«Млечны Шлях (на белорусском языке)»

Кузьма Чорны

Млечны Шлях

Раман

Рыжы бык адбiўся ад вялiкай чарады, якую нямецкiя салдаты гналi кудысьцi на станцыю, i рынуўся з дарогi ў поле. Па iм стралялi, але яму пашанцавала ўцячы i вырабiцца з бяды. Гэта было вясною. Да добрай восенi ён бадзяўся па лесе i полi i стаў порсткi i ўскiдзiсты на рух. Ён зусiм адзiчэў, але не схуднеў. Травы яму хапала. Яшчэ i цяпер пад кустамi было зяленiва, хоць i пачарнелае ад халадоў. Стаяла восень. Але яшчэ часам дзень зiхацеў сонцам, i тады птушкi не зважалi на прымаразак. Iх было многа. Яны пырхалi крыллем у вяршалiнах дрэў i спявалi, малыя i вёрткiя. Часамi бык рыкаў, але ў гэтых мясцiнах, дзе ён бадзяўся, яго можа i не чуў нiхто. Тут льга было прайсцi вялiкую прастору i не напаткаць чалавека i яго аселiшча. Вельмi многа тут чарнелася печышчаў i асмалкаў, i ў сухiя днi вецер круцiў i ўзнiмаў сухi попел. Многа лётала варання, i брахалi валачашчыя сабакi. Часамi было падобна, што пройдзе струмень трупнага духу. Вельмi магло быць, што дзе-небудзь гнiў хто непахаваны. Спачатку тут прайшлi былi нямецкiя танкi, а пасля не раз праходзiлi нямецкiя карнiкi. Жыццё стулiлася ў лясы i цiхiя закуткi, далей ад язджалых дарог. Гэтакае спустошанне цяглося кiламетраў можа на трыццаць. Якраз тут i знайшоў сабе бадзячую аселасць адзiчэлы бык. У адным кутку тут, дзе на месцы спаленага сяла печышчы паспелi ўжо абрасцi блёкатам i драсном, шэсць вялiкiх вязаў узнiмалiся ў неба пышнымi сваiмi вярхамi. Дзе-нiдзе счарнелае лiсце на iх так i аставалася на зiму. Густы зараснiк крушыны i шыпшыннiку стаяў пад iмi. Гэта было крокаў за тысячу ад вялiкага пажарышча i не больш як за чвэртку кiламетра ад лесу. Тут быў узгорак, i навокал далёка вiдно было ў поле. Як начамi пачала мерзнуць зямля, рыжы бык пачаў худнець. Шэрсць на iм падаўжэла i паднялася. Аднойчы ён убiўся пад шэсць вязаў у зараснiк, нюхаў кару на дрэвах i кустах, укруцiў хвост у шыпшыннiк, стаў iрвацца, яшчэ мацней ублытаўся, паабдзiраўся аб сукi i калючкi i, не могучы адарвацца, астаўся так стаяць. Ён аслабеў без яды i ад трывогi i пасля доўгай ночы i ранiцы зарыкаў на высокiм тоне. Блiзкiм лесам прайшло рэха. А пасля i яшчэ. Многа разоў. Раз-поразу. Жывёлiна прасiла ратунку. Рэха iшло па лесе.

Лес той быў густы i стары. Хвоя выносiлася стромка ў неба. Дуб расцiскаў голлем сабе прастору. Пракiдаўся граб. Пад навiссю дрэва каляiнiстыя дарогi расплылiся пад дажджамi i так асталiся. Па iх тут цяпер нiхто не ездзiў. Крокаў за трыста ад гэтакай дарогi, на струхлелым ствале паваленай дупляватай асiны сядзеў малады чалавек. Льга было здагадацца, што ён малады, каб хто бачыў яго ў гэтыя моманты: занадта нешта порстка i жвава ён ускiнуў галаву, як толькi пачуў бычынае рыканне. Здавалася, што ён чуе гэта радасную вестку, у кожным разе роўную доўгачаканаму ратунку. Вочы яго ажылi, рысы твару набылi рухавасць. Маладосць жыла на яго твары, нават i з-пад неахайнага шчацiння. Ён даўно не галiўся i можа нават не мыўся. Пячаць таго, што яму не было больш як трыццаць год, ляжала на iм. Рухавасць i бляск вачэй, жывая ўзбуджанасць, як толькi пачуў ён рыканне жывёлiны. Ён устрапянуўся адразу, прыўзняўся з трухлiны i застыў, прыслухоўваючыся. Вочы яго ўсё так жа свяцiлiся надзеяй i чаканнем.

Бровы ў яго сыходзiлiся дугамi i тонкiя губы сцiскалiся, калi ўвага яго да якога-небудзь шоргату лiстка аб мерзлую кару даходзiла да поўнага напружання. Гледзячы на гэты твар, можа хто-небудзь знайшоў бы тут упартасць натуры. Можа i так. Але аднак жа сцiснутыя губы ўздрыгвалi. Магло гэта быць ад холаду, а можа ад прычын, што каранiлiся ў душы гэтага чалавека? Як бы там нi было, заўважалася ў iм яшчэ i шпаркае шуканне чагосьцi вачыма. Вочы, вялiкiя i шэрыя, не мелi спакою ўвесь час. Каля вачэй збiралiся густа рысы ўважлiвасцi i да ўсяго навакольнага, i да таго, што рабiлася ў самiм чалавеку. Нейк заўважалася, што пад брудам, шчацiннем i куродымам твар белы i з рэдкiмi вяснушкамi. I валасы павiнны быць у чалавека светлыя. Але ў якой неахайнасцi i запушчанасцi быў ён увесь! Здавалася, што яго спасцiгнуў такi злы лёс, прага ратунку, ад якога забiла ўсё iншае, што калiсьцi жыло ў чалавеку. Да самых воч на галаве насунута была нейкая дзiўная шапка, i здаецца, жаночая, звязапая з шэрай воўны. Вядома, што ён дзесьцi выпадкова дастаў яе. Або знайшоў на дарозе, або адабраў у каго. Магло быць i гэтак. Быў холад. Хоць i не была мерзлая зямля, але дзе ляжала вiльготнае лiсце, там белая намаразь толькi апаўднi, як пачало паднiмацца сонца, замакрэла. А чалавек быў у летнiм пiнжаку, i пад iм адна толькi кашуля, i то мусiць чужая, бо занадта шырокая ў каўняры, якi звiсаў на пiнжаку на самае плячо. Кашуля была з саматканага палатна i зашпiлена на шыi вялiкiм чорным гузiкам. Боты на iм былi нямецкiя, салдацкiя, з нiзкiмi халявамi i цвiкамi ў тоўстай падэшве. А нагавiцы - ватовыя, але з вырваным каленам у адной калошыне. Усё гэта вывалена ў зямлi i выквацана ў некалькi колераў, як быццам сюды сумысля збiралася ўсё, што толькi дзе напаткаць льга было. Нi тое што адчай, а востры смутак час ад часу клаў сваю пячаць на твар гэтага чалавека i пасля сыходзiў. Рух адбываўся i не зацiхаў у яго душы.

Хмурнасць дня сплывала. З'явiлася сонца. Бялявае святло яго цiха лягло на дрэвы i лiсцвяныя накiды. Намаразь замакрэла, з-пад яе выйшла зяленiва на зямлi. Дробная птушка пырхнула ўгары i заспявала. Быццам супакоены, чалавек зноў сеў на трухлiну. Птушкi больш пачалi абзывацца. I раптам зноў зарыкаў бык. Чалавек усхапiўся з месца з раптоўнай рашучасцю. Быццам ён хацеў крыкнуць: "Пара, час настаў!" Бычынае [рыканне] iшло лесам раз-поразу. Жывёлiна забiралася ў самыя высокiя ноты. Жывы голас клiкаў на дапамогу. Чалавек азiрнуўся наўкола, шукаючы кiрунку, адкуль iшоў голас. Ён шпарка рушыў з месца i пакiнуў за сабою трухлявае бервяно, на якое адразу насела многа дробных птушак. Дзень яснеў, i ў паветры цяплела. Бык рыкаў бесперастанку. Чалавек стараўся шпарка перабегчы полем ад лесу да магутных вязаў, з-пад якiх чулася жывёлiна. Пакуль дабегчы да дрэваў, чалавек некалькi разоў азiрнуўся. Ён сцярогся чагосьцi. Можа яму ўвесь свет быў страшан. Бо як толькi ён дабег да першага дрэва, адразу дапаў да яго ўсёй постаццю сваею. Быка ён яшчэ не бачыў. Стаяў, прыцiснуўшыся да дрэва, i выглядаў з-за яго. Птушкi i тут пырхалi ў голлi. Бык рыкаў няспынна. Вось ён! Чалавек убачыў яго. Жывёлiна стаяла ў такой хмызнячнай гушчарнi, што толькi рыжая масць яе дзе-нiдзе прасвечвалася праз крушыннiк. Бык рыкаў, чмыхаў i рваўся. Чалавек выткнуўся з-за дрэва зусiм, нават адышоўся ад яго на крок i застыў у одуме i з выглядам такiм, што ён дапаў да свае чаканай прынаднасцi. Была хвiлiна як бы нерашучасцi: што ж далей рабiць? Ён пiльна разглядаў жывёлiну. Пастава яго ператварылася ў нарыхтаванасць да таго, каб кiнуцца на быка. Ён абышоў вакол крушыннiку i ўбачыў. Задам бык упiраўся ў густы шыпшыннiк, i хвост яго па самыя сцёгны ўцуркаваўся ў калючы зараснiк. Чым больш iрваўся i тузаўся бык, тым мацней ублытваў хвост. Некалькi парасткаў ён раскалываў, а выцягнуць з зямлi i адарваць ад карэння не мог. На абадраных аб калючкi i сукi сцёгнах закарэла кроў. I хвост быў у сухой крывi. Бакi запалi ў ямы. Рэбры хадзiлi пад скурай, пахвiны выцягнулiся, i ён стаў, як дошка. Убачыўшы чалавека, бык выцягнуў шыю i рыкнуў спакайней i цiшэй. Чалавек заўважыў, як спакайнела жывёлiна, i ўзрадаваўся. Ён стаў у позу, падняў крысо ў пiнжаку i выцягнуў аднекуль з-пад свае адзежы нейкую зброю, падобную да вялiкага фiнскага нажа. Трымаючы зброю ў руцэ, ён яшчэ не зрабiў анiякага руху, як раптам твар яго перасмыкнуўся i вочы жахнулiся. Бадай-што ў такой самай паставе, як i ён, з другога боку ад жывёлiны i з шырокiм штыком ад вiнтоўкi ў руках стаяў тут другi ахвотнiк да бычыны. Чалавека ў летнiм пiнжаку ўразiла да жудасцi тое, што гэты, стоячы ў зусiм гатовай паставе, глядзеў не на быка, а на яго.

Гэты другi меў такi выгляд, што не ўгадаць было б, колькi яму год. Можа ён быў стары, а можа зусiм малады. Ён баяўся холаду, ён грэўся. Шыя яго была абкручана ручнiком. Расейскi салдацкi кажух да кален быў на iм. На нагах салдацкiя чаравiкi без абмотак. Сялянскiя нагавiцы з рудога саматканага сукна, на яго вельмi вузкiя i, дзiўна, нават кароткiя. Бо сам ён быў даволi-такi малога росту, i паводле якога мог здавацца таўстуном. Твар быў круглы i зноў-такi няголены, шчацiнаваты i кiрпаты. Вочы застылыя, i нейкiм дзiўным парадкам у iх нiчога не адлюстроўвалася. Але ўвага i насцярожанасць вельмi востра былi напiсаны на яго твары. Цяжка было зразумець, цi гэта на быка, цi на чалавека ён нарыхтаваўся кiнуцца. Ён здаваўся здаровым i дужым, толькi празмеру змораным. Барада яго хавалася ў ручнiк, вушы закрывалiся бiнтам, шырокiм i ў лапiнах сухой крывi. Бiнт абкручваў лоб, скiвiцы з вушамi, хаваў пад сабою бровы i сядзеў гузамi на патылiцы. Вусы стрыжаныя, пакiненыя двума пукамi пад носам, былi ўжо нейкiм чорным гузам, з якога тырчэў дробны недакурак з папяросы; цi ён там умёрз, цi прылiп, але ён астаўся там i напэўна не заўважаўся тым, хто яго курыў.

Бык выцягнуў шыю i зарыкаў. Незалежна ад сваiх думак, гэтыя два зрабiлi рух, момантны i больш iнстынктыўны як абдуманы. Каб хто сачыў за iмi збоку, той падумаў бы, што гэта яны толькi i чакалi таго моманту, калi зарыкае бык, каб тады кiнуцца на яго i замест ратунку, аб якiм ён так рыкаў, зрабiць яму смерць. Тым часам бык як бы ў знямозе паставiў мысу ўнiз, мусiць да наступнага рыкання. Гэтыя два адразу як бы забылiся на жывёлiну, i вось пачала на iх твары лажыцца пячаць найпiльнейшай увагi аднаго да другога. Увага гэтая межавалася з заядлым узбуджаннем i нянавiсцю, хоць нiводзiн з iх нават i здагадвацца не мог, каго ён бачыць перад сабою. Пачуццё прыкрасцi i смутку адлюстроўвалася на iх тварах. Ужо на адзiн самы найкарацейшы момант яны не спускалi адзiн аднаго з вока. Кожны з iх, здаецца, нават дыхнуць баяўся. Бык некалькi разоў выцягваў шыю i рыкаў, а яны можа нават i не заўважалi гэтага. У кожным разе нiводзiн з iх нават i вачыма не кiнуў у той бок, дзе чатырохногi бадзяга прасiў дапамогi. Праходзiлi хвiлiна за хвiлiнай, i павялiчвалася трывожная ўвага iх у аднаго да другога. Поўная нянавiсць ужо ўладала iмi. Калi каторы з iх рабiў хоць абы-якi рух, другi ўскiдаў руку са зброяй, каб хаця той не зрабiў гэтага раней за яго. Як бы нейкiмi ланцугамi яны былi прыкуты да гэтага агiднага iм самiм занятку. Iх прыгнечвала гэтая злая неабходнасць. У кожным разе, як бы там нi было, памiж усяго iншага, i рыса пакуты была на iхнiх тварах. Напружанне iх даходзiла да найвышэйшага пункта. I раптам чалавечыя галасы, цiхiя i стрыманыя, прыглушаныя iмкненнем быць пачутым толькi тым, да каго гаворыцца, пачулiся недзе зусiм блiзка, вось тут, можа спамiж самых блiжэйшых кустоў. Бадай-што шэптам хтосьцi казаў:

- Я табе кажу, што гэтая жывёлiна рыкае недзе тут.

- А па-мойму, дык у лесе, - адказаў так жа цiха i асцярожна другi нехта.

Хвiлiн колькi цяглося маўчанне. Чутно было, як чыркнула запалка. Мусiць яны закурылi. Значыцца, зусiм блiзка яны былi. З гэтымi двума адбылася змена. Iх увага ўжо накiравалася туды. Хоць яны яшчэ i не паспелi пазнаёмiцца адзiн з адным, але як быццам бы ўжо былi добра знаёмыя. Ужо яны станавiлiся падобныя да змоўшчыкаў, якiя разам, плячо з плячом, павiнны баранiцца ад нейкiх невядомцаў, што выявiлiся так блiзка тут. Так спаткалiся iх позiркi на адзiн момант у такiм сваiм пераломе i з'iначаннi, пасля чаго ўжо спакайней яны глядзелi адзiн на аднаго. Кожны з iх ужо бачыў у другiм свайго аднадумца, i рысы чалавечнасцi i сяброўства зганялi з iх твараў рысы звярынага страху. А як жа! У iх жа цяпер ёсць адна справа, i можа слаўнае i такое жаданае сяброўства запануе памiж iмi. Той, што ў кажуху, тоўсты i нiзкi, нават зрабiў паўкрока да таго, што мерзнуў у летнiм пiнжаку. Бык зноў зарыкаў, i зноў на высокай ноце, з адчаем i як бы з болем.

- А што? Тут! - пачуўся з кустоў радасны голас, ужо не такi стрыманы. I адразу яны ўдвух апынулiся тут.

Што гэта была за пара такая! Адзiн з iх быў зусiм малады. Калi таму, што мёрз у летнiм пiнжаку было год трыццаць, то гэтаму бадай-што не магло быць больш як дваццаць шэсць. Сляды перажытага ляжалi на яго твары. Нi тое што гэта маршчыны старасцi ўразiлi маладосць. Але такая пячаць бывае на твары толькi ў таго, хто вытрымаў нясцерпныя пакуты i пазнаў тую праўду, што ўсё звыклае чалавеку i нецiкавае, нават апрыкралае, можа стаць яму раптам вялiкiм шчасцем i радасцю. Нейкая як бы паглыбленасць у самога сябе была ў iм. Яна не была закаранелая i застарэлая, i можа гэта былi толькi першыя адзнакi яе. Калi так, то яна магла i не пакiнуць сваiх слядоў у чалавечай натуры. Была i яшчэ адна рыса ў гэтага чалавека. Гэта як бы лёгкая здзiўленасць. Здавалася, што яшчэ ўсё не можа апамятацца ад нейкага нечаканага шчасця i яшчэ ўсё перажывае радасць, якая з'явiлася перад iм як дар чалавеку ад усяго свету. I такiм парадкам свет паказаўся перад iм невядомымi яму раней гранямi: свет не толькi бязлiтасны i жорсткi. Ён яшчэ ласкавы i ясны. I сваю радасць чалавек можа знайсцi ў кожнай травiне. Штосьцi такое было ў чалавеку. Ён быў у чырвонаармейскiм адзеннi, у летнiм. Без шыняля i на галаве зусiм без шапкi. Нiзка абстрыжаны. У гiмнасцёрцы i нагавiцах з той крамнiны, з якое робяцца плашчы-палаткi. Пояса не было. А на босых нагах, без ануч, лапцi з лыка. Усё адзенне на iм было такое старое, такое зношанае, такое ўжо бескаляровае, што, здавалася, яно даўно ўжо сатлела i на чалавеку ледзьве лiпiць, i павiнна неўзабаве спрахнуць пылам на няма нiшто. Твар у гэтага зусiм маладога чзлавека быў як вытачаны, лоб высокi i вочы цiхiя. Праўда, вочы маглi быць такiя не толькi ад прыроды натуры, але i ад нейкага ўражання, успрынятага чалавекам.

Другi, што з'явiўся тут разам з iм, быў немалады. Гэты нават быў не так сярэднiх, як пад старасць блiзкiх год. Выглядам сваiм ён быў такi ж як i ўсе тыя, што былi тут. I гэты быў нечым уражаны i кiнуты ў нязвыклы стан. Але калi ўсе тыя мелi на сабе, у каго слабей, а ў каго мацней, пячаць iмкнення i прагi, то ў гэтага толькi адна рыса панавала над усiм. Гэта - абыякавасць. Холадам павявала ад яго вачэй i нерухомых губ i сабранага ў нерухомыя маршчыны лба. Але холад не пераходзiў у абсалютны спакой i нават не межаваўся з iм. Абыякавасць, нерухомасць, зморанасць, расчараванне. Аднак жа i ў яго тлела нейкае адчуванне, нейкая пакута. Можа гэта голад, можа холад, можа боль якi цi прыдушаны смутак. I паняверка. Без усялякай веры быў чалавек. I гэтае бязвер'е i было яго тым жарам, што дзесьцi яшчэ тлеў у яго душы. Пакута ад таго, што няма веры. Можа яму яшчэ i суджана было стаць на шлях да пошукаў веры. Калi так, то холад яго твару мог быць толькi з'явай гэтай гадзiны цi гэтых дзён i нiяк не вызначаў яго натуры. Ён раптам глянуў на таго таўсматага i невысокага ростам, што быў у кажуху да кален, i момантны бляск, не тое што радасцi, а як бы ажыўлення, перасмыкнуў яго твар. Але толькi на момант. Так ужо ўкаранiлася ў iм безнадзейнасць, што адразу зноў абыякавая ўнуранасць заўладала iм. А хто ведае, цi не быў гэты ў кажуху якi-небудзь яго блiзкi друг, калi iскра ўзбуджанасцi на момант прабiла холад яго твару, як толькi ён яго ўбачыў.

Панавала цiшыня i напружанасць. Усе чакалi. Той малады ў лёгкiм пiнжаку тросся з холаду, сцiскаючы ў кулаку тронак вялiкага фiнскага нажа. Тоўсты ў кажуху да кален кiдаў вачыма па ўсiх, як бы стараючыся дасачыць, хто першы памкнецца зрабiць яму зло. Самы маладзейшы, зусiм малады хлопец у сатлелым чырвонаармейскiм адзеннi таксама абводзiў вачыма ўсiх, як бы шукаючы таго, каму ён мог бы паверыць. Што ж да самага старэйшага, з холадам на твары, то гэты, здавалася, яшчэ больш апанаваўся пакорай да нейкага свайго лёсу. Стаяў сабе i трымаў позiрк на абкарэлым крывёй бычыным хвасце, скручаным у абаранак вакол шыпшынавай папруцiны i безнадзейна ўблытаным разбэрсаным пукам валос у гушчырню калючых зараснiкаў.

- Дык што ж, - сказаў раптам шпаркiм тэмпам таўсматы, i вочы яго як бы мiргнулi, - нашто так доўга стаяць, трэба рэзаць быка.

Хто яго ведае, чаго больш было ў тоне яго слоў - гаспадарлiвай практычнасцi цi нейкай затоенай за гэтымi словамi думкi.

