўда і злосць. Тры гадзіны мяне, як наркамана, ламала. Змагаўся з жаданнем рынуцца з дому, уварвацца да Жыгоцкага любой цаной і біць там усё, руйнаваць, дэбашырыць. Хай мяне ў пастарунак, думаў, хай наогул заб’юць яго малойцы, але ж і я ім «свята» наладжу.

Хоць ты звязвай сябе па руках і нагах — такое было жаданне. Насілу суняўся. Аднак да самага іх прыезду мяне патрэсвала. Лягу, здаецца, большменш заспакоены, куру — і раптам: то нага ў калене сагнецца, то тузанецца рука, а то і сківіцы заскачуць, заляскаюць зубы.

Як машына якая ў двор (мне добра чуваць) — бягом да акна, пільную. Позна яны прыбылі, а палове дванаццатай, мусіць. Тут ужо і Юрка з імі вылез, ён, аказваецца, таксама там быў. Гаманілі ўнізе гадзіны дзве, шоргалі, бразгалі, захоплена абмяркоўвалі асабняк. (Во, значыць, куды іх Пецька вазіў!)

Дзе ж тут заснеш! Зноў разгарэлася злосць. Карцела спусціцца ўніз і скандаліць. Не ведаю, як стрымаўся...

Зараз тры гадзіны. Яшчэ не сплю. Нервы на грані. Схапіўся за дзённік, як за ратунак. Прадчуваю, што ўсё гэта (маю на ўвазе эпапею з Жыгоцкім) кепска закончыцца. Слабы я, не зжыў, не зміруся, стрываць не змагу. Малюся, каб толькі не крымінал. Баюся турмы. Стары я ўжо для яе, нямоглы. Ведаю, гэта спакуса д’ябальская, жахлівае выпрабаванне маё. Дай Госпадзе сіл!

Адзінае выйсце пакуль — з’ехаць як найхутчэй на дачу. Аддаліцца ад іх. Але што потым? Вось у чым штука. Праз колькі дзён — на работу, хочаш не хочаш, а будзеш у Мінску сядзець па пяць дзён. Во калі ўся мая воля спатрэбіцца.

Несціханы, ужо колькі гадзін, боль за грудзінай. Цяжка дыхаць, хоць і насцеж акно. Ноч бязветраная, цёплая.

Ведаю — не засну. Але ж і хадзіць ужо не магу, натупаўся. Сядзець — ломіць у паясніцы. Словам, ні дня табе, Багатка, ні ночы.

17.06.200*

Ну, нарэшце, хоць у нечым пашанцавала. Аказваецца, за дні маёй адсутнасці на дачы дрот паднялі. Дзякуй, цяпер з электрычнасцю.

Перад абедам пасунуўся ў лес і быў там да вечара. Нарваўся на сунічную палянку — аж чырвана ўсё. За якую гадзіну набраў пяцілітровае вядро з вер­хам. Шкада, больш не было тары. Планую праз пару дзён яшчэ туды падысці.

Але не бывае, відаць, у мяне, каб усё добра. Такі чалавек. На зваротным шляху здарылася нешта незразумелае. Ішоў, задумаўся і раптам адчуў трывогу. Гляджу, стаю на паляне, пад дубам. Наўкол, у радыусе мо пятнаццаці метраў — ні дрэўца, ні кусціка, а толькі куртатая траўка. Абкружае гэтую паляну малады шчыльны сасняк. І не відаць, як я сюды выбрыў, па якой такой сцежцы. І куды мне ісці? Знерухомеў, аглядаюся баязліва. А дуб нада мной сваю крону раскінуў, пакалыхваецца, як жывая істота. Сасняк жа, што наўкол, наадварот — быццам мёртвы зусім. Сухі, рукасты, каравы. І паляна нейкая дзіўная, высахлая: пад нагамі пашэрхлая трава, пясчаная глеба.

А трывога, што спыніла мой рух, расце-нарастае.

Да таго ж і сонца, як на грэх, за аблокі нырнула.

Ужо не толькі ў страўніку ные, але і цяснее ў грудзях, не стае паветра; у нагах і руках кволасць з’явілася. Паставіў вядро. Баязліва пратупаў вакол дуба. Дрэва не старое, не дужа тоўстае, але ўжо вельмі высокае, разгалістае. Стаіць, весела зелянее пасярод гэтага сухоцця. І падумалася чамусь: гэта ад таго так мёртва наўкол, што дуб сваім магутным карэннем усе сокі зямныя забраў.

І яшчэ адна з прычын майго страху (не адразу даўмеўся): амаль поўная адсутнасць гукаў. Хоць бы птушка якая чырыкнула, хоць бы прадзумкаў чмель... Нібы замкнуў мяне гэты безжыццёвы сасняк, нібы счапілі свае сукаватыя рукі дрэвы. Ані прагалінкі паміж імі няма. Як выйсці?

А страх, халера, усё нарастае, усё мацнее задуха. Гляджу: кісці рук маіх сінія, схаладзелыя. Бацюхны, думаю, што ж гэта са мной дзеецца? І галоўнае, як волю хто маю адабраў. Ні на што не магу рашыцца. Ногі, рукі як быццам непадуладныя сталі.

Урэшце скінуў я з сябе гэтае ачмурэнне. Праўдзівей, не скінуў, а як бы каманду пачуў: лезь на дрэва. Бы ў спіну мяне хто штурхнуў. Адкуль толькі спрыт з’явіўся! Скачок — за галіну рукамі, рывок — падцягнуў ногі, штуршок — ускараскаўся, і гэтак вышэй і вышэй. Па меры таго як лез, страх слабеў, адпускаў. Недзе на палове вышыні дуба згледзеў, што сасняк, які мяне абкружаў, з аднаго боку вузкі зусім, метраў дваццаць. Там, аказва­ецца, край пагорка, які пераходзіць у лугавіну, а за ёй — хутка і прыветны ліставы лес.

Праз пяць хвілін быў я пад дубам. Яшчэ праз тры — спускаўся з пагорка. А неўзабаве і наогул на знаёмую дарогу выйшаў.

Сяджу вось зараз, мудрую над дзённікам, а перад вачыма тая паляна з ду­бам. Няздорава там усё ж, анамальна неяк. Ці, можа, гэта ў маёй галаве глузды пазліпаліся? Пранясі, Божа.

А такі ўсцешна, што суніц назбіраў. Дарэчы, па дарозе ў свой «бярлог» завітаў у вясковую краму, цукрам прыбарахліўся. Мяшэчак такі сціпленькі, сем кіло. Адным словам, ледзь дапёрся да хаты. Заўтра варэнне буду варыць.

Ды ўсё з галавы не выходзіць: што ж такое сёння са мной адбылося, чаму кісці ссінелі, чаму ногі як адняло, а потым, наадварот, незвычайная сіла ўва мне паявілася.

Ой, Алегавіч, глядзі за сабой. Нешта ў табе не тое, браток. Дзічэеш, злосны, як Бармалей. Гэх, ну ды ладна. На бакавую пара. Як той казаў, пераначуем — лепш пачуем. Каб так!

21.06.200*

Вечар. На дачы. Знадворку грымае навальніца.

Учора не пісаў па адной простай прычыне: ледзь капыты не адкінуў.

Вось як яно было.

Пасля сняданку здзейсніў невялікі шпацыр па ўзлеску. Вярнуўся ў гуморы, расклаў за хатай цяпельца, усталяваў цагліны, узгрувасціў на іх каструлю. Словам, варэнне зачаў. А трэба сказаць, суніцы я зазвычай доўга вару, да жэлепадобнага выгляду. Хай і непрыгожа, хай ягады ў кашу ператвараюцца, затое захоўваецца надзейна і не трэба з накрыўкамі вымудрацца. Проста цукру ўволю даю, і стаіць гэтае варэнне як міленькае.

Гэта я да таго, што даволі доўга над цяпельцам прапоркаўся. Тут жа трэба, каб працэс запаволены быў, без полымя. Падкладу паленца — і сяджу, прыродай любуюся. А дзянёк цудоўны надарыўся, цёплы, вільготны. Сонца пакажацца з-за аблокаў, неназойліва пагрэе і скрыецца. Вятрыска ў спіну: авявае, лагодзіць. Хораша, адным словам.

Даварыў, ціхамірна разліў у слоікі, аднёс у хату. Ну, а потым трэба ж каструлю адчысціць. Шкрабаў я, шкрабаў і не заўважыў, як аса ўнутр заляцела. Яны і дагэтуль, чэрці, побач кружлялі, аднак дыму баяліся. А тут асмялелі і прама ў каструлю палезлі, на салодкія сценкі. Адна, адразу ж другая, трэцяя. Стаў я іх лыжкай выганяць. Справа прывычная. Ну, бывала, і кусне якая. Нішто. Я чалавек трывучы. А тут, чортведама як, адна з каструлі ды мне ў твар шуганула. Я машынальна яе прыціснуў далонню. Тут яна і ўджаліла. У правую шчаку, бліжэй да скроні.

Ну балела і балела сабе. Я намачыў анучку ў халоднай вадзе і, час ад часу прыкладаючы да шчакі, даканчваў шараваць каструлю. І якраз ветрык аблокі рассеяў, сонца надоўга выглянула — і мне ў галаву. Тут шчака гарыць невыносна, а яшчэ і лысіна плавіцца. Цярплю. Дамываю. Дамыў. Рушыў у хату.

І тутака заўважаю, што мяне з боку ў бок калывае, а перад вачыма — зіхоткія сонечныя зайчыкі. Цераз парог ужо ледзь перайшоў. Даплёўся да канапы, сеў. А ўваччу плыве ды туманіцца. Узяў з тумбачкі маленькае люстэрка, паглядзеў і жахнуўся: фізіяноміі не пазнаць. Мясістая, хваравіта чырвоная, правага вока зусім не відно, толькі шчылінка; левае таксама заплывае, звужаецца. Божухна, думаю, вось табе і аса.

Гадзіна, можа, прайшла, а я ўжо нічога не бачу, ляжу, і калатун б’е. Гарачка, значыць, разыгралася. Не ў змозе зрушыцца, і няма каму памагчы.

Гэта цяпер я кумекаю, што мог ацёк мозгу пачацца і знайшлі б мяне, магчыма, праз некалькі сутак паедзенага чарвякамі і мухамі. А тады...

А вось што я пабачыў тады.

Раптам разліпаюцца мае вочы, устаю, з нечаканай лёгкасцю іду да дзвярэй, адчыняю, выходжу. Не здзіўляюся, хаця на дварэ ранняя вясна, голыя мокрыя дрэвы, і стаю я на ганку свайго пад’езда. Поруч — высокі старэйшы хлопец. У руках ягоных рагатка. «Глядзі», — кажа мне, а тады нацягвае, цэліцца ў суседні дом, што напроці, страляе. Праз імгненне бразгае і абрынаецца ўніз шыба на трэцім паверсе. Мне робіцца страшна. Страшна, відаць, і хлопцу. Ён зладзеявата совае рагатку ў кішэнь курткі, сыкае: «Хавайся!» — і бяжыць уздоўж дома ў суседні пад’езд. Ён там жыве. А я працягваю затарможана тырчаць на сваім ганку. З-за рага суседняга дома вынырвае нізкая каржакаватая цётка, рашуча шыбуе ў мой бок. Я доўга не кранаюся з месца, хаця трэба ўцякаць. Падманваю сябе, што яна рухаецца не да мяне. Але гэта відавочна не так. Калі паміж намі застаецца метраў пяць, зрываюся і бягу. Я абраў найгоршы шлях — хавацца ў сваім пад’ездзе. Гэта яўны гамон. Аднак штомоцы бягу наверх, дасягаю трэцяга паверха, званю, затым малачу ў дзверы кулакамі. Адказу няма, а ззаду пыхканне і тэпанне каржакаватай цёткі з суровым тварам. Між намі ўжо адзін лесвічны пралёт. У роспачы зрываюся і імчуся вышэй, на апошні паверх. Ззаду злавесныя крокі. Дабягаю да пляцоўкі, дзе дзверы, але стукацца бессэнсоўна: хто мне адкрые? Я ж тут не жыву. Позірк ліхаманкава шукае выйсця і натрапляе на жалезную лесвіцу, што вядзе на паддашак. «Гэта ратунак мой!» — праносіцца ў галаве; я хапаюся рукамі за парэнчы, стаўлю нагу.

Тут відзеж мой абарваўся, і заўважаю, што ляжу я на ложку, у хаце прыцемак. У акно відаць, як познавечаровае сонца залоціць макаўку клёна на ўзлеску. Бяру люстэрка. Пстрыкаю кнопкай таршэра. Ацёчнасць з твару спадае, адкрылася левае вока. Правая частка твару, праўда, усё яшчэ страхалюдная. Мяне больш не калоціць, але пакутліва баліць галава.

Усю ноч правёў, напаўлежачы на канапе, не ў сне, а ў трывожнай дрымоце. Хто толькі да мяне не яўляўся! І жывыя, і мёртвыя, і ворагі, і сябры. Пры тым разумеў, што не сплю і што гэта не насамрэч. Страху не адчуваў, бо такі стан мне знаёмы: ён бывае раніцамі, калі кепска, у душным пакоі, адасплю ноч і не магу канчаткова прачнуцца.

Розум мой працаваў як бы паралельна відзежам. За ноч дэталёва ўспомніў, хто такія той хлопец і кабета з суровым тварам. Нанова ўсё перажыў.

Гэта было ў маленстве, мне гадоў сем-восем, хлопец жа на гадоў пяць старэйшы, сусед. Забыўся, як яго звалі... Так і здарылася напраўду: ён стрэліў з рагаткі і змыўся. Цётка схапіла мяне ля пад’езда, нікуды я не ўцякаў. Ад страху ледзь не наклаў у штаны і здаў таго хлопца з трыбухамі. Яго жорстка пакаралі бацькі. А мяне некалькі год мучыла сумленне. І найбольш вярэдзіла тое, што раней хлопец браў мяне ў кампанію старэйшых (хуліганаў), так бы мовіць, давяраў. Ён не пабіў мяне, хаця і павінен і мог бы, а толькі пры сустрэчы сказаў, што так мужыкі не паступаюць. Больш са мной ён не знаўся.

Дзіўна, адперажываўшы пасля таго выпадку колькі гадоў, я потым начыста пра яго забыўся.

Сёння цэлы дзень жыву, як лімон выціснуты, — такая слабасць. На душы пустэча. Хаця, на добры лад, радавацца трэба і танчыць: бо цяпер ясна, як лёгка я мог спруцянець. Але ж не радуюся. Такі чалавек.

Толькі што пярун ляснуў над самай хатай. Ані трохі не было страшна — настолькі на ўсё напляваць.

Прастрацыя.

15

Гадзін у шэсць вечара блізу бальніцы № 4 спынілася раскошнае блакітнае аўто. З задніх дзвярэй выйшла маладая жанчына ў белым летнім касцюме. Хутка да яе падышла кабета, апранутая ва ўсё шэрае. Яны прывітальна цмокнуліся, перакінуліся некалькімі словамі і залезлі ўнутр, на задняе сядзенне. Кіроўца, які так і не паказаўся, спрытна развярнуўся і пагнаў аўто па вуліцах горада. Было пагодліва, сонечна, але не надта спякотна. Машына неслася пад заценню пышных дрэў, паўз пазалочаныя дамы і зіхоткія шыбы, міма кіёскаў, слупоў, пешаходаў. Неўзабаве выруліла на праспект Скарыны, крыху праехала па ім, збочыла направа і праз метраў пяцьдзесят прыпаркавалася ля аднаго рэстаранчыка.

На гэты раз кіроўца выскачыў першы, знасцежыў заднія дзверы, падаў руку кабеце, затым — маладой жанчыне, памагаючы выйсці. Маладзіца нешта яму сказала, ён згодна кіўнуў, адышоўся на пару крокаў і дастаў з нагруднай кішэні пачак цыгарэт.

Жанчыны ж паважна рушылі да ўвахода ў рэстаран. Вартаўнік, што тырчаў у дзвярах, згледзеўшы гэтую пару, расплыўся ў халуйскай усмешцы, якая была больш скіравана да маладзейшай.

Спадарожніцы падняліся па вінтавой лесвіцы на другі паверх. Там іх сустрэў паўнатвары дзяцюк, дагодліва ссутуліўся, залапатаў скорагаворкаю, замахаў рукамі.

— Ігнат, нам бы кабінку, — уладарна кінула маладая.

— Канешне, канешне, Тамара Паўлаўна! — тузануўся ўсім целам таўсматы Ігнат і пабег паперадзе, абарочваючыся на хаду і прыгаворваючы: — Сюды, сюды, калі ласка.

Прамінуўшы стойку бара, маленькую залу, калідорчык з уваходам у більярдную, жанчыны дапялі дзвярэй, перад якімі дзяцюк запыніўся, па-лакейску прыгнуўся і штуршком рукі адчыніў.

— Прашу, спадарыні. — Унутр ён пранік толькі ўслед за жанчынамі. — Размяшчайцеся, калі ласка, зараз жа прышлю чалавека. — І ўюном выслізнуў вон.

Тамара Багатка, дачка нашага Паўла Алегавіча, і Вера Генадзеўна, яго жонка, уселіся за столік, у мяккія крэслы, напроці адна адной. Сцены кабінкі былі абабіты рудым аксамітам, такі ж колер мелі і столь, і драўляная падлога. Стол пакрываў ружовы абрус. На ім знаходзіліся прыборы, попельніца ў выглядзе чарапахі, ляжалі сурвэткі. Над сталом, даволі нізка, вісела мудрагелістая крыштальная люстра.

Вера Генадзеўна ва ўсе вочы аглядала пакойчык. Яе дачка, наадварот, нічому тут не здзіўлялася. Яна дастала з дамскай сумачкі вузкі пачак, выбіла тонкую карычневую цыгарэту, пачак нядбайна кінула на стол. Тады пстрыкнула запальніцай, падкурыла і млява адвалілася на спінку фатэля. На прыгожым Тамарыным твары выяўляўся ўнутраны неспакой. Кісць правай рукі, у якой яна зграбна трымала цыгарэту, аздаблялі два пярсцёнкі з каменьчыкамі. Паблісквалі каменьчыкамі і завушніцы.

Афіцыянт, якога абяцаў прыслаць разваротлівы Ігнат, сябе чакаць не прымусіў — убег з ручніком на сагнутай у локці руцэ і паслужліва застыў перад гасцямі. У другой, апушчанай долу, руцэ ён трымаў меню. Гэта быў хлопец гадоў дваццаці пяці, даўгалыгі, вузкаплечы, з мілавідным жаночым тварам і пышнымі кучаравымі валасамі.

— Прашу вас, — далікатна працягнуў ён Тамары меню; голас у хлопца таксама аказаўся тонкі і не зусім мужчынскі.

— Жэнечка, — ласкава звярнулася да яго Тамара, выпускаючы дым разам са словамі, — прынясі ты нам, дарагі... — Тут яна, адклаўшы меню ўбок, вымавіла некалькі французскіх слоў. — Праўда, мама? — павярнулася яна да Веры Генадзеўна.

— Добра, добра, — збянтэжана прамармытала тая.

— І яшчэ віна... — (зноў незразумелыя для Веры Генадзеўны словы), — белага.

— Слухаюся, — пакланіўся Жэнечка і выплыў з кабінкі.

Даволі хутка перад гасцямі з’явіліся ўсе заказаныя стравы, было разліта ў келіхі светлае віно, а затым, па просьбе Тамары, афіцыянт іх пакінуў, зачыніўшы за сабой дзверы.

Тамара паспешліва паспытала таго-сяго, адвалілася ў крэсла, зноў закурыла, а тады звярнулася да маці, што з апетытам схілілася над талеркай:

— Дык вось, мам, для чаго мне трэ было з табою сустрэцца. — Яна неяк нервова падалася наперад, стрэсла попел у «чарапаху», зноўку адкінулася на спінку. — Трэба нешта з бацькам рабіць.

— У якім сэнсе, дачушка? — не данёсшы відэлец з наколатай рыбай да рота, замерла Вера Генадзеўна.

— У тым сэнсе, што ён пераходзіць усякія межы, — холадна прамовіла Тамара. — Гэтыя пастаянныя пагрозы, званкі, гэтая нездаровая нянавісць да мяне з Пецем. Гэтак жа жыць немагчыма!

— Ну, Томік, — прымірэнча пачала маці, — хіба ты свайго бацьку не ведаеш. Хай злуецца, хай локці сабе кусае. Табе што з таго?

— Ды каб проста злаваўся! — ускінулася дачка. — Ён жа пагражае, агрэсіўна ўмешваецца ў маё асабістае жыццё. Ты ведаеш, што ён раздабыў нумар нашага дамашняга тэлефона і мардуе званкамі?

— Як?! — здрыганулася Вера Генадзеўна. — Томік, дальбог, я яму не давала твой нумар. Ні я, ні бабуля.

— Ай! — махнула рукой Тамара. — Ды якая цяпер розніца: давала — не давала. Здабыў, вось у чым бяда. Цяпер гэта няцяжка. Адрас жа ведае. Дзякаваць Богу, хоць на дачу і на мабільнік пакуль не звоніць.

— Дык а што ж ён, дурань, да цябе прычапіўся, чаго дамагаецца?

— А ты не ведаеш? — сярдзіта зіхатнула вачыма дачка. — Усё таго ж. Таго, што заўсёды. Таго, што і тым разам, калі перад домам да мяне прыставаў.

— Ну ён жа павінен разумець, што гэтага не будзе, што ты дарослы чалавек і ён табе не ўказ!

— Гэта ты, мам, разумееш. Гэта я і Пеця разумеем. А як яму, ідыёту, давесці? — усклікнула Тамара.

— Ну-ну, дачушка, не трэба на бацьку такімі словамі. — пралепятала Вера Генадзеўна. Есці яна ўжо не змагла, хоць некаторыя стравы стаялі перад ёй некранутыя; аднак узяла келіх і адпіла тры чвэрці з налітага.

— А якімі яшчэ на яго словамі, калі ён па-людску не разумее?! — усё больш закіпала Тамара. — Ты ж зразумей, мам, што, калі ён не спыніць свае дамаганні, калі не сунімецца, то Пеця. — тут яна секунду павагалася, — то Пеця прыме самыя жорсткія захады.

— Пачакай, Томік, якія захады? — насцярожылася Вера Генадзеўна.

— Не бойся, — супакоіла яе дачка, — біць яго ніхто, канешне, не будзе. Але ж ёсць законныя структуры, закліканыя абараняць спакой сваіх грамадзян. Ёсць тая ж міліцыя, ёсць прымусовыя медыцынскія ўстановы, дзе будуць высвятляць прычыны ягонага шалу.

— Не, дачушка, тут ты, здаецца, перагібаеш. Бацька, канешне, чалавек неўраўнаважаны, псіхаваты, але і ты яго зразумей. Ён (як, дарэчы, і я) хвалюецца за твой лёс.

— А вось не трэба за мяне хвалявацца! — запальчыва ўсклікнула дачка. — Сама як-небудзь.

— Ну-ну, Томік, навошта ж так нервавацца? Ужо ж мне ты павінна верыць, ужо ж я толькі дабра табе магу пажадаць.

— Табе я веру, мам, — Тамара зляпіла грымасу пакрыўджанай дзяўчынкі, — для таго і сустрэлася тут з табой. Дык памажы, парай, што рабіць.

— Асноўнае, чым бацька незадаволены, як я разумею, гэта, дачушка, твой сацыяльны статус. Прабач, але ён і мяне хвалюе. Жыгоцкі, вядома ж, чалавек станоўчы, харошы. Але не дай Бог у вас разлад, — загаварыла шэптам Вера Генадзеўна, — і ўсё рэзка для цябе зменіцца.

— Нічога не зменіцца, мы кахаем адно аднаго, і больш я нічога не хачу ведаць! — Тамара ўзяла ў руку келіх, адпіла зусім трошкі віна, вярнула на стол.

— Ты зноў гарачышся, — з любасцю пазірала на яе маці, — а я прасіла выслухаць мяне памяркоўна.

Дачка скрывілася і прамаўчала.

— Дык вось, Тамарачка. У Пятра Вацлававіча ёсць двое дарослых сыноў, жонка, з якой ён так дагэтуль і не развёўся. Усе яны, хочаш не хочаш, а прэтэндэнты на яго грошы, а ты ім — саперніца. Як ні круці. Гэта, дачушка, трэба заўсёды памятаць. Скажы, чаму ён не развядзецца?

— Няўжо ты думаеш, што я вось так у лоб і спытаю: «Пець, а чаму ты не ў разводзе?»

— Не, не думаю, — сур’ёзна сказала маці, — але празандзіраваць, тактоўна выведаць усё — табе неабходна. Каб не было потым расчараванняў. Я вось, напрыклад, ад цябе ніколі не чула пра яго малодшага сына. А між тым ведаю, што сыноў у Жыгоцкага двое: малодшы Андрэй і старэйшы Саша.

— Ён з ім не жыве, — буркнула Тамара, маючы на ўвазе малодшага.

— Чаму, цікавілася?

— Не цікавілася, але падазраю, што яны з ім у напружаных адносінах. Дакладней — у ніякіх адносінах. Больш таго, я адчуваю, што ўсякія размовы такога плана для Пеці балючыя, а таму не прыстаю.

— А ты не прыставай, — крыху пасунулася да яе Вера Генадзеўна, — аднак ведаць павінна. Можа, гэта пастка для цябе якая, можа, там што нячыста?..

— Дык што ты мне прапаноўваеш? — утаропілася на яе дачка.

— Канкрэтна — нічога. А ўвогуле — быць асцярожнай і лавіць кожную чутку, кожны намёк. Мабыць, дакументы якія, фотаздымкі ў доме захоўваюцца. Можа, у размове са старэйшым сынам што прамільгне.

— Сашка — гэта правая рука бацькі, самы адданы яму чалавек. Ён нічога не скажа. — Тамара зноў задыміла цыгарэтай. — І наогул, нікуды я лезці не буду.

— І ўсё-ткі, — настойвала маці, — чаму ён з жонкай не развядзецца, як думаеш?

— Ай, ну мам! Ты хочаш, каб я табе намалявала ўсю паднаготную іхняй сям’і. Я магу толькі здагадвацца, разумееш?.. — Дачка памаўчала надзьмуўшыся. — Ну, я мяркую, што ці то яна не дае яму разводу, ці то ўмовы, пры якіх ён можа адбыцца, Пецю не здавальняюць. Па законе ж, мабыць, нешта і ёй належыць.

— Належыць, і думаю, што нямала. А адкупіцца ён не спрабаваў?

— Ат, мам! — абурылася Тамара. — Ты пераходзіш усякія межы разумнага! Ну адкуль жа мне гэта знаць? — І істэрычна: — Госпадзе, ды дайце ж мне проста спакойна пажыць!

— І зноў ты хвалюешся, — працягвала дапытлівая маці, — а між тым твой спакой залежыць іменна ад ведання сітуацыі.

— Мой спакой залежыць ад роднага бацькі! Вось ад каго мой галаўны боль. Ён жа, напэўна, мне нейкую падлянку задумаў. Ды што там задумаў — ён адкрыта гаворыць, што сапсуе мне жыццё, што не дасць нам з Пецем быць разам. — На Тамарыных вачах навярнуліся слёзы. — Скажы, хіба так можна, як ён паступае? Пеця аднойчы з ім гаварыў (да тэлефона падышоў першы), дык татка мой яго мацюкамі накрыў. Пеця, калі хочаш знаць, з таго дня спіць дрэнна, раздражнёны, а ў яго, ведаеш, якая нагрузка. Яму ж з людзьмі кожны дзень працаваць, вырашаць найважнейшыя справы. І хоць ён нічога такога не казаў, думаю, што зробіць усё магчымае, каб захаваць наш спакой.

— Не спяшайце пакуль, я паспрабую яшчэ раз пагутарыць з тваім бацькам, пераканаць, каб ён ад вас адчапіўся.

— Калі ласка, мам, — дачка нахілілася праз столік і паклала сваю далонь на матуліну, — пераканай ты яго. А то, дальбог, апошні месяц як на гарачым вуголлі жыву. Усё нейкай выхадкі ад яго чакаю. Гэтак жа немагчыма. І тэлефон, чуеш, нумар мабільнага майго, яму нізашто не давай. У цябе ён нідзе не запісаны?

— Не, Томік, не запісаны, я ж навучаная.

— І Юрку накажы, каб не даваў.

— Усё будзе нармальна, не бойся, — запэўніла Вера Генадзеўна; выраз яе твару быў надзвычай рашучы.

— Хацелася б спадзявацца, — прамовіла дачка, — вельмі хацелася б. А ведаеш, мам, давай за гэта вып’ем, а? — Яна напоўніла келіхі, узняла свой: — Вып’ем, каб усё было ціхамірна!

Маці з дачкой чокнуліся, затым падаліся адна да адной, пацалаваліся, выпілі. Тамара — да дна. Вера Генадзеўна — да паловы.

Хвілін праз дзесяць яны ўжо сядзелі ў машыне, што імчала іх па праспекце Скарыны. Над горадам цараваў чароўны чэрвеньскі вечар. У прачыненыя вокны залятаў таполевы пух. Міргалі нястомныя святлафоры.

16

У пятніцу вечарам Пятро Вацлававіч Жыгоцкі знаходзіўся ў сваім загарадным асабняку, калі яму далажылі, што ля варот тырчыць нейкі чалавек і настойліва дамагаецца, каб яго прапусцілі. Называе сябе бацькам Тамары Паўлаўны.

Ад гэтай звесткі Жыгоцкаму стала прыкра, бо праз гадзіну ён мерыўся выехаць з Тамарай у начны клуб. Яна, дарэчы, зараз была ў сауне, на нулявым паверсе асабняка. Колькі секунд павагаўшыся, Пятро Вацлававіч вырашыў прапусціць гэтага непажаданага наведвальніка, аднак скрыць, што яго дачка знаходзіцца дома, і размаўляць без яе.

Жыгоцкі загадаў правесці настойлівага Паўла Алегавіча на другі паверх, дзе ён яго прыме. А пакуль тое, пазваніў сыну Аляксандру на пяты паверх і папрасіў спусціцца на тры паверхі ніжэй. І яшчэ: усё ж паслаў чалавека папярэдзіць Тамару, што яе бацька ў доме і што ён, Пятро Вацлававіч, прасіў бы яе пакуль затаіцца.

Усе загады Жыгоцкага былі выкананы бездакорна.

Калі Павел Алегавіч Багатка ў суправаджэнні квадратнага малайца з барадой падняўся па мармуровай лесвіцы на другі паверх, у прасторнай светлай зале яго сустрэлі двое: сам гаспадар і малады чалавек гадоў дваццаці трох. Яны сядзелі на вялізнай мяккай канапе, ля супрацьлеглай сцяны.

Пятро Вацлававіч пры з’яўленні госця ўстаў і з працягнутай для прывітання рукой паплыў насустрач. Сын жа Аляксандр застаўся сядзець, прычым у ягоным позірку, накіраваным на Багатку, той згледзеў яўную непрыязнасць. Гэты хлапчына да болю нагадаў Паўлу Алегавічу Жыгоцкага ў маладосці. Такі ж прыгожы, дагледжаны, упэўнены ў сабе чалавек, толькі з твару суровейшы. Адным словам, парода.

Пятро Вацлававіч, якога Багатка не бачыў гадоў пяць, непрыемна ўразіў тым, што ніколькі не пастарэў. Ніколькі не пасівелі яго русыя валасы, не агрузла цела. Гэта быў па-ранейшаму абаяльны мілун, мара жаночых сэрцаў. Не ў прыклад Багатку, які заявіўся да яго ў мятых штанах, нясвежай старамоднай кашулі, ды яшчэ і падмоклы ад дажджу, пад які неспадзеўкі патрапіў. Але ён зусім тут не бянтэжыўся, мала таго, у адказ на працягнутую гаспадаром руку дэманстратыўна схаваў свае за спіну, чым адразу паставіў Жыгоцкага ў няёмкае становішча. Той мусіў зрабіць выгляд, што і не думаў рукацца з госцем.

— Прывітанне, Пашка! — тым не менш радасна сказаў Пятро Вацлававіч, спыніўшыся ад Багаткі ў двух метрах. — Слухай, гэта ж колькі гадоў мы не бачыліся? А ты пастарэў, брат, схуднеў.

— Прывітанне і табе, — дзёрзка зірнуў яму ў вочы госць, — прывітанне, грамадзянскі зяць, як пачуваешся?

— Цудоўна, — заўсміхаўся гаспадар, — ведаеш, Паш, цудоўна. А гэта мой сын Саша, — ён хітнуў галавой праз плячо, — вы, здаецца, з ім незнаёмыя.

Малады чалавек на канапе працягваў свідраваць Багатку нядобрым паглядам. Маўчаў.

— Не цесна табе тут, зяцёк? — насмешліва азірнуў залу Павел Алегавіч. — Плошчы дастаткова, пашырацца не трэба? А то ж, глядзі, сыны-дочкі новыя пойдуць.

Тут хлебасольны выраз твару Жыгоцкага памяняўся на заклапочаны.

— Ну, навошта ты так, Паша? Прыйшоў — і адразу грубіш, абражаеш. А я спадзяваўся, што пасядзім мы як старыя сябры-прыяцелі, пагамонім, паўспамінаем гады маладыя.

— Не, шаноўны, — абарваў яго Багатка, — я лепш адразу расстаўлю кропкі над «і», а таму найперш папрашу, каб пры нашай размове нікога старонняга не было. — Ён красамоўна сказеліў вочы на сына Жыгоцкага. Той аж саўгануўся на канапе — так яму закарцела адказаць няпрошанаму госцю, але, відаць, моцна паважаючы бацьку, змаўчаў.

— Ну, па-першае, мой сын — чалавек зусім не старонні. — Жыгоцкі ўсё яшчэ не выказваў раздражнення. — Па-другое, ён тут пражывае на адных пра­вах са мной, і загадаць яму нас пакінуць я не магу. Хіба што папрасіць.

— А ты папрасі, братка, — з’едліва ўсміхнуўся Павел Алегавіч. — Папрасі, або давай адыдземся ў іншы пакой. Балазе ў гэтых харомах месца нямерана. Тым больш, што я маю агучыць некаторыя малапрыемныя для цябе факты.

— Што ж, Саша, пакінь нас, дружа, — звярнуўся Жыгоцкі да сына.

Той, з бледным ад злосці тварам, марудна падняўся, перасек залу і скрыўся пад аркай. Гэты вялізны пакой, аказваецца, меў два зробленыя ў адной сцяне выхады.

— А давай, брат, вып’ем, — прапанаваў Жыгоцкі, указаўшы рукой на перасоўны міні-бар, што стаяў ля правай ад Багаткі сцяны.

— Дзякуй, не п’ю, — прабурчаў той.

— Ну тады прысядзь: хочаш — на канапу, хочаш — у крэсла. А я ўсё ж такі вып’ю. Каньячку. Ведаеш, надвор’е пахмурнае на мяне ўплывае — нейкая апатыя, стомленасць. — Ён падышоў да міні-бара, выбраў пляшку, каньячны келіх, плюхнуў на дно. З келіхам у руцэ накіраваўся да канапы, прысеў.

Павел Алегавіч працягваў стаяць, дзе стаяў. Сухарлявы, неахайны, пляшывы, пасярод раскошнага пакоя ён выглядаў недарэчнай памылкай.

— А цяпер давай адкінем усякія сантыменты і пяройдзем да справы, — прамовіў Багатка, сурова пазіраючы на гаспадара. — Тым болей што ты чала­век дзелавы.

— Слухаю, Паш, — млява прамовіў з канапы Жыгоцкі, прыгубіў каньяк.

— Найперш я жадаю даведацца, дзе зараз мая дачка.

— Адсутнічае, — чыстымі вачыма ўсмешліва глядзеў на яго Пятро Вацлававіч.

— Так, выдатна. А дзе яна, калі не сакрэт? — Натапыраны, з шырока расстаўленымі нагамі і рукамі, счэпленымі за спінай, стаяў Багатка ў чатырох метрах ад гаспадара.

— Хм. Яна паехала па сваіх справах.

— А па якіх справах, ты, канешне, не ведаеш.

— Ну, па магазінах там, да прыяцелек, — нядбайна махнуў левай рукой Жыгоцкі; сядзеў ён, дарэчы, закінуўшы нагу на нагу, разняволена. — Прыедзе, казала, позна.

— Ага, позна, — хмыкнуў Павел Алегавіч, — і, вядома ж, я яе не дачакаюся. Добра. А скажы ты мне, зяцёк, нумар яе мабільнага тэлефона.

— Навошта?

— А вось хачу зараз ёй пазваніць і высветліць, дзе яна насамрэч. Ці ты, можа, і нумара яе мабільніка не ведаеш?

— Ведаю, Паш, — адказаў Жыгоцкі і сербануў з келіха. — Ведаю, але сказаць табе не магу. Не маю такога права. Тамара забараніла.

— Так, цудоўна. Дык ты, акрамя таго, што скрываеш ад бацькі ягонае дзіця, яшчэ і не даеш з ім па тэлефоне звязацца.

— Не я не даю, Паш, Тамара не хоча, — прыязна ўсміхаўся Пятро Вацлававіч. — Ты, брат, у гэтым сам вінаваты. Прыстаеш да яе на вуліцы, выкручваеш рукі, даймаеш гразьбой і праклёнамі. Яна баіцца цябе і натуральна, што пазбягае.

— Слухай, ты, — ступіў два крокі наперад Павел Алегавіч. — Я не папрашайнічаць сюды прыйшоў, а папярэдзіць, што, калі я зараз жа не пабачуся з дачкой, то ты будзеш мець справу з законам. Ты будзеш прыцягнуты за ўкрывальніцтва, можна сказаць, выкраданне чалавека і ўтрымліванне яго ў сваім доме, як у вязніцы.

— Ой, Паш, дружа ты мой, — Жыгоцкі пераклаў ногі (цяпер — правую на левую), — ну, як маленькі, яй-бо. Няўжо ты не разумееш, што гэта ні да чаго не прывядзе? Да таго ж і па законе, якім ты мяне палохаеш, Тамара — дарослы чалавек і можа жыць дзе і з кім пажадае. Я ж яе не ўтрымліваю гвалтоўна. Калі ласка, хай вяртаецца жыць да цябе, я гэта любому следчаму з мілай душою скажу. Але ж, Паш, рэч у тым, што не вернецца яна дамоў, не хоча, разумееш: не хо-ча. У гэтым уся соль. А няволіць дарослага чалавека нават бацьку закон не дазволіць. Так што прабач.

