«Рэквiем для бензапiлы (на белорусском языке)»

Уладзiмiр Арлоў

Рэквiем для бензапiлы

У даўно адляцелую ў вырай восень я сустракаўся з жанчынаю, ад якой у пэўны момант нашых спатканняў абавязкова чуў, што, калi я маўчу, яна думае, нiбыта патрэбная мне толькi дзеля аднаго. Яна гатавала добры глiнтвейн i валодала яшчэ некаторымi рэдкiмi якасцямi, а таму, унiкаючы непераканаўчых апраўданняў, яе дзяжурную просьбу не маўчаць я звычайна выконваў.

Трэба прызнацца, што метафiзiчныя разважаннi пра мастацтва як санкцыянаваную галюцынацыю альбо пра сон як анклаў смерцi, дзе мы вучымся будучаму дасканаламу сну, не выклiкалi ў яе прылiву цiкавасцi, i, каб запаўняць тыя прамежкi часу, калi мы не займалiся нечым больш iстотным, была вынайдзеная простая, але надзейная схема. Я апавядаў ёй розныя займальныя гiсторыi. Спачатку ў ролi iх герояў фiгуравалi калегi, потым унiверсiтэцкiя выкладчыкi i аднакурснiкi, а паколькi восень стаяла сырая i халодная i нашы маладыя iстоты зноў i зноў прагнулi глiнтвейну, рэтраспекцыi хутка дасягнулi тэрыторыяў дзяцiнства, i мая сяброўка пачула пра Юрку Весялова.

У адрозненне ад iншых гэтая гiсторыя не магла ганарыцца закончаным сюжэтам. Пасля ўсяго, што прычынiлася з iм у Полацку i Менску, Юрка трапiў у Афганiстан, адкуль не вярнуўся нi жывы, нi ў цынкавай труне, дарма што п'яны гарадскi ваенком уручыў ягоным бацькам медаль "За отвагу". А неўзабаве ў Полацак заявiўся маладжавы чалавек у супермодным тады крымпленавым гарнiтуры. Ён рэкамендаваўся карэспандэнтам маскоўскай газеты i збiраўся пiсаць пра Весялова нарыс, дзеля чаго найперш iмкнуўся высветлiць, якое месца ў Юркавым жыццi займалi жанчыны i спiртное. Нiчога я таму "карэспандэнту", вядома, не сказаў, хоць абсалютна дакладна ведаў: жанчыны (дакладней, жанчына) i спiртное (а менавiта пляшка белага сухога вiна) сапраўды адыгралi ў лёсе Юркi Весялова фатальную ролю.

Смакуючы ў тую восень духмянае гарачае пiтво, я не мог i ўявiць, што праз колькi гадоў у Клiўлендзе, штат Агаё, праз знаёмых беларусаў буду запрошаны ў дом да чалавека з ангельскiм iмем, ангельскiм прозвiшчам i вачыма колеру валошак на ягоным кветнiку пад вакном, да чалавека, якi адкаркуе рукою без двух пальцаў пляшку вiскi i, выправiўшы сваю Пэгi на кухню, раптам пяройдзе з ангельскай мовы на расейскую i спытае без усякага акцэнту, цi не даводзiлася мне, паколькi я палачанiн, чуць пра земляка з прозвiшчам Весялоў, а калi на дне пляшкi не застанецца нi кроплi бурштынавага напою, Юркава гiсторыя набудзе безнадзейную завершанасць, дзякуючы чаму сёння, зварыўшы кубак глiнтвейну, я маю магчымасць расказаць вам яе да канца. Пагатоў не выключана, што сярод вас апынецца жанчына з тых дажджлiвых восеньскiх дзён, якая ўзгадалася мне, напэўна, проста з прычыны падабенства яе ножак з ножкамi жыхаркi Клiўленда Пэгi.

Калi апавядаць усё па парадку, дык варта пачаць з таго, што недзе ў Расеi ёсць горад Гусь-Хрустальны, а там - славутая гута. Я выдатна мог бы абысцiся без гэтае геаграфii, каб да таго часу, як мне iсцi ў школу, шклозавод не пабудавалi i ў Полацку i каб з таго Гусь-Хрустальнага не прыехалi да нас расейскiя спецыялiсты. Карацей, як пяецца ў адной беларускай народнай песнi трыццатых гадоў XX стагоддзя, "нам Масква прыслала падкрапленне".

Не ведаю, якую карысць меў ад тых спецыялiстаў новы завод, а вось iхнiя дзецi, што жылi ў нашым двары i вучылiся ў нашай школе, назаўсёды засталiся ў полацкай гiсторыi як спецыялiсты ў справах зусiм iнакшых.

Хлапчукi з Гусь-Хрустальнага гаварылi чыста па-расейску, "окалi" i не разумелi, што такое "бурак" i "курмель", але ўражанне, быццам яны з'явiлiся з iншай краiны, узнiкала зусiм не таму. У параўнаннi з намi, карэннымi полацкiмi мальцамi, "гусi" былi якiясьцi дзiкiя. Не, яны не дзiчылiся нас i не былi нецывiлiзавана праставатымi. Наадварот, у нашым дзiцячым свеце "гусi" рэзка вылучалiся нахабствам, вынаходлiвасцю i жорсткасцю.

Я не хачу сказаць, што мы самi нагадвалi да агiднага прыстойных мамчыных сынкоў. Аднак нашыя свавольствы, помсты i падрахункi мелi, так бы мовiць, адбiтак тутэйшасцi, адбывалiся з гэтага боку нейкай заўсёды даволi адчувальнай мяжы, "гусi" ж не былi яе часовымi парушальнiкамi, а з самага пачатку дзейнiчалi з другога боку.