Ацвярдзелым позiркам ён шпарка кiнуў на ўсе бакi. Усе маўчалi i чакалi. Трэба думаць, што ён рабiў на ўсiх нейкае адно ўражанне, i ён сам мусiць разумеў гэта. Гаварыў ён па-расейску. Спрактыкаванае вуха магло б злавiць у яго ледзь заўважны нямецкi акцэнт. Такi слабы, што яго можна было i на ўвагу не браць. I мова яго пайшла б за чыстую расейскую, не жывую, а лiтаратурную. Бадай што адразу за першай фразай ён кiнуў i другую:

- Мяса будзем пячы на агнi... Я ўмiраю з голаду.

- I я ўмiраю з голаду, - з нотамi радаснай надзеi абазваўся малады ў летнiм пiнжаку. Ён калацiўся з холаду.

- Памру, - прастагнаў самы старэйшы, у якога на твары была пячаць абыякавасцi. - Я дзiўлюся сам, як я яшчэ жыву.

I цi то гэта ён меў на ўвазе толькi свой голад, цi яшчэ i iншыя прычыны, хто яго ведае. У яго такi жудасны быў нямецкi акцэнт i вымова, што ён як быццам бы хвалiўся: "Я немец". Проста-такi ён i зусiм не ўмеў гаварыць па-расейску i толькi трапляў абы-як, цераз дзесятае ў пятае. Хоць паасобныя словы ён выгаварваў добра.

- Я чацвёртыя суткi не ем, - цiха, як бы сам сабе, прагаварыў самы маладзейшы ў зношаным чырвонаармейскiм адзеннi.

I ён зрабiў нейкi раптоўны рух. Было падобна, што ён хацеў штосьцi дастаць з-пад свае гiмнасцёркi. I ён калацiўся з холаду. Рух яго застыў на месцы, ён быццам адумаўся, што схаванае ў адзежы няхай там i будзе. Шпарка спусцiў ён руку ўнiз i правёў вачыма па ўсiх.

Як быццам бы ўсе яны разумелi адзiн аднаго як не трэба лепш. Згода была памiж iмi i яднанне. На iх насядаў голад. Ратунак! Вось гэта было iх сяброўствам. Тоўсты ў кажуху па-гаспадарску агледзеў быка i падышоў да яго. Малады ў летнiм пiнжаку нарыхтаваў свой фiнскi нож. Самы маладзейшы дастаў з-пад гiмнасцёркi кiнжальчык з медным тронкам i ў раменным чахле. Ён стаяў блiжэй за ўсiх да быка. Тоўсты працягнуў руку, каб узяць гэты кiнжальчык. Вельмi можа быць, а напэўна так i было, што ён сам хацеў гэтым кiнжальчыкам закалоць быка. Малады чалавек з недавер'ем адмахнуў руку назад i адступiў на крок. I гэта было як бы сiгналам да таго, каб усiм iм нават i перад тварам адзiнага свайго ратунку зачынiць наглуха адзiн перад адным свае душы. Усе стаялi ў маўклiвай нерухомасцi. Раптам малады ў летнiм пiнжаку не вытрымаў.

- Ага! - крыкнуў ён, i вочы яго пачырванелi, i твар уздрыгануўся. Ён кiнуўся да быка i хапiў яго аберуч за рогi.

- Завярнi яму галаву набок! - крыкнуў тоўсты i памог яму. Бык апошнi раз зарыкаў. Ён такi дачакаўся свайго ратунку. У кожным разе яго хоць могуць ужо адарваць ад калючай папруцiны. Бык стаяў з паднятай угару мысай, падвернутай набок i нацягненай шыяй. Тоўсты ўзяў з рук маладога ў пiнжаку фiнскi нож i шпарка ўмеркаваў нож у тое месца на бычынай шыi, па якiм трэба было даць. Самы старэйшы i самы маладзейшы апынулiся тут жа.

- Трымайце быка за пярэднiя ногi! Звяжыце iх цесна! - гукнуў тоўсты. Хутчэй!

Здавалася, што самы старэйшы ў момант скiнуў з сябе холад абыякавасцi. Дзiўна было бачыць, як ён раптам устрапянуўся i сарваў з сябе вяроўку, якой былi падвязаны яго штаны. Шпарка працягнуў ён вяроўку маладому ў чырвонаармейскiм адзеннi. Той хапiў вяроўку i кiнуўся з ею да бычыных ног. На паўсекунды раней, чым ён гэта зрабiў, бык раптам iрвануўся з усiх сваiх сiл, на ўсе жылы скочыў угару, чмыхнуў i збiў з ног усiх, хто толькi быў перад iм. Толькi куст шыпшыны хiстануўся ў самую зямлю. Бык адарваўся ад яго i рынуўся ў бягу. На шыпшыннiку астаўся ўвесь як ёсць пук валасоў з яго хваста. Адразу ж усе ўчатырох апамятавалiся, цi можа, праўдзiвей сказаць, дарэшты страцiлi развагу. Разам усе кiнулiся наўздагон за быком, якi ўжо чмыхаў i тросся за кустамi ў полi. Грудаватая мерзлата стрымлiвала яго бягу. Ён стаў i зарыкаў, i ўсе паддалi ходу. Ён пабег, аслабелы i спуджаны. Бяга яго была роўная, ён бег куды беглася. Чуючы, што за iм гоняцца, ён паддаваў ходу. Але не толькi ён, а i яны тамiлiся, i iх агульны рух павальнеў, але не спыняўся.

- Ахапiць яго з флангаў! - закрычаў тоўсты.

Бяга iшла доўга. Пакуль беглi, дзень яшчэ паяснеў i схiлiўся блiзка да заходу сонца. Беглi роўна, усё ў адзiн кiрунак. Мерзлае поле не мела на сабе нiякiх сцежак нi дарог. Яны прабеглi некалькi разоў паўз дробныя ляскi, мiналi лагчыны i ўзгоркi. Нарэшце ўсе ўзрадавалiся: бык пайшоў цiха. I ўсе пайшлi так, дыхнуўшы на поўныя грудзi. Якое iм было шчасце не бегчы больш! Ногi ў iх чаплялiся адна за адну. Яны хiсталiся ў бакi.

Той, што ў лёгкiм пiнжаку, раптам падняў у сябе з-пад ног нейкi высахлы корань i стаў жаваць яго. Самы старэйшы рвануў з прымерзлай зямлi кусцiк счарнелай травы i сцiснуў яе зубамi.

- Кончуся зараз, - сказаў тоўсты.

- Што вы жуеце? - прахапiўся нейк раптам самы маладзейшы, дапытлiва сочачы за тымi двума. Ён не бачыў, як адзiн iрваў траву, а другi паднiмаў з-пад ног корань.

Бык стаў. Сталi i яны. Бык спусцiў мысу ў зямлю, як бы нюхаючы ў сябе каля капытоў. Усе ўчатырох селi на зямлю.

- Цяпер мы яго дагналi б, - сказаў маладзейшы. - Ой, як холадна. У мяне шыя спацела... Памру з голаду.

- Я ледзьве жыву, - абазваўся той, што ў летнiм пiнжаку.

- Бык лёг! - жвава сказаў самы старэйшы.

Дзiўна было: як адразу апанавала яго такое ўзбуджанне.

Бык сапраўды ляжаў.

- На быка! - гукнуў адразу тоўсты ў кажуху. Усе ўчатырох усхапiлiся i пабеглi. Бык устаў i пабег. Учатырох зноў гналiся за iм, выбiваючыся з сiл. Скрозь мерзлае поле, i паабапал зноў дробныя ляскi. Перад iмi зачарнелася пажарышча. Абкуродымленыя печышчы тырчэлi з халодных асмалкаў. Больш як на кiламетр цягнуўся гэты малюнак. Далей бык абмiнуў пагнутую i збiтую з лафета гармату на краi ямы. I зноў пайшло поле. Сонца ляжала на iм чырвоным бляскам. Дзень канчаўся. Беглi яшчэ, пакуль не зачарнелася перад iмi нейкае як бы чалавечае жытло. Тырчэў журавель ад студнi, i добра вiдна была доўгая i нiзкая хата на тры вокны ў падоўжнай сцяне. Крытая гонтай i абгароджаная жэрдзяным плотам хата здавалася сумнаму воку беспрытульнага чалавека дасягнутым шчасцем. I гэта тым больш таму, што гэтыя ўчатырох, пакуль гналiся за рыжым быком, шмат мiнулi ў чыстым полi вялiкiх i малых пажарышчаў, дзе асмалкi тырчэлi з попелу i попел быў як вечны колер сатлелага жыцця. Гэтае чалавечае жытло з'явiлася перад iмi ў пустэчы, як вялiкi дар ласкавага лёсу. Сонца было ўжо над самым заходам, i чырвоныя водблескi яго люстравалiся ў шыбах гэтай хаты. Непадалёку ад агароджы расло некалькi хвояў, выносiстых i азалочаных сонцам. За iмi быў невялiкi лес. На фоне яловай зелянiны вельмi выразна рысавалася запозненая жаўцiзна нейкага дрэва. Была ў агароджы i брама з нiзкiх шчыкетаў стаяком. Брама была адчынена. На адной шчыкецiне ў ёй вiсела звязаная з сiняй шэрсцi жаночая кофтачка. Усе заўважылi яе, як толькi ўбеглi ў браму. Рыжы бык адно мiльгануўся сваiм колерам паўз вокны ў двары, дапаў да сцяны рагамi ў яе i так застыў на месцы. Тоўсты ў кажуху падняў нож, а самы маладзейшы сказаў:

- А можа тут жыве гаспадар яго? - I пайшоў у сенцы, а ўсе за iм. Тоўсты зачынiў толькi браму i азiрнуўся на быка, якi нават i не паварушыўся. Дзверы не былi замкнёны. Клямка паднялася, i ўчатырох увайшлi ў сенцы. Яны былi вельмi прасторныя пры такой хаце i без столi. Адразу быў дах. Праз вакенца, выразанае ў адным бервяне, падаў сноп сонечнага прамення. Святло лiлося яшчэ i з дзiрак па застрэшшу. Гэта было апошняе святло дня перад яго адыходам у вечнасць.

У сенцах быў чалавек, заняты нейкай пiльнай работай. Вельмi можа быць, што ён крыху, а можа i як мае быць прыпалохаўся ад нечаканага з'яўлення гэтых чатырох i схаваўся за пiльнасць работы. Пад нагамi ў яго было пiлавiнне. Ён збiваў з дошак труну, памерам не на дарослага чалавека. Малатком ён заганяў у дошкi старыя адагнутыя цвiкi, спадылба пазiраючы на, здаецца, нежаданых гасцей. Яны маўчалi. Маўчаў i ён. Можа тое, што ён збiваў труну, стрымлiвала ўсiх ад гаворкi. Нават "добры вечар" нiхто не сказаў.

Ён быў драбнатвары, чарнявы, увiшны ў рабоце i жвавы рухам вачэй. Некалькi дзён да гэтага выгалены твар. Валасы на галаве нiзка падстрыжаны. На выгляд год яму было трыццаць. Адзеты ён быў так, як тут, у гэтых месцах, ужо гэтымi часамi не адзявалiся, i гэта адразу заўважыў самы маладзейшы з чатырох, той, што быў у зношанай чырвонаармейскай адзежы. Чалавек, якi рабiў у сенцах труну, быў у шарачковых нагавiцах, зрэбнай кашулi пад кароткай ватоўкай з афарбаванага ў руды колер палатна i ў падшытых скуратом лапцях.

- Добры вечар, - адумаўшыся, сказаў маладзейшы з чатырох.

Той моўчкi скланiўся i зноў пачаў заганяць цвiкi ў дошку.

- Вы гаспадар? - сказаў маладзейшы.

- Я гаспадар i там гаспадар, - паказаў ён рукой на дзверы ў хату. Слова "гаспадар" ён выгаварыў нейк так: "гспдр".

- Рыжы бык у вас ёсць? - запытаў маладзейшы.

Той або не пачуў, або не разабраў цi не разумеў. Ён маўчаў. Маладзейшы стукнуў у хатнiя дзверы, i адтуль адразу ж выйшаў чалавек сярэдняга веку, у ботах, чорным пiнжаку i адкiнутымi назад валасамi.

- Вы гаспадар?

- Я тут жыву.

- Рыжы бык у вас ёсць?

- Нiякага быка тут няма. У мяне няма.

У той жа момант усе шпарка выскачылi на двор i абступiлi быка. Тоўсты злаўчыўся i даў вялiкаю фiнкаю быку ў горла. Бык упаў на сагнутыя ў каленях пярэднiя ногi, i кроў хлынула з яго на мерзлую зямлю. Кроў пахла мокрым сiверам. Чалавек з адкiнутымi назад валасамi выйшаў на двор i разам з усiмi бачыў, як кончыўся бык. Малады ў летнiм пiнжаку сказаў адразу:

- Каб хоць раз укусiць чаго.

- Адзiн раз можна, а два не хопiць. Чаго ж вам прасiць есцi, калi ў вас гэтулькi мяса. Бярыце чыгуны i варыце.

Падазрона ён акiнуў вачыма невядомых прышэльцаў.

Адзежа яго была добрая, калiсьцi франтаватая, цяпер змятая i дзе-нiдзе заплямленая. Востры неспакой жыў у яго вачах i на твары.

- Прыгатуй чыгуны, - сказаў тоўсты.

- Чыгуны гатовы. Стаяць у хаце. Толькi ўзяць.

У яго яшчэ была i прыкрасць, што гэтыя невядомцы тут з'явiлiся. Нi словам, нi намёкам ён не пацiкавiўся, хто яны. Што ж! Брыдкi час, не варты чалавека. Чалавек не верыць сабе падобнаму. Вiдаць было, што гэты, з адкiнутымi валасамi, баяўся чапаць яму невядомых. Цiхом ён пайшоў у хату. Тым часам тоўсты ў кажуху вельмi спрытна ўвiхаўся. Ён ужо дзёр з быка скуру. Ён так увайшоў у гэты занятак, што, здаецца, забыўся на ўсё iншае. Апошняе сонечнае праменне знiкла з двара. Сонца зайшло. Папаўзло змярканне. Абыякавы стары паклыбаў да ганка. За iм i два, апроч тоўстага.

- Памагайце, - сказаў ён, i ўсе вярнулiся.

Быка абдзерлi нешта вельмi хутка, яшчэ завiдна.

- Трэба ж чыгуны ўзяць, - сказаў старэйшы.

- Па чыгуны пойдзем разам, - абазваўся той, што мёрз у летнiм пiнжаку. I гэта было вострае выяўленне таго, што чалавек не верыць нiкому з людзей. Не трэба спускаць другога з вока. Тоўсты ўскiнуў наапашкi кажух, якi ляжаў пры сцяне на зямлi, i ўсе пайшлi ў хату. Першы iшоў старэйшы. Ён пачынаў рабiцца вельмi дзейны. У сенцах той ужо канчаў труну. Яму свяцiла самаробная свяцiльня: у чарапку плаваў у чымсьцi чорным i гарэў кнот. Усе, i трунны майстар следам, увайшлi ў хату.

Перш за ўсё было штосьцi падобнае да кухнi ў сялянскiм дамку. Цеснаваты пакой з глiняным токам замест падлогi, пабеленыя сцены, варыстая печ i свечка на лаве. Яна i асвятляла ўсё. Але самае першае, што кiнулася ў вочы ўсiм чатыром, гэта вось што было. На засланым белым прасцiрадлам тапчане ляжала мёртвая дзяўчына. Гэта быў яшчэ падростак. Сiняя паркалёвая спаднiца абгортвала яе ногi. Роўна ляжалi ступенi яе ног у толькi што пашытых (швы з белых нiтак былi свежыя) пантоплiках з чорнага корту. Твар васковага колеру, худзенькi i дробны, лобiк высокi. Завостраны нос i такiя ж плечы ў рудой кофтачцы, вельмi падобнай (каб толькi не колер iншы!) на тую, што вiсела на двары. Самаробная, звязаная з нiтак. Спушчаныя шчыльна вейкi цёмнага колеру, i было ўражанне, што з-пад iх глядзяць i сочаць за ўсiм вочы. Зусiм яшчэ дзiця была гэтая нябожчыца. Год пятнаццацi цi чатырнаццацi дзяўчына сядзела каля гэтай нябожчыцы ў галавах i глядзела на чатырох, што ўвайшлi ў хату. Позiрк яе быў спакойны i ўраўнаважаны, ён як бы гаварыў: няхай вас увойдзе сюды хоць сто чатыры, нiчога на свеце ад гэтага не зменiцца. Валасы на яе галаве былi густыя i цемнаватыя, лоб высокi, выпраўка бадзёрая, i ў вачах веданне нейкага вялiкага сэнсу. I гэтая была ў сiняй паркалёвай спаднiцы i ў самаробным кафтанiку з ваўняных нiтак, толькi ўжо вiшнёвага колеру. Твар у гэтай быў як вытачаны, з пэўнымi цвёрдымi рысамi, i ў сцiснутых губах вызначалася адлюстраванне таго, што хутка ўжо тут усталюецца натура. Адна рыса iшла цераз увесь твар i перакрывала сабою ўсё: як бы ўсё гэтай дзяўчынцы здавалася звыклым i нiчога дзiўнага нiдзе. На свеце няма з чаго дзiвiцца, бо ўсё такое, якое яно ёсць.

З другога канца тапчана стаяў на каленях на зямлi той, з адкiнутымi назад валасамi, i, схiлiўшы галаву, трымаў лоб на канцы тапчана, каля ног мёртвай дзяўчынкi. Тое, што ўвайшлi ў хату i стукалi нагамi, не падняло яго з калень. Ён i не зварухнуўся. Не зварухнулася i дзяўчынка, што сядзела ў галавах нябожчыцы. Той, што рабiў у сенцах труну, на пальчыках падышоў да ўкленчанага чалавека i далiкатна паклаў яму руку на галаву. Ён як бы гладзiў яго па галаве. Цiха ён сказаў:

- Труна гатова.

Чалавек падняўся з калень i ўтрапёным позiркам азiрнуўся. Невядомыя прышэльцы стаялi ля парога i маўчалi. Тоўсты, у кажуху, першы абазваўся:

- Мы прыйшлi па чыгуны.

Чалавек перасмыкнуў сцiснутымi губамi i сказаў да дзяўчыны:

- Ганна, дай людзям чыгуны.

Пакуль Ганна даставала з-пад печы два вялiкiя чыгуны, ён паглядзеў у твар кожнаму i роўным тонам сказаў да ўсiх:

- Калi вы, або каторы з вас напроцi ночы не пойдзе ў дарогу або яшчэ i заўтра будзе тут адпачываць цi як там яму выйдзе, то можа хто з вас, браткi, памог бы мне пахаваць яе. Выкапаць яму трэба, занесцi i зрабiць што трэба.

- Вы ж тут удвух, - абазваўся тоўсты.

Як толькi ён так сказаў, той, што рабiў труну, зiрнуў на яго з маўклiвым дакорам, i ён, з выглядам абвiнавачанага, спусцiў доле вочы. Вельмi ж вiдно было ў гэты момант, якая гэта добрая, мяккая, лагодная натура. Выгляд у яго стаў адразу такi, што яму ўжо як бы i не патрэбна стала чужая дапамога. Ён маўчаў i беспарадна як бы чагосьцi шукаў вачыма ў пустых кутох.

Тады абазваўся ў чырвонаармейскай зношанай адзежы. Ён сказаў:

- Я памагу, толькi раней каб мяса прычакаць i хоць колькi разоў укусiць. Я не вытрымаю з голаду. Мае зубы могуць цяпер раструшчыць камень.

Ледзьве ён паспеў сказаць палову гэтай фразы, як шпарка выткнуўся паперад той самы старэйшы, у якога халодная абыякавасць i безнадзейнасць, здавалася, навекi асталявалiся на твары. Ён паволi перасмыкнуў губамi i нейкай адной рысай у сябе памiж вачэй i з жудасным акцэнтам сказаў шпарка, быццам баючыся, што яго не захочуць слухаць:

- Я пайду памагаць.

I ў той жа момант плечы яго страсянулiся, i ён хапiўся за твар рукамi. Ён плакаў. Што такое здарылася? Адкуль гэта ў такi час, калi спарахнелыя ў зямлi лацiняне нiколi яшчэ не мелi такога блiскучага апраўдання сваёй прымаўцы: "чалавек чалавеку воўк". I нiхто гэтаму не здзiвiўся i як бы не заўважыў нават гэтага здарэння. Толькi таўсматы нездаволена зiрнуў на слабавольнага плаксуна, i нават як бы пагрозай зварухнулiся яго вочы.

- I я памагу, - сказаў той, што быў у летнiм пiнжаку.

- Зварым мяса, паямо, бо ўмiраем з голаду, i паможам усе. У момант усё зробiм, - сказаў таўсматы. - Дзе чыгуны?

I ўсе яны выйшлi з чыгунамi i сталi валтузiцца з мясам. Вады набралi з студнi i напоўнiлi ею i мясам чыгуны, але мяса не мылi. Нiхто пра гэта i не падумаў. Прайшло можа тры хвiлiны, не больш, як два чыгуны стаялi па каменнях i пад iмi гарэў агонь. Раптам з хаты шпарка выйшаў той, што рабiў труну. Ён здаваўся вельмi ўстрывожаны. Шпарка ён прагаварыў:

- Сцямнела. Агонь здалёку вiдаць.

Таўсматы, як бы раптам адумаўшыся, залiў вадою з чыгуноў агнi i сказаў:

- Варыць трэба ў печы.

I ўсе, з выглядам выратаваных з бяды, панеслi ў хату чыгуны з мясам.

- Гануся, - сказаў чалавек з адкiнутымi назад валасамi, - запалi ў печы. Я яшчэ пазаўчора туды наклаў дроў.