— Ну што ж, — сіпата прамовіў Багатка. — Я бачу, ты добра падкаваны ў крымінальным праве, добра падстрахаваўся. Аднак, павер, і мой квасок не з трасок. А таму папярэджваю, што бестрывожна табе будзе толькі ў двух выпадках. Першы, гэта калі вы з маёй шалапутнай дачкой папросту расстанецеся. А другі, гэта калі ты, вельмішаноўны бізнесовец Пятро Вацлававіч, явішся да мяне па бацькоўскае блаславенне на шлюб, з паклонам.

— Ой, Паш, ну ты гумарыст! — Жыгоцкі ад душы рассмяяўся.

— Увесь гумар будзе тады, калі выпадзе трэці варыянт, Пятро, — яшчэ на паўкроку падступіў да яго агрэсіўны Багатка. — Здагадваешся, які?

— Ты, мабыць, забіць мяне ўдумаў — няйначай, — не мог суняць смех Пятро Вацлававіч. — Ой, не пужай. — Ён затуліў твар рукамі і нагнуўся да самых каленяў.

— Добра. Але ж цікава мне, чалавеча, як ты пасмяешся, калі ў друку з’явяцца ўсе брыдкія падрабязнасці тваёй сям’і.

Жыгоцкі ўсё яшчэ рагатаў, але ўжо неяк ненатуральна, натужліва.

— Тады табе, мусіць, не да смеху будзе, га? — цішэў і разам з тым набіраў важкасць голас Паўла Алегавіча. — Табе, вядома ж, пляваць на мяне, на мараль, нават на законы грамадства. Ты ўсё купіш, замнеш, улагодзіш. Але ж, упэўнены, разгалошванне ў прэсе сямейных інтымнасцяў пойдзе не на карысць твайму бізнесу, га? І сябрына ваша, багацеяў паршывых, як на гэта адрэагуе? Дый дачка мая, хоць яна і распусніца, ці захоча пасля гэтага з табой любошчы разводзіць?

Жыгоцкі падняў твар. Гэта быў зусім іншы чалавек: рашучы, непрыхільны, драпежны. Суровы яго пагляд быў накіраваны кудысьці за плечы Паўла Алегавіча. І нездарма. Адтуль, ззаду, з двух розных выхадаў, выскачылі барадаты бамбіза і сын Пятра Вацлававіча Сашка.

Павел Алегавіч пачуў іхні тупат, але і абярнуцца не паспеў, як бамбіза апынуўся каля яго, схапіў адной рукой за шыварат, другой за штаны на пра­вым сцягне, рвануў і павалок да выхаду.

— Ды што ж гэта такое! — толькі і ўскрыкнуў Багатка, у апошні раз абярнуўшыся да Жыгоцкага.

Усё той жа скамянела-адчужаны твар драпежніка глядзеў на яго.

Новы рывок — і, як непаслухмянага хлопчыка, цягне квадратны дзяцюк пажылога Багатку да выхаду. Ззаду, жвавымі штуршкамі ў спіну, памагае яму Сашка. У шырокім дзвярным праёме Павел Алегавіч з нечаканай сілай учапіўся ў вушак, і бамбіза ніяк не мог яго адарваць. Ад моцных штурхалёў матлялася лысая галава Багаткі, па швах распаўзаліся штаны і кашуля. Аднак левая рука не адпускала пукаты вушак. І тады зухаваты Саша ўдарыў абцасам свайго туфля па пальцах Паўла Алегавіча.

Ад страшэннага болю пальцы расчапіліся, і Багатку нібы ветрам вынесла ў праём. Гэты брыдкі чалавек скрыўся нарэшце з вачэй Пятра Вацлававіча.

— Сашка, тваю так! — раўнуў ён услед сыну. — Каб ніякіх мне траўм, чуеш!

— Угу! — пракрычаў ужо з лесвіцы Саша. І ўсё ж, пакуль госця выцягвалі на двор, яшчэ два разы ўзнагародзіў яго выспяткамі.

Далей Паўла Алегавіча спускалі па высокім, але не крутым ганку, вялі пад дэкаратыўнай, абсаджанай вінаградам каменнай аркаю, затым — па алеі з блакітных ялінак, паўз мураваную альтанку і кветнікі.

Нарэшце апошні штуршок — і Багатка за брамай. Бразгаюць моцныя дзверы, прыглушана ляскае замок. І цішыня.

Наўкол пахмурна і сыра. Мошчаная пліткамі дарожка цягнецца ўдалечыню. Бязлюддзе. За бетоннымі агароджамі высяцца вежы асабнякоў. Далёка наперадзе збочыў, заязджаючы ў вароты, аўтамабіль.

Да бліжэйшага аўтобуснага прыпынку каля двух кіламетраў.

З дзённіка...

30.06.200*

Субота. Душны бясконцы вечар. На дачы.

Цэлы дзень не магу з сабой саўладаць. Нічога не рабіў і як апантаны сноўдаўся па ваколіцах. Расколваецца галава. Гудуць ногі. Зараз пішу і мушу іх трымаць на спінцы крэсла — гэтак меншае боль.

Ну што, брат Багатка, вось і далі табе перцу панюхаць. А ты, небарака, на міндальнасці спадзяваўся? Ну-ну.

Карацей, не памятаю, як учора дадому дашкандыбаў. Ішоў, ехаў? Хрэн яго знае. Зірнуў на гадзіннік — без дваццаці дзве. Да ранку нават і не прылёг, ведаў, што не засну. Знарок гучна тупаў на сваім версе: хай чуюць, хай таксама не спяць.

Цікава, ці глядзела Тамарка, як мяне цераз двор валаклі. А займальнае, мусіць, было відовішча. Нябось, паршыўка, з акна назірала. Ну ды Бог з ёй. Ва ўсякім разе, цяпер усё ясна стала — вайна не на жыццё, а на смерць. Я гэтага ім не забуду.

Бацюхны, чаго толькі я не перадумаў мінулай ноччу, якая толькі брыдота не згадвалася. І маленства, і маладосць у драбніцах перад вачыма праплылі. Але што, халера, цікава: раўную я сваю дачку да Жыгоцкага. Здавалася б, ненавіджу, гатовы праклясці і не бачыць ніколі, а прымірыцца з тым, што яна спіць з гэтым вырадкам, не магу. Хоць ты што хочаш. Выходзіць, люблю?.. Пэўна ж, люблю. Не, не цяперашнюю яе — прадажную самку, а тое немаўля, што я спавіваў, тую дзяўчынку, якую на санках вазіў, у якой затым правяраў школьныя заданні, поспехам якой радаваўся. Цацкі і лялькі, што ёй купляў, успамінаю, першыя кніжкі. Не верыцца, Божа мой, што гэта на марна пайшло. Але так гэта, бясспрэчна так. Целам жыве чалавек. Рэфлексамі. За што? За што мне такая горыч? Сотні разоў, тупаючы па кватэры, задаваў я сабе ўчора гэтае пытанне. Адрачыся, не бачыць, не думаць — хіба змагу? Як страсны палюбоўнік, што забівае каханку, адно каб не была яна ў абдоймах іншага, гэтак і я гатовы на ўсё. Тсс. Што я такое кажу! Аж і праўда: я цяпер звер, сабой не валодаю. Разбудзілі, развярэдзілі, распалілі.

А было ж гэта са мной аднойчы. У інстытуце. На трэцім, здаецца, курсе. Хадзілі тады да Жыгоцкага некалькі хлопцаў — сябрукоў па п’янках-гулянках. Я з імі амаль не знаўся, брыдкія яны мне былі. Асабліва адзін. Высокі, мардаты, забіячлівы і юрлівы. Як прыйдзе, толькі пра баб і мог гаварыць. І голас такі крыкліва-зычны, агідны. Я заўсёды стараўся выйсці з пакоя, калі ён там. А Жыгоцкаму нішто, ён усяедны. Адны сябры ў яго па вучобе і камсамоле, другія для распусты. Словам, да яго мала пасуе прымаўка: скажы, хто твой сябар. Шматаблічны гэта чалавек, слізкі. Ну ды каб ён згарэў, не пра яго зараз гаворка, а пра таго мардатага. З год ён да нас цягаўся, а мяне як быццам не заўважаў. Я, відаць, для яго карлікам быў, нікчэмнасцю. Дый сапраўды — кавалер я нягожы, з такім на пагулянку не выправішся. Не тое, што прыгажун Пецька. Дык вось гэты мардаты любіў тэрарызаваць слабейшых. Гэтым славіўся. Мяне, думаецца, не кранаў толькі таму, што я Пецькаў сябрук. А было ў яго некалькі чалавек, збольшага з першакурснікаў, на пабягушках. То па гарэлку іх пасылаў, то яшчэ па якіх сваіх прыхамацях. Словам, шасцёркі. Калі што не так — і аплявухай узнагародзіць, а то і добра наб’е. Раз і згледзеў я яго за гэтым заняткам. Іду па калідоры (а яны ў нашым інтэрнаце — не раўнуючы лабірынты) і бачу: прыціснуў ён аднаго здыхлю да сцяны і тузае. Азартна так, распаляючыся. Той бядак галаву ўтуліў, не абараняецца, трывае пабоі. І такая мяне раптам раз’юха апанавала. Падскочыў, заступіўся, сказаў пару «цёплых» слоў. А мардаты, не будзь уломак, адпускае сваю ахвяру, хапае мяне за плячо (а ён на паўгалавы за мяне вышэйшы), вывяргае вадаспад мацюкоў і штурхае далонню мяне ў лоб. Я адлятаю да сцяны, цюкаюся аб яе патыліцай і асядаю. Уваччу цямрэча. Мардаты нешта мне яшчэ настаўленча казаў, але я не расчуў, агаломшаны.

Суткі мяне калатун біў — ад бяссільнай, неспатоленай злосці. У свядомасці — толькі ўхмылка таго хлапчыны, толькі неўтаймоўнае жаданне з ім расквітацца. І разам з тым — усведамленне сваёй нямогласці. Такі боль у душы, што лягчэй, здаецца, павесіцца. На заняткі наступнага дня не пайшоў, а блукаў па горадзе, не ў сілах выйсце знайсці. Вечарам зразумеў: калі не разлічуся з мардатым, — не жыць мне болей: або захварэю на запаленне мозгу, або сам задушуся. І як прыйшло да мяне гэтае рашэнне, так і палягчэла адразу. Тут жа на вочы і гожая зброя патрапілася — ножка ад старога стала. За тумбачкай яна нашай ляжала, чамусьці не выкінулі. Схапіў я яе, абмацаў. Важкая, рабрыстая. Выскачыў у калідор і да пакоя таго хлопца шыбую. Нікога не стрэў па дарозе. Стукаюся, а зброю сваю за спінай каварна трымаю. Адчыняе ягоны сужыцель. Няма мардатага. Толькі што выйшаў кудысь. Далёка? А хрэн яго ведае. Добра. Я ў адну кухню — пуста, у другую, што ў суседнім крыле, — там ён. Курыць, мярзотнік. Як убачыў мяне, спачатку заўсміхаўся пагардліва, хацеў нават штосьці сказаць. Але ж, відаць, твар мой яго насцярожыў, жахлівы, напэўна, быў я ў тую хвіліну. Моўчкі іду да яго, моўчкі вышморгваю з-за спіны дрын, узмахваю люта. І тут: твар мардатага ўмольны зрабіўся, баязлівы, дзіцячы. Чуццём зразумеў, падла, што я жыццё гатовы аддаць, што яно для мяне — нішто, калі з ім не распраўлюся. Авечкай стаў гэты дзяцюк. Не тое што нападаць, адбівацца толкам не можа. У тры ўдары збіў я яго на падлогу. Малачу па спіне, па плячах, па галаве, якую ён захінае рукамі. Сілы ўва мне страшныя абудзіліся. Карацей, пляжыў, пакуль не ссінячыў яго, не скрывяніў. Тады павярнуўся, пайшоў. І такая патоля ў душы пасялілася. Цела палягчэла, вось-вось узляціць. У пакоі лёг на ложак, рукі пад галаву, вочы ў столь. Думкі стройныя, добрыя. Ні нянавісці табе колішняй, ні зайздрасці, ні комплексаў скрытых. Нібы народным героем умомант стаў, і заўтра пра мяне ў газетах напішуць. Незабыўнае пачуццё.

А мардаты дзяцюк, загаіўшы пабоі, як нічога не было, зноў стаў да Пецькі хадзіць. Але ж паважліва вітаўся са мной і стараўся не дакучаць: падоўгу цяпер не сядзеў, не крычаў, не рагатаў, не пахабнічаў. Пра тое, каб як-небудзь адпомсціць, ён, пэўна, і думаць не думаў. Ніхто мяне не падпільноўваў, не цкаваў, не збіваў. Хоць маглі: сябрукоў у мардатага было нямала.

Да чаго я гэта напісаў? А рэч у тым, што гэткая ж прага помсты зараз да мяне падступіла. Так, брат Багатка, гатовы ты Пятра Вацлававіча забіць. І гэта святая праўда. Аднак разумею, што больш ён мяне не толькі ў дом — на трыста метраў да яго не падпусціць. Не, вядома ж, забіць я яго не наважуся. А вось адмяцеліць якой арматурынай — з лёгкай душою.

Ды пра гэта і думаць забудзь.

І ўсё ж як стрываць, як перажыць гэтае прыніжэнне — не ведаю.

Памажы, Божа.

А тут адно да аднаго: з панядзелка б трэба на працу, дык завод стаў. Кажуць, на месяц. Так бы хоць нечым забыўся, засланіўся ад Пятра Вацлававіча. Хаця, ці можна ад такога чалавека схавацца? Паўсюдны ён нейкі, усепранікальны і ўсюдыісны.

Дарэчы, цяпер, у звязку з прастоем, траціна зарплаты далоў. А рэальна — на палову менш атрымаю. Трэба падцягнуць паясок. Да таго ж і жонка будзе касіцца, як на злыдня і дармаеда. Так хоць грошай калі-нікалі даваў. Толькі б не да канца лета без працы. Звар’яцею, яй-бо.

1.07.200*

Так, відаць, і сапраўды жыццё рашыла мяне даканаць. Ледзь не перайшоў я сёння мяжу, ледзь у прорву не праваліўся. Нібы апускаецца пада мною зямля, утвараецца варонка і няўмольна зацягвае. Жах! Пішу і дрыжаць паль­цы, зубы ляскаюць. Пакутлівы галаўны боль.

Аднак па парадку.

Устаў гадзін у восем з добрым настроем. Паеў, пасоўгаўся туды-сюды і выправіўся ў лес па грыбы. Дай, думаю, паспытаю шчасця свайго, а раптам? Рана, канешне, яшчэ. Першыя грыбы скончыліся, а другія ці пачаліся? Адно абнадзейвала: прайшлі неблагія дажджы. Словам, патупаў.

Грыбоў я, вядома ж, не сабраў. Адно некалькі чарвівых сыраежак ды з тузін драбнюткіх лісічак у вядро ўкінуў. Затое які лес! Якое паветра! У якіх мясцінах я пабываў! Хараство. Неруш. Водары непаўторныя. Во дзе лякарства! Забыліся ўсе мае сталічныя клопаты. Толькі прырода і я наўкола. Карацей, за абед прахадзіў.

...Прахадзіў, але трэба ж і назад вяртацца. А забрыў я далёка, аж возера абагнуў. Вяртаўся ўздоўж берага. Сонца пячэ, ад вады прахалода, конікі ў высокай траве стракочуць. Дабрадаць.

...Дабрадаць, каб не было чалавека. Ды як ад яго схаваешся? На шля­ху маім дзве вёскі ляжалі. Адну, Бялынічы, прамінуў краем. Праз кіламетры два — новая, Студня. Прытулілася да самага берага. Прыйшлося яе перасякаць. Доўгая. І вось ужо пры канцы гэтай Студні прыдбаў я сабе прыгоду. Рушу, а ля правага плота тузаніна ідзе. Адзін хлапчук, буйнейшы, бялявы, з рабаціністым круглым тварам, б’е меншага і худзейшага, такога ж бялявага хлопчыка. Той патрабуе, каб круглатвары нешта аддаў, плача, прыстае. А дужэйшы яго ў грудзі штурхае, валіць на зямлю і тыцкае ў галаву кулакамі. Вакол ні душы. Ужо прайсці я хацеў, ды кальнула нешта: несправядлівасць. Чорт яго ведае, чаму ўмяшаўся. Звычайная ж сцэна, такіх тысячы ў любую секунду адбываецца на зямным шары. Але ж не стрываў. Без усякіх папераджальных слоў падляцеў я да дужэйшага хлопчыка і балюча выдраў за вушы. Загадаў ісці дахаты і болей не хуліганіць. Ён і пабег да бліжэйшых весніц. Прытым па дарозе віскліва і нязмоўчна выў. Як сірэна якая. Не абарочваўся. Натузаны хлопчык таксама сігануў кудысьці пад плот, на другім баку вуліцы.

Пацёгся я сабе, задаволены, прасёлкам, усцяж возера. А праз хвілін дзесяць, у кіламетры ад тае вёскі, мяне веласіпед абганяе. Саскокваюць з яго два дзецюкі з голымі торсамі, загарэлыя, жылістыя. Аднаму гадоў сорак. Другому мо гадоў дваццаць пяць. У таго, што старэйшы, наколкі на грудзях і руцэ. Твары гэтых малайцоў звернуты да мяне: рашучыя і няўмольныя.

Павалілі яны веласіпед у траву. Падступаюцца моўчкі. А кулакі, што кувалды, яй-бо. І вось тут ліхаведама што са мной здарылася. Замест таго каб драпануць на ўсе пяткі, вымаю з вядзерца нож, што паверх грыбоў там ляжаў, прымаю баявую паставу і на тых малайцоў кідаюся. Так знячэвіў гэтых здаравілаў мой напад, так яны, бедныя, напалохаліся — каб хто бачыў! Бягом, навыперадкі, а затым — урассыпную, па полі ад дзядзькі з нажом. А мяне нейкае ўтрапенне апанавала. Пагнаўся я за старэйшым, што з наколкамі, бо малады такога драпака задаў, што ўвобмірг у жыце схаваўся. А старэйшы, ад страху ці што, спатыкаўся пару разоў, ледзь паспяваў ускочыць, пакуль я яго наганяў. Хвілін пяць перада мной гэтая загарэлая мускулістая спіна мільгала. І гатовы я быў, вось як на духу гавару, нож у яе ўсадзіць. Без усякай шкадобы.

Затым як ачмурэнне з мяне спаўзло, кінуў я пераслед.

А замарудзься той дзяцюк на зямлі лішнія секунды пасля падзення? Ай-ёй! Яны ж мне і зла зрабіць не паспелі. Толькі намерваліся.

Звер я. Люты драпежны звер.

Бачыш, Багатка, нельга табе ў Мінск пакуль што вяртацца. Дыхай, купай­ся, нервы лячы.

Але дзе такое месца знайсці, каб зусім без людзей. Хіба пад зямлёю.

17

Было ўжо даволі позна, калі Ліна Качура пачула званок у дзверы. Ігар, яе сужыцель, у дадзены момант адсутнічаў, таму Ліна досыць апасліва прайшла ў вітальню, ціхенька зірнула ў вочка. На лесвічнай пляцоўцы стаяў яе пляменнік Юрась, сын Паўла Алегавіча. Стаяў і нецярпліва націскаў кнопку званка.

— Прывітанне, якім ты ветрам? — прапусціла яго цётка ў кватэру.

Юрась почасту завітваў сюды без асаблівай патрэбы. Хаця, дакладней,

нязменнай мэтай ягоных візітаў было падхарчавацца. Пляменнік, нягледзячы на хілы целасклад, вельмі любіў паесці. Асабліва задарма.

— А так, ішоў, дай, думаю, адведаю цётухну. — Малады чалавек скінуў абутак. — Рукі можна памыць?

— Валяй, — кіўнула яму Ліна. — Нябось згаладаўся?

— Ну як вам сказаць, Ліна Піліпаўна, — данёсся да яе ўжо з ваннай голас пляменніка. — Думаю, лішняя скарынка хлеба працоўнаму чалавеку не зашкодзіць.

Ён пусціў ваду і доўга там плёхаўся, смаркаўся і выціраўся.

Праз колькі часу за кухонным сталом, устаўленым талеркамі і сподачкамі, размова прадоўжылася.

— А Ігар дзе? — вельмі жвава жуючы, пацікавіўся пляменнік. — У мяне тут да яго адно пытаннечка ёсць.

— У камандзіроўцы, у Піцеры. — Ліна сядзела, аблакаціўшыся на стальніцу.

— Вось яно як. — Юрась схіліў свае патлы над талеркай з салатай, гучна і непрыемна чвякаў.

— А што ты ад яго хацеў? — Гаспадыня сама не ела, а з дваістым пачуццём шкадобы і прыкрасці глядзела на фарбаваныя, чырвона-сінія валасы пляменніка.

— Ды так, чыста мужчынская размова, — сцямніў Юрась. — А калі ён будзе?

— Да выхадных, казаў, вернецца.

— Добра, я яму пазваню. — Юрась скончыў з салатай і прысунуў да сябе талерку з нарэзанай каўбасой, узяў скібу белага хлеба.

— А ты цяпер усё начамі працуеш? — спыталася Ліна, каб не маўчаць.

— Калі як. Сёння, напрыклад, начны канцэрт у клубе на Шабанах. Я больш у студыі, канешне, працую, але прадзюсер часцяком і на канцэртах, на клавішных, запрагае лайбаць. Клавішнік у нас жа не пастаянны, ён яшчэ ў адным гурце задзейнічаны. Да таго ж п’е, сабака.

— Дык у вашым рэпертуары ўсе мелодыі табой напісаны? — Ліна ўстала, каб наліць кіпеню ў кубак.

— Ну. не зусім, я збольшага — аранжыроўшчык. Але ёсць і мае. Штукі чатыры песні пастаянна выконваюцца. — Хударлявы госць усё жаваў і жаваў; дальбог, было дзіўна, як у яго столькі ўлазіць.

— Табе чай, каву? — Ліна паставіла на стол кубак з кіпенем.

— Каву, калі можна, мацнейшую, — кіўнуў Юрась. — На мяне, Ліна Піліпаўна, ужо гарбата не дзейнічае. У тым сэнсе, што не прыводзіць у тонус. А ведаеце, колькі за канцэрт энергіі траціш! Гэта як вагон вугалю разгрузіць. Даплятуся гадзіны ў чатыры дадому, тыц у падушку — і да абеду наступнага дня як адключылі. — Ён прыняў ад цёткі бляшанку «Чыба», усыпаў тры поўныя лыжкі, дадаў столькі ж цукру, стаў перамешваць.

Рабіў усё неяк таропка і мітусліва. Нават круціў лыжкай у кубку занадта шпарка, занадта гучна ляскаў ёй аб фарфор. Пры гэтым яго плечы, шыя, спіна пацепваліся, торгаліся, а часам і проста хадзілі ходырам. Матлялася вялікая завушніца.

— А, дарэчы, — сказаў Юрась, сёрбаючы гарачую каву. — Цётка Ліна, такая справа. — Ён на секунду сумеўся, і цётка зразумела, што менавіта зараз ён агучыць тое, дзеля чаго прыйшоў: папросіць грошай.

— Такая справа, цёць-Лін. — крыху паружавеў бледны твар госця. — З фінансамі ў мяне зараз напруга. — І, перш чым Ліна адкрыла рот, затараторыў: — Канцэрты, чорт яго бяры, позна заканчваюцца. Праз дзень — на таксі, ды ўсё з процілеглых кутоў горада даводзіцца дабірацца. А Лёўка, прадзюсер, сволач, машыны сваёй шкадуе. А раней жа развозіў людзей. Гаворыць, гад, я вам і так добра плачу, а там — вашы клопаты. А дзе ён добра плаціць, скупенда? За апошнія два канцэрты наогул нічога не даў...

— Колькі табе? — перарвала цётка ягоныя жальбы.

— А колькі можаце, Ліна Піліпаўна, — з прыніжанай удзячнасцю глядзеў на яе пляменнік. — Ну, хаця б пяцьдзесят.

— Дваццаць пяць, — голасам, які не цярпеў пярэчанняў, сказала Ліна.

— Добра, добра, цётка Ліна, — тут жа згадзіўся Юрась. — Хаця б двац­цаць пяць. О, як вы мяне выручыце!

— Пачакай. — Гаспадыня ўстала і выйшла з кухні.

Пляменнік натапырыў вушы, прыслухоўваючыся, куды яна пайшла, адкуль возьме грошы. Здаецца, цётка запынілася недзе ў прыхожай. Чымсьці там пашамацела і праз хвіліну вярнулася.

— На, — працягнула яна Юрасю тры разгорнутыя зялёныя купюры.

— Ой, цёць-Лін, — пляменнік прыціснуў да грудзей грошы, — каб вы толькі ведалі, як мне гэта паможа! А я аддам, яй-бо, праз тыдзень мне Лёўка заплаціць, куды ён, халера, дзенецца! Аддам, аддам, цётухна! — кляўся Юрась, засоўваючы даляры глыбока ў кішэнь штаноў.

— Ай, ладна, — махнула рукой Ліна.

Гэта была далёка не першая пазыка. Усе папярэднія Юрась не вярнуў, і, дальбог, сорамна яму было чарговы раз звяртацца да цёткі. А што паробіш?

Пасля харчовага падмацунку і атрымання жаданых грошай пляменнік павесялеў, стаў не ў меру гаваркі і развязны. Закурыў проста ў кухні. Ліна, якой пасля турботнага працоўнага дня хацелася засесці ў фатэль перад тэлевізарам, стала ім няёмчыцца. Яна падумвала ўжо, як бы найтактоўней выправадзіць пляменніка, калі з прыхожай данёсся яшчэ адзін нечаканы званок.

Ліна выслізнула з кухні ў калідор, падышла да дзвярэй, зірнула ў вочка. Звонку, скажоны хітрамудрай оптыкай, стаяў Павел Алегавіч Багатка.

Сястра прапусціла яго ў кватэру.

— Як справы? — павітаўся Павел Алегавіч. — Прабач, што не папярэдзіў. — Быў ён у светлай, узмакрэлай ад поту майцы, заўсёдных шэрых шта­нах, задыханы і ўзрушаны.

— А нічога, — хмыкнула Ліна. — У мяне ж сёння вечар Багаткаў.

— А? — не зразумеў госць. Ён ужо скінуў абутак і намерваўся прайсці ў залу.

— Ды сын твой у мяне, можаце паздароўкацца! — Гаспадыня ўказала рукой на кухню, адкуль, праўда, не даносілася ніякіх гукаў. Юрась, пачуўшы, што прыйшоў бацька, затаіўся, як мыш.

— Што? — твар Паўла Алегавіча набыў падазроны, нядобры выраз. — Якога ражна ён у цябе? — і рашуча пасунуўся на кухню.

— Ды проста зайшоў, а што, нельга? — Ліна ішла ўслед за ім.

— Ага! — Багатка спыніўся ў дзвярах, — цудоўненька. Я, значыцца, з до­му ўцякаю, каб з-за гэтага аболтуса не раздражняцца, а ён ужо тутака са сваёй завушніцай! Уф! — Ён сярдзіта фыркнуў.

Сын сядзеў за сталом, напаўпаварот да бацькі, і баязліва, спадылба пазіраў на яго.

— Дык з якой, дазволь даведацца, мэтай ты тут? — адрасаваў да яго пытанне Павел Алегавіч.

— Я ж табе казала, проста зайшоў. — Ліна праціснулася з-за яго спіны ў кухню і неўпрыкмет падміргнула пляменніку.

— Так, я прыйшоў пабачыць цётку, — нарэшце адкрыў рот Юрась.

— Ну і што ты цікавага пабачыў? — зласліва глядзеў на яго бацька.

— Як — чаго? Проста. — сумеўся сын.

— Слухай, Алегавіч, не дуры галаву, а? — пачала сердаваць гаспадыня. — Што ты ад яго хочаш?

— Дык, кажаш, сынок, ты прыйшоў падзівавацца на цётку? — доўжыў свой наступ Багатка-старэйшы. — Цудоўна. А заадно, канешне, пад’есці. Так? На халяву, як ты ўмееш. А заадно, вядома ж, і папрасіць грошай. Так? Балазе ж можна не аддаваць. — І раптам рэзка: — А ну глядзець мне ў вочы: браў грошы ці не?

— Ды не браў ён ніякіх грошай, адстань ты! — абараняла пляменніка Ліна.

— Не ўмешвайся, сястра. Я ў гэтага бэйбуса пытаюся: браў ці не? А ну адказваць! — Бацькаў твар не абяцаў нічога добрага.

Ён зрабіў адзін крок да сына.

— Ну?

— Нічога я не браў! — падняўся той з табурэткі. І дадаў з выклікам: — А калі б і браў, то не твая справа! Я дарослы чалавек! Ды што ты, урэшце, ад мяне хочаш?!

— Праўда, Паша, адстань! — прасіла сястра.

— Чакай, Ліна! — Павел Алегавіч зрабіў яшчэ паўкроку да сына. — Гэты маладзён кажа, што ён дарослы. Добра. Аднак я хачу, каб ён быў не проста дарослым, а прыстойным дарослым. Уцямілі?! Проста дарослыя здзяйсняюць злачынствы, гвалтуюць, забіваюць людзей. Гэта таксама дарослыя справы. А паколькі ты, — ён тыцнуў пальцам у бледнага недалужнага Юрася, — усёткі мой сын, то я не збіраюся за цябе чырванець. І калі ты пазычаеш у цёткі грошы, то аддавай, паршывец, вяртай даўгі, як, дарэчы, павінны паступаць дарослыя людзі.

— Не, ну слухай, гэта ж невыносна! — схапіла яго за руку Ліна. — Палова дзевятай вечара, а ты скандал распачаў. Няўжо нельга спакойна?

Юрась насуплена маўчаў, а бацька працягваў сваё казанне:

— І калі табе ўжо так карціць дармовых грошай, то звярніся да сваёй шустрай сястры — хай яна цябе ашчаслівіць. Або да яе высоказаможнага хахаля, мо ён падасць! У іх грошы нямераныя. А да маёй сястры, якая зарабляе мазольнай працай, не лезь! А то, — Павел Алегавіч узмацніў голас, — так правучу, што непанадна будзе!

— А ты мне не пагражай! — з адвагай баязліўца выкрыкнуў сын. — Я цябе не баюся!

— Што, швагру свайму наскардзішся?! — усміхнуўся бацька. І да Ліны: — Яны, сястра, усім кагалам супроць мяне інтрыгуюць. Ведаю!

А тады зноў да сына:

— Не баішся, кажаш?! — Ён зрабіў двухсекундную паўзу: — А ну выварочвай кішэні і грошы, што ўзяў у цёткі, — на стол! Я табе пакажу — «не баюся»!

Ашаломлены, Юрась толькі лыпаў вачыма.

— Ты здурнеў, Пашка?! — усклікнула Ліна; яна стаяла паміж праціўнікамі.

— Выварочвай, шэльма, кішэні! Лічу да трох! — зароў раз’ятраны Павел Алегавіч.

Грымаса жаху перакасіла Юрасёў твар. Але грошы ён не дастаў.

— Раз, два, тры! — адрывіста вымавіў Багатка-старэйшы і, адштурхнуўшы сястру, рынуўся на сына.

Той спрытна зманеўраваў за сталом, і Паўлу Алегавічу не ўдалося злавіць яго за каўнер джынсоўкі. Да таго ж Ліна ўхапіла брата за рэмень штаноў, цягнула назад. Бразнулі на стале патрывожаныя талеркі і кубкі.

— Дурань, спыніся! — лямантавала сястра.

— Кладзі грошы на абрус! — настойліва патрабаваў бацька і намагаўся авалодаць праз стол сынавымі рукамі. Адну ён такі ўхапіў, вывернуў. Не зважаючы на супраціўленне сястры, абабег стол і прыціснуў сына да сцяны тварам. Руку заламаў назад.

Юрась, які з прычыны хілага целаскладу не мог аказаць годнага супраціўлення, пусціў у ход голас:

— А-а-а! — тонка закрычаў ён. — Адпусці, зломіш! А-а-а!

— Пашка, стары ідыёт! — вісла на Багаткавых плячах Ліна.

І тут яна машынальна схапіла нападніка пяцярнёю за твар, сціснула нос, губы, падрапала пазногцямі скуру. З-за гэтага Павел Алегавіч аслабіў захоп сынавай рукі, чым Юрась не марудзячы скарыстаўся, тузануўся, павярнуўся тварам да бацькі і, сутаргава адбіваючыся, патрапіў таму кулаком у кадык. Павел Алегавіч усхліпнуў, схапіўся за горла, засоп.

Юрась тут жа вужом праскочыў паміж бацькам, сцяной і сталом, выслізнуў з кухні. Літаральна праз дзесяць секунд ляпнулі ўваходныя дзверы.

— Задушу гадзянё! — адсопваўся Павел Алегавіч, паціраючы ўдаранае горла.

Ускудлачаная расчырванелая Ліна стаяла перад ім і не ведала, што сказаць.

Яны даволі доўга маўчалі.

— Даруй, сястра, — нарэшце прамовіў брат і апусціўся на табурэтку, на якой нядаўна вячэраў Юрась. — Сам не ведаю, што са мной робіцца. Давялі, павер, так яны мяне давялі. — Ён перавёў дух. — На мяне, Ліна, як на быка, ягоныя чырвоныя валасы дзейнічаюць.

— Ну-ну, супакойся. — Ліна правяла далонню па братавай плешыне.

— Але гэта нішто, — працягваў узмакрэлы ад бойкі і духаты Павел Алегавіч, — гэта кветачкі ў параўнанні з тым, што дачка са мной вычварае. — Ён зноў крыху памаўчаў. — Дарэчы, да твайго ведама: мяне нядаўна выштурхалі ў каршэнь з асабняка Жыгоцкага. Выкінулі як сабаку. Ды яшчэ і скалечылі. — Багатка сунуў сястры пад нос пасінелую кісць. — Дзякуй роднай дачцэ. Гэта яна загадала мяне з лесвіцы скінуць. Але ж, Лінка, па сакрэце табе скажу, не гэта мяне найболей раз’юшвае. А ведаеш, што. — Ён нахіліўся бліжэй да сястры. — Не магу прымірыцца з тым, што гэты смярдзюк Жыгоцкі непадзельна валодае яе целам. Як уяўлю гэта — гатовы за сякеру і забіць падлу.

— Ну-ну, — толькі і прамовіла сястра.

— Ты дзяўчынка дарослая, — доўжыў Багатка, — табе гэта можна казаць. Без сораму, як на духу. Дык вось, Ліна, я, жывучы з Жыгоцкім у інтэрнаце, бачыў усіх путан, з якімі ён пераспаў. Гэта ж шлюхі, брудныя, гнойныя, мярзотныя пачварыны. І пасля гэтага як мне прымірыцца, што ён, гад, тымі ж рукамі, што ціскаў гэтых шалаў, дакранаецца да маёй дачкі, а значыць, і да мяне. Бо яна ж — мая плоць. Страшна!

.Доўга яшчэ сядзелі Павел Алегавіч і Ліна на кухні. Затым пайшлі ў залу, уключылі тэлевізар, даседзелі перад ім, збольшага зноў жа гамонячы, да дзвюх гадзін ночы. Сястра паслала брату на звыклым ложку. Як ні дзіўна, спаў ён гэтую ноч непрабудна, без сноў. Ліна ж задрамала на якую гадзінку, а так усё круцілася, уставала, выходзіла на балкон пакурыць. Назаўтра выправілася на працу з каламутнаю галавой і без сіл.

З дзённіка...

11.07.200*

Серада. Сяджу на сваім «паддашку», як сыч. А яны, мабыць, спадзяваліся, што з’еду. Дык вось не, панове. Непрыемны я вам, але буду сядзець у Мінску, цярпіце.

А на добры лад, трэ было сёння паехаць. Гэта пасля ўчарашняга дэбошу ў Ліны. Ужо на вакзал нават прыбыў, ужо ў білетнай касе стаяў. Ды падштурхнула мяне нялёгкая застацца. Падумалася, што гэта ім вельмі прыкра будзе, турботліва. А значыць, мне — радасць. Вось такая я дрэнь.

Ну ды паспрабую крыху папярэдні дзень узнавіць.

Даўно не пісаў. Думаў нават, што кіну. Але зноў засвярбела рука, сама пацягнулася да нататніка.

Чаму я прыпёрся ўчора ў Мінск? Дакладна і сам не ведаю. Логікі тут няма, а ёсць адна алагічнасць. Ляжаў сабе на дачы, пакурваў, загараў — і раптам неадольна ў Мінск пацягнула. Падхапіўся, як быў, не пераапранаючыся, — на электрычку і пакаціў.

І толькі на вакзале, выбраўшыся з душнага вагона ў гарадское спякоцце, зразумеў: прыехаў я Жыгоцкаму насаліць. Не магу ўжо, аказваецца, без яго, роднага. Зяць як-ніяк. Хоць і грамадзянскі. Хе-хе. Ды ведама ж мне, дурню, што Пятро Вацлававіч да сябе цяпер на кіламетр не падпусціць. Як жа я яго дапяку? А вось як. Тэлефончык жа ў мяне ягоненькі маецца. Не мабільны, шкада. Не асабняковы. Але і той, кватэрны, прыдасца.

Шуснуў я ў будку, набраў нумар. Пасля трох гудкоў адказвае незнаёмы голас. Вітаюся і патрабую Пятра Вацлававіча. Няма. А іначай і быць не магло — сярэдзіна працоўнага дня, я і не спадзяваўся. Але гавару афіцыйным тонам, што тэлефануе яму Павел Багатка, просіць абавязкова звязацца да вечара. І папярэджваю, што пытанне вельмі важнае і ў Жыгоцкага, калі ён не выйдзе на сувязь, могуць быць непрыемнасці. Тут жа вешаю трубку. Ха-ха. Непрыемнасці, вядома ж, я яму наладзіць наўрад ці змагу. А вось пужануць, пасеяць смуту ў яго подлай душы — гэта як лёду.