Помсцячы за парэзаны кухонным нажом i па кавалках выкiнуты ў фортку футбольны мяч, мы маглi праз замочную шчылiну перапампаваць вялiкiм шпрыцом у кватэру пенсiянеру Акiмавiчу з першага паверха вядро вады, але нiкому з нас нiколi не заманулася, уладкаваўшыся на даху нашага пяцiпавярховiка, налiваць ваду ў здзьмутыя паветраныя шарыкi i скiдаць iх на выпадковых прахожых, ад чаго чалавек са слабымi нервамi мог памерцi на месцы з перапуду. Схаваўшыся ў глогу на праспекце Карла Маркса, мы таксама падкiдвалi на ходнiк стары гаманец на лёсцы або зношаную дамскую сумачку, аднак нам не прыходзiла ў голаў, як Вiцю Байцову з нашага класа, зняць штаны i, перапрашаю, проста ў тую сумачку накласцi. I мы не мелi нiякага сантыменту да выкладчыка працы, якi за ўрок здольны быў ледзь не кожнаму надаваць сваёй важкай рукою па карку, аднак даўгi цвiк увагнаў спадыспаду ў настаўнiкава крэсла не хтосьцi з нашых, а "гусь" Iгар Гарачоў, якi ўжо ў восьмым класе трапiў у скурвендыспансер з дыягназам ганарэя. Мы, як i "гусi", любiлi пагойсаць па падвалах, толькi ўжо няма патрэбы тлумачыць, хто вынайшаў арыгiнальны спосаб адключэння падвальных лiхтарняў, дзеля чаго, як высветлiлася, дастаткова было наюндзiць у адкручаныя матавыя плафоны, а потым асцярожна закруцiць iх назад i пстрыкнуць уключальнiкам.

Ужо ў першым класе "гусi" ўвялi звычай, iдучы на летнiя вакацыi, знадворку бiць аб школьныя сцены чарнiлiцы-каламаркi. Гэта яны прывязвалi катам да хвастоў бляшанкi з каменнем i мазалi бедакам у прычынным месцы шкiпiнарам. Я не выключаю аберацыi памяцi, але мне здаецца, што гэта яны з дапамогаю тоўчанага шкла звялi ў "жывым кутку" старую жаўлу Тарцiлу, што, як сцвярджаў настаўнiк бiялогii, нарадзiлася яшчэ да вайны.

Трэба аддаць "гусям" належнае - хоць з iмi i так лiчылi за лепшае не варагаваць, яны, як быццам знаходзячыся на варожым беразе, нязменна трымалiся разам i былi гатовыя iмгненна кiнуцца адзiн аднаму на падмогу. Апрача ўжо згаданых Iгара Гарачова i спецыялiста па дамскiх сумачках Вiцi Байцова ў гэтую "гусiную" чараду ўваходзiў Валерка Акаркоў на мянушку Окарак.

Валерка быў на год старэйшы ад сябрукоў i ўз'яднаўся з iмi ў нашым 5-м "А" класе, засеўшы з чатырма двойкамi на другi год. Ён прынёс з сабой яшчэ адну мянушку невядомага паходжання - Дагестанец. Магчыма, яна мела сувязь з Валеркавай смуглявасцю i ягонымi цыганскiмi вачыма. Першая мянушка лiчылася больш фамiльярнай i прызначалася для ўнутранага карыстання сярод "гусей", астатнiя ж, каб пазбегнуць непрыемнасцяў, мусiлi называць Валерку Дагестанцам. (Цяпер я вазьму рэванш, мянуючы яго выключна Окаркам.)

Окарак адразу заняў у тройцы "гусей" месца верхавода. Тут прычынiлiся i ягоная гiтара, i блатныя песенькi, i тое, што ён застаўся на другi год ужо зацятым курцом. Дадам, што гэта быў самы прыгожы хлопчык у класе i, калi ў нас пачалiся вечарынкi, якiя тады звалiся "блакiтнымi агеньчыкамi", дзяўчынкi станавiлiся ў чаргу, каб запрасiць Окарка на "белы" танец, тым больш, ён не таптаўся па нагах, а добра танцаваў нават вальс, што так i застаўся для мяне недасяжнаю вяршыняй.

Хлапчукi пабойвалiся Окарка i старалiся ў блiзкiя стасункi з iм не ўваходзiць. Што да мяне, дык я люта ненавiдзеў яго яшчэ з тых вакацыяў, як пасля трэцяга класа ўпершыню трапiў у пiянерскi летнiк.

Летнiк мясцiўся пад Полацкам у школе-iнтэрнаце, адкуль выхаванцы раз'язджалiся да восенi па хатах. Хто не меў куды ехаць, заставаўся i не прызнаваў анiякiх правiлаў, ва ўсiм даводзячы ўласную гаспадарскую зверхнасць. Валерку Акаркова яны прынялi за свайго, i якраз яму была даручаная экзекуцыя над намi, калi наш наймалодшы атрад павялi мыцца. Уварваўшыся з дзiкiм гiканнем у душавую, гаспадары перакрылi гарачую ваду, сагналi нас у кут, i Окарак з двух шлангаў з насалодаю хвастаў наш спалоханы збой ледзянымi струменямi. Некаторыя хлопчыкi не вытрымлiвалi i плакалi, а я трываў з апошнiх сiлаў i, калоцячыся ад холаду, успамiнаў аповед настаўнiцы, як фашысты ў мароз палiвалi са шлангаў на двары канцлагера савецкага генерала Карбышава. Нiбыта зазiрнуўшы ў мае думкi, хтосьцi выгукнуў слова "фашысты", i мы падхапiлi: "Фашысты! Фашысты!" За гэта iнтэрнатаўская хеўра прыцягнула з распранальнi i вымачыла да нiткi яшчэ i ўсё нашае адзенне.