Гануся сышла з свайго месца i ўзялася за работу. Рукi яе былi малыя i рухавыя. Далiкатнае хараство было ў яе руках. Бадай што напалову яна сама ўлезла ў печ i, лежачы на чаране, падпалiла дровы. Людзi самi прыставiлi свае чыгуны да агню. Вiдно стала ўсiм, якое дзiця яшчэ гэтая Гануся. Тоненькая, з рухавымi плечыкамi, але з вачыма спакойнымi. Качаргой яна пачала падгортаць агонь блiжэй да чыгуноў. Здавалася, што ёй вельмi патрэбна, каб хутчэй усё гэта скончылася. Час пацягнуўся так марудна i так нядобра! Усе ўчатырох сядзелi поплеч на лаве, апанаваныя прыкрым чаканнем. Гануся варыла мяса. Чалавек з адкiнутымi назад валасамi стаяў нерухома над нябожчыцай. Той, што рабiў труну, стаяў у самым парозе i таксама не варушыўся. Штосьцi было ў яго паставе такое, што быццам гэта ён сумысля заняў сваю пазiцыю ў самых дзвярах, каб быць блiжэй да выхаду з хаты. Самы ж маладзейшы з чатырох i таўсматы некалькi разоў, як згаварыўшыся, выходзiлi на двор. Калi паднiмецца iсцi таўсматы, iдзе малады за iм, тонкi, як травiна, перад тым. Вышмарганае чырвонаармейскае адзенне на iм сядзела вельмi шчыгульна. Калi ён паднiмаўся iсцi, за iм спяшаўся i таўсматы. Вельмi было падобна да таго, што яны не хочуць спусцiць адзiн другога з вока. Кожны раз, як толькi яны выходзiлi на двор, абодва пiльна прыглядалiся да цёмных абрысаў вечара навакол i прыслухоўвалiся да той вялiкай цiшынi, што бытавала тут. Магло б здавацца, што памiж гэтымi двума жыве вялiкая згода i аднадумнасць. У хвiлiны гэтага прыслухоўвання яны можа i сапраўды рабiлiся роўнымi iмклiўцамi да аднаго. Iм жа важна было на гэты хоць вечар усцерагчыся ад таго, хто б уздумаў натрапiць на iх след. З гэтага яны i пачалi рабiць першыя спробы пазнаць адзiн аднаго. Кожнаму было ясна, што другi баiцца свету i хоча ўхавацца ад людскога вока. За час гэтых выхадаў з хаты яны не сказалi адзiн аднаму нi слова, але гэта магло б быць лiшнiм. Яны ўжо, на гэты вечар, пачалi разумець, што аднаму важна тое, без чаго не можа абысцiся другi. Настаў нарэшце момант, што калi тоўсты паварушыўся, каб iсцi, малады сказаў вельмi цiха:

- Iзноў хiба выйдзем?

- Ну, як там, цiха? Нiчога падазронага? - абазваўся той, што ў летнiм пiнжаку.

- Прыглядайцеся ў бок лесу, - заўважыў самы старэйшы.

I ўсё памiж iмi як бы высветлiлася. Чаго ж iм яшчэ крывiцца адзiн на другога цi ўсiм на аднаго, калi яны разам павiнны сцерагчыся нежаданага прыйсця таго, хто можа iсцi iхнiмi слядамi? Такая атмасфера раптам навiсла ў гэтай хаце. Здаецца, яе адчуў нават i той, што зрабiў труну. Ён паглядзеў на ўсiх чатырох i сам сабе ўздыхнуў: "Божа мой, Божа". Як бы там нi было, ён сам выйшаў з хаты i, калi вярнуўся, сказаў:

- Цiха i пуста. Нiкога нiдзе. Месяц узыходзiць.

Пра месяц ён сказаў праўду, але гэта была ўжо лiшняя фраза, i iшла яна ад пошукаў хоць якой блiзасцi з людзьмi. Можа яно было i так. I гэтак усiм здалося. Тым часам самы маладзейшы зноў падняўся, каб выйсцi. Падняўся i тоўсты. Раптам малады не вытрымаў:

- Чаго ты не спускаеш мяне з вока?! Мы тут роўныя ўсе!

- Я не дзеля цябе, а дзеля сябе. Я сам хачу бачыць i слухаць. Але ж i ты за мною ходзiш.

- Няхай, калi так, хто iншы выйдзе, - сказаў малады.

- Я пайду i доўга буду стаяць на варце, - сказаў старэйшы.

Таўсматы з нейкiм расчараваннем унурыўся i перабiў:

- Мяса павiнна зварыцца ўжо.

Усе апынулiся ля самай печы. Гануся выцягнула адзiн чыгун i ткнула ў яго ашчэпкам лучынкi.

- Гатова! - сказала яна.

Тоўсты паставiў на лаву ў кут чыгуны. Адзiн i другi.

- Есцi ў сенцах - сказаў самы малады.

З якой удзячнасцю паглядзеў на яго той, што ўвесь гэты час стаяў над нябожчыцай! Самы старэйшы зразумеў гэты позiрк. Ён хапiў чыгун i паiмчаў у сенцы. Шпарка ўсе пайшлi за iм. Той з размаху паставiў чыгун на зямлю, выхапiў кавалак мяса i, абдзьмухваючы яго, пачаў iрваць зубамi. Здавалася, што калi ён будзе чакаць, пакуль мяса астыне, то гэта будзе каштаваць яму сканання. Але i не толькi ён. Ужо ўсе падкiдалi на руках гарачыя кавалкi, кусалi як толькi маглi i елi, елi. Пасля тоўсты прынёс другi чыгун. Два чыгуны мяса яны з'елi не больш як за дзесяць хвiлiн i адчулi, што не пад'елi як мае быць. Але нейкая сiла, можа нават мацнейшая за голад, стрымала iх ад якiх бы там нi было пошукаў спосабу задушыць да канца прагу да яды. Усе, як згаварыўшыся, выйшлi на ганак i сталi самi не свае. Вельмi можа быць, што цяпер iм усiм лепш бы было разысцiся хто куды i век больш не сыходзiцца разам. Як бы яно там нi было, але колькi момантаў усе пастаялi моўчкi, i тоўсты раптам пачаў спускацца з ганка. Можа ён нiчога такога i не думаў, але ўсе гукнулi ў адзiн голас:

- Куды? Чаго? Як гэта?!

Ён падняўся зноў на ганак, i ўсiм стала ясна: не ўстанавiлася памiж iмi згода, i вялiкае недавер'е жыло i не зменшвалася. Самы старэйшы раптам уздыхнуў i штосьцi як бы прашаптаў сам сабе.

- А памагчы таму хаваць, - сказаў ён мацней.

- Я кончуся з холаду ў гэтым пiнжаку, - сказаў той, лёгка адзеты.

Ён шпарка рушыў у хату. I ўсе за iм. Таўсматы сеў на лаву. Усе ж астатнiя сцiснулiся пры печы, у якой яшчэ датляваў жар. У момант цяпло размарыла iх. Дрымота агарнула iх усiх трох. Усе яны нейк адразу тут жа ляглi на падлогу i сцiшылiся. Яны спалi. Але ў неспакоi. Колькi яны паспалi, хвiлiн можа дзесяць, не больш, а раз-поразу то той, то другi ўсхватваўся, паднiмаў галаву, акiдаў цяжкiмi вачыма хату i зноў кiдаўся на падлогу i спаў. Тоўсты таксама спаў, седзячы на лаве. Два тутэйшыя мужчыны тым часам унеслi з сянец труну, паклалi ў яе нябожчыцу i паставiлi труну з нябожчыцай на той самы тапчан. Той, што рабiў труну, выйшаў у сенцы i зноў з'явiўся ў дзвярах з рыдлёўкаю ў руках. Ён быў пануры, але вочы яго, здавалася, лiлi святло на твар.

- Цяпер пайду капаць, - сказаў ён.

- Добра было б каб удвух, - адказаў другi. - Але як я тут пакiну.

Раптам моцны кашаль перарваў не толькi гаворку, але можа нават i думкi гэтых людзей. На падлозе нехта з тых трох так кашляў, быццам бы грудзi яго разрывалiся. З хрыпам i свiстам кашляў ён i адкашляўшыся ўстаў. Гэта быў той самы старэйшы з чатырох. Абыякавасцi i холаду цяпер на яго твары не было. Была пакута i смутак. Цяпер ён здаваўся гарбаты, быў ускудлычаны, чырванатвары i з прыгнутымi ў каленях нагамi. Так ён стаяў, пагойдваючыся на нагах, у поўным маўчаннi гэтай нейкай нешчаслiвай хаты i прахрыпеў, усё з тым жа сваiм жудасным акцэнтам i вымоваю:

- Пачакаем дня, каб капаць i хаваць. Цяпер ноч. Нашто так спяшацца?

Вельмi можа быць, што той, з адкiнутымi назад валасамi, узрадаваўся гэтаму нечаканаму голасу, хоць i хрыпатаму, хоць i страшнаму. Усё ж гэта быў чалавечы голас. З нейкай раптоўнай жвавасцю, як бы ўхапiўшыся за прычыну, каб перад кiм паспавядацца, той, з адкiнутымi валасамi, сказаў:

- Галубок ты мой. Яна ўжо чацвёрты дзень ляжыць непахаваная. Пакуль мы дасталi дошак на труну, пакуль цвiкi з iх без начыння падаставалi, пакуль пiлу знайшлi на пажарышчы за лесам.

- А хто гэта памерлая?

- Гэта мая дачка.

- А жывая?

- I жывая мая дачка.

- Ну добра. Хадзем капаць.

- I я пайду, - пачуўся тут голас, i з падлогi падняўся самы маладзейшы, што быў у чырвонаармейскай адзежы.

Бацька нябожчыцы яшчэ пажвавеў. Нейкiя новыя рысы пачалi ажываць на яго твары.

- Што вы за людзi? - ужо новым тонам сказаў ён.

Тыя маўчалi.

- Ну, ты немец, я чую з твае гаворкi, - ткнуў ён рукой у грудзi таго, што нядаўна кашляў. - А ты хто? Адкуль ты?

- Я можа пасля скажу.

- Ну добра, - адразу апанураў чалавек. - Я i забыўся, што чалавеку страшна паказваць сваю душу перад чалавекам.

У тоне гэтых яго слоў многа было горычы i кплiвага запалу.

- Ну, хто пойдзе, дык хадзем. Рыдлёўкi якраз ёсць. У сенцах возьмем.

- I я пайду, - сказаў таўсматы i падняўся з лавы. Ён штурхануў таго ў лёгкiм пiнжаку. Ён спаў моцным сном. Штуршок яго пабудзiў, i ён сеў.

- Трэба ж каму тут астацца, - сказаў бацька нябожчыцы. - Ты астанься (гэта да таго, што рабiў труну). А я завяду людзей на месца.

- I я астануся тут, - сказаў той, што яшчэ сядзеў па падлозе.

- Добра, аставайся.

I той, як сядзеў, адразу зноў лёг, закiнуўшы пад галаву рукi.

I ўсе выйшлi, апроч яго i таго, што рабiў труну. Свечка аплыла i знiзiлася, i цямней стала ў хаце. Гануся стала на ранейшае месца бацькi i так моўчкi стаяла над нябожчыцай. Той, што рабiў труну, стаяў поплеч яе. А той, што ляжаў на падлозе, сеў, дастаў з кiшэнi кавалачак паперы, навыцярушваў з другой кiшэнi пацёртага лiсця, зрабiў папяросу, устаў, прыкурыў з свечкi i зноў сеў на ранейшае месца на падлозе. Вiдаць, што гэта ён курыў не тытунь. Пах дыму быў не тытунёвы. Пайшлi хвiлiны за хвiлiнай. Ён дакурыў папяросу, устаў, падышоў да печы i ўкiнуў у яе недакурак. Абуткам сваiм ён моцна грукаў па зямлi. Гануся азiрнулася на яго, i вочы iх спаткалiся. Ён тады сеў на лаву i зноў пачаў скручваць папяросу. Гануся стаяла на сваiм месцы, але яшчэ раз на яго азiрнулася. Вiдаць, што яе паглыбленасць у самую сябе была парушана. Падышоўшы зноў да свечкi, каб прыкурыць, ён зазiрнуў у твар спачатку Ганусi, пасля чалавеку i як бы ўкрадкам запытаў:

- Што гэта тут за месца? Як называецца? Я тут не быў раней.

Чалавек маўчаў, а Гануся павярнулася да яго. Змена адбылася на яе твары. Гэта было вельмi падобна да таго, як раптам бацька яе пажвавеў быў, калi ў яго знайшлася прычына выказаць сваё чалавеку. Быццам Гануся на момант адарвалася ад забыцця.

- Тут Магiлеўская вобласць, - сказала яна.

- Ведаю. А раён?

Яна сказала i раён.

- А гэты кут?

- Хата, дзе радзiўся мой бацька. А вёска за ляском. Спалена. Адны асмалкi.

- А тут праходзiць шаша, што памiж Масквой i Варшавай?

- Недалёка.

- Ага. То вы можа чулi такi маёнтак Бранчычы?

- Не, я не чула.

- Ага. Ну, добра.

- А хiба тут былi маёнткi?

- Ну то саўгас можа быў. Проста назва Бранчычы.

Быццам бы на тое, каб хутчэй спынiць гэтую сваю ж гаворку, ён вельмi шпарка перасеў з лавы на падлогу i неўзабаве лёг i заплюшчыў вочы. Жвавасць сышла з Ганусiнага твару, але яшчэ нейкi час успышкi яе ажывалi.

I ў гэтыя моманты яна вельмi была падобна да свайго бацькi. Той жа, што стаяў поплеч яе, за гэты час нават i не паварушыўся, быццам нiчога не чуў, цi не цiкавiўся нiчым, або i не разумеў нiчога. Ноч цягнулася далей. Святло ў хаце яшчэ больш меркла. Вiдаць стала, што на небе ўзышлi зоры. Яны стаялi ў акне густа, i нават заўважалася, што цёмнае неба стаiць на мяжы з сiнiм колерам.

Раптам той шпарка падняўся з падлогi i падышоў да маўклiвага чалавека, што так пiльна стаяў над нябожчыцай.

- А вы не ведаеце Бранчыч? На самай шашы. Адсюль павiнна быць недалёка. Дзе гэта, i ў якi бок? А Божа мой, Божа. Калi ведаеце - выведзiце на дарогу.

Гэтыя словы, тонам просьбы i адчаю, ён сказаў як у пустынi. Той, да каго ён казаў, нават i не паварушыўся.

- Што вы маўчыце?! Вам цяжка слова сказаць?

Той раптам схiлiў галаву i перахрысцiўся па-каталiцку, пяцьма пальцамi.

- Ён молiцца, не чапайце яго, - сказала Гануся.

Гэты, у лёгкiм пiнжаку, таксама схiлiў галаву i перахрысцiўся па-каталiцку. Пры гэтым у яго была нейкая заўзятасць, як бы ён гэта сумысля, каб яго бачылi. Гануся паглядзела на яго, i на яе твары нiчога не адлюстравалася. Тады ён цiха запытаў Ганусю:

- А вы як жагнаецеся? Трыма цi пяцьма пальцамi?

Можна было ўлавiць у яго голасе такiя ноты, што як быццам бы ён надаваў гэтаму пытанню нейкае адмысловае значэнне.

- Я i не жагнаюся i не хрышчуся, - адказала яна, i як бы з нотамi нездавальнення, што ёй не даюць стаяць i маўчаць. Колькi ў ёй было ў гэты момант сталасцi! I адказ яе быў не так сабе. А можа гэта яна штосьцi зразумела ў яго запытаннi i трапна адказала яму. Нездаволены, ён цiхом падаўся на ранейшае месца i лёг на глiняную падлогу гэтай хаты. Панавала вялiкае маўчанне. Нябожчыца ляжала ў труне, i двое стаялi над ею. Тым часам загрукалi на ганку i сенечнымi дзвярыма. Вярнулiся далакопы. Усе яны як ёсць увайшлi ў хату. I ў ва ўсiх iх адбылася нейкая змена. Нейкая адна, ужо агульная iм усiм рыса з'явiлася ў iх. Гэта была не тое што якая заклапочанасць цi ўзбуджанасць. Але можа i гэтага былi некаторыя адзнакi. Самае ж важнае, што было ў iх, гэта як бы iх агульнае дачыненне да адной справы. Гэта яднала iх. Цяпер яны былi ўжо быццам нейкiя змоўшчыкi. Не ведаючы адзiн аднаго, яны ў невядомым iм месцы нядаўна выкапалi магiлу невядомай iм асобе. Капалi разам, пад зорным небам, уночы, перамагаючы свае пакуты. Вельмi можа быць, што тут кожным з iх кiравала залежнасць аднаго ад усiх. Напэўна так было. Нiхто не хацеў, не мог i баяўся быць чым-небудзь непадобным да iншых у час гэтага, можа нават i страшнага, iх спаткання. Што было б, каб хто з iх заявiў, што ён не хоча рабiць таго, што робяць iншыя? Кампанiя ж iх i так ледзьве трымалася гнiлымi абручамi. Праўда, адзiн з iх ляжаў цяпер на падлозе, але невядома яшчэ, што пра яго думалi. I хто ведае, можа яму што-небудзь ужо рыхтавалi. Але i не толькi гэта было ў iх усiх. Тут магло быць яшчэ i пачуццё хоць якой змены iх стану. Галоднае бадзянне на холадзе, i раптам - нейкi занятак, справа, а можа i апаражненне цёплай хаты ад мёртвага чалавека. Мёртваму нiчога не трэба. Жывому патрэбен цёплы прытулак. Уцягненыя ў нейкую дзейнасць, тоячы кожны ў сабе сваё, усе ўвайшлi ў хату i сталi пасярод яе.

Бацька нябожчыцы парушыў цiшыню моцным голасам.

- Гануся, - сказаў ён, - развiтайся з ею.

Адразу ён падышоў да Ганусi i абняў яе адной рукой за плечы. Абое поплеч, яны падышлi да труны i ўкленчылi перад ею. Ён дакрануўся лбом да белай, як паркаль, рукi нябожчыцы i пацалаваў руку. Пасля пацалаваў у нябожчыцы пантоплi на нагах i лоб. Пасля стаяў i глядзеў, як Гануся цалуе ў нябожчыцы твар i рукавы кофтачкi. Пасля ён i той, што рабiў труну, узялi века i зачынiлi труну. Раптам ён прыадчынiў века i зiрнуў яшчэ раз на нябожчыцу. Зiрнула i Гануся. Зiрнуў i той, што рабiў труну. А пасля гэтага зачынiлi ўжо навек. I пачалi браць труну, каб несцi. Нейк разам усе схлупiлiся i перашкаджалi адзiн аднаму. Труну ўзялi ўшасцёх. Першая пара iшла: немец, самы старэйшы, i з iм таўсматы ў кажуху. Сярэдзiну труны ўзяла пара: самы маладзейшы i той, што рабiў труну. Труну пачалi паднiмаць ужо, як раптам узварушыўся той у летнiм пiнжаку, што ўсё спаў на падлозе. Нейк сагнуўшыся, як бы ў яго гарэла ўсё ўсярэдзiне, ён падбег да ўсiх, i сонны, i збянтэжаны, i паглыблены сам у сябе, чамусьцi пачаў браць труну там, дзе ўжо трымаў яе той, што i зрабiў яе. Убачыўшы каля сябе соннага памагатага, ён саступiў яму месца i сам разам з бацькам нябожчыцы ўзяў труну ў галавах. Апроч Ганусi, больш тут людзей ужо не было. Гануся i пайшла адна за труною. Калi сыходзiлi з ганка, Гануся азiрнулася была, каб зачынiць сенцы, але не зачынiла. У сенцах, так як i ў хаце, было пуста i гола. Ганак быў нiзкi, на адну ступеню. Сышлi з труною з яго лёгка. Ноч стаяла ў самым сваiм разгары. Яна была ясная. Поўны месяц стаяў высока, i ў гэтай частцы неба не было зор. Мароз без ветру, i цiшыня. Прымерзлая зямля шарэлася далёка ў гэтым спакоi яснай ночы. Голыя дрэвы здавалiся чорныя i вельмi высокiя. З труною прайшлi двор i штосьцi падобнае да саду з рэдкiх дрэваў. Прайшлi полем i апынулiся на ўзлессi. Лес быў невысокi, або малады, або каржакаваты. З яго тхнула спакойным пахам смалы i кары. Адсюль вiдна была апусцелая хата. Не так чорны яе сiлуэт, як асветленае акно. Свечка асталася гарэць у ёй. Акно ледзь свяцiлася. Свечка ўжо мусiць канала. Дол быў выкапан тут жа, на самым узлессi, каля вялiкiх трох дрэваў. На горб выкiнутай зямлi i паставiлi труну. Месячная вiдната была i ў лесе памiж дрэў. I маўчанне было вялiкае. Той, што рабiў труну, шпарка адышоўся некуды ўбок, i вiдно было, што ён прыгнуўся i шукае чагосьцi на зямлi. Неўзабаве ён вярнуўся з скруткам вяроўкi i распусцiў яго. Можна сказаць, што з гэтага моманту ён пачаў тут распараджацца. Ён сказаў, калi i як прыўзняць труну, каб працягнуць пад яе дзве столкi вяроўкi. Ён сказаў, калi i як пачынаць спускаць труну ў яму. Тут ляжала рыдлёўка недзе памiж дрэў. Той, што рабiў труну, пашукаў яе i знайшоў. Таксама, як i шукаючы вяроўку, ён прыгiнаўся i ўглядаўся ў зямлю. Было падобна, што можа гэта ён сам тут i пакiнуў быў i вяроўку i рыдлёўку. Ён i пачаў засыпаць магiлу. Усе стаялi. I вось тыя чатыры сталi гаварыць.