Затым бадзяўся па горадзе. Наведаў парк Чэлюскінцаў, падымаўся на «чортавым коле». Ездзіў на Камсамольскае возера. Драмаў у цянёчку. У ваду не палез — гідка, не можа яна ў рысе горада чыстай быць. Адвечар спусціўся ў падземку і з гадзіну катаўся па ўсіх лініях. Там прахалода. Вечарам рашыў наведаць сястру. Нарваўся ў яе на сына. Прыйшоў ён, пусты чалавек, грошы вымольваць. Застрашыў яго, выгнаў вон. Ух, і ненавідзіць жа ён мяне — па вачах бачна. Начхаць. Пасля ўжо расхацелася ехаць дамоў. Застаўся ў Ліны. Ігар у камандзіроўцы. Шкада. Добры ён чалавек. Спаў надзвычай хораша. Нічога са сноў не прыпомню.

Пра сёння ўжо казаў: вырашыў нервы ім патрапаць, каб жыццё мёдам не падавалася. А то, нябось, і радыя, што я ўсё на лецішчы перабываю.

А наступная мэта мая такая: ноччу, пасля дзвюх гадзін, выйсці на раён і пазваніць з якога аўтамата на кватэру Жыгоцкага. Шанцаў зноў жа няшмат, што ён там з Тамаркай начуе. Напэўна, з прычыны страшнай спякоты яны там і не паяўляюцца. У асабняку песцяцца, з адчыненымі ва ўласны сквер вокнамі. Гэх, датэлефанавацца б туды! Аднак і на гарадскую кватэру дзынкну: хоць невялікі шанцік ды ёсць. А калі не будзе, паганцаў, я ім паведамленнечка надыктую або зноў жа праз слугу перадам. Хаця, навошта ж з аўтамата званіць, калі я сябе ўсё адно назаву? Можна ж і з дому. Не ведаю, ці насмелюся: а што, калі ўзлуецца Жыгоцкі і тэлефон мой адключыць — у яго ж, гада, усё куплена. Неяк усё ж спакайней — з аўтамата. Дый, папраўдзе, не ведаю, што канкрэтна я гаварыць стану. Усё залежыць ад таго, хто падніме. Імправізацыя, чорт яго бяры.

Драману, бадай што, пару гадзін. А каб не праспаць, будзільнік на палову другой выстаўлю.

Так што, вельмізаможныя Пятро Вацлававіч і Тамара Паўлаўна, спакою я вам не дам. Бо Багатка такі чалавек, што ліха не забывае. Але і добрае памятае. Вось як перад Богам клянуся: калі выканаюць яны мае патрабаванні (афіцыйна пажэняцца або расстануцца), — адразу ж палагаднею. Любіць, зразумела, не буду, але ні разу не папракну.

Ладна, нешта балбатлівы я стаў, мнагаслоўны. Заканчваю.

12.07.200*

Пераехаў на дачу. І адразу стала лягчэй. Цэлы дзень збіраў каларадскага жука, і надзвычай гэты занятак мяне супакоіў. Пасвятлелі думкі. Нягледзячы на трыццаціградусную спёку, працаваў лёгка, з настроем. Гэх, каб гэтак заўсёды.

Зараз сутонне, вечар. Гадзіну таму адгрымела магутная навальніца. І знадворку, і ў хаце дыхацца стала прывольней. А збіралася навальніца доўга, з абеду. Марудна цямнела на захадзе. Не раз здавалася, што вось-вось даастатку захмарыць. Ды колькі разоў пачынала гэтак жа марудна святлець. Хмары паўзлі наўзбоч. Усё ж такі каля сямі гадзін вечара сабраліся. Счарнела, як уначы. Грымнула. Палілося. Забліскалі маланкі, адна за адной. Выбухі перуна дык наогул не аціхалі, зліваліся ў безупынную грымоту. Вецер біў у акно, і я назіраў, як вада ліецца долу суцэльным патокам.

Навальніца доўжылася з гадзіну. Тады адваліла на ўсход. Стала цудоўна, лёгка. Нібы электрычныя разрады знялі з мяне жудасную напругу апошніх дзён. Словам, хочацца быць тут, збіраць жука, хадзіць па грыбы ці на возера. А не хочацца аднаго — успамінаць прамінулае.

Але ж трэба. Хоць трошкі. Не для таго я распачаў гэты дзённік, каб адно замілоўвацца хараством наваколля. Праўда жыцця — вось, пэўна, што стаяла на мэце.

А праўда такая, што ўчора ўначы я такі здзейсніў задуманае. Прачнуўся па будзільніку а палове другой, крадком выбраўся з дому, паглыбіўся ў цёмны квартал, выбраў сабе зацішную тэлефонную будку і набраў нумар кватэры Жыгоцкага. Усё ж быў невялікі спадзеў, што палюбоўнікі там начуюць. Але не толькі яны не ўзнялі трубку, а наогул ніхто. Няўжо гэты чорт такі смелы, што кватэру без нагляду можа нанач пакінуць? Дзівата. Хаця магчымы варыянт, што прыслуга самавольна адлучылася ці дрыхла і наплявала на гэты званок. Ва ўсякім разе, я налічыў ажно восем гудкоў і ўжо мерыўся павесіць трубку, як раздаўся голас аўтаадказчыка, які прапанаваў пакінуць паведамленне. Што ж, я скарыстаўся гэтай прапановай і нагаварыў Жыгоцкаму багата ўсялякай брыды. У прыватнасці гразіў яму, што, калі будзе пазбягаць са мной стрэч, падам у жоўтую прэсу матэрыял пра яго малодшага сына. Малодшы сын — гэта былі ключавыя словы маёй пагрозы. Бо і Жыгоцаму, і Тамары за ўвесь час нашае варажнечы я ўпершыню свой козыр адкрыў. Дагэтуль яны маглі спадзявацца, што я бляфую. Цяпер жа Пятро несумненна ў штаны накладзе. І гэта я яшчэ не называў падрабязнасцяў. Адно сказаў: «пра малодшага сына». Для Тамары, калі яна першая праслухае плёнку, гэта будзе няпэўнасць, падазрэнне — не болей. Для Жыгоцкага ж, які сам лупцаваў па мардасах і выганяў з дому сына-гомасексуаліста, сумненняў, мяркую, у маёй дасведчанасці не ўзнікне. І напрыканцы паведамлення, каб дадаткова паказытаць яму нервы, я яшчэ раз паўтарыў чатыры важкія словы: «Дзе твой малодшы сын?»

Ох ужо прадчуваю, як разлютуецца Пецька. Ох ведаю, да чаго ж не любіць ён, калі яму ўпоперак дарогі становяцца. Ох падазраю, што ўзнікне ў яго збродлівая думка мяне парашыць. Ды не наважыцца, сволач. Больш чым упэўнены ў гэтым. Як жа заб’еш бацьку маладой і найжаданай каханкі? А палохаць мяне, ён ведае, бессэнсоўна. Ні пабояў, ні іншага ўціску я не баюся. І гэта ён, прайдоха, нутром адчувае. Звярыным сваім нутром. Але ж прымірыцца з паразай не зможа і будзе выйсце шукаць, не спаць, нервавацца, міжволі спаганяць раздражненне на палюбоўніцы. Дык мне толькі таго і трэба, Пятро Вацлававіч, толькі і трэба.

Ужо колькі дзён як узнікла і непакоіць думка: а што, калі сустрэцца з Пецькавай жонкай. Дзе яна, што з ёй? Ці ў Беларусі цяпер жыве? Што з іхнім малодшым сынам? Колькі цікавага ды займальнага яна мне магла б распавесці! Адно што пра яе ведаю — імя ды дзявочае прозвішча. Дарэчы, прозвішча ў яе рэдкае — Цебужынская. Найхутчэй, польскае прозвішча. Нячастае ў нашых краях. І каб мець вялікае жаданне, можна б па даведніку якіх-небудзь яе мінскіх родзічаў адшукаць (у яе ж самой, напэўна, прозвішча Пецькава). Але гэта ў выпадку, калі хто з ейных у Мінску жыве. Сястра там якая, а найлепей брат ці бацькі. Не ведаю. Не ўпэўнены. Сумняваюся. Дый, папраўдзе, калі і адшукаю яе, не ведаю, што сказаць здолею, не ўяўляю, як аб’яўлюся. А па вялікім рахунку, не бачу і мэтазгоднасці такое сустрэчы. Каб мардаваць Пецьку, мне і нагавору пустабрэха Чусевіча дастаткова. Бо знаю, што ў дадзеным разе гэты пусты чалавек не схлусіў — надта ўжо той выпадак з маім дасканалым веданнем Жыгоцкага стасуецца. Гэты не толькі сына — старую маці з дому выганіць не маргнуўшы.

Усе-ўсё. Мушу заканчваць, а то зноў распсіхуюся. А такі быў цудоўны дзянёк.

Пра адно толькі неабходна сказаць пару слоў. Калі вяртаўся ўчора ноччу ў кватэру, як толькі адамкнуў, адчуў нейкае варушэнне на маім версе. Замёр у дзвярах. На лесвічнай пляцоўцы цёмна было, а ў вітальні я святло ўключыць не паспеў. І тут выпырхвае з майго пакоя цьмяная і як быццам жаночая постаць, амаль бязгучна перасякае калідор, нырае ў пройму лесвіцы, знікае як здань. Хто гэта, што? Запальваю нарэшце святло, кідаюся туды, спыняюся ля проймы, услухоўваюся. Ані стуку ўнізе, ані шолаху. Жонка? Дык здалося, што постаць зашырокая для яе, хударлявай, больш на цешчын абрыс выдае. Але ці змагла б старая карга так спрытна спусціцца? Наўрад. Чартаўшчына, дый годзе.

Невыказна рады, што з’ехаў адтуль. Не хутка цяпер вярнуся.

18

У нядзелю раніцай Паўлу Алегавічу, які бесклапотна бавіўся на лецішчы, паштальёнка прынесла тэрміновую тэлеграму. Тэлеграма была ад братавай, Вольгі Ігараўны, і ў ёй даволі блытана паведамлялася, што брат Слаўка ўчора пасля абеду знік з дому, не начаваў, сёння не аб’яўляўся і Вольга, вядома ж, у паніцы.

Першым пачуццём Паўла Алегавіча, якое ўзнікла па прачытанні тэлеграмы, быў не страх і нават не трывога за брата, а крайняе на яго раздражненне. Калі не сказаць — злосць. Ну зусім гэты выпадак не ўпісваўся ў планы Багаткі, які пасля нядаўніх бурных падзей толькі-толькі пачынаў супакойвацца. Думаў пажыць тут невылазна да канца месяца, назбіраць і насушыць грыбоў, і вось табе на. Удружыў, узычыў паганы Слаўка. Нейкім нязводным прышчом сядзіць гэты чалавек на целе Паўла Алегавіча, турбуе адным толькі фактам свайго існавання, пастаянна ад яго чакаеш якойсьці выхадкі. Што ж ён удумаў на гэты раз?

Багатка рашыў перабыць на дачы да вечара, а толькі тады пайсці на пошту, што ў трох кіламетрах, і пазваніць у Бічаў. Спадзяваўся, што Слаўка аб’явіцца сам і такім чынам вызваліць яго ад неабходнасці перціся дзвесце кіламетраў па невыноснай спякоце. Час да вечара прайшоў для Паўла Алегавіча неспакойна. Прыкрая тэлеграма незваротна сапсавала дзень. Нічым не мог Багатка грунтоўна заняцца. Усё валілася з рук, усё не ладзілася. Высмаліў ці не пачак цыгарэт. Адвечар заныў страўнік, а потым і закалола ў патыліцы. Дый сэрца, каторы ўжо раз за апошні месяц, не тое што балела, а настойліва нагадвала пра сябе за грудзінай. Яно без дай прычыны пачашчала свой рытм, білася і стукалася, як птушка ў няволі. Дыхаць стала складана, быццам не ставала ў паветры элементарнага кіслароду. Каб раздыхацца, Багатка пайшоў у лес і з гадзіну прагульваўся пад цяністымі кронамі.

У сем вечара Павел Алегавіч адправіўся ў аддзяленне сувязі, якое знаходзілася ў той жа вёсцы, што і праўленне калгаса. Ішоў узлескам. Яшчэ гарачае сонца хілілася да небакраю. З густой лістоты дрэў і хмызоў, з высокай травы ляцеў размаіты пошчак птушак. Памацнелі водары прыдарожных раслін. Адчуўшы блізкую прахалоду, выбраліся са сваіх схованак дакучлівыя камары, лезлі ў твар, каварна кусалі ў голыя да локцяў рукі.

У аддзяленні сувязі, куды Багатка прыбыў без пятнаццаці восем, наведвальнікаў не было. У пыльным памяшканні, за стойкай, лускала семкі пажылая кабета. Павел Алегавіч патлумачыў ёй мэту свайго прыходу і прысеў за адзіны тут столік, на якім стаяў брудна-белы тэлефонны апарат. Набраў патрэбныя код і нумар. Яшчэ не скончыўся першы гудок, як Вольга схапіла трубку, і ўжо па яе нервовым «Ало!» Павел зразумеў, што Слаўка не аб’явіўся і прыйдзецца-такі ехаць у няблізкі Бічаў.

Доўга размаўляць з братавай, што тут жа разрумзалася, не стаў. І нават прыкрыкнуў на яе, каб узяла сябе ў рукі. Сказаў, што выедзе заўтра як найраней. З прыкрасцю паклаў трубку.

І толькі на паўдарозе да хаты пашкадаваў Павел Алегавіч, што не спытаўся ў Вольгі, ці не забраў Слаўка з сабой якія рэчы. Гэта б дало сякі-такі след.

Ноч Багатка, можна сказаць, не спаў. Змогшыся круціцца ў ложку, выбраўся з хаты, сеў на ганак. Курыў, пазіраў на распісанае сузор’ямі неба і сцяну недалёкага лесу. Злаваўся на брата і адначасова моцна трывожыўся за яго. І, як гэта часта бывае падчас бяссоння, усплыло ў памяці ўсё найболей непрыемнае і дакучлівае. Згадаўся ўхмылісты самаўпэўнены твар Жыгоцка­га, зіхатнула постаць Тамары ў даражэзным плацці, якое шчыльна абцягвала яе крутыя бёдры. Дачка, як наяве, ганарліва аддалялася ад Паўла Алегавіча, паважна сядала ў аўто, скрывалася за таніраванымі шыбамі. А то ўзнікала з начнога эфіру жонка Вера — рыжая, рухавая, насатая, звяглівым голасам выкрыквала мужу абразы. З-за яе спіны высоўваўся поўны твар цешчы, глумліва глядзелі яе лупатыя вочы. Зноў паўставаў у думках брат Слаўка, назойліва соваў Паўлу Алегавічу пухлую папку з рукапісам, напіраў, гарлаў, пырскаў слінаю.

Зрэшты, перад самым світаннем Багатка зайшоў у хату і на гадзінку прыснуў.

З Мінска выехаў каля васьмі раніцы. А для таго, каб сесці на гомельскі цягнік, давялося, устаўшы ў шэсць, абы-як перакусіць і трухаць па росным ранішнім лесе тры кіламетры да электрычкі. Балазе ў гэтым напрамку электрычкі хадзілі часта і давозілі да сталічнага вакзала за якіх дваццаць хвілін.

На гэты раз дарога далася Паўлу Алегавічу надзвычай цяжка. Ужо з дзевяці гадзін раніцы ўстанавілася звыклая дзённая спёка, і ў вагоне стала не прадыхнуць. Да таго ж — жудасная цесната, бо ў панядзелак раніцай многія кіравалі з лецішчаў у гарады, каб паспець на работу. Асабліва тыя, хто працаваў у другую змену на заводах Асіповіч, Бабруйска, Жлобіна. Гэтыя людзі садзіліся па дарозе. Зрэшты, ужо ў Мінску на пероне віраваў вялізны натоўп. І ўсё ж Багатку ўдалося заняць выгоднае месца ў агульным вагоне, ля акна, па ходзе цягніковага руху. Так, унураны ў акно, ён трываў вонкавыя шумы і задуху да самага Бічава.

Праўда, на паўдарозе выйшаў адзін канфлікт, у які ўлез Павел Алегавіч. Недзе за Мар’інай Горкай селі ў вагон трое маладзёнаў, прадраліся праз таўханіну і палезлі на верхнія полкі таго адсеку, дзе сядзеў Багатка. Адзін з іх заняў цэлую полку, улёгшыся ўздоўж, а двое другіх размясціліся на процілеглай, прычым з-за цеснаты перакінулі ногі да таварыша, па-над галовамі ніжніх пасажыраў. Мала таго, пачалі гэтыя пятнаццацігадовыя малайцы голасна размаўляць, перасыпалі гамонку мацюкамі і выбуховым рогатам. Пасажыры знізу, суседзі Паўла Алегавіча, былі людзі пажылыя, адна кабета — з унучкай. Гэтай жанчыне яўна не падабалася, што дзіцё слухае гэткую адборную лаянку, але зрабіць заўвагу расперазанцам яна насмелілася не адразу. Калі ж папрасіла малайцоў «не выражацца», то яны не толькі не прыкрылі раты, а, наадварот, узмацнілі сваі галасы. Адзін дык наогул паслаў, праўда, нягучна, суседку знізу куды падалей. Аднак толькі ён гэта прамовіў, як Багатка, што дагэтуль абыякава глядзеў у акно, спружынай ускочыў з месца, схапіў таго хлапца за нагу, ды тузануў, ды трасянуў, ды перахапіў за кашулю і пагразіў выкінуць на наступнай станцыі. Барвовы ад шалу, з узмакрэлай лысінай, на якой рэзка выступілі сінія жылы, з перакошаным тварам, Павел Алегавіч так застрашліва падзейнічаў на хлапцоў, што тыя нібыта знямелі. Ва ўсякім разе, да Бічава, пакуль вылез Багатка, іх зусім не было чуваць.

Ад вакзала і па меры набліжэння да братавага дома трывога ў душы Паўла Алегавіча нарастала. Апошнія сто метраў ён ужо не ішоў, а бег.

У дзверы званіў працягла, нервова. Але, што дзіўна, не паспяшалася братавая знасцежыць перад ім дзверы, горш таго, не адчыніла наогул. Прадчуванне чагосьці кепскага і непапраўнага авалодала ў тую хвіліну Паўлам Алегавічам. Стрымгалоў кінуўся ўніз па лесвіцы, выскачыў на ганак, азірнуўся. На двары, як найчасцей і бывае ў гэтым маланаселеным доме, нікога не было. Туліліся да штыкетніка нізкарослыя вішні і слівы, на працягнутых наўскос шнурах сохла бялізна, у пясочніцы адзінока тырчаў забыты дзіцячы шуфлік. І ўсё гэта палівала зыркае і напорыстае, паўдзённае ліпеньскае сонца.

«Чорт ведае што такое! Я ж сказаў, якім цягніком прыязджаю! — сердаваў Багатка, усё яшчэ аглядаючы пустэльны падворак. — І што мне зараз рабіць?»

А рабіць заставалася, па вялікім рахунку, адно: ісці да бліжэйшай тэлефоннай будкі і званіць пляменніцы Ксені. Не тырчаць жа, сапраўды, перад пад’ездам, каравулячы Вольгу Ігараўну.

Багатка ўжо шыбаваў цераз двор, калі з брамкі, праз якую ён мерыўся выйсці, выскачыла братавая. Заплаканая, узбуджаная, спалатнелая, з круглымі напалоханымі вачыма, яна, убачыўшы Паўла Алегавіча, растапырыла рукі і ўпала яму на грудзі.

— Ён сышоў! — скаланалася яе худасочнае цела ў Багаткавых абдымках. — Ён мяне кінуў, Паш! А-ы-і-й!

— Што? — Павел Алегавіч, схапіўшы за плечы, рашуча адарваў яе ад сябе. — Дык ён знайшоўся?!

— Знайшоўся-я-я! — крывіла ў плачы Волька свой і без таго непаглядны твар. — Знайшоўся, паразіт! Спакойна сабе на работу сёння прыйшоў. А я ўжо ў морг званіла, заяву ў міліцыю падала-а-а.

— Пачакай! — строга прамовіў Багатка. — Дык ты з ім гаварыла?

— Я гаварыла! Ды ён са мной гаварыць не жадае! Уй-ы-і! — Вольгу Ігараўну здушыла гарлавая спазма.

— Ну? — падганяў яе дзевер.

— Ён ска-ска. сказаў толькі, што сышоў да іншай жанчы-ын-ны-ы. — Гора братавай было несуцешным. — Паш, давай пабяжым у школу, ён яшчэ там! Адгавары яго, Паш, вярні ты старога боўдзілу!

— Не, любка мая, — з раздражненнем прагаварыў Павел Алегавіч, — зараз я нікуды не пабягу, а спярша мы зойдзем у кватэру і там спакойна, без агорклых тваіх істэрык, пагаворым.

— Дык ён жа сыдзе, Паш, — маліла яго Вольга Ігараўна, — я ж не ведаю, дзе ён цяпер жыве-е-е. А-у-ы-і! — Яна зноўку зайшлася плачам.

— Ну і халера з ім! — гаркнуў узлаваны Павел Алегавіч. — Аб’явіўся, дык нябось не падохне! А ну хадзем у кватэру, хопіць тут гледачоў збіраць! — Ён кіўнуў на вокны дома. — Хочаш, каб усё наваколле пра твае нягоды пляткарыла?

Ён схапіў братавую за руку і пацягнуў да пад’езда. Няшчасная жанчына, як падстрэленая птушка, крывым подскакам валаклася за ім.

У кватэры Багатка шпурнуў сваю торбу на абутковую паліцу, скінуў туфлі і рушыў у пакой Вячаслава Алегавіча. Дэманстратыўна разваліўся ў крэсле, паклаў нагу на нагу.

— А вось цяпер слухаю цябе, — дзелавіта зірнуў ён на Вольгу Ігараўну, што ўвайшла ўслед за ім і стаяла, камечачы рукамі сукенку.

— А? — нервова перасмыкнулася яна.

— Слухаю, кажу, — паўтарыў Багатка. — Выкладай па парадку, што з вамі здарылася.

— Дык Слаўка ж сышоў. — разгублена прамовіла гаспадыня.

— Як сышоў, куды, — сурова дапытваў яе Павел Алегавіч, — з якой мэтай сышоў, што з сабой узяў? Далажы.

— Я ж табе казала — да жанчыны, — рахмана адказвала сіня-бледная Вольга Ігараўна.

— Цудоўненька! Малайчына! — тэатральна ўсклікнуў Багатка. — А рэчы, якія ўзяў гэты зухаваты хлопец, гэты бравы залётнік, га?

— Не. Папкі толькі, рукапісы свае. Я шчэ ўчора заўважыла. А па рэчы ён сказаў. — тут Вольга ўсхліпнула, — сказаў, што па рэчы свае чала­века прышле.

— Ах вось яно як! Ай малайчына, ай зух! — працягваў куражыцца Павел Алегавіч. — А ты — дурніца, набітая, кончаная дурніца. — Голас яго пасур’ёзнеў: — Ты гадамі здзьмухвала парушынкі з гэтага юрода, запабягала ды танчыла — значыць, цяпер крыўдуй на сябе. А такіх людзей, любка мая, трэба ў шорсткіх рукавіцах трымаць. Уразумела? Не? Іначай яны абавязкова табе «аддзячаць». За дабрыню тваю і лагоду.

— Ай, Паш!.. — расцірала слёзы па зморшчаным твары братавая.

— Вось табе і «Паш»! — перадражніў яе Багатка. — Вось табе і хрэн з перцам. Атрымала? А цяпер румзай, хныкай, локці грызі. Ды не паможа. Раней трэба думаць было, калі перад гэтым эгаістам на пару з дачкой вытанцоўвалі. Ды Ксюха, відаць, разумнейшая за цябе аказалася. Выскачыла замуж — і бывайце здаровыя. Да мужа прыляпілася, ад бацькі схавалася. Правільна! — Павел Алегавіч размахваў рукамі, соўгаўся ў крэсле. — Або ты не ведала, недарэка, што так бывае? Га?

— Што, Паш? — прашаптала Вольга.

— Не ведала, што старыя кабялі кідаюць жонак, каб жыць з маладзейшымі?! — ужо крычаў, злосна ўтаропіўшыся на гаротную жанчыну, Багатка. — Не ведала, я пытаюся ў цябе? Не?! Усё ты ведала, бо і кніжкі чытаеш, і кіны глядзіш, і жывеш на Зямлі — не на Месяцы. Але, пэўна ж, думала, што гэта цябе не тычыцца, што гэта толькі з іншымі, дрэннымі, людзьмі адбываецца. Не, любка, — саркастычна ўсміхнуўся ён, — адбываецца гэта пераважна з харошымі, добрымі, памяркоўнымі. Ад такіх вось станоўчых, як ты, і сыходзяць мужы — у падзяку за тое, што ты перад ім трыццаць гадоў завіхалася!

Вольга Ігараўна бездапаможна глядзела на Багатку. Гэтая пакора крыху змякчыла ягоны гнеў.

— Дык вось, сястрычка, — сказаў ён, крыху памаўчаўшы. — Я, канешне, схаджу ў школу і сустрэнуся з братам. Не таму, што я хачу табе дагадзіць. І не таму, што хачу яго абразуміць. Больш таго, прызнаюся, што з гэтай хвіліны ён стаў мне настолькі брыдкі, што я і бачыць яго не жадаю. — Павел Алегавіч кашлянуў, зрабіў паўзу. — Пагутару я з ім толькі дзеля таго, каб, гледзячы ў яго бессаромныя вочы, давесці сваю пазіцыю. Разумееш?

— А?

— Давесці, любка мая, сваё стаўленне да ягонага ўчынку. Патлумачыць, што з гэтага моманту я яму — не памочнік. І хай больш на мяне не разлічвае, калі што з ім здарыцца.

— Паша.

—Я пяцьдзесят пяць гадоў—Паша! — абарваў гаспадыню госць. — І столькі ж, дарэчы, гадоў я брат гэтага ідыёта! Я стаміўся з ім ваяваць. І абрыдла! А таму, вось як на духу гавару: сустракаюся з ім апошні раз.

Запанавала маўчанне. Толькі цікаў на апусцелым братавым стале грувасткі гадзіннік.

— Дык ён і машынку забраў? — заўважыў Павел Алегавіч адсутнасць на стале пішучага апарата.

— Не, я яе на крэсла прыбрала. — Вольга паказала рукой — куды. — Пыл выцірала, забылася на месца паставіць.

— Пыл яна выцірала! — перадражніў Багатка. — І нават таго не ведаеш, што, калі чакаеш чалавека, нельга за ім прыбіраць. Эх ты!

Вольга Ігараўна толькі роспачна панурыла голаў. Яна ўсё працягвала недарэчна тырчаць перад Паўлам Алегавічам.

— Ды сядзь ты, яй-бо! — нарэшце сказаў ёй госць.

Братавая апусцілася на дбайна засланы мужаў ложак. Аддана паглядзела на дзевера.

— Дык, кажаш, пісаніну сваю забраў?

— Ага, нідзе няма, Паш. Усё абшукала, — кіўнула Вольга Ігараўна. — Адразу і не заўважыла, што рукапісаў няма. А потым убачыла, што ён іх забраў, і ўзрадавалася. Значыць, думаю, хоць не раптоўна прапаў, не забілі, — яна ў каторы раз усхліпнула і заплакала.

— Ага! Вось, выходзіць, як ён рукапіс свой ацаніў. Больш за жонку! — Багатку ўсердзіла Вольгіна ўсхліпванне, і ён зноў зрабіўся бязлітасным. — І, канешне ж, новая яго сяброўка ў захапленні ад яго навуковай працы, ад яго светлага генію! Ну-ну. Слухае, нябось, Слаўкавы трызненні з адкрытым ротам. А сама, сцерва, прыкідвае: хай сабе і немалады, хай з урэзаным страўнікам і нямоглы, а ўсё ж мужык. Я вашу, — ён зіхатнуў вачыма на Вольгу, — пароду ведаю. У новай яго пасіі, нябось, і дзеці ёсць. А ён ім — падмога. Га?

— Не ведаю я, Паш, нічога не ведаю. — Г аспадыня беспаспяхова змагалася з плачам; выцірала слёзы адваротам сукенкі. — Можа, усё-такі пойдзеш зараз, а? А то ён са школы сыдзе. Калі ўжо не сышоў. Гадзіна ж ужо, — кіўнула яна на будзільнік.

— Ладна! — Павел Алегавіч рэзка адштурхнуўся ад падлакотнікаў, устаў. — Але памятай, што я нічога не абяцаю і што гэта ў апошні раз.

У калідоры, абуваючыся, ён узяў Вольгу Ігараўну за руку і сказаў па-сяброўску:

— Не бядуй, сястрычка. Не варты ён, каб з-за яго пакутавалі. — І ўжо зусім на парозе кватэры: — Сядзі на тэлефоне і нікуды не адыходзь. Дарэчы, дачцэ не забудзь пазваніць. Ці, можа, яе бацькаў лёс ужо не хвалюе?

І выйшаў. Худы, жылісты і рашучы.

Жвава застукалі пад яго нагамі драўляныя прыступкі.

19

Да школы было чатыры кварталы, два да цэнтральнай вуліцы і два за ёю. Павел Алегавіч рушыў шпаркай хадою — пад таполевымі прысадамі, затым — пад заценню прыватных садоў, паўз платы, і далей, перад самай школай, пад ліпамі ў скверыку.

Зайшоў ва ўтульны дзядзінец. Прамыя сцяжыны з пабеленымі бардзюрамі праразалі ахайную, з раўнютка скошанай травою пляцоўку. Сама будыніна ўяўляла сабою трохпавярховую камяніцу, пафарбаваную ў жоўты колер. Фасад, з двума ганкамі па баках, глядзеў на Паўла Алегавіча. Ззаду, ён ведаў, ад галоўнага корпуса адыходзяць два крылы — спартыўная зала і майстэрня. Па-за імі знаходзіцца школьны стадыён: футбольнае і баскетбольнае палі, турнікі, лёгкаатлетычныя дарожкі, пясок для скачкоў у даўжыню. Калісьці, гадоў сорак таму, лётаў падлетак Павел Багатка па гэтым стадыёне, ганяў мячы, тужыўся на перакладзінах. Ён вучыўся ў гэтай школе з сёмага па дзесяты клас. Тут на той час былі лепшыя выкладчыкі ў горадзе, і вучні старэйшых класаў, хто мерыўся паступаць у ВНУ, па магчымасці сюды пераводзіліся.

Багатка ўзбег на даволі высокі правы ганак (левы ўваход аварыйны, закрыты), адчыніў грувасткія дзверы. Знаёма дыхнула прахалодай цяністага памяшкання, пачуўся гнілаваты пах анучак, якімі шаруюць падлогу.

У дзяжурцы сядзела «тэхнічка» цётка Адэля. Падслепаватая старая пазнала Паўла Алегавіча не адразу, хоць ён дагэтуль неаднойчы тут бываў, завітваючы да брата. Прыйшлося тлумачыць, хто ён і з якой мэтай. Успомніўшы, нарэшце, Багатку, «тэхнічка» змяніла строгі выраз свайго твару на ветлівы, але паведаміла сумную навіну: Вячаслаў Алегавіч якіх пятнаццаць хвілін таму пайшоў са школы.

— Ну вы праверце, канешне, схадзіце наверх, — параіла падабрэлая Адэля. — Бо я на пяць хвілін адыходзіла. Можа, вярнуўся.

— А гэта ў якім кабінеце, бабуля?

— Дык у дзвесце чацвёртым, налева ад лесвіцы.

— Дзякуй.

Павел Алегавіч рушыў па пустэльным гулкім калідоры, падняўся па сцёртых прыступках. Ішоў маршрутам свайго юнацтва. Помніцца, як аднаго разу менавіта на гэтай лесвіцы падставілі добрыя таварышы яму падножку, і ён здзейсніў жахлівы палёт паміж трэцім і другім паверхамі. Зламаў ключыцу і паўтара месяца цягаўся на заняткі ў страшэнна невыгодным гіпсавым гарсэце, з недарэчна ўзнятай рукой. Таварышаў, якія яго скалечылі, не выдаў. За што гэтыя «чулыя» людзі ўвесь час, пакуль Павел пакутаваў у гіпсе, мардавалі яго насмешкамі, дражнілі за няўклюднасць, а то і злёгку штурхалі. Дужа ім было цікава паназіраць, як бразнецца на дол аднарукі.

Вось выхад на другі паверх. Позірк направа — казарменная прамізна калідора, строгасць зачыненых дзвярэй, у тарцы — святло з вузкага акна. Позірк налева — тое ж самае, адно ў калідоры ёсць пашырэнне: з аднаго боку няма кабінетаў, гэта пляцоўка для ўсялякіх лінеек і сходак. За пляцоўкай — зноў кабінеты абапал калідора, і так да тарца, дзе такое ж акно і туалет. З тым акном звязаны непрыемныя ўспаміны. Перад летам, калі яно зазвычай знасцежана, на пераменках забаўляліся яго аднакласнікі тым, што выбіралі якую ахвяру, гуртам валаклі да акна і звешвалі, трымаючы толькі за ногі. Паверх быў другі, унізе бетон і метраў шэсць лёту. Адпусцяць няўзнак — і ты, калі не заб’ешся, зламаўшы шыю, то з вялікай верагоднасцю будзеш пажыццёвым калекам. Дык вось аднаго разу падвесілі так і Паўла. Калі цягнулі да акна, крычаў ён як рэзаны. Калі ж апусцілі і з рогатам трымалі за ногі, маўчаў як мыш. Ведаў, хлопцы штурхаюцца, узбуджаны; трымаюць як быццам усе, але бескантрольна, і таму можна сарвацца ў любую секунду. Так вусцішна яму ніколі ў жыцці не было.

Праз пару дзён, падпільнаваўшы ў туалеце зачыншчыка, хлопца даволі дужага і нахабнага, дзевяцікласнік Павел доўга і грунтоўна яго калашмаціў. Ён больш не хацеў быць падвешаным, не хацеў паламаць хрыбет на пацеху гэтаму быдлу. А таму меў бясспрэчную псіхалагічную перавагу над тым хлопцам, які адно абараняўся ад Паўлавых наскокаў і прыніжана прасіў літасці. Біў Багатка кулакамі ў жывот, у грудзіну, а таксама туфлямі — па каленях, галёнках. Твар не кранаў.

.Павел Алегавіч таргануў дзверы, заглянуў у клас. Пустата. І душна — фрамугі зачынены. Сонца струменіць скрозь шыбы, асвятляе абшарпаныя парты, мурзатую дошку, сцены з партрэтамі розных вучоных. На адной парце ляжыць забыты пенал, на стале настаўніка — кіпа газет, спісаны аркуш паперы. Багатка ўзяў аркуш у рукі і пазнаў почырк брата. Так і не навучыўся ён разбіраць братавы каракулі, а таму тэкст застаўся для яго збольшага незразумелым. Паклаў назад на стальніцу.

Зірнуў у акно. На школьным стадыёне ўвіхалася купка галубоў. Адны футбольныя вароты былі без верхняй перакладзіны. Бязлюддзе. І ўвогуле, ва ўсім адчуваўся заняпад, недагледжанасць. Сухавей гарэзна ганяў па пляцоўках паперчыны і поліэтыленавыя мяшкі. Там-сям валяліся пустыя пластмасавыя пляшкі і бляшанкі з-пад ліманаду. За палову лета стадыён добра зарос травою.

Праз колькі хвілін Багатка пакінуў школу і рушыў убок цэнтральнай вуліцы. Там ён завітаў у краму, выпіў у кулінарным аддзеле дзве шклянкі бярозавага соку, купіў пачак цыгарэт, а тады выйшаў і пакіраваў да гарадскога парку.

Гарадскі парк межаваўся з цэнтральнай вуліцай, а тылам выходзіў на рачны спуск. Павел Алегавіч выбраў сабе лаўку так, каб бачыць вуліцу і адначасова быць у цяньку. Запаліў цыгарэту, адкінуўся на спінку і так, млява цікуючы за рухам машын і пешаходаў, прыкідваў, што яму рабіць. Спачатку, калі не застаў брата ў школе, падумаў, што і добра — сёння ж паедзе дамоў, і хай яны без яго разбіраюцца, гары яно гарам. Цяпер жа пачало накіпаць раздражненне і нарастала злая рашучасць усё ж такі даць Слаўку заслужанага прачуханца, выказаць усё, што ён пра яго думае. А то выходзіць, што дарма душыўся дзвесце кіламетраў у цягніку, дарма пёрся ў школу. Не, Павел Алегавіч прывык усё даводзіць да лагічнага заканчэння. Якім бы горкім гэтае заканчэнне ні сталася. І яшчэ, калі выкурваў трэцюю запар цыгарэту, прыйшла ў галаву ідэя вось зараз жа, неадкладна, схадзіць да пляменніцы і пагаварыць з ёю як след. Ну зусім не задавальняла Багатку пазіцыя, якую абрала Ксеня адносна бацькі. Маўляў, мая хата з краю. Не, шаноўная, гэтак не атрымаецца, сердаваў Павел Алегавіч. Не выйдзе ў цябе схавацца ў сваёй шкарлупіне і пераваліць усё на матулю. Багатка не любіў хітрахвостых. Акрамя таго, моцна злаваў яго гэты хлюст, Ксенін муж. Прыгажунок, за якога непаглядная ад прыроды пляменніца восем гадоў таму ўчапілася мёртвай хваткай. Ідала сабе зрабіла з яго, дагаджае, посцілкай сцелецца. А яму, шэльме, толькі таго і трэба. Адчуў, паразіт, што ён каштоўнасць вялікая, і зафілоніў. Перыядычна кідае працу, хандрыць, нібыта прыхворвае, а пляменніца тады перад ім сюсюкае: Артурчык (так яго зваць), можа, табе таго, можа, табе гэтага? Пару разоў, ужо пасля смерці бацькі, сутыкаўся з гэтым Артурчыкам Павел Алегавіч у кватэры брата. Прыйдзе героем, зойме лепшае крэсла, чакае, пакуль перад ім стол накрыюць, і філасофствуе. Урад, маўляў, дрэнь, людзі — дзярмо, дый жывём мы, кажа, няправільна. Не стрываў раз Павел Алегавіч, асадзіў гэтага дармаеда, паўшчуваў і нават прыкрыкнуў сярдзіта. Дык пляменніца кошкай ускінулася на дзядзьку, гатовая была кулачкамі сваімі кашчавымі Артурчыка абараняць. Завішчала, заскандаліла, залямантавала, каб ніхто не смеў абражаць яе мужа. А Багатка і сказаў жа ўсяго, што ў таго «малако на губах не абсохла, каб старэйшых вучыць». Пакрыўдзіўся Артурчык, ганарліва ўзняў свой грэчаскі нос і больш з Паўлам Алегавічам у той вечар не размаўляў. Дый ладна, халера з ім.