З гадамi забавы Окарка i ягоных "гусей" рабiлiся ўсё больш рызыкоўнымi i часам набывалi крымiнальнае адценне. Згадваць такiя драбнiцы, як вытрасеныя з чужых кiшэняў у час урока фiзкультуры капейкi на булачку або вынесены Окаркам з кнiгарнi "Светач" за пазухай томiк навелаў О'Генры, нават няёмка. У сёмым класе "гусi" абчысцiлi аптэчны шапiк. Тым разам чародны iнстынкт чамусьцi не спрацаваў: не патрапляючы падзялiць украдзеныя 56 рублёў пароўну, тройца ўсчала ў начным пад'ездзе бойку i была на месцы ўзятая мiлiцэйскiм патрулём.

У восьмым класе нас паслалi ў калгас на бульбу. Там "гусi" зноў вызначылiся. Iх каларытнае трыо - шыракаплечы бамбiза Гарачоў, цыганiсты Окарак i шпiнгалет Байцоў - дружна заняло самыя далёкiя ад учотчыка разагнаныя камбайнам барозны i выканала норму сабраных вёдзер удвая хутчэй за астатнiх. Сакрэт гэткiх дасягненняў праз пару дзён быў раскрыты: кожны з "гусей" выпiлаваў з фанеры да свайго вядра другое дно.

У тым самым восьмым класе маладзенькая i схiльная без дай прычыны аблiвацца малiнавай чырванню настаўнiца гiсторыi атрымала на ўроку цыдулку з прапановаю спаткацца ўвечары на школьным гарышчы. Каб у яе не заставалася непатрэбных пытанняў наконт мэт сустрэчы, запрашэнне суправаджалася некалькiмi малюнкамi. Праведзенае класным кiраўнiком расследаванне не дало анiякiх вынiкаў, калi не лiчыць прысланы настаўнiцы праз пошту лiст з абяцаннем зашыць "пiську" i адрэзаць "сiськi". Я не ўяўляў, што можна было ў нашай гiстарыхi адрэзаць, аднак не сумняваўся: тут замяшаны Окарак.

Сюжэт з гарышчам i сiськамi скончыўся тым, што ў нас з'явiўся новы гiсторык. Аднаго разу ён прыйшоў на ўрок з незашпiленым прарэхам, а аднойчы, калi мы праходзiлi Вялiкую французскую рэвалюцыю, знячэўку пачаў апавядаць пра блакаду Ленiнграда: як там елi людзей i як ягоная сям'я выжыла толькi таму, што бабуля працавала ў Смольным прыбiральшчыцай i ёй дазвалялi забiраць са сталоў i сметнiц надкусаныя лусцiкi з iкрой, скрылiкi вэнджанай кiлбасы, цестачкi ды iншыя абкамаўскiя недаедкi. Гэтаму немагчыма было даць веры, але наш настаўнiк, сеўшы за стол, заплакаў, размазваючы кулакамi слёзы, i мы, здагадаўшыся, што ён п'яны, амаль паверылi ў неверагоднае. А неўзабаве гiсторыка - за п'янства цi за такiя ўспамiны - выгналi са школы, i ён уладкаваўся грузчыкам у прадуктовай краме насупраць, дзе канчаткова спiўся.

Але пры чым тут Юрка Весялоў? - можаце запытацца вы.

А пры тым, што i ён прыехаў у Полацак з Гусь-Хрустальнага, аднак быў памiж сваiмi супляменнiкамi сапраўднай белай варонай.

Дзеля пачатку адзначу, што, у адрозненне ад iншых "гусей", бацькi не вызвалiлi яго ад беларускай мовы. Атрымаць вызваленне ў тыя часы было гэтаксама проста, як купiць у летамцы порцыю малочнага марозiва за дзевяць капеек: адны нарадзiлiся ў сем'ях вайскоўцаў; другiя - у прыгарадных вёсках, ды чамусьцi ў дакументах пiсалiся расейцамi; трэцiя лiчылiся беларусамi, але, на думку бацькоў, так моцна стамлялiся на iншых уроках, што на беларускую мову ўжо не мелi нiякае змогi. У нашым класе з трыццацi вучняў мову вывучалi ўсяго восем чалавек i сярод iх - Юрка Весялоў, якi доўга не мог асвоiць "ў" i старанна вымаўляў "кавнер" i "наставнiк".

За прысутнасць на ўроках мовы Окарак i кампанiя пагардлiва ахрысцiлi Юрку "колхозником". Гэта была не адзiная прычына нялюбасцi. Калi "гусi" падбiралi ключы да аптэкi i дзялiлi на траiх 56 рублёў, Весялоў чытаў Конан Дойла i Праспера Мерымэ. Мiж iншым, ён, Юрка, як i я, меў да Окарка даўнi рахунак, i мне здаецца, што тады, у летнiку, пад ледзяной вадою са шлангаў першы закрычаў "фашысты!" менавiта ён.

Я не скажу, што мы з iм сябравалi. Адбiўшыся з самага пачатку ад "гусiнае" чарады, Юрка не прыстаў i да нiводнага з нашых хаўрусаў. Вiдаць, ён не надта i рваўся да кагосьцi далучацца, бо атрымаў характар тыповага iндывiдуалiста. Калi, углядаючыся ў мiнулае, я хачу ўбачыць гэтага высокага танклявага падлетка з акуратнай фрызураю-"канадкай" i тонкiмi, быццам сплеценымi з адных жылаў, моцнымi рукамi, на якiх ён з дзiвоснай лёгкасцю падымаўся па канаце пад самую столь спартовае залi, побач з iм нiколi нiкога няма. Да дзевятага класа, пакуль у нас не з'явiлася Ларыса Жылкiна, Юрка i за партаю сядзеў адзiн. I ўсё ж бясконца трымацца ў такiм узросце аднаму проста немагчыма, бо можна ўрэшце з'ехаць з глузду.

Развярэджанае самалюбства не дазваляе мне сказаць, што Юрка Весялоў выбраў мяне. Назавем выбар узаемным, хоць факт застаецца фактам: якраз Юрка на перапынку падышоў да мяне i, спакойна гледзячы сваiмi немiргатлiвымi шэрымi вачыма, абсалютна нечакана пацiкавiўся, цi згодны я праверыць смеласць.