- Адной рыдлёўкай вельмi марудна. Нашто мы рыдлёўкi занеслi ў сенцы, сказаў самы маладзейшы.

- А там мяса на двары ляжыць. Сабакi цi ваўкi яго могуць з'есцi. I так прыйдзе хто, - сказаў таўсматы ў кажуху.

- Я зараз памру з голаду i холаду, - сказаў той, што быў у летнiм пiнжаку.

I раптам сагнуўся ён яшчэ больш i подбегам рушыў туды, дзе крыху яшчэ свяцiлася хатняе акно.

- Божа, - сказаў самы старэйшы. - Божа, Божа!

Яго смутак быццам напоўнiў сабою ўвесь свет. Украдкам, нiбыта баючыся, ён паклыбаў у бок хаты, прыгорблены i скрыпучы. I кашляў ён ужо скрыпам, i гаварыў, i нават у абутку яго штосьцi скрыпела. Не адышоўся ён яшчэ i пятнаццацi крокаў, як таўсматы рушыў за iм следам.

- Гаспадар, - сказаў самы маладзейшы да Ганусiнага бацькi, - я ледзьве стаю на нагах. Я баюся, што ўпаду. Я пайду хоць лягу на падлозе.

- Iдзi i кладзiся, але не на падлогу, а на печы прымасцiся, калi яны яшчэ там не занялi месца. Спяшайся. Або на лаву дзе. Там у хаце, памiж печы i кутом, дзе стаяла труна, абмацаеш цi ўбачыш дзверы. Адчынi iх i ўвойдзеш у халодны пакой. Там ляжаць на стале чыстыя лахманы, бяры iх сабе на пасцель.

Малады шпарка пайшоў. Ясна ноч стаяла ў самай сваёй глыбiнi. Гануся, бацька i той, што рабiў труну, паволi засыпалi магiлу. Бацька стаў на каленi, а за iм i астатнiя. Кожны дакрануўся лбом да свежай зямлi. Пасля, цiха гаворачы, пайшлi.

- Каб ведаць, што гэта за людзi, - сказаў той, што рабiў труну.

Спакойным тонам знаўцы таго, што робiцца на свеце, Гануся адказала:

- Кожны з iх ратуе сябе.

Бацька яе сказаў:

- Два з iх немцы, адзiн беларус, а чацверты паляк.

- Вы не памыляецеся? - сказаў той, што рабiў труну.

- Мой бацька ў такiх справах не можа памылiцца, - сказала Гануся. - Ён з гаворкi пазнае, з якой нацыi хто.

Ганусiн голас не быў спакойны, хоць i было ў iм крыху разважлiвасцi. Утрапенне не пакiдала яе. Утраiх увайшлi яны ў сенцы i ўбачылi, што бычынае мяса, вялiкiмi мерзлымi кавалкамi, ужо ляжала тут, на зямлi. Вiдаць, што чатыры бадзякi ўжо асталёўвалiся тут. У хаце ж яны ўжо гаспадарылi. Ужо ў печы гарэў агонь, i зноў у чыгунах варылася мяса. Водсвет з печы падаў на сцяну i асвечваў хату. Свечкi ўжо не было. Усе ўчатырох стаялi пасярод хаты ў нейкiм як бы ўзбуджэннi. Маладзейшы трымаў пад пахаю нейкую старую вопратку, а той, што быў у летнiм пiнжаку, дапытваў яго:

- Хто табе сказаў, што там у пакоi ляжыць адзежа? Ты ўжо з гаспадаром паспеў пасябраваць без нас? Давай!

- На! - адказаў малады. - Бяры.

Той узяў старую вопратку, адразу палез з ею на печ i адразу там умасцiўся ляжаць. Самы старэйшы падышоў да печы i адразу задрамаў, стоячы пры агнi. Таўсматы i малады селi на лаву i раз-поразу зазiралi ў печ. Чыгуны кiпелi. Агонь палаў. Ганусiн бацька зняў з тапчана прасцiрадла i пайшоў у той, як ён сам казаў, "халодны пакой". У яго вялi дзверы непадалёку ад печы, заўсёды дагэтуль зачыненыя. Неўзабаве ён вынес адтуль ахапак старой адзежы, сапраўды "лахманоў", i паслаў на тапчане пасцель. Гануся адразу лягла i заснула. Бацька лёг каля яе, з самага краю i, тварам угару, ляжаў, не спаў i глядзеў у столь. Той, што рабiў труну, лёг на голую лаву пры сцяне, i хто яго ведае, цi спаў, цi так ляжаў сцiшыўшыся. Тым часам з печы злез той i адразу сунуўся ў печ.

- Трэба даставаць мяса i есцi, - сказаў нецярплiва ён.

- Сырое яшчэ, - прахапiўся ад свае дрымоты самы старэйшы.

Таўсматы высунуў нейкiм ражном з печы чыгуны, а малады кiнжальчыкам пачаў выкладаць мяса проста на лаву. Яно яшчэ было гарачае, а яго ўжо хапалi i пхалi сабе ў раты. Усе ўчатырох.

- Мне нядобра, - сказаў самы маладзейшы i лёг па лаву. Тыя ўтрох скончылi есцi, па чарзе выпiлi з чыгуноў юшку i палезлi на печ. Упокат яны там адразу заснулi ў цяпле. Iшла хвiлiна за хвiлiнай. Агонь у печы згас, i жар датлеў. Ужо не было па сцяне водблескаў, i ў хаце сцямнела. На печы не ўсе спалi спакойна. Хтосьцi там кiдаўся ў сне, штосьцi гаварыў. Чуцён быў i скрыпучы кашаль. Гануся падняла галаву, i пачуўся яе моцны шэпт:

- Бацька, дзе ты?

- Тут, - абазваўся бацька. Ён стаяў пры акне i ўглядаўся ў яго.

- Хадзi сюды, - сказала Гануся.

Ён падышоў i сеў ля яе, а той, што рабiў труну, устаў i сеў там жа, на лаве.

- Бацька, я больш не магу спаць, - сказала Гануся.

- Трэба прычакаць дня, - пачуўся шэпт таго, што рабiў труну.

- Будзем чакаць дня, Гануська, - сказаў бацька.

Гэтая гаворка траiх была такая зладжаная, што льга было б заўважыць: яны блiзкiя адзiн аднаму, усе ўтраiх. Нешта адно жыло ў iх душах. Маўклiвае чаканне пацяглося далей. Вiдно было праз акно, як пачало цямнець неба.

Той, што рабiў труну, падняўся i зашпiлiў на сабе вопратку. У ёй ён ляжаў i сядзеў.

- Здаецца, адлега пачынаецца на дварэ, - сказаў ён шэптам. I зноў лёг. На печы кашлялi, кiдалiся, гаварылi са сну. Гануся цярпела ноч. I вылежала так да канца ночы. Яна адчула, што ноч падышла да канца, хоць нiякiх адзнак таго яшчэ не было. Яна прыўзнялася i зашаптала бацьку ў вуха:

- Татуля... Бацька... Ужо ноч прайшла... Так i ўсё гэтае злое мiнецца. Самае важнае - нам перачакаць. Так дзень за днём.

Ён падняўся i сеў.

- Дзень пачынаецца, - сказаў ён такiм тонам, як бы гэта штосьцi вельмi важнае адбылося. I зноў змоўклi. I зноў пацягнуўся час. Ранiца iшла паволi. Дзень пачынаўся хмурны. Раптам знiклi рэдкiя зоры i святло з неба. Вiдны сталi сцены ў хаце i дзверы, адчыненыя ў той "халодны пакой". Чакалi дня, а як ён прыйшоў, не ведалi, як пачаць яго. Усе паглядалi на печ, што далей будуць рабiць няпрошаныя начлежнiкi. А яны ўсе так жа неспакойна спалi. Ужо Гануся ўстала, увайшла ў "халодны пакой", расчынiла там нейкае цеста. Ужо той, што рабiў труну, наперасекаў многа жэрдак на дровы. Ужо Ганусiн бацька, схаваўшыся ў "халодным пакоi" ад сваiх нязнаных начлежнiкаў, дастаў цiхом з-пад пiнжака пiсталет, разабраў яго i зноў сабраў. А тыя ўсё ляжалi на печы i нават як бы спалi. Цяпер ужо вiдно было i як мае быць чутно: час ад часу рваўся скрыпучым кашлем самы старэйшы. Самы маладзейшы час ад часу енчыў слабым голасам. Таўсматы штосьцi ўсё праз сон гаварыў, але не так, як учора ўдзень, а па-нямецку. Той, што ў лёгкiм пiнжаку, раптам прахапiўся i пракрычаў чыстай польскай мовай штосьцi аб тым, што ён даў абяцанне перад вялiкай усясветнай справядлiвасцю ненавiдзець фашыстаў, пакуль будзе жыць. Самы малады, быццам ускрылены гэтым польскiм крыкам, крыху прыўзняў галаву i з нотамi агню ў вялым ад хворасцi цi слабасцi голасам як бы растлумачыў таму паляку (бо пакуль гаварыў, глядзеў на яго), што ён толькi дзеля таго дзяцей будзе мець, каб яны маглi выхаваць у сваiх дзецях нянавiсць да фашыстаў. Вiдаць, што гэтая думка, цi праўдзiвей сказаць, фармулiроўка думкi, склалася ў яго не адразу i напластоўвалася з цягам часу. Самы старэйшы, той, што кашляў, падняў галаву i раптам, як бы што ўспомнiўшы цi адумаўшыся, кiнуўся зноў i ляжаў, больш не варушачыся i стрымлiваючыся, каб не кашляць i не абзывацца. Збоку гэта льга было заўважыць. Таўсматы ж нават i не паварушыўся. Але вiдаць, ён чуў усё, бо не спаў. Часамi ён расплюшчваў на момант вочы. Тым часам Гануся падпалiла ў печы, узяла з-пад прыпека скавараду, насыпала з паперы на яе цёртых канапель i расцiснула паверх цеста. Неўзабаве яна спякла такiм парадкам тры скавароднiкi, пульхныя i тоўстыя. Яна, бацька i той, што рабiў труну, стоячы пры печы, адразу i з'елi iх.

- Як мне хочацца малака! - сказала Гануся, пасля чаго ўсталявалася маўчанне.

Дзень панаваў ужо на дварэ. Ён быў хмурны. Час усё iшоў, а тыя з печы не злазiлi. Ужо напэўна за паўдня мiнула, а яны ляжалi. Самы старэйшы зноў пачаў кашляць. Ганусiн бацька падняў руку i штурхануў самага маладога ў нагу. Той адразу прыўзняў галаву, паглядзеў на чалавека i мiргнуў унiз вачыма. Было ўсё падобна, што ён i спадзяваўся, што так усё будзе. Ён вычакаў момант, асцярожна споўз на край печы i ўкрадкам злез на зямлю. Моўчкi, як згаварыўшыся, выйшлi яны ўдвух з Ганусiным бацькам у сенцы.

- Перакусiць чаго трэба, - сказаў пошапкам Ганусiн бацька так, як бы ведаў гэтага маладога чалавека, бадай што хлапчука, здаўных.

- Мне не можна, - сказаў той. - Я захварэў. Я многа галадаў, а мяса было недаваранае, а я яго ўчора многа з'еў. Цяпер у мяне як быццам усё рвецца ўсярэдзiне. У мяне ў жываце ные i сцягваецца.

- А есцi табе не хочацца?

- Не. Я зусiм аслабеў.

- Кладзiся на тую пасцель, дзе мы спалi.

- А яны ўжо i так заўважылi, што я з вамi добра.

- Ты iх баiшся?

- Iх тры, а я адзiн.

- Не бойся. I нас тры.

- На мне могуць быць вошы. Я не лягу на вашу пасцель.

Ганусiн бацька памаўчаў i кiўнуў галавой.

- Дык вылежвайся сёння на печы. Яшчэ адно. Ты з палону ўцёк?.. Ты не бойся. I я ад немцаў уцёклы.

- З палону. Як вы ўгадалi?

- У мяне ж галава на плячах.

Малады чалавек раптоўным рухам хапiў руку Ганусiнага бацькi i страсянуў яе. Пасля чаго пайшоў у хату i зноў уцiснуўся на печы памiж тых. Нейк адразу пасля гэтага той, што рабiў труну, Ганусiн бацька i Гануся выйшлi з хаты, добра зачынiлi сенцы i, даўшы добрага кругу, па адным, а не разам, абышоўшы той лясок, на краi якога з мiнулай ночы з'явiлася свежая магiла, сабралiся ў нейкай вузкай i доўгай градзе старых дрэў. Тут расло некалькi дубоў, вязаў, бяроз i многа алешыны. I пад iмi гусцiўся крушыннiк. У гэтым крушыннiку яны абгледзелi ляжачую старую бярозу, вывернутую навальнiцай з карэннем. Яна ўжо ўтрухлела i абрасла высокай мятлiцай. Ганусiн бацька выцягнуў з-пад дрэва аўтаматычную нямецкую вiнтоўку i набоi да яе, напакаваныя ў вялiкi шкляны слой i накрытыя вечкам з бляхi. Ён добра абгледзеў вiнтоўку. Утраiх селi на дрэва, i ён пачаў разбiраць зброю. I ён сам, i Гануся, i трэцi чысцiлi часткi вiнтоўкi. Падоўгу адцiралi iх. Прайшло можа гадзiн тры. Ганусiн бацька дастаў з кiшэнi бутэлечку з памазачным алеем i перамазаў iм вычышчаныя часткi вiнтоўкi. Пасля ён сабраў вiнтоўку i зноў паклаў на ранейшае месца. Вось i дзень пачаў канчацца. Такiм жа вялiкiм кругам, па адным, яны пайшлi назад. На тварах iх была напiсана панурасць i скруха. Як бы нехаця ўвайшлi яны ў хату. Тыя ўсё ляжалi на печы. Чатыры пары ног тырчэлi з яе на хату. Старэйшы кашляў ужо бесперапынна. Усе ўвайшлi ў "халодны пакой". Гэта была чыстая хата пасля кухнi. Адно акно было без шкла i пазастаўлена фанерай. Тут i сапраўды было холадна. I апроч аднаго стала, нiчога больш не было. Гануся дастала з шуфляды гэтага ж стала хлеб i сала, i, стоячы над адчыненай шуфлядай, усе елi. Здавалася, што тут i спрадвеку была такая пустэча. Бо i ў хаце гэтай, i ў сенцах, i на двары, усё было пуста i гола. Пачынала змяркацца. Ганусiн бацька стаў на стол, дастаў рукою столь i выцягнуў з-за бэлькi скручаную ў жмут газету. Ён яе разгарнуў i разаслаў на стале. Гэта была "Правда", з таго ж самага месяца. На газету ён паклаў кавалак хлеба i выйшаў з пакоя. Ён зноў штурхануў у нагу самага маладога. Той паслухмяна злез з печы, нават не стараючыся не трывожыць тых. Тым, вiдаць, гэта ўжо не надакучала. Ганусiн бацька ўвёў яго ў "халодны пакой" i паказаў на хлеб на газеце:

- Еш.

Той працягнуў руку да хлеба i нейк скалынуўся. Ясная адзнака была, што ён яшчэ не ўмiраў ад свае хваробы i слабасцi. Ён добра змянiўся ў твары. Хоць на момант.

- З гэтага лiстапада газета? З Масквы? Значыцца, яшчэ жыве Масква? I Саюз Савецкiх рэспублiк жыве?.. Дзе вы ўзялi газету? Як дасталi?

- Знайшлi ў полi. Я думаю, што з савецкага самалёта.

-Даўно?

- За дзень да таго, як вы тут з'явiлiся... А хто вы?

- Я студэнт педагагiчнага iнстытута ў Менску.

- Вам ломiць каленi?

- Ломiць.

- Вы не толькi атруцiлiся мясам. Больш за ўсё ў вас таго, што вы захаладзiлiся. Зараз мы вас будзем кармiць i адаграваць.

Дзiўная была раптоўная змена ў гэтым маладым чалавеку. Ён колькi разоў укусiў хлеба i пакiнуў есцi. Ён стаяў нерухома.

Але здавалася, што ён зробiць зараз нешта вялiкае i патрэбнае ўсiм, i да гэтага ён доўга iмкнуўся i толькi цяпер як мае быць дасягнуў гэтага. Твар яго як бы свяцiўся.

- Жыве наша бацькаўшчына!.. Я з усiх сiл буду старацца, каб ачуняць!.. А хто вы такiя? Што вы за людзi, што тут так жывеце?

- Iдзi ляжы. Я пасля табе раскажу, - сказаў Ганусiн бацька. - Я нешта прыдумаю, каб пакласцi цябе дзе iнакш.

Не зганяючы з твару новых рыс надзеi i веры, малады чалавек зноў уцiснуўся на печы памiж тых. Ужо зусiм пачало змяркацца. I вось новая заклапочанасць i ажыўленне заўладала ўсiмi, хто мучыўся сваёй душой, стоячы на нагах, а не лежачы. Утраiх шапталiся, збiралi ўсялякую адзежу i рэшткi яе. Паставiлi тапчан пры печы. Гануся паслала пасцель на тапчане з усяго, што толькi льга было знайсцi. Зноў Гануся падпалiла ў печы i грэла ваду ў чыгуне. Пакуль накармiлi студэнта хлебам i цёплай вадой, быў ужо вечар у добрай пары. Ганусiн бацька даў яму бялiзну. Ён доўга выцiраўся сваёй бруднай кашуляй i выкiнуў яе пасля ў сенцы. А сам у чужой бялiзне лёг. Яго акрылi нейкай вопраткай, i, можа быць, iлюзiя поўнага шчасця ўсцешыла яго ў гэтыя хвiлiны. Твар яго жыў павевамi надзеi, веры i радасцi. Ён ляжаў нерухома i глядзеў праз акно ў зорную прастору. Зоры ў небе ўзышлi густа, i неба зiхацела над змрочнай зямлёй. Ён усё глядзеў угару. Ён думаў пра зоры, пра тое, што на дварэ, мусiць, бралася на мароз, пра дрэва, вялiкi i чорны сiлуэт якога вырысоўваўся ў вакне, i пра сваю нечаканую радасць. А як жа! Ён знайшоў сваю радзiму. Ён дажыўся да вялiкай радасцi. Ён не мог спаць ад шчасця. Ён баяўся паварушыцца. Яму пачало здавацца, што нерухомасць хутчэй паднiме яго на ногi. I ён стараўся. Што робiць з чалавекам надзея i вера! Можна сказаць з пэўнасцю, што яны, гэтыя дзве вялiкiя сёстры, могуць заступiць месца дасягнутай мэты i ашчаслiвiць чалавека. Быццам дух радаснай надзеi запанаваў тут. Як бы настрой гэтага маладога чалавека ўзбудзiў да прагi i iмкнення душы ўсiх тут. I той, што рабiў труну, i Ганусiн бацька, i сама Гануся не маглi i не хацелi заснуць. Але тут радасць надзеi не была чыстая. Яна была атручана тым, што адбылося i пячаць чаго не знiмеш нiколi. Вельмi можа быць, што i Гануся адчувала гэта. Напэўна, i яе душыў смутак. Ёй, як i ўсiм тут, трэба было спадзявацца на час. Гэты верны доктар можа вылечыць уражаную душу i зняць з яе пячацi перажытага.

Ганусiн бацька i той, што рабiў труну, селi поплеч на лаве i маўчалi. Было падобна, што яны спяць седзячы. Гануся паставiла табурэт пры самых дзвярах у сенцы i там сядзела.

На печы таксама не спалi. Цi то там ужо за доўгi час адаспалiся, цi то кожны пачаў даходзiць да цвёрдай свае думкi, адзiнай патрэбнай яму. Льга было заўважыць у ясным змроку зорнай ночы, што адзiн з тых трох, найбольш, мусiць, апанаваны ўтрапеннем, сеў i звесiў з печы ногi. Ён так сядзеў i калываўся ў бакi. Праз колькi часу хтосьцi на печы яшчэ пачаў паднiмацца. I гэты сеў акрай печы i звесiў ногi, побач таго.

- Дзе тут вада? - пачуўся яго моцны шэпт.

Гэта быў той, што больш за ўсiх перакалацiўся на холадзе ў летнiм пiнжаку i ў жаночай шапцы, звязанай з нiтак. Гануся паднялася з табурэта, папацёмку разграбла ў печы жар i раздзьмула агонь. Яна запалiла лучыну i набрала ў нейкую пагнутую бляшанку вады.

- Калi будзе ласка, сюды падайце, - зноў сказаў той. Польскi акцэнт яго вымовы быў цяпер вельмi моцны. Вiдаць, што ён ужо не дбаў аб дасканаласцi свае вымовы па-расейску. Аслабеў, схварэўся, i не да гэтага яму было. Або прытупiлася пачуццё самаабароны. Вiдаць, што гэтае пачуццё было ў iм раней, бо чаго ж бы ён так стараўся, каб не ўжыць польскага слова.

- I мне, калi ласка, вады, - сказаў студэнт.

- I мне, прашу, - з жудасным нямецкiм акцэнтам сказаў той, што першы сеў на печы. Гэта быў самы старэйшы.

I таўсматы высунуў галаву з-за комiна i працягнуў руку:

- Вады, прашу.

З лучынай у руках, Гануся абышла ўсiх i напаiла кожнага. Тыя два асталiся сядзець на печы, а таўсматы так i ляжаў, выткнуўшыся на хату з-за комiна. Гануся ўваткнула лучыну дзесьцi ў чалешнiках печы i зноў села на табурэт. Часта Гануся ўставала зменьваць лучыну i зноў садзiлася. У цьмяным святле ад лучыны постаць яе вырысоўвалася нявыразна, але не гэта было важна. З выгляду яна была яшчэ малая. Падростак з рухавымi плячыма, але з павольнай хадой. Тое, што яна тут, нейк усе адчувалi. Бо i студэнт колькi разоў паднiмаў галаву i кiдаў на яе вачыма. I таўсматы, i паляк раз-поразу паглядалi на яе. Самы ж старэйшы спынiў на ёй свой позiрк i не адвёў яго нiкуды. Пачалося доўгае маўчанне. Яно цяглося як пакута ўсiх гэтых людзей, як iх смутак аб мiнулым i аб будучынi, як прага iх. Раптам Гануся цвёрдым шэптам перарвала цiшыню:

- Бацька! Што мне рабiць?

- Пастарайся заснуць, - такiм жа шэптам адказаў бацька.

- Здаецца, што я сама ў магiле. Як бы мне дух спiрае.

- Ты ж сама казала, што дзень за днём перачакаць трэба. У цябе змалку яшчэ была ясная галава. Вучыся мець развагу.

I зноў запанавала цiшыня. Але, здаецца, Ганусiны словы ўзбудзiлi студэнта (а можа i ўсiх) да новага ўзбуджання i ўвялi яго ў новы абсяг думак. Бо ён адразу паставiў руку на локаць i падпёр ею галаву. Так, не то лежачы, не то седзячы, ён моцна шапнуў у бок Ганусi:

- Тут далёка Варшаўска-Маскоўская шаша?

- Не, недалёка, - як бы ўзрадавалася гаворцы Гануся.

- А горад Слуцак далёка адгэтуль?

- Далёка.

- Але чулi вы такi горад?

- Дык дзiва што чулi.

- Гануся, цябе так, здаецца, называлi? Слухай, Гануся. Каб ты ведала толькi, як мне цяпер стала добра! Як я нанава на свет нарадзiўся.

Трэба думаць, што гэты студэнт быў вельмi бывалы i многа чаго бачыў на свеце. Але ён быў малады, i яму нялёгка было хаваць i таiць у сабе сваю радасць. Да таго ж i склад натуры мусiць быў такi. Адкрытая душа i даступная кожнаму. Шчаслiвымi вачыма ён глядзеў на Ганусю i рыхтаваўся нешта сказаць. Некалькi разоў ён перадыхнуў глыбока. Сэрца яго бiлася часта.

- Ты ведаеш, Гануся, - пачаў шаптаць ён. - Я думаў, што ўжо мне суджана навекi так ляжаць, як я цяпер ляжу. Я нiкому не перашкаджаю, i мне нiхто. Якраз паўгода таму назад я быў хворы i сядзеў, прыпёршыся да спiн i бакоў маiх таварышаў. Бо нас было многа ў цесным бараку, i не было як легчы i выцягнуцца. А чатыры гады таму я быў хворы i ляжаў у чыстай пасцелi, i мая мацi паiла мяне чаем, i я думаю, што гэта быў самы шчаслiвы час майго жыцця. Я ўжо думаў, што навекi буду без роду i без радзiмы, без волi i сваiх жаданняў. Я думаў, што ўсё яны ўдушаць, абязвечаць i вырвуць з душы. Мяне душыла безнадзейнасць. Я думаў: так i жыццё можа прайсцi: разам з сонцам уставаць, каб рабiць цэлы дзень i не мець сваiх жаданняў i патрэб. А ўвечары легчы спаць, каб зранку зноў устаць на работу. I родных у мяне не будзе, i дзяцей у мяне не будзе, хiба можа iм трэба было б з маiх дзяцей зрабiць сабе слуг. Гануся, у маёй галаве нават склалася горкае ўяўленне. На адну хвiлiну мне загадалi адагнуцца ад работы i сказалi: трэба, каб у цябе была дачка, такая, як ты: такога ж цёмнага воласу i з такiм звонкiм голасам. Мне загадалi мець дачку, бо iм трэба было мець з цёмнымi валасамi i звонкiм голасам служанку таму iхняму маладому чалавеку, якi павiнен будзе вырасцi ў мужчыну, пакуль мая дачка народзiцца i вырасце ў дзяўчыну. Мая дачка вырастае пры мне, i я яе змалку каля сябе прывучваю да цяжкай работы. Iдзе год за годам, i яна ўжо як механiзм: устае з сонцам, каб дзень рабiць i каб вечарам кiнуцца набрацца ў сне сiл да ранiцы. Першымi сваiмi маладымi гадамi я ведаў iншае жыццё, волю i радасць быць самiм сабою. I я хаваю ад свае дачкi, што ёсць цi было калiсьцi iншае жыццё. Бо калi яна будзе ведаць гэта, то жыццё яе стане горкай атрутай, пякельнай пакутай. Калi яна паказвае мне ўдалечыню i кажа, што пад тымi далёкiмi дрэвамi мусiць вельмi добра, што там многа прастору i сонца i што дарогi там iдуць у прывабную шырыню свету, я адгаворваю яе, малую, ад такiх думак. Я шкадую яе i кажу ей, што ўсё тое, што яна бачыць на свеце, - несапраўднае i фальшывае. Сапраўднае толькi ў тым механiчным жыццi, у якiм мы з ею. Наша казарма сапраўднасць, i трэба прывязацца да яе. А ўвесь свет, далей за казарму, - гэта мiраж. Так я яе выхоўваю для жыцця. Бо калi яна будзе ведаць сапраўдны свет, то хiба не будзе яе жыццё ў казарме пакутай навекi? Я ж люблю яе. Яе ж вобраз стаiць перада мною i не дае мне спакою. I я хаваю ад яе тое, што люблю яе. Я стараюся сухасцю i механiчнасцю вытруцiць з яе душы прыродныя пачаткi замiлавання i прывязанасцi да блiзкiх. Бо iх жа яна праз усё жыццё не будзе мець. Яе ж адарвуць ад мяне, як толькi яна ўзнiмецца на ногi. Дык нашто ж ёй веданне таго, што не будзе ў абсягу яе iснавання? Нашто ёй сумаваць аб тым, што нiколi не будзе даступна ёй? Пчала смокча кветку, дык адкуль жа яна будзе ведаць смак мяса? А каб у гэтым мудрым законе прыроды адбылося нейк раптам непаразуменне i пчала ўведала, што ўвесь свет месцiцца не толькi ў кветцы. Што ён у незлiчонасць разоў большы, але ж i недаступны ёй. Дык нашто ж ёй гэты лiшнi, пакутны сум? Дзе знайсцi яму апраўданне? Жыццё маё стала пакутай яшчэ i ад гэтага ўяўлення майго. Гэта стала маiм кашмарам. Я пакiнуў спаць начамi i ранiцамi, на ўсходзе сонца, мяне салдаты паднiмалi ботамi ў грудзi. Вобраз дзяўчынкi не адыходзiў ад мяне. I я знайшоў апраўданне ўсяму вось якое: я аднойчы ўбачыў, што немец, якi стаяў на варце на выхадзе з нашага лагера, як бы задумаўся. Ён стаяў вачыма ад мяне. I было цемнавата. Якое шчасце! - Аж скалынуўся я ўвесь. Такога выпадку доўга чакаць прыйдзецца. Я падышоў блiжэй да немца. Я азiрнуўся. Шчасце! Нiкога няма. Я хапiў яго за горла. I пасля доўгiх месяцаў смутку ўвесь свет напоўнiўся маею радасцю, калi я адчуваў i бачыў, як немец канае, сцiснуты за горла маiмi рукамi. Я лёг i папоўз за агароджу. Праз кiламетраў два я ўстаў i пайшоў. Я хiстаўся ў бакi ад слабасцi, i ў вачах маiх зямля як бы падала ў бяздонне. Але я iшоў. Звечара было цямней, а надпоўнач стала зорнае неба i вiсеў месяц, хоць неўзабаве ён знiк. Млечны Шлях iшоў праз усё неба. Я глядзеў на зоры i ўзяў кiрунак на ўсход. Бо лагер ваеннапалонных быў далёка на захадзе. I ў гэтыя гадзiны пачатку свае вялiкай дарогi я ўсё бачыў перад сабою вобраз той дзяўчынкi. Я думаў, што яна павiнна радзiцца ў мяне на свет, каб уведаць, што свет вялiкi, вольны, шчаслiвы, радасны, i нiякай казармы ў iм не будзе чалавеку, i што жыць на свеце - гэта значыцца, мець шчасце. I яшчэ дзеля чаго павiнна нарадзiцца яна, гэта каб перадаць сваiм ужо дзецям маю нянавiсць да немцаў, тупой, iлжывай, бессардэчнай, бесчалавечнай нацыi, якая вечна прысвойвала сабе чужое i цяпер надумалася абвясцiць сябе лепшай за ўвесь свет. Таўстаморды немец трымаў бы ў казарме маю дзяўчынку. А яна родзiцца на доўгi шчаслiвы век. Я яе адчуваю. I мне здаецца, што гэта ты i ёсць, Гануся.

У палон я трапiў, калi немцы забралi былi Смаленск. Мяне завезлi далёка. Што ж! Гэта былi першыя месяцы вайны. Немцы лезлi наперад. Мы адступалi. Надзея пачала меркнуць. У лагеры мы чулi толькi тое, што ўжо няма нашай Радзiмы. Я доўга iшоў на ўсход. I не ведаў нiчога, што робiцца. Я туляўся глухiмi закуткамi. Я абыходзiў гарады i мястэчкi. Усюды нямецкая варта вымагала дакумантаў. Але i з дакумантамi такiх, як я, гналi ў Германiю. Нарэшце я ўвайшоў у мясцовасць, дзе толькi пажарышчы. Я ведаў, што недзе тут павiнна быць Маскоўска-Варшаўская шаша. Яна прывяла б мяне пад Слуцак, у тым баку жыве мая мацi. Я далёка зайшоў на ўсход стараною i цяпер па шашы крыху вярнуўся б. Я ўжо дайшоў да страты апошнiх сiл. Iх я пачаў трацiць яшчэ ў лагеры, дзе на мне вазiлi ў бочцы ваду i я, упрэжаны ў аглоблi, з пякучым болем у плячах, думаў аб той дзяўчынцы, якая не павiнна была б ведаць аб яснай шырынi свету. Мая нянавiсць да фашыстаў роўная майму замiлаванню да мае мацi, якая недзе, можа, i жыве на Случчыне. Я нiколi не памiруся з тым, што можна забыцца i дараваць хаму, якi прывалокся i наступiў ботам табе на горла. Немец i чалавек. Вось яны два, адзiн аднаму напроцi. Калi нам суджана пабiць немцаў i калi мы пашкадуем iх, збiтых, i будзем гаварыць, што i яны людзi, то хто так можа гаварыць, калi я не дарую! Хiба можа яны ўсе, уся нацыя, так, як рабiлi некалi вялiкiя злачынцы, каючыся, адзенуць на сябе адзежу з зрэбных мяхоў на цэлае стагоддзе i самi аддадуць усе сiлы, каб узрасцiць у шчасцi тое пакаленне ў чалавецтве, якое ў сваiм маленстве зазнала на сабе нямецкi бот. Тады хiба можа я згаджуся на тое, каб зноў назваць немца чалавекам.

Я аслабелы i галодны бадзяўся, пасля чатырох цi пяцi месяцаў гэтага жудаснага вандравання i спаткаў вось яго (ён паказаў на печ, дзе самы старэйшы з усiх калываўся, звесiўшы ногi). Ён быў яшчэ горшы за мяне. Калi я яшчэ сяк-так iшоў, то ён, здаецца, падаў. Можа ён яшчэ i мог бы мацнейшы быць, але ж ведаў ён, што гiне, i гэта пабольшвала яго блiзасць да гiбелi. Я колькi бачыў чалавечай гiбелi, то яшчэ гэтакага страшнага чалавечага вобраза не бачыў. Здаецца, на яго сагнутых плячах сядзела смерць i пагойдвалася ў тахту яго вялай хады. Я, калi ўбачыў яго, забыўся быў i на свае пакуты. Сэрца маё сцiснулася ад жалю. Ён пачаў гаварыць, i я пачуў, што гэта немец. Я сцiснуў зубы. Я ж нядаўна яшчэ выбраўся з аглабель! Страшная мара аб няшчаснай дзяўчынцы ўладала мной тады вельмi моцна. Душа мая гнала вон усялякае спачуванне. Гэта была новая мая пакута: бачыць чалавека перад пагiбеллю i ў няшчасцi i не мець сiлы выйсцi з чорствасцi i халоднасцi! Я ўзненавiдзеў яго за тое, што ён прывалокся на маю родную зямлю, адабраў у мяне радасць, загнаў мяне ў аглоблi i не дазволiў мне быць i далей мяккiм i добрым, лiтасцiвым i лагодным перад чужой пакутай. Мы пачулi, як недзе непадалёку зарыкаў бык, i адчулi ў гэтым свой ратунак ад голаду. Гануся! Каб ты толькi ведала, да якога шчасця я дажыўся, калi ўбачыў газету. Да мяне вярнулася ўсё, што я страцiў. Гэта ж зусiм можа быць, што мацi мая жыве i я яшчэ ўбачу там, на Случчыне, чатыры высозныя вязы цераз вулiцу ад нашага дома, насупроць вокан. Гэтыя чатыры дрэвы былi маiм смуткам, калi я быў у тым маiм вялiкiм няшчасцi. Пад iмi i цень у спёку лагаднейшы, i на iх лiсце шумiць, як вечная музыка. Здаецца, нi на якiм iншым дрэве на свеце не пахне так кара, як на iх. Упершыню гэты пах я пачуў так, што ён астаўся iснаваць для мяне назаўсёды, гэта калi мне было год можа тры цi чатыры. Быў час пасля дажджу, i была восень. Ранняя восень. Бо ў мяне ў памяцi два жоўтыя лiсткi на адным дрэве, а ўсё каля iх зелена. Усё мокрае, i свецiць сонца. Сонца заходзiць. Захад як агнём гарыць, i мацi мяне вядзе за руку пад тымi дрэвамi. Пад тымi ж дрэвамi насустрач iдзе чалавек. Хто гэта быў i якi ён не асталося ў памяцi. "Пiсьмо", - сказаў ён, паказваючы пiсьмо.

- Ад яго? - з трывогай i надзеяй сказала мацi. "Ён" - гэта быў мой бацька, i быў ён тады на вайне. Ад яго не было пiсем ужо нешта з год. Гэта я пасля ўжо ўсе гэтыя дакладнасцi ўведаў.

- Не ад яго, а пра яго, - сказаў чалавек.

Гэты момант астаўся ў маёй памяцi навек. Мацi збялела як палатно. "Забiты?" - прыглушаным голасам запытала яна. Чалавек кiўнуў галавой i сказаў: "Памёр у шпiталi". "Сiрата мая малая навек", - скалынулася мацi i ўзяла мяне на рукi. Вялiкая трывога напоўнiла ўсю маю iстоту. Гэта было дзiцячае адчуванне вялiкага гора. I адно, што напаўняла сабою ўвесь свет, гэта пах мокрай кары на тых дрэвах пасля дажджу. З таго часу на ўсё жыццё пах мокрай кары так жа важан мне, як i ўсход сонца, як i лета пасля вясны, i вясна пасля зiмы.

Тады праходзiлi першыя месяцы пасля канца вайны з палякамi, а бацька мой яшчэ ўмiраў у шпiталi. Тымi гадамi канчалася i маладосць мае мацi. Калi не з таго часу, то з пазнейшых год, але я памятаю запозненыя водблескi маладосцi свае мацi. Яна была заўсёды жвавая i задумёная. Мне заўсёды здавалася, што яна спяшае скончыць нейкую справу, а як кончыць гэтую, дык спяшае пачаць новую. Яна часта гаварыла мне, што мой бацька быў вельмi здаровы, дужы i здольны чалавек i вельмi любiў музыку. У яго былi светлыя вусы i густыя валасы. Але сам я не памятаю яго. Прайшлi месяцы, i пайшлi год за годам. Мацi мая станавiлася павальнейшая i скупейшая на слова. Яна ўвайшла ў вялiкi клопат. Гэта быў час такi, што ўсе абнаўлялi сваё жыццё. Калi я цяпер успамiнаю той час, то мне думаецца, што тады ў поўнай меры спраўдзiлiся словы вялiкай песнi. Тады хто быў нiчым, той станавiўся ўсiм. Кожны прыбiты жыццём i абязвечаны чалавек паднiмаў галаву i глядзеў далёка наперад. Пачаў ён дбаць не толькi аб адным днi, а аб усёй сваёй шырокай будучынi. Людзi будавалiся i бралi зямлю; зменшылiся клопаты аб хлебе i вопратцы, i дбайнасць пайшла аб вялiкiм спосабе на ўсё жыццё дзецям i ўнукам на будучыню. У такi час я вырас. Мацi плакала, што бацька не дажыў да той пары. Вялiкi клопат быў яе такi, што яна, адзiнокая, не хацела астацца ад усiх. Яна задумала будаваць дом на месцы нашай старой хаты, i стала натурай упартая i энергiчная. Лесу тады было колькi хочаш, i пляц тады льга было ўзяць якi i дзе хочаш, але яна прагла таго, каб дом стаяў на тым самым месцы, дзе i хата. Справа была такая, што мой бацька быў у яе ў прымах, а ў той хаце яна i радзiлася, i вырасла. Да таго месца яна была прывязана душой змалку дзён. "Я хачу, - сказала яна раз мне, - каб з вокан нашага дома вiдны былi гэтыя шэсць вязаў, каб цень ад iх падала на наш дом, калi заходзiць сонца, i каб з вокан свайго дома мы з табой бачылi, як яны азалочаны сонцам зранку". Гануся, каб ты толькi ведала, як я адразу зразумеў сваю мацi. У той дзень надвечар пайшоў дождж, i я цэлы вечар прастаяў пад вязамi: пах мокрай кары, здаецца, выварочваў маю душу. Я рабiўся падросткам i пачаў хадзiць ужо ў заработкi. Мацi ўсё была ў клопаце. Яна ночай не спала. Грошай напазычалася. Працавала з цямна да цямна, i на сваiм, i на чужым. Блiзка ўжо стаяла маё юнацтва. Дом быў накрыты i з вокнамi i дзвярыма, але без падлогi, i многа чаго яшчэ ў iм не хапала. Скончыў дом я, калi быў ужо на парозе свайго першага юнацтва. З гэтай прычыны i вучыцца я крыху запазнiўся. Раней я вучыўся ў педагагiчным тэхнiкуме i ўжо быў год настаўнiкам. Тады я i давёў да дасканаласцi свой дом. Дом той малы, у iм усяго пяць вокан. Але ў iм частачка мае душы. Бывала, калi я прыязджаў улетку туды, то кожны раз, на заходзе сонца, сумысля глядзеў, як цень ад вязаў кладзецца на дом. Я стараўся на кожным усходзе сонца глянуць, як шэсць вязаў стаяць, як у золаце. У спёку i суш я сумаваў, што не чую паху мокрай кары. Я панасаджваў там многа дрэў. Дарогу я абсадзiў таполямi кiламетраў на чатыры. Я тлумачыў дзецям, што кожны чалавек трэба каб пасадзiў на сваiм вяку хоць адно дрэва i паставiў калi не дом, дык хоць хату. Гэта ўсё перажыве яго i астанецца людзям. Калi-небудзь прыйдзе час, што чалавека такога не будзе па ўсiм свеце, якi не меў бы дзе прыхiлiць галаву. Так мы павiнны дбаць аб усiм свеце. Няхай жыве ўсясветная дбайнасць аб кожным чалавеку, якi толькi хоць дзе на зямлi радзiўся на свет. I чорнае пракляцце таму, хто палiць i разбурае! На другi дзень, як толькi пачалася вайна i я адыходзiў у армiю, я пакiнуў у тым родным доме сваю мацi. Яна пастарэла, але яна жвавая i любiць быць вясёлай. Я, здаецца, яшчэ чую пах яе мiлых рук, валасоў i цеплыню яе твару, калi яна цалавала мяне на развiтанне. Апошнi раз я азiрнуўся на дом i ўбачыў дах i дрэвы. Усё зелянелася i купчасцiлася. I ўсяго было многа: i дрэў, i неба, i зямлi, i прасторы. Я пакiдаў родны дом i думаў, што немцы рвуцца сюды па нашай зямлi. Быццам бы хто мне наступiў ботам на горла. Калi вы мне паказалi на стол тады перад вечарам, я ўвераваў, што зноў убачу свой дом i шчаслiвы лёс дасць мне яшчэ застаць там сваю мацi. Чамусьцi я цвёрда спадзяюся на гэта. Яна пажылая, але яшчэ не старая. А старасць яе я ўшаную. Гэта ж яна пачала ставiць той дом!.. Гануся, я табе спаць не даю.

Ён змоўк i перавёў вочы з Ганусi кудысьцi ў прастору. Ноч маўчала. Гэта не была споведзь у хвiлiны пошукаў ратунку. Гэта было выяўленне пералому ў яго псiхiцы. Бесперапынная прыгнечанасць душы скалынулася i паплыла на спад. Надзея прынесла веру, а вера - радасць i ўздым. Настала маўчанне. Ганусiн бацька нейк раптам апынуўся каля студэнта i сеў блiзка пры iм. Той, што рабiў труну, таксама падышоў i сеў поблiзу. Самы старэйшы так угнуўся наперад, што здавалася, ён зараз грымнецца вобземлю. Можа ён i сапраўды быў вельмi слабы. Але ён слухаў вельмi ўважлiва. Распухлы твар яго быў нерухомы, i вочы прыжмураны. Абвязаны па галаве, ён прытулiўся левым вухам да сцяны i, здавалася, баяўся адарвацца ад яе. Таўсматы ляжаў i час ад часу пакашлiваў. Яго пачынаў апаноўваць кашаль. Галава яго, пакладзеная на кулак, вiдна была з-за комiна. Можа ён слухаў, а можа i драмаў. Той жа, у летнiм пiнжаку, як злез быў з печы на пачатку студэнтавага расказа, так i праседзеў на зямлi, прытулiўшыся плячыма да печы. Час ад часу ён выцiраў рукавом лоб. Ён пацеў. I зусiм нейк яшчэ больш абвяў. I гэты або слухаў, або так увайшоў у сябе, што можа i не чуў нiчога. Студэнт, гаворачы, паглядаў на iх на ўсiх, але без якой бы там нi было асцярогi i боязнi. Яны ж разам клалi таго быка i разам злеглi хворыя! Прытым жа ён уведаў, што жыве Бацькаўшчына! Ён дома, ён на сваёй зямлi! Ён нiкога не баiцца! Няхай яго баяцца каму трэба! Ёсць дзеля чаго яму быць у прыўзнятым настроi. Ганусiн бацька нагнуўся над iм. Твар яго быццам палаў. Нейкi рух быў у душы гэтага чалавека. Ён пачаў шаптаць яму:

- Ты не гавары так многа. Я хачу, каб ты праспаў ноч. Сон найлепшае табе будзе лякарства.

Зноў студэнт ажывiўся. Штосьцi вялiкае i слаўнае ён хацеў сказаць гэтаму чалавеку, якi так адразу разгадаў яго i раскрыў перад iм яго надзею. Ён знайшоў яму спосаб да ўцехi i сяброўскае слова, тады калi i сам ён быў у нейкiм маўклiвым утрапеннi. Нейкiя страшныя надзеi ўсклалi на яго плечы вялiкi цяжар i пячаць задумы пакiнулi на твары. Студэнт яснымi вачыма глядзеў на яго. I ў гэты момант з шчырай душой ён сказаў, горача i заўзята:

- Я завуся Ўладзiмiр Ярмалiцкi. А мацi мая завецца Галена Ярмалiцкая.

Так ён выказаў частачку таго вялiкага i добрага пачуцця, што было ў яго да гэтага чалавека. Цяглося маўчанне. Самы старэйшы ўсё сядзеў на печы, прыткнуўшыся вухам да сцяны, i не зводзiў вачэй з Ганусi. Часамi твар яго на колькi момантаў ажыўляўся, вочы загаралiся i галава ўскiдалася ўгару. А пасля зноў настрой ападаў, галава спускалася i ўвесь ён як бы паглыбляўся ў нейкае бяздум'е. Вiдаць, што нейкi страшны рух адбываўся ў душы гэтага чалавека. Але яго не заўважалi. Увага ўсiх, так як i яго самога, кiравалася на Ганусю. Усе на яе глядзелi ўважлiва, як бы гэта яна нейкiм чынам зачапiла боль цi радасць у душы кожнага з гэтых людзей. I таўсматы прыглядаўся на яе, i той, што рабiў труну. Студэнт глядзеў на яе з бурным захапленнем, а бацька са смуткам. Толькi той, што ў лёгкiм пiнжаку, глядзеў сабе ў каленi i перажываў штосьцi маўклiвае, як бы сваё прыгнечанне. Аднак жа, чым далей, тым болей, губы яго пачыналi перасмыквацца, i безуважнасць яго зменшылася. I ў яго душа пачынала кiпець. Можа ён памацнеў, выграўся i адлежаўся. Можа выбiлася наверх прасвятленне думкi, i пачуццё рвалася ў буру. Колькi разоў ён глянуў на Ганусю, але цяжка было заўважыць, што ляжала тады на яго твары. Бадай-што найбольш было змрочнага нездаволення i можа злобнасцi. Таўсматы ж час ад часу абводзiў вачыма ўсiх i кожнага добра разглядаў. Ён як бы баяўся кожнага або верыў толькi ў злыя пачаткi яго. Гануся можа нават i зусiм не заўважала, што многiя з iх усiх глядзяць пiльна на яе i, напэўна, штосьцi ў душы сваёй да яе маюць. Яна сядзела сабе цiха, увайшоўшы сама ў сябе. Так як i бацька яе, яна была нечым уражана. Гэта льга было заўважыць па ёй i раней. Цяпер жа рысы гэтага востра павыразнелi. Трэба думаць, што студэнтава гаворка ўжо новымi гранямi дайшла да ўражлiвасцi яе душы. Той жа, што рабiў труну, так як i Ганусiн бацька, выбраў за пункт свае вялiкай увагi студэнта. Толькi Ганусiн бацька цiха перажываў штосьцi i быў у задуме. Гэты ж, здавалася, даходзiў да нейкiх новых бурных думак. Ён глядзеў на студэнта i раптам адводзiў вочы ўбок, i зноў кiраваўся позiркам да маладога чалавека. Пэўна тое, што i ён прагнуў штосьцi сваё расказаць студэнту. I было падобна, што ён такi зараз i пачне гаварыць, бурна i заўзята.

- Хто вы такiя тут у гэтай адзiнокай хаце? - сказаў пошапкам студэнт, узнiмаючы галаву блiжэй да Ганусiнага бацькi.

- I мяне вярнула да надзеi i радасцi тая газета, - адказаў ён. - I я душой узвысiўся над тым ботам, якi так моцна стаiць жалезным абцасам у мяне на горле. У той час, калi ты быў у сваiм цяжкiм падарожжы, я хаваў сваiх нябожчыкаў. Я быў, так як i цяпер, таксама ў сумным падарожжы. Разам з сваей Ганусяй я iду ў наш заўтрашнi дзень. Я апошнiя свае сiлы аддаю на тое, каб давесцi сваю Ганусю да той вялiкай мэты, якая i ёсць наш заўтрашнi дзень. Як магу, я пiльную яе душу, каб яна не абязвечылася i захавалася такая, якая i была змалку. Я сам i Гануся з Менска. Я навуковы работнiк Беларускай акадэмii навук. Завуся я Мiкалай Сямага. А маладосць мае мацi скончылася яшчэ на пачатку iмперыялiстычнай вайны, а мусiць i раней. Мне тады было шаснаццаць цi семнаццаць год. I радзiўся я ў гэтай самай хаце.

Ён шаптаў паволi i цiха, слова за словам. Гэта было апавяданне чалавека, якi хацеў бы ператварыць сваё апавяданне ў споведзь перад кiм шчырым, магутным, вялiкiм i разумным. I ў гэтага ў сэрцы вялiкае месца займала мацi. Вельмi можа быць, што сталасць год i вялiкая скруха павярнулi на момант яго душу позiркам у юнацтва i маленства, i там паўстаў яе вобраз, яго радасць i яго смутак. Маладосць яе скончылася перад той яшчэ вайной. Юнацтва яе прыпала на часы перад першай рэвалюцыяй. Яна была родам з мястэчка Смальян, дачка беззямельнага рамеснiка. Тым часам беззямельны шукальнiк спосабу жыць, нейкi Кастусь Сямага з мястэчка Абчугi, цяслярыў месяцаў са два ў Смальянах - нехта з смальянскiх балаголаў ставiў сабе хату. На трэцiм месяцы свайго цяслярства ў Смальянах Кастусь Сямага ўзяў замуж вясёлую смальянку, дачку беззямельнага рамеснiка. На другiм жа месяцы пасля вяселля ён з маладой жонкай падаўся ў свет: маладажонская ўцеха ўцехаю, а клопат аб блiзкай будучынi - таксама меў тут месца. Гэтая маладая пара занадта ўжо сталым парадкам, i адразу, задумалася аб тым, што пойдуць дзецi i як жа будзе iм жыць тады? Адзiн год Кастусь Сямага быў леснiком недзе каля Талачына. На другi год ён астаўся за панскага парабка недзе каля Дуброўны, i нешта там не ўбыў доўга i адразу апынуўся каля Крычава. Здарылася так, што ў адным вялiкiм сяле, зусiм ужо не блiзка ад Крычава, але недзе ў тым баку, памёр сярэдняй заможнасцi чалавек i пакiнуў гараваць на гэтым свеце жонку з дачкою. Зямля была, i хата была, але што ж! Бабскiя i сiрочыя рукi! Дачка была яшчэ недарослая. Хата тая стаяла акрай сяла i на адлегласцi ад яго. Кастусь Сямага ўгаварыўся з удавою, што ён будзе рабiць ёй зямлю i весцi гаспадарку, а сам брацьме за гэта палавiну ўраджаю i зойме кут у хаце. Такiм парадкам ён стаў i палавiчнiкам, i кутнiкам. Гэта i была тая самая хата, у якой цяпер i сабралiся ўсе гэтыя людзi, хворыя, аслабелыя, уражаныя бядою i пошукамi, можа нават не так радасцi, як ратунку. Каля гэтай хаты быў вельмi блiзка малады лес, без падлеска. А стары i вялiкi лес быў далей, але таксама блiзка. Акрай маладога лесу i з'явiлася цяпер магiла маладой нябожчыцы. Вось як усё адбывалася i дайшло да гэтых цяжкiх дзён. Кастусь Сямага год дзесяць быў палавiчнiкам у тае ўдавы. А тады ўдава памерла, а дачка вырасла i пайшла замуж у тым жа сяле. Палавiчнiка ўжо не трэба было. Малады яе муж сам узяўся за зямлю. Але хата магла б запуставаць. Кастусь Сямага i адкупiў хату ў маладой кабецiны, былой свае гаспадынi. Узяў хату на выплату, штогод выплачваў наступную рату, i так выплата расцягнулася на многа год. Ён зноў узяўся за цяслярства, за сталярства, за грабарства. Яшчэ на першым годзе яго жыцця тут радзiўся ў яго сын Мiкалай, а праз два гады дачка Вера. Больш дзяцей не было. Можа гэта i стала прычынай таго, што ён свайго Мiкалая, адзiнага сына, анiяк не прыцiскаў да работы, а стараўся даць яму асвету. На другiм годзе iмперыялiстычнай вайны ён павёз сына ў Рагачоўскую настаўнiцкую семiнарыю, але нешта там не ўдалося яму астацца вучыцца. У тыя ж самыя днi ён апытаў i выслухаў, што за Менскам у Нясвiжы ёсць настаўнiцкая семiнарыя. Адразу ж ён i паехаў туды з сынам. У Менску яны перабралiся з аднаго вакзала на другi i выехалi далей на захад. З мяшкамi за плячыма, яны iшлi пехатой трыцаццаць вёрст ад станцыi Гарадзеi да Нясвiжа, i праз колькi дзён Кастусь Сямага ўзрадаваўся душой: сын яго Мiкалай астаўся вучыцца. З таго часу i на доўгiя годы Мiкалая Сямагу агарнула думка, што ён праз усё жыццё будзе настаўнiкам i дзе-небудзь у глухiм месцы, каб не адрывацца ад прыроды. Гэта выпрацоўвалася натура простая i непасрэдная. Праз год памёр яго бацька, а яшчэ праз год адбылася Вялiкая рэвалюцыя. У васемнаццатым годзе ў Нясвiжскай семiнарыi склаўся "Гурток патрыётаў беларускай культуры", старшынёй якога быў семiнарыст... з Мiкалаеўшчыны. Мiкалай Сямага паехаў у тым годзе на лета дадому пераконаным у тым, што "годзе ў полi, ў лясах ты, старонка мая, сiратой начавала забытаю". Ён год не быў дома i знайшоў там вялiкiя змены. Вера! Як яна вырасла! А мацi вельмi пастарэла. За тое лета ён душой зблiзiўся з Верай i заўважыў на матчыным твары пячаць нейкага натхнёнага ўздыму. Бывала, сонца яшчэ толькi ўзыдзе, а яна ўжо iдзе з сярпом або з граблямi роснай сцежкай i як бы штосьцi гаворыць сама сабе.

- Аб чым ты думаеш? - запытаў ён раз яе.

- Я думаю - якi лёс будзе ў жыццi табе i Веры, - адказала яна, i ён уведаў праз гэтыя яе словы сiлу матчынай душы i вялiкасць яе сэрца. Зiму польскай акупацыi дзевятнаццатага года ён пражыў дома. Той год Нясвiжская семiнарыя была закрыта акупацыйнаю ўладаю за тое, што семiнарысты памагалi гарадскому рэўкому i гарнiзону ранняй вясной васемнаццатага года задушыць шляхечае паўстанне ў Нясвiжы.

Тую зiму Мiкалай Сямага наглядаў са смуткам у душы, як мацi асунулася постаццю сваей. Вясёласць яе i рухавасць знiклi, i валасы сталi зусiм сiвыя. У жнiвенi дваццатага года ён паехаў у Нясвiж канчаць семiнарыю. Сэрца яго было на ўздыме: хутка здзейснiцца яго мара: праз год ён будзе паўнапраўны настаўнiк. У тую ж восень яго думкi заняла новая асоба, i раней яму вядомая. Яна была несвiжанка з Новага Места, Надзея Богуш. Абое яны былi яшчэ занадта маладыя, каб як мае быць разабрацца - цi гэта прыйшло iхняе шчасце цi няшчасце. Ён хадзiў сам не свой. I абое яны як ап'янелi адно ад другога. Да таго ж, узвышанасць думак у аднаго аб другiм. Гэта былi месяцы вялiкай iх радасцi, якая бывае раз на жыццi, i знявага да яе роўна калецтву навек, бо маладосць жа больш не вернецца. I гэтую вялiкую радасць iх маладосцi нечакана задушыла вялiкае няшчасце, якому не было нiякай меры. Адразу, як громам, яно зламала iх жыццё. I не толькi iх. Але пра што iншае ў гэтай хронiцы няма гаворкi. Ужо яны як мае быць абмеркавалi, дзе i як яны пачнуць сваё новае i сталае жыццё. А тым часам прайшла навiна, што за трынаццаць кiламетраў ад Нясвiжа на ўсход прайшла дзяржаўная гранiца. Душачыся смуткам аб няскончанай навуцы, ён сабраўся ў дарогу з чужой дзяржавы i роднай зямлi. Што ж да яе, то яна ўгаварыла i ўпрасiла яго згадзiцца на тое, што яна зусiм на кароткi час астанецца яшчэ ў бацькоў i можа праз месяц якi рушыць у дарогу. Калi льга будзе, то ён сам явiцца па яе, а калi не можна будзе гэтага, то яна глухiм месцам пяройдзе тую гранiцу, дзе-небудзь каля Лазавiч, цi Кудзiнавiч, або Раткаўскiм лесам абыдзе Кукавiцкую карчму i праз Вялiкую Раёўку на Цiмкавiчы i прыедзе да яго мацi, дзе ён будзе чакаць яе. Так яна, з просьбай у вачах, тлумачыла яму, прыцiснуўшы яго руку да свае галавы. Хiба так не можа быць? Хiба праз месяц якi так павялiчыцца строгасць на свежай гранiцы? I хiба праз месяц вялiкiя змены адбудуцца ў двух дзяржавах, што нельга будзе ўсё так зрабiць? Ён скалынуўся ад прыкрасцi i жаху i астаўся пры ёй. Гэта быў месяц яго смутку i яе слёз. Яна не магла адразу пакiнуць Нясвiж: ужо чацвёрты месяц бацька яе, стары Богуш, ляжаў вельмi хворы, i яна бачыла, што ён дажывае апошнi свой час. Дзень пры днi яна праседжвала каля яго, i вялiкая ёй была ўцеха, што ён, Мiкалай Сямага, не пакiнуў яе на гэты месяц. Але за гэтым месяцам пачаўся другi, i так прайшла зiма. Яны пахавалi старога Богуша на другi дзень Вялiкадня дваццатага года. Праз тыдзень яна адзела на сябе ўсе свае лепшыя сукенкi, i абое яны, выбраўшы цёмную ноч, выйшлi з Нясвiжа, абышлi стараной Качановiчы i скрозь цалiной дабрылi да Габруноў, дзе iх i запынiў вусаты палiцыянт. Ледзьве яны ад яго адпрасiлiся i адмалiлiся. Чацвёра сутак яны былi на нагах: на дваццацi кiламетрах яны спрабавалi то там, то там перайсцi гранiцу, i ў адным месцы пагранiчныя палiцыянты пачалi па iх страляць. Яны вярнулiся ў Нясвiж, i прыкрасць стала iхняй звыклай штодзённасцю. Ён не захацеў прымаць чужога падданства i жыў у вечнай трывозе. На пачатку чацвёртага года свайго марнавання ён надумаўся ўзяцца за дзейнасць. Ён прадаў што-нiшто з маёмасцi i ўтрактаваў грашыма дактароў, i яны пасведчылi, што датуль ён не ўзяў падданства з прычыны цяжкай хваробы. Утрактаваўшы яшчэ i палiцыю, ён дастаў-такi ненавiднае яму падданства i адчынiў у сябе пачатковую школку, дзе вучыў дзяцей простых людзей з нясвiжскага Новага Места на беларускай мове. З гэтай мовы i пачалiся неўзабаве яго далейшыя пакуты. Уночы па яго прыйшлi. Пакуль стукалi ў дзверы, ён паспеў яшчэ пацалаваць цяжарную Надзею i знiкнуць праз кухню. Яна дала падпiску, што не ведае, дзе ён, i асталася адна. Ён туляўся i хаваўся ўсюды, дзе толькi мог. Праз паўгода яму ўдалося цiхом прыйсцi дадому i дабыць у iм да часу, калi Надзея нарадзiла блiзнят, дзвюх дачок, iмёны якiм ён сам выбраў: Гануся i Марына. Ён iх гадаваў да двухгодняга iх узросту, а тады ўжо не вытрымаў. Ён як быццам бы стаў забаронены чалавек: нiякай работы нiдзе, i нiякага занятку. I яшчэ палiцэйскi нагляд. Сцiснуўшы зубы, ён раз пачаў тлумачыць сваёй Надзеi, што пачынае гiнуць душой. Яна кiўнула яму галавой i сказала, што выгадуе дзяцей. А як яна iх выгадуе сама не ведала. З настроем як пад зямлёй, ён пакiнуў Нясвiж уночы i больш за тыдзень туляўся ў прыгранiчным лесе. Яму пашанцавала: рукамi ён задушыў таго, хто нарыхтаваўся страляць у яго, калi ён не паслухаў яго крыку падняць рукi ўгару i iсцi за iм, i пайшоў на ўсход, цяпер ужо рукi трымаючы паднятымi. З таго часу яго смутак аб дзецях увайшоў у новую квадру. Ён явiўся дадому, у гэтую самую хату, у якой цяпер сядзеў пры маладым чалавеку Ўладзiмеру Ярмалiцкiм, гiсторыю якога ён толькi што пачуў. Тут ён застаў незнаёмага яму чалавека. У высокiх паляўнiцкiх ботах, у кароткай вопратцы з гаспадарскага рудога сукна, ён сядзеў на лаве i напаўняў хату дымам з папярос, якiя даставаў проста з кiшэнi. Пачуўшы, хто парушыў яго спакой на лаве, ён шпарка ўстаў, пацалаваўся з Мiкалаем Сямагам i горача сказаў:

- Я муж вашай Веры. Я ведаў ад Веры, што вы ёсць на свеце. Я сяджу i думаю, што рабiць з гэтаю хатаю. Бо, бачыце, сам я з Верай жыву далёка, пад Менскам, ля Асiпавiч. А хата пустуе. У мяне там дом новы. А тут такое глухое месца, што нiкому гэтае хаты нi выпусцiш, нi прадасi. А тым часам Вера бядуе па гэтай хаце. Дзеля Веры я час ад часу прыязджаю сюды глядзець гэтай хаты, цi не гнiе яна i цi не сарваў хто замка з дзвярэй. Але i то сказаць, хто паквапiць сюды лезцi ў пустую хату. Апроч гэтай лавы, тут нiчога i няма. Вера плача i кажа:

- Гэтая хата для мяне, як царква таму, хто Богу молiцца. Мы там, кажа, з нашым Мiкалаем (гэта з вамi) радзiлiся, там бацька i мацi памерлi...

- Мацi памерла?! - выгукнуў Мiкалай Сямага.

- Ужо другi год пайшоў, як памерла.

Ён пераначаваў з шваграм у хаце, а назаўтра ўдвух выехалi пад Менск. Колькi часу ён жыў у Веры, а пасля стаў вучыцца ў Менскiм унiверсiтэце. Пасля ён праходзiў аспiрантуру, i адзiным апiрышчам яго душы была Вера. Яна плакала аб Ганусi i Марыне i аб невядомай ёй Надзеi Богуш - што яны так далёка i голасу iх ён не пачуе. Ён ужо чытаў лекцыi ў iнстытутах, як новыя прыступы смутку аб дзецях пачалi мучыць яго. Безнадзейнасць апанавала яго. Страшная здогадка, што яны страчаны для яго навек, заўладала iм. Ён пачаў слаць у Нясвiж пiсьмы. I так на многа год. Божа лiтасцiвы! Што гэта такое здарылася! Мусiць жа, хоць адно пiсьмо дайшло туды! Бо адтуль пiсьмо! Ад Надзеi. I ад iх, ад Ганусi i Марыны. Яны ўжо сталi такiя, што напiсалi пад пiсьмом свае iмёны. Ён убачыў iх польскiя подпiсы. Жах агарнуў яго. Прышэлец на родную зямлю, чужынец, вырывае iх душу i на яе месца пакiнуць хоча сваю, iм чужую! Гэта было яму, як злая атрута. Ён пачаў кiдацца i шукаць спосабу, каб што парадзiць. Ён ехаў у навуковую камандзiроўку за гранiцу. На станцыi Гарадзея, у страшным бяздум'i, ён пачаў спускацца з вагона на перон. А як жа! Ён выйдзе на Нясвiжскую дарогу i дабрыдзе да iх. Ён убачыць iх, хоць на момант. Вельмi далiкатна жандар папрасiў яго падняцца назад у вагон. Ён падпёр твар рукамi, i скруха здушыла яго. Пасля гэтага было ад iх яшчэ адно пiсьмо. Надзея пiсала, што дастала службу ў маёнтку. Яна парабчанка i мае нейкi хлеб. Ён пачаў змагацца сам з сабою. Ён стараўся прыглушыць у сабе памяць аб iх. Як тупое ўспамiнанне далёкiх сноў, вобраз Надзеi ўставаў перад iм i мучыў яго. Ён гнаў ад сябе гэты вобраз, як прыгавораны да смяртэльнай пакуты вясёлы жыццялюбец гонiць думку аб нябыццi. Так прайшла яго маладосць, i так плыла яго сталасць. Увосень тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятага года ён дапаў да старога Багушэўскага дома на Новым Месце ў Нясвiжы. Яму здавалася, што сэрца разарве яму грудзi, калi ён увайшоў у знаёмыя яму прасторныя сенцы. Як жывыя сведкi аб змарнованых дваццацi гадах жыцця стаялi перад iм Ганна i Марына. Яму трэба было перарадзiць душу, каб прывыкнуць да страшнай думкi, што ў маленстве сваiм яны абедзьве для яго страчаны. Маленства iх адышло ў вечнасць. Перад iм стаялi яны, так падобныя адна на адну, i ў iх былi ўжо тыя рысы, што астануцца навек i не адыдуць на пераломы веку ў блiзкае ўжо юнацтва. Ён доўга ў Нясвiжы не быў. Разам з Надзеяй i iмi дзвюма ён адразу выехаў у Менск. Ён i Надзея ашуквалi самi сябе, стараючыся думаць, што нiчога страшнага не адбылося i што да iх вярнулася шчасце, якога яны праглi гэтулькi год! Але была бязлiтасная праўда: у iх ужо не было iх юнацтва. У кожнага з iх яно прайшло ў сумнай адзiноце.

Ён зноў i далей аддаўся сваёй працы. У красавiку сорак першага года ён перадаў ураду рэспублiкi свой план пабудовы ў кожным раёне заводаў мясцовай прамысловасцi. Гэта быў вынiк яго трохгадовага доследу прыродных багаццяў кожнага раёна. Дваццаць чацвёртага чэрвеня таго ж года, пад канец другой гадзiны пасля паўдня, ён з Надзеяй i дзецьмi ўвайшоў у сваю кватэру на трэцiм паверсе. Яны пераадзелiся, каб быць гатовымi выбрацца ў дарогу, калi настане рашучы момант. Да гэтага моманту ўжо адбылiся першыя, не менш жудасныя, як i апошнiя, нямецкiя налёты на Менск. Ужо яны выйшлi з кватэры на ўсходы. Толькi Марына асталася яшчэ ў кватэры. Яна пытала адтуль, цi замыкаць кватэру, цi ўжо так яе пакiдаць. Праз колькi секунд пасля яе слоў увесь дом страсянуўся. Бомба прабiла ўсе паверхi яго i разарвалася пры яго падмуроўцы. Ён i Гануся стаялi яшчэ блiжэй да дзвярэй свае кватэры, i гэта выратавала iх. У самой кватэры момантнай хваляй збiла Марыну з ног. Яна ўпала, нiчога не бачачы i мала што чуючы. Яна маўчала лежачы. Гануся з бацькам стаялi ў такiм месцы на ўсходах, дзе нiшто не кранулася. Дзе была нiжэйшая пляцоўка гэтых усходаў, рушылася сцяна. Яна рассыпалася на цэглы i кавалкi вапны i пацягла за сабою Надзею. Надзея ўпала на двор i апынулася пад сподам рассыпанай сцяны. Ён знайшоў Марыну i падняў яе. На двары таго дома расла старая iгруша. Ён пасадзiў Марыну пад тым дрэвам i кiнуўся адразу ратаваць Надзею. Разам з Ганнай яны пачалi раскiдаць цэглу. Набеглi людзi i разабралi цэглу так, што пачулi Надзеiн голас. Яна стагнала i клiкала яго. Ужо вiдно стала яе адзенне. Ужо ён спусцiў у гэты каменны цяжар руку i дакрануўся да яе. Ён чуў яе голас з гэтай каменнай магiлы. Ён прыпаў тварам да вузкага правалу памiж цэгламi, каб сказаць ёй слова. I ў гэты момант усё ўздрыганулася, i чорны дым з рухавым агнём напоўнiў сабою свет. Звыш сотнi немцаў зноў ляцела над Менскам. Ён усхапiўся i ўбачыў, што над яго галавой калываецца чатырохпавярховая сцяна: суседнi дом раскалоўся, гарыць i рушыцца. Ён убачыў, што Гануся бяжыць да Марыны, i яго дзiвiла, што Марына сядзiць нерухома на тым жа месцы, нейк дзiўна прыўзняўшы ўгару твар. Яго выратавала тое, што ён у гэты момант пабег да Марыны. Расколаны i ахоплены агнём дом упаў i пахаваў пад сабою Надзеiну магiлу. Цяпер Надзеiна магiла стала аграмаднай. Яна ўся палала агнём. I ўсюды ўсё гарэла. Ён абняў рукой Марыну i павёў яе з вогненнага мора.

- Гэта пажар? - сказала Марына.

- А хiба ж ты не бачыш? - адказаў ён.

- Не, не бачу, - сказала яна, i ён акамянеў ад жаху: толькi цяпер ён дайшоў да свядомасцi таго, што Марына стала сляпая. Сам з настроем як у магiле ён азiрнуўся туды, дзе ў каменнай магiле гарэла яго Надзея. Здаецца, агонь пачынаў абнiмаць увесь горад. Надзеiна магiла была высокiм слупам агню i дыму. Надзея тлела ў агнi, скованая каменнем, не могучы паварушыцца, каб хоць адвярнуць твар ад пякельнай пакуты. Прыцiснуўшы да сябе Марыну, бадай-што несучы яе, ён выйшаў на вулiцу i да самай ночы пiльнаваў вогненную Надзеiну магiлу. "Божа, - шапталi яго губы, - няхай бы ты быў i iснаваў i зрабiў бы так, каб яна пад агнём даўно ўжо была нежывая". Сам быццам напоўнены агнём, ён вывеў Марыну на Чэрвеньскi гасцiнец. I толькi тады заўважыў, што Гануся iдзе поплеч яго. Усю ноч неба над iмi было вогненнае. Менск не патух i да дня. Менскi пажар толькi зблекнуў пад сонцам. Многа дзён яны ўсё iшлi i iшлi. Гэта было шчасце, што Марына магла трымацца на нагах. Патаемныя яго iмкненнi вялi яго ў родны дом, дзе ён радзiўся i вырас. Дзён праз два хады ён пачаў многа гаварыць з iмi абедзвюма. Гэта была прага разважыць сваю скруху i не паддацца гiбелi. На трэцюю ноч яны яшчэ бачылi водсветы менскага пажару. Пад сярэдзiну другой палавiны лiпеня яны дабрылi да таго прывабнага месца, якое завецца "родны дом". Замок вiсеў на дзвярах. Значыцца, Вера тут не была. Усе ўтраiх яны ледзьве трымалiся на нагах. Ён адарваў замок з прабоем. I ўжо назаўтра яму стала ясна, што тут падарожжа яго не канчаецца. Стала вядома, што па шашы гэтую мясцовасць ужо мiнулi нямецкiя танкi. Але Марына ўжо больш не магла iсцi. Яна ўжо нават устаць не магла. У сенцах быў тапчан, i на iм зрабiлi Марыне пасцель. Яна паглыбiлася ў маўчанне, а Гануся з бацькам рыхтавалi на зiму яду з чужых, пакiненых людзьмi агародаў. Праз колькi дзён прайшлi тут нямецкiя часцi i забралi ўсё ў людзей. Вяскоўцы спрабавалi не даваць немцам свайго дабра. Немцы з двух канцоў запалiлi сяло, i такiм парадкам гэтая хата асталася адна поблiзу вялiкага пажарышча. Людзi разбрылiся. Мiкалай жа Сямага астаўся чакаць свайго прасвятлення. Марына ляжала слабая восень i зiму, а да вясны пачала хадзiць па двары, i ў яе вачах пачалi вырысоўвацца абрысы таго, што было перад ею. Яна пачынала бачыць. Хоць гэта было далёка ад таго, каб бачыць свет, але надзея ўзрадавала iх усiх. Вясна дае чалавеку сiлы. Можа за лета Марына так стане на ногi, што льга будзе рушыць далей куды ў дарогу. Гэтае чаканне трымалася на надзеi. Было падобна, што Марына зусiм робiцца здаровая. Скора ўжо! Скора ў тую дарогу! Другая восень прынесла Марыне новыя сiлы, а Мiкалаю Сямагу новыя надзеi. I зрок яе палепшыўся. Зiма, вясна, лета i новая восень. У пачатку гэтай восенi тут з'явiўся новы чалавек, у нейкай старадаўняй сялянскай адзежы. Ён быў яшчэ малады, i доўга яны гаварылi з Сямагам, пакуль не ўбачылi, што iм няма чаго таiцца адзiн аднаго, а хiба адно трэба абняцца i пацалавацца. Незнаёмы сказаў:

- Я чэх Эдуард Новак, доктар з Пражскай ваколiцы. Мой бацька, калi ўмiраў, сказаў мне: памятай, што некалькi блiжэйшых да нас пакаленняў чэхаў будуць жыць дзеля таго, каб Чэхiя асталася навек свабоднай. Мой бацька памёр за два гады да таго, калi немец каваным ботам стаў нам на горла. Я памятаю свайго бацьку i шаную яго. Немцы мабiлiзавалi мяне ў сваю армiю. Я ўцёк i туляюся, выпрасiўшы сабе ў чалавека пад Слонiмам адзежу.

Эдуард Новак тут i астаўся, таксама чакаць будучынi. Самым галоўным яго клопатам стала Марына. Ён раiў ёй i лекi: спакой, цiшыню i сон. Пад канец той восенi нейкi, можа нават i заблудны цi збiты з тропу немец скiнуў дзесьцi тут свой груз бомбаў. У чыстым полi i сярод дня. Аддалены грукат дайшоў да вушэй Марыны, i яна змянiлася з твару. Вельмi можа быць, што ў яе падсвядомасцi пачалi ўзнiкаць карцiны перажытага. Яна ўпала ў адчай i смутак, i хвароба яе як бы адкiнулася. I найвялiкшае гора было тое, што яна зноў пакiнула бачыць. Эдуард Новак не адыходзiў ад яе. Ён хадзiў сам у блiзкае Залессе, дзе жылi ў зямлянках людзi, i даставаў там Марыне хлеб. Ён жа ёй зрабiў i труну, i гэта бачылi тыя ўчатырох, калi толькi што з'явiлiся сюды. Калi Марына ляжала ўжо нежывая, Эдуард Новак стаў на каленi, пацалаваў ёй ногi i сказаў, душачыся горам:

- Няхай жыве Чэхiя! А я да старасцi цябе памятаць буду.

Гэты самы чэх i кiраваў цяпер, у гэты познi вечар, усю сваю ўвагу на студэнта Ўладзiмера Ярмалiцкага. Калi Мiкалай Сямага скончыў шаптаць студэнту пра сябе, чэх стаў над студэнтам i, крывячы вочы на печ, дзе калываўся немец з апухлым тварам, сказаў, горача i як бы тонам важнага паведамлення:

- Калi Марына памерла, мне цяжка было на цэлы той дзень астацца пры маёй надзеi на мой зварот на бацькаўшчыну. Я хачу сёння саснiць Марыну, а табе жадаю саснiць тваю мацi ў родным доме.

- А я ўжо снiла Марыну, - абазвалася нечакана Гануся, i на яе голас азiрнулiся ўсе. А яна абвяла кожнага з iх вачыма, i выраз яе твару быў такi, быццам яна хацела сказаць: "Якое было б шчасце, каб вы ведалi, як мне цяжка жыць! А калi i лепш стане, то нiводная ж з нябожчыц з мёртвых не ўстане". Пячаць вялiкага смутку ляжала на яе твары. Выраз яе твару быццам прыгнятаў увесь свет.

- Як густа зоры ў небе сталi! Усё неба ў зорах! - раптам сказаў студэнт i прыўзняўся на локцi. Вочы яго кiравалiся ў акно, за якiм была зорная ноч i сiлуэт вялiкага дрэва.

- Млечны Шлях! - моцна сказала Гануся, павярнуўшыся да акна. - За дзень да вайны, калi мы яшчэ i не думалi, што яна будзе, мы з Марынай цэлую ноч прастаялi на балконе i глядзелi на Млечны Шлях. Гэтая зорная дарога так вабiла кудысьцi нас! Мы тады з Марынай маўчалi-маўчалi...

- Нашто мне зоры, калi iх не бачыць Марына! - бурна сказаў Мiкалай Сямага i сцiснуў зубамi нiжнюю губу.

- Божа, якое зорнае неба бывае ў Чэхii, - не менш бурна сказаў Эдуард Новак i застыў перад акном. Студэнт, як уражаны доўгачаканай радасцю, не адрываючыся, глядзеў у зоры. Ён перарваў маўчанне ўзбуджаным шэптам:

- Уночы пасля дажджу, калi мокрая кара шасцi вязаў пахла на ўвесь свет, заўсёды ясныя былi зоры.

- Калi я быў малы, над Бранчыцкiм маёнткам заўсёды ясны быў Млечны Шлях, - сказаў той, што так перамёрз быў у летнiм пiнжаку.

Пачалося маўчанне. Усе як ёсць маўчалi i кiравалiся тварам i вачыма ў неабдымны свет прасторы, сярод якога стаяла гэтая хата. Адзiн толькi немец з апухлым тварам нешта ўсё шморгаў нагамi аб печ. Калi Гануся зiрнула на яго, то ўбачыла, што ён стараецца злезцi з печы. Нарэшце ён нейк няспрытна саскочыў з яе i, прыклыбаўшы да акна, прыпаў iлбом да халоднай шыбы. З тым сваiм ранейшым жудасным акцэнтам, ломячы расейскiя словы, ён прагаварыў:

- У мяне дома ёсць пятнаццацiгодняя Гертруда. Яна любiць глядзець на зоры.

I раптам адбылося нечаканае. Гануся аж уздрыганулася. Апухлы свой твар ён наблiзiў да Ганусiных вачэй i пачаў гаварыць. Чамусьцi гэта было падобна, што ён хоча сваiм страшным хрыпатым голасам праспяваць тое, што хацеў сказаць.

- Дзяўчына, галубка!.. ("Галубка" ён выгаворваў "калюбка".) Калюбка, паслухай мяне. Я чую свой канец. Я не вытрымаю да канца. Усё ўжо скончана, Божа, ратуй мяне. Калюбка! Ты маладая, ты яшчэ малая. Мне здаецца, што я даўно ведаў, што ты ёсць на свеце. (Яна сядзела збянтэжаная.) Каб ты ведала мой смутак, калюбка! Мая Гертруда паўстае перада мной, калi я гляджу на цябе. Яна ў тваiх гадах. (Ён раптам змянiў тон просьбы на апавяданне.) Гертрудзе цяпер пятнаццаць год. Яна радзiлася, калi я чуў ужо блiзасць старасцi. Гэта ад другое мае жонкi. (Зноў тон яго змянiўся. Гэта быў смутак страшны сваей пячаццю на яго апухлым твары.) Калюбка! У цябе маладая душа. Думай пра сваю мацi, бо гэта самае дарагое, што ёсць у чалавека. Думай пра яе i пашкадуй мяне. Прасi бацьку свайго i сама будзь такая, каб з ласкай абысцiся са мною. Каб я быў тут як з сваiмi, гэта здыме з мяне хваробу. Я ўвесь калачуся ад слабасцi. Голад парваў у мяне ўсё ўсярэдзiне, i холад прайшоў навылёт праз мяне. Можа каб былi пры мне блiзкiя людзi, можа мне яшчэ i не суджана памерцi. I яшчэ можа доўга мне жыць суджана. Я яшчэ не стары. Я на чужой зямлi i сам не ведаю дзе. Наша часць уся лягла касцьмi, i я ратаваўся ў тыл. Я думаў, што дабрыду да Германii. Тое, што мяне палiчылi б дэзерцiрам i судзiлi б, здавалася мне глупствам перад тым, што я ўбачу Гертруду. Я баяўся людзей. Я галодны i ў холадзе бадзяўся, як няшчаснае стварэнне. I цяпер бачу, што нiкуды я не дайду, а ўпаду на дарозе i кончуся. Калi праз якi-небудзь цуд я дабрыду яшчэ да Германii, Гертруда напiша табе, а ты напiшы ёй. Вы будзеце сёстрамi навекi. Калюбка! Я ледзьве жыву. Запытаешся ў сваёй мацi, i яна пахвалiць цябе, калi ты будзеш Гертрудзе сястра, а мне выратавальнiца.

Уражаная i збянтэжаная, Гануся ўстала i адступiла два крокi.

- Як жа я скажу ўсё гэта сваей мацi, калi яе немцы спалiлi ў Менску! крыкнула Гануся, i голас яе перарваўся.

- Гэта не немцы зрабiлi, - абазваўся адразу з печы таўсматы. - Гэта Гiтлер, Гiтлер вiнават.

- У Марыны адабраў жыццё не Гiтлер, а той лётчык, якога Гiтлер паслаў. Нешта занадта шчыра гэты лётчык стараўся! - панура i як бы з развагаю сказаў Мiкалай Сямага.

Гануся лягла на лаве, паклала галаву на бацькавы каленi i ўздрыганулася: яна душыла свой плач.

- Нам трэба пакiнуць гэтае месца, - цiха сказаў ёй бацька. - Я што-небудзь прыдумаю. Тут можна не вытрымаць.

- Пойдзем на Случчыну, да мае мацi. Там можа няма такой адзiноты. Там такi прытульны ў нас дом.

- Я яшчэ паспрабую шукаць Веру, сваю сястру.

Таўсматы дзiка азiрнуўся па хаце i сеў, звесiўшы з печы ногi. Ён як бы выглядаў чаго цi высочваў што. Той, з апухлым тварам, нейкi час глядзеў на яго i, як бы перамогшы сваю ранейшую ўстрывожанасць, зноў падышоў да Ганусi.

- Мне трэба вылежаць маю хваробу. Я сам ад сваiх хаваюся. Я сваю часць пакiнуў. Я галаву хачу ратаваць... Я быў на вашай зямлi ў тую вайну. Мы канчалi вайну пацалункам. Я быў тады малады. Тры гады я гнiў у акопах. Вашы салдаты выбеглi з сваiх акопаў. Мы выбеглi з сваiх акопаў. Мы абнялiся i сказалi адзiн аднаму "брат". Я прыйшоў быў з вайны дадому. Я быў малады. Я гуляў сваё вяселле. У мяне было няшчасце. У мяне памерла жонка. Я другi раз ажанiўся. Гертруда мая ад другое жонкi. Над маiм домам у Германii гэты самы стаiць Млечны Шлях, што i над вашым домам. (Раптам ён узвысiў голас.) Вы ў сваiм доме. Не пакiньце мяне! Дайце мне стаць ад хваробы i змучанасцi на ногi. Я тады сам знайду сваю дарогу. Калюбка!

Нiхто не абзываўся, i панавала цiшыня. Немец выварочваў сваю душу далей:

- Падыходзiць мая старасць. Мяне мабiлiзавалi не спачатку вайны. Тры месяцы таму назад дывiзiя наша была разбiта да канца. Мы беглi хто як мог. Пагiбель гналася за намi. Мы пайшлi па два, па тры, каб нас не баялiся людзi. Дык тады сяляне пачалi паляваць нас нават не зброяй, а вiламi i каламi. Мы ўдвух выйшлi ў такую мясцовасць, дзе ўсё было папалена. Мы цяглiся ў пустынi. Другi, што быў са мной, - гэта камандзiр майго палка. Мы начавалi ў ямах пад дажджамi, i я кожную ноч плакаў аб сваiм доме. Мы елi траву. Камандзiр палка маладзейшы, а я ледзьве цягнуўся. Мы згаварылiся iсцi па адным. Мы бачылi, што нас i свае расстраляюць, як дызерцiраў, i сяляне заб'юць. А над адным можа якая добрая душа злiтуецца. Мы яшчэ некалькi дзён бадзялiся ў адзiноце. Усюды пажарышчы i пустыня. Цi мы дзе поблiзу адзiн ля аднаго брадзiлi, цi далёка разышлiся, я не ведаў. Я быў адзiн. Маё цела за гэтыя месяцы вымерзла навылёт. Я прыцiснуўся лбом да дрэва ў чыстым полi i шаптаў iмя Гертруды. I раптам пачуў бычыны голас. Я ведаў, што не саўладаю з iм адзiн. Але мяне павяло ў той бок. На паўдарозе я ўбачыў яго. (Ён падняў твар у бок студэнта.) I ён iшоў туды. I ён ледзьве ногi цягнуў. Калi мы падышлi да быка, там я ўбачыў майго палкавога камандзiра. Вось гэты. (Ён паказаў на таўсматага.) Калюбка. Цi чуеш ты аб маiх пакутах?