А вось зараз прыгадаўся той выпадак і перапоўніў чашу цярпення, і закарцела Паўлу Алегавічу ўсё пляменніцы выказаць. Так, пайсці зараз да свайго дома, уламацца ў кватэру і наскандаліць. А то лоўка ўладкаваліся там яны, адгарадзіліся бетонам, песцяцца. Гэта што ж выходзіць, пажылы дзядзька павінен ейнага бацьку лавіць ды ўгаворваць, каб той не сваволіў, каб адумаўся і вярнуўся дахаты? А яна, Ксеня, будзе бяздзейнічаць?

Багатка рэзка ўстаў з лаўкі, таропка пайшоў па сцяжынцы. На хаду шпурнуў недакурак у перапоўненую паркавую сметніцу.

Трэба сказаць, што ад раёна, дзе жыве брат, да дома пляменніцы было даволі далёка. Бо знаходзіліся яны на розных берагах ракі, і даводзілася, каб дайсці да моста, рабіць велізарны крук. Дабірацца ж на аўтобусе, якога немаведама колькі прачакаеш, Багатка не захацеў.

...Ужо непадалёк ад дома пляменніцы ўбачыў тэлефонную будку, і кальнула: а трэба ж пазваніць братавай, паведаміць, што не спаткаўся са Слаўкам. Але тады прыйдзецца сказаць, куды ён кіруе. Даведаўшыся, Вольга можа адразу пазваніць дачцэ, папярэдзіць. А гэтага Павел Алегавіч не хацеў. Меркаваў заявіцца да Ксені раптоўна, як той казаў, агарошыць.

Зрэшты, падымацца ў кватэру Багатку не давялося, паколькі пляменніца была на дварэ. Сядзела на лавачцы і гутарыла з мажной кабетай у квяцістым капелюшы. Паблізу гарэзавалі дзеці, сярод якіх Павел Алегавіч угадаў сына Ксені — шасцігадовага Колю. Угадаў не па знешнасці, а па тым, што малы, пакуль Багатка рушыў праз двор, падбег на секунду да маці, а тады зноўку паскакаў у сваю шумлівую сябрыну.

Павел Алегавіч абрынуўся на Ксеню, як бравы казак. Яшчэ не дайшоўшы да яе чатырох метраў, крыкнуў:

— Прывітанне, пляменніца! Як адпачываецца, як гуляецца, як увогуле на белым свеце жывецца? — І, не паспела яна апамятацца і адкрыць рот, дадаў: — Дзе твой бясцэнны бацька, можа, падкажаш?

Пляменніца ўскочыла з лаўкі, бянтэжліва зірнула на сваю суразмоўніцу, прамармытала:

— Жана Усеваладаўна, выбачайце, гэта мой дзядзька. Нам трэба пагаварыць. Прабачце. — І павярнула пабялелы ад злосці твар да Паўла Алегавіча. — Давайце адыдземся.

Яна рашуча пайшла па сцяжынцы ўбок суседняга дома. Багатка рушыў за ёй. Спыніліся ля дрэва, што расло каля пляцоўкі, дзе паркаваліся аўтамабілі. Ксеня стала спінай да камля, акінула дзядзьку нядобрым позіркам, сказала суха:

— Ну вы без скандалу не можаце, праўда? Навошта гарлаць на ўвесь двор?

Перш чым адказаць, Багатка адзначыў, якая ж яна непрыгожая: такія ж

невыразныя формы, як і ў Вольгі, і выглядае значна старэй за свае дваццаць восем; худая, напятая, нервовая.

— А гарлаў я, шаноўная, таму, — прамовіў нарэшце Павел Алегавіч, — што дзіўна мне бачыць, як ты песцішся ў цяньку і мянташыш языком з бабамі, калі бацька твой дарагі і адзіны з дому сышоў! Неяк, прабач, гэта мяне заняёмчыла.

— А што, па-вашаму, я павінна рабіць? — узялася ў бокі, наморшчыла лоб пляменніца. — На вушах стаяць? Дык не буду!

Дзядзька з пагардай агледзеў яе сухенькую ваяўнічую постаць.

— На вушах, любка, канешне, стаяць не трэба. А вось быць у гэты час з маці, маральна яе падтрымліваць і намагацца бацьку вярнуць — абавязана.

— Я нічога нікому не абавязана, ясна?! — Тут пляменніца ўбачыла, што сын Коля аддзяліўся ад купкі хлопчыкаў і пабег да яе, і закрычала: — Сынок, гуляй, гуляй, мой харошы, мама зараз падыдзе!

Яна відавочна не хацела падпускаць Колю да дзядзькі — як да чумнога.

Малы недаверліва спыніўся, пастаяў колькі секунд, крутануўся і памчаўся назад.

— Дык што вы ад мяне хочаце?! — з выклікам зірнула Ксеня на Паўла Алегавіча.

— Я хачу даўмецца, Ксюха, адкуль ты такая пайшла. Хаця, не, не трэба, не адказвай! — заспяшаўся ён апярэдзіць пляменніцу, якая ўжо прыадкрыла рот. — Мяне азарыла: ты дрэнная копія свайго бацькі, майго брацельніка. Такая ж кончаная эгаістка. Такая я ж самаўлюбёная пустышка.

— Замаўчыце! — прыдушана ўсклікнула Ксеня. На яе бледным твары праступілі несіметрычныя чырвоныя плямы.

— Адным вы розніцеся, — Багатка не замаўчаў, а, наадварот, узмацніў голас. — Мой брат нікога, апроч сябе, не любіў і нікога вакол не бачыў. А ты любіш двух: свайго сына, а яшчэ больш — мужа, гэтага лайдака і надзьмутага дурня.

— Ах вы падлюга! — віскнула Ксеня, дрыжучы ў шале. Здавалася, яна гатовая была ўчапіцца дзядзьку ў рэшткі валасоў.

— Але любоў твая таксама эгаістычная, бо любіш ты свайго мужыка настолькі, наколькі ненавідзіш усіх астатніх. Па табе, хай усе чужыя падохнуць, а ён жыве. Ды так не бывае! — Тут Павел Алегавіч раптам зрабіўся грозны, падаўся да пляменніцы і схапіў яе за руку. — Ды так не ўдасца, каб усе падохлі, а вы ацалелі. Мала таго, не бывае так, каб усім было дрэнна, а вам раскошна. І папярэджваю, — ён тузануў Ксеню за локаць, — калі ты будзеш так адносіцца да маці і надалей, то займееш вельмі вялікія непрыемнасці.

— І што, што вы мне зробіце! — Пляменніца тарганулася, выслабанілася, злосна тупнула ножкай. — Начхаць мне на вас!

— А вось чхаць ты не спяшай, даражэнькая, — усміхнуўся Багатка, — а лепей астынь і ўспомні, што кватэра, у якой гаспадарыць твой хрэнаў Артурчык, і мая таксама. Не забывайся! — Апошнія словы ён прагаварыў вельмі акцэнтавана. — Мне, канешне, яна і дарма не патрэбная. Але, любкагалубка, калі ты заняла пазіцыю «мая хата з краю», то вось на злосць зраблю так, што і хаты гэтай у цябе не будзе. Адаб’ю, па судах зацягаю. Уцяміла? Не? Я, Ксюха, у такіх справах зацяты. І пераедзеце вы зноў у нягеглы дамок, у халупу. Бо лепшага зняць твой бяздарны муж не агорае — для гэтага грошы трэба ўмець зарабляць. Вось такія, любка мая, пірагі.

Пляменніца са спалохам і агідай, як на вужаку, глядзела на Паўла Алегавіча. У яе нібы заняло мову. Толькі худыя кісці рук снавалі па сукенцы і камячылі яе, ды дрыжалі тонкія вусны.

— А таму падумай, шаноўная, як табе быць, — настаўленча доўжыў Багатка. — Можа, не варта са мной заядацца? Га? І, можа, варта праявіць чалавечнасць і паспагадаць старой маці? Дый бацьку, хоць ён і дурань, пашкадаваць? А не толькі бегаць з падносамі перад Артурчыкам. Падумай.

На твары пляменніцы люстравалася жудасная ўнутраная барацьба. З адна­го боку, карцела аблаяць дзядзьку апошнімі словамі, а з другога — інстынкт самазахавання, які быў моцна развіты ў гэтай непрыгожай маладзіцы, падказваў маўчаць і не пярэчыць.

— Дык вось, дакладваю, хоць гэта табе і зусім нецікава, — гаварыў Павел Алегавіч строга. — Бацьку твайго я не сустрэў, але не паеду адсюль да таго часу, пакуль яго не вылаўлю і не пагавару з ім сам-насам. Пакуль не выкажу, як і табе, што я пра яго думаю.

Ён павярнуўся і пайшоў. Але праз колькі крокаў спыніўся, скасавурыўся праз плячо і кінуў:

— А пра кватэру — я не жартую. Усё будзе ад цябе, Ксюха, залежаць. — І цяпер ужо пайшоў назусім: па сцяжынцы прама, направа паўз шчыльны хмызняк, затым пад заценню дрэў — і ў брамку, што ў агароджы.

Пляменніца праводзіла яго нейкім загіпнатызаваным паглядам. І калі скрылася з вачэй гэтая брыдкая каравая постаць, то ніяк нельга было сказаць, што Ксеня ўздыхнула спакойна.

Праз хвіліну яна забрала сына з двара і паднялася наверх, дзе яе чакаў каханы Артурчык, які ўжо другі дзень тэмпературыў, капрызіў і загружаў жонку ўсялякімі прыхамацямі.

З дзённіка...

16.07.200*

Ноч. Бічаў. Сяджу, запёршыся ў пакоі брата. За сцяной плача Вольга, і не магу яе бачыць. Ненавіджу румзанне, бяссільныя слёзы, шалею ад іх і магу нагаварыць розных несправядлівасцяў.

Са Слаўкам заўтра сустрэнуся неадменна. Не застану ў школе — абшукаю ўвесь горад, з-пад зямлі выцягну. Страшна сказаць, але такая да яго нянавісць, што гатовы морду набіць. Усё жыццё быў эгаістам і сволаччу. Такая ж у яго і дачка. Во ж дзіўна, як усё дзецям ад бацькоў перадаецца. Ад маці — непрывабная знешнасць, ад бацькі — нежаданне лічыцца з меркаваннямі акаляючых, самаўлюбёная тупасць. А вонкава Ксюха цалкам сваю маці паўтарае: ідал муж, якога трэба песціць-лагодзіць, за якога трэба зубамі трымацца, каб прыгажэйшыя не адбілі. Ды ў гэтай не адаб’еш — вочы выдрапае. Гэта табе не Вольга. І чаму ў жыцці так, што добрыя заўсёды няшчасныя, а благія раскошнічаюць? Хрэн яго ведае. Мабыць, пакуль першыя мямляць, другія ў іх кавалак з рота вышморгваюць.

У пакоі духата жудасная. Адчынена насцеж акно, але ні ветрыку, ні павеву якога. Стаў курыць, дык дым не выветрываецца. Так і стаіць слупам. Унізе нейкія падшыванцы наладзілі гармідар. Пагнаў мацюкамі. Не паслухаліся і аблаялі ў адказ. Пакуль раздумваў, ці спусціцца, каб вушы надраць, — самі зніклі.

Пасля размовы з пляменніцай, дзе нарэшце я выказаў усё накіпелае, да прыцемку швэндаўся па горадзе. Дзе толькі не быў. Кружляў вакол могілак, дзе пахаваны бацькі. Падмывала зайсці, і адначасова адштурхвала нешта. Так і не завітаў. І правільна. І не шкадую. Ненавіджу магілы, і дзівяць мяне людзі, што туды рэгулярна цягаюцца. Значыць, не засталося ў іхнім жыцці нічога цікавага, а ўсё — ззаду, з тымі, хто пад зямлёй. Прах трэба ў полі развейваць. Гэтак і жывым спакайней, і памерлым. Прынамсі не будзе атаясамлівання чалавека з разложаным трупам. Божухна, да чаго ж мы яшчэ дзікуны, калі такога не разумеем.

Пра скандал з пляменніцай не шкадую ні ў якім разе. Наадварот, што называецца, мала даў. Трэба было б наверх падняцца ды Артурчыка пашкуматаць. Самае смешнае, што ў падзяку за яе адданае каханне гэты паршывец, я больш чым упэўнены, падгульвае, і няслаба. Па вочках яго юрлівых масленых бачна. На такіх прыгажункоў бабы клююць. Дый яны ніводнай не прапускаюць.

Але цяперака спакою ім не відаць. Ух і ашаламіў я Ксюху прэтэнзіяй на кватэру! Вядома ж, нічога не буду рабіць, пужануў толькі. Аднак слова не верабей. Вылецела, растрывожыла, скаланула. Так ёй, задзіры, і трэба. Будзе знаць, як дзядзьку падлюгам аблайваць. Цяпер нервуйся, псіхуй, начамі не спі. І Артурчыку так наўпрост адразу не скажаш. Мо дзядзька пажартаваў, а любаму мужу — галаўны боль? Не, упэўнены, што ў сабе будзе насіць. Нават маці пакуль не наскардзіцца.

Ды не шкада пляменніцу ні на грам. Заслужыла. Хай не будзе чэрствай такой.

Перажываю адно за Вольгу. Хоць і чужыя мы па крыві, а фактычна бліжэйшая мне яна, чым і Слаўка, і Ксюха. Ды хай не бядуе. Вернецца гэты боўдзіла праз некалькі тыдняў. Расшалопае яго новая пасія, што гэта за чалавек, і выставіць у адных сподніках. Хто ж так, як Волька, яго глядзець будзе? Ніхто.

А па мне б, дык баба з воза — кабыле свята. Сышоў — значыць, лёгкага ветру табе, шаноўны Вячаслаў Алегавіч. Але ж і назад, дружа, не ўздумай прасіцца. Ды не такая, трасца яго бяры, братавая. Пусціць блуднага сына. Ёй пан патрэбны. Яна па прыродзе сваёй — рабыня і не можа, каб камусьці не дагаджаць. На гэтыя катэгорыі, дарэчы, усё чалавецтва падзелена: на дабрадзеяў і спажыўцоў, на валадароў і нявольнікаў. Не дай Бог такая сям’я, дзе абодва кіраваць хочуць. Гэта не сям’я, а крывавае поле бою. Як у мяне з Веркай. Кахаў я яе калісь? Сумняваюся. Патрэбная была, жаданая як жанчына. Ды гэта па маладосці. А старэеш, прывыкаеш сужыцельстваваць. Тут нават скандалы, звады, нянавісць — як бы дарагія, свае, неадрыўныя. Не можаш, халера, без сужыцеля, які б ён кепскі ні быў. Разводзіцца з ёй і не думаю, бо мы і так у фактычным разводзе. А распачнеш гэтую валакіту, то ў дзяльбу ўлезеш, займееш лішні галаўны боль. Ну яго ў пекла. Дый на дзяцей, гэтых недарэкаў-аболтусаў, калі развядуся, апошні ўплыў страчу. Тады мяне ўніз зусім перастануць пускаць. Лесвіцу прыбяруць, праём замуруюць. Хе-хе. Ну ў цябе, брат Багатка, і трызненні пайшлі. Начныя фантазіі.

А трэба б хоць на трохі заснуць. Каб быць перад размовай са Слаўкам свяжэйшым. Ух і скажу я гэтаму тыпу! Хаця з яго ж, бессаромніка, як з гусі вада.

Гэх, з’ехаць як найдалей! На які востраў?

20

Як ні баяўся Павел Алегавіч праспаць патрэбны час, усё ж абудзіўся а палове дзевятай. Падхапіўся, ускочыў у штаны і, не апрануўшы нават кашулі, памкнуўся ў прыхожую. На кухні гаспадарыла Вольга, было чуваць, як бяжыць з крана вада і соўгаюцца каструлі.

Багатка, не вітаючыся з гаспадыняй, напяў абутак, шчоўкнуў замком, тузануў дзверы і куляй вылецеў з кватэры.

Па горадзе рушыў спачатку трушком, а затым пабег наўзгалопам. Ён нагадваў дзядзьку, які займаецца ранішнімі прабежкамі дзеля здароўя, толькі замест спартыўных штаноў чамусьці адзеў мятыя касцюмныя, а замест красовак — летнія прагулачныя туфлі. З гэтай прычыны многія прахожыя здзіўлена глядзелі яму ўслед.

Вахцёрскую Павел Алегавіч прамінуў імгненна, паколькі вартаўніца цётка Адэля гэтым разам адсутнічала. Стрымгалоў узбег на другі паверх, прамчаўся па калідоры, ірвануў дзверы пад нумарам «204»...

Перад ім адкрылася такая карціна: чалавек сем вучняў, сярод якіх пераважалі дзяўчаткі, прывольна займалі парты бліжэй да задняй сцяны. Пярэднія рады парт, а таксама настаўніцкі стол апанавалі ўсялякія чучалы звяроў, рыб і птушак. На дошцы вісела некалькі яркіх плакатаў. Па гэтых плакатах і вадзіў указкай Вячаслаў Алегавіч, калі ўварваўся брат. Настаўнік так і замёр з узнятай рукой, і на яго самавітым твары, за акулярамі, мільгануў страх.

— Вячаслаў Алегавіч, — сказаў нечаканы госць, вокамгненна ацаніўшы абстаноўку, — выйдзі, калі ласка, на пару слоў. — Ён ветліва ўсміхнуўся дзецям, што скіравалі на яго свае позіркі, і выйшаў з класа.

У калідоры, як толькі браты аказаліся сам-насам, Павел Алегавіч запытаўся сурова і голасна:

— Дык што ж гэта ты, добры чалавек, удумаў, расказвай.

Слаўка зірнуў на яго праз акулярныя шкельцы і з годнасцю прамовіў:

— Што ты маеш на ўвазе, Паша?

— А вось толькі дурку не трэба ламаць, лады?! — пасунуўся да яго Павел Алегавіч і стаў усутыч. — Ты цудоўна разумееш, пра што я кажу.

— Ну спачатку давай адыдзем ад класа, — спакойна прамовіў Вячаслаў Алегавіч. — Бо я бачу, што ты настроены крычаць і скандаліць, а я, прабач, не хачу, каб мае вучні ўсё гэта чулі. — І рушыў налева, дзе калідор пашыраўся і меў шэраг акон.

— Ага! — затэпаў за ім малодшы брат. — Ты не хочаш, каб яны чулі! Значыць, разумееш, што паступіў бессаромна!

— Не я паступіў бессаромна, — адказваў Вячаслаў Алегавіч на хаду, — а ты паводзіш сябе несалідна, калі гарлаеш на ўвесь калідор.

— А як жа мне, шаноўны, не гарлаць, калі ты ўсю сям’ю на вушы паставіў, калі жонка твая начэй не спіць, а я імчуся праз усю Беларусь з табой разбірацца!

Яны дайшлі да акон, Вячаслаў Алегавіч прыхіліўся спінай да прасценка, скрыжаваў рукі на грудзях, ганарліва ўзняў падбародак.

— Ну, цяпер скажы спакойна і толкам, чаго ты ад мяне хочаш, — прамовіў ён.

— Чаго я хачу? — спытаўся Павел Алегавіч, спыніўшыся ў метры ад бра­та. — Хм. Я хачу папрасіць цябе зняць акуляры.

— Што? — здзівіўся Вячаслаў Алегавіч. — Навошта?..

— Хачу паглядзець, што ў цябе з вачамі. Нейкія яны нездаровыя, — сказаў Павел.

— Ды што за глупства! — недаўмяваў брат. — Нармальныя ў мяне вочы. — Ён дурнавата ўсміхнуўся.

— Ну здымі, здымі. Гэта ж дзесяць секунд зойме, — настойваў брат.

— Ну... ладна... калі табе так важна... — Слаўка зняў акуляры. — Хаця не разумею цябе.

— Пакажы-пакажы... — Павел Алегавіч падаўся да брата, уважліва разглядаючы ягоныя вочы. — Так, так, так. А цяпер зірні ўверх, я хачу бялкі паглядзець.

Брат сказеліў зрэнкі дагары.

І тут Павел Алегавіч размахнуўся і знянацку заляпіў Вячаславу Алегавічу поўху. Па калідоры пранёсся гук ладнага плескача. Не паспеў настаўнік ачомацца, як атрымаў і другую, і трэцюю аплявуху. Схапіўся за левую шчаку — тую, якая прыняла ўдары.

— Ты што! — віскнуў ён. — Ды як ты пасмеў! Я...

— Пасмеў, братка, пасмеў, — пацвердзіў Павел Алегавіч, які быў прыкметна шчуплейшы за брата. — А каб не было непаразуменняў, скажу, што першая аплявуха табе — за Вольгу, другая — асабіста ад мяне, а трэцяя — за тваё непраходнае глупства. Уразумеў?

— Ды я. — абурана ўсклікнуў Слаўка. — Я міліцыю на цябе напушчу! Ды гэта ж нахабнае хуліганства!

— А давай, брат! Давай, засадзі брацельніка ў пастарунак. Веру, ты зможаш. Табе — чалавеку, які збрыдзіў жонцы жыццё, а потым папросту кінуў — гэта раз плюнуць.

— Гэта мая асабістая справа, і ты не маеш права ўмешвацца! Мне, калі хочаш знаць, апошнія гады было невыносна з ёй жыць! — Слаўка перабіраў у руках акуляры, поўныя шчокі яго скакалі (левая прыкметна пачырванела). — Я не магу існаваць у атмасферы татальнага недаверу! Я творчы чалавек і не жадаю жыць з зацятым матэрыялістам пад адным дахам.

— А-а-а! — узвіўся Павел Алегавіч. — Вось як ты загаварыў! Матэрыялізм табе, аказваецца, не даспадобы! Гэта, значыць, тое, што Вольга цябе дзесяцігоддзямі абмывала, абшывала, гаршкі начныя выносіла — ужо матэрыялізмам завецца? Цудоўна! А выходзіць, новая твая сужыцелька — асоба высокадухоўная, развітая ды вытанчаная? Якая ж ты пасля гэтага сволач!

— Ты мяне не свалачы! — асмялеў Слаўка. — Права такога не маеш. Гэтая жанчына ў тысячу разоў лепшая за вас усіх. Бо яна мяне разумее, з ёй мне цікава.

— Яшчэ б табе было з ёй нецікава, стары ты кабель! — перабіў яго брат і схапіў загрудкі. — Вось наўскідку скажу, што ёй гадоў сорак. Так?

Слаўка прамаўчаў.

— І яшчэ скажу, што ў яе ёсць байструкі ад папярэдняга хахаля і што твой заробак ім будзе вельмі дарэчы!

— Ты пашляк! — усклікнуў Вячаслаў Алегавіч. — Ды ты ведаеш, што.

— Маўчаць! — гаркнуў Багатка-малодшы, трымаючы суразмоўніка за кашулю. — І яшчэ вось што памятай, браце: калі гэтая маладзіца цябе выганіць вон, то не ўздумай прыперціся да Вольгі з павіннай. Узарумеў?!

— І не падумаю да яе прыйсці, што за лухта!

— А прыйдзеш ты абавязкова, — барвовы, жылісты, з потнай лысінай, напіраў на Славіка Павел, ціснуў да сцяны. — Прыйдзеш як міленькі: абарваны, брудны, абмочаны. Прасіцца будзеш прыніжана. І яна цябе пусціць, паршыўца. — Ён перавёў дух і працягваў: — Пусціць, прыгрэе, аблашчыць. І гэта ты, брыдкі чалавек, ведаеш цвёрда. Таму і сваволіш напрапалую, таму і выдурваешся, што ведаеш — усё даруе табе яна. Ды толькі памятай, брат, — я не дарую. І калі, не дай Бог, даведаюся, што ты да яе вярнуўся, прыеду і ўласнаручна з лесвіцы скіну. — Ён адпусціў братаву кашулю, якую добра памяў.

— Ну наконт гэтага можаш не хвалявацца, — з гонарам прамовіў Вячаслаў Алегавіч. — Назад я не вярнуся, хопіць з мяне. А твая пазіцыя, Павел, мне цяпер зразумелая. І калі ты сказаў усё, што хацеў, то дазволь мне пайсці і прадоўжыць заняткі.

— Ты пойдзеш, калі скажаш мне свой адрас і тэлефон.

— Гэта яшчэ навошта? Здаецца, цяпер мы чужыя людзі. Ты гэта амаль прамым тэкстам сказаў. — Вячаслаў Алегавіч насунуў акуляры і мерыўся ўжо рушыць да класа.

— Гэта не для мяне, а для Вольгі. Я ёй паабяцаў высветліць, дзе ты жывеш. — Павел Алегавіч сашчапіў рукі за спінаю і глядзеў спадылба.

— Не бачу такой неабходнасці. Я меў з ёй учора размову і давёў, што па рэчы прышлю чалавека. Тэлефанаваць жа на маю новую кватэру — гэта толькі непатрэбныя нерваванні. — І пайшоў міма брата: мажны, шавялюрысты, самавіты.

— Гэй, Славік! — пстрыкнуў пальцамі Павел. — А што, калі я зараз нікуды не пайду, дачакаюся заканчэння заняткаў і ўвяжуся за табой следам? Куды ты, радзімы, туды і я. Пабяжыш — і я пабягу. Сядзеш — і я прысяду. Гэтак да самага твайго жытла новага. Г а? Як табе такі варыянт?

— Ты гэтага не зробіш! — павярнуўся Слаўка да брата. Аднак у голасе яго была няўпэўненасць.

— Чаму ж не зраблю, Славік?! Якраз-ткі зраблю. — Павел Алегавіч з лагоднай усмешкай стаў набліжацца да брата. — Што ж мне можа зашкодзіць? Часу ў мяне дастаткова. Бегаю я хутчэй за цябе. Дый, папраўдзе, раззлаваў ты мяне, дружа, вой раззлаваў! Начаваць жа табе ўсё адно прыйдзецца недзе. Так што хочаш не хочаш, а прывядзеш мяне да свае сужыцелькі. Скандальны ж нораў мой ты, браток, ведаеш. Вой насваруся, вой выкажу гэтай жанчынцы ўсё, што пра цябе ведаю. Усе падрабязнасці, так бы мовіць.

— Ты гэтага не зробіш, — прамямліў зніякавелы брат.

— Мабыць, не ўсё ж яна пра цябе ведае, га? — працягваў куражыцца Павел. — Ты ж, нябось, ёй як навуковец прадставіўся, як біёлаг-натураліст. Мо рукапісам яна тваім захапілася, антрапалагічным тваім даследаваннем? Нездарма ж ты яго з сабою забраў. А я, браток, цябе ў іншым святле прадстаўлю — у непрывабным, паўсядзённым, матэрыялістычным святле. Грашкі-грашочкі твае ўзгадаю, заганныя звычкі.

Павісла паўза. На ўкормлены Славікаў твар напаўзала грымаса роспачы. Павел жа прыязненька ўсміхаўся.

— Дый пра мяне, брата твайго, ці ведае твая пасія? — доўжыў ён мардаваць няшчаснага Слаўку. — Характар жа ў мяне не мядовы. Як дазнаецца, што я за чалавек, то, мусібыць, і да цябе свае адносіны перагледзіць?.. Га? Псіхічныя ж адхіленні — яны ў генах закладзены. — Ён замаўчаў, хітра прыжмурыўшыся, назіраў за рэакцыяй брата.

Той стаяў слупам і тарашчыўся праз свае тоўстыя акуляры.

— Што, поўныя штаны налажыў?! — засмяяўся Павел Алегавіч. — Не дрэйф — нікуды я за табой не пайду. Патрэбны ты мне, як ваўку сена. Ідзі да сваіх вучняў, калі можаш чаму-небудзь вартаму навучыць. Бяжы да сваёй каханкі, калі ты ёй так патрэбны. Не стану я аб цябе пэцкацца, не перажывай. — Павярнуўся і пайшоў не азіраючыся.

Вячаслаў Алегавіч, калі брат збочыў на лесвіцу і знік з вачэй, яшчэ з паўхвіліны стаяў на тым самым месцы. Затым прайшоў у прыбіральню, вымыў з мылам рукі, апаласнуў твар, прычасаўся перад люстэркам. На шчацэ, па якой пляснуў гэты нахабнік, дзякаваць Богу не збіраўся ўтварыцца сіняк, амаль што сышла і чырвань.

Прыдзірліва сябе агледзеўшы, настаўнік выйшаў з прыбіральні і скіраваў у клас, дзе яго зачакаліся вучні.

Заняткі працягваліся.

З дзённіка...

17.07.200*

Яшчэ сёння раніцай і падумаць не мог, што тут апынуся. У Гомелі я. На тым беразе Сожа. На пляжы, за мостам. Ужо вельмі позна і цёмна. Рака заціхае. Карыстаючыся ясным заходам сонца, крэмзаю ў нататніку. Ледзь разбіраю літары.

Зранку памчаўся ў школу, застаў Слаўку і меў непрыемную з ім размову. Ды што там непрыемную — ударыў брата па твары! Так і падскочылі пухлыя шчокі, закалыхаліся. І ніколькі не сорамна. Вось жа, паршывец, нам удружыў! Сядзіць ціха, а думае ліха. Яго, аказваецца, даўно Вольга не здавальняла. Ён, аказваецца, жыць у такой абстаноўцы не мог. Але затаіўся, каварны, чакаў, пакуль падвернецца якая спагадлівая ды чулая — да якой прысуседзіцца можна. Ух, ненавіджу такіх людзей. Хоць брат ён кроўны, а не сорамна мне ні слоў гэтых, ні таго, што яго па фізіяноміі пляснуў. Натуралюга хрэнаў! Ад такіх усё зло на зямлі. У іх заўсёды мараль ззаду стаіць. Зарэжуць не маргнуўшы, абы паглядзець, якое ў цябе нутро, абы цікаўнасць сваю наталіць.

Наогул натуралістаў бы перавешаў. Выводзяць новыя пароды жывёл, хваляцца, што паспрыялі агульнаму дабрабыту. Возьмем, напрыклад, свінню. Бегалі яе продкі па лесе, жалуды жэрлі, карэньчыкі. Вольным паветрам дыхалі. А чалавек іх узяў ды ў хлеў запраторыў. У цёмны, смярдзючы. На ўсё жыццё. Я цябе, маўляў, кармлю, а ты радуйся. А што, каб чалавека самога ад нараджэння да скону ў душны катух засадзіць ды прымусіць пад сябе апраўляцца? А потым зарэзаць і зжэрці, смакуючы паляндвічку разам з ненагляднымі сыночкамі-дочачкамі? Вось вам і любасць, і чалавечнасць, і паэзія, ёрш тваю дваццаць! Уся наша высокаўзнёслая культура на банальным мясе трымаецца, на крыві і пакутах бязвінных жывёл. Ды каб проста так забівалі — не, спачатку пасадзяць у клетку, катуюць няволяй, а тады ласкавенька так па горле нажом. А пасля перадачы здымаюць кулінарныя, распавядаюць, як смачней мяса тых замучаных жывёл гатаваць. У фартушках чысценькіх, з нарукаўнічкамі — паласуюць мілыя жанчынкі гэтае мяса нажамі. Затое як хто чалавека заб’е — лямант адразу, войканне. А што гэты чалавек з’яўляецца нашчадкам мучыцеляў зямной фауны, штодзённым пажыральнікам жывой плоці — пра гэта ніхто і не думае. Дык прабач, калі ты штодня кроў і плоць паядаеш, то ўжо не крыўдуй, што нехта і цябе прыб’е мімаходзь. Жах! І чым глыбей задумваешся, тым больш разумееш, што жыццё наша — гэта нейкі згустак крывадушнасці, подласці і насілля.

Ды што гэта я ў філасофію ўдарыўся, далібог. Не пра тое ж хацеў пісаць. Тым больш што паўгадзіны таму сам уволю сала наеўся. Тады ж мяне сумленне не мучыла. Узяў, разгарнуў «ссабойку» — ды з хлебам тое сальцо ўмалаціў. Дарма што разлезлае. Вось так яно, Алегавіч. Не красамоўнічаць трэба, а жэрці добрае сала, як я, ды цешыцца свежанькімі дзяўчаткамі, як Пецька Жыгоцкі. І тады ўсё нармалёва будзе: добры сон, цудоўнае самаадчуванне, светлыя думкі.

Свят, свят, свят (гэта я перажагнаўся), бо нельга нанач імя Жыгоцкага памінаць, як у царкве — д’ябла. Тым больш што ночка ў мяне будзе нялёгкая — пад адкрытым небам, з камарамі ды сырасцю.

Ну дык паясню, як я тут апынуўся.

Гэта ўжо на бічаўскім вакзале стукнула мне ў галаву не ў Мінск ехаць, а ў Гомель. Падумалася, што да яго ж і ста кіламетраў не будзе. А тут і цягнік падыходзіў, а мінскага яшчэ было чакаць і чакаць. Хуценька купіў білет і паехаў.

Гадоў сорак у Гомелі не бываў. А ў дзяцінстве — ці не кожнае лета. Дык вось дай, думаю, наведаю дарагія сэрцу мясціны. Калі яшчэ надарыцца такі выпадак? Можа, ніколі. Гэта як некаторыя людзі, жывучы ў Піцеры, у Эрмітаж не могуць схадзіць. Так і паміраюць, не пабачыўшы гэтай раскошы. Таму што пад бокам яна была. Здаецца, у любы момант можаш пайсці, ды ўсё замінае нешта. Засмоктвае побытавае балота.

Ну гэта — так, лірычныя адступленні. А насамрэч чаму я ў Гомель падаўся? А таму, што праверыць адну штуку хацеў. Мяне ж у дзяцінстве бацькі зазвычай у сярэдзіне лета сюды адпраўлялі. Да дзядзькі Валодзькі, матулінага стрыечнага брата. Слаўка — той любіў у піянерлагерах лета бавіць. А я ненавідзеў іх і маліў бацькоў, якія працавалі і глядзець мяне не маглі, да дзядзькі ў Гомель пусціць. Дзядзька інвалід быў, аднаногі, на пенсіі. Ён мне заўсёды радаваўся. Як і сям’я ягоная — жонка і два сыны.

Дужа любіў я Гомель у сярэдзіне лета. Сонечны, цёплы, у густой зеляніне, з магутнай чыставоднай ракой, з жоўтымі пляжамі. Гэта быў курорт для мяне. Хачу — з суседскімі хлапчукамі па горадзе гойсаю. Хачу — адзін кудысь выпраўлюся, хоць за горад, на далёкія старыкі з вудаю. Парк асабліва любіў, парк над Сожам. Успомніліся мне на бічаўскім вакзале яго велічэзныя дрэвы, цяністыя алеі, ставок з лебедзямі і масток праз яго. А галоўнае, палац успомніўся, што высіцца над ракою. Жоўты, прыгожы, велічны. З ракі яго асабліва добра відаць, з таго берага Сожа.

Адным словам, сеў на цягнік і праз паўтары гадзіны выйшаў у Гомелі. Пахадзіў па вулках знаёмых, у дворыку дзядзькавым пабываў. Чужыя людзі цяперака ў іхняй кватэры жывуць, а дзядзька, лічы, гадоў дваццаць як у зямельцы. Не вытрымаў, бядак, скону малодшага сына ад банальнай ангіны. Дваццаць восем гадоў хлопцу было. Бяда. А за год да таго і цётка мая памерла. Сын жа дзядзькаў, старэйшы, напэўна, у Нарыльску жыве з сям’ёй. Дакладней, павінен жыць. Бо абарвалася ў мяне з ім сувязь гадоў пятнаццаць назад.

Дык вось пра тую штуку скажу, дзеля якой, па сутнасці, у Гомель паехаў. Больш за сорак гадоў таму, будучы падлеткам, схаваў я ў кладцы аднаго дома пятак — манеціну ў пяць тадышніх капеек. Я і раней, разлічваючы наступным годам вярнуцца, манеты ў розных месцах хаваў. Так і тады было. Пятак 1961 года. Запомніў.

Дворык той — у цэнтры горада, у вуглавым доме, на перасячэнні добра вядомых кожнаму гамельчуку вуліц. Там закутак у двары ёсць, паміж сцяной дома і гаспадарчай цаглянай будовай, у якой калісьці дровы захоўваліся. Гэты закутак раней быў зарослы крапівой, бадзякамі ды іншай дрэнню. Я прабраўся туды і паміж другой і трэцяй цаглінай ад выступа, у сёмым радзе кладкі, манетку засунуў. Спадзяваўся праз год дастаць.

І вось сёння, гадзін у пяць вечара, я такі дабраўся да запаветнага дворыка. Праз столькі гадоў! Спачатку збянтэжыўся, пабачыўшы, як ён змяніўся. Гас­падарчай той будыніны — і паміну няма. На яе месцы — пляцоўка і аўтамабілі стаяць. Я туды. Травянога зарасніку ўздоўж патрэбнай мне сцяны таксама нямашака. Усё роўненька, вымецена, вычышчана. Але ж выступ на муры, ад якога я вёў адлік, — той самы. Я вызначыў сёмы рад кладкі, падскочыў і зазірнуў у шчылінку між другой і трэцяй цаглінай. Не відаць нічога. Адшукаў сухую галінку, абскуб і давай калупаць у шчылінцы. Доўга выскрабаў нанесе­ны ветрам пыл і крупінкі цэглы. На бяду каля машын людзі круціліся. Спінай іх падазроныя позіркі адчуваў. Ды, дзякуй Богу, хвіліны праз тры выкаціўся пятачок. Шэра-чорны, запылены. Але ж мой, той самы, 1961 года. Адціраў я яго, ужо з двара выскачыўшы. Радаваўся як дзіцё. Пятачок у кашэль паклаў. Дабяруся дадому, вычышчу да бляску і недзе на відным месцы прыладжу.