Ну што адказваюць на гэткiя прапановы ў чатырнаццаць гадоў?

Так пасля ўрокаў мы з iм апынулiся пад мостам цераз Дзвiну.

Юрка растлумачыў, што раку можна перайсцi не толькi па версе моста, але i знiзу, дзе на выпадак вайны пакiнуты ход мiнёрам.

Вастрыня адчуванняў таго дня жывая ў маiх лейкацытах i эрытрацытах i сёння.

Услед за Юркам я караскаўся па хiсткiх жалезных драбiнах з адламанымi папярэчынамi, працiскаўся праз вузкiя брудныя праходы ў бетоне i пераскокваў небяспечныя прамежкi мiж блокамi, адкуль цягнула вiльготным страхам.

Найбольш вусцiшным адцiнкам экспедыцыi сталiся колькi метраў на падыходзе да трэцяга быка. Падарожнiк мог пераадолець iх толькi па дзвюх перакiнутых памiж блокамi дошках.

Дошкi, хоць i былi досыць шырокiя i тоўстыя, прыкметна прагiналiся. Над якой-небудзь ручаiнай я прайшоў бы па iх з завязанымi вачыма, аднак тут, далёка ўнiзе, дыхаючы холадам, плыла цёмная восеньская Дзвiна, i мая разагрэтая дамешкам цыганскае крывi фантазiя ўмомант намалявала вiры i бохаты з аброслымi ракавiнкамi тапельцамi. Насельнiкаў дзвiнскiх глыбiняў змянiў вобраз канатаходца з раскiнутымi над безданню рукамi. Якраз так, расставiўшы рукi, i рушыў наперад Юрка. Небяспека хавалася яшчэ i ў тым, што дошкi мелi розную таўшчыню i пружынiлi пад нагамi не аднолькава. Я заплюшчыўся i ўбачыў, як Юрка разам з дошкамi ляцiць долу. Мiльганулася думка, што, калi пашанцуе, гэта не смяротна: узiмку, праламаўшы парапет, з моста сарваўся самазвал, але лёд вытрымаў i для кiроўцы ўсё абышлося зрушэннем мазгоў; выпiсаўшыся з бальнiцы, ён напiўся, як рамiзнiк, i буянiў на вулiцы, а мiлiцыянтам крычаў, што ён - савецкi касманаўт, а касманаўтаў не забiраюць.

Калi праз iмгненне я адкрыў вочы, Юрка стаяў на тым баку прадоння. Мяне цягнула апусцiцца на чатыры кропкi i перапаўзцi гэтыя метры на карачках. Няхай у далонi i ў каленi ўвап'ецца тысяча стрэмак - выцягваць iх у параўнаннi з гэтай хвiлiнаю будзе суцэльнаю слодыччу.

Мост падаў у паветраную яму, а мае вантробы iмклiва падымалiся да горла. Тым часам Юрка выняў з кiшэнi ключ, павярнуўся да мяне спiнай i цiхамiрна ўзяўся штосьцi драпаць. Нейкая вiхура сарвала мяне з месца i перанесла да Юркi. Азiрнуўшыся, я згледзеў, што дошкi раз'ехалiся, i цяпер адтуль да нас перабраўся б хiба што кот.

На цёплай шурпатай паверхнi быка Весялоў надрапаў сваё iмя. Я таксама выцягнуў ключ, i побач з "Юрам" з'явiлася: "Вова". Юрка падумаў i дабавiў дату нашага падарожжа.

Вы памыляецеся, калi лiчыце, што пасля выпрабавання смеласцi мы зрабiлiся сябрамi. Спатрэбiлiся восеньскiя, а ўпрыдачу i зiмовыя вакацыi, каб Юрка зноў загаварыў са мной, папрасiўшы дазволу глядзець у нас хакейны чэмпiянат свету.

Тагачасныя заўзятары памятаюць, што "золата" тады дзялiлi памiж сабою вылучна каманды Савецкага Саюза i Чэхаславакii. Мы "хварэлi" так зацята, што ад навагоднiх святаў нарыхтоўвалi ляскоткi i сустракалi кожную закiнутую "нашымi" шайбу дзiкiм крыкам i выбухамi. Праўда, у той час, калi Юрка Весялоў уладкаваўся поруч са мной насупроць чорна-белага "Нёмана", ляскоткi мы ўжо перараслi. Пачыналiся сямiдзесятыя, i гульнi "нашых" з "чэхамi" набылi палiтычны падтэкст. Мiнецца шмат гадоў, i на Старамескiм пляцы ў Празе знаёмы чэх распавядзе, што ў iх гэта называлася: яны нас танкамi, а мы iх - клюшкамi.

Я пакрывiў бы душой, сцвярджаючы, быццам меў тады нейкае асабiстае стаўленне да савецкiх танкаў каля Карлавага моста. Здаровага скепсiсу, што паспеў пусцiць парасткi ў маёй душы, пакуль хапала адно на тое, каб тушыць экран, калi з'яўлялася застаўка тэленавiнаў. Бацька круцiў ручкi нашай дабiтай радыёлы "Беларусь" амаль штовечар, я ж настройваў прыймач на "варожыя галасы" адно дзеля суботнiх музычных праграмаў.

Такiм чынам мы - я, Юрка i бацька - глядзелi гульню з чэхамi: пляскалi, хапалiся за галовы, ускоквалi i нервова расхаджвалi па пакоi. Калi не лiчыць ляскотак, усё iшло як звычайна, як летась i пазалетась, але трэцiм вокам я заўважыў штосьцi не тое. Бацька пляскаў неяк неўпапад, а перахапiўшы мой пагляд, хутка адвёў вочы. Напрыканцы першага перыяду я пераканаўся: бацька хварэе за чэхаў. Мала таго, на ягоным баку, паводле некаторых прыкметаў, быў i Юрка. Але i гэта было не ўсё: я разгублена адчуў, што якiсьцi спрытны антыпатрыятычны мiкроб збунтаваў i маю душу. Я таксама быў далучаны да змовы. Гульню мы дагледзелi ў наструненым маўчаннi, не iмкнучыся абменьвацца нават позiркамi. Выдатна памятаю, што, нягледзячы на нашую здраду, "нашы" выйгралi. Мы пацiснулi адзiн аднаму рукi i па-мужчынску стрымана павiншавалiся з перамогай.