- Так, так, цi чуеш ты аб нашых пакутах? - як бы механiчна абазваўся таўсматы.

- Вы цяпер выстаўляеце напаказ свае пакуты?! - абазваўся студэнт. Чаму ж вы ў палон на полi бою не пайшлi, а на захад павалаклiся?

- Нямецкiя свiннi! - гукнуў той, што быў у летнiм пiнжаку.

Таўсматы раптам абвяў, i новая рыса з'явiлася на яго твары. Гэтай рысай ён стаў падобны да таго, з апухлым тварам, што нядаўна выспавядаўся перад Ганусяй. Здавалася, што i гэты зараз стане ў паставу просьбы i споведзi. Ён схiлiўся перад Мiкалаем Сямагам i сказаў:

- Дазволiце запалiць у печы i зварыць мяса? Голад мучыць, i мяса сапсуецца.

Мiкалай Сямага кiўнуў галавой. Той жа, што ў летнiм пiнжаку, адразу рынуўся з хаты i прынёс бярэмя дроў. Як вiдаць, ён даўно ўжо думаў аб вараным мясе. Неўзабаве ў печы запалаў агонь, i рухавы водсвет яго лiнуўся ў вокны. Вада ў чыгунах пачынала ўжо кiпець, як на двары выбухнуў раптам траскучы стук грузавiкоў. Дух маўклiвай трывогi як бы прайшоў па хаце. Можа прайшло яшчэ тры хвiлiны, як загрукалi ў дзверы. Сямага пайшоў адчыняць сенцы i ўвёў у хату шасцярых немцаў. Сярэднiх чыноў афiцэр увайшоў самы заднi.

- Хто тут жыве? - сказаў ён па-расейску.

- Людзi, - адказаў Сямага.

- Здаць зараз жа зброю!

- Зброi тут няма.

- А партызаны?

- Няма нiякiх партызан.

- Хто гаспадар?

- Я, - сказаў Сямага.

- А яна?

- Мая дачка.

- А ты хто? - афiцэр паказаў пальцам на студэнта.

Таўсматы раптам заварушыўся i сказаў па-нямецку:

- Расейскi салдат ён, уцякае з Германii, з палону.

Сямага ўздрыгануўся. Студэнт хацеў прыўзняцца.

- Ляжаць! - крыкнуў афiцэр.

- А ты хто? - крыкнуў афiцэр, зiрнуўшы на Эдуарда Новака.

- Чэх! Уцякае з германскай армii, - крыкнуў таўсматы.

Новак пачаў кiдаць па хаце вострым позiркам.

- Не варушыцца! - скамандаваў афiцэр. - Маўчаць i не варушыцца!.. Усiм!.. А ты хто? - павярнуўся ён да таўсматага.

- Я германскi афiцэр. Палкоўнiк. Унь мой салдат. (Ён паказаў на таго, з апухлым тварам.) Разам з iм мы ўцякаем з партызанскага палону.

- Так. Так, - сказаў апухлы i, перамагаючы боль дзесьцi ў целе, стаў роўна па-салдацку. З iм у адзiн момант адбылася вялiкая змена. Твар яго паспакайнеў. Калi ён нядаўна спавядаўся перад Ганусяй, ён увесь быў напоўнен прагай да ратунку. Страшная пячаць гэтай прагi была тады на яго твары. Цяпер можна было падумаць, што свой ратунак ён ужо знайшоў.

- А што за чалавек гаспадар?

- Схiлен быць партызанам, - тонам суддзi сказаў таўсматы. - З кiм маю шчасце гаварыць?

Афiцэр назваўся i сказаў, што з камандай салдат ехаў па шашы ў маёнтак, якiм цяпер уладае яго швагер з Брэслаўля. Яны зблудзiлi, трапiлi не на тую паваротку i ўбачылi, як свяцiлiся вокны гэтай хаты. Таўсматы рвануў у паяснiцы нагавiц нiтку, дастаў з паяснiцы нейкi свой зложаны i згорнуты дакумент i падаў афiцэру. Афiцэр прачытаў i далiкатна скланiўся таўсматаму. Пяць салдат тым часам пiльнавалi, каб нiхто не варушыўся ў гэтай хаце.

- А гэты хто? - афiцэр кiўнуў на таго, што быў у летнiм пiнжаку.

Той раптам хiстануўся назад, як бы не ўстаяў на нагах.

- Хто ты такi?! - крыкнуў таўсматы. - Ты назваў мяне нямецкай свiннёй нядаўна? Чаго маўчыш?!

Тут апухлы падышоў да афiцэра. Хрыпатым голасам ён стараўся штосьцi растлумачыць:

- Партызаны забралi нас у палон. Нам пашанцавала ўцячы.

Ён гаварыў па-нямецку, i Сямага разумеў яго.

- Тут партызаны ёсць? - устрывожыўся афiцэр.

- О, далёка, - збянтэжыўся апухлы i адышоўся.

- Гавары, хто ты! - яшчэ крыкнуў афiцэр, сам устрывожаны i неспакойны.

Той апошнi, што яшчэ нi перад кiм не выспаведаўся i не сказаў, хто ён, угнуўся яшчэ больш у свой лёгкi пiнжак i сказаў голасам як з-пад зямлi:

- Я дзесяць год служыў Германii.

- Хто ты цяпер?!

- Я з фамiльнага свайго маёнтка пад Варшавай.

- Паляк?

- Паляк. Але быў яшчэ i тут маёнтак, куплены за грошы. Бранчычы. Мяне малога бацька прывозiў летам сюды з-пад Варшавы. Кожнае лета. (Слiна капала ў яго на грудзi.) Дзесяць год таму назад памёр мой бацька, а мне было дваццаць год. Я быў патрыёт свае дзяржавы. Я належаў да тых, што дбалi аб вялiкай Польшчы.

- Хто ты цяпер?! Цi няма ў цябе зброi?!

- Але мы бачылi, што ўрадавыя сферы нiчога не робяць, каб наша дзяржава пашырылася на ўсход. Да таго ж мае Бранчычы тут, у якiх я кожным летам у маленстве глядзеў на зоры. Млечны Шлях iшоў над самымi Бранчычамi.

- Зброя ў цябё ёсць?

- Няма.

- Куды iдзеш? Хто ты?

- Але зразумейце маю душу!

- Заўтра я павязу цябе з сабою, тады i раскажаш пра сваю душу.

- Мы дайшлi да думкi, што нам па дарозе з Германiяй. Германiя пачне вайну, i мы заўладаем тады ўсходам. Наша войска тады iшло б з Германiяй. Я паехаў вучыцца ў Германiю. Мы прызналi сваiм генiем Бэка. У першыя днi вайны нас спусцiлi тут з нямецкiх самалётаў. Мы рабiлi, што нам даручылi. Мы рыхтавалi паветра дзеля прыходу немцаў. Цяпер немцы мне далi дробную службу на прадуктовым складзе. Я ж быў дзеяч! Да таго ж здзек! Я дазнаўся, што пад Варшавай павешана мая сястра. У мяне стала цёмна ў вачах. Мяне выгналi з службы. Я бадзяюся i не маю дзе галаву схiлiць.

- Агледзьце яго, - сказаў афiцэр салдатам. Салдаты загадалi яму скiнуць пiнжак, але ён не спяшаўся. Яго пачалi абмацваць. Ён так абвяў, што, здавалася, ён нiчога не цямiць, што робiцца каля яго. Пасля яму загадалi сесцi i маўчаць. I ён сеў на падлогу i прыпёрся плячыма i галавой да сцяны.

- Трыццаць чалавек тут памесцiцца пераспаць да ранiцы? - сказаў афiцэр да Сямагi.

Той нейк як бы ўзрадаваўся, устаў з свайго месца i адказаў, паказваючы на "халодны пакой":

- Там можна на падлозе. Калi напалiць тут печ, то i там стане цёпла.

- Напалi печ, - сказаў афiцэр i сеў за стол.

- Уставай, - сказаў Сямага да студэнта, - тут яны вячэраць будуць. - I кiнуў яму яго адзежу. - Гануся, хадзем па дровы, напалiм печ.

I ён, i Гануся апранулiся, каб iсцi па дровы. Нешта вельмi многа яны нанасiлi тых дроў. Гануся выцягнула з печы чыгуны з гатовым мясам i ўсё падкiдала i падкiдала дровы. А бацька ўсё насiў iх з двара, i ўсё хадзiў за iм следам салдат. Нарэшце i Гануся зноў пачала насiць з бацькам дровы. Салдаты, чалавек трыццаць, увайшлi ў "халодны пакой" i ўмошчвалiся спаць на падлозе. "Халодны пакой" пачынаў рабiцца цёплы. Тут жа, каля печы, ужо не ўстояць было ад гарачынi. Варшавяк сядзеў усё на падлозе i раптам пачаў плакаць. Як малое дзiця, ён цёр кулакамi вочы i пачаў стукаць патылiцай аб сцяну. I нечакана ён сказаў да студэнта, якi сядзеў на падлозе пры другой сцяне, поплеч з Новакам:

- Вазьмi мяне з сабой на Случчыну.

- На якую Случчыну, што ты выдумаў? - трывожна абазваўся Ўладзiмер Ярмалiцкi.

- А ты ж казаў, што iдзеш да маткi i гаспадара хаты возьмеш з сабою.

- Калi я казаў, што ты брэшаш! - злосна абазваўся Ярмалiцкi.

- Вазьмi, прашу цябе! Я ведаю пра Слуцак. У тым баку i Бранчычы. Вазьмi мяне, прашу цябе.

Ён як ашалеў раптам. Губа яго адвiсла, i здавалася, ён у непрытомнасцi.

Афiцэр штосьцi еў за сталом, якi салдаты прынеслi з "халоднага пакоя". Афiцэр падняўся, зiрнуў на варшаўскага нешчаслiўца i сказаў салдату вывесцi яго ў сенцы, а з iм разам i Ярмалiцкага з Новакам i там вартаваць iх. Цяпер усё было так: у "халодным пакоi", у якiм цяпер было ўжо як мае быць цёпла (печ дыхала жарам, а дзверы ў пакой адчынiлi), спалi ўпокат на падлозе салдаты, адзiн пры адным. Тут афiцэр нешта жаваў за сталом i частаваў таўсматага, якi сядзеў з другога канца стала. Апухлы падцягнуў тапчан да печы i сядзеў на iм, кiваючыся ў бакi, i з пячаццю яснай надзеi на твары.

- Мне паехаць у Германiю, лячыцца i правiцца, - раптам сказаў ён.

У сенцах на перавернутай скрынi сядзелi: Ярмалiцкi, Новак i варшавяк i калацiлiся з холаду. Каля iх стаяў вартавы салдат. Мiкалай Сямага з Ганусяй насiлi дровы. Салдат пакiнуў ужо за iмi хадзiць. На двары стаяў на варце салдат, на самым ганку, а другi стаяў далей, пры машынах.

Гэты раз Сямага ўзяў толькi адно палена, цяжкае i з вострымi сукамi, кавалак сырой ялiны. Гануся з бярэмам дроў iшла за iм. Ён нешта замарудзеў каля дзвярэй у сенцах, зачыняючы iх. I рушыў да вартавога салдата. Пакуль той зрабiў першы рух, ён аглушыў яго сукамi па галаве. Удвух з Новакам яны падтрымалi яго, каб ён лёг, а не грымнуўся са стукам аб зямлю. Варшавяк усхапiўся i пачаў бiць сябе кулакамi ў грудзi. Штосьцi ён хацеў моцна сказаць цi крыкнуць, але заiкнуўся. Ярмалiцкi адным махам сцягнуў з Ганусiнай галавы хустку i разам з Новакам яны ўпхнулi хустку яму ў рот i рукi звязалi. Ён адразу паслухмяна сеў i як акамянеў. Сямага палез на гару, i ўсе за iм: першы Новак, пасля Ярмалiцкi i Гануся. Палавiна дошак з шчыта была знята. Знiмаў iх Новак Марыне на труну. Сямага абмацаў папацёмку вяроўку i завязаў яе канцом за крокву над застрэшшам. Усе яны спусцiлiся на двор з падлеснай стараны. Думка з'явiлася ў Сямагi адразу. Ён прыгледзеўся з-за вугла ў двор i прашаптаў:

- Спакойна. Вартавы на ганку стаiць. Падпалiць трэба.

- Я падпалю з сянец. Вы чакайце мяне на Марынiнай магiле, - прашаптала Гануся.

Сямага пацалаваў яе ў шчаку i даў ей запалкi. Яна пабралася назад па вяроўцы. Апынуўшыся ў сенцах, яна падперла калом хатнiя дзверы i ўзяла на засаўку сенечныя. Яна падпалiла трэскi, што асталiся ад таго, як Новак рабiў Марыне труну, i развязала варшавяку рукi. Як ачмурэлы ён стаяў i маўчаў. Яна пацягнула яго за сабой на гару, падпалiла кастрыцу i шапнула яму:

- Спускайся за мною.

Нейк бокам яна з'ехала на двор па вяроўцы. Яны яшчэ бачылi, як паволi спускаецца ён. У наступную секунду яны рушылi ў дарогу. Яны прайшлi паўз Марынiну магiлу i пайшлi лесам. Сямага дастаў з-пад трухлявага бервяна тую аўтаматычную зброю i набоi да яе, якую ён тымi днямi чысцiў, калi не знаходзiў сабе месца пасля пахавання Марыны.

- Гэта яшчэ ў першы месяц, калi я прыйшоў сюды, я знайшоў на шашы i не ўмею як з яе страляць, - сказаў ён да Ярмалiцкага.

Новак абмацаў зброю i панёс яе. Аддаляючыся ад узлесся ў глыбiню лясной сцежкi, Мiкалай Сямага колькi секунд прыглядаўся да чорнага сiлуэта роднага дома, якi дажываў апошнiя свае хвiлiны. Агню яшчэ не было. Яшчэ стаяла цiхая цемень. За лесам яны мiнулi зямлянкi, дзе тлела нуднае жытло некалькiх сем'яў. Ранiца застала iх далёка ад таго месца. Яны iшлi моўчкi, думаючы пра тое, як, адышоўшы з кiламетр ад зямлянак, яны ўбачылi былi за сабою зарава. Гэта быў момант, калi боль душы i смутак скалынулi Сямагу. Трэцiм днём яны дайшлi да другiх зямлянак, да якiх Сямага калiсьцi даходзiў, калi хадзiў шукаць людзей i добрых навiн. Там яны начавалi, там разжылiся на дарогу хлеба i там дачулiся, што хата згарэла, як свечка, i ў ёй пагарэлi бадай-што ўсе немцы. Толькi адзiн цi два выратавалiся. Праязджалi на матацыклах палiцаi i казалi. Гэтае падарожжа на пачатку зiмы навек асталося ў iх памяцi. Гануся ад хады i ветру паружавела; Ярмалiцкi разышоўся, i яму пачало здавацца, што немач пачала пакiдаць яго. Мiкалай Сямага думаў, што яго вылечыў добры яго настрой. Можа i так. На сто васемнаццатым кiламетры, дзе было скрыжаванне дарог i адкуль пачыналiся месцы, ужо знаёмыя Ўладзiмеру Ярмалiцкаму, яны ўсе аж жахнулiся ад нечаканага дзiва: на абмерзлай абочыне грунтавой каляiнiстай дарогi, якая за крокаў сто адсюль скрыжоўвалася з шашою, сядзелi: з апухлым тварам немец i варшаўскi нешчаслiвец. Яны ўдваiх угiналiся ў торбу i нешта елi з яе. Пухлiна з твару таго немца ўжо намнога сышла. Ён быў у лапцях i ватоўцы з аўчынным каўняром. Варшавяк быў у кажуху. Гануся пазнала гэты кажух: у яго быў апрануты той таўсматы. Гэтае спатканне было ў такой меры непрыемнае, як i нечаканае. Сямага, Новак, Ярмалiцкi i Гануся хацелi стараной абысцi нечаканых падарожных. Але варшавяк iх заўважыў, пазнаў i рушыў проста на iх. Як да свайго, ён кiнуўся за Ярмалiцкага:

- Яны ўсе пагарэлi! Але я яшчэ сабе кажух выхапiў, а гэтага апухлага я ў лесе спаткаў. А пасля мы машыну напаткалi i сюды прыехалi. Браточак. Гэты немец да мяне прычапiўся i не хоча адчапiцца. Куды я, туды i ён. Я iх ненавiджу. Я служыў iм дзесяць год, а яны мяне навек жабраком i бадзякам зрабiлi.

- Гэта ты думаў, што яны цябе зробяць князем ад Ломжы да Смаленска? сказаў з адчаем у голасе Сямага.

- Не, я да яго, - ён кiўнуў на Ярмалiцкага, - дай мне прытулак да канца вайны ў свае мацi. Пасля вайны я азалачу цябе. Я сумысля на Слуцак кiруюся. Але ён цягнецца за мной, гэты апухлы.

Ярмалiцкi нiчога не адказаў, i ўсе пайшлi ў дарогу. Калi праз крокаў сто Гануся азiрнулася, то ўбачыла, што тыя двое iдуць следам. Iх заўважалi ўсе астатнiя дзён пяць дарогi. Назiркам яны iшлi следам. Ярмалiцкi з кожным новым днём усё жвавеў. Цяпер ён пазнаваў ужо асобныя дрэвы i камянi пры дарозе. Ужо ён заводзiў усiх у знаёмыя хаты, дзе-небудзь наводдалек ад дарогi. Людзi яго пазнавалi. Ён стаў зусiм ясны вачыма i настроем. У яго калацiлася сэрца, калi ён сказаў, што дарога зараз пойдзе ўнiз i там вiдзён будзе родны дом i шэсць старых вязаў. Дарога сапраўды пайшла ўнiз. Сiняя iстужка далёкага лесу была перад iмi на блiзкiм даляглядзе. Дзень быў хмурны i мяккi. Намаразь раставала. Шэсць вязаў вiдны былi добра. У гэты час канца восенi i пачатку зiмы яны былi голыя. Але чаму яны такiя чорныя i як бы без голля? Ярмалiцкi шпарка iшоў i не адрываў ад iх вачэй. Гануся, Новак i Сямага iшлi за iм, i няпэўнае чаканне iх стала трывожным. Ярмалiцкi раптам стаў прыглядацца да старых вязаў, i жвавасць пакiнула яго. Моўчкi i не гледзячы ў вочы сваiм спадарожнiкам, ён падвёў усiх да вязаў. Вязы былi без голля i знiзу даверху абсмаленыя. Адлежная намаразь цякла па абвугленай кары тонкiмi струменямi i ападала кроплямi. Ярмалiцкi сцямнеў тварам i сказаў:

- Мокры вугаль нiчым не пахне... Унь мой дом. - I паказаў на кучу асмалкаў, крыху наводдалек ад вязаў. Асмалкi i попел былi i ля самых дрэў. Нейкая рэч на зямлi за асмалкамi, там, дзе была не прыцярушаная яшчэ снегам дарога, узяла на сябе яго ўвагу. Як аслупянелы ён стаў над ею. Гэта быў кавалак дошкi з вяроўкаю i надпiс на iм: "Я, Галена Ярмалiцкая, павешана законнаю нямецкаю ўладаю за тое, што не хацела сказаць, дзе мой сын". Гэта з яе шыi! Вяроўка! Дошка!.. Уладзiмер Ярмалiцкi прыцiснуўся лбом да абвугленай кары блiжэйшага вяза i ўвесь страсянуўся. Нi Новак, нi Мiкалай Сямага з Ганусяй не абазвалiся i словам. Яны стаялi як анямелыя. Толькi Гануся падышла да яго i пачала кiдаць вачыма ў бакi.

Павольныя крокi чулiся дзесьцi вельмi блiзка. У цiшынi мокрага дня i пустога месца яны былi як нечаканая трывога. Усе, i Ўладзiмер Ярмалiцкi, паднялi твары i ўбачылi, як паволi падблiжалiся сюды двое. Першы iшоў той самы, у якога раней быў апухлы твар. З твару яго пухлiна ўжо сышла зусiм. У лапцях i ватоўцы з аўчынным каўняром, ён трымаў пад пахаю напакаваную нечым торбу i ўсё iшоў, проста i роўна. За iм на крок iшоў варшаўскi нешчаслiвец у кажуху. Немец падняў адну руку, а другая трымала торбу. Здавалася, што ён хоча аддаць прывiтальны салют. Уладзiмер Ярмалiцкi хапiў з рук Эдуарда Новака зброю, шпаркiм рухам ускiнуў яе i стрэлiў. Немец упаў тварам у асмалкi i не паварушыўся. Варшаўскi нешчаслiвец пабег на ўсе сiлы i доўга вiдзён быў, пакуль не згiнуў дзесьцi за ўзгорыстым гарбом дарогi.

Гануся, Ярмалiцкi, Новак i Сямага шпарка пайшлi з гэтага месца, поўныя расчаравання, смутку i маўклiвасцi. Як дайшлi яны да Асiпавiцкiх лясоў, як асталiся там назусiм у партызанах, як Сямага знайшоў там свайго швагра i сястру Веру - гэта асталося ў iх душах навек. На Ганусiным твары з'явiлася новая рыса. Мiкалаю Сямагу яна нейкiм чынам нагадвала бляск вачэй нябожчыцы Надзеi ў момант iх першага спаткання ўвосень тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятага года.

1944

Каментары

Друкуецца па аўтографе. Завершаны 12 студзеня 1944 года.

Упершыню публiкаваўся ў Зборы твораў у 8-i тамах (1972-1975). У дадзеным выданнi ўзнаўляюцца купюры, зробленыя цэнзурай па кан'юнктурных прычынах (у 6-м томе Збору твораў яны пазначаны шматкроп'ем).