Вось такім я глупствам займаўся. Потым з’еў два марожаныя ў скверыку і патупаў убок ракі. Зразумела, у парк завітаў. Пабрадзіў. Народу там цяпер значна больш, чым раней, швэндаецца. Палац, па ўсім відаць, часткова адрэстаўраваны і адкрыты для наведвальнікаў. Ды я туды не пайшоў. Абмінуў і царкву. На тых алеях, дзе раней панавала ціша, цяперака шумяць і гамоняць людзі. І жуюць, жуюць несупынна. Хто марожанае заглынае, хто піражкі, хто салодкую вату на палачках. Непрыемна стала, і таму ля стаўка з лебедзямі надоўга не затрымаўся. Дый лебедзяў тых нешта не ўбачыў. Мо пахаваліся дзе?

І яшчэ я чаму спяшаўся, што ўжо шэсць гадзін стукнула, а хацелася па мосце на той бераг прайсці, на пляж, ды пакупацца ўдосталь. Я ж яшчэ спадзяваўся паспець на вечаровы мінскі цягнік. Але такая катавасія надарылася, што вось на пляжы гарую і неяк трэба скумекаць, як да ранку дабыць.

Канчаю пісаць, бо баліць рука — раз. А па-другое, сцямнела так, што перастаю разбіраць сваю пісаніну. Відаць, заўтра давядзецца дапісваць, як прыбуду на лецішча. А распавесці, што са мной здарылася, трэба абавязкова.

Ну ўсё. Нататнік у кішэнь. Рэчы ў рукі. І гайда ў вербалоз (я там ужо ямку ў нагрэтым пясочку выкапаў).

Не прастыць бы. Ды не быць з’едзеным камарамі.

18.07.200*

Ну вось і ладненька: на лецішчы я, у родных, так бы мовіць, пенатах. Дабраўся больш-менш удала і спяшаюся занатаваць учарашнія гомельскія падзеі, пакуль не забыў. Зараз самая спёка. На тэрмометры трыццаць тры. Ветру і аблокаў няма. Знадворку проста-такі невыносна, таму схаваўся ў хаце. Пакурваю, п’ю калодзежную ваду, ляжу на канапе. У руках агрызак алоўка.

Ну дык вось. Як перайшоў я на пачатку сёмай вечара мост цераз Сож, то падаўся налева, дзе людзей крыху меней. Там фермы высозныя ёсць, частка нясучай канструкцыі. Узыходзячы на мост, паглядзеў на іх, і перад вачыма паўстала карціна з дзяцінства: на гэтую верхатуру лезе хлапчук, адважна, упарта караскаецца; як толькі пабачыў яго, у мяне ногі падагнуліся і страш­на стала нават проста мост перайсці. Моцна мяне, дзесяцігадовага, тады гэта ўразіла — так, што потым кожнага разу ніякавеў перад Сожам і баяўся ўзняць позірк на тыя высозныя фермы. І цяпер, праз сорак пяць гадоў, нешта падобнае перажыў, хоць ніхто на тую верхатуру не лез.

Знайшоў я, значыць, месца на пляжы, распрануўся, ляжу, загараю. Рыхтуюся пайсці акунуцца. А народу не тое што меншае, а, наадварот, усё ідуць ды ідуць на пляж. Гэта, напэўна, пасля працоўнага дня, наўпрост са службы кіруюць. А на мяне чамусьці нейкі ступар найшоў: не магу насмеліцца ў сваіх сямейных трусах перад людзьмі паказацца. Так яшчэ, калі ляжу наўскрай, нішто, а каб да вады метраў дзесяць прайсці — саромеюся. Змагаўся я з жаданнем акунуцца і няёмкасцю, змагаўся ды драмануў. Ненадоўга, відаць, адключыўся, таму што не звечарэла за гэты час. Стаў я азірацца, ачуўшыся, — і нібы ў тумане ўсё. Твары, постаці, нават палац на тым беразе ледзь разбіраю. Ну, думаю, дагуляўся, Алегавіч, сонечны ўдар зарабіў. Але замест таго каб перабрацца ў цянёк, ускокваю і бягу да вады. Дапяў берага — і з размаху нырца. А, хто ведае, на Сажы амаль адразу глыбока, асабліва ў тым месцы, дзе я загараў. Ну і паплыў. Ды так шпарка, што не заўважыў, як на сярэдзіне апынуўся. І тут мяне жах разабраў: што ж я раблю! Стары, перагрэты на сонцы ды яшчэ на сярэдзіну ўспёрся. Сцепануў нагамі, тузануўся, ці не па пояс з вады выскачыў. І выразна бачу наступнае. Перада мной, за паловай шырыні ракі, на ўзгорку, як і належыць, высіцца палац Паскевіча. Промні позневечаровага сонца залоцяць яго. Але ўразіла тое, што голы ён, палац, няма дрэў, што прывычна яго атачалі. Няма паблізу людзей. Панічна зіркаю направа, налева — абсалютна пустая рака. Вада, бетон, пясок, і не відаць ніякае зеляніны. Вой як вусцішна стала мне! Закрычаў, і голас мой адзінока панёсся па роўнядзі. Аслабелі рукі і ногі. Не памятаю, як павярнуўся і пагроб назад, да пляжа. А цела з кожным узмахам цяжэе, ужо не магу галаву высока трымаць, ледзь паспяваю паветра ўцягваць. Так што не бачу, што там на пляжы, — ці гэтак жа пустэльна, як ля палаца. Плыву, а надзея на паратунак гасне, меншае. Неўзабаве перастаў канечнасці адчуваць. Не ведаў нават, грабу ці не. Напэўна ж, гроб, бо як бы інакш на вадзе трымаўся. І раптам заўважаю, што стаю я на цвердзі. Стаю па пояс у жыце. Тут падумалася, што памёр я і ўжо ў тагасвецці знаходжуся. Азіраюся і бачу вакол сябе вялізны жытнёвы палетак. Злева заходзіць сонца, залоціць калоссе, высвечвае крапінкі сініх валошак. Ні ракі, ні палаца і паміну няма. Пабрыў я па жыце. Казыча калоссе голыя грудзі, колюць каляныя сцёблы ступні. І ўжо страху няма. Незямное пачуццё нейкае. Як сонца кранулася лініі далягляду, стаў палетак спускацца ў лагчыну і хутка скончыўся. А за лугавінай убачыў я Сож. Пазнаў і месца, дзе апынуўся. Гэта ў двух кіламетрах ад пляжа, не меней. Тады і спрыт да мяне вярнуўся, і дзелавая разважлівасць. Як жа, апускаецца ноч, а я голы, без рэчаў і грошай, за трыста кіламетраў ад дома! Ух і памчаў я ўздоўж берага — спрынтэры так не бягуць. Заскокваю на апусцелы пляж. І цуд: рэчы мае ляжаць сабе мірненька, на мяжы пясочку і вербалозу, дзе я іх пакінуў. Шусь дрыготкай рукой у кішэнь штаноў: ёсць ён, кашалёчак радзіменькі! І нават пай­ка ў торбе ляжыць. Тут я і павячэраў салам, што яшчэ з лецішча вёз. Аднак жа на вакзал рашыў не ісці, а пераначаваць проста на пляжы. Усё адно да пяці раніцы цягнікоў не прадбачылася. Дый на рацэ спакайней, чым на вакзале. Ліхія чалавекі заўсёды там пажыву шукаюць, дзе людна. А якую пажыву знойдзеш ноччу на беразе? Карацей, зарыўся я ў пясочак пад нізкімі вербамі і, падагрэты знізу, няблага праспаў да світання.

Усю дарогу да Мінска толькі і думаў, што ж са мной адбылося. Ды іначай, як памутненнем розуму, гэта назваць не магу. Зусім не памятаю, як сышоў з пляжа, як на палетак выблукаў. І, наадварот, ясна помню, як у Сож сігануў і плыў да сярэдзіны. Г арэлкай і наркотыкамі зроду не захапляўся. Словам, насланнё нейкае. І страшна, дальбог.

Ну, здаецца, усё неабходнае напісаў. А зараз яшчэ з паўгадзінкі паляжу і пайду жука каларадскага нішчыць. Дужа многа ў маёй бульбе яго, проста пошасць.

21

Апошнімі днямі Юрась Багатка знаходзіўся ў кепскім душэўным стане з прычыны банальнага безграшоўя. Прадзюсер іхняга рок-гурту Сямён Тэрцовіч амаль перастаў плаціць Юрасю. Спасылаўся на фінансавую яму, у якую яны патрапілі, на даўгі. Але галоўнай прычынай — і Юрась гэта ведаў — было даўняе Сёмкава нездавальненне ягонай працай. Не падабаліся прадзюсеру аранжыроўкі, якія пісаў Багатка-малодшы, і ён неаднойчы наўпрост так і казаў. Прычым выказваў гэта Сямён у надзвычай нахабнай, уладарнай манеры. Выкліча ў офіс, разваліцца ў крэсле перад Юрасём, які стаіць слупам, і, пабліскваючы пярсцёнкамі на тоўстых пальцах, распякае на ўсю закрутку. «Барахлом» Юрасёву му­зыку называе, «убоствам», прапаноўвае вучыцца ў класікаў 70-х гадоў, нават касеты настойліва дае і прымушае праслухоўваць. Крыўдна. Ды што мог Юрась парабіць, калі няма ў яго музычнае адукацыі, калі ўсё яго абучэнне саматугам прайшло, з трох акордаў гітарных пачаўшыся, якія хуліган-сябрук паказаў. Дык што ж гэты чортаў Тэрцовіч хоча? Каб самавучка яму музычныя шэдэўры выдаваў? Жадаеш класную музыку мець, то наймі за вялікія грошы якога карыфея, не пашкадуй сваіх зялёненькіх. Ды дзе яму, злараднічаў Юрась, на добрага му­зыку грошай узяць. Слабо яму, таўстапузаму Сёмку. Гэта ён толькі перад падначаленымі герой, а хай паспрабуе не тое што на сусветны — на расейскі рынак сунуцца. Адразу ж карлікам стане, і выспяткамі прагоняць адтуль.

Ужо з месяц як урэзаў Тэрцовіч Юрасю ганарары. Ды што там урэзаў — паловы ад ранейшага не выходзіць. Кажа, напішаш што вартае, тады падвышу заробак. І па плячы паблажліва трэпле. Хе. Ды толькі вырашаць, вартае гэта ці не, сам жа Сёмка і будзе. А мо ён наўмысна прыніжае каштоўнасць Юрасёвай музыкі, каб меней плаціць? Адразу ж пасялілася такое падазрэнне ў душы Багаткі-малодшага.

І асабліва прыкра было, што і гітарыстам, і барабаншчыку, і салістцы Марыне Сямён плаціў, як і раней. Аднаму з хлопцаў нават больш стаў даваць. І міжволі прыходзіла ў галаву балючае: гэта за яго, Юрасёў, кошт у гітарыста Валодзькі долараў пабольшала. Гад ён! А Тэрцовіч — сволач!

Апошняга разу Сёмка наогул нічога Юрасю не заплаціў, калі той прынёс касету з аранжыроўкаю. Праслухаў, скрывіўся, абазваў «пашляцінай» і сказаў, што гэта не пойдзе ў рэпертуар. Касету, аднак, звыклым рухам сунуў у кішэнь курткі. А калі Юрась запатрабаваў яе вярнуць, з ухмылкай паказаў яму дулю. «Ды як жа так! — абурыўся аранжыроўшчык. — Музыку адпрэчылі, а касету сабе бераце. Аддайце!» Зноў ухмылка на поўным Сёмкавым твары, і зноў дуля ў Юрасёў нос. «Дык хоць грошай дайце крыху. Няма ж на што жыць.» — замямліў музыка. «Пісаць трэба добра, тады і грошы будуць, — адрэзаў Тэрцовіч. — А цяпер ідзі, брат, не замінай працаваць». І, ужо калі пануры Юрась пераступаў парог, кінуў: «І на канцэрт не дай Бог не спазніся. Спадзяюся, не забыў, што ты сёння на клавішах? Вось за гэта я табе заплачу. — І раптам падабрэў: — Чакай! Аванс хочаш?» Калі падначалены подбегам вярнуўся да стала, Сёмка нядбайна вышмаргнуў з кішэні штаноў пяць долараў.

А праз тыдзень Юрась даведаўся, што ў студыі ідзе праца з той «адпрэчанай» аранжыроўкай. Сёмка яе проста ўкраў. А каму паскардзішся? У суд? Дык тады Тэрцовіч яго, як шчанюка, на вуліцу выкіне. І куды пасля прыладкуешся? Хто прыме? Юрась жа ў глыбіні душы здагадваўся, што музыкант ён слабенькі.

Сын Паўла Алегавіча пакутліва ўсё перажываў. Галадаць, зразумела, не галадаў, бо дома ў халадзільніку заўсёды было чым пажывіцца. Але ад многіх прыемных звычак прыйшлося часова адмовіцца. Напрыклад, маленькая плос­кая каробачка, да якой Юрась так любіў прыпадаць носам на адзіноце, ужо колькі дзён пуставала. Звыклы за апошнія месяцы да цудадзейнага какаіну, хлопец адчуваў моцны і ўчэпісты дыскамфорт. Дарагія ментолавыя цыгарэты, якім ён раней аддаваў перавагу, давялося змяніць на айчынныя «Гродна» і «Космас». Нямецкае піва ў зручных лёгкіх бляшанках таксама стала пакуль недаступным, і Юрась піў сваё, мясцовага вырабу, вадзяністае, недатрыманае, ад якога збіраліся газы ў страўніку і спараджалі ікаўку.

А галоўнае, стала зусім ніяк з інтымнымі слодычамі, да якіх дужа прызвычаіўся дваццацігадовы Юрась і без якіх адчуваў сябе ну зусім абдзеленым і няшчасным.

Трэба было нешта кардынальна мяняць, і хлопец, пасля даволі доўгіх ваганняў, звярнуўся да заможнай сястры, наважыўся папрасіць грошай. Тамара не выказала цягам тэлефоннай размовы з братам асаблівай радасці ад яго просьбы, але і не адмовіла. Сказала, што выбера час і прызначыць месца сустрэчы.

Сёння яна, нарэшце, згадзілася з ім спаткацца, сказала, куды трэба неадкладна прыехаць. Юрась ахвяраваў сваім пасляабедзенным сном, яшчэ сяготаго з запланаванага недарабіў і, віхрам выскачыўшы з дому, памчаўся да аўтобуснага прыпынку.

Тамара, як і дамовіліся, чакала брата каля парку Чэлюскінцаў, на аўтастаянцы, што ў дварах за крамаю «Кветкі». Сядзела ў машыне разам з кіроўцам.

Калі Юрась таргануў запёртыя дзверцы, яна націснула кнопку і ўпусціла яго на задняе сядзенне. Вадзіцелю ж загадала:

— Віцёк, схадзі, дружа, прагуляйся хвілін на дзесяць.

— Добра, Тамара Паўлаўна, — замітусіўся і стаў выбірацца з машыны плячысты Віцёк. — Пайду цыгарэт падкуплю.

— Давай, — кіўнула Тамара.

Была яна ў цёмных летніх акулярах, з нейкай новай прычоскай, апранута, як заўсёды, з някідкім шыкам багатых людзей. На пяшчотнай шыі зіхацелі каменьчыкамі каралі. У салоне лунаў пах дарагіх духоў.

Юрасю, калі ён апынуўся ўнутры, стала дужа няёмка за сваю патрапаную і даўнавата не мытую вопратку, за пах мужчынскага поту.

Калі кіроўца выйшаў, Тамара замкнула дзверы. Таніраваныя шыбы былі да ўпору падняты. Такім чынам сястра з братам аказаліся надзейна адгароджаны ад знешняга свету. Абабіты мяккай матэрыяй салон добра гасіў вонкавыя шумы.

— Ты што, ужо зусім не голішся? — не паварочваючыся да брата тварам, спытала Тамара.

— Не. чаму. не зусім. — сумеўся Юрась і правёў далонню па двухдзённай шчэці. — Проста перад канцэртам так трэба. Для каларыту. Мы ж рокавы гурт.

— Ладна, давай да справы, — сказала дзелавітая сястра. — Ты, калі я пра­вильна зразумела, хочаш грошай, і грошай вялікіх.

— Не, ну чаму вялікіх. — прамармытаў Юрась. — Сто даляраў якіх. Мне б разлічыцца з даўгамі, а тады.

— Дык, значыць, для цябе сто даляраў — гэта невялікія грошы? — з’едліва ўсміхнулася сястра; яна працягвала глядзець не на суразмоўцу, а кудысьці на стык столі і лабавой шыбы.

— Ты ж ведаеш, якія цяперака цэны, Тамар! На элементарнае не хапае.

— А я ведаю, што большасць нашага насельніцтва столькі ў месяц не мае, колькі ты ў мяне за проста так просіш. І жывуць жа людзі — не паміраюць.

— Ды ну яго к чорту — так жыць! — горача зашаптаў Юрась. — Чым так гібець, дык лепей павесіцца. Ды аддам я табе, што ты баішся! Мне б толькі які месяц перацярпець, а там. — Тут ён запнуўся, бо якраз «там» не бачыў для сябе паляпшэнняў. — Словам, выручы, сястра. Век не забуду. Га? — І нахіліўся, лісліва зазіраючы Тамары ў твар, які ў акулярах быў нейкі адчужаны, нелагодны.

— А ты ведаеш, харошы мой брацік, што зарплата, якую афіцыйна ўстанавіў мне Пеця, складае ўсяго трыста даляраў, — суха сказала сястра. — Гэта тыя грошы, якімі я магу спакойна распараджацца. А я, паводле свайго статусу, не магу, напрыклад, вячэраць нідзе, акрамя як у дарагіх рэстаранах. Гэта, спадзяюся, ты разумееш?

— Ды кінь ты, Тамарка! — нечакана зрабіўся развязным брат. — Хіба я не ведаю, як гэта робіцца! У рэстаранах, дзе ты бываеш, усё запісваецца на бяздонны рахунак твайго Пятра Вацлававіча. Няўжо ж ты са свайго кашаля дастаеш? Ну, прабач, ніяк не паверу!

— Во, які ты, аказваецца, дасведчаны, — ажно прысвіснула сястра. — Усё ён, братка мой, ведае. — Яна зрабіла паўзу, а тады пачала з металічнымі ноткамі ў голасе: — І ўсё ж, брацік, гэта не мяняе сутнасці справы. Я Пятру Вацлававічу не жонка і вольна распараджацца яго сродкамі не маю права. Гэта ты сабе ўцямі. І тым больш не магу прасіць у яго грошай для здавальнення тваіх прыхамацяў.

— Ды якіх прыхамацяў, Тамар! — усклікнуў Юрась. — На хлеб не хапае, Богам клянуся!

— Так што, Юрчык, апетыты свае ты крыху зменшы.

Брат панура схіліў кудлатую галаву. Ён пачынаў разумець, што і тут не выгарала.

— Але, — прамовіла сястра сваім, выпрацаваным літаральна за месяц, уладарным голасам, — але я гатовая сціпла, па меры неабходнасці памагаць свайму брату.

Юрась страпянуўся, з надзеяй падняў галаву і стаў лавіць кожнае слова сястры.

— Я змагу табе памагаць, — пацвердзіла Тамара, — але толькі са сваіх кроўна заробленых грошай і, як ты павінен разумець, не часта. Больш таго, я магу зараз даць табе тыя сто даляраў.

— Ну! — пажадліва мыкнуў брат.

— Магу. Але толькі з адной умовай. Я хачу бачыць у табе сябра, памочніка. Разумееш? — Яна ўпершыню павярнулася да брата тварам, паглядзела ў вочы.

— Ды што за пытанне, Тамарка! — радасна залепятаў той. — Ды я ж з дзяцінства. лепшага чалавека не ведаю. Што ты!..

— Чакай, чакай, не спяшайся, — крыху асадзіла братаў імпэт Тамара. — Мне патрэбны не словы, а дзеянні. Мне неабходная твая падтрымка ў справе. з нашым бацькам.

— А? — тупавата глядзеў на яе Юрась.

— Разумееш, пра што я кажу?

— Не-а. не зусім. патлумач. — Юрась не на жарт збаяўся, што абяцаныя грошы могуць праплысці міма.

— Тлумачу, — роўным тонам працягвала Тамара. — Ты павінен ведаць, што жыццё нашай сям’і і асабліва маё з прычыны дурыкаў нашага таты апошнім часам зрабілася невыносным.

— А! — узрадаваўся брат. — Так! Канешне. Ды ён зусім адурнеў! Ён жа рукі мне выкручваў, біў! Уварваўся да цёткі Ліны, калі я там знаходзіўся, і напаў на мяне як вар’ят!

— Вось бачыш, — згодна кіўнула сястра. — Ён мучыць цябе, мардуе маці з бабуляй, а галоўнае, пагражае развесці мяне з Пятром Вацлававічам. У мужа майго (а я так яго называю) з’явіліся трывога, бяссонне, ён ужо папракае мяне за бацькавы выхадкі. Ты разумееш, што так не можа працягвацца?..

— Разумею, разумею, Тамар! — У Юрася ажно далоні засвярбелі ад прадчування храбусткой стадоларавай купюры.

— А таму, Юрчык, я хачу быць упэўнена, што на сямейнай радзе, якая адбудзецца ў хуткім часе, ты мяне падтрымаеш.

— Ды што за пытанне, Тамар!

— Памятай, што з бацькам трэба нешта рабіць.

— Канешне! — усклікнуў Юрась. — Ды ён проста мяне дастаў! — І пакутліва захацелася крыкнуць: «Ды давай, давай жа грошы свае!»

— Дык я магу спадзявацца, што твая пазіцыя адносна бацькі не зменіцца?! — працягвала таміць брата Тамара.

— Ды Богам клянуся! Вось. — І ён старанна, некалькі разоў, перахрысціўся.

— Ну глядзі, Юрчык, не падкачай. — Пасля гэтых слоў Тамара вывудзіла з сумачкі загадзя падрыхтаваную «сотку» і ўручыла ўзрадаванаму брату.

Ён доўга, блытана і прыніжана дзякаваў, а тады выскачыў з машыны і пусціўся подбегам убок праспекта.

— Гэй! — галёкнула яму, высунуўшыся з дзвярэй, Тамара. — Пра сямейную раду я табе паведамлю! Глядзі, каб быў на ёй неадменна!

— Буду, Тамарачка! Буду! — пракрычаў цераз плячо брат і пабег яшчэ хутчэй.

З дзённіка...

21.07.200*

Не, відаць, не знайсці мне спакою на гэтай зямлі. Куды ні схавайся — ці то людзі адшукаюць і мучаць, ці то па ўласнай дурноце пакутую.

Вось, прыкладам, сёння. Ну чаму б мне, здавалася, не адпачываць мірком ды ладком, чаму б не шчыраваць ціхенька ў гародзе ці па лесе гуляць. Дык не, прыдбаў сабе клопат. Недзе пасля абеду, калі ляжаў у цяні пад дрэвам і пакурваў, раптам падкралася да мяне і апанавала знаёмая злосць. На Тамару з Жыгоцкім. Як наяве яны перада мною паўсталі. Песцяцца, ухмыляюцца, цалуюцца ўзасос, рагочуць. І гэта, шэльмы, пры тым, што я ім ультыматум паставіў! Адназначна ж папярэдзіў, што не дапушчу, каб мая дачка сталася выляжанкай гэтае сволачы. Ажно перасмыкнула мяне ўсяго, калі ўявіў, як ім хораша, а на мяне начхаць. Падскочыў — і дрыготка мяне разабрала. Міжволі сціснуліся кулакі. Затэпаў па тэрыторыі лецішча, месца сабе не знаходжу. І ўспомнілася, як Пецька мяне з дома вон выкідаў, як сынок яго Сашка мне руку пакалечыў. Дзецюка згадаў квадратнага барадатага, які мне штаны і кашулю парваў, калі вывалакваў з залы. Ну проста да няўцерпу балюча мне стала. І крыўдна: яны вінаватыя, а я, выходзіць, пакутаваць мушу. Схапіў, помніцца, нейкую жалезіну, што на падворку валялася, і шпурнуў у бульбоўнік. Зноў затэпаў, забегаў па лецішчы. Цесна мне стала ў грудзях, а ў галаву як вуголле хто ўсыпаў. Дый надвор’е, як і апошнімі днямі, данельга спякотнае. Каб быў паблізу вадаём, можа, туды б сігануў, каб астудзіцца ад свайго шалу. Пабег у хату, чарпануў з бітона конаўкай, выліў на патыліцу, шыю. Не палягчэла нітрохі. І тут прыйшло мне ў галаву — дровы калоць. Не тое каб розумам да гэтага дапяў, а спантанна неяк схапіў сякеру, што ў калодзе тырчала, і памчаўся да плота, дзе ў мяне папілаваныя бярвёны даўнавата ляжаць. Прыцэліўся — і давай трушчыць драўніну. Раз’юшаны, не трапляю як след. Дрэнна калю. Але ад таго яшчэ болей злуюся і з’яўляюцца новыя сілы. Раскалоў адну калоду на дробныя паленцы, другую. А трэцяя сукаватая аказалася дужа непадатлівая. Я яе і так, і гэтак, і над галавой уздымаю, і на другую калоду абрушваю. Не хоча распалавіньвацца праклятае дрэва. І тады я з дзікім ровам ірвануў тапарышча, каб ужо на гэты раз ускінуць высока-высока і штосілы зрынуць долу. Ды неяк аступіўся, хіснуўся, крыху наперад падаўся, а сякера ў сваю чаргу вазьмі ды выскачы з калоды ад майго рыўка. Ды акурат абухом мне па лабэшніку. Тут і паплыло ўсё, загайдалася, пацьмянела. У памяшканні нейкім змрочным я апынуўся. Чую крокі наперадзе і прыглушаныя галасы. А яшчэ як бы ліхтарыка промень паперадзе шнарыць. Раблю крок наперад і ледзьве не падаю. Аказваецца, лесвіца перада мной у падвал апускаецца. А галасы і ліхтарык — гэта суседскія бічаўскія хлапчукі. Спяшаюся за імі, каб не адстаць. Наша мэта — даследаваць падвал, у якім, баялі, жыве страшны стары валацуга. Быццам нехта нават бачыў ягонае логава ў далёкіх пралазах. Страх заўсёды прыцягвае. Ідзём, слізгацім ліхтарыкам па сырых мурах, па дзвярах з вісячымі замкамі. Паварот за паваротам адольваем, здушана перашэптваемся. І, калі зайшлі ўжо досыць далёка, раздаецца душараздзіральны крык хлопчыка, што ішоў першым. Гэты жудасны енк падхопліваюць усе астатнія, у тым ліку і я, ён узмацняецца каменнымі сценамі, скаланае душу. Дапатопная сіла і спрыт з’яўляюцца ў маім целе, і я, што рушыў апошнім, паварочваюся наўспят і бягу на скрут галавы. Ззаду шалёным статкам імчацца таварышы. Вокамгненна адольваем мы немалую адлегласць да лесвіцы, узлятаем па ёй. І ўжо перад дзвярыма, што вядуць на вуліцу, мне здаецца, што вось зараз жахлівы стары схопіць мяне за нагу. Аднак адчыняю штуршком дзверы, вывальваюся вонкі, прагна ўдыхаю свежае летняе паветра, асляпляюся жыццядайным сонцам.

Аказваецца, што насамрэч я ляжу непадалёк ад калоды, на правым баку, твар у чымсьці ліпкім. Гэта кроў. Я рассадзіў абухом лоб, страціў прытомнасць, і ўсё гэта мне прытрызнілася. Потым, калі прамыў рану (яна не была сур’ёзнай) і перавязаў лоб, ужо лежачы ў хаце на ложку, успомніў, што гэта за падвал. То быў самы стары дом нашага мікрараёна. Мы, хлапчукі, тады забаўляліся тым, што шнарылі па падвалах. Асабліва нас вабілі старыя цагляныя дамы, бо ў іх былі самыя глыбокія і вусцішныя падзямеллі. А пра валацугу нехта наплёў, каб на подзвігі падбухторыць. Мо і наогул яго не было. Про­ста вострых адчуванняў хацелася. І нехта, рашыўшы пажартаваць, закрычаў у нетры падвала.

Дзесяткі гадоў я пра той выпадак не ўспамінаў. А тут з такой дакладнасцю ўсё вярнулася.

Дзякуй Богу, хоць не забіў сябе абухом. Дый мазгі, здаецца, на месцы. Ва ўсякім разе, пішу, і думкі някепска цякуць. Да таго ж на карысць мне аказаўся гэты ўдар: знікла злосць на Жыгоцкага.

Ці надоўга?

22

Нарэшце Юрась Багатка мог дыхаць на поўныя грудзі. Атрыманыя ад сястры сто долараў літаральна адрадзілі яго. На вечаровым канцэрце хлопец так наярваў на клавішах, што завёў не толькі тамтэйшых маладзёнаў, а і ўвесь калектыў гурту. Нават Тэрцовіч, заўсёды прыдзірлівы да Юрася, на гэты раз яго пахваліў і даў павышаны ганарар.

Назаўтра, прачнуўшыся пасля салодкага сну недзе апоўдні, Юрась выбраўся з дому і выйшаў на заліты сонцам двор. У альтанцы нетаропка, са смакам выкурыў дыхтоўную цыгарэту, пасядзеў, млява пацікаваў за гульнёй дзяцей у пясочніцы, а тады ўстаў і рушыў да водаканала.

Хвілін праз дваццаць, прайшоўшыся ўсцяж берага, хлопец выруліў на вуліцу з трамвайнай лініяй і шэрагам гандлёвых крамаў. Завітаў у вінна-тытунёвы аддзел, купіў пару пачкаў самых дарагіх цыгарэт. Сеў у трамвай і праехаў колькі прыпынкаў убок цэнтра горада. Сышоў.

Там, амаль у дварах, у падвале пяціпавярховай камяніцы, месціўся зацішны шынок, які Юрась даўно і надоўга ўпадабаў. Пра гэтае пажыўнае месца абвяшчала адно някідкая шыльда, прыштукаваная на рагу дома.

Хлопец спусціўся па вузкай лесвіцы, пацягнуў масіўныя драўляныя дзверы і аказаўся ў прыемнай прахалодзе і паўзмроку шынка.

Наведвальнікаў, як заўсёды, было няшмат, бо для жыхароў гэтага нерэспектабельнага мікрараёна цэны відавочна кусаліся. За дашчанымі столікамі сядзела чалавек пяць даволі прыстойнага выгляду грамадзян. Перад імі стаялі пустыя, адпітыя і поўныя куфлі піва. Толькі адзін дзядзька, што самотна сядзеў у кутку, цешыў сябе мацнейшым напоем, а іменна гарэлкай у пукатым графінчыку — як тут падавалі зазвычай.

Юрась скіраваў у процілеглы ад аматара «вогненнай» кут памяшкання. Тут можна было купляць напоі і закусь проста за стойкай бара, а можна было выклікаць афіцыянта, каб той абслужыў. Хлопец выбраў апошняе. Не прайшло і хвіліны, як да яго наблізіўся пажылы дзядзька ў фірмовай вопратцы гэтага шынка: белая псеўдабеларуская вышыванка, аперазаная чырвоным паяском, на галаве — блакітная плоская шапачка. Юрась, зазірнуўшы ў меню, заказаў вялікі куфаль чарнюткага портэру і вяленыя шчупальцы кальмара.

Заказ хутка быў выкананы, і хлопец, пакурваючы ментолавую цыгарэтку, з выразам крайняй лагоды на твары цягнуў вельмі густое і хмельнае піва. У памяшканні нягучна працавалі вентылятары, і таму тытунёвы дым, што выпускаўся наведвальнікамі, не стаяў слупам, а неўзаметку выветрываўся.

Прахалода. Кіславаты прыемны пах піва. Няшумная гаворка субяседнікаў. Цеплыня, што спакваля расплываецца ад страўніка па ўсім целе.

Юрась вырашыў не заказваць другі куфаль, бо пасля першага ўжо прыкметна разамлеў, а яго яшчэ чакала сёння шмат спраў. Па выхадзе на свежае паветра, каб узбадзёрыцца, ён наважыў зайсці ў бліжэйшы пад’езд і нюхнуць з запаветнай плоскай каробачкі, якая з учарашняга дня зноўку была прыемна запоўнена. Гэтак ён і зрабіў — пасля даволі доўгіх пошукаў пад’езда, не абароненага кодавым замком. Так, з кожным месяцам станавілася ўсё цяжэй знаходзіць такія пад’езды, бо народ павальна захапіўся кодавымі дзвярыма, намагаючыся адгарадзіць сябе ад зладзеяў і валацугаў.

Далей Юрась Багатка згледзеў тэлефонную будку і, адасобіўшыся там, правёў некалькі працяглых тэлефонных размоў. Пра іхні змест мы пакуль прамаўчым. Скажам толькі, што хлопец разам з адрасатамі мяняў і тон свайго голасу. Ён то ўмольна кагосьці аб нечым прасіў, то гаварыў з годнасцю саліднага чалавека, а то і ўладарна пакрыкваў. Урэшце здаволіўся вынікам праведзеных перамоў, аддзяліўся ад тэлефоннай будкі і неўзабаве выйшаў зноў-такі на трамвайны прыпынак.

Сеў у «шасцёрку», даволі, дарэчы, запоўненую і тлумную, і пакаціў у цэнтр горада. Ён як бы знік з поля нашага зроку на колькі гадзін і з’явіўся толькі ў восем вечара, на двары драўлянага дома па вуліцы Грушаўскай. Гэтая хатка стаяла ў глыбіні прыватнага сектара і мела занядбаны, можна сказаць, дзікі выгляд. Агародчык перад вокнамі, што глядзелі на вуліцу, зарос крапівой і чартапалохам вышэй за штыкетнік. На маленькім падворку было амаль тое самае: высачэзная, па пояс трава, праз якую ледзь прабівалася сцяжына да ганка. Вокны збоку двара закрывалі жаўтлявыя пашарпаныя аканіцы. У сад было страшна зірнуць: каравыя яблыні спляліся ніжнім голлем з хмызамі і пустазеллем; туды, відаць, ужо шмат гадоў не ступала нага чалавека. Дрывотня насупраць хаты была са збуцвелым руберойдавым дахам і без дзвярэй; знутры гэтае будовы веяла пылам і сырасцю.

І тым не менш Юрась, зайшоўшы праз даволі гожую брамку, упэўнена пашыбаваў да ганка, адчыніў ключом дзверы і пранік унутр.

Там абстаноўка была зусім іншая. Гэта быў зусім не бамжатнік, не царства пацукоў і мышэй, а досыць чыстае і ўтульнае жытло. За сенцамі, дзе стаяў рукамыйнік і віднеліся дзверы ў камору, знаходзілася куханька з газавай плітой, шафкай, сталом і дзвюма табурэткамі. З кухні маленькі калідорчык вёў у вялікі пакой (прама) і спальню (направа). У зале, куды пасунуўся Юрась, стаялі круглы прыземісты стол, тры драўляныя крэслы з высокімі спінкамі, раскладная канапа, масіўная шафа з вісячым замком. Адно акно — тое, што глядзела на двор, — было звонку затулена аканіцай. Другое, што збоку вуліцы, завешана шчыльнымі шторамі. У левым, далёкім ад увахода, куце высіўся старадаўні трэльяж з мутнымі люстэркамі. Тэлевізара і якой-кольвек электронікі тут не было.

Юрась успёр на стальніцу скураную валізу, з якой прыйшоў, і пачаў вымаць з яе пажытак і ставіць побач. Там аказаліся дзве бутэлькі чырвонага віна, палка сухой каўбасы, ладны кавалак вяндліны, бохан «Нарачанскага» хлеба, цвёрды і плаўленыя сыры, а таксама шмат усялякіх кансерваў. Хлопец адправіўся на кухню, узяў з шафкі некалькі пляскатых талерак, два відэльцы, дзве сталовыя лыжкі, шаткавальную дошчачку і вярнуўся назад. Затым доўга і акуратна скрыляў мяса, каўбасу і сыр ды раскладаў па талерках. Парэзаўшы па­сля ўсяго і хлеб, ён зноў рушыў на кухню і прынёс адтуль два старамодныя фужэры, паставіў на стол. Завяршыў гэтую падрыхтоўку тым, што вывудзіў з валізы пачак сініх сурвэтак, успароў поліэтыленавую абгортку і паклаў побач з бутэлькамі, што ўзвышаліся пасярод закусі.

Пасля гэтага Юрась спрытна расклаў канапу, якая аказалася вельмі шырокай. Са спальні прынёс бурую, у сінюю клетку, коўдру і пакрыў ёй пацёрханую матэрыю канапы. Прыдзірліва агледзеў, падраўняў вуглы, разгладзіў зморшчыны. Кінуў позірк на стол, падышоў да яго і пераставіў некаторыя талеркі месцамі, пасунуў улева адну з бутэлек.

Знадворку, нягледзячы на вечар, стаяла непрадышная ліпеньская спякота, і ўнутры хаты было вельмі горача. З-за таго, што вокны не адчыняліся, паветра тут дужа застаялася і падавалася нездаровым. Пасля праведзеных аперацый з прадуктамі і канапай Юрась прыкметна стаміўся, узмакрэў і мусіў скінуць сваю нязменную джынсоўку і застацца ў майцы з кароткімі рукавамі і вульгарным, на ўсе грудзі, надпісам на англійскай мове, які завяршаўся клічнікам. Ён зірнуў на гадзіннік, які боўтаўся на правым запясці, і адзначыў, што ўжо без дваццаці дзевяць. Што ж, пакуль тое, можна перакурыць. Хлопец пацягнуўся да джынсоўкі, якую толькі што пачапіў на спінку крэсла, вывудзіў з кішэні бела-зялёны пачак, дастаў цыгарэціну, падкурыў, а тады паваліўся дагары на канапу. Хвіліны тры Юрась нетаропка ўбіраў у свае нездаровыя лёгкія тытунёвы дым і маляўніча выпускаў яго ў столь. Пры гэтым ягоны твар быў задуменна-расслаблены, на ім раз-пораз з’яўлялася і знікала загадкавая ўсмешка. Старонні назіральнік несумненна б адзначыў, што малады чалавек знаходзіцца ў добрым гуморы і, мабыць, чакае чагось дужа салодкага. І гэты назіральнік, канешне б, не памыліўся, бо роўна ў дзевяць гадзін бразнула клямка на ўваходных веснічках, нехта ледзь чутна перасек двор, ступіў на ганак і таргануў дзверы.

Юрась, які пачуў бразганне клямкі і рып весніц, імгненна падхапіўся з канапы і памкнуўся праз калідор, кухню і сенцы да ўваходных дзвярэй. Калі дзверы таргануліся, ён быў ужо напагатове і адразу ж адкрыў. Унутр увайшла асоба, апісваць якую трэба няспешна і з густам, а таму дачакаемся, пакуль яна пройдзе ўслед за Юрасём у асветленую трыма лямпачкамі залу.