Хакей зрабiў тое, што аказалася не пад сiлу мосту цераз Дзвiну: увесну мы з Юркам напраўду пасябравалi.

Гэтая падзея мела шмат наступстваў.

Па-першае, я атрымаў доступ да Юркавай бiблiятэкi, дзе накiнуўся на васьмiтамовiк Конан Дойла, а потым узяўся за зялёныя фалiянты "Сусветнай гiсторыi".

Па-другое, я даведаўся, што Юрка марыць стаць журналiстам-мiжнароднiкам i падарожнiчаць па розных краiнах. (Падзялiўшыся таямнiцаю, ён узяў з мяне пiсьмовую прысягу маўчаць.)

Па-трэцяе, дзякуючы Юрку, я ўпершыню выпiў вiна. Мой дэбют адбыўся ў дзень заканчэння дзевятага класа. Мы сядзелi з Юркам у ягоным пакоi з кнiгамi, i ён без усякай прадмовы вывудзiў з-за таўшчэзных тамоў "Сусветнай гiсторыi" даўгую пляшку венгерскага рыслiнгу.

Мы пiлi кiслявы рыслiнг з каньячных кiлiшкаў i закусвалi свежым батонам з разынкамi. Пляшка не паспела апусцець, а я без прывычкi ўжо бачыў Юрку нiбыта праз тоўстае шкло акварыума. Юрка заявiў, што ён цвярозы, як вось гэтыя кнiгi, бо кожнае лета ездзiць да сваякоў у Закарпацце, а там пачынаюць пiць вiно з дзiцячых садкоў. У мяне крэўных у Закарпаццi не было, а таму пасля пары новых кiлiшкаў з кнiжнае шафы мне выразна падмiргнуў барадаты фотапартрэт Хемiнгуэя. Спалохаўшыся, я прапанаваў прагуляцца. Юрка глыбакадумна адказаў, што ў такi дзень яму хочацца паглядзець на раку, i мы пайшлi на Верхнi замак.

Там, над Дзвiной, якая памятала пра нашую адвагу, я загаварыў пра лёхi, што ў сярэднявеччы стваралi пад Полацкам падземны горад-лабiрынт, а Юрка ўрачыста паабяцаў, зрабiўшыся журналiстам, прывезцi сюды мiжнародную археалагiчную экспедыцыю. Я ўжо здагадваўся, што такое мужчынскае сяброўства: гэта калi можна выпiць вiна i адкрыць сябру любую таямнiцу.

На Верхнiм замку я пачуў, што Юрку падабаецца наша новая вучанiца Ларыса Жылкiна, а на падвесным мосце над Палатой язык у яго конча развязаўся i мне быў давераны працяг тайнiцы: яна, Ларыса, таксама не абыякавая да Юркi. На лета яны абое з'язджаюць, каб у разлуцы выпрабаваць пачуццi, а ўвосень Юрка павiнен, як ён выказаўся, да канца быць мужчынам, бо, апрача ўсяго iншага, гэта надзвычай важна для будучага журналiста. Прызнаюся, што Юркаў намер выклiкаў у маёй душы паблажлiвае пачуццё перавагi, таму што я, хоць i не каштаваў вiна, смак iншых забароненых пладоў ужо ведаў.

Ларыса была, як я кажу цяпер, зусiм не маiм кубкам кавы, ды гэтая тонкая, але без нiводнага вугалка цi вострае костачкi, уся зграбная i гнуткая, як ласка, дзяўчынка з кароткай каштанаваю грыўкай, спакойнымi лiнiямi правiльнага твару i нечакана свавольнымi мушкамi ў вялiкiх арэхавых вачах магла, безумоўна, падабацца не толькi Юрку. Вяртаючыся ў той час, я думаю, што з iх атрымалася б добрая пара. Убачыць побач з Ларысаю Юрку мне даволi проста: адзiнае ў класе вольнае месца чакала новенькую менавiта за ягоным сталом. Варта дадаць, што Юркавай абраннiцы вам было б цяжкавата ўтлумачыць, што такое жаночая сарамяжлiвасць. На развiтальнай вечарыне перад вакацыямi яна запрасiла суседа па парце на дамскi танец (гэта рэабiлiтавала яе ў маiх вачах за папярэдняе танга з Окаркам) i сама прапанавала Юрку правесцi яе дадому.

Магiчным словам для ўваскрашэння галоўных падзеяў таго лета з усiмi iх барвамi i пахамi для мяне заўсёды будзе "Адэса". Мы з бацькам прабавiлi там два жнiвеньскiя тыднi, жывучы ў гатэлi "Пасаж" на Дзерыбасаўскай, адкуль прыехаў у Полацак надзейна схаваны сшытак вершаў пра карыя iлюмiнатары, шкляныя вочы медузаў, трамваi на Аркадзiю i хваляломы ланжэронскiх пляжаў.

Большая частка згаданай рыфмаванае прадукцыi мела страшнае прысвячэнне ГБ, што, зрэшты, расшыфроўвалася зусiм мiрна: Галi Бяляўскай. У першы адэскi дзень я зачапiў за плаўкi асадку i паплыў да далёкага буя, што быў абраны дзеля ўвекавечвання iмя маёй меднавалосай каханкi. У вадзе шарыкавая асадка адмовiлася пiсаць, але, змагаючыся з хвалямi, я ўсё ж вывеў запаветнае iмя на чырвоным баку вяртлявага буя, а потым употай ад бацькi запiў ладную порцыю марской вады шклянкаю белага вiна з пляжнай бочкi i ў шчаслiвай хмельнай знямозе заснуў пад сонцам на гарачым жвiры.

А яшчэ кожны вечар адбываўся наш шпацыр па Дзерыбасаўскай з яе шматмоўным натоўпам адэсiтаў i маракоў усiх колераў скуры, вачэй i валасоў, з яе старадаўнiмi вагамi, што паказвалi не кiлаграмы, а пуды i фунты, з такiмi самымi, у пудах i фунтах, дзяленнямi на металёвых рэйках сiламераў у выглядзе круглых плюшавых падушачак са схаванымi спружынкамi (ахвотнiкi малацiлi па падушачках голымi i валасатымi кулакамi, i на рэйках падскоквалi ўгору рухомыя масянжовыя рамкi з рыскаю, пакуль аднойчы па вулiцы не прагуляўся мурын, якi адзiн за адным метадычна расправiўся з усiмi сiламерамi - заместа кулака ён карыстаўся голенай галавою-яйкам, у вынiку чаго рэек з дзяленнямi не хапала i масянжовыя рамкi ляцелi кудысьцi ў голле белых акацыяў), па Дзерыбасаўскай з яе акрабатам-жлуктам у капелюшы i балоннi на голым целе, што хадзiў вакол свайго пасланага на ходнiку плашча на руках, у той час як ягоная малпачка збiрала ў капялюш грошы, каб потым дапамагчы гаспадару распiць у скверы пляшку таннага вiна, па Дзерыбасаўскай, што здавалася маёй тагачаснай рамантычнай натуры фiлiялам Зурбагана i Гэль-Г'ю з навелаў Аляксандра Грына...

Мне праглася, каб усё гэта ўбачыў i адчуў мой сябар Юрка. На схiле жнiўня мы сядзелi на беразе Палаты недалёка ад старых Ксавэр'еўскiх могiлкаў i па чарзе пiлi з рыльца прывезенае Юркам з Закарпацця п'янкое маладое вiно.

З некалькiх асцярожных Юркавых слоў вынiкала, што пачуццё да суседкi па парце вытрымала праверку часам. Мяне гэта не ўсцешыла. Тымi днямi я ажно двойчы сустракаў Ларысу з Окаркам.

Першы раз яна толькi прысутнiчала сярод дваровай публiкi, што слухала Валеркавы песнi пад гiтару. Калi я праходзiў паўз альтанку, адтуль даносiўся ягоны прыемны чысты голас:

У не-е-й такая маленькая грудь,

А губы, губы алые, как маки.

Уходит капитан в далекий путь

И любит девушку из Нагасаки...

Другi выпадак быў не такi бяскрыўдны. Да ачмурэння нарэзаўшыся на даху нашага дома ў карты, мы выправiлiся ў кiнатэатр "Радзiма". Следам пацягнуўся сын п'янiцаў з першага пад'езда Ваня Шпакаў, вучань 4-га класа з букетам самых сумнеўных схiльнасцяў. Ваня ўжо стаяў на ўлiку ў мiлiцыi - за тое, што скруцiў нiпелi ў аўтобусе з узбекскiмi артыстамi, якiя выступалi ў Полацку пасля знакамiтага ташкенцкага землятрусу.

У кiнатэатры iшоў адзiн са страшэнна папулярных у жыхароў нашага горада iндыйскiх фiльмаў, але сеанс быў дзённы, i мы выгодна ўладкавалiся на першых радах напалову запоўненай залi. Як толькi кiнагероi пачалi цалавацца, чацвёртакласнiк Ваня жыццярадасна галёкнуў: "Глядзiце, сасуцца!" Бiлецёрка паклiкала дзяжурнага пажарнiка, якi выгнаў крыкуна, а заадно i ўсю нашую брацiю на вулiцу. У дзвярах я азiрнуўся: на пустым заднiм радзе сядзела Ларыса з Окаркам.

Першага верасня нас заместа заняткаў зноў на два тыднi завезлi ў вёску капаць бульбу. На полi класны першым чынам праверыў у "гусей" вёдры. Гэтым разам абышлося без вынаходак, аднак неўзабаве бабуля, у якой жылi Окарак i кампанiя, абвясцiла, што тыя ўкралi ў яе з шафы пятнаццаць рублёў i бутэльку вiна, i "гусей" адправiлi дахаты. Я тужыў па сваёй Галi i цiха зайздросцiў Юрку, якi цягаў Ларысе вёдры, прыносiў ёй з чужых садоў салодкiя грушы i збiраў на ўзлеску каля бульбянiшча лiловыя букецiкi верасу.

Гэтая iдылiя мусiла мець працяг. Калi мы вярнулiся ў горад, Юрка раскрыў карты: у суботу бацькi з'едуць на летнiк, i Ларыса прыйдзе да яго на пляшку вiна, што ўжо чакае iх у вядомай мне схоўцы. У мяне Юрка папрасiў транзiстар "Акiян", каб злавiць музычны выпуск "Голасу Амерыкi".

З той суботы ў Юркавым лёсе i загучала трагiчная нота. Ранiцою пасля дня "X" я патэлефанаваў яму, але, пачуўшы мой голас, Юрка паклаў трубку i больш не адгукаўся. Я падумаў, што Ларыса яшчэ ў яго, i вырашыў пакiнуць сябра сам-насам з новымi пачуццямi i перажываннямi.

У панядзелак ягонае месца ў класе засталося пустое. Што прычынiлася, калi ён павiнен быў "да канца быць мужчынам", я даведаўся на лавачцы каля Дзвiны толькi праз тыдзень. Усе тыя днi Юрка адседжваўся дома i не падыходзiў да тэлефона. Юркавы вочы правалiлiся, а нос завастрыўся i зрабiўся падобны да дзюбы грака-альбiноса. Памятаю, што ўсе здагадкi круцiлiся ў маёй наiўнай галаве вакол дзвюх асноўных версiяў: iмпатэнцыя i брыдкая хвароба. Насамрэч, здарылася зусiм iншае.

Чакаючы ў тую суботу Ларысу, ён зрабiў вусцiшнае адкрыццё: схоўка за цёмна-зялёнымi тамамi "Сусветнай гiсторыi" была пустая. Хтосьцi з бацькоў знайшоў пляшку i захапiў яе на летнiк. Грошай на яшчэ адну ў Юркi не хапiла. Гонар не дазволiў яму нi адчынiць Ларысе дзверы, нi з'явiцца ў класе. Калi Юрка апавядаў пра гэта, яго калацiла як у лiхаманцы. Мяне дасюль здзiўляе, што ён наогул здолеў расказаць пра сваю драму.

Я не прыдумаў нiчога лепшага, чым засмяяцца i сказаць, што людзей з такiм самалюбствам, напэўна, адзiн на мiльён. Гэта аказалася жудаснай памылкаю, хоць, далiбог, я i сёння не ведаю, як павiнен быў паводзiцца.

Там, на нашай лавачцы над ракой, я гаварыў яшчэ нешта - што Ларыса ўсё зразумее, што ён, Юрка, выключны чалавек, што я веру ў iх каханне i нашае сяброўства. Сустрэўшыся з iм вачыма, я здрыгануўся: ягоны твар зрабiўся мёртвай пагардлiвай маскай. Юрка падняўся i, злёгку пакланiўшыся мне, прамовiў: "Вы свободны, сударь". Я i зараз бачу, як ён, рослы i сутулы, з паднятым каўняром брунатнага плашча, брыдзе па беразе ў сутонне, назаўсёды аддаляючыся ад мяне, i за iм бяжыць абчапляны ваўчкамi здзiчэлы белы дварняк.

Пасля выхадных класны паведамiў, што бацькi перавялi Весялова ў iншую школу.

Потым мы сустракалiся адно выпадкова i нiколi не размаўлялi. Дый што я мог яму сказаць? Што Ларыса "ходзiць", як гэта тады называлася, з Окаркам i што ён заняў у класе Юркава месца каля сярэдняга вакна? Альбо што неяк мы гулялi з Окаркам у настольны тэнiс i, застаўшыся з iм адзiн на адзiн, я з халадком нянавiсцi пад сэрцам удавана абыякавым тонам запытаўся, што ў яго з Жылкiнай, а ён з нахабным спакоем, дапытлiва пазiраючы мне ў вочы i расцягваючы словы, адказаў:

"Е...сь... Нае...сь и выкину. А хошь - тебе отдам".

За такi адказ трэба было кiнуцца на Окарка з кулакамi, але я ведаў, што ён паўсюль ходзiць з ножычкам. Другi "гусь", Iгар Гарачоў, той самы, што хварэў у восьмым класе на ганарэю i пасадзiў настаўнiка працы на цвiк, ужо сядзеў за групавое згвалтаванне саракагадовай жанчыны са шклозавода, якую гвалтаўнiкi, такiя ж падлеткi, як Iгар, злавiлi перад начной зменай i, заклеiўшы рот пластырам, зацягнулi ў будаўнiчую бытоўку. На судзе ён трымаўся героем i адмовiўся прызнаць сябе вiнаватым на той падставе, што нiчога не рабiў, а ўсяго толькi трымаў "цётку" за нагу.

У красавiку ў Ларысы нарадзiўся дзiцёнак. У нашай школе гэта быў другi выпадак. Летась дзесяцiкласнiца Iрка Кляпацкая нарадзiла маленькага япончыка ад кагосьцi з замежцаў, што наладжвалi абсталяванне на нафтаперапрацоўчым заводзе. Мая Галя сказала, што дзiця ў Ларысы атрымалася сямiмесячнае i што, як нi дзiўна, гэта якраз добра, прынамсi, значна лепей, чым калi б яно прыйшло на свет на месяц пазней.

У адрозненне ад Iркi, якая ўжо ў радзiльнi адмовiлася ад малога i здавала з аднакласнiкамi выпускныя экзамены, Ларыса пакiнула дзiця сабе i ў школу не вярнулася. Пад час экзаменаў яе можна было ўбачыць з каляскаю ў парку культуры i адпачынку iмя 50-годдзя "Великого Октября". Шчаслiвы татуля тады ўжо цягнуў тэрмiн, бо аднаго разу ў традыцыйнай суботняй бойцы пад таполямi каля танцпляцоўкi пусцiў у ход свой ножык, але не патрапiў уцячы ад мiлiцэйскага нарада. Калi я сустракаў Ларысу з малым, мне заўсёды думалася, што яе сын вырасце, парэжа каго-небудзь ножычкам i ўслед за бацькам пойдзе на зону.

Далейшыя звесткi пра Юрку Весялова не вылучаюцца паўнатой.

Ён таксама вучыўся ў Менску, аднак не на журналiстыцы ва ўнiверсiтэце, як марыў, а чамусьцi ў полiтэхнiчным на архiтэктуры, i мы не бачылiся. Адзiным выключэннем стаўся той раз, калi я адносiў Юрку перададзеныя з дому грошы.

Усе ложкi ў Юркавым iнтэрнатаўскiм пакоi былi занятыя: на чатырох спалi апранутыя хлопцы, а на пятым, абняўшыся, як кацяняты, - зусiм голы Юрка i гэткая ж голая рудая дзяўчына настолькi вульгарнага выгляду, што яе адразу хацелася назваць бабай. На засланым газетамi стале сумавалi дзве патэльнi з застылым тлушчам i тры цi чатыры пустыя гарэлачныя пляшкi. Мне ўдалося раскатурхаць Юрку, а яму - нейкiм дзiвам, нягледзячы на маладую бараду, пазнаць мяне. Ледзьве варочаючы языком, ён растлумачыў, што сёння свята дзень птушак, i, не падымаючыся з ложка, паказаў пальцам на насценны каляндар юнага натуралiста. Ягоная сяброўка перавярнулася ў сне на другi бок, i толькi тады, з цяжкасцю злавiўшы мой позiрк, Юрка пагладзiў яе па белым азадку i прыкрыў той разам з астатнiмi пышнымi вабнотамi коўдраю. "А табе - во!" тыцнуў ён мне пад нос дулю i палез пад коўдру сам.

Перад адыходам я паспеў заўважыць, што адзiн з Юркавых суседзяў не проста спаў, а быў моцна прытарочаны да ложка вяроўкаю. Распускаць марскiя вузлы я на ўсякi выпадак не стаў.

Тады я вёў дзённiк, дзе ўражаннi ад гэтага новага Юркi ўвасобiлiся ў вобразе (думаю, не надта ўдалым i дакладным) зламанага гадзiннiка.

Напэўна, каляндар юнага натуралiста, паводле якога жыў Юркаў пакой, меў шмат святаў, бо праз нейкi час да мяне дайшла чутка, што, ратуючыся ад выключэння, Юрка ўзяў акадэмiчны адпачынак.

Жыццё ўжо даўно круцiла нас па такiх далёкiх арбiтах, што, атрымаўшы на апошнiм курсе лiст з вайсковым штэмпелем, я хутчэй паверыў бы ў тое, што пра маю персону ўспомнiў раптам сам мiнiстр абароны, чым у тое, быццам мне можа напiсаць Юрка Весялоў.

Штэмпель быў маскоўскi, але лiст прыйшоў з Афганiстана.

Можна здагадвацца, у якiх шчамлётках адзiноты i безнадзейнасцi апынуўся Юрка, калi - i гэта з ягоным характарам - называў мяне ў лiсце адзiным сябрам.

Палова тэксту на двух лiстках з вучнёўскага сшытка ў кратку засталася пад беспрасветным цэнзарскiм атрамантам. Найбольш iстотным у ацалелай частцы была згадка пра Валерку Акаркова. Юрка пiсаў, што, калi яму давялося ўпершыню страляць у афганца, ён уявiў перад сабой Окарка.

Мяне дагэтуль кусае сумленне: чаму не адказаў Юрку? Можна ж было напiсаць у Афганiстан i прамаўчаўшы пра Окаркава вяртанне з зоны, як i пра тое, што ён жыў у Ларысы, пакуль праз пару месяцаў зноў не паехаў пад канвоем кудысьцi ў Мардовiю, пасля чаго Ларыса скруцiлася з падазроным тыпам з Задзвiння i ўзялася гандляваць каля Палаца культуры шклозавода пiвам.

Больш салдацкiх лiстоў - нi з маскоўскiм, нi з якiм iншым штэмпелем - мне не прыходзiла.

Фiнал гэтае гiсторыi я магу аднавiць толькi са слоў клiўлендца з двума адарванымi пальцамi, таму мая спроба будзе непазбежна пазначаная пячаткаю суб'ектывiзму. Але ўяўленне малюе апошнiя Юркавы хвiлiны настолькi выразна, што я наважваюся выкласцi сваю версiю на паперы. (Вiдаць, тут прысутнiчае i эгаiстычнае iмкненне пазбыцца сiндрому бензапiлы, бо пасля вечара ў Клiўлендзе я не здольны спакойна чуць яе гук, i лепей не ўспамiнаць, што чынiлася са мною, калi днямi ў нашым двары спускалi стары бераст.)

Заплюшчыўшы вочы, я бачу вечаровую горную цяснiну ў ваколiцах Герата. Бой адгрымеў зусiм нядаўна, i ў паветры яшчэ стаiць пах парахавога дыму. Юрка з туга скручанымi рукамi ляжыць на спiне ў фiялетавым ценю вострай двухгаловай скалы, падобнай да раскрытай драпежнай глюгi. У ногi яму ўпiваецца тонкi шнур, хоць нi бегчы, нi нават паўзцi з раздробленай галёнкаю немагчыма.

Стамлёны, з гарачымi вуглямi гагатавых вачэй камандзiр афганскiх партызанаў ведае цану кожнаму слову i растуляе вусны не болей пяцi разоў. "Жыць хочэш - бэры iслам", - грэблiва перакладае тлумач. Юрка не адказвае, гледзячы ў выцвiлае ад спёкi неба, дзе, быццам зрэнка неабдымнага абыякавага вока, плавае сокал.

Камандзiр загаворвае зноў, але цяпер тлумач маўчыць, i пад скалою пульсуе чаканне непазбежнасцi. Да Юркi кiдаецца малады партызан у брудным зялёным турбане, з-пад якога вочы блiскаюць нетутэйшым валошкавым блакiтам. "Соглашайся, Веселов, слышь, соглашайся... - захлынаючыся i глытаючы словы, шэпча ён. - Я обрезался, и ничего... Кормежка нормальная... бабы есть такие... закачаешься..." Юрка пазнае сяржанта з iхняе роты, што прапаў пад час акцыi ў мiнулым месяцы. Той, яшчэ больш прыцiшыўшы голас i палахлiва касавурачыся на камандзiра, угаворвае: "А там, слышь, через Пакистан на Запад мотанем... Блядь буду... Не боись... Не мы первые, не мы последние... Х...ня этот ихний ислам..."

Юрка маўчыць. Магчыма, ён бачыць Дзвiну i нашае падарожжа пад мостам. Магчыма, збiрае Ларысе букецiк верасу. А можа, гледзячы на афганцаў, узгадвае Окарка...

Але - найверагодней - бязлiтасны боль у назе не дае яму засяродзiцца нi на чым, i, прагнучы як мага хутчэй правалiцца ў ратавальную непрытомнасць, ён проста няўцямна глядзiць, як высокi сухарлявы афганец акуратна надзявае даўгi скураны фартух, i да астатняга моманту не разумее, навошта той заводзiць трафейную бензапiлу...