«Сад у квеценi (на белорусском языке)»

Тарас Хадкевiч

Сад у квеценi

- Зноў наша Гануля выскаляе зубы з гэтым ветрагонам. Чуеш? - седзячы адвячоркам на лаўцы ля сваёй хаты з патухшай люлькай у руцэ, бурчаў Антось Грынюк. Словы яго былi адрасаваны жонцы, Прасеннi, што iшла з поўнымi вёдрамi ад калодзежа на агарод: якраз пара была палiваць градкi.

Параска паставiла вёдры на зямлю, змахнула ражком белай хусцiнкi кропелькi поту з маршчакаватага, пачарнелага ад сонца i гадоў твару, зрабiла выгляд, што слухае. Да частай бурклiвасцi старога яна прывыкла, але прапусцiць мiма вушэй яго словы аб дачцэ азначала б няўвагу, абыякавасць, а з-за гэтага Антось яшчэ больш разбурчаўся б.

За агародам i ўтульным садком Грынюкоў пачынаўся калгасны сад. Ён шырокiм паўколам ахiнаў вёску, як бы разбягаючыся роўнымi ланцужкамi беластвольных яблынь i iгруш далёка ў палi. Калi i ў маленькiм Антосевым садку ў гэтую пару вясны было надзвычай хораша - белапенная квецень аздобiла кожнае дрэўца, ахутаўшы iх мяккiм чароўным ззяннем, - дык у вялiкiм калгасным садзе бушавала сапраўднае мора квеценi. Нiбыта бялюткiя пышныя аблачынкi з ружовымi, аранжавымi, фiялетавымi адценнямi ў вечаровым сонцы апусцiлiся над зямлёй ды так i павiслi, ледзь-ледзь не дастаўшы долу.

Адтуль, з саду, далятала вясёлая гамана - то дзявочая прыпеўка, то выбух смеху, то пералiў звонкагалосага гармонiка. I ў гэтай гамане Антось распазнаваў голас сваёй дачкi Ганулi. Яна, канечне, там, але з кiм i каму з хлопцаў аддае перавагу, аб гэтым ён мог толькi здагадвацца.

- Чаго гэта цябе так турбуе? Каму ж i весялiцца ў такi час, як не моладзi! - праказала Параска, стараючыся захаваць вонкавы спакой.

Антось павёў махнатымi бровамi, у якiх быццам серабрылiся маленечкiя пялёсткi яблыневай квеценi, i сказаў з унутранай перакананасцю:

- Цi я супраць?.. Ды толькi Ганульчына кампанiя не падабаецца мне, вось што.

- Якая кампанiя?

- Ды гэты выскачка-аграном...

- Чым жа ён благi? Хлопец як хлопец.

- Не люблю яго - i ўсё! - нiбы адрэзаў Антось.

- Ат, - не вытрымала Параска. - Бубнiш от сабе i бубнiш ад няма чаго рабiць.

Яна падняла вёдры i, згорбiўшыся больш звычайнага, пацiху, каб не расплёскаць ваду, пайшла ў агарод.

"Ад няма чаго рабiць - от жа скажа!" - пакрыўджана падумаў Антось i доўга яшчэ глядзеў ёй услед, бачачы, як у вёдрах адбiваецца вадкiм золатам сонца на заходзе.

З-за яблыневай кiпенi тым часам данеслася задзiрлiвая песенька з фiльма, што на днях паказвалi ў клубе:

Кучаравая дзяўчынка,

Што абходзiш ты мяне?

Ды ўсё бокам, ды ўсё бокам,

I не глянеш на мяне.

Антось збiраўся ўжо схаваць люльку ў кiшэню i пайсцi дапамагчы жонцы палiваць градкi, але песенька нечакана навяла на роздум.

Цi ж ён вiнаваты, што неяк неўпрыкметку падкралася да яго немач? А быў жа i ён чалавек хоць куды. Бывала, нападзе кашаль або пачне пакалваць у грудзях - не зверне i ўвагi. "Ведама, куру зашмат, i тытунь заўжды крэпкi, лiха на яго. Не бяда - пройдзе". Яшчэ якi год назад без кiйка хадзiў, вёрст за трыццаць у дзень мог адмераць. А тут з дня на дзень ные i ломiць спiна, цяжка ў грудзях, падцягвае нагу. Доктар прыпiсвае ўсякiя парашкi i таблеткi, мiкстуру для расцiрання. Ды не надта верыцца ў iх сiлу. Не тыя гады. Нi парашкамi, нi расцiраннямi не вернеш ранейшага.