Гэта была дзяўчына гадоў дваццаці пяці, а можа, зважаючы на сучасную акселерацыю, і маладзейшая. Ростам яна сягала далёка за метр семдзесят. Кароткія рыжыя валасы абрамлялі паглядны кірпаносы твар. Зрэшты, твар меў даволі дурнаваты і няўцямны выраз. Гэтаму спрыяла нязводная ўсмешка, якая адкрывала верхні рад бялюткіх зубоў. Салатавая, амаль празрыстая, блузка шчыльна абцягвала шчодрыя грудзі гэтай паненкі. Плечы яе былі шырокія, яўна шырэйшыя за Юрасёвы, талія ж кантрастна вузкая, бёдры яшчэ шырэйшыя за плечы, магутныя клубы ледзь прыкрываліся блішчастай чорнай спадніцай.

Паколькі госця была ў туфлях на высокіх абцасах, то побач з недалужным Юрасём выглядала нейкай аграмадзінай і здавалася вышэйшай за яго на цэлую галаву. Ад яе веяла крамяным здароўем і сексуальнасцю.

— Сядай, Кацярына, — указаў ёй Багатка-малодшы на крэсла каля ста­ла. — Сядай, падмацуемся.

Дзяўчына села, закінуўшы нагу на нагу, пры гэтым кароткая спадніца паднялася яшчэ вышэй і агаліла такія вабноты, ад якіх бы любога нармальнага мужчыну перасмыкнула. Яна зняла дамскую сумачку з левага пляча і кінула на канапу.

— Як дабралася? — Юрась прысеў насупраць яе.

— На таксі, як жа яшчэ, — хмыкнула Кацярына. — Дорага. А на грамадскім транспарце не паедзеш, бо пешкі многа ісці. Раён жа бандыцкі.

— Правільна, — сказаў гаспадар гэтай таямнічай хаціны. — Але для таго я і плачу табе добрыя грошы. Ці, можа, табе здаецца, што мала?

— Не мала, — згадзілася Кацярына, — але ж, прабач, і работа.

— А як ты думала! — перабіў хлопец. — Добрыя грошы за халяву не плацяць.

— Ладна, дай закурыць, ці што. — Госця зляпіла капрызную міну на сваім прыгожанькім паўнашчокім і паўнагубым твары.

Юрась працягнуў ёй свой бела-зялёны пачак, узяў і сам цыгарэціну. Яны запалілі і пару хвілін праседзелі моўчкі.

— Ну што ж, перакусім. — Юрась устаў і кінуў недакурак у пустую вазу, што стаяла на падаконні; Кацярына зрабіла тое самае.

Вярнуліся на свае месцы і прыступілі да трапезы. Спачатку адкаркавалі віно, выпілі па келіху, затым паспыталі ўсяго патрошку. За ядой перакідваліся нешматлікімі малазначнымі словамі.

Скончыўшы есці, Юрась дастаў з кішэні штаноў запаветную плоскую каробачку, зняў з яе накрыўку, узяў на палец трошкі парашку, нанёс на край ноздраў і пацягнуў носам.

— На, панюхай і ты, — перасунуў ён каробачку па стале да дзяўчыны.

— Ды не буду я гэтую дрэнь! — запрацівілася тая.

— Вазьмі, — нягучна, але настойліва паўтарыў гаспадар. — Гэта для то­нусу. Мне вельмі не спадабалася, што мінулым разам ты была млявая.

Кацярына нехаця і з відавочнай грэблівасцю ўжыла какаін.

— Ну як? — папытаўся ў яе праз некаторы час расчырванелы Юрась. — Дзейнічае?

— Яшчэ б яна не дзейнічала, такая зараза! — Дзяўчына расшпіліла два верхнія гузікі блузкі.

— Хутка пачнём. — Юрась яшчэ раз напоўніў фужэры. — Не ўтойваю, што сёння чакаю ад цябе большага. — Ён хітравата ўсміхнуўся. — Гэта я на прыбаўку намякаю, ты разумееш?

— Зраблю ўсё, што змагу. — Кацярына выпіла адным глытком паўфужэра.

— Добра, а цяпер зачынім гэтую аканіцу. — Хлопец указаў рукой на акно, што выходзіла на вуліцу. — Я зараз пайду, а ты, як толькі прасуну стрыжань, замацуеш яго цвіком. — Ён падняўся, падышоў да ўзгаданага акна, засунуў руку за шторыну, пашнарыў на падаконніку і дастаў адтуль вялізны цвік.

Цвік Юрась аддаў Кацярыне, а сам адправіўся на двор.

Неўзабаве зарыпелі завесы аканіцы, і праз адтуліну ў драўлянай сцяне, праваруч ад акна, вылез канец жалезнага стрыжня з круглай папярочнай дзірачкай. Дзяўчына, якая ўжо стаяла каля адтуліны, тут жа замацавала стрыжань цвіком, усунуўшы яго ў дзірку.

Юрась, як толькі вярнуўся, скамандаваў:

— Ну, ідзі ў спальню.

Калі Кацярына выйшла з залы, ён стаў паспешліва распранацца. Скінуў абутак, штаны, майку і застаўся ў адных доўгіх сямейных трусах.

— Ну што там! — нецярпліва крыкнуў ён сваёй госці.

Тая не адгукнулася, але праз некалькі секунд паказалася ў дзвярным праёме ўласнай персонай. Выглядала Кацярына ашаламляльна. Свежае, з магутнымі формамі цела адно сімвалічна прыкрывалі белыя ліфчык і трусікі. Настолькі вузкія, што відаць іх было толькі па кантрасце з загарэлым целам.

Дзяўчына стала падыходзіць да Юрася, пагойдваючы ўсімі вабнотамі, з нязменнай дурнаватай усмешкай на твары.

Той стаяў не варушачыся. Нізкі, хударлявы, сутулы, кудлаты і танкашыі, ён выклікаў нейкі дзівосны, пачварны дысананс з раскошнай і пышнацелай госцяй. Яе можна было ўявіць у абдоймах двухметровага атлета, але ніяк не гэтага заморка ў сямейных трусах.

Аднак тое, што адбылося праз колькі секунд, выглядала проста неверагодным.

— Што ты там важдаешся! — тонка ўскрыкнуў Юрась і задрыжаў усім худасочным целам. — Чаму ты пастаянна не слухаешся мяне!

— Я слухаюся. — рахмана залепятала Кацярына, спыніўшыся ў метры ад хлопца.

— Маўчаць! — гаркнуў ён. — Маўчаць, я табе гавару! — І, узмахнуўшы правай рукой, заляпіў дзяўчыне поўху.

Аплявуха выйшла гучная і даволі моцная. Але не настолькі, каб Кацярына адляцела на два метры і ляснулася на падлогу. А менавіта так і адбылося.

— За што?! — загаласіла яна і тут жа пачала падымацца, бо Юрась кінуўся на яе.

Па дарозе вышмаргнуў немаведама адкуль бізун і, падляцеўшы да Кацярыны, якая не паспела ўстаць, пачаў з крыкамі хвастаць яе.

Ахвяра ўсё ж выслізнула ад яго і памчалася па зале. Юрась, размахваючы бізуном, — за ёю. Яны шалёна забегалі вакол круглага стала. Праз некалькі кругоў хлопец падманным манеўрам такі нагнаў Кацярыну, ухапіў аберуч за сцягно, і яны паваліліся на падлогу. Пачалася маўклівая задышлівая валтузня. Юрась цягнуў ахвяру за нагу, а тая сілілася падняцца і біла яго вольнай нагою па твары. Бізун у тузаніне выпаў і заляцеў пад канапу. Кацярына ўсё ж вырвалася ад хлопца і стрымгалоў выскачыла з залы. Ён памкнуўся ўслед, і неўзабаве на кухні раздаліся крыкі, віскат, нешта ўпала, бразнула. Пасля гэтага яны зноў апынуліся ў зале і яшчэ колькі хвілін насіліся басанож па падлозе, канапе, адштурхвалі крэслы, натыкаліся на сцены, дзіўна, што не абрынулі стол.

На бягу Кацярына спатыкнулася аб ножку крэсла і ўпала паміж сталом і канапай. Юрась тут жа нагнаў яе, і раздаліся яго плескачы па дзявочых плячах, спіне, ягадзіцах. Пры гэтым хлопец гарлаў: «Як ты смела мяне не слухацца!», а дзяўчына: «Я болей не буду!»

І тут ён, абхапіўшы яе ўпоперак, з нейкай маньяцкай сілай адарваў ад падлогі і перакінуў на канапу. Далей адбылося тое, што так натуральна выглядае ў свеце жывёл і чамусьці дужа няёмчыць людзей. А таму замаўкаем.

...На працягу ночы гэты вычварны спектакль паўтараўся яшчэ два разы, з даволі працяглымі перапынкамі, цягам якіх яго ўдзельнікі пакурвалі, папівалі віно і панюхвалі з плоскай каробачкі. Знясіленыя дашчэнту, заснулі перад світаннем. Пакой нагадваў крушэнне Пампеі.

І тым не менш у дзесяць раніцы Кацярына, з апухлым паўсонным тварам, вылузалася з хаты і выйшла праз брамку на вуліцу Грушаўскую. На плячы яе звыкла вісела дамская сумачка. Амаль подбегам, паўз платы і касабокія хаты, яна дасягнула вуліцы са шчыльным аўтамабільным рухам, выскачыла на праезджую частку, тармазнула легкавік, перагаварыла з кіроўцам і скрылася ў салоне.

Юрась Багатка ў гэты час яшчэ спаў.

23

Спякотным ліпеньскім вечарам, калі Пятро Вацлававіч Жыгоцкі збіраўся выехаць са свайго загараднага асабняка на важную сустрэчу, надарылася неспадзяванка. Да яго дома, чортведама адкуль і навошта, прыцёгся Павел Алегавіч Багатка і ўсчаў настойліва званіць, патрабуючы, каб яго прапусцілі.

Упусціць гэтага чалавека на сваю тэрыторыю Пятро Вацлававіч ніяк не мог. Ён добра памятаў, які дэбош наладзіў тут нядаўна бацька яго сужыцелькі. Памятаў тую агідную размову, пагрозы і праклёны, якія абрынуў на яго былы прыяцель юнацтва. Памятаў, як прыкра, але і неабходна было даваць каманду, каб Багатку вывелі вон.

Не, ні ў якім разе не мог Жыгоцкі дазволіць сабе другую такую размову. А таму загадаў ахоўнікам аніяк не рэагаваць на Багатку, перачакаць у спадзеве, што той сам стоміцца і адстане. Добра, што Тамара знаходзілася ў горадзе і мерылася прыехаць не раней як у адзінаццаць гадзін. А пакуль што Пятро Вацлававіч выклікаў слугу і папрасіў падрыхтаваць сабе ванну.

Акунуўшыся ў ледзь цёплую ваду з пухнатай духмянай пенай, гаспадар асабняка зазнаў доўгачаканую палёгку. Цэлы дзень ён марыў аб гэтай хвіліне — цэлы доўгі, гарачы, задушлівы дзень, напоўнены сустрэчамі, гутаркамі, нарадамі, тлумнымі званкамі на мабільнік і ў кабінет, шматлікімі пераездамі з кута ў кут вялізнага горада. Дык і гэта яшчэ не ўсё: праз якую гадзіну яго чакала сустрэча ў рэстаране з вельмі шаноўным і ўплывовым чалавекам.

Пятро Вацлававіч з патоляй адчуваў, як пад уздзеяннем вады і пены расслабляецца яго натомленае цела, лягчэй становіцца дыхаць, вяртаецца добры настрой.

Зрэшты, настрой гэты быў зноў сапсаваны, калі па выхадзе з ваннага пакоя свежы і ўзбадзёраны Жыгоцкі пачуў ад слугі, што ахоўнікі прасілі яго пазваніць у дзяжурку: там быццам бы ўзніклі праблемы з чалавекам ля брамы. Усердаваны гэтай звесткай, Пятро Вацлававіч рашыў туды не званіць, а наведацца ўласнай персонай.

Ён спусціўся на першы паверх, прамінуў некалькі звілістых калідорчыкаў і апынуўся ў дзяжурцы. Там, перад шэрагам уключаных манітораў, сядзеў Кірыла, ужо знаёмы нам квадратны дзяцюк з барадою — бывалы служака, вельмі адданы Пятру Вацлававічу чалавек. Кірыла далажыў гаспадару, што дакучлівы Павел Алегавіч не толькі не спыніў свае дамаганні, а пачаў паводзіцца надзвычай нахабна, у прыватнасці, выкрыкваць у камеру праклёны, паказваць дулі, плявацца. А затым папросту разлёгся на газоне перад самай брамкай, дэманстратыўна раскінуўшы ногі. Вось ён, дарэчы, на маніторы: у вынашанай сваёй вопратцы, лысы, з вульгарна разведзенымі нагамі і рукамі, закладзенымі за галаву. Ухмыляецца.

Такая Багаткава выхадка не на жарт азадачыла Жыгоцкага, бо моцна яго кампраметавала. Цяпер было каля сямі вечара, час, калі дзелавыя жыхары пасёлка вяртаюцца са сваіх гарадскіх офісаў, праязджаючы паўз асабняк Пятра Вацлававіча, што месціўся амаль у пачатку селішча. А значыць, усе бачаць, як выпендрываецца гэты стары штукар, і могуць немаведама што падумаць.

Але як жа з ім быць, ліхаманкава думаў Жыгоцкі, злосна пазіраючы на манітор. На добры лад, трэба б загадаць хлопцам яго скруціць, упіхнуць у джып, адвезці за некалькі кіламетраў і выкінуць. Аднак разумеў Пятро Вацлававіч, што пры гэтым магчымыя ўсялякія нечаканасці, якія яшчэ больш могуць яму нашкодзіць. Пасёлак даволі шчыльна патрулюе міліцыя, і можа так здарыцца, што якраз у час гвалту над Багаткам яна і з’явіцца. А стары блазан, канешне ж, узніме шалёны лямант, каб прыцягнуць да сябе ўвагу ахоўнікаў правапарадку, і напляце ім рознай лухты.

А можа, напружана разважаў Жыгоцкі, самому пазваніць у міліцыю і паскардзіцца, што нейкі валацуга парушае яго спакой? Тады як быццам усё бу­дзе шыта-крыта. Ды не, праз колькі секунд давялося адрынуць і гэты варыянт, бо ўзнікла апасенне, што невыносны Павел Алегавіч ва ўчастку, куды яго прывязуць, зноў жа стане плявузгаць непатрэбшчыну, паклёпнічаць на Пятра Вацлававіча, а то і скажа пра малодшага сына, як намякаў. Не, не патрэбныя Жыгоцкаму лішнія плёткі.

Дык што ж тады? Дазволіць гэтаму ідыёту беспакарана нахабнічаць перад самымі варотамі? «Чорт бы яго пабраў!» — злаваўся Жыгоцкі, не знаходзячы гожага выйсця з гэтае сітуацыі.

Ён яшчэ хвілін пяць бесталкова прастаяў у дзяжурцы, а тады загадаў Кірылу нічога пакуль не рабіць, а проста пільна сачыць за Багаткам і дакладваць па тэлефоне, калі будуць якія змяненні.

Так, Пятро Вацлававіч наважыў пакуль не кранаць бацьку сваёй каханкі, спадзеючыся неяк абысціся з ім мірам. А сам адправіўся ў гардэробную рыхтавацца ў рэстаран.

Праз некалькі хвілін, ужо з іголачкі апрануты, Жыгоцкі зноў спусціўся ў дзяжурку. Кірыла, які бязбожна дыміў цыгарэтай, тут жа яе загасіў і хмура далажыў, што абстаноўка не змянілася. Павел Алегавіч, як было добра бачна на маніторы, па-ранейшаму прывольна ляжаў на газоне перад брамкаю, толькі цяпер яшчэ трымаў у роце цыгарэціну, бестурботна папыхкваючы.

І вось тут Пятро Вацлававіч прыняў важнае для сябе рашэнне: не выязджаць праз асноўныя вароты, каб не сутыкацца з Багаткам. Бо той можа адмачыць якісьці непрыемны і нават небяспечны фартэль. Напрыклад, можа кінуцца і легчы пад колы аўтамабіля з мэтай не выпусціць гаспадара, і прыйдзецца, каб вызваліць сабе шлях, прымяняць сілу. А гэта небяспечна зноў-такі шумам, тузанінай ды іншымі непажаданасцямі.

Таму Жыгоцкі пазваніў у гараж, дзе кіроўца ўжо праграваў матор яго «мерседэса», і загадаў рыхтаваць выезд праз задні двор, праз аварыйную бра­му. Давядзецца, праўда, ехаць выбоістай акольнай дарогай. Ды што папішаш.

— Кірыла, — звярнуўся гаспадар да вартаўніка, — пакуль я буду адсутнічаць, крый цябе Божа нешта з гэтым, — ён кіўнуў на манітор, — рабіць. Хай хоць засне тут — усё адно не чапай.

— А як жа. — нясмела пачаў Кірыла, — калі вернецца Тамара Паўлаўна і ўбачыць такое?.. — Ён сарамліва замаўчаў.

Абодвум было ясна, што такі варыянт самы непажаданы. Але Пятро Вацлававіч узлаваўся, што вартаўнік так добра зразумеў ягоныя думкі, і ўспыхнуў:

— А трасца з імі! Хай паміж сабой разбіраюцца! Родзічы! — Але тут жа ўзяў сябе ў рукі: — Усё ж спадзяюся, што да адзінаццаці вечара ён адсюль змыецца. А цябе яшчэ раз прашу: каб ніякіх, падкрэсліваю, ніякіх гвалтоўных дзеянняў з твайго боку!

— Ды што вы, Пятро Вацлававіч! Вы ж сказалі! — аддана глядзеў вартаўнік у вочы гаспадару.

— Глядзі ў мяне, — памякчэў Жыгоцкі, — а то я вас з Сашкам ведаю. Захочаце мне дагадзіць, а выйдзе горай. — Падумаўшы, дадаў: — Калі Сашка раптам сёння вернецца, хаця не павінен, і ўбачыць гэтага блазна, то неадкладна перадай яму мой строгі загад: не кранаць. — І зноў разгарачыўся: — Не кранаць, каб не смярдзеў! Зразумелі?

— Ды не хвалюйцеся вы, Пятро Вацлававіч, усё будзе ў ажуры! — кляўся верны Кірыла.

— Спадзяюся, — прабурчаў гаспадар і пакінуў дзяжурку.

...У рэстаране Жыгоцкі, нягледзячы на важнасць сустрэчы з высокапастаўленым чалавекам, усё не мог забыцца на той прыкры выпадак. Раз-пораз уяўляўся яму нахабны твар Паўла Алегавіча, яго вульгарна раскінутыя на тра­ве рукі і ногі. Не адпускала боязь, што вычварыць гэты скамарох за час яго адсутнасці нейкую нечуваную подласць, што непапраўна скампраметуе Пятра Вацлававіча перад усім пасёлкам. Ды, як ні круці, ужо скампраметаваў, валяючыся ў сваёй бамжаватай вопратцы перад варотамі дома.

«Сволач!» — вар’явалася, кіпела нутро Жыгоцкага. Ён не адчуваў смаку вытанчаных страў і напояў, дрэнна ўспрымаў словы суразмоўцы, які з нязводнай зычлівай усмешкай сядзеў насупраць яго.

Але самым жахлівым уяўляўся варыянт, калі Тамара вернецца і ўбачыць бацьку на траве перад домам. Да таго ж і спакойна заехаць у вароты ён не дазволіць. Будзе намагацца прашмыгнуць унутр, хапацца рукамі за дзверы. І значыць, ахоўнікам прыйдзецца ўжываць сілу. А гэта лямант, скандал.

«Ды колькі ж будзе мучыць мяне гэты чарвяк!» — абураўся Пятро Вацлававіч, з лагоднай усмешкай чокаючыся з субяседнікам.

Нарэшце ён не стрываў, папрасіў прабачэння, выйшаў у прыбіральню і набраў на мабільніку нумар дзяжуркі. Але не паспеў прагучаць і першы гудок, як узлаваўся на сваю маладушнасць, скінуў набор і наогул адключыў тэлефон.

«Хай будзе, як будзе! Чорт іх усіх праглыні!» — вылаяўся Пятро Вацлававіч і, расшпільваючы шырынку, наблізіўся да пісуара.

Астатні вечар, каб заглушыць неадчэпную трывогу, Жыгоцкі выпіў больш, чым належала, развязаў язык, нават зрабіўся балбатлівы і легкадумны. Напрыканцы дайшоў да таго, што пад гукі аркестра пусціўся ў скокі. На павольны танец яго залучыла даўганогая грудастая дзяўчына і бесцырымонна прапанавала свае паслугі.

Прысаромлены, успомніўшы пра Тамару, Пятро Вацлававіч вярнуўся да століка, дзе яго чакаў ужо добра захмелены субяседнік. Удвух яны дапілі каньяк.

Дамоў Жыгоцкі вярнуўся а палове першай ночы. Па дарозе прыняў таб­летку, якая ацверажае і прыбірае непрыемны пах з рота. Прыехаўшы, з гара­жа адразу пакіраваў у дзяжурку. Паўсонны Кірыла схамянуўся, падскочыў з крэсла і сказаў неяк вінавата, што Павел Алегавіч знік з яго поля зроку каля паловы дзевятай.

— То ляжаў, ляжаў сабе ўсё на тым самым месцы, — гаварыў усхваляваны вартаўнік, — а потым знік — як скрозь зямлю праваліўся.

— Ды ты, напэўна, адлучыўся і празяваў, — з прыкрасцю буркнуў Жыгоцкі.

— Пятро Вацлававіч, здароўем клянуся — ні на хвіліну не адыходзіў! — пакрыўджана ўсклікнуў Кірыла. — Толькі зірнуў на суседнія маніторы, а яго ўжо і след прастыў. Я нават на вуліцу выбег, думаў убачу. Няма.

— А тэрыторыю правяраў? Можа, ён праз агароджу. таго. сігануў? — спытаўся Жыгоцкі, сам не даючы гэтаму веры.

— Ну не мог ён такую вышыню пераскочыць, Пятро Вацлававіч, — горача тлумачыў вартаўнік, — да таго ж калючым дротам пакрытую. І нават калі б пералез, то сабакі б пачулі.

— Дык кажаш, тут жа выскачыў на вуліцу і яго не было? — падазрона спытаўся Жыгоцкі. — Колькі хвілін прайшло, як ты выбег за браму?

— Ды мо пару хвілін. Ён, канешне, мог павароткі за гэты час дасягнуць, але для гэтага павінен быў, як чорт, бегчы.

— Ладна, — крыху супакоіўся Жыгоцкі, — знік — і ліхаманка на яго галаву. Галоўнае, што ніякага паскудства не ўчыніў. Тамара як?

— Прыехала без дзесяці адзінаццаць і адразу ж паднялася да сябе, — далажыў Кірыла.

— Спіць?

— Не магу знаць. Святло, правяраў, а палове першай патухла.

— Добра, Кірыла. — Жыгоцкі па-свойску паклаў руку на вартаўнікова плячо. — Ты тут драмлі, ды час ад часу пазірай на манітор, што за брамку адказвае. Трасца ведае, што гэты мярзотнік задумаў. Раптам вернецца.

Жыгоцкі павярнуўся і пайшоў з дзяжуркі.

— Добрай ночы, Пятро Вацлававіч! — любоўна пажадаў яму барадаты Кірыла.

Аднак гаспадара чакала новая неспадзяванка. У холе на другім паверсе, дзе ён сеў пагартаць перад сном дакументы, з’явіўся слуга, падышоў, інтымна нахіліўся і выняў з кішэні канверт:

— Гэта вам, Пятро Вацлававіч. Толькі што Валодзька з паштовай скрыні дастаў.

Пры адным позірку на канверт Жыгоцкага перасмыкнула, бо ў графе зваротнага адраса стаяла задзірыстае: «Багатка П.А.». Ён са штучнай абыякавасцю прыняў канверт, нядбайна кінуў на часопісны столік. Але, як толькі слуга выйшаў, прагавіта схапіў гэты ліст. Зрэшты, ускрываць адразу не стаў, а апасліва азірнуўся, устаў з крэсла і шпарка рушыў у свой кабінет, што знаходзіўся непадалёк ад хола. Там запёрся на ключ, падышоў да стала, сеў і толькі тады разарваў злашчасны канверт.

Па меры таго як Пятро Вацлававіч чытаў, твар яго барвянеў, губы сціскаліся ў вузенькую палоску, а бровы паўзлі дагары.

Вось змест ліста:

«Прывітанне табе, грамадзянскі зяцёк! Як жывеш-пачуваешся? Дарэмна ты не схацеў прапусціць родзіча. А то б слаўна пагаманілі. Ды я не крыўдую. Ты чалавек вельмі заняты і марнаваць свой час на такую нікчэмнасць, як я, дазволіць сабе не можаш. Ды вось у чым бяда: жыву я яшчэ на свеце, не памёр і ўжо адным гэтым фактам моцна табе дакучаю. А ведаеш чаму? Таму што сумленне тваё не чыстае, таму што ўсё-ткі пабойваешся ты, што людзі праўду пачуюць. Што, здрыгануўся пры слове «праўда»? Ведаю, здрыгануўся. Точыць цябе гэты страх, страшок маленькі і подленькі, днём і ўночы табе спакою няма. Таму што грэшны ты, Пятро Вацлававіч, і гэта ведаеш. Не, не перада мной, зразумела, а перад сваім сынам малодшым, якога ты па мардасах хвастаў ды з дому вон выгнаў. А гэта ж кроў твая, грамадзянскі зяцёк, кроў родная. Не шкада было выганяць-абнядольваць? Гэх, дарэмна, думаецца, ты так паступіў. Трэба б было з сабой саўладаць ды на сынаў гомасексуалізм усё ж такі вочы закрыць. Памыліўся ты, Пятро Вацлававіч, не разлічыў, што людзі маюць уласцівасць быць балбатлівымі. Ну выгнаў ты палюбоўніка свайго сына, ну памяняў астатнюю прыслугу ў асабняку, але ж языкі ім не выразаў. Сказаў нехта аднаму, той перадаў яшчэ двум — і папаўзла, пабегла, паляцела па горадзе смяротная для цябе пагалоска. Учуў яе адзін чалавек — пусты, дарэчы, нікчэмны — і мне яе перадаў, не ведаючы, што я ёй магу слаўна пакарыстацца. Ох і дарэчы мне, Пятро Вацлававіч, прыйшлася твая гісторыйка. Проста такі акрыліла яна мяне, натхніла, моцай напоўніла. Цяпер мы з табой, родзіч ты мой грамадзянскі, выраўняліся. Ты з усімі сваімі капіталамі-сувязямі і я з дзіравымі сваімі штанамі — упоравень сталі. Бо грахі твае дужа ўніз цябе цягнуць, а мяне, наадварот, узвялічваюць. Не захацеў ты, Пятро, мяне паслухацца, не пажадаў разысціся з маёй шалапутнай дачкою — значыць, цяпер не крыўдуй. Але не бойся, не адразу я разгалашу тваю тайну, а яшчэ памаруджу крыху, памучу цябе, як ты мяне ўсё жыццё мучыў, як катаваў апошнія ме­сяцы ў статусе Тамарынага палюбоўніка. Цяпер дай жа і мне наталіцца. А ты чакай і спадзявайся: раптам я перадумаю ці, таго лепей, сканаю. А што, зяцёк, някепска было б, каб я на той свет выправіўся? Усе б праблемы тады — самі сабой, а? Нябось прамільгнула ў цябе збродлівая думка: ці не памагчы старо­му прыяцелю на той свет? А то давай, памажы, забі бацьку сваёй ненагляднай. Тады ўжо ніхто ў вашых любошчах не перашкодзіць. Цешцеся, так бы мовіць, наталяйцеся адно адным, дзяцей нараджайце. І наконт сына твайго больш ніхто заікацца не будзе. Падумай, Пятро Вацлававіч, неблагое гэта выйсце — чык па горле нікчэмнага чалавечка, і ўсё як мае быць стане.

На гэтым развітваюся. З асалодай успамінаю, як паляжаў сёння на траўцы перад тваёю фазэндай. Завітаю яшчэ, надта мне тут даспадобы.

Прывітанне Тамары.

Ці не ашчаслівіце ў хуткім часе ўнукам ці ўнучкаю?

Павел Багатка».

Ліст гэты Жыгоцкі паспешліва спаліў у попельніцы. Попел перасыпаў у камін. Сам жа ці не да світання сноўдаўся па асабняку ў крайняй узрушанасці. То прымаў ледзяны душ, то залазіў у гарачую ванну, то бег у трэнажорную залу і цягаў там цяжэрныя гіры, адціскаўся ад падлогі, малаціў голымі кулакамі баксёрскую грушу. А тады зноў бег у душавую і змываў з сябе пот. А палове чацвёртай выйшаў на начны двор і шпацыраваў вакол дома. Толькі пасля ўсіх гэтых працэдур здолеў супакоіцца і заснуць на канапе ў сваім кабінеце.

24

Увечары над мікрараёнам, дзе пражывала сямейства Багаткаў, збіралася доўгачаканая навальніца. На захадзе павольна цямнела, вецер шкуматаў кроны дрэў, а духата станавілася невыноснай. Чуліся ўжо далёкія грымоты, мігцелі сполахі бліскавіц. Аднак навальнічная хмара магла прайсці бокам, падражніўшыся, нават і кроплі не кінуць на спакутаваныя ад спёкі расліны, на запыленыя шматдзённым сухавеем дамы.

Але ў кватэры Багаткаў мала зважалі на знадворныя з’явы, паколькі мелася там адбыцца надзвычай важная і, можна сказаць, лёсавызначальная сходка.

А палове сёмай хвацка падкаціла на сваім блакітным аўто Тамара, з вялікім поліэтыленавым мяшком у руках шуснула ў пад’езд і неўзабаве званіла ў кватэру.

— Прывітанне, — цмокнула яе ў шчаку Вера Генадзеўна, прапусціла ўнутр.

— Фу, ну і задуха, хоць бы ўжо лінула, — аддыхвалася ўзрушаная дачка, нядбайна скідаючы пантофлі. — Юркі, канешне, яшчэ няма?

— Няма, Тамарачка, — пацвердзіла маці. — Прыйдзе, куды ён падзенецца.

— Хай толькі паспрабуе не прыйсці, — сярдзіта прабурчала Тамара, папраўляючы прычоску перад люстэркам. — Ты тут разбяры, мам, што я прынесла. На стол падамо, — кіўнула яна на пакет, які толькі што прыхінула да сценкі.

— Добра-добра... — Вера Генадзеўна схілілася, падняла важкі пакет. — А што тут?

— Ат, усяго патроху, — не адрываючыся ад люстэрка, адказала дачка. — Віно, ліманад, сякая-такая закусь. Трэба ж нечага пажаваць.

— Ну дык хадзем пакуль што на кухню, — прапанавала маці, штучна паніжаючы голас. — А то бабуля прылегла, няможацца ёй у такое спякоцце. А мы там з табой крыху пагамонім.

Дачка нарэшце ўправілася з прычоскай і пасунулася ўслед за маці на кухню.

Гэтае невялічкае памяшканне было ў гаспадарлівай Веры Генадзеўны ва ўзорным парадку. Усё вісела, стаяла, ляжала выключна на сваіх месцах, ва ўсім праглядалася сіметрыя, раўнавага. Тры табурэткі, да прыкладу, былі акуратна засунуты пад тры бакі століка (чацвёрты бок упіраўся ў сцяну). Роўна пасярод стальніцы мясцілася цукарніца, яе колам абкружалі чатыры кубкі на сподачках. На падаконніку стаяў гліняны гаршчок з круглым кактусам. На сцяне вісеў набор разных драўляных лыжак. Праўда, мэбля — шэраг ніжніх і навясных шафак, а таксама ўжо ўзгаданыя табурэткі і стол — была добра пакарыстаная, купленая не адно дзесяцігоддзе таму. Адчувальна выцерся і колісь квяцісты лінолеум пад нагамі.

Тамара дастала з-пад стала адну табурэтку, паставіла яе бліжэй да акна, села, зграбна паклаўшы нагу на нагу. Ногі яе былі без празрыстых панчох і надзіва для такога сонечнага лета бялюткія. Бэжавая спадніца не закрывала круглыя калені і ніз чароўнай формы сцёгнаў. Такога ж колеру, з карункавым каўнерыкам і кароткімі рукавамі, блузка ахоплівала стройны стан. Каштанавыя валасы вольна спадалі на плечы. На мочках вушэй віселі срэбраныя маладзічкі, далікатныя пальцы рук аздабляла некалькі нешырокіх пярсцёнкаў.

Вера ж Генадзеўна, наадварот, мела выгляд самы дамашні: паношаныя плоскія тапкі, старэнькі і выцвілы, перахоплены на таліі халацік. Вось, бадай, і ўся яе вопратка. У вушах нічога не паблісквала, а спрацаваныя, з пашыранымі суставамі пальцы рук былі вольныя ад аздобаў. Рыжыя валасы гаспадыні не выглядалі свежавымытымі і дрэнна трымалі форму. Адна пасма спадала на лоб, другая тапырылася кудысьці ўправа і ўверх, на макаўцы паўстала некалькі сваявольных віхроў. Вера Генадзеўна нядаўна вярнулася з дзяжурства ў бальніцы, амаль суткі не спала, а разбэрсанасць яе валасоў — гэта ад нязменнай форменнай шапачкі, якую галоўурач строга забараніў здымаць нават у сястрынскім пакоі. Прыбегшы з работы, Вера Генадзеўна якраз збіралася прыняць душ, але Ганна Андрэеўна, яе маці, разыграла сардэчны прыступ, раскапрызілася, і дачцэ давялося завіхацца каля яе з паўгадзіны. Калі ж Ганна Андрэеўна як быццам прыснула, раздаўся Тамарын званок у дзверы, і Вера Генадзеўна так і не паспела прывесці сябе да ладу.

Гаспадыня паставіла пакунак, што прынесла дачка, на шафку ля газавай пліты і пачала вымаць яго змесціва. На стальніцу паступова выкладваліся кансервы (кальмар, краб, чорная ікра, мідыі, гарбуша), а таксама наскрыляная сухая каўбаса і вяндліна ў вакуумных упакоўках. Каля гэтага багацця апынуўся зноў-такі нарэзаны і запаяны ў поліэтылен хлеб, паўсталі доўгая бутэлька белага віна і двухлітровая пляшка ліманаду. Такі харч не патрабаваў дадатковай кулінарнай апрацоўкі, не варта было дачасна і раскладаць яго па талерках — усё можна зрабіць за пару хвілін, непасрэдна перад застоллем. Час жа застолля залежаў збольшага ад таго, як хутка прыйдзе заўсёды безадказны Юрась. Сястра загадала яму прыбыць на кватэру ў палове сёмай, не пазней. Зараз гадзіннік паказваў без пятнаццаці, і натуральна, што Тамара пачала непакоіцца.

— Слухай, — сказала яна маці, — калі Юрка з дому пайшоў?

— А Бог яго, Тамарачка, ведае. — Вера Генадзеўна пакінула пакуль прадукты на шафцы і прысела да стала, на табурэтку насупраць дачкі. — Я ж толькі з дзяжурства.

— А ў бабулі не папыталася?

— Ой, неяк не здагадалася. Ды ты не хвалюйся, прыйдзе.

— А не прыйдзе — яму ж, абармоту, горай. — Тамара нервова правяла далонню па валасах. — Ну а гэты, — яна скіравала шматзначны позірк у столь, — спадзяюся, на лецішчы?

— На лецішчы, дочачка, дзе ж яму быць, — адказала маці, зрэшты, не вельмі ўпэўнена.

— Дык можна спадзявацца, што хоць сёння ён не прыпрэцца і не сапсуе нам вечар? — Тамара гняўліва зіхатнула вачыма.

— Канешне, канешне, — намагалася надаць свайму голасу пераканаўчасць Вера Генадзеўна. — А ты фотакарткі прынесла?

— Што я — дурніца сюды іх цягаць! Каб бацька шалёны іх на шматкі парваў? — усердзілася дачка і смыканула рукой па сцягне, апраўляючы спадніцу.

— А ён, — па-змоўніцку панізіла голас маці, — як заўчора пераначаваў, так і з’ехаў. Дзякаваць Богу.

— А ты ўпэўнена, што яго ўчора ў горадзе не было? — Тамара сядзела як на іголках: соўгалася, раз-пораз мяняла становішча ног (ніжнюю перакладала на верхнюю і наадварот).

— А чорт яго ведае! Прынамсі не начаваў.

— Ладна. Тым не менш трэба будзе, калі збяромся, прыслухвацца. — Та­мара зноў паказала позіркам на столь. — Юрку ў калідоры паставім. — І не вытрымала: — Госпадзе, ды што ж за дом такі д’ябальскі! Пастаянна як на вуголлі жывеш, усё баішся, што зверху спусціцца гэты тыран і пачне мучыць!

— Ды годзе, годзе, мая харошая. — Вера Генадзеўна пацягнулася цераз стол, пагладзіла даччыну руку. — Усё будзе добра.

— Гэта ж да таго дайшло, што ў сваю кватэру завітаць не магу, бо бацькі баюся! — абураным шэптам гаварыла Тамара. — А як сышла да харошага чалавека, то і тут мне спакою няма. І тут ён мяне шкуматае! Во дзе вампір хрэнаў!

— Ну-ну, Тамарачка, не трэба на яго такімі словамі. Усё-такі бацька.

— У-у-у-х, — прастагнала скрозь зубы Тамара, намагаючыся ўтаймаваць кіпучую злосць. Колькі ж болю чулася ў гэтым стогне!

За акном даволі гучна бухнула. Аднак маланка не папярэднічала гэтай грымоце, а значыць, навальніца была яшчэ далекавата.

Тамара ўстала, падышла да расчыненай фрамугі, зірнула паўзверх дома напроці, дзе неба было цямнейшае.

— Ат, глядзі ты, — прамовіла яна, не абарочваючыся да маці. — За два тыдні дажджу не сабралася, а тут, як важная справа, то лівень прыспеў. Можа перашкодзіць, зараза.

— Як ён можа нам перашкодзіць, дачушка? — не даўмелася Вера Генадзеўна.

— А так, што Юрка возьме і не прыйдзе, а пасля на лівень спашлецца — маўляў, прамокнуць баяўся. — Тамара рэзка павярнулася да маці; твар яе быў расчырванелы, але і ў злосці вельмі прыгожы. — А зрэшты, калі не прыйдзе, гэта няшмат што зменіць, бо я цвёрда наважыла сёння гэтае пытанне закрыць. Таму што далей так жыць не магу!

На гэтую тыраду маці адказала ледзь чутным уздыхам.

— Пайду бабулю праведаю. Мабыць, прачнулася ўжо. — Яна цяжкавата паднялася з табурэткі.

— Правільна. Чаго валынку цягнуць, — кіўнула дачка. — Па-любому распачнём не пазней за бліжэйшыя паўгадзіны. У зале сядзем, напэўна. А бабу­лю, нават калі спіць, падымай.

— Добра, Томачка, — сказала Вера Генадзеўна, пакідаючы кухню.

Дачка зноў адвярнулася, скрыжавала на грудзях рукі і, пакуль маці адсутнічала, думала аб чымсьці сваім.

На захадзе грымела, то напаўзала, то аддалялася навальніца. Усё яшчэ гарачы вятрыска парывамі шугаў праз фрамугу, штурхаў Тамару ў грудзі, калмаціў валасы, абвяваў шыю і талію, пранікаў у памяшканне і варушыў пусты пакет на стальніцы.

Прайшло не так і мала часу, перш чым Вера Генадзеўна вярнулася ў кухню.

— Ну бабуля ўжо падымаецца, — сказала яна. — Так што можам перамяшчацца ў Юркаў пакой.

Тамара абярнулася да маці, уперлася далонямі ў падаконнік.

— Спадзяюся, там не будзе паху потных шкарпэтак? — іранічна спыталася яна.

— Не, не, — усур’ёз успрыняла гэтую заўвагу Вера Генадзеўна. — Я там прыбралася.

Яна і сапраўды, пабудзіўшы Г анну Андрэеўну, шуснула ў сынаў пакой і навяла сякі-такі парадак. У прыватнасці, падняла з падлогі яго штаны і засунула ў шафу, вынесла ў калідор поўную недакуркаў попельніцу, знасцежыла акно і паставіла крэслы на звыклыя месцы. Па вяртанні з работы, перад прыходам дачкі, гаспадыня проста не паспела гэта зрабіць. Затое ўчора, перад дзяжурствам, старанна прайшлася там пыласосам і анучкай. За адну ноч сын не паспеў дужа насмеціць, толькі шпурнуў на падлогу штаны і беспарадкава пераставіў крэслы.

У Юрасёвым пакоі, які быў большым у кватэры, маці з дачкой перасунулі на сярэдзіну прыземісты столік, расставілі вакол яго тры крэслы. Для сябе Вера Генадзеўна прынесла з кухні табурэтку. Затым пачалі насіць посуд і за­кусь. Да ікры Вера Генадзеўна паставіла маслёнку, каб рабіць бутэрброды.

— Ат жа, халера яго бяры! — сказала дачка, пасля даволі доўгага маўчання. — Дваццаць хвілін на восьмую, а Юркі няма. Так і знала, што свінню мне падложыць!

— Прыйдзе ён, — супакойлівым тонам прамовіла маці, упраўна адкрываючы бляшанкі кансерваў.

— Ну дамовіліся ж, мам, на палову сёмай! Прычым за некалькі дзён я гэта яму давяла! — Тамара стаяла перад акном і пазірала на двор. Дождж так і не сабраўся пакуль, нават грымоты радзелі і аддаляліся. Яна тым не менш рашуча зачыніла фрамугу — ад грэху далей.

— Галоўнае, Тамарачка, што нас большасць сабралася, — бачачы даччыну знерваванасць, намагалася суцешыць яе маці. — Вырашым і без Юры.

— Гэта як лёду, — згадзілася Тамара. — А ведаеш, мам, я ж невыпадкова ў цябе папыталася, ці не бачыў хто-небудзь учора бацьку ў горадзе.

— А што такое? — адразу насцярожылася Вера Генадзеўна.

— Я хацела гэта пры ўсіх сказаць, але пакуль іх дачакаешся — звар’яцееш. — У гэтых Тамарыных словах было яўнае раздражненне і на бабулю, якая занадта доўга не падыходзіла. — Дык вось, мам, я даведалася, што пазаўчора бацька паўдня дэбашырыў перад варотамі нашай дачы, дамагаючыся, каб яго прапусцілі.

— Ты што? — цяпер ужо не на жарт занепакоілася маці.

— Так. Менавіта дэбашырыў, каб зняславіць Пецю перад усім пасёлкам. Ад мяне гэта спачатку скрылі, каб не траўміраваць, бо я ў той вечар адсутнічала і прыехала позна. — Тамара павярнулася да акна, стала нервова пастукваць косткамі пальцаў па шыбіне. — Так бы гэта і прайшло міма мяне, каб не яшчэ адна акалічнасць. А іменна: учора ўдзень нехта прапароў задняе кола ў Пецевага «мерседэса».

— Ну? — толькі і вымавіла Вера Генадзеўна.

— Здарылася гэта перад самым офісам, калі вадзіцель на пару хвілін адлучыўся па цыгарэты. Пеця са злосці выклікаў міліцыю, склалі акт, паводле якога па коле былі нанесены тры моцныя ўдары шылам. Два прапаролі камеру, а адзін слізгануў па шыне, пакінуўшы доўгі глыбокі след. — Тамара зрабіла паўзу. — А цяпер скажы мне, мам, хто б такое мог вычварыць?

— Не ведаю. — прамармытала Вера Генадзеўна.

— Няўжо ж? — зласліва, усё яшчэ стоячы тварам да акна, спінай да маці, хмыкнула дачка. — І не здагадваешся?

— Мо хуліганы.

— Ды кінь ты! — абарвала яе Тамара. — У Пеці за дзесяць гадоў гэта першы выпадак. Да таго ж міліцыянт сказаў, што такая колькасць удараў магла быць нанесена толькі з нянавісцю. Разумееш? З лютай нянавісцю да ўладальніка машыны. А хто яшчэ, акрамя нашага бацькі, так «нераўнадушны» да Пеці? Ды ён жа апошні месяц толькі тым і займаецца, што яму пагражае.

— Гэта ён, гад! Безумоўна! — раздаўся ў пакоі рэзкі старэчы голас; у дзвярах стаяла Ганна Андрэеўна: нізкая, поўная, у доўгім хатнім халаце, з заспаным апухлым тварам.

— Адкуль ты ведаеш, мама? — павярнулася да яе Вера Генадзеўна. — Няма ж аніякіх доказаў. Да таго ж ён учора на дачы знаходзіўся.

— Хе, на дачы, — бабуля ўвайшла ў пакой і пасунулася да Тамары. — Ён мог адтуль прыехаць, разбойнік, нашкодзіць, ды толькі яго і бачылі. — Яна цмокнулася з унучкай.

— Бабуля правільна разумее, — сказала Тамара. — Бацька гэта зрабіў, болей няма каму. А гэта, між іншым, ужо крымінал. Усё задакументавана.

— Але ж ніякіх доказаў. — стаяла на сваім Вера Генадзеўна.

— У турму яго, ірада, — затрэсла сваімі студзяністымі падбародкамі Ган­на Андрэеўна, — за краты. Там яму самае месца.

— Мама! Ды што ты такое вярзеш! — з дакорам зірнула на яе Вера Генадзеўна. — Дый наогул, у цябе ж толькі што сэрца балела, а ты так гарачышся.

— І не дзіва, што будзе сэрца балець, калі ў сям’і такі тыран уладарыць, — фыркнула бабуля, грузна апускаючыся ў наймякчэйшае крэсла перад ста­лом. — Дарэчы, Вера, накапай мне карвалолу. — Яна карцінна паклала друзлую руку на грудзі. — Нешта мне закалола.

— Мама, ды ты ж гадзіну назад піла! Нельга ў такой колькасці спажываць лекі.

— Налі! — жорстка і безапеляцыйна сказала Ганна Андрэеўна. — Я сама ведаю, што мне можна, а чаго нельга. Яшчэ не хапала памерці тут з-за вас!

Вера Генадзеўна ўздыхнула і адправілася на кухню.

Бабуля тут жа звярнулася да ўнучкі з пытаннем:

— Дык, кажаш, татка твой надоечы скандал учыніў?

— Ну так. Прыпёрся ўвечары, дэманстратыўна перад брамай разлёгся, ды яшчэ лаяўся і грымаснічаў у камеру. — Тамара мерала пакой кароткімі крокамі, раз-пораз зіркаючы ў акно.

— Гад ён! Ашаломак! — скрозь зубы прагаварыла Ганна Андрэеўна і пацягнулася па бутэрброд з ікрою. Зачвякала з апетытам звыклага да фізічнай працы мужчыны.

— Бабуля, а ты не памятаеш, калі Юрка з дому сышоў? — Унучка прыхінулася да сцяны ля акна. — Ужо гадзіну назад падысці быў павінен.

— А зараз табе скажу. — задумалася Г анна Андрэеўна з пакусаным бутэрбродам у руцэ. — Прыкладна а палове першай прачнуўся. з паўгадзіны пасоўгаўся. не еў. Так, недзе на пачатку другой выбраўся.

— Вось жа чалавек легкаважны! Ну! — Тамара сярдзіта зірнула на наручны гадзіннік. — Як жа можна дамаўляцца з такімі людзьмі?

— Угу, — мыкнула бабуля з набітым ротам, — зусім пусты чалавек. Як і бацька ягоны. Толькі характар дабрэйшы. — Яна зрабіла паўзу, каб пракаўтнуць, і сказала: — Тамара, налі мне, дзетка, газіровачкі.

Унучка жвава падышла да стала, адкаркавала двухлітровую пляшку, стала напаўняць фужэр.

— Хопіць, хопіць! Палову, — спыніла яе Ганна Андрэеўна, прыняла фу­жэр з зеленаватым пузырыстым напоем і прагна прыклалася да яго.

У гэты момант увайшла Вера Генадзеўна з кілішкам, у якім былі разведзены кроплі карвалолу. Гэтых лекаў яна знарок накапала ўдвая менш, чым зазвычай прымала маці, і цяпер баялася, як бы тая не выкрыла гэтую хітрасць.

— Мама, — папікнула яна Г анну Андрэеўну, — ну як жа можна газіроўку з карвалолам мяшаць! Калі ў цябе сэрца баліць, то.

— А! — ускінулася мажная маці. — Дык ты хочаш сказаць, што я сімулюю?! — Яна паставіла пусты фужэр на стол.

— Ну як табе не сорамна! — у разгубленасці паўстала перад ёй дачка. — Ты ж ведаеш, што газы будуць распіраць страўнік і ціснуць на сэрца.

— Дык табе і газіроўкі шкада! — тузанулася на крэсле маці і артыстычна ўсхліпнула. — Забірай свае праклятыя лекі! Не патрэбны яны мне.

— Бабуля, — уступілася за маці Тамара, — ну навошта ты так. Ніхто ж тут табе нічога не шкадуе, а, наадварот, усе цябе любяць. — Яна ўзяла ў Веры Генадзеўны кілішак з кроплямі, нахілілася да бабулі. — Выпі, мая харошая, а то і праўда ад такой духаты самлееш.

Ганна Андрэеўна расчулілася ад унучкіных слоў, прыняла ад яе лекі і, нядобра зірнуўшы на Веру Генадзеўну, каўтанула.

— Ну вось малайчынка, — забрала ў яе кілішак Тамара, — а цяпер яшчэ бутэрбродзік вазьмі.

Бабуля ахвотна скарысталася гэтай парадай. Яе поўныя румяныя шчокі заскакалі.

— А давай, мам, і мы з табой перакусім. — Тамара абышла стол, узялася рукой за спінку крэсла. — Сядай. Не будзем Юрку чакаць.

Вера Генадзеўна прысела на трэцяе крэсла.

Яны адкрылі віно. Бабулі ж налілі газіроўкі. Выпілі, чокнуўшыся «за поспех справы». У гэты момант пярун, які быў аціх, грымнуў зусім блізка і з такой моцай, што забразгаталі шыбы. Пасля гэтага выбуху ўтварылася працяглая цішыня, цягам якой былі чутны толькі гукі жавання і прысёрбвання з келіхаў.

— Ну што ж, давайце акрэслім, дзеля чаго мы, па сутнасці, тут сабраліся, — сказала нарэшце Тамара. Яна выцерла вусны сурвэткай і адвалілася на спінку крэсла.

— Ды чаго там, — нясмела прамовіла Вера Генадзеўна, — мы ж усе ў курсе. Гэта Юрку, можа, няўцям. Дык яго і няма.

— І ўсё ж такі варта акрэсліць, — строга паглядзела на яе дачка.

Ганна Андрэеўна як быццам не слухала іх, бо цалкам захапілася мідыямі, шчодра наваленымі на яе талерку Верай Генадзеўнай.

— Дык вось, — пачала пасля кароткай замінкі Тамара. — Сабраліся мы для таго, каб вырашыць пытанне з нашым бясцэнным бацькам, мужам і зяцем. З чалавекам, які даўно ўжо стаў паводзіць сябе, мякка кажучы, неадэкватна.

— Во-во! — падтрымала яе бабуля. — Зусім з рэек зляцеў!

— Мама! — цыкнула на яе Вера Генадзеўна. — Я цябе прашу не перабіваць. Потым будзе і ў цябе слова.

Ганна Андрэеўна змаўчала, адно сярдзіта хмыкнула і зноўку схілілася над талеркай. Яна ўсё яшчэ таіла крыўду на дачку з-за карвалолу.

— Мой тата, — працягвала Тамара, — чамусь уявіў, што ён можа беспар­донна ўмешвацца ў асабістае жыццё іншых людзей. Але гэтае асабістае жыццё свята ахоўваецца нашым заканадаўствам. Ён забыўся, што ягоным дзецям ужо не па дзесяць гадоў, калі можна іх лупцаваць, а даўно за васемнаццаць. Ён забыўся, што яны па законе паўналетнія, паўнапраўныя, а значыць, па сутнасці чужыя яму. А хіба можна няволіць чужога чалавека? — Яна зрабіла акцэнт на перадапошнім слове.

— Не, ну як жа — чужога? — сумелася маці. — Які-ніякі, а бацька.

— Мама! — абарвала яе Тамара. — У дадзеным выпадку маецца на ўвазе юрыдычны тэрмін, а не колькасць перададзеных мне генаў.

— Ну ладна, ладна, маўчу. — Вера Генадзеўна апусціла вочы.

— І правільна, маўчы, — адарвалася ад талеркі бабуля. — Таму што Тама­ра слушна гаворыць. Каму гэта дазволена людзей мардаваць! Як ні спусціцца па сваёй выклятай лесвіцы — скандал, дэбош, крыкі. А ў мяне нервы, у мяне ўзрост, у мяне сэрца! — распалялася, адчуваючы шчыры жаль да сябе, Ганна Андрэеўна. — Я хачу хоць апошнія свае дні спакойна пажыць. І не дапушчу, каб гэты жываглот мне іх атручваў!

— Ды не крычы ты так, мама.

Тут з калідора данёсся даволі выразны шоргат, і ўсе трывожна замоўклі. Кожнай з жанчын, напэўна, падумалася, што з лесвіцы, лёгкі на ўспамін, спускаецца Павел Алегавіч.

— Мама, — прашаптала Тамара, — я ж казала, што трэ было яшчэ раз наверх схадзіць.

Вера Генадзеўна тут жа паднялася з месца, гатовая адважна прыняць на сябе першы націск шалёнага мужа.

Але ж гэта аказаўся ўсяго толькі Юрась, які адмыкаў ключамі ўваходныя дзверы. Калі Вера Генадзеўна выйшла ў калідор, ён ужо пранік у кватэру. Ускудлачаны, у вечна мятай джынсоўцы, з нязводнай блазнаватай усмешкай на худым твары.

— Ну дык слухаю цябе, Юра, — замест прывітання кінула брату Тамара, калі той разам з маці ўвайшоў у пакой. — Чаму ты спазніўся?

Юрась апасліва зірнуў на сястру, цень скрытай думкі мільгануў на яго абліччы, а тады сказаў ухмыляючыся:

— Трамваі стаялі. Відаць, маланка ў лінію ляснула. — Ён разваліста наблізіўся да стала, схапіў бутэрброд і адкусіў ад яго ладны кавалак.

— Мяне менш за ўсё хвалюе, стаялі трамваі ці не, — працягвала свой допыт суровая сястра. — Я ў цябе пытаюся, як ты пасмеў спазніцца на цэлую гадзіну, як ты пасмеў прымусіць траіх чалавек цябе, недарэку, чакаць?

— Дык што мне па небе было ляцець? — адбіваўся Юрась жуючы. Ён напоўніў фужэр віном, зрабіў некалькі прагных глыткоў.

— У, бессаромныя твае вочы, — з агідай глядзела на яго Тамара. — Ты павінен быў узяць таксоўку і прыбыць у прызначаны час. А грошы я б табе аддала, калі ты бедны такі.

— Ён толькі жаваць майстар, — прабурчала бабуля, якая сама нядаўна скончыла трапезу. — Ніколі старэйшых не слухаўся.

— Ды што вы ўсе на мяне ўз’еліся! — абурыўся Юрась, накладаючы на талерку кавалкі кальмара.

— Юрчык, — звярнулася да яго маці, — ты б сапраўды час ад часу прыслухоўваўся да таго, што старэйшыя кажуць. Нездарма ж Тамара прасіла цябе не спазняцца.

Сын на гэты раз не адказаў, а толькі спарней запрацаваў сківіцамі. Каўтаў ён вялікімі кавалкамі, суправаджаў гэта непрыемнымі гукамі. Магло падацца, што не еў ён цэлыя суткі, пры гэтым несупынна і тамліва працуючы. А між тым пасля здаровага сну да гадзіны дня ён сытна паснедаў у горадзе, у адной улюбёнай сваёй забягалаўцы.

Пакуль Юрась паглынаў прынесеныя сястрой далікатэсы, астатнія глядзелі на яго з рознымі выразамі твараў. Бабуля — неадабральна-насмешліва, маці — з нецярпеннем і прыхаванай любоўю, сястра — злосна і грэбліва.

Але Багатку-малодшага іхнія позіркі хвалявалі мала. Як, зрэшты, і тое, што з-за яго ніяк не магла пачацца важная сямейная сходка.

— Ну ладна, перарвіся, — нарэшце не вытрымала Тамара. — Не жраць жа ты сюды завітаў.

— М.. гм. — запратэставаў быў брат, але сястра падскочыла і вырвала ў яго талерку.

— А цяпер слухай мяне, — сказала яна жорсткім голасам. — Паколькі ты правінаваціўся, то будзеш стаяць на шухеры.

— Ого! Гэта як? — дурнавата ўтаропіўся на сястру Юрась.

— Зараз ты паднімешся наверх, праверыш, ці няма там бацькі, — адрывіста, з расстаноўкай гаварыла сястра, — спусцішся ўніз і зоймеш месца на парозе пакоя — так, каб у полі твайго зроку знаходзіліся і лесвіца, і ўваходныя дзверы.

— Дык хоць скажы, для чаго? — прамармытаў брат, падпадаючы пад уладу сястры.

— Не прыкідвайся дурнем! — сыкнула яна. — Табе было некалькі разоў даведзена, для чаго мы збіраемся.

— Дык бацька ж на лецішчы.

— Сынок, зрабі, што сказала сястра, — таропка прамовіла маці, папярэджваючы даччын гнеў.

Юрась нехаця выйшаў з пакоя, пратупаў па калідоры і пачаў узбірацца па лесвіцы. Як толькі ён выйшаў, Тамара наблізілася да тэлефона, што стаяў на тумбачцы ля акна, шпарка застукала па кнопачным наборніку кончыкамі пальцаў.

— Віцёк, — сказала яна ў трубку, — нясі сюды дакументы. І мой мабільнік захапі. — На гэтым размова скончылася.

Маці з бабуляй звярнулі на яе пытальныя позіркі.

— Гэта я вадзіцелю званіла. Зараз падымецца.

— А што за дакументы? — спыталася заінтрыгаваная Вера Генадзеўна.

— Ну, мам, ты як маленькая, — паблажліва зірнула на яе дачка. — Няўжо ты думаеш, каб ажыццявіць тое, што мы задумалі, дастаткова адных толькі слоў?

— Не, ну. — сумелася маці.

— Гэта кампрамат, — выказала меркаванне кемлівая бабуля. — Цяпер, паразіт, не адкруціцца.

— Мама! — рэзка павярнулася да яе Вера Генадзеўна. — Ну хіба можна так ненавідзець чалавека, як ты Паўла! Які б ён ні быў.

Г анна Андрэеўна падціснула губы і прамаўчала.

Раздаўся званок у дзверы, і Тамара выпырхнула з пакоя. Вярнулася вельмі хутка, з папкай для папер, абцягнутай натуральнай скурай, з непразрыстым поліэтыленавым мяшком. Села ў сваё крэсла, шчоўкнула міні-замочкам, дзелавіта раскрыла папку. Пакет жа паклала паміж правым сцягном і падлакотнікам.

— Ну дзе там Юрка? — нецярпліва зірнула яна на маці. — Пара б ужо, здаецца, вярнуцца.

Толькі яна гэта сказала, як збоку лесвіцы пачуўся шоргат, і неўзабаве ў пакоі паявіўся брат, усё з той жа ненавіснай сястры блазнаватай ухмылкай.

— Усё нармальна? — спадылба паглядзела на яго сястра.

— Угу, — хмыкнуў Юрась.

— А чаго так доўга?

— Прабач, — брат па-клоунску развёў рукамі, — наведаў, так бы мовіць, клазет. А што, забараняецца?

Сястра не адказала на гэты досціп, але, убачыўшы, што брат зноў накіроўваецца да стала, крыкнула:

— Пачакай! Ніяк ты не нажарэшся! Табе, здаецца, ясна было сказана стаяць на парозе, каб трымаць пад увагай лесвіцу.

Юрась пакорліва вярнуўся назад і падпёр вушак спінаю. Толькі праныў:

— Ды я есці хачу.

— Мама! — усклікнула знерваваная Тамара. — Ды падай ты яму талерку, хай там чвякае.

Вера Генадзеўна ўзяла сынаву талерку з недаедзеным кальмарам, дадала туды лусту хлеба і аднесла на сынаў «пост». Той адразу ж прыняўся жаваць.

Ганна Андрэеўна, якую пасля пажыўнай вячэры хіліла на сон, па-філасофску назірала за ўсім са свайго крэсла.

— Давай, Тамарачка, пачынай, дзетка, — сказала яна млявым голасам.

— Ну што ж, бадай што, пачнём, — згадзілася Тамара і кінула брату: — А ты жуй-жуй, ды прыслухоўвайся. І не толькі да мяне, а і да лесвіцы.

— Не бойся, — незадаволена буркнуў Юрась.

25

Такім чынам, калі нарэшце распачалася гэтая сямейная рада, унучка, маці і бабуля сядзелі ў крэслах перад прыземістым столікам, а Юрась стаяў у дзвярным праёме. За акном усё яшчэ збіралася навальніца, то ўзмацняючы, то аслабляючы свае грымоты. Дождж так і не пачаўся, аднак фрамуга і фортка былі абачліва (каб не ляснула збродлівая маланка) зачынены. Ад таго ў пакоі зрабілася вельмі душна і горача. На поўным твары Г анны Андрэеўны выступалі буйныя кроплі поту. Яна раз-пораз змахвала іх насоўкай.

— Дык вось, дарагія мае сямейнікі, — пачала сваю прамову Тамара, — ду­маю, усе ведаюць, дзеля чаго мы зараз сабраліся. І ўсё ж для асабліва някемлівых, — тут яна сярдзіта зірнула на Юрася, — паўтару: сёння мы павінны вырашыць пытанне з маім бацькам, вырашыць так, каб прыпыніць яго невыносныя для акаляючых, нахабныя і, я б сказала, антызаконныя дзеянні. А іменна адкрыты сямейны тэрарызм — будзем называць рэчы сваімі імёнамі. Гэты тэрарызм заключаецца ў тым, што бацька, канчаткова згубіўшы пачуццё рэальнасці, уявіў сабе, што можа ўладарыць над воляй і лёсамі сваіх дамашніх.

— А што, ты хацела, каб бацька не цікавіўся тваім лёсам? — уеў сястру брат.

Ад гэтай заўвагі на Тамарыных шчоках выступілі чырвоныя плямы, а лоб пабялеў. З цяжкасцю ўтаймоўваючы злосць, яна прамовіла:

— Мама, калі ласка, прасачы, каб мяне не перабівалі. Асабліва такімі хамскімі выкрыкамі.

— Юрчык, памаўчы, дзетка, — абярнулася да сына Вера Генадзеўна. — Не перашкаджай сястры гаварыць.

— А калі я хачу сваё меркаванне выказаць? — не здаваўся Юрась. Ён падышоў да стала і паставіў на яго пустую талерку, наліў фужэр ліманаду, выпіў і вярнуўся назад. Сястра з грэблівым нецярпеннем праводзіла яго вачыма.

— Усім будзе дадзена слова, — сказала Тамара, калі брат зноў стаў у пра­ёме. — А цяпер з вашага дазволу прадоўжу.

— Давай, Тамарачка, — падахвочвала яе бабуля.

— Паўтараю: наш бацька памылкова ўявіў, што можа ўладарыць над лёсамі і ціснуць на псіхіку сваіх дамашніх. Ён, фактычна не жывучы з сям’ёй, не выконваючы абавязкаў галавы сямейства, тым не менш пастаянна чапляецца з заўвагамі, павучае, прычым робіць гэта ў надзвычай грубай, абразлівай форме. Кожнае яго з’яўленне на ніжнім паверсе нашай кватэры ўжо цэлы год суправаджаецца скандаламі, а то і бойкамі. У прыватнасці ён тры разы ўжываў у дачыненні мяне сілу, хапаў рукамі за плечы, трос, па-люмпенску лаяўся. Прызнаюся, такія паводзіны бацькі не ў апошнюю чаргу пабудзілі мяне сысці з дому да чалавека, нашмат за мяне старэйшага, з якім я жыву ў грамадзянскім шлюбе.

— Дай Бог кожнаму з такім чалавекам жыць, — не стрымаўся з’яхіднічаць брат.

Сястра намаганнем волі ніяк не адрэагавала на братаў закід і доўжыла:

— Не ўтаю, я спадзявалася знайсці сабе абарону ў асобе Пятра Вацлававіча, справядліва мяркуючы, што хоць цяпер бацька ад мяне адкаснецца, і я змагу спакойна пажыць. Хіба свабодны чалавек не мае права на асабістае шчасце?

— А ён не можа, калі хтосьці вакол шчаслівы. Такі чалавек, — выказалася са свайго крэсла бабуля.

— Правільна, — гаварыла далей Тамара, — пасля таго, як я сышлася з Пятром Вацлававічам, бацька, якому гэты чалавек усё жыццё рабіў толькі дабро, чамусьці люта яго ўзненавідзеў. А заадно і мяне, што дзіўна, бо ў падобным выпадку кожны нармальны бацька адно б узрадаваўся. А гэта, на маю думку, ужо гаворыць пра яго псіхічную ненармальнасць. Бо, пагадзіцеся, які бацька будзе працівіцца сужыцельству дачкі з вельмі заможным і паважаным у грамадстве чалавекам? Павел жа Алегавіч як ашалеў, даведаўшыся, што я жыву з Пецем. Мала таго, ён распачаў жорсткі і напорысты пераслед, які нязменна суправаджаецца пагрозамі, праклёнамі, беспардонным умяшаннем у наша асабістае жыццё. Для таго, хто забыў, нагадаю, — тут сястра нядобра зірнула на брата, — што ў пачатку чэрвеня бацька падпільнаваў мяне каля варот дома, патрабаваў разысціся з Пятром Вацлававічам, а затым, калі я вы­казала законнае нездавальненне, літаральна выкручваў мне рукі і пагражаў ператварыць маё жыццё ў пекла. Потым, вераломна раздабыўшы нумар нашага тэлефона, пачаў мардаваць званкамі, сярод якіх пераважалі начныя: са знявагамі, праклёнамі, абяцаннямі расправы і гэтак далей. Таксама дасылаў пагрозлівыя лісты. У гэтым мяшку, — Тамара падняла перад сабой непразрысты пакет, — знаходзяцца яго лісты і касета з запісамі ягоных званкоў — тымі, што занатаваў аўтаадказчык. І каб не быць галаслоўнай, прапаноўваю зараз крыху паслухаць, як мой бацька выказваўся.

— Ды мы верым, Тамарачка. Можа, не трэба? — засумнявалася Вера Генадзеўна. — Гэта ж у пэўнай ступені ваша інтымнае жыццё.

— А я дык ахвотна паслухаю гэтага мацюкальніка! — праявіла непадробную цікавасць да зместу касет Ганна Андрэеўна.

— І я хачу праслухаць, — ажывіўся Юрась, які ўжо прадчуваў бацькава «красамоўства» ў адрас Тамары і яе сужыцеля.

— Неабходна праслухаць, мама, — сказала Тамара, — хоць, па шчырасці, мне гэта будзе балюча. Але толькі ў такім выпадку вы зразумееце, што ў мяне не было іншага выйсця, як прыняць рашучыя захады.

Уключылі Юрасёву магнітолу, уставілі касету, і неўзабаве з магутных дынамікаў загрымеў крыкліва-пагрозлівы, часам насмешлівы і крыўлясты голас Паўла Алегавіча. Ён сапраўды не саромеўся ў выразах, і даслоўна перадаваць яго прамовы ніяк немагчыма. Падчас праслухвання Вера Генадзеўна скрушна хітала пануранай галавой, Юрась зларадасна ўхмыляўся, Г анна Андрэеўна разпораз ускрыквала «Ну, я ж казала!» і «Які ж падлюган!», а Тамара, з ганарліва ўзнятай галавой, удавала нявінную, несправядліва пакрыўджаную паненку.

Нарэшце Вера Генадзеўна настойліва папрасіла дачку выключыць, не зважаючы на нездавальненне Г анны Андрэеўны і Юрася, якім відавочна карцела слухаць далей.

— Ну хоць хвілінку яшчэ! — запратэставаў брат, калі сястра рашуча наблізілася да магнітолы.

— Пераб’ешся, — кінула на яго Тамара ўтрапёны позірк, шчоўкнула пераключальнікам і дастала касету.

— Тады хоць лісты дай пачытаць!

Сястра не ўдастоіла брата адказам. Касету яна паклала назад у непразрысты пакет, села на ранейшае месца і прамовіла:

— Але гэта яшчэ не ўсё. Бацька, як вам неўзабаве стане вядома, не абмежаваўся вуснымі пагрозамі, а пачаў літаральна пераследаваць нас з Пецем. Яшчэ ў пачатку чэрвеня нашы людзі сталі заўважаць яго каля нашага дома, прытым ён, як злодзей, таіўся, паводзіўся падазрона.

— Ого! — усклікнуў узрадаваны Юрась, прадчуваючы новую забаўную гісторыю. — Аж вунь яно што!

— ...Ён паводзіўся падазрона, — успыхнула ад злосці сястра з-за таго, што яе перабілі, — і нам давялося наняць прыватнага дэтэктыва. Для абароны.

Маці з бабуляй слухалі вельмі ўважліва і сур’ёзна. Юрась жа ўсё ўсміхаўся і наравіў уставіць якуюсь дурную заўвагу.

— Вось паглядзіце, якія здымкі зрабіў прыватны дэтэктыў за месяц працы. — Яна выняла з папкі фотапакет і падала цераз стол Веры Генадзеўне.

Калі тая пачала даставаць фотакарткі, сын у нецярпенні сарваўся з месца ля дзвярэй і памкнуўся да яе.

— Стаяць! — гаркнула на яго сястрыца. — Назад, я табе гавару!

Брат напалохана аслупянеў.

— Табе дзе было загадана стаяць, боўдзіла! — спапяляла яго Тамара паглядам. — Ці ты думаеш, гэта ў нас проста гулі-забаўкі тут? А ну неадкладна наверх — яшчэ раз праверыць, ці не прыйшоў бацька!

— Мама! — абурана ўскрыкнуў Юрась, не рухаючыся з месца. — Ды што яна раскамандавалася! Хай на слуг сваіх, у асабняку, гыркае. А я вольны чалавек і не дазволю. — Тут ён запнуўся, бо ў скіраваным на яго позірку сястры выявілася столькі нянавісці і намёку на помсту ў будучыні, што брат пашкадаваў аб сваёй нястрыманасці.

— Вольны, кажаш?.. — зашыпела расчырванелая Тамара, прыўстаючы з крэсла.

— Ды я што. — замармытаў брат. — Я толькі хацеў сказаць. каб на мяне не крычалі.

Тамара сурова маўчала.

— Юрчык, — сказала маці, адвёўшы вочы ад кіпы здымкаў, якую трымала ў руках. — Я ж цябе прасіла слухацца старэйшых, асабліва сёння, калі ў нас такая важная справа.

— Схадзі, дзетка, схадзі, — параіла бабуля, якая ажно падалася цераз стол, намагаючыся разгледзець фотаздымкі ў даччыных руках. — А потым прыйдзеш і паглядзіш.

Юрась павярнуўся кругом і выйшаў з пакоя.

Тамара адразу ж села на месца, нахілілася наперад і стала паштучна браць у маці фотакарткі і каменціраваць.

— Вось, глядзіце, — казала яна, — у куце кожнага здымка аўтаматычна прастаўлены дата і час.

Трэба прызнаць, што на фотакартках Павел Алегавіч выглядаў напраўду грозна і падазрона. То ён тырчаў ля брамы, цікуючы ўбок дома, дзе пражывала Тамара. То лаяўся з вартаўніком — пра гэта сведчыў здымак з разяўленым ротам на скажоным злосцю твары. То таіўся Павел Алегавіч за тэлефоннай будкай на процілеглым баку вуліцы, назіраючы за брамай, адкуль выязджалі жыльцы. Словам, кадраў, дзе быў занатаваны Тамарын бацька ў непасрэднай блізкасці ад дома Жыгоцкага, было вельмі шмат. На двух ён трымаў у руцэ нейкі металічны дрын, сантыметраў пяцьдзесят даўжынёю. Прычым фотакарткі былі датаваны рознымі днямі, у перыяд з 15 чэрвеня па 19 ліпеня.

— А вось гэта — некаторыя кадры з назіральнай камеры перад брамаю дачы, — дэманстравала Тамара бабулі, маці і брату, які ўжо вярнуўся зверху, новыя фотаздымкі. — Мы іх адмыслова апрацавалі на камп’ютэры і вывелі на прынтэр.

— Гэта тады, калі ён на траве выдурваўся? — удакладніла Вера Генадзеўна.

— Ага, — кіўнула дачка.

— Вось жа якая дрэнь! — з нянавісцю перабірала карткі ў дрыготкіх старэчых пальцах Ганна Андрэеўна.

Юрась хапаў тыя, што паглядзелі старэйшыя, і грунтоўна, ледзь стрымліваючы смех, іх разглядаў.

— А цяпер, — сказала Тамара, калі ўсе наталіліся выявамі Паўла Алегавіча, — я хацела б пачуць вашы каментарыі наконт майго бацькі. Але ж не спяшайце, падумайце. — Яна спрытна ўклала здымкі ў фотапакет і схавала ў скураную папку. — А я пакуль што, дзеля бяспекі, прыбяру ўсё назад у машыну.

Яна вывудзіла з поліэтыленавага мяшка малюсенькі мабільнік, націснула адну кнопку і праз пару секунд прагаварыла:

— Віцёк! Давай, дружа, сюды. Забярэш рэчы.

Затым Тамара паклала мабільнік на стол, скрыжавала на грудзях рукі і замаўчала.

— Юра, вярніся ўсё ж на сваё месца, — нагадала маці сыну, які прыняўся дапіваць рэшткі ліманаду. — Мы яшчэ далёка не скончылі, а бацька можа заявіцца ў любую секунду.

З напоўненым зялёнай вадкасцю фужэрам сын вярнуўся да дзвярэй і прыхінуўся спінай да вушака.

Хутка прыйшоў вадзіцель. Тамара з мяшком у руках сустрэла яго ў калідоры. Там яны крыху пашапталіся.

— Я загадала Віцьку, каб сачыў за пад’ездам, — сказала Тамара, вярнуўшыся ў залу. — Гэтак надзейней будзе. Але і ты, — паказала яна пальцам на брата, які быў узрадаваўся яе словам, — таксама па-ранейшаму стой там і прыслухвайся.

Юрась спахмурнеў, насупіўся, але прамаўчаў.

— А зараз, — доўжыла дзелавая Тамара, усеўшыся ў крэсла, — я хачу выслухаць кожнага з вас. Думаю, варта першай даць слова бабулі. Ніхто не супраць? — Яна акінула позіркам прысутных. — І наогул, пачнём па старшынстве.

Брат прабурчаў нешта няўцямнае са свайго месца, хмыкнуў, паставіў апусцелы фужэр на тумбачку і сашчапіў рукі за спінаю.

— Так будзе правільна, — пагадзілася з дачкой Вера Генадзеўна.

26

Ганна Андрэеўна паважна выпрастала спіну ў крэсле, дзе яна дагэтуль напаўляжала, праперхалася і пачала.

— Ну што я магу сказаць пра гэтага чалавека, — гаварыла яна памаладзелым, звонкім голасам. — Ды нічога добрага, пры ўсім жаданні, і згадаць нель­га. Ён мне не спадабаўся з першых жа дзён, калі Вера, — яна скасавурылася на дачку, — прывяла яго да нас для знаёмства. Нейкі неахайны, няветлівы, усё глядзеў спадылба, ніякай павагі да старэйшых не назіралася.

— Мама, — перабіла яе Вера Генадзеўна, — а можа, абыдземся без экскурсаў у гісторыю, можа, бліжэй да справы?

— Вось! — нават усцешылася гэтай заўвазе бабуля. — Я заўсёды казала, што ты сама вінаватая ў сваёй нядолі. Сама выбрала гэтага. недаробка. Сама і пакутуй!

— Бабуля, бабуля! — умяшалася Тамара, каб папярэдзіць бурную сцэну. — Не трэба адно аднаго абражаць. Толькі час змарнуем. І ты, мам, напрамілы Бог, не ўмешвайся. Дай выказацца напоўніцу, хоць бы табе што і не даспадобы было. Згода?