З-за гэтага ён не часта паяўляецца i ў калгасным садзе, добрая палавiна якога - справа яго рук i ўмельства. Часам зойдзе, цяжка накульгваючы, пастаiць ля якога-небудзь любiмага дрэва, - а такiх у яго шмат, - памацае галiнкi, пасумуе, уздыхне i, азiрнуўшыся вакол, крочыць дахаты. Аднавяскоўцы ведаюць яго даўнiя клопаты аб садзе, ды чамусьцi з нейкага часу не вельмi цiкавяцца, як ён пачувае сябе, чым жыве

Антось Грынюк, адно хiба што i можна пачуць у размовах:

- Астыў дзядзька Антось да сваёй любiмай справы. Супакоiўся, астыў...

Хiба ж астываюць да такога!.. Не ў адным здароўi тут справа. Летась прыслалi ў калгас маладога агранома з сельскагаспадарчай акадэмii. Нiшто сабе хлопец i з выгляду i па натуры. Замалады, праўда, з вецярком яшчэ ў галаве. Спачатку той ставiўся да Антося з павагай, раiўся з iм, а потым усё часцей - у спрэчку: "Не, Антось Iванавiч, гэта мы будзем рабiць не так, а гэтак. Я быў на практыцы ў Брылёўскiм саўгасе, дык там, ведаеце..." - i пачне чытаць цэлую лекцыю. Гэта яму, Антосю Грынюку, якi не канчаў нi тэхнiкумаў, нi акадэмiй, а вунь якi сад вырасцiў, на дзiва i на ўцеху людзям!

"Хлапчук, ветрагон... Ну i рабi як хочаш, а я сваё адпрацаваў", вырашыў Антось i, калi аграном пасля гэтага звяртаўся да яго за парадай, адказваў хмура, абыякава, абы адчапiцца. Але лёгка сказаць "рабi як хочаш", а на справе - сэрца балiць за кожнае дрэва, за кожны кусцiк у тым раскошным садзе. Там усе сцежкi праходжаны, усе закуткi агледжаны безлiч разоў i знаёмы, здаецца Антосю, кожная былiнка, краска, лiсцiк. Спытайся - ён табе без замiнкi скажа, якая яблыня i калi першая пачне асыпаць цвет... I не можа стары не сачыць хоць бы назiркам за тым, што там робiцца...

Звечарэла. Сонца зайшло, пакiнуўшы ярка-халоднае зарава. Адразу пацягнула аднекуль з поля такой свежасцю, што Антось здрыгануўся - востры халадок нiбы працяў ватоўку. "Праўду, вiдаць, гаварыла радыё: можна чакаць замаразкаў", - з неспакоем падумаў ён. У яго ў садку ўсё было падрыхтавана на гэты выпадак - ляжалi кучкi саломы з леташнiм лiсцем i гноем, толькi падпалiць бы ў час, калi тое здарыцца. А што ў вялiкiм садзе? Гануля казала, што i яны не забываюць пра магчымыя замаразкi. Але не так лёгка iм паверыць... У iх вунь што ў галаве - "i не глянеш на мяне" - вецер... Забудуцца на ўсё на свеце з-за пагулянак сваiх.

Вёска ажыла, як i заўсёды ў такi вячэрнi час. Тарахцелi калёсы, гаманiлi людзi, вяртаючыся з поля, рыпелi асверы над калодзежамi, рыкалi каровы, iдучы з пашы. З агарода выйшла Прасення, сустрэла сваю Чырвонку на вулiцы, загнала ў двор, вынесла пойла i пайшла за даёнкай. Антось устаў i пацiху пашкандыбаў у хату. Ён запальваў лямпу, што вiсела над сталом, калi прыбегла Гануля. Жвавая, стройная, у квяцiстай паркалёвай сукенцы i ў вышываным фартуху, яна як бы прынесла ў хату свежасць вечара i пахi садовай квеценi.

- Ну як ты, татка? - бесклапотна, звыкла, як i штодзень, калi прыходзiла з работы, спыталася яна.

- А што мне... З хаты ў двор ды з двара ў хату. Пасядзiш на сонцы ўдзень, яно як быццам i лягчэй. Не туды ўжо гляджу, блiжэй да зямлi хiлюся.

- Нешта ты зусiм размяк, - з ласкавым папрокам сказала Гануля. Зарана паддаўся немачы. Ды i сядзiш у адзiноце, сумна, вядома. Да нас у сад завiтаў бы як-небудзь, тут жа адзiн крок.

- От бо - адзiн крок, - перадражнiў яе бацька. - Чаго я не бачыў там? Вы i без мяне спраўляецеся. Чуў я, як з прыпеўкамi ды смяшынкамi сад даглядаеце.

- Стараемся, - не надаўшы значэння яго апошнiм словам, згадзiлася дачка, - хочам, каб добра было... Рыгор Якубавiч вось часта пытаецца пра цябе...

- Хто гэта? - Антось знаў, аб кiм iшла гаворка, але знарок прыкiнуўся, быццам не памятае такога.

- Аграном наш.

- А-а...

- Кажа: зайшоў бы, але дзядзька Антось штосьцi непрыязны да мяне, гаварыць не хоча. Недалюблiвае, вiдаць.

- Праўду кажа. Недалюблiваю.

- Завошта?

- За тое, што фанабэрыцца, нiбыта ўсё ведае. Матчына малако на губах не абсохла, а ўжо камандуе, як сталы. З акадэмii цi адкуль яшчэ там, падумаеш...

- Дарэмна ты, тата, - запярэчыла Гануля. - Чалавек ён старанны i сумленны. Так, скончыў акадэмiю, а гэта ж значыць што-небудзь! Ясна, нямала ведае i павучыць iншага можа... Ды зiрнуў бы ты, як у нас усё дагледжана ў садзе... Цвету сёлета, як нi ў адну вясну.

- Ладна ўжо... А вось цi ведаеце вы, што халадэча насоўваецца? Ударыць замаразак - i што з вашага догляду...

- А ў нас пасты на ноч ставяцца.

- Пасты-ы... Да ранiцы гулi ў клубе, а потым не разбудзiш. Хiба я не ведаю?

- Ах, дарэчы, - схамянулася Гануля, - мне якраз у клуб трэба збегаць... Павячэраю потым.

Яна зайшла ў другi пакой, выйшла адтуль у цёмным шоўкавым плаццi, наверх якога была надзета ярка-чырвоная, з белымi ўзорчыкамi вязаная кофтачка, пакруцiлася перад люстэркам i шмыганула праз сенцы на вулiцу.

- Бегай, бегай, дзеўчанё, - дабегаешся, - незычлiва праводзячы яе позiркам, уголас вымавiў Антось, хоць у душы адчуваў, што злавацца на дачку не было падставы.

- Ох i бурклiвы ты стаў, бацька, - папракнула яго Прасення, несучы з сенцаў гладыш свежага малака. - Усiм ты незадаволены, да ўсяго чапляешся. Цi ты хочаш, каб i Ганулька сядзела з табой i вохкала, слухаючы цябе? Няхай i пагуляе дзяўчына. Глядзiш - i зяць добры знойдзецца.

- А-а, знойдзецца якi-небудзь ветрагон на тваю галаву.

- Чаму на маю, а твая - дзе?

- Ат, - махнуў рукой Антось. - Давай вячэраць.

Яны моўчкi павячэралi, потым Прасення паслала старому пасцель i, калi ён раздзеўся i лёг, доўга i старанна расцiрала яму спiну. Скончыўшы, пайшла яшчэ завiхацца па гаспадарцы. У хаце стала цiха, чулася толькi шорганне ног Прасеннi, ды аднатонна цiкаў маятнiк гадзiннiка на сцяне. На гадзiннiку былi намаляваны яблынi ў квеценi, але як далёка было гэтаму малюнку да таго, што бачыў Антось у гэтыя днi ў садзе.

Цiшыня ўсталявалася i на двары. Да вокнаў тулiўся сiняваты змрок зорнага вечара. Вёска паволi засынала. Антосю ж не спалася. Неадчэпныя думкi адганялi сон. Здавалася, усё ўжо даўно i колькi разоў перадумана i ўзважана - i мiнулае i сённяшняе, а ўсё роўна...

Успамiналiся сыны - адзiн з iх, старэйшы, загiнуў на фронце. Вясной, у апошнi дзень вайны. Дзесьцi далёка, каля горада Прагi, ляжыць ён у братняй магiле. З'ездзiць бы як-небудзь да той магiлы, пакланiцца ёй, паплакаць ды пасадзiць яблыньку, нашу, кучаравую, пладаносную - хай бы цвiла кожнай вясной пышна, сонечна. Але шлях далёкi, не пад сiлу старому... Другi сын працуе ў горадзе, у яго свая сям'я, двое малых ружовашчокiх хлапчукоў. Ды нешта даўно ён не пiша...

Думалася i пра Ганулю, адзiную дачку, якая, нiбы ранняе сонейка, свяцiла цяпер у хаце. Два гады таму назад яна скончыла дзесяцiгодку, у iнстытут не паступiла i не надта шкадуе аб гэтым. Вясёлая, спрытная. Любiць працу ў садзе, у бацьку пайшла. Хто ўжо хто, а Антось ведае, што значыць любоў да яблыневай квеценi, да шэлесту лiсця, да глухiх удараў, калi падаюць долу выспелыя крутабокiя налiвы; гэта ж, як музыка!

У дрымоце яму здалося, што ён чуе гэтую музыку вырашчанага iм саду.

Сон змарыў знянацку, але як быццам на адзiн мiг. Штосьцi як бы штурханула Антося ў сэрца, падхапiла, i ён, не чуючы болю ў спiне, устаў i пачаў адзявацца. Са здзiўленнем пазiраў па акно, праз якое лiўся той жа сiнявы паўзмрок - вечар гэта цi свiтанне?.. Затым крадком заглянуў у Ганульчын пакой - ложак яе быў пусты. "Калi яна паспела ўстаць? Цi яшчэ не вярталася з клуба?" - прыгадаўшы ўчарашнюю размову, захваляваўся ён, схапiў кiёк i, асцярожна ступаючы, працiснуўся ў дзверы на двор.

- Куды ты, бацька? - ужо за парогам пачуў ён голас Прасеннi з-за печы.

- Я зараз, зараз... Спi.

- От жа неўтаймаваны!

"Так яно i ёсць: мароз!.. Ах, лiха ж на яго!" - увесь скалануўся Антось, удыхнуўшы сухое халоднае паветра. Каля плота на зазелянелым дзiрванчыку i дзе-нiдзе на градках у агародзе блiшчаў iней. Стаяла цiшыня, нi ветру, нi гуку - i была яна такая, быццам усё вакол застыла ў нябачна-празрыстых iльдзяных крышталiках. Антось, забыўшыся на спiну i на колiкi ў грудзях, часта-часта тыцкаючы кiйком у зямлю, подбегам скiраваў праз агарод у калгасны сад, i тут ноздры казытнуў пах дыму.

"Чакай, што ж тут такое?.." Свiтанне павольна зганяла ноч. У густа-сiняй смузе вырысоўвалiся, злiваючыся ў суцэльнае хвалiстае мора, белыя аблачынкi квеценi. Сiнява не зацьмявала iх, але - што дзiўна - яна гойдалася, разлiвалася струменнямi i струменьчыкамi, набываючы месцамi цьмяна-шэрае адценне, узнiмалася ўгору. "Дым, дым!" - ледзь не крыкнуў узрадавана Антось i цяпер заўважыў удалечынi памiж ствалоў дрэў слаба тлеючыя дымныя агеньчыкi i сям-там людскiя постацi каля iх. Увесь сад быў ахутан лёгкiм дымком, i пах яго здаўся Антосю надзвычай прыемным i слаўным, ажно слёзы навярнулiся на вачах.

Антось пайшоў па крайняй алеi, узяўшы кiрунак на блiжэйшы агеньчык. Свiтала ўсё больш, недзе далёка прасвечвалiся ружовыя водблiскi ранiшняй зары. Паветра стала мякчэйшае, iльдзяныя крышталiкi гаслi, раставалi. Насустрач з-за дрэў вынырнула двое: Гануля, адзетая так, як яе бачыў бацька ўвечары ("Няўжо яна i спаць не лажылася? Дзяжурыла ноч?"), i хлопец-аграном, рослы, хударлявы, у шэрым гарнiтуры. Абое, убачыўшы Антося, рэзка спынiлiся ў здзiўленнi.

- Татка, ты?! - першай азвалася Гануля i вопрамеццю кiнулася да яго.

- Я, а хто ж... - прабурчаў Антось.

- Ай-яй, застудзiшся яшчэ...

- Добрай ранiцы, Антось Iванавiч! - прывiтаўся аграном, i ў голасе яго, i ў выразе смуглявага светлавокага твару стары заўважыў мяккую прыхiльнасць да сябе. - Як вы думаеце, дзядзька Антось, уратуем мы ўраджай ад гэтага замаразку? Зiрнiце, цi ўсё мы правiльна зрабiлi?

- Малайцы... нiчога не скажаш... Не чакаў, не думаў, прызнацца, разгублена гаварыў Антось i раптам схамянуўся: - А-вой, а свой садок я i запамятаваў!..

- Хапае дыму i на ваш садок, мы з Гануляй глядзелi, - сказаў аграном.

- Праўда?

- Але, - пацвердзiла Гануля.

- Ну то тады пойдзем, Рыгор Якубавiч, паглядзiм, як i што ў вас, лагодна прамовiў Антось, паварачваючы з iмi ў гушчыню саду; яго самога здзiвiла, што крочыў ён лёгка, амаль не абапiраючыся на кiёк.

Iдучы i прыглядаючыся да ўсяго, ён усё ж падказаў, якiя вогнiшчы варта было б раскласцi далей ад саджанцаў, а якiя блiжэй. Сустрэўся позiркам з аграномам, i стала прыемна - той старанна прыслухоўваўся да яго. Яны iшлi насустрач сонцу, якое вось-вось павiнна было паявiцца над шырокiмi палямi, што раскiнулiся за калгасным садам. Пахла гарэлай саломай i лiсцем.

Каля старой антонаўкi, на якой маршчынiлася кара, Антось прымарудзiў крок. Мiжвольна прыгадаў, што Гануля ўсю ноч правяла з аграномам, якога ён зваў ветрагонам. А якi ж той, па сутнасцi, ветрагон? Хлопец сельгасакадэмiю скончыў. Справу сваю, вiдаць, ведае. Напэўна, i ён чуе музыку саду ў шэлесце лiсця i ў глухiх ударах вобземлю спелых налiваў.

Небасхiл на ўсходзе ярчэй i ярчэй набрыняў малiнавым сокам. Далёка ў прырэчных лугах пераклiкалiся салаўi. Але вось паблiзу крануў недзе i ўпусцiў долу кропельку расы зяблiк, яму адказала валасянка-завiрушка. Надыходзiў ранак.

Антосю чамусьцi падумалася, што калi гэтай ноччу замаразкi былi i там дзесьцi пад Прагай, над ракой з незнаёмай назвай Влтава, дык напэўна i тамашнiя маладыя выйшлi ратаваць сады. А сады, мабыць, там цвiтуць i над салдацкiмi магiламi.

- Фу-у, дымок вочы есць, - вiнавата прамовiў ён i, глянуўшы яшчэ раз на агранома i Ганулю, як бы папрасiў прабачэння: - Пара мне дахаты... Гаспадыня зараз сняданак прыгатуе, дык вы ўжо не затрымлiвайцеся.

I неяк не па сабе было Антосю ад таго, што iшоў ён усё ж сутулячыся i накульгваючы. У спiну яму ўжо бiлi першыя праменнi сонца i белапенная квецень садоў ледзь-ледзь п'янiла i навявала лёгкi смутак.

1961 г.