— Добра, дачушка. — Вера Генадзеўна пакрыўджана зірнула на маці.

— Ну дык я магу працягваць? — іранічна спыталася Ганна Андрэеўна. Яна вытрымала салідную паўзу і загаварыла: — Дык вось, першае ўражанне ад знаёмства з будучым зяцем мяне не падманула. Больш таго, усё далейшае жыццё адно пагаршала маё меркаванне пра Пашку. І хоць жылі мы, за выключэннем апошніх гадоў, паасобку, усё ж добра было відаць, што Вера глыбока няшчасная ў сваім шлюбе. А калі няма ладу ў сям’і — найперш пакутуюць дзеці. Нездарма ж яны так любілі бавіць выхадныя ў нас з Генадзем Карпавічам. А Пашку і выгадна: закіне дзяцей у пятніцу вечарам і толькі праз двое сутак забірае — дагледжаных, накормленых, чысценькіх.

— Бабуля, не тамі, а! — не стрываў языкаты Юрась. — У мяне яшчэ сёння вечарам справы. Гэтак я да канца не дабуду.

— Ты будзеш роўна столькі, колькі спатрэбіцца! — зыкнула на яго Тама­ра. — І каб больш не перабіваў! Уцяміў?

Брат не адказаў. Апусціў вочы на мысы сваіх тапак.

— Карацей, сербанула мая дачка з Пашкам гора. Не прывядзі Бог як сербанула, — доўжыла Ганна Андрэеўна. — Гэта для мяне відавочна было. Але тое толькі кветачкі, пакуль я на сваёй шкуры не зведала яго зверскі характар. Пакуль быў жывы Генадзь Карпавіч, — тут яна ледзь не ўсхліпнула, — зяць хоць адкрыта мяне зневажаць не асмельваўся. А як памёр мой муж ды собіла нам аб’яднаць кватэры — і пачалося. Пекла, сапраўднае пекла з такім чалавекам жыць! Ён знарок зрабіў такую лесвіцу, каб я наверх не магла падымацца. Сваркамі, звадамі, скандаламі ўсіх выцесніў зверху і зажыў там, як пан, калі астатнія мусілі цясніцца агулам, як быдла.

Веры Генадзеўне каштавала вялікіх унутраных намаганняў стрымацца і не перабіць маці ў час прамовы, нагэтулькі несправядлівай ёй падавалася большасць матчыных слоў. Каб змаўчаць, яна апусціла вочы ў стол, сашчапіла і да болю сціснула пальцы рук.

А Ганна Андрэеўна злавіла кураж і прамаўляла з запалам, неверагодным для яе ўзросту і хваравітасці.

— Мала таго, што Пашка ўсё жыццё мяне ненавідзеў, — узбуджана соўгалася ў крэсле бабуля, — дык пасля пераезду сюды ён стаў на мяне пакрыкваць, лаяцца, а аднаго разу дык і наогул ледзь не ўдарыў!

— Ды хлусня гэта, мама! Калі такое было? — усё ж такі не стрывала Вера Генадзеўна.

— Мам! Ты ж абяцала! — дакорліва нагадала Тамара.

— Маўчу, маўчу... — Вера Генадзеўна ажно заціснула сабе вусны далонню.

— Так, ледзь не ўдарыў! — настойвала на сваім Ганна Андрэеўна. — І ўдарыў бы, каб не ведаў, што я яму так не спушчу, што я, калі што, яго ў турму запратору!

Вера Генадзеўна ашчаперыла панураную галаву.

— Карацей, Тамарачка, — трыумфальна працягвала бабуля, — скажу па шчырасці: я цябе разумею і цалкам падтрымліваю ў намеры яго прыструніць. Бо як ён даўся мне ў знакі за апошнія тры гады, то ўжо ўяўляю, як ты ад яго пацярпела. Гэта ж якое нахабства — умешвацца ў асабістае жыццё двух дарослых людзей. Аднак тут ён, балван, пралічыўся! Тут ён пупок надарве! І вельмі я буду радая, калі Пятро Вацлававіч яго ўціхамірыць — ды так, што на ўсё жыццё сваё, паршывец, запомніць. — Г анна Андрэеўна перавяла дух. — Вось, бадай, і ўсё, што я мела сказаць. Поўнасцю, Тамарачка, я на тваім баку.

— Дзякуй, бабуля, — сказала пасвятлелая з твару ўнучка, пацягнулася цераз стол і цмокнула бабулю ў шчаку. — Я пакуль устрымаюся ад каментарыяў, каб яшчэ раз выказацца пасля ўсіх. А цяпер, мам, — кіўнула яна на Веру Генадзеўну, якая прыкметна збляднела за апошнія хвіліны, — выкажыся, калі ласка, і ты. Дарэчы, цяпер можаш агучыць свае заўвагі па бабуліных словах.

— Што ж, — пачала Вера Генадзеўна пасля кароткай паўзы. — Я паважаю меркаванне кожнага з прысутных, — яна шматзначна паглядзела на маці, — а таму нічые словы каменціраваць не буду. Гэта іх асабістая справа. Ад сябе ж скажу, што ў цэлым вялікіх прэтэнзій да свайго мужа, Паўла Алегавіча, не маю. Жылі мы нармальна, не горш, чым абсалютная большасць беларускіх сем’яў. Выгадавалі дзяцей. — Тут Вера Генадзеўна крыху запнулася. — Па­вел Алегавіч, канешне, чалавек не мяккага характару, а іначай што б гэта быў за мужчына? Так, мы, канешне, сварыліся, узнікалі непаразуменні, але я гатовая паклясціся, што муж ніколі не ўзнімаў на мяне руку. Не, жылі мы нармаль­на. Аднак трэба прызнаць, што тры гады таму сапраўды ўзніклі сур’ёзныя праблемы. І віной усяму, — павысіла голас Вера Генадзеўна, — гэтая праклятая лесвіца, якая нібы размежавала нашу сям’ю. З гэтага часу Паўла Алегавіча як падмянілі. Ён стаў імкліва аддаляцца ад мяне і дзяцей, прытым зрабіўся нецярпімы, скандальны і ваўкаваты. Гэта трэба прызнаць. І я, нягледзячы на ўсе высілкі, нічога не змагла з ім зрабіць. Мяркую, гэта нейкае псіхічнае адхіленне. А інакш як патлумачыць яго паводзіны? Гэтая неабгрунтаваная злосць на дзяцей, асабліва на дачку. Гэтае ўпартае непрыманне Тамарынага выбару жыць з Пятром Вацлававічам... Нешта шчоўкнула і зламалася ў нашым бацьку, дзеці, — у голасе Веры Генадзеўны з’явілася непадробная горыч. — Яго відавочна трэба лячыць, каб прывесці ў нармальны, ранейшы стан. — Тут яна не вытрымала, захінула твар далонямі і ўсхліпнула.

Ганна Андрэеўна касілася на яе нядобрым позіркам, без ценю спачування і жалю.

— Давай ты, — кіўнула абсалютна спакойная Тамара на Юрася, які, наад­варот, расчуліўся ад матчыных слоў.

— А што я. — ступіў ён пару крокаў наперад. — Нічога пэўнага тут і не скажаш. Хаця ўсё, так бы мовіць, навідавоку, усё зразумела.

— Я б цябе папрасіла без філасофскіх прэамбул, — абарвала брата Тама­ра. — Г авары па магчымасці слушна і коратка.

— Ну, калі так, то. — Юрась наморшчыў нос, нервова адкінуў з вачэй доўгую пасму валасоў, — то бацька мяне, канешне, дастаў. Урываецца ў па­кой, будзіць, хоць ведае, што я сплю пасля працоўнае ночы. Пастаянна папракае тым, што я не служу ў войску, цвеліцца, здзекуецца, можна сказаць. Ніякай бацькоўскай любові, карацей, я ад яго не бачу. Не кажучы ўжо пра тое, каб які падарунак, грошы. З аднаго боку, як чужыя людзі жывём, а з другога — ён намагаецца мяне павучаць, настаўляць, грузіць натацыямі. Нешта і сапраўды з ім не тое робіцца. Можа, і праўда, як ужо тут было сказана, трэба ўрачам паказацца?

— Во-во! — ухваліла бабуля.

— Яшчэ б паўбяды, — працягваў Юрась, — каб ён проста дзіваком быў. А то ж да людзей прыстае — вось што жахліва. Ну і. — ён нясмела зірнуў на сястру, — і Тамарай, канешне, несправядліва ён памыкае, умешваецца. Хаця, я яго магу зразумець: сябар юнацтва стаў грамадзянскім мужам яго дачкі. Мала каму такое прыемна.

— А вось гэта ўжо твае домыслы, — перабіла яго Тамара. — Не будзем тут дастаеўшчыну разводзіць. Мяркую, што ўсё асноўнае ты сказаў. Ці не так? — уперыла яна ў брата суровы позірк.

— У цэлым. — развёў той рукамі.

— Тады станавіся на месца, — загадала сястра.

Юрась паслухмяна вярнуўся да дзвярэй.

— Значыць, так, — Тамара, з папкай у руках, урачыста паднялася з крэс­ла, — усе выказалі свае меркаванні, і яны збольшага супалі з маімі. А таму, калі вы не супраць, я агучу тое, што ўсе мелі на ўвазе, але наўпрост сказаць не рашаліся.

Вера Генадзеўна пасля гэтых слоў пакутліва скрывіла твар, панікла. Г анна Андрэеўна, наадварот, пасвятлела, узбадзёрылася і аддана пазірала на ўнучку. Юрась, што падпіраў вушак, беспаспяхова змагаўся са сваёй дурнаватай усмешачкай.

— Бацьку нашага, дарагія мае сямейнікі, трэба ізаляваць, — жорстка прамовіла Тамара. — Ізаляваць, каб пазбегнуць вельмі магчымых і вельмі непажаданых наступстваў. Бо ўгаворамі, як паказвае шматгадовы вопыт, з ім саўладаць не ўдасца. — Яна агледзела прысутных, каб вызначыць рэакцыю на свае словы, і ў асноўным засталася задаволена. — Ізаляцыя будзе заключацца ў часовым змяшчэнні Паўла Алегавіча ў клініку з мэтай дэталёвага абследавання і, калі трэба, лячэння.

— Прымусовага лячэння! — удакладніла Ганна Андрэеўна.

— Мама! Я прашу цябе памаўчаць! — не стрывала Вера Генадзеўна. — Ты замінаеш.

— Не, чаму ж, — уступілася за старую ўнучка. — Бабуля якраз зрабіла вельмі слушную заўвагу. Іменна прымусовае лячэнне — чаго там скрываць. Але гэта адзіна прымальны і адзіна правільны крок у сітуацыі, якая склалася. І каб уладкаваць Паўла Алегавіча ў клініку, ад нас патрабуецца наступнае: заява ў аддзяленне міліцыі на імя ўчастковага, якую мы зараз складзём, і рэчавыя доказы, якія ў нас маюцца. Гэта, нагадаю, серыя фотаздымкаў, лісты з пагрозамі і касета з запісамі бацькавага «красамоўства». А калі спатрэбіцца, я магу прадставіць і відэакадры.

— Можна пытанне? — узняў руку Юрась.

— Ну? — паморшчылася Тамара.

— А ці дастаткова ўсяго гэтага, каб у наш час запраторыць чалавека ў вар’ятню? Цяпер жа, прабач, не брэжнеўскія часы.

— Гэта не твой клопат! — груба адказала яму сястра.

— Ён, відаць, забыўся, хто такі Пятро Вацлававіч! — ад душы засмяялася бабуля.

— Цяпер, — зноў узяла вяршэнства Тамара, — мы падышлі да самага далікатнага — да заявы ў міліцыю, якую трэба будзе кожнаму падпісаць. Дзеля эканоміі часу я сёння пасядзела за камп’ютэрам і склала тэкст. Але падкрэсліваю, што гэта толькі чарнавік, у які, паводле вашых заўваг, могуць быць унесены змяненні. Аднак тады прыйдзецца сёння ж перапісаць заяву, ужо ад рукі.

— А чаму такая спешка? — пацікавіўся неўгамонны брат.

— Адкажу, — сястра павярнула да яго ўзмакрэлы ад духаты, сярдзіты твар. — У канцы наступнага тыдня мы з Пятром Вацлававічам ляцім на адпачынак у Грэцыю, і мне неабходна закрыць гэтае пытанне яшчэ да ад’езду. Задавальняе?

— Цалкам і поўнасцю! — блазнавата пакланіўся сястры Юрась.

— А цяпер я зачытаю тэкст заявы. Потым кожны з вас яго прагледзіць і, пры неабходнасці, зробіць свае заўвагі. Мам, — звярнулася Тамара да Веры

Генадзеўны, — ты хоць згодная з тым, што я гавару? Нешта ты апошнім часам маўчыш. Не таіся, скажы, калі што не так.

— Не-не, — страпянулася маці, — я з усім згодная. Проста задумалася.

— Ну як жа так, мам! — папікнула яе дачка. — Тут вырашаецца такое важнае пытанне, а ты задумалася. Слухай, калі ласка, уважліва.

— Добра, добра. — Вера Генадзеўна ўзяла сябе ў рукі, выпрастала спіну і ўдала ўвагу на спалатнелым твары.

27

— Што ж, буду зачытваць, — сказала Тамара. Яна спрытна выняла з папкі аркуш з аддрукаваным тэкстам і пачала.

«Участковаму ***-га аддзялення міліцыі г. Мінска, старшаму лейтэнанту Засульку А. П. ад членаў сям’і грамадзяніна Багаткі П. А.

Заява

Пераканаўча просім Вас спрыяць прымусоваму змяшчэнню Паўла Алегавіча Багаткі ў клініку для вар’ятаў з мэтай грунтоўнага абследавання і, калі спатрэбіцца, лячэння.

Сведчым, што П. А. Багатка апошнім часам, асабліва апошнія два меся­цы, паводзіць сябе неадэкватна. Ён стаў агрэсіўны, схільны да беспадстаўных сварак і ўмяшання ў асабістае жыццё астатніх членаў сям’і, асабліва яго паўналетніх дзяцей. Акрамя абразлівых нецэнзурных слоў, якія сталі для яго нормай, П. А. Багатка прымяняе і рукапрыкладства, што, згодна з нашымі за­конам^ недапушчальна. У прыватнасці ён пачаў пераслед сваёй дачкі, Тамары Паўлаўны Багатка, якая нават не пражывае ў яго кватэры, з мэтай разлучыць яе з Пятром Вацлававічам Жыгоцкім, яе грамадзянскім мужам. Для гэтага П. А. Багатка ўжывае псіхалагічны ўціск (начныя званкі з пагрозамі, лісты, а таксама непасрэдна пасягае на тэрыторыю П. В. Жыгоцкага, урываецца туды і буяніць) і фізічнае ўздзеянне (літаральна выкручванне рук дачцэ).

У дачыненні сына, Юрася Паўлавіча Багаткі, жонкі, Веры Генадзеўны Багаткі, і цешчы, Г анны Андрэеўны Багамаз, што пражываюць з ім у адной ква­тэры, П. А. Багатка праяўляе сябе як надзвычай нецярпімы і агрэсіўны сужыцель. І гэта пры тым, што ён не злоўжывае алкаголем, а значыць, яго псіхічнае адхіленне не выклікае сумневу.

Члены сям’і не жадаюць далей трываць тыранію П. А. Багаткі і, усур’ёз апасаючыся за сваё здароўе і нават жыццё, дамагаюцца змяшчэння яго ў адпаведную клініку.

Усяму вышэйпералічанаму маюцца неабвержныя доказы. Як тое: магнітафонны запіс яго начных тэлефонных званкоў з пагрозамі; два напісаныя ў абразлівай форме лісты; фотакарткі, зробленыя прыватным дэтэктывам з выявамі П. А. Багаткі ў непасрэднай блізкасці ад жытла П. В. Жыгоцкага; кадры з назіральнай камеры перад асабняком, куды парываўся пранікнуць П. А. Ба­гатка. У міліцыі таксама маецца пратакол, нядаўна складзены паводле прапоратага кола ў машыне П. В. Жыгоцкага. Такі факт хоць і не з’яўляецца прамым доказам (ліхадзей скрыўся незаўважаным), але добра дапаўняе карціну памянёнага пераследу П. А. Багаткам сваёй дачкі і яе грамадзянскага мужа.

Усе рэчавыя доказы дадаюцца.

Багатка Тамара Паўлаўна (дачка) Багатка Вера Генадзеўна (жонка) Багамаз Г анна Андрэеўна (цешча) Багатка Юрась Паўлавіч (сын)».

Тамара, зачытаўшы заяву, акінула сямейнікаў праніклівым позіркам, і прамовіла:

— А зараз прашу вас увачавідкі паглядзець тэкст і падпісацца ў належным месцы.

Яна працягнула аркуш Веры Генадзеўне, але бабуля рэзка выставіла руку і перахапіла заяву. Надзела акуляры, што ляжалі ў футарале на століку, і прынялася прагна чытаць. Дачка з дакорам і затоенай грэблівасцю назірала за ёй. Юрась пакуль што маўчаў.

— Малайчына, Тамарачка, — нарэшце адарвалася ад аркуша Ганна Андрэеўна. — Ай малайчына! — Яна проста ззяла ад усцехі і захаплення. — Усё слушна! Усё да апошняга слова праўда! І я. Дай мне, калі ласка ручку. — Тамара не марудзячы працягнула ёй самапіску. — І я. замест слоў — вось табе мой адказ! — Бабуля паставіла тлусты і размашысты подпіс насупраць свайго прозвішча. Адчувалася, што, каб такое было магчыма, яна б заляпіла і два, і тры подпісы.

Вырашыўшы такім чынам лёс ненавіснага зяця, Г анна Андрэеўна нядбайна перадала аркуш дачцэ. Пры гэтым з’едліва прыжмурылася і хмыкнула:

— Ну?

Але насуперак яе падазрэнням Вера Генадзеўна не вагалася (роўна, як і не чытала заяву), а адразу ж паставіла свой несамавіты і невялікі, у параўнанні з матчыным, подпіс той жа аўтаручкаю.

— На, Юрчык, — неяк абыякава працягнула яна руку з аркушам убок сына, што ўсё яшчэ стаяў у праёме дзвярэй.

І тут не абышлося без чарговага Юрасёвага штукарства.

— А я не хачу падпісваць. — слаба, але досыць выразна прагаварыў хлопец.

— Што?! — ледзь не ва унісон ускрыкнулі бабуля з унучкай і пагрозліва ўтаропіліся на Юрася.

— Я не хачу падпісваць такое несусветнае глупства, — нясмела пацвердзіў ён.

Маці ўжо была раскрыла рот і хацела абрынуцца на яго з папрокамі, як Тамара, ускочыўшы з крэсла, яе апярэдзіла.

— Ладна, — паядаючы брата вачыма, сказала яна. — Гэта ягонае права. Але клянуся, што ён не пойдзе адсюль, пакуль не прадставіць дастаткова пераканальныя аргументы сваёй адмовы.

— Юрчык, вой дарэмна ты так. — расчаравана захітала галавою бабуля.

— Ну?! — зыкнула сястра. — Мы цябе слухаем!

У памяшканні за апошнюю гадзіну, з прычыны зачыненай форткі, утварылася надзвычай задушлівая і нездаровая, выбухова небяспечная атмасфера.

— А што тут казаць? — спадылба зірнуў Юрась на сястру. — Казлу зразумела: такая заява не пройдзе. З нас адно пасмяюцца ў міліцыі, а то і саміх, чаго добрага, тузаць пачнуць.

— Ды што ты мелеш! — усклікнула Вера Генадзеўна.

— Ціха! — яшчэ галасней пракрычала Тамара. — Я жадаю пачуць, што ён скажа далей.

Маці, напалоханая даччыным выгукам, змоўкла і замерла як мыш.

— А далей я скажу, што вы наіўныя людзі, — доўжыў Юрась, — калі мяркуеце, што чалавека можна запраторыць у псіхушку на падставе адной заявы. Гэтак вельмі проста было б ад непажаданых сужыцеляў пазбаўляцца. Можа, табе, — ён смялей паглядзеў на сястру, — не спадабаецца, што я ваду ў прыбіральні за сабой не спускаю. Дык што — чырканеш заяву, і мяне ў вар’ятню пасадзяць?

— Што цябе канкрэтна не здавальняе ў заяве? — сталёвым голасам запыталася Тамара. Яна стаяла з прамой спінай, узнятым падбародкам і горда скрыжаванымі на грудзях рукамі.

— А ўсё! — адказаў брат. — Ніводнага сур’ёзнага доказу няма там на бацьку. Адны домыслы, вялы суб’ектывізм. Ды па нашым заканадаўстве мы адно паклёпнікамі на яго выглядаць будзем. Ну чапляецца ён да цябе, ну каля дома дзяжурыць, ну ў асабняк прабіваецца! І што ж тут такога дзіўнага? Ён скажа, што проста хоча сустрэцца з любімай дачкой, а яго не пускаюць. Ад таго і злуецца, і лісты нецэнзурныя шле, і звоніць начамі. Дзе тут крымінал? — Ён абвёў вачыма нядобрыя, неспагадлівыя твары родзічаў.

— Ты ўсё сказаў? — Тамара наблізілася да яго на два крокі.

— У агульных рысах.

— А я вось адкажу табе не ў агульных рысах, а вельмі канкрэтна. Я зразумела адно, што з-за сваёй дураты ты так і недаўмеўся галоўнага: ніхто і не шукае ў бацькавых дзеяннях крымінал. Яго не збіраюцца судзіць і таміць у турме. Яго проста часова пакладуць у спецклініку, дзе абследуюць з мэтай яму ж памагчы.

— А заадно пазбавяць цябе ад клопатаў, звязаных з бацькам! — уставіў Юрась.

— Мама! — ускрыкнула Тамара. — Ды колькі ж будзе здзекавацца з мяне гэты дэбіл!

— Юрчык, не капрызь, падпішы, — ушчувальна звярнулася да сына Вера Генадзеўна. — Ты ж дарослы чалавек і павінен ведаць, што ўсё адно будзе так, як захацеў Пятро Вацлававіч. Гэта ад цябе б не прынялі такую заяву. Аднак не забывайся, хто ён.

— Ну?! — вытрашчылася на брата сястра. — Ты хацеў, каб табе адкрытым тэкстам сказалі? Цяпер задаволены? Госпадзе, няўжо ён у дваццаць гадоў такі тупарылы! — Яна тэатральна ўзняла рукі і пагляд дагары.

— Ды ён проста прыдурваецца! — прымірэнча сказала Ганна Андрэеўна. — Давайце, дарагія, канчаць. Спаць дужа хочацца. — Яна соладка пацягнулася і пазяхнула на поўны рот.

— Дык ты падпішаш? Апошні раз прапаноўваю! — Тамара ўзяла ў маці аркуш і аўтаручку і падышла ўшчыльную да брата.

У яе позірку — драпежным, непрыхільным і помслівым — Юрась прачытаў свой прысуд, з усёй выразнасцю ўявіў сваё далейшае жыццё ў тым вы­падку, калі не скарыцца.

Ён амаль машынальна, нібы пад уплывам магутнай містычнай сілы, прыняў у сястры заяву і аўтаручку, схіліўся над тумбачкай і паставіў свой загагулісты подпіс.

Сястра тут жа чырканула і свой. Цяпер насупраць кожнай асобы ў заяве стаялі размаітыя — рознавялікія і разнатлустыя — подпісы.

— Ну вось і ўсё, — з палёгкай уздыхнула Тамара. Яна вярнулася да свайго крэсла, узяла скураную папку, акуратна ўладавала туды заяву, закрыла і зашпіліла на міні-замочак. Папку паклала на крэсла, а тады наблізілася да акна, падняла ніжнюю засаўку і расчыніла створкі.

У застаялае паветра пакоя шугануў подых навальніцы, якая так і прайшла наўскрай, не праліўшы над іхнім мікрараёнам ні кроплі. Хмара адпаўзала з поўначы на поўдзень, затуляла нізкае сонца, і ад таго на дварэ было цёмна і непрыветліва. Калыхаліся кроны высозных дрэў, шамацела лісце. Ледзь даносіліся далёкія, заглушаныя тысячамі будынкаў і дрэў, дарэшты аслабленыя грымоты. Грукатала недзе ў раёне Сухарава і Малінаўкі.

З дзённіка...

27.07.200*

Вечар. На лецішчы. Толькі тут можна стрываць гэтую жудасную спякоту. Амаль тры тыдні ўжо шкварыць і шкварыць без продыху. Ратуюся прагулкамі па гушчарах ды купаннем у возеры. На пляжы ляжаць не магу, адразу ж усчынаецца галаўны боль. Начамі сплю дрэнна, у хаце душна, і прывычна катуюць кашмары. Праклятая лесвіца сніцца ці не штоночы. Адно пасля абеду, умасціўшыся ў гамаку пад засенню ліпы, удаецца някепска заснуць. Не ведаю, як стрываю гэтае пекла ў горадзе. А між тым заўтра ж, хоцькі-няхоцькі, трэба туды падавацца. Даведаюся наконт працы. Хоць грошай што кот наплакаў, а прызнаюся, ужо лепей бы завод і наступны месяц стаяў. Так не хочацца працаваць. Хе, брат Багатка, вось тут ты сябе і падманваеш. Не працы баішся ты, не завода, а таго, што Тамара з Жыгоцкім ад цябе блізка будуць. Баішся паддацца спакусе ды ўчыніць якое вычварства. Гэх, што праўда, то праўда. Гэтага і апасаюся. Як жыць далей, дазвання прыніжаным і абражаным гэтай парачкай? Не ведаю. Ды іх саміх я магу, пры жаданні, зусім не бачыць — чорт з імі. Як думак сваіх пякучых пазбавіцца? Вось дзе пытанне!

Але ж трэба ехаць — хоць трэсні. Зашыюся ў сябе, уніз спускацца не буду, не стану слухаць іхнюю балбатню. Глядзіш — і аслабее мая пакута, зніштожыцца. А што на працу пайду, то гэта нават няблага. Дзесяць гадзін, глядзіш, і вылецяць з дня. Ды ўначы на гадзін шэсць забудуся (каб даў Гасподзь сну!). Ну і застануцца якія восем гадзін. Няўжо ж я іх не запоўню чым гожым? Ва ўсякім разе, буду сцяўшы зубы трымацца, каб ні з Веркай, ні з цешчай, ні з Юркам не грызціся. Ну а наконт Тамары — вушы заткну.

Хочацца хаця б грыбоў сёлета дачакацца. Вядома, не будзе іх без дажджоў. Штодня хаджу па сваіх запаветных мясцінках, пад елачкі, дубкі ды сосенкі зазіраю. Сухмень там. Небяспека пажару. Дый гарыць ужо недзе. Пэўна, тарфянікі. Асабліва ноччу, пры бязветранасці, гэты чад дапякае. Перхаю тады, кашляю, злосны раблюся, не сплю. Ну і, зразумела, усялякая брыдота ў галаву прэцца. Зноў жа крыўды шматлікія ад Жыгоцкага ўспамінаю, да тонкасцяў, да драбніц.

Чамусьці зараз згадалася, як у чэрвені, у адзін з маіх рэдкіх прыездаў у горад, выйшаў я ноччу з прычыны бяссоння на двор. Прайшоўся да водаканала, прысеў на парапет. Закурыў. А гэта перад світаннем было, гадзіны ў чатыры. Ціша, роўнядзь вады. У чарадзе дамоў, што на тым беразе, на ўзгорку, усе вокны патушаны. Толькі сям-там адаб’ецца ў люстры вады самотны ліхтар. І так соладка стала мне ад гэтае цішы. Падумалася, што так і будзе яно калісьці — гадоў праз тысячу-дзве. Без людзей, адны велічныя гмахі, накшталт егіпецкіх пірамід. Найхутчэй лесам усё наўкол зарасце. І слаўненька. Бо што вартага далі людзі гэтай зямлі, навошта яны мітусяцца? Самі не ведаюць. Але ж ваююць, мільёнамі забіваюць адно аднаго, не кажучы ўжо пра жыўнасць шматлікую. Мастацтва іхняе збольшага тую ж мярзоту жыцця апявае: войны, інтрыгі, вераломства ў каханні — улюбёныя тэмы людзей. А колькі зямлі яны перакапалі, колькі балючага зрабілі планеце. Каб апраўдаць свой гвалт над прыродай, назваўся чалавек ейным вянцом. Сам сябе ахрысціў, так бы мовіць. Што пакіне ён пасля сябе, акрамя бетонных гмахаў, якія таксама праз мільён гадоў пылам стануць?

Вось тады і азарыла мяне, для чаго патрэбна рэлігія чалавецтву: каб верыць, што не намарна ўсё пойдзе, не згіне, а ў іншую, нябачную рэальнасць перацячэ. Ды каб было чаму перацякаць! Вось у чым рэч.

Паціху збіраюся да ад’езду. Надвячоркам апошні раз лес абышоў, рушыў па звыклых сцяжынках. Нібы з жывымі, з дрэвамі ды хмызамі, з мохам і верасам развітаўся. Сплакнуў, яй-бо, настолькі расчуліўся.

Не бядуй, Багатка, вернешся ты сюды. Не адзін дзянёк да зімы перабудзеш. У пятніцу пасля працы — на электрычку, у панядзелак раніцай той жа электрычкай — назад, за рабочы стол.

А бульба сёлета, магчыма, будзе нядрэнная. Нізінка тут у мяне, таму спякота не так уплывае. Бульбоўнік не перарос, энергія ў клубні пайшла. Аднак не хваліся сеўшы, а хваліся з’еўшы. Во-во!

28.07.200*

Сёння паспяхова прыбыў у Мінск. Але на вакзале падумалася, што яшчэ рана мне дамоў падавацца — што я там буду рабіць? І таму, нягледзячы на спякоцце, бадзяўся па горадзе. Думаў спачатку да Ліны ў цырульню наведацца, ды рашыў, што выгляд у мяне дужа несамавіты. Трэба спярша памыцца і прыстойнейшую вопратку напяць. А то зняслаўлю сястру. Словам, стаў я проста соўгацца па горадзе з торбай у руках. Не раўнуючы забулдыга. Дзіва, што мяне не спынілі ды ў пастарунак не прывялі. Быў я і ў парку Чэлюскінцаў, і на Камсамольскім возеры, і па праспекце Машэрава шпацыраваў. Спакусе збочыць налева перад кнігарняй «Светач», каб адведаць «зяця», я не паддаўся. Затым — усё пешкі і пешкі — дасягнуў плошчы Прытыцкага, падняўся да універсама, узяў пляшку піва з беляшом і падсілкаваўся. Пасядзеў, пакурыў і па праспекце Пушкіна пацёгся дадому. Але, так і рушыў сваімі нагамі. Потым — на Арлоўскую, Сурганава, па ёй перасек праспект Скарыны, тады паўз карпусы Акадэміі, за­тым ужо на вуліцу Скарыны і так да водаканала. А там і дом мой у двух кроках. Такім чынам, кіламетраў з трыццаць я за дзень адмахаў, не меней.

Адамкнуў свой паверх, увайшоў ціхенька. Каля васьмі вечара ўжо было. Перш-наперш — у ванную, хораша памыўся пад душам. Наведаўся ў халадзільнік, ускрыў шпроты і ўмяў з хлебам, што ў горадзе прыкупіў. Запіў кавай з цукрам. І адразу ж — нататнік у рукі, цела ў крэсла і пісаць, пісаць. (А, яшчэ вокны ўсе адчыніў.)

Апошнюю ноч на лецішчы спаў я надзвычай моцна. Ні разу не прачынаўся, не выходзіў курыць, што для мяне рэдкасць. Ды перад самай раніцай сасніў нейкае дзіва. Дарэчы, чаму «перад раніцай» напісаў? А, напэўна, таму, што найвыразней запамінаюцца сны перад абуджэннем. Ну ды не важна. Словам, цягніка і лесвіцы ў тым сне не было, ні ад каго і ні ад чаго я не ўцякаў — і за тое дзякуй. Але ж апынуўся я на нейкай пустцы між пясчаных грудоў. Сонца смаліла неміласэрна. Праўда, дзьмуў моцны вільготны вецер. Я пайшоў насустрач яму, спадзеючыся да вады выйсці. Агібаў дзюны, увязаючы па шчыкалаткі ў пяску. Доўга рушыў, тамліва. Раптам праваруч чую дзіцячы крык, збочваю на яго. А там, за пясчаным грудом, на вяроўцы калыска гайдаецца. Крык — адтуль. Падыходжу ў страху, гляджу. Там на белай прасцінцы, зусім голенькія, немаўляты ляжаць, двое. Галосяць ды ножкамі сукаюць. Я не ведаю, што рабіць, разгубіўся. І тут адчуваю на сваёй спіне нейчы пагляд. Абарочваюся: на грудзе, па пояс у пяску, стаіць чалавек з нядобрым, нібы скамянелым тварам і паўз мае плечы ў калыску ўглядаецца. Я так напалохаўся, што здранцвеў і слова вымавіць не магу. А чалавек сурова і пільна глядзіць паўз мяне, быццам спапяляе вачыма калыску. Ачомаўся я нарэшце, павярнуўся, гляджу, а адно немаўля пачарнела. Госпадзе, думаю, гэта яго той падлюга сурочыў. Абарочваюся назад, а яго і след прастыў. Хапаю калыску, адвязваю і бягу з ёй, агібаючы груд, на якім той ліхі чалавек стаяў. Бачу, яго плечы і галава ўжо далёка маячаць, над дзюнамі. Я, не выпускаючы калыску, за ім шыбую. І раптам апынаюся на беразе бяскрайняга возера (ці мора). Невысокія блакітныя хвалі з шумам набягаюць на бераг. Ад вады вее доўгачаканаю прахалодай. А постаць незнаёмца ўжо па пояс у вадзе, ад берага метрах у пяцідзесяці. Я стаўлю калыску з немаўлятамі так, каб хвалі да іх не дасталі, заходжу ў ваду, рушу за ім, гукаю, каб спыніўся і дапамог з немаўлятамі. А ён глухі да маіх выгукаў, абыякавы. Брыдзе сабе і брыдзе, так і не азірнуўся. Павольна сыходзіў ён пад ваду, вельмі павольна. З кіламетр мы прайшлі, а вада яму адно па грудзі дастала. Ну і мне — крыху ніжэй, бо пакрысе адставаў ад яго. І раптам бачу, як...

28

Гэта былі апошнія словы, унесеныя Паўлам Алегавічам у дзённік. Дый наогул апошнія прамысленыя ім словы. Наступнага дня, па абедзе, Вера Генадзеўна паднялася наверх даведацца, чаму муж, які — яна чула — вечарам вярнуўся з лецішча, нічым сябе дагэтуль не праявіў.

Яна знайшла Паўла Алегавіча ў крэсле перад адчыненым акном, мёртвага, з расплюшчанымі ашклянелымі вачыма і загадкавай застылай усмешкай. На каленях у яго ляжаў разгорнуты блакнот, на падлозе, пад апушчанай з падлакотніка правай рукой, валялася самапіска.

Плачу і галашэння па памерлым у сям’і Багаткаў не было. Тут жа апавясцілі Тамару, якая неўзабаве прымчалася на машыне. Сын прыбыў значна пазней. Выклікалі міліцыянта, той запатрабаваў урача. Прыйшоў участковы з медкарткай Паўла Алегавіча. З прычыны таго, што памерлы раней ні на што сур’ёзнае не хварэў, было прынята рашэнне правесці ўскрыццё. Нябожчыка павезлі ў трупярню, і ўвечары было атрымана заключэнне. Прычынай раптоўнага скону называўся вялікі інфаркт, указвалася, што стан сардэчна-сасудзістай сістэмы памерлага знаходзіўся ў жахлівым стане. Аказваецца, два мікраінфаркты ён перахадзіў на нагах на працягу апошніх месяцаў.

З-за жудаснай гарачыні і бязветранасці наважылі забіраць Паўла Алегавіча з трупярні толькі заўтра зранку і амаль адразу ж хаваць. Арганізацыю пахавання ўзяў на сябе Пятро Вацлававіч Жыгоцкі, ён жа ўсё аплаціў, уключаючы і памінкі.

Перад самым вынасам цела прыехала бічаўская радня — Вольга Ігараўна з зяцем Артурам. Пляменніца Паўла Алегавіча засталася глядзець малога сына, а брата, Вячаслава, не адшукалі, бо ён так і не адкрыў ні дачцэ, ні жонцы сваё новае месца жыхарства.

Была стрыечная сястра Ліна са сваім сужыцелем Ігарам. Дзіўна, але толькі Ігар не стрымаўся падчас памінак і горка расплакаўся, прамаўляючы тост. І яшчэ Вольга Ігараўна ўвесь вечар сядзела з вільготнымі пачырванелымі ва­чыма. Ліна ж, бледная і маўклівая, трымалася мужна. Артур хутка набраўся гарэлкі, зрабіўся празмерна гаваркі і відавочна забыўся, дзеля чаго прыехаў.

Жыгоцкі, спаслаўшыся на занятасць, ні на пахаванні, ні на памінках не паявіўся.

Цяпер, а мінула два гады з таго часу, усе чыннікі нашага аповеду жывыяздаровыя. За выключэннем малодшага сына Пятра Вацлававіча, які год таму, будучы ўжо сталым наркаманам, павесіўся ў нейкім бамжатніку, дзе апошнім часам туліўся. Ён пакінуў пасмяротную цыдулку, дзе праклінаў і вінаваціў бацьку ў сваёй смерці. Розгалас той падзеі дала жонка Жыгоцкага (яны і па сёння афіцыйна не развяліся). Самагубства адрынутага сына моцна і надоўга парушыла душэўны спакой Пятра Вацлававіча і Тамары. Жыгоцкага парадкам патрапалі ў міліцыі, і ў яго, мо ўпершыню ў жыцці, узніклі праблемы са здароўем, давялося легчы ў бальніцу.

Аднак праз год і гэта згладзілася ды прызабылася. Тым больш што ўвесну ў іхнюю незарэгістраваную сям’ю прыйшло папаўненне: нарадзілася здаровая дач­ка, як і прадказваў нябожчык Павел Алегавіч. Яго «грамадзянская ўнучка» — як бы не прамінуў пажартаваць гэты невыносны штукар.

2004—2005 гг.

Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg