«Тры таварышы (на белорусском языке)»

Эрых Марыя Рэмарк

Тры таварышы

Раман

Пераклад: Уладзiмiр Папковiч

I

Неба, яшчэ не закопчанае дымам з фабрычнага камiна, было жоўтае, як латунь. Па-за дахамi фабрыкi яно гарэла асаблiва ярка. Вось-вось узыдзе сонца. Я зiрнуў на гадзiннiк. Яшчэ не было васьмi. Без чвэрцi.

Я адчынiў вароты i падрыхтаваў помпу бензакалонкi. У гэты час звычайна на запраўку ўжо пад'язджалi першыя машыны. Раптам я пачуў за спiнай хрыпаты крэкат, быццам пад зямлёй круцiлi заржавелы вiнт. Я спынiўся i прыслухаўся. Затым я вярнуўся праз двор да майстэрнi i асцярожна адчынiў дзверы. У паўзмроку памяшкання блукаў, хiстаючыся, прывiд. На iм была брудная, некалi белая, хустка, сiнi фартух, грубыя пантофлi. Гэты прывiд, якi размахваў венiкам, важыў не менш 90 кiлаграмаў. То была наша прыбiральшчыца Мацiльда Штос.

Я хвiлiнку пастаяў, пазiраючы на яе. З грацыяй бегемота яна сноўдалася памiж радыятарамi аўтамабiляў i глухiм голасам спявала песню пра вернага гусара. На стале каля акна стаялi дзве бутэлькi каньяку. Адна ўжо была амаль пустая. Учора ўвечары яна была яшчэ поўная. Я тады забыўся схаваць яе.

- Але... фраў Штос, - сказаў я.

Спеў абарваўся. Венiк упаў долу. Шчаслiвая ўсмешка пагасла. Цяпер я стаў прывiдам.

- Езус Хрыстус, - прамармытала Мацiльда i ўтаропiлася на мяне чырвонымi вачыма. - Так рана я вас не чакала...

- Разумею. Добра пайшло?

- Добра... але ж няёмка. - Яна выцерла губы. - Я аж аслупянела.

- Гэта вы ўжо занадта. Не аслупянела - ап'янела. У дым.

Яна ледзь стаяла на нагах. Яе вусны торгалiся, а вейкi хлопалi, як у старой савы. Але памалу яна прыходзiла да памяцi. Яна рашуча зрабiла крок наперад.

- Пан Локамп... чалавек - толькi ўсяго чалавек... спачатку я толькi панюхала... потым глытнула... у мяне ж у страўнiку заўсёды круцiць... ну, а потым... потым мяне, вiдаць, апанаваў д'ябал. Ды i нельга ж спакушаць бедную кабецiну, пакiдаючы навiдавоку пляшку.

Я застаў яе такую не ўпершыню. Кожнае ранiцы яна дзве гадзiны прыбiрала ў майстэрнi. Можна было колькi хочаш пакiнуць грошай - яна не кране. Але да гарэлкi яна была ласая, як кот да сала.

Я ўзяў бутэльку.

- Вядома, каньяк, што для клiентаў, вы не кранулi. А лепшы, ад пана Кёстэра, спажылi.

Усмешка кранула выветраныя рысы Мацiльды.

- Што праўда, то праўда. Ведаю смак. Але няўжо вы мяне выдадзiце, пан Локамп? Безабаронную ўдаву?

Я пахiтаў галавой.

- Сёння не выдам.

Яна адпусцiла падаткнутую спаднiцу.

- Тады я хуценька дам лататы. А то прыйдзе пан Кёстэр... божа лiтасцiвы!

Я падышоў да шафы i адчынiў.

- Мацiльда!

Яна хуценька прыкандыбала. Я падняў карычневую чатырохкантовую бутэльку.

Яна ўзмахнула рукамi, пратэстуючы.

- Гэта не я! Шчыра! Гэту я не чапала!

- Я ведаю, - сказаў я i налiў поўную чарку. - Пiлi калi-небудзь гэты?

- А няўжо ж! - Яна аблiзала вусны. - Ром! Вытрыманы ямайскi!

- Выдатна! Тады выпiце чарку.

- Я? - Яна адхiснулася. - Пан Локамп, гэта зашмат! Вы смалiце мяне гарачым жалезам. Старая Штос п'е, як злодзей, ваш каньяк, а вы частуеце яе яшчэ ромам. Вы святы, святы! Лепш памерцi, чым стрываць такое.

- Ну што ж... - сказаў я, робячы выгляд, што адстаўляю чарку.

- Ну добра! - Яна паспешлiва схапiла яе. - Нельга адмаўляцца ад дабра. Нават калi не разумееш, за што. На здароўе! Можа, у вас дзень нараджэння?

- Так, Мацiльда. Адгадала.

- Няўжо праўда? - Яна сцiснула мне руку i пачала трэсцi. - Вiншую ад усяго сэрца! Каб грошы не выводзiлiся! Пан Локамп, - яна выцерла вусны, - я так расчулена... за гэта абавязкова трэба кульнуць яшчэ адну. Я ж вас люблю, як сына.

- Цудоўна.

Я налiў ёй яшчэ адну чарку. Яна кульнула яе i ўдзячная пайшла з майстэрнi.

Я схаваў бутэлькi i сеў за стол. Слабае сонца свяцiла праз акно мне на рукi. Дзiўнае пачуццё, такi вось дзень нараджэння, нават калi не надаваць гэтаму вялiкага значэння. Трыццаць гадоў... а былi часы, калi мне здавалася, што не дажыву да дваццацi, такой вялiкай уяўлялася адлегласць. А потым...

Я дастаў з шуфляды лiсток паперы i пачаў падлiкi. Дзяцiнства, школа - гэты кавалак быў далёка, невядома дзе, як яго i не было. Сапраўднае жыццё пачалося толькi ў 1916 годзе. Я якраз стаў навабранцам, худым, даўгалыгiм, мне было васемнаццаць гадоў. Па камандзе вусатага унтэр-афiцэра я трэнiраваўся на пляцы за казармай падаць i ўставаць. Аднаго разу ўвечары да мяне ў казарму прыйшла мацi. Ёй давялося больш за гадзiну чакаць мяне - я не ўпакаваў як след свой рэчмяшок i быў пакараны тым, што мусiў у вольны час чысцiць салдацкiя прыбiральнi. Яна хацела дапамагчы мне, але ёй не дазволiлi. Яна заплакала, а я так змарыўся, што заснуў пры ёй.

1917 год. Фландрыя. Мiдэндорф i я купiлi ў шынку бутэльку чырвонага вiна. Мы хацелi пабаляваць. Але не ўдалося. Ранiчкай ангельцы адкрылi ўраганны агонь. Кёстэра паранiла ў полудзень, Маер i Дэтэр загiнулi пад вечар. А ўвечары, калi, здалося, настаў спакой i мы адкаркавалi бутэльку, газ запоўнiў акопы. Мы, праўда, паспелi надзець процiвагазы, ды процiвагаз Мiдэндорфа быў няспраўны. Калi ён спахапiўся, было ўжо запозна. Пакуль сарваў гэты i знайшоў новы, занадта шмат наглытаўся газу. З горла хлынула кроў. Ён памёр назаўтра ранiцай. Твар яго ззелянеў i счарнеў. Шыя ўся была падрапана - пазногцямi ён стараўся разарваць яе, каб ухапiць паветра.

1918 год. Гэта было ў шпiталi. Некалькi дзён назад прыбыў новы транспарт. Папяровыя бiнты. Цяжка параненыя. Увесь дзень туды-сюды сноўдалiся аперацыйныя каляскi. Часам яны вярталiся пустыя. Побач са мной ляжаў Ёзэф Штоль. Ён ужо быў без ног, але яшчэ не ведаў пра гэта. Убачыць было нельга, таму што коўдра накрывала замест ног драцяны каркас. Ён i не паверыў бы, бо адчуваў боль у ступаках. Уначы ў нашай палаце памерлi двое. Адзiн памiраў цяжка i доўга.

1919 год. Зноў дома. Рэвалюцыя. Голад. На вулiцы бясконцы пошчак кулямётаў. Салдаты супроць салдатаў. Таварышы супроць таварышаў.

1920 год. Путч. Застрэлены Карл Брэгер. Арыштаваныя Кёстэр i Ленц. Мая мацi ў бальнiцы. Рак у апошняй стадыi.

1921...

Я задумаўся. Я нiчога не памятаў. Год проста выпаў. У 1922-м я быў дарожным рабочым у Цюрынгii, у 1923-м загадваў рэкламай на гумавай фабрыцы. Гэта было ў час iнфляцыi. Я зарабляў дзвесце бiльёнаў марак у месяц. Зарплату выдавалi два разы на дзень, i пасля кожнай - паўгадзiны водпуску, каб можна было збегаць у крамы i нешта купiць, пакуль не з'явiўся новы курс даляра. Грошы трацiлi сваю цану ў два разы. А потым? Што было ў наступныя гады? Я паклаў аловак. Якi сэнс прыпамiнаць усё гэта? Я ўжо i не памятаў дакладна. Шмат што пераблыталася. Свой апошнi дзень нараджэння я спраўляў у кавярнi "Iнтэрнацыяналь". Тады я год працаваў тапёрам. Потым я зноў сустрэў Кёстэра i Ленца. А цяпер я сяджу тут у "Аўрама" - аўтарамонтнай майстэрнi Кёстэр i К°. К° - гэта Ленц i я, майстэрня ж належыць аднаму Кёстэру. Калiсьцi ён быў наш аднакашнiк, потым камандзiр роты, потым - лётчык, праз нейкi час - студэнт, затым - гоншчык. Нарэшце ён купiў гэтую будку. Спачатку далучыўся Ленц, якi некалькi гадоў басцяўся па Паўднёвай Амерыцы, потым - я.

Я дастаў з кiшэнi цыгарэту. Шчыра кажучы, я мог быць цалкам задаволены. Жылося мне нядрэнна, была праца i сiлы. Я не хутка стамляўся, быў, як кажуць, здаровы... I ўсё ж лепш было б не думаць вельмi шмат. Асаблiва вечарамi. Час ад часу нешта вярталася з былога i ўзiралася ў цябе мёртвымi вачыма. Але ад гэтага была гарэлка.

Знадворку зарыпелi вароты. Я парваў лiсток з датамi свайго жыцця i кiнуў у кош для папер. Дзверы iмклiва расчынiлiся. На парозе стаяў Готфрыд Ленц, высокi, хударлявы, з белай, як салома, чупрынай i носам, якi прызначаўся некаму iншаму.

- Робi! - зароў ён. - Стары абжора! Устань i падцягнiся! Твае начальнiкi будуць гаварыць з табой!

- О божа! - Я ўстаў. - А я думаў, вы забудзецеся! Пашкадуйце мяне, хлопцы!

- Бач ты, чаго захацеў! - Готфрыд паклаў на стол скрутак. Там зазвiнела. Услед за iм увайшоў Кёстэр. Ленц стаў перада мной.

- Робi, хто табе ранiцай сустрэўся першы?

Я падумаў.

- Старая кабецiна. Яна танцавала.

- Святы Майсей! Дрэнная прыкмета. Але яна адпавядае твайму гараскопу. Я ўчора склаў. Ты нарадзiўся пад знакам Стральца, ненадзейны, хiсткi, як трыснёг на ветры, на цябе ўздзейнiчаюць нейкiя падазроныя трыгоны Сатурна, а сёлета яшчэ i Юпiтэр. Ота i я, хто замяняе табе бацьку i мацi, перадаём табе штосьцi, каб абараняцца. Вазьмi гэты амулет! Праўнучка iнкаў аднойчы падаравала яго мне. У яе была блакiтная кроў, плоскаступнёвасць, вошы i дар прадбачання. "Беласкуры iншаземец, - сказала яна мне. - Яго насiлi каралi, у iм заключана сiла сонца, месяца i зямлi, не гаворачы пра iншыя малыя планеты. Дай мне за яго срэбны даляр на гарэлку - i насi сабе". Каб ланцужок шчасця не парваўся, я ўручаю яго табе. Ён будзе сцерагчы цябе i прагонiць варожага Юпiтэра.

Ён павесiў мне на шыю маленькую чорную фiгурку на тонкiм ланцужку.

- Вось! Гэта - супроць наслання зверху. А тут - супроць зямных бед: шэсць бутэлек рому ад Ота! Ром у два разы старэйшы за цябе.

Ён разгарнуў скрутак i выставiў бутэлькi на сонца. Яны зазiхацелi, як янтар.

- Цудоўнае вiдовiшча, - сказаў я. - Адкуль яны ў цябе, Ота?

Кёстэр усмiхнуўся.

- Заблытаная справа. Доўга расказваць. Ты лепш скажы, як сябе адчуваеш? На трыццаць?

Я махнуў рукой.

- На шаснаццаць i пяцьдзесят адначасова. Нiчога асаблiвага.

- I ты называеш гэта "нiчога асаблiвага"? - запярэчыў Ленц. - Лепей быць не можа. Ты ж такiм чынам уладна перамог час i жывеш два жыццi.

Кёстэр зiрнуў на мяне.

- Не чапай яго, Готфрыд, - сказаў ён потым. - Днi нараджэння моцна псуюць самаадчуванне. Асаблiва зранку. Ён яшчэ ачомаецца.

Ленц заплюшчыў вочы.

- Чым менш чалавек адчувае сябе, тым большая яму цана, Робi. Цi суцяшае гэта цябе хоць крышку?

- Не, - сказаў я. - Анi. Калi чалавек нечага варты, то ў такiм разе ён толькi помнiк самому сабе. А гэта, мне здаецца, цяжка i сумна.

- Яго пацягнула на фiласофiю, Ота, - сказаў Ленц. - Ён - не страчаны. Ён перажыў крызiсны момант. Нялёгкi момант дня нараджэння, калi ўглядаешся самому сабе ў зрэнкi i бачыш, якi ты бедалага. Цяпер можна спакойна брацца за справу i прашмараваць старому "кадзiлаку" вантробы.

Мы працавалi, пакуль не сцямнела. Потым памылiся i пераапранулiся. Ленц прагна зiрнуў на бутэлькi.

- Можа, скруцiм адной шыю?

- Няхай вырашае Робi, - сказаў Кёстэр. - Нядобра, Готфрыд, так нахабна вымагаць з iмянiннiка.

- Яшчэ горш марыць смагай тых, хто павiншаваў, - запярэчыў Ленц i адкаркаваў бутэльку.

Пах рому адразу запоўнiў майстэрню.

- Святы Майсей! - сказаў Готфрыд.

Мы ўсе прынюхалiся.

- Фантастычна, Ота. Трэба быць вялiкiм паэтам, каб знайсцi адпаведныя эпiтэты.

- Пiць у гэтай цёмнай будзе! Шкада пiтва! - вырашыў Ленц. - Ведаеце што? Мы паедзем адсюль, павячэраем, бутэльку возьмем з сабой. Вып'ем яе дзе-небудзь на волi!

- Блiскуча!

Мы адпiхнулi ўбок "кадзiлак", якi рамантавалi паполуднi. За iм стаяла дзiўная рэч на колах. Гэта была гоначная машына Ота Кёстэра, гонар майстэрнi.

Кёстэр у свой час набыў на аўкцыёне амаль задарма гэтую машыну - старую ламачыну з высокiм кузавам. Спецыялiсты, якiя бачылi яе тады, сцвярджалi, што гэта цiкавы экспанат для музея. Больвiз, гаспадар фабрыкi па пашыве жаночых палiто i гоншчык-аматар, параiў Ота перарабiць яе на швейную машынку. Але Кёстэра гэта не кранула. Ён разабраў машыну, як кiшэнны гадзiннiк, i корпаўся ў ёй некалькi месяцаў, бывала, аж да цёмнай ночы. Потым аднойчы ўвечары ён пад'ехаў на ёй да бара, у якiм мы звычайна бавiлi час. Больвiз ледзь не ўпаў ад смеху, убачыўшы яе зноў - так смешна яна выглядала. Жартам ён прапанаваў Ота заклад. Ён ставiў дзвесце марак супроць дваццацi, калi Кёстэр пагодзiцца на гонку з яго новым спартовым аўтамабiлем. Адлегласць - дзесяць кiламетраў, i ён дае Ота кiламетр форы. Кёстэр згадзiўся. Усе смяялiся. Чакалася незвычайная забава. Але Ота пайшоў яшчэ далей: ён адмовiўся ад форы i спакойна прапанаваў павысiць стаўку да тысячы марак супроць тысячы. Больвiз расчаравана спытаў, цi не адвезцi яго ў дом вар'ятаў. У адказ Кёстэр завёў матор. Абодва рванулi з месца. Больвiз праз паўгадзiны вярнуўся ў такiм дрэнным настроi, быццам пабачыў марскога змея. Ён моўчкi выпiсаў чэк, а потым - яшчэ адзiн. Ён хацеў адразу ж купiць машыну. Але Кёстэр пасмяяўся з яго. Ён не аддасць яе. Але наколькi бездакорная была машына ўсярэдзiне, настолькi непрыглядны быў яе знешнi выгляд. На кожны дзень мы паставiлi надзвычай старажытны кузаў - лак выцвiў, крылы пакарабацiлiся, верх адслужыў добры дзесятак год. Мы маглi падабраць нешта лепшае, але ў нас былi свае меркаваннi. Аўтамабiль зваўся "Карл". "Карл" - прывiд шашы.

"Карл", сапучы, цягнуўся па шашы.

- Ота, - сказаў я, - з'явiлася ахвяра.

Ззаду нецярплiва сiгналiў "б'юiк". Ён iмклiва даганяў нас. Неўзабаве насы зраўнялiся. Чалавек за рулём зняважлiва паглядзеў на нас. Яго позiрк зверху ўнiз абвёў нашага няўклюднага "Карла". Потым ён адвярнуўся i забыўся пра нас.

Праз некалькi секунд ён нечакана пераканаўся, што Карл усё яшчэ iдзе побач з iм. Ён усеўся крыху ямчэй, весела зiрнуў на нас i прыбавiў газу. Але "Карл" не здаўся. Як тэр'ер побач з догам, ён неадступна трымаўся каля блiскучага лакаматыва з нiкелю i лаку.

Чалавек мацней ухапiўся за руль. Ён яшчэ нi пра што не здагадваўся i кплiва скрывiў губы. Вiдаць было, што ён нам зараз пакажа, на што здольныя яго санi. Ён з такой сiлай цiскануў на газ, што выхлапная труба заспявала, як хор жаўрукоў над летнiм полем. Але - дарма. Ён не адарваўся ад нас. Як зачараваны, агiдны i непрыглядны "Карл" тулiўся да яго. Чалавек здзiўлена вылупiўся на нас. Ён не мог зразумець, як гэта пры хуткасцi звыш ста кiламетраў старая скрынка нiяк не адстае ад яго. Ён з недаверам зiрнуў на спiдометр, цi не сапсаваўся. Потым нацiснуў да канца.

Машыны iмчалiся ўпоравень па доўгай роўнай шашы. Праз некалькi метраў насустрач з шумам з'явiўся грузавiк. "Б'юiк" павiнен быў адстаць, каб даць дарогi. Як толькi ён параўняўся з "Карлам", паказалася пахавальная машына са стужкамi ад вянкоў, якiя развявалiся. Яму зноў прыйшлося ўступiць. Потым далягляд стаў вольны.

Чалавек за рулём тым часам страцiў увесь свой форс; ён прыгорбiўся злосны, вусны сцiснутыя - яго захапiў азарт гоншчыка, i раптам гонар яго жыцця трапiў у залежнасць ад таго, цi адарвецца ён - любой цаной - ад шчанюка побач.

Мы ж, наадварот, сядзелi з абыякавымi тварамi. "Б'юiка" для нас не iснавала. Кёстэр спакойна глядзеў на дарогу, я, сумуючы, пазiраў на бакi, а Ленц, хоць i сцяты ў камяк, дастаў газету i рабiў выгляд, што яму няма нiчога важнейшага за чытанне.

Праз некалькi хвiлiн Кёстэр падмiргнуў нам. "Карл" неўпрыкмет збавiў хуткасць, i "б'юiк" памалу пачаў вырывацца наперад. Яго шырокiя блiшчастыя крылы прамiльгнулi мiма нас. З выхлапной трубы нам у твар грымнуў сiнi дым. Паступова ён адарваўся ад нас метраў на дваццаць - i тут ужо паказаўся, як мы i чакалi, твар гаспадара ў акне. Усмешка выдавала непрыкрыты трыумф. Ён паверыў, што перамог.

Але чалавек дапусцiў яшчэ адну памылку. Ён не мог стрымацца, каб не паздзекавацца з нас. Ён кiўнуў нам: даганяйце. Ён зрабiў гэта падкрэслена паблажлiва i пераможна.

- Ота! - прамовiў Ленц, напамiнаючы.

Ды напамiну не патрабавалася. У той самы момант "Карл" зрабiў скачок. Кампрэсар засвiстаў. I раптам рука, якая махала, знiкла ў акне - "Карл" прыняў выклiк, ён наблiжаўся. Ён наблiжаўся нястрымна... ён зноў узяў сваё - i цяпер мы ўпершыню ўважлiва паглядзелi на аўтамабiль побач. З нявiннымi тварамi мы запытальна пазiралi на чалавека за рулём. Цiкава было б ведаць, навошта ён нам махаў. Але той сутаргава глядзеў у другi бок, i "Карл" цяпер ужо на поўным газе абыходзiў яго, увесь брудны, з крыламi, што бразгаталi, пераможны замызганы шчанюк.

- Малайчына, Ота, - сказаў Ленц Кёстэру. - Папсаваў чалавеку апетыт перад вячэрай.

Дзеля такiх пагоняў мы не мянялi "Карлу" кузава. Варта было яму з'явiцца на дарозе, i ўжо некаму карцела перагнаць яго. На iншыя машыны ён дзейнiчаў, як варона з перабiтым крылом дзейнiчае на зграю галодных катоў. Самым мiрным сямейным шарабанам карцела перагнаць яго, i нават самыя мажныя барадачы не маглi вытрываць гоначнага азарту, калi яны бачылi, як перад iмi iшла ўпрысядку бразготная рухомая табурэтха. Хто мог уявiць сабе, што ў гэтай камiчнай фiгуры б'ецца вялiкае сэрца гоначнага матора!

Ленц сцвярджаў: "Карл" выхоўвае. Ён вучыць людзей пачцiвасцi да вынiкаў творчасцi, якiя заўсёды прыкрыты някiдкай абалонкай. Так гаварыў Ленц, якi называў сябе апошнiм рамантыкам.

Мы спынiлiся перад невялiчкiм шынком i выбралiся з машыны.

Вечар быў цудоўны i цiхi. Барозны ўзаранага поля адсвечвалi фiялетавым святлом. Краi аддавалi залацiста-карычневым водсветам. На яблычна-зялёным небе плавалi воблакi, падобныя да вялiкiх птушак фламiнга, а мiж iмi хаваўся вузенькi сярпок маладзiка. Арэхавы куст трымаў у сваiх абдымках змрок i прадчуванне. Ён быў хвалююча голы, але ў пупышках хавалася чаканне. З маленькага шынка плыў пах смажанiны. Смажылi пячонку з цыбуляй. Наша душа заспявала.

Ленц рынуўся ў дом насустрач паху. Ён вярнуўся прасветлены.

- Вы не бачылi такой смажанай бульбы! Хутчэй, а то найлепшую з'ядуць!

У гэты момант з шумам падкацiла яшчэ адна машына. Мы спынiлiся, аслупянелыя. Гэта быў "б'юiк". Ён рэзка затармазiў каля "Карла".

- Гоп-ля! - сказаў Ленц. У нас ужо часта ў такiх выпадках здаралiся бойкi.

З машыны выйшаў мужчына. Ён быў высокi i ў целе. На iм было шырокае карычневае палiто з вярблюджай шэрсцi. Незадаволеным скасавураным позiркам ён глянуў на "Карла", потым сцягнуў тоўстыя пальчаткi i падышоў да нас.

- Якой маркi гэта ваша машына? - спытаў ён Кёстэра, якi стаяў блiжэй за ўсiх да яго. А твар у чалавека напамiнаў салёны агурок.

Мы ўсе ўтрох нейкi час моўчкi глядзелi на яго. Пэўна, ён палiчыў, што мы слесары ў выхадным адзеннi, якiя выехалi на чужой машыне.

- Вы штосьцi сказалi? - нарэшце спытаў Ота няўпэўнена, нiбы падказваючы таму, што трэба быць больш ветлiвым.

Мужчына пачырванеў.

- Я спытаў пра гэтую машыну, - прамовiў ён бурклiва тым самым тонам.

Ленц выпрастаўся. Яго вялiкi нос уздрыгнуў. Ён надаваў вялiкае значэнне ветлiвасцi ў адносiнах да сябе. Але перш чым ён паспеў адкрыць рот, раптам адчынiлiся, нiбы ад рукi святога духа, дзверцы "б'юiка"; выслiзнула маленькая ножка, потым паказалася цененькае каленца, затым з машыны выйшла дзяўчына i павольна пайшла да нас. Ад неспадзяванасцi мы пераглянулiся. Мы раней не заўважылi, што нехта ёсць у машыне. Ленц адразу змянiў паводзiны. Ён заўсмiхаўся на ўвесь рабацiнiсты твар. Мы заўсмiхалiся ўсе разам, чорт яго ведае чаму.

Таўстун пазiраў на нас разгублена. Ён страцiў самаўпэўненасць i, вiдаць, не ведаў, што цяпер рабiць.

- Бiндзiнг, - нарэшце сказаў ён з паўпаклонам, быццам прозвiшча магло яго ўратаваць.

Дзяўчына падышла ўжо блiзка. Мы зрабiлiся яшчэ ветлiвейшыя.

- Дык пакажы машыну, Ота, - сказаў Ленц, кiдаючы хуткi позiрк на Кёстэра.

- Чаму ж не, - весела ўсмiхнуўшыся, адгукнуўся Ота.

- Я i праўда паглядзеў бы яе, - сказаў Бiндзiнг больш мiралюбна. - Вiдаць, хуткая, як чорт. Так мяне абставiла.

Яны ўдвух пайшлi на стаянку, i Кёстэр падняў капот "Карла".

Дзяўчына не пайшла з iмi. Статная, яна моўчкi стаяла ў змроку памiж мной i Ленцам. Я чакаў, што Готфрыд скарыстае выпадак i "завядзецца". Ён быў створаны на такiя сiтуацыi. Але, здавалася, у яго адняло мову. Звычайна ён такаваў, як глушэц, а тут стаяў, як маўклiвы манах на адпачынку, i не варушыўся.

- Прабачце, калi ласка, - сказаў я нарэшце. - Мы не заўважылi вас у машыне. Iнакш мы не паводзiлi б сябе так непрыстойна.

Дзяўчына зiрнула на мяне.

- Але чаму ж? - запярэчыла яна спакойна. У яе быў нечакана нiзкi голас. Нiчога дрэннага не здарылася.

- Не дрэнна, але i не зусiм прыстойна. Гэтая машына развiвае хуткасць да двухсот кiламетраў.

Яна крыху прыгнулася i ўсунула рукi ў кiшэнi палiто.

- Дзвесце кiламетраў?

- Дакладна - 189,2, афiцыйна зафiксавана, - горда заявiў Ленц, нiбы выстралiў з пiсталета.

Яна засмяялася.

- А мы падумалi - шэсцьдзесят - семдзесят.

- Бачыце... - сказаў я, - вы ж не ведалi...

- Не, - адказала яна. - Мы сапраўды не ведалi. Мы падумалi, што "б'юiк" бяжыць у два разы хутчэй за вашу машыну.

- Ну вось... - Я нагой адфутболiў адламаны сучок. - У нас была занадта вялiкая перавага. А пан Бiндзiнг, мусiць, добра раззлаваўся на нас.

Яна засмяялася.

- Вядома, у нейкi момант. Але ж трэба ўмець i прайграваць. А iнакш - як жыць?

- Вядома...

Утварылася паўза. Я зiрнуў на Ленца. Але апошнi рамантык толькi пасмiхаўся, торгаў носам, не падаючы рукi дапамогi. Шапацелi бярозы. За домам закудахтала курыца.

- Цудоўнае надвор'е, - нарэшце прамовiў я, каб парушыць маўчанне.

- Так, выдатнае, - адказала дзяўчына.

- I такое пяшчотнае, - дадаў Ленц.

- Нават незвычайна пяшчотнае, - дапоўнiў я.

Зноў павiсла паўза. Дзяўчына, пэўна, палiчыла нас ёлупнямi. Але як я нi намагаўся, нiчога разумнага не прыходзiла ў галаву. Ленц абнюхваў наваколле.

- Печаныя яблыкi, - прамовiў ён чуллiва, - тут, здаецца, да пячонкi падаюць печаныя яблыкi. Далiкатэс.

- Несумненна, - пагадзiўся я, праклiнаючы нас абодвух.

Вярнулiся Кёстэр i Бiндзiнг. Бiндзiнг за гэтыя некалькi хвiлiн зусiм перамянiўся. Ён, вiдаць, быў адзiн з тых аўтадзiвакоў, хто, сустрэўшы дзе-небудзь спецыялiста, з якiм можна пагутарыць, расцвiтае душой.

- Павячэраем разам? - спытаў ён.

- А як жа, - адказаў Ленц.

Мы ўвайшлi ў памяшканне. Каля дзвярэй Готфрыд падмiргнуў мне, паказваючы на дзяўчыну.

- Слухай, яна табе ўраўнаважыць старую кабету, якая танцавала сёння ранiцай.

Я пацiснуў плячыма.

- Магчыма, але чаму ты змусiў аддувацца мяне аднаго?

Ён засмяяўся.

- Трэба ж вучыцца, хлопчык!

- Няма ў мяне больш ахвоты да вучобы, - сказаў я.

Мы пайшлi да астальных. Яны ўжо сядзелi за сталом. Гаспадыня якраз прынесла пячонку i смажаную бульбу. На разгонку яна прынесла яшчэ вялiкую бутэльку гарэлкi.

Бiндзiнг аказаўся гаваруном, бурным, як горны ручай. Проста дзiўна было, чаго толькi ён не ведаў пра аўтамашыны. Калi ён пачуў, што Ота таксама ўдзельнiчаў у гонках, яго прыхiльнасць перайшла ўсе межы.

Я прыгледзеўся да яго больш уважлiва. Ён быў мажны, высокi мужчына з густымi бровамi над чырвоным тварам; крыху хвалько, крыху шумны i, магчыма, спагадлiвы, як людзi, якiм звычайна шанцуе ў жыццi. Я мог сабе ўявiць, што вечарам, перш чым класцiся спаць, ён сур'ёзна, з гонарам i павагай разглядае сябе ў люстэрка.

Дзяўчына сядзела памiж Ленцам i мной. Яна скiнула палiто. На ёй быў шэры ангельскi касцюм. Вакол шыi была павязана белая хусцiнка, падобная да гальштука жакея. Яе валасы былi рудавата-шаўкавiстыя, у святле лямпы яны пералiвалiся янтарным бляскам. Плечы былi вельмi прамыя, але крыху нахiленыя, рукi - вузкiя, доўгiя, хутчэй кашчавыя, чым мяккiя. Твар быў вузкi i бледны, але вялiкiя вочы надавалi яму палкую сiлу. Яна была вельмi прыгожая, на маю думку... але больш нiчога такога я не падумаў.

Ленц жа ўвесь загарэўся. Ён цалкам перамянiўся. Яго жоўты чуб палаў, як хмель. Ён выдаў цэлы феерверк iдэй i разам з Бiндзiнгам завалодаў сталом. Я сядзеў цiха, нiчым не прыцягваючы да сябе ўвагi - перадаваў каму-небудзь мiску цi прапаноўваў запалiць. Чокаўся з Бiндзiнгам. Гэта я рабiў даволi часта. Ленц раптам стукнуў сябе па лбе:

- Ром! Робi, нясi ж наш iмянiнны ром!

- Дзень нараджэння? У каго дзень нараджэння? - спытала дзяўчына.

- У мяне, - сказаў я. - Мяне ўжо цэлы дзень даймаюць iм.

- Даймаюць? Дык вы не хочаце, каб вас вiншавалi?

- Хачу, - сказаў я. - Вiншаванне - гэта нешта iншае.

- Дык усяго найлепшага!

Я на момант затрымаў яе руку ў сваёй i адчуў яе цёплы, сухi поцiск. Потым я пайшоў па ром. Вялiкая i маўклiвая ноч разлеглася вакол шынка. Скураныя сядзеннi ў машыне адсырэлi. Я спынiўся, пазiраючы на гарызонт, дзе на небе абазначылася чырванаватае зарыва горада. Мне захацелася застацца тут, але мяне ўжо клiкаў Ленц.

Бiндзiнгу ром не пайшоў. Гэта мы заўважылi ўжо пасля другой чаркi. Хiстаючыся, ён падаўся ў сад. Я ўстаў, i мы з Ленцам падышлi да стойкi. Ён папрасiў бутэльку джыну.

- Шыкоўная дзяўчына, праўда? - сказаў ён.

- Не ведаю, Готфрыд, - адказаў я. - Не падумаў пра гэта.

Хвiлiнку ён разглядаў мяне сваiмi вясёлкава-блакiтнымi вачыма, а потым заматаў вогненнай галавой.

- Навошта ты жывеш, скажы, хлопчык!

- Сам даўно думаю пра гэта, - адказаў я.

Ён засмяяўся.

- Што з цябе возьмеш! Нялёгкая задачка. Але зараз я спачатку разнюхаю, што агульнага ў гэтай дзяўчыны з тоўстым аўтадаведнiкам.

Ён пайшоў услед за Бiндзiнгам у сад. Праз нейкi час яны ўдвух вярнулiся да стойкi. Вiдаць, навiна была добрая, таму што Готфрыд, перад якiм, мусiць, адкрылася поле дзейнасцi, у радасцi ад гэтага трымаўся неадступна каля Бiндзiнга. Яны заказалi яшчэ адну бутэльку джыну i праз гадзiну былi ўжо на "ты". Ленц, калi быў у добрым настроi, мог так забавiць, што вырвацца ад яго было цяжка. Цяпер ён проста запаланiў Бiндзiнга, i неўзабаве яны ўдвух ужо спявалi ў альтанцы салдацкiя песнi. Пра дзяўчыну за гэтай справай апошнi рамантык зусiм забыўся...

У шынку мы засталiся траiх. Раптам стала вельмi цiха. Цiкаў гадзiннiк. Гаспадыня прыбрала са стала i позiркам добрай мацi пазiрала на нас. Каля печы выцягнуўся руды ганчак. Час ад часу ён сонна ўзбрэхваў, цiха, высокiм голасам, нiбы скардзячыся. Вецер гладзiў аконныя шыбы. Яго пошум сплятаўся з урыўкамi салдацкiх песень, i мне здавалася, што маленькi пакой уздымаецца i лунае з намi праз ноч i праз гады, мiма многiх успамiнаў.

Настрой быў нязвыклы. Здавалася, што час спынiўся. Ён ужо здаваўся не ракой, якая выплывала са змроку i ў iм жа хавалася, гэта было мора, у якiм бязгучна адлюстроўвалася жыццё. Я трымаў у руцэ чарку. Ром зiхацеў. Я прыпомнiў пра запiсы, якiя рабiў учора ў майстэрнi. Тады мне было крыху сумна. А цяпер ужо не было. Было абыякава: жывi - пакуль жывеш. Я глянуў на Кёстэра. Я чуў, як ён размаўляў з дзяўчынай. Але да слоў я не прыслухоўваўся. Я адчуваў мяккi пошум першага хмелю, якi падаграваў кроў i якi падабаўся мне, бо ён накiдваў на невядомае покрыва прыгоды. У садзе Ленц з Бiндзiнгам спявалi пра Аргонскi лес. Каля мяне размаўляла незнаёмая дзяўчына. Яна гаварыла цiха i павольна, нiзкiм, крыху хрыпаватым голасам, якi ўзбуджаў. Я выпiў чарку.

Тыя ўдвух зноў вярнулiся. На свежым паветры яны працверазелi. Мы зазбiралiся. Я дапамагаў дзяўчыне апрануць палiто. Яна стаяла блiзка, распраўляючы гнуткiя плечы. Рот у яе быў крыху адкрыты, усмешка, нiкому не адрасаваная, была звернута ў столь. Я на момант выпусцiў з рук палiто. Дзе былi дагэтуль мае вочы? Цi я спаў? Я раптам зразумеў узнёсласць Ленца.

Яна запытальна павярнулася да мяне. Я хуценька зноў паднёс палiто i зiрнуў на Бiндзiнга, якi - расчырванелы i ўсё яшчэ асалавелы - стаяў каля стала.

- Вы думаеце, што ён зможа весцi машыну? - спытаў я.

- Будзем спадзявацца.

Я ўсё яшчэ глядзеў на яе.

- Калi ён не зусiм надзейны, нехта з нас можа паехаць.

Яна дастала пудранiцу i адчынiла яе.

- Неяк будзе, - сказала яна. - Выпiўшы, ён кiруе яшчэ лепш.

- Лепш i, пэўна, яшчэ больш неасцярожна, - запярэчыў я. Яна скоса глянула на мяне, адарваўшы позiрк ад люстэрка.

- Будзем спадзявацца, што ўсё будзе добра, - сказаў я.

Такая надзея была абгрунтаваная, бо Бiндзiнг ледзь трымаўся на нагах. А я не мог так проста развiтацца з ёю.

- Можна мне заўтра патэлефанаваць, каб даведацца, як справы? - спытаў я.

Яна адказала не адразу.

- Мы, iнiцыятары гэтай п'янкi, нясём пэўную адказнасць, - гаварыў я. Асаблiва я, з тым сваiм ромам.

Яна засмяялася.

- Ну добра, калi вам так хочацца. Тэлефануйце: Захад - 2796.

На дварэ я адразу запiсаў сабе нумар. Мы паглядзелi ўслед машыне Бiндзiнга i выпiлi "на пасашок". Потым зароў наш "Карл". Ён iмчаў праз лёгкi сакавiцкi туман, мы дыхалi часта, горад наблiжаўся насустрач нам - вогненны i хiсткi ў марыве. Раптам, як карабель у моры, выплыў асветлены, стракаты бар Фрэдзi. Мы кiнулi якар. Золатам iскрыўся каньяк, джын блiшчаў, як аквамарын, а ром быў само жыццё. Мы сталёва сядзелi на высокiх сядзеннях бара, музыка плёскалася, iснасць была светлая i надзейная; сiлай налiвалiся нашыя грудзi, забылiся няўцешнасць пустых мэбляваных пакояў, якiя чакалi нас, адчай будзённасцi. Стойка бара ператварылася ў капiтанскi мосцiк на караблi жыцця, i мы плылi ў будучыню ў пырсках пены...

II

Назаўтра была нядзеля. Я позна спаў i прачнуўся, калi промнi сонца ўпалi мне на пасцель. Я хутка саскочыў з ложка i адчынiў вокны. На дварэ было свежа i ясна. Я паставiў прымус на лаўку i пачаў шукаць каву. Мая гаспадыня, фраў Залеўскi, дазволiла мне варыць каву ў пакоi. Тое, што яна падавала, было занадта слабое. Асаблiва з пахмелу. Я ўжо два гады жыў у пансiянаце Залеўскi. Месца мне падабалася. Было куды пайсцi - побач Дом прафсаюзаў, кавярня "Iнтэрнацыяналь" i рэстаран, дзе адбывалiся сходы Армii выратавання. Перад домам, акрамя таго, былi старыя могiлкi. На iх раслi дрэвы, як у парку, i спакойнымi вечарамi можна было падумаць, што жывеш у вёсцы. Але спакой наставаў вельмi позна, бо побач з могiлкамi была шумная плошча з каруселямi i арэлямi.

У скарбонку фраў Залеўскi могiлкi прыносiлi надзейны прыбытак. Яна хвалiла свежае паветра i шырокiя далягляды i за гэта брала больш высокую плату. Пры рэкламацыях яна настойвала:

- Але, панове, падумайце толькi - якое месца!

Я апранаўся вельмi павольна. Гэта надавала мне адчуванне нядзелi. Я ўмыўся, пахадзiў па пакоi, пачытаў газету, згатаваў каву, пастаяў каля акна i паназiраў, як палiваюць вулiцу, паслухаў спеў птушак у высокiх дрэвах на могiлках - яны спявалi, як маленькiя срэбныя флейты святога бога, далучаючыся да цiхага пяшчотнага буркатання меланхалiчнай шарманкi на плошчы. Я выбiраў сарочку i шкарпэткi, хоць выбiраць асаблiва не было з чаго, з некалькiх сарочак i пар шкарпэтак я выбiраў так, быццам iх было ў дваццаць разоў больш; насвiстваючы, я павыкiдваў усё з кiшэняў: дробязь, нож, ключы, цыгарэты, i раптам - учарашняя паперка з iмем дзяўчыны i нумарам тэлефона. Патрыцыя Хольман. Дзiўнае iмя - Патрыцыя. Я паклаў паперку на стол. Няўжо гэта сапраўды было ўчора? Як далёка ўсё адышло, амаль забылася ў шэрым тумане алкаголю... За выпiўкай жыццё было цудоўнае- ты хутка рабiўся цэльным, але памiж вечарам i ранiцай зноў утваралiся прагалы, як быццам мiналi гады.

Я сунуў запiску пад стос кнiжак. Патэлефанаваць? Магчыма... а магчыма, i не. Днём усё выглядала iнакш, чым вечарам. Шчыра кажучы, я жыў спакойна i быў задаволены. Даволi хапiла шуму ў апошнiя гады. "Толькi не падпускаць нiчога блiзка да сэрца, - гаварыў Кёстэр. - Тое, што падпусцiш, захочаш утрымаць. А ўтрымаць нельга нiчога..."

У гэты час у суседнiм пакоi пачаўся ранiшнi вэрхал. Я шукаў капялюш, якi я, вiдаць, учора некуды закiнуў. На хвiлiнку я прыслухаўся. Сварылiся муж з жонкай Хасэ. Яны ўжо пяць гадоў жылi тут у маленькiм пакойчыку. Гэта былi нядрэнныя людзi. Калi б яны мелi трохпакаёвую кватэру, з кухняй для гаспадынi, ды каб яшчэ дзiця - магчыма, гэта была б шчаслiвая сям'я. Але кватэра каштавала шмат грошай, а дзiця ў гэтыя ненадзейныя часы - хто яго мог сабе дазволiць! Яны ўвесь час натыкалiся адно на аднаго, жонка стала iстэрычкай, а муж увесь час баяўся страцiць сваё месца. Тады б - капцы. Яму было сорак пяць гадоў. Беспрацоўнага яго ўжо больш нiхто не прыняў бы. У гэтым была бяда. Раней чалавек страчваў пазiцыi паволi, i заўсёды з'яўлялiся новыя магчымасцi, каб падняцца. А сёння за кожным звальненнем - адразу прадонне вечнага беспрацоўя.

Я хацеў цiхенька ўцячы, але ўжо пачуўся стук у дзверы. У пакой увалiўся Хасэ.

Ён плюхнуўся ў крэсла.

- Я больш не вытрываю.

Гэта быў па сутнасцi мяккi чалавек з абвiслымi плячыма i маленькiмi вусiкамi. Сцiплы, старанны служачы. Але якраз такiм было сёння цяжэй за ўсiх. Ды iм, бадай, было заўжды найцяжэй. Сцiпласць i стараннасць ацэньваюцца належным чынам толькi ў раманах. У жыццi iх выкарыстоўваюць, а потым адкiдваюць прэч. Хасэ ўзняў рукi.

- Толькi падумайце, у канторы зноў два звальненнi. Наступны - я, вось убачыце: я! - У гэтым страху ён жыў з пачатку месяца да наступнага. Я налiў яму чарку гарэлкi. Ён тросся ўсiм целам. Некалi ён зламаецца, гэта было вiдавочна. Больш у яго не было пра што гаварыць.

- Ды яшчэ гэтыя заўсёдныя папрокi, - прашаптаў ён. Магчыма, жонка папракнула яго за сваё вартае жалю iснаванне. Ёй было сорак два гады, яна ўжо амаль адцвiла i расплылася, але не выглядала такой зношанай, як муж. Яе прыгнятаў страх недалёкай старасцi.

Нешта раiць не мела сэнсу.

- Слухайце, Хасэ, - сказаў я. - Пасядзiце тут спакойна, колькi вам захочацца. Мне трэба пайсцi. Калi вам больш да густу каньяк, ён - у шафе. Тут - ром. Там ляжаць газеты. А пад вечар пойдзеце куды-небудзь з жонкай з гэтых чатырох сцен. Хоць бы ў кiно. Гэта будзе каштаваць вам столькi ж, колькi дзве гадзiны ў кавярнi, а атрымаеце куды больш! Сёння галоўнае: забыцца! А для гэтага - не разважаць! - Адчуваючы дакоры сумлення, я паляпаў яго па плячы. Няхай сабе, кiно заўседы выручае. Там кожны можа памарыць.

Побач дзверы былi адчынены. Жанчына ўсхлiпвала так гучна, што можна было пачуць знадворку. Я iшоў праз калiдор. Наступныя дзверы былi прачынены. Адтуль падслухвалi. Пахла духамi. Тут жыла Эрна Бёнiг, сакратарка. Выгляд мела занадта элегантны як на сваю зарплату - адзiн раз у тыдзень шэф дыктаваў ёй да ранiцы. Назаўтра ў яе бываў вельмi дрэнны настрой. Затое яна кожны вечар хадзiла на танцы. Каб не было танцаў, не варта было б i жыць, гаварыла яна. У яе былi два сябры. Адзiн кахаў яе i прыносiў кветкi. Другога кахала яна i давала яму грошы.

Побач у пакоi жыў ротмiстр граф Арлоў - расейскi эмiгрант, кельнер, статыст на кiназдымках, платны партнёр у танцах, кавалер з сiвымi скронямi. Ён выдатна iграў на гiтары. Кожны вечар ён малiўся Казанскай Божай Мацi, каб атрымаць пасаду метрдатэля ў якiм-небудзь заняпалым гатэлi. На падпiтку быў плаксiвы. Наступныя дзверы. фраў Бэндэр, медыцынская сястра ў доме малюткi. Узрост - пяцьдзесят гадоў. Муж загiнуў на вайне. У 1918 годзе двое дзетак памерлi ад недаядання. Мае рабую кошку. Больш нiкога.

Яшчэ побач - Мюлер, казначэй-пенсiянер. Сакратар таварыства фiлатэлiстаў. Жывая калекцыя марак, больш нiчога. Шчаслiвы чалавек.

У апошнiя дзверы я пастукаў.

- Як справы, Георгi? - сказаў я. - Нiчога новага?

Георгi Блок пахiтаў галавой. Ён быў студэнт другога курса. Каб закончыць гэтыя чатыры семестры, ён працаваў два гады ў руднiку. Заробленыя грошы скончылiся; iх хопiць яшчэ месяцы на два. На руднiк ён не мог вярнуцца - там цяпер ужо хапала сваiх беспрацоўных. Ён спрабаваў так i сяк дзе-небудзь уладкавацца. Тыдзень ён распаўсюджваў рэкламныя лiсткi маргарынавай фабрыкi. Але фабрыка збанкрутавала. Неўзабаве ён атрымаў месца разносчыка газет i ўздыхнуў быў з палёгкай. Праз тры днi яго спынiлi двое ў касках, адабралi газеты, падралi iх i растлумачылi, што гэты занятак не для яго. Няма чаго лезцi. У iх самiх хапае беспрацоўных. I ўсё-такi ён выйшаў наступнай ранiцай, хоць ужо давялося заплацiць за падраныя газеты. Нехта збiў яго роварам. Газеты паляцелi ў гразь. Зноў заплацiў дзве маркi. Ён пайшоў трэцi раз i вярнуўся з разадраным касцюмам i разбiтым тварам. Тады ён здаўся. Зараз у адчаi сядзеў у пакоi i зубрыў як вар'ят, быццам гэта мела нейкi сэнс. Ён еў раз на дзень. Пры гэтым не мела значэння, закончыць ён астатнiя курсы цi не - на працу можна было разлiчваць не раней як праз дзесяць гадоў пасля заканчэння.

Я падаў яму цыгарэты.

- Кiнь ты гэта глупства, Георгi. Як я. Потым пачнеш спачатку.

Ён пахiтаў галавой.

- Я ўжо тады заўважыў, пасля руднiка. Калi не займацца кожны дзень, адразу саб'ешся з тропу. А на другi раз мяне ўжо не хопiць.

Бледны твар i вушы, якiя тырчаць, i блiзарукiя вочы, хударлявая постаць з запалымi грудзьмi... д'ябал забяры ўсё!

- Ну, бывай, Георгi.

Бацькоў у яго не было.

Кухня. На сцяне - галава дзiка. Памяць пра нябожчыка Залеўскi. Тэлефон. Паўзмрок. Пах газу i дрэннага тлушчу. Дзверы з шэрагам таблiчак каля кнопкi званка. I мая мiж iншых. "Роберт Локамп, студэнт фiласофii. Званiць два разы". Яна была брудна-жоўтая. "Студэнт фiласофii"! Гучыць! Шмат вады сцякло. Я спусцiўся па прыступках у кавярню "Iнтэрнацыяналь".

"Iнтэрнацыяналь" - вялiзная, цёмная, задымленая кiшка з мноствам заднiх пакояў. Наперадзе, каля стойкi, стаяў раяль. Ён быў разладжаны, некалькi струн парвалася. Клавiшы таксама былi не ўсе. Але я любiў гэтую бадзёрую музычную скрынку са стажам. Я аддаў ёй год майго жыцця, працуючы тут тапёрам.

У заднiх пакоях жывёлапрамыслоўцы праводзiлi свае сходы. Бывалi тут i вулiчныя артысты. Наперадзе сядзелi прастытуткi.

Шынок быў пусты. Толькi пласкаступы кельнер Алоiс стаяў за стойкай.

- Як заўсёды? - спытаў ён.

Я згодна кiўнуў. Ён прынёс мне партвейн з ромам, палова на палову. Я сеў за столiк i бяздумна ўтаропiўся перад сабой. Шэры прамень сонца коса падаў праз акно на бутэлькi, што стаялi на палiцах. Чэрыбрэндзi гарэў, як рубiн.

Алоiс паласкаў шклянкi. Гаспадарова кошка сядзела на раялi i муркала. Я павольна палiў цыгарэту. Ад душнага паветра цягнула на сон. Дзiўны голас быў учора ў дзяўчыны. Нiзкi, грубаваты, амаль хрыплы i ўсё ж мяккi.

- Дай мне пагартаць некалькi часопiсаў, Алоiс, - сказаў я.

Зарыпелi дзверы. Прыйшла Роза. Роза, прастытутка з могiлак, па мянушцы Жалезны Конь. Яе так ахрысцiлi за нястомнасць. Яна прыйшла выпiць кубачак шакаладу. На яго яна раскашэльвалася тут кожную нядзелю. Потым яна ехала ў Бургдорф да свайго дзiцяцi.

- Прывiтанне, Роберт.

- Прывiтанне, Роза. Як малышка?

- Паглядзiм. Вось - вязу ёй.

Яна дастала з пакунка чырванашчокую ляльку i нацiснула ёй на жывот. "Ма-ма", - праквакала лялька. Роза свяцiлася ўся.

- Казачна! - сказаў я.

- Зiрнi! - Яна нагнула ляльку назад. Ляпнуўшы, заплюшчылiся вочы.

- Нечувана, Роза.

Яна была задаволена i зноў запакавала ляльку.

- Ты ў гэтых справах цямiш, Роберт. З часам будзеш добрым мужам.

- Ну, ну, - сказаў я з сумненнем.

Роза любiла сваё дзiця. Яшчэ тры месяцы назад, пакуль дзiця не хадзiла, яно жыло з ёй у адным пакоi. Нягледзячы на яе занятак, гэта было магчыма дзякуючы маленькай бакоўцы. З'яўляючыся вечарам з кавалерам, яна прасiла яго, прыдумаўшы прычыну, пачакаць на двары, сама хуценька бегла наперад, штурхала дзiцячую каляску ў бакоўку, замыкала дзверы i ўпускала кавалера. Але ў снежнi малую даводзiлася занадта часта перапраўляць з пакоя ў халодную бакоўку. Дзiця прастудзiлася i часта плакала ў прысутнасцi наведнiкаў. Роза мусiла разлучыцца з дачушкай, як нi цяжка гэта ёй далося. Яна здала яе ў дарагi дзiцячы прытулак. Там яна лiчылася паважанай удавой. Iнакш - дзiця не прынялi б.

Роза ўстала.

- Ты прыйдзеш у пятнiцу?

Я кiўнуў.

Яна глянула на мяне.

- Ты ж ведаеш, што здарылася.

- Вядома.

Я не меў нiякага ўяўлення, што здарылася, але ў мяне не было жадання распытваць. Такую звычку я набыў тут за год працы тапёрам. Так было заўжды найлепш. Як i тое, што да ўсiх дзяўчат тут я звяртаўся на "ты".

- Бывай, Роберт.

- Бывай, Роза.

Я нейкi час яшчэ пасядзеў. Але я не адчуваў звыклага дрымотнага спакою. "Iнтэрнацыяналь" у выхадныя днi быў мне ўтульным домам. Я выпiў рому, пагладзiў кошку i пайшоў.

Цэлы дзень я сноўдаўся. Я не ведаў, што мне рабiць. Нiдзе доўга не затрымлiваўся. Пад вечар я пайшоў у майстэрню. Там быў Кёстэр. Ён рамантаваў "кадзiлак". Гэтую старую машыну мы нядаўна купiлi за бясцэнак. Цяпер мы яго як след перабралi. Кёстэр наводзiў апошнi "марафет". Мы спадзявалiся добра зарабiць на ёй. Я сумняваўся, што нам пашанцуе. У такiя цяжкiя часы, як цяпер, людзi купляюць малыя машыны, а не такi аўтобус.

- Мы на iм пагарым, Ота, - сказаў я. Але Кёстэр быў упэўнены.

- Гараць на сярэднiх машынах, Робi, - растлумачыў ён. - Купляюць танныя машыны i вельмi дарагiя. Ёсць яшчэ людзi з грашыма. А ёсць, што выдаюць сябе за багатых.

- Дзе Готфрыд? - спытаў я.

- На нейкiм палiтычным сходзе.

- Вар'яцтва! Што яму там трэба?

Кёстэр засмяяўся.

- Сам не ведае. Магчыма, вясна затлумiла яму галаву. Вось i хочацца нечага свежанькага.

- Магчыма, - сказаў я. - Давай дапамагу.

Мы пракорпалiся, пакуль не сцямнела.

- Хопiць, - сказаў Кёстэр.

Мы ўмылiся.

- Ведаеш, што ў мяне ёсць? - спытаў ён i паляпаў па партманеце.

- Што?

- Бiлеты на бокс вечарам. Два. Пойдзем?

Я вагаўся. Ён здзiўлена паглядзеў на мяне.

- Удзельнiчае Сцiлiнг, - сказаў ён. - Супроць Валькера. Будзе добры бой.

- Вазьмi Готфрыда, - прапанаваў я i сам з сябе пакпiў: чаму не iду? Але не хацелася, не ведаю чаму.

- У цябе планы? - спытаў ён.

- Не.

Ён зiрнуў на мяне.

- Пайду дадому, - сказаў я. - Напiшу пiсьмы, i яшчэ тое-сёе... Таксама трэба.

- Ты захварэў? - спытаў ён занепакоена.

- Ты што, анi блiзка. Магчыма, таксама вясна затлумiла галаву.

- Ну добра. Як хочаш.

Я паплёўся дадому. Але i седзячы ў пакоi, я не ведаў, чым заняцца. Без мэты я хадзiў узад-уперад. Я ўжо не мог уцямiць, што ж мяне пацягнула сюды. Нарэшце я пайшоў праз калiдор да Георгi. Пры гэтым я сутыкнуўся з фраў Залеўскi.

- Вось табе i на, - сказала яна. - Вы тут?

- Цяжка не пагадзiцца, - адказаў я з ледзь прыхаваным раздражненнем.

Яна пахiтала сiвой галавой.

- Нiкуды не пайшлi? Дзiва, ды i ўсё тут!

Я не доўга затрымаўся ў Георгi. Праз пятнаццаць хвiлiн я вярнуўся. Падумалася, цi не выпiць чаго. Але не хацелася. Я прысеў каля акна i пачаў пазiраць на вулiцу. Змрок на крылах кажана лунаў над могiлкамi. Неба за Домам прафсаюзаў было зялёнае, як няспелы яблык. Загаралiся лiхтары, але яшчэ было не зусiм цёмна - здавалася, што яны мерзнуць. Я пашукаў пад кнiгамi паперку з нумарам тэлефона. У рэшце рэшт... патэлефанаваць жа можна. Я ж нават амаль што даў слова. А можа, дзяўчыны i дома няма.

Я падышоў да тэлефона, зняў слухаўку i назваў нумар. Чакаючы адказу, я адчуваў, як з чорнай слухаўкi наплывае лёгкая хваля, хваля чакання. Дзяўчына была дома. Як толькi ў прыхожай фраў Залеўскi, памiж галовамi дзiкоў, пахам тлушчу i кухонным бразгатаннем, раптам цiха i павольна, нiбы ў задуменнi, разважаючы над кожным словам, загучаў нiзкi хрыплаваты голас, мая незадаволенасць сабой адразу знiкла. Я павесiў слухаўку, пасля таго як, не пытаючыся пра здароўе, прызначыў спатканне на паслязаўтра. Раптам жыццё здалося не такiм змрочным. "Вар'яцтва", - падумаў я i патрос галавой. Потым я яшчэ раз зняў слухаўку i патэлефанаваў Кёстэру.

- Бiлеты яшчэ ў цябе, Ота?

- У мяне.

- Добра. Я iду на бокс.

Пасля матча мы яшчэ крыху пахадзiлi па начным горадзе. Вулiцы былi свежыя i пустыя. Зiхацелi шыльды. У вiтрынах гарэла святло. У адной з iх стаялi голыя васковыя манекены з размаляванымi тварамi. У iх быў выгляд распусных прывiдаў. Побач мiгцелi ўпрыгожаннi.

Потым мы падышлi да ўнiвермага, якi быў асветлены ярка, як сабор. Вiтрыны пенiлiся стракатым блiскучым шоўкам. Каля кiнатэатра на прыступках сядзелi бледныя, схуднелыя постацi. Побач агнямi пералiвалiся вiтрыны прадуктовай крамы. Металiчнымi вежамi ўзвышалiся выстаўленыя кансервы, на ватнай посцiлцы ляжалi прывялыя яблыкi, гронка тлустых гусей была падвешана на вяроўцы, рудаватыя круглыя боханы хлеба ляжалi памiж палак сухой каўбасы. Вабiлi жоўтыя i ружовыя букеты вяндлiны i паштэтаў.

Мы селi на лаўку ля сквера. Было свежа. Месяц, нiбы электрычная лямпачка, вiсеў над дамамi. Ужо даўно перавалiла за поўнач. Непадалёк на вулiцы рабочыя паставiлi палатку. Яны працавалi на трамвайнай лiнii. Шыпелi зварачныя апараты, россыпы iскраў пырскалi над сагнутымi цёмнымi постацямi. Побач з iмi, як палявыя кухнi, дымiлiся катлы з гарачым асфальтам. Мы думалi кожны пра сваё.

- Дзiўная нядзеля, цi не праўда, Ота?

Кёстэр згодна кiўнуў.

- Шчыра кажучы, радуешся, калi яна канчаецца, - сказаў я задумлiва.

Кёстэр пацiснуў плячыма.

- Мусiць, так звыкаешся з працай, што крышку свабоды ўжо перашкаджае.

Я наставiў каўнер.

- Ёсць штосьцi няправiльнае ў нашым жыццi, Ота?

Ён глянуў на мяне i ўсмiхнуўся.

- Было нешта iншае, Робi.

- Праўда, - пагадзiўся я. - Але...

Яркая ўспышка аўтагена пырснула зялёным святлом на асфальт.

Палатка рабочых, асветленая ўсярэдзiне, здавалася цёплым маленькiм домам.

- Як ты думаеш - закончым "кадзiлак" да аўторка? - спытаў я.

- Павiнны, - сказаў Кёстэр. - А чаму?

- Ды не, проста так...

Мы ўсталi i пайшлi дадому.

- Сёння са мной нешта не так, Ота, - сказаў я.

- З кожным бывае... Дабранач, Робi.

- Дабранач, Ота.

У пакоi я яшчэ крыху пасядзеў. Гэта будка раптам перастала мне падабацца. Люстра была агiдная, свяцiла занадта ярка, крэслы - пацёртыя, лiнолеум жахлiва бляклы, умывальнiк, ложак, над iм карцiна пра бiтву пад Ватэрлоа - сюды ж нельга запрасiць прыстойнага чалавека, падумалася. Жанчыну тым больш не запросiш. У лепшым разе - прастытутку з "Iнтэрнацыяналя".

III

У аўторак ранiцай мы сядзелi ў двары нашай майстэрнi i снедалi. "Кадзiлак" быў гатовы. Ленц з лiстком паперы ў руцэ пераможна пазiраў на нас. Ён у нас быў адказны за рэкламу i толькi што зачытаў нам з Кёстэрам аб'яву аб продажы машыны, якую толькi што напiсаў. Яна пачынался са слоў: "Водпуск у паўднёвых краях на шыкоўнай машыне!" Гэта было нешта сярэдняе памiж вершам i гiмнам.

Мы з Кёстэрам хвiлiнку памаўчалi. Нам трэба было спачатку крыху ачомацца ад гэтай бурлiвай плынi шматфарбнай фантазii. Ленц вырашыў, што пакарыў нас.

- Ёсць i паэзiя, i бляск, праўда? - з гонарам спытаў ён. - У век дзелавiтасцi трэба быць рамантычным, у гэтым фокус. Процiлегласцi прыцягваюцца.

- Толькi не ў грашовых справах, - запярэчыў я.

- Аўтамабiлi купляюць не на тое, каб укласцi грошы, хлопчык, - заявiў Готфрыд, не пагаджаючыся. - Iх купляюць, каб пазбавiцца грошай. I вось тут пачынаецца рамантыка, ва ўсякiм разе для камерсанта. У большасцi з iх яна нават на тым i канчаецца. Як думаеш, Ота?

- Ты ведаеш... - асцярожна пачаў Кёстэр.

- Што тут доўга гаварыць, - перабiў я яго. - Гэта - рэклама курорта альбо элiксiру прыгажосцi, але не аўтамабiля.

Ленц хацеў нешта сказаць.

- Хвiлiнку. Ты лiчыш, што мы прыдзiраемся, Готфрыд. У мяне ёсць прапанова: давайце спытаем у Юпа. Вось дзе голас народа!

Юп быў наш адзiны падсобнiк. Гэта быў падлетак пятнаццацi год - накшталт вучня. Ён абслугоўваў заправачную калонку, прыносiў нам сняданак, а ўвечары займаўся ўборкай. Ён быў малы, рабацiнневы. Большых вушэй, чым у яго, я яшчэ не бачыў. Кёстэр кажа: калi б Юп упаў з самалёта, з iм нiчога не здарылася б. Ён лёгка спусцiўся б на зямлю на вушах, як на парашуце. Мы паклiкалi яго. Ленц прачытаў яму рэкламу.

- Ты зацiкавiўся б такой машынай, Юп? - спытаў Кёстэр.

- Машынай? - перапытаў Юп.

Я засмяяўся.

- Вядома, машынай, - буркнуў Готфрыд. - А ты думаў, што конiкам-дзёгцiкам?

- А ў ёй ёсць хуткасць, кулачковы вал верхняга кiравання i гiдраўлiчны тормаз? - спытаўся Юп спакойна.

- Авечая галава, гэта ж наш "кадзiлак", - гыркнуў Ленц.

- Не можа быць, - усумнiўся Юп i вышчарыўся на ўвесь рот.

- Бачыш, Готфрыд, - сказаў Кёстэр. - Вось яна - сённяшняя рамантыка.

- Кацiся зноў да сваёй калонкi, Юп, пракляты сын дваццатага стагоддзя.

Ленц у сапсаваным настроi знiк у майстэрнi, каб, не адмаўляючыся ад паэтычнай узнёсласцi, надаць аб'яве крыху тэхнiчнай канкрэтыкi.

Праз некалькi хвiлiн у дзвярах раптам з'явiўся старшы iнспектар Барзiг. Мы сустрэлi яго вельмi пачцiва. Ён быў iнжынер i эксперт страховачнага таварыства "Фенiкс", вельмi ўплывовы чалавек пры атрыманнi заказаў на рамонт. У нас з iм былi выдатныя адносiны. Праўда, як iнжынер ён быў сапраўдны д'ябал, якi нiчога не прапусцiць, але як збiральнiк матылькоў - хоць да раны прыкладай. У яго была вялiкая калекцыя, i мы падаравалi яму аднойчы тоўстага матыля, якi ноччу заляцеў у нашу майстэрню. Калi мы ўручылi яму гэтую жывёлiну, Барзiг збялеў i набыў урачыстасць. Гэта быў матыль "мёртвая галава" - незвычайная рэдкасць, якой якраз не хапала яго калекцыi. Ён нам гэтага нiколi не забываў i забяспечваў нас з той пары рамонтнымi работамi пры першай жа магчымасцi. А мы яму лавiлi ўсялякiх матылёў.

- Чарачку вермуту, пан Барзiг? - спытаў Ленц, якi зноў аказаўся каля нас.

- Днём не п'ю. Жалезны прынцып.

- Прынцыпы трэба парушаць, iнакш ад iх нiякай радасцi, - заявiў Готфрыд i налiў. - За шчаслiвую будучыню "паўлiнавага вока" i "жамчужнiцы"!

Барзiг нейкi час вагаўся.

- Калi вы так просiце, не магу адмовiцца, - сказаў ён i падняў чарку. Але тады вып'ем i за маленькiя "бычыныя вочкi".

Ён сарамлiва заўсмiхаўся, быццам выказаў штосьцi непрыстойнае пра жанчыну.

- Я, каб ведалi, адкрыў новы вiд. Са шчацiнiстымi вусiкамi.

- Хто б мог падумаць! - сказаў Ленц. - Малайцом! Тады вы вынаходца i ваша iмя ўвойдзе ў гiсторыю прыродазнаўства.

Мы выпiлi па чарцы за шчацiнiстыя вусiкi. Барзiг выцер вусы.

- Я да вас з добрай навiной. Можаце забраць "форд". Дырэкцыя зацвердзiла вы робiце рамонт.

- Цудоўна, - сказаў Кёстэр. - Нам гэта вельмi дарэчы. А як справы з нашым каштарысам?

- Таксама зацверджаны.

- Без скарачэнняў?

Барзiг прыплюшчыў вока.

- Паны спачатку не вельмi хацелi. Але ўрэшце...

- За страховачнае таварыства "Фенiкс" - да дна! - сказаў Ленц i налiў.

Барзiг устаў i пачаў развiтвацца.

- Ведаеце, - сказаў ён, адыходзячы, - жанчына, што была ў "фордзе", усё-такi памерла некалькi дзён назад. А ў яе ж былi толькi парэзы. Вiдаць, страцiла шмат крывi.

- Колькi ёй было гадоў? - спытаў Кёстэр.

- Трыццаць чатыры, - адказаў Барзiг. - Цяжарная на чацвёртым месяцы. Застрахаваная на дваццаць тысяч марак.

Мы адразу выехалi забраць машыну. Яна стаяла ў аднаго булачнiка. Гэты чалавек на падпiтку ўрэзаўся ў сцяну. Траўмы атрымала толькi жонка. Ён сам не атрымаў нiводнай драпiны.

Мы сустрэлiся з iм у гаражы, калi ўжо бралi машыну на буксiр. Ён нейкi час глядзеў, набычыўшыся, - мешкаватая постаць з круглай спiнай i кароткай шыяй. У яго быў твар нездаровага шэрага адцення, як i ва ўсiх булачнiкаў. У паўзмроку ён быў падобны да вялiкага сумнага мучнога чарвяка. Ён паволi наблiзiўся да нас.

- Калi будзе гатова машына? - спытаў ён.

- Тыднi праз тры, - адказаў Кёстэр.

Той паказаў на кузаў.

- I гэта таксама?

- З якой ласкi? - спытаў Ота. - Ён жа зусiм не пашкоджаны.

Булачнiк нецярплiва схамянуўся.

- Вядома. Але ж можна неяк выкраiць новы. У вас жа даволi вялiкi заказ. Мы паладзiм, праўда?

- Не, - сказаў Кёстэр.

Ён выдатна зразумеў клiента. Той хацеў бясплатна выцыганiць новы кузаў, за якi страховачнае таварыства не плацiла. Нейкi час мы спрачалiся. Булачнiк пагражаў, што адмовiцца ад усяго i атрымае кампенсацыю ад больш згаворлiвай майстэрнi. Нарэшце Кёстэр здаўся. Ён не саступiў бы, каб у нас не было такой пiльнай патрэбы ў працы.

- Ну вось, адразу б так, - заўважыў булачнiк з крывой усмешкай. - Я забягу неўзабаве, знойдзем матэрыял. Хацелася б пяшчотны колер беж.

Мы паехалi. Ленц паказаў на сядзенне "форда". На iм былi вялiкiя чорныя плямы.

- Кроў нябожчыцы жонкi. А ён вырваў новы кузаў. Пяшчотны колер беж. Маладзец. Я ўпэўнены, што ён выб'е страхоўку за двух нябожчыкаў. Жонка ж была цяжарная.

Кёстэр пацiснуў плячыма.

- Магчыма, ён запэўнiў сябе, што адно з адным не звязана.

- Магчыма, - сказаў Ленц. - Кажуць, што ёсць людзi, якiх такiя справы суцяшаюць у горы. А нам гэта - мiнус пяцьдзесят марак з заробку.

Аполуднi я адпрасiўся дадому. Я дамовiўся з Патрыцыяй Хольман на пяць гадзiн, але ў майстэрнi я пра гэта не сказаў. Не таму, што хацеў утоiць, але мне самому яшчэ не верылася.

Яна прызначыла сустрэчу ў кавярнi, якой я не ведаў. Я ведаў толькi, што гэта маленькi ўтульны шынок. Я спакойна пайшоў туды. Але калi пераступiў парог, жахнуўся. Памяшканне было запоўнена жанчынамi. Я трапiў у тыповую дамскую кавярню.

Мне з цяжкасцю ўдалося захапiць незаняты столiк. Я збянтэжана азiрнуўся па баках. Акрамя мяне тут былi толькi два мужчыны, i тыя мне не спадабалiся.

- Каву, гарбату, шакалад? - спытаў кельнер i змёў сурвэткай крошкi са стала на мой касцюм.

- Вялiкую порцыю каньяку, - адказаў я.

Ён прынёс. Але разам з тым ён прывёў кампанiю аматарак кавы, на чале з атлеткай няпершай спеласцi ў капелюшы з жалобнай стужкай. Кампанiя шукала месца.

- Чатыры месцы, калi ласка! - сказаў кельнер i паказаў на мой столiк.

- Хвiлiнку, - адказаў я. - Столiк не свабодны. Я чакаю.

- Так справа не пойдзе, васпан! - сказаў кельнер. - У гэты час у нас нельга загадзя займаць месцы.

Я зiрнуў на яго. Потым я перавёў погляд на атлетку. Яна стаяла каля самага стала, учапiўшыся ў спiнку крэсла. Я ўбачыў яе твар i адмовiўся ад далейшага супрацiўлення. Нават стрэл з гарматы не пахiснуў бы гэтую даму ў яе рашучасцi захапiць столiк.

- А каньяку вы мне можаце прынесцi яшчэ? - буркнуў я афiцыянту.

- Несумненна, васпан. Зноў двайную?

- Так.

- Калi ласка. - Ён пакланiўся. - Гэта ж столiк на шэсць персон, васпан, сказаў ён, нiбы просячы прабачэння.

- Добра. Прынясiце толькi каньяк.

Атлетка, вiдаць, была членам таварыства барацьбы за цвярозасць. Яна ўтаропiлася на маю чарку, як на пратухлую рыбiну. Каб пазлаваць яе, я заказаў яшчэ раз i ўтаропiўся на яе. Усё гэта мяне раптам насмяшыла. Што мне тут трэба? I што мне трэба ад дзяўчыны? Я нават не ведаў, цi пазнаю яе ўвогуле ў гэтай таўхатнi i балбатнi. Я са злосцю перакулiў у сябе каньяк.

- Прывiтанне! - сказаў нехта за спiной.

Я ўздрыгнуў. Яна стаяла i смяялася.

- Вы пачалi без спазнення!

Я паставiў на стол чарку, якую ўсё яшчэ трымаў у руцэ. Я раптам разгубiўся. Дзяўчына выглядала зусiм iнакш, чым засталася ў мяне ў памяцi. Сярод гэтых укормленых кабет, якiя жавалi пiрагi, яна была падобная да тоненькай юнай амазонкi - свежай, ззяючай, надзейнай i недатыкальнай. "У нас з ёй нiчога не можа быць", - падумаў я i сказаў:

- Адкуль вы такая, казачная? Я ж увесь час назiраў за дзвярыма.

Яна паказала направа.

- Там ёсць яшчэ адны дзверы. Але я спазнiлася. Вы даўно чакаеце?

- Не, дзве-тры хвiлiны, не болей. Я таксама толькi што прыйшоў.

Аматаркi кавы за маiм сталом прыцiхлi. Я адчуў, як патылiцу свiдруюць пагардлiвыя позiркi чатырох салiдных мацi.

- Застанемся тут? - спытаў я.

Дзяўчына хутка зiрнула на стол. Вусны яе тарганулiся. Яна весела зiрнула на мяне.

- Баюся, што кавярнi ўсюды аднолькавыя.

Я пахiтаў галавой.

- Найлепшыя тыя, дзе нiкога няма. Вось гэтая - нейкая д'ябальская забягалаўка, тут заражаешся комплексам непаўнавартасцi. Найлепш пайсцi куды-небудзь у бар.

- У бар? Няўжо бываюць бары, якiя працуюць сярод белага дня?

- Ёсць адзiн, - сказаў я. - Ва ўсякiм разе там вельмi спакойна. Калi вы не супроць...

- Для разнастайнасцi...

Я зiрнуў на яе. Адразу я не змог зразумець, што яна мае на ўвазе. Я не супроць iронii, але не ў свой адрас. На душы ў мяне было нядобра.

- Тады пайшлi, - сказала яна.

Я паклiкаў кельнера.

- Тры двайных каньякi, - гыркнуў гэты пугач такiм голасам, быццам патрабаваў разлiк з нябожчыка ў магiле. - Тры трыццаць!

Дзяўчына павярнулася да мяне.

- Тры каньякi за тры хвiлiны? Нядрэнны тэмп!

- Два я выпiў учора.

- Якi хлус, - прашаптала атлетка за маёй спiной. Ёй абрыдла маўчаць.

Я павярнўўся i пакланiўся.

- Блаславёных каляд, панны.

Я хутка выйшаў.

- Вы паспрачалiся? - спытала мяне дзяўчына на вулiцы.

- Нiчога асаблiвага. Раблю нядобрае ўражанне на салiдных дам.

- Я таксама, - сказала яна.

Я глянуў на яе. Здавалася, яна з'явiлася з iншага свету. Я нiяк не мог сабе ўявiць, хто яна i як жыве.

У бары я аказаўся ў сваёй стыхii. Калi мы ўвайшлi, Фрэд, бармен, стаяў за стойкай i да бляску цёр вялiкiя чаркi. Ён павiтаўся са мной, як быццам бачыў мяне ўпершыню, а не цягнуў два днi назад на сабе дадому. У яго была выдатная школа i вялiзны вопыт. Толькi адзiн столiк быў заняты. Там сядзеў, як заўсёды, Валянцiн Хаўзер. Я ведаў яго яшчэ з вайны. Мы былi ў адной роце. Праз загараджальны агонь ён прынёс мне аднойчы пiсьмо на перадавую, падумаўшы, што яно ад маёй мацi. Ён ведаў, што я чакаю пiсьма, бо мацi перанесла аперацыю. Але ён памылiўся - гэта быў усяго толькi рэкламны лiсток пра падшлемнiкi з крапiўнай тканiны. Калi ён вяртаўся назад, яго паранiлi ў нагу. Неўзабаве пасля вайны Валянцiн атрымаў спадчыну. З таго часу ён яе прапiваў. Ён сцвярджаў: ён п'е за тое, што ацалеў. Няважна, што ўжо прайшло шмат гадоў. На яго думку, такое свята можа цягнуцца вечна. Ён быў адзiн з тых, у каго вельмi трывалая памяць на вайну. Iншыя шмат пра што забылiся. Ён жа памятаў кожны дзень i кожную гадзiну.

Я заўважыў, што ён ужо шмат выпiў. Цяпер ён з адсутна-задумлiвым позiркам сядзеў у кутку. Я памахаў рукой.

- Салют, Валянцiн.

Ён зiрнуў i кiўнуў.

- Салют, Робi!

Мы селi ў кутку. Падышоў бармен.

- Што вып'ем? - спытаў я дзяўчыну.

- Мусiць, марцiнi, - адказала яна. - Сухога марцiнi.

- У гэтым Фрэд спецыялiст, - сказаў я.

Фрэд дазволiў сабе ўсмешку.

- Мне, як заўсёды, - сказаў я.

У бары панавалi прахалода i паўзмрок. Пахла разлiтым джынам i каньяком. Гэты востры водар напамiнаў пах ядлоўцу i хлеба. Пад столлю вiсеў драўляны макет паруснiка. Сцяну за стойкай упрыгожвала медная чаканка. Няяркае святло люстры стварала на ёй чырвоныя водблескi, як быццам у iм адлюстроўваўся падземны агонь. Гарэлi толькi дзве лямпачкi ў маленькiх каваных бра - адна каля Валянцiна i адна каля нас. На iх былi жоўтыя папяровыя абажуры, зробленыя са старых геаграфiчных карт - вузкiя, асвечаныя часткi свету.

Я быў крыху збянтэжаны i не ведаў, з чаго пачаць размову. Я ж увогуле не ведаў гэтай дзяўчыны i чым больш глядзеў на яе, тым больш чужой яна мне здавалася. Я даўно ўжо нi з кiм так не сядзеў, я страцiў навык. Больш практыкi ў мяне было ў абыходжаннi з мужчынамi. Там, у кавярнi, для мяне было зашмат шуму, а цяпер, тут, раптам здалося занадта цiха. Кожнае слова дзякуючы цiшынi набывала такую важкасць, што цяжка было размаўляць нязмушана. Мне ўжо здавалася, што лепш было б вярнуцца ў кавярню.

Фрэд прынёс чаркi. Мы выпiлi. Ром быў моцны i свежы. У яго быў смак сонца. Гэты было якраз тое, што ўтрымлiвала. Я выпiў чарку i адразу зноў аддаў яе Фрэду.

- Вам тут падабаецца? - спытаў я.

Дзяўчына кiўнула.

- Лепш, чым у той кавярнi?

- Я ненавiджу кавярнi, - сказала яна.

- Чаму ж менавiта там мы павiнны былi сустрэцца? - спытаў я здзiўлена.

- Не ведаю. - Яна зняла шапачку. - Iншае не прыйшло ў галаву.

- Тым лепш, што вам тут падабаецца. Мы часта бываем тут. Вечарам тут амаль што наш дом.

Яна засмяялася.

- Цi не сумна гэта?

- Не, - сказаў я. - Адпавядае часу.

Фрэд прынёс мне другую чарку. Ён паклаў на стол у дадатак зялёную "гавану".

- Ад пана Хаўзера.

Валянцiн кiўнуў са свайго кутка i падняў чарку.

- 31 лiпеня 17-га года, Робi, - сказаў ён, запiнаючыся.

Я кiўнуў яму i падняў чарку ў адказ.

Яму заўсёды хацелася пiць за чыёсьцi здароўе. Бывала, што вечарам я сустракаў яго, калi ён пiў да месяца або да бярозавага куста каля вясковага шынка. А потым ён прыпамiнаў якiсьцi дзень з акопнага жыцця, калi было асаблiва цяжка, i быў удзячны за тое, што выжыў i можа сядзець тут.

- Гэта мой сябра, - сказаў я дзяўчыне. - Таварыш па акопах. Ён - адзiны знаёмы мне чалавек, якi з вялiзнага няшчасця зрабiў сабе маленькае шчасце. Ён не ведае, што рабiць са сваiм жыццём, таму ён проста радуецца, што жывы.

Яна ў задуменнi глянула на мяне. Палоска святла коса перакрэслiла ёй лоб i рот.

- Гэта мне зразумела, - сказала яна.

Я зiрнуў на яе.

- Як вы можаце зразумець? Вы замаладая для гэтага.

Яна засмяялася. Гэта была лёгкая, трапяткая ўсмешка - смяялiся толькi вочы. Твар амаль зусiм не змянiўся, ён толькi пасвятлеў, нiбы засвяцiўся з сярэдзiны.

- Замаладая, - сказала яна. - Што гэта за слова? Мне здаецца, нельга быць замаладым. Заўсёды - занадта стары.

Я хвiлiну памаўчаў.

- Тут ёсць процьма контраргументаў, - запярэчыў я i падаў Фрэду знак прынесцi што-небудзь выпiць.

Дзяўчына была такая ўпэўненая i натуральная. Я адчуваў сябе каля яе бервяном. Мне весцi б лёгкую, гуллiвую размову, такую размову, якая звычайна прыдумваецца толькi потым, калi застаешся адзiн. Гэтак размаўляць умеў Ленц. А я рабiўся ў такiх выпадках няўклюдным i цяжкiм. Готфрыд не без падставы сцвярджаў, што як субяседнiк я недзе на ўзроўнi паштовага сакратара.

На шчасце, Фрэд ведаў сваю справу. Ён прынёс мне замест маленькага напарстка сапраўдны кiлiшак, напоўнены па край. Цяпер яму не трэба будзе бегаць туды-сюды, ды i не так будзе кiдацца ў вочы, колькi я п'ю. Мне неабходна было выпiць, iнакш я не мог пазбавiцца ад гэтай гнятлiвай цяжкасцi.

- Можа, заказаць яшчэ марцiнi? - спытаў я дзяўчыну.

- А што вы п'яце?

- Ром.

Яна зiрнула на мой бакал.

- Тое ж самае вы пiлi i надоечы.

- Так, - адказаў я. - Я звычайна п'ю ром.

Яна пахiтала галавой.

- Не магу ўявiць сабе, што нехта знаходзiць смак.

- Якi ў iм смак, я ўжо даўно забыўся, - сказаў я.

Яна зiрнула на мяне.

- Навошта ж вы тады п'яце?

- Ром, - сказаў я, узрадаваўшыся, што знайшлася тэма гаворкi, - ром п'юць не дзеля смаку. Ён не проста пiтво, ён хутчэй за ўсё - сябра. Сябра, якi аблягчае ўсё. Ён змяняе свет. Вось чаму п'юць... - Я адсунуў ад сябе келiх. Але цi заказаць вам яшчэ марцiнi?

- Лепш рому, - сказала яна. - Мне таксама хочацца пакаштаваць.

- Добра, - адказаў я. - Але не гэтага. Гэты напачатак занадта цяжкi... Прынясi кактэйль "бакардзi", - крыкнуў я Фрэду.

Фрэд прынёс келiхi. Да кактэйля ён падаў салёны мiндаль i смажаныя зярняты кавы.

- Пакiнь тут бутэльку, - сказаў я.

Паступова ўсё набыло адчувальнасць i бляск. Знiкла няўпэўненасць, словы нараджалiся самi, i я больш не звяртаў увагi на тое, што гавару. Я пiў i адчуваў, як мяне накрывае вялiкая мяккая хваля, як пустая шарая гадзiна напаўняецца вобразамi i, нiбы ў казцы, над абыякавымi шэрымi ўчасткамi быцця з'яўляецца бязгучны шэраг летуценняў. Сцены бара расхiнулiся, i ўжо гэта быў не бар, а куток свету, прытулак, паўзмрочны акоп, вакол якога грымела адвечная бiтва хаосу i дзе мы бяспечна сядзелi, прыгнаныя загадкавым ветрам змяркання. Дзяўчына скурчылася ў сваiм крэсле, чужая i таямнiчая, як занесеная сюды з другога жыцця. Я чуў, што нешта гавару, але здавалася, што гавару не я, а нехта iншы, той, кiм я хацеў бы стаць. Словы ўжо не адпавядалi думкам, яны зрушвалiся, яны пранiкалi ў iншыя, больш стракатыя сферы, чым тыя, у якiх адбывалiся дробныя падзеi майго жыцця. Я ведаў, што яны ўжо не былi праўдзiвыя, што яны - выдумка i хлусня, але мне было ўсё роўна - праўда безуцешная i бляклая, i толькi пачуццё i адбiткi мары - жыццё...

На медзi бара адбiвалася святло. Час ад часу Валянцiн падымаў чарку i мармытаў сабе пад нос дату. За сцяной прыглушана шумела вулiца. Гул машын напамiнаў крыкi драпежных птушак. Вулiца ўрывалася ў пакой, калi хто-небудзь адчыняў дзверы. Яна ўскрыквала, як зайздрослiвая сварлiвая старая кабета.

Ужо сцямнела, калi я праводзiў Патрыцыю Хольман дадому. Я паволi вяртаўся. Раптам я адчуў сябе адзiнокiм i пустым. Церусiў дробны дожджык. Я прыпынiўся каля вiтрыны. Цяпер я заўважыў, што выпiў зашмат. Не таму, што я хiстаўся... я адчуваў гэта выразна.

Мне раптам зрабiлася невыносна горача. Я расшпiлiў плашч i ссунуў капялюш на патылiцу. Чорт! Зноў я завёўся. Што я ёй наплёў? Я не адважваўся нават прыпамiнаць. Я ўжо нiчога не памятаў, гэта было горш за ўсё. Тут, аднаму, на халоднай вулiцы, дзе гулi аўтобусы, усё выглядала зусiм iнакш, чым у паўзмроку бара. Я праклiнаў сябе. Зайздроснае ўражанне, пэўна, вынесла ад мяне дзяўчына! Ёй жа, пэўна, кiнулася ў вочы. Сама ж яна амаль нiчога не пiла. На развiтанне яна так дзiўна паглядзела на мяне...

Божа лiтасцiвы! Я павярнуўся i сутыкнуўся з тоўстым нiзенькiм чалавекам.

- Ну! - сказаў я раз'юшана.

- Разуйце свае глядзелкi, вы - казёл набiты! - брахнуў ён.

Я ўтаропiўся ў яго.

- Мусiць, даўно людзей не бачылi, цi што? - гаўкаў ён.

Ён мне трапiў пад гарачую руку.

- Людзей бачыў, - сказаў я, - а вось пiўных бочак на шпацыры - не.

Таўстун не мог апамятацца. Ён стаяў i надзiмаўся.

- Ведаеце што? - зашыпеў ён. - Ваша месца ў звярынцы. Летуценным кенгуру няма чаго рабiць на вулiцы.

Я зразумеў, што перада мной майстар высокага класа ў лаянцы. Трэба было, нягледзячы на дрэнны настрой, зберагчы гонар.

- Кацiся сваёй сцежкай, псiхiчны неданосак, - сказаў я i ўзняў руку для благаславення.

Ён не звярнуў увагi на маю прапанову.

- Каб табе мазгi залiлi бетонам, засохлая малпа! - брахаў ён.

Я адказаў яму "плоскаступнёвым вылюдкам". Ён мяне абазваў папугаем, а я яго беспрацоўным мыйшчыкам нябожчыкаў. Тады ён, ужо паважлiва, ахарактарызаваў мяне як каравячую галаву, што хворая на рак. А я, ужо жадаючы скончыць лаянку, назваў яго бадзяжнымi могiлкамi бiфштэксаў. Яго твар раптам праяснiўся.

- Могiлкi бiфштэксаў - гэта добра, - сказаў ён. - Яшчэ не чуў. Бяру ў свой рэпертуар. Бывай! - Ён прыўзняў капялюш, i мы з узаемнай павагай разышлiся.

Лаянка мяне ўзбадзёрыла. Але злосць засталася. Калi я стаў цверазець, яна нават узмацнiлася. Я здаваўся сабе выкручаным мокрым ручнiком. Але паступова злосць пераходзiла i на дзяўчыну. Яна была прычынай, што я напiўся. Я наставiў каўнер. Няхай яна думае пра мяне, што хоча, мне цяпер усё роўна. Ва ўсякiм разе адразу зразумела, з кiм мае справу. А як па мне - няхай усё iдзе да д'ябла: што было, тое было. Нiчога не зменiш. Магчыма, нават i лепш.

Я вярнуўся ў бар i набраўся да чорцiкаў...

IV

Надвор'е стала цёплае i вiльготнае, некалькi дзён запар iшоў дождж. Потым праяснiлася, пачало прыпякаць сонца, i калi я ў пятнiцу ранiцай прыйшоў у майстэрню, я ўбачыў у двары Мацiльду Штос, якая стаяла з венiкам пад пахай. Твар у яе быў як у расчуленага кракадзiла.

- Ну, паглядзiце, пан Локамп, якое хараство! Гэта ж проста цуд!

Я спынiўся як зачараваны. Старая слiўка каля заправачнай калонкi за ноч расцвiла.

Яна ўсю зiму стаяла голая, скрыўленая, мы вешалi на яе старыя пакрышкi i надзявалi на голле слоiкi з-пад алею на прасушку. Яна была для нас проста прыдатнай вешалкай на ўсё - ад анучы да капота. Яшчэ некалькi дзён назад на ёй матлялiся вымытыя сiнiя камбiнезоны. Учора яшчэ на ёй нiчога не было бачна - i вось раптам за ноч яна чароўна ператварылася ў мiгатлiвае ружова-белае воблака, у воблака белых кветак, быццам у наш забруджаны двор заляцеў рой матылькоў.

- А пах, - летуценна прамовiла Мацiльда i закацiла вочы, - цудоўны, зусiм як той ром.

Я не адчуваў нiякага паху. Але адразу ж здагадаўся.

- Больш пахне каньяком для клiентаў, - запэўнiў я.

Яна энергiчна запратэставала.

- Пан Локамп, вы, мусiць, прастудзiлiся. Магчыма, у вас у носе палiпы. Сёння палiпы амаль у кожнага. Не, у старой Штос нос як у ганчака, паверце мне, гэта ром... вытрыманы ром...

- Ну добра, Мацiльда.

Я налiў ёй чарку рому i пайшоў да калонкi. Юп ужо сядзеў там. У ржавай бляшанцы з-пад кансерваў перад iм стаяла некалькi галiнак.

- Што гэта такое? - спытаў я здзiўлена.

- Для дам, - растлумачыў Юп. - Калi яны прыязджаюць на запраўку, то атрымлiваюць бясплатна кветку. Дзякуючы гэтаму я прадаў ужо на дзевяноста лiтраў больш. Залатое дрэва, пан Локамп. Каб яго не было, трэба было б зрабiць штучнае.

- Ты дзелавы хлопец.

Ён усмiхнуўся. Сонца прасвечвала яго вушы, i яны былi падобныя да рубiнавых царкоўных акон.

- Мяне ўжо два разы фатаграфавалi, - паведамiў ён. - На фоне дрэва.

- Глядзi, ты яшчэ станеш кiназоркай, - сказаў я i пайшоў да ямы, дзе Ленц ужо корпаўся пад "фордам".

- Робi, - сказаў ён, - у мяне iдэя. Нам трэба было б падумаць пра дзяўчыну Бiндзiнга.

Я ўтаропiўся на яго.

- Што ты маеш на ўвазе?

- Менавiта тое, што сказаў. Але чаго ты так утаропiўся?

- Я не ўтаропiўся.

- Нават набычыўся. Мiж iншым - а як завуць дзяўчыну. Пат... а далей?

- Не ведаю, - адгукнуўся я.

Ён выпрастаўся.

- Ты не ведаеш? Ты ж запiсваў яе адрас! Я сам бачыў.

- Згубiў паперку.

- Згубiў! - Ён дзвюма рукамi схапiўся за сваю жоўтую чупрыну. - I дзеля гэтага я трымаў Бiндзiнга цэлую гадзiну ў садзе? Згубiў! Дык, можа, Ота ведае?

- Ота таксама не ведае.

Ён зiрнуў на мяне.

- Варты жалю дылетант! Тым горш! Цi ты не ведаеш, якая казачная дзяўчына гэта была? Божа! - Ён узняў вочы небу. - Толькi раз сустрэнецца нешта людскае, а гэты жалобны пень губляе адрас.

- Я не ўбачыў у ёй нiчога асаблiвага.

- Таму што - асёл, - адпарыраваў Ленц. - Дурань, якi нiчога не бачыў, што ўзвышалася б над узроўнем прастытутак з кавярнi "Iнтэрнацыяналь". Ты - тапёр! Я яшчэ раз паўтараю: нам пашэнцiла, вельмi пашэнцiла з гэтай дзяўчынай! Проста ты нiчога не разумееш! Ты бачыў яе вочы! Вядома ж, не. Ты бачыў толькi сваю шклянку...

- Заткнiся, - перабiў я яго, бо, гаворачы пра шклянку, ён закрануў маю больку.

- А рукi, - гаварыў ён, не звяртаючы ўвагi на мяне. - Тонкiя, доўгiя рукi, як у мулаткi, у гэтым Готфрыд знае толк, можаш мне паверыць! Святы Майсей! Нарэшце з'явiлася сапраўдная дзяўчына - прыгожая, натуральная i, што найважней, з атмасферай... - Ён прымоўк. - Ты ўвогуле ведаеш, што гэта такое атмасфера?

- Паветра, што запампоўваецца ў кiхi, - прабурчаў я.

- Вядома, - сказаў ён з жалем i пагардай. - Паветра, канечне. Атмасфера, аўра, выпраменьванне, цеплыня, таямнiчасць - тое, што адушаўляе i ажыўляе прыгажосць. Але што я кажу... твая атмасфера - водар рому...

- Перастань, а то ляпну чым-небудзь па кумпале.

Але Готфрыд гаварыў i гаварыў, i я нiчога не зрабiў яму. Ён жа не снiў не ведаў пра тое, што адбылося, i кожнае ягонае слова балюча ранiла мяне. Асаблiва - пра выпiўку. Я ўжо амаль забыў усё i сумеў суцешыць сябе. А ён цяпер зноў раскалупаў. Ён бясконца хвалiў дзяўчыну, i мне хутка ўявiлася, што я i праўда страцiў нешта незвычайнае i незваротнае.

Расстроены, я ўвечары пайшоў у кавярню "Iнтэрнацыяналь". Тут было маё прыстанiшча. I Ленц пацвердзiў гэта. Калi я ўвайшоў, тут, на маё здзiўленне, было поўна. На стойцы былi выстаўлены тарты i пiрожныя, а пласкаступы Алоiс бег з падносам, якi звiнеў кафейным посудам, у заднi пакой. Я спынiўся. Кава, у збаночках? Тут, мусiць, нейкая кампанiя цалкам валяецца п'яная пад сталамi.

Але гаспадар растлумачыў мне. Сёння ў заднiм пакоi развiтальны вечар сяброўкi Розы - Лiлi. Я стукнуў сябе па лбе. Вядома ж, мяне запрашалi! Нават як адзiнага мужчыну - так са значэннем падкрэслiла Роза... Бо пiдэр Кiкi, якi таксама прысутнiчаў, не лiчыўся за мужчыну. Я хуценька выйшаў, купiў букет, ананас, бразготку i плiтку шакаладу. Роза сустрэла мяне з усмешкай велiкасвецкай дамы. На ёй была чорная сукенка з глыбокiм выразам, а сама яна сядзела на ганаровым месцы за сталом. Яе залатыя зубы блiшчалi. Я пацiкавiўся, як пажывае яе дзiцятка, i перадаў дзяўчынцы цацку i шакалад. Роза цвiла. Кветкi i ананас я ўручыў Лiлi.

- Самыя сардэчныя пажаданнi!

- Ён, як заўжды, сапраўдны кавалер! - сказала Роза. - Хадзем, Робi, сядай памiж намi.

Лiлi была лепшая сяброўка Розы. Яна зрабiла блiскучую кар'еру. Яна дамаглася таго, пра што дарэмна палка марыць кожная простая прастытутка: яна працавала пакаёўкай у гатэлi. Пакаёўка з гатэля не выходзiць на вулiцу на паляванне - яна жыве ў гатэлi i там заводзiць знаёмствы. Большасцi прастытутак гэта недасягальна - у iх не хапае гардэробу ды i грошай, каб дазволiць сабе выбiраць кавалера. Лiлi, праўда, жыла ў правiнцыйных гатэлях. I ўсё ж за гэтыя гады яна сабрала каля чатырох тысяч марак. Цяпер яна думала выйсцi замуж. У яе жанiха была крама газаабсталявання i радыёапаратуры. Ён усё ведаў пра яе, але адносiўся да гэтага спакойна. За будучыню ён мог не турбавацца. Гэтыя дзяўчаты рабiлiся надзейнымi жонкамi. Яны паспыталi, пачым фунт лiха, таму былi верныя.

Лiлi выходзiла замуж у панядзелак. Сёння Роза ў яе гонар давала развiтальную вячэру. Усе прыйшлi, каб апошнi раз пасядзець з Лiлi. Пасля замужжа яна ўжо не прыйдзе сюды.

Роза налiла мне кубачак кавы. Алоiс падбег з вялiзным пiрагом, пасыпаным мiндалём, разынкамi i зялёнымi цукатамi. Роза паклала мне вялiкi кус. Я ведаў, як мне паводзiць сябе. З выглядам знаўцы я адкусiў i паказаў усiм сваiм выглядам вялiзнае захапленне.

- Правалiцца мне ў пекла, упэўнены, што пiрог не з крамы!

- Сама спякла, - сказала Роза, свецячыся ад шчасця. Яна вельмi смачна гатавала, i ёй падабалася, калi гэта заўважалi. Асаблiва добра атрымлiвалiся ў яе гуляшы i пiрагi. Нездарма яна паходзiла з Чэхii.

Я азiрнуўся па баках. Вось яны сядзяць за сталом, працаўнiцы з вiнаграднiкаў пана Бога, непадманныя знаўцы людзей, салдаты кахання - Валi, прыгажуня, у якой нядаўна пад час начной прагулкi на машыне ўкралi гаржэтку з белага пясца; Лiна на драўляным пратэзе, якая ўсё яшчэ знаходзiла кавалераў; Фрыцы, падла, якая любiць пласкаступага Алоiса, хоць даўно ўжо магла мець уласную кватэру i добрага палюбоўнiка, якi ўтрымлiваў бы яе; Чырванашчокая Маргiт, якая заўсёды ходзiць у сукенцы, якую носяць пакаёўкi, i на гэта ловiць элегантных кавалераў; Марыён, самая маладая, усмешлiвая i бестурботная; Кiкi, якога не лiчаць за мужчыну, бо ён носiць жаночае адзенне i фарбуе вусны; саракапяцiгадовая Мiмi, бедалага з хворымi венамi, якой усё цяжэй выходзiць на панель. Было яшчэ некалькi наведнiц бараў i рэстаранаў, незнаёмых мне, i, нарэшце, другi ганаровы госць - маленькая, сiвая, зморшчаная, як печаны яблык, "мамка", суцяшальнiца i апора ўсiх начных бадзяжнiц, "мамка", што прадае гарачыя сасiскi на рагу Нiкалайштрасэ - начны буфет i разменная каса. Акрамя франкфурцкiх сасiсак падпольна прадае яшчэ цыгарэты i прэзерватывы. У яе можна пазычыць i грошай.

Я ведаў, як трэба паводзiць сябе. Нiводнага слова пра справы, нiводнага грубага напамiну - забыць выдатныя здольнасцi Розы, за якiя яна атрымала мянушку Жалезны Конь, забыць размовы Фрыцы з гандляром жывёлай Штэфанам Грыгаляйтам пра любоў, забыць танцы Кiкi вакол каша з салёнымi бублiкамi на досвiтку. Размовам за гэтым столiкам магла б пазайздросцiць любая кампанiя аматарак кавы.

- Усё ўжо падрыхтавана, Лiлi?

Тая сцвярджальна кiўнула.

- Пасаг у мяне ўжо даўно гатовы.

- Цудоўны пасаг, - сказала Роза. - Нават сурвэткi з карункамi не забыла.

- Навошта тыя сурвэткi? - спытаў я.

- Ты што, Робi? - Роза зiрнула на мяне з такiм папрокам, што я хуценька заявiў, што прыпомнiў. Ну пэўна ж, сурвэткi з карункамi... Яны былi сiмвалам мяшчанскай утульнасцi, свяшчэнным сiмвалам сям'i, страчанага раю. Нiводная з дзяўчат не была прастытуткай па тэмпераменце. Яны былi ахвярамi буржуазнага быцця. Яны тайна марылi пра сямейны ложак, а не пра грэх. Але ў гэтым яны нiколi не прызнавалiся.

Я сеў да пiянiна. Роза таго толькi i чакала. Яна любiла музыку, як i ўсе гэтыя дзяўчаты. Я на развiтанне яшчэ раз сыграў усе шлягеры, якiя любiлi Роза i Лiлi. Для пачатку "Малiтву нявiннай дзяўчыны". Назва, праўда, не зусiм пасавала да месца, але гэта была ўсяго толькi бразготная п'еска. Потым прагучалi "Птушыны вечаровы спеў", "Зара ў Альпах", "Калi памiрае каханне", "Мiльёны Арлекiна" i на заканчэнне - "Я хацеў бы на радзiму". Гэтую песню вельмi любiла Роза. Прастытуткi - вельмi жорсткiя, але i вельмi сентыментальныя. Усе пачалi падпяваць. Пiдар Кiкi спяваў другiм голасам.

Лiлi зазбiралася. Ёй трэба было сустрэць свайго жанiха. Роза цалавала яе ад усяго сэрца.

- Бывай, Лiлi. Трымайся!

Яна пайшла, нагружаная падарункамi. Клянуся, што ў яе быў зусiм iншы твар, чым да гэтага. Разгладзiлiся жорсткiя рысы, якiя ўядаюцца ў твар кожнага, хто мае справу з людской подласцю. Твар памякчэў, на iм сапраўды зноў з'явiлiся сляды дзявоцкасцi.

Мы стаялi ў дзвярах i махалi Лiлi рукой. Мiмi раптам загаласiла. Яна сама ўжо пабывала замужам. Яе муж памёр на вайне ад запалення лёгкiх. Калi б ён загiнуў, ёй далi б невялiчкую пенсiю i не давялося б выходзiць на панель.

Роза паляпала яе па спiне.

- Ну, Мiмi, не расслабляйся! Хадзем, вып'ем яшчэ па глытку кавы.

Уся кампанiя вярнулася ў змрочнае памяшканне "Iнтэрнацыяналя", як кучка курэй у куратнiк. Але добры настрой больш не вярнуўся.

- Сыграй нам пад канец яшчэ, Робi! - сказала Роза. - Што-небудзь вясёленькае.

- Добра, - згадзiўся я. - Давайце грымнем "Марш старых сяброў".

Потым я таксама развiтаўся. Роза ўкруцiла мне кавалак пiрага з сабой. Я падараваў яго сыну "мамкi", якi на двары рыхтаваў кацялок варыць вячэрнiя сасiскi.

Я задумаўся, што мне рабiць. Iсцi ў бар зусiм не хацелася. I ў кiно не хацелася. У майстэрню? Я нерашуча глянуў на гадзiннiк. Восем. Зараз павiнен быў вярнуцца Кёстэр. Калi ён там, Ленц не будзе зноў безупынку балбатаць пра дзяўчыну. Я пайшоў.

У памяшканнi гарэла святло. Не толькi ў памяшканнi - увесь двор быў залiты святлом. Кёстэр быў адзiн.

- Што тут робiцца, Ота? - спытаў я. - Можа, ты прадаў "кадзiлак"?

Кёстэр засмяяўся.

- Не. Готфрыд зладзiў невялiчкую iлюмiнацыю.

Гарэлi абедзве фары "кадзiлака". Машыну паставiлi так, што пукi святла праз акно падалi на двор якраз на квiтнеючую слiву. Карцiна была цудоўная: дрэва, пакрытае беллю. Змрок з абодвух бакоў, здавалася, шумеў, як начное мора.

- Выдатна, - сказаў я. - А дзе ж ён?

- Пайшоў прынесцi перакусiць.

- Блiскучая iдэя, - сказаў я. - Мяне крыху хiстае. Але магчыма, што гэта з голаду.

Кёстэр кiўнуў.

- Пад'есцi заўсёды карысна. Асноўны закон усiх старажытных вояў. Я сёння зрабiў таксама нешта хiсткае. Заявiў "Карла" на гонкi.

- Што? - сказаў я. - Няўжо на шостае?

Ён кiўнуў.

- Чорт вазьмi, Ота, там жа ўдзельнiчаюць усялякiя славутасцi.

Ён зноў кiўнуў.

- У класе спартовых машын - Браўмюлер.

Я закасаў рукавы.

- Тады за справу, Ота! Адмыем як след нашага пестунка!

- Стоп! - крыкнуў апошнi рамантык, заходзячы. - Спачатку - падвячорак!

Ён дастаў яду - сыр, хлеб, цвёрдую вэнджаную каўбасу i шпроты. Апетыт у нас быў, як у галодных малацьбiтоў. Мы запiвалi халодным пiвам. Потым мы ўзялiся за "Карла". Мы корпалiся з iм дзве гадзiны, праверылi i змазалi ўсе падшыпнiкi. Потым з Ленцам павячэралi яшчэ раз.

Готфрыд цяпер накiраваў святло i на "форд". Пры сутыкненнi выпадкова адна фара засталася непашкоджанай. Цяпер яна ўзiралася з пагнутага шасi ў неба.

Ленц задаволена павярнуўся да нас.

- Ну, Робi, цягнi бутэлькi. Давайце адзначым свята квiтнеючага дрэва.

Я паставiў на стол каньяк, джын i дзве чаркi.

- А ты?

- Я не буду пiць.

- Што? Чаму?

- Таму што мне ўжо абрыдлi гэтыя папойкi.

Ленц хвiлiну разглядаў мяне.

- Наша дзiця звiхнулася, Ота, - звярнуўся ён да Кёстара.

- Пакiнь яго, раз не хоча, - адказаў Кёстэр.

Ленц налiў сабе поўную чарку.

- Хлапец ужо даўно ненармальны.

- Не самае горшае, што можа быць, - заявiў я.

Месяц, вялiкi i чырвоны, вылез з-за даху фабрыкi насупроць нас. Нейкi час мы сядзелi моўчкi.

- Скажы, Готфрыд, - пачаў я, - ты ж спецыялiст у сардэчных пытаннях, праўда?

- Спецыялiст! Я зубы з'еў на гэтым, - сцiпла адказаў Ленц.

- Цудоўна. Мне, мiж iншым, хацелася б ведаць, цi заўсёды закаханыя паводзяць сябе як дурнi.

- Як гэта - як дурнi?

- Ну, быццам на падпiтку. Балбочуць, нясуць лухту i хлусяць.

Ленц зарагатаў.

- Ах, сынок! Усё - гульня. Чароўная гульня мамы прыроды. Паглядзi на гэтую слiву. Яна таксама падманвае. Робiць сябе прыгажэйшай, чым будзе потым. Было б жахлiва, калi б каханне нечым было звязана з праўдай. Дзякуй богу, усё могуць гэтыя заклятыя маралiсты - але не прымушаць.

Я выпрастаўся.

- Ты думаеш, што без хлуснi ўвогуле немагчыма?

- Немагчыма, дзiцятка.

- Але ж тады можаш выставiць сябе жахлiва смешным.

Ленц заўсмiхаўся.

- Запомнi сабе адно, хлопчык: нiколi, нiколi, нiколi не выставiш сябе смешным перад жанчынай, калi робiш нешта дзеля яе. Нават у самай банальнай камедыi. Рабi што хочаш: стой на галаве, пляцi несусветную лухту, хвалiся, як гусак, спявай пад яе акном, толькi аднаго не рабi: не будзь дзялком. Не будзь разважлiвы!

Я ажывiўся.

- А што скажаш на гэта ты, Ота?

Кёстэр засмяяўся.

- Вiдаць, так яно i ёсць.

Ён устаў i адкрыў капот "Карла". Я прынёс сваю бутэльку з ромам i яшчэ адну чарку i паставiў iх на стол. Ота завёў машыну. Матор гудзеў нiзка i стрымана. Ленц з нагамi залез на падваконнiк i ўзiраўся ў двор. Я падсеў да яго.

- Ты прыходзiў калi-небудзь да жанчыны п'яны?

- Часта, - адказаў ён, не варухнуўшыся.

- I што?

Ён скоса зiрнуў на мяне.

- Ты маеш на ўвазе, калi нешта ўчворыў? Нiколi не прасi прабачэння, дзiця. Нiколi нiчога не гавары. Паслаць кветкi. Без запiскi. Адны кветкi. Яны загладжваюць усё. Нават магiлы.

Я зiрнуў на яго. Ён не варушыўся. Яго вочы iскрылiся ў водблiску белага святла з вулiцы. Матор усё яшчэ цiха вуркатаў.

- Вiдаць, магу спакойна крыху выпiць, - сказаў я i адкаркаваў бутэльку.

Кёстэр заглушыў матор. Потым ён звярнуўся да Ленца.

- Месяц свецiць даволi ясна, каб не згубiць шклянку, Готфрыд. Выключы iлюмiнацыю. У першую чаргу "форда". Жывёлiна напамiнае мне косы пражэктар, напамiнае вайну. Тады было не да смеху, калi яны намацвалi твой самалёт.

Ленц кiўнуў.

- А мне гэта напамiнае... а-а... усё роўна. - Ён устаў i выключыў пражэктары.

Месяц свяцiў над фабрычным дахам. Ён свяцiў усё ярчэй i цяпер, як жоўты папяровы лiхтар, вiсеў памiж галiн слiвы. Галiнкi цiха гойдалiся пад слабым ветрам.

- Дзiўна, - праз хвiлiну сказаў Ленц. - Навошта ўсякiм людзям ставiць помнiкi? Чаму б не паставiць месяцу або квiтнеючаму дрэву?

Я рана пайшоў дамоў. Калi я адчынiў дзверы ў калiдор, пачуў музыку. Iграў грамафон Эрны Бёнiг, сакратаркi. Спяваў чысты жаночы голас. Потым рассыпалiся прыглушаныя гукi скрыпак i пiчыката на банджа. I зноў голас - настойлiвы, мяккi, нiбы да краёў напоўнены шчасцем. Я прыслухаўся, стараючыся разабраць словы. Цiхая песня жанчыны кранала, асаблiва тут, у цёмным калiдоры, памiж швейнай машынкай фраў Бэндэр i валiзкамi сям'i Хасэ. Я глянуў на дзiкаву галаву над дзвярыма кухнi.

Я чуў, як служанка звiнела посудам.

- ...Як бы я жыла без цябе... - спяваў голас за дзвярыма на адлегласцi некалькiх крокаў.

Я пацiснуў плячыма i пайшоў у свой пакой. Побач я пачуў раздражнёную лаянку. Праз некалькi хвiлiн у дзверы да мяне пастукалi. Увайшоў Хасэ.

- Не перашкоджу? - спытаў ён стомлена.

- Анi, - сказаў я. - Вып'еце?

- Не хочацца. Толькi пасяджу.

Ён тупа ўзiраўся перад сабой.

- Вам добра, - сказаў ён. - Вы адзiн...

- Што за глупства, - адказаў я. - Невялiкае шчасце - увесь час сядзець у адзiноце. Можаце мне паверыць...

Ён расслаблена сядзеў у крэсле. Яго вочы шалёным бляскам свяцiлiся ў паўзмроку. Пакой быў асветлены толькi святлом лiхтароў знадворку. Вузкiя, апалыя плечы...

- Жыццё мне ўяўлялася зусiм iнакш, - сказаў ён праз нейкi час.

- Не толькi вам, - адказаў я.

Праз паўгадзiны ён зноў пайшоў у свой пакой на перагаворы з жонкай. Я даў яму некалькi газет i паўбутэлькi апельсiнавага лiкёру "кюрасаа", што стаяў у мяне невядома з якога часу на тумбачцы - непрыемнае, салодкае пiтво, але для яго якраз. Ён усё роўна не разбiраўся.

Ён выйшаў цiха, амаль бязгучна, цень ценем, быццам ужо пагас. Я замкнуў за iм дзверы. З калiдора, нiбы стракатая шоўкавая хусцiнка, заляцеў урывак музыкi - скрыпкi, прыглушаныя банджа.

"...як бы я жыла без цябе..."

Я сеў да акна. Могiлкi ляжалi ў сiнiм святле месяца. Стракатыя квадраты светлавой рэкламы чаплялiся за кроны дрэваў, са змроку мiгцелi надмагiльныя камянi. Яны былi маўклiвыя i не навявалi жаху. Мiма iх праносiлiся, сiгналячы, аўтамашыны, святло фараў слiзгала па выцвiлых надпiсах.

Я сядзеў даволi доўга i шмат перадумаў. Я прыпомнiў, як мы вярнулiся з вайны, маладыя, знявераныя, нiбы гарнякi з засыпанай шахты. Мы хацелi строем выступiць супроць хлуснi, эгаiзму, сквапнасцi, вяласцi душы - супроць усяго, што пакалечыла наша жыццё. Мы ачарсцвелi, нiкому не верылi, акрамя сваiх самых блiзкiх таварышаў. Мы верылi толькi таму, што нас нiколi не падманвала: небу, табацы, дрэву, хлебу i зямлi... Але што з гэтага атрымалася? Усюды запусценне, падман, забыццё. А хто не мог забыць, таму заставалiся бяссiлле, абыякавасць i гарэлка. Час вялiкiх людскiх i мужчынскiх мараў мiнуўся. Верх узялi дзялкi. Карупцыя. Галеча.

"Вам добра, вы - адзiн", - сказаў Хасэ. Усё цудоўна. Хто адзiн, той не можа быць пакiнутым. Але часам, вечарамi, штучны будынак разбiваўся, жыццё ператваралася ў плаксiвую, iмклiвую мелодыю, у вiр дзiкага суму, жадання, песiмiзму i надзеi вырвацца з гэтага атупення, якое не мае нiякага сэнсу, рынуцца абы-куды з гэтага балота вечнай мiтуснi... Ах, гэтае вартае жалю жаданне цеплынi... цi не дастаткова было б дзвюх далоней i схiленага да цябе твару? Цi гэта - таксама падман, адмаўленне i ўцёкi? Цi ёсць што, акрамя адзiноты?

Я зачынiў акно. Не, больш нiчога няма. Пад усё астатняе занадта мала грунту пад нагамi.

Але ранiцай я пайшоў раней з дому, перш чым iсцi ў майстэрню, пастукаў да гаспадара маленькай крамы, дзе прадавалiся кветкi. Я выбраў у яго букет ружаў i папрасiў адаслаць iх зараз жа. Для мяне было крыху нязвыкла пiсаць на паштоўцы: Патрыцыя Хольман.

V

У фiнансавае ўпраўленне Кёстэр паехаў у сваiм старым касцюме. Ён хацеў паспрабаваць знiзiць нашыя падаткi. Мы з Ленцам засталiся ў майстэрнi ўдвух.

- За справу, Готфрыд, - сказаў я. - Бярэмся за тоўсты "кадзiлак"!

Напярэдаднi вечарам з'явiлася наша аб'ява. Сёння мы ўжо маглi чакаць клiентаў - калi ўвогуле хтосьцi прыйдзе. Трэба было падрыхтаваць машыну.

Спачатку мы пакрылi лак палiтурай. Дзякуючы гэтаму машына адмыслова заблiшчала i, здавалася, падаражэла на сотню марак. Потым заправiлi машыну самым лепшым маслам, якое мелi. Поршнi былi не лепшай якасцi i крыху стукалi. Мы знялi гэты шум, густа змазалi iх маслам, i машына запрацавала зусiм цiха. Мы густа змазалi яшчэ механiзм перадачы i ў дыферэнцыял, каб цалкам зняць шум.

Потым выехалi. Непадалёк пачаўся ўчастак вельмi пабiтай дарогi. Яго мы праехалi з хуткасцю 50 кiламетраў. Верх барабанiў. Мы спусцiлi з кiхаў чвэрць атмасферы i паспрабавалi яшчэ раз. Цяпер было лепей. Выпусцiлi яшчэ чвэрць. Цяпер нiчога не варухнулася.

Вярнулiся, змазалi скрыпучы капот, зрабiлi гумавыя пракладкi, залiлi ў радыятар гарачай вады, каб матор адразу схапiўся, абмылi машыну з распырсквальнiка знiзу, каб яна блiшчала i там. Потым Готфрыд падняў рукi да неба.

- Прыходзь жа, блаславёны пакупнiк. Прыходзь, дарагi ўладальнiк кашалька! Мы палка чакаем цябе, як жанiх чакае маладую!

Маладая затрымлiвалася. Таму мы загналi пекаравага каня на яму i пачалi здымаць пярэднюю вось. Гадзiны дзве мы працавалi моўчкi. Потым я пачуў, як каля калонкi Юп засвiстаў мелодыю песнi: "Слухай, што iдзе знадворку..."

Я вылез з ямы i зiрнуў у акно. Маленькi прысадзiсты чалавек хадзiў вакол "кадзiлака". Ён здаваўся дабрадзейным i салiдным буржуа.

- Зiрнi, Готфрыд, - шапнуў я. - Цi не маладая прыйшла?

- А хто ж, - вызначыў Ленц з першага погляду. - Глянь на твар. Ён ужо недаверлiвы, пакуль няма нiкога. Давай! Я застануся тут у рэзерве. Прыйду на дапамогу, калi адзiн не справiшся. Помнi мае прыёмы!

- Добра!

Я вылез.

Чалавек сустрэў мяне позiркам разумных чорных вачэй.

Я прадставiўся:

- Локамп.

- Блюменталь.

Гэта быў першы прыём: прадставiцца. Ленц сцвярджаў, што гэта стварае адразу больш iнтымную атмасферу. Другi прыём: пачынаць вельмi стрымана i выслухаць клiента, каб ударыць у адпаведны час.

- Вы наконт "кадзiлака", пан Блюменталь? - спытаў я.

Блюменталь кiўнуў.

- Вось ён, - сказаў я i паказаў на машыну.

- Я бачу, - адказаў Блюменталь.

Я хутка зiрнуў на яго. "Увага, - падумаў я. - Хiтрун".

Мы пайшлi праз двор. Я адкрыў дзверцы машыны i завёў матор. Потым памаўчаў, каб даць Блюменталю час на агледзiны. Ён, пэўна, знойдзе, што пакрытыкаваць. Тады i я пачну.

Але Блюменталь не аглядаў машыны. Ён не крытыкаваў. Ён увесь час маўчаў, стоячы як iдал. Мне нiчога не заставалася, як самому пачынаць наўгад.

Я пачаў паволi i сiстэматычна расказваць пра "кадзiлак", як мацi пра роднае дзiця, стараючыся заўважыць, цi цямiць той што-небудзь. Калi ён спецыялiст, тады трэба было б больш падрабязна спынiцца на маторы i шасi. Калi ён не разбiраецца ў машыне - на камфорце i розных дробязях.

Але ён i цяпер не выдаў сябе. Ён даваў мне выгаварыцца, пакуль я сам сабе не здаўся надзьмутым шарыкам.

- Навошта вам машына? Для язды ў горадзе цi для дальнiх вандровак? спытаў я нарэшце, каб знайсцi нейкi пункт апоры.

- Для самых розных патрэб, - адказаў Блюменталь.

- Зразумела! А вы самi будзеце вадзiць цi шафёр?

- Як калi.

Як калi... Чалавек выдаваў адказы, як папугай. Здавалася, што ён належаў да нейкага Ордэна маўчальнiкаў.

Каб узбадзёрыць яго, я прапанаваў яму праверыць тое-сёе ў машыне. Звычайна гэта аблягчала кантакт з клiентам. Я баяўся, што ён засне.

- Верх адкрываецца i падымаецца надзвычай лёгка для такой аграмадзiны, сказаў я. - Паспрабуйце самi. Вы справiцеся адной рукой.

Але Блюменталь адмовiўся спрабаваць. Ён бачыць i так. Я з шумам ляпнуў дзверцамi i пацягаў за ручкi...

- Вось бачыце, ўсё як мае быць. Жалезна. Паспрабуйце самi.

Блюменталь не захацеў. Ён лiчыў, што так i павiнна быць. Надзвычай цвёрды арэшак!

Я паказаў яму шыбы.

- Вельмi лёгка падымаюцца i апускаюцца. На любым узроўнi сядзяць мёртва.

Ён брывом не варухнуў.

- Да таго ж шкло не б'ецца, - працягваў я, ужо ў лёгкiм адчаi. - Перавага, якую нельга пераацанiць. У нашай майстэрнi стаiць "форд"... - Я расказаў пра няшчасны выпадак з жонкай пекара, крыху прыўкрасiўшы яго, дадаўшы туды яшчэ адно дзiця.

Думкi i пачуццi Блюменталя былi замкнёныя ў сталёвы сейф.

- Шкло, якое не б'ецца, стаiць ва ўсiх машынах, - перабiў ён мяне. - Тут нiчога незвычайнага.

- Такое шкло не з'яўляецца серыйным абсталяваннем нiводнай машыны, запярэчыў я мякка, але настойлiва. - У некаторых марак толькi пярэдняе шкло такое. Але толькi не вялiкiя бакавыя.

Я пасiгналiў i перайшоў да апiсання ўнутраных выгод - скрынак, сядзенняў, кiшэняў, шчытка кiравання, - я закрануў самыя дробныя дэталi, я нават працягнуў Блюменталю запальнiчку i выкарыстаў магчымасць прапанаваць яму цыгарэту, каб неяк перамянiць яго настрой. Але ён адмовiўся.

- Не куру, дзякуй, - сказаў ён i паглядзеў на мяне з такiм сумам, што ў мяне раптам закралася жудаснае падазрэнне: магчыма, ён iшоў зусiм не да нас, магчыма, ён памылiўся - хацеў купiць нешта iншае, машыну, каб абстрочваць петлi, цi радыёпрыёмнiк, а цяпер нерашуча стаяў тут, перш чым пайсцi.

- Давайце пракоцiмся на пробу, пан Блюменталь, - нарэшце прапанаваў я, ужо зняможаны.

- Пракоцiмся? - здзiвiўся ён, быццам я сказаў нейкую лухту.

- Праедземся. Вам жа трэба паглядзець, на што здольная гэтая машына. Яна проста сцелецца па дарозе, iдзе, як па рэйках. А матор цягне, быццам гэты цяжкi кузаў лягчэй пушынкi.

- Што ездзiць, - ён махнуў рукой, адмаўляючыся. - Едучы, нiчога не ўбачыш. Недахопы машыны заўсёды заўважаеш толькi потым.

"А няўжо ж, д'ябал ты чыгунны, - падумаў я са злосцю. - Цi ты думаў, што я цябе буду носам тыцкаць у iх?"

- Ну, добра, не дык не, - сказаў я, страцiўшы надзею. Чалавек не думаў купляць, усё было зразумела.

Але раптам ён павярнуўся, паглядзеў мне адкрыта ў вочы i сказаў цiха i рэзка i вельмi хутка:

- Колькi машына каштуе?

- Сем тысяч марак, - адказаў я не мiргнуўшы, як выстралiў з пiсталета. Ён не павiнен быў заўважыць, што я хоць на момант задумаўся. Кожная секунда няўпэўненасцi магла каштаваць тысячу марак, якiя ён вытаргаваў бы. - Сем тысяч чыстымi, - паўтарыў я цвёрда i падумаў: "Калi дасi пяць, то i забiрай!"

Але Блюменталь не даваў нiчога.

Ён коратка засоп.

- Задорага!

- Вядома! - сказаў я, канчаткова здаючыся.

- Як гэта - вядома? - спытаў Блюменталь раптам даволi па-людску.

- Пан Блюменталь, - адказаў я, - вы сёння сустракалi хоць аднаго дзiвака, каб, пачуўшы цану, сказаў нешта iншае?

Ён уважлiва прыгледзеўся да мяне.

Потым на яго твары прамiльгнула нешта падобнае да ўсмешкi.

- Так. Але машына сапраўды занадта дарагая.

Я не паверыў сваiм вушам. Нарэшце з'явiўся доўгачаканы нармальны тон. Тон зацiкаўленага чалавека. Цi нейкi новы закляты падвох?

У гэты момант у двары з'явiўся элегантны франт. Ён дастаў з кiшэнi газету, яшчэ раз праверыў нумар дома i накiраваўся да мяне.

- Тут прадаецца "кадзiлак"?

Я кiўнуў i моўчкi глянуў на жоўтую бамбукавую палачку i скураныя пальчаткi.

- Можна паглядзець? - зноў спытаў ён без анiякага выразу на твары.

- Вось ён, - сказаў я. - Але, можа, вы пачакаеце хвiлiнку, пакуль што я заняты. Пасядзiце там, калi ласка.

Франт на хвiлiнку прыслухаўся да шуму матора, твар яго спачатку выявiў крытыку, а потым адабрэнне, i мы зайшлi з iм у майстэрню.

- Iдыёт, - буркнуў я яму i хутка вярнуўся да Блюменталя.

- Калi вы паездзiце на машыне, дык зменiце сваю думку пра цану, - сказаў я. - Вы можаце абкатваць яе столькi, колькi вам захочацца. Можа, мне вечарам заехаць па вас, каб зрабiць пробную ездку, калi гэта вам лепш падыходзiць.

Але часовы парыў ужо знiк. Блюменталь зноў стаяў як гранiтны прэзiдэнт харавога таварыства.

- Не варта, - сказаў ён. - Мне трэба iсцi. Калi я захачу зрабiць пробную ездку, то магу патэлефанаваць вам.

Я ўбачыў, што ўжо цяпер нiчога не зробiш. Гэтага чалавека не пераканаеш.

- Ну добра, - пагадзiўся я. - Але, магчыма, вы далi б мне свой нумар тэлефона, каб я паведамiў вам пра з'яўленне яшчэ якой зацiкаўленай асобы?

Блюменталь неяк дзiўна глянуў на мяне.

- Зацiкаўленая асоба - яшчэ не пакупнiк.

Ён дастаў цыгары i прапанаваў мне. Ён запалiў. "Карона"! Вiдаць, грошай у яго было як вошай. Але мне ўжо было ўсё роўна. Я ўзяў цыгару.

Ён зычлiва падаў мне руку i пайшоў. Я глядзеў яму ўслед i цiха, але грунтоўна праклiнаў яго. Потым вярнуўся ў майстэрню.

- Ну? - павiтаў мяне франт Готфрыд Ленц. - Здорава я прыдумаў? Убачыў, як ты пакутуеш, i вырашыў дапамагчы. Пашанцавала, што Ота, ад'язджаючы, пераапрануўся. Я, як убачыў, што вiсiць добры касцюм, галопам памчаўся, залез праз акно туды i назад i з'явiўся пад выглядам сур'ёзнага пакупнiка! Выдатна, цi не праўда?

- Па-iдыёцку, - адказаў я. - Чалавек той хiтрэйшы за нас абодвух, разам узятых. Паглядзi на цыгару! Марка пяцьдзесят за штуку. Ты мне адпудзiў мiлiярдэра.

Готфрыд забраў з рук у мяне цыгару, панюхаў яе i прыпалiў.

- Я спудзiў жулiка. Мiлiярдэры такiх цыгар не кураць. Яны кураць танныя, грош - штука.

- Глупства, - адказаў я. - Жулiкi Блюменталямi сябе не называюць. Яны называюць сябе граф Блюменаў цi неяк падобна.

- Ён яшчэ вернецца, - прадказаў Ленц, самаўпэўнены, як заўсёды, i выпусцiў цыгарны дым мне ў твар.

- Гэты не прыйдзе, - сказаў я пераканана. - Але адкуль у цябе бамбукавая палка i пальчаткi?

- Пазычыў. У краме Бэн i К°. У мяне там знаёмая прадаўшчыца. Магчыма, што я нават пакiну сабе гэтую палку. Яна мне падабаецца.

Ён самазадаволена пакруцiў у паветры тоўстай палкай.

- Готфрыд, - сказаў я, - тут марна гiне твой талент. Ведаеш што? Iдзi ў вар'етэ. Там тваё месца.

- Вам тэлефанавалi, - сказала Фрыда, касавокая служанка фраў Залеўскi, калi я аполуднi на хвiлiнку заскочыў дадому. Я павярнуўся.

- Калi?

- Паўгадзiны назад. Жанчына.

- Што яна сказала?

- Яна патэлефануе ўвечары яшчэ раз. Але я ёй адразу сказала, што не мае сэнсу. Вас увечары нiколi дома не бывае.

Я ўтаропiўся на яе.

- Што? Вы так сказалi? Божа мiлы, калi ўжо вас хто навучыць размаўляць па тэлефоне?

- Я ўмею размаўляць, - нахабна заявiла Фрыда. - А ўвечары дома вас амаль нiколi няма.

- Гэта вас зусiм не датычыцца, - лаяўся я. - Наступным разам раскажыце, цi ёсць у мяне дзiрка ў шкарпэтках.

- Можна, - адказала Фрыда i з'едлiва паглядзела на мяне чырвонымi запаленымi вачыма. Мы былi застарэлыя ворагi.

Лепш за ўсё я тыркнуў бы яе галавой у рондаль з супам, але я авалодаў сабой, выцягнуў з кiшэнi марку i ўцiснуў ёй у руку, мiралюбна пытаючыся:

- Жанчына не назвала свайго iмя?

- Не, - сказала Фрыда.

- А якi ў яе быў голас? Крыху прыглушаны i нiзкi i як быццам хрыплаваты?

- Не ведаю, - адказала Фрыда так флегматычна, быццам я i не даваў ёй маркi.

- Цудоўны пярсцёнак у вас на пальцы, сапраўды прыгожы, - сказаў я. - Ну, падумайце добра, цi не прыпомнiце...

- Не, - адказала Фрыда. Зласлiвасць адбiвалася на яе твары.

- Каб ты павесiлася, чортаў венiк, - вылаяўся я i пайшоў.

Роўна ў шэсць гадзiн вечара я быў дома. Калi я адчынiў дзверы, я ўбачыў нязвыклую сцэнку. У калiдоры стаяла медсястра фраў Бэндэр у акружэннi ўсiх жанчын пансiёна.

- Падыдзiце да нас, - сказала фраў Залеўскi.

Прычынай сходу было ўпрыгожанае банцiкамi немаўля, якому было не больш за паўгода. Фраў Бэндэр прывезла дзiця са свайго прыюта ў дзiцячым вазку. Гэта было нармальнае дзiця. Але жанчыны нахiлялiся над iм у такiм вар'яцкiм захапленнi, быццам гэта было першае немаўля на свеце. Яны булькалi, пстрыкалi пальцамi перад вочкамi маленькай iстоты i складвалi вусны ў трубачку. Нават Эрна Бёнiг у кiмано з драконамi ўдзельнiчала ў гэтай оргii платанiчнага мацярынства.

- Прывабнае стварэнне? - пыталася фраў Залеўскi, паглядаючы з замiлаваннем.

- Пра гэта можна будзе сказаць дакладна праз гадоў дваццаць - трыццаць, выказаў я меркаванне, скоса пазiраючы на тэлефон. Я спадзяваўся, што ён не зазвонiць зараз, калi тут усе ў зборы.

- Вы паўзiрайцеся на яго як след, - прапанавала мне фраў Хасэ.

Я паглядзеў. Немаўля як немаўля. Што там можна было заўважыць асаблiвага? У крайнiм выпадку - надзвычай маленькiя ручкi. Няўжо i я быў калiсьцi такi?

- Бедны чарвячок, - сказаў я. - Ён i не ўяўляе, што яго чакае. Хацелася б ведаць, на якую вайну ён якраз паспее...

- Грубы чалавек, - запратэставала фраў Залеўскi. - Няўжо ў вас няма сэрца?

- Яшчэ якое, - адказаў я. - Iнакш бы ў мяне не з'явiлiся такiя думкi.

Я падаўся ў свой пакой.

Праз дзесяць хвiлiн зазванiў тэлефон. Я пачуў сваё прозвiшча i выйшаў. Канечне, уся кампанiя была яшчэ тут. Яна не адступiла i тады, калi я паднёс да вуха слухаўку i пачуў голас Патрыцыi Хольман, якая дзякавала за кветкi.

А дзiця, якое, вiдаць, было самае разумнае з усiх прысутных i якому абрыдла гэтае крыўлянне, раптам зараўло.

- Прабачце, - сказаў я з адчаем у слухаўку. - Я вас не разумею, тут раз'юшана крычыць дзiця. Але яно не маё.

Дамы зашыпелi, як гняздо гадзюк, каб супакоiць дзiця. Яны дамаглiся толькi таго, што яно раз'юшылася яшчэ больш. Толькi цяпер я заўважыў, што гэта сапраўды было незвычайнае немаўля. Вiдаць, яго лёгкiя даставалi аж да ног, iнакш чым можна было растлумачыць яго грымучы голас? Я трапiў у цяжкае становiшча. Вачыма я злосна пазiраў на кола мацярок перада мной, а ў слухаўку стараўся вымаўляць зычлiвыя словы. Ад галавы да пят ува мне бушавала бура, ад носа да падбародка - сонечны вясеннi пейзаж. Заставалася загадкай, як насуперак усяму я змог дамовiцца на сустрэчу назаўтра ўвечары.

- Вам трэба ўстанавiць гукаiзаляваную тэлефонную будку, - сказаў я фраў Залеўскi.

Яна таксама за словам у кiшэнь не лазiла.

- Навошта? - спытала яна з iскрамi ўваччу. - У вас столькi сакрэтаў?

Я замаўчаў i адступiў. Нельга пачынаць спрэчку з чалавекам, якi расхваляваны ад мацярынскага пачуцця. На яго баку мараль усяго свету.

Мы дамовiлiся сустрэцца вечарам у Готфрыда. Я павячэраў у маленькiм шынку i пайшоў да яго. Каб адзначыць гэты дзень, па дарозе ў краме мужчынскага моднага адзення я купiў шыкоўны гальштук. Я ўсё яшчэ дзiвiўся, як гладка ўсё атрымалася, i даў сабе зарок быць заўтра сур'ёзным, як генеральны дырэктар iнстытута пахавальных спраў.

Каморка Готфрыда была славутасцю. Яна ўся была завешана сувенiрамi, якiх ён навёз з Паўднёвай Амерыкi. Стракатыя цыноўкi на сценах, некалькi масак, засушаны чалавечы чэрап, незвычайныя глiняныя збаны, дзiды, а галоўнае выдатная калекцыя фатаграфiй, якая займала ўсю сцяну: дзяўчаты - iндыянкi i крэолкi, прыгожыя, смуглявыя, гнуткiя iстоты выключнай прывабнасцi i пяшчоты.

Акрамя Ленца i Кёстэра былi яшчэ Браўмюлер i Граў. Тэа Браўмюлер з загарэлай, чырвонай, як медзь, лысiнай прыладзiўся на валiк канапы i з захапленнем разглядаў фотакалекцыю Готфрыда. Ён быў гоншчыкам-выпрабавальнiкам аўтазавода i даўно сябраваў з Кёстэрам. Шостага ён удзельнiчаў у гонках, на якiя Ота заявiў "Карла".

Фердынанд Граў, ужо на падпiтку, сядзеў за сталом - масiўны i азызлы. Калi ён убачыў мяне, шырокай лапай падцягнуў да сябе.

- Робi, - сказаў ён, запiнаючыся. - Што табе трэба тут сярод страчаных людзей? Табе тут няма чаго рабiць. Iдзi адсюль. Ратуйся. Ты яшчэ можаш уратавацца.

Я зiрнуў на Ленца. Ён падмiргнуў мне.

- Фердынанд у лепшай форме. Ён ужо два днi прапiвае дарагую нябожчыцу. Прадаў партрэт i адразу атрымаў грошы.

Фердынанд Граў быў мастак. Але ён даўно памёр бы з голаду, калi б не знайшоў сабе спецыялiзацыi. Ён па фатаграфiях маляваў вельмi жывыя партрэты памерлых. З гэтага ён жыў, нават вельмi добра. Яго выдатных пейзажаў нiхто не купляў. Гэта надавала яго выказванням крыху песiмiстычнае адценне...

- На гэты раз я атрымаў заказ ад шынкара, Робi, - сказаў ён. - У шынкара памерла цётка, якая гандлявала воцатам i алеем. - Ён здрыгануўся. - Жахлiва.

- Слухай, Фердынанд, - запярэчыў Ленц. - Не варта ўжываць такiя рэзкiя выразы. Ты ж жывеш з аднаго з выдатнейшых чалавечых пачуццяў - з жалобы.

- Лухта, - заявiў Граў. - Я жыву з пачуцця абавязку. Жалоба - гэта не што iншае, як пачуццё абавязку. Людзi хочуць апраўдацца за тое, чаго яны жадалi i што яны прычынiлi нябожчыкам пры жыццi. - Ён паволi правёў рукой па полымнай лысiне. - Як ты думаеш, колькi разоў мой шынкар жадаў смерцi сваёй цёцi - а за гэта ён заказвае яе лiрычны партрэт i вешае яго над канапай. Так яна яму падабаецца больш. Жалоба! Чалавек прыпамiнае пра свае нешматлiкiя добрыя якасцi толькi тады, калi ўжо позна. Тады ён крануты думкай, якi высакародны мог бы ён быць, i лiчыць сябе дабрадзейным. Зычлiвасць, дабрыня, высакародства, - ён махнуў сваёй магутнай лапай, - гэтыя рысы пажадана бачыць у iншых, каб узяць верх над iмi.

Ленц з'едлiва ўсмiхнуўся.

- Ты падрываеш асновы чалавечага грамадства, Фердынанд!

- Асновы чалавечага грамадства - сквапнасць, страх i карупцыя, - адказаў Граў. - Чалавек - злосны, але ён любiць дабрыню, калi ёй надзелены iншы.

Ён падставiў Ленцу сваю чарку.

- Вось так, а цяпер налi мне i не балбачы ўвесь вечар... дай i iншым слова сказаць.

Я пералез да Кёстэра. Мне раптам прыйшла iдэя.

- Ота, зрабi ласку. Заўтра вечарам мне патрэбны "кадзiлак".

Браўмюлер перапынiў уважлiвае вывучэнне амаль голай крэолкi-танцоўшчыцы.

- А ты ўжо ўмееш рабiць паварот? - пацiкавiўся ён. - Да гэтага часу я думаў, што ты ўмееш ездзiць толькi па прамой, калi хто iншы сядзiць за рулём.

- Супакойся, Тэа, - адказаў я. - Шостага на гонках мы зробiм з цябе шашлык.

Браўмюлер булькнуў, засмяяўшыся.

- Ну дык як, Ота? - спытаў я нецярплiва.

- Машына не застрахаваная, Робi, - сказаў Кёстэр.

- Я буду паўзцi, як чарапаха, i сiгналiць, як гарадскi аўтобус. Мне трэба праехаць толькi некалькi кiламетраў па горадзе.

Ота прыжмурыў вочы i ўсмiхнуўся.

- Добра, Робi, я не супроць.

- Табе, вiдаць, не хапае машыны да новага гальштука? - спытаў Ленц, падышоўшы.

- Заткнiся, - сказаў я i адштурхнуў яго ўбок.

Але ён не адступаўся.

- Пакажы, пакажы, хлопец! - Ён памацаў шоўк. - Цудоўна. Наша дзiця робiцца пiжонам. Мне здаецца, што ты адпраўляешся на агледзiны.

- Сёння ты мяне не можаш пакрыўдзiць, ты - майстар пераўвасаблення, адказаў я.

- Агледзiны? - Фердынанд Граў падняў галаву. - А чаму б i не? - Ён ажывiўся i павярнуўся да мяне. - Не слухай яго, Робi. У цябе для гэтага яшчэ ўсё ёсць. Для кахання патрэбна пэўная праставатасць. У цябе яна ёсць. Зберажы яе. Яна - божы дар. Страцiш - больш не знойдзеш.

- Не бяры блiзка да сэрца, - пасмiхваўся Ленц. - Нарадзiцца дурнем - не ганьба. Ганьба памерцi дурнем.

- Маўчы, Готфрыд. - Граў адмёў яго адным рухам сваёй магутнай лапы. - Пра цябе гаворка не iдзе, абозны рамантык. Цябе не шкада.

- Выгаварыся спакойна, Фердынанд, - сказаў Ленц. - Як выгаварышся, заўсёды лягчэй на душы.

- Ты - сiмулянт, - заявiў Граў. - Высакапарны сiмулянт.

- Усе мы такiя, - усмiхнуўся Ленц. - Мы жывём толькi iлюзiямi i крэдытамi.

- Так i ёсць, - сказаў Граў i па чарзе зiрнуў на кожнага з нас з-пад кусцiстых броваў. - Iлюзiямi мiнулага i крэдытамi на будучыню. - Потым ён зноў звярнуўся да мяне: - Я сказаў: праставатасць, Робi. Тодькi зайздроснiкi называюць яе дурасцю. Не крыўдзiся на iх. Гэта не недахоп, а - талент.

Ленц хацеў запярэчыць. Але Фердынанд працягваў гаварыць.

- Ты ведаеш, што я маю на ўвазе. Просты настрой, яшчэ не з'едзены скепсiсам i занадта вялiкiм розумам. Парцыфаль быў дурны. Калi б ён быў разумны, ён нiколi не захоплiваў бы кубак святога Граля. Толькi дурнi перамагаюць у жыццi. Iншы ж бачыць зашмат перашкод i няўпэўнены, цi варта пачынаць. У цяжкiя часы праставатасць - дарагi скарб, чароўны плашч, якi хавае небяспеку, на якую разумнiк бяжыць як загiпнатызаваны.

Ён пацягнуў глыток i паглядзеў на мянё вялiзнымi сiнiмi вачыма, якiя свяцiлiся на зморшчаным твары, як кавалачак неба.

- Не старайся ведаць занадта шмат, Робi! Чым менш ведаеш, тым прасцей жыць. Веды прыносяць волю - але i няшчасце. Хадзем, вып'ем са мной за праставатасць, дурасць i ўсё, што звязана з ёй - за каханне, веру ў будучыню, мары аб шчасцi... за цудоўную дурасць, страчаны рай...

Ён сядзеў важка i масiўна, раптам пагрузiўшыся ў свае думкi i свой хмель, як адзiнокi курган недатыкальнай жалобы. Яго жыццё было разбiта, i ён ведаў, што ўжо не выкараскаецца. Ён жыў у сваёй вялiкай майстэрнi i быў блiзкi са сваёй эканомкай. Жанчына была ўстойлiвая i грубая, а Граў, наадварот, нягледзячы на сваё магутнае цела, адчувальны i бездапаможны. Ён не мог пакiнуць яе, i яму, вiдаць, было ўжо ўсё роўна. Яму было сорак два гады.

Хоць я ведаў, што гэта хмель, але, гледзячы на яго такога, я адчуваў нейкi цiхi, незразумелы жах. Ён рэдка прыходзiў да нас i пiў амаль заўсёды адзiн у сваёй майстэрнi. Гэтак чалавек хутка ламаўся.

Усмешка мiльганула на яго твары. Ён усунуў мне ў руку чарку.

- Выпi, Робi. I ратуйся. Памятай, пра што я табе гаварыў.

- Добра, Фердынанд.

Ленц завёў грамафон. У яго была процьма пласцiнак з мурынскiмi песнямi. Некалькi з iх прагучала цяпер - пра Мiсiпiсi, пра збор бавоўны i пра душныя ночы на сiнiх трапiчных рэках.

VI

Патрыцыя Хольман жыла ў вялiкiм жоўтым шматпавярховым доме, якi быў адгароджаны ад вулiцы вузкай палоскай газона. Перад уваходам стаяў лiхтар. Свой "кадзiлак" я прыпаркаваў пад iм. У рухомым святле ён быў падобны да магутнага слана, якi пералiваўся чорным бляскам.

Я дапоўнiў свой гардэроб. Да гальштука прыкупiў новы капялюш i пальчаткi. Акрамя таго, я апрануў палiто Ленца, выдатную шэрую апратку з шатландскай шэрсцi. Такiм чынам я хацеў цалкам сцерцi тое першае забулдыжнае ўражанне, якое я пакiнуў.

Я пасiгналiў. Адразу ж успыхнула, як ракета, лесвiчнае асвятленне ў пяцi вокнах па вертыкалi. Загудзеў лiфт. Я ўбачыў, як ён апускаўся, нiбы касмiчная шахтная клетка. Патрыцыя Хольман адчынiла дзверцы i хуценька сышла ўнiз па лесвiцы. Яна была ў кароткай карычневай футравай куртачцы i ў вузкай карычневай спаднiцы.

- Прывiтанне! - Яна падала мне руку. - Я рада, што магу выйсцi. Увесь дзень праседзела дома.

Мне спадабалася, як яна падала руку, пацiскаючы мацней, чым можна было чакаць. Я ненавiдзеў людзей, якiя падавалi руку вяла, нiбы здохлую рыбiну.

- Чаму ж вы мне раней не сказалi? - адказаў я. - Я заехаў бы да вас аполуднi.

- У вас так шмат часу?

- Ды не. Але неяк збег бы.

Яна глыбока ўздыхнула.

- Цудоўнае паветра! Пахне вясной.

- Калi ў вас ёсць жаданне, можам пакатацца, колькi вам захочацца, - сказаў я. - Можам выехаць за горад, у лес - я на машыне. - Я абыякава паказаў на "кадзiлак", як быццам гэта быў стары "форд".

- "Кадзiлак"? - Яна ў недаўменнi глянула на мяне. - Гэта ваш?

- Сёння на вечар мой. А ўвогуле - уласнасць нашай майстэрнi. Мы яго адрамантавалi i хочам пачаць з яго бiзнес нашага жыцця. - Я адчынiў дзверцы. Можа, спачатку паедзем у "Лазу" i павячэраем? Як вы?

- Павячэраць можна, але чаму менавiта ў "Лазе"?

Я разгубiўся. "Лаза" была адзiным прыстойным рэстаранам, якi я ведаў.

- Шчыра кажучы, - прызнаўся я, - я больш нiчога не ведаю. Мне здаецца, што "кадзiлак" нас да нечага абавязвае.

Яна засмяялася.

- У "Лазе", напэўна, занадта важная i сумная публiка. Давайце паедзем у iншае месца.

Я быў бездапаможны. Мае сур'ёзныя намеры рассейвалiся, як дым.

- Тады прапануйце вы, - сказаў я. - Месцы, якiя вядомы мне, занадта прасцяцкiя. Яны, здаецца, не для вас.

- Чаму вы думаеце так?

- Ну, так мне здаецца...

Яна хутка зiрнула на мяне.

- Можна паспрабаваць.

- Добра. - Я рашуча перакрэслiў усю праграму. - Тады я ведаю, што рабiць. Калi вы не баязлiвая. Мы пойдзем да Альфонса.

- Альфонс... гучыць выдатна, - адказала яна. - Сёння вечарам я не баязлiвая.

- Альфонс - шынкар, - сказаў я. - Лепшы сябра Ленца.

Яна засмяялася.

- У Ленца, вiдаць, усюды сябры.

Я кiўнуў.

- Ён лёгка зблiжаецца. Вы ж бачылi гэта на прыкладзе Бiндзiнга.

- Так, бог сведка, - адказала яна. - Гэта здарылася маланкава.

Мы паехалi.

Альфонс быў мажны, спакойны чалавек. Пашчэнкi выпiралi. Маленькiя вочкi. Закасаныя рукавы. Рукi доўгiя, як у гарылы. Усякага, хто быў непажаданы ў яго шынку, ён выкiдваў сам. Нават членаў спартовага таварыства "Адданасць радзiме". Для вельмi дужых клiентаў у яго пад стойкай ляжаў молат. Шынок быў размешчаны ўдала: побач з бальнiцай. Альфонс эканомiў на транспартных выдатках.

Валасатай рукой ён выцер светлы яловы стол.

- Пiва? - спытаў ён.

- Гарэлкi i закусiць.

- А даме?

- Дама таксама хоча гарэлкi, - сказала Патрыцыя Хольман.

- Не слаба, не слаба, - сказаў Альфонс. - Ёсць свiныя скабкi з квашанай капустай.

- Сам закалоў свiнню? - спытаў я.

- Вядома.

- Але дама, напэўна, з'ела б нешта лягчэйшае, Альфонс.

- Вы, вiдаць, жартуеце... Спачатку гляньце на скабкi.

Ён паклiкаў кельнера, каб той паказаў порцыю.

- Была шыкоўная свiння, - сказаў ён. - Лаўрэатка. Дзве першыя прэмii.

- Ну, гэтага нiхто не зразумее, - адказала яму Патрыцыя Хольман, на маё здзiўленне, з такой упэўненасцю, быццам яна ўжо гадамi наведвае гэты шынок.

Альфонс падмiргнуў.

- Дык дзве порцыi?

Яна кiўнула.

- Выдатна! Сам выберу.

Ён пайшоў на кухню.

- Бяру назад свае сумненнi, цi туды мы трапiлi, - сказаў я. - Вы Альфонса паланiлi iмгненна. Ён сам выбiрае толькi заўсёдным клiентам.

Альфонс вярнуўся.

- Дадаў вам яшчэ свежай каўбаскi.

- Нядрэнная iдэя, - сказаў я.

Альфонс паглядзеў на нас зычлiва. Прынеслi гарэлку. Тры чаркi. Трэцюю Альфонсу.

- Што ж, на здароўе, - сказаў ён. - За тое, каб у нашых дзяцей былi багатыя бацькi.

Мы выпiлi. Дзяўчына таксама выпiла да дна.

- Не слаба, не слаба, - сказаў Альфонс i вярнуўся за стойку.

- Смачная гарэлка? - спытаў я.

Яна здрыганулася.

- Моцная. Але ж я не магла зняславiцца перад Альфонсам.

Свiныя скабкi былi на славу. Я з'еў дзве вялiкiя порцыi, ды i Патрыцыя Хольман ела больш, чым можна было чакаць. На маю думку, яна цудоўна стасавалася з маiм настроем i не вылучалася ў гэтым шынку. Яна без крыўляння выпiла з Альфонсам яшчэ адну чарку.

Ён неўпрыкмет падмiргнуў мне: усё нармальна. А Альфонс ведаў толк. Магчыма, не ў тым, што датычыла прыгажосцi i культуры, але ў тым, што да сутнасцi i зместу.

- Калi вам пашанцуе, вы ўбачыце i чалавечыя слабасцi Альфонса, - сказаў я.

- Цiкава, - адказала яна. - Мне здалося, што ў яго iх няма.

- Ёсць. - Я паказаў на стол побач са стойкай. - Вунь...

- Што? Грамафон?

- Не грамафон. Харавыя спевы. У Альфонса слабасць да харавых спеваў. Не танцы, не класiчная музыка, толькi хоры: мужчынскiя, змешаныя хоры, на ўсiх пласцiнках, якiя вы бачыце, - толькi хоры. Вось гляньце, ён iдзе.

- Смачна? - спытаў Альфонс.

- Як у роднай мацi, - адказаў я.

- А даме?

- Лепшых свiных скабак з роду не каштавала, - адважна заявiла дама.

Альфонс задаволена кiўнуў галавой.

- Зараз пастаўлю новую пласцiнку. Вам на здзiўленне.

Ён падышоў да грамафона. Зашыпела iголка, потым магутна загучаў мужчынскi хор, якi моцнымi галасамi спяваў "Маўчанне ў лесе". Гэта было надзвычай гучнае маўчанне.

З першых тактаў у шынку зрабiлася цiха. Альфонс рабiўся небяспечным, калi хто непачцiва паводзiў сябе. Ён стаяў за стойкай, абапёршыся на яе валасатымi рукамi. Яго твар мяняўся пад уздзеяннем музыкi. Ён задумаўся - так, як можа задумацца гарыла. Харавы спеў меў над iм незвычайную ўладу. Ён рабiўся пяшчотны, як маладзенькая лань. Ён мог улезцi ў крывавую бойку, але як толькi харавы спеў кранаў яго слых, ён нiбы зачараваны кiдаў усё, прыслухоўваўся i быў гатовы памiрыцца. Раней, калi ён быў больш запальчывы, пад рукой жонкi заўседы напагатове ляжалi яго любiмыя пласцiнкi. Калi рабiлася небяспечна i ён з молатам у руках выходзiў з-за стойкi, яна хуценька апускала iголку, i Альфонс апускаў молат, слухаў i супакойваўся. З часам такой патрэбы не стала: жонка памерла, яе партрэт, падарунак Фердынанда Граў, якому ў знак удзячнасцi заўсёды быў вольны столiк, вiсеў над стойкай, ды i Альфонс пастарэў i астыў.

Пласцiнка закончылася. Альфонс падышоў да нас.

- Чароўна, - сказаў я.

- Асаблiва першы тэнар, - дадала Патрыцыя Хольман.

- Правiльна, - пацвердзiў Альфонс i ўпершыню ажывiўся. - Вы разбiраецеся! Першы тэнар - высокi клас!

Мы развiталiся з iм.

- Прывiтанне Готфрыду, - сказаў ён. - Няхай заходзiць.

Мы стаялi на вулiцы. Лiхтары перад дамамi адкiдвалi неспакойныя водблiскi i ценi ўверх, у галлё старога дрэва. На галiнках ужо быў лёгкi зялёны бляск, i дзякуючы мiгатлiваму невыразнаму святлу знiзу дрэва здавалася больш магутным i высокiм. Здавалася, што крона губляецца ў змроку, як вялiзная рука з растапыранымi пальцамi, якая з надзвычайнай жалобай учапiлася ў неба.

Патрыцыя Хольман зябка ўздыхнула.

- Вам холадна?

Яна ўзняла плечы i схавала рукi ў рукавы курткi.

- Толькi спачатку. Там было даволi цёпла.

- Вы занадта лёгка апранулiся, - сказаў я. - Вечарам холадна.

Яна адмоўна пахiтала галавой.

- Я не люблю цяжкай вопраткi. Дый хочацца, каб нарэшце пацяплела. Не выношу халадоў. Асаблiва ў горадзе.

- У "кадзiлаку" цёпла, - сказаў я. - На ўсякi выпадак я ўзяў плед.

Я дапамог ёй сесцi ў машыну i накрыў каленi пледам. Яна падцягнула яго вышэй.

- Цудоўна! Вось так - выдатна! Холад наводзiць сум.

- Не толькi холад. - Я сеў за руль. - Пакатаемся крыху?

Яна кiўнула.

- Ахвотна.

- Куды?

- Проста паедзем паволi па вулiцах. Усё роўна куды.

- Добра.

Я завёў машыну, i мы паволi i без мэты паехалi па горадзе. Быў час пiк. Мы неслiся амаль бязгучна, так цiха працаваў матор. Здавалася, што машына карабель, якi нячутна iмчыцца па стракатых каналах жыцця. Вулiцы праносiлiся мiма, светлыя парталы, агнi, рады лiхтароў, салодкая, мяккая, вячэрняя мiтусня быцця, мяккая лiхаманка асветленай ночы, а над усiм, памiж краямi дахаў жалезна-шэрае, вялiкае неба, якое адкiдвае сваё святло на горад.

Дзяўчына моўчкi сядзела побач са мной; святло i ценi прабягалi з акна па яе твары. Я час ад часу пазiраў на яе. Яна зноў напомнiла мне пра вечар, калi я ўбачыў яе ўпершыню. Яе твар пасур'ёзнеў, ён здаваўся больш адчужаным, чым раней, але вельмi прыгожым. Гэта быў твар, якi паланiў мяне тады i не адпусцiў. Мне здавалася, што ў iм было нешта ад таямнiчасцi цiшынi, характэрнай для рэчаў, блiзкiх да прыроды - дрэў, воблакаў, жывёлiн, а часам для жанчын.

Мы выехалi на цiхiя прыгарадныя вулiцы. Вецер памацнеў. Здавалася, ён гнаў ноч перад сабой. На вялiкай плошчы, вакол якой спалi маленькiя домiкi, акружаныя садамi, я спынiў машыну.

Патрыцыя Хольман страпянулася, быццам спала.

- Прыгожа, - сказала яна праз хвiлiну. - Калi б у мяне была машына, я вось так цiха каталася б кожны вечар. У гэтым ёсць нешта казачнае - вось так бясшумна ехаць, дзе хочаш. Быццам i не спiш, але ў той самы час снiш штосьцi. Мне здаецца, тады i людзi не патрэбны табе вечарам.

Я дастаў з кiшэнi пачак з цыгарэтамi.

- А ўвогуле хочацца, каб вечарам нехта быў побач...

Яна кiўнула.

- Хочацца. Калi цямнее, на душы робiцца нiякавата.

Я разарваў пачак.

- Амерыканскiя. Вам падабаюцца?

- Так. Нават больш, чым нейкiя iншыя.

Я даў ёй прыпалiць. На iмгненне блiзкае цёплае святло запалкi асвятлiла яе твар i мае рукi, i ў мяне раптам з'явiлася вар'яцкая думка, што мы ўжо даўно блiзкiя. Я апусцiў шыбу, каб даць выйсцi дыму.

- Вы хочаце павесцi машыну? - спытаў я. - Вам, пэўна, было б прыемна.

Яна павярнулася да мяне.

- Хацелася б. Але не ўмею.

- Сапраўды?

- Не ўмею. Нiколi не вучылася.

Тут я вырашыў скарыстаць выпадак.

- Бiндзiнг жа даўно мог навучыць вас, - сказаў я.

Яна засмяялася.

- Бiндзiнг занадта закаханы ў сваю машыну. Ён нiкога не падпускае да руля.

- Гэта неразумна, - заявiў я, задаволены, што магу ўпiкнуць таўстуна. - Я даю вам праехаць без усялякiх ваганняў. Садзiцеся.

Я насуперак усiм папярэджанням Кёстэра вылез, каб памяняцца месцамi. Яна захвалявалася.

- Але ж я сапраўды не ўмею кiраваць.

- Умееце, - запярэчыў я. - Вы ўсё ўмееце. Толькi не ведаеце пра гэта. - Я паказаў ёй пераключэннi.

- Вось, - сказаў я. - А цяпер - наперад!

- Хвiлiнку! - Яна паказала на аўтобус, якi адзiнока кацiўся па вулiцы. Можа, прапусцiм яго спачатку?

-Нi ў якiм разе!

Я iмгненна ўключыў хуткасць i адпусцiў педалю счаплення. Яна сутаргава ўхапiлася за руль, напружана ўзiраючыся ў вулiцу.

- О божа, мы едзем занадта хутка.

Я зiрнуў на спiдометр.

- Зараз вы едзеце з хуткасцю 25 кiламетраў у гадзiну. На самай справе гэта толькi дваццаць. Нармальная хуткасць для марафонца.

- А мне здаецца, што восемдзесят.

Праз некалькi хвiлiн першы страх знiк. Мы ехалi ўнiз па шырокай роўнай вулiцы. "Кадзiлак" крыху вадзiла ў бакi, як быццам ён быў запраўлены не бензiнам, каньяком. Часам ён праходзiў падазрона блiзка ад бардзюра, але паступова справа наладзiлася, i ўсё атрымлiвалася так, як я i думаў: я атрымаў перавагу, бо мы раптам сталi настаўнiкам i вучанiцай, i я гэта выкарыстаў.

- Увага, - сказаў я. - Там стаiць палiцэйскi.

- Спазнiлiся. А што будзе, калi ён мяне заловiць? У мяне ж няма правоў.

- Мы ўдваiх трапiм у турму.

- О святы божа! - Яна спуджана пачала нагой шукаць тормаз.

- Газу! - крыкнуў я ёй. - Газу! Мацней нацiснуць. Нам трэба праскочыць горда i хутка. Найлепшы сродак супроць закона - нахабства.

Палiцэйскi не звярнуў на нас нiякай увагi. Дзяўчына ўздыхнула з палёгкай.

- А я i не ведала, што палiцэйскiя могуць быць падобны да вогненных драконаў, - сказала яна, калi мы аддалiлiся на некалькi сотняў метраў.

- Яны плююцца агнём толькi тады, калi на iх наедзеш. - Я паволi прытармазiў. - Вось тут у нас шыкоўная пустая бакавая вулiца. Тут мы i павучымся як след. Спачатку зрушваць з месца i спыняцца.

У Патрыцыi некалькi разоў глух матор. Яна расшпiлiла куртку.

- Мне горача. Але я навучуся! - Седзячы за рулём, яна старанна i ўважлiва сачыла, што я паказваю. Потым, усхвалявана коратка ўскрыкваючы, яна рабiла першыя павароты i, як д'ябла, баялася сустрэчных фараў, але i вельмi ганарылася, калi машыны ўдала раз'язджалiся. Неўзабаве ў невялiчкай кабiне, слаба асветленай лямпачкай шчытка, з'явiлася пачуццё таварыскасцi, якое ўсталёўваецца пры занятках тэхнiкай альбо камерцыяй. I калi мы праз паўгадзiны зноў селi на свае месцы, i я павярнуў назад, мы больш ведалi адно пра аднаго, чым калi б мы падрабязна расказалi свае аўтабiяграфii.

Непадалёк ад Нiкалайштрасэ я зноў спынiў машыну. Мы стаялi якраз пад чырвоным святлом кiнарэкламы. Асфальт мiгцеў матавым святлом, як выцвiлая пурпурная тканiна. Каля бардзюра блiшчала вялiкая чорная масляная пляма.

-Так, цяпер мы законна зарабiлi чарку. Дзе мы яе перакулiм?

Патрыцыя Хольман на хвiлiнку задумалася.

- Давайце зноў пойдзем у сiмпатычны бар з паруснiкамi, - прапанавала яна.

Я адразу занепакоiўся. У бары цяпер, напэўна, сядзеў апошнi рамантык. Я ўжо нiбы бачыў яго твар...

- Ах, - паспешна прамовiў я, - што там асаблiвага. Ёсць больш прыстойныя месцы.

- Я не ведаю... там мне здалося тады вельмi прыстойна.

- Праўда? - спытаў я збянтэжана. - Бар вам здаўся прыстойным?

- Сапраўды, - адказала яна са смехам. - Нават вельмi...

"Вось як! - падумаў я. - А я так дакараў сябе!"

- Толькi мне здаецца, што ў гэты час там перапоўнена, - зрабiў я яшчэ адну спробу.

- Можна ж паглядзець.

- Вядома, можна. - Я задумаўся, што рабiць.

Калi мы пад'ехалi, я iмклiва выскачыў з машыны.

- Я хуценька зазiрну. Зараз вярнуся.

Там не было нiводнага знаёмага, акрамя Валянцiна.

- Скажы, - спытаў я. - Готфрыд быў ужо тут?

Валянцiн кiўнуў.

- З Ота. Пайшлi з паўгадзiны назад.

- Шкада, - сказаў я, уздыхнуўшы з палёгкай. - З радасцю пабачыў бы iх.

Я вярнуўся да машыны.

- Можна рызыкнуць, - заявiў я. - Выпадкова сёння тут не так i цесна. - Але з перасцярогi я пакiнуў "кадзiлак" у ценi за рогам.

Але не праседзелi мы i дзесяцi хвiлiн, як перад стойкай з'явiлася саламяная галава Ленца. "Д'ябальшчына! - падумаў я. - Нарваўся. Няхай бы лепш гэта здарылася цераз пару тыдняў".

Здавалася, што ў Готфрыда не было намеру заставацца. Ужо мне здалося, што выратаваны, але тут я заўважыў, што Валянцiн паказвае яму на мяне. Гэта была адплата за хлусню. Твар Готфрыда, якi ўбачыў нас, мог бы паслужыць цудоўным узорам для кiнаакцёра-пачаткоўца. Вочы ў яго выкацiлiся i зрабiлiся падобнымi да яечнi, i я ўжо спужаўся, што ў яго адвалiцца скiвiца. Шкада, што ў гэты час у бары не было рэжысёра. Я цвёрда ўпэўнены, што Ленца адразу запрасiлi б у кiно. Напрыклад, на такiя ролi, дзе перад матросам, якi пацярпеў крушэнне, раптам з рыкам з'яўляецца марскi гад.

Готфрыд хутка зноў узяў сябе ў рукi. Я кiнуў на яго позiрк, якi малiў знiкнуць. Ён адказаў на яго мярзотнай усмешкай, абцягнуў пiнжак i падышоў да нас.

Я ўжо ведаў, што будзе, i таму паспрабаваў захапiць iнiцыятыву.

- Ты ўжо праводзiў дадому фройляйн Бомблят? - спытаў я, каб адразу нейтралiзаваць яго.

- Праводзiў, - адказаў ён, вокам не мiргнуўшы, хоць да апошняй секунды ён пра фройляйн Бомблят не чуў - не ведаў.

- Яна перадала табе прывiтанне i прасiла, каб зранку адразу патэлефанаваў ёй.

Гэта быў моцны контрудар. Я кiўнуў.

- Патэлефаную. Спадзяюся, яна купiць машыну.

У Ленца зноў разявiўся рот. Я штурхнуў яго ў нагу i зiрнуў так, што ён замоўк, усмiхаючыся.

Мы выпiлi па некалькi чарак. Я пiў толькi кактэйль з лiмонам, каб зноў не зляцець з тармазоў.

Готфрыд быў у цудоўным настроi.

- Толькi што я заходзiў да цябе, - сказаў ён. - Хацеў забраць цябе. А потым я быў на плошчы. Там паставiлi выдатную новую каруселю. Сходзiм туды? Ён зiрнуў на Патрыцыю Хольман.

- Неадкладна! - падтрымала яна. - Больш за ўсё на свеце я люблю каруселi.

- Тады пайшлi! - сказаў я, рады, што выходзiм адсюль. На волi будзе прасцей.

Катрыншчыкi - фарпосты луна-парку. Меланхалiчна-салодкае гудзенне. На старых аксамiтных накiдках катрынак - часам папугай цi замерзлая маленькая малпачка ў чырвонай суконнай куртачцы. Потым рэзкiя галасы гандляроў, якiя прадаюць клей для фарфору, алмазы на нарэзку шкла, турэцкi мёд, паветраныя шары i адрэзы на касцюмы. Халоднае сiняе паветра i пах ад карбiдных лямп. Варажбiткi, астролагi, палаткi з пiрагамi, арэлi-лодка, будкi з атракцыёнамi i, нарэшце, аглушальная музыка, стракаты бляск - асветленыя, як палац, вежы каруселяў.

- Наперад, сябры! - Ленц з чупрынай, што раскудлацiлася на ветры, кiнуўся да амерыканскiх горак. Там iграў самы вялiкi аркестр. З кожнай з пазалочаных нiш выходзiлi шэсць трубачоў, яны паварочвалiся на ўсе бакi, ускiдвалi, потым апускалi свае iнструменты i вярталiся назад. Гэта выглядала велiчна.

Мы селi ў гандолу ў форме лебедзя i загайдалiся. Свет праплываў у пералiвах агню, ён уздымаўся ўверх i зноў падаў у чорны тунель, праз якi мы iмчалi пад барабанны грукат, а потым нас зноў сустракалi бляск i фанфары.

- Далей! - Готфрыд накiраваўся да лётаючай каруселi з дырыжаблямi i самалётамi. Мы залезлi ў цэпелiн i зрабiлi тры кругi.

Крыху задыхаючыся, мы зноў стаялi ўнiзе.

- А цяпер на чортава кола! - заявiў Ленц.

Гэта быў вялiкi гладкi круглы дыск з невялiчкiм узвышэннем пасярэдзiне, якi кружыўся ўсё хутчэй i на якiм трэба было ўтрымацца. Сярод iншых дваццацi чалавек на дыск стаў Готфрыд. Ён як ашалелы вытанцоўваў i атрымаў апладысменты. Нарэшце ён застаўся на дыску з нейкай кухаркай. Заднiца ў яе была як у ламавiка. Яна схiтрыла: калi ўжо зусiм стала нявыкрутка, яна проста села ў цэнтры шайбы, а Готфрыд скакаў перад ёй. Астатнiх усiх ужо знесла. Нарэшце лёс напаткаў i апошняга рамантыка. Ён упаў у абдымкi кухаркi, i яны, абняўшыся, скацiлiся з дыска. Яны падышлi да нас пад ручку. Ён зваў яе проста Лiна. Лiна сарамлiва ўсмiхалася. Ён спытаў, чым яе пачаставаць. Лiна заявiла, што пiва добра наталяе смагу. Яны знiклi ў палатцы.

- А мы? Куды пойдзем цяпер? - спытала Патрыцыя Хольман. Вочы ў яе блiшчалi.

- У лабiрынт прывiдаў, - сказаў я i паказаў на вялiкую будку.

Лабiрынт быў поўны нечаканасцяў. Ужо з першых крокаў зямля пад намi захiсталася, мы натыкнулiся ў цемры на нечыя рукi, з цёмных куткоў з'яўлялiся страшэнныя пысы, галасiлi прывiды... Мы смяялiся, але раптам дзяўчына спужалася i адхiснулася - перад ёй з'явiўся асветлены чэрап зялёнага колеру. На адно iмгненне яна апынулася ў маiх абдымках, я адчуў на твары яе дыханне, зусiм блiзка каля вуснаў былi яе валасы. Яна тут жа засмяялася, i я выпусцiў яе.

Я выпусцiў яе, але нейкай часцiнкай сваёй iстоты я ўтрымлiваў яе. Калi мы ўжо былi на волi, я ўсё яшчэ адчуваў яе плечы, яе мяккiя валасы, лёгкi персiкавы пах яе скуры... Я баяўся зiрнуць на яе. Яна раптам стала для мяне iнакшай.

Ленц ужо чакаў нас. Ён быў адзiн.

- А дзе Лiна? - спытаў я.

- П'е, - адказаў ён i паказаў галавой на палатку. - З нейкiм кавалём.

- Спачуваю, - сказаў я.

- Глупства, - адказаў Готфрыд. - Давай лепш зоймемся сапраўднай мужчынскай справай.

Мы падышлi да будкi, дзе накiдвалi гумавыя колцы на крукi. Былi прызначаны розныя прызы.

- Так, - звярнуўся Ленц да Патрыцыi Хольман i збiў свой капялюш на патылiцу. - Зараз мы выйграем вам пасаг.

Ён кiнуў першы i выйграў будзiльнiк. Я кiнуў за iм, i мне дастаўся мядзведзь. Гаспадар атракцыёна, аддаючы нам выйгрышы, нарабiў з гэтага шмат шуму, каб прывабiць паболей клiентаў.

- Зараз ты супакоiшся, - зласлiва ўсмiхнуўся Готфрыд i выйграў патэльню. Я - яшчэ аднаго мiшку.

- Глядзi ты, як шанцуе, - толькi i сказаў гаспадар i аддаў нам рэчы.

Чалавек не здагадваўся, што яго чакае. Ленц лепш за ўсiх у роце кiдаў гранаты, а зiмой, калi рабiць амаль што не было чаго, мы цэлымi месяцамi практыкавалiся, закiдваючы капелюшы на ўсялякiя крукi. Гэтыя колцы былi проста дзiцячай забавай. У наступны заход Готфрыд лёгка забраў сабе крышталёвую вазу. Я - паўтузiна грамафонных пласцiнак. Гаспадар моўчкi сунуў iх нам, а потым праверыў крукi. Ленц прыцэлiўся, кiнуў i выйграў кафейны сервiз - другi прыз. Сабралася процьма "балельшчыкаў". Я кiнуў тры колцы запар на адзiн крук. Вынiк - святая Магдалiна ў залатой рамцы.

Гаспадар скрывiўся, як ад зубнога болю, i сказаў, што хопiць. Мы гатовы былi спынiцца. Але ўзнялi шум гледачы. Яны запатрабавалi, каб ён даў нам пагуляць яшчэ. Iм хацелася бачыць, як яго раздзяваюць. Больш за ўсiх шумела Лiна, якая раптам з'явiлася тут са сваiм кавалём.

- Прамахвацца можна, - хрыпата крычала яна, - а трапляць - не? - Каваль штось гугнiў у падтрымку.

- Добра, - вырашыў Ленц. - Яшчэ па разе.

Я кiнуў першы. Тазiк, кубак i мыльнiца. Затым падышоў Ленц. Ён узяў пяць колцаў. Чатыры ён кiнуў запар на адзiн крук. Перад пятым ён зрабiў штучную паўзу i дастаў цыгарэту. Тры чалавекi падалi яму прыпалiць. Каваль паляпаў яго па плячы. Лiна ад хвалявання кусала хусцiнку. Потым Готфрыд прыцэлiўся i лёгка, каб апошняе колца не адскочыла, накiнуў яго на чатыры першыя. Колца павiсла. Усе бурлiва зашумелi. Ён адхапiў галоўны прыз - дзiцячы вазок з ружовай коўдрай i падушачкамi.

Гаспадар, лаючыся, выкацiў яго. Мы ўсё ўпакавалi i паехалi да наступнай будкi. Лiна штурхала вазок. Каваль адпускаў такiя жарты, што я з Патрыцыяй Хольман вырашыў крыху адстаць. Каля наступнай будкi колцы накiдвалiся на рылцы бутэлек. Той, хто трапляў, забiраў бутэльку. Мы выйгралi шэсць бутэлек. Ленц паглядзеў на этыкеткi i аддаў бутэлькi кавалю.

Была яшчэ адна будка такога тыпу. Але гаспадар ужо пранюхаў пра нас i, калi мы падышлi, заявiў, што яна закрыта. Каваль хацеў узняць вэрхал, бо ён убачыў, што прызы тут - бутэлькi з пiвам. Але мы ўтрымалi яго. Гаспадар будкi быў аднарукi.

У суправаджэннi вялiзнага натоўпу мы вярнулiся да "кадзiлака".

- Што цяпер? - спытаў Ленц i пачухаў патылiцу. - Найлепш - прывязаць вазок ззаду да машыны.

- Выдатна, - сказаў я. - Але ты сядзеш у яго i будзеш кiраваць, каб не перакулiўся.

Патрыцыя Хольман запратэставала. Яна збаялася, што Ленц так i зробiць.

- Цудоўна, - выказаўся Готфрыд. - Давайце тады разбяромся. Двух мiшак вам абавязкова трэба пакiнуць сабе. Грамафонныя пласцiнкi таксама. Як наконт патэльнi?

Дзяўчына пахiтала галавой.

- Тады пераходзiць ва ўласнасць майстэрнi, - заявiў Готфрыд. - Вазьмi яе, Робi, стары майстра яечнi. Кафейны сервiз?

Дзяўчына кiўнула на Лiну. Кухарка зачырванелася. Готфрыд перадаў ёй прадметы, нiбы ўручаючы прыз. Потым ён дастаў тазiк.

- Гэтую ўмывальную прыладу? Пану суседу, цi не так? Прыгадзiцца ў рабоце. Будзiльнiк таксама. Кавалi спяць моцна.

Я перадаў Готфрыду вазу. Ён уручыў яе Лiне. Яна, запiнаючыся, адмаўлялася. Яе вочы неадрыўна глядзелi на Магдалiну, якая каялася. Ёй здавалася: калi яна возьме вазу, то кавалю аддадуць карцiну.

- Я захапляюся мастацтвам, - вымавiла яна. Яна стаяла, хвалюючыся ад жадання, i кусала чырвоныя пальцы.

- Шаноўная паненка, - сказаў Ленц з велiкадушным жэстам i павярнуўся да нас, - як ваша думка?

Патрыцыя Хольман узяла карцiну i аддала яе кухарцы.

- Гэта вельмi прыгожая карцiна, Лiна, - сказала яна з усмешкай.

- Павесь яе над ложкам i помнi, - дадаў Ленц.

Лiна забрала яе са слязьмi на вачах. Ад удзячнасцi яна аж заiкала.

- А цяпер цябе, - у роздуме сказаў Ленц, звяртаючыся да дзiцячага вазка. Вочы Лiны, нягледзячы на шчасце ад валодання Магдалiнай, зноў загарэлiся прагным агнём. Каваль сказаў, што нiколi не ведаеш, калi такая рэч можа спатрэбiцца, i засмяяўся так, што ўпусцiў бутэльку з вiном. Але Ленц не аддаў iм вазок.

- Хвiлiнку, я там нешта ўбачыў, - сказаў ён i знiк.

Праз некалькi хвiлiн ён узяў вазок i пацягнуў яго некуды.

- Усё ў парадку, - сказаў ён, вярнуўшыся без яго. Мы селi ў "кадзiлак".

- Як на каляды, - шчаслiва сказала Лiна, трымаючы падарункi i падаючы нам чырвоную лапу на развiтанне. Каваль адвёў нас яшчэ на хвiлiнку ўбок.

- Слухайце, - сказаў ён. - Калi вам спатрэбiцца каго адлупцаваць- я жыву на Лейбнiцштрасэ, 16, заднi двор, на другiм паверсе справа. Калi iх, магчыма, будзе некалькi чалавек, я збяру сваю кампанiю.

- Дамовiлiся, - адказалi мы i паехалi.

Калi мы ад'ехалi ад плошчы, Готфрыд паказаў у акно. Мы ўбачылi свой дзiцячы вазок, сапраўднае жывое дзiця ў iм, а побач бледную расстроеную жанчыну, якая разглядала вазок.

- Добра, праўда? - спытаў Готфрыд.

- Занясiце ёй яшчэ i мiшак, - усклiкнула Патрыцыя Хольман. - Яны там будуць дарэчы.

- Можа, аднаго, - сказаў Ленц. - Аднаго пакiнем сабе.

- Не, абодвух.

- Добра. - Ленц выскачыў з машыны, кiнуў плюшавых лялек жанчыне ў ахапак i, не даўшы ёй вымавiць нi слова, быццам наўцёкi, заспяшаўся да машыны. - Так, - сказаў ён, уздыхнуўшы з палёгкай. - Цяпер мне ад майго высакародства аж дрэнна зрабiлася. Высадзiце мяне каля "Iнтэрнацыяналя". Мне абавязкова трэба выпiць чарку каньяку.

Ён вылез, а я павёз дзяўчыну дадому. Сёння было не так, як мiнулы раз. Яна стаяла ў дзвярах, i лiхтар кiдаў водблiскi на яе твар. Яна выглядала выдатна. Мне вельмi хацелася пайсцi з ёй.

- Дабранач, - сказаў я. - Спакойнага сну.

- Дабранач.

Я пазiраў ёй услед, пакуль не пагасла святло. Потым я паехаў. У мяне было дзiўнае пачуццё. Я адчуваў сябе не так, як звычайна, калi вечарам захочацца дзяўчыны. Было куды больш пяшчоты. Пяшчоты i жадання пазбавiцца нечага ў самiм сабе. Пусцiць, каб паляцела, няведама куды.

Я паехаў да Ленца ў "Iнтэрнацыяналь". Ён быў амаль пусты. У кутку сядзела Фрыда са сваiм сябрам, кельнерам Алоiсам. Яны спрачалiся. Готфрыд сядзеў з Мiмi i Валi на канапе каля стойкi. Ён быў далiкатны, не пакiдаў без увагi нават Мiмi, бедную старую кабету.

Дзяўчаты неўзабаве пайшлi. Iм трэба было на працу. Цяпер была самая пара. Мiмi вохала i ўздыхала - балелi ногi. Я падсеў да Готфрыда.

- Ну, выказвайся! - сказаў я.

- Навошта, хлопец, - адказаў ён на маё здзiўленне. - Усё правiльна, так i дзейнiчай.

Мне стала лёгка ад таго, што ён успрыняў усё так проста.

- Мог бы i раней добрае слова сказаць, - сказаў я.

Ён махнуў рукой.

- Глупства.

Я заказаў рому.

- Ты ведаеш, - сказаў я потым. - У мяне нiякага ўяўлення, хто яна i што. Не ведаю, што ў яе з Бiндзiнгам. Цi гаварыў ён табе тады што-небудзь?

Ён зiрнуў на мяне.

- Цябе гэта трывожыць?

- Не.

- Я так i думаў. Мiж iншым, палiто табе добра пасуе.

Я пачырванеў.

- Няма чаго чырванець. Усё нармальна. Я хацеў бы, каб i ў мяне так было.

Я хвiлiну памаўчаў.

- Чаму, Готфрыд? - спытаў я нарэшце.

Ён глянуў на мяне.

- Таму што ўсё астатняе - дзярмо, Робi. Таму што сёння няма нiчога, што мела б вартасць. Прыпомнi, што табе ўчора гаварыў Фердынанд. Ён мае рацыю, гэты стары таўстун, якi малюе нябожчыкаў. Ну, давай, сядзь да скрынкi ды сыграй некалькi старых салдацкiх песень.

Я сыграў "Тры лiлеi" i "Аргонскi лес". У пустым шынку песнi прагучалi прывiдна, калi мець на ўвазе той час, у якi мы iх спявалi...

VII

Праз два днi Кёстэр паспешлiва выбег з майстэрнi.

- Робi, тэлефанаваў твой Блюменталь. Прасiў цябе прыехаць у адзiнаццаць на "кадзiлаку". Ён хоча зрабiць пробную паездку.

Я шпурнуў адвёртку i гаечны ключ.

- Браце, Ота... Няўжо нешта будзе?

- А што я вам казаў! - пачуўся голас Ленца з ямы пад "фордам". - Я казаў, што ён вернецца. Слухайцеся Готфрыда!

- Прытрымай язык, становiшча сур'ёзнае, - крыкнуў я ўнiз.

- Ота, наколькi можна збавiць цану?

- У крайнiм выпадку саступi дзве тысячы. У самым крайнiм - дзве дзвесце. Калi ўжо iншага выйсця не будзе - дзве пяцьсот. Калi ўбачыш, што перад табой вар'ят - дзве шэсцьсот. Але скажы яму, што мы будзем яго вечна праклiнаць.

- Добра.

Мы адцёрлi машыну да бляску. Я сеў у яе. Кёстэр паклаў мне руку на плячо.

- Робi, памятай, што ты быў салдатам i рабiў i не такое. Абаранi гонар нашай майстэрнi, не шкадуючы крывi. Памры, але не выпускай з рук кашалёк Блюменталя.

- Дамовiлiся, - усмiхнуўся я.

Ленц выцягнуў з кiшэнi нейкi медаль i паднёс яго мне да твару.

- Дакранiся да майго амулета, Робi!

- Давай. - Я дакрануўся.

- Абракадабра, вялiкi Шыва, - заклiнаў Готфрыд. - Дай гэтаму баязлiўцу мужнасцi i сiлы. Стой! Лепш за ўсё вазьмi яго з сабой. А цяпер плюнь тры разы.

- Парадак, - сказаў я, плюнуў яму пад ногi i паехаў мiма Юпа, якi ўсхвалявана вiтаў мяне, узняўшы ўгору шланг.

Па дарозе я купiў некалькi гваздзiкоў i ўпрыгожыў iмi машыну. Я разлiчваў зрабiць уплыў на фраў Блюменталь.

На жаль, Блюменталь прыняў мяне не дома, а ў канторы. Мне давялося хвiлiн пятнаццаць чакаць. "Даражэнькi, - падумаў я, - гэты фокус мне знаёмы, гэтым ты мяне не выб'еш з каляiны". У пачакальнi я як след распытаў сiмпатычную машынiстку пра фiрму, падкупiўшы яе гваздзiком. Трыкатажныя вырабы, збыт добры, дзевяць супрацоўнiкаў, цiхi кампаньён, зацятая канкурэнцыя з "Маерам i Сынам", сын Маера ездзiць у чырвоным двухмесным "эсексе" - вось што мне ўдалося даведацца, пакуль мяне запрасiў Блюменталь.

Ён адразу гахнуў з цяжкой артылерыi.

- Малады чалавек, - сказаў ён. - У мяне мала часу. Мiнулы раз вы назвалi цану, пра якую вы можаце толькi марыць. Але руку на сэрца - колькi каштуе машына?

- Сем тысяч марак, - адказаў я.

Ён рэзка адвярнуўся ад мяне.

- Тады няма размовы.

- Пан Блюменталь, - сказаў я, - паглядзiце машыну яшчэ раз.

- Няма патрэбы, - перабiў ён мяне. - Я ўжо паглядзеў.

- Можна па-рознаму глядзець, - заявiў я. - Трэба паглядзець дэталёва. Лак высокага гатунку, ад "Фоля i Рурбэка", кошт - 250 марак, шыны новыя, цана 600 марак, ужо 850. Абiўка сядзенняў, тонкi корд...

Ён адмахнуўся. Я пачаў спачатку. Я запрашаў яго паглядзець. Шыкоўны набор iнструментаў, выдатны скураны верх, храмiраваны радыятар, сучасныя бамперы шэсцьдзесят марак пара. Я iмкнуўся вярнуцца да машыны, як дзiця да мацi, угаворваючы Блюменталя спусцiцца ўнiз. Я ведаў, што зямля надасць мне, як Антэю, новых сiл. Калi ёсць што паказаць, цэны перастаюць выклiкаць абстрактны жах.

Але i Блюменталь ведаў, што пiсьмовы стол - яго апора. Ён зняў акуляры i ўзяўся за мяне ўсур'ёз. Мы змагалiся, як тыгр з пiтонам. Блюменталь быў пiтон. Не паспеў я азiрнуцца, як ён ужо вытаргаваў у мяне паўтары тысячы марак.

Я спужаўся. Я палез у кiшэнь i моцна сцiснуў у руцэ Готфрыдаў амулет.

- Пан Блюменталь, - сказаў я, трацячы сiлы, - ужо гадзiна дня. Вам, пэўна, пара палуднаваць. - Любой цаной я хацеў вырвацца з памяшкання, дзе цэны раставалi, як снег.

- Я ем толькi ў дзве гадзiны, - заявiў Блюменталь непарушна. - Але ведаеце што? Мы можам зрабiць зараз пробную паездку.

Я з палёгкай уздыхнуў.

- Потым мы яшчэ пагаворым, - дадаў ён. У мяне зноў заняло дыханне.

Мы паехалi да яго дома. На маё здзiўленне, у машыне яго як падмянiлi. Ён зычлiва расказаў стары, даўно вядомы мне анекдот пра кайзера Франца Ёзэфа. Я адплацiў яму анекдотам пра трамвайнага кандуктара. Ён мне - пра саксонца, якi заблудзiў. Я адразу ж - пра саксонскую пару закаханых... Толькi перад домам мы загаварылi зноў сур'ёзна. Ён папрасiў мяне пачакаць i пайшоў па жонку.

- Мой любiмы таўстун-"кадзiлак", - сказаў я i паляпаў машыну па радыятары. - За гэтымi анекдотамi, напэўна, хаваецца нейкая д'ябальшчына. Але будзь спакойны: мы знойдзем табе прытулак. Ён купiць цябе, будзь упэўнены - калi жыд вяртаецца, то купляе. Калi вяртаецца хрысцiянiн, то гэта не значыць, што ён купiць. Ён робiць з паўдзесятка пробных паездак, каб зэканомiць на таксi, а потым ён раптам прыпамiнае, што яму патрэбна не машына, а абсталяванне для кухнi. Не, не, жыды талковыя людзi, яны ведаюць, чаго хочуць. Але я клянуся табе, дарагi таўстун: калi я ўступлю гэтаму непасрэднаму нашчадку ўпартага Юды Макавея яшчэ хоць адну сотню марак, я да скону не вып'ю нi чаркi гарэлкi.

З'явiлася фраў Блюменталь. Я прыпомнiў усе парады Ленца i з байца ператварыўся ў кавалера.

Блюменталь толькi подленька ўсмiхаўся з гэтага. Гэта быў жалезны чалавек. Яму трэба было б прадаваць лакаматывы, а не трыкатаж.

Я паклапацiўся пра тое, каб ён сеў ззаду, а яго жонка - побач са мной.

- Куды вас павезцi, шаноўная панi? - спытаў я саладжавым голасам.

- Куды хочаце, - адказала яна, усмiхаючыся мне па-мацярынску.

Я пачаў размову. Якая асалода размаўляць з такiм нявiнным чалавекам! Я гаварыў так цiха, каб Блюменталь нiчога не чуў. Так мне было лягчэй. Хапала i таго, што ён сядзеў ззаду.

Мы спынiлiся. Я вылез i цвёрда зiрнуў на майго непрыяцеля.

- Усё-такi вы павiнны пагадзiцца, што машына бяжыць бездакорна, пан Блюменталь.

- Якая радасць з той бездакорнасцi, малады чалавек, - запярэчыў ён мне надзвычай ветлiва, - калi падаткi паглынаюць цябе. Падаткi на машыну занадта высокiя. Гэта я вам кажу.

- Пан Блюменталь, - сказаў я, iмкнучыся не змякчыць тон, - вы дзелавы чалавек, з вамi можна гаварыць шчыра. Гэта - не падаткi, а выдаткi. Скажыце самi, чаго сёння патрабуе камерцыя? Вам гэта добра вядома: не капiталу, як раней, - патрэбны крэдыт! А як атрымаць крэдыт? Толькi праз уменне паказаць сябе. "Кадзiлак" - машына салiдная i хуткая, утульная, але не старамодная. Здаровы буржуазны лад жыцця - жывая рэклама вашай фiрмы.

Блюменталь весела павярнуўся да сваёй жонкi.

- У яго жыдоўскiя мазгi, праўда? Малады чалавек, - сказаў ён потым тым жа самым фамiльярным тонам, - самая лепшая рэклама салiднасцi сёння - паношаны касцюм i паездка на аўтобусе. Калi б у нас з вамi былi тыя грошы, якiя яшчэ не выплачаны за элегантныя машыны, што пралятаюць мiма, мы маглi б спакойна сядзець, нiчога не робячы. Гэта я вам кажу. З даверам.

Я з недаверам зiрнуў на яго. Што азначае гэтая зычлiвасць? Што ён задумаў? Цi прысутнасць жонкi прытупiла яго баявiтасць? Я вырашыў стрэлiць з пiсталета.

- "Кадзiлак" - гэта не "эсекс", цi не так, шаноўная панi? Сын Маера ездзiць на "эсексе", але ён мне i дарма не патрэбны... гэтыя чырвоныя, яркiя санi...

Я пачуў, як засоп Блюменталь, а сам хутка працягваў:

- Колер абiўкi вельмi вам да твару, шаноўная панi, - прыглушаны сiнi кобальт для бландзiнкi...

Раптам Блюменталь заўсмiхаўся - здавалася, я ўбачыў лес, поўны вясёлых малпаў.

- Маер i сын - здорава, здорава... - аж застагнаў ён, - а цяпер яшчэ гэтыя тары-бары... тары-бары!

Я зiрнуў на яго. Я не паверыў сваiм вачам. Ён смяяўся непадробна.

Я адразу ж ударыў па тых самых струнах.

- Пан Блюменталь, дазвольце мне растлумачыць. У размове з жанчынай тары-бары - не тары-бары. Гэта камплiменты, якiя ўсё радзей пачуеш у наш варты жалю час. Жанчына - не металiчная мэбля. Яна - кветка! Ёй непатрэбна дзелавiтасць. Ёй патрэбна стракатае сонца слоў. Лепш гаварыць ёй кожны дзень штосьцi прыгожае, чым з бычынай настойлiвасцю працаваць на яе. Гэта я вам скажу. Шчыра. А акрамя таго, я не разводзiў тары-бары, а выкарыстаў фiзiчны закон. Сiнi колер добра пасуе бландзiнкам.

- Добра спяваеш, пташка, - сказаў Блюменталь, ззяючы. - Паслухайце, пан Локамп... Я ведаю, што магу збiць яшчэ тысячу марак...

Я адступiў на крок.

"Вераломны сатана, - падумаў я, - гэта той удар, якога я чакаў". Я ўжо ўявiў сваё жыццё без адзiнай чаркi алкаголю i, як зацкаванае аляня, зiрнуў на фраў Блюменталь.

- Але, бацька... - сказала яна.

- Пакiнь, мацi, - адказаў ён. - Дык вось: я мог бы зрабiць гэта, але не раблю. Мне, камерсанту, ваша праца прынесла задавальненне. Крыху зашмат фантазii, але ўсё ж ваш аргумент наконт Маера i сына быў удалы. У вас мацi жыдоўка?

- Не.

- Вы працавалi ў краме гатовага адзення?

- Так.

- Вось бачыце, стыль адтуль. У якiм аддзеле?

- У аддзеле "Душа", - адказаў я. - Я хацеў стаць настаўнiкам.

- Пан Локамп, - сказаў Блюменталь. - Вы - малайчына! Калi страцiце месца, тэлефануйце мне.

Ён выпiсаў чэк i аддаў яго мне. Я не паверыў сваiм вачам. Задатак - дзiва!

- Пан Блюменталь, - узрушана сказаў я, - дазвольце мне дадаць да машыны дзве крышталёвыя попельнiчкi i першакласны гумавы дыванок пад ногi.

- Выдатна, - сказаў ён. - Вось i старому Блюменталю перапаў падарунак...

Затым ён запрасiў мяне назаўтра павячэраць. Фраў Блюменталь па-мацярынску ўсмiхнулася мне.

- Будзе фаршыраваны шчупак, - мякка вымавiла яна.

- Далiкатэс, - заявiў я. - Тады заўтра ж прыганю вам машыну. Зранку мы яе зарэгiструем.

У майстэрню я вяртаўся як на крылах. Але Ленц i Кёстэр пайшлi палуднаваць. Я вымушаны быў пакуль што стрымаць сваю радасць. Быў толькi Юп.

- Прадалi? - спытаў ён.

- I табе трэба ведаць, ты - жэўжык, - сказаў я. - Вось табе талер. Пабудуй сабе на яго самалёт.

- Значыць, прадалi, - заўсмiхаўся Юп.

- Я паеду палуднаваць, - сказаў я. - Але глядзi, нiкому нi слова пра маё вяртанне.

- Пан Локамп, - заверыў ён i падкiнуў манету ў паветра, - магiла.

- Можна паверыць, - сказаў я i нацiснуў на газ.

Калi я вярнуўся, Юп падаў мне знак.

- Што здарылася? - спытаў я. - Не ўтрымаў язык за зубамi?

- Пан Локамп! Жалезна! - Ён выскалiўся. - Але "фордаў" дзядзька прыйшоў.

Я пакiнуў "кадзiлак" у двары i пайшоў у майстэрню. Булачнiк быў тут. Ён якраз схiлiўся над каталогам колераў. На iм было палiто ў клетку з поясам i шырокай жалобнай стужкай на рукаве. Побач з iм стаяла сiмпатычная iстота з чорнымi гарэзлiвымi вачыма, у расшпiленым палiтончыку з аблямоўкай з вылiнялага зайца i ў вельмi маленькiх лакiрках. Чарнявая iстота настойвала на яркiм сурыку, але булачнiк устрымлiваўся ад чырвонага колеру, бо быў у жалобе. Ён выступаў за бляклы жоўта-шэры колер.

- Глупства, - бурчала чарнявая. - "Форд" павiнен быць яркi. Iнакш нiякага фасону.

Заклiнаючы, яна зыркала на нас, пацiскала плячыма, калi булачнiк схiляўся над каталогам, крывiла рот i падмiргвала нам. Вясёлае дзiця! Нарэшце яны сышлiся на зеленаватым колеры. Дзяўчыне хацелася, каб быў светлы верх. Але тут булачнiк упёрся: недзе павiнна быць жалоба. Ён адстаяў чорны скураны верх. Ён i на гэтым выйграў: верх жа ён атрымлiваў бясплатна, а скура даражэйшая за тканiну.

Яны пайшлi. Але iдучы праз двор, спынiлiся. Як толькi чарнявая ўбачыла "кадзiлак", яна кiнулася да яго.

- Паглядзi, пупсiк, вось дык машына! Як з казкi! Яна мне вельмi падабаецца!

У наступны момант яна ўжо адчынiла дзверцы i ўселася, у захапленнi страляючы вачыма.

- Вось гэта сядзеннi! Каласальна! Крэслы, як у клубе! Не тое, што наш "форд"!

- Ну, пайшлi, - незадаволена сказаў пупсiк.

Ленц падштурхнуў мяне: я мусiў выйсцi на арэну i навязаць машыну булачнiку. Я глянуў на Готфрыда, але не сказаў нi слова. Ён штурхануў мяне мацней. Я штурхануў яго i адвярнуўся.

Булачнiк з цяжкасцю выцягнуў з машыны свой чарнявы скарб i, крыху прыгнуўшыся, у моцным расстройстве падаўся з двара.

Мы пазiралi парачцы ўслед.

- Рашучы чалавек! - сказаў я. - Адрамантаваў машыну, ажанiўся - малайчына!

- I праўда, - сказаў Кёстэр. - Ён яшчэ парадуецца з яе.

Толькi яны завярнулi за рог, як Готфрыд раз'юшыўся.

- Ты што, Робi, зусiм звiхнуўся? Праваронiць такую магчымасць! Гэта ж была задача для першакласнiка!

- Унтэр-афiцэр Ленц! - адказаў я. - Падцягнiце жывот, калi размаўляеце са старшым! Што я - прыхiльнiк дваяжонства, каб аддаваць машыну замуж двойчы?

Трэба было бачыць, як аслупянеў Готфрыд. Вочы ў яго сталi па талеры кожнае.

- Не жартуй са святынямi, - прамямлiў ён.

Не звяртаючы на яго ўвагi, я загаварыў з Кёстэрам.

- Ота, развiтвайся з нашым дзiцем - "кадзiлакам". Ён ужо не наш. З гэтага часу ён будзе надаваць бляску аддзелу, дзе прадаюцца споднiкi. Будзем спадзявацца, што яго там чакае шчаслiвая доля. Не такая гераiчная, як у нас, затое - больш надзейная.

Я дастаў чэк. Ленц як не развалiўся на часткi.

- Не можа быць! I ўжо аплочаны? - хрыпата прашаптаў ён.

- А як вы думалi, жаўтароцiкi? - спытаў я i памахаў чэкам. - Гадайце колькi.

- Чатыры! - крыкнуў Ленц, заплюшчыўшы вочы.

- Чатыры з паловай, - сказаў Кёстэр.

- Пяць! - крыкнуў ад калонкi Юп.

- Пяць з паловай, - адрэзаў я.

Ленц выхапiў чэк у мяне з рук.

- Немагчыма! Пэўна, не аплоцiць!

- Пан Ленц, - сказаў я з пачуццём годнасцi, - чэк настолькi надзейны, наколькi ненадзейны вы. У майго сябра Блюменталя хопiць грошай на дваццаць такiх чэкаў. Гэта мой сябра - вы разумееце? Заўтра ўвечары я буду есцi ў яго фаршыраванага шчупака. Бярыце прыклад! Пасябраваць, атрымаць задатак i быць запрошаным на вячэру! Вось як трэба прадаваць! Так, цяпер вольна! - Готфрыд з цяжкасцю прыходзiў да памяцi. Але ён не здаваўся.

- Дапамаглi мая аб'ява i амулет!

Я падаў яму яго медаль.

- Забяры сваю сабачую бiрку. Я пра яе i забыўся.

- Ты прадаў выдатна, Робi, - сказаў Кёстэр. - Дзякуй богу, што мы пазбавiлiся ад гэтых саняў. А грошы нам вельмi спатрэбяцца.

- Дай мне пяцьдзесят марак авансу, - папрасiў я.

- Сто. Ты зарабiў.

- Можа, даць табе яшчэ i маё шэрае палiто ў дадатак? - спытаў Готфрыд, падмiргнуўшы.

- А ты ў бальнiцу не хочаш, варты жалю балбатун-байструк? - спытаў я ў сваю чаргу.

- Хлопцы, на сёння ўсё! - прапанаваў Кёстэр. - За дзень зарабiлi дастаткова. Нельга дражнiць бога. Давайце выедзем на "Карле" i патрэнiруемся перад гонкамi.

Юп ужо пакiнуў калонку без прыгляду. Ён усхвалявана выцiраў рукi.

- Пан Кёстэр, тады пакуль што тут камандаваць буду я, добра?

- Не, Юп, - са смехам адказаў Ота. - Едзем з намi!

Мы спачатку паехалi ў банк i абмянялi чэк. Ленц нiяк не мог супакоiцца, пакуль не ўпэўнiўся, што ўсё ў парадку. Потым мы панеслiся так, што аж iскры пасыпалiся з вачэй.

VIII

Я стаяў насупраць сваёй гаспадынi.

- Дзе гарыць? - спытала фраў Залеўскi.

- Нiдзе, - адказаў я. - Я проста хачу заплацiць за кватэру.

Да тэрмiну было яшчэ тры днi, i фраў Залеўскi ледзь не звалiлася з ног.

- Тут нешта не тое, - з падазрэннем вымавiла яна.

- Не бойцеся, - адказаў я. - Дазвольце мне сёння ўвечары ўзяць два крэслы з вашай гасцёўнi.

Гатовая рынуцца ў бой, яна ўпёрла рукi ў магутныя сцёгны.

- Вось табе i маеш! Вам ужо не падабаецца ваш пакой?

- Падабаецца. А яшчэ больш - крэслы з вашай гасцёўнi.

Я растлумачыў ёй, што, магчыма, да мяне ў госцi прыйдзе кузiна, а таму хацелася б зрабiць пакой больш утульным. Яна засмяялася, аж грудзi закалыхалiся.

- Кузiна, - паўтарыла яна з пагардай. - А калi ж тая кузiна з'явiцца?

- Гэта яшчэ не дакладна, - сказаў я. - Але калi прыйдзе, то не позна, на вячэру... Чаму вы не верыце, што гэта кузiна, фраў Залеўскi?

- Няхай сабе, - адказала яна. - Але кузiнам не пазычаюць крэслаў.

- А я пазычаю, - настойваў я. - Ведаеце, я вельмi шаную сваяцкiя адносiны.

- Вiдаць па вас! Ветрагоны вы ўсе! Вазьмiце крэслы. У гасцёўню пастаўце пакуль што чырвоныя плюшавыя.

- Вялiкi дзякуй! Заўтра ўсё прынясу назад. I дыван таксама.

- Дыван? - Яна павярнулася да мяне. - Хто тут хоць слова гаварыў пра дыван?

- Я. I вы таксама. Толькi што.

Яна глядзела на мяне бездапаможна.

- Гэта ж як камплект, - сказаў я. - Крэслы ж стаяць на дыване.

- Пан Локамп, - велiчна заявiла фраў Залеўскi, - не перабiрайце цераз край. Мера ва ўсiм - так гаварыў нябожчык Залеўскi. Нялiшне было б засвоiць i вам.

Мне было вядома, што нябожчык Залеўскi, нягледзячы на гэтае правiльнае выслоўе, памёр ад перапою. Яго жонка сама пры iншых абставiнах даволi часта расказвала мне пра гэта. Тым не менш яна карысталася сваiм мужам, як iншыя Бiблiяй: каб цытаваць. I чым больш часу мiнала пасля яго смерцi, тым больш яна прыпiсвала яму. Ён быў прыгодны цяпер да любога выпадку - як i Бiблiя.

Я ўзяўся прыбiраць сваю каморку. Паполуднi я патэлефанаваў Патрыцыi Хольман. Яна хварэла, i я не бачыў яе цэлы тыдзень. Цяпер мы дамовiлiся сустрэцца ў восем гадзiн, i я прапанаваў ёй павячэраць у мяне, а потым пайсцi ў кiно.

Крэслы i дыван мелi шыкоўны выгляд. Але асвятленне страшэнна не пасавала да iх. Таму я пастукаўся ў суседнi пакой да сям'i Хасэ, каб пазычыць настольнай лямпы. Фраў Хасэ, змораная, сядзела каля акна. Муж яшчэ не прыйшоў. Ён кожны дзень адну-дзве гадзiны працаваў звышурочна, толькi каб не звольнiлi. Фраў Хасэ была падобная да падбiтай птушкi. У яе невыразных старэючых рысах усё яшчэ можна было ўбачыць вузкi твар дзiцяцi - расчараванага, сумнага дзiцяцi.

Я сказаў, чаго прыйшоў. Яна ажывiлася i прынесла мне лямпу.

- Дарэчы, - сказала яна, уздыхаючы. - Калi пачынаеш прыпамiнаць, раней...

Гiсторыя была не новая. Гаворка iшла пра перспектывы яе жыцця, калi б яна не пайшла за Хасэ. Гэтая гiсторыя была вядомая мне i ў iншым варыянце: як яе расказваў Хасэ. Тут гаворка iшла пра перспектывы яго жыцця, калi б ён застаўся халасцяком. Гэта, вiдаць, была самая тыповая гiсторыя ва ўсiм свеце. I самая бесперспектыўная.

Я хвiлiнку паслухаў, падаў некалькi нязначных рэплiк i падаўся да Эрны Бёнiг, каб узяць грамафон.

Фраў Хасэ пра Эрну гаварыла толькi як пра жанчыну, "што жыве па суседстве". Яна пагарджала ёй, бо зайздросцiла. А мне яна падабалася. Яна цвяроза ставiлася да жыцця i ведала, што трэба ўстойлiва стаяць на нагах, каб урваць кавалачак таго, што называецца шчасцем. Яна ведала таксама, што за яго трэба плацiць падвойную i патройную цану. Шчасце - самая ненадзейная i самая дарагая па цане рэч у свеце.

Эрна ўкленчыла каля сваёй валiзкi, выбiраючы мне пласцiнкi.

- Хочаце факстроты? - спытала яна.

- Не, - адказаў я. - Я не ўмею танцаваць.

Яна здзiўлена зiрнула на мяне.

- Не ўмееце танцаваць? Дык а што вы робiце ў вольны час?

- Я танцую глоткай. Нядрэнна атрымлiваецца.

Яна пахiтала галавой.

- З мужчынам, якi не ўмее танцаваць, у мяне не было б нiякiх варункаў.

- У вас строгiя прынцыпы, - адказаў я. - Але ж ёсць i iншыя пласцiнкi. Нядаўна вы iгралi вельмi прывабную... гэта быў жаночы голас пад гавайскую музыку цi нешта такое...

- Ах, тая пласцiнка - чароўная. "Як бы я жыла без цябе..." - гэтая?

- Правiльна! Чаго толькi не прыйдзе ў галаву паэтам-песеннiкам. Мне здаецца, што толькi яны рамантыкi, якiя засталiся.

Яна засмяялася.

- А чаму i не? Вось такi грамафон - таксама свайго роду кнiга для запiсаў. Даўней вершы запiсвалi ў альбом, сёння дораць грамафонныя пласцiнкi. Калi мне хочацца пра нешта ўспомнiць, мне варта толькi зайграць пласцiнку таго часу, i зноў усё ажывае.

Я паглядзеў на стосы пласцiнак, што ляжалi на падлозе.

- Калi судзiць па пласцiнках, Эрна, то ў вас процьма ўспамiнаў.

Яна ўстала i адкiнула рыжаватыя валасы.

- Так, - сказала яна, адсунуўшы пласцiнкi нагой, - але мне хацелася б нечага сапраўднага...

Я распакаваў усё, што купiў на вячэру, i расставiў на стале як змог. З кухнi дапамогi чакаць не выпадала - занадта дрэнныя адносiны былi ў нас з Фрыдай. Яна магла б толькi нашкодзiць мне. Але добра было i так, i неўзабаве мая старая каморка заблiшчала да непазнавальнасцi. Крэслы, лямпа, накрыты стол... я адчуваў, як ува мне расце трывожнае чаканне. Я адправiўся на сустрэчу, хоць у мяне было яшчэ больш за гадзiну часу. На дварэ дзьмуў вецер, моцнымi парывамi вылятаючы з-за вуглоў дамоў. Лiхары ўжо свяцiлi. Змярканне памiж дамамi сiнела, як мора. "Iнтэрнацыяналь" плыў у iм, як ваенны карабель з прыбранымi ветразямi.

Я заскочыў у яго.

- Гоп-ля, Роберт, - сказала Роза.

- Што ты тут робiш? - сказаў я. - Чаму не выходзiш?

- Яшчэ ранавата.

Бясшумна падышоў Алоiс.

- Аднапавярховы? - спытаў ён.

- Трохпавярховы, - адказаў я.

- Пачынаеш магутна, - выказала думку Роза.

- Для смеласцi, - сказаў я i выпiў ром.

- Можа, сыграеш? - спытала Роза.

Я пахiтаў галавой.

- Няма ахвоты сёння. Занадта ветрана сёння, Роза. Як пажывае малая?

Яна заўсмiхалася на ўсе свае залатыя зубы.

- Каб не сурочыць, добра. Заўтра зноў паеду да яе. На гэтым тыднi добра зарабiла. Старыя казлы адчулi ўжо вясну. Завязу ёй новае палiто. Шарсцяное, чырвонага колеру.

- Апошнi крык моды, - сказаў я.

Роза заззяла.

- Ты - джэнтльмен, Робi.

- Каб ты толькi не памылiлася, - сказаў я. - Давай вып'ем разам. Анiсаўкi, цi што?

Яна згодна кiўнула. Мы чокнулiся.

- Скажы, Роза, як ты адносiшся да кахання? - спытаў я. - Ты ж разбiраешся ў гэтай справе.

Яна гучна зарагатала.

- Кiнь ты, - сказала яна. - Каханне! Ах, мой Артур... калi я думаю пра нягоднiка, я i цяпер адчуваю слабасць у каленках. Я табе скажу, Робi, сур'ёзна: жыццё чалавека занадта доўгае для кахання. Проста занадта доўгае. Гэта мне даказаў мой Артур, калi змыўся. I гэта так. Каханне - гэта цудоўна. Але бывае, аднаму здаецца, што яно зацягнулася. А другi сядзiць i ўпарта чакае. Чакае, як вар'ят.

- Зразумела, - сказаў я. - Але ж i без кахання ты як нябожчык на адпачынку.

- Бяры прыклад з мяне, - адказала Роза. - Нажывi дзiця. У цябе будзе каго любiць, i ты супакоiшся.

- Разумна, - сказаў я. - Толькi гэтага мне i не хапала.

Роза задумлiва захiтала галавой.

- Якой лупцоўкi я паспытала ад свайго Артура... i ўсё роўна, калi б ён зараз увайшоў... капялюш на патылiцы... Дарагi мой! Толькi ад думкi пра яго я дрыжу ўся.

- Вып'ем за здароўе Артура! - сказаў я.

Роза засмяялася.

- Няхай жыве блядун! Будзь здароў!

Мы выпiлi.

- Да пабачэння, Роза. Жадаю поспеху ўвечары.

- Дзякуй! Да пабачэння, Робi!

Стукнулi дзверы ў калiдоры.

- Прывiтанне, - сказала Патрыцыя Хольман. - Так глыбока задумаўся?

- Ды не. Але... як пажываеце? Паправiлiся? А што балела?

- А-а, нiчога асаблiвага. Прастудзiлася, паднялася тэмпература.

Яна не выглядала хворай i зняможанай. Наадварот, яе вочы, здавалася, яшчэ нiколi не былi такiя вялiкiя i ззяючыя. Твар крыху расчырванеўся, а рухi былi плаўныя, як у маладога прыгожага звярка.

- У вас цудоўны выгляд, - сказаў я. - Зусiм здаровы! Мы можам зрабiць процьму цiкавых спраў.

- Гэта было б выдатна, - адказала яна. - Але не сёння. Сёння я не магу.

Я ўтаропiўся на яе, не разумеючы.

- Вы не можаце?

Яна адмоўна пахiтала галавой.

- На жаль, не магу.

Я ўсё яшчэ не разумеў. Мне здалося, што ёй не падабаецца мая каморка i таму яна вырашыла павячэраць у iншым месцы.

- Я ўжо тэлефанавала вам, - сказала яна, - каб вы дарма не прыходзiлi. Але вас ужо не было.

Нарэшце я зразумеў.

- Вы сапраўды не можаце? На ўвесь вечар? - спытаў я.

- Сёння не магу. Мне трэба пайсцi ў iншае месца. На жаль, я даведалася пра гэта толькi паўгадзiны назад.

- I нельга перанесцi?

- Не, нiяк. - Яна ўсмiхнулася. - Нешта накшталт дзелавога спаткання.

Мяне нiбы абухом аглушылi. Я разлiчваў на ўсё, толькi не на гэта. Я не верыў нiводнаму яе слову. Дзелавое спатканне - яна не была падобна да "дзелавой"! Магчыма, гэта толькi адгаворка. Нават напэўна. Якiя дзелавыя перагаворы вядуцца ўвечары? Такiя справы робяцца зранку. I пра iх не даведваюцца за паўгадзiны. Яна проста не хацела, i ўсё!

Я быў пакрыўджаны, як малое дзiця. Толькi цяпер я ўсвядомiў сабе, з якой радасцю я чакаў вечара. Я злаваўся на сябе, што так пакрыўдзiўся, але не хацеў, каб яна заўважыла гэта.

- Ну добра, - сказаў я. - Нiчога не зробiш. Да пабачэння.

Яна пранiклiва зiрнула на мяне.

- Я не спяшаюся. Я дамовiлася на дзевяць. Мы можам яшчэ прагуляцца. Цэлы тыдзень я не была на свежым паветры.

- Добра, - сказаў я з пачуццём нязгоды. Я раптам адчуў сябе змораным i спустошаным.

Мы пайшлi па вулiцы. Вечар праяснiўся, памiж дахамi мiгцелi зоркi. Мы праходзiлi мiма садка, дзе ў ценi было некалькi кустарнiкаў. Патрыцыя Хольман спынiлася.

- Бэз, - сказала яна. - Пахне бэзам. Але ж не можа быць, яшчэ не пара.

- Я не адчуваю нiякага паху, - адказаў я.

- Няўжо?

Яна перагнулася праз агароджу.

- Гэта "дафна iндзiка", шаноўная панi, - пачуўся грубы голас са змроку.

У садзе, прыхiлiўшыся да дрэва, стаяў садоўнiк у шапцы з латуннай бляхай. Ён падышоў, крыху хiстаючыся. З кiшэнi паблiсквала рыльца бутэлькi.

- Мы сёння пасадзiлi яе, - заявiў ён i зрабiў магутны глыток. - Вось яна i пахне.

- Вялiкi дзякуй, - сказала Патрыцыя Хольман i павярнулася да мяне. - I цяпер не адчуваеце?

- Цяпер пачуў, - адказаў я з неахвотай. - Пах добрай старой хлебнай гарэлкi.

- Адгадаў! - Чалавек у цянi па-маладзецку адрыгнуў.

Я выдатна адчуваў саладжавы водар - пах, якi плыў у мяккiм змроку. Але прызнавацца ў тым мне не хацелася нiзашто на свеце. Дзяўчына засмяялася i пацягнулася.

- Як цудоўна - пасля працяглага палону ў пакоi! Вельмi шкада, што мне трэба iсцi. Гэты Бiндзiнг заўсёды ў спешцы, заўсёды ў апошнi момант... ён сапраўды мог бы адкласцi справу на заўтра.

- Бiндзiнг? - спытаў я. - Вы дамовiлiся з Бiндзiнгам?

Яна кiўнула.

- З Бiндзiнгам i яшчэ з некiм. З гэтым некiм усё i звязана. Важная справа. Можаце зразумець?

- Не, - адказаў я. - Гэтага я зразумець не магу.

Яна засмяялася, працягваючы гаварыць. Але я не слухаў. Бiндзiнг - гэта прозвiшча было для мяне як гром з яснага неба. Я не думаў пра тое, што яго яна ведае даўней, чым мяне, я толькi бачыў яго агромнiсты блiскучы "б'юiк", дарагi касцюм i кашалёк. Мая бедная, адважная, упрыгожаная каморка! Што я ўявiў сабе! Лямпа ад Хасэ, крэслы ад Залеўскi! Дзяўчына ўвогуле была мне не пара! Хто я такi? Пешаход, якi пазычыў аднойчы "кадзiлак", варты жалю п'янiца, больш нiчога! Такiх процьма на кожным рагу! Я ўжо бачыў, як швейцар у "Лазе" аддае чэсць Бiндзiнгу, я бачыў светлыя, цёплыя, дагледжаныя пакоi, дым цыгарэт i элегантных мужчын, я чуў музыку i смех з мяне. Назад, хутчэй назад! Прадчуванне, надзея... чаго яны вартыя? Неразумна было на штосьцi разлiчваць. Толькi назад!

- Калi хочаце, мы можам сустрэцца заўтра ўвечары, - сказала Патрыцыя Хольман.

- Заўтра ў мяне не будзе часу, - адказаў я.

- Альбо паслязаўтра, цi ў любы дзень тыдня. У наступныя днi я вольная.

- Цяжка абяцаць, - сказаў я. - Мы сёння атрымалi заказ, вiдаць, прыйдзецца працаваць увесь тыдзень да позняй ночы.

Я хлусiў, але iнакш не мог. Раптам я адчуў у сабе незвычайную злосць i ганьбу.

Мы перайшлi плошчу i пайшлi па вулiцы каля могiлак. Я ўбачыў Розу, якая iшла ад "Iнтэрнацыяналя". Яе высокiя боты блiшчалi. Я мог бы звярнуць некуды ўбок i пры звычайных абставiнах так i зрабiў бы. Але цяпер я пайшоў ёй насустрач. Роза глядзела мiма мяне, быццам мы незнаёмыя. Гэта зразумела. Нiводная з гэтых дзяўчат не пазнае цябе на вулiцы, калi ты не адзiн.

- Прывiтанне, Роза, - сказаў я.

Яна спачатку разгублена глянула на мяне, потым на Патрыцыю, потым паспешлiва кiўнула галавой i ў неўразуменнi пайшла далей. Праз некалькi крокаў iшла Фрыцы, памахваючы сумачкай. Чырвоныя вусны гарэлi, сцёгны вiхлялiся. Яна абыякава зiрнула праз мяне, як праз шкляную шыбiну.

- Дзень добры, Фрыцы, - сказаў я.

Яна, нiбы каралева, нахiлiла галаву i нiчым не выдала свайго здзiўлення. Але калi мы размiнулiся, я пачуў, што яна наддала хады, каб абмеркаваць з Розай. Я ўсё яшчэ мог звярнуць у бакавую вулiцу, бо я ведаў, што пойдуць i астатнiя - была пара першага абходу. Але заўпарцiўшыся, я iшоў напрасткi. Чаму я павiнен пазбягаць iх? Я iх ведаў куды лепш, чым гэтую дзяўчыну побач, з яе Бiндзiнгам i з яго "б'юiкам". Няхай яна бачыць, няхай разгледзiць усiх грунтоўна.

Усе яны iшлi адна за адной, асветленыя лiхтарамi: прыгажуня Валi бледная, танклявая, элегантная; Лiна на драўлянай назе, прысадзiстая Эрна, кураня Марыён, чырванашчокая Марго, падобны да жанчыны Кiкi ў трусiным палiтоне i нарэшце - Мiмi, бабуля з хворымi нагамi, падобная да абшчыпанай савы. Я вiтаўся з усiмi, а калi мы потым праходзiлi мiма "мамкi" з сасiскамi, я ад усяго сэрца пацiснуў ёй руку.

- У вас тут шмат знаёмых, - сказала Патрыцыя Хольман праз нейкi час.

- Такiх хапае, - адказаў я ўпарта.

Я заўважыў, што яна зiрнула на мяне.

- Мне здаецца, што нам час вяртацца, - сказала яна праз хвiлiну.

- Так, - адказаў я. - I мне здаецца.

Мы спынiлiся каля дзвярэй дома.

- Усяго вам добрага, - сказаў я. - I шмат радасцi.

Яна не адказала. З цяжкасцю я перавёў позiрк з кнопкi званка на яе. I сапраўды: я не паверыў сваiм вачам, яна стаяла, i замест крыўды ў вачах у яе гарэлi агеньчыкi, рот крывiўся ва ўсмешцы, а потым яна засмяялася шчыра i бестурботна, яна проста засмяялася з мяне.

- Вы - малое дзiця, - сказала яна, - божа мой, якое вы малое дзiця!

Я ўтаропiўся на яе.

- Ну добра, - сказаў я, - як бы то нi было... - i раптам зразумеў сiтуацыю. - Вы, мусiць, лiчыце, што я паводжу сябе як iдыёт?

Яна засмяялася. Я хутка зрабiў крок наперад i моцна прыцягнуў яе да сябе. Няхай думае, што хоча. Яе валасы дакранулiся да маёй шчакi, яе твар быў побач з маiм, я адчуў слабы персiкавы пах яе скуры. Потым яе вочы наблiзiлiся, i я адчуў слодыч яе вуснаў...

Яна пабегла, не даўшы мне апамятацца.

Я вяртаўся мiма "мамкi" з сасiскамi.

- Дай мне добрую порцыю, - сказаў я, ззяючы.

- З гарчыцай?

Я, стоячы, з вялiкай асалодай з'еў сасiску. Алоiс прынёс мне з "Iнтэрнацыяналя" куфаль пiва.

- Чалавек - смешнае стварэнне, праўда, мамка? - сказаў я.

- Ты, вiдаць, маеш рацыю, - ахвотна адказала яна. - Учора падыходзiць пан, з'ядае дзве венскiя сасiскi з гарчыцай, а потым не мае чым заплацiць. I вось, ужо позна, нiводнага чалавека паблiзу, што тут зробiш, вядома, я яго ўпусцiла. I ўявi, сёння ён з'яўляецца зноў, плацiць за ўчарашнiя сасiскi i дае мне яшчэ гасцiнца.

- Даваенная натура, мамка. А ўвогуле - як iдуць справы?

- Дрэнна! Учора сем пар венскiх сасiсак i дзевяць сардэлек. Ты ведаеш, каб не мае дзяўчаты, я даўно скапыцiлася б. - Яна мела на ўвазе прастытутак, якiя падтрымлiвалi "мамку", як толькi маглi. Калi яны падчэплiвалi кавалера, то пры магчымасцi праводзiлi яго каля кацялка "мамкi", каб перад "справай" з'есцi сардэльку i даць крыху зарабiць старой.

- Неўзабаве пацяплее, - працягвала мамка, - а вось зiмой, на золi i ў холадзе... як нi апранайся, усё роўна не ўберажэшся.

- Дай мне яшчэ сардэльку, - сказаў я. - Так прыемна жыць. А як справы дома?

Яна зiрнула на мяне сваiмi маленькiмi празрыстымi вочкамi.

- Тое ж самае. Надоечы прадаў ложак.

"Мамка" была замужам. Дзесяць год назад яе муж трапiў пад электрычку, калi хацеў ускочыць на хаду. Яму ампутавалi абедзве нагi. Няшчасце дзiўным чынам адбiлася на iм. Ён так саромеўся перад жонкай свайго калецтва, што перастаў з ёй спаць. Акрамя таго, у бальнiцы ён прызвычаiўся да морфiю. Гэта хутка даканала яго, ён трапiў у кампанiю гомасексуалiстаў, i скора мужчына, якi пяцьдзесят гадоў быў нармальны, нiкога не прызнаваў, акрамя хлопчыкаў. Iх ён не саромеўся, бо яны былi мужчыны. Для жанчын ён быў калека, якому здавалася, што ён выклiкае агiду i спачуванне, а гэтага ён вытрымаць не мог. Для мужчын ён быў усяго толькi няшчасны. Каб мець грошы на хлопчыкаў i морфiй, ён забiраў у "мамкi" ўсё, што знаходзiў, i прадаваў усё, што можна было прадаць. Але "мамка" не кiдала яго, хоць ён часта яе лупцаваў. Яна разам з сынам стаяла каля свайго кацялка кожную ноч да чатырох гадзiн. Удзень яна мыла бялiзну i прыбiрала лесвiцы. У яе ўжо даўно балеў страўнiк, але нiхто нiколi не бачыў яе ў дрэнным настроi. Яна лiчыла, што ёй жывецца нядрэнна. Часам да яе прыходзiў муж, калi адчуваў сябе асаблiва мярзотна, i плакаў. Гэта былi лепшыя хвiлiны яе жыцця.

- Ты ўсё яшчэ на сваiм добрым месцы? - спытала яна мяне.

Я кiўнуў.

- Так, мамка. Я добра зарабляю.

- Глядзi ж, трымайся за месца.

- Пастараюся, мамка.

Я прыйшоў дамоў. Каля пад'езда стаяла, нiбы з неба звалiлася, служанка Фрыда.

- Вы чароўнае дзiця, - сказаў я, адчуваючы патрэбу зрабiць нешта добрае.

Яна скрывiла твар, быццам воцату каўтнула.

- Сур'ёзна! -працягваў я. - Якi сэнс вечна сварыцца! Жыццё занадта кароткае, Фрыда, яно поўнае выпадковасцей i небяспекi. Сёння трэба жыць дружна. Дамовiлiся?

Яна не заўважыла маёй працягнутай рукi, прамармытала нешта пра заклятых п'янiц i, грукнуўшы дзвярыма, знiкла.

Я пастукаў у дзверы да Георгi Блока. Праз шчылiну пад дзвярыма пранiкала святло. Ён зубрыў.

- Пайшлi, Георгi, кусанём, - сказаў я.

Ён зiрнуў на мяне. Яго бледны твар зачырванеўся.

- Я не хачу есцi.

Ён падумаў, што я клiчу яго ад спачування. Таму i не хацеў.

- Спачатку паглядзi, - сказаў я. - А то потым пашкадуеш. Зрабi мне ласку.

Калi мы iшлi праз калiдор, я заўважыў, што дзверы ў Эрны Бёнiг зачынены не шчыльна. За дзвярыма чулася цiхае дыханне. "Ага", - падумаў я i пачуў, як у Хасэ вельмi асцярожна шчоўкнулi замком, i дзверы таксама прачынiлiся на сантыметр. Увесь пансiянат, вiдаць, напружана чакаў маёй кузiны.

Пад зыркiм святлом верхнiх лямпаў стаялi парчовыя крэслы ад фраў Залеўскi. Ярка свяцiла лямпа ад Хасэ, асвятляючы ананасы, дарагую пячоначную каўбасу, скрылькi судака, бутэльку чэры. Калi мы з анямелым Георгi пачалi ўплятаць яду, у дзверы пастукалi. Я ведаў, што будзе.

- Увага, Георгi, - прашаптаў я i крыкнуў: - Заходзьце!

Дзверы адчынiлiся, i, згараючы ад цiкаўнасцi, увайшла фраў Залеўскi. Першы раз у жыццi яна сама асабiста прынесла мне пошту: нейкую рэкламу, якая тэрмiнова заклiкала мяне харчавацца сырымi прадуктамi. Яна прыбралася, як фея на баль, велiкасвецкая дама з былых лепшых часоў - карункавая сукенка, шаль з махрамi i брошка з партрэтам нябожчыка Залеўскi. Саладжавая ўсмешка застыла раптам на яе твары, расчаравана яна ўзiралася на Георгi, якi засаромеўся. Я бессардэчна зарагатаў. Яна хутка ўзяла сябе ў рукi.

- Ага, адстаўка, - сказала яна з'едлiва.

- Так i ёсць, - пагадзiўся я, усё яшчэ любуючыся ёй. - Якое шчасце, што з майго запрашэння нiчога не атрымалася!

Фраў Залеўскi нядобра глянула на мяне.

- I вы яшчэ смяецеся? Я ж заўсёды гаварыла: у вас замест сэрца бутэлька з гарэлкай.

- Моцна сказана, - адказаў я. - Можа, зробiце нам ласку, далучыцеся, шаноўная панi?

Яна вагалася. Але потым цiкаўнасць перамагла, хацелася нешта даведацца. Я адкаркаваў бутэльку чэры.

Позна, калi ўсё зацiхла, я ўзяў палiто i коўдру i праз калiдор пракраўся да тэлефона. Я ўкленчыў перад сталом, на якiм стаяў апарат, накрыўся коўдрай i палiто, зняў слухаўку, прытрымлiваючы з-пад нiзу левай рукой палiто. Я быў упэўнены, што так мяне нiхто не падслухае. У пансiяната былi надзвычай доўгiя, цiкаўныя вушы. Мне пашанцавала. Патрыцыя Хольман была дома.

- Вы даўно вярнулiся са сваёй таямнiчай нарады? - спытаў я.

- Амаль гадзiну назад.

- Шкада. Каб я ведаў...

Яна засмяялася.

- Не, нiчога не выйшла б. Я ляжу ў пасцелi, у мяне зноў паднялася тэмпература. Вельмi добра, што я ў час прыйшла дахаты.

- Тэмпература? Што гэта за тэмпература?

- А, нiчога страшнага. А што вы рабiлi сёння?

- Абмяркоўваў з гаспадыняй мiжнароднае становiшча. А вы? Уладкавалi свае справы?

- Здаецца, усё ў парадку.

Пад маiм покрывам стала горача, як у тропiках. Таму, як толькi пачынала гаварыць дзяўчына, я рабiў вентыляцыю, паспешлiва ўдыхаў свежае паветра i зноў накрываўся, калi трэба было гаварыць самому.

- У вас няма знаёмага, якога завуць Роберт? - спытаў я.

Яна засмяялася.

- Здаецца, няма.

- Шкада. Мне вельмi хацелася б пачуць, як вы вымаўляеце гэтае iмя. А можа, усё ж такi паспрабуеце?

Яна зноў засмяялася.

- Так проста, для смеху, - сказаў я. - Напрыклад: Роберт - асёл.

- Роберт - малое дзiця...

- У вас выдатнае вымаўленне, - сказаў я. - А цяпер паспрабуем: Робi. Давайце: Робi...

- Робi - п'янiца... - вымавiў далёкi голас павольна. - А цяпер мне трэба спаць. Я прыняла снатворнае, галава ўжо гудзiць.

- Добра, дабранач, спакойнага сну.

Я паклаў слухаўку i скiнуў палiто i коўдру. Потым я ўстаў на ногi i аслупянеў. На крок ад мяне за спiной, як прывiд, стаяў пенсiянер-скарбнiк, якi жыў у пакоi каля кухнi. Я нешта злосна прамармытаў.

- Тсс! - зашыпеў ён i выскалiўся.

- Тсс! - зрабiў я ў адказ, узычыўшы яму пекла.

Ён узняў палец.

- Я не выдам... палiтыка, так?

- Што? - здзiвiўся я.

Ён падмiргнуў.

- Не бойцеся: я сам - крайне правы. Сакрэтная палiтычная размова, праўда?

Я зразумеў.

- Самая найпалiтычнейшая, - сказаў я i выскалiўся таксама.

Ён кiўнуў i прашаптаў:

- Няхай жыве Яго Вялiкасць!

- Ура! Ура! Ура! - адказаў я. - А цяпер iншае пытанне: вы ведаеце, хто вынаходнiк тэлефона?

Ён у здзiўленнi пахiтаў лысым чэрапам.

- I я не ведаю, - сказаў я. - Але гэта быў, напэўна, цудоўны хлопец...

IX

Нядзеля. Дзень гонак. Апошнi тыдзень Кёстэр трэнiраваўся кожны дзень. Вечарамi мы да позняй ночы правяралi i змазвалi "Карла" да апошняга вiнцiка, прывялi яго ў парадак. Цяпер мы сядзелi каля склада запасных частак i чакалi Кёстэра, якi пайшоў на месца старту.

Сабралiся ўсе: Граў, Валянцiн, Ленц, Патрыцыя Хольман, а перш за ўсiх Юп у камбiнезоне i ў гоначным шлеме з акулярамi. Ён ехаў з Кёстэрам асiстэнтам, бо быў найлягчэйшы. Праўда, Ленц сумняваўся. Ён сцвярджаў, што Юпавы вялiзныя вушы, якiя стаялi тарчаком, будуць рабiць занадта вялiкае супрацiўленне, таму адно з двух: або машына страцiць дваццаць кiламетраў хуткасцi, альбо яна ператворыцца ў самалёт.

- Дарэчы, як вы атрымалi ангельскае iмя? - спытаў Готфрыд у Патрыцыi Хольман, якая сядзела побач з iм.

- Мая мацi была ангелька. Яе звалi, як i мяне, - Пат.

- А-а, Пат, гэта зусiм iншая справа. Гэта вымаўляецца куды лягчэй.

Ён прынёс шклянку i бутэльку.

- Ну, тады за добрую дружбу, Пат. Мяне завуць Готфрыд.

Я ўтаропiўся на яго. У той час, калi я ўсё яшчэ пакутаваў, не ведаючы, як да яе звяртацца, ён бесцырымонна вырашыў гэтую задачу тут, сярод белага дня. I яна засмяялася i сапраўды пачала называць яго Готфрыдам.

Але гэта яшчэ нiчога ў параўнаннi з паводзiнамi Граў. Ён быццам зусiм з'ехаў з глузду i не адрываў ад яе вачэй. Ён грымотна дэкламаваў ёй вершы, а потым заявiў, што павiнен намаляваць яе. I сапраўды, ён прысеў на скрынку i пачаў маляваць.

- Слухай, Фердынанд, старое пудзiла, - сказаў я i забраў у яго блакнот. Не траць свой талент на жывых. Малюй нябожчыкаў. I больш размаўляй на агульныя тэмы. Я за дзяўчыну перажываю.

- Вы прап'яце потым са мной рэшткi багатай цёткi майго гаспадара?

- Наконт усiх рэшткаў - не ведаю. Але нагу - абавязкова.

- Добра. Тады я цябе пашкадую, хлопчык.

Ляск матораў, нiбы кулямётная стралянiна, разнёсся ўздоўж шашы. Пахла паленым маслам, бензiнам i рыцынай. Цудоўны ўзбуджальны пах, цудоўны ўзбуджальны вiхор матораў! Побач, у добра абсталяваных боксах, шумелi механiкi. Мы былi аснашчаны даволi сцiпла. Такiя-сякiя iнструменты, свечы запальвання, два колы з запаснымi кiхамi, якiя мы задарма атрымалi ад нейкай фабрыкi, некалькi дробных запасных частак - вось i ўсё. Завод не фiнансаваў Кёстэра. Мы мусiлi ўсё аплачваць самi. Таму i мелi не шмат.

Прыйшоў Ота, за iм Браўмюлер, ужо апрануты для гонкi.

- Ну, Ота, - сказаў ён, - калi сёння мае свечы вытрымаюць, ты прапаў. Але яны не вытрымаюць.

- Паглядзiм, - адказаў Кёстэр.

Браўмюлер пагразiў "Карлу".

- Сцеражыся майго "Шчаўкунчыка"!

"Шчаўкунчыкам" Браўмюлер называў сваю новую, вельмi цяжкую машыну. Яна лiчылася фаварытам.

- "Карл" уставiць табе ногi, Тэа! - крыкнуў яму Ленц. Браўмюлер хацеў адказаць на салдацкай мове гонару, але прыкусiў язык, калi заўважыў памiж нас Патрыцыю Хольман. Ён вылупiў вочы, няёмка ўсмiхнуўся няведама чаму i падаўся прэч.

- Поўны поспех, - з задавальненнем сказаў Ленц.

Над шашой разнёсся брэх матораў. Кёстэру пара было рыхтавацца. "Карл" быў заяўлены ў класе спартовых машын.

- Шмат мы табе не дапаможам, Ота, - сказаў я i паглядзеў на iнструменты.

Ён адмахнуўся.

- I не трэба. Калi "Карл" паламаецца, тады не дапаможа нават цэлая майстэрня.

- Цi выставiць табе шыльды, каб ты бачыў, як iдзеш?

Кёстэр пахiтаў галавой.

- Старт будзе агульны. Сам убачу. Ды i Юп будзе сачыць.

Юп старанна закiваў галавой. Ад хвалявання яго бiла лiхаманка. Ён бесперапынна жаваў шакалад. Але гэта пакуль што. Як толькi прагучыць стрэл на старт, ён зробiцца спакойны, як чарапаха.

- Што ж, наперад, з богам!

Мы выпiхнулi "Карла".

- Толькi не затрымайся на старце, любая мая здыхляцiна, - сказаў Ленц, гладзячы радыятар. - Не расчаруй свайго старога тату, "Карл"!

"Карл" сарваўся з месца. Мы глядзелi яму ўслед.

- Зiрнi на смешную ламачыну, - раптам сказаў нехта побач з намi. - Ззаду цюцелька ў цюцельку страўс.

Ленц горда выпрастаўся.

- Вы маеце на ўвазе белую машыну? - спытаў ён, пачырванелы, але спакойны.

- Менавiта, - пагардлiва адказаў яму даўгалыгi механiк з суседняга бокса, не паварочваючы галавы, i падаў свайму суседу бутэльку з пiвам. Ленц пачаў заiкацца ад злосцi i намерыўся пераскочыць праз нiзкую дашчаную загародку. Дзякаваць богу, ён яшчэ не пачаў абражаць. Я адцягнуў яго назад.

- Кiнь глупства, - лаяўся я. - Ты патрэбны нам тут. Навошта табе загадзя лезцi ў бальнiцу?

Ён вырываўся з аслiнай упартасцю. Ён не трываў нiводнага слова супроць "Карла".

- Бачыце, - сказаў я Патрыцыi Хольман, - вось вам i апошнi рамантык, гэты звар'яцелы баран! Няўжо вы паверыце, што ён калiсьцi пiсаў вершы?

Словы падзейнiчалi iмгненна. Я закрануў яго больку.

- Задоўга да вайны, - папрасiў прабачэння Готфрыд. - Акрамя таго, дзiця, звар'яцець на гонках - не ганьба. Так, Пат?

- Быць вар'ятам увогуле не ганьба.

Готфрыд аддаў чэсць.

- Мудра сказана!

Шум матораў заглушыў усё астатняе. Паветра скаланулася. Скаланулiся зямля i неба. Поле праiмчалася мiма.

- Перадапошнi, - прабурчаў Ленц. - Жывёлiна спатыкнулася ўсё ж на старце.

- Нiчога, - сказаў я. - Старт - слабае месца "Карла". Ён бярэ разгон паволi, затое потым яго ўжо не спынiць.

У зацiхаючы гул матораў усвiдравалiся гукi гучнагаварыцеляў. Мы не паверылi сваiм вушам: Бургер, небяспечны канкурэнт, застаўся на старце.

Машыны, выючы, наблiжалiся. Яны падскоквалi ўдалечынi, як конiкi-дзёгцiкi на дарозе, павялiчвалiся, а потым праiмчалiся на процiлеглым баку трыбуны, робячы вялiкi вiраж. Iх пакуль што было шасцёра. Кёстэр, як i раней - на перадапошнiм месцы. Мы былi напагатове. То мацней, то слабей у паветры чуўся рык матораў i рэха. Потым зграя вырвалася на прамую. Адзiн наперадзе... другi i трэцi шчыльна за iм, потым - Кёстэр. На павароце ён выйграў i цяпер iшоў чацвёрты.

З-за воблакаў паказалася сонца. Шырокiя светлыя i шэрыя палосы павiслi над шашой, пакрытай, як тыгр, плямамi святла i ценю. Па людскiм натоўпе на трыбунах плылi ценi ад воблакаў. Шум матораў, як д'ябальская музыка, хваляваў нашу кроў. Ленц таптаўся на месцы, пакутуючы, я дашчэнту разжаваў сваю цыгарэту, а Патрыцыя Хольман прынюхвалася да наваколля, як маладое жарабя ўранку. Толькi Валянцiн i Граў спакойна сядзелi i грэлiся на сонейку.

Зноў загрукала неверагоднае сэрцабiццё машын, якiя наблiжалiся, праляталi мiма трыбун. Мы ўпiлiся позiркамi ў Кёстэра. Ён пахiтаў галавой, кiхi мяняць не трэба было. На наступным крузе ён ужо дагнаў трэцюю машыну i сядзеў у яе на хвасце. Так яны вырвалiся на бясконцую прамую.

- Чорт вазьмi! - Ленц зрабiў глыток з бутэлькi.

- Ён трэнiраваўся, - сказаў я Патрыцыi Хольман. - Вiражы - яго стыхiя.

- Можа, глытняце з пляшкi, Пат? - спытаў Ленц.

Я злосна глянуў на яго. Ён вытрымаў мой позiрк не мiргнуўшы.

- Лепш са шклянкi, - сказала яна. - Пiць з бутэлькi я яшчэ не навучылася.

- Вось як! - Готфрыд дастаў шклянку. - Гэта - недахопы сучаснага выхавання.

На наступных кругах удзельнiкi расцягнулiся. Лiдыраваў Браўмюлер. Першыя тры машыны паступова вырвалiся метраў на трыста. Кёстэр, шчыльна параўняўшыся з трэцяй машынай, знiк за трыбунамi. Потым машыны зноў з'явiлiся. Мы паўскоквалi. А дзе ж трэцяя? Ота iмчаўся адзiн, за дзвюма першымi. А вось, вуркочучы, з'явiлася i трэцяя машына. Заднiя шыны разляцелiся на шматкi. Ленц зласлiва ўсмiхаўся. Машына спынiлася каля суседняга бокса. Даўгалыгi механiк лаяўся. Праз хвiлiну машына зноў была гатова.

Наступныя кругi нiчога не змянiлi. Ленц адклаў хранометр i пачаў падлiчваць.

- У "Карла" яшчэ ёсць рэзервы, - аб'явiў ён.

- Баюся, што ў астатнiх таксама, - сказаў я.

- Малавер! - Ён кiнуў на мяне знiшчальны позiрк.

I на перадапошнiм крузе Кёстэр пахiтаў галавой. Ён вырашыў рызыкнуць - не мяняць кiхi. Яшчэ не было так спякотна, каб яны не вытрымалi.

Празрыстай iстотай павiсла напружанне над шырокай плошчай i трыбунамi, калi машыны пайшлi на апошнi круг.

- Вазьмiцеся ўсе за дрэва, - сказаў я i ўчапiўся ў ручку малатка. Ленц паклаў мне руку на патылiцу. Я адпiхнуў яго. Ён усмiхнуўся i ўхапiўся за бар'ер.

Гул нарастаў да выцця, выццё - да рыку, рык - да грому, да высокага з прысвiстам спеву машын, што iмчалi, намагаючыся з апошняе сiлы. Браўмюлер уляцеў у вiраж. За iм неслася другая машына. Яе заднiя колы скрыгаталi i шыпелi. Яна iшла нiжэй, чым першая, больш крута. Гоншчык, вiдаць, хацеў выйграць такiм чынам.

- Памылка! - крыкнуў Ленц. А тут якраз з'явiўся i Кёстэр, яго машына з разгону вылецела аж за знешнi край. Мы на iмгненне анямелi: здавалася, што ён зараз вылецiць за паварот, але матор зароў, i машына ўтрымалася.

- Ён упiсаўся на поўным газе! - крыкнуў я.

Ленц кiўнуў.

- Вар'яцтва!

Мы перавесiлiся праз бар'ер. Ад хвалявання нас бiла лiхаманка: цi пашанцуе? Я падняў Патрыцыю Хольман на скрынку з iнструментам.

- Так будзе лепш вiдаць! Абапрыцеся на маё плячо. Глядзiце ўважлiва, ён i гэтага абставiць на павароце.

- Абставiў! - крыкнула яна. - Ужо перагнаў.

- Ён даганяе Браўмюлера. О божа, святы Майсей! - закрычаў Ленц. - Ён сапраўды ўжо перагнаў таго i наблiжаецца да Браўмюлера.

У воблаку ўзнятай буры тры машыны то з'яўлялiся, то знiкалi, мы крычалi як звар'яцелыя, да нас падключылiся Валянцiн i Граў са сваiм неверагодным басам. Кёстэру ўдалася яго шалёная задума, ён перагнаў другую машыну на павароце зверху, таму што той памылiўся i на крутым вiражы страцiў хуткасць. Цяпер Ота, як каршун, кiнуўся за Браўмюлерам, якi раптам аказаўся метраў за дваццаць ад яго. Вiдаць, у таго нешта здарылася з запальваннем.

- Дай яму, Ота! Дай яму! З'еш "Шчаўкунчыка"! - зараўлi мы i замахалi рукамi.

Машыны схавалiся на апошнiм павароце. Ленц гучна малiўся ўсiм багам Азii i Паўднёвай Амерыкi, каб тыя дапамаглi. Ён махаў сваiм амулетам. Патрыцыя Хольман, абапiраючыся на маё плячо, напружана ўглядалася ў далячынь, выцягнуўшы твар, якi напамiнаў скульптурку на носе галеры.

I вось яны з'явiлiся. Матор Браўмюлера ўсё яшчэ чмыхаў, увесь час чулiся перабоi. Я заплюшчыў вочы. Ленц адвярнуўся да дарогi спiной - мы хацелi ўлешчыць лёс. Нечы крык прымусiў нас павярнуць твары. Мы яшчэ паспелi ўбачыць, як Кёстэр першы перасек фiнiшную лiнiю, на два метры адарваўшыся ад супернiка.

Ленц як звар'яцеў. Ён шпурнуў iнструмент на зямлю i зрабiў стойку на руках на шынах.

- Што вы нядаўна сказалi? - закрычаў ён, стаўшы на ногi i звяртаючыся да механiка-Геркулеса. - Ламачына?

- Ат, слухай, не квакай над вухам, - незадаволена адказаў механiк.

I ўпершыню за ўвесь час, колькi я яго ведаю, апошнi рамантык не раз'юшыўся ад знявагi, а дзiка затросся ад рогату.

Мы чакалi Ота. Ён затрымаўся каля арганiзатараў гонак.

- Готфрыд! - пачуўся раптам хрыплаваты голас у нас за спiной. Мы азiрнулiся. Мы ўбачылi чалавека-гару ў занадта вузкiх паласатых штанах, у неверагодна цесным пiнжаку колеру марэнга i ў чорным капелюшы.

- Альфонс! - усклiкнула Патрыцыя Хольман.

- Уласнай персонай, - пацвердзiў ён.

- Мы перамаглi, Альфонс! - крыкнула яна.

- Моцна, моцна. Дык я, вiдаць, спазнiўся, га?

- Ты нiколi не спазняешся, Альфонс, - сказаў Ленц.

- Вырашыў прынесцi вам сёе-тое перакусiць. Халоднай смажанiны, салёных скабак. Усё парэзана.

- Давай сюды i садзiся, золатка наша! - крыкнуў Готфрыд. - Зараз навалiмся.

Ён разгарнуў пакет.

- Божа мой, - сказала Патрыцыя Хольман. - Тут жа на цэлы полк.

- Потым будзе вiдаць, - разважыў Альфонс. - Мiж iншым, ёсць кмiнная гарэлка... халодненькая.

Ён дастаў дзве бутэлькi.

- Ужо адкаркаваныя.

- Моцна, моцна, - сказала Патрыцыя Хольман. Ён зычлiва падмiргнуў ёй.

З ляскатам падкацiў "Карл". На зямлю саскочылi Кёстэр i Юп. Юп быў падобны на маладога Напалеона. Вушы ў яго свяцiлiся, як царкоўныя вокны. Ён у абдымках трымаў жудасна безгустоўны вялiзны срэбны кубак.

- Сёмы, - са смехам сказаў Кёстэр. - Iншага нiчога людзям i ў галаву не прыйдзе.

- Толькi гэты збан? - дзелавiта спытаў Альфонс. - I нiколечкi грошай?

- Ёсць, - супакоiў яго Ота. - Ёсць i грошы.

- Ну, тады мы зараз засыпемся грашыма, - сказаў Граў.

- Можна, вiдаць, прыемна правесцi вечар.

- У мяне? - спытаў Альфонс.

- Справа гонару, - адказаў Ленц.

- Гарохавы суп са свiнымi вантробамi, ножкамi i вушамi, - сказаў Альфонс, i нават на твары Патрыцыi Хольман адбiлася пачцiвасць. - Вядома, бясплатна, дадаў ён.

Падышоў Браўмюлер, праклiнаючы сваю няўдачу, з поўнай жменяй свечаў запальвання, запырсканых маслам.

- Супакойся, Тэа, - крыкнуў Ленц. - Першы прыз у наступных гонках дзiцячых вазкоў - безумоўна, твой.

- Можна ўзяць рэванш хоць на каньяку? - спытаў Браўмюлер.

- Пi хоць пiўнымi куфлямi, - сказаў Граў.

- Тут вашы шанцы слабыя, пан Браўмюлер, - заявiў Альфонс як спецыялiст. Нi разу яшчэ не бачыў, каб Кёстэр напiўся п'яны.

- Я яшчэ нi разу не бачыў, каб "Карл" пераганяў мяне, - сказаў Браўмюлер. - Акрамя сённяшняга дня.

- Не траць адвагi, - сказаў Граў. - Вось табе шклянка. Вып'ем за машыну знiшчальнiцу культуры.

Калi мы сабралiся ад'язджаць, мы хацелi забраць з сабой рэшту прадуктаў, прынесеных Альфонсам. Iх хапiла б, каб накармiць некалькi чалавек. Але мы знайшлi толькi паперу, на якой яны ляжалi.

- Што за д'ябал, - сказаў Ленц. - А! - Ён паказаў на Юпа, якi сарамлiва ўсмiхаўся. У яго яшчэ былi поўныя жменi, а жывот напяўся, як бубен.

- Таксама рэкорд!

Пасля абеду ў Альфонса мне здалося, што Патрыцыя Хольман карыстаецца занадта вялiкiм поспехам. Я выпадкова пачуў, што Граў зноў прапанаваў намаляваць яе. Яна засмяялася i сказала, што ў яе не хопiць цярпення. Лепш сфатаграфавацца.

- Гэта яму якраз больш падыходзiць, - пакпiў я. - Магчыма, ён намалюе вас з фатаграфii.

- Спакойна, Робi, - адказаў Фердынанд упэўнена i ўтаропiўся на Пат сваiмi вялiзнымi блакiтнымi, як у дзiцяцi, вачыма. - Гарэлка робiць цябе злосным, мяне - чалавечным. Вось у чым рознiца памiж нашымi пакаленнямi.

- Ён гадоў на дзесяць старэйшы за мяне, - сказаў я.

- Сёння гэта рознiца на цэлае пакаленне, - працягваў Фердынанд. - Рознiца на цэлае жыццё. Рознiца на тысячагоддзе. Што вы, хлопцы, ведаеце пра жыццё? Вы ж баiцеся сваiх пачуццяў. Вы не пiшаце лiстоў, а тэлефануеце. Вы больш не марыце, замест гэтага выязджаеце на выхадны за горад. Вы разважлiвыя ў каханнi i неразважлiвыя ў палiтыцы - пакаленне, вартае жалю!

Я слухаў яго толькi адным вухам. Другiм я слухаў Браўмюлера. Ён, ужо хiстаючыся, даводзiў Патрыцыi Хольман, што яна абавязкова павiнна браць у яго ўрокi язды на машыне. Ён пакажа ёй усё, што ўмее.

Пры першай магчымасцi я адвёў яго ўбок.

- Вельмi шкодна для здароўя, Тэа, асаблiва спартсмену, калi ён зашмат завiхаецца каля жанчыны.

- Толькi не мне, - адказаў Браўмюлер. - У мяне здароўе - надзiва!

- Цудоўна. Тады я скажу пра тое, што шкодна i табе: атрымаць вось гэтай бутэлькай па галаве.

Ён крыва ўсмiхнуўся.

- Схавай свой меч, хлапчук. Ты ведаеш, па чым пазнаюць кавалера? Па прыстойных паводзiнах, калi ён нап'ецца. А ты ведаеш, хто я?

- Хвалько!

Я не баяўся, што нехта з iх сапраўды паспрабуе адбiць яе. Такога ў нас не было. Але я не быў упэўнены, як павядзе сябе дзяўчына. Магло ж так здарыцца, што нехта з iх спадабаецца ёй. Мы занадта мала ведалi адно аднаго, каб быць упэўненымi. А цi была яна - упэўненасць - увогуле?

- Цi не знiкнуць нам непрыкметна? - спытаў я.

Яна згодна кiўнула.

Мы хадзiлi па вулiцах. Зрабiлася сыра. Туманы паволi апускалiся на горад, зялёныя i срабрыстыя туманы. Я ўзяў руку Пат i схаваў яе ў кiшэнi свайго палiто. Так мы блукалi доўга.

- Змарылася? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой i заўсмiхалася. Я паказваў ёй на кавярнi, мiма якiх мы праходзiлi.

- Зойдзем куды-небудзь?

- Не. Больш туды не хачу.

Мы пайшлi далей i падышлi да могiлак. Яны напамiналi цiхi востраў сярод каменнай плынi дамоў. Дрэвы шумелi. Iх кроны патаналi ў змроку. Мы знайшлi свабодную лаўку i селi.

Лiхтары перад намi каля вулiцы былi акружаны мiгатлiвымi аранжавымi нiмбамi. У тумане, якi ўсё гусцеў, святло вытварала казачныя цуды. Хрушчы ап'янела выляталi з лiп, кружылiся вакол лiхтароў i цяжка бiлiся аб вiльготныя плафоны. Туман ператварыў усё, ён падымаў прадметы i вызваляў iх. Гатэль насупраць ужо плыў, як акiянскi карабель з асветленымi каютамi, над чорным люстэркам асфальту, шэры цень царквы ператварыўся ў прывiдны паруснiк з высокiмi мачтамi, якiя гублялiся ў чырвона-шэрым святле, i ўжо паплылi караваны дамоў.

Мы моўчкi сядзелi поплеч. Туман усё зрабiў нерэальным... i нас таксама. Я зiрнуў на дзяўчыну: у яе шырокiх вачах адбiваўся бляск лiхтароў.

- Падсунься, - сказаў я, - iдзi блiжэй да мяне, а то цябе знясе туман...

Яна павярнулася да мяне тварам. Яна ўсмiхалася, рот у яе быў крыху адкрыты, блiшчалi зубы, яе вочы адкрыта глядзелi на мяне, але мне здавалася, быццам яна не бачыць мяне, быццам яна ўсмiхаецца не мне, а проста ў шэра-срабрыстую плынь, быццам яе ўсхвалявалi казачныя павевы ў кронах, кроплi, якiя сцякалi па ствалах, быццам яна прыслухоўвалася да цёмнага, нячутнага поклiчу за дрэвамi, па-за светам, быццам ёй трэба будзе зараз устаць i пайсцi, праз туман, без мэты, з упэўненасцю, што трэба падпарадкавацца гэтаму цёмнаму, таямнiчаму поклiчу зямлi i жыцця.

Нiколi не забуду гэты твар, нiколi не забуду, як ён потым нахiлiўся да мяне, як ён ажыў, як маўклiва напоўнiўся ласкай i пяшчотай, светлай цiшынёй, нiбы расцвiў, нiколi не забуду, як яе вусны знайшлi мае, як яе вочы наблiзiлiся да маiх, як яны былi блiзка ад мяне, гледзячы на мяне запытальна, сур'ёзна, адкрыта, iскрыста... i як яны потым паволi заплюшчылiся, быццам аддаючыся на маю волю...

Туман плыў i плыў. Надмагiльныя крыжы невыразна тырчалi з яго палосаў. Я накiнуў на нас палiто. Горад патануў. Час памёр...

Мы так праседзелi доўга. Паступова вецер мацнеў. Ценi хiсталiся ў шэрым паветры перад намi. Я пачуў шоргат крокаў i цiхае мармытанне. Потым прыглушаны звон гiтар. Я ўзняў галаву. Ценi наблiжалiся, ператваралiся ў цёмныя постацi. Яны ўтварылi кола. Цiшыня. I раптам - гучны спеў: "Бог шукае i цябе..."

Я ўскочыў i прыслухаўся. Што здарылася? Цi мы на месяцы? Гэта ж быў сапраўдны хор, двухгалосы жаночы хор...

"Грэшнiк, дух свой разагнi..." - грымнула над могiлкамi ў рытме вайсковага марша.

Я паглядзеў на Пат.

- Нiчога не разумею, - сказаў я.

"Спавядайся ў журбе..." - зноў пачулася ў бадзёрым тэмпе.

Раптам да мяне дайшло.

- Божа мой! Ды гэта ж Армiя выратавання.

"Прэч грахi з душы ганi!" - заклiкалi ценi зноў. Спеў мацнеў.

Карыя вочы Пат заiскрылiся. Яе губы i плечы ўздрыгнулi.

Над могiлкамi грымела ўсё гучней:

У агонь пякельны ты

Трапiш за свае грахi...

Чуеш: клiча Бог святы?

Дык бяжы, не будзь глухi...

- Цiха! Каб на вас пярун! - даляцеў раптам злосны голас з туману.

На момант наступiла разгубленая цiшыня. Але Армiя выратавання звыклася з нягодамi. Хор падхапiў песню яшчэ дружней.

"Ты чаго прыйшоў сюды?" - жалобна спытаў ён ва ўнiсон.

- Каб пацiскацца, д'ябал вас забяры, - прагрымеў злосны голас. - Няўжо i тут няма спакою...

"Вабiць сатана цябе..." - з сiлай кiнулi яму ў адказ.

- Вы, старыя порхаўкi, мяне ўжо нiяк не забавiце, - парыраваў голас з туману.

Я пырснуў. Пат таксама не магла ўжо стрымацца.

Мы як не лопалiся ад смеху з гэтай дуэлi на могiлках. Армiя выратавання ведала, што лаўкi тут былi прытулкам для парачак, якiм больш не было куды схавацца ад гарадскога тлуму. Вось чаму Армiя i пайшла ў грандыёзнае наступленне. Яна арганiзавала нядзельную аблаву па выратаваннi душ. Непастаўленыя галасы набожна i гучна выгуквалi словы песнi. "Дрынь-брынь", старанна падтаквалi гiтары.

Могiлкi ажывiлiся. Смех i рэплiкi пачулiся з туману. Вiдаць, усе лаўкi былi занятыя. Адзiнокi змагар за каханне атрымаў магутную падтрымку аднадумцаў. Утварыўся хор пратэсту. У iм, вiдаць, было нямала былых вайскоўцаў, якiх растрывожыла маршавая музыка. Бо неўзабаве магутна грымнула бессмяротная песня:

Я паехала ў Гамбург аднойчы...

Я, дзяўчына, што шчасце лаўлю...

"Грэх прыводзiць да бяды..." - рэзка прагучаў хор святош яшчэ раз, i чуваць было, што Армiя выратавання ў вялiкай трывозе.

Але зло перамагло.

Маё iмя згубiлася ў ночы,

Бо я толькi за грошы люблю,

грымнула з грубых глотак.

- Пара даваць драла, - сказаў я Пат. - Я гэтую песню ведаю. У ёй некалькi куплетаў гучаць даволi моцна. Прэч адсюль.

Мы зноў аказалiся ў горадзе, напоўненым гудкамi машын i шоргатам колаў. Але сам горад як хто зачараваў. Туман ператварыў аўтобусы ў казачных жывёлiн, машыны сталi кошкамi, што з блiскучымi вачыма крадуцца да сваёй ахвяры, а вiтрыны - заваблiвымi стракатымi пячорамi.

Мы пайшлi па вулiцы мiма могiлак i перасеклi кiрмашовую плошчу. Каруселi ўзвышалiся ў вiльготным паветры, як шумныя вежы, напоўненыя музыкай i бляскам, чортава кола iскрылася пурпурам, золатам i смехам, а лабiрынт мiргаў блакiтнымi агнямi.

- Блаславёны лабiрынт! - сказаў я.

- Чаму? - спытала Пат.

- Мы ж аднойчы былi тут разам.

Яна пацвердзiла, кiўнуўшы галавой.

- У мяне такое пачуццё, быццам гэта было бясконца даўно.

- Можа, зноў зойдзем?

- Не, - сказаў я. - Больш не хачу, Пат. Ты хочаш выпiць?

Яна адмоўна пахiтала галавой. Яна выглядала чароўна прыгожай. У тумане, якi ахiнаў яе лёгкiм покрывам, яна выглядала яшчэ больш блiскуча.

- Ты не змарылася? - спытаў я.

- Яшчэ не.

Мы праходзiлi мiма атракцыёнаў, дзе надоечы накiдвалi колцы на кручкi. Тут вiселi лямпы, якiя свяцiлiся бела-iскрыстым карбiдным святлом. Пат зiрнула на мяне.

- Не, - сказаў я. - Сёння не гуляю. Не кiну нiводнага колца. Калi б нават была магчымасць выйграць вiнны склеп Аляксандра Македонскага.

Мы пайшлi далей па плошчы i праз парк.

- Недзе тут павiнен быць бэз, - сказала Пат.

- Так. Ён пахне ўжо здалёку. Вельмi моцна. Праўда?

Яна зiрнула на мяне.

- Праўда, - сказала яна.

- Пэўна, ужо распусцiўся. Бэзам пахне цяпер увесь горад.

Я неўпрыкмет зiрнуў направа-налева: цi няма дзе вольнай лаўкi? Але цi бэз быў вiнаваты, цi нядзеля, цi мы - не было нiводнай. Усе былi занятыя. Я зiрнуў на гадзiннiк. Ужо пайшла першая гадзiна ночы.

- Давай, - сказаў я, - пойдзем да мяне. Там мы пабудзем удваiх.

Яна не адказала, але мы вярнулiся. Каля могiлак мы ўбачылi штосьцi нечаканае. Армiя выратавання атрымала падмогу. Цяпер хор стаяў у чатыры рады. З'явiлiся не толькi сёстры, але i дзве шарэнгi братоў у форме. Спеў ужо гучаў не ў два галасы, а ў чатыры - як арган. У рытме вальса над магiльнымi помнiкамi лунала: "Святы Ерусалiм"...

Апазiцыi больш не было чутна. Яе змялi. "Настойлiвасць, - часцяком гаварыў дырэктар маёй гiмназii Хiлерман, - настойлiвасць i стараннасць - лепш, чым распуста i генiяльнасць..."

Я адчынiў дзверы. На момант засумняваўся, а потым уключыў святло. Калiдор зеўраў перад намi, як жоўтая агiдная кiшка.

- Заплюшчы вочы, - цiха сказаў я Пат. - Вiдовiшча - не на слабыя нервы.

Я рыўком падняў яе на рукi i паволi пайшоў звычайным крокам, быццам я адзiн - мiма скрынь i газавых плiт да сваiх дзвярэй.

- Жудасна, праўда? - сказаў я сарамлiва i ўтаропiўся на плюшавы гарнiтур перад намi. Так, цяпер мне не хапала парчовых крэслаў фраў Залеўскi. Не хапала дывана, лямпы ад Хасэ...

- Зусiм не жудасна, - сказала Пат.

- Жудасна, жудасна, - не пагадзiўся я i падышоў да акна. - Праўда, вiд прыгожы. Можа, падсунем крэслы да акна?

Пат хадзiла па пакоi.

- Зусiм не дрэнна. Галоўнае - казачна цёпла.

- Табе холадна?

- Я люблю, калi цёпла, - сказала яна i прыўзняла плечы. - Не люблю холаду i дажджу. Не магу iх трываць.

- Божа мой... а мы праседзелi столькi часу ў тумане.

- Тым утульней цяпер тут.

Яна пацягнулася i зноў пачала хадзiць сваёй прыгожай хадой па пакоi. Я вельмi разгубiўся i хуценька азiрнуўся вакол сябе. Дзякаваць богу, рэчы былi не вельмi параскiданыя. Растаптаныя хатнiя пантофлi я адным ударам зафутболiў пад ложак.

Пат стаяла перад шафай i глядзела ўверх. Наверсе ляжаў стары чамадан, падараваны мне Ленцам. Ён увесь быў абклеены этыкеткамi - сведкамi яго далёкiх вандровак.

- Рыа-дэ-Жанейра, - чытала яна, - Манаас, Сант'яга, Буэнас-Айрэс, Лас-Пальмас...

Яна адсунула назад чамадан i падышла да мяне.

- I ты ўжо ўсюды пабываў?

Я нешта прамармытаў. Яна ўзяла мяне пад руку.

- Давай, раскажы мне пра ўсё, раскажы пра тыя гарады - гэта ж, вiдаць, так цудоўна, пабываць так далёка...

А я? Я бачыў яе перад сабой, прыгожую, маладую, поўную нецярплiвасцi, матылька, якi па шчаслiвай выпадковасцi заляцеў у мой варты жалю, недагледжаны пакой, у маё нiчога не вартае, бязмэтнае жыццё. Гэты матылёк быў са мной i ўсё ж не са мной - адзiн толькi подых, i ён мог пырхнуць i зноў паляцець... лайце мяне, праклiнайце мяне, але я не мог... не мог не пацвердзiць, не мог сказаць, што я там нiколi не быў... цяпер не мог...

Мы стаялi каля акна, туман клубiўся i наплываў на шыбы, а я адчуваў: за iм зноў чакала мяне ўтоенае, схаванае, мiнулае, сырыя шэрыя днi, пустэча, бруд, шматкi гiблага iснавання, бездапаможнасць, нiкчэмнае выхваленне бязмэтна адбарабаненага жыцця - але тут, у цянi перада мной, неверагодна блiзка, цiхае дыханне, недатыкальная прысутнасць, цеплыня, выразнае жыццё... я павiнны быў утрымаць яго, зрабiць яго сваiм.

- Рыа... - сказаў я. - Рыа-дэ-Жанейра - порт, нiбы казка... Мора ўпiсваецца ў бухту, утвараючы сем дуг, а над iмi ўздымаецца белы зiхоткi горад...

Я пачаў расказваць пра спякотныя гарады i бясконцыя раўнiны, пра жоўтыя плынi рэк, пра блiскучыя астравы i пра кракадзiлаў, пра лясы, што паглынаюць дарогi, пра крык ягуараў начамi, калi рачны параход плыве праз чад выпарэнняў ванiльных лiянаў i архiдэяў, праз задушлiвасць, гнiль i змрок- усё гэта я чуў ад Ленца, але цяпер я ўжо амаль што верыў, што быў там сам - так дзiўна пераплялiся ўспамiны i iмкненне трапiць туды з жаданнем дадаць да пустой i змрочнай мiтуснi свайго жыцця крыху бляску, каб толькi не страцiць гэтага неверагодна прыгожага твару перада мной, гэтай раптоўнай надзеi, гэтай кветкi, што абяцае шчасце... Цi варты я яго? Пазней я гэта ўсё змагу растлумачыць, але пазней, калi буду значыць штосьцi большае, калi ўсё ўсталюецца, пазней - не цяпер...

- Манаас, - сказаў я. - Буэнас-Айрэс... - i кожнае слова тоiла ў сабе просьбу i заклiнанне.

Ноч. За акном пайшоў дождж. Кроплi падалi мякка i пяшчотна. Яны не пляскалi, як месяц таму назад па лiсцi лiпы. Цяпер яны з цiхiм шумам лiлiся на маладую гнуткую лiстоту, яны тулiлiся да яе i сцякалi па ёй унiз - мiстычнае свята i таямнiчая плынь да каранёў, адкуль вада зноў уздымаецца i сама стане лiсцем, якiя будуць чакаць дажджу ў вясновыя ночы.

Настала цiшыня. Змоўк вулiчны шум, адзiнокi лiхтар гарэў над тратуарам. Тонкiя лiсточкi дрэў, асветленыя знiзу, былi амаль белыя, ледзь не празрыстыя, а кроны былi падобныя да мiгатлiвых светлых ветразяў...

- Паслухай дождж, Пат...

- Дождж...

Яна ляжала каля мяне. Яе валасы ўздымалiся чорнай капой на белай падушцы. Твар над чарнатой валасоў здаваўся вельмi бледны. Адно плячо вытыркнулася ўверх, аднекуль на яго падала святло, i яно свяцiлася матавай бронзай. Вузкая палоска святла легла на руку.

- Паглядзi, - сказала яна i падняла на святло далонi.

- Мне здаецца, што гэта з вулiцы ад лiхтара, - сказаў я.

Яна прыўзнялася. Цяпер яе твар таксама быў асветлены, святло падала на плечы i грудзi, жоўтае, як ад васковай свечкi, яно змянялася, злiвалася, рабiлася аранжавым, у iм утваралiся блакiтныя колцы, i раптам за яе спiной з'явiлася цёплая чырвань, нiбы нiмб, яна перакiнулася вышэй i паволi паплыла па столi пакоя.

- Гэта рэклама цыгарэт насупраць.

- Бачыш, якi прыгожы твой пакой, - сказала яна.

- Прыгожы ад тваёй прысутнасцi, - сказаў я. - Гэты пакой ужо нiколi не будзе такi, як быў, таму што ты пабыла тут.

Яна стала на каленi, агорнутая блакiтным святлом.

- Але... - сказала яна. - Я ж часта буду тут... часта.

Я ляжаў цiха i глядзеў на яе. Мне ўсё бачылася, як у мяккiм выразным сне. Я ўвесь быў расслаблены, вольны, спакойны i вельмi шчаслiвы.

- Якая ты прыгожая, Пат! Куды прыгажэйшая, чым у любой сукенцы!

Яна ўсмiхнулася i нахiлiлася да мяне.

- Ты мусiш вельмi моцна любiць мяне, Робi. Я не ведаю, што мне рабiць без кахання.

Яе вочы як прывязалi мяне. Яе твар быў зусiм блiзка ад майго. Ён быў рухомы, зусiм адкрыты, напоўнены палкай сiлай.

- Ты павiнен трымаць мяне, - шаптала яна, - мне патрэбны нехта, хто б трымаў мяне, а то я павалюся. Я баюся.

- Не вiдаць, каб ты баялася, - не пагадзiўся я.

- Баюся. Толькi не выдаю. Я часта баюся.

- Я ўтрымаю цябе, - сказаў я, усё яшчэ ў гэтым незвычайным, гэтым плынным светлым сне. - Я цябе буду моцна трымаць, Пат. Ты яшчэ падзiвiшся.

Яна ўзяла мой твар у далонi.

- Праўда?

Я кiўнуў. Яе плечы свяцiлiся жоўтым колерам, нiбы ў глыбокай вадзе. Я ўхапiў яе рукi i прыцягнуў яе да сябе... Нас падхапiла вялiкая хваля, якая ззяла, дыхала, расла, i расла, i расла, i нарэшце накрыла ўвесь белы свет.

Яна спала ў мяне ў абдымках. Я часта прачынаўся i глядзеў на яе. Мне здавалася, што канца ночы не будзе. Мы луналi недзе, па-за часам. Усё здарылася так хутка, я нават не зразўмеў. Я не думаў, што мяне хтосьцi можа пакахаць. Я прызнаваў, што для мужчыны я магу быць выдатным таварышам. Але не мог сабе ўявiць, за што мяне можа пакахаць жанчына. Мне здавалася, што толькi пройдзе гэта ноч, я прачнуся - i ўсё мiнецца.

Змрок пашарэў. Я ляжаў цiха. Мая рука пад галавой Пат здранцвела, я нiчога не адчуваў. Але я не варушыўся. Толькi тады, калi яна павярнулася ў сне i ўткнулася ў падушку, я змог вызвалiць руку. Я цiхенька ўстаў, пачысцiў зубы i пагалiўся. Адэкалонам я пацёр валасы i патылiцу. Усё было незвычайнае: i шэры паўзмрок пакоя, i думкi, i цёмныя абрысы дрэў за акном. Калi я павярнуўся, то ўбачыў расплюшчаныя вочы Пат. Яна глядзела на мяне. Я сумеўся.

- Хадзем, - сказала яна.

Я падышоў да яе i сеў на край ложка.

- Няўжо гэта праўда? - спытаў я.

- Чаму ты пытаешся?

- Не ведаю. Можа, таму, што ўжо ранiца. Пасвятлела.

- Падай цяпер мае рэчы, - сказала яна.

Я падняў з падлогi тонкую шаўковую бялiзну. Яна была лёгкая, бо яе было мала. Я трымаў яе ў руцэ. "Нават бялiзна незвычайная, - падумаў я. - Тая, хто яе носiць, - таксама незвычайная. Я нiколi яе не зразумею, нiколi".

Я аддаў ёй рэчы. Яна абняла мяне за шыю i пацалавала.

Потым я праводзiў яе дадому. Мы амаль не размаўлялi. Мы крочылi побач мiж срэбнага ранку. Па бруку грукалi малочныя фургоны. З'явiлiся разносчыкi газет. Нейкi стары сядзеў каля дома i спаў. Яго падбародак тросся, нiбы хацеў адвалiцца. Мiма праехалi веласiпедысты, везучы кашы з булачкамi. Над вулiцай павiс пах цёплага свежага хлеба. Высока над намi ў блакiтным небе праляцеў самалёт.

- Сёння? - спытаў я Пат каля дзвярэй дома.

Яна ўсмiхнулася.

- У сем? - спытаў я.

Яна не выглядала зморанай. Яна была свежая, быццам добра выспалася. На развiтанне яна пацалавала мяне. Я пастаяў каля дома, пакуль не ўбачыў, што ў яе пакоi загарэлася святло.

Потым я вяртаўся. Па дарозе мне прыйшло ў галаву шмат прыгожых слоў, якiя я павiнен быў сказаць ёй. Я блукаў па вулiцах i думаў пра тое, што я мог бы сказаць i зрабiць, калi б быў не такi, якi быў. Потым я пайшоў на рынак. Ужо пад'ехалi фургоны з гароднiнай, мясам i кветкамi. Я ведаў, што тут на тыя ж самыя грошы можна купiць удвая больш кветак, чым у крамах. На ўсе грошы, колькi ў мяне было, я купiў цюльпанаў. Яны вельмi прыгожыя, зусiм свежыя, з кропелькамi вады ў чашачках. Я набраў поўнае бярэма. Прадаўшчыца паабяцала мне, што адашле кветкi Пат у адзiнаццаць гадзiн. Абяцаючы, яна засмяялася, а потым дадала яшчэ ладны букет фiялак.

- Не менш чым на два тыднi радасцi вашай даме, - сказала яна. - Толькi час ад часу трэба кiдаць у ваду пiрамiдон.

Я кiўнуў i заплацiў. Потым я няспешна пайшоў дадому.

X

"Форд" гатовы стаяў у майстэрнi. Новага заказу не было. Нам нешта трэба было рабiць. Мы з Кёстэрам пайшлi на аўкцыён. Мы хацелi купiць там з малатка таксi. Таксi можна было з выгадай перапрадаць. Памяшканне для аўкцыёнаў было ў паўночнай частцы горада, у флiгелi ў двары. Акрамя таксi тут прадавалася процьма iншых рэчаў. Некаторыя з iх стаялi пад адкрытым небам. Ложкi, расхiстаныя сталы, пазалочаная клетка з папугаем, якi крычаў: "З богам, каханы!", кнiгi, шафы, стары фрак, табурэткi, посуд - прадметы бядняцкага разбiтага быту.

Мы прыйшлi зарана. Аўкцыянера яшчэ не было. Я корпаўся ў рэчах на двары i ўбачыў некалькi кнiг - зачытаныя танныя экземпляры грэчаскiх i лацiнскiх класiкаў з заўвагамi на палях. На выцвiлых зашмальцаваных старонках цяпер былi не вершы Гарацыя цi песнi Анакрэона - на iх быў крык беднасцi i бездапаможнасцi страчанага жыцця. Уладару гэтых кнiг яны да апошняга моманту былi прытулкам, ён iх бярог, колькi мог, а той, хто здаў iх сюды, дайшоў да ручкi.

Кёстэр з-за маёй спiны глянуў на кнiгi.

- Сумна бачыць такое, праўда?

Я кiўнуў галавой i паказаў на iншыя рэчы.

- I гэта таксама, Ота. Дзеля забавы табурэткi i буфеты сюды чалавек не пацягне.

Мы пайшлi да машыны, якая стаяла ў кутку двара. Лак аблез i выцвiў, але машына была чыстая, нават пад крыламi. Прысадзiсты чалавек з шырокiмi далонямi стаяў непадалёк i тупа глядзеў на нас.

- Ты ўжо агледзеў машыну як след? - спытаў я Кёстэра.

- Учора яшчэ, - адказаў ён. - Даволi старая, але беззаганна дагледжаная.

Я кiўнуў.

- Вiдаць, што так. Машыну мылi сёння ранiцай, Ота. Аўкцыёншчык, пэўна ж, гэтага не рабiў.

Кёстэр пахiтаў галавой i зiрнуў на прысадзiстага.

- Гэта, вiдаць, гаспадар. Ён i ўчора стаяў тут i выцiраў машыну.

- Д'ябальшчына, - сказаў я. - Ён падобны да сабакi, якi трапiў пад колы.

Праз двор да машыны падышоў малады чалавек. Ён быў у палiто з поясам i меў да непрыемнасцi фарсiсты выгляд.

- Гэта, вiдаць, i ёсць тая калымага, - сказаў ён, звяртаючыся не то да нас, не то да таго мужчыны, i пастукаў гачкай па капоце. Я ўбачыў, як у вачах у гаспадара ўспыхнула непрыязнасць.

- Нiчога, нiчога, - велiкадушна апраўдаўся ўладар пояса. - Лак усё роўна ўжо нiкуды не варты. Ганарыстая ламачына. Ёй месца ў музеi, цi не так? - Ён магутна засмяяўся са свайго жарту i глянуў на нас, чакаючы адабрэння. Мы не падтрымалi яго смеху. Ён звярнуўся да гаспадара:

- Што вы хочаце за бабулю?

Чалавек моўчкi пракаўтнуў.

- Як за металалом, так? - балбатаў хлапец у цудоўным настроi. Ён зноў павярнуўся да нас.

- Паны таксама зацiкавiлiся? - I прыцiшаным голасам: - Мы маглi б згаварыцца. Вытаргаваць машыну за бясцэнак, а барыш падзялiць. Навошта гэтым людзям даваць дармавыя грошы! Дарэчы: Гвiда Цiс з фiрмы "Аўгека".

Ён крутнуў сваю гачку i з даверлiвай перавагай падмiргнуў нам.

"Для гэтага дваццацiпяцiгадовага смаўжа няма нiякiх тайнаў", - падумаў я са злосцю. Мне шкада было чалавека, што стаяў каля машыны, i я сказаў:

- Вам бы мець iншае прозвiшча, а не Цiс.

- Магчыма, - згадзiўся ён, усцешаны. Вiдаць было, што ён прывык да камплiментаў за спрыт.

- Вядома, - працягваў я. - Вам лепш было б звацца Смаркач. Гвiда Смаркач.

Ён адхiснуўся.

- Ну, пэўна, - нарэшце вымавiў ён. - Два на аднаго...

- Калi на тое, - сказаў я, - я пайду з вамi адзiн. Куды захочаце.

- Дзякую, - адказаў Гвiда холадна. - Шчыра дзякую! - i падаўся ад нас.

Прысадзiсты мужчына з засмучаным тварам стаяў, быццам яго нiчога не тычылася, i, утаропiўшыся, глядзеў на машыну.

- Не будзем купляць яе, Ота, - сказаў я.

- Тады яе купiць браняносец Гвiда, - запярэчыў Кёстэр. - Мы не зможам дапамагчы чалавеку.

- I праўда, - сказаў я. - I ўсё ж - нешта тут не так.

- А дзе сёння ўсё так, Робi? Павер мне: для чалавека нават лепш, што мы тут. Магчыма, дзякуючы гэтаму ён атрымае за машыну крыху больш. Але я абяцаю табе: калi браняносец не дасць першую цану, я змоўчу таксама.

Прыйшоў аўкцыёншчык. Ён спяшаўся, вiдаць, у яго было шмат спраў. Кожны дзень праходзiла дзесятак аўкцыёнаў. Лёгка жэстыкулюючы, ён пачаў аўкцыён вартых жалю рэчаў. У яго быў жалезны гумар i дзелавiтасць чалавека, якi кожны дзень мае справу з беднасцю, прычым яго самога яна нiколькi не кранае.

Рэчы прадавалiся за грашы. Некалькi перакупшчыкаў забралi амаль усё. Яны нiбы нехаця толькi падымалi палец, сустракаючыся з позiркам аўкцыёншчыка, або хiталi галавой. Але за позiркам аўкцыёншчыка час ад часу сачыла i яшчэ адна пара вачэй... вочы на зняможаным твары пазiралi на пальцы перакупшчыкаў, як на знак божы - з надзеяй i страхам. На таксi заявiлi цану тры чалавекi, i першы сярод iх - Гвiда: трыста марак. Смехатворная цана. Падышоў блiжэй прысадзiсты чалавек. Ён нешта бязгучна шаптаў. Здавалася, што ён хоча прапанаваць сваю цану. Але рука апусцiлася. Ён адступiў назад.

Наступная цана - чатырыста марак. Гвiда пайшоў на чатырыста пяцьдзесят. Узнiкла паўза.

Аўкцыёншчык пазiраў па баках.

- Хто больш? Раз... два...

Гаспадар таксi стаяў з шырока адкрытымi вачамi i панiклай галавой. Здавалася, што ён чакае ўдару па галаве.

- Тысяча, - сказаў Кёстэр.

Я зiрнуў на яго.

- Яна вартая трох, - прамармытаў ён. - Не магу глядзець, як мардуюць чалавека...

Гвiда рабiў нам адчайныя знакi. Ён забыўся на "Смаркача" - справа была важней.

- Тысяча сто, - прагугнiў ён i замiргаў нам. Калi б у яго было яшчэ адно вока на заднiцы, ён мiргаў бы i iм.

- Тысяча пяцьсот, - сказаў Кёстэр.

Аўкцыёншчыка ахапiў азарт. Ён прытанцоўваў, як дырыжор, трымаючы ў руцэ малаток. Тут у ход пайшлi не дзве-тры маркi, а зусiм iншыя лiчбы.

- Тысяча пяцьсот дзесяць, - заявiў успацелы Гвiда.

- Тысяча васемсот, - сказаў Кёстэр.

Гвiда пакруцiў пальцам каля лба i здаўся.

Аўкцыёншчык падскочыў. Я раптам падумаў пра Пат.

- Тысяча восемсот пяцьдзесят, - сказаў я нечакана для самога сябе.

Кёстэр здзiўлена павярнуў галаву.

- Пяцьдзесят я дадаю ад сябе, - хутка прамовiў я. - Для... надзейнасцi...

Ён кiўнуў.

Аўкцыёншчык стукнуў малатком - машына наша. Кёстэр адразу заплацiў.

- Дзiўна! - сказаў Гвiда, якi не мог пайсцi проста так i наблiзiўся да нас, быццам нiчога не здарылася.

- Можна было набыць гэтую скрыню за тысячу марак. Трэцяга мы пасадзiлi б адразу.

- З богам, каханы! - прагучаў металёвы голас за яго спiной. Настала чарга папугая ў пазалочанай клетцы.

- Смаркач, - дадаў я.

Гвiда пацiснуў плячыма i знiк.

Я падышоў да былога гаспадара машыны. Цяпер побач з iм стаяла жанчына з бледным тварам.

- Так... - сказаў я.

- Ведаю... - адказаў ён.

- Нам не хацелася гэтага рабiць, - сказаў я. - Але вы атрымалi б тады менш.

Ён кiўнуў, не ведаючы, што рабiць з рукамi.

- Машына добрая, - раптам сказаў ён хутка, спяшаючыся, - машына добрая, яна вартая гэтых грошай, напэўна, вы не пераплацiлi, справа была не ў машыне, зусiм - не, справа ў тым...

- Я ведаю, - сказаў я.

- Гэтымi грашыма мы не пакарыстаемся, - сказала жанчына. - Усё аддадзiм.

- Будуць яшчэ, мацi, - сказаў мужчына. - Будуць яшчэ.

Жанчына нiчога не адказала.

- Пры пераключэннi з першай на другую хуткасць крыху скрыгоча, - сказаў мужчына. - Але гэта не дэфект. Яна i новая скрыгатала.

Ён гаварыў нiбы пра малое дзiця.

- Яна ў нас ужо тры гады, i нiколi нiчога. Справа ў тым, што спачатку я захварэў, а потым мяне падкузьмiлi... адзiн сябра...

- Нягоднiк, - сказала жанчына жорстка.

- Пакiнь, мацi, - сказаў чалавек i зiрнуў на яе. - Я яшчэ ачомаюся. Не верыш, мацi?

Жанчына не адказала. Мужчына ўзмакрэў ад поту.

- Дайце мне свой адрас, - сказаў Кёстэр. - Магчыма, нам спатрэбiцца шафёр.

Мужчына старанна пiсаў цяжкiмi працавiтымi рукамi. Я зiрнуў на Кёстэра. Мы абодва ведалi, што толькi цуд мог дапамагчы. А цудаў даўно няма. Цуд мог толькi дабiць.

Чалавек усё гаварыў i гаварыў, як у лiхаманцы. Аўкцыён закончыўся. Мы адны засталiся ў двары. Ён даваў нам парады, як лепш заводзiць машыну зiмой. Ён увесь час кранаў яе. Потым замоўк.

- Ну, хадзем, Альберт, - сказала жанчына.

Мы пацiснулi яму руку. Пачакалi, пакуль яны выйдуць. Потым мы запусцiлi матор.

Праязджаючы па вулiцы, убачылi маленькую бабулю. Яна несла на руках клетку з папугаем, адбiваючыся ад дзяцей. Кёстэр спынiўся.

- Куды вам? - спытаў ён у яе.

- Ах ты, божа мой, у мяне грошай няма на таксi, - запярэчыла яна.

- I не трэба, - сказаў Ота. - Сёння ў мяне дзень нараджэння - катаю дарма.

Яна з недаверам прыцiснула да сябе клетку.

- А пасля запатрабуеце...

Мы супакоiлi яе, i яна села.

- Навошта вы купiлi папугая, мацi? - спытаў я, калi яна вылазiла.

- Для вечароў, - сказала яна. - Вы думаеце, што корм дарагi?

- Не, - сказаў я. - Але як гэта - для вечароў?

- Ён жа ўмее гаварыць, - адказала яна i паглядзела на мяне яснымi старэчымi вачыма. - Вось i будзе iстота, якая гаворыць...

- Ах, вось як... - сказаў я.

Апоўднi прыйшоў булачнiк, каб забраць свой "форд". Выгляд у яго быў шэры i засмучаны. Я быў адзiн у двары.

- Вам колер падабаецца? - спытаў я.

- Сыдзе, - сказаў ён i нерашуча паглядзеў на машыну.

- Верх стаў вельмi прыгожы.

- Так...

Ён стаяў i, здавалася, не рашаўся паехаць. Я чакаў, што ён паспрабуе яшчэ нешта выцыганiць задарма - дамкрат, попельнiцу цi нешта падобнае.

Ды было iнакш. Нейкi час ён пасоп, потым паглядзеў на мяне сваiмi набеглымi крывёй вачыма i сказаў:

- Як падумаеш... толькi некалькi тыдняў назад яна сядзела ў машыне жывая i здаровая...

Я вельмi здзiвiўся, убачыўшы яго такога расчуленага, i падумаў, што жвавая чарнявая сцерва, з якой ён прыязджаў мiнулы раз, ужо насалiла яму. Ад злосцi людзi робяцца сентыментальнымi хутчэй, чым ад кахання.

- Добрая жанчына была, - працягваў ён, - душэўная. Нiколi нiчога не патрабавала. Дзесяць гадоў хадзiла ў адным палiто. Блузкi i iншае шыла сабе сама. I дом вяла адна, без служанкi.

"Ага, - падумаў я. - Новенькая, вiдаць, нiчога гэтага не робiць". Булачнiку захацелася выгаварыцца. Ён расказаў, якая ашчадная была жонка. Было дзiўна, якiм расчуленым зрабiў гэтага прапiтага гуляку ўспамiн пра зэканомленыя грошы. Яна нават не сфатаграфавалася нi разу, ёй здавалася гэта задорага. У яго засталася толькi картка з вяселля i некалькi "пяцiхвiлiнак".

Гэта навяло мяне на думку.

- Вы можаце заказаць у мастака цудоўны партрэт вашай жонкi, - сказаў я. Тады ў вас будзе памяць назаўсёды. Фатаграфii з часам выцвiтаюць. Я ведаю мастака - ён зробiць.

Я растлумачыў яму, чым займаецца Фердынанд Граў. Ён адразу з недаверам сказаў, што гэта, мусiць, вельмi дорага. Я супакоiў яго: калi я прывяду яго, то будзе скiдка. Ён паспрабаваў адбаярыцца. Але я яго ўжо не выпусцiў, заявiўшы: калi ён так любiць сваю жонку, то пра цану i гаварыць няма чаго. Нарэшце ён згадзiўся. Я патэлефанаваў Фердынанду Граў i расказаў яму пра ўсё. Потым мы з булачнiкам паехалi па фотакарткi.

Чарнявая выскачыла з крамы нам насустрач. Яна забегала вакол "форда".

- Чырвоны колер выглядаў бы лепш, пупсiк! Але ж ты мусiш, вядома, зрабiць па-свойму.

- Ну, перастань, - незадаволена сказаў Пупсiк.

Мы пайшлi ў чысты пакой. Чарнявая не адстала. Яе жвавыя вочкi бачылi ўсё. Булачнiк занерваваўся. Ён не хацеў пры ёй шукаць фотакарткi.

- Пакiнь нас, - нарэшце сказаў ён груба.

Дэманстратыўна патрасаючы цыцкамi пад туга нацягнутым свiтэрам, яна выскачыла вон. Булачнiк дастаў з зялёнага плюшавага альбома некалькi фотакартак i паказаў мне. Жонка - яшчэ нявеста - а побач ён з закручанымi ўверх вусамi. Тады яна яшчэ смяялася. На другой картцы яна, ужо схуднелая, спрацаваная, з баязлiвымi вачыма, сядзела на крайку крэсла. Толькi дзве маленькiя картачкi - i ўсё жыццё.

- Добра, - сказаў я. - Па iх ён намалюе.

Фердынанд Граў сустрэў нас у сурдуце. Выгляд у яго быў паважна-ўрачысты. Гэтага патрабаваў яго занятак. Ён ведаў, што для многiх, хто насiў жалобу, павага да iх болю была важней, чым сам боль.

На сценах майстэрнi вiсела некалькi салiдных маляваных алеем партрэтаў у пазалочаных рамах, а пад iмi - адпаведныя фатаграфii. Кожны клiент мог такiм чынам адразу ўбачыць, што можна зрабiць нават з выцвiлай "пяцiхвiлiнкi".

Фердынанд з булачнiкам зрабiлi абход, i ён спытаў таго, якая манера выканання яму больш падабаецца. Булачнiк, у сваю чаргу, спытаў, цi залежаць цэны ад памераў. Фердынанд растлумачыў, што справа тут не ў квадратных метрах, а ў выкананнi. Пасля гэтага булачнiку больш за ўсё спадабаўся самы вялiкi партрэт.

- У вас добры густ, - пахвалiў Фердынанд, - гэта - партрэт прынцэсы Баргезэ. Цана - 800 марак. З рамай.

Булачнiк уздыхнуў.

- А без рамы?

- Семсот дваццаць.

Булачнiк даваў чатырыста марак. Фердынанд затрос iльвiнай галавой.

- За чатырыста марак вы самае большае можаце атрымаць галаўны партрэт у профiль, а не паясны анфас. Тут жа ў два разы больш работы.

Булачнiк разважыў, што хопiць галавы ў профiль. Фердынанд звярнуў яго ўвагу на абодва здымкi анфас. Па iх нават Тыцыян не зрабiў бы партрэта ў профiль. Булачнiка кiнула ў пот. Вiдаць было, што ён у адчаi з-за сваёй неабачлiвасцi, праяўленай тады яшчэ, калi фатаграфавалiся. Даводзiлася прызнаць, што Фердынанд мае рацыю: анфас трэба было маляваць на паўтвару больш, чым у профiль. Больш высокая цана была апраўданая. Ён пакутна сумняваўся. Фердынанд пакуль што быў даволi стрыманы, цяпер пачаў пераконваць. Яго магутны бас прыцiшана пракочваўся па майстэрнi. Як спецыялiст я павiнен быў заўважыць, што работу ён выконваў бездакорна. Булачнiк неўзабаве спёкся, асаблiва калi Фердынанд апiсаў яму ўздзеянне такога шыкоўнага партрэта на незычлiвых суседзяў.

- Добра, - сказаў ён, - але пры разлiку наяўнымi - дзесяць адсоткаў скiдкi.

- Згода, - адказаў Фердынанд, - дзесяць адсоткаў скiдкi i задатак трыста марак на выдаткi - на фарбы i палатно.

Мы яшчэ крыху патаргавалiся, потым сышлiся канчаткова. Пачалося абмеркаванне самога партрэта. Булачнiк хацеў, каб на партрэце былi намаляваны жамчужныя пацеркi i залатая брошка з брыльянтам. На фотакартках iх не было вiдаць.

- Без сумнення, - заявiў Фердынанд, - каштоўнасцi жонцы дамалюем. Было б найлепш, каб вы прынеслi iх на якую гадзiнку сюды, тады яны атрымалiся б найбольш натуральна.

Булачнiк зачырванеўся.

- У мяне iх ужо няма. Яны... яны ў родзiчаў.

- Ах, вось як. Ну добра, абыдземся i без iх. Брошка была такая, як на гэтым партрэце?

Булачнiк кiўнуў.

- Толькi меншая.

- Цудоўна. Тады зробiм такую. Пацеркi нам увогуле не патрэбны - жэмчуг ёсць жэмчуг.

Булачнiк з палёгкай уздыхнуў.

- А калi партрэт будзе гатовы?

- Праз шэсць тыдняў.

- Добра.

Булачнiк развiтаўся.

Мы з Фердынандам яшчэ нейкi час пасядзелi ў майстэрнi ўдвух.

- Табе на гэта трэба шэсць тыдняў? - спытаў. я.

- Што ты. Чатыры-пяць дзён. Але ж я не магу сказаць пра гэта чалавеку - ён адразу зробiць падлiкi, колькi я зараблю за адну гадзiну, i падлiчыць, што яго падманулi. Шэсць тыдняў - i ён задаволены. Гэткая ж самая лухта i наконт партрэта прынцэсы Баргезэ. Такая ўжо людская натура, дарагi Робi. Калi б я сказаў яму, што гэта швачка, то партрэт здаўся б яму горшым. Мiж iншым, гэта ўжо шостая нябожчыца жонка, якая насiла такiя ж каштоўнасцi, як на тым партрэце. Вось табе гульня выпадку. Партрэт добрай Луiзы Вольф служыць мне выдатнай рэкламай.

Я азiрнуўся. Са сцен узiралiся на мяне вочы з нерухомых твараў, якiя даўно гнiлi ў магiлах. Гэта былi партрэты, якiя не забралi альбо не аплацiлi блiзкiя. I гэта ўсё былi людзi, якiя некалi спадзявалiся i дыхалi.

- Гэта не наганяе на цябе меланхолii, Фердынанд?

Ён пацiснуў плячыма.

- Не, я раблюся надзвычай цынiчным. Меланхолiкам робiшся, калi думаеш пра жыццё, а цынiкам - калi бачыш, як iм распараджаецца большасць жывых.

- Ну, той-сёй адносiцца да яго больш сур'ёзна.

- Вядома. Але гэтыя не заказваюць маляваць партрэты.

Ён устаў.

- А можа, i добра, Робi, што яны ўвесь час занятыя сваiмi важнымi дробязямi, якiя iх падтрымлiваюць i абараняюць. Пачуццё адзiноты - сапраўднай адзiноты, без iлюзiй - прыходзiць перад вар'яцтвам i самагубствам.

Вялiзнае пустое памяшканне плавала ў паўзмроку. У суседнiм пакоi былi чутны крокi. Здавалася, там нехта хадзiў. Гэта была аканомка. Яна нiколi не паказвалася пры нас. Яна нас ненавiдзела, бо ёй здавалася, што мы нацкоўваем на яе Граў. Я пайшоў. Унiзе мяне сустрэў вулiчны шум. Я кiнуўся ў яго, як у цёплую ванну.

XI

Я iшоў да Пат. Я ўпершыню iшоў да яе дамоў. Раней яна сама прыходзiла да мяне альбо я сустракаў яе каля дома, каб разам пайсцi куды-небудзь. Але заўсёды было так, быццам яна прыходзiла ў госцi. Я хацеў ведаць пра яе больш. Я хацеў ведаць, як яна жыве.

Мне прыйшла ў галаву думка, што варта было б прынесцi ёй кветкi. Гэта было лёгка зрабiць. Гарадскi сквер за кiрмашовай плошчай стаяў у буйной квеценi. Я пераскочыў праз агароджу i пачаў аблатошваць белы куст бэзу.

- Што вы там робiце? - раптам прагучаў моцны голас. Я ўзняў вочы. Чалавек, твар якога меў колер бургундскага вiна, з закручанымi сiвымi вусамi глядзеў на мяне з абурэннем. Гэта быў не палiцэйскi i не вартаўнiк. "Вайсковы чын у адстаўцы", - здагадаўся я адразу.

- Не цяжка зразумець, - адказаў я ветлiва. - Я ламаю бэз.

У чалавека на момант адняло мову.

- Цi вы не ведаеце, што гэта гарадскi сквер? - забурчаў ён разгневана.

Я засмяяўся.

- Вядома, ведаю. А вам здаецца, што я пераблытаў яго з Канарскiмi астравамi?

Чалавек пасiнеў. Я спужаўся, каб яго не разбiў паралюш.

- Прэч адсюль, дзяцюк! - закрычаў ён першакласным казарменным голасам. Вы замахваецеся на гарадскую маёмасць. Я здам вас!

Я ўжо наламаў, колькi мне трэба было.

- Тады лавi мяне, дзядуля! - прапанаваў я старому, пераскочыў праз агароджу i знiк.

Перад домам Пат я яшчэ раз агледзеў свой касцюм. Потым я падняўся па лесвiцы i азiрнуўся. Гэта быў новы дом сучаснай архiтэктуры, поўная процiлегласць старому пампезнаму бараку, дзе жыў я. На лесвiцы ляжала чырвоная дарожка. Нiчога падобнага ў панi Залеўскi не было, не гаворачы ўжо пра лiфт.

Пат жыла на трэцiм паверсе. На дзвярах была прымацавана гордая латунная таблiчка: "Эгберт фон Хакэ, падпалкоўнiк". Я доўга ўзiраўся на яе. Потым, перш чым пазванiць, мiжволi паправiў гальштук. Адчынiла дзяўчына ў бялюткай наколцы i гэткiм жа беленькiм фартушку - не параўнаць з нашай касавокай няўдалiцай Фрыдай. Мне зрабiлася няёмка.

- Пан Локамп? - спытала яна.

Я кiўнуў.

Яна правяла мяне праз маленькi пярэднi пакой, а потым адчынiла дзверы. Я не вельмi здзiвiўся б, калi б там перада мной з'явiўся падпалкоўнiк Эгберт фон Хакэ пры поўным парадзе i ўсчынiў бы мне допыт, - такiмi сур'ёзнымi здалiся мне партрэты генералаў, якiя, усе ў ордэнах, зласлiва ўзiралiся ў мяне, цывiльнага. Але тут насустрач мне сваiмi прыгожымi вольнымi крокамi выйшла Пат, i пакой раптам ператварыўся ў востраў цеплынi i весялосцi. Я зачынiў за сабой дзверы i пяшчотна абняў яе. Потым я ўручыў ёй крадзены бэз.

- Вось, - сказаў я. - Гарадское кiраўнiцтва шле вам прывiтанне.

Яна паставiла кветкi ў вялiкую светлую керамiчную вазу, якая стаяла на падлозе каля акна. Я тым часам агледзеўся ў пакоi. Мяккiя прыглушаныя колеры, нешматлiкая старая прыгожая мэбля, светла-блакiтны дыван, пастэльных таноў фiранкi на вокнах, зручныя невялiкiя крэслы, абабiтыя выцвiлым аксамiтам...

- Божа мой, як табе пашэнцiла знайсцi такi пакой, Пат? - сказаў я. Кватарантам жа ў пакой звычайна ставяць па прынцыпе "На табе, божа, што мне нягожа" альбо непатрэбныя падарункi, атрыманыя да дня нараджэння.

Яна асцярожна адсунула ад сцяны вазу з кветкамi. Я ўбачыў яе сагнутую хударлявую шыю, прамыя плечы i танклявыя рукi. Стоячы на каленях, яна была падобная да дзiцяцi. Гэтае дзiця трэба было абараняць. Але рухi ў яе былi як у гнуткага звера, i калi яна потым устала i прыхiлiлася да мяне, гэта ўжо было не дзiця. У яе вачах i ў яе вуснах таiлася запытальнае чаканне i таямнiчасць, якiя мяне збянтэжылi. Я думаў, што iх ужо не iснуе ў гэтым брудным свеце.

Я абняў яе за плечы. Прыемна было адчуваць яе так блiзка.

- Гэта мае ўласныя рэчы, Робi. Кватэра раней належала маёй мацi. Калi мацi памерла, я здала яе, а сабе пакiнула гэтыя два пакоi.

- Дык яна ўсё-такi твая? - спытаў я з палёгкай. - А падпалкоўнiк Эгберт фон Хакэ жыве ў цябе на кватэры?

Яна пахiтала галавой.

- Ужо не мая. Я не змагла ўтрымлiваць яе. Я прадала астатнюю мэблю, а кватэру здала назусiм. Цяпер я тут кватарантка. Але якая табе справа да старога Эгберта?

- Нiякай. У мяне проста натуральны страх перад палiцэйскiмi i штабнымi афiцэрамi. Гэта iдзе яшчэ ад маёй вайсковай службы.

Яна засмяялася.

- Мой бацька таксама быў маёр.

- Маёр - гэта якраз мяжа, - адказаў я.

- Ты знаёмы са старым Хакэ? - спытала яна.

Мяне раптам ахапiла нядобрае прадчуванне.

- Ён нiзкарослы, падцягнуты, з чырвоным тварам, сiвымi вусамi i магутным голасам? Ён любiць шпацыраваць у гарадскiм скверы?

- А! - яна зiрнула на бэз, а потым са смехам перавяла позiрк на мяне. Не, ён высокi, з бледным тварам i ў рагавых акулярах.

- Тады мы з iм незнаёмыя.

- Хочаш пазнаёмiцца? Будзеш прыемна ўражаны.

- Баранi божа! Пакуль што мая кампанiя - механiкi ды кватаранты панi Залеўскi.

Пастукалi ў дзверы. Дзяўчына прывезла нiзенькi столiк на колцах. Тонкi белы фарфор, срэбны паднос з пiрожнымi, другi - з неверагодна маленькiмi бутэрбродамi. Сурвэткi, цыгарэты, чорт ведае што яшчэ - я глядзеў на ўсё, як баран на новыя вароты.

- Злiтуйся, Пат, - сказаў я потым. - Усё як у кiно! Яшчэ на лесвiцы я заўважыў, што мы стаiм на розных сацыяльных прыступках. Ты ж май на ўвазе, што я прывык есцi з тлустай паперыны на падваконнiку фраў Залёўскi, побач з верным прымусам. Злiтуйся з жыхара беднага пансiёна, калi ён, небарака, магчыма, аберне кубачак.

Яна засмяялася.

- Гэтага нельга. Твой гонар спецыялiста па маторах не дазваляе. Ты павiнен быць лоўкi. - Яна ўзялася за збаночак.

- Гарбаты цi кавы?

- Гарбаты цi кавы? А што - ёсць i тое, i тое?

- Ёсць. Глядзi!

- Цудоўна! Як у лепшых рэстаранах! Не хапае толькi музыкi.

Яна нахiлiлася i нацiснула на кнопку маленькага радыёпрыёмнiка, якога я нават не заўважыў.

- Дык чаго табе налiць - гарбаты цi кавы?

- Кавы, голай кавы, Пат. Я - вясковец. А ты?

- Я вып'ю з табой кавы.

- А звычайна ты п'еш гарбату?

- Так.

- Я так i думаў.

- Я ўжо пачынаю прывыкаць да кавы. Пiрожнага хочаш? Цi бутэрброд?

- Тое i тое, Пат. Трэба выкарыстаць магчымасцi. Потым я яшчэ вып'ю гарбаты. Я павiнен пакаштаваць усяго, што ў цябе ёсць.

Яна засмяялася i напоўнiла мне талерку вышэй краёў. Я адмаўляўся.

- Хопiць, хопiць. Не забывай, што паблiзу - падпалкоўнiк. Вайскоўцы любяць, каб нiжнiя чыны трымалiся меры.

- Толькi ў выпiўцы, Робi. Стары Эгберт сам вельмi любiць пiрожнае з вяршкамi.

- I ў камфорце таксама, - запярэчыў я. - Некалi яны нас старанна адвучалi ад яго.

Я катаў столiк туды-сюды. Ён спакушаў на гэта. Ён ездзiў на гумавых колцах па дыване бясшумна. Я агледзеўся. Усё тут было падабрана з густам.

- Так, Пат, - сказаў я. - Вось як жылi нашы продкi.

Яна засмяялася.

- Ну што ты прыдумляеш?

- Я не прыдумляю. Так было.

- Толькi выпадкова я зберагла гэтыя рэчы, Робi.

Я пахiтаў галавой.

- Не выпадкова. I не пра рэчы гаворка. Галоўнае ў тым, што за iмi. Грунтоўнасць. Ты гэтага не зразумееш. Зразумее толькi той, хто страцiў гэта.

Яна паглядзела на мяне.

- Ты таксама мог бы ўсё гэта мець, калi б захацеў.

Я ўзяў яе за руку.

- Але я не хачу, Пат. Вось у чым справа. Тады я сам сабе здаваўся б прайдзiсветам. Наш брат жыве заўсёды на знос. Так мы прывыклi, такi цяпер час.

- Гэта вельмi зручна.

Я засмяяўся.

- Магчыма. Але налi мне крыху гарбаты. Хачу пакаштаваць.

- Не, - сказала яна. - Будзем пiць адно - каву. Але з'еш што-небудзь. На знос дык на знос.

- Цудоўная iдэя. Але цi не разлiчвае Эгберт, палкi аматар пiрожных, што нешта застанецца i яму?

- Магчыма. Але ён павiнен разлiчваць i на помсту нiжнiх чыноў. Гэта якраз у духу часу. Еш спакойна ўсё i не думай пра яго.

Яе вочы гарэлi, яна была надзвычай прыгожая.

- Слухай, - сказаў я. - А ты ведаеш, калi перастаюць жыць да зносу - i не ад нечага шкадавання?

Яна не адказала, а толькi глядзела на мяне.

- Калi я з табой! - сказаў я. - А цяпер без страху i сумнення за зброю супроць Эгберта!

Ранiцай я выпiў толькi кубак булёну ў шафёрскай забягалаўцы. Таму я мог без цяжкасцi з'есцi ўсё, што было на стале. Падбадзёраны словамi Пат, я выпiў таксама ўвесь збаночак кавы.

Мы сядзелi каля акна i палiлi. Вечар чырванню разлiваўся над дахамi.

- З табой вельмi хораша, Пат, - сказаў я. - Я згадзiўся б тыднямi не выходзiць адсюль, каб забыцца пра ўсю будзённую мiтусню.

Яна ўсмiхнулася.

- Быў час, калi я ўвогуле не спадзявалася выйсцi адсюль.

- Калi?

- Калi хварэла.

- Гэта iншая справа. А што ў цябе было?

- Нiчога страшнага. Мне трэба было паляжаць. Я, мусiць, занадта хутка расла, а ела мала. У час вайны i пасля яе жылося бедна.

Я кiўнуў.

- I колькi часу ты ляжала?

Яна на момант завагалася.

- Каля года.

- Але ж гэта вельмi доўга.

Я ўважлiва паглядзеў на яе.

- Усё даўно мiнулася. Але ў той час мне здалося, што прайшло цэлае жыццё. Ты аднойчы ў бары распавядаў мне пра твайго сябра Валянцiна. Быццам пасля вайны ён нiяк не можа забыць, што жывы i якое гэта шчасце. I што пасля гэтага яму ўсё астатняе - абыякава.

- Ты добра запомнiла, - сказаў я.

- Бо мне гэта зразумела. З таго часу я таксама лёгка радуюся. Мне здаецца, што я вельмi павярхоўная.

- Павярхоўныя толькi тыя людзi, якiм здаецца, што яны не такiя.

- Я, напэўна, такая. Я не вельмi разбiраюся ў жыццi. Я разумею толькi прыгажосць. Вось гэты бэз ужо робiць мяне шчаслiвай.

- Гэта не павярхоўнасць, гэта самая высокая фiласофiя.

- Толькi не ў мяне. Я павярхоўная i легкадумная.

- Я таксама.

- Але не такi, як я. Ты надоечы нешта сказаў пра прайдзiсветаў. Я сапраўдная прайдзiсветка.

- Я так i думаў, - сказаў я.

- Так, так. Мне ўжо даўно пара змянiць кватэру, нечаму навучыцца i зарабляць грошы. А я ўсё адсоўвала гэта на потым. Мне карцела пажыць так, як хочацца. Не разважаючы, цi разумна я раблю. Я так i дзейнiчала.

Я засмяяўся.

- Чаму ў цябе пры гэтым такi ўпарты выгляд?

- Таму што ўсе мне казалi, што так жыць - бязмежная легкадумнасць. Лепш было б сабраць крыху грошай, знайсцi сабе месца i працу. А мне хацелася жыць лёгка i радасна, а не прыгнечана, i рабiць, што захочацца. Так было пасля смерцi мамы i пасля маёй працяглай хваробы.

- У цябе ёсць браты, сёстры? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- Я так i думаў. Iнакш цяжка ўявiць сабе, - сказаў я.

- Ты лiчыш, што я паводзiла сябе легкадумна?

- Не, мужна.

- Ах, мужнасць... я не вельмi мужная. Мне часамi бывала вельмi страшна. Такi страх бывае ў чалавека ў тэатры, якi ведае, што сядзiць не на сваiм месцы, i ўсё-такi не ўстае.

- I тым не менш ты была мужная, - сказаў я. - Мужнасць тады i праяўляецца, калi страшна. Акрамя таго, ты паводзiла сябе разумна. Ты магла б дарма патрацiць грошы. А так ты хоць штосьцi атрымала. Чым ты займалася?

- Шчыра кажучы, нiчым. Жыла, i ўсё.

- Малайчына! Лепш не прыдумаеш.

Яна ўсмiхнулася.

- Скора гэтаму канец. Неўзабаве я пайду працаваць.

- Куды? Цi не наконт гэтага ў вас была дзелавая сустрэча з Бiндзiнгам?

Яна кiўнула.

- З Бiндзiнгам i доктарам Максам Матушайтам, дырэктарам крамаў грамафоннай кампанii "Электрола". Буду прадаўшчыцай з музычнай адукацыяй.

- Так, - сказаў я. - Нiчога iншага Бiндзiнгу не прыйшло ў галаву.

- Прыйшло, - адказала яна, - але я таго не захацела.

- I я таго яму не параiў бы. Калi ж ты прыступаеш?

- Першага жнiўня.

- Ну, тады яшчэ ёсць шмат часу. Магчыма, мы знойдзем штосьцi iншае. Ва ўсякiм разе: мы твае надзейныя клiенты.

- А ў цябе ёсць грамафон?

- Няма, але я абавязкова адразу ж куплю. Пакуль што, праўда, мне ўсё гэта не падабаецца.

- А мне падабаецца, - сказала яна. - Я ж нiчога не ўмею. А з таго часу, як ёсць ты, усё стала для мяне нашмат прасцей. Але не варта было нiчога табе расказваць.

Яна бегла зiрнула на мяне.

- Добра, Робi, - сказала яна. Потым устала i падышла да тумбачкi. - Ты ведаеш, што ў мяне ёсць? Ром. Здаецца, добры ром.

Яна паставiла на стол чарку i запытальна зiрнула на мяне.

- Добры ром, я ўжо чую носам здалёку, - сказаў я. - Але, Пат, цi не лепш табе быць больш ашчаднай, каб крыху адцягнуць з грамафонамi?

- Не, - адказала яна.

- Таксама правiльна, - сказаў я.

Ром, як я вызначыў па колеру, быў разбаўлены, Прадавец, вiдавочна, падмануў Пат. Я выпiў чарку.

- Вышэйшы клас, - сказаў я. - Налi мне яшчэ адну. Дзе ты яго купiла?

- У краме на рагу.

"Ага, - падумаў я, - вядома, у заклятай краме далiкатэсаў". Я рашыў сабе пры выпадку зазiрнуць туды i пагаварыць з тым тыпам.

- Мне, мусiць, пара iсцi, Пат? - спытаў я.

Яна зiрнула на мяне.

- Яшчэ не...

Мы стаялi каля акна. Унiзе мiгцелi лiхтары.

- Пакажы мне сваю спальню, - сказаў я.

Яна адчынiла дзверы i ўключыла святло. Я спынiўся каля дзвярэй, зазiраючы ў пакой. Думкi ў галаве пераблыталiся.

- Вось гэта твой ложак, Пат... - нарэшце сказаў я.

Яна ўсмiхнулася.

- Дык а чый жа яшчэ, Робi?

- Сапраўды! - Я падняў вочы на яе. - А вунь i тэлефон. Вось я ўсё ведаю. Цяпер я пайду. Бывай, Пат.

Яна паклала рукi мне на скронi. Як цудоўна было б застацца цяпер, гэтым надвячоркам, блiзка-блiзка адзiн каля аднаго пад мяккай сiняй коўдрай у спальнi... Але нешта было такое, што стрымлiвала мяне. Не, гэта было не сумненне, i не страх, i не асцярожнасць... а проста пяшчота, вялiзная пяшчота, якая перамагала страсць...

- Бывай, Пат, - сказаў я. - У цябе было цудоўна. Намнога лепш, чым ты сабе, магчыма, уяўляеш. I ром, i тое, пра што ты падумала...

- Але ж гэта так проста...

- Але не для мяне. Я так не прывык.

Каморка ў фраў Залеўскi. Я хвiлiнку пасядзеў. Мне не падабалася, што Пат нечым была абавязана Бiндзiнгу. Нарэшце я пайшоў праз калiдор да Эрны Бёнiг.

- Я прыйшоў па справе, - сказаў я. - Якi попыт на жаночую працу, Эрна?

- Ну i пытанне, - адказала яна. - Нi з таго нi з сяго! А ўвогуле: безнадзейна.

- Нiчога нельга зрабiць? - спытаў я.

- А кiм?

- Сакратар, асiстэнтка...

Яна махнула адмоўна.

- Сто тысяч без месца. Цi няма ў дамы незвычайных здольнасцей?

- Надзвычай прыгожая знешнасць.

- Колькi лiтар? - спытала Эрна.

- Што?

- Колькi лiтар яна друкуе за хвiлiну? На якiх мовах?

- Не ведаю, - сказаў я, - але цi ведаеце... для прадстаўнiцтва.

- Дарагi хлапчына, - адказала Эрна, - я ўжо чую: дама з добрай сям'i, зведала лепшыя днi, цяпер вымушана i г. д. Безнадзейна, кажу вам. У крайнiм выпадку, калi ёй нехта асаблiва зацiкавiцца i прыладзiць куды-небудзь. Вы ж ведаеце, за што. Але ж так прыстроiць вы не хочаце?

- Смешнае пытанне, - сказаў я.

- Не такое смешнае, як вам здаецца, - не пагадзiлася Эрна з доляй горычы ў голасе. - Мне вядомыя iншыя выпадкi. - Мне прыпомнiлася справа з яе шэфам. Але я хачу даць вам параду, - працягвала яна. - Пастарайцеся зарабляць на дваiх. Гэта самае простае рашэнне. Жанiцеся.

- Было б някепска, - сказаў я i засмяяўся. - Хацелася б верыць, што я здольны на такое.

Эрна дзiўна зiрнула на мяне. Пры ўсёй сваёй энергiчнасцi яна раптам здалася мне старэйшай, быццам прывялай.

- Давайце я вам штосьцi раскажу, - сказала яна. - Я жыву добра, i ў мяне ёсць i непатрэбныя рэчы. Але паверце мне: каб нехта прыйшоў i прапанаваў мне жыць разам - сумленна, па-сапраўднаму, я пакiнула б тут усе гэтыя транты i пераехала б з iм у любую галубятню, калi б на тое пайшло.

На яе твары з'явiўся ранейшы выраз.

- Ну, але забудзем пра гэта - у кожным чалавеку ёсць кропелька сентыментальнасцi. - Яна падмiргнула мне праз дым цыгарэты. - Пэўна, i ў вас ёсць.

- Дзе там... - адказаў я.

- Ну, ну, - сказала Эрна. - Яна авалодвае чалавекам часцей за ўсё знянацку...

- Але не мной, - запярэчыў я.

Да васьмi гадзiн я пратрываў у сваёй каморцы, потым мне абрыдла сядзець аднаму, i я пайшоў у бар, каб сустрэць каго-небудзь.

Там быў Валянцiн.

- Сядай, - сказаў ён. - Чаго вып'еш?

- Рому, - адказаў я. - Да рому з сённяшняга дня ў мяне асаблiвыя адносiны.

- Ром - малако салдата, - сказаў Валянцiн. - Дарэчы, ты добра выглядаеш, Робi.

- Праўда?

- Так, ты памаладзеў.

- Ды што ты, - сказаў я. - За тваё здароўе, Валянцiн.

- На здароўе, Робi.

Мы паставiлi чаркi на стол i глянулi адзiн на аднаго. Потым разам засмяялiся.

- Стары, - сказаў Валянцiн.

- Сябрук, каб цябе... - адказаў я. - Чаго вып'ем яшчэ?

- Паўторым.

- Выдатна.

Фрэд налiў.

- За тваё здароўе, Валянцiн.

- На здароўе, Робi.

- Шыкоўнае выслоўе - на здароўе, праўда?

- Усiм словам слова.

Мы паўтарылi яго яшчэ некалькi разоў. Потым Валянцiн пайшоў.

Я застаўся. Акрамя Фрэда, нiкога не было. Я разглядаў старыя, асветленыя геаграфiчныя карты, караблi з пажоўклымi ветразямi i думаў пра Пат. Мне хацелася патэлефанаваць ёй, але я прымусiў сябе не рабiць гэтага. Я i не хацеў так шмат думаць пра яе. Я хацеў прыняць яе як нечаканы шчаслiвы падарунак, якi як прыйшоў, так i пойдзе - i не больш. Я не хацеў даваць месца думцы пра нешта большае. Я занадта добра ведаў, што любое каханне iмкнецца да вечнасцi i што ў гэтым яго вечныя пакуты. Няма нiчога вечнага. Нiчога.

- Налi мне яшчэ чарку, Фрэд, - сказаў я.

У бары з'явiлiся мужчына i жанчына. Каля стойкi яны выпiлi кактэйль з лiкёру i фруктовых сокаў. Жанчына выглядала зморанай, мужчына - прагным. Яны неўзабаве пайшлi.

Я выпiў чарку. Магчыма, было б лепш, каб я аполуднi не хадзiў да Пат. Я не мог пазбавiцца ад вобраза - пакой, якi ахутваецца паўзмрокам, мяккiя сiнiя вечаровыя ценi i прыгожая дзяўчына, якая, уладкаваўшыся на канапе, сваiм нiзкiм хрыплаватым голасам расказвае пра жыццё i пра жаданне жыць. Што за лiха, я стаў сентыментальны! Але цi не ператварылася ўжо тое, што сёння было нязначнай нечаканай прыгодай, у туман пяшчоты, цi не захапiла яно мяне мацней, чым я спадзяваўся i хацеў, цi не адчуў я сёння, як моцна я ўжо змянiўся? Чаму я пайшоў, чаму не застаўся ў яе, як мне, шчыра кажучы, i хацелася? Ах, трасца, не хачу больш думаць пра гэта, нi пра адно, нi пра другое! Няхай будзе, як будзе, няхай я звар'яцею ад гора, калi страчу яе... А цяпер яна ёсць, пакуль што ёсць, а ўсё астатняе - лухта, да д'ябла ўсё! Цi так важна - падмацаваць крыху жыццё? Усё роўна калi-небудзь накоцiцца вялiзная хваля i злiжа ўсё.

- Вып'ем, Фрэд? - спытаў я.

- Заўжды гатовы, - сказаў ён.

Мы выпiлi два абсенты. Потым кiнулi жэрабя, хто закажа наступныя. Я выйграў. Гэта было несправядлiва. Таму мы кiнулi зноў. Але лёс адвярнуўся ад мяне толькi на пятым разе. Затое тры разы запар.

- Цi я п'яны, цi знадворку нешта грымiць? - спытаў я.

Фрэд прыслухаўся.

- Сапраўды грымiць. Першая навальнiца сёлета.

Мы падышлi да дзвярэй i глянулi на неба. Нiчога не было вiдаць. Стаяла цяплынь, i час ад часу грымеў гром.

- За гэта, шчыра кажучы, можна было б выпiць яшчэ па адной, - прапанаваў я.

Фрэд прагаласаваў "за".

- Нiякага толку ад гэтай вады, - сказаў я i паставiў пустую чарку на стойку. Фрэд пагадзiўся, што трэба было б выпiць нечага мацнейшага. Ён быў за вiшнёвую настойку, я - за ром. Каб не спрачацца, мы выпiлi таго i таго. Каб Фрэду не даводзiлася так часта налiваць - таксама ж праца! - мы ўзялi фужэры. Цяпер мы былi ў выдатным настроi. Час ад часу мы выглядалi на двор, цi блiскае маланка. Нам вельмi хацелася ўбачыць маланку, але не шанцавала. Яна блiскала, калi мы сядзелi за чаркай. Фрэд расказаў, што ў яго ёсць нявеста, дачка гаспадара рэстарана-аўтамата. Але жанiцца ён пакуль што не спяшаўся - чакаў, каяi памрэ стары, каб ужо напэўна не ўпусцiць рэстаран. Я лiчыў, што ён залiшне асцярожны, але ён даводзiў мне, што стары - такая падла, пра якую нiчога не ведаеш загадзя. Ён здольны ў апошнi момант перадаць рэстаран мясцовай абшчыне метадысцкай царквы. Тут я здаўся. А ўвогуле Фрэд быў аптымiст. Стары прастудзiўся, на думку Фрэда, у яго быў грып, а грып вельмi небяспечны. Я з жалем павiнен быў паведамiць яму, што грып для алкаголiкаў нiчога не значыць, а што, наадварот, самыя запойныя здыхлякi часам ачуньвалi i нават тлусцелi. Ну i няхай, сказаў Фрэд, тады, можа, ён трапiць дзе-небудзь пад машыну. Я згадзiўся, што на мокрым асфальце такая магчымасць ёсць. Пасля гэтага Фрэд выйшаў, каб паглядзець, цi iдзе дождж. Але яшчэ было суха. Толькi грымець пачало мацней. Я даў яму выпiць шклянку лiмоннага соку i пайшоў да талефона. У апошнi момант я апамятаўся i вырашыў не тэлефанаваць. Я ўзняў руку, вiтаючы апарат, i хацеў зняць перад iм капялюш. Але потым заўважыў, што быў без капелюша.

Калi я вярнуўся, тут былi Кёстэр i Ленц.

- Дыхнi на мяне, - сказаў Гртфрыд.

Я дыхнуў.

- Ром, вiшнёўка i абсент, - сказаў ён. - Абсент... парася.

- Калi ты думаеш, што я п'яны, то ты памыляешся, - сказаў я. - Адкуль вы?

- З палiтычнай сходкi. Але Ота яна абрыдла. Што п'е Фрэд?

- Лiмонны сок.

- I ты выпi шклянку.

- Заўтра, - адказаў я. - А цяпер я што-небудзь з'ем.

Кёстэр увесь час заклапочана глядзеў на мяне.

- Не глядзi на мяне так, Ота, - сказаў я. - Я крыху падпiў ад радасцi. Не з гора.

- Ну i добра, - сказаў ён. - Тады хадзем есцi.

У адзiнаццаць гадзiн я быў цвярозы, як анёл. Кёстэр прапанаваў паглядзець, што з Фрэдам. Мы ўбачылi яго за стойкай - ён быў п'яны без памяцi.

- Завядзi яго ў бакоўку, - сказаў Ленц. - Я пакуль што абслужу клiентаў.

Мы з Кёстэрам прывялi Фрэда да памяцi. Мы далi яму выпiць цёплага малака. Яно падзейнiчала iмгненна. Потым мы пасадзiлi яго ў крэсла i загадалi яму адпачыць паўгадзiнкi. Ленц пакуль што справiцца без яго.

Готфрыд спраўляўся. Ён ведаў усе цэны i найбольш хадавыя рэцэпты кактэйляў. Ён трос мiксер так, быццам нiчога iншага нiколi не рабiў.

Праз паўгадзiны Фрэд ачуняў. Яго праспiртаваны страўнiк хутка прыходзiў у норму.

- Шкада, Фрэд, - сказаў я. - Нам трэба было спачатку пад'есцi.

- Я зноў у парадку, - адрапартаваў ён, - Бывае карысна.

- Ды так.

Я падышоў да тэлефона i патэлефанаваў Пат. Мне было ўсё роўна, што я думаў перад гэтым. Яна зняла слухаўку.

- Праз пятнаццаць хвiлiн я буду каля дзвярэй дома, - крыкнуў я i хуценька павесiў слухаўку. Я баяўся, што яна, змораная, не захоча нiчога слухаць. Я хацеў бачыць яе.

Яна падышла да дзвярэй. Калi адчыняла, я пацалаваў шкло насупроць яе галавы. Яна хацела нешта сказаць, але я не даў ёй. Я пацалаваў яе, i мы пайшлi па вулiцы, пакуль не злавiлi таксi. Грымеў гром, i блiскала маланка.

- Хутка, зараз пойдзе дождж, - крыкнуў я.

Селi ў машыну. Першыя кроплi забарабанiлi па даху легкавiка. Машына скакала на выбоiнах. I гэта было цудоўна, бо пры кожным скачку я адчуваў Пат. Усё было цудоўна - дождж, горад, выпiўка, усё было велiчна i захапляльна. У мяне быў бадзёры светлы настрой, якi бывае, калi працверазееш пасля выпiўкi. Затарможанасць знiкла, ноч была напоўнена энергiяй i бляскам, нiчога дрэннага не магло ўжо здарыцца, усё было правiльна.

Дождж пачаўся, калi мы выйшлi. Пакуль я плацiў, асфальт быў яшчэ ў цёмных плямах ад кропляў, як пантэра, але не паспелi мы дабегчы да дзвярэй, як ён стаў увесь чорны i срабрыста-блiскучы. Пачалася залева. Я не ўключаў святла. Маланкi асвятлялi пакой. Над горадам грымела навальнiца. Грамы накочвалiся адзiн на адзiн.

- Цяпер можна крычаць, - гучна сказаў я Пат, - не баючыся, што нас пачуюць.

Акно ўспыхнула. На секунду чорныя сiлуэты дрэў на могiлках абазначылiся на бела-блакiтным небе i адразу ж з ляскатам знiклi ў змроку ночы, толькi на секунду ў разрыве змроку перад шыбай мiльгнула гнуткая фiгура Пат, якая засвяцiлася фосфарам... Я абняў яе за плечы, яна прытулiлася да мяне, я адчуў яе вусны, яе дыханне i больш нi пра што не думаў...

XII

Наша майстэрня ўсё яшчэ стаяла пустая, як ток перад жнiвом. З гэтай прычыны мы вырашылi не перапрадаваць таксi, а пакуль што выкарыстоўваць яго па прызначэннi. Ездзiць будзем па чарзе я i Ленц. Кёстэр з Юпам спакойна справяцца ў майстэрнi адны, пакуль няма заказаў.

Мы з Ленцам кiнулi жэрабя, каму першаму ехаць. Выпала мне, я набраў кiшэню дробязi i паволi паехаў па вулiцах, каб спачатку выбраць добрую стаянку. Упершыню было неяк нязвыкла. Любы дурань мог спынiць мяне i загадаць, куды ехаць. Гэта было не вельмi прыемнае пачуццё.

Я адшукаў месца, дзе можна спынiцца, - там стаяла толькi пяць машын. Стаянка была насупраць гатэля "Вальдэкер Хоф" у гандлёвай частцы горада. Можна было спадзявацца, што праца будзе. Я выключыў запальванне i выйшаў з машыны. Ад адной з першых машын да мяне падышоў высокi хлопец у скураным палiто.

- Зматвайся адсюль, - прашыпеў ён.

Я спакойна паглядзеў на яго i разважыў сабе, што, калi на тое пойдзе, лепш за ўсё пакласцi яго аперкотам знiзу. Палiто не дасць яму хутка падняць рукi.

- Не дайшло? - пацiкавiўся тып у скуранцы i выплюнуў цыгарэту мне пад ногi. - Матай хутчэй! Хапае без цябе! Больш не трэба!

Ён злаваўся на з'яўленне яшчэ аднаго канкурэнта, гэта было ясна. Але ж я меў права стаць тут.

- Я стаўлю потым, за знаёмства, з прычэпам, - сказаў я.

На гэтым справа павiнна была ўладзiцца. З новенькага належала. Падышоў малады шафёр.

- Добра, калега. Адчапiся ад яго, Густаў...

Але Густаву я нечым не спадабаўся. Я ведаў чым. Ён адчуваў, што я навiчок.

- Лiчу да трох... - заявiў ён. Ён быў на галаву вышэйшы за мяне i на гэта разлiчваў. Я зразумеў, што словам тут не дапаможаш. Трэба было цi пакiнуць стаянку, цi ўдарыць. Выбару не было.

- Раз... - сказаў Густаў i расшпiлiў палiто.

- Кiньце глупства, - сказаў я, робячы яшчэ адну спробу. - Лепш прапусцiм па чарцы.

- Два... - гыркнуў Густаў.

Вiдаць было, што ён вырашыў аддубасiць мяне як след.

- I апошнi раз... - Ён ссунуў шапку на патылiцу.

- Заткнiся, iдыёт! - раптам рэзка крыкнуў я.

Густаў ад нечаканасцi разявiў рот i зрабiў крок наперад. Якраз так, як я хацеў. Тады я i ўдарыў. Удар атрымаўся моцны, з усёй сiлы. Так бiць навучыў мяне Кёстэр. Я не вельмi ўмеў бiцца - не лiчыў патрэбным. Найчасцей усё вырашалася першым ударам. У мяне ён атрымаўся. Густаў асунуўся.

- Так яму i трэба, - сказаў малады шафёр. - Стары бандыт.

Мы зацягнулi яго на сядзенне ў машыну.

- Ачухаецца.

Я крыху ўстрывожыўся. Б'ючы, я незнарок выбiў вялiкi палец. Калi Густаў прыйдзе да памяцi, ён зробiць са мной, што захоча. Я расказаў пра гэта маладому шафёру i спытаў яго, цi не лепш мне даць драла.

- Глупства, - сказаў ён. - Справа зроблена. Пайшлi ў шынок - стаў, што абяцаў. Ты не прафесiйны шафёр?

- Не.

- I я - не. Я - акцёр.

- Ну i як?

- Жывём... - сказаў ён. - Тэатра i тут хапае.

Нас сабралася пяцёра - два пажылыя i два маладыя. Праз нейкi час у рэстаране з'явiўся i Густаў. Ён тупа ўтаропiўся на наш стол, а потым падышоў. Я зацiснуў у левай руцэ звязку ключоў, трымаючы яе ў кiшэнi, i намерыўся абараняцца да апошняга.

Але да бойкi не дайшло. Густаў нагой падсунуў крэсла i плюхнуўся на яго. Гаспадар паставiў перад iм чарку. Налiлi. Густаў вылiў гарэлку ў сябе. Налiлi яшчэ раз. Густаў скоса зiрнуў на мяне. Ён падняў чарку.

- Будзь здароў, - сказаў ён мне, але твар у яго быў кiслы.

- На здароўе, - адказаў я i выпiў.

Густаў дастаў пачак цыгарэт. Ён працягнуў яго, не гледзячы на мяне. Я ўзяў цыгарэту i даў яму прыпалiць. Потым я заказаў на ўсiх па падвойнай порцыi гарэлкi. Мы выпiлi. Густаў зноў збоку глянуў на мяне.

- Дурнiла, - сказаў ён, але ўжо нармальным тонам.

- Неданосак, -адказаў я гэтаксама.

Ён павярнуўся да мяне.

- Удар быў удалы...

- Выпадкова... - Я паказаў яму вывiхнуты палец.

- Не пашанцавала, - хмыкнуў ён. - Мiж iншым, мяне завуць Густаў.

- Мяне - Роберт.

- Добра. Значыць, парадак, Роберт? Мне здалося, што ты - хлопчык ад мамiнай спаднiцы.

- Парадак, Густаў.

З гэтага часу мы пасябравалi.

Наша чарга павольна рухалася. Акцёру, якога звалi Томi, жудасна пашанцавала: натрапiўся пасажыр да вакзала. Густаў за трыццаць пфенiгаў павёз некага да рэстарана. Ён як не лопнуў ад злосцi - за дзесяць пфенiгаў "навару" зноў станавiцца ў хвост. Мне трапiлася нешта незвычайнае - старая ангелька, якая захацела агледзець горад. Я вазiў яе ледзь не гадзiну. Па дарозе назад я падвёз яшчэ некалькi чалавек. Калi мы ў полудзень сядзелi ў шынку, перакусваючы бутэрбродамi, я ўжо ўяўляў сябе вопытным шафёрам. Кампанiя напамiнала мне пра салдацкае брацтва. Тут сабралiся прадстаўнiкi самых розных прафесiй. Шафёраў было не больш паловы. Астатнiя выпадкова селi за руль.

Даволi замораны, я пад вечар вяртаўся ў двор нашай майстэрнi. Ленц i Кёстэр ужо чакалi мяне.

- Браткi, колькi вы зарабiлi? - спытаў я.

- Семдзесят лiтраў бензiну, - адрапартаваў Юп.

- I ўсё?

Ленц раз'юшана глянуў на неба.

- Дожджык патрэбны! А потым невялiчкая аварыя на слiзкiм асфальце перад самым домам! Без ахвяр. Толькi каб быў рамонт!

- Гляньце! - я растулiў далоню i паказаў трыццаць пяць марак.

- Шыкоўна! - сказаў Кёстэр. - Дваццаць марак прыбытку. Сёння мы iм знойдзем месца! Трэба ж замачыць першы выезд!

- Сёння п'ем лёгкае вiно, - заявiў Ленц.

- Вiно? - здзiвiўся я. - З якой нагоды?

- З намi будзе Пат.

- Пат?

- Не разявай так шырока рот, - сказаў апошнi рамантык. - Мы даўно пра ўсё дамовiлiся. У сем мы заедзем па яе. Яна ўжо ведае. Калi сам не думаеш, трэба нам паклапацiцца. Урэшце, ты пазнаёмiўся з ёю праз нас.

- Ота, - сказаў я, - ты бачыў большага нахабнiка, чым гэты навабранец?

Кёстэр засмяяўся.

- Што ў цябе з рукой, Робi? Ты яе трымаеш неяк бокам.

- Вiдаць, вывiхнуў.

Я расказаў пра Густава.

Ленц паглядзеў руку.

- Вядома! Як хрысцiянiн i адстаўны студэнт медыцыны я папраўлю яе, хоць ты i хам. Пайшлi, чэмпiён-баксёр.

Мы пайшлi ў майстэрню, i Готфрыд, змазаўшы руку вазелiнам, узяўся за яе.

- Ты сказаў Пат, што мы будзем адзначаць наш таксiсцкi аднадзённы юбiлей? - спытаў я.

Ён свiснуў праз зубы.

- Ты саромеешся гэтага, хлапец?

- Заткнiся, - адказаў я, бо ён адгадаў. - Ты сказаў?

- Каханне, - растлумачыў Готфрыд спакойна, - пачуццё цудоўнае. Але яно псуе характар.

- Затое адзiнота робiць нетактоўным, ты - змрочны салiст.

- Такт -гэта маўклiвая згода не заўважаць сумесных памылак, замест таго каб выяўляць iх. Гэта вартыя жалю кампрамiсы. На гэта нямецкi ветэран не пойдзе, дзiця.

- Што б ты зрабiў на маiм месцы, - сказаў я, - калi б нехта выклiкаў таксi i ты ўбачыў, што гэта Пат?

Ён усмiхнуўся.

- Я нiзашто не ўзяў бы з яе платы, сын мой.

Я даў яму таўхаля, так што ён звалiўся з трыножнiка.

- Ах ты, кузурка! Ведаеш, што я зраблю! Сёння я проста паеду па яе на таксi.

- Правiльна! - Готфрыд падняў руку, бласлаўляючы. - Толькi не трацiць волi! Яна даражэйшая за каханне. Але гэта пачынаеш разумець толькi потым. А на таксi ты ўсё роўна не паедзеш. На iм мы прывязём Фердынанда Граў i Валянцiна. Гэта будзе салiдны вялiкi вечар!

Мы сядзелi ў садку невялiчкай прыгараднай карчмы. Падобны да чырвонай паходнi вiльготны месяц плыў над лесам. Мiгцелi цьмяныя кандалябры цвiтучых каштанаў, пах бэзу хмялiў, а вялiкая шкляная чаша з пахучым "вальдмайстрам" перад намi на стале ў вечаровым змярканнi была падобная да светлага апалу, у якi акамулявалася блакiтна-перламутравае святло вечара. Чаша напоўнiлася ўжо чацвёрты раз. Тамадой быў Фердынанд Граў. Пат сядзела каля яго. На грудзях у яе была прышпiлена бледна-ружовая архiдэя - падарунак Фердынанда.

Фердынанд вывудзiў з вiна камара i асцярожна паклаў на край стала.

- Паглядзiце, - сказаў ён. - Якiя крылы! У параўнаннi з iмi любая парча ануча! I такi цуд жыве толькi адзiн дзень - i ўсё! - Ён глянуў на кожнага з нас. - Цi ведаеце, браткi, што самае жудаснае на свеце?

- Пустая чарка, - адказаў Ленц.

Фердынанд адмахнуўся ад яго.

- Самае ганебнае, Готфрыд, мужчыне - быць блазнам.

Потым ён зноў звярнуўся да нас.

- Самае жудаснае, браткi, - гэта час. Час. Iмгненне, у якое мы жывём i якiм, аднак, нiколi не валодаем.

Ён дастаў з кiшэнi гадзiннiк i паднёс яго да вачэй Ленца.

- Вось глядзi, папяровы рамантык! Пякельная машына, якая цiкае i цiкае, i, нiбы рэха, у адказ ёй нястрымна цiкае небыццё. Ты можаш стрымаць лавiну, горны абвал - гэтага не стрымаеш.

- I жадання такога ў мяне няма, - заявiў Ленц. - Я хачу мiрна пастарэць. Акрамя таго, люблю разнастайнасць.

- Чалавек не трывае гэтага, - сказаў Граў, не звяртаючы ўвагi на яго. Чалавек не можа гэтага вытрываць. Вось чаму ён змайстраваў сабе мару. Старую, хвалюючую, безнадзейную людскую мару пра вечнасць.

Готфрыд засмяяўся.

- Самая горшая хвароба свету, Фердынанд, - здольнасць думаць. Яна невылечная.

- Калi б гэтая хвароба была адзiная, ты аказаўся б бессмяротным, - адказаў Граў. - Ты - часовае злучэнне вугляводаў, вапны, фосфару i жалеза, якое на зямлi называецца Готфрыдам Ленцам.

Готфрыд задаволена пасмiхаўся. Фердынанд страсянуў iльвiнай галавой.

- Браты, жыццё - хвароба, а смерць пачынаецца з нараджэння. Кожны ўдых, i кожны выдых, i кожны ўдар сэрца - гэта часцiнкi смерцi... маленькi зрух да скону.

- I кожны глыток, - дадаў Ленц. - За тваё здароўе, Фердынанд! Бывае, памiраць надзвычай лёгка.

Граў падняў шклянку. Па твары яго, як бязгучная навальнiца, праплыла ўсмешка.

- На здароўе, Готфрыд, - жывая блыха ў сыпучым пяску часу. Цiкава, што думала чароўная сiла, якая ўладарыць над намi, ствараючы цябе?

- Гэта яе справа. Мiж iншым, менавiта табе не варта было б так незычлiва гаварыць пра такiя рэчы, Фердынанд. Калi б людзi жылi вечна, ты аказаўся б беспрацоўным, добры стары нахлебнiк смерцi.

Плечы Граў затрэслiся - ён рагатаў. Потым ён звярнуўся да Пат:

- А што вы скажаце пра нас, балбатуноў, вы - маленькая кветачка на бурлiвай вадзе?

Потым мы з Пат iшлi па сцяжынцы саду. Месяц узняўся вышэй, лугi плавалi ў шэрым срэбным тумане. Ценi ад дрэваў доўгiмi чорнымi ўказальнiкамi кiравалi ў невядомае. Мы спусцiлiся да возера, потым павярнулi назад. Па дарозе ўбачылi Готфрыда Ленца. Са складным крэслам ён залез у кусты бэзу. Цяпер ён сядзеў там, i толькi белая галава ды агеньчык цыгарэты свяцiлiся з кустоў. На зямлi перад iм стаяла шклянка i бутэлька з рэштай вiна.

- Вось дык месца! - сказала Пат. - Мiж бэзавай квеценi!

- Можна трываць. - Готфрыд устаў. - Паспрабуйце.

Пат села на крэсла. Яе твар быў ледзь бачны мiж гронак бэзу.

- Я без памяцi люблю бэз, - сказаў апошнi рамантык. - Настальгiя ў мяне пах бэзу. Вясной 1924 года я на злом галавы выехаў з Рыа-дэ-Жанейра толькi таму, што мне прыйшло ў галаву: тут расцвiў бэз. Але калi прыехаў, то ўжо было позна. - Ён засмяяўся. - I заўжды так.

- Рыа-дэ-Жанейра, - Пат падцягнула да сябе галiнку з гронкай. - Вы былi там разам?

Готфрыд запнуўся. У мяне па спiне пацёк халодны пот.

- Паглядзiце, якi месяц! - хутка сказаў я ў той самы момант, заклiнаючы, ступiў Ленцу на нагу. Успыхнуў аганёк цыгарэты, i я ўбачыў, як Готфрыд непрыкметна ўсмiхаўся i падмiргваў мне. Я быў выратаваны.

- Не, мы былi там не разам, - заявiў Готфрыд. - У той час я быў адзiн. Але... як наконт апошняга глытка гэтага ляснога пiтва?

- Больш не хачу, - Пат пахiтала галавой. - Так шмат вiна я не п'ю.

Нас паклiкаў Фердынанд, i мы рушылi да яго. Яго масiўная фiгура засланяла дзверы.

- Хадзем, сябры, - сказаў ён. - Такiм людзям, як мы, ноччу да прыроды няма справы. Ноччу ёй хочацца пабыць адной. Селянiн цi рыбак - iншая справа. А мы, жыхары гарадоў, з iншымi прытупленымi iнстынктамi - лiшнiя. - Ён паклаў руку Готфрыду на плячо. - Ноч - пратэст прыроды супроць чумы цывiлiзацыi, Готфрыд! Прыстойны чалавек доўга не вытрывае такога. Ён заўважыць, што выштурхнуты з маўклiвага кола дрэў, звяроў, зорак i несвядомага жыцця.

Ён усмiхнуўся дзiўнай усмешкай, пра якую нельга было сказаць, вясёлая яна цi сумная.

- Заходзьце, сябры. Пагрэем рукi каля ўспамiнаў. Ах, цудоўны час, калi мы былi хвашчамi i яшчаркамi, пяцьдзесят - шэсцьдзесят тысяч год таму назад... О божа, як мы нiзка апусцiлiся з той пары...

Ён узяў Пат за руку.

- Калi б у нас ужо не засталося нi кропелькi прыгожага, мы прапалi б... Пяшчотным рухам сваёй вялiзнай лапы ён падсунуў локаць ёй пад далоню. Серабрысты зорны дах над грымучым прадоннем... зрабiце ласку, выпiце са старажытным чалавекам чарачку...

Пат згодна кiўнула.

- Давайце, - сказала яна. - Усё, што вы захочаце...

Яны ўвайшлi ў памяшканне. Побач з Фердынандам Пат здавалася яго дачкой. Статная, адважная маладая дачка зморанага асiлка, якi дайшоў да нас з дагiстарычнага часу.

У адзiнаццаць гадзiн мы паехалi дадому. Валянцiн i Фердынанд сядзелi ў таксi, вёў машыну Валянцiн. Астатнiя селi ў "Карла". Ноч была цёплая; Кёстэр зрабiў кругаля праз вёскi, якiя, паснулыя, ляжалi абапал дарогi. Там-сям свяцiлiся вокны, зрэдку брахалi сабакi. Ленц сядзеў на пярэднiм сядзеннi побач з Ота i спяваў, мы з Пат прымасцiлiся на заднiм сядзеннi.

Кёстэр быў выдатны шафёр. Ён браў вiражы, як птушка. Ён вёў машыну артыстычна, нiбы гуляючы. Ён ехаў не рэзка, як большасць гоншчыкаў. Калi ён рабiў павароты, можна было спаць - так мякка ён вёў машыну. Хуткасць не заўважалася. Толькi па шоргаце машын мы заўважалi, што мянялася дарожнае пакрыццё. На асфальтавай шашы яны свiсталi, на брукаванцы - грукаталi. Палосы святла ад пражэктараў, выцягнутыя, як ганчакi, iмчалi перад машынай, выхоплiваючы са змроку то дрыготкую бярозавую алею, то таполi, то тэлеграфныя слупы, якiя, здавалася, падалi, то сонныя будынкi i нямыя ўскрайкi лясоў. У недасяжнай вышынi, абсыпаны тысячамi зорак, над намi плыў светлы дым Млечнага Шляху.

Хуткасць расла. Я ўхутаў Пат нашымi палiто. Яна ўсмiхнулася мне.

- Цi любiш ты мяне? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- А ты мяне?

- Не. Гэта шчасце, праўда?

- Вялiзнае шчасце.

- Тады з намi нiчога не здарыцца...

- Нiчога... - адказала яна i пад палiто ўзяла маю руку.

Шаша пабегла ўнiз да чыгункi, утвараючы дугу. Блiшчалi рэйкi. Далёка перад намi мiгцеў чырвоны агеньчык. "Карл" зароў i рвануўся наперад. Мы дагналi хуткi цягнiк са спальнымi вагонамi i ярка асветленым вагонам-рэстаранам. Мы паехалi побач з iм. З вокан махалi людзi. Мы не адказвалi. Мы праiмчалiся мiма. Я азiрнуўся. Паравоз пляваўся дымам i iскрамi. Ён чорнай плямай таптаўся ў сiняй ночы. Мы яго перагналi... але ж мы вярталiся ў горад да таксi, да рамонтных майстэрань, у мэбляваныя пакоi. А ён няспешна рухаўся мiма лясоў i палёў, перасякаючы рэкi i горы, - удалячынь, да вольных прыгод.

Наблiжалiся гарадскiя дамы. "Карл" паспакайнеў, але гул яго матора ўсё яшчэ быў падобны да рыку дзiкага звера.

Кёстэр спынiўся недалёка ад могiлак. Ён не паехаў нi да майго дома, нi да Пат, ён проста спынiўся непадалёк, вiдаць, падумаўшы, што мы хочам пабыць адны. Мы вылезлi з машыны. Сябры адразу ж iрванулi, не азiрнуўшыся. Я паглядзеў iм услед. На момант мне здалося, што гэта ненармальна. Яны паехалi, а я застаўся. Я застаўся без сяброў...

Я прагнаў гэтую думку.

- Хадзем, - сказаў я Пат, якая пазiрала на мяне, быццам пра нешта здагадваючыся.

- Едзь з iмi, - сказала яна.

- Не, - адказаў я.

- Але ж табе хацелася паехаць...

- Ды што ты... - сказаў я, ведаючы, што так i было. - Хадзем.

Мы пайшлi ўздоўж могiлак, яшчэ няўстойлiвыя ад ветру i язды.

- Робi, - сказала Пат, - я хачу дадому.

- Чаму?

- Я не хачу, каб дзеля мяне ты ад нечага адмаўляўся.

- Што ты прыдумала, - сказаў я, -ад чаго я адмаўляюся?

- Ад сваiх сяброў...

- Ды я не адмаўляюся ад iх - заўтра ранiцай нiкуды яны ад мяне не падзенуцца.

- Ты ведаеш, пра што я гавару... - сказала яна. - Раней ты больш часу праводзiў з iмi.

- Бо цябе не было, - адказаў я, адмыкаючы дзверы.

Яна пахiтала галавой.

- Тут нешта iншае.

- Вядома, iншае. Дзякаваць богу.

Я ўзяў яе на рукi i панёс па калiдоры ў свой пакой.

- Табе патрэбны сябры, - сказала яна мне на самае вуха.

- Ты мне патрэбна таксама, - адказаў я.

- Але не так пiльна...

- Гэта мы яшчэ паглядзiм...

Я нагой адчынiў дзверы i адпусцiў яе. Яна моцна трымалася за мяне.

- Я вельмi дрэнны таварыш, Робi.

- Спадзяюся на гэта, - сказаў я. - Мне жанчына патрэбна не для таварыскасцi. Мне трэба каханая.

- Якая ж я каханая? - прамармытала яна.

- А хто ж ты?

- Нi два, нi паўтара. Так, фрагмент...

- Гэта тое, што трэба, - сказаў я. - Гэта абуджае фантазiю. Такiя жанчыны - каханыя навечна. Жанчына "на ўсе сто" лёгка робiцца абрыдлай. Таксама як i дасканалая. Фрагменты - нiколi.

Было чатыры гадзiны ночы. Я праводзiў Пат дадому i вяртаўся назад. Неба пачало святлець. Пахла ранiцай.

Я iшоў уздоўж могiлак, мiма кавярнi "Iнтэрнацыяналь". Тут адчынiлiся дзверы начной забягалаўкi для шафёраў каля Дома прафсаюзаў. Адтуль выйшла дзяўчына. Маленькая шапачка, паношанае чырвонае пальцячко, высокiя лакiраваныя боты... Я ўжо амаль прайшоў мiма, ды раптам пазнаў.

- Лiза...

- Ты яшчэ жывы? - спытала яна.

- Адкуль ты? - спытаў я.

Яна няпэўна махнула рукой.

- Чакала. Думала, ты прыйдзеш. Якраз такi час, калi ты вяртаешся дадому.

- Так, сапраўды...

- Пойдзеш са мной?

Я завагаўся.

- Не магу...

- Без грошай, - хутка сказала яна.

- Не таму, - адказаў я неабдумана, - у мяне ёсць грошы.

- Ах, вось што, - з горыччу прамовiла яна i на крок адступiла.

Я схапiў яе за руку.

- Не, Лiза...

Яна стаяла на пустой шэрай вулiцы, хударлявая i бледная. Такую я сустрэў яе шмат гадоў назад, калi жыў у тупой адзiноце без думак i надзеi. Спачатку яна аднеслася да мяне падазрона, як i ўсе гэтыя дзяўчаты, а потым, калi мы некалькi разоў шчыра паразмаўлялi, стала па-сяброўску пяшчотна-даверлiвай. Гэта былi дзiўныя адносiны. Бывала, што мы не бачылiся тыднямi, а потым яна з'яўлялася дзе-небудзь, стаяла i чакала мяне. У той час i ў яе, i ў мяне не было нiчога iншага i нiкога, мы, сустракаючыся, сагравалi адно аднаго як маглi - i гэта нам было патрэбна абодвум. Я даўно не бачыў яе, з таго часу, як пазнаёмiўся з Пат.

- Дзе ж ты так доўга была, Лiза?

Яна пацiснула плячыма.

- Усё роўна. Захацелася паглядзець на цябе. Ну, цяпер я магу адчалiць.

- Ну, як ты пажываеш?

- Ах, кiнь, - сказала яна. - Не старайся...

Вусны яе задрыжалi. Вiдаць было, што яна галадала.

- Я правяду цябе, - сказаў я.

Яе бледны абыякавы твар прастытуткi ажывiўся, на iм з'явiўся дзiцячы выраз. Па дарозе я купiў у начной шафёрскай закусачнай тое-сёе, каб яна магла перакусiць. Спачатку яна адмаўлялася. Уступiла толькi тады, калi я сказаў, што таксама хачу есцi. Але яна сачыла, каб не падмануць мяне, каб мне не засталiся горшыя кавалкi. Яна адмаўлялася i ад паўфунта вяндлiны, лiчыла, што хопiць чвэрцi фунта, калi мы яшчэ возьмем франкфурцкiх сасiсак. Але я ўсё-такi ўзяў паўфунта i дзве бляшанкi сасiсак.

Яна жыла ў мансардзе, якую так-сяк абставiла. На стале стаяла газнiчка, а каля ложка - бутэлька з уторкнутай у рыльца свечкай. На сценах вiселi карцiнкi з iлюстраваных часопiсаў, прымацаваныя кнопкамi. На тумбачцы некалькi дэтэктыўных раманаў, а побач з iмi - пачак парнаграфiчных здымкаў. Некаторыя клiенты, асаблiва жанатыя, любiлi паглядзець iх. Лiза змахнула iх у шуфляду i дастала старую, але чыстую сурвэту.

Я расклаў яду. Лiза мiж тым пераапранулася. Спачатку яна зняла сукенку, хоць я ведаў, што больш за ўсё ёй балелi ногi. Ёй жа даводзiлася так шмат хадзiць. I вось яна стаяла - у высокiх лакiраваных чаравiках да кален i ў чорнай сарочцы.

- Як табе падабаюцца мае ногi? - спытала яна.

- Цуд, як заўсёды.

Яна была задаволена i з палёгкай села на ложак, каб расшнураваць чаравiкi.

- Сто дваццаць марак заплацiла, - сказала яна i падала iх мне. - Пакуль столькi заробiш, дык даб'еш iх.

Яна дастала з шафы кiмано i выцертыя парчовыя туфлi, што засталiся ад лепшых дзён. Пры гэтым яна ўсмiхалася амаль вiнавата. Ёй хацелася падабацца. Мне раптам нешта падпёрла пад грудзi, мне стала нiякавата ў гэтай маленькай каморцы, быццам нехта памёр.

Мы елi. Я ласкава размаўляў з ёй. I ўсё ж яна заўважыла, што нешта памянялася. У яе вачах з'явiўся страх. Памiж намi нiколi нiчога не было больш таго, што прыносiў выпадак. Але, магчыма, гэта абавязвала i звязвала нас больш за ўсё iншае.

- Ты пойдзеш? - спытала яна, калi я ўстаў. Быццам яна ўжо даўно са страхам чакала гэтага.

- У мяне яшчэ спатканне.

Яна зiрнула на мяне.

- Так позна?

- Па справах. Важнае для мяне спатканне, Лiза. Хачу паспрабаваць убачыць аднаго чалавека. У гэты час ён звычайна сядзiць у "Асторыi".

Нiякая iншая жанчына не зразумее цябе ў такiх справах лепш, чым такая дзяўчына, як Лiза. Але i нiякая iншая жанчына не адчуе ману лепш за яе. Твар Лiзы зрабiўся пусты.

- У цябе жанчына...

- Паслухай, Лiза... мы ж так рэдка сустракалiся... цяпер жа не бачылiся амаль што год. Ты ж можаш уявiць...

- Не, не, я не пра гэта. У цябе ёсць жанчына, якую ты кахаеш! Ты змянiўся. Я адчуваю.

- Ах, Лiза...

- Праўда, праўда... Скажы!

- Я i сам не ведаю. Магчыма...

Яна хвiлiнку пастаяла. Потым яна кiўнула галавой.

- Так... так... вядома... Я ж такая дурная... у нас жа з табой нiчога не было... - Яна правяла рукой па лбе. - Не ведаю, як я магла падумаць...

Яна стаяла перада мной, худзенькая, бедная, бездапаможная... Парчовыя туфелькi, кiмано, доўгiя адзiнокiя вечары, успамiны...

- Да пабачэння, Лiза.

- Ты пойдзеш? Ты не пабудзеш яшчэ? Ты ўжо... iдзеш?

Я ведаў, што яна мела на ўвазе. Але я не мог. Нават дзiўна, але я не мог. Я гэта адчуваў сэрцам. Раней такога не здаралася. Я не пераацэньваў вернасцi. Але сёння ўсё змянiлася. Я раптам адчуў, як далёка адышоў ад усяго, што было.

Яна стаяла каля дзвярэй.

- Ты iдзеш? - Яна пабегла назад. - Вось, я ведаю, ты паклаў мне грошы... пад газету... не трэба мне яны... Вось... вось.. так, iдзi...

- Мне трэба, Лiза...

- Ты не прыйдзеш больш...

- Прыйду, Лiза...

- Не, не, ты не прыйдзеш,.. я ведаю. I не прыходзь! Iдзi ж, iдзi...

Яна заплакала.

Я спусцiўся па лесвiцы не азiрнуўшыся. Я яшчэ доўга хадзiў па вулiцах. Ноч была незвычайная. Мне зусiм не хацелася спаць. Я прайшоў мiма "Iнтэрнацыяналя", думаючы пра Лiзу i пра былыя гады, пра многае, што ўжо даўно забылася. Усё гэта было так далёка, што, здавалася, адбывалася не са мной. Потым я прайшоў па вулiцы, дзе жыла Пат. Вецер узмацнiўся, усе вокны ў яе доме былi цёмныя, ранак на шэрых нагах краўся каля дзвярэй... Нарэшце я пайшоў дадому. Божа мой, падумаў я, здаецца, я шчаслiвы.

XIII

- Даму, якую вы ўвесь час хаваеце, - сказала фраў Залеўскi, - можна ўжо не хаваць. Няхай спакойна адкрыта прыходзiць да вас. Яна мне падабаецца...

- Вы ж яе не бачылi яшчэ, - здзiвiўся я.

- Супакойцеся, я бачыла яе, - заявiла фраў Залеўскi выразна. - Я яе бачыла, i яна мне падабаецца, нават вельмi... але яна вам не пара...

- Праўда?

- Не пара. Мне нават дзiўна, як вы маглi яе знайсцi ў сваiх пiўнушках. Але, вядома, такiя басцякi...

- Мы адхiлiлiся ад тэмы... - перабiў я яе.

- Гэта жанчына, - сказала яна, стоячы рукi ў бокi, - прызначана для мужчыны з добрым надзейным становiшчам. Адным словам, для багатага чалавека.

"Вось табе i на! - падумаў я. - Гэтага табе яшчэ не хапала!"

- Так можна сказаць пра любую жанчыну, - заявiў я раздражнёна.

Яна затрэсла сваiмi пасмамi.

- Пачакайце! Будучыня пакажа, што я мела рацыю.

- А, будучыня! - Я са злосцю кiнуў запiнкi на стол. - Хто сёння думае пра будучыню! Цi варта сёння ламаць галаву пра яе!

Фраў Залеўскi заклапочана пакiвала велiчнай галавой.

- Дзiўныя вы людзi, моладзь увогуле. Мiнулае вы ненавiдзiце, сённяшнiм днём вы пагарджаеце, а будучыня - што будзе, тое будзе. Дабром гэта не можа скончыцца!

- А што вы маеце на ўвазе, гаворачы "не можа скончыцца"? - спытаў я. Дабром можа скончыцца толькi тое, што ўвесь час было дрэнна. Тады ўжо лепш, каб дрэнна скончылася.

- Гэта жыдоўскiя фокусы, - сказала фраў Залеўскi з годнасцю i рашуча накiравалася да дзвярэй. Але ўжо ўзяўшыся за ручку, яна раптам рэзка спынiлася.

- Смокiнг? - выдыхнула яна ў здзiўленнi. - У вас?

Шырока адкрытымi вачыма яна разглядала Отаў касцюм, якi вiсеў на дзвярах шафы. Я пазычыў яго, каб вечарам пайсцi з Пат у тэатр.

- Так, у мяне! - сказаў я з'едлiва. - У вас непераўзыдзены талент лагiчных абагульненняў, шаноўная панi...

Яна глянула на мяне. Цэлая гама бурных пачуццяў адлюстравалася на яе тоўстым твары. Усе яны сканцэнтравалiся ў шырокай змоўнiцкай усмешцы.

- Ага! - сказала яна. А потым яшчэ раз: - Ага!

I ўжо з другога боку дзвярэй, з асалодай i хiтрынкай, са светлай радасцю жанчыны, якая зрабiла такое адкрыццё, кiнула праз плячо:

- Дык вось яно як!

- Так яно i ёсць, праклятая цётка, - прабурчаў я ўслед ёй, калi ўпэўнiўся, што яна ўжо не пачуе.

Потым я раз'юшана шпурнуў свае новыя туфлi разам з карабком на падлогу. Ёй трэба багаты... быццам я гэтага не ведаў!

Я прыйшоў да Пат, каб iсцi разам у тэатр. Яна, ужо апранутая, стаяла ў пакоi, чакаючы мяне. Я ледзь не задыхнуўся, убачыўшы яе. Упершыню за час нашага знаёмства яна была ў вячэрняй сукенцы.

Сукенка была пашыта са срабрыстай парчы. Яна мякка спадала з прамых плячэй, падкрэслiваючы яе статную фiгуру. Яна здавалася вузкай i ўсё-такi была настолькi шырокай, што не перашкаджала рабiць прыгожыя вольныя крокi. Спераду яна была цалкам закрытая, а на спiне быў глыбокi вастракутны выраз. У матава-сiнiм змярканнi Пат выглядала ў ёй як срабрысты факел, яна была дзiўна непазнавальная, святочная i вельмi далёкая. За яе спiной лунаў дух фраў Залеўскi з перасцерагальна ўзнятым пальцам.

- Добра, што першы раз я ўбачыў цябе не ў гэтай сукенцы, - сказаў я. - Я нiколi ў жыццi не адважыўся б падысцi да цябе.

- Так я табе i паверыла, Робi. - Яна ўсмiхнулася. - Падабаецца?

- Яна мяне пужае! Ты ў ёй - зусiм iншая жанчына.

- Гэта не страшна. На тое i ёсць сукенкi.

- Магчыма. Мяне яна крыху прыгнятае. Да гэтай сукенкi патрэбна мець зусiм iншага мужчыну. З вялiкiмi грашыма.

Яна засмяялася.

- Мужчыны з вялiкiмi грашыма часцей за ўсё агiдныя, Робi.

- Але ж не грошы?

- Не, - сказала яна, - не грошы.

- Так я i думаў.

- А ты не згодны?

- Чаму ж, -сказаў я. - Хоць грошы i не прыносяць шчасця, затое выдатна супакойваюць.

- Яны прыносяць незалежнасць, даражэнькi, а гэта важней. Але калi хочаш, я магу пераапрануцца.

- Нi ў якiм разе. Сукенка - шыкоўная. З сённяшняга дня я краўцоў буду цанiць вышэй за фiлосафаў. Краўцы прыносяць у жыццё прыгажосць. Гэта ў сотнi разоў даражэй, чым глыбокiя думкi. Асцерагайся, я магу яшчэ закахацца ў цябе.

Мы засмяялiся. Я неўпрыкмет агледзеў сябе. Кёстэр быў крыху вышэйшы за мяне, i мне давялося там-сям зверху прышпiлiць штаны, каб яны не вiселi. Дзякаваць богу, яны трымалiся.

Мы пад'ехалi да тэатра на таксi. Па дарозе я больш маўчаў, нават не ведаючы чаму. Калi мы выходзiлi, я, разлiчваючыся, мiжволi зiрнуў на шафёра. У яго былi пачырванелыя ад бяссоння вочы. Ён быў непаголены i меў змораны выгляд. Абыякавым жэстам ён узяў грошы.

- Добры заробак сёння? - цiха спытаў я.

Ён узняў вочы.

- Нармальна, - сказаў ён неахвотна. Ён палiчыў мяне проста за цiкаўнага.

На нейкi момант у мяне з'явiлася жаданне сесцi побач з iм i паехаць. Потым я павярнуўся. Пат, хударлявая i гнуткая, прыгожая, у кароткiм срабрыстым жакеце з шырокiмi рукавамi, апранутым на срабрыстую сукенку, стаяла, чакаючы мяне.

- Хутчэй хадзем, Робi, зараз пачнецца!

Каля ўвахода тоўпiлiся людзi. Сёння была вялiкая прэм'ера, тэатр быў асветлены пражэктарамi, адна за адной пад'язджалi машыны, з iх выходзiлi жанчыны ў вячэрнiх сукенках, блiскуча ўпрыгожаныя, мужчыны ў фраках, з ружовымi сытымi тварамi, яны былi вясёлыя, смяялiся бестурботна i самаўпэўнена. А сярод гэтага ўсяго зарыпела i застагнала старое таксi, якое вёў адсюль змораны шафёр.

- Дык хадзем жа, Робi! - паклiкала Пат, гледзячы на мяне ззяючымi i ўсхваляванымi вачыма. - Ты нешта забыў?

Я кiнуў варожы позiрк на людзей вакол мяне.

- Не, - сказаў я. - Я нiчога не забыў.

Потым я падышоў да касы i замянiў бiлеты. Я купiў бiлеты ў ложу, хоць яны каштавалi неверагодна шмат. Я не хацеў, каб Пат сядзела сярод гэтых удачлiвых людзей, якiх нiчым не здзiвiш. Я не хацеў, каб яна належала да iх. Я хацеў, каб яна была толькi са мной.

Я даўно не быў у тэатры. Я не пайшоў бы i цяпер, каб не Пат. Тэатры, канцэрты, кнiгi - усе гэтыя мяшчанскiя звычкi я амаль страцiў. Не той быў час. Палiтыка была добрым тэатрам, стралянiна кожны вечар замяняла сабой канцэрты, а вялiзная кнiга бяды вучыла лепш за ўсе бiблiятэкi.

Ярусы i партэр былi запоўнены цалкам. Святло адразу пагасла, як толькi мы селi. Адны водсветы ад рампы прабягалi па зале. На поўную сiлу загучала музыка, прыпадняла ўсё i панесла за сабой.

Я адсунуў сваё крэсла ў куток ложы. Так я не бачыў нi сцэны, нi цьмяных патылiц гледачоў. Я чуў толькi музыку i бачыў толькi твар Пат.

Музыка да "Казак Гофмана" зачаравала залу. Яна была як паўднёвы вецер, як цёплая ноч, як надзьмуты ветразь пад зоркамi, яна была нерэальная. Яна ўсё аддаляла i афарбоўвала ў казачныя колеры, здавалася, што ў ёй шумiць цёмная плынь жыцця, не было больш нi зямнога прыцягнення, нi межаў - заставалiся толькi бляск, i мелодыя, i каханне, i нельга было ўявiць сабе, што за сценамi пануюць бяда, i пакуты, i адчай, адначасова з гэтай музыкай.

Твар Пат ад святла са сцэны набыў таямнiчасць. Яна ўся паглыбiлася ў музыку, i я любiў яе за тое, што яна не прыхiлiлася да мяне, не ўзяла мяне за руку, не глянула на мяне, а, здавалася, нават не думала пра мяне, забылася, што я ёсць. Я трываць не мог, калi блыталi розныя рэчы, я ненавiдзеў людзей, якiя, як каровы, збiвалiся ў гурт у той час, калi над табой уладарылi прыгажосць i сiла вялiкага твора, я ненавiдзеў расплывiстыя позiркi закаханых пар, гэтае тупое цiсканне, гэтае непрыстойнае авечае шчасце, якое нiколi не выходзiла за межы самога сябе, я ненавiдзеў усю гэтую балбатню пра з'яднанне душ у каханнi, бо я лiчыў, што дваiм патрэбна як мага больш быць асобамi i як мага больш аддаляцца адзiн ад аднаго, каб потым зноў сустрэцца. Толькi той, хто ўвесь час аказваўся ў адзiноце, ведаў, што такое шчасце сустрэчы. Усё iншае разбурала тайну чакання. А што мацней зацягвае ў магiчныя сферы адзiноты, як не пачуццёвыя выбухi, поўнае душэўнае ўзрушэнне, улада стыхii, бура, ноч, музыка... I каханне...

Успыхнула святло. Я на iмгненне заплюшчыў вочы. Пра што ж я думаў толькi што? Пат павярнулася да мяне. Я ўбачыў, што людзi заспяшалiся да дзвярэй.

Пачаўся антракт.

- Ты не хочаш выйсцi? - спытаў я.

Пат пахiтала галавой.

- Дзякуй богу! Я трываць не магу, калi ходзяць i разглядаюць адзiн аднаго, вылупiўшы вочы.

Я пайшоў, каб прынесцi ёй шклянку лiмоннага соку. Буфет быў у аблозе. Дзiўна, што музыка ў многiх узбуджала воўчы апетыт. Гарачыя сасiскi знiкалi як у час галоднага тыфу.

Калi я са шклянкай з'явiўся ў ложы, нейкi тып стаяў за спiнкай крэсла Пат. Яна ажыўлена размаўляла, павярнуўшыся да яго тварам.

- Гэта пан Броер, Роберт, - сказала яна.

"Пан бугай", - падумаў я i з незадавальненнем глянуў на яго. Яна сказала не Робi, а Роберт. Я паставiў шклянку на край ложы, чакаючы, калi ён пойдзе. На iм быў смокiнг казачнага крою. Ён балбатаў пра рэжысуру i не думаў iсцi. Пат павярнулася да мяне.

- Пан Броер пытае, цi не пайсцi нам пасля ў "Каскад"?

- Калi ты хочаш, - сказаў я.

Пан Броер заўважыў, што можна было б патанцаваць. Ён быў ветлiвы i падабаўся мне. Толькi адно было непрыемна: гэтая элегантная лёгкасць, якая, як мне здавалася, была да густу Пат i якой у мяне не было. Раптам я не паверыў сваiм вушам: я пачуў, што ён звяртаўся да Пат на "ты". Хоць магло быць сотнi простых прычын для такiх адносiн, мне закарцела скiнуць яго ў аркестровую яму.

Празвiнеў званок. Музыканты пачалi настройваць iнструменты. Скрыпкi выдавалi iмклiвыя мяккiя гукi...

- Значыць, дамовiлiся: сустракаемся каля выхаду, - сказаў Броер i нарэшце пайшоў.

- Што гэта за бусел? - спытаў я.

- Даражэнькi, -адказала Пат, -лепш слухай музыку.

"Каскад", - падумаў я i ў думках пералiчыў грошы. - Заклятая абдзiралаўка!"

Я iшоў у змрочным падазрэннi. У дадатак да звягi фраў Залеўскi мне яшчэ не хапала гэтага Броера. Ён ужо чакаў нас каля дзвярэй.

Я хацеў спынiць таксi.

- Не трэба, - сказаў Броер. - У маёй машыне месца хопiць.

- Добра, - сказаў я.

Было б смешна не згадзiцца з iм. Але мяне гэта ўсё роўна злавала.

Пат ведала машыну Броера. Гэта быў вялiзны "пакард", якi стаяў на плошчы каля тэатра.

Пат адразу накiравалася да яго.

- Ён перафарбаваны, - сказала яна, спынiўшыся.

- Так, перафарбаваў у шэры колер, - адказаў Броер. - Так лепш?

- Шмат лепш.

Броер звярнуўся да мяне:

- А вам падабаецца новы колер?

- Я не ведаю, якi быў раней.

- Чорны.

- Чорны глядзiцца выдатна.

- Вядома. Але ж хочацца разнастайнасцi. Ну, да восенi будзе новая машына.

Мы паехалi ў "Каскад". Гэта быў шыкоўны рэстаран, дзе iграў выдатны аркестр i можна было патанцаваць.

- Здаецца, няма месцаў, - радасна сказаў я, калi мы падышлi да дзвярэй.

- Шкада, - сказала Пат.

- А, гэта мы ўладзiм, - заявiў Броер i павёў перагаворы з адмiнiстратарам. Вiдаць, яго тут добра ведалi, бо, сапраўды, нам падставiлi столiк i крэслы, i праз некалькi хвiлiн мы сядзелi ў лепшым месцы залы, адкуль можна было бачыць усю пляцоўку для танцаў. Аркестр iграў танга. Пат нахiлiлася над бар'ерам.

- Ах, я так даўно не танцавала.

Броер падхапiўся.

- Патанцуем?

Палаючымi вачыма яна зiрнула на мяне.

- Я тым часам зраблю заказ, - сказаў я.

- Добра.

Танга зацягнулася. Пат, танцуючы, час ад часу пазiрала на мяне i ўсмiхалася. Я ў адказ кiваў галавой, але адчуваў сябе не вельмi ўтульна. Яна выглядала цудоўна i выдатна танцавала. На жаль, i Броер танцаваў добра, i яны ўдала пасавалi адно аднаму. Здавалася, яны танцуюць так ужо не ўпершыню. Я заказаў сабе двайную порцыю рому. Яны вярнулiся. Броер вiтаўся са знаёмымi, i я на хвiлiнку застаўся з Пат сам-насам.

- Цi даўно ты знаёмая з гэтым хлопчыкам? - спытаў я.

- Ужо даўно. А што?

- Так проста. Ты часта бывала з iм тут?

Яна глянула на мяне.

- Я ўжо не памятаю, Робi.

- Ну, гэта запамiнаецца, - сказаў я ўпарта, хоць ужо i ведаў, што яна хацела сказаць.

Яна заматала галавой i засмяялася. У гэты момант я любiў яе без памяцi. Яна хацела паказаць: што было, тое сплыло. Мяне ж штосьцi тачыла, ад чаго мне самому было смешна, але пазбавiцца ад гэтага я не мог. Я паставiў чарку на стол.

- Ты можаш спакойна прызнацца. Што тут такога?

Яна зноў зiрнула на мяне.

- Цi ты думаеш, калi б што ў нас было, мы паехалi б разам сюды? - спытала яна.

- Не, - сказаў я, прысаромлены.

Аркестр зноў пачаў iграць. Падышоў Броер.

- Блюз, - сказаў ён мне. - Цудоўна. Можа, вы патанцуеце?

- Не! - адказаў я.

- Шкада.

- А ты паспрабуй, Робi, - сказала Пат.

- Лепей не варта.

- Але чаму? - спытаў Броер.

- Я проста не аматар, - адказаў я не вельмi ветлiва. - Ды i ненавучаны. Часу не было. А вы спакойна танцуйце, я знайду сабе забаву тут.

Пат завагалася.

- Што ты, Пат... - сказаў я. - Ты ж так любiш.

- Люблю... але ты сапраўды не засумуеш?

- Анi! - Я паказаў на чарку. - Таксама своеасаблiвы танец.

Яны пайшлi. Я даў знак кельнеру i дапiў чарку. Потым я сядзеў у адзiноце за сталом i лiчыў салёныя мiндалiны. Цень фраў Залеўскi не адступаў ад мяне.

Броер запрасiў да стала некалькi чалавек - дзвюх сiмпатычных жанчын i маладзейшага мужчыну з маленькай лысай галавой. А потым падышоў яшчэ чацвёрты. Усе яны былi легкаважныя, як корак, далiкатныя i ўпэўненыя ў сабе. Пат ведала ўсiх чацвярых.

Я адчуваў сябе пнём. Да гэтага разу мы бывалi з Пат толькi ўдваiх. Цяпер я ўпершыню сустрэўся з людзьмi, з якiмi яна была знаёмая раней. Я не ведаў, пра што з iмi. гаварыць. Яны рухалiся лёгка i нязмушана, яны з'явiлiся з таго жыцця, дзе ўсё iшло гладка, дзе мы не бачылi таго, чаго не хацелi бачыць, яны з'явiлiся з iншага свету. Калi б я быў адзiн альбо з Ленцам цi Кёстэрам, мяне гэта зусiм не трывожыла б, мне было б усё роўна. Але ж тут была Пат, Пат ведала iх, i таму ўсё атрымлiвалася наперакасяк, гэта гняло мяне i вымушала параўноўваць сябе з iмi.

Броер прапанаваў пайсцi ў iншы рэстаран.

- Робi, - сказала Пат, калi мы выходзiлi, - цi не лепш нам пайсцi дадому?

- Не, - сказаў я. - Навошта?

- Табе ж сумна...

- Анiколечкi. Чаму мне павiнна быць сумна? Наадварот! А табе ж гэта прыносiць задавальненне.

Яна глянула на мяне, але нiчога не сказала.

Я пачаў пiць. Не так, як дагэтуль, а па-сапраўднаму. Лысы зацiкавiўся. Ён спытаў, што я п'ю. Я сказаў, што ром.

- Грог? - спытаў ён.

- Не, ром, - сказаў я.

Ён пакаштаваў i папярхнуўся.

- Лiха яго, - сказаў ён з павагай, - трэба мець загартоўку.

Цяпер мной зацiкавiлiся i жанчыны. Пат i Броер танцавалi ў гэты час. Пат пазiрала ў наш бок. Я больш не глядзеў на яе. Я разумеў, што раблю не тое, але на мяне раптам найшло. Мяне злавала цiкаўнасць астатнiх, як я п'ю. У мяне не было жадання выстаўляцца перад iмi, нiбы школьнiк. Я ўстаў i пайшоў да стойкi бара. Пат здалася мне зусiм чужой. Няхай яна коцiцца да д'ябла, разам са сваiмi знаёмымi! Яны ёй кампанiя! Не, не кампанiя! Кампанiя!

Лысы далучыўся да мяне. Мы выпiлi з барменам па чарцы расейскай гарэлкi. Бармены - заўсёды падтрымка. З iмi можна паразумецца без слоў у любым кутку свету. Гэты бармен таксама аказаўся сваiм чалавекам. А лысы - слабак. Яму хацелася выгаварыцца. Нейкая Фiфi не давала яму спакою. Але гэта хутка прайшло. Ён расказаў мне, што Броер шмат гадоў закаханы ў Пат.

- Праўда? - спытаў я.

Ён захiхiкаў. Яшчэ адной порцыяй алкаголю я прымусiў яго змоўкнуць. Але тое, што ён сказаў, засела. Я злаваўся, што трапiў у такое становiшча. Я злаваўся, што мне гэта не абыякава. I я злаваўся яшчэ, што не меў рашучасцi стукнуць кулаком па стале. Я адчуваў, што ўсярэдзiне ў мяне варушыцца халодная злосць з жаданнем разбураць. Але яна была накiравана не супраць iншых, а супроць самога сябе.

Лысы скора ўжо не варочаў языком. Потым знiк. Я застаўся сядзець. Раптам я адчуў, што да майго пляча прыцiснулiся моцныя пругкiя грудзi. Яны належалi адной з жанчын, якiх прывёў Броер. Яна села шчыльна каля мяне. Касаватыя шэра-зялёныя вочы паволi абмацвалi мяне. Гэта быў позiрк, пасля якога словы былi лiшнiя, - патрабавалiся дзеяннi.

- Цудоўна - умець так пiць, - сказала яна праз хвiлiну.

Я маўчаў. Яна працягнула руку, каб узяць маю чарку. Рука была падобная да яшчаркi, у блiскучых пярсцёнках, сухая i жылаватая. Яна рухалася вельмi павольна, як паўзла. Я ведаў, што будзе. "З табой я хутка спраўлюся, - падумаў я. - Ты бачыш, што я злуюся, i недаацэньваеш мяне. Але ты памыляешся. З жанчынамi я спраўляюся, а вось з каханнем - нiяк. Безнадзейнасць - вось што выклiкае сум".

Жанчына пачала гаварыць. У яе быў ломкi, нiбы шкляны, голас. Я заўважыў, што Пат глядзiць на нас. Мяне гэта не трывожыла. Мяне не трывожыла i жанчына побач. У мяне было адчуванне, быццам я лячу ў слiзкую продань. Я не думаў пра Броера i яго кампанiю. Я не думаў нават пра Пат. Я думаў пра змрочную тайну: чаму рэчаiснасць абуджае жаданнi, ды не можа iх задаволiць; чаму каханне пачынаецца ў чалавеку, але нiколi ў iм не канчаецца; i чаму ўсё можа быць: чалавек, каханне, шчасце, жыццё... I чаму гэтага нейкiм жудасным чынам заўсёды не хапае i яго ўсё меней, чым больш сабе ўяўляеш. Я таксама зiрнуў на Пат. Вось яна iдзе ў сваёй срэбнай сукенцы, маладая i прыгожая, яркае полымя жыцця, я кахаў яе, i калi я гаварыў ёй: "Iдзi да мяне!", яна прыходзiла, i нiчога нам не перашкаджала, i мы маглi быць у такой блiзкасцi, у якой могуць быць толькi людзi... I ўсё-такi часам усё неяк загадкава зацянялася i прыносiла пакуты. Я не мог вызвалiць яе з палону рэчаў, не мог вырваць з жыццёвага кола, якое было над намi i ў нас, навязваючы нам свае законы, сваё дыханне i свой тлен, сумнiцельны бляск сучаснасцi, якая ўвесь час абрынаецца ў нiкуды, ззяючыя iлюзii пачуцця, якое, уладарачы, зноў ператвараецца ў страту. I нiяк гэтага не стрымаць, нiколi! Не разарваць бразготлiвы ланцуг часу, не ператварыць няспыннасць у спакой, пошукi ў цiшыню, падзенне ў раўнавагу. Я не мог вырваць яе нават з выпадковасцi, з таго, што было раней, да нашага знаёмства, з тысяч думак, успамiнаў, з таго, што яе сфармавала, пакуль з'явiўся я, нават з гэтай кампанii я не мог вырваць яе.

Побач са мной ломкiм голасам гаварыла жанчына. Яна шукала спадарожнiка на адну ноч, кавалачак чужога жыцця, каб падсцёбнуць сябе, каб забыць сябе i занадта балючае разуменне таго, што нiчога не застаецца, нi я, нi ты i ўжо нi ў якiм разе - не мы. Цi не шукала яна, папраўдзе, тое самае, што i я? Спадарожнiка, каб забыць адзiноту жыцця, таварыша, каб выжыць у бязмэтнасцi iснавання?

- Хадзем, - сказаў я. - Вернемся да ўсiх. Гэта безнадзейна - тое, чаго хочацца вам... як i тое, чаго хочацца мне...

Яна зiрнула на мяне i, адкiнуўшы галаву, зарагатала.

Мы наведалi яшчэ некалькi рэстаранаў. Броер распалiўся, зрабiўся гаваркi, поўны надзеi. Пат прыцiхла. Яна нi пра што не пыталася ў мяне, не папракала, не спрабавала нiчога высветлiць. Яна толькi прысутнiчала, час ад часу танцавала, а потым здавалася, што плыве мiж натоўпу марыянетак i карыкатур, нiбы цiхi, прыгожы, невялiчкi карабель... Часам усмiхалася мне.

Млявасць начных рэстаранаў пафарбавала сцены i твары ў шэра-жоўты колер, быццам iх заплямiлi брудныя рукi. Музыка, здавалася, гучала з-пад шклянога каўпака. Лысы пiў каву. Жанчына з рукамi-яшчаркамi тупа ўзiралася ў адну кропку. Броер купiў у зморанай жанчыны ружы i падзялiў iх памiж Пат i тымi дзвюма. На пялёстках гарэлi маленькiя празрыстыя кропелькi вады.

- Давай патанцуем з табой хоць адзiн раз, - сказала мне Пат.

- Не, - сказаў я i падумаў пра рукi, якiя сёння ўжо дакраналiся да яе. Не, - i адчуў сябе даволi смешным i вартым жалю.

- Патанцуем, - сказала яна, i вочы ў яе пацямнелi.

- Не, - запярэчыў я, - не, Пат.

Нарэшце мы пайшлi дадому.

- Я падвязу вас, - сказаў мне Броер.

- Добра.

У яго машыне была коўдра, якую ён накiнуў Пат на ногi. Раптам я заўважыў, што яна вельмi бледная i змораная. Жанчына, з якой мы сядзелi каля стойкi бара, на развiтанне сунула мне ў рукi запiску. Я, як нiчога нiякага, сеў у машыну. Па дарозе я пазiраў у акно.

Пат сядзела ў кутку i не варушылася. Я нават не чуў яе дыхання. Броер павёз спачатку яе. Ён ведаў, дзе яна жыве, i не пытаўся. Яна вылезла. Броер пацалаваў ёй руку.

- Дабранач, - сказаў я, не гледзячы на яе.

- Дзе вас высадзiць? - спытаў мяне Броер.

- На наступным рагу, - сказаў я.

- Я завязу вас дадому, - адказаў ён занадта паспешлiва i ветлiва.

Ён баяўся, што я вярнуся. Я падумаў, цi не заехаць яму ў нюхаўку. Але ён быў мне абыякавы.

- Добра, тады падвязiце мяне да бара Фрэдзi, - сказаў я.

- Няўжо вас пусцяць у такi час? - спытаў ён.

- Дзякую, што вы хвалюецеся, - сказаў я, - але можаце быць упэўнены, мяне пусцяць усюды.

Калi я так сказаў, мне зрабiлася шкода яго. Пэўна ж, увесь вечар ён здаваўся сабе шыкоўным i вопытным гулякам. Не варта было разбураць гэты самападман.

З iм я развiтаўся больш зычлiва, чым з Пат.

У бары яшчэ было даволi шмат людзей. Ленц i Фердынанд Граў гулялi ў покер з гаспадаром крамы гатовага адзення Больвiзам i яшчэ некалькiмi мужчынамi.

- Падсаджвайся, - сказаў Готфрыд. - Сёння надвор'е покернае.

- Не, - адмовiўся я.

- Зiрнi толькi на гэта, - сказаў ён i паказаў на кучу грошай. - Без махлярства. Масць так i прэ.

- Добра, - сказаў я. - Здавай.

Я заявiў гульню пры двух каралях i ўзяў чатыры валеты.

- Вось як! - сказаў я. - Сёння, вiдаць, надвор'е для блефу.

- Як закон, - адказаў Фердынанд i даў мне цыгарэту.

Я не думаў доўга заставацца тут. Але цяпер я адчуў нейкi грунт пад нагамi. Настрой у мяне быў неважнецкi, але ж тут быў звыклы родны прытулак.

- Падай мне сюды паўбутэлькi рому, - крыкнуў я Фрэду.

- Размяшай яго з партвейнам, - сказаў Ленц.

- Не, - адмовiўся я. - Няма часу на эксперыменты. Хачу напiцца.

- Тады пi салодкiя лiкёры. Пасварылiся?

- Глупства.

- Не хлусi, дзiцятка. Не тлумi галаву твайму старому тату Ленцу, якi арыентуецца ў таямнiцах сэрца, як дома. Прызнайся i пi.

- З жанчынай нельга сварыцца. У крайнiм выпадку на яе можна раззлавацца.

- Як на тры гадзiны ночы - занадта тонкая рознiца. Я, шчыра кажучы, сварыўся з кожнай. Калi не сварышся, значыць, скора канец.

- Цудоўна, - сказаў я. - Хто раздае?

- Ты, - сказаў Фердынанд Граў. - Здаецца, у цябе сусветны боль, Робi. Не паддавайся. Жыццё стракатае, але не дасканалае. Мiж iншым, хоць у цябе i сусветны боль, блефуеш ты цудоўна. Два каралi - гэта ўжо нахабства.

- Аднойчы, калi я гуляў, супроць двух каралёў стаяла сем тысяч франкаў, сказаў Фрэд ад стойкi.

- Швайцарскiх цi французскiх? - спытаў Ленц.

- Швайцарскiх.

- Тваё шчасце, - растлумачыў Готфрыд. - Калi б французскiх, ты не меў бы права перапынiць гульню.

Мы гулялi яшчэ з гадзiну. Я выйграў даволi шмат. Больвiз увесь час прайграваў. Я пiў, але ад гэтага толькi балела галава. Хмель не прыходзiў. Усё толькi абвастрылася. У страўнiку пякло агнём.

- Ну, а цяпер перастань пiць i з'еш што-небудзь, - сказаў Ленц. - Фрэд, дай яму сандвiч i некалькi сардзiн. Схавай грошы, Робi.

- Яшчэ адну.

- Добра. Апошнюю. Дубальтовую?

- Дубальтовую, - сказалi астатнiя.

Я, зусiм не думаючы, прыкупiў да крыжовай дзесяткi i караля тры карты: валета, даму i туза. З гэтымi картамi я выйграў у Больвiза, у якога на руках былi чатыры васьмёркi, а стаўку ён узвiнцiў да неба. Кленучы ўсё на свеце, ён выдаў мне кучу грошай.

- Бачыш, - сказаў Ленц. - Вось гэта надвор'е па масцi.

Мы селi каля стойкi. Больвiз спытаў пра "Карла". Ён не мог забыцца, што Кёстэр перагнаў яго спартовую машыну. Яму хацелася купiць "Карла".

- Спытай у Ота, - сказаў Ленц. - Але мне здаецца, што хутчэй ён прадасць табе руку.

- Ну, ну, - сказаў Больвiз.

- Табе гэта незразумела, - заявiў Ленц, - бо ты - дзiця дзелавога дваццатага стагоддзя.

Фердынанд Граў засмяяўся. За iм - Фрэд. Нарэшце мы смяялiся ўсе. Калi каму не было смешна пры ўпамiнаннi дваццатага стагоддзя, то яму варта было застрэлiцца. Але i смяяцца доўга нельга было. Больш дарэчы - галасiць.

- Ты ўмееш танцаваць, Готфрыд? - спытаў я.

- Вядома. Я ж працаваў настаўнiкам танцаў. Ты забыўся?

- Забыўся... дай яму забыцца, - сказаў Фердынанд Граў. - Забыццё - тайна вечнай маладосцi. Чалавек старэе толькi праз памяць. Занадта мала забываецца.

- Не, - сказаў Ленц. - Забываецца толькi непатрэбнае.

- Ты можаш навучыць мяне?

- Танцаваць? За адзiн вечар, дзiця. I гэта ўся твая бяда?

- Няма ў мяне нiякай бяды, - сказаў я. - Галава балiць.

- Хвароба нашага часу, Робi, - сказаў Фердынанд. - Лепш за ўсё было б нараджацца без галавы.

Я зайшоў яшчэ ў кафе "Iнтэрнацыяналь". Алоiс якраз хацеў зачыняць аканiцы.

- Ёсць яшчэ хто-небудзь? - спытаў я.

- Роза.

- Пайшлi, вып'ем утраiх па адной.

- Згода.

Роза сядзела каля стойкi i вязала з воўны панчошкi дачцэ.

Яна паказала ўзор i сказала, што жакецiк ужо звязала.

- Як справы? - спытаў я.

- Дрэнна. У людзей няма грошай.

- Табе пазычыць? Вось... выйграў у покер.

- Дармавыя грошы - залог шчасця, - сказала Роза, плюнула на iх i забрала.

Алоiс прынёс тры чаркi. Потым яшчэ адну, Фрыцы, якая прыйшла неўзабаве.

- Канец, - сказаў ён. - Знямогся, як сабака.

Ён выключыў святло. Мы пайшлi. Роза развiталася каля дзвярэй. Фрыцы ўзяла Алоiса пад руку i пайшла побач з iм, лёгка i бадзёра. Ён шоргаў па бруку плоскiмi падэшвамi. Я застаўся адзiн, гледзячы iм услед. Я ўбачыў, як Фрыцы схiлiлася да бруднага крывога кельнера i пацалавала яго. Ён абыякава адпiхнуў яе.

I раптам - я не ведаю, як гэта атрымалася, - калi я павярнуўся i паглядзеў на пустую вулiцу, i на дамы з цёмнымi вокнамi, i на халоднае начное неба, мне ў сэрца ўдарыла такая шалёная туга па Пат, што я ледзь устаяў на нагах. Я больш нiчога не разумеў - нi самога сябе, нi сваiх паводзiн, нi ўсяго гэтага вечара, - нiчога.

Я прыхiлiўся да сцяны дома i ўтаропiўся перад сабой. Я не разумеў, навошта я ўсё гэта зрабiў. Я трапiў у нешта, што разрывала мяне на часткi, што рабiла мяне неразумным i несправядлiвым, што кiдала мяне туды-сюды i разбурыла мне ўсё тое, што з цяжкасцю парадкаваў. Я стаяў бездапаможна i не ведаў, што рабiць. Дадому мне не хацелася, там мне было б зусiм дрэнна. Нарэшце я прыпомнiў, што ў Альфонса павiнна быць яшчэ адчынена. Я пайшоў туды. Я хацеў перабыць там да ранiцы. Убачыўшы мяне, Альфонс нiчога не сказаў. Ён толькi зiрнуў i працягваў чытаць газету. Я сеў за столiк i паглыбiўся ў дрымоту. Больш нiкога не было. Я думаў пра Пат. Увесь час пра Пат. Я думаў пра тое, як я паводзiў сябе. Раптам мне прыпомнiлася кожная дробязь. Усё было супроць мяне. Вiнаваты быў я адзiн. Я звар'яцеў. Я ўтаропiўся ў стол. Кроў бiла мне ў скронi. Я адчайна злаваўся на самога сябе i не бачыў выйсця. Я, толькi я ўсё паламаў.

Раптам пачуўся трэск i звон. Я з усёй сiлы грукнуў шклянкай, якая разляцелася.

- Таксама забава, - сказаў Альфонс i ўстаў.

Ён дастаў асколкi з рукi.

- Я вельмi шкадую, - сказаў я. - Зрабiў не падумаўшы.

Ён прынёс вату i пластыр.

- Схадзi лепш у бардак, - сказаў ён. - Гэта дапаможа.

- Нiчога, - адказаў я. - Усё прайшло. Нейкi прыпадак шаленства.

- Шаленства трэба выганяць забавамi, а не злосцю, - вучыў мяне Альфонс.

- I то праўда, - сказаў я. - Але ж трэба ўмець.

- Трэнiруйся. Вам усiм хочацца прабiць сцяну галавой. Але з гадамi гэта пройдзе.

Ён паклаў на грамафон "Злiтуйся" з "Трубадура". Пачало хутка свiтаць.

Я пайшоў дамоў. Перад адыходам Альфонс налiў мне вялiкую чарку "Фэрнет-бранка". Мне здалося, што цяпер у маiм чэрапе стукаюць мяккiя малаточкi. Вулiца стала няроўнай. Плечы налiлiся волавам. Нарэшце я дабраў.

Я паволi падняўся па лесвiцы i пачаў шукаць у кiшэнi ключ. Тут я пачуў у паўзмроку нечае дыханне. Нешта шэрае, невыразнае сядзела на верхняй прыступцы. Я зрабiў два крокi.

- Пат... - прамовiў я, разгубiўшыся. - Пат, што ты тут робiш?

Яна варухнулася.

- Мне здаецца, я задрамала...

- Але як ты трапiла сюды?

- У мяне ж ёсць твой ключ.

- Я не пра гэта. Я пра... - Хмель адступiў, я ўбачыў збiтыя прыступкi лесвiцы, аблезлую сцяну i срабрыстую сукенку, маленькiя блiскучыя туфелькi. Я пра тое, як ты ўвогуле аказалася тут...

- Вось пра гэта я пытаюся ў сябе ўвесь час...

Яна ўстала i пацягнулася, быццам гэта была самая натуральная справа ў свеце - сядзець усю ноч на лесвiцы.

Потым яна прынюхалася.

- Ленц сказаў бы: каньяк, ром, вiшнёўка, абсент.

- Нават "Фернет-бранка", - прызнаўся я i толькi цяпер усё як след зразумеў.

- Д'ябал усё забяры, ты выдатная дзяўчына, Пат, а я - агiдны iдыёт!

Я падхапiў яе на рукi, адчынiў дзверы i панёс праз калiдор. Яна ляжала на маiх грудзях, серабрыстая чапля, змораны птах, я адвярнуў галаву ўбок, каб не дыхаць на яе перагарам, i адчуў, што яна дрыжыць, хоць на твары блукае ўсмешка.

Я пасадзiў яе ў крэсла, запалiў святло i прынёс коўдру.

- Каб я толькi здагадаўся, Пат... замест таго каб бадзяцца, сядзець у шынках, мне трэба было... варты жалю баран... я патэлефанаваў табе ад Альфонса, я свiстаў перад тваiм домам... Я падумаў, што ты не хочаш адклiкацца...

- А чаму ты не вярнуўся, калi мяне завезлi дадому?

- Вось гэта я хацеў бы ведаць сам...

- Будзе лепш, калi ты дасi мне ключ i ад кватэры, - сказала яна. - Тады мне не трэба будзе сядзець на лесвiцы.

Яна засмяялася, але вусны яе дрыжалi, i я раптам зразумеў, чаго ёй каштавала - вярнуцца, чакаць тут i гаварыць цяпер адважным бадзёрым голасам...

- Пат, - сказаў я хутка, цалкам заблытаны, - Пат, табе, напэўна, холадна, табе трэба выпiць, я бачыў знадворку, што ў Арлова гарыць святло, я схаджу да яго, у гэтых расейцаў заўсёды ёсць гарбата, я ў iмгненне вярнуся... - Я адчуў, што ўва мне ўздымаецца гарачая хваля. - Гэтага я да смерцi не забуду, - сказаў я ад дзвярэй i хутка пайшоў па калiдоры.

Арлоў яшчэ не спаў. Ён сядзеў перад абразом Багамацеры ў кутку пакоя. Перад абразом гарэла лампадка. Вочы яго пачырванелi. На стале кiпёў маленькi самавар.

- Прабачце, калi ласка, - сказаў я. - Непрадугледжанае здарэнне - цi не далi б вы мне кроплю гарачай гарбаты?

Расейцы прызвычаiлiся да непрадугледжаных здарэнняў. Ён даў мне дзве шклянкi, цукру, а на талерку паклаў пiражкоў.

- Вельмi рады быць вам карысным, - сказаў ён. - Дазвольце прапанаваць вам... сам бываў у падобных... некалькi зерняў кавы... пажаваць...

- Дзякую, - сказаў я. - Шчыра дзякую. Я ахвотна вазьму...

- Калi будзеце мець яшчэ якую патрэбу, - сказаў ён, i ў гэты момант я ўбачыў у iм сапраўды высакароднага чалавека, - я яшчэ не кладуся спаць. Буду рады...

Я яшчэ ў калiдоры разжаваў кафейныя зярняты. Яны адбiвалi пах спiртнога. Пат сядзела каля святла i пудрылася. Я на хвiлiнку спынiўся каля дзвярэй. Мяне вельмi кранула: вось яна сядзiць, уважлiва глядзiцца ў маленькае люстэрка i водзiць пушком па скронях.

- Выпi гарбаты, - сказаў я. - Гарачая.

Яна ўзяла кубачак. Я глядзеў, як яна п'е.

- Чорт ведае, што сёння здарылася, Пат.

- I я ведаю, - адказала яна.

- Праўда? А я - не.

- I не трэба, Робi. Ты i так ведаеш зашмат. Таму i не можаш быць як след шчаслiвым.

- Магчыма, - сказаў я. - Але ж гэта нядобра, што з таго часу, як мы знаёмыя, я ўсё больш дурнею.

- Добра! Было б яшчэ горш, калi б ты ўвесь час разумнеў.

- Мудра, - сказаў я. - Ты па-майстэрску дапамагаеш выбрацца з тупiка. Але мне здаецца, што тут накапiлася шмат усяго...

Яна паставiла кубачак на стол. Я адлёгся на ложку. У мяне было адчуванне, быццам я вярнуўся дадому з далёкай цяжкай дарогi.

Заспявалi птушкi. Грукнулi нечыя дзверы, пайшла на працу фраў Бэндэр, сястра з дома дзiцяцi. Я глянуў на гадзiннiк. Праз паўгадзiны на кухнi з'явiцца Фрыда, тады нам непрыкметна не выбрацца адсюль. Пат яшчэ спала. Яна дыхала глыбока i роўна. Грэх было будзiць яе. Але трэба.

- Пат...

Яна, сонная, штось прамармытала.

- Пат... - я праклiнаў усе мэбляваныя пакоi свету. - Пат, пара. Табе трэба апранацца, я дапамагу.

Яна расплюшчыла вочы i засмяялася, яшчэ сонная, як дзiця.

Я, прачнуўшыся, нiколi не бываў вясёлы.

- Пат... фраў Залеўскi ўжо чысцiць зубы.

- Я сёння застануся ў цябе...

- Тут?

- Тут.

Я ўстаў.

- Блiскучая iдэя... але твае рэчы... вячэрняя сукенка i туфлi...

- Вось я i застануся да вечара.

- А дома?

- Што ж, патэлефануем, што я дзе-небудзь заначавала.

- Так i зробiм. Есцi хочаш?

- Пакуль што не.

- На ўсякi выпадак я сцiбру некалькi свежых булачак. Падносчык падвесiў кошык каля дзвярэй. Пайду, пакуль не позна.

Калi я вярнуўся, Пат стаяла каля акна. Яна была абута ў серабрыстыя туфелькi. Мяккае ранiшняе святло, як фата, накрывала ёй плечы.

- Забудзем, што было ўчора, добра, Пат?

Яна згодна кiўнула, не паварочваючы галавы.

- Мы проста больш не пойдзем у кампанiю. Сапраўднае каханне не трывае сведак. Тады ў нас не будзе сварак i прыпадкаў рэўнасцi. Няхай iх лiха забярэ - Броера i ўсiх астатнiх разам з iм. Праўда?

- Праўда, - сказала яна. - I тую Маркавiц таксама.

- Маркавiц? Пра каго ты гаворыш?

- А пра тую, з якой ты сядзеў у "Каскадзе" ў бары.

- А-а, - сказаў я, раптам чамусьцi ўзрадаваны, - ты пра гэну...

Я пакорпаўся ў кiшэнях.

- Зiрнi на гэта. Хоць якая ды карысць ёсць ад учарашняга. Я выйграў у покер кучу грошай. Можна вечарам пайсцi куды-небудзь, га? Толькi без кампанii. Мы пра iх забылiся, праўда?

Яна кiўнула.

Сонца выходзiла з-за даху Дома прафсаюзаў. Шыбы загарэлiся. Валасы Пат напоўнiлiся святлом, сонца пазалацiла ёй плечы.

- Я забыўся, чым займаецца гэты Броер? Хто ён па прафесii?

- Архiтэктар.

- Архiтэктар, - сказаў я, крыху збянтэжаны. Куды прыемней было б пачуць, што ён нiхто... - Архiтэктар - невялiкая шышка, праўда, Пат?

- Праўда, дарагi.

- Нiчога асаблiвага, праўда?

- Абсалютна нiчога, - пераканана сказала яна, павярнулася да мяне i засмяялася. - Архiтэктар - гэта нiшто, нуль. Дрэнь!

- А гэта каморка... яна не вельмi ўбогая, га, Пат? У iншых, вядома, лепшыя...

- Яна шыкоўная, гэтая каморка, - перабiла мяне Пат. - Гэта цудоўная каморка, дальбог, я не бачыла лепшай, дарагi!

- А я, Пат, у мяне ёсць недахопы, я ўсяго толькi таксiст, але...

- Ты - мой каханы, аматар булачак i рому, ты мой дарагi.

Яна абхапiла мяне за шыю.

- Ах, дурненькi! Як цудоўна жыць на свеце!

- Толькi з табой, Пат! Шчыра!

Быў цудоўны праменны ранак. Унiзе над магiльнымi плiтамi плаваў празрысты туман. Кароны дрэваў ужо былi цалкам асветлены. Над комiнамi дамоў вiўся дым. Чулiся воклiчы першых разносчыкаў газет. Мы прылеглi падрамаць, гэта быў не сон i не ява, становiшча на мяжы летуцення. Мы абнялiся i плылi, дыханне наша злiлося ў адно. Потым, у дзевяць гадзiн я спачатку патэлефанаваў ад iмя тайнага саветнiка Буркгарда падпалкоўнiку Эгберту фон Хакэ асабiста, а потым Ленцу, каб ён выехаў ранiцай замест мяне.

- Ён адразу перабiў мяне:

- Не трэба, дзiцятка, твой Готфрыд недарма знаўца варыяцый людскога сэрца. Я сам здагадаўся. Поспехаў, золатка.

- Заткнiся! - радасна сказаў я i аб'явiў на кухнi, што я хворы i да полудня буду ў пасцелi. Тройчы мне давялося адбiваць клапатлiвыя атакi фраў Залеўскi, якая прапанавала рамонкавы настой, аспiрын i кампрэсы. Потым мне ўдалося кантрабандай правесцi Пат у ванну. Нарэшце нам быў дараваны спакой.

XIV

Праз тыдзень у нашым двары нечакана з'явiўся булачнiк на сваiм "фордзе".

- Выйдзi, Робi, - сказаў Ленц, з'едлiва гледзячы ў акно, - кухонны Казанова, вiдаць, з'явiўся з рэкламацыяй.

Булачнiк выглядаў крыху зморана.

- Нешта не ў парадку з машынай? - спытаў я.

Ён пахiтаў галавой.

- Наадварот. Бегае выдатна. Амаль як новая.

- Дык яна новая i ёсць, - пацвердзiў я i з цiкаўнасцю паглядзеў на яго.

- Справа ў тым... - сказаў ён. - Як вам сказаць... Я хачу купiць iншую машыну... большую. - Ён азiрнуўся па баках. - У вас, здаецца, быў "кадзiлак".

Я адразу ўцямiў, у чым справа. Чарнявая, з якой ён жыў, даканала яго.

- Так, быў "кадзiлак", - летуценна сказаў я, - трэба было хутчэй браць яго тады! Цацачка! Сплыў за сем тысяч марак. Як задарма!

- Гм, задарма...

- Задарма! - паўтарыў я настойлiва, а сам думаў, што можна зрабiць.

- Я даведаюся, - сказаў я. - Магчыма, чалавеку, якi купiў яго, спатрэбiлiся грошы. Сёння такое - звычайная справа! Пачакайце хвiлiнку. - Я пайшоў у майстэрню i хутка расказаў пра ўсё. Готфрыд аж падскочыў.

- Хлопцы, дзе ж нам тэрмiнова дастаць стары "кадзiлак"?

- Пакiнь гэта мне, - сказаў я. - Лепш прыгледзь, каб тым часам булачнiк не ўцёк.

- Згода! - Готфрыд знiк.

Я патэлефанаваў Блюменталю. Я не вельмi спадзяваўся, але ж за спрос не б'юць у нос. Ён быў у канторы.

- Цi не хочаце вы прадаць "кадзiлак"? - спытаў я без хiтрыкаў.

Блюменталь засмяяўся.

- У мяне ёсць чалавек, - працягваў я, - плацiць наяўнымi з рук у рукi.

- Наяўнымi... - паўтарыў Блюменталь, хвiлiнку падумаўшы, - сёння гэта слова гучыць як высокая паэзiя.

- I я так думаю, - сказаў я i раптам павесялеў. - Дык як, абмяркуем гэтую справу?

- Абмеркаваць заўсёды можна, - адказаў Блюменталь.

- Цудоўна. Калi я магу бачыць вас?

- Сёння аполуднi ў мяне будзе час. Скажам, у дзве гадзiны тут, у канторы.

- Добра.

Я павесiў слухаўку.

- Ота, - усхвалявана звярнуўся я да Кёстэра, - нiколi не падумаў бы, але, здаецца, "кадзiлак" вяртаецца да нас.

Кёстэр адарваўся ад папер.

- Праўда? Ён згодны прадаць?

Я кiўнуў i глянуў праз акно туды, дзе Ленц нешта энергiчна даводзiў булачнiку.

- Ён сапсуе справу, - сказаў я заклапочана. - Ён замнога гаворыць. Булачнiк вельмi недаверлiвы. Яго трэба пераконваць маўчаннем. Я пайду змяню Готфрыда.

Кёстэр засмяяўся.

- З богам, Робi.

Я падмiргнуў яму i выйшаў. Але я не паверыў сваiм вушам: Готфрыд i не думаў загадзя ўслаўляць "кадзiлак" - ён з вялiкай стараннасцю тлумачыў булачнiку, як iндзейцы ў Паўднёвай Амерыцы пякуць кукурузны хлеб. Я пахвальна зiрнуў на яго i звярнуўся да булачнiка:

- На жаль, той чалавек не хоча прадаваць.

- Я так i думаў, - падхапiў Ленц, быццам мы згаварылiся.

Я пацiснуў плячыма.

- Шкада... але i яго можна зразумець...

Булачнiк стаяў у нерашучасцi. Я зiрнуў на Ленца.

- Можа, ты зробiш яшчэ адну спробу? - адразу спытаў ён.

- Абавязкова! - адказаў я. - Мне ўдалося дамовiцца з iм на сустрэчу днём. Як з вамi потым звязацца? - спытаў я булачнiка.

- У чатыры я тут буду недалёка. Тады заскочу...

- Добра... тады я ўжо буду ведаць дакладна. Спадзяюся, што нам пашанцуе.

Булачнiк кiўнуў. Потым ён сеў у "форд" i даў газу.

- Ты зусiм з глузду з'ехаў, - узарваўся Ленц, калi той выехаў. - Спачатку я з усiх сiл утрымлiваю хлапца, а ты яго адпускаеш як нiчога нiякага...

- Логiка i псiхалогiя, мой мiлы Готфрыд! - адказаў я i паляпаў яго па плячы. - Ты ў гэтым яшчэ не разбiраешся так...

Ён адкiнуў маю руку.

- Псiхалогiя... - прамовiў ён з пагардай. - Найлепшая псiхалогiя - удалы выпадак! А ён быў! Тып цяпер павек не вернецца!

- У чатыры ён будзе тут.

Готфрыд зiрнуў на мяне з жалем.

- На заклад? - прапанаваў ён.

- З радасцю, - згадзiўся я. - Але ты прайграеш. Я гэтага чалавека ведаю лепей, чым ты. Ён з першага разу не клюе. Акрамя таго, я ж не магу прадаць яму тое, чаго ў нас самiх яшчэ няма...

- Ах ты, божа мой, калi толькi ў гэтым справа, - сказаў Готфрыд, трасучы галавою, - тады з цябе не будзе толку, дзiця! Толькi так справы i робяцца! Хадзем, я прачытаю табе кароткi курс па сучаснай камерцыi...

Удзень я пайшоў да Блюменталя. Па дарозе я адчуваў сябе маладзенькiм козлiкам, якi iдзе да старога ваўка. Сонца распалiла асфальт, i з кожным крокам мне ўсё менш хацелася, каб Блюменталь смажыў мяне, як шашлык. Трэба было правесцi аперацыю хутка.

- Пан Блюменталь, - паспешлiва сказаў я, як толькi ўвайшоў у кабiнет, перахоплiваючы ў яго iнiцыятыву, - такая прапанова... барыш сам у руку лезе. Вы заплацiлi за "кадзiлак" 5 500 марак - я забiраю яго за шэсць, каб зноў збыць... Гэта павiнна вырашыцца да вечара...

Блюменталь сядзеў за пiсьмовым сталом, як на троне, i еў яблык. Ён перастаў есцi i кiнуў на мяне беглы позiрк.

- Добра, - прасоп ён i зноў пачаў есцi.

Я пачакаў, пакуль ён выкiне агрызак у кош для папер.

- Дык вы згодныя? - спытаў я.

- Хвiлiнку! - Ён дастаў з шуфляды стала яшчэ адзiн яблык.

- Хочаце?

- Дзякую, але цяпер - не...

Ён упiўся зубамi ў яго.

- Трэба есцi яблыкi, пан Локамп! Шмат! Яблыкi падоўжваюць жыццё. Кожны дзень па некалькi яблыкаў - i не патрэбны нiякiя дактары!

- А калi зламаю руку?

Ён ухмыльнуўся, выкiнуў другi агрызак i ўстаў.

- Вось менавiта тады вы i не зламаеце рукi.

- Гэта - практычна, - сказаў я i пачакаў, што будзе далей.

Размова наконт яблыкаў здалася мне падазронай.

Блюменталь дастаў з шафы карабок з цыгарамi, прапанаваў запалiць. Гэта была знаёмая ўжо "Карона".

- I яны падаўжаюць жыццё? - спытаў я.

- Не, гэтыя скарачаюць. Выходзiць тое на тое.

Ён выпусцiў воблака дыму i, нахiлiўшы галаву, паглядаў на мяне знiзу ўверх, як задумлiвая птушка.

- Тое на тое, пан Локамп. Заўсёды павiнна выходзiць тое на тое - вось вам таямнiца жыцця.

- Як атрымлiваецца...

Ён падмiргнуў.

- Так, уменне - таксама сакрэт. Мы ведаем шмат, а ўмеем - мала. Бо занадта шмат ведаем.

Ён засмяяўся.

- Прабачце... пасля яды я люблю пафiласофнiчаць.

- Самы час на фiласофiю, - сказаў я. - Дык з "кадзiлакам"... выходзiць у нас тое на тое... праўда?

Ён падняў руку.

- Секунду...

Я апусцiў галаву, падпарадкоўваючыся. Блюменталь убачыў маю пакорлiвасць i засмяяўся.

- Не тое, што вы думаеце. Я хацеў вам спачатку зрабiць камплiмент. Атака з ходу, з адкрытымi картамi! Гэта было выдатна разлiчана, з веданнем старога Блюменталя. Ведаеце, чаго я чакаў?

- Што я пачну таргавацца з чатырох тысяч пяцiсот...

- Менавiта! Але тады вам дрэнна прыйшлося б. Вы хочаце прадаць за сем?

Я асцярожна пацiснуў плячыма.

- Чаму менавiта за сем?

- Бо гэта ж была ваша першая цана ў нас.

- У вас блiскучая памяць, - сказаў я.

- На лiчбы. Толькi на лiчбы. На жаль. Але закончым: можаце забраць машыну за цану, якую вы назвалi.

Мы ўдарылi па руках.

- Дзякуй богу, - сказаў я з палёгкай. - Першая здзелка за даволi працяглы час. "Кадзiлак" прынёс нам удачу.

- I мне таксама, - сказаў Блюменталь. - Я ж таксама зарабiў на iм пяцьсот марак.

- I праўда. Але чаму, прызнайцеся, вы прадаяце яго так хутка? Не спадабаўся?

- Проста забабоны, - растлумачыў Блюменталь. - Я iду на любую здзелку, на якой магу зарабiць.

- Выдатныя забабоны, - адгукнуўся я.

Ён пахiтаў блiскучым чэрапам.

- Вы не паверыце, але так i ёсць. Каб не ведаць няўдач у iншых справах. Не пайсцi сёння на здзелку - гэта выклiк лёсу. А на такое нiхто не адважыцца.

А палове пятай вечара Готфрыд Ленц, скроiўшы шматзначную мiну, паставiў перада мной на стол пустую бутэльку з-пад джыну.

- Хачу, каб ты яе напоўнiў, хлопчык! За свой кошт! Помнiш наш заклад?

- Помню, - сказаў я. - Але ты занадта спяшаешся.

Готфрыд моўчкi паднёс мне пад нос гадзiннiк.

- Палова пятай, - сказаў я. - Нават сонца ўзыходзiць не ў адзiн i той самы час. Любы можа спазнiцца. Мiж iншым, я змяняю ўмовы закладу - стаўлю два супроць аднаго.

- Прымаецца, - урачыста заявiў Готфрыд. - Чатыры бутэлькi джыну ў маю карысць. Гэта называецца: праявiць гераiзм на страчаных пазiцыях. Ганарова, дзiця, але неразумна...

- Пачакаем...

Хоць я i харахорыўся, але былой упэўненасцi ўжо не было. Наадварот, я ўжо амаль прымiрыўся з тым, што булачнiк не паявiцца. Трэба было ўтрымлiваць яго ранiцай. Ён быў занадта ненадзейная асоба.

Калi ў пяць гадзiн на фабрыцы пярын насупроць нашай майстэрнi прагучаў гудок, Готфрыд моўчкi выставiў на стол яшчэ тры пустыя бутэлькi. Потым ён адлёгся да акна i ўтаропiўся на мяне.

- Пiць хачу, - сказаў ён праз хвiлiну са значэннем.

У гэты момант я пазнаў характэрны шум фордаўскага матора на вулiцы, i адразу ж машына булачнiка завярнула ў наш двор.

- Калi ты хочаш пiць, дарагi Готфрыд, - прамовiў я з вялiкай годнасцю, то бяжы хутчэй ды купi дзве бутэлькi рому, якiя ты прайграў мне. Глыток дастанецца i табе - я частую. Бачыш за акном булачнiка? Псiхалогiя, мой хлопчык! А цяпер прыбяры пустыя бутэлькi! А потым можаш выязджаць у рэйс на таксi. На больш тонкiя справы ты замалады. Прывiтанне, сын мой!

Я выйшаў i сказаў булачнiку, што машыну, вiдаць, можна будзе набыць. Той, хто прадае, патрабуе сем тысяч пяцьсот марак, але калi ўбачыць жывыя грошы, аддасць, напэўна, i за сем.

Булачнiк слухаў так абыякава, што я разгубiўся.

- У шэсць гадзiн я патэлефаную яму яшчэ раз, - нарэшце сказаў я.

- У шэсць? - Булачнiк схамянуўся. - У шэсць мне трэба... - Ён раптам павярнуўся да мяне. - Пойдзеце са мной?

- Куды?

- Да вашага сябра, мастака. Карцiна гатова.

- А, да Фердынанда Граў.

Ён кiўнуў галавой.

- Паедзем разам. А потым мы можам пагаварыць i пра машыну.

Вiдаць, з нейкай прычыны ён не хацеў iсцi адзiн. А мне таксама вельмi не хацелася пускаць яго ад сябе.

- Добра, - пагадзiўся я. - Ехаць далекавата - лепцi зараз жа i адправiцца.

Фердынанд Граў выглядаў дрэнна. Твар быў шэра-зялёны, пакамячана-азызлы. Ён сустрэў нас каля ўвахода ў майстэрню. Булачнiк толькi бегла зiрнуў на яго. Ён быў нейкi надзiва няўпэўнены i ўсхваляваны.

- Дзе яна? - адразу спытаўся ён.

Фердынанд паказаў рукой на акно. Карцiна была нацягнута на падрамнiк. Булачнiк хутка ўвайшоў у памяшканне i нерухома спынiўся перад партрэтам. Праз хвiлiну ён зняў капялюш. Ён так спяшаўся, што забыў зрабiць гэта раней.

Мы з Фердынандам спынiлiся каля дзвярэй.

- Як пажываеш, Фердынанд? - спытаў я.

Ён у адчаi махнуў рукой.

- Штосьцi здарылася?

- Што можа здарыцца?

- Ты дрэнна выглядаеш.

- I ўсё?

- Так, - сказаў я. - Усё.

Ён паклаў мне руку на плячо, i на яго твары старога сенбернара з'явiлася ўсмешка.

Мы пастаялi яшчэ нейкi час, а потым далучылiся да булачнiка. Мяне партрэт уразiў. Галава атрымалася вельмi ўдала. Па вясельнай картцы i другой, дзе жанчына выглядала прыгнечанай, Фердынанд намаляваў нестарую яшчэ жанчыну, якая ўзiралася перад сабой сур'ёзным, але бездапаможным позiркам.

- Так, - сказаў булачнiк, не паварочваючы галавы, - гэта яна.

Ён прамовiў гэта больш сам сабе i, мне здалося, сам не заўважыў сваiх слоў.

- Святла хапае? - спытаў Фердынанд.

Булачнiк не адказаў.

Фердынанд падышоў, крыху перасунуў падрамнiк. Потым ён адышоўся назад i кiўнуў мне галавой. Мы зайшлi ў маленькi пакойчык побач з майстэрняй.

- Нiколi не падумаў бы, - здзiўлена сказаў ён. - Скiдка падзейнiчала на яго. Ён плача...

- З кожным рана цi позна бывае, - адказаў я. - Толькi да яго пазнавата дайшло.

- Пазнавата, - сказаў Фердынанд, - як заўсёды. Такое жыццё, Робi.

Ён паволi хадзiў туды-сюды.

- Пакiнем яго на нейкi час там аднаго. А самi можам тым часам згуляць у шахматы.

- У цябе сталёвыя нервы, - сказаў я.

Ён спынiўся.

- А што? Яму ад таго нi холадна, нi горача. Калi ўвесь час думаць пра такiя рэчы, то нiводзiн чалавек на свеце не мае права смяяцца, Робi...

- Ты, як заўсёды, маеш рацыю, - сказаў я. - Ну давай тады разок згуляем.

Мы расставiлi фiгуры i пачалi гульню. Фердынанд даволi лёгка выйграў. Ён паставiў мне мат турой i сланом, не пускаючы ў ход каралевы.

- Цiкава, - сказаў я. - У цябе такi выгляд, быццам ты не спаў трое сутак, а гуляеш, як марскi разбойнiк.

- Я заўсёды добра гуляю, калi ў мяне дрэнны настрой, - растлумачыў Фердынанд.

- А чаму ў цябе дрэнны настрой?

- Так проста. Змяркаецца. У прыстойнага чалавека пад вечар заўжды псуецца настрой. Без прычыны. Проста такi закон.

- Але толькi ў адзiнокага чалавека, - сказаў я.

- Вядома. Гадзiна, калi пануюць ценi. Гадзiна самотнасцi. Гадзiна, калi найсмачнейшы каньяк.

Ён дастаў бутэльку i дзве чаркi.

- А цi не пара падысцi да булачнiка? - спытаў я.

- Усё роўна.

Ён налiў.

- Будзь здаровы, Робi. Усё роўна аддадзiм богу душу.

- На здароўе, Фердынанд. Пакуль мы жывыя.

- Што ж, - сказаў ён. - Часам мы цудам выжывалi... Дык вып'ем па адной i за гэта.

- Давай.

Мы вярнулiся ў майстэрню. Сцямнела. Булачнiк усё яшчэ стаяў, уцягнуўшы плечы, перад партрэтам. У вялiкiм пустым памяшканнi ён меў выгляд пакiнутага бедалагi, i мне здалося, што ён зрабiўся нават нiжэйшы ростам.

- Упакаваць партрэт? - спытаў Фердынанд.

Той уздрыгнуў, як спужаўся.

- Не...

- Тады я прышлю яго вам заўтра.

- Нельга яго пакуль што пакiнуць тут? - у нерашучасцi спытаў булачнiк.

- Але чаму? - здзiвiўся Фердынанд i падышоў блiжэй. - Вам не падабаецца?

- Падабаецца... але я хацеў бы пакуль што пакiнуць яго тут.

- Не разумею...

Булачнiк павярнуўся да мяне, нiбы просячы дапамогi. Я зразумеў: ён баяўся чарнявай лярвы вешаць партрэт дома. А магчыма, ён баяўся i нябожчыцы.

- Слухай, Фердынанд, - сказаў я, - няхай партрэт спакойна павiсiць тут. Чалавек жа плацiць.

- Няхай сабе...

Булачнiк з палёгкай дастаў з кiшэнi чэкавую кнiжку. Яны пайшлi да стала.

- Чатырыста марак? - спытаў булачнiк.

- Чатырыста дваццаць, - сказаў Фердынанд. - Гэта са скiдкай. Выпiсаць квiток?

- Так, - адказаў булачнiк. - Дзеля парадку.

Абодва моўчкi пачалi выпiсваць - адзiн чэк, другi - квiток. Я застаўся стаяць каля акна, разглядаючы пакой. У вечаровым паўзмроку з усiх сцен пазiралi твары незапатрабаваных i неаплачаных партрэтаў у залатых рамах. Яны здавалiся зборам прывiдаў з таго свету. Стваралася ўражанне, што ўсе iх мёртвыя позiркi былi скiраваны на карцiну каля акна, якая зараз павiнна далучыцца да iх, а пакуль што змярканне наводзiла на яе апошнi бляск жыцця. Гэта было незвычайнае вiдовiшча: дзве фiгуры, якiя схiлiлiся над сталом, пiшучы, ценi i мноства маўклiвых партрэтаў.

Булачнiк вярнуўся да акна. Яго вочы з чырвонымi пражылкамi здавалiся шклянымi шарамi, рот быў паўадкрыты, нiжняя губа адвiсла, так што былi бачны няроўныя зубы - яго пастава была камiчная i вартая жалю. На верхнiм паверсе нехта пачаў iграць на пiянiна, хтось выконваў практыкаванне, паўтараючы адно i тое. Гук быў высокi, пакутлiвы. Фердынанд Граў усё яшчэ стаяў каля стала. Ён запалiў цыгару. Агеньчык ад запалкi асвятлiў яго твар. Змрочнае памяшканне здалося надзвычай вялiкiм i, асветленае маленькiм ружовым святлом, вельмi сiнiм.

- Цi можна сёе-тое змянiць у партрэце? - спытаў булачнiк.

- Што менавiта?

Фердынанд падышоў блiжэй. Булачнiк паказаў на ўпрыгожанне:

- Цi можна ўбраць гэта?

Ён меў на ўвазе вялiзную залатую брошку, якую заказчык абавязкова патрабаваў намаляваць.

- Вядома, - сказаў Фердынанд, - яна нават не пасуе да твару. Без яе партрэт толькi выйграе.

- I я так думаю. - Ён хвiлiнку памуляўся. - Колькi гэта будзе каштаваць?

Мы з Фердынандам пераглянулiся.

- Нiчога не будзе каштаваць, - зычлiва сказаў Фердынанд. - Наадварот, вам трэба было б яшчэ вярнуць нейкую суму. Намалявана ж будзе менш.

Булачнiк ашаломлена ўзняў галаву. На iмгненне здалося, што i ён так думае. Але потым, пераадолеўшы сябе, ён сказаў:

- Ды што вы, не трэба, вам жа давялося маляваць.

- I то праўда...

Мы пайшлi, на лесвiцы, гледзячы на прыгнутую спiну перад сабой, я быў крануты i выглядам булачнiка, i тым фактам, што фальшывая брошка ўсё-такi разбудзiла яго сумленне. Цяпер, калi чалавек у такiм настроi, мне няёмка было напамiнаць яму пра "кадзiлак". Аднак потым я падумаў, што часткова прычына яго шчырай жалобы па нябожчыцы жонцы - чарнявая сужыцелька, якая аказалася сапраўднай падлай... I да мяне вярнулася ўпэўненасць.

- Мы можам абмеркаваць нашу справу ў мяне дома, - сказаў булачнiк, калi мы выйшлi.

Я згодна кiўнуў. Мне гэта падыходзiла. Булачнiк верыў, што дома сцены дапамагаюць, я ж разлiчваў на падтрымку чарнявай.

Яна ўжо чакала нас каля дзвярэй.

- Сардэчна вiншую, - пачаў я, не даўшы булачнiку разявiць рот.

- З чым? - спытала яна хутка, страляючы вачыма.

- З вашым "кадзiлакам", - адказаў я, не мiргнуўшы вокам.

- Любы! - у адно iмгненне яна павiсла на шыi ў булачнiка.

- Але ж гэта яшчэ не... - Ён спрабаваў вызвалiцца i даць тлумачэнне. Але яна ўчапiлася моцна i кружылася разам з iм, дурэючы. Ён не мог вымавiць слова. На мяне пазiралi то з-за яго пляча - хiтрая падмiргваючая мордачка, то з-за яе пляча - поўны дакору, дарма пратэстуючы твар мучнога чарвяка.

Нарэшце ён з цяжкасцю вызвалiўся.

- Мы ж яшчэ нi пра што не дамовiлiся, - адфыркнуўся ён.

- Чаму ж, - сказаў я надзвычай сардэчна, - дамовiлiся. Бяруся збiць цану яшчэ на пяцьсот марак. Вы плацiце за "кадзiлак" сем тысяч - i нi пфенiга больш. Згода?

- Вядома, - хутка адазвалася чарнявая. - Гэта ж сапраўды танна, любы...

- Чакайце! - Булачнiк падняў руку.

- Ды што ты зноў прыдумаў? - накiнулася яна на яго. - Спачатку ты абяцаеш купiць машыну, а цяпер стаiш i адмаўляешся.

- Ён не адмаўляецца, - умяшаўся я. - Мы ўсё ўжо абмеркавалi.

- Ну, што... мiлы... навошта тады... - Яна прытулiлася да яго. Ён зноў паспрабаваў вызвалiцца, але яна прыцiснулася да яго сваiмi вялiкiмi грудзьмi. Ён паспрабаваў злавацца, але супрацiўленне аслабла.

- "Форд"... - сказаў ён.

- Бярэцца, вядома, у кошт аплаты...

- Чатыры тысячы марак...

- Калiсьцi каштаваў столькi, праўда? - спытаў я зычлiва.

- Вы яго возьмеце за чатыры тысячы марак, - цвёрда заявiў булачнiк. Ён знайшоў, за што ўчапiцца, каб перайсцi ў контратаку, ачомаўся. - Машына ж, лiчы, новая.

- Новая, - сказаў я, - пасля вялiзнага рамонту...

- Сёння ранiцай вы самi сцвярджалi...

- Ранiцай была iншая справа. Новая... i новая - гэта розныя рэчы ў залежнасцi ад таго, купляеш цi прадаеш. На чатыры тысячы марак вашаму "форду" трэба было б мець залатыя поршнi...

- Чатыры тысячы марак, iнакш i гаварыць не варта... - упарта сказаў булачнiк. Ён зноў зрабiўся такiм самым, як быў, - старым, якi вырашыў канчаткова пазбавiцца сентыментальнасцi, якой ён толькi што паддаўся.

- Тады да пабачэння! - заявiў я i павярнуўся да чарнавокай. - Шкада, шаноўная панi, але цярпець страты не магу. На "кадзiлаку" мы i так нiчога не зарабляем, як жа нам браць яшчэ "форд" за такую высокую цану... Бывайце...

Яна затрымала мяне. Вочы яе гарэлi, яна накiнулася на булачнiка так, што той не ведаў, куды падзецца.

- Ты сам сто разоў паўтараў, што гэты "форд" ужо нiчога не варты, зашыпела яна нарэшце са слязьмi на вачах.

- Дзве тысячы марак, - сказаў я. - Дзве тысячы, хоць i гэта - самагубства.

Булачнiк маўчаў.

- Ты што маўчыш, скажы што-небудзь! Што ты стаiш як язык праглынуў! бушавала чарнявая.

- Панове, - сказаў я, - я зараз прыганю "кадзiлак". Вам лепей абмеркаваць гэтую справу без сведкаў.

Я адчуваў, што будзе найлепш, калi я знiкну. Чарнявая сама давядзе маю справу да канца.

Праз гадзiну я вярнуўся на "кадзiлаку". Я адразу ўбачыў, што спрэчка закончылася самым мiрным чынам. У булачнiка быў пакамячаны выгляд, на яго касцюме вiсела пер'е. Чарнявая ж, наадварот, палала, трэсла цыцкамi i ўсмiхалася здрадлiва-сыта. Яна пераадзелася i была цяпер у тонкай шаўковай сукенцы, якая шчыльна аблягала яе цела. Непрыкметна для булачнiка яна падмiргнула мне i дала зразумець, што ўсё ў парадку. Мы зрабiлi пробны выезд. Чарнявая ўтульна ўладкавалася на шырокiм сядзеннi, увесь час шчабечучы. Мне хацелася выкiнуць яе, але пакуль што яна была мне патрэбная. Булачнiк даволi меланхалiчна сядзеў побач са мной. Ён ужо насiў жалобу па сваiх грошах, а такая жалоба - самая шчырая.

Мы пад'ехалi да дома булачнiка i зноў вярнулiся ў памяшканне. Булачнiк выйшаў з пакоя, каб прынесцi грошы. Гэта быў зусiм стары чалавек, цяпер я заўважыў, што валасы ў яго фарбаваныя.

Чарнявая абцягнула сукенку.

- Выдатна правярнулi справу, праўда?

- Так, - сказаў я нехаця.

- Сто марак павiнна перапасцi мне...

- Вось як... - сказаў я.

- Стары скнара, - даверлiва зашаптала яна, падыходзячы блiжэй, - у яго грошай як вошай. Але паспрабуй вырваць! Нават завяшчання не хоча пiсаць. Потым усё захапаюць дзеткi, а ты рабi што хочаш. Не вялiкае шчасце гэты кiлун.

Яна падышла блiжэй, пагойдваючы грудзьмi.

- Дамовiлiся: я заўтра прыйду па сто марак? Калi вы бываеце на месцы? Цi вы заскочыце сюды? - Яна хiхiкнула. - Заўтра паполуднi я тут адна...

- Я перашлю вам грошы... - сказаў я.

Яна зноў захiхiкала.

- Прынясiце лепш самi. Цi вы баiцеся?

Вiдаць, я здаваўся ёй баязлiўцам, i яна хацела падбадзёрыць мяне.

- Чаго баяцца, - сказаў я. - Але часу няма. Якраз заўтра iду да доктара. Застарэлы сiфiлiс, каб вы ведалi! Тут не разгуляешся...

Яна так паспешлiва адступiла, што ледзь не ўпала, спатыкнуўшыся аб крэсла. У гэты момант вярнуўся булачнiк. Ён кiнуў падазроны позiрк на чарнявую. Потым падышоў да стала i адлiчыў мне грошы. Ён лiчыў iх павольна, нiбы вагаючыся. Яго цень хiстаўся на ружовых шпалерах, паўтараючы яго рухi. Калi я пiсаў распiску, то падумаў, што сёння падобная сцэна ўжо была, толькi на маiм месцы быў Фердынанд Граў. Хоць у гэтым не было нiчога асаблiвага, мне такое здалося дзiўным.

Я ўзрадаваўся, аказаўшыся на вулiцы. Паветра было па-летняму мяккае. "Кадзiлак" паблiскваў каля тратуара.

- Ну, стары, вялiкi дзякуй табе, - сказаў я i пагладзiў яго. - Рыхтуйся да новых подзвiгаў!

XV

Над лугамi стаяў светлы iскрысты ранак. Мы з Пат сядзелi на лясной паляне i снедалi. Я ўзяў два тыднi адпачынку. Мы вандравалi да мора. На дарозе стаяў невялiчкi стары "сiтраэн". Мы ўзялi яго ў кошт платы за стары "форд" булачнiка, i Кёстэр даў мне яго на час водпуску. Ён напамiнаў старога iшака так быў абвешаны чамаданамi.

- Будзем спадзявацца, што за дарогу ён не звалiцца з ног, - сказаў я.

- Вытрымае, - адказала Пат.

- Адкуль ты ведаеш?

- Iнакш не можа быць, бо гэта ж наш водпуск, Робi.

- Магчыма, - сказаў я. - Але, акрамя ўсяго, я ведаю, якая ў яго задняя вось. Яна не вельмi надзейная. Асаблiва пад нагрузкай.

- Гэты аўтамабiль - брат "Карла". Ён не падвядзе.

- Жахлiва рахiтычны брат.

- Кiнь ганьбiць, Робi. На сёння лепшай машыны я не ведаю.

Мы яшчэ крыху паляжалi на лузе. Ад лесу дзьмуў цёплы, мяккi вецер. Пахла смалой i травамi.

- Скажы мне, Робi, - спытала Пат неўзабаве, - што гэта за кветкi там, каля ручая.

- Анемоны, - адказаў я, не гледзячы.

- Ну што ты, дарагi! Гэта не анемоны. Анемоны маленькiя, акрамя таго, яны цвiтуць толькi вясной.

- Правiльна, - сказаў я. - Гэта буймiна лугавая.

Яна пахiтала галавой.

- Буймiну я ведаю. Яна выглядае зусiм iнакш.

- Тады гэта цыкута.

- Што ты, Робi? Цыкута ж белая, а не чырвоная.

- Тады я не ведаю. Да гэтага часу, калi ў мяне пыталiся, я абыходзiўся гэтымi трыма назвамi. I заўсёды адной з iх верылi.

Яна засмяялася.

- Шкада. Каб ведала, задаволiлася б анемонай.

- Трэба было спынiцца на буймiне, - сказаў я. - З ёй у мяне часцей за ўсё бываў поспех.

Яна села.

- Вось гэта здорава! I часта ў цябе пыталiся?

- Не вельмi. I пры розных акалiчнасцях.

Яна ўперлася далонямi ў зямлю.

- Шчыра кажучы, гэта ганьба, што мы ходзiм па зямлi, амаль нiчога не ведаючы пра яе. Не ведаем нават назваў, якiх не так шмат.

- Не перажывай, - сказаў я. - Яшчэ большая ганьба, што мы не ведаем, чаго ходзiм па зямлi. Таму ведаць на некалькi назваў больш цi менш нiчога не значыць.

- Не кажы так! Але мне здаецца, што ты гаворыш так толькi ад ляноты.

Я павярнуўся.

- Вядома. Лянота таксама яшчэ грунтоўна не асэнсавана. Яна - крынiца шчасця i канец фiласофii. Хадзем, ляж на сваё месца. Чалавек занадта мала ляжыць. Ён увесь час стаiць цi сядзiць. Гэта шкодна для жывёльнага самаадчування. Толькi лежачы, цалкам прымiраешся з самiм сабой.

Загудзеў матор, мiма праехала машына.

- Маленькi "мерседэс", - сказаў я, не ўстаючы. - Чатырохцылiндровы.

- Яшчэ адна iдзе, - падказала Пат.

- Так, я ўжо чую. "Рэно". Радыятар, як свiное рыла?

- Так.

- Тады гэта "рэно". Але паслухай, што за штуковiна iдзе цяпер. "Ланча"! Яна, напэўна, гонiцца за гэтымi дзвюма, як воўк за парай ягнятак. Паслухай толькi, як спявае матор! Як арган!

Машына праiмчалася мiма.

- Тут ты, мусiць, ведаеш больш за тры назвы? - спытала Пат.

- Вядома. I нават правiльна.

Яна засмяялася.

- I гэта сумна цi не?

- Чаму сумна. Гэта нармальна. Мне бывае даражэй адна машына, чым дваццаць квяцiстых лугоў.

- Тыповы сын дваццатага стагоддзя! Сентыментальнасцi няма ў цябе нi кроплi...

- Ёсць, ты ж чуеш, у адносiнах да машын...

Яна зiрнула на мяне.

- Як i ў мяне, - сказала яна.

У ельнiку закукавала зязюля. Пат пачала лiчыць.

- Навошта ты гэта робiш? - спытаў я.

- А ты не ведаеш? Колькi разоў яна пракукуе, столькi гадоў мне застанецца жыць.

- Ах, вось што. Але тут ёсць яшчэ нешта. Калi кукуе зязюля, трэба трэсцi грошы. Тады яны будуць весцiся. Я дастаў з кiшэнi дробязь i пачаў трэсцi яе ў жменi.

- Вось ты якi, - сказала Пат i засмяялася. - Я хачу жыць, а ты хочаш грошай.

- Каб жыць, - адказаў я. - Сапраўдны iдэалiст iмкнецца мець грошы. Грошы гэта свабода. Свабода - гэта жыццё.

- Чатырнаццаць, - налiчыла Пат. - Аднойчы ты казаў пра гэта iнакш.

- Гэта было ў змрочную пару майго жыцця. Пра грошы нельга гаварыць з пагардай. Многiя жанчыны нават кахаюць за грошы. I наадварот, у шмат якiх мужчын каханне выклiкае цягу да грошай. Грошы, такiм чынам, параджаюць iдэалы, каханне ж, наадварот - матэрыялiзм.

- У цябе сёння ўдалы дзень, - сказала на гэта Пат. - Трыццаць пяць.

- Мужчына, - разважаў я далей, - робiцца сквапным на грошы толькi праз жаданнi жанчын. Калi б не было жанчын, не было б i грошай, i мужчыны хадзiлi б усе героямi. У акопах не было жанчын, таму i не надавалася значэння, хто чым валодае, глядзелi толькi, што ты за чалавек. Гэта я кажу не ў абарону акопаў, а толькi каб высветлiць, што такое каханне. Яно абуджае ў чалавеку горшыя iнстынкты - прагу штосьцi мець, нешта значыць, зарабляць, не хвалявацца. Нездарма дыктатары любяць, каб iх памагатыя мелi сям'ю, - тады яны не такiя небяспечныя. I нездарма каталiцкiя духоўнiкi не маюць жонак, iнакш яны не сталi б адважнымi мiсiянерамi.

- У цябе сёння нават незвычайны дзень, - сказала Пат лагодна. - Пяцьдзесят два.

Я схаваў дробязь у кiшэню i запалiў.

- Цi не пара табе ўжо перастаць лiчыць? - спытаў я. - Табе ўжо за семдзесят.

- Сто, Робi. Сотня - добрая лiчба. Я хачу дажыць да ста.

- Малайчына! Вось гэта - мужнасць! Але навошта табе такое доўгае жыццё?

Яна кiнула на мяне беглы погляд.

- Будзе вiдаць. Я на гэта гляджу iнакш, чым ты.

- Ну, вядома. Мiж iншым, найцяжэй жыць толькi першыя семдзесят гадоў. Потым, як кажуць, будзе лягчэй.

- Сто! - заявiла Пат, i мы ўсталi.

Мора наблiжалася, як вялiзны срабрысты ветразь. Ужо здалёку мы адчулi яго салёнае дыханне. Гарызонт пашыраўся i святлеў, i раптам яно адкрылася перад намi - неспакойнае, магутнае, бясконцае.

Дарога, зрабiўшы дугу, падбегла да самага берага. Потым з'явiўся лес, а за iм - вёска. Мы знайшлi дом, дзе думалi жыць. Ён стаяў крыху ў баку ад вёскi. Адрас нам даў Кёстэр. Ён жыў тут каля года пасля вайны.

Гэта была невялiчкая адзiнокая вiла. Я, зрабiўшы на сваiм "сiтраэне" элегантны разварот, спынiўся i пасiгналiў. У адным акне з'явiўся шырокi твар, невыразна зыркнуў на нас i знiк.

- Будзем спадзявацца, што гэта не фройляйн Мюлер, - сказаў я.

- Цi не ўсё роўна, як яна выглядае? - сказала Пат.

Дзверы адчынiлiся. Ну, дзякуй богу, гэта была не фройляйн Мюлер. Гэта была служанка. Фройляйн Мюлер, гаспадыня дома, з'явiлася праз хвiлiну. Гэта была манерная старая дзева з сiвымi валасамi. На ёй была закрытая чорная сукенка, а замест брошкi - залаты крыжык.

- На ўсякi выпадак надзень зноў панчохi, Пат, - прашаптаў я, глянуўшы на крыжык.

Я выйшаў з машыны.

- Спадзяюся, што пан Кёстэр ужо паведамiў пра нас, - сказаў я.

- Так, ён прыслаў тэлеграму, што вы едзеце. - Яна строгiм выпрабавальным позiркам аглядала мяне. - Дарэчы, як пажывае пан Кёстэр?

- Ах, выдатна, наколькi можна сёння ўжываць гэтае слова.

Яна кiўнула галавой i зноў зiрнула на мяне, ацэньваючы.

- Вы даўно знаёмыя?

"Сапраўдны экзамен", - падумаў я i далажыў, з якога часу мы знаёмыя з Ота. Здалося, яна задаволена адказам. Падышла Пат. Яна ўжо была ў панчохах. Позiрк фройляйн Мюлер памякчэў. Да Пат у яе, вiдаць, было больш даверу, чым да мяне.

- У вас ёсць пакой для нас? - спытаў я.

- Калi пан Кёстэр просiць тэлеграмай, вам заўсёды знойдзецца пакой, заявiла фройляйн Мюлер i глянула на мяне крыху пагардлiва. - Я адцам вам нават самы лепшы пакой, - звярнулася яна да Пат.

Пат усмiхнулася. Фройляйн Мюлер адказала ёй усмешкай.

- Пойдзем глянем, - сказала яна.

Яны пайшлi ўдзвюх поплеч па вузкай дарожцы праз невялiчкi сад. Я цягнуўся ззаду, як лiшнi тут - фройляйн Мюлер звярталася толькi да Пат.

Пакой, якi яна паказала нам, быў на першым паверсе, з асобным уваходам з саду. Гэта вельмi мне спадабалася. Пакой быў даволi вялiкi, светлы i ўтульны. З аднаго боку, у нiшы, стаялi два ложкi.

- Ну як? - спытала фройляйн Мюлер.

- Выдатна, - сказала Пат.

- Нават шыкоўна, - дадаў я, каб падлiзацца да гаспадынi. - А дзе другi?

Фройляйн Мюлер павольна павярнулася да мяне.

- Другi? Якi - другi? Вы гэтага не хочаце? Ён вам не падабаецца?

- Пакой проста цудоўны, - адказаў я. - Але...

- Але? - сказала фройляйн Мюлер крыху з'едлiва. - На жаль, лепшага за гэты ў мяне няма.

Я ўжо хацеў растлумачыць ёй, што нам патрэбны два асобныя пакоi, але яна дадала:

- Вашай жонцы пакой спадабаўся...

"Вашай жонцы..." Мне здалося, што я нават адступiў на крок. На самай справе я не зрушыўся з месца. Я асцярожна зiрнуў на Пат, якая, прыхiлiўшыся да падаконнiка, намагалася не засмяяцца, убачыўшы мой выгляд.

- Вядома, мая жонка... - сказаў я i ўтаропiўся на залаты крыжык на грудзях фройляйн Мюлер. Нiчога не зробiш, не тлумачыць жа ёй, як i што. Яна, пэўна, адразу самлела б.

- Мы проста прывыклi спаць у двух пакоях, - сказаў я. - Кожны ў асобным.

Фройляйн Мюлер незадаволена пахiтала галавой.

- Дзве спальнi для жанатай пары... што нi дзень, то новая мода...

- Ды не, - сказаў я, пакуль яна не перастала верыць мне. - Мая жонка вельмi чуйна спiць. А я, на жаль, вельмi моцна храпу.

- Ах, вось што, вы храпеце! - сказала фройляйн Мюлер, усiм выглядам паказваючы: як я раней не здагадалася! Я ўжо спужаўся, што яна зараз выдзелiць яшчэ адзiн пакой на другiм паверсе. Але сям'я была ў яе справай свяшчэннай. Яна адчынiла дзверы маленькага пакойчыка побач, у якiм стаяў толькi ложак.

- Цудоўна! - сказаў я. - Тое, што трэба. Але цi не буду я каму перашкаджаць? - Мне хацеяася даведацца, цi не будзе каго на паверсе, акрамя нас.

- Вы нiкому не перашкодзiце, - заявiла фройляйн Мюлер, i яе ганарыстасць раптам знiкла. - Акрамя вас, тут нiхто жыць не будзе. Усе астатнiя пакоi пустыя. - Яна пастаяла хвiлiнку, потым схамянулася. - Вы будзеце есцi тут, у пакоi, цi ў сталовай?

- Тут, - сказаў я.

Яна кiўнула i пайшла.

- Ну, фраў Локамп, - звярнуўся я да Пат, - вось мы i ўлiплi. Але я не рызыкнуў прызнацца: у старой вядзьмаркi ёсць нешта царкоўнае. Здаецца, я ёй не спадабаўся. Цiкава - мне ж заўсёды шанцавала са старымi дамамi.

- Яна не старая дама, Робi. Гэта вельмi сiмпатычная старая дзева.

- Сiмпатычная? - Я пацiснуў плячыма. - Праўда, трымацца яна ўмее. Нiводнага чалавека ў доме - i такая велiчная пастава.

- Не такая яна ўжо велiчная.

- З табой - не.

Пат засмяялася.

- Мне яна спадабалася. Але давай прынясём валiзкi i дастанем наша адзенне для купання.

Я гадзiну паплаваў i цяпер ляжаў, загараў. Пат была яшчэ ў вадзе. Яе белая шапачка час ад часу паказвалася на блакiтнай гойданцы хваль. Крычалi чайкi. На гарызонце павольна рухаўся параход, над якiм, як сцяг, вiўся дым.

Сонца прыпякала. Яно плавiла волю, мяне ахутвала бяздумная дрымота. Я заплюшчыў вочы i выцягнуўся. Гарачы пясок храбусцеў. У вушах аддаваўся слабы шум прыбою. Ён мне нешта напамiнаў... дзень, калi я ляжаў, як цяпер...

Гэта было ўлетку 1917 года. Наша рота размяшчалася ў той час у Фландрыi. Мы нечакана атрымалi водпуск на некалькi дзен i паехалi ў Остэндэ - Маер, Хольхоф, Браер, Лютгенс, я i яшчэ некалькi чалавек. Большасць з нас нiколi не былi на моры, i гэтыя некалькi дзён, гэта амаль незразумелая паўза памiж смерцю i смерцю, былi аддадзены цалкам сонцу, пяску i мору. Мы цэлы дзень прабылi на пляжы, мы падставiлi голыя целы сонцу - а голае цела, не абцяжаранае зброяй i формай, азначала ў нас мiр - мы дурэлi на пяску i ўвесь час кiдалiся ў мора, мы адчувалi сваё цела, дыханне, рухi з усёй сiлай, якая звязвала нас жыццём, мы забывалi ў гэтыя гадзiны пра ўсё, i нам хацелася пра ўсё забыцца. Але ўвечары, на змярканнi, калi сонца заходзiла i шэрыя ценi з-за гарызонту беглi на бляклым моры, тады памалу ў шоргат прыбою запаўзаў iншы гук, ён мацнеў i нарэшце перакрываў яго, як прыглушаная пагроза: гарматны гром з фронту. Тады здавалася, што раптам невыразнае маўчанне перарывала размовы i з вясёлых твараў зняможаных гульнёй дзяцей пазiраў жорсткi абрыс салдат з iмгненна выхапленым выразам здзiўлення, тугi, у якой было ўсё, пра што нiколi не гаварылася: мужнасць, i горыч, i прага жыцця, воля выканаць абавязак, адчай, надзея i загадкавая жалоба так рана пазначаных. Праз некалькi дзён пасля гэтага пачалося вялiкае наступленне, i ўжо трэцяга лiпеня ў роце засталося толькi трыццаць два чалавекi. Маер, Хольтхоф i Лютгенс загiнулi...

- Робi! - паклiкала Пат.

Я расплюшчыў вочы. Мне спатрэбiўся нейкi час, каб прыпомнiць, дзе я. Заўседы, калi наплывалi ваенныя ўспамiны, я адразу адключаўся. Пры iншых успамiнах гэтага не было.

Я прыўзняўся. Пат выходзiла з вады. Яна iшла якраз па дарожцы, утворанай на моры сонечным святлом, блiшчастая стужка сцякала з яе плячэй. Яна так была ахутана святлом, што здавалася амаль зялёнай. З кожным крокам наблiжаючыся да пляжа, яна нiбы ўрастала ў шырокi сонечны прамень, пакуль вечаровае сонца не стала над самай яе галавой, як нiмб.

Я зусiм мiжволi ўскочыў - нiбы з iншага свету з'явiўся гэты вобраз: бязмежнае сiняе неба, белыя пенныя марскiя хвалi i прыгожая стройная фiгура на пярэднiм плане, - мне здалося, што я адзiн на белым свеце, а з вады да мяне крочыць першая жанчына. На хвiлiну я адчуў незвычайную цiхую прываблiвую сiлу прыгажосцi i зразумеў, што яна была мацнейшая за ўсё крывавае мiнулае, што яна i павiнна быць мацнейшай - iнакш рухне ўвесь свет, задыхнецца ў жудасным тлуме. I яшчэ больш за ўсё гэта я адчуў, што я iсную, проста iсную, i што Пат iснуе, што я жыву, што я неяк уратаваўся ад жахаў, што ў мяне ёсць вочы, i рукi, i думкi, i палкiя хвалi крывi i што ўсё гэта - цуд, якi цяжка зразумець.

- Робi! - крыкнула Пат яшчэ раз i памахала рукой. Я ўзяў яе халат i хутка пайшоў ёй насустрач.

- Ты занадта доўга была ў вадзе, - сказаў я.

- Я зусiм не замерзла, - адказала яна ледзь чутна.

Я пацалаваў яе ў мокрае плячо.

- Спачатку табе трэба пасцерагчыся.

Яна пахiтала галавой i глянула на мяне ззяючымi вачыма.

- Я даволi доўга асцерагалася.

- Праўда?

- Вядома. Занадта доўга. Хачу быць нарэшце неасцярожнай! - Яна засмяялася i прытулiлася шчакой да мяне. - Давай забудзем пра асцярожнасць, Робi! Не будзем думаць нi пра што, зусiм нi пра што, толькi пра самiх сябе, пра сонца, адпачынак i мора!

- Добра, - сказаў я i ўзяў кашлаты ручнiк. - Спачатку дай я цябе вытру насуха. Калi ты паспела так загарэць?

Яна апранула халат.

- Гэта засталося яшчэ з таго часу, калi я паводзiла сябе асцярожна. Тады я кожны дзень гадзiну загарала на балконе. А ў восем вечара iшла спаць. Сёння ў восем вечара я пайду яшчэ раз купацца.

- Будзе бачна, - сказаў я. - У намерах чалавек заўсёды вялiкi. У ажыццяўленнi - не заўсёды. Гэтым ён i прываблiвы.

З купаннем увечары не атрымалася. Мы зрабiлi прагулку пехатой да вёскi, а на змярканнi пакаталiся на "сiтраэне", потым Пат раптам адчула недамаганне i папрасiлася дадому. Я i раней часта заўважаў у яе гэта - раптоўны пераход ад ажыўлення да раптоўнай зморы. У яе было няшмат сiлы i нiякiх рэзерваў, хоць па ёй гэтага нельга было заўважыць. Яна заўсёды трацiла ўсе свае ўнутраныя запасы жыццёвай сiлы, i здавалася, што яна нястомная ў сваiм маладым спрыце - але раптоўна наступаў момант, калi яе твар рабiўся бледны, а вочы глыбока западалi. Сiлы пакiдалi яе. Яна стамлялася не паступова, а за некалькi секунд.

- Паедзем дадому, Робi, - сказала яна, i яе прыглушаны голас гучаў на больш нiзкiх нотах, чым звычайна.

- Дадому? Да фройляйн Эльфрыды Мюлер з залатым крыжыкам на шыi? Невядома, што гэты д'ябал прыдумаў тым часам.

- Дадому, Робi, - сказала Пат i зморана схiлiлася да майго пляча. - Тут наш дом.

Я зняў адну руку з руля i абняў яе. Так мы павольна ехалi праз сiнi туманны змрок, i калi нарэшце ўбачылi асветленыя вокны маленькага дамка, якi, нiбы цёмны звярок, прымасцiўся ў куточку роўнай далiны, мне сапраўды здалося, што мы прыехалi дадому.

Фройляйн Мюлер ужо чакала нас. Яна пераапранулася i была не ў чорнай шарсцяной сукенцы, а ў чорнай шаўковай - такога ж пурытанскага крою. Замест крыжыка на шыi цяпер вiсела эмблема сэрца, якара i крыжа адначасова - царкоўны сiмвал веры, надзеi i любовi.

Яна была цяпер значна больш зычлiвая, чым удзень, i спытала, цi згодныя мы павячэраць яйкамi, халодным мясам i вэнджанай рыбай. Яна вячэру ўжо прыгатавала.

- Ну, што ж, - сказаў я.

- Вам не падабаецца? Свежавэнджаная рачная камбала. - Яна глядзела на мяне са страхам.

- Добра, - холадна сказаў я.

- Свежавэнджаная камбала вельмi смачная, - заявiла Пат i з дакорам зiрнула на мяне. - Гэта найлепшая яда нанач, лепшай i прыдумаць нельга ў першы дзень на моры, фройляйн Мюлер. Каб яшчэ гарачанькай гарбаты...

- Ёсць, ёсць! Гарбата сапраўды гарачая! З задавальненнем. Зараз прынясуць.

Фройляйн Мюлер з палёгкай пабегла, шоргаючы шаўковай сукенкай.

- Ты сапраўды не любiш рыбы? - спытала Пат.

- Яшчэ як люблю! Камбалу! Пра яе я мару ўжо некалькi дзён.

- А сам задзiраеш нос. Вось гэта здорава!

- Трэба было аддзячыць за тое, як яна сустрэла нас удзень.

- Ах, божа мой! - Пат засмяялася. - Навошта табе? Я ўжо даўно забылася.

- А я - не, - сказаў я. - Я так лёгка не забываю.

- А варта было б, - падказала Пат.

Прыйшла служанка з падносам. Скура камбалы была залацiстая, як тапаз, яна пахла морам i дымам. На падносе былi яшчэ свежыя крэветкi.

- Я пачынаю забываць, - сказаў я замiлавана. - Акрамя таго, у мяне абуджаецца воўчы апетыт.

- У мяне таксама. Але падай мне спачатку гарачай гарбаты. Дзiўна, як мне холадна. А на дварэ ж вельмi цёпла.

Я зiрнуў на яе. Яна была бледная, хоць i ўсмiхалася.

- Больш i гаворкi не можа быць пра такiя працяглыя купаннi, - сказаў я i спытаў у служанкi: - У вас ёсць ром?

- Што?

- Ром. Пiтво ў бутэльках.

- Ром?

- Ром.

- Няма.

Яна ўтаропiлася на мяне. Твар яе быў падобны на поўню з цеста.

- Няма, - сказала яна яшчэ раз.

- Добра, - сказаў я. - Нiчога. Бывайце. Бог з вамi.

Яна знiкла.

- Якое шчасце, Пат, што ў нас прадбачлiвыя сябры, - сказаў я. - Сёння ранiцай, калi мы ад'язджалi, Ленц паставiў мне ў машыну даволi цяжкi скрутак. Глянем, што там.

Я прынёс пакунак з машыны. Гэта быў карабок з дзвюма бутэлькамi рому, бутэлькай каньяку i бутэлькай партвейну. Я падняў iх на святло.

- Нават ром "Сен-Джэймс"! Хлопцы надзейныя.

Я адкаркаваў бутэлькi i лiнуў Пат у гарбату. Я заўважыў, што яе рука дрыжала.

- Табе сапраўды так холадна? - спытаў я.

- Было. Цяпер ужо лепш. Добры ром. Але я зараз пайду ў пасцель.

- Iдзi неадкладна, Пат, - сказаў я. - Мы падсунем стол i павячэраем.

Яна паслухалася. Я прынёс ёй яшчэ адну коўдру з майго ложка i падсунуў стол.

- Можа, табе зрабiць сапраўдны грог, Пат? Гэта яшчэ лепш. Я хуценька прыгатую.

Яна пахiтала галавой.

- Я зноў адчуваю сябе добра.

Я зiрнуў на яе. Яна i праўда выглядала ўжо лепш. Вочы яе зноў заззялi, вусны былi вельмi чырвоныя, а скура мела матавы колер.

- Дзiўна, як хутка гэта праходзiць, - сказаў я. - Напэўна, ром дапамог.

Яна ўсмiхнулася.

- I ложак таксама, Робi. Найлепш мне дапамагае ложак. Ён мой прытулак.

- Дзiўна. Я звар'яцеў бы, калi б мне давялося так рана класцiся спаць. Аднаму, вядома.

Яна засмяялася.

- Жанчына адносiцца да гэтага крыху iнакш.

- Не кажы: жанчына. Ты - не жанчына.

- А хто ж?

- Не ведаю. Але не жанчына. Калi б ты была сапраўдная, нармальная жанчына, я не пакахаў бы цябе.

Яна глянула на мяне.

- А ты ўвогуле можаш пакахаць?

- Што ж, - сказаў я. - Пытанне якраз для вячэры. Яшчэ ёсць пытаннi?

- Магчыма. Але дзе адказ на гэтае?

Я налiў сабе чарку рому.

- Будзь здарова, Пат. Магчыма, ты маеш рацыю. Магчыма, нiхто з нас не можа. Ну, так, як раней. Але мы кахаем не горш. Толькi iнакш. Iншыя погляды на гэта.

Пастукалi ў дзверы. Увайшла фройляйн Мюлер. У руцэ ў яе быў маленькi графiнчык, на дне якога пляскалася кропля нейкай вадкасцi.

- Я прынесла вам рому.

- Дзякую, - сказаў я, з хваляваннем разглядаючы шкляны напарстак. - Вельмi ўдзячны вам за ласку, але мы ўжо знайшлi сродак.

- О божа! - яна са страхам разглядала бутэлькi на стале. - Вы так шмат п'яце?

- Толькi для лячэння, - адказаў я мякка, пазбягаючы глядзець на Пат. Прапiсана лекарам. У мяне занадта сухая печань, фройляйн Мюлер. Але цi не зробiце нам ласку?

Я адкаркаваў бутэльку партвейну.

- За ваша здароўе! Каб ваш дом напоўнiўся клiентамi.

- Вялiкi дзякуй!

Яна ўздыхнула, зрабiла лёгкi паклон i прыклалася да чаркi, як птушачка.

- За добры адпачынак! - Потым яна з хiтрынкай усмiхнулася мне. - Моцны партвейн. I добры.

Ад здзiўлення, што яна так перамянiла тон, у мяне ледзь чарка не выпала з рук. Фройляйн Мюлер зачырванелася, вочы яе заiскрылiся. Яна пачала гаварыць пра ўсё ўсякае, што нас зусiм не цiкавiла. Пат з анёльскiм цярпеннем трывала яе. Нарэшце фройляйн звярнулася да мяне:

- Значыць, у пана Кёстэра ўсё ў парадку?

Я кiўнуў галавой.

- Ён быў такi сцiплы ў той час, - сказала яна. - Бывала, за дзень не вымавiць нiводнага слова. Ён i цяпер такi маўклiвы?

- Цяпер ён час ад часу размаўляе.

- Ён прабыў тут амаль год. Заўсёды адзiн...

- Так, - сказаў я. - У такiх выпадках заўсёды гаворыш менш.

Яна сур'ёзна кiўнула галавой i глянула на Пат.

- Вы, пэўна, замарылiся.

- Крыху, - сказала Пат.

- Вельмi, - дадаў я.

- Тады я пайду, - заявiла яна спуджана. - Дабранач! Спiце спакойна!

Яна няўпэўнена пайшла.

- Мне здаецца, ёй хацелася пабыць яшчэ, - сказаў я. - Дзiўна, што гэта з ёй, праўда?

- Беднае стварэнне, - пашкадавала Пат. - Кожны вечар, пэўна, сядзiць адна ў пакоi ў палоне турбот.

- Ну, так, сапраўды, - сказаў я. - Але мне здаецца, што ўвогуле я паводзiў сябе з ёй прыстойна.

- Так i было. - Яна пагладзiла мне руку. - Адчынi крышачку дзверы, Робi.

Я пайшоў i адчынiў дзверы. На дварэ праяснiлася, палоска месячнага святла пралегла па сцяжынцы аж у дзверы. Здавалася, што сад толькi таго i чакаў, калi адчыняцца дзверы, - так настойлiва сюды адразу ўварваўся водар кветак, салодкi пах жоўтафiёля, рэзеды i руж, запоўнiўшы сабой пакой.

- Паглядзi, - сказаў я, паказваючы на двор. У яркiм месячным святле ва ўсю даўжыню бачылася садовая дарожка. Кветкi, нахiлiўшыся, стаялi абапал яе, лiстота была серабрыстага колеру, а краскi, якiя так страката свяцiлiся днём, пафарбаваныя ў мяккiя пастэльныя таны, мiгцелi цяпер загадкава-пяшчотна. Месяцава святло i ноч прыглушылi iх фарбы i сiлу, затое iх пах стаў больш моцны i саладжавы, чым удзень.

Я глянуў на Пат. Яе галава з цёмнымi валасамi - кволая, маленькая, бездапаможная - ляжала на белай падушцы. У яе было мала сiлы, але была тайна кволасцi, тайна кветак у змроку, у плывучым святле месяца.

Яна крыху прыўзнялася.

- Я сапраўды вельмi замарылася, Робi. Гэта кепска?

Я прысеў да яе на ложак.

- Нiчога. Ты выспiшся.

- Але ж ты яшчэ не хочаш спаць.

- Я схаджу яшчэ на пляж.

Яна кiўнула галавой i легла. Я хвiлiнку пасядзеў яшчэ.

- Не зачыняй нанач дзверы, - сказала яна сонна. - Быццам спiш у садзе...

Яна пачала дыхаць слабей, i я цiха ўстаў i выйшаў у сад. Каля драўлянага плота я спынiўся i запалiў. Адсюль можна было зазiраць у пакой. На крэсле вiсеў халат, наверх былi кiнуты сукенка i штосьцi з бялiзны, на падлозе, каля крэсла, стаялi туфлi. Адзiн перавярнуўся. У мяне было незвычайнае пачуццё, быццам я дома. Гледзячы на гэта ўсё, я думаў, што ёсць на свеце чалавек i што ён будзе, што варта зрабiць толькi некалькi крокаў, каб убачыць яго i быць з iм, сёння, заўтра i, магчыма, доўга-доўга...

"Магчыма, - падумаў я. - Магчыма... увесь час гэтае слова, без якога не абысцiся! Упэўненасць, якой не хапала... упэўненасць, якой не хапала ўсяму i ўсiм".

Я пайшоў да пляжа, да мора, насустрач ветру i прыглушанаму шуму, якi накатваўся, як далёкая кананада.

XVI

Я сядзеў на пляжы i назiраў, як заходзiла сонца. Пат не пайшла са мной. Увесь дзень яна дрэнна сябе адчувала. Калi прыцямнела, я ўстаў. Трэба было iсцi дадому. Тут я ўбачыў, што ад лесу бегла служанка. Яна махала рукой i нешта крычала. Я не разумеў. Усе гукi заглушалiся ветрам i морам. Я памахаў ёй, каб яна спынiлася: я зараз падыду сам. Але яна ўсё бегла, падносячы рукi да твару.

- Панi... - зразумеў я. - Хутка...

Я пабег.

- Што здарылася?

Яна хапала паветра.

- Хутка- панi... няшчасце...

Я пабег па пясчанай сцежцы, праз лес, да дома. Драўляныя веснiцы не адчынiлiся, я пераскочыў праз верх, кiнуўся ў пакой. Пат ляжала на ложку, на грудзях была кроў, рукавы закасаныя. Кроў цякла ў яе з рота. Каля яе стаяла фройляйн Мюлер. У руках у яе былi ручнiкi i мiска з вадой.

- Што здарылася? - выгукнуў я i адпiхнуў яе.

Яна нешта сказала.

- Прынясiце бiнт! - крыкнуў я. - Дзе рана?

Яна пазiрала на мяне, вусны ў яе дрыжалi.

- Няма раны.

Я зiрнуў на яе.

- Кравацеча.

Я падскочыў да яе i забраў з рук мiску з вадой.

- Прынясiце лёду, прынясiце хутчэй кавалак лёду.

Я намачыў ручнiк i паклаў яго Пат на грудзi.

- У нас дома няма лёду, - сказала фройляйн Мюлер.

Я павярнуўся да яе. Яна адхiснулася.

- Богам прашу, прынясiце кавалак лёду, пашлiце каго-небудзь у шынок i патэлефануйце лекару.

- У нас няма тэлефона.

- Чорт пабяры! Дзе найблiжэйшы тэлефон?

- У Масмана.

- Бяжыце хутчэй туды. Адразу ж патэлефануйце лекару, якi жыве найблiжэй. Як яго завуць? Дзе ён жыве?

Не дачакаўшыся, што яна скажа, я падпiхнуў яе.

- Хутка, хутка бяжыце, што ёсць сiлы. Цi далёка гэта?

- Тры хвiлiны, - сказала жанчына i пабегла.

- Прынясiце ж лёду! - крыкнуў я ёй наўздагон.

Яна кiўнула галавой.

Я прынёс вады i зноў намачыў ручнiк. Я не адважваўся дакрануцца да Пат. Я не ведаў, цi так яна павiнна ляжаць, я быў у адчаi, што не ведаў, а гэта ж было адзiнае, што трэба было ведаць. Падкласцi пад галаву падушку цi, наадварот, нельга?

Яна захрыпела, потым напружылася, i з рота заструменiла кроў. Яна дыхала цяжка, з плачам, у вачах яе стаяў нечалавечы жах, яна душылася i кашляла, кроў вырывалася струменямi. Я то ўтрымлiваў яе, то адпускаў, падклаўшы руку ёй пад плечы. Я адчуваў кожны рух яе беднага зняможанага цела, здавалася, гэта будзе цягнуцца бясконца, потым яна без сiлы адвалiлася на спiну.

Вярнулася фраў Мюлер. Яна глядзела на мяне, як прывiд.

- Што рабiць? - крыкнуў я.

- Зараз прыйдзе лекар, - прашаптала яна. - Лёд... на грудзi i, калi можна... у рот...

- Як палажыць - падняць галаву цi не трэба, гаварыце ж, каб д'ябал вас узяў... хутка!

- Няхай ляжыць... ён зараз прыйдзе.

Я паклаў кавалак лёду на грудзi Пат, апрытомнеўшы, ведаючы, што нешта магу рабiць. Я пабiў лёд для кампрэсу i паклаў яго i ўсё ўзiраўся на гэтыя салодкiя, каханыя, спакутаваныя вусны, адзiныя, скрываўленыя...

Чуваць было, што нехта прыехаў на ровары. Я ўскочыў на ногi. Лекар.

- Патрэбна мая дапамога? - спытаў я.

Ён пахiтаў галавой i адкрыў сумку. Я стаяў зусiм побач з iм перад ложкам, ухапiўшыся за спiнку. Ён зiрнуў на мяне. Адступiўшы на крок, я не адрываў ад яго вачэй. Ён глядзеў на скабы Пат. Яна стагнала.

- Гэта небяспечна? - спытаў я.

- Дзе лячылася ваша жонка? - спытаў ён у адказ.

- Што? Лячылася? - прамармытаў я.

- У якога лекара? - спытаў ён нецярплiва.

- Я не ведаю... - адказаў я. - Не, я нiчога не ведаю... я не думаю...

Ён зiрнуў на мяне.

- Вы гэта павiнны ведаць...

- Але я не ведаю. Яна мне нiколi нiчога не казала.

Ён нахiлiўся над Пат i спытаў. Яна намагалася адказаць. Але закашлялася, пацякла кроў. Лекар падхапiў яе пад плечы.

Яна хапала паветра, дыхала з прысвiстам.

- Жафэ, - з булькатаннем прамовiла яна.

- Фелiкс Жафэ? Прафесар Фелiкс Жафэ? - спытаў лекар.

Яна пацвердзiла вачыма. Ён павярнуўся да мяне.

- Вы можаце патэлефанаваць яму? Лепш спытаць яго.

- Так, так, - адказаў я. - Зараз. Я потым паклiчу вас. Жафэ?

- Фелiкс Жафэ, - сказаў лекар. - Спытайце нумар тэлефона ў бюро даведак.

- Яна будзе жыць? - спытаў я.

- Трэба, каб спынiлася кравацеча, - сказаў лекар.

Я паклiкаў служанку, i мы пабеглi. Яна паказала мне дом, дзе быў тэлефон. Я пазванiў у дзверы. Невялiкая кампанiя сядзела за сталом. Яны пiлi хто каву, хто пiва. Я акiнуў iх позiркам i не мог зразумець: людзi пiлi пiва ў той час, калi Пат сцякала крывёй. Я сказаў, што мне тэрмiнова трэба пагаварыць, i пачаў чакаць. Услухоўваючыся ў гулкi змрок, я праз занавескi бачыў частку пакоя i постацi, нiбы ў тумане. Я бачыў, як туды-сюды матлялася лысiна, яна ў святле здавалася жоўтай; я бачыў брошку на жоўтай тафце зашнураванай сукенкi, падвойны падбародак, пенснэ i высокую прычоску... кастлявую старую руку з прыпухлымi венамi, якая барабанiла па стале... мне не хацелася нiчога гэтага бачыць, але я быў безабаронны: усё гэта лезла мне ў вочы, як зыркае святло.

Нарэшце тэлефон адказаў. Я папрасiў паклiкаць прафесара.

- На жаль, - адказала сястра, - прафесар выйшаў.

Сэрца ў мяне спачатку спынiлася, а потым загрукатала, як кавальскi молат.

- А дзе ён? Мне трэба пагаварыць з iм неадкладна.

- Не ведаю. Магчыма, пайшоў яшчэ раз у клiнiку.

- Калi ласка, патэлефануйце ў клiнiку. Я пачакаю. У вас жа ёсць яшчэ адзiн апарат.

- Хвiлiнку. - Зноў пачалося гудзенне, бяздонная цемра, над якой цягнуўся толькi тоненькi металёвы дроцiк. Я ўздрыгнуў. Побач са мной у завешанай клетцы пачала спяваць канарэйка. Зноў пачуўся голас сястры:

- Прафесар Жафэ ўжо пайшоў з клiнiкi.

- Куды?

- Я гэтага сапраўды не магу вам сказаць, пан. Пайшоў.

Я прыхiлiўся да сцяны.

- Ало! - сказала сястра. - Вы яшчэ слухаеце?

- Так... паслухайце, сястра, вы не ведаеце, калi ён вернецца...

- Гэта невядома.

- Няўжо ён вам не кажа? Ён жа павiнен казаць. Калi што здарыцца, неяк жа трэба яго знайсцi.

- Ёсць лекар у клiнiцы.

- Не маглi б вы яго... не, не, не мае сэнсу, ён жа нiчога не ведае... добра, сястра, - сказаў я знясiлена, - калi прыйдзе прафесар Жафэ, папрасiце яго неадкладна патэлефанаваць сюды. - Я назваў нумар. - Але, калi ласка, неадкладна.

- Можаце паверыць мне, пан. - Яна паўтарыла нумар i павесiла слухаўку.

Я застаўся адзiн. Галовы, што матлялiся, лысiна, брошка, другi пакой былi далёка, блiскучая гума, якая хiсталася. Я азiраўся вакол сябе. Больш мне тут не было чаго рабiць. Трэба было толькi сказаць людзям, каб яны паклiкалi мяне, калi будзе званок. Але я не мог адарвацца ад тэлефона. Здавалася, што гэта выратавальны канат, якi я выпускаю з рук. I раптам я здагадаўся, што рабiць. Я зноў узяў слухаўку i назваў Кёстэраў нумар тэлефона. Ён павiнен быць на месцы. Iнакш i не магло быць.

I вось з гаму i шуму ночы пачуўся спакойны голас Кёстэра. Я адразу ж таксама супакоiўся i расказаў яму пра ўсё. Я адчуваў, што ён запiсвае.

- Добра, - сказаў ён. - Я адразу выязджаю на пошукi прафесара. Я патэлефаную. Супакойся. Я яго знайду.

Канец. Канец? Свет зацiх. Прывiд знiк. Я пабег назад. - Ну? - спытаў лекар. - Вы знайшлi яго?

- Не, - сказаў я. - Але я знайшоў Кёстэра.

- Кёстэра? Не ведаю. Што ён сказаў? Як ён лячыў яе?

- Лячыў? Ён не лячыў яе. Кёстэр знойдзе яго.

- Каго?

- Жафэ.

- Божа мой, хто ён, гэты Кёстэр?

- Ах... прабачце. Кёстэр - мой сябра. Ён знойдзе прафесара Жафэ. Я яго не застаў на месцы.

- Шкада, - сказаў лекар i зноў павярнуўся да Пат.

- Ён яго знойдзе, - сказаў я. - Калi той жывы, то ён адшукае яго.

Лекар паглядзеў на мяне як на вар'ята. Потым ён пацiснуў плячыма. У пакоi свяцiла цьмяная лямпачка. Я спытаў, цi патрэбна мая дапамога. Лекар пахiтаў галавой. Я ўзiраўся ў акно. Пат хрыпела. Я зачынiў акно i стаў у дзвярах. Я назiраў за дарогай.

Раптам мяне паклiкалi:

- Тэлефон!

Я павярнуўся.

- Тэлефон. Я пайду.

Лекар падскочыў.

- Не, я. Я лепш распытаю яго. Заставайцеся тут. Нiчога не прадпрымайце. Я зараз жа вярнуся.

Я сеў каля пасцелi Пат.

- Пат, - цiха прамовiў я, - мы ўсе тут. Мы зробiм усё. З табой нiчога не здарыцца. З табой не павiнна нiчога здарыцца. Ужо прафесар размаўляе з доктарам. Ён нам усё раскажа. Заўтра, напэўна, ён прыедзе сам. Ён дапаможа табе. Ты выздаравееш. Чаму ты мне нiколi нi слова не казала, што ты хворая? Не страшна, што ты крыху страцiла крывi, Пат. Мы вернем яе табе, Пат. Кёстэр знайшоў прафесара. Цяпер усё добра, Пат.

Лекар вярнуўся.

- Гэта быў не прафесар.

Я ўстаў.

- Гэта быў ваш сябар Ленц.

- Кёстэр не знайшоў яго?

- Знайшоў. I той сказаў, што рабiць. Ваш сябар Ленц перадаў мне ўсё па тэлефоне. Усё ясна i нават правiльна. Ваш сябар Ленц - лекар?

- Не. Ён хацеў стаць iм. А Кёстэр?

Лекар глянуў на мяне.

- Ленц сказаў, што Кёстэр паехаў некалькi хвiлiн назад. З прафесарам.

Мне трэба было да нечага прыхiнуцца.

- Ота, - сказаў я.

- Так, - дадаў лекар. - Толькi адно ён пераблытаў. Ён думае, што яны праз пару гадзiн дабяруцца сюды. Я ведаю гэтую дарогу. Нават пры хуткай яздзе - не менш трох гадзiн. Ва ўсякiм разе...

- Доктар, - сказаў я, - вы можаце паверыць. Калi ён гаворыць: дзве гадзiны, то праз дзве гадзiны будзе тут.

- Гэта немагчыма. Шмат паваротаў, ноч.

- Паглядзiм, - сказаў я.

- Ва ўсякiм разе... добра, што ён прыедзе.

Я не мог больш трываць. Я выйшаў на вулiцу. Наваколле зацягнулася туманам. Удалечынi шумела мора. З дрэваў капала. Я азiрнуўся. Я ўжо быў не адзiнокi. За гарызонтам на поўдзень роў матор. За туманамi па блiскучых дарогах iмчала дапамога, фары плявалi святлом, шыны свiсталi, дзве рукi сталёва трымалi руль, пара вачэй свiдравала змрок, холадна, упэўнена: вочы майго сябра...

Пазней Жафэ мне расказаў, як яны ехалi. Кёстэр адразу пасля майго званка тэлефанаваў Ленцу, каб той быў напагатове. Потым ён забраў "Карла", i яны з Ленцам паiмчалiся ў клiнiку Жафэ. Сястра выказала меркаванне, што прафесар пайшоў вячэраць. Кёстэр пачуў ад яе шэраг назваў рэстаранаў, дзе ён мог быць цяпер. Кёстэр паехаў. Ён парушаў правiлы руху, ён не звяртаў увагi на перапуджаных палiцэйскiх. Ён гнаў машыну, як стаеннiка, па запруджанай вулiцы. У чацвёртым рэстаране ён знайшоў прафесара. Жафэ адразу зразумеў, пра каго iдзе гаворка. Ён пакiнуў яду i пайшоў з iм. Яны паехалi да прафесара на кватэру, каб узяць неабходныя рэчы. Гэта быў адзiны ўчастак, дзе Кёстэр ехаў хоць i хутка, але не парушаючы правiлаў. Ён не хацеў без пары пужаць доктара. Па дарозе Жафэ спытаў, дзе ляжыць Пат. Кёстэр назваў месца на адлегласцi сарака кiламетраў. Трэба было, каб прафесар сеў у машыну. Усё астатняе потым пойдзе само сабой. Пакуль Жафэ пакаваў сваю сумку, ён тлумачыў Ленцу, што трэба сказаць па талефоне. Потым ён сеў да Кёстэра ў машыну.

- Гэта небяспечна? - спытаў Кёстэр.

- Так, - сказаў Жафэ.

У гэты момант "Карл" ператварыўся ў белую здань. Ён зрабiў рывок i паiмчаў. Ён працiскаўся памiж машын, ён iмчаў супроць усiх па вулiцах з аднабаковым рухам, ён шукаў самы кароткi шлях з горада.

- Вы звар'яцелi? - закрычаў прафесар.

Кёстэр абмiнуў высокi бампер аўтобуса, на момант збавiў газ. Потым матор зноў зароў.

- Едзьце павольней, - крычаў лекар. - Якая карысць трапiць у аварыю?

- Не трапiм.

- Пры такой яздзе - праз дзве хвiлiны.

Кёстэр кiнуў машыну ўлева, аб'язджаючы трамвай.

- Мы не трапiм у аварыю. - Цяпер перад iм была шаша. Ён зiрнуў на лекара. - Я сам ведаю, што вы нам патрэбны жывы. Даверцеся мне... я паеду, як ехаў.

- Але якая карысць ад гэтай гонкi! Вы выйграеце некалькi хвiлiн.

- Не, - сказаў Кёстэр, ухiляючыся ад сутыкнення з грузавiком, нагружаным каменнем. - Нам трэба праехаць яшчэ дзвесце сорак кiламетраў.

- Што?

- Праўда... - Машына прабiралася памiж паштовым аўтамабiлем i аўтобусам. Я проста не хацеў гаварыць вам раней.

- Гэта было б усё роўна, - прабурчаў Жафэ. - Мая дапамога не залежыць ад адлегласцi. Едзьце на вакзал. Па чыгунцы мы дабяромся хутчэй.

- Не, - Кёстэр выбраўся ў прыгарад. Вецер зрываў у яго словы з вуснаў. - Я ўжо ведаю... цягнiк спазняецца... - Ён яшчэ раз зiрнуў на Жафэ, i лекар, вiдаць, нешта заўважыў у яго твары.

- Божа, - прамармытаў ён. - Ваша сяброўка?

Кёстэр пахiтаў галавой. Ён ужо не адказваў. Мiнулi дачны пасёлак. Кёстэр выехаў на роўную дарогу. Цяпер машына iмчала на поўнай хуткасцi. Лекар скурчыўся за вузкiм ветравым шклом. Кёстэр падаў яму свой скураны шлем. Бесперапынна гудзела сiрэна. Лясы вярталi яе рык назад. Толькi ў вёсках, калi ўжо iнакш нельга было, Кёстэр збаўляў хуткасць. На машыне не было глушыцеля. Грамавым рэхам аддаваўся гул матора памiж сценамi дамоў, якiя змыкалiся за iм i ляскаталi, як палатно пад ветрам. "Карл" праносiўся мiж iмi, асвятляючы iх на iмгненне бледным святлом фараў, i зноў угрызаўся ў ноч iкламi промняў.

Колы рыпелi, шыпелi, вылi, свiсталi - матор выдаваў цяпер усю моц, якую меў. Кёстэр нахiлiўся над рулём, яго цела ператварылася ў вялiзнае вуха, у фiльтр, якi прасейваў гул i свiст на зразумелыя яму шумы i якi гатовы быў вылавiць самы нязначны пабочны шум, любы падазроны скрып цi шоргат, што пагражалi аварыяй i смерцю. Шаша стала мокрай. На глiнiстай дарозе машына вiхляла i падскоквала. Кёстэру давялося знiзiць хуткасць. Павароты патрабавалi яшчэ большага напружання. Кёстэр кiраваў ужо не так з дапамогай розуму, як iнстынкту. Фары высвечвалi павароты толькi напалову. У той момант, калi машына паварочвала, дарогi вiдаць не было. Пражэктар-шукальнiк не дапамагаў, прамень быў занадта тонкi. Лекар маўчаў. Раптам паветра перад фарамi завiхрылася, яно афарбавалася ў бледна-серабрысты колер, з'явiлiся стракатыя клубы. Гэта быў адзiны момант, калi Жафэ пачуў лаянку Кёстэра. Праз хвiлiну яны былi ў густым тумане.

Кёстэр пераключыў фары на малое святло. Яны плылi ў ваце, мiма праносiлiся ценi, дрэвы, невыразныя сiлуэты ў малочным моры, шашы больш не было, толькi выпадак i прыблiзнасць, плямы, якiя вырасталi i знiкалi ў рыку матора.

Калi яны праз дзесяць хвiлiн выбралiся з машыны, твар Кёстэра выглядаў запалым. Ён зiрнуў на Жафэ i штосьцi прамармытаў. Потым ён даў поўны газ... насуплены, халодны i зноў упэўнены ў сабе.

У пакоi панавала лiпкая цеплыня, гнятучая, як свiнец.

- Не перастае? - спытаўся я.

- Не, - адказаў лекар.

Пат зiрнула на мяне. Я паспрабаваў усмiхнуцца ёй. Атрымалася грымаса.

- Яшчэ паўгадзiны, - сказаў я.

Лекар ускiнуў позiрк на мяне.

- Яшчэ паўтары гадзiны, калi не дзве. Iдзе дождж.

Кроплi з цiхiм шоргатам падалi на лiсце i кусты ў садзе. Аслеплымi вачыма я ўзiраўся ў цемру. Колькi часу прайшло, як мы ўставалi ўначы i масцiлiся памiж ляўкоямi i рэзедой i Пат напявала дзiцячыя песенькi? Цi даўно тое было, калi дарога блiшчала ў белым сонечным святле i Пат бегла памiж кустоў, падобная да гнуткага звярка?

Я соты раз выйшаў за дзверы. Гэта не мела сэнсу, я ведаў. Але так скарачалася чаканне. Паветра было туманнае. Я вылаяўся: я ведаў, што гэта азначае для Кёстэра. У душнай начы закрычала птушка.

- Заткнiся, - прабурчаў я. На ўспамiн прыйшлi расказы пра птушак вестуноў смерцi.

- Глупства! - сказаў я гучна, i ўсё роўна па спiне пабеглi мурашкi. Недзе гудзеў хрушч... але не наблiжаўся... не наблiжаўся. Ён гудзеў аднастайна цiха; а вось перастаў... цяпер зноў пачуўся... гэта быў не жук, гэта быў далёкi гул матора, якi на высокай хуткасцi браў павароты. Я стаяў нерухома, я затрымаў дыханне, каб лепш чуць: зноў... зноў аддаленае тонкае гудзенне, як гудзiць злосная аса. А цяпер мацней, я ўжо выразна разбiраў гук кампрэсара. Тут гарызонт, якi быў так напяты, што здавалася, разарвецца, абрынуўся ў мяккую бесконцасць, ён пахаваў пад сабой ноч, страх, жахлiвасць... Я ўскочыў у пакой i, трымаючыся за дзверы, сказаў:

- Яны едуць! Доктар, Пат, яны едуць. Я ўжо чую.

Лекар увесь вечар лiчыў мяне крыху ненармальным. Ён устаў i таксама прыслухаўся.

- Гэта, пэўна, iншая машына, - сказаў ён нарэшце.

- Не, я пазнаю матор.

Ён раздражнёна паглядзеў на мяне. Ён, здавалася, лiчыў сябе спецыялiстам па аўтамашынах. З Пат ён абыходзiўся цярплiва i асцярожна, як мацi з дзiцем. Але варта мне было запнуцца пра машыны, як ён зыркаў на мяне праз акуляры i пярэчыў.

- Немагчыма, - коратка сказаў ён i вярнуўся ў пакой.

Я застаўся ў двары. Мяне калацiла ад хвалявання.

- "Карл"! "Карл"! - выгукнуў я.

Цяпер матор то прыцiхаў, то ўзвываў; машына, вiдаць, была ўжо ў вёсцы i на шалёнай хуткасцi iмчала мiж дамоў. Вось i выццё аслабла, машына была за лесам... i вось гул зноў набраў сiлы, iмклiвы, нястрымны, светлы прамень прабiваў туман, фары, грымоты, гуд... Разгублены лекар стаяў каля мяне, раптам нас асляпiла блiзкае святло... i рыпнулi тармазы, i машына спынiлася перад садовай брамкай. Я пабег туды. Прафесар вылазiў з машыны. Ён не звярнуў на мяне ўвагi, пайшоў да лекара. За iм выйшаў Кёстэр.

- Як яна? - сказаў ён.

- Кроў iдзе.

- Здараецца, - сказаў ён. - Пакуль што няма чаго баяцца.

Я моўчкi глянуў на яго.

- Ёсць запалiць? - спытаў ён.

Я даў яму цыгарэту.

- Добра, што ты прыехаў, Ота.

Ён рабiў глыбокiя зацяжкi.

- Падумаў, што так будзе лепей.

- Ты вельмi хутка ехаў.

- Нармальна. Быў крыху туман.

Мы прыселi побач на лаўку. Чакалi.

- Ты думаеш, што яна паправiцца? - спытаў я.

- Вядома. Кравацеча... гэта нiчога.

- Яна мне нiколi пра гэта не гаварыла.

Кёстэр кiўнуў галавой.

- Яна павiнна паправiцца, Ота, - сказаў я.

Ён не глядзеў на мяне.

- Дай мне яшчэ адну цыгарэту, - сказаў ён. - Я забыўся ўзяць свае.

- Яна павiнна паправiцца, - сказаў я, - iнакш усё астатняе - дрэнь.

Выйшаў прафесар. Я ўстаў.

- Будзь я пракляты, калi яшчэ раз паеду з вамi, - сказаў ён Кёстэру.

- Прабачце, - сказаў Кёстэр. - Гэта жонка майго сябра.

- Вось як, - сказаў Жафэ i зiрнуў на мяне.

- Яна паправiцца? - спытаў я.

Ён уважлiва разглядваў мяне. Я пазiраў убок.

- Вы думаеце, я стаяў бы тут з вамi так доўга, калi б думаў, што яна не паправiцца? - сказаў ён.

Я сцiснуў зубы. Я да болю сплёў пальцы. Я заплакаў.

- Прабачце, - сказаў я, - занадта хутка ўсё адбылося.

- Такiя справы не адбываюцца занадта хутка, - сказаў Жафэ i ўсмiхнуўся.

- Не злуйся, Ота, - сказаў я, - што я заплакаў.

Ён падштурхнуў мяне, павярнуўшы да дзвярэй.

- Iдзi туды. Калi прафесар дазволiць.

- Больш не буду, - сказаў я. - Можна пайсцi?

- Можна, толькi не размаўляйце, - адказаў Жафэ, - i толькi на хвiлiнку. Ёй нельга хвалявацца.

Я нiчога не бачыў, акрамя водблiску святла на вадзе. Я памiргаў. Святло паплыло, замiгцела. Я не адважваўся выцерцi вочы, каб Пат не падумала, быццам я плачу таму, што з ёй так кепска. Я паспрабаваў увайсцi ў пакой з усмешкай. Потым я зноў хуценька адвярнуўся.

- Вы патрэбны былi тут? - спытаў Кёстэр.

- Так, - сказаў Жафэ, - правiльна, што прыехаў.

- Заўтра ранiцай я магу адвезцi вас назад.

- Лепш не трэба, - сказаў Жафэ.

- Я паеду спакойна.

- Я хачу застацца яшчэ на дзень i паназiраць. Ваш ложак свабодны? - спытаў ён мяне.

Я кiўнуў галавой.

- Добра, тады я пасплю тут. Вы можаце знайсцi сабе месца ў вёсцы?

- Магу. Знайсцi вам зубную шчотку i пiжаму?

- Не трэба. У мяне ўсё з сабой. Заўсёды гатовы да нечага падобнага. Толькi, можа, не да гонак.

- Прабачце, - сказаў Кёстэр. - Разумею, што вы раззлавалiся.

- Зусiм не, - сказаў Жафэ.

- Тады я шкадую, што адразу не сказаў вам праўды.

Жафэ засмяяўся.

- Вы дрэнна думаеце пра лекараў. Цяпер iдзiце спакойна. Я застануся тут.

Я хутка прыхапiў тое-сёе для нас з Кёстэрам. Мы накiравалiся ў вёску.

- Ты замарыўся? - спытаў я.

- Не, - сказаў ён. - Пасядзiм яшчэ дзе-небудзь.

Праз гадзiну я занепакоiўся.

- Калi ён застаецца, то, пэўна ж, ёсць небяспека, Ота, - сказаў я. - Iнакш навошта б яму...

- Мне здаецца, што ён застаецца з-за асцярожнасцi, - адказаў Кёстэр. - Ён вельмi любiць Пат. Ён мне расказаў па дарозе. Ён лячыў i яе мацi...

- I ў яе быў...

- Я не ведаю, - хутка адказаў Кёстэр. - Магчыма, было нешта iншае. Пойдзем спаць?

- Iдзi, Ота. Я хачу яшчэ раз... хоць здалёку...

- Добра. Пайшлi разам.

- Я хачу табе штосьцi сказаць, Ота. Я вельмi люблю спаць на волi, калi так цёпла. Не турбуйся. У апошнi час я часта рабiў так.

- Сыра ж...

- Нiчога. Я падыму верх "Карла" i пасяджу.

- Добра. I я пасплю з ахвотай на волi.

Я зразумеў, што мне ад яго не адбаярыцца. Мы склалi разам коўдры i падушкi i вярнулiся да "Карла". Мы адпусцiлi рамянi i адкiнулi пярэднiя сядзеннi. Так можна было легчы.

- Лепш, чым было на фронце, - сказаў Кёстэр.

Светлая пляма акна свяцiлася праз туман. Некалькi разоў я ўбачыў цень Жафэ. Мы выпалiлi цэлы пачак цыгарэт. Потым святло пагасла, гарэла толькi маленькая настольная лямпа.

- Дзякаваць богу, - сказаў я.

На брызент капаў дождж. Дзьмуў слабы вецер. Пахаладала.

- Вазьмi маю коўдру, Ота, - сказаў я.

- Не трэба, мне цёпла.

- Выдатны хлопец гэты Жафэ, праўда?

- Выдатны. Мне здаецца, вельмi шчыры.

- Несумненна.

Я прачнуўся з неспакойнага паўсну. На дварэ было шэра i холадна. Кёстэр ужо не спаў.

- Ты не спаў, Ота?

- Спаў.

Я выбраўся з машыны i па садовай сцяжынцы цiха падышоў да акна. Настольная лямпа ўсё яшчэ гарэла. Я ўбачыў на ложку Пат з заплюшчанымi вачыма. На момант я спужаўся, што яна памерла. Але потым я ўбачыў, як паварушылася яе правая рука. Яна была вельмi бледная. Але кроў больш не iшла. Яна зноў паварушыла рукой. У той самы момант Жафэ, якi спаў на другiм ложку, расплюшчыў вочы. Я хутка адышоў, супакоены. Ён сачыў за ёю.

- Мне здаецца, нам трэба знiкнуць адсюль, - сказаў я Кёстэру, - каб ён не бачыў, што мы сочым за iм.

- Там усё ў парадку? - спытаў Ота.

- Так, наколькi можна бачыць. У яго правiльны сон, у гэтага прафесара. З гарматы страляй - не разбудзiш, але адразу прачнецца ад мышкi, калi яна зашкрабецца каля яго рэчмяшка.

- Можам пайсцi пакупацца, - сказаў Кёстэр. - Тут цудоўнае паветра. - Ён пацягнуўся.

- Iдзi адзiн, - сказаў я.

- Пайшлi разам, - настойваў ён.

Шэрае неба праяснiлася. На iм засвяцiлiся аранжавыя прасветы. На гарызонце паднялася хмарная заслона, а з-за яе з'явiлася яркая зелянiна.

Мы скокнулi ў ваду i паплылi. Вада пералiвалася шэрым i чырвоным колерамi.

Потым мы вярнулiся. Фройляйн Мюлер ужо ўстала. Яна рэзала ў садзе пятрушку. Яна ўздрыгнула ад маiх слоў. Я засаромлена паспрабаваў ёй растлумачыць, чаму я ўчора, магчыма, зашмат лаяўся. Яна пачала плакаць.

- Бедная жанчына. Яна такая прыгожая i такая яшчэ маладая...

- Яна дажыве да ста гадоў, - сказаў я, раззлаваўшыся за тое, што яна плакала, быццам Пат наканавана памерцi. Пат не памрэ. Свежы вецер, ранак, жыццё ўва мне, абноўленае морам, сцвярджалi: Пат не можа памерцi. Яна можа памерцi толькi тады, калi я страчу мужнасць. Побач стаяў Кёстэр, мой таварыш; побач стаяў я, таварыш Пат... спачатку мы павiнны памерцi. Пакуль мы жывыя, мы яе ўтрымаем. Так было заўсёды. Пакуль жывы Кёстэр, не памру я. I пакуль мы жывыя абодва, не памрэ Пат.

- Трэба быць пакорлiвым перад лёсам, - сказала старая дзева i павярнула да мяне з ледзь прыкметным папрокам загарэлы, зморшчаны, як печаны яблык, твар. Магчыма, яна мела на ўвазе маю лаянку.

- Пакорлiвым? - сказаў я. - Навошта - пакорлiвым? Нiякага толку ад гэтага. У жыццi трэба за ўсё плацiць, удвая i ўтрая. Навошта ж тады пакорлiвасць?

- Не, не... так лепш.

"Пакорлiвасць... - падумаў я. - Што яна зменiць? Бiцца, бiцца - вось што патрэбна ў гэтай неразбярысе, дзе ўрэшце ўсё роўна будзеш бiты. Бiцца за тую кропельку, што любiш. Пакорлiвым можна стаць, калi табе стукне семдзесят".

Кёстэр перакiнуўся з ёй некалькiмi словамi. Яна хутка зноў заўсмiхалася i спытала яго, што прыгатаваць на полудзень.

- Бачыш, - сказаў Ота, - вось дар узросту. Слёзы i ўсмешка - усё мяняецца iмгненна. Не чапаючы адно аднаго. Так, пэўна, будзе i з намi, - прамовiў ён задумлiва.

Мы хадзiлi вакол дома.

- Кожная хвiлiна сну ёй на карысць, - сказаў я.

Мы зноў пайшлi ў сад. Фройляйн Мюлер прыгатавала сняданак. Мы пiлi гарачую чорную каву. Сонца ўзышло. Адразу зрабiлася цёпла. Лiсце на дрэвах iскрылася ад святла i вiльгацi. З мора даносiлiся крыкi чаек. Фройляйн Мюлер паставiла на стол букет руж.

- Мы ўручым iх ёй потым, - сказала яна.

Ружы пахлi мураванай сцяной i дзяцiнствам.

- Ты ведаеш, Ота, - сказаў я, - у мяне такоё адчуванне, быццам я сам хворы. Цяпер ужо не будзеш такi. Як быў. Мне трэба было б быць спакайнейшым. Больш разважлiвым. Чым спакайней сябе паводзiш, тым больш можаш дапамагчы.

- Не заўсёды атрымлiваецца, Робi. I ў мяне бывалi часiны. Чым больш жывеш, тым больш раздражняльным робiшся. Як той банкiр, якi ўсё больш трацiць.

Адчынiлiся дзверы. Выйшаў Жафэ ў пiжаме.

- Добра, добра, - махнуў ён рукой, убачыўшы, што я амаль перавярнуў стол з кавай, - наколькi гэта магчыма.

- Можна мне ўвайсцi?

- Пакуль што - нельга. Пакуль што там дзяўчына. Памыць i ўсё астатняе.

Я налiў яму кавы. ён замiргаў на сонцы i звярнуўся да Кёстэра:

- Шчыра кажучы, я вам павiнны падзякаваць. Хоць на адзiн дзень выбраўся на волю.

- Вы маглi б рабiць так i часцей, - сказаў Кёстэр. - Вечарам выехаць, а наступным вечарам вярнуцца.

- Мог бы, мог бы... - адказаў Жафэ. - Цi заўважылi вы, што мы жывём у час самакатавання? Што многае, што можна было б зрабiць, не робiцца няведама чаму? Праца сёння стала такой жудаснай справай, што яна забiвае ўсё астатняе - i таму ў многiх яе няма. Як цудоўна тут! Я не бачыў такога ўжо некалькi гадоў. У мяне дзве машыны, дзесяцiпакаёвая кватэра i дастаткова грошай - што мне з таго! Што гэта ўсё ў параўнаннi з гэтым летнiм ранкам на прыродзе! Праца змрочная апантанасць з вечнай iлюзiяй, што потым будзе iнакш. Нiколi не будзе iнакш. Смешна, у што ператвараюць сваё жыццё.

- Я думаю, што лекар - адзiн з нямногiх, хто ведае мэту жыцця, - сказаў я. - Што тады гаварыць бухгалтару?

- Даражэнькi, - адказаў Жафэ, - было б памылкай меркаваць, што ва ўсiх аднолькавая здольнасць успрымаць.

- Правiльна, - сказаў Кёстэр. - Але ж людзi выбiралi прафесiю незалежна ад здольнасцi ўспрымаць.

- Вядома, - адказаў Жафэ. - Складаная справа. - Ён кiўнуў мне. - Цяпер можна... але спакойна, не датыкацца, не ўцягваць у размову...

Яна ляжала ў падушках, знясiленая, як пабiтая. Яе твар быў бясколерны, вялiкiя сiняватыя ценi леглi пад вачыма, вусны пабялелi. Толькi вочы былi вялiкiя i блiскучыя. Занадта вялiкiя, занадта блiскучыя.

Я ўзяў яе далоню. Яна была халодная i вялая.

- Пат, мой добры сябра, - сказаў я сарамлiва i хацеў прысесцi, але раптам заўважыў каля акна рыхлы твар пакаёўкi, якая з цiкаўнасцю ўтаропiлася на мяне.

- Выйдзiце адсюль, - сказаў я злосна.

- Трэба зацягнуць фiранкi, - запярэчыла яна.

- Добра, зрабiце што трэба, а потым выйдзiце.

Яна зацягнула на акне жоўтыя фiранкi. Але ўсё роўна не выходзiла. Яна пачала паволi замацоўваць занавескi шпiлькамi.

- Паслухайце, - сказаў я. - Тут не спектакль. Знiкнiце хутчэй.

Яна флегматычна павярнулася.

- Спачатку кажуць мне прышпiлiць, а потым - не трэба...

- Ты ёй сказала? - спытаў я ў Пат.

Яна кiўнула.

- Табе перашкаджае святло знадворку? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- Лепш, каб ты мяне сёння выразна не бачыў...

- Пат! - сказаў я, спужаўшыся. - Табе ж нельга размаўляць! Але калi толькi гэта прычына...

Я адчынiў дзверы, i пакаёўка нарэшце знiкла. Я вярнуўся. Я ўжо не быў разгублены. Я нават быў рады, што сутыкнуўся з пакаёўкай. Яна дапамагла мне справiцца ў першы момант. Усё-такi як жудасна было бачыць Пат у такiм становiшчы.

Я прысеў каля ложка.

- Пат, - сказаў я, - ты скора паправiшся...

Яна сказала аднымi вуснамi:

- Заўтра...

- Заўтра яшчэ не, але праз некалькi дзён... Тады ты ўстанеш, i мы паедзем дадому. Нам нельга было ехаць сюды, паветра занадта вiльготнае для цябе...

- Не, -прашаптала яна, -я ж не хворая, Робi. Гэта толькi няшчасны выпадак.

Я глянуў на яе. Няўжо яна сапраўды не ведае, што хворая? Цi яна не хоча ведаць? Яе позiрк блукаў.

- Не бойся, - прашаптала яна. Я не адразу зразумеў, што яна мела на ўвазе i чаму было так важна, каб менавiта я не баяўся. Я толькi бачыў, што яна хвалявалася, у яе вачах быў незвычайна пакутлiвы, пранiзлiвы выраз. I раптам у мяне з'явiлася думка. Я зразумеў, пра што яна думала. Ёй здалося, што я баюся яе, бо яна хворая.

- Божа мой, Пат, - сказаў я. - Магчыма, па гэтай прычыне ты мне нiколi не гаварыла нiчога дакладнага?

Яна не адказала, але я ўбачыў, што так i было.

- Чорт вазьмi! - сказаў я. - Кiм жа ты мяне лiчыш?

Я нахiлiўся над ёй.

- Паляжы хвiлiнку моўчкi, не варушыся.

Я пацалаваў яе. Вусны былi сухiя i гарачыя. Калi я выпрастаўся, я ўбачыў, што яна плача. Яна плакала бязгучна, з шырока адкрытымi вачыма. Яе твар быў нерухомы. Толькi слёзы кацiлiся з вачэй.

- Пабойся бога, Пат...

- Я такая шчаслiвая, - сказала яна.

Я стаяў побач i глядзеў на яе. Было сказана адзiнае слова, але гэта было слова, якое для мяне так нiколi не гучала. Я ведаў жанчын, але звычайна гэта былi беглыя сустрэчы, прыгоды, часам - вясёлая гадзiна цi самотны вечар, уцёкi ад самога сябе, ад адчаю, ад пустэчы. Я i не жадаў нiчога iншага, бо я быў навучаны, што нi на што iншае нельга разлiчваць, як толькi на самога сябе i сама болей - на таварыша. Цяпер я раптам убачыў, што i я магу нешта значыць для чалавека, проста сваiм iснаваннем, i што ён шчаслiвы ад таго, што я побач з iм. Калi так проста вымавiць, то гучыць зусiм звычайна, але калi задумацца робiцца бясконца жудасна. Гэта нешта такое, што можа канчаткова разбiць чалавека i змянiць яго. Гэта - каханне, i ўсё ж - нешта iншае. Нешта, дзеля чаго можна жыць. Дзеля кахання мужчына не можа жыць. Дзеля чалавека - можа.

Я хацеў нешта сказаць, але не змог. Цяжка знайсцi словы, калi сапраўды ёсць патрэба штосьцi сказаць. I нават знайшоўшы адпаведныя словы, саромеешся вымавiць iх. Усе гэтыя словы - з мiнулых стагоддзяў. Наш час яшчэ не мае слоў для сваiх пачуццяў. Ён можа быць толькi нахабным, усё астатняе - несапраўднае.

- Пат, - сказаў я, - мой добры адважны сябра...

У гэты момант увайшоў Жафэ. Ён адразу ж зразумеў сiтуацыю.

- Казачны вынiк, - прабурчэў ён. - Я так i думаў...

Я хацеў яму нешта запярэчыць, але ён проста выштурхнуў мяне.

XVII

Гэта было праз два тыднi. Пат паправiлася настолькi, што мы маглi паехаць адтуль. Мы ўпакавалi рэчы i чакалi Готфрыда Ленца. Ён павiнен быў забраць машыну. Мы з Пат вырашылi ехаць на цягнiку.

Быў цёплы хмурны дзень. Воблакi, нiбы вата, стаялi нерухома ў небе, гарачае паветра дрыготка пералiвалася над дзюнамi, алавянае мора разлеглася ў светла-iскрыстай смузе.

Готфрыд з'явiўся пасля полудня. Я ўжо здалёку заўважыў яго бялявую галаву, якая замiльгала над агароджамi. Толькi калi ён звярнуў на дарогу да вiлы фраў Мюлер, я ўгледзеў, што ён быў не адзiн... побач з iм крочыла нешта падобнае на аўтагоншчыка ў мiнiяцюры: вялiзная кепка ў клетку, казырком назад, вялiзныя засцерагальныя акуляры, белы камбiнезон i два вялiзныя вухi, чырвоныя, як бурак.

- Божа, гэта ж Юп! - здзiўлена сказаў я.

- Уласнай персонай, пан Локамп, - з усмешкай пацвердзiў Юп.

- А касцюм! Што здарылася?

- Ты ж бачыш, - з задавальненнем заўважыў Ленц, пацiскаючы мне руку. - Ён рыхтуецца стаць аўтагоншчыкам. Ужо восем дзён я займаюся з iм. Ён мяне ўпрасiў узяць сёння з сабой. Удалая магчымасць зрабiць першую самастойную дальнюю паездку.

- Усё будзе ў парадку, пан Локамп! - радасна пацвердзiў Юп.

- I яшчэ як! - Готфрыд усмiхаўся. - У жыццi не бачыў такога апантанага гоншчыка. У першы ж дзень вучэбнай паездкi ён спрабаваў на нашым старым добрым таксi перагнаць "мерседэс". Закляты малы чорт!

Юп ад шчасця аж упацеў i, нiбы молячыся, глядзеў на Ленца.

- Здалося, што я ўтру нос фарсуну, пан Ленц! Хацеў абысцi на павароце, як пан Кёстэр.

Я не стрымаўся, каб не засмяяцца.

- Ты нядрэнна пачынаеш, Юп.

Готфрыд з бацькоўскiм гонарам пазiраў на свайго вучня.

- А цяпер хапай чамаданы i вязi iх на вакзал.

- Адзiн? - Юп як не ўзарваўся ад хвалявання. - Можна праехаць да вакзала зусiм аднаму, пан Ленц?

Готфрыд кiўнуў, даючы згоду, i Юп рынуўся ў дом.

Мы здалi чамаданы. Потым забралi Пат i паехалi на вакзал. Мы прыехалi на чвэрць гадзiнкi раней, перон быў пусты.

Стаяла толькi некалькi малочных бiтонаў.

- Едзьце, - сказаў я, - а то позна даберацеся дадому.

Юп, якi сядзеў за рулём, з крыўдай глянуў на мяне.

- Такiя словы табе не падабаюцца, праўда, Юп? - спытаў яго Ленц.

Юп выпрастаўся.

- Пан Локамп, - сказаў ён з папрокам, - я ўсё разлiчыў. У восем гадзiн мы спакойна будзем у майстэрнi.

- Правiльна! - Ленц паляпаў яго па плячы. - Пайдзi з iм у заклад, Юп. На бутэльку сельтэрскай.

- На сельтэрскую - не, - адказаў Юп. - Але пачкам цыгарэт я рызыкну.

Ён з выклiкам глянуў на мяне.

- Ты ведаеш, што дарога ў даволi дрэнным стане? - спытаў я.

- Усё разлiчана, пан Локамп!

- Ты пра павароты падумаў?

- Павароты для мяне - нуль. У мяне няма нерваў!

- Добра, Юп, - сказаў я сур'ёзна. - Тады iду на заклад. Але пан Ленц машыну не вядзе.

Юп прыклаў руку да сэрца.

- Чэснае слова!

- Добра, добра. Але скажы, што ты так сутаргава зацiскаеш у руцэ?

- Секундамер. Буду засякаць час. Хочацца пабачыць, на што здольная таратайка.

Ленц усмiхнуўся.

- Так, дзеткi, Юп узброiўся выдатна. Думаю, што бравы дзед "сiтраэн" задрыжыць перад iм усiмi поршнямi.

Юп не звярнуў увагi на iронiю.

- Тады паехалi, пан Ленц! Заклад ёсць заклад.

- Вядома, мой маленькi кампрэсар! Да пабачэння, Пат! Да сустрэчы, Робi! Готфрыд уладкаваўся на сядзеннi. - Ну, Юп, пакажы даме, як стартуе кавалер i будучы чэмпiён свету!

Юп апусцiў акуляры на вочы, кiўнуў нам, як роўня, i на першай хуткасцi паскакаў па бруку ў бок шашы.

Пат i я нейкi час яшчэ пасядзелi на лаўцы каля вакзала. Гарачае белае сонца прыпякала драўляную агароджу платформы. Пахла смалой i соллю. Пат адкiнула галаву i заплюшчыла вочы. Яна сядзела цiха, падставiўшы твыр сонцу.

- Замарылася? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- Не, Робi.

- Iдзе цягнiк, - сказаў я.

Пыхкаючы, падкацiў паравоз - чорны, маленькi, амаль нябачны ў мiгатлiвай засмужанай прасторы. Мы селi ў вагон. Пасажыраў было мала. Цягнiк, цяжка сапучы, зрушыў з месца. Дым паравоза вялiкiмi чорнымi клубамi павiс у паветры. Паволi праплывалi пейзажы, вёска з рудымi саламянымi дахамi, лугi з каровамi i коньмi, лес, а потым - домiк фройляйн Мюлер у нiзiне за дзюнамi - мiрны, дрымотны.

Пат стаяла побач са мной каля акна i глядзела ў той бок. На павароце мы наблiзiлiся - можна было выразна бачыць вокны нашага пакоя. Яны былi адчынены, пасцельная бялiзна звiсала з асветленага сонцам падаконнiка.

- Вунь фройляйн Мюлер, - сказала Пат.

- Сапраўды.

Яна стаяла каля парога i махала нам. Пат дастала сваю хусцiнку, i яна залунала з акна.

- Яна не бачыць, - сказаў я. - Хусцiнка замалая i затонкая. Вось, вазьмi маю.

Яна ўзяла i замахала. Фронляйн старанна махала ў адказ.

Цягнiк паступова выйшаў на прастору. Домiк знiк, дзюны засталiся за гарызонтам. За чорнай рыскай лесу нейкi час яшчэ паблiсквала мора. Яно мiргала, як пiльнае, заморанае вока. Потым з'явiлася пяшчотная залацiстая зелянiна садоў, i да самага гарызонту пад лёгкiм ветрыкам захвалявалiся каласы.

Пат аддала мне хусцiнку i села ў куток.

Я закрыў акно.

"Скончылася! - падумаў я. - Дзякаваць богу, скончылася! Гэта быў толькi сон! Закляты, злы сон!"

Каля шасцi мы прыбылi ў горад. Я ўзяў таксi i пагрузiў чамаданы. Мы паехалi да Пат.

- Ты падымешся са мной наверх? - спытала яна.

- Вядома.

Я завёў яе наверх, потым зноў спусцiўся ўнiз, каб разам з шафёрам занесцi чамадан. Калi я вярнуўся, Пат стаяла яшчэ ў прыхожай. Яна размаўляла з падпалкоўнiкам фон Хакэ i яго жонкай.

Мы пайшлi ў яе пакой. Быў светлы надвячорак. На стале стаяла ваза з чырвонымi ружамi. Пат падышла да акна i выглянула. Потым павярнулася.

- Колькi часу нас не было, Робi?

- Роўна васемнаццаць дзён.

- Васемнаццаць дзён. А мне здаецца, што шмат больш.

- I мне. Але так бывае заўжды, калi некуды едзеш.

Яна пахiтала галавой.

- Не, я не пра гэта...

Яна адчынiла дзверы на балкон i выйшла. Там стаяў, прыхiлены да сцяны, белы шэзлонг. Яна падцягнула яго да сябе i моўчкi паглядзела на яго.

Калi яна зноў вярнулася ў пакой, твар у яе змянiўся, вочы пацямнелi.

- Паглядзi на ружы, - сказаў я. - Кёстэр прыслаў. Вось i яго вiзiтная картка.

Яна ўзяла картку, потым зноў паклала яе на стол. Яна зiрнула на ружы, але я бачыў, што не заўважыла iх. У думках яна заставалася каля шэзлонга. Яна ўжо думала, што пазбавiлася яго, а цяпер ён, магчыма, зноў стане часткай яе жыцця.

Я пакiнуў яе з думкамi i не сказаў больш нiчога. Спроба адцягнуць яе ўвагу не мела сэнсу. Ёй патрэбна было справiцца самой, i лепш было б, каб гэта адбылося цяпер, пакуль я тут. Нейкiмi словамi часова можна было дапамагчы, але калiсьцi ўсё роўна гэта вернецца, i тады, магчыма, ёй будзе яшчэ цяжэй.

Яна хвiлiнку пастаяла каля стала, абапершыся на яго i апусцiўшы галаву. Потым ускiнула вочы i глянула на мяне. Я нiчога не сказаў. Яна паволi абышла вакол стала i паклала мне рукi на плечы.

- Мой сябра, - сказаў я.

Яна прытулiлася да мяне. Я абняў яе.

- А цяпер - за справу.

Яна згодна кiўнула. Потым рукой адкiнула валасы назад.

- Проста нешта найшло... на хвiлiнку, Робi.

- Вядома.

Нехта пастукаў у дзверы. Служанка ўкацiла чайны столiк.

- Гэта добра, -сказала Пат.

- Ты хочаш гарбаты? - спытаў я.

- Не, кавы, добрай, моцнай кавы.

Я прабыў з ёй яшчэ паўгадзiны. Яна замарылася. Я гэта бачыў па яе вачах.

- Табе трэба паспаць, - параiў я ёй.

- А ты?

- Я пайду дадому i таксама крыху пасплю. Потым, гадзiны праз дзве, я прыйду, i мы пойдзем есцi.

- Ты замарыўся? - спытала яна недаверлiва.

- Так, крыху. У цягнiку было горача. А потым мне трэба заскочыць у майстэрню.

Яна больш нiчога не пыталася. Была такая змораная, што амаль валiлася з ног. Я палажыў яе ў пасцель i накрыў. Яна адразу заснула.

Я паставiў побач з ложкам ружы Кёстэра, а таксама паклаў яго картку, каб ёй, прачнуўшыся, было пра што думаць. Потым выйшаў.

Па дарозе я спынiўся каля тэлефона-аўтамата. Вырашыў адразу патэлефанаваць Жафэ. З дому тэлефанаваць не выпадала. Увесь дом пачуў бы.

Я зняў слухаўку i набраў нумар клiнiкi. Праз хвiлiну Жафэ падышоў да тэлефона.

- Гэта Локамп, - сказаў я i кашлянуў. - Мы сёння вярнулiся, з гадзiну таму назад.

- Вы ехалi на машыне?

- Не, чыгункай.

- Зразумела. Як справы?

- Добра, - адказаў я.

Ён хвiлiнку падумаў.

- Я заўтра пагляджу фройляйн Хольман. Заўтра ў адзiнаццаць ранiцы. Вы скажаце ёй?

- Не, - сказаў я. - Не хачу, каб яна ведала, што я тэлефанаваў вам. Яна, напэўна, патэлефануе вам сама. Тады вы можаце ёй сказаць.

- Добра. Так i зробiм. Я скажу ёй.

Я механiчна адсунуў тоўсты зашмальцаваны тэлефонны даведнiк. Ён ляжаў на маленькай палiчцы. Над ёй былi алоўкам накрэмзаны нумары тэлефонаў.

- Можна мне заўтра пад вечар забегчы да вас? - спытаў я.

Жафэ не адказаў.

- Мне хочацца ведаць, як яе справы, - сказаў я.

- Заўтра я вам яшчэ не скажу, - адказаў Жафэ. - Мне трэба паназiраць хоць з тыдзень. А потым я вам паведамлю.

- Дзякую.

Я ўсё яшчэ разглядаў палiчку. Нехта штосьцi намаляваў на ёй. Я разгледзеў тоўстую дзяўчыну ў саламяным капелюшы. "Эла, козачка мая!" - было напiсана пад малюнкам.

- Ёй патрэбны цяпер нейкiя асаблiвыя працэдуры? - спытаў я.

- Заўтра будзе вiдаць. Але мне здаецца, што дома ў яе добры догляд.

- Не ведаю. Я чуў, што яе суседзi некуды едуць на тым тыднi. Тады яна застанецца адна, толькi са служанкай.

- Праўда? Добра, тады я зайду заўтра i пагавару з ёй i пра гэта.

Я зноў закрыў даведнiкам малюнак на палiчцы.

- Вы думаеце, што яна... што такi прыступ можа паўтарыцца?

Жафэ секунду няўпэўнена памаўчаў.

- Вядома, гэта магчыма, - адказаў ён потым. - Але гэта неабавязкова. Я змагу адказаць вам толькi тады, калi добра абследую яе. Я вам патэлефаную.

- Добра, дзякую.

Я павесiў слухаўку. Потым хвiлiнку яшчэ пастаяў на вулiцы. У паветры вiселi пыл i спякота. Я пайшоў дадому.

Каля дзвярэй я сутыкнуўся з фраў Залеўскi. Яна куляй вылецела з пакоя фраў Бэндэр. Убачыўшы мяне, яна затармазiла.

- Вы ўжо вярнулiся?

- Як бачыце. Што-небудзь здарылася за гэты час?

- У вас нiчога. I пiсем не было. А фраў Бэндэр выехала.

- Няўжо? А чаму?

Фраў Залеўскi стала рукi ў бокi.

- Таму што ўсюды нягоднiкi. Яна пераехала ў хрысцiянскi прытулак. Са сваёй кошкай i цэлым капiталам - дваццаццю шасцю маркамi.

Яна расказала, што дом дзiцяцi, у якiм фраў Бэндэр працавала сястрой, збанкрутаваў. Кiраўнiк, святар, няўдала спекуляваў на бiржы. Фраў Бэндэр звольнiлi, ды яшчэ не разлiчылiся за два месяцы.

- Яна знайшла сабе месца? - спытаў я, паглыблены ў свае думкi.

Фраў Залеўскi толькi зiрнула на мяне.

- Ах, што я, канечне - не, - сказаў я.

- Я ёй сказала, што яна можа спакойна жыць тут. З платай я не падганяю. Але яна не захацела.

- Бедныя людзi ў большасцi - сумленныя, - сказаў я. - А хто цяпер паселiцца на яе месца?

- Сям'я Хасэ. Гэты пакой абыдзецца iм дзешавей за гэны.

- А iхнi?

Яна пацiснула плячыма.

- Паглядзiм. Вялiкай надзеi, што нехта знойдзецца, няма.

- Калi вызваляецца пакой?

- Заўтра. Хасэ ўжо перабiраюцца.

- А колькi вы хочаце за iх пакой? - спытаў я.

У мяне раптам з'явiлася iдэя.

- Семдзесят марак.

- Дарагавата, - сказаў я, разважыўшы.

- З кавай уранку, дзвюма булачкамi i маслам, колькi хочаш?

- Усё правiльна. Каву, што гатуе Фрыда, можна не ўлiчваць. Пяцьдзесят i нi пфенiга больш.

- Няўжо вы рашылiся здымаць? - спытала фраў Залеўскi.

- Магчыма.

Я пайшоў у сваю каморку i задумлiва ўтаропiўся на дзверы ў пакой Хасэ. Пат у пансiёне фраў Залеўскi! Не, горш не прыдумаеш! I ўсё ж праз хвiлiну я пастукаў у пакой да Хасэ.

Фраў Хасэ была дома. Яна сядзела пасярэдзiне апусцелага пакоя перад люстэркам, у капелюшы i пудрылася.

Я павiтаўся i агледзеўся ў памяшканнi. Пакой быў большы, чым я думаў. Гэта можна было заўважыць толькi цяпер, калi частка мэблi была вынесена. Шпалеры былi аднатонныя, светлыя i даволi новыя, дзверы i вокны свежапафарбаваныя, а балкон вельмi вялiкi i прыгожы.

- Вы, пэўна, ужо чулi, як ён цяпер рашыў насалiць мне, - сказала фраў Хасэ. - Я мушу перасялiцца ў пакой той асобы! Якая ганьба!

- Ганьба? - спытаў я.

- Так, ганьба! - раздражнёна ўсклiкнула яна. - Вы ж ведаеце, што мы не трывалi адна адной, а цяпер Хасэ прымушае мяне пераехаць у яе пакой без балкона i толькi з адным акном. Толькi дзеля таго, што там дзешавей! Уяўляеце сабе, як яна радуецца ў сваiм царкоўным прытулку!

- Не думаю, што яна радуецца.

- Не, не - радуецца, гэтая ўяўная дзiцячая сястра, гэтая цiхоня, якая прайшла агнi i воды! А тут яшчэ гэтая какотка, гэтая Эрна Бёнiг. I кашэчы смурод!

Я здзiўлена падняў вочы. Цiхоня, што прайшла праз агнi i воды? Дзiўна: чалавек, лаючыся, робiцца новым i вобразна выразным! Якiмi вечна аднолькавымi былi выявы любовi - i якая разнастайная палiтра праклёнаў!

- Кошкi вельмi чыстыя i прыстойныя жывёлiны, - сказаў я. - Я, дарэчы, толькi што з таго пакоя. Кошкамi i не пахне.

- Няўжо? - не паверыла фраў Хасэ з непрыязнасцю ў голасе i паправiла капялюш. - Гэта, вiдаць, як на якi нос. Але я i не думаю ўмешвацца! Няхай сам цягае мэблю! Я пайду з дому! Хоць гэта дазволю сабе пры такiм сабачым жыццi.

Яна ўстала. Яе азызлы твар так дрыжаў ад злосцi, аж пудра сыпалася. Я заўважыў, што яе вусны вельмi ярка былi нашмiнкаваны. Ад яе пахла як з парфумнай крамы, калi яна, шоргаючы сукенкай, прайшла мiма мяне.

Я разгублена зiрнуў ёй услед. Потым я яшчэ раз агледзеў пакой. Я раздумваў, як тут расставiць мэблю Пат. Але неўзабаве я прагнаў тыя думкi. Я не мог сабе ўявiць Пат - тут, заўсёды тут, са мной! Да гэтага я i не дадумаўся б, каб яна была здаровая. Але цяпер... я адчынiў дзверы i памераў балкон. I зноў пахiтаў галавой i вярнуўся ў сваю каморку.

Калi я ўвайшоў, яна яшчэ спала. Я цiхенька сеў у крэсла каля ложка. Яна адразу прачнулася.

- Шкада, я цябе разбудзiў, - сказаў я.

- Ты ўвесь час быў тут? - спытала яна.

- Не. Толькi што прыйшоў.

Яна пацягнулася i паклала галаву мне на далоню.

- Добра. Я не люблю, каб на мяне глядзелi, калi я сплю.

- Разумею. Я таксама не люблю. Я i не хацеў назiраць. Я толькi не хацеў будзiць цябе. Можа, ты яшчэ хочаш паспаць?

- Не, я добра выспалася.

Я пайшоў у суседнi пакой, даючы ёй магчымасць спакойна апрануцца. На дварэ паволi цямнела. З адчыненага акна насупраць даляталi квакаючыя гукi прускага ваеннага марша. Лысы чалавек у падцяжках заводзiў патэфон. Ён хадзiў па пакоi, робячы пад марш гiмнастычныя практыкаваннi. Яго лысiна свяцiлася са змроку, як усхваляваны месяц. Я абыякава пазiраў туды. Мяне апанавала пачуццё тупога суму.

Увайшла Пат. У яе быў цудоўны выгляд, зусiм свежы, без ценю знясiленасцi.

- Ты выглядаеш блiскуча, - сказаў я здзiўлена.

- Я i адчуваю сябе добра, Робi. Быццам я праспала ўсю ноч. У мяне такiя пераходы адбываюцца хутка.

- I праўда, бог - сведка. Часам так хутка, што не паспяваеш сачыць.

Яна прыхiлiлася да майго пляча i зiрнула мне ў вочы.

- Занадта хутка, Робi?

- Не. У мяне яны адбываюцца занадта павольна. Я бываю часта занадта марудлiвы, Пат.

Яна ўсмiхнулася.

- Што павольнае, тое ўстойлiвае. А што ўстойлiва, тое добра.

- Я ўстойлiвы, як корак на вадзе, - сказаў я.

Яна адмоўна пакруцiла галавой.

- Ты куды дужэйшы, чым думаеш. Ты ўвогуле зусiм iншы, чым думаеш пра сябе. Я рэдка каго бачыла, хто так памыляўся б наконт сябе, як ты.

Я адпусцiў яе плечы.

- Так, каханы, - сказала яна i кiўнула галавой, - гэта сапраўды так. А цяпер пойдзем вячэраць.

- Куды мы пойдзем? - спытаў я.

- Да Альфонса. Хачу ўбачыць усё тое яшчэ раз. У мяне пачуццё, быццам я адлучалася на цэлую вечнасць.

- Добра! - сказаў я. - Але цi прагаладалася ты як след? Да Альфонса, наеўшыся, не iдуць. За гэта ён выкiдае за дзверы.

Яна засмяялася.

- Я прагаладалася, як воўк.

- Тады наперад! - Я раптам павесялеў.

Наша з'яўленне ў Альфонса мела поспех. Ён павiтаў нас, адразу знiк, а калi з'явiўся, то на iм быў белы каўнерык i гальштук у зялёны гарошак. Нават пры з'яўленннi нямецкага кайзера ён так не прыбiраўся б. Ён i сам крыху засаромеўся за гэтыя незвычайныя прыкметы дэкадансу.

- Ну, Альфонс, чым смачным кормiш? - спытала Пат i абаперлася рукамi на стол.

Альфонс заўсмiхаўся, надзьмуўся i прыжмурыўся.

- Вам пашанцавала! Сёння ёсць ракi!

Ён на крок адступiўся, каб паназiраць, якое зрабiў уражанне. Уражанне было першакласнае.

- Да iх шклянку мозельскага! - прашаптаў ён з асалодай i адступiў яшчэ на адзiн крок. Яму бурна запляскалi i, надзiва, нават ад дзвярэй. Там якраз з'явiлася галава апошняга рамантыка - з вясёлай усмешкай, зблытанымi жаўтлявымi валасамi i абгарэлым носам.

- Готфрыд? - усклiкнуў Альфонс. - Ты? Уласнай персонай? Дружа, якi цудоўны дзень! Дай цябе прытулiць да грудзей!

- Зараз ты пабачыш вiдовiшча, - сказаў я Пат.

Хлопцы кiнулiся ў абдымкi. Альфонс ляпаў Ленца па спiне. Звон быў такi, быццам побач была кузня.

- Ганс! - паклiкаў ён кельнера. - Нясi "Напалеона"!

Ён пацягнуў Готфрыда да стойкi. Кельнер прынёс вялiкую запыленую бутэльку. Альфонс напоўнiў дзве чаркi.

- Будзь здароў, Готфрыд, парасё ты засмажанае!

- Будзь здароў, Альфонс, стары катаржнiк!

Абодва выпiлi чаркi адным глытком.

- Першакласна! - сказаў Готфрыд. - Каньяк для мадоннаў.

- Сорам глытаць яго так! - пацвердзiў Альфонс.

- Але цi будзеш пiць паволi, калi такая радасць! Давай вып'ем яшчэ па адной!

Ён налiў i падняў чарку.

- Чортаў памiдор няверны!

Ленц засмяяўся.

- Мой добры любiмы Альфонс!

У Альфонса выступiлi слёзы.

- Яшчэ па адной, Готфрыд, - усхвалявана сказаў ён.

- Толькi наперад! - Ленц падставiў яму сваю чарку. - Ад каньяку я адмаўляюся толькi тады, калi ўжо не магу адарваць галавы ад зямлi.

- Здорава сказана! - Альфонс налiў трэцюю чарку.

Крыху задыхаўшыся, Ленц падышоў да столiка. Ён дастаў свой гадзiннiк.

- Без дзесяцi восем прыбылi на "сiтраэне" ў майстэрню. Што вы на гэта скажаце?

- Рэкорд, - заявiла Пат. - Няхай жыве Юп! Я яму спрэзентую таксама пачак цыгарэт.

- А ты атрымаеш за гэта дадатковую порцыю ракаў! - аб'явiў Альфонс, якi па пятах хадзiў за Готфрыдам. Потым ён падаў нам нешта накшталт сурвэтак.

- Распранiце пiнжакi i павяжыце сабе на шыю. Цi дазволiць дама?

- Лiчу, што гэта нават неабходна, - сказала Пат.

Альфонс радасна закiваў галавой.

- Вы разумная жанчына, я ведаў. Ракаў трэба есцi натхнёна. Без боязi, што пасадзiш пляму. - Ён усмiхнуўся. - Вам я дам, вядома, штосьцi больш элегантнае.

Кельнер Ганс прынёс бялюткi халат. Альфонс разгладзiў яго i дапамог ёй апрануцца.

- Вам да твару, - пахвалiў ён.

- Моцна, моцна! - адказала яна i засмяялася.

- Рады, што вы гэта запомнiлi, - сказаў Альфонс зычлiва. - Цяплее на душы.

- Альфонс, - Готфрыд завязаў на вузел сурвэтку. Ззаду тырчалi два доўгiя канцы. - Пакуль што мы напамiнаем сабой наведнiкаў цырульнi.

- Зараз будзе iнакш. Спачатку - крыху мастацтва.

Альфонс падышоў да патэфона. Грымнуў хор пiлiгрымаў з "Тангейзера". Мы слухалi моўчкi.

Як толькi адгучала апошняя нота, з кухнi адчынiлiся дзверы. Кельнер Ганс з'явiўся з мiскай, велiчынёй з дзiцячую ванначку. Ад ракаў, якiмi яна была напоўнена, валiла пара.

Ён, сапучы, паставiў яе на стол.

- Прынясi i мне сурвэтку, - сказаў Альфонс.

- Ты будзеш з намi вячэраць, золатка? - усклiкнуў Ленц. - Якi гонар!

- Калi дама не мае нiчога супроць?

- Наадварот, Альфонс!

Пат адсунула крыху сваё крэсла, i ён сеў каля яе.

- Мне прыемна будзе сядзець каля вас, - сказаў ён усхвалявана. - Я даволi спрытна ўмею разбiраць ракаў. Для дамы гэта занадта марудная справа.

Ён узяў з мiскi рака i з неверагоднай хуткасцю пачаў разбiраць яго ёй. Сваiмi вялiзнымi рукамi ён спраўляўся так шпарка i элегантна, што ёй нiчога больш не заставалася, як толькi есцi тое, што ён так апетытна падаваў ёй з вiдэльца.

- Смачна? - спытаў ён.

- Шыкоўна! - Яна падняла чарку. - За ваша здароўе, Альфонс.

Альфонс урачыста чокнуўся з ёю i паволi выпiў. Я зiрнуў на яе.

Лепш бы яна выпiла чагосьцi безалкагольнага. Яна адчула мой позiрк.

- Салют, Робi, - сказала яна.

Яна была чароўна-прыгожая, уся радасна свяцiлася.

- Салют, Пат, - сказаў я i апаражнiў сваю чарку.

- Як тут цудоўна, праўда? - спытала яна, гледзячы ўсё яшчэ на мяне.

- Выдатна! - Я налiў сабе. - Будзь здарова, Пат.

Яе твар на момант прасвятлеў.

- Будзь здароў, Робi. Будзь здароў, Готфрыд.

Мы выпiлi.

- Добрае вiно, - сказаў Ленц.

- Леташнi "Граахскi Абтсбэрг", - растлумачыў Альфонс. - Я рады, што ты ведаеш у iм смак.

Ён узяў з мiскi другога рака i працягнуў Пат раскрытую клюшню.

Яна адмовiлася.

- З'ешце яго самi, Альфонс. А то вам нiчога не дастанецца.

- Ну добра. - Яна ўзяла. Альфонс аж свяцiўся ад задавальнення i частаваў яе. Здавалася, быццам старая вялiзная сава кормiць маленькае белае птушаня.

На адыход мы ўсе разам выпiлi яшчэ па "Напалеону" i пачалi развiтвацца з Альфонсам. Пат была шчаслiвая.

- Цудоўна! - сказала яна. - Я ўдзячная вам ад душы, Альфонс. Сапраўды, усё было цудоўна! - Яна падала яму руку. Альфонс нешта прамармытаў i пацалаваў яе ў руку. У Ленца ад здзiўлення ледзь вочы не выкацiлiся з вачнiц.

- Прыходзьце, - сказаў Альфонс. - I ты, Готфрыд.

На вулiцы пад лiхтаром стаяў "сiтраэн", маленькi i пакiнуты.

- О, - вымавiла Пат i спынiлася. Яе твар перасмыкнуўся.

- За яго сiлу я ахрысцiў яго сёння Геркулесам. - Готфрыд падняў верх. Завезцi вас дадому?

- Не, - сказала Пат.

- Я так i думаў. Куды паедзем?

- У бар. Цi паедзем, Робi? - яна павярнулася да мяне.

- Вядома, - сказаў я. - Вядома, мы паедзем яшчэ ў бар.

Мы вельмi павольна паехалi па вулiцах. Было цёпла i светла. Перад кавярняй сядзелi людзi. Iграла музыка. Пат сядзела побач са мной. Я раптам не змог уявiць сабе, што яна сапраўды хворая, мне зрабiлася горача. На хвiлiну я ўявiў, што яна здаровая.

У бары мы сустрэлi Фердынанда i Валянцiна. Фердынанд быў у выдатным настроi. Ён устаў i пайшоў насустрач Пат.

- Дыяна! - сказаў ён. - Вярнулася з лясоў...

Яна ўсмiхалася. Ён абняў яе за плечы.

- Загарэлая, адважная паляўнiчая з сярэбраным лукам... што мы вып'ем?

Готфрыд плячом адцiснуў Фердынанда.

- Узнёслыя людзi не ведаюць меры, - сказаў ён. - Даму суправаджаюць два кавалеры, ты, вiдаць, гэтага не заўважыў, стары зубр.

- Рамантыкi - толькi свiта, а не суправаджэнне, - заявiў бязлiтасна Граў.

Ленц ухмыльнуўся i звярнуўся да Пат:

- Я вам зараз замяшаю штосьцi надзвычайнае. Кактэйль "Калiбры". Бразiльскае пiтво.

Ён пайшоў да стойкi, нечага намяшаў там i прынёс.

- Як падабаецца? - спытаў ён.

- Радкаваты, хоць i бразiльскi, - заявiла Пат.

Готфрыд засмяяўся.

- Затое вельмi моцны. З ромам i расейскай гарэлкай.

З першага позiрку я зразумеў, што там не было нi рому, нi гарэлкi. Там былi змешаны сок, лiмон, мякаць таматаў i, магчыма, нейкая кропля лiкёру. Безалкагольны кактэйль. Але Пат, дзякаваць богу, гэтага не заўважыла.

Яна выпiла тры шклянкi "Калiбры", i я бачыў, як ёй было прыемна, што з ёю абыходзяцца не як з хвораю. Праз гадзiнку мы ўсе ўсталi, толькi Валянцiн застаўся сядзець. Пра гэта паклапацiўся Ленц. Ён пагрузiў Фердынанда ў "сiтраэн" i газануў. Таму не склалася ўражання, быццам мы з Пат пайшлi раней. Усё было вельмi душэўна, але ў мяне на нейкi момант на сэрцы зрабiлася тужлiва.

Пат узяла мяне пад руку. Яна iшла побач са мной прыгожай гнуткай хадой, я адчуваў цеплыню яе рукi, бачыў, як водсветы лiхтароў краналi яе ажыўлены твар - не, я не мог зразумець, што яна хворая, гэта можна было разумець толькi ўдзень, а не ўвечары, калi жыццё было напоўнена пяшчотай, цеплынёй i надзеяй.

- Не зойдзем на хвiлiнку да мяне? - спытаў я.

Яна кiўнула галавой.

У калiдоры нашага пансiёна было светла.

- Каб на iх лiха, - сказаў я. - Што тут здарылася? Пачакай хвiлiнку.

Я адчынiў дзверы i азiрнуўся. Калiдор быў асветлены i пусты, як вузкая вулiца ў прыгарадзе. Дзверы ў пакой фраў Бэндэр былi шырока адчынены. Там таксама гарэла святло. Хасэ, падобны да маленькай чорнай мурашкi, тэпаў унiз па лесвiцы, згорбiўшыся пад цяжарам таршэра з ружовым шаўковым абажурам. Ён перасяляўся.

- Добры вечар, - сказаў я. - У такi познi час?

Ён узняў свой бледны твар з мяккiмi цёмнымi вусамi.

- Я толькi гадзiну назад прыйшоў з бюро. У мяне ж толькi вечарам ёсць час для пераезду.

- А што, жонкi няма дома?

Ён пахiтаў галавой.

- Яна ў сяброўкi. Дзякаваць богу, у яе з'явiлася цяпер сяброўка, з якой яны бавяць час.

Ён усмiхнуўся без злосцi, задаволена i патэпаў. Увайшла Пат.

- Здаецца, лепш не ўключаць святла, - спытаў я ў маiм пакоi.

- Уключым, каханы. На хвiлiнку, потым можаш зноў выключыць.

- Ты ненасытны чалавек, - сказаў я i на iмгненне азарыў святлом чырвоную плюшавую шыкоўнасць пакоя. Потым зноў хуценька выключыў святло.

Вокны былi адчынены, i ад дрэваў знадворку цягнула свежым начным паветрам, нiбы з лесу.

- Выдатна, - сказала Пат i ўмасцiлася на падаконнiку.

- Ты сапраўды лiчыш, што тут выдатна?

- Праўда, Робi. Як у вялiкiм летнiм парку. Цудоўна!

- Ты не бачыла пакоя побач, калi iшла сюды? - спытаў я.

- Не, а чаму?

- Гэты шыкоўны вялiкi балкон злева звязаны з гэтым пакоем. Ён цалкам закрыты, а насупраць няма дамоў. Калi б ты жыла тут, табе для сонечных ваннаў не трэба было б нават купальнiка.

- Так, калi б я жыла тут...

- А чаму не, - сказаў я проста. - Ты ж бачыш, праз некалькi дзён пакой будзе пусты.

Яна зiрнула на мяне i ўсмiхнулася.

- Ты думаеш, што так было б правiльней для нас? Быць працяглы час разам?

- Мы не былi б працяглы час разам, - адказаў я. - Удзень мяне ўвогуле тут не бывае. А часта - i ўвечары. Але калi б мы ўжо былi разам, то нам не трэба было б сядзець у рэстаране, а потым зноў паспешлiва разлучацца, быццам бы ходзiм толькi ў госцi адно да аднаго.

Яна крыху паварушылася ў сваiм кутку.

- З тваiх слоў здаецца, што ты ўсё добра ўзважыў, каханы.

- Так i ёсць, - адказаў я. - Цэлы вечар разважаў.

Яна выпрасталася.

- Ты сур'ёзна так думаеш, Робi?

- Вядома, чорт вазьмi, - сказаў я. - Няўжо ты яшчэ не бачыш?

Яна хвiлiнку памаўчала.

- Робi, - сказала яна потым, i яе голас зрабiўся больш нiзкi. - Як ты можаш думаць пра гэта зараз?

- Я думаю пра гэта, - адказаў я больш гарачлiва, чым хацеў, адчуўшы раптам, што зараз вырашаецца нешта куды больш важнае, чым пакой, - я думаю так, бо ўбачыў у гэтыя апошнiя тыднi, як цудоўна быць разам. Я не магу больш трываць гэтыя сустрэчы на гадзiнку. Я хачу мець цябе болей. Я хачу, каб ты ўвесь час была са мной, у мяне няма больш ахвоты гуляць у хованкi кахання, гэта не для мяне, мне нiколi не хопiць цябе, i я не хачу нi на адну хвiлiну адмаўляцца ад цябе.

Я чуў яе дыханне. Яна сядзела на падаконнiку, абшчапiўшы рукамi каленi, i маўчала. Цiха трымцеў чырвоны водсвет светлавых рэклам па-над дрэвамi i адкiдваў матавае адлюстраванне на яе светлыя туфлi. Потым святло пераходзiла на спаднiцу i рукi.

- Можаш спакойна пакпiць з мяне, - сказаў я.

- Пакпiць? - перапытала яна.

- Вядома, бо я ўвесь час гавару: хачу. Ты ж, урэшце, павiнна таксама хацець.

Яна ўскiнула позiрк.

- Ты ведаеш, што ты змянiўся, Робi?

- Не.

- Ведаеш. Ты ж i сам кажаш. Ты хочаш. Ты ўжо так шмат не пытаешся. Ты проста хочаш.

- Гэта не такая ўжо вялiкая змена. Ты ж усё роўна можаш сказаць "не", як бы я нi хацеў.

Яна раптам нахiлiлася да мяне.

- Навошта я буду казаць "не", Робi, - сказала яна вельмi цёпла i пяшчотна, - я ж таксама хачу...

Здзiўлены, я абняў яе за плечы. Яе валасы казыталi мне твар.

- Гэта праўда, Пат?

- Праўда, любы.

- Дальбог, - сказаў я, - мне гэта ўяўлялася куды цяжэй.

Яна пахiтала галавой.

- Усё ў тваiх руках, Робi...

- Я i сам ледзь не паверыў у гэта, - сказаў я здзiўлена.

Яна абняла маю галаву.

- Бывае вельмi лёгка, калi не трэба нi пра што думаць. Не рабiць усё самой. Калi можаш абаперцiся. Ах, мiлы, гэта ўсё вельмi лёгка, толькi не трэба самiм абцяжарваць сваё жыццё.

На iмгненне я сцiснуў зубы. Чуць гэта менавiта ад яе!

- Правiльна, - сказаў я, - правiльна, Пат.

Нiчога не было правiльна.

Мы яшчэ хвiлiнку пастаялi каля акна.

- Твае рэчы мы забяром, - сказаў я. - Каб у цябе тут усё было. Мы нават набудзем чайны столiк. Фрыда навучыцца абыходзiцца з iм.

- У нас жа ёсць такi столiк, любы. Ён мой.

- Тым лепш. Тады я заўтра займуся Фрыдай.

Яна прыхiлiлася галавой да майго пляча. Я адчуў, што яна абяссiлела.

- Праводзiць цябе цяпер дадому? - спытаў я.

- Зараз. Я толькi на хвiлiнку прылягу.

Яна цiха ляжала, не размаўляючы, быццам спала. Але вочы ў яе былi расплюшчаныя, i час ад часу ў iх трапляў водсвет рэкламаў, якiя, быццам паўночнае ззянне, бясшумна бегалi па сценах i столi. На дварэ ўсталявалася цiшыня. З суседняга пакоя час ад часу далятаў шоргат - гэта Хасэ гнуўся пад цяжарам рэшты сваiх надзей, свайго шлюбу, а магчыма, i ўсяго жыцця.

- Застанься ўжо тут, - сказаў я.

Яна выпрасталася.

- Сёння - не, любы...

- Мне вельмi хочацца, каб ты засталася...

- Заўтра...

Яна ўстала i цiха пайшла праз цёмны пакой. Я прыпомнiў той дзень, калi яна ўпершыню засталася ў мяне i гэтаксама цiха пайшла праз пакой у шэрым паўзмроку свiтання, каб апрануцца. Я не ведаў, што гэта, але ва ўсiм гэтым было штосьцi хвалююча натуральнае, што пераварочвае душу, нейкi знак з далёкiх мiнулых часоў, маўклiвае выкананне запавету, нiкому не вядомага.

Яна вярнулася да мяне са змроку i далонямi дакранулася да майго твару.

- У цябе было цудоўна, каханы. Вельмi. Добра, што ты ёсць.

Я нiчога не адказаў. Я не мог нiчога адказаць.

Я праводзiў яе дадому i пайшоў зноў у бар. Там быў Кёстэр.

- Сядай, - сказаў ён. - Як справы?

- Не вельмi, Ота.

- Ты хочаш выпiць?

- Калi я пачну, то буду пiць шмат. Не хачу. Няхай будзе так. Але я мог бы зрабiць нешта iншае. Готфрыд працуе на таксi?

- Не.

- Добра. Тады я паезджу некалькi гадзiн.

- Я пайду з табой.

Я вывеў машыну i развiтаўся з Ота. Потым я пад'ехаў да стаянкi. Перада мной стаялi дзве машыны. Потым пад'ехалi яшчэ Густаў i Томi, акцёр. Потым першыя машыны паехалi, а неўзабаве i да мяне падышоў пасажыр. Гэта была маладая дзяўчына, якой трэба было ў "Вiнету", папулярны рэстаран з танцамi, тэлефонамi, пнеўматычнай почтай i iншымi падобнымi рэчамi, разлiчанымi на правiнцыялаў. Рэстаран размяшчаўся крыху наводшыбе ад iншых, на цёмнай вулiцы.

Мы спынiлiся. Дзяўчына пакорпалася ў сумачцы i падала мне пяцьдзесят марак. Я пацiснуў плячыма.

- На жаль, не магу размяняць.

Падышоў швейцар.

- Колькi з мяне? - спытала дзяўчына.

- Марка семдзесят.

Яна звярнулася да швейцара:

- Можа, заплацiце за мяне. Я разлiчуся з вамi каля касы.

Швейцар адчынiў дзверы, i яны пайшлi да касы. Потым ён вярнуўся.

- Вось...

Я пералiчыў.

- Тут марка пяцьдзесят.

- Не нясi лухты... цi ты яшчэ зялёны? Дваццаць пфенiгаў швейцару за тое, што вярнуўся. Валi адсюль!

Былi рэстараны, дзе таксiсты давалi швейцару "гасцiнца". Але яму давалi тады, калi ён прыводзiў пасажыра, а не за прывезенага наведнiка.

- Не такi я зялёны ў гэтых справах, - сказаў я. - Я атрымаю свае марку семдзесят.

- Ты можаш атрымаць у нюхаўку, - прабурчаў ён. - Давай, хлопец, зматвайся адсюль... Я тут больш ведаю, чым ты...

Справа была не ў дваццацi пфенiгах. У мяне не было жадання заставацца дурнем.

- Не залiвай мне, а аддавай рэшту, - сказаў я.

Швейцар ударыў так хутка, што я не паспеў засланiцца. За рулём i ўхiлiцца не было куды. Я ўдарыўся галавой аб руль. Разгублены, я выпрастаўся. Галава гудзела, як барабан, з носа пайшла кроў. Швейцар стаяў нада мной.

- Хочаш яшчэ раз, тапелец?

Iмгненна я ацанiў свае магчымасцi. Нiчога не зробiш. Хлопец дужэйшы за мяне. Яго палажыць можна было б толькi знянацку. Седзячы, я не мог ударыць, не было развароту. А перш чым я вылезу з машыны, ён мяне ўложыць тройчы. Я зiрнуў на яго. Ён дыхаў мне ў твар пiвам.

- Яшчэ адзiн раз, i твая жонка - удава.

Я глядзеў на яго. Я не варушыўся. Я ўтаропiўся ў гэты шырокi, здаровы твар. Я паядаў яго вачыма. Я бачыў, куды трэба ўдарыць, я ад злосцi ўвесь сцяўся ў халодны камяк. Але я не варушыўся. Я бачыў звышблiзка, звышвыразна, як праз павелiчальнае шкло - кожны валасок на барадзе, чырвоную, тоўстую, порыстую скуру...

Блiснула каска палiцэйскага.

- Што тут здарылася?

Швейцар паслужлiва выскалiўся.

- Нiчога, пан палiцэйскi.

Той глянуў на мяне.

- Нiчога, - адказаў я.

Ён паглядзеў на швейцара, потым на мяне.

- У вас жа кроў.

- Стукнуўся.

Швейцар на крок адступiў. У яго вачах свяцiлася ўхмылка. Ён думаў, што я баюся скардзiцца на яго.

- Праязджайце, - сказаў палiцэйскi.

Я нацiснуў на газ i паехаў на стаянку.

- Ну i вiдок у цябе, - сказаў Густаў.

- Толькi нос, - адказаў я i расказаў, як было.

- Зойдзем са мной у забягалаўку, - сказаў Густаў. - Недарма я быў санiтарным яфрэйтарам. Якое свiнства - бiць, калi ты сядзiш.

Ён завёў мяне ў кухню забягалаўкi, папрасiў лёду i з паўгадзiны апрацоўваў мяне.

- Нават сiняка не будзе, - заявiў ён. Нарэшце ён закончыў.

- Ну, як галава? Нармальна? Тады не будзем трацiць часу.

Прыйшоў Томi.

- Высокi швейцар з "Вiнеты"? Вядома, што ён любiць даць волю кулакам. На жаль, сам не паспрабаваў лупцоўкi.

- Зараз паспрабуе, - сказаў Густаў.

- Паспрабуе, але ад мяне, - удакладнiў я.

Густаў паглядзеў на мяне, асуджаючы.

- Пакуль ты вылезеш з машыны...

- Я ўжо прыдумаў прыём. Калi мне не ўдасца, тады ўмяшаешся ты.

- Выдатна.

Я надзеў шапку Густава, мы селi ў яго машыну, каб швейцар не ўнюхаў, у чым справа. Ён i так не шмат убачыць - вулiца была цёмная.

Мы пад'ехалi. На вулiцы не было нi душы. Густаў з паперкай у дваццаць пяць марак у руцэ выскачыў з машыны.

- Лiха матары, няма дробных. Швейцар, вы можаце размяняць? Марка семдзесят з мяне? Заплацiце, калi ласка.

Ён зрабiў выгляд, што iдзе ў касу. Швейцар, кашляючы, падышоў да мяне i сунуў мне марку пяцьдзесят. Я трымаў працягнутую руку.

- Валi, - прабурчаў ён.

- Рэшту сюды, сабака, - закрычаў я.

На секунду ён як акамянеў.

- Слухай, - сказаў ён потым цiха i аблiзаў вусны, - ты потым месяц будзеш шкадаваць...

Ён размахнуўся. Удар адбiў бы мне памяць. Але я падрыхтаваўся. Я адвярнуўся, прыгнуўшыся, i кулак з усяго маху гакнуў па вострым сталёвым канце пускавой ручкi, якую я трымаў напагатове ў левай руцэ. Швейцар зароў, адскочыў назад, замахаўшы рукой. Ён ад болю шыпеў, як паравоз, i ўжо стаяў расслабiўшыся, безабаронны.

Я выскачыў з машыны.

- Цi пазнаеш? - выдыхнуў я i ўдарыў яго ў жывот.

Ён звалiўся.

- Раз, - пачаў лiчыць Густаў ад касы, - два... тры...

На "пяць" швейцар знясiлена падняўся. Я, як i нядаўна, бачыў перад сабой яго твар, вельмi выразна, гэты здаровы, тупы, шырокi, подлы твар; усяго гэтага здаровага, дужага хлапца, гэтую свiнню, якая нiколi не захварэе на лёгкiя, i я раптам адчуў, як вочы i мазгi зацягнула чырвонай плеўкай. Я падскочыў i ўдарыў. Я бiў па ўсiм тым, што скапiлася ўва мне за гэтыя днi i тыднi, бiў у гэты здаровы, шырокi твар, якi мэкаў... пакуль мяне не адцягнулi...

- Адумайся, ты ж заб'еш яго, - усклiкнуў Густаў.

Я азiрнуўся. Швейцар, увесь у крывi, прыхiлiўся да сцяны. У яго падкасiлiся каленi, ён упаў i паволi папоўз на карачках, як вялiзнае блiскучае насякомае, у сваёй лiўрэi.

- Цяпер ён не будзе бiцца, - сказаў Густаў. - Але пайшлi, уцякайма, пакуль нiкога няма. Гэта ўжо цяжкае цялеснае пашкоджанне.

Мы кiнулi грошы на зямлю, селi ў машыну i паехалi.

- У мяне таксама iдзе кроў? - спытаў я. - Цi гэта ад швейцара?

- Зноў з носа, - растлумачыў Густаў. - Ён усмалiў табе левай.

- Я i не заўважыў.

Густаў засмяяўся.

- Ведаеш, - сказаў я. - Мне цяпер значна лепш.

XVIII

Наша таксi стаяла каля бара. Я зайшоў, каб змянiць Ленца i ўзяць ключ i паперы. Готфрыд выйшаў разам са мной.

- Як выручка? - спытаў я.

- Так сабе, - адказаў ён. - Цi зашмат таксi, цi замала людзей ездзяць на таксi. А ў цябе?

- Дрэнна. Прастаяў усю ноч i нават дваццаць марак не зарабiў.

- Змрочныя часы! - Готфрыд ускiнуў бровы, - Ну, тады ты сёння, пэўна, не вельмi спяшаешся, га?

- Не, а чаму?

- Можаш мяне крыху падвезцi?

- Добра. - Мы селi ў машыну. - А куды ты? - спытаў я.

- Да сабора.

- Што? - спытаў я. - Цi не памылiўся я? Я правiльна пачуў: "сабор"?

- Не, сынок, ты не памылiўся. Правiльна: сабор.

Я ў здзiўленнi паглядзеў на яго.

- Не здзiўляйся, паехалi, - сказаў Готфрыд.

- Ну добра.

Мы паехалi.

Сабор быў у старой частцы горада, на саборнай плошчы, акружанай дамамi духавенства. Я спынiўся перад брамай.

- Паехалi далей, - сказаў Готфрыд. - З другога боку.

Ён сказаў мне спынiцца каля маленькага ўвахода з другога боку i выйшаў.

- Усяго найлепшага, - сказаў я. - Здаецца, ты вырашыў паспавядацца.

- Пайшлi, - прапанаваў ён.

Я засмяяўся.

- Не сёння. Ранiцай я ўжо малiўся. Мне хопiць на ўвесь дзень.

- Не пляцi глупства, малы. Буду велiкадушны i штосьцi пакажу табе. Пайшлi.

Я з цiкаўнасцю пайшоў за iм. Мы прайшлi праз вузенькiя дзверы i ўвайшлi ў крытую манастырскую галерэю. Яна ўтварала вялiкi чатырохкутнiк з доўгiх радоў арак, якiя падтрымлiвалiся з сярэдзiны шэрымi гранiтнымi калонамi, адгароджваючы садок. Усярэдзiне ўзвышаўся вялiкi выветраны крыж з распяццем Хрыста. Па баках каменныя барэльефы з выявамi пакутнага шляху. Перад кожным барэльефам стаяла старая лаўка. Сад здзiчэў. Цяпер ён буйна расцвiў.

Готфрыд паказаў на некалькi вялiзных кустоў белых i чырвоных ружаў.

- Вось што я хацеў паказаць табе. Пазнаеш?

Я спынiўся ў здзiўленнi.

- Вядома, пазнаю, - сказаў я. - Дык вось адкуль ты iх сцiбрыў, стары царкоўны рабаўнiк!

Пат тыдзень назад пераехала да фраў Залеўскi, i Ленц прыслаў ёй вечарам праз Юпа вялiзны букет ружаў. Кветак было так шмат, што Юп два разы спускаўся ўнiз i вяртаўся з ахапкам ружаў. Я ламаў сабе галаву, дзе Готфрыд iх узяў: я ведаў яго прынцып - нiколi не купляць кветак. На гарадскiх клумбах я такiх не бачыў.

- Выдатная iдэя, - пахвалiў я. - Разумная галава дадумалася!

- Гэты сад - сапраўдны скарб. - Ён урачыста паклаў мне руку на плячо. Бяру цябе ў долю. Думаю, табе менавiта цяпер гэта патрэбна. Бо гарадскiя клумбы ўжо апусцелi. А яны ж дагэтуль былi добрым папасам, так?

Я кiўнуў.

- Акрамя таго, - працягваў Готфрыд, - ты цяпер уваходзiш у пару, калi выразна праяўляецца рознiца памiж буржуа i кавалерам. Буржуа, чым больш знаёмы з дамай, тым больш няўважлiвы да яе. А кавалер - усё больш уважлiвы. - Ён зрабiў шырокi жэст. - А з такiмi ружамi ты можаш стаць непараўнальным кавалерам.

Я засмяяўся.

- Усё вельмi добра, Готфрыд, - сказаў я. - А што рабiць, калi зловяць? Адсюль цяжка ўцячы, а набожныя людзi назавуць такi ўчынак апаганеннем святых месцаў.

- Даражэнькi, - адказаў Ленц, - цi бачыш ты тут каго? Пасля вайны людзi ходзяць на палiтычныя сходы, а не ў царкву.

Так i было.

- А як быць з пастарамi? - спытаў я.

- Пастарам мала спраў да кветак, iнакш сад быў бы лепш дагледжаны. I божанька парадуецца, калi ты некаму зробiш дабро. Ён такi.

- Ты маеш рацыю! - Я ўважлiва паглядзеў на вялiзныя старыя кусты. - На некалькi тыдняў я забяспечаны, Готфрыд.

- Хопiць надоўга. Табе пашанцавала. Гэта ўстойлiвы гатунак, якi цвiце позна. Хопiць да верасня. А тады з'явяцца астры i хрызантэмы. Пайшлi, я iх зараз пакажу табе.

Мы пайшлi праз сад. Ружы пахлi хмельна. У кветках гудзеў рой пчол.

- Ты толькi паглядзi, - сказаў я i спынiўся. - Адкуль яны? У цэнтры горада... Паблiзу ж няма нiдзе пчэльнiка. Альбо ты думаеш, што пастары парастаўлялi вуллi на дахах?

- Не, брат, - адказаў Ленц. - Яны, я ўпэўнены, прылятаюць з сялянскай сядзiбы. Проста яны ведаюць дарогу. - Ён падмiргнуў. - А мы?

Я пацiснуў плячыма.

- Мусiць, ведаем. Хоць крышку. Столькi, колькi можна. А ты не ведаеш?

- Не. I ведаць не хачу. Мэта робiць цябе нявольнiкам жыцця.

Я зiрнуў уверх на вежу сабора. Яна вылучалася шаўкавiста-зялёным сiлуэтам на фоне блакiтнага неба, бясконца старая i спакойная, вакол якой кружылiся ластаўкi.

- Як тут цiха! - сказаў я.

Ленц кiўнуў.

- Так, дарагi мой, тут адчуваеш, што табе толькi часу не хапала, каб стаць добрым чалавекам. Праўда?

- Часу i спакою, - адказаў я. - I спакою.

Ён засмяяўся.

- Запозна! Мы дажылi да таго, што спакою не вытрымалi б! Дык пайшлi! Назад - у вiр!

Я высадзiў Готфрыда i вярнуўся на стаянку. Я праязджаў мiма могiлак. Я ведаў, што Пат зараз ляжыць у шэзлонгу на балконе. Я пасiгналiў. Але нiхто не падаў знаку, i я паехаў далей. Затое, крыху праехаўшы, я ўбачыў фраў Хасэ. Яна, апранутая ў нейкую накiдку з шаўковай тафты, iшла па вулiцы, а потым знiкла за рогам. Я паехаў за ёй, каб спытаць, цi не падвезцi яе. Але калi я пад'ехаў да скрыжавання, то ўбачыў, што яна садзiцца ў машыну, якая спынiлася за рогам вулiцы. Гэта быў заезджаны "мерседэс" вытворчасцi 1923 года. Ён хутка ад'ехаў. За рулём сядзеў чалавек з носам, падобным да качынай дзюбы. На iм быў стракаты касцюм у клетку. Я даволi доўга глядзеў услед машыне. Вось што атрымлiваецца, калi жанчына ўвесь час сядзiць адна дома. У роздуме я накiраваўся да стаянкi i заняў сваю чаргу.

Сонца прапякло верх. Чарга рухалася марудна. Я драмаў, спрабуючы заснуць. Але з галавы не выходзiў вобраз фраў Хасэ. Хоць у нас усё было не так, але Пат таксама на цэлы дзень заставалася адна!

Я вылез з машыны i пайшоў наперад да таксi Густава.

- На, выпi, - прапанаваў ён мне i падаў тэрмас. - Халодненькая! Сам прыдумаў! Кава з лёдам. Пры такой спякоце не награваецца гадзiнамi. Так, так... Густаў - чалавек практычны!

Я налiў у кубак i выпiў.

- Калi ты такi практычны, - сказаў я, - дык раскажы мне, як забавiць жанчыну, якая падоўгу застаецца адна.

- Вельмi проста! - Густаў з перавагай глянуў на мяне. - Дарагi Роберт! Трэба дзiця альбо сабака. Спытайся ў мяне пра нешта цяжэйшае.

- Сабака! - сказаў я здзiўлена. - Вядома ж, лiха тваёй мацеры, патрэбны сабака! Ты - малайчына. Калi ёсць сабака, чалавек - не адзiн!

Я прапанаваў яму запалiць.

- Слухай, можа, у цябе ёсць штосьцi такое на прыкмеце? Сёння сабака, мусiць, не дорага каштуе.

Густаў дакорлiва пахiтаў галавой.

- Роберт, ты, вiдаць, сапраўды не ўяўляеш сабе, што я значу для цябе. Мой будучы цесць - другi сакратар таварыства ўладальнiкаў доберман-пiнчэраў. Вядома, ты можаш набыць сабе шчанюка, нават задарма, з першакласнай радаслоўнай. Адна сучка ашчанiлася, шасцярых прывяла... Iх бабуля - медалiстка Герта з Тогенбурга...

Густаў быў удачлiвы чалавек. Бацька яго дзяўчыны не толькi гадаваў доберманаў - ён быў яшчэ гаспадаром шынка "Новая келля". Сама нявеста трымала плiсiровачную майстэрню. Густаў жыў прыпяваючы. У цесця ён бясплатна еў i пiў, а нявеста мыла i прасавала яго кашулi. Ён не спяшаўся жанiцца. Тады ўсе клопаты леглi б на яго плечы.

Я заявiў Густаву, што доберман - не тое, што трэба. Ён завялiкi, а характар у яго - ненадзейны.

Густаў на хвiлiнку задумаўся.

- Пайшлi, - сказаў ён. - Пойдзем паглядзiм. Ёсць iдэя. Толькi ты памаўчы.

- Добра.

Ён падвёў мяне да невялiчкай крамы. У вiтрыне былi выстаўлены акварыумы, парослыя водарасцямi. У скрынцы сядзела некалькi сумных марскiх свiнак. Па баках вiселi клеткi, у якiх нястомна лёталi чыжыкi, гiлi i канарэйкi.

Насустрач нам выйшаў крываногi чалавек невысокага росту ў карычневай вязанай кофце. Вадзянiстыя вочы, азызлы твар, замест носа - блiскучы паяльнiк... вiдаць, што аматар пiва i гарэлкi.

- Скажы, Антон, як пажывае Аста? - спытаў Густаў.

- Другi прыз i ганаровы прыз у Кёльне! - сказаў Антон.

- Якая подласць! - заявiў Густаў. - Чаму не першы?

- Першы яны аддалi Уда Бланкенфэльсу, - буркнуў Антон.

- Ну што ты скажаш! Прайдзiсветы!

У глыбiнi крамы цяўкалi i вiшчалi шчаняты. Густаў пайшоў туды. Ён прынёс, ухапiўшы за каршэнь, двух маленькiх тэр'ераў: у левай руцэ чорна-белага шчанюка, у правай - светла-карычневага. Непрыкметна пагайдалася рука з карычневым. Я глянуў на яго: добра.

Шчанюк быў прыгожы, як цацка. Ногi былi роўныя, тулава - квадратнае, галава - чатырохкутная, разумная i нахабная. Густаў адпусцiў iх, i яны пабеглi.

- Смешны мяшанец, - сказаў ён, паказваючы на рудога. - Адкуль ён у цябе?

Антон, з яго слоў, атрымаў яго ад нейкай дамы, якая з'ехала ў Паўднёвую Амерыку. Густаў зарагатаў, не паверыўшы. Антон пакрыўджана паказаў генеалагiчнае дрэва, якое даходзiла аж да Ноевага каўчэга. Густаў пагардлiва адмахнуўся i зацiкавiўся чорна-белым. Антон за рудога прасiў сто марак. Густаў даваў пяць. Яму не падабаўся прадзед. Ён раскрытыкаваў хвост i вушы. Вось чорна-белы - гэты быў у парадку. Я стаяў паводдаль i слухаў. Раптам нехта схапiў мой капялюш. Я ў здзiўленнi азiрнуўся. У кутку на жэрдзi сядзела малпа, крыху скурчыўшыся. У яе была жоўтая поўсць i сумны твар, чорныя, круглыя вочкi i заклапочаная складка каля рота, як у старой жанчыны. Яе жывот аблягала скураная дзяга, да якой мацаваўся ланцуг. Маленькiя, чорныя ручкi жахлiва напамiналi чалавечыя.

Я стаяў спакойна. Малпа паволi рухалася блiжэй да мяне. Яна ўвесь час пазiрала на мяне, без падазронасцi, а нейкiм дзiўным утаропленым позiркам. Нарэшце яна асцярожна працягнула мне ручку. Я падаў ёй адзiн палец. Здавалася, што бедны, нямы чалавечак, загнаны ў згорбленае цела, хоча вызвалiцца адтуль. Нельга было доўга глядзець у смяртэльна сумныя вочы.

Засопшыся, Густаў зноў вынырнуў з лесу радаслоўных дрэў.

- Дык дамовiлiся, Антон, ты атрымаеш за яго шчаня - добермана ад Герты. Найлепшы гешэфт у тваiм жыццi! - Потым ён павярнуўся да мяне. - Забярэш адразу?

- За колькi?

- Задарма. Мяняемся на добермана, якога я табе падарыў. Так, Густаву можна верыць! Густаў - чалавек будзь здароў!

Мы дамовiлiся, што я забяру сабаку пазней, пасля работы на таксi.

- Ты ведаеш, што ты нажыў? - спытаў мяне Густаў на вулiцы. - Рэдкасць! Iрландскага тэр'ера! Вышэйшы клас! Без нiводнай заганы! Ды яшчэ радаслоўнае дрэва. Ты не павiнен нават глядзець на яго, а перш чым загаварыць з жывёлiнай, пакланiцца.

- Густаў, - сказаў я, - ты зрабiў для мяне вельмi добрую справу. Пайшлi вып'ем зараз найлепшага каньяку, якi толькi дастанём.

- Але не сёння! - заявiў Густаў. - Сёння ў мяне павiнна быць цвёрдая рука. Я вечарам iду ў таварыства гуляць у кеглi. Паабяцай мне пайсцi са мной калi-небудзь! Там бываюць выключна прыстойныя людзi, нават адзiн паштовы обер-сакратар.

- Прыйду, - сказаў я. - Калi б там не было нават обер-сакратара.

За некалькi хвiлiн да шасцi я вярнуўся ў майстэрню. Мяне чакаў Кёстэр.

- Сёння пад вечар тэлефанаваў Жафэ. Патэлефануй яму.

На хвiлiну ў мяне заняло дыханне.

- Ён што-небудзь сказаў, Ота?

- Не, нiчога асаблiвага. Толькi тое, што ён прымае да пяцi. Потым будзе ў бальнiцы святой Даратэi. Значыць, тэлефануй туды.

- Добра.

Я пайшоў у кантору. Было цёпла i душна, але мяне калацiла, i слухаўка дрыжала ў маёй руцэ.

- Глупства, - сказаў я i цвёрда абапёрся локцем на стол.

Да Жафэ доўга не ўдавалася датэлефанавацца.

- У вас ёсць час?

- Ёсць.

- Тады зараз жа прыязджайце да мяне. Я тут буду яшчэ гадзiну.

Я хацеў спытаць, цi не здарылася нешта з Пат. Але не змог.

- Добра, - сказаў я. - Праз дзесяць хвiлiн буду.

Я павесiў слухаўку i адразу патэлефанаваў дадому. Слухаўку падняла служанка.

Я спытаў пра Пат.

- Не ведаю, цi ёсць яна, - бурклiва прамовiла Фрыда. - Зараз гляну.

Я пачакаў. Галава мая быццам распухла i распалiлася. Час цягнуўся бясконца. Потым я пачуў шоргат i голас Пат:

- Робi?

Я на хвiлiну заплюшчыўся.

- Як справы, Пат?

- Добра. Я ўвесь час сядзела на балконе i чытала. Кнiга хвалюючая.

- Значыць, хвалюючая... - сказаў я. - Цудоўна. Я хацеў толькi сказаць, што я сёння прыйду дамоў крыху пазней. Ты ўжо дачытала кнiгу?

- Не, дачытала да сярэдзiны. Яшчэ хопiць на некалькi гадзiн.

- Ну, да таго часу я вярнуся. А цяпер чытай...

Я нейкi час яшчэ пасядзеў. Потым устаў.

- Ота, - сказаў я, - можна ўзяць "Карла"?

- Вядома. Калi хочаш, i я паеду. Мне тут няма чаго рабiць.

- Няма патрэбы. Нiчога страшнага. Я ўжо патэлефанаваў дадому.

"Якое святло! - падумаў я, калi "Карл" выскачыў на вулiцу. - Якое цудоўнае вячэрняе святло над дахамi! Якой асалодай напоўнена жыццё!"

Давялося некалькi хвiлiн пачакаць. Сястра завяла мяне ў маленькi пакойчык, дзе ляжалi старыя часопiсы. На падаконнiку стаяла некалькi вазонаў. Тут былi тыя ж самыя часопiсы ў брудных вокладках i тыя ж самыя сумныя вазоны, якiя можна ўбачыць толькi ў пачакальнях лекараў i ў бальнiцах.

Прыйшоў Жафэ. Ён быў у беласнежным халаце, на якiм яшчэ не разгладзiлiся канты ад праса. Але калi ён прысеў каля мяне, я ўбачыў на ўнутраным баку правага рукава маленькую ярка-чырвоную плямку крывi... але гэтая маленькая плямка выклiкала ў мяне большую прыгнечанасць, чым жмут прапiтаных крывёю бiнтоў. Мой аптымiзм знiк.

- Я абяцаў сказаць вам пра справы фраў Хольман, - сказаў Жафэ.

Я кiўнуў галавой i глянуў на стракаты плюшавы абрус. Я ўтаропiўся ў перапляценне шасцiкутнiкаў, i ў мяне з'явiлася вар'яцкая надзея, што ўсё будзе добра, калi я толькi вытрываю i не мiргну да наступных слоў Жафэ.

- Два гады назад яна правяла шэсць месяцаў у санаторыi. Вы гэта ведаеце?

- Не, - адказаў я, не адрываючы позiрк ад абруса.

- Пасля таго стан палепшыўся. Я добра абслухаў яе. На гэтую зiму ёй трэба зноў паехаць туды. Ёй нельга заставацца тут у горадзе.

Я ўсё яшчэ ўзiраўся ў шасцiкутнiкi. Яны расплывалiся i пачалi скакаць.

- Калi ехаць? - спытаў я.

- Увосень. Найпазней - у канцы кастрычнiка.

- Гэта была невыпадковая кравацеча?

- Не.

Я ўзняў вочы.

- Вiдаць, не трэба казаць вам, - працягваў Жафэ, - што развiццё хваробы цяжка прадказаць. Год назад здавалася, што працэс спынiўся, наступiла iнкаплюсацыя, i можна было падумаць, што ачаг закрыўся. Як працэс нечакана ўзнавiўся, так нечакана ён можа i спынiцца. Я кажу не проста так - гэтак бывае сапраўды. У маёй практыцы былi дзiўныя выпадкi выздараўлення.

- А пагоршання?

Ён зiрнуў на мяне.

- Вядома, здаралася.

Ён пачаў тлумачыць мне дэталi. Абодва лёгкiя былi пашкоджаны, правае менш, левае - больш. Потым ён перапынiў сябе i, пазванiўшы, выклiкаў сястру.

- Прынясiце маю папку.

Сястра прынесла. Жафэ дастаў два вялiкiя здымкi. Ён зняў траскучыя канверты i паднёс здымкi да святла супроць акна.

- Так будзе лепш вiдаць. Гэта рэнтгенаўскiя здымкi.

На празрыстай шэрай пласцiнцы я ўбачыў пазваночнiк, лапаткi, ключыцы, плечавыя суставы i палогiя дугi скабаў. Але я бачыў i яшчэ штосьцi - я бачыў шкiлет. Цёмны i прывiдны, ён вылучаўся з невыразных, пераплеценых ценяў здымка. Я бачыў шкiлет Пат. Шкiлет Пат.

Жафэ абводзiў пiнцэтам асобныя лiнii i зацямненнi на пласцiнцы, тлумачачы iх. Ён не заўважаў, што я зусiм не гляджу туды. Iм завалодала грунтоўнасць вучонага. Нарэшце ён павярнуўся да мяне.

- Вы зразумелi?

- Зразумеў, - адказаў я.

- Што здарылася? - спытаў ён.

- Нiчога, - адказаў я. - Мне не ўсё вiдаць.

- Ах, вось што... - Ён паправiў акуляры. Потым ён паклаў здымкi назад у канверт i ўважлiва прыгледзеўся да мяне. - Не забiвайце сабе галаву лiшнiмi думкамi.

- Я не забiваю. Але што за д'ябальская несправядлiвасць! Мiльёны людзей здаровыя! Чаму гэты адзiн - хворы?

Жафэ хвiлiнку памаўчаў.

- На ваша пытанне нiхто не адкажа, - сказаў ён.

- Так, - прамовiў я ў раптоўным жудасным адчаi. Я нiбы аглух ад злосцi. Нiхто не адкажа! Вядома, не! За несправядлiвасць i смерць нiхто не адказвае! Пракляцце! I нiчога не зробiш!

Жафэ доўга глядзеў на мяне.

- Прабачце, - сказаў я. - Але я не магу падманваць сябе. Вось што найгорш.

Ён усё яшчэ глядзеў на мяне.

- У вас ёсць яшчэ час? - спытаў ён.

- Хапае, - сказаў я.

Ён устаў.

- Мне трэба зрабiць вячэрнi абход. Я запрашаю i вас. Сястра дасць вам халат. А для пацыентаў вы будзеце маiм асiстэнтам.

Я не разумеў, навошта ён гэта робiць. Але я ўзяў у сястры халат.

Мы пайшлi па доўгiх калiдорах. Праз шырокiя вокны лiлося ружовае вечаровае святло - мяккае, прыглушанае, яно плыло, нiбы ў казцы. Некаторыя вокны былi адчынены. З двара залятаў пах лiпавай квеценi.

Жафэ адчынiў дзверы. У нос ударыла спёртае цяжкае паветра. Жанчына з прыгожымi валасамi колеру старога золата, на якiх яркiмi водблiскамi iскрылася святло, знясiлена падняла руку. У яе быў высакародны лоб, якi звужаўся на скронях. А пад вачамi пачыналася павязка, якая даходзiла да рота. Жафэ асцярожна зняў яе. Я ўбачыў, што ў жанчыны не было носа. Замест яго зеўрала крывавая рана, уся ў струпах i з дзвюма дзiркамi пасярэдзiне. Жафэ зноў наклаў павязку.

- Добра, - сказаў ён i павярнуўся да выхаду.

Ён зачынiў дзверы за сабой. Я на хвiлiнку спынiўся ў калiдоры, гледзячы на мяккае вечаровае святло.

- Хадзем! - сказаў Жафэ i пайшоў перада мной у наступную палату. Мы пачулi гарачае цяжкае дыханне хворага ў гарачцы. Гэта быў мужчына з алавяным тварам, на якiм гарэлi незвычайна яркiя чырвоныя плямы. Рот быў разяўлены, вочы выкацiлiся, рукi неспакойна хапалiся за коўдру. Чалавек быў беспрытомны. Каля ложка сядзела сястра i чытала. Пры з'яўленнi Жафэ яна адклала кнiгу i ўстала. Ён зiрнуў на тэмпературны лiст i пахiтаў галавой: на лiсце ўвесь час стаяла сорак градусаў.

- Двухбаковае запаленне лёгкiх i плеўрыт. Ужо тыдзень супрацiўляецца, як бык. Рэцыдыў. Ужо амаль быў здаровы. Занадта рана ўзяўся за працу. Жонка i чацвёра дзяцей. Няма надзеi.

Ён паслухаў грудзi, памацаў пульс. Яму дапамагала сястра. Яе кнiга ўпала на падлогу. Я падняў i ўбачыў, што гэта была кулiнарная кнiга. Хворы бесперапынна драпаў схуднелымi рукамi коўдру. Толькi гэты гук i чуўся ў пакоi.

- Застаньцеся тут на ноч, сястра, - сказаў Жафэ.

Мы выйшлi. Ружаватае змярканне набыло адценнi. Яно, нiбы воблака, запоўнiла калiдор.

- Заклятае святло, - сказаў я.

- Чаму? - спытаў Жафэ.

- Несумяшчальна... адно з адным.

- Што вы... - сказаў Жафэ. - Усё сумяшчаецца.

У наступнай палаце ляжала жанчына, якая задыхалася. Яе прывезлi пад вечар з цяжкiм атручваннем вераналам. Напярэдаднi здарыўся няшчасны выпадак з яе мужам, ён зламаў сабе пазваночнiк. Яго прывезлi дадому. Ён быў пры памяцi i жудасна крычаў. Ноччу ён памёр.

- Яна выжыве? - спытаў я.

- Магчыма.

- Для чаго?

- За апошнiя гады ў мяне было пяць падобных выпадкаў, - сказаў Жафэ. Толькi адна спрабавала яшчэ раз пакончыць з сабой. Атруцiлася газам i памерла. А дзве выйшлi яшчэ раз замуж.

У наступнай палаце ляжаў мужчына, якi ўжо дванаццаць гадоў быў паралiзаваны. У яго была васковая скура, рэдкая чорная барада i вельмi вялiкiя нерухомыя вочы.

- Як справы? - спытаў Жафэ.

Чалавек зрабiў няпэўны жэст рукой. Потым ён паказаў на акно.

- Паглядзiце на неба! Будзе дождж, я адчуваю. - Ён усмiхнуўся. - Пад музыку дажджу лепей спiцца. - На коўдры перад iм ляжала скураная шахматная дошка з фiгурамi, якiя мацавалiся да яе. Побач ляжала куча газет i некалькi кнiг.

Мы пайшлi далей. Я ўбачыў маладую жанчыну з напоўненымi жахам вачыма i сiнiмi вуснамi, якая была спакутавана ад родаў; дзiця-калеку з крывымi тонкiмi ножкамi i рахiтычнай галавой; чалавека без страўнiка; бабулю, падобную да савы, якая плакала ад таго, што да яе не прыходзяць блiзкiя, iм здавалася, што яна памiрае занадта марудна; сляпую, якая верыла, што зноў будзе бачыць; сiфiлiтычнае дзiця з крывавымi болькамi i яго бацьку, якi сядзеў каля ложка; жанчыну, якой ранiцай адрэзалi грудзiну; яшчэ адну, скручаную рэўматызмам суставаў; трэцюю, у якой былi выразаны яечнiкi; рабочага з раструшчанымi ныркамi... Мы iшлi з палаты ў палату, i з палаты ў палату паўтаралася адно i тое самае: стогн i знявечаныя целы, нерухомыя, амаль пагаслыя iстоты, клубок, бясконцы шэраг плачу, страху, пакоры, болю, адчаю, надзеi, бяды. I кожны раз, калi за намi зачынялiся дзверы, у калiдоры нас раптам зноў сустракала ружовае святло незямнога вечара, увесь час - пасля шэрага паўзмроку палат, падобных на камеры, гэта пяшчотнае воблака мяккага залацiстага бляску, пра якое нельга сказаць, што гэта такое: жудасная насмешка цi звышчалавечае суцяшэнне. Перад дзвярыма аперацыйнай залы Жафэ спынiўся. Праз матавае шкло дзвярэй прабiвалася яркае святло. Дзве сястры ўкацiлi ў пакой плоскую цялежку. На ёй ляжала жанчына. Мы сустрэлiся позiркамi. Яна зусiм не глядзела на мяне. Яна глядзела кудысьцi ў няведамую далячынь. Але я ўздрыгнуў ад гэтых вачэй - столькi ў iх было мужнасцi i сканцэнтраванасцi i спакою. Твар Жафэ раптам спахмурнеў.

- Не ведаю, цi правiльна я зрабiў, - сказаў ён. - Але суцяшаць вас словамi не мела сэнсу. Вы мне не паверылi б. Цяпер вы ўбачылi, што шмат хто з хворых у горшым стане, чым Пат Хольман. У некаторых, акрамя надзеi, нiчога не засталося. Але большасць будзе жыць. Яны паправяцца. Вось што я хацеў вам паказаць.

Я кiўнуў галавой.

- Правiльна зрабiлi, - сказаў я.

- Дзевяць гадоў назад памерла мая жонка. Ёй было дваццаць пяць гадоў. Нiколi не хварэла. Грып. - Ён хвiлiнку памаўчаў. - Вы разумееце, навошта я вам гэта кажу?

Я зноў кiўнуў.

- Загадзя нiчога не ведаеш. Смяротна хворы можа перажыць здаровага. Жыццё - дзiўная справа.

На яго твары з'явiлася шмат зморшчын. Падышла сястра i нешта пашаптала яму. Ён выпрастаўся i кiўком паказаў на аперацыйны пакой.

- Мне трэба цяпер туды. Не паказвайце Пат сваёй трывогi. Гэта самае галоўнае. Зможаце?

- Змагу, - сказаў я.

Ён падаў мне руку i хуценька пайшоў з сястрой праз шкляныя дзверы. Перад iм быў пакой, залiты бялюткiм святлом.

Я паволi пайшоў унiз па прыступках. Чым нiжэй я спускаўся, тым больш цямнела. На першым паверсе ўжо гарэла святло. Калi я выйшаў на вулiцу, то ўбачыў, як ад гарызонту, быццам ад лёгкага подыху, плыве ружовае змярканне. Яно тут жа пагасла, зрабiлася шэрым.

Нейкi час я сядзеў у машыне, нерухома гледзячы ў адну кропку. Потым я ўзяў сябе ў рукi i паехаў да майстэрнi. Кёстэр чакаў мяне каля варот. Я завёў машыну ў двор i вылез.

- Ты ўжо ведаў? - спытаў я.

- Ведаў, - адказаў ён. - Але Жафэ хацеў сказаць табе сам.

Я кiўнуў. Кёстэр глянуў на мяне.

- Ота, - сказаў я, - я не дзiця i разумею, што яшчэ нiчога не страчана. Але мне, пэўна, сёння будзе цяжка не выдаць сябе, застаўшыся з Пат сам-насам. Заўтра - iншая справа. Тады я спраўлюся. Сходзiм сёння вечарам куды-небудзь усе разам?

- Канечне, Робi. Я ўжо думаў пра гэта i з Готфрыдам гаварыў.

- Тады дай мне яшчэ раз "Карла". Я паеду дадому i спачатку забяру Пат, а потым, праз гадзiну - вас.

- Добра.

Я паехаў. На Мiкалайштрасэ я прыпомнiў пра сабаку. Я павярнуў i паехаў назад, каб забраць яго.

Крама была не асветленая, але дзверы - адчынены. Антон сядзеў у глыбiнi крамы на раскладушцы. У руках у яго была бутэлька.

- Падкузьмiў мяне Густаў, - сказаў ён.

Ад яго смярдзела, як ад спiртзавода.

Тэр'ер выскачыў насустрач мне, абнюхаў мяне i лiзнуў у руку. Яго вочы, асветленыя касым променем з вулiцы, гарэлi зялёным. Антон устаў. Ён захiстаўся i раптам заплакаў.

- Мой сабачка... цяпер i ты пакiнеш мяне... усе мяне пакiдаюць... Цiльда памерла... Мiны няма... Скажыце вы мне, навошта мне жыць такому?

Гэтага мне яшчэ не хапала! Гэтай маленькай бязрадаснай лямпачкi, якую ён уключыў, цiхага шоргату чарапах i птушак i гэтага нiзкарослага азызлага чалавека з яго крамай!

- Таўстуны... тыя-та ведаюць... але скажыце мне, навошта ўвогуле жыве наш брат? Навошта жыць нам, бедалагам? Скажыце, пан...

Малпа ўскрыкнула, нiбы паскардзiлася, i шалёна забегала на сваёй жэрдзi. Яе вялiзны цень заскакаў па сцяне.

- Кока, - усхлiпнуў гаспадар, якi ўжо напiўся, седзячы без святла, адзiны ты мой, iдзi да мяне! - Ён падставiў малпе бутэльку.

Малпа ўхапiлася за яе.

- Загубiце жывёлу, поячы гарэлкай, - сказаў я.

- Ну i няхай, - завiшчаў ён. - На ланцугу на год болей, на год меней... якая рознiца... якая рознiца... пан...

Я ўзяў сабаку, якi цёплым камяком цёрся каля мяне, i пайшоў. Жвавы сабачка, перабiраючы мяккiмi шпаркiмi лапкамi, бег каля мяне да машыны.

Я прыехаў дадому. Трымаючы сабаку на павадку, я падняўся па лесвiцы. У калiдоры я спынiўся i зiрнуў у люстэрка. Твар быў як заўсёды. Я пастукаўся ў дзверы да Пат, прыадчынiў iх i ўпусцiў сабаку. Застаўшыся стаяць за дзвярыма, я чакаў з павадком у руцэ. Але замест годасу Пат я нечакана пачуў бас фраў Залеўскi:

- О божа нябесны!

З палёгкай уздыхнуўшы, я зазiрнуў у пакой. Я баяўся першай хвiлiны сустрэчы з Пат. Цяпер усё стала лёгка. Фраў Залеўскi была надзейны амартызатар. Яна сядзела за сталом велiчна, нiбы на троне. У яе пад рукой стаяў кубачак з кавай, а побач у мiстычным парадку была раскладзена калода карт. Пат з бляскам у вачах сядзела каля яе i слухала варажбу, што будзе.

- Добры вечар, - сказаў я, адразу вельмi ўзрадаваўшыся.

- Вось i ён, - з годнасцю сказала фраў Залеўскi. - Па кароткай дарожцы ў вячэрнi час, побач чорны кароль на самым даху...

Сабака вырваўся i з брэхам пабег памiж маiх ног у пакой.

- О божа! - крыкнула Пат. - Гэта ж iрландскi тэр'ер!

- Малайцом! - сказаў я. - Некалькi гадзiн назад я гэтага яшчэ не ведаў.

Яна нахiлiлася, i сабака радасна падскочыў да яе.

- Як жа яго завуць, Робi?

- А хто яго ведае... Магчыма, Каньяк, цi Вiскi, цi нешта такое падобнае, калi меркаваць па яго апошнiм гаспадары.

- Ён цяпер наш?

- Наколькi адна жывая iстота можа належаць iншай...

Яна аж задыхалася ад радасцi.

- Мы назавём яго Бiлi, добра, Робi? Калi мама была дзяўчынкай, у яе быў сабака. Яна мне часта расказвала пра яго. Яго звалi таксама Бiлi.

- Тады я ўсё зрабiў як трэба, - сказаў я.

- Ён не брудзiць у пакоi? - спытала фраў Залеўскi.

- У яго радаслоўная як у караля, - заявiў я. - А каралi не брудзяць у пакоях.

- Але пакуль яны малыя... Колькi яму год?

- Восем месяцаў. Гэта адпавядае шаснаццацi чалавечым гадам.

- Ён не падобны да таго, хто не брудзiць, - заявiла фраў Залеўскi.

- Яго проста трэба памыць - i ўсё.

Пат устала i абняла фраў Залеўскi за плечы. Я знямеў ад здзiўлення.

- Я ўсё жыццё марыла пра сабаку, - сказала яна. - Нам можна пакiнуць яго тут, праўда ж? Вы не супроць?

Матухна Залеўскi ўпершыню, колькi я яе ведаў, засаромелася.

- Ну, што ж... няхай сабе, -дазволiла яна. - I карты паказвалi. Нечаканая навiна праз караля ў доме.

- Карты не паказалi, што мы сёння вечарам iдзём на шпацыр? - спытаў я.

Пат засмяялася.

- Да гэтага мы яшчэ не дайшлi, Робi. Карты паказвалi цябе аднаго.

Фраў Залеўскi ўстала i забрала карты.

- Можна верыць, можна не верыць, i можна верыць наадварот, як мой Залеўскi. У таго пiковая дзевятка заўсёды паказвала на няшчасце ад вадкасцi. Таму яму i здавалася, што трэба асцерагацца вады. А карты паказвалi не ваду а гарэлку i пiва...

- Пат, - сказаў я, моцна яе абдымаючы, калi тая выйшла. - Як цудоўна: прыходзiш дамоў, i ты тут. Для мяне гэта заўсёды як сюрпрыз. Калi я прабягаю апошнiя сходкi i адчыняю дзверы, сэрца ў мяне заўсёды калоцiцца: няўжо гэта праўда?

Яна з усмешкай зiрнула на мяне. Яна амаль нiколi не адказвала на такiя мае прызнаннi. Я i не мог уявiць сабе ды i не вытрываў бы, калi б яна адказала мне чымсьцi падобным. Я лiчыў, што жанчына не павiнна гаварыць мужчыне пра сваё каханне. У яе ад шчасця загаралiся вочы, i яны гаварылi больш, чым словы.

Я доўга трымаў яе ў абдымках, я адчуваў цеплыню яе скуры i лёгкi пах яе валасоў... Я абдымаў яе, i, акрамя яе, нiкога не было... Змрок адступiў, яна была са мной, яна жыла, яна дыхала... нiчога не было страчана.

- Мы сапраўды некуды пойдзем, Робi? - спытала яна на самае вуха.

- Нават усе разам, - адказаў я. - I Кёстэр, i Ленц... "Карл" ужо чакае каля парога.

- А Бiлi?

- Вядома, i Бiлi з намi. Без яго куды мы падзелi б рэшткi вячэры? Цi ты ўжо павячэрала?

- Не яшчэ. Я чакала цябе.

- Але не трэба мяне чакаць. Нiколi. Гэта жудасна - чакаць чаго-небудзь.

Яна пахiтала галавой.

- Ты не разумееш, Робi. Жудасна бывае толькi тады, калi няма чаго чакаць.

Яна ўключыла святло каля люстэрка.

- Цяпер я пачынаю апранацца, а то не паспею. Ты таксама пераапранешся?

- Потым, - сказаў я. - Я хутка спраўлюся. Дазволь мне пабыць тут...

Я падазваў сабаку i сеў у крэсла каля акна. Я любiў сядзець вось так моўчкi i глядзець на Пат, калi яна апраналася. Нiколi я не адчуваў так востра таямнiчасцi неспазнанага адвеку ў жанчыне, як у гэтых рухах каля люстэрка, гэтым раздумлiвым назiраннi за сабой, гэтым паглыбленнi ў самую сябе, гэтым непрыкметным вяртаннi ў падсвядомае самаадчуванне жаноцкасцi. Я не мог сабе ўявiць, каб жанчына апраналася, бесклапотна размаўляючы i смеючыся. А калi такое i здаралася, то ёй не хапала таямнiчасцi i няўлоўнай чароўнасцi, якая, здаецца, увесь час знiкае. Я любiў у Пат яе мяккiя i ўсё-такi гнуткiя рухi перад люстэркам. Як цудоўна было назiраць за ёй, калi яна падбiрала валасы цi далiкатна i асцярожна падносiла аловак, як стралу, да броваў. Тады яна ў нечым была падобная да казулi, i да танклявай пантэры, i да амазонкi перад боем. Яна забывала пра ўсё на свеце, яе твар быў сур'ёзны i засяроджаны, яна ўважлiва i спакойна трымалася перад сваiм адлюстраваннем, i калi зусiм блiзка нахiлялася да яго, здавалася, што гэта ўжо не адлюстраванне, а быццам са змроку рэчаiснасцi i тысячагоддзяў дзве жанчыны смела i пранiзлiва глядзяць адна адной у вочы адвечным мудрым позiркам.

Свежы подых вечара з могiлак наплыў праз адчыненае акно ў пакой. Я сядзеў цiха, я нiчога не забыў з таго, што было пасля полудня, я ўсё добра памятаў. Але калi я паглядзеў на Пат, я адчуў тупую жалобу, якая была ўва мне, нiбы апушчаны камень, як яна ўвесь час мяняецца на дзiкую надзею i дзiўна змешваецца з ёю, як адно пераходзiць у другое - жалоба, надзея, вецер, вечар i прыгожая дзяўчына памiж асветленымi люстэркамi i лямпамi; у нейкi момант у мяне з'явiлася дзiўнае пачуццё, быццам гэта i ёсць жыццё ў самым глыбокiм сэнсе слова, а магчыма, i шчасце: каханне з такiм болем, страхам i маўклiвым веданнем.

XIX

Я з машынай чакаў на стаянцы. Пад'ехаў Густаў i заняў чаргу за мной.

- Як пажывае сабака? - спытаў ён.

- Выдатна, - сказаў я.

- А ты?

Я незадаволена махнуў рукой.

- Я таксама жыў бы выдатна, калi б больш зарабляў. Уявi сабе: сёння дзве ездкi - па пяцьдзесят пфенiгаў.

Ён кiўнуў.

- Справы iдуць усё горш. Куды нi кiнь. А што яшчэ будзе!

- А мне так трэба зарабiць! - сказаў я. - Менавiта цяпер! Шмат грошай!

Густаў паскроб скiвiцу.

- Шмат грошай! - Ён зiрнуў на мяне. - Шмат нiдзе не заграбеш, Роберт. Толькi спекуляцыяй. А можа, паспрабаваць на таталiзатары? Сёння - конныя скачкi. Я нядаўна паставiў на Аiду i выйграў у дваццаць восем разоў больш, чым паставiў.

- Дзе б нi зарабiць. Галоўнае, што ёсць шанец.

- Ты гуляў калi-небудзь?

- Не.

- Тады ў цябе шчаслiвая рука. Трэба паспрабаваць. - Ён глянуў на гадзiннiк. - Паехалi? Яшчэ паспеем.

- Добра. - Пасля таго як я набыў сабаку, я пачаў давяраць Густаву.

Бюро для закладаў знаходзiлася ў даволi прасторным памяшканнi. Справа стаяў рабочы кiёск, злева - таталiзатар. Уся вiтрына была ўвешана зялёнымi i ружовымi спартовымi газетамi i аб'явамi пра скачкi, надрукаванымi на машынцы. Уздоўж адной сцяны цягнулася стойка з двума пiсьмовымi прыборамi. За стойкай гаспадарылi тры мужчыны. Адзiн увесь час нешта крычаў у слухаўку, другi бегаў туды-сюды з паперкамi ў руках, а трэцi, без пiнжака, у сарочцы з закасанымi рукавамi i капелюшы на самай патылiцы, запiсваў стаўкi, трымаючы ў зубах тоўстую чорную цыгару.

Яго кашуля бiла ў вочы фiялетавым агнём.

На маё здзiўленне, жыццё тут бурлiла ваўсю. Тут былi толькi "дробныя наведнiкi" - рамеснiкi, рабочыя, чыноўнiкi, некалькi прастытутак i сутэнёраў. Як толькi за намi зачынiлiся дзверы, да нас падскочыў чалавек у брудных шэрых гамашах, шэрым капелюшы i парваным шэрым сурдуце.

- Фон Бiлiнг. Даю парады! Без промаху!

- На тым свеце параiш! - адказаў Густаў, твар якога тут раптам перамянiўся.

- Толькi пяцьдзесят пфенiгаў, - не здаваўся Бiлiнг. - Асабiста знаёмы з трэнерамi. З даўнiх часоў, - дадаў ён, злавiўшы мой позiрк.

Густаў ужо чытаў спiсы коней.

- Калi выходзiць Атэйль? - крыкнуў ён у бок стойкi.

- У пяць гадзiн, - праквакаў памочнiк.

- Фiламена, няўклюда, - прабурчаў Густаў. - Казённая кляча... - Ён ад хвалявання пакрыўся потам. - Хто наступны?

- Хопэргартэн, - сказаў нехта каля яго.

Густаў працягваў вывучаць спiс.

- Для пачатку мы з табой паставiм па дзве маркi на Трыстана. Ён пераможа, - заявiў ён мне.

- А ты хоць штосьцi петрыш у гэтым? - спытаў я.

- Петру? - перапытаў Густаў. - Тут я ведаю кожны капыт.

- I вы ставiце на Трыстана? - спытаў нехта побач. - Старанная Лiзхен, сябра, вось адзiны шанец. Я ведаю Джонi Бэрнса асабiста.

- А я, - агрызнуўся Густаў, - сам гаспадар стайнi, адкуль Старанная Лiзхен. Я лепей ведаю.

Ён крыкнуў чалавеку за стойкай нашы стаўкi. Мы атрымалi квiток i селi ў кавярнi, дзе стаяла некалькi сталоў i крэслаў. Мiма нас у паветры лёталi розныя iмёны. Некалькi рабочых абмяркоўвалi коней у Нiцы, два паштовыя чыноўнiкi вывучалi прагноз надвор'я ў Парыжы, а нейкi фурман пахваляўся, што i ён калiсьцi быў наезднiкам. Толькi таўстун з прычоскай-"вожыкам" сядзеў моўчкi за сваiм столiкам i паглынаў булачкi. А яшчэ два стаялi, прыхiлiўшыся да сцяны, i прагна глядзелi на яго. У руках у iх былi бiлеты, але твары былi такiя запалыя, быццам некалькi дзён яны нiчога не елi.

Зазвiнеў тэлефон. Усе прыслухалiся. Памочнiк выкрыкнуў мянушкi коней. Пра Трыстана нiчога не было чуваць.

- Лiха яго забяры! - сказаў Густаў, зачырванеўшыся. - Саламон прыйшоў першы! I хто б мог падумаць? Можа, вы? - злосна спытаў ён прыхiльнiка Стараннай Лiзхен.

- Вы таксама аказалiся сярод тых, што "затым прыйшлi"...

Каля нас з'явiўся фон Бiлiнг.

- Панове, каб паслухалiся мяне... я вам сказаў бы: Саламон! Толькi Саламон! Можа, на наступны забег...

Густаў нават слухаць не захацеў. Ён ужо супакоiўся i распачаў са "Стараннай Лiзхен" дзелавую размову.

- Вы разбiраецеся ў конях? - спытаў мяне Бiлiнг.

- Анi ў зуб, - сказаў я.

- Тады стаўце. Стаўце! Але - толькi сёння! - дадаў ён шэптам. - I больш нiколi. Паслухайце мяне. Пастаўце... усё роўна на каго... на Караля Лiра цi на Срэбную Моль, магчыма, на Сiнюю Гадзiну. Мне нiчога не трэба. Дасцё мне толькi, калi выйграеце. - Ён аж трос барадой ад азарту. Я ведаў заканамернасць з покера: навiчкi часта выйграюць.

- Добра, - сказаў я. - На каго?

- Як хочаце... як хочаце...

- Сiняя Гадзiна... гучыць нядрэнна, - сказаў я. - Што ж... дзесяць марак на Сiнюю Гадзiну.

- Цi не звар'яцеў ты? - спытаў Густаў.

- Не.

- Дзесяць марак на гэтую здыхляцiну. Яе ўжо даўно варта пусцiць на каўбасу.

"Старанная Лiзхен", якi толькi што абазваў Густава жывадзёрам, цяпер падтрымаў яго:

- Во дае! Ставiць на Сiнюю Гадзiну! Чалавек! Гэта ж карова, а не конь! Майскi Сон абгонiць яе на дзвюх нагах, толькi так! Ставiце на першае месца?

Бiлiнг заклiнальным позiркам глянуў на мяне. Ён рабiў мне знакi.

- На першае, - сказаў я.

- Заказвай труну, - з пагардай параiў "Старанная Лiзхен".

- Дзiвак! - Густаў таксама глядзеў на мяне, як на нейкага гатэнтота. - На Гiрсi стаў... тут ясна i немаўляцi.

- Як сказаў, так i будзе: стаўлю на Сiнюю Гадзiну.

Цяпер я ўжо не мог змянiць рашэння - гэта было б супроць усякiх правiлаў.

Мужчына ў фiялетавай сарочцы перадаў мне квiток. Густаў i "Старанная Лiзхен" разглядалi мяне як хворага на чуму. Яны вiдавочна адсунулiся ад мяне i падалiся да стойкi, каб там, гучна смеючыся адзiн з аднаго, але i не хаваючы ўзаемапавагi спецыялiстаў, паставiць на Гiрсi i Майскi Сон.

У гэты час з ног звалiўся адзiн са зняможаных дваiх, што стаялi каля пярэднiх сталоў. Ён ссунуўся па сцяне i гулка стукнуўся аб дол. Два паштовыя чыноўнiкi паставiлi яго на ногi, а потым пасадзiлi на крэсла. Яго твар зрабiўся бледна-шэры. Рот разявiўся.

- А божа! - сказала адна з прастытутак, поўная смуглявая жанчына з гладкай прычоскай i нiзкiм iлбом. - Прынясiце хто-небудзь кубак вады.

Я здзiвiўся, што мала хто звярнуў увагу на непрытомнага. Большасць прысутных толькi зiрнулi на яго i зноў засяродзiлiся на скачках.

- Гэта здараецца часта, - сказаў Густаў. - Беспрацоўныя. Прайграюць апошнi пфенiг. Спадзяюцца на буйныя выйгрышы, ставяць дзесяць, чакаюць тысячу.

Фурман прынёс з кiёска шклянку вады. Чарнявая прастытутка памачыла ў ёй сваю хусцiнку i стала церцi чалавеку лоб i скронi. Ён уздыхнуў i раптам расплюшчыў вочы. У гэтым было штосьцi жудаснае: зусiм нежывы твар i гэтыя шырока раскрытыя вочы, як быццам праз дзiркi застылай шэрай маскi з халоднай цiкавасцю пазiрала нейкая iншая невядомая iстота.

Дзяўчына ўзяла шклянку вады i дала яму пiць. Пры гэтым яна трымала яго, як малога, за руку. Потым узяла булачку са стала флегматычнага абжоры з прычоскай, як у вожыка...

- На, еш... але памалу, памалу... Не адкусi мне палец... Так, а цяпер папi зноў...

Мужчына за сталом скоса прасачыў за сваёй булачкай, але нiчога не сказаў. Хворы паступова ачуняў. Ён яшчэ нейкi час жаваў, потым з цяжкасцю ўзняўся. Дзяўчына падвяла яго да дзвярэй. Потым яна хуценька азiрнулася i адчынiла сумачку.

- Вось, вазьмi... i валi адсюль. Лепей пад'еш... а не гуляй на скачках...

Адзiн з сутэнёраў, якi ўвесь час стаяў спiнай да яе, павярнуўся. У яго быў твар птушкi-драпежнiка. На галаве з вялiкiмi вушамi была надзета спартовая шапачка, на нагах - лакiраваныя туфлi.

- Што ты яму дала?

- Дзесяць пфенiгаў.

Ён штурхнуў яе локцем у грудзi.

- Вiдаць, больш... Iншы раз спытаеш у мяне...

- Кiнь, Эдэ, - сказаў другi.

Прастытутка падфарбавала вусны.

- Я ж маю рацыю, - сказаў Эдэ.

Прастытутка нiчога не адказала.

Зазванiў тэлефон. Я назiраў за Эдэ i не звярнуў увагi на званок.

- Вось гэта шанцуе! - раптам пачуў я гучны голас Густава. - Гэта ўжо не проста падвязло, гэта - падвалiла! - Ён ляпнуў мяне па плячы. - Ты адхапiў сто восемдзесят марак, шчаслiвы! Твой конiк са смешнай мянушкай перамог!

- Ды няўжо? - спытаў я.

Мужчына з разжаванай цыгарай у зубах i ў шыкоўнай яркай сарочцы кiсла кiўнуў i забраў у мяне квiток.

- Хто вам параiў?

- Я, - з жудасна пакорлiвай усмешкай, гатовы на ўсё, паспешлiва сказаў Бiлiнг i з паклонамi прабiўся наперад. - Я, калi дазволiце... мае сувязi...

- Ну, цi ведаеш... - Шэф нават не зiрнуў на яго i выплацiў мне грошы. На нейкi момант ва ўсiм памяшканнi ўсталявалася мёртвая цiшыня. Усе глядзелi на мяне. Нават той, хто абыякава жаваў увесь час, падняў галаву.

Я схаваў грошы.

- Спынiцца! - шаптаў Бiлiнг. - Спынiцца! - Твар яго пакрыўся чырвонымi плямамi. Я ўторкнуў яму ў руку дзесяць марак.

Густаў усмiхаўся, штурхаючы мяне кулаком пад скабы.

- Вось бачыш! Што я табе казаў! Трэба толькi слухаць Густава, i будзеш заграбаць грошы лапатай.

Я не стаў напамiнаць былому яфрэйтару санiтарнай службы пра Гiрсi. Ён, вiдаць, неўзабаве i сам успомнiў пра яе.

- Пайшлi, - сказаў ён. - Сёння не наш дзень.

Каля дзвярэй мяне нехта таргануў за рукаў. Я ўбачыў "Старанную Лiзхен".

- На каго вы паставiлi б на скачках памяцi Маслоўскага? - спытаў ён з прагнай павагай.

- Толькi на "О, таннэнбаўм", - сказаў я i пайшоў з Густавам у пiўную, каб выпiць чарку за здароўе Сiняй Гадзiны. Праз гадзiну я зноў прайграў трыццаць марак. Я ўсё-такi не мог спынiцца. Але потым перастаў. На выхадзе Бiлiнг сунуў мне паперку.

- Калi вам штосьцi спатрэбiцца... альбо вашым знаёмым. Я - прадстаўнiк фiрмы. - Гэта была рэклама фiльмаў для паказу дома. - Пасрэднiчаю таксама пры продажы ношанага адзення, - крыкнуў ён мне ўслед. - За наяўны разлiк!

У сем гадзiн я вярнуўся ў майстэрню. "Карл", заведзены, стаяў у двары.

- Добра, што ты прыйшоў, Робi, - усклiкнуў Кёстэр. - Мы якраз хочам праверыць яго. Сядай!

Уся фiрма стаяла, чакаючы. Ота сёе-тое змянiў i палепшыў у машыне - праз чатырнаццаць дзён ён хацеў прыняць удзел у гонках. Цяпер праводзiлася першая проба.

Мы селi ў машыну. Юп сеў каля Кёстэра, закрыўшы ўвесь твар магутнымi гоначнымi акулярамi. У яго сэрца разарвалася б, калi б яго не ўзялi з сабой. Мы з Ленцам селi ззаду.

"Карл" iрвануў. Мы выехалi з горада на шашу i пагналi з хуткасцю сто сорак кiламетраў. Ленц i я нахiлiлiся да спiнак пярэднiх сядзенняў. Вецер дзьмуў з такой сiлай, што здавалася, адарве галовы.

Паабапал шашы мiльгалi таполi, шыны свiсталi, а чароўны гук матора, нiбы дзiкi ўскрык трапiўшага на волю, прабiраў нас наскрозь. Праз чвэрць гадзiны мы ўбачылi наперадзе кропку, якая рухалася з хуткасцю 80-100 кiламетраў. Яна была няўстойлiвая i вiхляла туды-сюды. Дарога была даволi вузкая. Кёстэр збавiў хуткасць. Калi нас аддзялялi сто метраў i мы хацелi пасiгналiць, раптам убачылi, што па бакавой дарозе справа наблiжаецца матацыклiст, якi адразу ж схаваўся за кустамi каля скрыжавання.

- Лiха яго забяры! - крыкнуў Ленц. - Зараз нешта будзе!

У той самы момант мы ўбачылi матацыклiста, якi выскачыў на шашу перад самай машынай. Ён, вiдаць, не разлiчыў хуткасцi i таму спрабаваў яшчэ размiнуцца на завароце. Машына рэзка дала налева, каб такiм чынам пазбегнуць сутыкнення, але i матацыкл завярнуў налева. Машыну зноў кiнула ўправа, i яна крылом зачапiла матацыкл. Ён перавярнуўся. Матацыклiста кiнула праз руль на шашу. Машыну занесла, шафёр не справiўся з кiраваннем. Машына знесла дарожны знак, сагнула лiхтарны слуп i з шумам i трэскам урэзалася ў дрэва.

Усё гэта здарылася за некалькi секунд. У наступны момант мы падляцелi на высокай хуткасцi, колы заскрыгаталi, Кёстэр правёў "Карла", нiбы каня, памiж матацыклiстам, матацыклам i машынай, якая стаяла ўпоперак дарогi. Ад яе валiла пара. Злева ён ледзь не зачапiў руку пацярпелага, а справа - заднi бампер чорнай машыны. Потым матор зароў, i "Карл" зноў выйшаў на прамую. Завiшчалi тармазы, i ўсё замоўкла.

- Выдатна, Ота, - сказаў Ленц.

Мы пабеглi назад i адчынiлi дзверцы машыны. Матор яшчэ працаваў. Кёстэр выцягнуў ключ запальвання. Пыхканне матора замерла, i да нас данеслiся стогны.

Усе шыбы цяжкага лiмузiна былi пабiты. У паўзмроку машыны мы ўбачылi залiты крывёй твар жанчыны. Побач з ёю быў мужчына, зацiснуты памiж рулём i сядзеннем. Мы спачатку выцягнулi жанчыну i паклалi яе на зямлю. Яе твар быў парэзаны, некалькi асколкаў тырчалi яшчэ, але кроў iшла бесперастанку. Горш было з правай рукой. Рукаў белага касцюмнага жакета быў ярка-чырвоны. З яго сачылася кроў. Ленц разрэзаў яго. Кроў хлынула струменем i ўвесь час не пераставала iсцi. Была перарэзана вена. Ленц скруцiў жгутам насавую хусцiнку.

-- Вызваляйце мужчыну, а я тут спраўлюся адзiн, - сказаў ён. - Трэба хутчэй даставiць iх у бальнiцу.

Каб вызвалiць мужчыну, трэба было зняць спiнку сядзення. На шчасце, у нас было з сабой дастаткова iнструментаў, i справа пайшла хутка. Чалавек таксама быў увесь у крывi. У яго, вiдаць, былi паламаны скабы. Калi мы дапамаглi яму вызвалiцца, ён з крыкам павалiўся на зямлю. Было пашкоджана i калена. Але мы пакуль што нiчым дапамагчы не маглi. Кёстэр задам падагнаў "Карла" да самага месца здарэння. Жанчына, убачыўшы яго так блiзка каля сябе, закрычала ад страху, хоць машына i рухалася вельмi павольна. Мы адкiнулi спiнку пярэдняга сядзення i паклалi мужчыну. Жанчыну мы пасадзiлi на задняе сядзенне. Я стаў побач з ёй на падножку, а Ленц з другога боку падтрымлiваў мужчыну.

- Застанься тут i прыгледзь за машынай, Юп, - сказаў Ленц.

- А дзе ж матацыклiст? - спытаў я.

- Зматаўся, пакуль мы былi занятыя, - заявiў Юп.

Мы паволi паехалi. Недадёка ад вёскi быў маленькi санаторый. Мы часта бачылi яго, праязджаючы мiма. На ўзгорку стаяў нiзкi белы будынак. Наколькi нам было вядома, тут размяшчалася прыватная псiхiятрычная бальнiца для багатых. Вядома ж, там павiнен быць лекар i кабiнет для перавязак. Мы ўз'ехалi на пагорак i пазванiлi. Выйшла вельмi сiмпатычная медсястра. Убачыўшы кроў, яна аж пабялела i пабегла назад. Адразу ж выйшла другая, старэйшая.

- Спачуваю, - сказала яна, - мы не маем абсталявання для аказання першай дапамогi пры няшчасных выпадках. Вам трэба ехаць у бальнiцу Вiрхава. Гэта недалёка.

- Адсюль амаль гадзiна язды, - запярэчыў Кёстэр.

Сястра незычлiва глянула на яго.

- Мы для такiх спраў непрыстасаваныя. I лекара няма...

- Тады вы парушаеце закон, - заявiў Ленц. - Ва ўстановах такога тыпу павiнен быць пастаянны лекар. Вы дазволiце мне патэлефанаваць з вашага тэлефона? Я хачу звязацца з палiцыяй i з рэдакцыяй газеты.

Сястра завагалася.

- Мне здаецца, вам няма чаго хвалявацца, - холадна сказаў Кёстэр. - Мы вам добра заплацiм. Нам перш за ўсё патрэбны насiлкi. Да лекара вы, напэўна, датэлефануецеся.

Яна ўсё яшчэ была ў нерашучасцi.

- Насiлкi, - растлумачыў Ленц, - павiнны быць тут таксама згодна з законам, як i перавязачны матэрыял.

- Добра, добра, - паспешлiва адказала яна, вiдавочна разгубленая ад такiх багатых ведаў, - зараз я некага прышлю...

Яна знiкла.

- Вось i ўсё, - сказаў я.

- Тое ж самае магло быць i ў гарадской бальнiцы, - спакойна адказаў Готфрыд. - Спачатку грошы, потым бюракратыя, потым дапамога.

Мы вярнулiся да машыны i дапамаглi жанчыне вылезцi. Яна моўчкi паглядала ўвесь час на свае рукi. Мы завялi яе ў невялiчкае памяшканне на першым паверсе. Потым нам далi насiлкi, каб прынесцi мужчыну. Мы прынеслi i яго. Ён стагнаў.

- Хвiлiнку... - Мы паглядзелi на яго. Ён заплюшчыў вочы. - Я хачу, каб пра гэта нiхто не ведаў, - з цяжкасцю прамовiў ён.

- Вы зусiм не вiнаватыя, - адказаў Кёстэр. - Мы з пачатку да канца бачылi, як гэта здарылася, i будзем сведчыць на вашу карысць.

- Не ў гэтым справа, - сказаў мужчына. - Па iншай прычыне мне не хацелася б, каб пра гэта ведалi... Разумееце... - Ён глянуў на дзверы, куды пайшла жанчына.

- Тады гэта - самае лепшае месца, - заявiў Ленц. - Гэта прыватная бальнiца. Адно толькi застаецца: убраць вашу машыну, пакуль не з'явiцца палiцыя.

Мужчына аблакацiўся.

- Можа, вы пастараецеся для мяне? Патэлефануйце ў майстэрню... I дайце мне ваш адрас. Я хацеў бы... я вам вельмi ўдзячны...

Кёстэр адмахнуўся.

- I ўсё ж, - сказаў мужчына. - Я хацеў бы ведаць...

- Вельмi проста, - адказаў Ленц. - У нас у самiх ёсць майстэрня. Мы рамантуем такiя машыны, як ваша. З вашай згоды мы зараз адбуксiруем яе i прывядзём у парадак. Такiм чынам, у нейкай ступенi будзе добра i вам, i нам.

- Вельмi добра, - сказаў мужчына. - Вазьмiце мой адрас... Я сам забяру машыну. Цi кагосьцi прышлю.

Кёстэр сунуў вiзiтную картку ў кiшэнь, i мы занеслi мужчыну ў пакой. За гэты час прыйшоў малады лекар. Ён вымыў кроў у жанчыны на твары. Цяпер былi бачны глыбокiя парэзы. Жанчына абаперлася на здаровую руку i ўтаропiлася на блiскучую нiкелевую чашу на перавязачным стале.

- О! - цiха вымавiла яна i з адчаем у вачах адвалiлася назад.

Мы паехалi ў вёску i спыталi, цi ёсць тут майстэрня. Там у каваля мы пазычылi сталёвы трос i прыладу для буксiроўкi, паабяцаўшы яму за гэта дваццаць марак. Але недаверлiвы каваль захацеў сам паглядзець на машыну. Мы ўзялi яго з сабой i паехалi.

Юп стаяў пасярод шашы i махаў нам рукой. Але мы ўжо i самi зразумелi, што здарылася. На ўзбочыне стаяў стары "мерседэс" з высокiмi бартамi. Чацвёра мужчын рыхтавалiся адбуксiраваць пашкоджаную машыну.

- Мы паспелi ў самы раз, - сказаў Кёстэр.

- Гэта браты Фогты, - сказаў каваль. - Небяспечная банда. Жывуць вунь там. Тое, што трапляецца iм у лапы, нялёгка вырваць.

- Пабачым, - сказаў Кёстэр.

- Я ўжо iм растлумачыў, пан Кёстэр, - прашаптаў Юп. - Нячыстая канкурэнцыя. Яны хочуць забраць машыну ў сваю майстэрню.

- Добра, Юп. Пакуль што пабудзьце тут.

Кёстэр накiраваўся да самага высокага з усiх i звярнуўся да яго. Ён заявiў яму, што машына - наша.

- У цябе ёсць якi-небудзь цвёрды прадмет? - спытаў я Ленца.

- Толькi ключы, яны мне самому спатрэбяцца. Вазьмi гаечны.

- Лепш не трэба, - сказаў я. - Iм можна нанесцi цяжкiя цялесныя пашкоджаннi. Шкада, што на мне такiя лёгкiя туфлi. Няма нiчога лепшага за ўдар нагой.

- Вы дапаможаце? - спытаў Ленц каваля. - Тады нас будзе чатыры на чатыры.

- Я асцерагуся. А то заўтра яны мне разнясуць кузню. Я застануся строга нейтральны.

- I правiльна, - сказаў Готфрыд.

- Я памагу, - Заявiў Юп.

- Не лезь! - сказаў я. - Сачы толькi, каб хто не з'явiўся, i ўсё.

Каваль крыху адышоўся ад нас, каб яшчэ выразней паказаць сваю строгую нейтральнасць.

- Не пудры мне мазгi! - адразу ж пачуў я, як на Кёстэра насядаў самы высокi. - Хто першы прыйшоў, той i забярэ. Усё! А цяпер валiце адсюль!

Кёстэр яшчэ раз растлумачыў, што машына - наша. Ён прапанаваў Фогту з'ездзiць разам у санаторый, каб там ён змог упэўнiцца. Той толькi пагарддiва выскалiўся. Мы з Ленцам падышлi блiжэй.

- Вам, вiдаць, таксама захацелася ў бальнiцу? - спытаў Фогт.

Кёстэр нiчога не адказаў. Ён падышоў да машыны. Яшчэ тры Фогты наструнiлiся. Яны стаялi кучкай.

- Дайце мне трос, - сказаў нам Кёстэр.

- Цiшэй, хлапец! - прамовiў старэйшы Фогт. Ён быў на галаву вышэйшы за Кёстэра.

- Шкада, - сказаў Кёстэр. - Але машыну мы забяром.

Я з Ленцам, трымаючы рукi ў кiшэнях, падступiлiся яшчэ блiжэй. Кёстэр нахiлiўся да машыны. У тую ж секунду Фогт ударам нагi адштурхнуў яго. Ота на гэта разлiчваў. У той самы момант ён ухапiў Фогта за нагу i звалiў на зямлю. Потым падхапiўся i ўдарыў у жывот другога Фогта, якi ўжо замахнуўся на яго ручкай дамкрата. Той захiстаўся i таксама ўпаў. Доўга не чакаючы, мы з Ленцам кiнулiся на двух астатнiх братоў. Мяне адразу ўдарылi ў твар. Нiчога страшнага, але з носа пайшла кроў, мой удар аказаўся няўдалым - кулак толькi слiзгатнуў па тлустай скiвiцы; я атрымаў яшчэ раз пад вока i спатыкнуўся так няўдала, што Фогт ударам у жывот звалiў мяне на зямлю. Ён прыцiснуў мяне да асфальту i абхапiў шыю. Я ўвесь напружыўся, не даючы яму задушыць мяне i спрабуючы выкруцiцца з-пад яго, каб адкiнуць яго нагамi цi ўдарыць у жывот. Але Ленц i яго Фогт бiлiся на маiх нагах, i я не мог нiяк вызвалiцца. Нягледзячы на тое, што я напружваў шыю, дыхаць мне было цяжка - кроў у носе не прапускала паветра. Паступова вочы мае пачалi заплываць туманам, твар Фогта затросся, як студзень, а ў галаве замiльгалi чорныя плямы. Ужо амаль без памяцi я ўбачыў побач Юпа - ён стаяў на каленях у рове, спакойна i ўважлiва сочачы за маiмi сутаргамi. А потым, улучыўшы адпаведны момант у нашай схватцы, ён ударыў Фогта малатком па запясцi. Пасля другога ўдару Фогт адпусцiў маю шыю i, седзячы на зямлi, злосна паспрабаваў злавiць Юпа, якi, адсунуўшыся на метр, спакойна нанёс яму трэцi смачны ўдар па пальцах i яшчэ адзiн - па галаве. Я ўскочыў на ногi, навалiўся на Фогта i ўжо ў сваю чаргу ўхапiў яго за гарляк. У гэты момант раздаўся жывёльны рык, а потым вiск: "Пусцi, пусцi!" Гэта прасiўся старэйшы Фогт. Кёстэр закруцiў яму руку за плечы. Фогт унурыўся галавой у дол, а Кёстэр упёрся яму каленямi ў спiну, працягваючы круцiць руку. Каленам ён падцiскаў яе да патылiцы. Фогт лямантаваў, але Кёстэр ведаў, што яго трэба даканаць як след, а то ён не супакоiцца. Ён рыўком вывiхнуў яму руку i толькi тады выпусцiў. Фогт нейкi час паляжаў яшчэ на зямлi. Я азiрнуўся вакол. Адзiн з братоў яшчэ стаяў на нагах, але крык брата цалкам паралiзаваў яго.

- Убiрайцеся, а то заробiце яшчэ, - сказаў яму Кёстэр.

Свайго Фогта я яшчэ раз стукнуў мордай аб асфальт i адпусцiў. Ленц ужо стаяў каля Кёстэра. Яго пiнжак быў парваны. З кутка рота ў яго цякла кроў. Яго бойка, здаецца, закончылася ўнiчыю, бо хоць яго Фогт таксама быў у крывi, але ён стаяў на нагах. Паражэнне старэйшага брата вырашыла ўсё. Нiхто не адважваўся вымавiць хоць адно слова. Яны дапамаглi старэйшаму падняцца i пайшлi да сваёй машыны. Непаранены брат яшчэ раз вярнуўся i забраў дамкрат. Ён скасавурыўся на Кёстэра, як на нячыстую сiлу. Потым "мерседэс" паехаў.

Аднекуль раптам з'явiўся каваль.

- Хапiла iм, - сказаў ён. - Даўно яны такога не каштавалi. Старэйшы ўжо сядзеў за забойства.

Нiхто яму не адказаў. Кёстэр раптам здрыгануўся.

- Свiнства! - сказаў ён i павярнуўся. - Давайце!

- Я тут, - адклiкнуўся Юп, падцягваючы прычэп для буксiроўкi.

- Падыдзi сюды, - сказаў я. - З сённяшняга дня ты - унтэр-афiцэр. Можаш палiць цыгары.

Мы паднялi перад машыны на прычэп i прымацавалi яго ззаду да "Карла".

- Думаеш, што яму не пашкодзiць? - спытаў я Кёстэра. - Наш "Карл" iмклiвы стаеннiк, а не ўючны асёл.

Ён пахiтаў галавой.

- Тут недалёка. Дарога роўная.

Ленц сеў у пабiтую машыну, i мы пацiху паехалi. Я прыцiскаў хусцiнку да носа, гледзячы ў вечаровыя палi i на сонца перад заходам. Вакол панаваў надзвычайны спакой, нiчым не патрывожаны, i адчувалася, што прыродзе было ўсё роўна, што тварыў у свеце гэты злосны мурашнiк, якi называў сябе чалавецтвам. Шмат важней было, што аблокi паступова ператваралiся ў залатыя горы, што фiялетавыя ценi змяркання бясшумна наплывалi ад гарызонту, што жаўранкi вярталiся з бязмежнай прасторы неба ў свае барозны i што паступова на зямлю апускалася ноч.

Мы прыехалi ў свой двор. Ленц вылез з разбiтай машыны i ўрачыста зняў перад ёй капялюш.

- Вiтаем цябе, дабраславёная! Ты трапiла сюды з сумнай прычыны, але ты прынясеш нам, калi кiнуць на цябе пяшчотны, няхай i павярхоўны позiрк, трыста - трыста пяцьдзесят марак. А цяпер дайце мне шклянку вiшнёвай настойкi i кавалак мыла - хачу адмыцца ад сям'i Фогтаў.

Мы выпiлi па шклянцы, а потым узялiся адразу за разборку машыны. Не заўсёды было дастаткова таго, што гаспадар машыны заключаў з намi дагавор на рамонт. Часта прадстаўнiкi страхавых кампанiй патрабавалi перадаць заказ у адну з майстэрань, з якiмi ў iх былi кантракты. Таму мы i старалiся - чым большая была разборка, тым лепш нам. Цана зборкi аказвалася потым настолькi высокай, што дзешавей было пакiнуць машыну ў нас. Мы кiнулi работу, калi ўжо сцямнела.

- Ты паедзеш сёння на таксi? - спытаў я Ленца.

- Не, - адказаў Готфрыд. - Iмкнучыся зарабiць больш, нельга перастарацца. На сёння хопiць i гэтага.

- А мне - не, - сказаў я. - Калi ты не едзеш, то я з адзiнаццацi да дзвюх пашчыпаю начныя рэстараны.

- Я не раю, - усмiхнуўся Готфрыд. - Лепш паглядзiся ў люстэрка. У апошнi час твайму носу не шанцуе. З такiм чырвоным бураком да цябе не сядзе нiводзiн пасажыр. Iдзi спакойна дадому i пакладзi на нос кампрэс.

Ён меў рацыю. З носам сапраўды не ўсё было ў парадку. Вось чаму я развiтаўся i пайшоў дадому. Па дарозе я сустрэў Хасэ, i мы пратопалi астатак разам. Выгляд у яго быў змарнелы.

- Вы пахудзелi, - сказаў я.

Ён згодна кiўнуў галавой i расказаў мне, што ён вечарам амаль нiчога не есць. Жонка ледзь не кожны вечар ходзiць да знаёмых, якiя з'явiлiся няведама адкуль. Дамоў яна прыходзiць позна. Ён рады, што яна знайшла сабе забаву, але ў яго няма жадання ў адзiноце гатаваць сабе ежу. Ён i есцi не вельмi хоча, бо бывае занадта змораны. Я глянуў на яго збоку. Ён iшоў побач з абвiслымi плячыма, ён сапраўды верыў у тое, што казаў, але слухаць яго было жахлiва. Гэтая сям'я i цiхае сцiплае жыццё рушылiся: iм не хапала нi ўпэўненасцi, нi грошай. Я падумаў, што ёсць мiльёны такiх людзей i што iм заўсёды не хапае крыху пэўнасцi i крыху грошай. Быццё нейкiм жудасным чынам сцiснулася ў дробязную барацьбу толькi за iснаванне. Я падумаў пра сённяшнюю бойку, я ўспомнiў убачанае за апошнiя два тыднi, я ўспомнiў усё, што я ўжо зрабiў... Потым я падумаў пра Пат. У мяне раптам з'явiлася пачуццё, што ўсё гэта не можа суiснаваць. Я зрабiў завялiкi скачок, жыццё стала занадта бруднае, каб быць шчаслiвым. Гэтае шчасце не можа працягвацца, у яго больш не верылася, гэта быў толькi перадых, але не прыстанiшча...

Мы паднялiся па лесвiцы i адчынiлi дзверы. Хасэ спынiўся ў прыхожай.

- Што ж, да пабачэння...

- З'ешце сёння што-небудзь, - сказаў я.

Ён пахiтаў галавой са слабай усмешкай, быццам хацеў папрасiць прабачэння, i падаўся ў свой пусты цёмны пакой. Я паглядзеў яму ўслед. Потым я пайшоў па калiдоры, падобным на рукаў. Раптам я пачуў, што нехта цiха спявае. Я спынiўся i прыслухаўся. Гэта быў не патэфон Эрны Бёнiг, як мне спачатку здалося. Гэта быў голас Пат. Яна была адна ў пакоi i спявала. Я глянуў на дзверы, за якiмi знiк Хасэ, я зноў нахiлiўся i прыслухаўся. Раптам я сцiснуў кулакi. Лiха забяры! Няхай гэта тысячу разоў будзе перадых, а не прыстанiшча, няхай гэта ўсё тысячу разоў будзе настолькi чужое i не сумяшчальнае, што паверыць нельга - менавiта, што нельга паверыць, менавiта таму заўсёды шчасце было такое нечакана новае i ўладарнае...

Пат не чула, як я прыйшоў. Яна сядзела на падлозе перад люстэркам, так i сяк прымяраючы чорны капялюшык. Побач з ёй на дыване стаяла лямпа. Пакой быў запоўнены цёплым карычнева-залацiстым змрокам. Толькi яе твар быў ярка асветлены. Яна прысунула да сябе крэсла, са спiнкi якога звiсаў кавалак шаўковай тканiны. На крэсле ляжалi блiскучыя нажнiцы.

Я цiха спынiўся каля дзвярэй, гледзячы, як сур'ёзна яна была занятая капялюшыкам. Яна любiла сядзець на падлозе. Часта вечарам я знаходзiў яе ў якiм-небудзь куточку на падлозе, дзе яна засынала з кнiжкай у руках i сабакам пры боку.

Сабака i цяпер ляжаў каля яе. Ён завурчаў. Пат падняла вочы i ўбачыла мяне ў люстэрку. Яна заўсмiхалася, i мне здалося, быццам дзякуючы гэтаму ўсё на свеце пасвятлела. Я пайшоў праз пакой, стаў за яе спiной на каленi i, забываючы ўвесь дзённы бруд, дакрануўся вуснамi да цёплай, мяккай скуры яе галавы.

Яна паказала мне чорны капялюшык.

- Я перарабiла яго, мiлы. Табе так падабаецца?

- Шыкоўны капялюшык, - сказаў я.

- Але ж ты нават не глянуў на яго! Я абрэзала ззаду поле, а спераду заламала ўверх.

- Я ўсё добра бачу, - сказаў я, схаваўшы твар у яе валасы, - глянуўшы на твой капялюшык, парыжскiя мадэльеры збялелi б ад зайздрасцi.

- Ну, Робi! - Яна са смехам адштурхнула мяне. - Ты нiчога ў гэтым не разумееш. Цi заўважаеш ты ўвогуле, што на мне?

- Я бачу самую маленькую дробязь, - заявiў я, падсаджваючыся да яе на падлозе, але стараючыся трымаць нос у ценi.

- Няўжо? У чым жа я была ўчора ўвечары?

- Учора? - Я задумаўся. Я сапраўды не памятаў.

- Так я i ведала, мiлы! Ты ўвогуле амаль нiчога не ведаеш пра мяне.

- Сапраўды, - сказаў я. - Але менавiта ў гэтым i соль. Чым больш ведаеш адзiн пра аднаго, тым больш непаразуменняў. I чым блiжэй знаёмiшся, тым больш адчужаешся. Вазьмi, напрыклад, сям'ю Хасэ: яны ўсё ведаюць адзiн пра аднаго i спрыкралi адзiн аднаму горш, чым чужыя.

Яна надзела маленькi чорны капялюшык на галаву i стала прымяраць перад люстэркам.

- Тое, што ты кажаш, толькi напалову праўда, Робi.

- Так бывае з усiмi праўдамi, - адказаў я. - I з гэтым нiчога не зробiш. На тое мы - людзi. I сваiмi паўпраўдамi мы робiм даволi шмат глупстваў. А з праўдай мы i жыць не змаглi б.

Яна зняла капялюш i адклала яго ўбок. Потым павярнулася да мяне i заўважыла мой нос.

- Што гэта? - са страхам спытала яна.

- Нiчога асаблiвага. Толькi глядзiцца непрыгожа. Я працаваў пад машынай, i на мяне звалiлася жалязяка.

Яна з недаверам зiрнула на мяне.

- Бог ведае дзе ты пабываў зноў! Ты мне нiколi нiчога не кажаш. Я ведаю пра цябе гэтаксама мала, як i ты пра мяне.

- А так i лепш, - сказаў я.

Яна прынесла мiску з вадой i ручнiк i прыклала мне кампрэс. Потым уважлiва паглядзела на мяне яшчэ раз.

- Падобна, што цябе ўдарылi. Шыя таксама падрапана. У цябе, вiдаць, былi прыгоды, мiлы.

- Самая вялiкая сённяшняя прыгода яшчэ чакае мяне, - сказаў я.

Яна здзiўлена зiрнула на мяне.

- Гледзячы на ноч, Робi! Што ты яшчэ прыдумаў?

- Я застаюся тут! - адказаў я, адкiнуў кампрэс i абняў яе. - Я ўвесь вечар буду з табой!

XX

Жнiвень выдаўся цёплы i ясны, у вераснi надвор'е было яшчэ амаль летняе. Але ў канцы верасня задажджыла. Хмары ў цёплыя днi вiселi нiзка над горадам, з дахаў цякло, пачалiся навальнiцы, i калi аднойчы ў нядзельку ранiцай прачнуўся i падышоў да акна, я ўбачыў на могiлках на дрэвах жоўтыя, як сера, плямы i першыя аголеныя сукi.

Я пастаяў крыху каля акна. На працягу некалькiх месяцаў пасля нашага прыезду з мора ў мяне было дзiўнае адчуванне: я ўвесь час, кожную гадзiну памятаў, што Пат трэба будзе паехаць, але я памятаў так, як памятаюць шмат што - што годы праходзяць, што ты старэеш, што ты не вечны. Але рэчаiснасць была мацнейшая, яна ўсе падобныя думкi выцясняла з галавы, i пакуль Пат была са мной, пакуль дрэвы яшчэ зелянелi густой лiстотай, такiя словы, як восень i ад'езд i развiтанне, уяўлялi сабой нiшто iншае, як цьмяныя ценi на гарызонце, якiя толькi абвастралi шчасце блiзкасцi, шчасце быць разам.

Я глянуў праз акно на мокрыя ад дажджу могiлкi i на надмагiльныя камянi, пакрытыя брудным рудым лiсцем. Нiбы шэрая жывёлiна, туман за ноч высмактаў зялёны сок з лiстоты дрэў, i лiсты, знясiленыя, звiсалi з галiн. Парывы ветру зрывалi ўсё новыя лiсты i гналi iх перад сабой... i раптам, нiбы востры рэжучы боль, мяне ўпершыню кальнула разуменне, што расстанне наблiжаецца, што яно стала рэчаiснасцю, такой самай рэчаiснасцю, як восень, што пракралася праз кроны дрэў i пакiнула там свае сляды.

Я прыслухаўся, што робiцца ў другiм пакоi. Пат яшчэ спала. Я падышоў да дзвярэй i пастаяў там хвiлiнку. Яна спала спакойна, не кашляла. На нейкi момант у мяне з'явiлася балючая надзея - я ўявiў сабе, што Жафэ патэлефануе сёння, заўтра цi праз некалькi дзён, каб сказаць мне, што ёй не трэба ехаць... але потым я прыпамiнаў ночы, калi я чуў лёгкi шум яе дыхання, гэты рэгулярны, прыглушаны хрып, якi з'яўляўся i знiкаў, нiбы шум ад работы далёкай тонкай пiлы, i надзея пагасала гэтаксама хутка, як i загаралася.

Я вярнуўся да акна i зноў утаропiўся ў дождж. Потым я прысеў да пiсьмовага стала i пачаў лiчыць грошы. Я палiчыў, наколькi iх магло б хапiць для Пат, але мне зрабiлася невыносна, i я зноў схаваў iх у кашалёк.

Я глянуў на гадзiннiк. Было каля сямi. Пакуль Пат прачнецца, у мяне ёсць яшчэ добрыя дзве гадзiны. Я хутка апрануўся, каб папрацаваць крыху на таксi куды лепш, чым заставацца ў пакоi са сваiмi думкамi.

Я пайшоў у майстэрню, вывеў машыну i паволi паехаў па вулiцах. Людзей было мала. У рабочых раёнах цягнулiся доўгiя рады даходных дамоў-казармаў. Непрыбраныя i закiнутыя, яны стаялi пад дажджом, нiбы старыя сумныя прастытуткi. Тынк на брудных фасадах абвалiўся, цьмяныя вокны бязрадасна мiргалi на ранiшняе святло, а сцены зеўралi мноствам глыбокiх жоўта-шэрых дзiрак, быццам цела, паточанае болькамi.

Я перасек старую частку горада i пад'ехаў да сабора. Я спынiўся перад брамкай i вылез. З-за цяжкiх дубовых дзвярэй глуха даляталi гукi аргана. Якраз надышоў час ранiшняй малiтвы, i па мелодыi я зразумеў, што iшло асвячэнне святых дарункаў, да канца iмшы заставалася не менш дваццацi хвiлiн. Потым выйдуць людзi.

Я пайшоў у царкоўны сад. Ён патанаў у шэрым святле. З кустоў руж сцякалi кроплi дажджу. Мой плашч быў даволi шырокi, i кветкi, што я пазразаў, добра месцiлiся пад iм. Хоць была нядзеля, прахожых не было, i я спакойна занёс ахапак руж у машыну. Потым вярнуўся, каб набраць яшчэ. Толькi я паспеў схаваць ружы пад плашч, як пачулiся нечыя крокi. Я прыцiснуў букет рукой i спынiўся перад барэльефам, быццам молячыся.

Крокi наблiзiлiся, але не мiнулi мяне. Нехта спынiўся. Мне стала душна. Я вельмi задумлiва ўтаропiўся на барэльеф, перахрысцiўся i паволi пайшоў далей ад барэльефа, якi быў воддаль ад сцежкi. Крокi рушылi следам за мной i зноў спынiлiся. Я не ведаў, што рабiць. Я не мог iсцi адразу, трэба было перачакаць той час, якi патрэбны, каб дзесяць разоў паўтарыць "Авэ Марыя" i адзiн раз "Ойча наш". Iнакш я выдаў бы сябе.

Я стаяў i пазiраў, стараючыся зразумець, што здарылася, - асцярожна, з адсутным позiркам, быццам хтось патрывожыў маю малiтву.

Я глянуў у зычлiвы круглы твар пастара i з палёгкай уздыхнуў. Я ўжо лiчыў, што выратаваны, бо ведаў, што ён не будзе перабiваць малiтву. Але тут я заўважыў, што, на сваё няшчасце, стаю ўжо каля апошняга адрэзка хрэснага шляху. Як бы марудлiва я нi малiўся, праз некалькi хвiлiн я павiнен закончыць, i гэтага моманту ён, вiдаць, чакаў. Не мела сэнсу цягнуць справу далей. I я паволi, як нiчога нiякага, пайшоў да выхаду.

- Добрай ранiцы, - сказаў святар. - Будзь дабраславёны Iсус Хрыстос!

- Вечна дабраславёны, аман! - адказаў я.

Гэта было каталiцкае прывiтанне.

- Рэдка хто бывае тут у гэты час, - сказаў ён зычлiва i паглядзеў на мяне светлымi блакiтнымi вачыма дзiцяцi.

Я нешта прамармытаў.

- На жаль, рэдка здараецца цяпер, - працягваў ён заклапочана. - Асаблiва рэдка моляцца мужчыны каля хрэснага шляху. Таму я так рады за вас i таму загаварыў з вамi. У вас, пэўна, ёсць нейкая асаблiвая просьба, раз вы так рана i ў такое надвор'е прыйшлi сюды.

"Ёсць просьба, каб ты пайшоў адсюль", - падумаў я i з палёгкай кiўнуў галавой. Дагэтуль ён, здавалася, не здагадаўся пра кветкi. Цяпер трэба было толькi хутка ўлiзнуць ад яго i не насцярожыць.

Ён зноў усмiхнуўся мне.

- Я рыхтуюся да сваёй пропаведзi i магу ўключыць вашу просьбу ў малiтву.

- Дзякуй, - сказаў я разгублена i сарамлiва.

- За спачын душы нябожчыка? - спытаў ён.

Я на момант утаропiўся на яго, мае кветкi папаўзлi пад плашчом.

- Не, - сказаў я хутка, моцна прыцiснуўшы руку да плашча.

Ён глянуў на мяне сваiмi добрымi пранiзлiвымi вачыма. Магчыма, ён чакаў, што я скажу яму, у чым справа. Але мне ў галаву нiчога не прыходзiла, i мне не хацелася хлусiць яму больш, чым трэба. Таму я прамаўчаў.

- Тады я буду малiцца за дапамогу незнаёмцу, якi трапiў у бяду, - нарэшце сказаў ён.

- Добра, - адказаў я. - Калi вам не цяжка. Я вам буду вельмi ўдзячны.

Ён з усмешкай махнуў рукой.

- Не трэба мне дзякаваць. Мы ўсе ў руках божых. - Ён яшчэ раз зiрнуў на мяне, крыху нахiлiўшы галаву, i мне здалося, быццам па яго твары нешта прамiльгнула.

- Толькi верце, - сказаў ён. - Айцец нябесны дапаможа. Ён заўсёды дапамагае, нават тады, калi мы гэтага не заўважаем. - Потым ён кiўнуў мне i пайшоў.

Я пазiраў услед яму, пакуль за iм не зачынiлiся дзверы. "Так, - падумаў я, - калi б усё было так проста!" Ён дапамагае, дапамагае заўсёды! Але цi дапамог ён Бернгарду Бiзэ, калi той ляжаў з прастрэленым жыватом у Гоўтхольцкiм лесе i крычаў, цi дапамог ён Качынскаму, якi загiнуў пад Гандзэме, пакiнуўшы хворую жонку з дзiцем, якога яшчэ не бачыў, цi дапамог ён Мюлеру, i Леру, i Кэмерыху, цi дапамог ён малому Фрыдману, i Юргенсу, i Бэргеру, i мiльёнам iншых? Пракляцце! Занадта шмат крывi пралiта ў свеце за гэткую веру ў нябеснага айца!

Я завёз кветкi дадому, потым загнаў машыну ў майстэрню i пайшоў назад. Як нi дзiўна, але ад паху кавы ў мяне стала весялей на душы. Мне ўжо было вядома з вайны: не важныя падзеi суцяшаюць чалавека. Суцяшэнне прыносяць непрыкметныя дробязi...

Не паспеў я адчынiць дзверы ў калiдор, як са свайго пакоя выскачыў Хасэ. Твар у яго быў жоўты i прыпухлы, вочы чырвоныя ад бяссоннiцы, у яго быў выгляд, быццам ён ляжаў у пасцелi ў касцюме. Калi ён убачыў мяне, па яго твары прабег цень бязмернага расчаравання.

- А, гэта вы, - прабурчаў ён.

Я здзiўлена зiрнуў на яго.

- Вы так рана кагосьцi чакаеце?

- Чакаю, - цiха адказаў ён. - Жонку. Яна не вярнулася дадому. Вы не бачылi яе?

Я пахiтаў галавой.

- Я выходзiў толькi на гадзiну.

Ён кiўнуў галавой.

- Я падумаў толькi... магло здарыцца, што вы сустракалi яе.

Я пацiснуў плячыма.

- Пэўна, прыйдзе пазней. Вы не тэлефанавалi?

Ён з нейкiм страхам глянуў на мяне.

- Учора ўвечары яна пайшла да сваiх знаёмых. Я дакладна не ведаю, дзе яны жывуць.

- А прозвiшча ведаеце? Тады можна было б спытаць у бюро даведак.

- Я ўжо спрабаваў. У бюро няма такога прозвiшча.

Ён пазiраў вачыма пабiтага сабакi.

- Яна заўсёды таiла сваiх знаёмых. Калi ж я аднаго разу нешта спытаў, яна раззлавалася. Тады я перастаў пытацца. Я быў рады, што ў яе з'явiлiся сябры. Яна заўсёды казала, што i тут я хачу ёй перашкодзiць.

- Магчыма, яна хутка прыйдзе, - сказаў я. - Я нават упэўнены, што прыйдзе. На ўсякi выпадак вы патэлефанавалi ў палiцыю?

Ён кiўнуў.

- Усюды. Там нiчога не ведаюць.

- Ну вось, - сказаў я. - Вам няма чаго хвалявацца. Магчыма, ёй зрабiлася блага, i яна засталася пераначаваць. Такое здараецца часта. Пэўна, праз гадзiну-дзве яна прыйдзе.

- Вы так думаеце?

Дзверы кухнi адчынiлiся, з'явiлася Фрыда з падносам.

- Каму гэта? - спытаў я.

- Фройляйн Хольман, - адказала яна крыху раздражнёна.

- Яна ўжо прачнулася?

- Здаецца, прачнулася, - заявiла Фрыда баявiтым голасам, - iнакш бы не пазванiла, каб я несла сняданак.

- Благаславi вас бог, Фрыда, - сказаў я. - Уранку часта я з вас нацешыцца не магу. Цi не маглi б вы прымусiць сябе згатаваць i мне каву?

Яна нешта буркнула i пайшла, пагардлiва вiхляючы задам. Яна гэта ўмела. Яна была адзiная iстота, у якой атрымлiвалася так выразна.

Хасэ чакаў. Мне раптам стала сорамна, калi я павярнуўся i ўбачыў, як аддана i цiха ён зноў стаiць каля мяне.

- Праз гадзiну-дзве вы, напэўна, пазбавiцеся сваiх турбот, - сказаў я i падаў яму руку.

Ён мне сваю не падаў, а толькi глядзеў дзiўным позiркам.

- Цi не пашукаць нам яе? - цiха спытаў ён.

- Але ж вы не ведаеце, дзе яна.

- Магчыма, яе варта было б пашукаць, - паўтарыў ён. - Калi б мы паехалi на вашай машыне... я, вядома, за ўсё заплачу... - хутка дадаў ён.

- Не ў гэтым справа, - адказаў я. - Проста... не мае сэнсу. Куды мы паедзем? Яна ж не будзе ў гэты час хадзiць па вулiцы.

- Не ведаю, - сказаў ён тым самым цiхiм голасам. - Я толькi думаю, што яе можна было б пашукаць.

Фрыда вярнулася з пустым падносам.

- Мне трэба iсцi, - сказаў я. - Мне здаецца, што вы дарма турбуецеся. Нягледзячы на гэта, я ахвотна дапамог бы вам, але фройляйн Хольман неўзабаве ад'язджае, i мне хацелася б сёння пабыць з ёй. Магчыма, гэта - апошняя яе нядзеля тут. Гэта вы, пэўна, можаце зразумець.

Ён кiўнуў галавой.

Мне было шкада яго. Але не цярпелася хутчэй пайсцi да Пат.

- Калi ўсё ж вам хочацца зараз паехаць, то ўнiзе вы можаце ўзяць таксi, сказаў я. - Але я вам не раю. Лепш крыху пачакайце яшчэ, тады я патэлефаную свайму сябру Ленцу, i ён пашукае з вамi.

Мне здавалася, што ён нават не слухае.

- Вы яе сёння ранiцай не бачылi? - раптам спытаў ён.

- Не, - здзiўлена адказаў я. - Iнакш я даўно вам сказаў бы.

Ён зноў кiўнуў i пайшоў у свой пакой з адсутным выглядам, не сказаўшы нi слова.

Пат ужо пабыла ў маiм пакоi i знайшла ружы. Яна сустрэла мяне вясёлым смехам.

- Робi, - сказала яна. - Я ўсё-такi даволi наiўная. Толькi Фрыда растлумачыла мне, што свежыя ружы ў нядзелю ранiцай пахнуць крадзяжом. Яна ж i падказала мне, што такi сорт не прадаецца ў крамах.

- Думай, што хочаш, - адказаў я. - Галоўнае, каб у цябе была радасць.

- Цяпер яна ў мяне яшчэ большая, мiлы. Ты ж зведаў небяспеку, рабуючы iх.

- Яшчэ якую! - Я прыпомнiў пастара. - Але чаму ты так рана ўстала?

- Не магла больш спаць. Ды яшчэ нешта саснiла. Штосьцi нядобрае.

Я ўважлiва паглядзеў на яе. Выгляд у яе быў змораны, пад вачыма ляжалi ценi.

- З якiх пор ты бачыш такiя сны? - сказаў я. - Мне здавалася, што гэта мой канёк.

Яна пахiтала галавой.

- Ты заўважыў, што на дварэ восень?

- У нас гэта называецца бабiным летам, - адказаў я. - Яшчэ цвiтуць ружы. Iдзе дождж, вось i ўсё, што я бачу.

- Iдзе дождж, - паўтарыла яна. - Занадта задажджыла, каханы. Бывае, ноччу, калi прачнуся, мне здаецца, што я пахаваная пад бясконцым дажджом.

- Прыходзь ноччу да мяне, - сказаў я. - Тады ў цябе не будзе такiх думак. Наадварот, так хораша быць разам у цемры i пад дажджом.

- Магчыма, - адказала яна i прыхiлiлася да мяне.

- Я вельмi люблю, калi ў нядзелю iдзе дождж, - сказаў я. - Тады неяк лепш адчуваеш утульнасць жыцця. Мы - разам, у нас выдатны цёплы пакой. Нас чакае вольны дзень... Думаю, што гэта вельмi шмат.

Яе твар засвяцiўся.

- Праўда, мы жывём утульна?

- Мне здаецца, што мы жывём цудоўна. Калi я падумаю, што было раней... божа мой! Я i не спадзяваўся, што буду так добра жыць...

- Як хораша, калi ты так кажаш... Тады я адразу веру. Гавары такiя словы часцей.

- Цi ж я не часта iх гавару?

- Не.

- Можа быць, - сказаў я. - Мне здаецца, я не вельмi пяшчотны. Не ведаю чаму, але я проста не ўмею. А мне вельмi хацелася б...

- I не трэба, мiлы. Я i так цябе разумею. Але часам усё роўна хочацца пачуць такiя словы.

- З сённяшняга дня буду гаварыць увесь час. Нават калi сам сабе буду здавацца дурнем.

- Што такое дурасць? - спытала яна. - У каханнi не бывае дурасцi.

- Дзякуй богу, што не бывае... А так невядома, што сталася б з чалавекам.

Мы паснедалi разам, i Пат зноў легла ў пасцель. Так рэкамендаваў Жафэ.

- Ты пабудзеш яшчэ? - спытала яна, лежачы пад коўдрай.

- Калi ты хочаш, - сказаў я.

- Мне хацелася б, але калi табе трэба...

Я прысеў каля ложка.

- Я не пра тое. Я проста ўспомнiў, што ты раней не любiла, каб на цябе сонную глядзелi.

- Раней было... а цяпер часам баюся, адна...

- Такое было i са мной, - сказаў я. - У шпiталi пасля аперацыi. Я тады баяўся спаць ноччу. Я ляжаў i чытаў цi думаў пра нешта. Толькi калi свiтала, я засынаў. Але гэта праходзiць.

Яна прытулiлася шчакой да маёй рукi.

- Боязна, што не вернешся назад, Робi...

- Так, - сказаў я. - Але вяртаешся, i ўсё праходзiць. Ты ж бачыш па мне. Заўсёды вяртаешся на тое самае месца.

- У тым якраз i справа, - прамовiла яна, ужо засынаючы, з прыплюшчанымi вачыма. - Я гэтага таксама баюся. Але ж ты сочыш за мной, праўда?

- Я сачу, - сказаў я i пагладзiў яе па лбе i па валасах, якiя здалiся мне таксама зморанымi.

Яе дыханне зрабiлася глыбейшым. Яна павярнулася на бок. Праз хвiлiну яна моцна заснула.

Я сеў да акна i пачаў глядзець на дождж. За акном сек суцэльны шэры лiвень, i дом здаваўся маленькiм востравам у змрочнай бясконцасцi. Я занепакоiўся: рэдка бывала, каб Пат зранку губляла мужнасць i сумавала. Але потым я ўспомнiў, што яшчэ некалькi дзён назад яна была ажыўленая i вясёлая i што, можа, калi яна прачнецца, усё яшчэ пераменiцца. Я ведаў, што яна шмат думае пра сваю хваробу, i я ведаў ад Жафэ, што ёй яшчэ не палепшала, але ў сваiм жыццi я так часта бачыў смерць, што любая хвароба азначала для мяне жыццё i надзею. Я ведаў, што памерцi можна ад раны, тут у мяне быў вялiкi вопыт. Але менавiта з гэтай прычыны мне часта бывала цяжка паверыць, што i хвароба, пры якой чалавек знешне здаваўся здаровым, можа быць небяспечнай.

Вось чаму мне ўдавалася хутка пераадолець такiя выпадкi адчаю...

Пастукалi ў дзверы. Я адчынiў i ўбачыў Хасэ. Я прыклаў палец да вуснаў i выйшаў у калiдор.

- Прабачце, - праз сiлу вымавiў ён.

- Заходзьце да мяне, - сказаў я i адчынiў дзверы свайго пакоя.

Хасэ спынiўся на парозе. Яго твар, здавалася, паменшаў i зрабiўся белы, як вапна.

- Я толькi хацеў сказаць, што нам ужо не трэба ехаць, - сказаў ён, амаль не варушачы губамi.

- Спакойна заходзьце, - адказаў я. - Фройляйн Хольман спiць, у мяне ёсць час.

У руцэ ён трымаў пiсьмо. Выгляд у яго быў як у падстрэленага, якi яшчэ верыць, што гэта толькi драпiна.

- Вы ўжо пiлi каву? - спытаў я.

Ён пахiтаў галавой.

- Прачытайце пiсьмо...

- Добра, але тым часам вы можаце выпiць...

Я выйшаў i даў распараджэнне Фрыдзе. Потым я пачаў чытаць пiсьмо. Гэта было пiсьмо ад фраў Хасэ - усяго некалькi радкоў. Яна паведамляла мужу, што хоча яшчэ штосьцi мець ад жыцця. Вось чаму яна не вернецца. Ёсць чалавек, якi разумее яе лепш за Хасэ. I няхай ён нiчога не пачынае - не мае сэнсу. Яна нiзашто не вернецца. Гэта, вiдаць, i яму найлепшае выйсце. У яго не будзе турботаў, не трэба думаць, цi хопiць зарплаты. Частку сваiх рэчаў яна забрала, астатнiя забярэ пры выпадку.

Змест пiсьма быў ясны i дзелавы. Я склаў яго i вярнуў Хасэ. Ён пазiраў на мяне так, быццам усё залежыць ад мяне.

- Што цяпер рабiць? - спытаў ён.

- Спачатку выпiце гэты кубачак кавы i з'ешце што-небудзь, - сказаў я. Якая карысць бегаць i даводзiць сябе... Мы падумаем. Вам трэба паспрабаваць добра супакоiцца. Тады вы зможаце прыняць найлепшае рашэнне.

Ён паслухмяна выпiў кубак кавы. Яго рука дрыжала. Ён не мог есцi.

- Што рабiць? - спытаў ён яшчэ раз.

- Нiчога, - сказаў я. - Пачакаць.

Ён махнуў рукой.

- А што вы хочаце рабiць? - спытаў я.

- Не ведаю... Нiяк не магу зразумець.

Я прамаўчаў. Што я мог яму сказаць? Трэба было толькi супакоiць яго, усё астатняе заставалася вырашаць яму самому. Можна было здагадвацца, што ён больш не кахаў жонку. Але ён прывык да яе, а ў бухгалтара прывычка - больш чым каханне.

Праз нейкую хвiлiну ён пачаў гаварыць нешта блытанае, што паказвала яго ваганне. Потым ён пачаў папракаць самога сябе. Ён не вымавiў нiводнага слова супроць жонкi. Ён стараўся даказаць сабе сваю вiну.

- Хасэ, - сказаў я, - вы гаворыце глупства. У такiх справах няма вiнаватых. Жонка пайшла ад вас, а не вы ад яе. I не трэба папракаць сябе.

- Трэба, - адказаў ён, глянуўшы на свае рукi. - Я не справiўся.

- З чым?

- Я не справiўся. Вiнаваты той, хто не спраўляецца.

Я здзiўлена глянуў на маленькую бедалажную постаць у чырвоным плюшавым крэсле.

- Пан Хасэ, - спакойна сказаў я, - тое, пра што вы гаворыце, можа быць прычынай, але не вiной. Акрамя таго, да гэтага часу вы спраўлялiся.

Ён усхвалявана захiтаў галавой.

- Не, не, я давёў жонку да вар'яцтва сваiм вечным страхам, што мяне звольняць. I з гэтым я таксама не справiўся. Што я мог прапанаваць ёй? Нiчога!

Ён тупа задумаўся. Я ўстаў i прынёс бутэльку каньяку.

- Давайце вып'ем, - сказаў я. - Яшчэ нiчога не страчана.

Ён падняў галаву.

- Яшчэ нiчога не страчана, - паўтарыў я. - Чалавека трацiш толькi тады, калi ён памiрае.

Ён паспешлiва закiваў i падняў чарку. Але, не выпiўшы, зноў паставiў яе.

- Учора мяне прызначылi начальнiкам бюро, - цiха сказаў ён. - Старшым бухгалтарам i начальнiкам бюро. Мне пра гэта сказаў упраўляючы. Мяне павысiлi за тое, што я апошнiя месяцы працаваў звышурочна. Цяпер аб'ядналi два бюро. Другога начальнiка звольнiлi. Я буду атрымлiваць на пяцьдзесят марак больш. Ён раптам у адчаi зiрнуў на мяне. - Як вы думаеце: цi засталася б яна, каб ведала пра гэта?

- Не, - сказаў я.

- На пяцьдзесят марак больш. Я аддаваў бы iх ёй. Яна заўсёды магла б сабе штосьцi купляць. 1200 марак у мяне ўсё ж ляжыць на кнiжцы. Навошта я iх збiраў? Мне хацелася мець нешта ў запасе для яе, калi нам будзе дрэнна. I вось за тое, што я клапацiўся, яна пайшла.

Ён зноў утаропiўся ў адну кропку перад сабой.

- Хасэ, - сказаў я, - мне здаецца, што вы не пра тое думаеце. I не лезьце вы ва ўсё гэта. Вам трэба толькi перажыць некалькi дзён. Тады вам стане ясней, што рабiць. Магчыма, ваша жонка вернецца сёння цi заўтра ранiцай. Яна ж таксама заклапочана, як i вы.

- Яна не вернецца, - адказаў ён.

- Вы не ведаеце.

- Каб ёй можна было сказаць, што мне павысiлi зарплату i што мы на сабраныя грошы можам кудысьцi паехаць у водпуск...

- У вас будзе магчымасць сказаць ёй усё гэта. Так жа проста не разыходзяцца.

Мяне здзiўляла, што пра другога мужчыну ён увогуле не думаў. Да яго, вiдаць, яшчэ не дайшло. Ён думаў толькi пра тое, што жонка пакiнула яго, а ўсё астатняе было зацягнута туманам. Мне карцела сказаць яму, што праз некалькi тыдняў ён, магчыма, будзе рады, што жонкi няма... але пры яго разгубленасцi гэта прагучала б грубасцю. Праўда для параненага пачуцця заўсёды грубая i амаль невыносная.

Я з iм яшчэ крыху паразмаўляў, каб толькi даць яму магчымасць выгаварыцца. Нiчога не дапамагло. Ён паўтараў адно i тое, але мне здалося, што крыху супакоiўся. Ён выпiў чарку каньяку. Потым я пачуў, што мяне клiча Пат.

- Хвiлiнку! - сказаў я i ўстаў.

- Зараз, - прамовiў ён, як паслухмяны хлопчык, i таксама падняўся.

- Пабудзьце, я зараз вярнуся.

- Прабачце...

- Я неўзабаве вярнуся, - сказаў я i пайшоў у пакой да Пат.

Яна сядзела ў пасцелi. Выгляд у яе быў свежы i здаровы.

- Я цудоўна паспала, Робi! Ужо, мусiць, полудзень.

- Ты праспала роўна гадзiну, - сказаў я i паказаў ёй гадзiннiк.

Яна глянула на стрэлкi.

- Тым лепш, у нас яшчэ процьма часу. Я зараз устану.

- Добра. Праз дзесяць хвiлiн я прыйду.

- У цябе хтосьцi ёсць?

- Хасэ, - сказаў я. - Але мы не заседзiмся.

Я вярнуўся ў пакой, але Хасэ ўжо не было. Я адчынiў дзверы ў калiдор, але i там было пуста. Я пайшоў у другi канец калiдора i пастукаў у яго дзверы. Ён не адказаў. Я адчынiў дзверы i ўбачыў, што ён стаiць перад шафай. Некалькi шуфляд было выцягнута.

- Хасэ, - сказаў я, - прымiце снатворнае, ляжце ў пасцель i забудзьцеся пра ўсё хоць у сне. Цяпер вы занадта раздражнёны.

Ён паволi павярнуўся да мяне.

- Заўсёды адзiн, кожны вечар! Увесь час сядзець аднаму, як учора! Уявiце сабе!

Я сказаў яму, што гэта зменiцца, што ёсць шмат людзей, якiя вечарамi застаюцца адны. Я не пачуў адказу. Я яшчэ раз сказаў, каб ён iшоў спаць, магчыма, усё акажацца нявiнным жартам, i жонка з'явiцца дамоў. Ён кiўнуў галавой i падаў мне руку.

- Я ўвечары заскочу яшчэ, - сказаў я i пайшоў, адчуўшы палёгку.

Перад Пат ляжала газета.

- Цi не пайсцi нам сёння ў музей, Робi? - прапанавала яна.

- У музей? - спытаў я.

- Так. Там выстаўка персiдскiх дываноў. Ты ж, пэўна, не часта ходзiш у музеi?

- Нiколi не быў, - адказаў я. - Што я там згубiў?

- Ты маеш рацыю, - сказала яна i засмяялася.

- Нiчога страшнага. - Я ўстаў. - У такое надвор'е можна штосьцi зрабiць i для павышэння свайго культурнага ўзроўню.

Мы апранулiся i выйшлi. Паветра было цудоўнае. Яно пахла лесам i вiльгаццю. Калi мы праходзiлi каля "Iнтэрнацыяналя", я ўбачыў праз адчыненыя дзверы Розу, якая сядзела каля стойкi. Перад ёй стаяў яе нядзельны кубачак гарачага шакаладу. На стале ляжаў маленькi скрутак. Мусiць, як звычайна, яна сабралася паехаць да свайго дзiцяцi. Я даўно ўжо не быў у "Iнтэрнацыяналi", i мне здалося дзiўным, што Роза, як заўжды, спакойна сядзiць там. У мяне здарылася так шмат перамен, што я падумаў: усё павiнна змянiцца.

Мы прыйшлi ў музей. Я думаў, што мы тут будзем адны, але, на маё здзiўленне, людзей было вельмi шмат. Я спытаў у вахцёра, што здарылася.

- Нiчога, - адказаў той, - у днi, калi ўваход свабодны, заўсёды так.

- Вось бачыш, - сказала Пат. - Ёсць яшчэ шмат людзей, якiя цiкавяцца такiмi рэчамi.

Вахцёр ссунуў шапку на патылiцу.

- Гэта не зусiм так, паважаная фраў. Тут амаль адны беспрацоўныя. Яны прыходзяць не дзеля мастацтва. Iм няма чым заняцца. А тут хоць можна штосьцi паглядзець.

- Такое тлумачэнне мне больш зразумела, - сказаў я.

- Цяпер яшчэ не так, - сказаў вахцёр. - Прыходзьце зiмой. Набiта пад завязкi. Тут цёпла.

Мы пайшлi ў залу з развешанымi дыванамi. Гэта было цiхае бакавое памяшканне. Праз высокiя вокны можна было зазiрнуць у сад, дзе стаяў агромнiсты платан. Ён быў увесь пажоўклы, i ад яго святло ў памяшканнi набыло жаўтлявае адценне.

Дываны былi шыкоўныя. Тут былi два дываны з шаснаццатага стагоддзя з выявамi звяроў, некалькi iсфаганскiх дываноў, польскiя шаўковыя колеру ласiны з смарагдава-зялёным беражком. Гады i сонца дадалi iх фарбам зеленаватага адцення, i яны выглядалi як вялiкiя казачныя пастэлi. Ад гэтага памяшканне патанала ў пазачасавым настроi i гармонii, чаго нельга было дасягнуць выстаўкай карцiн. Сюды вельмi добра ўпiсвалася акно з восеньскай лiстотай платана i шэрым небам, быццам усё гэта было старым дываном.

Мы нейкi час пабылi тут, потым перайшлi ў iншыя залы. Тым часам людзей пабольшала, i цяпер яскрава было бачна, што яны не адпавядаюць асяроддзю. З бледнымi тварамi, у паношаных касцюмах, заклаўшы рукi за спiну, яны неяк баязлiва хадзiлi па залах, i iх вочы бачылi не карцiны часоў Адраджэння i спакойна-велiчныя скульптуры антычнасцi, а нешта зусiм iншае. Шмат хто з iх сядзеў на чырвоных, абабiтых аксамiтам канапах, змораныя, у такiх паставах, быццам былi гатовыя адразу ўстаць, калi б хто прыйшоў прагнаць iх. Па iх было вiдаць, што яны не зусiм разумеюць, як можна адпачываць на такiх канапах i не плацiць за гэта. Яны прывыклi, што дарма нiчога не даецца.

Ва ўсiх пакоях было вельмi цiха, хоць людзей, i было шмат, але нiхто не вымаўляў нi слова. I ўсё ж такi мне здалося, што я назiраю за жудаснай барацьбой, маўклiвай барацьбой людзей, якiя хоць i былi пераможаны, але не хацелi здавацца. Iх выкiнулi з працы, iмкненняў, прафесiй, i цяпер яны прыйшлi ў цiхiя залы мастацтва, каб не паддацца здранцвенню i адчаю. Яны думалi пра хлеб, толькi пра хлеб i працу. Сюды яны прыйшлi, каб на некалькi гадзiн пазбавiцца ад гэтых думак. Ледзь цягнучы ногi, з абвiслымi плячамi, яны бязмэтна сноўдалiся мiж выразных галоў рымлянаў i непераўзыдзенай прыгажосцю белых грэчаскiх жаночых скульптураў... якi страшэнны кантраст, якая несумяшчальная выява таго, чаго дасягнула чалавецтва за тысячагоддзi i чаго яно не дасягнула; створаны вяршынi бессмяротнага мастацтва, але не хапае хлеба для ўсiх смяротных...

Пад вечар мы пайшлi ў кiно. Калi мы выйшлi з кiнатэатра, неба ўжо праяснiлася. Яно было яблычна-зялёнае i вельмi яснае. Вулiцы i крамы былi ўжо асветлены. Мы паволi iшлi дадому, разглядваючы вiтрыны.

Перад ярка асветленай вiтрынай вялiкай футравай крамы я спынiўся. Вечарамi ўжо было халаднавата, i ў вiтрынах былi выстаўлены пукi серабрыстых чарнабурак i зiмнiя палiто. Я зiрнуў на Пат. Яна ўсё яшчэ хадзiла ў кароткай куртачцы i была апранута занадта лёгка.

- Калi б я быў цяпер героем з фiльма, я ўвайшоў бы ў краму i выбраў бы табе футру, - сказаў я.

Яна ўсмiхнулася.

- Якую?

- Вунь тую. - Я паказаў, як мне здавалася, на самую цёплую.

Яна засмяялася.

- У цябе добры густ, Робi. Гэта цудоўная канадская норка.

- Ты хацела б сабе такую?

Яна зiрнула на мяне.

- Ты ведаеш, колькi каштуе такая футра, мiлы?

- Не, - сказаў я. - I ведаць не хачу. Лепш я памару аб тым, што магу падараваць табе ўсё, што захачу. Чаму толькi iншыя могуць?

Яна ўважлiва паглядзела на мяне.

- Але я не хачу такой футры, Робi.

- Хочаш, - не пагадзiўся я. - I ты яе атрымаеш. I нi слова больш пра гэта. Заўтра нам яе прышлюць.

Яна ўсмiхнулася.

- Дзякую, мiлы, - сказала яна i пацалавала мяне пасярод вулiцы. - Цяпер твая чарга. - Яна спынiлася перад крамай мужчынскага адзення.

- Вось гэта фрак! Ён табе неабходны - да норкi. А яшчэ вунь той цылiндр. Як бы ты выглядаў у цылiндры?

- Як камiнар! - Я агледзеў фрак. Ён ляжаў у вiтрыне, аздобленай шэрым аксамiтам. Я яшчэ ўважлiвей зiрнуў туды. Гэта была тая крама, дзе я вясной купiў сабе гальштук... Гэта здарылася пасля таго, як я ўпершыню быў з Пат i напiўся. Раптам нешта засела мне ў горле, невядома чаму. Вясной... я нi пра што нават не здагадваўся.

Я ўзяў вузкую далоню Пат i на секунду прыклаў яе да сваёй шчакi.

- Да норкi табе трэба яшчэ нешта, - сказаў я. - Такая норка адна як машына без матора. Дзве-тры вячэрнiя сукенкi...

- Вячэрнiя сукенкi, - сказала яна i спынiлася перад вялiзнай вiтрынай. Вячэрнiя сукенкi, сапраўды... ад iх цяжэй адмовiцца.

Мы выбралi тры шыкоўныя сукенкi. Я заўважыў, як гэтая гульня ажывiла Пат. Яна аднеслася да яе вельмi сур'ёзна: вячэрнiя сукенкi былi яе слабасцю. Мы выбралi яшчэ некалькi рэчаў, якiя патрабавалiся да сукенак. Яна ўсё больш ажыўлялася. Яе вочы блiшчалi. Я стаяў побач i слухаў i ўвесь час смяяўся i думаў, што гэта за д'ябальшчына - любiць жанчыну i быць бедным.

- Хадзем сюды, - сказаў я нарэшце з нейкай адчайнай весялосцю. - Калi ўжо штосьцi робiш, то трэба даводзiць да канца.

Я падвёў яе да ювелiрнага крамы.

- Вось гэты смарагдавы бранзалет! А да яго два пярсцёнкi i завушнiцы. Не будзем больш пра гэта гаварыць. Смарагды падыдуць табе найлепш.

- Тады ты атрымаеш плацiнавы гадзiннiк i жамчужыны да сарочкi.

- А ты - усю краму! На меншае я не пайду...

Яна засмяялася i, цяжка дыхаючы, прыхiлiлася да мяне.

- Хопiць, мiлы, хопiць. Зараз мы толькi купiм два чамаданы i адправiмся ў бюро вандраванняў, потым упакуемся i паедзем - прэч з гэтага горада, i з гэтай восенi, i з гэтага дажджу.

"Праўда, - падумаў я, - божа мой, праўда, i ты паправiшся!"

- Куды паедзем? - спытаў я. - У Эгiпет? Цi далей? У Iндыю цi Кiтай?

- На сонца, каханы, куды-небудзь на сонца, на поўдзень, у цяплынь. Туды, дзе пальмы i скалы, i белыя домiкi над морам, i агавы. Але магчыма, там таксама iдзе дождж. Магчыма, дождж iдзе ўсюды.

- Тады мы паедзем яшчэ далей, - сказаў я. - Будзем ехаць, пакуль не знойдзем месца без дажджу. Забяромся ў самыя тропiкi, у паўднёвыя моры.

Мы апынулiся перад яркiмi вiтрынамi бюро вандраванняў "Гамбург - Амерыка". За шыбамi быў устаноўлены макет парахода. Ён плыў па сiнiх кардонных хвалях, а за iм магутна ўздымалася павялiчаная фатаграфiя небаскробаў Манхэтэна. У вiтрынах вiселi вялiзныя стракатыя геаграфiчныя карты з чырвонымi лiнiямi маршрутаў.

- Заедзем у Амерыку таксама, - сказала Пат. - У Кентукi i Тэхас, i ў Нью-Ёрк, i ў Сан-Францыска, i на Гаваi. А потым праз Паўднёвую Амерыку - i далей. Праз Мехiка i Панамскi канал у Буэнас-Айрэс. А потым назад - праз Рыа-дэ-Жанейра.

- Так...

Яна зiрнула на мяне. Вочы яе палалi.

- Я там яшчэ не быў, - сказаў я. - Я наманiў табе тады...

- Я ведаю, - адказала яна.

- Ты ведаеш?

- Дзiвак, Робi. Канечне, ведаю. Я адразу здагадалася.

- Тады я быў добры вар'ят. Няўпэўнены дурны вар'ят. Вось чаму я нахлусiў.

- А сёння?

- А сёння яшчэ большы, - сказаў я. - Ты ж бачыш. - Я паказаў на параход у вiтрыне. - Д'ябал! I не паедзеш!

Яна ўсмiхнулася i ўзяла мяне пад руку.

- Ах, мiлы! Чаму мы не багатыя? Мы выдатна сумелi б выкарыстаць багацце! Ёсць жа столькi багатых людзей, якiя са сваiх кантор i банкаў свету божага не бачаць.

- Вось таму яны i багатыя, - сказаў я. - Калi б мы былi багатыя, то, пэўна, ненадоўга.

- Мне таксама так здаецца. Мы, напэўна, неяк усё страцiлi б.

- Магчыма, ад страху страцiць мы засталiся з нiчым. Сёння багацце прафесiя. I зусiм не такая простая.

- Бедныя багацеi! - сказала Пат. - Мусiць, нам лепш уявiць сабе, што мы ўжо былi багатыя i ўжо ўсё патрацiлi. Ты тыдзень назад проста збанкрутаваў i быў вымушаны ўсё прадаць - наш дом i мае ўпрыгожаннi i свае машыны. Як ты думаеш?

- Што ж, гэта адпавядае часу, - адказаў я.

Яна засмяялася.

- Тады хадзем! Мы - два банкруты - зараз пойдзем у свой маленькi пакой i будзем прыпамiнаць падзеi з мiнулых шчаслiвых часоў.

- Добрая iдэя.

Мы пацiху пайшлi па вечаровых вулiцах. Запальвалiся ўсё новыя агнi, i, калi мы iшлi мiма могiлак, мы ўбачылi ў зялёным небе самалёт, кабiны якога былi ярка асветлены. Адзiнокi, ён прыгожа ляцеў па ясным, высокiм адзiнокiм небе, быццам чароўная птушка жадання са старой казкi. Мы спынiлiся i паглядзелi яму ўслед, пакуль ён не знiк.

Не прайшло i паўгадзiны пасля нашага вяртання дамоў, як хтосьцi пастукаў да нас у дзверы. Я падумаў, што гэта зноў Хасэ, i падышоў адчынiць. Але гэта была фраў Залеўскi. Выгляд у яе быў расстроены.

- Iдзiце хуценька сюды, - прашаптала яна.

- Што здарылася?

- Хасэ.

Я глянуў на яе. Яна пацiснула плячыма.

- Ён замкнуўся i не адказвае.

- Хвiлiнку.

Я вярнуўся да Пат i сказаў ёй, каб яна крыху адпачыла. У мяне ёсць справа да Хасэ.

- Добра, Робi. Я зноў замарылася.

Я пайшоў па калiдоры за фраў Залеўскi. Перад дзвярыма Хасэ ўжо сабраўся амаль увесь пансiянат: Эрна Бёнiг у стракатым кiмано з драконамi, з чырвонымi валасамi. Два тыднi назад яна яшчэ была бялюткай бландзiнкай; фiлатэлiст-скарбнiк у хатняй куртцы вайсковага крою; бледны i спакойны Арлоў, якi толькi што вярнуўся з танцаў у кавярнi; Георгi, якi нервова стукаў у дзверы i сцiшаным голасам клiкаў Хасэ; i нарэшце, Фрыда з вачыма, перакошанымi ад хвалявання, страху i цiкаўнасцi.

- Ты ўжо даўно барабанiш, Георгi? - спытаў я.

- Больш як чвэрць гадзiны, - адразу ж выкрыкнула Фрыда, якая ўся зачырванелася, - i ён дома, ён увогуле болыш нiкуды не хадзiў, з полудня -нiкуды, толькi ўвесь час бегаў па пакоi, туды-сюды, а потым стала цiха.

- Ключ тырчыць з сярэдзiны, - сказаў Георгi. - Ён замкнуўся.

Я глянуў на фраў Залеўскi.

- Трэба выштурхнуць ключ i адамкнуць. У вас ёсць яшчэ адзiн ключ?

- Я зараз прынясу звязак, - заявiла Фрыда з нязвыклай стараннасцю. Магчыма, нейкi падыдзе.

Мне далi драцiну, я павярнуў ёй ключ i выштурхнуў яго. Ён са стукам упаў з таго боку на падлогу. Фрыда ўскрыкнула i абхапiла твар рукамi.

- Адыдзiцеся як мага далей, - сказаў я ёй i пачаў падбiраць ключы. Адзiн падышоў. Я адамкнуў i адчынiў дзверы. У пакоi панаваў паўзмрок, i спачатку нiкога не было вiдаць. Пасцелi вылучалiся светла-шэрымi плямамi, крэслы былi пустыя, шафы замкнёныя.

- Вось ён стаiць! - прашыпела з-за майго пляча Фрыда, якая зноў працiснулася блiжэй. Яе дыханне з пахам цыбулi апякло мне твар. - Там каля акна!

- Не, - сказаў Арлоў, якi хутка зрабiў некалькi крокаў у пакой i вярнуўся ў калiдор. Ён падштурхнуў мяне, узяўся за ручку дзвярэй i зноў зачынiў iх. Потым ён звярнуўся да астатнiх:

- Было б лепш, каб вы ўсе пайшлi адсюль. Магчыма, нядобра бачыць такое.

Ён гаварыў паволi з цвёрдым расейскiм акцэнтам, не адыходзячы ад дзвярэй.

- О божа! - прамармытала фраў Залеўскi i адышла назад. Эрна Бёнiг таксама адступiла на некалькi крокаў. Толькi Фрыда iмкнулася прабiцца наперад i ўхапiцца за ручку дзвярэй. Арлоў адцiснуў яе назад.

- Сапраўды было б лепш... - сказаў ён яшчэ раз.

- Пан! - гаўкнуў раптам скарбнiк, выпрастаўшыся. - Што вы сабе дазваляеце! Вы, iншаземец...

Арлоў спакойна зiрнуў на яго.

- Iншаземец... - сказаў ён. - Iншаземец... усё роўна. Не ў гэтым справа.

- Што, мёртвы? - прашыпела Фрыда.

- Фраў Залеўскi, - сказаў я, - мне здаецца таксама, што будзе лепш, калi толькi вы застанецеся тут i, можа, Арлоў i я.

- Патэлефануйце адразу лекару, - сказаў Арлоў.

Георгi ўжо зняў слухаўку. Уся падзея не заняла i пяцi секунд.

- Я застаюся! - заявiў скарбнiк, расчырванеўшыся, як iндык. - Як немец я маю права...

Арлоў пацiснуў плячыма i зноў адчынiў дзверы. Потым ён уключыў электрасвятло. Жанчыны ўскрыкнулi i падалiся назад. Хасэ вiсеў каля акна твар цёмна-сiнi, чорны язык высунуты.

- Адрэзаць, - крыкнуў я.

- Не мае сэнсу, - сказаў Арлоў няспешна, цвёрда i жалобна. - Мне вядома гэта... гэты твар... мёртвы, ужо некалькi гадзiн.

- Нам трэба хоць паспрабаваць...

- Лепей - не трэба... спачатку выклiкаць палiцыю...

У той самы момант нехта пазванiў. З'явiўся лекар, якi жыў побач. Ён кiнуў толькi адзiн позiрк на хударлявае цела.

- Ужо нiчога не зробiш, - сказаў ён. - Тым не менш паспрабуем зрабiць штучнае дыханне. Патэлефануйце зараз жа ў палiцыю, а мне дайце нож.

Хасэ павесiўся на тоўстым ружовым шоўкавым шнуры. Гэта быў паясок ад жончынага халата. Ён яго вельмi лоўка прымацаваў да кручка над акном. Шнур быў намылены. Ён, вiдаць, залез на падаконнiк i потым саслiзгнуў з яго. Рукi былi сутаргава скручаны, на твар было жахлiва глядзець. Дзiўна, але мне кiнулася ў вочы, што ён пераапрануў касцюм. Гэта быў яго самы лепшы шарсцяны касцюм. Ён пагалiўся i апрануў чыстую бялiзну. На стале былi педантычна раскладзены пашпарт, ашчадная кнiжка, чатыры паперкi па дзесяць марак, некалькi манет i два пiсьмы - адно жонцы i адно - у палiцыю. Каля пiсьма жонцы ляжаў сярэбраны партсiгар i шлюбны пярсцёнак.

Вiдаць, ён перад смерцю доўга думаў i ўсё прывёў у парадак. У пакоi ён старанна прыбраў, i калi мы добра агледзелiся, то знайшлi на камодзе яшчэ крыху грошай i запiску, у якой было напiсана: "Канчатковы разлiк за кватэру за гэты месяц". Ён паклаў грошы асобна, быццам хацеў паказаць, што яны да смерцi не маюць нiякага дачынення.

У дзверы пазванiлi, прыйшлi два ў цывiльным. Лекар, якi ўжо зняў нябожчыка з пятлi, устаў.

- Мёртвы, - сказаў ён. - Самагубства, без усякага сумнення.

Чыноўнiкi нiчога не адказалi. Яны ўважлiва агледзелi пакой, зачынiўшы за сабой дзверы на ключ. Яны дасталi некалькi пiсьмаў з шуфляды i параўналi почырк з пiсьмамi на стале. Той, што быў маладзейшы, кiўнуў галавой.

- Каму-небудзь вядома прычына?

Я расказаў, што ведаў. Ён зноў пакiваў галавой i запiсаў мой адрас.

- Можна яго забраць адсюль? - спытаў лекар.

- Я заказаў санiтарную машыну з бальнiцы Шарытэ, - адказаў малады чыноўнiк. - Скора павiнны прыйсцi.

Чакаючы, усе маўчалi. Лекар укленчыў на падлозе каля Хасэ. Ён расшпiлiў усё, што было на iм, i пачаў расцiраць яму грудзi ручнiком, спрабуючы яго ажывiць. Чутны былi толькi свiсцячыя гукi паветра пры ўваходзе i выхадзе з мёртвых лёгкiх.

- Дванаццаты за гэты тыдзень, - сказаў малады чыноўнiк.

- Па той самай прычыне? - спытаў я.

- Не. Амаль усе ад беспрацоўя. Дзве сям'i, адна разам з трыма дзецьмi. Вядома, атруцiлiся газам. Сем'i заўсёды выкарыстоўваюць газ.

Прыйшлi санiтары з насiлкамi. Сярод iх у пакой пранiкла Фрыда. З нейкай адмысловай прагнай цiкаўнасцю яна ўзiралася ў вартае жалю цела Хасэ. Яе твар пакрыўся чырвонымi плямамi i потам.

- Што вам тут трэба? - груба спытаў старэйшы чыноўнiк.

Яна адхiснулася.

- Я павiнна даць паказаннi, - прамармытала яна.

- Вон! - сказаў чыноўнiк.

Санiтары закрылi Хасэ прасцiнай i панеслi. За iмi пакрочылi i два чыноўнiкi, забраўшы з сабой паперы.

- Ён пакiнуў грошы на пахаванне, - сказаў малады. - Мы перададзiм iх у адпаведнае месца. Калi прыйдзе жонка, скажыце ёй, калi ласка, каб яна звярнулася ў крымiнальную палiцыю. Ён завяшчаў ёй грошы. Можа, пакуль што пакiнуць тут яго астатнiя рэчы?

Фраў Залеўскi кiўнула.

- Цяпер ужо пакой усё роўна не здасi.

- Выдатна.

Чыноўнiк развiтаўся i пайшоў. Мы таксама выйшлi. Арлоў замкнуў дзверы i аддаў ключ фраў Залеўскi.

- Лепш паменей гаварыць пра ўсё гэта, - сказаў я.

- I я так думаю, - сказала фраў Залеўскi.

- Я найперш маю на ўвазе вас, Фрыда, - дадаў я.

Фрыда быццам ачнулася. Вочы ў яе блiшчалi. Яна не адказала нi слова.

- Калi вы хоць слова скажаце фройляйн Хольман, - сказаў я, - тады баранi вас бог!

- Сама ведаю, - адказала яна задзiрлiва. - Бедная дама i без таго хворая!

Яе вочы гарэлi. Я мусiў узяць сябе ў рукi, каб не заехаць ёй у вуха.

- Бедны Хасэ! - сказала фраў Залеўскi.

У калiдоры было зусiм цёмна.

- Вы гаварылi з графам Арловым даволi груба, - сказаў я скарбнiку. - Вы не хочаце папрасiць у яго прабачэння?

Стары ўтаропiўся на мяне. Потым ён вымавiў праз зубы:

- Немец не просiць прабачэння! Тым больш - у азiята! - Ён гучна грукнуў за сабой дзвярыма.

- Што ж гэта робiцца з гэтым нявылегчаным фiлатэлiстам? - здзiўлена спытаў я. - Ён жа заўсёды быў свойскi, як авечка.

- Ужо некалькi месяцаў, як ён бегае на перадвыбарчыя сходы, - адказаў з цемры Георгi.

- Вось як!

Арлоў i Эрна Бёнiг ужо пайшлi. Фраў Залеўскi раптам заплакала.

- Не бярыце так блiзка да сэрца, - сказаў я. - Ужо нiчога не зменiш.

- Жахлiва, - хлiпала яна. - Мне трэба выязджаць адсюль, я гэтага не перажыву.

- Перажывяце, - сказаў я. - Я аднойчы бачыў некалькi соцень нябожчыкаў ангельцаў, атручаных газам. I перажыў.

Я падаў руку Георгi i пайшоў у свой пакой. Там было цёмна. Перш чым уключыць святло, я мiжволi глянуў на акно. Потым я прыслухаўся, што робiцца ў пакоi Пат. Яна спала. Я падышоў да буфета, дастаў бутэльку каньяку i налiў сабе чарку. Гэта быў добры каньяк, i добра было, што ён у мяне быў. Я паставiў бутэльку на стол. Апошнi раз з гэтай бутэлькi пiў Хасэ. Я думаў пра тое, што лепш было б яго не пакiдаць аднаго. Я быў прыгнечаны, але мне не было ў чым папракнуць сябе. Я столькi перажыў усяго ўсякага, што ведаў: трэба цi папракаць сябе за ўсё зробленае, цi нi за што. Няшчасце Хасэ заключалася ў тым, што ўсё гэта здарылася ў нядзелю. У буднi дзень ён пайшоў бы на працу i, магчыма, неяк вытрываў бы.

Я выпiў яшчэ чарку. Не было сэнсу пра гэта думаць. Хто ведае, што чакае цябе самога. Нiхто не ведае, цi не палiчыць ён за шчаслiўчыка таго, каго цяпер так шкадуе.

Я пачуў, як Пат заварушылася, i пайшоў да яе. Яна сустрэла мяне вачыма.

- Не ведаю, што са мной робiцца, Робi, - сказала яна. - Я зноў заснула мёртвым сном.

- Гэта ж добра, - адказаў я.

- Не. - Яна абаперлася на локцi. - Я не хачу так шмат спаць.

- А чаму? Бывае, што мне хочацца заснуць i праспаць пяцьдзесят гадоў.

- Але ж ты не хочаш пастарэць на пяцьдзесят гадоў!

- Не ведаю. Гэта можна было б сказаць толькi потым.

- Ты засумаваў? - спытала яна.

- Не, - сказаў я. - Наадварот. Я толькi што вырашыў, што мы апранемся, пойдзем i выдатна павячэраем. Будзе ўсё, што ты любiш. I крышку вып'ем.

- Вельмi добра, - адказала яна. - Цi не звязана гэта з нашым вялiкiм банкруцтвам?

- Вядома, - сказаў я. - Гэта адно з адным звязана.

XXI

У сярэдзiне кастрычнiка Жафэ запрасiў мяне да сябе. Было дзесяць гадзiн ранiцы, але надвор'е было такое хмурнае, што ў клiнiцы яшчэ гарэла святло. Змешваючыся з туманным змрокам з вулiцы, яно ўтварала невыразнае, хваравiтае свячэнне.

Жафэ сядзеў адзiн у вялiкiм кабiнеце для прыёму пацыентаў. Калi я ўвайшоў, ён падняў лысую блiскучую галаву. Ён нявесела паказаў на вялiкае акно, у якое барабанiў дождж.

- Як вам падабаецца гэтае сабачае надвор'е?

Я пацiснуў плячыма.

- Будзем спадзявацца, што скора пераменiцца.

- Не пераменiцца.

Ён зiрнуў на мяне i замоўк. Потым ён узяў са стала аловак, паўзiраўся на яго, пастукаў iм па стале i зноў адклаў убок.

- Я здагадваюся, чаго вы мяне паклiкалi, - сказаў я.

Жафэ штосьцi прабурчаў.

Я хвiлiнку пачакаў. Потым сказаў:

- Мусiць, Пат трэба скора ехаць...

- Трэба...

Жафэ са злосцю глядзеў у адну кропку.

- Я планаваў на канец кастрычнiка. Але пры такiм надвор'i... - Ён узяў серабрысты аловак.

Вецер з шумам кiнуў у шыбiну прыгаршчы дажджу. Гук быў як ад дальняй кулямётнай чаргi.

- Калi, на вашу думку, ёй трэба ехаць? - спытаў я.

Ён раптам адкрыта глянуў на мяне.

- Заўтра, - сказаў ён.

На секунду я страцiў грунт пад нагамi. Паветра зрабiлася ватным i засела ў лёгкiх. Потым спазмы прайшлi, i я спытаў па магчымасцi спакойна, але голас мой прагучаў, быццам ён належаў iншаму:

- Няўжо адразу так пагоршала?

Жафэ моцна затрос галавой i ўстаў.

- Калi б так хутка пагоршала, яна не паехала б зусiм, - растлумачыў ён незадаволена. - Але так будзе лепш. Пры гэткiм надвор'i кожны дзень небяспечны. Прастуда цi яшчэ што...

Ён узяў са стала некалькi пiсьмаў.

- Я ўжо ўсё падрыхтаваў. Вам застаецца толькi завезцi яе. З галоўным лекарам санаторыя я знаёмы яшчэ са студэнцкiх часоў. Ён вельмi сумленны. Я яго iнфармаваў пра ўсё.

Ён даў мне пiсьмы. Я ўзяў iх, але не хаваў. Ён паглядзеў на мяне, потым падышоў i паклаў мне руку на плячо. Рука была лёгкая, як птушынае крыло, яе дотыку я нават не адчуў.

- Цяжка, - сказаў ён цiха, iншым тонам, - я ведаю. Таму я i чакаў, пакуль было можна.

- Не цяжка, - адказаў я.

Ён махнуў рукой.

- Не трэба...

- Не, - сказаў я. - Я не тое меў на ўвазе. Я хачу ведаць толькi адно: яна вернецца?

Жафэ хвiлiнку памаўчаў.

Яго цёмныя вузкiя вочы паблiсквалi ў змрочным жаўтлявым святле.

- Чаму вы хочаце ведаць гэта зараз? - спытаў ён праз хвiлiну.

- Таму што тады ёй не варта i ехаць, - сказаў я.

Ён хутка зiрнуў на мяне.

- Што вы гаворыце?

- Тады ёй лепш заставацца тут.

Ён утаропiўся на мяне.

- Вам вядома, што гэта несумненна азначала б? - спытаў ён цiха i рэзка.

- Вядома, - сказаў я. - Гэта азначала б, што яна памрэ не ў адзiноце. А што гэта такое, мне вядома таксама.

Жафэ падняў плечы, быццам яму зрабiлася холадна. Потым ён няспешна падышоў да акна i паглядзеў на дождж. Калi ён вярнуўся, яго твар ператварыўся ў маску. Ён падышоў блiзка да мяне i спынiўся.

- Колькi вам год? - спытаў ён.

- Трыццаць, - адказаў я.

Я не зразумеў, чаго ён хоча.

- Трыццаць, - паўтарыў ён дзiўным голасам, быццам гаворачы з самiм сабой. Мяне ён як i не пачуў. - Божа мой, трыццаць!

Ён падышоў да пiсьмовага стала i спынiўся. Ён здаваўся маленькiм, ён пазiраў дзiўным позiркам, быццам ён згубiўся сярод буйной палiраванай мэблi.

- Мне ўжо скора будзе шэсцьдзесят, - сказаў ён, не гледзячы на мяне. - Але я так не змог бы. Я ўвесь час шукаў бы паратунку, увесь час, любой цаной, нават каб ведаў, што ўсё дарма.

Я маўчаў. Жафэ стаяў з такiм тварам, быццам ён забыў пра ўсё на свеце. Потым ён зварухнуўся, i яго твар перамянiўся. Ён заўсмiхаўся.

- Я ўпэўнены, што яна выдатна перазiмуе там.

- Толькi перазiмуе? - спытаў я.

- Спадзяюся, што вясной зможа вярнуцца.

- Спадзявацца... - сказаў я. - Што гэта значыць - спадзявацца?

- Усё, - адказаў Жафэ. - Толькi спадзявацца. Цяпер я вам больш нiчога сказаць не магу. Усё астатняе - магчыма. Трэба паглядзець, як пойдуць справы ў санаторыi. Але ў мяне цвёрдая надзея, што вясной яна вернецца.

- Напэўна?

- Напэўна.

Ён абышоў вакол стала i так моцна штурхнуў нагой высунутую шуфляду, што аж посуд зазвiнеў.

- Д'ябал забяры! Зразумейце ж вы, дзiвак, што i мне вельмi важна, каб яна вярнулася.

Увайшла сястра. Жафэ жэстам адаслаў яе. I ўсё-такi яна спынiлася прысадзiстая, няўклюдная, з тварам бульдога i сiвымi валасамi.

- Потым! - буркнуў Жафэ. - Прыйдзiце потым!

Сястра злосна павярнулася. Выходзячы, яна выключыла святло. У памяшканнi ўжо быў шэра-малочны дзень. Твар Жафэ раптам аказаўся вельмi бледны.

- Старая вядзьмарка! - сказаў ён. - Ужо дваццаць гадоў я збiраюся прагнаць яе. Занадта старанная. - Потым ён павярнуўся да мяне: - Ну як?

- Мы выязджаем сёння, - сказаў я.

- Сёння?

- Сёння. Калi ўжо так трэба, то лепш сёння, чым заўтра. Я завязу яе. На некалькi дзён змагу адлучыцца.

Ён кiўнуў галавой i падаў мне руку.

Я пайшоў. Шлях да дзвярэй здаўся мне вельмi доўгiм.

На вулiцы я спынiўся. Я заўважыў, што пiсьмы ўсё яшчэ трымаю ў руцэ. Дождж забарабанiў па паперы. Я выцер пiсьмы i паклаў у нагрудную кiшэнь. Потым азiрнуўся. Перад домам якраз спынiўся аўтобус. Ён быў поўны, з яго вывалiлася куча людзей. Некалькi дзяўчат у чорных блiскучых плашчах з вясёлым смехам размаўлялi з кандуктарам. Ён быў малады, белыя зубы асвятлялi яго смуглявы твар. "Гэта ж ненармальна, - думаў я. - Гэтага не можа быць! Столькi жыцця, а Пат павiнна памерцi!"

Кандуктар даў званок, i аўтобус паехаў. З-пад яго колаў пырснула вада на тратуар. Я пайшоў, каб расказаць пра ўсё Кёстэру i купiць бiлеты.

Аполуднi я прыйшоў дадому. Усе справы былi вырашаны. Я нават даў тэлеграму ў санаторый.

- Пат, - сказаў я адразу ад парога, - ты можаш да вечара ўпакаваць усё?

- Трэба ехаць?

- Трэба, - сказаў я. - Трэба, Пат.

- Адной?

- Не. Мы паедзем разам. Я завязу цябе.

Твар яе пасвятлеў.

- Колькi ў мяне часу на зборы? - спытала яна..

- Цягнiк адпраўляецца ў дзесяць вечара.

- А ты яшчэ пойдзеш з дому?

- Не. Я тут буду да ад'езду.

Яна глыбока ўздыхнула.

- Тады ўсё вельмi проста, Робi, - сказала яна. - Пачнём?

- Час яшчэ ёсць.

- Я хачу пачаць зараз жа. Каб раней закончыць.

- Добра.

Я хутка ўпакаваў у чамаданы некалькi рэчаў, якiя трэба было ўзяць з сабой, i праз паўгадзiны справiўся. Потым я пайшоў да фраў Залеўскi i сказаў ёй, што мы ўвечары едзем. Я з ёй дамаўляўся, што з першага лiстапада цi нават раней яна зможа здаваць пакой. Яна хацела ўцягнуць мяне ў працяглую размову, але я хутка пайшоў.

Пат стаяла, укленчыўшы над чамаданам, усюды звiсалi яе сукенкi, на ложку ляжала бялiзна. Цяпер яна пакавала абутак. Мне ўспомнiлася, што калi яна пераехала сюды i распакоўвалася, то гэтаксама стаяла на каленях, i мне здалося, што гэта было бясконца даўно i быццам учора. Яна ўскiнула на мяне позiрк.

- Ты бярэш серабрыстую сукенку? - спытаў я.

Яна кiўнула галавой.

- А што мы зробiм з астатнiмi рэчамi, Робi? З мэбляй?

- Я ўжо перагаварыў з фраў Залеўскi. Усё, што можна, я перанясу ў свой пакой. Што застанецца, мы перададзiм на захаванне. Забяром, калi ты вернешся.

- Калi я вярнуся, - сказала яна.

- Так, - пацвердзiў я. - Калi ты вернешся вясной, уся загарэлая.

Я дапамог ёй пакаваць рэчы, i пад вечар, калi ўжо пачало цямнець, мы былi гатовы. Дзiўна: усе прадметы стаялi на тых самых месцах, толькi шафы апусцелi, i ўсё роўна пакой здаўся мне пустым i сумным. Пат села на свой ложак. Выгляд у яе быў змораны.

- Уключыць святло? - спытаў я.

Яна адмоўна пахiтала галавой.

- Пакуль што не трэба.

Я прысеў каля яе.

- Хочаш цыгарэту?

- Не, Робi. Толькi крыху пасядзець.

Я ўстаў i пайшоў да акна. Прыцемненыя дажджом, лiхтары трывожна мiгцелi. У дрэвах корпаўся вецер. Унiзе няспешна прайшла Роза. Яе высокiя боты блiшчалi. Пад пахай яна несла скрутак. Яна iшла ў бок "Iнтэрнацыяналя". Магчыма, яна несла з сабой вязанне, каб звязаць дачцэ нешта цёплае: Следам за ёй iшлi Фрыцы i Марыон. Абедзве былi апрануты ў новыя белыя прыталеныя плашчы, а праз нейкую хвiлiну за iмi, нiбы крадком, адзiнокая i змораная, пратэпала Мiмi.

Я адвярнуўся. Сцямнела так, што я не бачыў Пат. Я толькi чуў яе дыханне. За дрэвамi могiлак няспешна i цьмяна паўзлi ўверх агнi рэклам. Чырвоны радок рэкламы цыгарэт цягнуўся над дамамi, нiбы стракатая ордэнская стужка, заiскрылiся сiнiя i смарагдава-зялёныя кругi вiнаробчых фiрмаў, загарэлiся светлыя контуры рэкламы швейных вырабаў. Iх бляклае размытае святло пранiкала праз вокны на сцены i столь, яно мiгатлiва перамяшчалася, i пакой раптам здаўся мне закiнутым вадалазным каўпаком на дне мора, вакол якога шумяць дажджавыя хвалi, а зверху, праз тоўшчу вады прабiваецца слабы водблiск стракатага свету.

Было восем гадзiн вечара. З вулiцы пачуўся гук клаксона.

- Гэта Готфрыд на таксi, - сказаў я. - Ён павязе нас павячэраць.

Я ўстаў, падышоў да акна i крыкнуў, што мы iдзём. Потым я ўключыў настольную лямпу i накiраваўся ў свой пакой. Ён мне здаўся непазнавальна чужым. Я дастаў бутэльку рому i хуценька выпiў чарку. Потым я сеў у крэсла i ўтаропiўся на шпалеры. Праз хвiлiну я зноў устаў i пайшоў да ўмывальнiка прычасацца. Але ўбачыўшы свой твар у люстэрку, я забыўся пра свой намер. Я разглядаў сябе з халоднай цiкаўнасцю. Я скрывiў вусны i ўсмiхнуўся сам сабе. У адказ я ўбачыў нацягнутую бледную ўсмешку.

- Здароў, - моўчкi сказаў я. Потым вярнуўся да Пат.

- Пайшлi, сябрук? - спытаў я.

- Пайшлi, - сказала яна. - Але я хачу яшчэ раз зазiрнуць у твой пакой.

- Навошта? - здзiвiўся я. - Старая буда...

- Пачакай, -сказала яна. -Я зараз вярнуся.

Я крыху пачакаў, а потым пайшоў за ёй. Яна стаяла пасярэдзiне пакоя i, убачыўшы мяне, уздрыгнула. Я нiколi не бачыў яе такой. Яна была зусiм пагаслая. Але гэта цягнулася толькi секунду, потым яна зноў заўсмiхалася.

- Пайшлi, - сказала. - Цяпер можна адпраўляцца.

Каля кухнi нас чакала фраў Залеўскi. Яе сiвыя локаны калыхалiся. На чорнай шаўковай сукенцы свяцiлася брошка з картачкай нябожчыка Залеўскага.

- Сцеражыся! - шапнуў я Пат. - Яна будзе цябе абдымаць.

У наступны момант Пат ужо знiкла, патануўшы ў агромнiстым бюсце. Над ёй сутаргава крывiўся вялiзны твар. Яшчэ некалькi секунд, i Пат бясследна прапала б. Калi матухна Залеўскi плакала, у вачах яе быў цiск, як у сiфонах.

- Прабачце, - сказаў я. - Мы спяшаемся. Нам пара!

- Пара? - Фраў Залеўскi змерыла мяне знiшчальным позiркам. - Цягнiк адпраўляецца праз дзве гадзiны! За гэты час вы, вiдаць, хочаце напаiць беднае дзiця?

Пат не стрымалася ад смеху.

- Не, фраў Залеўскi. Нам жа трэба развiтацца з сябрамi.

Матухна Залеўскi з недаверам пахiтала галавой.

- Вы паглядаеце на гэтага маладога чалавека як у залаты гаршчок, фройляйн Хольман. А ён не больш чым пазалочаная бутэлька.

- Выдатны вобраз, - сказаў я.

- Дзiця маё! - фраў Залеўскi зноў захвалявалася. - Вяртайцеся хутчэй! Пакой чакае вас заўжды! Калi б там аказаўся нават кайзер, я выселiла б яго дзеля вас!

- Сардэчна дзякую, фраў Залеўскi, - сказала Пат. - Вялiкi дзякуй за ўсё. I за варажбу. Я ўсё буду помнiць.

- Добра. Адпачывайце i папраўляйцеся на здароўе.

- Вядома, - адказала Пат. - Паспрабую. Да пабачэння, фраў Залеўскi. Да пабачэння, Фрыда.

Мы пайшлi. Дзверы калiдора стукнулi за намi. На лесвiчнай пляцоўцы панаваў паўзмрок - некалькi лямпачак перагарэла. Пат моўчкi, цiха i мякка ступаючы, спускалася па лесвiцы. У мяне было такое адчуванне, быццам скончыўся водпуск i мы цяпер шэрым ранкам iдзём на вакзал, каб адправiцца на фронт.

Ленц адчынiў дзверцы таксi.

- Асцярожна! - сказаў ён.

Машына ўся была запоўнена ружамi. Два вялiзныя букеты белых i чырвоных бутонаў ляжалi на заднiх сядзеннях. Я адразу пазнаў, адкуль яны - з царкоўнага кветнiка.

- Апошнiя! - заявiў Готфрыд самазадаволена. - Запатрабавалi пэўных намаганняў. Давялося правесцi даволi працяглую дыскусiю пра iх са святаром.

- У яго светлыя дзiцячыя вочкi? - спытаў я.

- Ага, значыць, гэта быў ты, брат! - адказаў Готфрыд. - Значыць, ён расказваў мне пра цябе. Бедалага быў вельмi расчараваны, калi зразумеў, што ў цябе за малiтвы. А яму ўжо здалося, што набожнасць мужчынскай часткi насельнiцтва зноў пайшла ўгору.

- Няўжо ён цябе так i выпусцiў з кветкамi? - спытаў я.

- Мы з iм паразмаўлялi. А потым ён дапамог мне нарэзаць ружаў.

Пат засмяялася.

- Няўжо праўда?

Готфрыд усмiхнуўся.

- Вядома. Карцiна была казачная: духоўны айцец скача ў паўзмроку, каб дастаць самыя высокiя галiнкi. Яго апанаваў спартовы азарт. Расказваў мне, што раней, у гiмназii, быў добрым футбалiстам. Здаецца, правым нападаючым.

- Ты спакусiў пастара на крадзеж, - сказаў я. - Гэта абыдзецца табе ў пару сотняў гадкоў пекла. А дзе Ота?

- Ён ужо ў Альфонса. Мы ж iдзём вячэраць да Альфонса?

- Ну, вядома, - сказала Пат.

- Дык наперад!

У Альфонса нам падалi шпiгаванага зайца з чырвонай капустай i печанымi яблыкамi. На заканчэнне вячэры ён паставiў на патэфон пласцiнку з хорам данскiх казакоў. Гэта была вельмi цiхая песня, хор вёў яе стрымана, як далёкi арган, а над iм плыў адзiнокi светлы голас. Мне здалося, быццам нячутна адчынiлiся дзверы, у пакой увайшоў стары змораны чалавек, моўчкi сеў за столiк i заслухаўся песняй сваёй маладосцi.

- Дзецi, - сказаў Альфонс, калi хор, паступова зацiхаючы, лёгка выдыхнуў апошнi гук. - Дзецi, вы ведаеце, пра што я заўсёды думаю, калi чую гэтую песню? Пра Iпр. Памятаеш, Готфрыд, сакавiк 1917 года, вечар з Бертэльсманам?

- Так, - сказаў Ленц, - я ўсё помню, Альфонс... Вечар i вiшнёвыя дрэвы...

Альфонс кiўнуў.

Кёстэр устаў.

- Здаецца, пара. - Ён зiрнуў на гадзiннiк. - Трэба ехаць.

- Па чарцы каньяку, - сказаў Альфонс. - Сапраўднага "Напалеона". Я ж прынёс яго спецыяльна для вас.

Мы выпiлi каньяк i паднялiся.

- Да пабачэння, Альфонс! - сказала Пат. - Я так любiла бываць тут. - Яна падала яму руку.

Альфонс зачырванеўся. Ён сцiснуў яе даланю ў сваiх лапах.

- Ну, калi што якое... проста дайце знаць. - Ён глядзеў на яе разгублена. - Вы цяпер належыце да нас. Нiколi не падумаў бы, што жанчына можа стаць сваiм хлопцам.

- Дзякую, - сказала Пат. - Дзякую, Альфонс. Вы сказалi мне самае прыемнае, што толькi можна. Да пабачэння i ўсяго найлепшага.

- Да пабачэння! Да хуткага!

Кёстэр з Ленцам павезлi нас на вакзал. Перад нашым домам мы на хвiлiнку спынiлiся, i я прывёў сабаку. Чамаданы Юп ужо завёз на вакзал.

Мы прыехалi на вакзал у самы раз. Ледзь паспелi сесцi ў вагон, як цягнiк адправiўся. Ужо лакаматыў зрушыў з месца, калi Готфрыд выцягнуў з кiшэнi i падаў мне закручаную ў паперу бутэльку.

- Вось, Робi, вазьмi. У дарозе заўсёды можа спатрэбiцца.

- Дзякую, - сказаў я. - Лепш выпiце сёння самi, хлопцы. Я прыхапiў з сабой тое-сёе.

- Вазьмi;- не пагадзiўся Ленц. - Лiшняя не будзе.

Ён, iдучы побач з цягнiком, якi рухаўся, кiнуў мне бутэльку.

- Да пабачэння, Пат! - крыкнуў ён. - Калi мы тут прагарым, то ўсе разам прыедзем да вас. Ота будзе лыжнiкам, я - настаўнiкам танцаў, а Робi пiянiстам. Разам з вамi мы ўтворым трупу i пойдзем ад гатэля да гатэля.

Цягнiк набраў хуткасць. Готфрыд адстаў. Пат высунулася з акна, махаючы рукой, пакуль вакзал не знiк за паваротам. Потым павярнулася да мяне. Яна была вельмi бледная, у яе вачах блiснулi слёзы. Я абняў яе.

- Хадзем, - сказаў я. - Вып'ем кроплю. Ты трымалася цудоўна.

- Але на душы ў мяне зусiм не цудоўна, - адказала яна, спрабуючы ўсмiхнуцца.

- Як i ў мяне, - сказаў я. - Вось таму мы i вып'ем.

Я адкаркаваў бутэльку i налiў ёй шкляначку каньяку.

- Добра? - спытаў я.

Яна кiўнула i прыхiлiлася да майго пляча.

- Ах, мiлы, што толькi будзе?

- Не трэба плакаць, - сказаў я. - Я так ганаруся, што ты не заплакала, нiводнага разу за дзень.

- Я i не плачу, - адказала яна i заматала галавой, а слёзы кацiлiся па яе вузкiм твары.

- Давай, выпi яшчэ крыху, -гаварыў я, трымаючы яе ў абдымках. - Трэба перажыць толькi першы момант, потым будзе лягчэй.

Яна кiўнула.

- Так, Робi. I ты не турбуйся. Зараз усё пройдзе, i стане лягчэй, толькi ты не глядзi на мяне. Пакiнь на некалькi хвiлiн мяне адну, i я спраўлюся з сабой.

- Але чаму? Увесь дзень ты трымалася так мужна... Цяпер ты можаш паплакаць, колькi табе захочацца.

- Я трымалася зусiм не мужна. Ты толькi не заўважыў.

- Магчыма, - сказаў я. - Але ў тым i ёсць мужнасць.

Яна паспрабавала ўсмiхнуцца.

- У чым мужнасць, Робi?

- У тым, што не здаешся. - Я пагладзiў яе па валасах. - Пакуль не здаешся, ты - над лёсам.

- У мяне гэта не мужнасць, мiлы, - прамармытала яна. - Гэта проста страх. Нiкчэмны страх перад вялiкiм, апошнiм страхам.

- Гэта самая вялiкая мужнасць, Пат.

Яна прыхiлiлася да мяне.

- Ах, Робi, ты зусiм не ведаеш, што такое страх.

- Ведаю, - сказаў я.

Дзверы адчынiлiся. Праваднiк папрасiў бiлеты. Я падаў.

- Бiлет у спальны вагон - для дамы? - спытаў ён.

Я кiўнуў.

- Тады вам трэба перайсцi ў спальны, - сказаў ён Пат. - У iншыя вагоны бiлет не годны.

- Добра.

- А сабаку трэба здаць у багажны вагон, - заявiў ён. - Там - купэ для сабакi.

- Выдатна, - сказаў я. - А дзе спальны вагон?

- Справа - трэцi. Багажны - самы першы.

Ён пайшоў. У яго на грудзях матляўся маленькi лiхтарык. Быццам ён iшоў па шахце.

- Трэба перабiрацца, Пат, - сказаў я. - Бiлi я перапраўлю да цябе кантрабандай. У багажным яму няма чаго рабiць.

Сабе я не купiў бiлета ў спальны вагон. Мне нiчога не значыла праседзець ноч у куточку купэ. Ды i дзешавей так.

Юп ужо занёс чамаданы Пат у спальны вагон. Маленькае зграбнае купэ было аздоблена чырвоным дрэвам.

У Пат было нiжняе месца. Я спытаў праваднiка, цi занята верхняе.

- Будзе занята, - сказаў ён. - Ад Франкфурта.

- У колькi мы будзем у Франкфурце?

- А палове трэцяй.

Я даў яму "гасцiнца", i ён вярнуўся ў свой куток.

- Праз паўгадзiны мы з сабакам зноў будзем у цябе, - сказаў я Пат.

- Але ж нельга, праваднiк застаецца ў вагоне.

- Можна. Не замыкай дзверы.

Я пайшоў назад мiма праваднiка. Ён зiрнуў на мяне. На наступнай станцыi мы з сабакам выйшлi i на пероне мiма спальнага вагона перайшлi ў наступны. Тут я пачакаў, пакуль праваднiк выйшаў, каб паразмаўляць з машынiстам. Потым я зноў падняўся, прайшоў праз вагон да купэ Пат. Нiхто мяне не ўбачыў.

У белым мяккiм халаце яна выглядала вельмi прыгожа. Яе вочы гарэлi.

- Я ўжо зусiм супакоiлася, Робi, - сказала яна.

- Добра. Але цi не прылегчы табе? Тут вельмi цесна. Тады я прысяду каля цябе.

- Добра, але... - Яна павагалася i паказала на верхняе месца. - Калi раптам адчыняцца дзверы i перад намi з'явiцца прадстаўнiца Саюза выратавання паўшых дзяўчат?

- Да Франкфурта яшчэ далёка, - сказаў я. - Я буду напагатове. Я не засну.

Перад самым Франкфуртам я перайшоў у сваё купэ. Я сеў у куток каля акна i паспрабаваў заснуць. Але ў Франкфурце ў купэ з'явiўся чалавек з вусамi, як у цюленя. Ён адразу штосьцi дастаў з чамадана i пачаў есцi. Ён еў так старанна, што я не мог заснуць. Сiлкаванне працягвалася амаль гадзiну. Потым цюлень выцер вусы, улёгся i пачаў канцэрт, якога я не чуў ад роду. Гэта быў не проста храп, гэта былi ўздыхi з падвываннем, якiя перарывалiся раптоўнымi стогнамi i працяглым булькатаннем. Я не мог ва ўсiм гэтым вызначыць нiякай сiстэмы, так усё было разнастайна. На шчасце, а палове шостай чалавек выйшаў.

Калi я прачнуўся, за акном усё было бялюткае. Снег падаў буйнымi шматамi. Купэ патанула ў нерэальным паўзмроку. Мы ўжо ехалi памiж гор. Было каля дзевяцi гадзiн. Я пацягнуўся i пайшоў мыцца i галiцца. Вярнуўшыся, я ўбачыў у купэ Пат. Выгляд у яе быў свежы.

- Добра паспала? - спытаў я.

Яна кiўнула галавой.

- А кiм аказалася старая спiрытыстка - суседка па купэ?

- Яна маладая i прыгожая. Яе завуць Хэльга Гутман. Яна едзе, як i я, у санаторый.

- Сапраўды?

- Праўда, Робi. Але ты не выспаўся, па табе бачна. Табе трэба добра паснедаць.

- Кавы, - сказаў я. - Кавы з вiшнёвай настойкай.

Мы пайшлi ў вагон-рэстаран. Раптам настрой мой падняўся. Усё iдзе не так дрэнна, як здавалася ўчора.

Хэльга Гутман ужо сядзела за столiкам. Гэта была статная вясёлая дзяўчына паўднёвага тыпу.

- Дзiўна, - сказаў я, - што так супала - вы едзеце ў адзiн санаторый.

- Нiчога асаблiвага, - адказала яна.

Я глянуў на яе. Яна засмяялася.

- У гэты час пералётныя птушкi зноў збiраюцца ў гурт... Там... - яна паказала на куток рэстарана, - там увесь столiк едзе туды.

- Адкуль вы ведаеце? - спытаў я.

- Я iх ведаю з мiнулага года. Там усе знаюць адзiн аднаго.

Афiцыянт прынёс каву.

- Прынясiце мне яшчэ да кавы двайную порцыю вiшнёвай настойкi, - сказаў я.

Мне трэба было крыху выпiць. Раптам усё стала так проста. Вунь сядзяць людзi i едуць у санаторый нават другi раз, i здавалася, што гэтая паездка для iх - проста прагулка. Глупства - так баяцца. Пат вернецца, як вярталiся дадому ўсе гэтыя людзi. Я не падумаў, што ўсе гэтыя людзi ехалi туды зноў. Дастаткова было ведаць, што адтуль можна вярнуцца i жыць яшчэ цэлы год. Наша мiнулае навучыла нас не забягаць у думках далёка наперад.

Мы прыехалi пад вечар. Неба раз'яснiлася, сонца пасылала залацiстыя промнi на заснежаныя палi, а неба было такое блакiтнае, якога не было ўжо некалькi тыдняў. На вакзале было шмат сустракаючых. Яны вiталi тых, хто прыехаў, махалi iм хусцiнкамi, а з цягнiка iм адказвалi пасажыры. Хэльгу сустрэла вясёлая жанчына-бландзiнка i два мужчыны ў светлых штанах-гольф. Яна ўсхвалявана замiтусiлася, быццам пасля працяглай разлукi вярнулася дамоў.

- Да пабачэння, - потым, наверсе! - крыкнула яна нам i села са сваiмi сябрамi ў вазок.

Людзi хутка разышлiся, i праз некалькi хвiлiн мы засталiся на пероне адны. Да нас падышоў насiльшчык.

- У якi гатэль? - спытаў ён.

- У санаторый "Лясны спакой", - адказаў я.

Ён кiўнуў i даў знак фурману. Яны пагрузiлi чамаданы ў блакiтны вазок, запрэжаны двума канямi. На iх галовах былi султаны са стракатых пёраў, i пара з iх храпаў ахутвала пысы перламутравым воблакам. Мы селi.

- Хочаце падняцца наверх па канатнай дарозе цi ў санях? - спытаў фурман.

- Цi далёка на санях?

- Паўгадзiны.

- Тады на санях.

Фурман шчоўкнуў языком, i мы паехалi. Дарога вывела з вёскi i спiраляй закруцiлася ўверх. Санаторый быў на гары па-над вёскай. Доўгi белы будынак са шматлiкiмi вокнамi на балконы. Слабы вецер гайдаў сцяг над будынiнай. Я думаў, што ўбачу нешта накшталт бальнiцы. Але санаторый быў больш падобны, ва ўсякiм разе на першым паверсе, да гатэля. У холе гарэў камiн. На некалькiх столiках стаяў чайны посуд.

Мы адзначылiся ў рэгiстратуры. Работнiк занёс нашы чамаданы, i дама ў гадах растлумачыла нам, што Пат будзе жыць у пакоi 79. Я спытаў, цi нельга мне атрымаць пакой на некалькi дзён. Яна пахiтала галавой.

- У санаторыi нельга. Магчыма, у флiгелi.

- А дзе ён?

- Тут побач.

- Добра, - сказаў я. - Тады дайце мне пакой i скажыце, каб занеслi мой чамадан.

У бясшумным лiфце мы паднялiся на трэцi паверх. Наверсе, праўда, усё нагадвала бальнiцу. Хоць i вельмi камфартабельную, ды ўсё ж бальнiцу. Белыя калiдоры, белыя дзверы, усюды бляск шкла, нiкелю i чысцiнi. Нас сустрэла старшая сястра.

- Фройляйн Хольман?

- Так, - сказала Пат, - пакой 79?

Старшая сястра кiўнула, пайшла наперад i адчынiла дзверы.

- Вось ваш пакой.

Гэта было светлае, сярэдняй велiчынi памяшканне, у якое праз шырокае акно свяцiла вечаровае сонца. На стале стаяў букет жоўтых i чырвоных астраў, а за акном прасцiралiся светлыя заснежаныя палi, у якiя вёска хуталася, як у вялiзную мяккую коўдру.

- Табе падабаецца? - спытаў я Пат.

Яе позiрк на iмгненне спынiўся на мне.

- Падабаецца, - сказала яна потым.

Работнiк прынёс чамаданы.

- Калi мне прыйсцi на абследаванне? - спытала яна сястру.

- Заўтра ранiцай. Сёння вам лепш раней легчы спаць, каб як след адпачыць.

Пат скiнула з сябе плашч i паклала яго на белы ложак, на якiм вiсеў чысты тэмпературны лiст.

- У пакоi няма талефона? - спытаў я.

- Ёсць разетка, - сказала сястра. - Тэлефон можна ўстанавiць.

- Што я павiнна яшчэ зрабiць? - спытала Пат.

Сястра пахiтала галавой.

- Сёння нiчога. Толькi заўтра пасля абследавання будзе прызначана лячэнне. Абследаванне - у дзесяць. Я прыйду па вас.

- Дзякую, сястра.

Сястра выйшла. Работнiк яшчэ стаяў каля дзвярэй. Я даў яму "гасцiнца". Ён пайшоў таксама. У пакоi стала раптам вельмi цiха. Пат глядзела ў акно. Яе галава ў бляску святла здавалася чорнай.

- Ты замарылася? - спытаў я.

Яна павярнулася.

- Не.

- У цябе змораны выгляд, - сказаў я.

- У мяне iншая змора, Робi. Але на адпачынак у мяне яшчэ хопiць часу.

- Ты хочаш пераапрануцца? - спытаў я. - Цi спусцiмся спачатку на гадзiнку ўнiз? Мне здаецца, будзе лепш, калi мы яшчэ спусцiмся.

- Добра, - сказала яна. - Так будзе лепш.

На бясшумным лiфце мы з'ехалi ўнiз i селi за маленькi столiк у холе. Праз хвiлiнку да нас падышла Хэльга Гутман з сябрамi. Яны селi за наш столiк. Хэльга была ўзбуджаная i крыху ненатуральна вясёлая, але я быў рады, што яна была з намi i што ў Пат ужо з'явiлася некалькi знаёмых. Заўсёды цяжка перажыць першы дзень.

XXII

Праз тыдзень я вярнуўся. Ад вакзала пайшоў адразу ў майстэрню. Калi я прыйшоў, ужо сцямнела, яшчэ iшоў дождж, i мне здавалася, што мiнуў год, як я адвёз Пат. Кёстэр i Ленц сядзелi ў канторы.

- Ты прыйшоў у самы час, - сказаў Готфрыд.

- А што здарылася? - спытаў я.

- Дай яму аддыхнуць з дарогi, - сказаў Кёстэр.

Я сеў.

- Як справы ў Пат? - спытаў Ота.

- Добра. Наколькi можа быць добра. Але скажыце мне, што тут здарылася.

Гаворка пайшла пра машыну, якую мы забралi пасля аварыi. Мы яе адрамантавалi i вярнулi тыднi два назад. I вось Кёстэр учора пайшоў па плату. Але гаспадар машыны за гэты час збанкрутаваў. Машына прадаецца з аўкцыёну, разам з усёй маёмасцю.

- Нiчога страшнага, - сказаў я. - Мы маем справу толькi са страхавой кампанiяй.

- I мы так думалi, - суха заявiў Ота. - Але машына не застрахавана.

- Д'ябал! Няўжо праўда, Ота?

Кёстэр кiўнуў.

- Толькi сёння даведаўся.

- А мы цацкалiся з гэтым братам, як сёстры мiласэрнасцi, i яшчэ пабiлiся за гэтую ламачыну, - прабурчаў Ленц. - А чатыры тысячы марак вылецелi на вецер!

- Хто б мог прадбачыць! - сказаў я.

Ленц засмяяўся.

- Якая дурасць!

- Што ж будзем рабiць, Ота? - спытаў я.

- Я заявiў пратэст распарадчыку аўкцыёну. Але баюся, што карысцi з гэтага будзе не шмат, - сказаў Готфрыд. - Фiнансавае ўпраўленне i так злуецца на нас за падаткi.

- Магчыма, - згадзiўся Кёстэр.

Ленц падняўся.

- Раўнавага i добрая вытрымка ў цяжкiх сiтуацыях упрыгожваюць салдата.

Ён падышоў да шафы i ўзяў бутэльку каньяку.

- Выпiўшы такога каньяку, мы можам праявiць нават гераiзм, - сказаў я. Калi не памыляюся, гэта апошняя бутэлька добрага каньяку.

- Гераiзм, хлапец, - запярэчыў Ленц, - патрэбны толькi ў цяжкiя часiны. А мы жывём у часы адчаю. Тут адзiна прыстойныя паводзiны - гумар. - Ён выпiў сваю чарку. - Добра. А цяпер я сядлаю нашага старога Расiнанта, каб зарабiць якую дробязь.

Ён пайшоў праз змрочны двор i выехаў на таксi. Мы з Кёстэрам яшчэ крыху пасядзелi.

- Не шанцуе, Ота, - сказаў я. - Нам заклята нё шанцуе ў апошнi час.

- Я прывык не задумвацца больш, чым трэба, - адказаў Кёстэр. - I гэтага хапае. Як там - у санаторыi?

- Каб не хвароба, то там - рай. Снег i сонца.

Ён падняў галаву.

- Снег i сонца. Гучыць крыху нязвыкла, праўда?

- Праўда. Вельмi нязвыкла. Там усё нязвыкла.

Ён зiрнуў на мяне.

- Што робiш сёння ўвечары?

Я пацiснуў плячыма.

- Трэба спачатку занесцi чамадан дадому.

- Мне на гадзiну трэба адлучыцца. Ты потым прыйдзеш у бар?

- Абавязкова, - сказаў я. - Што мне яшчэ рабiць?

Я забраў на вакзале чамадан i занёс яго дамоў. Я адчынiў дзверы цiха: у мяне не было жадання размаўляць нi з кiм.

Мне ўдалося прашмыгнуць, не трапiўшы ў лапы фраў Залеўскi. Хвiлiнку я пасядзеў у сваiм пакоi. На стале ляжалi пiсьмы i газеты. У канвертах былi толькi праспекты. Мне нiхто не пiсаў. "Цяпер мне будуць пiсаць", - падумаў я.

Неўзабаве я ўстаў, умыўся, пераапрануўся. Чамадан я не распакоўваў. Я вырашыў пакiнуць сабе нейкi занятак пасля вяртання. Я не пайшоў у пакой Пат, хоць i ведаў, што там нiхто не жыве. Я цiхенька пракраўся праз калiдор i, выбраўшыся на вулiцу, з палёгкай уздыхнуў.

Я накiраваўся ў кавярню "Iнтэрнацыяналь" перакусiць. Афiцыянт Алоiс вiтаў мяне на парозе.

- Зноў да нас?

- Да вас, - сказаў я. - Урэшце, заўжды вяртаешся на старое месца.

Роза i астатнiя дзяўчаты сядзелi вакол вялiкага стала. Сабралiся амаль усе. Гэта быў час памiж першым i другiм выхадам.

- Бог мой, Роберт, - сказала Роза. - Рэдкi госць.

- Не пытайся ў мяне нi пра што, - сказаў я. - Галоўнае, што я вярнуўся.

- Не зразумела. Цяпер будзеш прыходзiць часцей?

- Магчыма.

- Не бяры блiзка да сэрца, - сказала яна, зiрнуўшы мне ў твар. - Усё праходзiць.

- Згодны, - сказаў я. - Гэта самая вялiкая праўда на свеце.

- Вядома, - адказала Роза. - Лiлi таксама ёсць што расказаць пра гэта.

- Лiлi? - Толькi цяпер я заўважыў яе каля Розы. - Што ты тут робiш? Ты ж выйшла замуж i павiнна сядзець дома ў сваёй краме водаправоднай арматуры.

Лiлi не адказала.

- Крама, - сказала Роза кплiва. - Пакуль былi грошы, усё iшло гладка... Лiлi - Лiлiчка... нiхто пра мiнулае не ўспамiнаў. Роўна паўгода працягваўся рай. Як толькi яна аддала апошнi пфенiг, дык шаноўны пан, якi стаў панам праз яе грошы, адразу адмовiўся ад жонкi... былой прастытуткi... - Яна цяжка дыхала. - Канечне, раптам заявiў, што нiчога не ведаў. Быў бязмерна здзiўлены: няўжо ў яе такое мiнулае? Так здзiвiўся, што падаў на развод. Але ж грошыкi не вернеш.

- Колькi? - спытаў я.

- Чатыры тысячы марак, не дробязь! Як ты думаеш, колькi мярзотнiкаў трэба прыняць для гэтага ў пасцелi?

- Чатыры тысячы марак, - сказаў я. - Зноў чатыры тысячы. Сёння сума як начараваная.

Роза зiрнула на мяне, не разумеючы.

- Сыграй лепш што-небудзь, - сказала яна. - Змянi настрой!

- Добра... раз мы зноў сабралiся разам...

Я сеў да пiянiна i сыграў некалькi модных мелодый. Я iграў i думаў, што ў Пат хопiць грошай на санаторый толькi да канца студзеня i што мне варта было б зарабляць больш. Я механiчна барабанiў па клавiшах i бачыў, як захоплена слухала Роза, седзячы на канапцы, а побач быў бледны, закамянелы ад жудаснага адчаю твар Лiлi, больш халодны i безжыццёвы, чым у нябожчыка.

З задумення мяне вывеў крык. Роза падхапiлася, ачнуўшыся ад забыцця. Яна стаяла за сталом, вырачыўшы вочы, са збiтым набакiр капелюшом. Яна не заўважала, што кава паволi цячэ з перакуленага кубачка па стале ў яе адкрытую сумачку.

- Артур! - з цяжкасцю прамовiла яна. - Няўжо - ты?

Я перастаў iграць. У кавярню ўвайшоў хударлявы развязны чалавек у капелюшы, збiтым на патылiцу.

У яго быў жоўты, нездаровы колер твару, вялiкi нос i маленькая, падобная да яйца, галава.

- Артур, - усё яшчэ мармытала Роза. - Ты?

- Ну, а хто яшчэ? - прабурчаў Артур.

- Божа мой, адкуль ты ўзяўся?

- Адкуль я мог узяцца? З вулiцы праз дзверы.

Хаця Артур вярнуўся пасля працяглага расстання, ён быў не вельмi ветлiвы. Я з цiкаўнасцю назiраў за iм. Вось ён - легендарны iдэал Розы, бацька яе дзiцяцi. Здавалася, ён толькi што выйшаў з турмы. Я не мог знайсцi ў iм нiчога такога, за што Роза магла яго так палымяна любiць. Магчыма, у тым i сакрэт. Дзiўна, чым спакушаюцца гэтыя цвёрдыя, як алмаз, знаўцы мужчын.

Артур, нiчога не пытаючыся, узяў поўны куфаль пiва, якi стаяў на стале каля Розы, i выпiў. Адамаў яблык на яго тонкай жылiстай шыi хадзiў пры гэтым уверх-унiз, нiбы лiфт. Роза глядзела на яго, i вочы яе гарэлi.

- Вып'еш яшчэ? - спытала яна.

- Вядома, - сказаў Артур. - Але вялiкi куфаль.

- Алоiс! - Роза, шчаслiвая, паклiкала афiцыянта. - Ён хоча пiва.

- Бачу, - абыякава заявiў Алоiс i налiў пiва.

- А дзiцятка! Артур, ты яшчэ не бачыў маленькай Эльвiры.

- Слухай! - Артур упершыню ажывiўся. Нiбы абараняючыся, ён прыклаў руку да грудзей. - Пра гэта мне не балбачы! Мяне гэта не датычыць! Я ж хацеў, каб ты пазбавiлася байструка. I так бы яно i было, каб я не... - Ён змрочна задумаўся. - А цяпер i на дзiця трэба грошы.

- Нiчога страшнага, Артур. А потым... гэта ж дзяўчынка.

- Таксама каштуе грошай, - сказаў Артур i залiў у глотку другi куфаль. Магчыма, знойдзецца дурная багатая баба, якая ўдачарыць дзiця. За прыстойную плату, вядома. Адзiнае выйсце.

Ён схамянуўся.

- Ёсць грошы?

Роза паслужлiва ўзяла сумачку, заляпаную кавай.

- Толькi пяць марак, Артур, я ж i не спадзявалася, што ты прыйдзеш. Дома ёсць яшчэ.

Артур, як якi паша, абыякава сыпануў серабро ў кiшэню жылеткi.

- Працiраючы заднiцай крэсла, не заробiш нiчога, - незадаволена сказаў ён.

- Ужо iду, Артур. Але цяпер няма чаго лавiць. Час вячэры.

- Хто стараецца, той i мае, - заявiў Артур.

- Ужо iду.

- Ну... - Артур дакрануўся да капелюша. - Заскочу зноў каля дванаццацi.

Развiнчанай хадой ён пайшоў да дзвярэй. Роза праводзiла яго шчаслiвым позiркам. Ён не азiрнуўся i не зачынiў за сабой дзвярэй.

- Вярблюд, - вылаяўся Алоiс i зачынiў дзверы.

Роза горда глянула на нас.

- Цi ж не маладзец? Цвёрды, як крэмень. I дзе ён прападаў столькi часу?

- Бачна па колеры скуры, - адказала Валi. - У турме. Герой!

- Ты яго не ведаеш...

- Як аблупленага, - сказала Валi.

- Табе гэтага не зразумець, - Роза ўстала. - Ён сапраўдны мужчына. Не якiсьцi смаркач. Ну, я пайшла. Прывiтанне, дзеткi!

Памаладзелая i акрыленая, яна пайшла, круцячы сцёгнамi. Цяпер зноў паявiўся чалавек, якому яна будзе здаваць грошы на прапой. А потым ён яе за гэта адлупцуе. Яна была шчаслiвая.

Праз паўгадзiнкi пайшлi астатнiя. Толькi Лiлi засталася сядзець. Твар яе закамянеў. Я яшчэ крыху пабарабанiў на пiянiна, потым з'еў бутэрброд i таксама пайшоў. Было цяжка доўга заставацца сам-насам з Лiлi. Я павольна iшоў па мокрых цёмных вулiцах. Каля могiлак выстраiўся атрад Армii выратавання. У суправаджэннi труб i трамбонаў яны спявалi пра нябесны Ерусалiм. Я спынiўся. Раптам з'явiлася пачуццё, што мне не вытрываць аднаму, без Пат. Я ўтаропiўся на бляклыя магiльныя плiты. Я сказаў сабе, што год назад я быў куды больш адзiнокi, што ў той час я быў увогуле незнаёмы з Пат. А цяпер яна была, хоць i не са мной. Але нiчога не дапамагала - настрой мой раптам зусiм сапсаваўся. Я адчуў сябе бездапаможным. Нарэшце я вярнуўся ў свой пакой, каб паглядзець, цi няма ад яе пiсьма. Гэта не мела сэнсу, бо пiсьма не магло быць i не было, але я ўсё роўна падняўся ў пакой.

Выходзячы, я каля дзвярэй сустрэў Арлова. Пад яго расшпiленым палiто быў бачны смокiнг. Ён адпраўляўся ў гатэль на працу, ён там танцаваў. Я спытаў яго, цi не чуў ён што пра фраў Хасэ.

- Не, - сказаў ён. - Яна яшчэ не вярталася. I ў палiцыю не заявiлася. Было б лепш, каб яна ўжо не вярнулася.

Мы разам iшлi па вулiцы. На рагу стаяла грузавая машына з мяшкамi i вугалем. Шафёр падняў капот i корпаўся ў маторы. Потым ён уладкаваўся на сваё сядзенне. Калi мы праходзiлi каля машыны, ён завёў матор i даў газ на халастых абаротах. Арлоў уздрыгнуў. Я зiрнуў на яго. Ён збялеў.

- Вам нездаровiцца? - спытаў я.

Ён усмiхнуўся збялелымi вуснамi i пахiтаў галавой.

- Не... але я часам пужаюся, калi нечакана чую такi гук. Калi ў Расеi расстрэльвалi майго бацьку, на вулiцы таксама завялi матор грузавiка, каб заглушыць выстралы. Але мы iх усё роўна чулi.

Ён зноў усмiхнуўся, быццам просячы прабачэння.

- З мацi доўга не важдалiся. Яе расстралялi раненька ў падвале. Нам з братам ноччу ўдалося ўцячы. I былi яшчэ каштоўнасцi. Але мой брат замёрз па дарозе.

- За што расстралялi вашых бацькоў? - спытаў я.

- Мой бацька да вайны камандаваў казацкiм палком, якi ўдзельнiчаў у падаўленнi паўстання. Ён ведаў, што яго чакае. Ён лiчыў гэта, так бы мовiць, у парадку рэчаў. Мая мацi так не лiчыла.

- А вы?

Ён зрабiў змораны адмоўны жэст.

- З таго часу так шмат было ўсяго.

- У тым-та i справа, - сказаў я. - Было больш, чым месцiцца ў галаве.

Мы падышлi да гатэля, дзе ён працаваў. З "б'юiка" ў гэты час выйшла дама i з радасным воклiчам кiнулася да яго. Гэта была даволi поўная элегантная бландзiнка гадоў сарака.

Па яе прывялым бяздумным твары было вiдаць, што яна не зведала нi турбот, нi гора.

- Прабачце, - сказаў Арлоў, амаль не глянуўшы ў мой бок, - справы...

Ён пакланiўся бландзiнцы i пацалаваў ёй руку.

У бары былi Валянцiн, Кёстэр i Фердынанд Граў. Ленц прыйшоў крыху пазней. Я сеў за iх столiк i заказаў паўбутэлькi рому. Я ўсё яшчэ адчуваў сябе вельмi дрэнна.

Фердынанд - шырокi, масiўны - сядзеў у кутку. У яго былi запалыя шчокi i ясныя блакiтныя вочы. Ён ужо выпiў.

- Ну, малыш Робi, - сказаў ён i ляпнуў мяне па плячы. - Што з табой здарылася?

- Нiчога, Фердынанд, - адказаў я. - I гэта дрэнна.

Хвiлiнку ён узiраўся ў мяне.

- Нiчога? - сказаў ён потым. - Нiчога? Гэта шмат! Нiчога - гэта люстэрка, праз якое пазнаеш свет.

- Брава! - крыкнуў Ленц. - Надзвычай арыгiнальна, Фердынанд!

- Супакойся, Готфрыд, - Фердынанд павярнуўся да яго магутнай галавой. Такiя рамантыкi, як ты, - толькi патэтычныя конiкi, што скачуць па краi жыцця. Яны разумеюць яго няправiльна, i ўсё для iх сенсацыя. Што ты ведаеш пра НIЧОГА, ты - легкавагавая iстота?

- Ведаю тое-сёе. I гэтага дастаткова, каб любiць сваю вагу, - заявiў Ленц. - Прыстойныя людзi паважаюць НIЧОГА, Фердынанд. Яны не корпаюцца ў iм, як краты.

Граў утаропiўся ў яго.

- Будзь здароў, - сказаў Готфрыд.

- Будзь здароў, - адказаў Фердынанд. - Будзь здароў, корак.

Яны выпiлi да дна.

- Хацеў бы я быць коркам, - сказаў я i таксама выпiў сваю чарку. - Каб,што нi зробiш, усё атрымлiвалася як трэба. Хоць бы нядоўга.

- Здрада! - Фердынанд так гоцнуўся на крэсле, што яно затрашчала. - Хочаш стаць дэзерцiрам? Здрадзiць нашаму братэрству?

- Не, - адказаў я. - Я не хачу здраджваць. Але мне хочацца, каб у нас нiчога не крышылася.

Фердынанд нахiлiўся да мяне. Яго вялiзны дзiкаваты твар перасмыкнуўся.

- Ты - член аднаго ордэна, брат, ордэна няўдалых, няўмелых, з iх бязмэтнымi жаданнямi, з iх сумам, што не прыносiць карысцi, з каханнем без будучынi, з адчаем, што не мае сэнсу. - Ён усмiхнуўся. - Ты - з таго братэрства, члены якога лепш загiнуць, чым зробяць кар'еру, лепш прайграюць жыццё, пусцяць яго на вецер, згубяць, чым забрудзяць альбо забудуць недасягальны вобраз - той вобраз, брат, якi яны носяць у сэрцы, якi непагасна гарыць у гадзiнах, днях i начах, дзе нiчога няма, акрамя аднаго: голага жыцця i голай смерцi.

Ён падняў чарку, звяртаючыся да Фрэда за стойкай:

- Дай мне выпiць.

Фрэд прынёс бутэльку.

- Завесцi яшчэ патэфон? - спытаў ён.

- Не трэба, - сказаў Ленц. - Выкiнь свой патэфон i прынясi большыя чаркi. А потым выключы палову святла, пастаў на стол некалькi бутэлек i знiкнi ў сваiм кабiнеце.

Фрэд кiўнуў галавой i выключыў верхняе святло. Засталiся гарэць толькi лямпачкi пад пергаментнымi абажурамi са старых геаграфiчных картаў. Ленц налiў у шклянкi.

- Будзьце здаровы, дзецi! Вып'ем за тое, што жывыя! За тое, што дыхаем! За тое, што мы так моцна адчуваем жыццё, што нават не ведаем, што з iм рабiць!

- Сапраўды, - сказаў Фердынанд. - Толькi няшчасны ведае, што такое шчасце. Шчаслiвы - як манекен. Ён толькi дэманструе шчасце жыцця. Ён iм не валодае. Святло не свецiць на святле. Яно свецiць у змроку. За змрок! Хто хоць раз перажыў навальнiцу, той разумее, што такое электрычны разрад. Да д'ябла навальнiцы! Няхай будзе блаславёна наша кароткае жыццё! Любячы яго, мы не закладзём яго пад працэнты! Мы скарыстаем яго самi! Пiце, дзецi! Ёсць зоркi, што свецяць кожную ноч, хоць яны пагаслi ўжо дзесяць тысяч светлавых гадоў назад! Пiце, пакуль ёсць час! Няхай жыве няшчасце! Няхай жыве змрок!

Ром стукнуў мне ў галаву. Я цiха ўстаў i пайшоў да Фрэда ў кабiнет. Ён спаў. Я разбудзiў яго i папрасiў заказаць тэлефонную размову з санаторыем.

- Пачакайце, - сказаў ён. - У гэты час хутка даюць.

Праз пяць хвiлiн тэлефон зазванiў.

- Я хачу пагаварыць з фройляйн Хольман, - сказаў я.

- Хвiлiнку, я звяжу вас з дзяжурнай.

Мне адказала старшая сястра:

- Фройляйн Хольман ужо спiць.

- У яе пакоi няма тэлефона? - Вы не можаце разбудзiць яе?

Голас павагаўся.

- Не. Сёння ёй ужо нельга ўставаць.

- Штосьцi здарылася?

- Нiчога. Толькi ў гэтыя днi ёй трэба паляжаць.

- Сапраўды нiчога не здарылася?

- Не, не, спачатку заўсёды так. Яна павiнна паляжаць у пасцелi i адаптавацца.

Я павесiў слухаўку.

- Запозна? - спытаў Фрэд.

- Што ты маеш на ўвазе?

Ён паказаў на свой гадзiннiк.

- Ужо дванаццатая гадзiна.

- Сапраўды, - сказаў я. - Не трэба было тэлефанаваць.

Я вярнуўся i выпiў яшчэ.

У дзве гадзiны мы сабралiся iсцi. Ленц завёз на таксi Валянцiна i Фердынанда дамоў.

- Пайшлi, - сказаў мне Кёстэр.

Ён завёў "Карла".

- Я магу прайсцi некалькi крокаў пехатой, Ота.

Ён глянуў на мяне.

- Мы выедзем за горад.

- Добра. - Я сеў у машыну.

- Садзiся за руль, - сказаў Кёстэр.

- Глупства, Ота. Я не магу кiраваць, я - п'яны.

- Кiруй! На маю адказнасць.

- Пабачыш, - сказаў я i сеў за руль.

Матор зароў. Руль задрыжаў у маiх руках. М'атляючыся, праляталi вулiцы мiма, дамы хiсталiся, лiхтары моклi пад дажджом.

- Не атрымлiваецца, Ота, - сказаў я. - Я дзесьцi ўрэжуся.

- Цiснi, - адказаў ён.

Я зiрнуў на яго. Твар быў светлы, напружана-спакойны. Я сцiснуў зубы i прыжмурыўся. Паволi дарога стала бачыцца выразна.

- Куды, Ота? - спытаў я.

- Наперад. За горад.

Мы даехалi да ўскраiны i выскачылi на шашу.

- Уключы фары, - сказаў Кёстэр.

Светла-шэрая бетонка блiшчала. Дождж быў ужо невялiкi, але кроплi бiлi мне ў твар, як градзiны. Вецер налятаў рэзкiмi парывамi, хмары плылi нiзка, над самым лесам яны вiселi шматамi, а памiж iмi свяцiлася серабро. Туман спаў з маiх вачэй. Шум матора праз рукi перадаваўся ва ўсё цела. Я адчуваў машыну i яе сiлу. Выхлапы ў цылiндрах праганялi тупую анямеласць маёй галавы. Поршнi нiбы пампавалi маю кроў. Я паддаў газу. Машына ляцела па шашы.

- Хутчэй, - сказаў Кёстэр.

Шыны засвiсталi. Дрэвы i тэлеграфныя слупы з гудам праляталi мiма. Прамiльгнула нейкая вёска. Я канчаткова працверазеў.

- Больш газу, - сказаў Кёстэр.

- А цi ўтрымаю я машыну? Дарога мокрая.

- Убачыш. Перад паваротамi пераключай на трэцюю хуткасць, не збаўляючы газу.

Матор зароў. Паветра ўдарыла мне ў твар. Я прыгнуўся за ветравым шчытком. I раптам правалiўся ў гул матора, цела злiлося з машынай у адзiным напружаннi, у з'яднанай высокай вiбрацыi. Я адчуваў колы пад нагамi, я адчуваў зямлю, шашу, хуткасць; адным штуршком нешта раптам стала на месца, ноч раўла i свiстала, яна выбiла з мяне ўсё, вусны сцiснулiся, рукi зрабiлiся як абцугi, i я ператварыўся ў шалёную язду, да беспрытомнасцi абыякавы i бязмежна ўважлiвы.

На павароце зад машыны занесла. Я некалькi разоў iрвануў руль у адваротным напрамку i зноў даў газу. На нейкi момант машына завiсла, як паветраны шар, потым зноў набыла ўстойлiвасць.

- Добра, - сказаў Кёстэр.

- Трапiлi на мокрае лiсце, - адказаў я i адчуў цеплыню палёгкi, якая заўсёды прыходзiць пасля небяспекi.

Кёстэр кiўнуў.

- Такая д'ябальшчына здараецца восенню на паваротах у лесе. Даць запалiць?

- Давай, - сказаў я.

Мы спынiлiся i запалiлi.

- Цяпер можна вяртацца, - сказаў потым Кёстэр.

Мы прыехалi ў горад, i я выйшаў з машыны.

- Добра, што мы пакаталiся, Ота. Усё прайшло.

- Наступны раз я табе пакажу яшчэ адзiн спосаб упiсвацца ў паварот, сказаў ён. - Паварот з адначасовым тармажэннем. Але гэта робiцца толькi на сухой дарозе.

- Цудоўна, Ота. Дабранач.

- Дабранач, Робi.

"Карл" iмклiва знiк. Я пайшоў у дом. Я вельмi замарыўся, але супакоiўся. Сум мой прайшоў..

XXIII

У пачатку лiстапада мы прадалi "сiтраэн". Грошай хапiла, каб яшчэ нейкi час трымаць майстэрню, але наша становiшча з кожным тыднем пагаршалася. Людзi на зiму ставiлi машыны ў гаражы, каб зэканомiць на бензiне i падатках. Рамонт перападаў нам усё радзей. Праўда, мы так-сяк перабiвалiся заробкамi на таксi, але грошай не хапала. Таму я вельмi ўзрадаваўся, калi гаспадар "Iнтэрнацыяналя" прапанаваў мне са снежня пачаць зноў iграць у яго вечарамi на пiянiна. Яму ў апошнi час пашанцавала: саюз жывёлапрамыслоўцаў праводзiў свае штотыднёвыя сустрэчы ў адным з заднiх пакояў "Iнтэрнацыяналя"; iх прыклад пераняў саюз гандляроў коньмi, а потым, нарэшце, i таварыства па крэмацыi ў iмя агульнаграмадскай карысцi. Такiм чынам, я мог пакiнуць таксi Ленцу i Кёстару, а мне i так добра было - я часта i без таго не ведаў, як мне забавiць вечар.

Пат пiсала рэгулярна. Я чакаў яе пiсьмаў, але не мог уявiць сабе, як яна жыве, i часам у змрочныя гразкiя снежаньскiя днi, калi нават аполуднi не было па-сапраўднаму светла, мне здавалася, што я ўжо даўно страцiў яе, што ўсяму канец. Здавалася, што з дня яе ад'езду прайшло бясконца шмат часу, i я не мог уявiць сабе, што яна вернецца. Потым надыходзiлi вечары, напоўненыя цяжкой, дзiкай журбой, калi нiчога не дапамагала. Заставалася толькi сядзець i пiць да ранiцы з прастытуткамi i гандлярамi скацiнай.

Гаспадар "Iнтэрнацыяналя" атрымаў дазвол не зачыняць кавярню i на куццю. Халасцякi ўсялякiх таварыстваў адзначалi вялiкае свята. Старшыня саюза гандляроў жывёлай, свiнагандляр Стэфан Грыгаляйт ахвяраваў на свята двух малочных парасят i некалькi кумпякоў. Грыгаляйт - добрая душа - ужо два гады быў удавец. Яму захацелася правесцi калядны вечар у кампанii.

Гаспадар прыдбаў ёлку вышынёй у чатыры метры, якую паставiлi побач са стойкай. Роза - аўтарытэт па стварэннi ўтульнай даверлiвай атмасферы - узялася ўпрыгожваць ёлку. Ёй дапамагалi Марыон i Кiкi, якi ў адпаведнасцi са сваiмi схiльнасцямi таксама меў адчуванне прыгожага. Гэтыя трое пачалi сваю працу аполуднi. Яны навешалi процьму стракатых шароў, свечак i блiскучай паперы дрэва ўрэшце выглядала шыкоўна. У знак асаблiвай павагi да Грыгаляйта яны павесiлi яшчэ шмат ружовых свiнак з марцыпана.

Паполуднi я прылёг на гадзiнку-другую паспаць. Калi я прачнуўся, было цёмна. Я не адразу ачомаўся, каб зразумець: вечар цяпер цi ранiца? Штосьцi мне прыснiлася, але я не мог прыпомнiць што. Быццам я быў недзе далёка i, здавалася, пачуў, як за мной з шумам зачынiлiся чорныя дзверы. Потым пачуў, што нехта стукае.

- Хто там? - адазваўся я.

- Я, пан Локамп.

Я пазнаў голас фраў Залеўскi.

- Заходзьце, - крыкнуў я. - Дзверы адчынены.

Клямка забразгала, i ў дзвярах я ўбачыў фраў Залеўскi, асветленую жоўтым святлом з калiдора.

- Фраў Хасэ з'явiлася, - прашаптала яна. - Хадзем хутка. Я не магу ёй сказаць.

Я не паварухнуўся. Мне трэба было зарыентавацца.

- Пашлiце яе ў палiцыю, - сказаў я потым.

- Пан Локамп! - Фраў Залеўскi ўзмахнула рукамi. - Больш нiкога няма. Вы мусiце дапамагчы мне. Вы ж хрысцiянiн!

У чатырохкутнiку дзвярэй яна была як чорны цень, якi танцуе.

- Перастаньце, - незадаволена сказаў я. - Зараз iду.

Я выйшаў. Фраў Залеўскi чакала мяне ў калiдоры.

- Яна ўжо што-небудзь ведае? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой i прыцiснула хусцiнку да вуснаў.

- А дзе яна?

- У былым сваiм пакоi.

Каля дзвярэй кухнi стаяла Фрыда, узмакрэлая ад хвалявання.

- На ёй капялюш са страўсiнымi пёрамi i брошка з брыльянтамi.

- Сачыце, каб гэтая iдыётка не падслухоўвала, - сказаў я фраў Залеўскi i ўвайшоў у пакой.

Фраў Хасэ стаяла каля акна. Калi я ўвайшоў, яна iмклiва павярнулася. Вiдавочна, яна чакала кагосьцi iншага. Я паводзiў сябе як дурань: мой першы позiрк мiмаволi быў скiраваны на капялюш i брошку. Фрыда мела рацыю: капялюш быў шыкоўны. Брошка - больш сцiплая. Кабета прыбралася, быццам жадаючы паказаць камусьцi, як добра ёй жывецца. Увогуле яна глядзелася нядрэнна. Ва ўсякiм разе лепш, чым раней.

- Хасэ, мусiць, працуе i на куццю? - з'едлiва спытала яна.

- Не, - сказаў я.

- Дзе ж ён? У водпуску?

Яна падышла да мяне, круцячы сцёгнамi. У нос мне ўдарыў пах парфумы.

- А што вам трэба ад яго? - спытаў я.

- Упарадкаваць свае справы. Разлiчыцца. Урэшце, мне належыць мая доля.

- Не турбуйцеся, - сказаў я. - Цяпер вам належыць усё.

Яна ўтаропiлася на мяне.

- Ён памёр, - сказаў я.

Лепш было б сказаць неяк iнакш. Не так паспешлiва, падрыхтаваўшы. Але я не ведаў, як пачаць. Акрамя таго, мая галава была яшчэ пустая пасля сну. Пасля такога сну, прачнуўшыся, можна пакончыць жыццё самагубствам.

Фраў Хасэ стаяла пасярэдзiне пакоя, i, як нi дзiўна, у той момант, калi я ёй гаварыў, я вельмi яскрава бачыў, што яна, калi будзе падаць, нi аб што не ўдарыцца. Гэта было неверагодна, але я сапраўды больш нiчога не бачыў i нi пра што не думаў.

Але яна не ўпала. Яна трымалася на нагах i пазiрала на мяне.

- Так, - сказала яна, - так... - Толькi пёры на яе страўсiным капелюшы ўздрыгвалi. I раптам - я не заўважыў, як гэта адбылося, - на маiх вачах гэта расфранчаная, напарфумленая кабета пачала старэць. Здавалася, што час, нiбы навальнiчны лiвень, звалiўся на яе i кожная секунда была роўная году. Напружанасць знiкла, урачыстасць згасла, твар азыз. Зморшчыны напаўзлi на яго, як чарвякi, i калi яна потым, няўпэўнена мацаючы рукамi, ухапiлася за спiнку крэсла i села, нiбы баючыся нешта разбiць, перада мной была iншая жанчына змораная, надломаная, старая...

- Што ў яго было? - спытала яна нерухомымi вуснамi.

- Ён памёр раптоўна, - сказаў я.

Яна не слухала. Яна ўзiралася на свае рукi.

- Што я цяпер буду рабiць? - мармытала яна. - Што мне цяпер рабiць?

Я крыху пачакаў. Я адчуваў сябе агiдна.

- Нехта ж ёсць у вас, да каго вы можаце пайсцi, - нарэшце сказаў я. - Вам лепш тут не заставацца. Ды вы i не хацелi заставацца тут.

- Цяпер усё змянiлася, - адказала яна, не гледзячы на мяне. - Што ж мне цяпер рабiць...

- У вас жа, напэўна, нехта ёсць, хто чакае вас. Пайдзiце да яго i абмяркуйце ўсё з iм. А потым, пасля каляд, схадзiце ў палiцыю. Там усе дакументы i банкаўскiя чэкi таксама. Вам трэба з'явiцца туды. Тады вы зможаце атрымаць грошы.

- Грошы, грошы, - прамармытала яна. - Якiя грошы?

- Даволi шмат. Тысячу дзвесце марак прыблiзна.

Яна ўзняла галаву. Раптам у яе вачах блiснула вар'яцтва.

- Не, - зашыпела яна, - гэта няпраўда!

Я не адказаў.

- Скажыце, што гэта няпраўда, - прашаптала яна.

- Магчыма, гэта няпраўда. Але магчыма, што ён патаемна адкладваў на чорны дзень.

Яна ўстала. Яна раптам зусiм змянiлася. Яе рухi сталi аўтаматычнымi. Яна наблiзiла свой твар да майго.

- Так, гэта праўда, - прашаптала яна. - Я адчуваю, што гэта праўда! Нягоднiк! О, якi нягоднiк! Прымушае мяне пайсцi на такое - i на табе! Але я вазьму iх i выкiну ўсё ў адзiн вечар, проста на вулiцу, каб нiчога ад iх не засталося. Нiчога! Нiчога!

Я маўчаў. З мяне хапiла. Пачатак яна перажыла, яна ведала, што Хасэ нежывы, а з астатнiм няхай спраўляецца сама. Магчыма, яна яшчэ раз скаланецца, калi даведаецца, што ён павесiўся, але гэта - яе справа. Вярнуць ёй Хасэ немагчыма.

Цяпер яна заплакала. Яна залiвалася слязьмi. Яна галасiла тоненькiм жалобным голасам, як дзiця. Гэта цягнулася даволi доўга. Я шмат заплацiў бы за магчымасць запалiць. Я не мог трываць чужыя слёзы.

Нарэшце яна перастала, выцерла твар, механiчна дастала пудранiцу i пачала пудрыцца без люстэрка. Потым зноў схавала срэбную пудранiцу, але забылася закрыць сумачку.

- Я нiчога больш не ведаю, - сказала яна надламаным голасам. - Я больш нiчога не ведаю. Ён, мусiць, быў добры чалавек.

- Так, ён быў добры.

Я сказаў ёй яшчэ адрас палiцэйскага ўчастка i што сёння ён ужо зачынены. Мне здавалася, што ёй лепш не iсцi туды адразу. На сёння - дастаткова.

Калi яна выйшла, са свайго салона паказалася фраў Залеўскi.

- Няўжо тут, акрамя мяне, нiводнай жывой душы? - спытаў я, злуючыся на самога сябе.

- Толькi пан Георгi. Дык што яна сказала?

- Нiчога.

- Тым лепей.

- Як паглядзець. Бывае, што не лепей.

- У мяне няма спачування ёй, - заявiла фраў Залеўскi энергiчна. - Нi кропелькi.

- Спачуванне - самая бескарысная рэч на свеце, - злосна сказаў я. - Гэта адваротны бок зларадства, каб вы ведалi. Колькi зараз часу?

- Без чвэрцi сем.

- Я хачу ў сем гадзiн пагаварыць па тэлефоне з фройляйн Хольман. Але без сведак. Можна?

- Нiкога няма, акрамя пана Георгi. Фрыду я ўжо адаслала. Калi хочаце, можаце сесцi ў кухнi. Проваду хопiць.

- Добра.

Я пастукаў у дзверы да Георгi. Я ўжо даўно ў яго не быў. Ён сядзеў за пiсьмовым сталом, i выгляд у яго быў вельмi дрэнны. Вакол яго ляжалi кучы парваных папер.

- Добры дзень, Георгi, - сказаў я. - Чым тут займаешся?

- Iнвентарызацыяй, - адказаў ён з ледзь прыкметнай усмешкай. - Добры занятак на куццю.

Я нахiлiўся i ўзяў шматок паперы. Гэта былi канспекты з хiмiчнымi формуламi.

- Навошта? - спытаў я.

- Больш не мае сэнсу, Робi.

Ён амаль свяцiўся ўвесь. Вушы здавалiся васковымi.

- Што ты сёння еў? - спытаў я.

Ён адмахнуўся.

- Усё роўна. Справа не ў гэтым. Не ў ежы. Але я проста не магу больш. Трэба кiдаць.

- Няўжо так дрэнна?

- Дрэнна, - сказаў ён.

- Георгi, - прамовiў я спакойна, - зiрнi на мяне. Няўжо ты думаеш, што я не хацеў таксама быць чалавекам, а не пiянiстам у гэтым бардаку, кавярнi "Iнтэрнацыяналь"?

Ён сцiскаў i расцiскаў кулакi.

- Я ведаю, Робi. Але мне ад гэтага не лягчэй. Для мяне, акрамя вучобы, нiчога не iснавала. Цяпер я ўбачыў, што няма сэнсу. Нiчога не мае сэнсу. Дарэчы: навошта чалавек жыве?

Я не стрымаўся, каб не засмяяцца, хоць i недарэчы: такi ён быў варты жалю, так горка яму было.

- Вослiк! - сказаў я. - Думаеш, што зрабiў адкрыццё? Няўжо табе здаецца, што толькi ты гэткi вялiкi мудрэц? Вядома, сэнсу няма. I жывуць людзi не дзеля нейкай мэты. Аднак не ўсё так проста. Апранайся, пайшлi. Пойдзеш са мной у "Iнтэрнацыяналь". Адсвяткуем: ты стаў мужчынам. Дагэтуль ты быў школьнiк. Праз паўгадзiны я зайду па цябе.

- Не, - сказаў ён.

Ён зусiм скiс.

- Зайду, - сказаў я. - Ты зробiш мне ласку. Мне сёння не хочацца быць аднаму.

Ён, вагаючыся, зiрнуў на мяне.

- Ну добра, - сказаў ён потым нерашуча. - Зрэшты, усё роўна.

- Вось бачыш, - сказаў я. - Для пачатку - нядрэнны дэвiз.

У сем гадзiн я заказаў тэлефонную размову з Пат. З гэтага часу плата знiжалася напалову, i я мог пагаварыць у два разы даўжэй. Я сеў на стол у прыхожай i пачаў чакаць. Iсцi ў кухню мне не хацелася. Там стаяў пах зялёных бабоў, i я не хацеў, каб ён неяк звязваўся з Пат, нават у час тэлефоннай размовы. Праз чвэрць гадзiны далi санаторый. Пат ужо была каля тэлефона. Пачуўшы так блiзка яе цёплы, прыглушаны, крыху няўпэўнены голас, я так расхваляваўся, што амаль не мог вымавiць слова. Гэта былi нейкiя дрыжыкi, бурленне крывi, ад якога не было нiякага ратунку.

- Божа мой, Пат, - сказаў я. - Няўжо гэта ты?

Яна засмяялася.

- Дзе ты, Робi? У канторы?

- Не, я сяджу ў фраў Залеўскi на стале. Як пажываеш?

- Добра, мiлы.

- Ты ўстала?

- Так. Я сяджу ў сваiм пакоi на падаконнiку ў белым халаце. На дварэ iдзе снег.

Я раптам выразна ўбачыў яе перад сабой. Я ўбачыў, як кружацца сняжынкi, я ўбачыў яе невялiкую цёмнавалосую галаву, крыху апушчаныя плечы, бронзавага колеру скуру...

- Божа мой, Пат... - сказаў я. - Заклятыя грошы! А то я зараз жа сеў бы ў самалёт i ўжо сёння быў бы каля цябе.

- Ах, мiлы...

Яна замоўкла. Я ўслухоўваўся ў цiхi трэск i гул у трубцы.

- Дзе ты, Пат?

- Тут, Робi. Але ты не павiнен так гаварыць. У мяне аж галава закруцiлася.

- I я са сваёй нiчога зрабiць не магу, - сказаў я. - Раскажы мне, што ты там робiш?

Яна пачала гаварыць, але скора я ўжо не слухаў, што яна казала. Я слухаў толькi яе голас, i пакуль сядзеў у цёмным кутку памiж галавой дзiка i кухняй з пахам зялёных бабоў, мне здавалася, што дзверы адчыняюцца i праз iх заплывае хваля цеплынi i бляску, ласкавая i стракатая, напоўненая марамi, смуткам i маладосцю. Я ўпёр ногi ў стол, прыцiснуў далоню да шчакi, я глядзеў на галаву дзiка i на адчыненыя дзверы ў кухню, але не мог справiцца з сабой: раптам з'явiлася лета, вецер, вечар над жытнёвым полем i зялёнае святло лясных сцежак. Голас змоўк. Я задыхаўся.

- Як цудоўна размаўляць з табой, Пат. А што ты робiш сёння вечарам?

- Сёння вечарам невялiчкае свята. Пачатак у восем гадзiн. Я якраз апранаюся.

- А што ты апранеш? Срабрыстую сукенку?

- Яе, Робi. Срабрыстую сукенку, у якой я была, калi ты нёс мяне па калiдоры.

- А з кiм ты пойдзеш?

- Нi з кiм. Гэта ж тут, у санаторыi. Унiзе ў зале. Тут усе ведаюць адзiн аднаго.

- Табе, вiдаць, цяжка будзе застацца вернай мне, - сказаў я. - У срабрыстай сукенцы.

Яна засмяялася.

- Няцяжка. Яна ж напамiнае.

- I мне таксама. Я бачыў, якое ўражанне робiць сукенка. Але мне не так i хочацца ведаць. Можаш здрадзiць мне, толькi каб я не ведаў. Потым, калi ты вернешся, для цябе гэта будзе як сон, якi прамiльгнуў, забыты.

- Ах, Робi, - сказала яна няспешна, i голас яе гучаў больш прыглушана. - Я не магу здрадзiць табе. Я занадта шмат думаю пра цябе. Ты не ведаеш, што за жыццё тут наверсе. Блiскучая, прыгожая турма. Стараешся забавiцца нечым - вось i ўсё. Калi я думаю пра твой пакой, то часам не ведаю, што мне рабiць. Тады я iду на вакзал i гляджу на цягнiкi, якiя прыбываюць знiзу, заходжу ў вагоны цi раблю выгляд, што некага сустракаю. Тады мне здаецца, што так я наблiжаюся да цябе.

Я закусiў вусны. Я нiколi яшчэ не чуў, каб яна так гаварыла. Яна заўсёды была сарамлiвая, i яе прыхiльнасць выяўлялася хутчэй у жэстах i позiрках, чым у словах.

- Я пастараюся прыехаць да цябе, Пат, - сказаў я.

- Праўда, Робi?

- Праўда. Магчыма, у канцы студзеня.

Я ведаў, што гэта, напэўна, будзе немагчыма, таму што з лютага трэба будзе плацiць за санаторый. Але я сказаў ёй так, каб падбадзёрыць яе. Потым будзе няцяжка адкласцi прыезд, пакуль яна не вернецца.

- Бывай, Пат, - сказаў я. - Жадаю табе ўсяго найлепшага. Будзь сёння вясёлая.

- Добра, Робi. Сёння я шчаслiвая.

Я зайшоў за Георгi, i мы з iм пайшлi ў кавярню "Iнтэрнацыяналь". Стары пракураны шынок было не пазнаць. Гарэла калядная ёлка, i яе цёплае святло адбiвалася ва ўсiх бутэльках, шклянках, у нiкелi i медзi стойкi. Прастытуткi ў вячэрнiх сукенках, увешаныя падробнымi каштоўнасцямi, сядзелi за столiкамi, чакаючы.

Роўна ў восем у зале з'явiўся аб'яднаны хор гандляроў жывёлай. Каля дзвярэй яны разбiлiся на галасы: справа - першы тэнар, злева - другi бас. Стэфан Грыгаляйт, удавец i гандляр свiннямi, дастаў камертон, даў першую ноту, i спеў на чатыры галасы пачаўся.

Дай паломнiку спакой,

Божа, у святой начы.

I анёльскаю рукой

Боль сардэчны палячы.

У блакiтным моры

Ярка свецяць зоры,

Палячу без зморы

Да цябе душой.

- Як люба, - сказала Роза i выцерла слёзы з вачэй.

Адгучала другая страфа. Гучныя воплескi. Хор у падзяку пакланiўся. Стэфан Грыгаляйт выцер спацелы лоб.

- Бетховен ёсць Бетховен, - заявiў ён.

Нiхто не запярэчыў. Стэфан схаваў хусцiнку.

- А зараз -да зброi!

Стол быў сервiраваны ў вялiкай зале, дзе звычайна збiралiся члены саюза. Пасярэдзiне на срэбных блюдах, якiя стаялi на маленькiх спiртоўках, красавалiся двое парасят, запечаныя да рудаватай скуркi. У лычах у iх былi лiмоны, на спiнках маленькiя запаленыя ёлачкi. Яны ўжо з нiчога не дзiвiлiся.

З'явiўся Алоiс у фраку, падарунку ад гаспадара. Ён прынёс з паўтузiна збаноў з вiном i налiў. З iм прыйшоў Потэр з таварыства крэмацыi, якi толькi што кiраваў спальваннем нябожчыка.

- Мiр на зямлi! - сказаў ён з гонарам, падаў Розе руку i сеў каля яе.

Стэфан Грыгаляйт, якi адразу ж запрасiў Георгi да стала, устаў i зрабiў самую кароткую i самую лепшую прамову ў сваiм жыццi. Ён падняў куфель з iскрыстым "Ваххольдэрам", зiрнуў на ўсе бакi ззяючым позiркам i выгукнуў:

- На здароўе!

Потым ён зноў сеў, i Алоiс прынёс свiныя ножкi, квашаную капусту i бульбу. З'явiўся гаспадар з падносам, на якiм стаялi вялiкiя куфлi залацiстага пльзенскага пiва.

- Еш не спяшаючыся, Георгi, - сказаў я. - Твайму страўнiку трэба спачатку прывыкнуць да тлустага мяса.

- Мне ўвогуле трэба спачатку прывыкнуць, - адказаў ён i зiрнуў на мяне.

- Гэта прыйдзе хутка, - сказаў я. - Толькi не трэба параўноўваць. Тады ўсё пойдзе як трэба.

Ён кiўнуў галавой i зноў нахiлiўся над сваёй талеркай. Раптам на другiм канцы стала распачалася сварка. Пачуўся каркаючы голас Потэра. Ён хацеў чокнуцца з гандляром цыгарамi Бушам, але той адмовiўся, заявiўшы, што ён не хоча пiць, каб пакiнуць больш месца ў жываце для ежы.

- Глупства, - лаяўся Потэр. - Калi ясi, трэба пiць. Калi п'еш, нават больш улезе.

- Лухта! - буркнуў Буш, хударлявы высокi мужчына з плоскiм носам i ў рагавых акулярах.

Потэр аж падскочыў.

- Лухта? I гэта гаворыш мне ты, тытунёвая сава!

- Цiха! - крыкнуў Стэфан Грыгаляйт. - Нiякiх скандалаў на куццю!

Ён папрасiў, каб яму расказалi, у чым справа, i прыняў саламонава рашэнне: праверыць на практыцы. Перад спрачальнiкамi паставiлi па некалькi аднолькавых мiсак з мясам, бульбай i капустай. Порцыi былi вялiзныя. Потэр мог пiць, што хацеў, Буш мусiў есцi насухую. Каб надаць канфлiкту вастрынi, Грыгаляйт арганiзаваў таталiзатар, i на абодвух пачалi ставiць.

Потэр абставiўся куфлямi з пiвам, а памiж iмi, нiбы брыльянты ў каралях, паблiсквалi маленькiя чаркi з гарэлкай. Заклад быў на яго карысць - 3:1.

Буш глытаў пражорлiва, нiзка нахiлiўшыся над талеркай. Потэр змагаўся ў адкрытай стойцы. Пры кожным глытку ён зласлiва гаварыў Бушу: "За здароўе", на што той адказваў позiркам з нянавiсцю.

- Мне кепска, - сказаў мне Георгi.

- Пайшлi выйдзем.

Я завёў яго ў прыбiральню, а сам сеў у фае пачакаць. Саладжавы пах свечак мяшаўся з пахам хвойных iголак, якiя згаралi, патрэскваючы.

I раптам мне здалося, быццам я пачуў лёгкiя любiмыя крокi, быццам адчуў цёплае дыханне i ўбачыў перад сабой вочы...

- Пракляцце! - сказаў я i ўстаў. - Што са мной робiцца?

У той самы момант я пачуў магутны рык.

- Потэр! Брава! Алозiус!

Перамагла крэмацыя.

У заднiм пакоi дымiлi цыгары. Разносiлi каньяк. Я ўсё яшчэ сядзеў каля стойкi. Дзяўчаты выйшлi з-за стала, аб нечым энергiчна шушукаючыся.

- Што ў вас там? - спытаў я.

- Для нас таксама ёсць падарункi, - адказала Марыон.

- Ах, вось што.

Я прыхiлiў галаву да стойкi i падумаў: чым цяпер займаецца Пат? Я ўявiў сабе залу санаторыя, камiн, у якiм палае агонь, i Пат за сталом каля акна з Хэльгай Гутман i iншымi людзьмi. Усё было так даўно. Часам я думаў, што аднойчы прачнуся, а ўсё былое прайшло, забыта, знiкла. Няма нiчога надзейнага - нават успамiнаў.

Зазвiнеў званок. Дзяўчаты, нiбы чародка спалоханых курэй, пабеглi ў бiльярдную. Там стаяла Роза са званочкам у руцэ. Яна кiўнула, каб i я падышоў. Пад маленькай ёлачкай на бiльярдным стале стаялi талеркi, накрытыя шаўковай паперай. На кожнай ляжалi скрутачкi з падарункамi i паперкi з надпiсамi. Дзяўчаты ўручалi iх адна адной. Роза ўсё падрыхтавала. Падарункi яна атрымала гатовыя ад дзяўчат i расклала iх на талеркi.

Дзяўчаты ўсхвалявана залапаталi, спяшаючыся, як дзецi, хутчэй паглядзець, што iм дасталася.

- А ты не хочаш узяць сваю талерку? - спытала Роза.

- Якую талерку?

- Тваю. Табе ж таксама ёсць падарунак.

I сапраўды, маё iмя таксама было напiсана шыкоўным рандо, двума колерамi чырвоным i чорным. Яблыкi, арэхi, апельсiны, ад Розы вязаны жакет, ад гаспадынi - травянiста-зялёны гальштук, ад Кiкi - ружовыя шкарпэткi са штучнага шоўку, ад прыгажунi Валi - скураная дзяга, ад кельнера Алоiса паўбутэлькi рому, ад Марыон, Лiны i Лiлi - паўтузiна хусцiнак, а ад гаспадара - дзве бутэлькi каньяку.

- Дзецi, - сказаў я. - Дзецi, гэта ж зусiм нечакана.

- Сюрпрыз? - усклiкнула Роза.

- Як пiць даць.

Я стаяў сярод iх, разгублены i, дальбог, крануты да глыбiнi душы.

- Дзецi, - сказаў я. - Цi ведаеце вы, калi я апошнi раз атрымлiваў падарункi? Я ўжо i сам не памятаю. Гэта, мусiць, было да вайны. А ў мяне няма нiчога вам.

Усе былi бязмежна радыя, што мяне так здорава ўразiлi.

- За тое, што ты нам заўсёды нешта iграў, - сказала Лiна, чырванеючы.

- Сапраўды, зайграй нам што-небудзь, вось i будзе твой падарунак, заявiла Роза.

- Што захочаце, - сказаў я. - Усё, што захочаце.

- Зайграй "Маю маладосць", -крыкнула Марыон.

- Не, што-небудзь вясёлае, - не пагадзiўся Кiкi.

На яго не звярнулi ўвагi. Яго як "гома" ўвогуле ўсур'ёз не прымалi. Я сеў да пiянiна i зайграў. Усе заспявалi.

Песеньку вясны

Ветры прыняслi...

Маладыя сны,

А цi вы былi?

Гаспадыня выключыла ўсе электралямпачкi. Заставалася толькi святло ад свечак. Нiбы далёкая крынiчка ў лесе, цiха булькатаў пiўны кран, а пласкаступы Алоiс блукаў на заднiм плане, нiбы чорны Пан. Я пачаў другi куплет. З ззяючымi вачыма, з добрымi тварамi мяшчанак дзяўчаты стоўпiлiся вакол пiянiна. I - вось дык дзiва! - нехта заплакаў горкiмi слязьмi. Гэта быў Кiкi - салодкi Кiкi з Люкенвальдэ.

Цiха адчынiлiся дзверы з вялiкай залы. Пад меладычны напеў сюды гужам уплыў хор на чале з Грыгаляйтам, якi палiў чорную бразiльскую цыгару. Спевакi выстраiлiся за дзяўчатамi.

З дому я пайшоў...

Свет багаты цвiў,

А вярнуўся зноў...

Ён пустэльны быў...

Цiха адгучаў хор.

- Выдатна, - сказала Лiза.

Роза запалiла бенгальскiя агнi. Яны шыпелi i стралялi iскрамi.

- Добра, а цяпер што-небудзь вясёленькае! - усклiкнула яна. - Трэба падбадзёрыць Кiкi.

- I мяне таксама, - сказаў Стэфан Грыгаляйт.

У адзiнаццаць гадзiн прыйшлi Кёстэр i Ленц. Мы з бледным Георгi селi за стол каля стойкi. Георгi далi некалькi сухарыкаў, каб паставiць яго на ногi. Неўзабаве пасля гэтага Ленц растварыўся ў шумнай кампанii жывёлапрамыслоўцаў. Праз пятнаццаць хвiлiн мы ўбачылi яго з Грыгаляйтам каля стойкi. Яны скрыжавалi рукi i пiлi на брудэршафт.

- Стэфан! - прадставiўся Грыгаляйт.

- Готфрыд! - адказаў Ленц, i яны выпiлi па чарцы каньяку.

- Я прышлю табе заўтра крывяной i лiвернай каўбасы. Добра, Готфрыд?

- Цудоўна! - Ленц ляпнуў яго па плячы. - Добра, стары Стэфан!

Стэфан ззяў.

- Ты так добра смяешся, - гаварыў ён у захапленнi. - Я люблю, хто так прыгожа смяецца. Я занадта хутка паддаюся суму, гэта мая слабасць.

- I мая! - адказаў Ленц. - Вось таму я i смяюся. Хадзем, Робi, выпi з намi чарку за бясконцы сусветны смех!

Я падышоў да iх.

- Што з тым хлопцам? - спытаў Стэфан i паказаў на Георгi. - У яго вельмi сумны выгляд.

- Яго лёгка зрабiць шчаслiвым, - сказаў я. - Яму патрэбна толькi крыху працы.

- Задачка, - адказаў Стэфан. - На сённяшнi дзень.

- Ён гатовы на любую працу.

- Сёння ўсе на ўсё гатовыя, - Стэфан працверазеў.

- Хлопцу трэба 75 марак у месяц.

- Глупства. Столькi яму не хопiць.

- Яму хопiць, - сказаў Ленц.

- Готфрыд, - адказаў Грыгаляйт, - я стары п'янiца. Добра. Але праца справа сур'ёзная. Яе нельга сёння даць, а заўтра забраць. Гэта яшчэ горш, чым ажанiць чалавека, а заўтра зноў адабраць жонку. Але калi хлопец сумленны i задаволiцца сям'юдзесяццю пяццю маркамi, яму пашанцавала. Няхай прыйдзе да мяне ў аўторак у восем гадзiн. Мне патрэбен памочнiк на ўсякую бегатню па справах саюза i ўсякае такое. Акрамя платы атрымае тады-сяды пакунак мяса. Здаецца, яму не пашкодзiла б крыху падсiлкавацца.

- Гэта цвёрдае слова? - спытаў Ленц.

- Слова Стэфана Грыгаляйта.

- Георгi, - усклiкнуў я, - падыдзi сюды.

Даведаўшыся, у чым справа, ён закалацiўся. Я вярнуўся да Кёстэра.

- Паслухай, Ота, - сказаў я, - ты хацеў бы пачаць жыццё яшчэ раз спачатку, калi б было можна?

- Яшчэ раз гэтаксама?

- Ну.

- Не, - сказаў Кёстэр.

- I я - не, - сказаў я.

XXIV

Гэта здарылася праз тры тыднi, халодным студзеньскiм вечарам. Я сядзеў у "Iнтэрнацыяналi" i гуляў з гаспадаром у "дваццаць адно". Шынок быў пусты, нават прастытуткi не прыйшлi. У горадзе было неспакойна. Па вулiцы ўвесь час праходзiлi калоны - адны маршыравалi пад аглушальныя вайсковыя маршы, другiя, спяваючы "Iнтэрнацыянал". Потым зноў цягнулiся доўгiя маўклiвыя калоны з лозунгамi, якiя патрабавалi працы i хлеба. Шматлiкiя ногi адбiвалi крок па асфальце, быццам гэта iшоў вялiзны няўмольны гадзiннiк. Пад вечар памiж забастоўшчыкамi i палiцыяй адбылася сутычка, у час якой дванаццаць чалавек былi паранены. Цяпер уся палiцыя была ў баявой гатоўнасцi. На вулiцах завывалi сiрэны палiцэйскiх машын.

- Няма спакою, - сказаў гаспадар i адкрыў карты. У яго было шаснаццаць. Вайна скончылася, а спакою няма i няма. А мы ж толькi i марылi пра спакой. Вар'яцкi свет!

У мяне было семнаццаць, i я забраў банк.

- Свет не звар'яцеў, - сказаў я. - Людзi звар'яцелi.

Алоiс, якi стаяў за крэслам гаспадара i "хварэў" за яго, запратэставаў:

- Яны не звар'яцелi, проста сквапныя. Зайздросцяць адзiн аднаму. Ад таго, што ўсяго шмат, у большасцi няма нiчога. Уся справа ў размеркаваннi.

- Вядома, - сказаў я i, узяўшы дзве карты, спасаваў. - Але такое становiшча iснуе ўжо некалькi тысяч гадоў.

Гаспадар адкрыўся. У яго было пятнаццаць. Ён з адчаем зiрнуў на мяне. Потым прыкупiў туза. Перабор. Я адкрыў свае карты. У мяне было толькi дванаццаць ачкоў, i з пятнаццаццю ён выйграў бы.

- Д'ябальшчына! Я кiдаю гуляць, -лаяўся ён. - Якi подлы блеф. Я падумаў, што ў вас не менш васемнаццацi.

Алоiс штосьцi прагундосiў.

Я забраў грошы. Гаспадар пазяхнуў i паглядзеў на гадзiннiк.

- Скора адзiнаццаць. Здаецца, трэба зачыняць. Больш ужо нiхто не прыйдзе.

- Хтосьцi iдзе, - сказаў Алоiс.

Дзверы адчынiлiся. Гэта быў Кёстэр.

- Ёсць навiны, Ота?

Ён кiўнуў галавой.

- Бойка ў залах "Барусii". Двое цяжка параненых, некалькi дзесяткаў лёгка параненых i каля сотнi арыштаў. Дзве перастрэлкi ў паўночнай частцы горада. Адзiн палiцэйскi забiты. Не ведаю, колькi параненых. Ну, галоўнае, вiдаць, пачнецца толькi зараз, калi закончацца вялiкiя сходы. Ты ўжо закончыў?

- Так, - сказаў я. - Мы ўжо хацелi канчаць.

- Тады пайшлi.

Я зiрнуў на гаспадара. Ён кiўнуў.

- Тады прывiтанне, - сказаў я.

- Бывайце, - адказаў гаспадар. - Паасцеражыцеся.

Мы выйшлi. На вулiцы пахла снегам. Усюды ляжалi лiстоўкi, падобныя да вялiкiх мёртвых белых матылёў.

- Готфрыда няма, - сказаў Кёстэр. - Дзесьцi тырчыць на адным з гэтых сходаў. Я чуў, што iх будуць разганяць, i думаю, што яшчэ ўсяго будзе. Было б добра захапiць яго да канца. Ён жа не стрымаецца.

- Ты ведаеш, дзе ён? - спытаў я.

- Не дакладна. Але, напэўна, на адным з трох галоўных сходаў. Трэба зазiрнуць на iх. Готфрыда лёгка пазнаць па яго вогненнай шавялюры.

- Добра. - Мы селi ў машыну i панеслiся ў "Карле" да рэстарана, дзе праходзiў адзiн сход.

На вулiцы стаяў грузавiк з палiцэйскiмi. Раменьчыкi фуражак былi апушчаны. Рулi карабiнаў матава паблiсквалi ў святле лiхтароў. З вокнаў звiсалi стракатыя сцягi. Каля ўвахода тоўпiлiся людзi ў форме. Амаль усе маладыя.

Мы купiлi два бiлеты, адмовiўшыся ад брашур, не кiнуўшы нiводнага пфенiга ў скарбонкi i не аб'яўляючы сваёй партыйнай прыналежнасцi. Мы зайшлi ў залу. Яна была запоўнена i добра асветлена, каб адразу выявiць, хто падае голас з месца. Мы спынiлiся каля ўвахода, i Кёстэр, у якога быў вельмi востры зрок, пачаў разглядаць рады.

На подыуме стаяў дужы каржакаваты мужчына i гаварыў. У яго быў гучны грудны голас, якi быў добра чуваць у зале. Гэта быў голас, якi пераконваў, калi нават не асаблiва ўдумвацца ў сэнс прапановы. А сэнс быў лёгка зразумелы. Чалавек нязмушана хадзiў па сцэне, рабiў скупыя жэсты, час ад часу выпiваў глыток вады i жартаваў. Потым ён раптам моўчкi спыняўся, паварочваўся тварам да публiкi i змененым рэзкiм голасам высякаў сказ за сказам, ён выдаваў iсцiны, усiм вядомыя, - пра беднасць, пра голад, пра беспрацоўе, усё больш распаляючыся, вабячы за сабой слухачоў. Урэшце ён палка шпурнуў у залу: "Далей так быць не можа! Патрэбны перамены!"

Публiка шалёна пляскала i крычала, быццам перамены ўжо наступiлi. Чалавек на сцэне чакаў, пакуль супакояцца. Яго твар блiшчаў. А потым наступiла галоўнае - шырока, пераканаўча, нястрымна: абяцаннi за абяцаннямi, цэлы град абяцанняў, i над галовамi слухачоў з'яўляўся купал раю, казачна стракаты, як латарэя, дзе ўсе нумары - выйгрышныя, дзе кожны знойдзе сваё асабiстае шчасце i асабiстыя правы i асабiстую помсту.

Я паглядзеў на слухачоў. Тут былi людзi ўсiх прафесiй, бухгалтары, дробныя рамеснiкi, чыноўнiкi, нейкая частка рабочых i шмат жанчын. Яны цяпер сядзелi ў душнай зале, адкiнуўшыся цi нахiлiўшыся, рад за радам, галава ля галавы. Хвалi слоў накатвалiся на iх, i было дзiўна: якiя розныя яны нi былi б, твары ва ўсiх мелi аднолькавы адсутны выраз, сонныя позiркi, скiраваныя ў туманную далячынь у пошуках фаты-марганы. У вачах была пустэча i адначасова магутнае чаканне, у якiм растваралася ўсё - крытыка, сумненнi, супярэчлiвасцi i пытаннi, штодзённасць, сучаснасць, рэчаiснасць. Той чалавек на сцэне ведаў усё, у яго былi адказы на любое пытанне, рада ў любой бядзе. Было прыемна даверыцца яму. Добра было, што быў такi, хто думаў за цябе. Было прыемна верыць.

Кёстэр штурхануў мяне пад бок. Ленца тут не было. Ён паказаў галавой на выхад. Я кiўнуў, i мы пайшлi. Хлопцы, што стаялi на варце каля дзвярэй, зiрнулi на нас змрочна i падазрона. У вестыбюлi пастроiўся аркестр, гатовы крочыць у залу. За iм быў лес сцягоў i процьма значкоў.

- Выдатна арганiзавана, праўда? - спытаўся Кёстэр на вулiцы.

- Першакласна. Магу судзiць пра гэта як стары кiраўнiк аддзела рэкламы.

Мы праехалi некалькi кварталаў да месца, дзе праходзiў другi сход. Iншыя сцягi, iншыя ўнiформы, iншая зала. Але ўсё астатняе амаль тое самае. На тварах той самы выраз няпэўнай надзеi i вернiцкай спустошанасцi. Перад радамi крэслаў - стол прэзiдыума, накрыты белым стольнiкам. За iм - партыйныя сакратары, прэзiдыум, некалькi энергiчных старых дзеў. Прамоўца, вiдаць,чыноўнiк, быў слабейшы за папярэдняга. Ён гаварыў казённай нямецкай мовай, прыводзiў лiчбы, доказы, усё было правiльна, але, нягледзячы на гэта, ён пераконваў слабей, чым той, другi, якi ўвогуле нiчога не даказваў, а толькi сцвярджаў. Зморана драмалi ў прэзiдыуме партыйныя сакратары, яны ўжо бачылi сотнi такiх сходаў.

- Пайшлi, - праз хвiлiну сказаў Кёстэр. - Яго тут таксама няма. Дарэчы, я так i думаў.

Мы паехалi далей. Пасля духаты ў перапоўненых залах паветра было халоднае i свежае. Машына iмчала па вулiцах. Мы ехалi мiма канала. Лiхтары кiдалi жаўтлявыя рэфлексы на цёмную ваду, якая цiха плёхалася каля бетоннай набярэжнай. Мiма паволi праплыла чорная баржа. Яе цягнуў буксiрны параходзiк з чырвонымi i зялёнымi сiгнальнымi агнямi. Адтуль забрахаў сабака, потым пад лiхтаром з'явiўся чалавек i знiк у люку, якi на iмгненне блiснуў залацiстым святлом. На тым баку канала ярка свяцiлiся дамы заходняй часткi горада. Да iх вёў мост з шырокай аркай. Бесперапынна туды-сюды снавалi машыны, аўтобусы, трамваi. Усё гэта было падобна да iскрыстай стракатай зямлi пад нерухомай чорнай вадой.

- Давай пакiнем машыну тут i пройдзем астатак дарогi пехатой, - праз хвiлiну сказаў Кёстэр. - Не так будзем кiдацца ў вочы.

Мы спынiлi "Карла" пад лiхтаром каля шынка. Калi мы выйшлi, ад нас наўцёкi кiнулася белая коцiка. Некалькi прастытутак у фартушках стаялi крыху паводдаль пад аркай варотаў. Калi мы праходзiлi мiма, яны прымоўклi. Катрыншчык спаў, прыхiлiўшыся да сцяны дома. Старая жанчына корпалася ў адкiдах, зваленых у кучу каля вулiцы.

Мы падышлi да вялiзнага будынка дома-казармы з мноствам флiгеляў, двароў i праходаў. На нiжнiм паверсе месцiлiся крамы, булачная i пункт прыёму рыззя i лому. На вулiцы перад першым праходам стаялi два грузавiкi з палiцэйскiмi.

У адным з куткоў першага двара быў абсталяваны стэнд, на якiм вiсела некалькi картаў зорнага неба. За сталом з паперамi на невялiчкiм узвышэннi стаяў чалавек у турбане. Над яго галавой вiсела шыльда: "Астралогiя, графалогiя, прадказанне будучынi. Ваш гараскоп за 50 пфенiгаў". Яго акружаў натоўп. Зыркае святло карбiднага лiхтара падала на яго жоўты зморшчаны твар. Ён нешта настойлiва ўнушаў слухачам, якiя моўчкi глядзелi на яго - тым жа самым згубленым, адсутным позiркам з надзеяй на цуд, як i слухачы на сходах са сцягамi i аркестрамi.

- Ота, - звярнуўся я да Кёстэра, якi крочыў перада мной, - цяпер я ведаю, чаго хочуць людзi. Яны хочуць не палiтыкi. Яны хочуць замены рэлiгii.

Ён азiрнуўся.

- Вядома. Яны зноў хочуць у нешта верыць. Усё роўна, у што. Вось чаму яны фанатычныя.

Мы трапiлi ў другi двор, дзе быў шынок, у якiм праходзiлi сходы. Ва ўсiх вокнах гарэла святло. Потым мы пачулi з сярэдзiны шум. У той самы момант з цёмнага бакавога праходу ў двор як па сiгнале ўляцелi некалькi хлопцаў у непрамакальных спартовых куртках. Яны кiнулiся, прыцiскаючыся да сцяны, у дзверы шынка. Пярэднi рыўком адчынiў iх, i ўсе рынулiся ўсярэдзiну.

- Ударная група, - сказаў Кёстэр. - Хадзем сюды да сцяны, станем за пiўнымi бочкамi.

У зале ўзняўся грукат i гвалт. У наступную секунду дзынкнула шыба i нехта вылецеў праз акно. Адразу ж пасля гэтага трэснулi дзверы, з iх вывалiўся клубок людзей, першыя спатыкнулiся, заднiя павалiлiся на iх. Завiшчала, просячы дапамогi, жанчына i пабегла праз вароты на вулiцу. Затым вывалiўся другi клубок. Людзi былi ўзброены ножкамi ад крэслаў i пiўнымi куфлямi. Выскачыў вялiзны цясляр, стаў крышку ўбаку, i кожны раз, убачыўшы перад сабой твар працiўнiка, ён сваёй доўгай рукой апiсваў круг i ўдарамi заганяў таго назад у кучу. Ён рабiў гэта спакойна, быццам сек дровы.

Яшчэ адзiн ком вывалiўся, i раптам мы ўбачылi на адлегласцi трох метраў рыжую галаву Готфрыда, якая трапiла пад руку ашалеламу вусачу.

Кёстэр прыгнуўся i нырнуў у бойку. Праз некалькi секунд вусач выпусцiў Готфрыда, з выразам надзвычайнага здзiўлення падняў рукi ўгору i ўпаў у натоўп, як падпiлаванае дрэва. Адразу пасля гэтага я ўбачыў Кёстэра, якi цягнуў за каўнер Ленца.

Ленц вырываўся.

- Пусцi мяне яшчэ на хвiлiнку, Ота, - хрыпеў ён.

- Глупства, - крычаў Кёстэр. - Зараз паявiцца палiцыя. Пайшлi! Сюды!

Мы пабеглi праз двор, да цёмнага бакавога праходу. Мы спяшалiся недарма. У той самы момант у дварэ загучалi залiвiстыя свiсткi, замiльгалi чорныя каскi палiцэйскiх, яны ачапiлi двор. Мы пабеглi ўверх па лесвiцы, каб не трапiць у рукi палiцыi. З акна на лесвiчнай пляцоўцы мы бачылi, што адбылося потым. Палiцыя працавала блiскуча. Яна перакрыла выйсцi, убiла ў клубок клiн, рассекла натоўп на часткi i пачала адразу вывозiць удзельнiкаў. Першым трапiў разгублены цясляр, якi спрабаваў яшчэ нешта растлумачыць. За нашымi спiнамi адчынiлiся дзверы. Жанчына ў сарочцы з голымi тонкiмi нагамi са свечкай у руцэ высунула ў калiдор галаву.

- Гэта ты? - спытала яна змрочна.

- Не, - сказаў Ленц, якi ўжо ачомаўся.

Жанчына грымнула дзвярыма. Ленц кiшэнным лiхтарыкам пасвяцiў на дзверы. Тут чакалi Герхарда Пешкэ, муляра.

Унiзе стала цiха. Палiцыя паехала, двор апусцеў. Мы яшчэ крыху пачакалi, потым спусцiлiся ўнiз па лесвiцы. За чыiмiсьцi дзвярыма плакала дзiця. Яно румзала цiха, на нешта скардзячыся ў змроку.

- Правiльна плача, - сказаў Готфрыд, - у аванс.

Мы прайшлi праз пярэднi двор. Астролаг, усiмi пакiнуты, стаяў перад сваiмi зорнымi картамi.

- Вам гараскоп, панове? - усклiкнуў ён. - Цi паваражыць, што будзе, па руцэ?

- Давай, - сказаў Готфрыд i працягнуў яму руку.

Мужчына нейкi час вывучаў яе.

- У вас парок сэрца, - катэгарычна заявiў ён. - Вашы пачуццi моцна развiтыя, ваша лiнiя мудрасцi вельмi кароткая, затое ў вас добрыя музычныя здольнасцi. Вы шмат марыце, але вы непрыгодны як муж. I ўсё ж я бачу трое дзяцей. Вы - дыпламатычная натура, схiльны да замкнёнасцi. Вы дажывяце да 80 гадоў.

- Усё правiльна, - заявiў Готфрыд. - Мая фройляйн мама таксама казала заўсёды: хто злуецца, той хутка састарыцца. Мараль - знаходка людзей, а не выснова жыцця.

Ён заплацiў, i мы пайшлi далей. Вулiца была пустая. Чорная кошка перабегла нам дарогу. Ленц звярнуў увагу на яе.

- Нам трэба вярнуцца.

- Кiнь, - сказаў я. - Нядаўна мы бачылi белую. Ёсць раўнавага.

Мы пайшлi па вулiцы. Некалькi чалавек iшлi нам насустрач па другiм баку. Гэта былi чатыры маладыя хлапцы. Адзiн быў у новых светла-жоўтых крагах, астатнiя - у ботах, падобных да вайсковых. Яны спынiлiся i ўтаропiлiся на нас.

- Вось ён! - крыкнуў раптам той, што быў у крагах, i пабег да нас праз вулiцу. У наступны момант прагучалi два стрэлы, хлопец адскочыў убок, i ўсе чацвёра кiнулiся з усiх ног наўцёкi. Я ўбачыў, як Кёстэр хацеў кiнуцца за iмi, але потым неяк дзiўна павярнуўся, выпрастаў рукi, выдаў прыглушаны дзiкi ўскрык i паспрабаваў падхапiць Готфрыда Ленца, якi цяжка грымнуўся на асфальт.

На секунду я падумаў, што ён проста ўпаў. Потым я заўважыў кроў. Кёстэр рыўком расхiнуў яму пiнжак, сарваў сарочку... Кроў бiла моцным струменем. Я прыцiснуў да раны хусцiнку.

- Пабудзь тут, я прыганю машыну, - крыкнуў Кёстэр i пабег.

- Готфрыд, - сказаў я, - ты чуеш мяне?

Яго твар пашарэў. Вочы былi прыплюшчаны. Вейкi не варушылiся. Адной рукой я трымаў яго галаву, а другой прыцiскаў хусцiнку да месца, адкуль iшла кроў. Я ўкленчыў каля яго, прыслухоўваўся да яго хрыпаў, яго дыхання, але я нiчога не чуў, усё як амярцвела: бясконцая вулiца, бясконцыя рады дамоў, бясконцая ноч... я толькi чуў, як кроў з цiхiм плёскатам капала на зямлю, i ведаў, што так ужо не адзiн раз магло здарыцца, i не верыў цяпер, што гэта праўда.

Падляцеў на машыне Кёстэр. Ён адкiнуў спiнку левага сядзення. Мы асцярожна паднялi Готфрыда i паклалi на сядзеннi. Я ўскочыў у машыну, Кёстэр даў газу. Мы паехалi ў блiжэйшы пункт хуткай дапамогi. Кёстэр асцярожна затармазiў.

- Паглядзi, цi ёсць лекар. Калi няма, паедзем далей.

Я пабег. Насустрач мне выйшаў санiтар.

- Ёсць лекар?

- Ёсць. Вы некага прывезлi?

- Так. Вазьмiце насiлкi, i хадзем.

Мы паклалi Готфрыда на насiлкi i ўнеслi ў бальнiцу. Лекар ужо стаяў з закасанымi рукавамi.

- Сюды! - Ён паказаў на стол. Мы паставiлi насiлкi. Лекар апусцiў лямпу да самай раны.

- Што гэта?

- З рэвальвера.

Ён узяў ваты, выцер кроў, памацаў пульс, праслухаў яго i выпрастаўся.

- Ужо нiчога не зробiш.

Кёстэр утаропiўся ў яго.

- Але ж куля прайшла зусiм збоку. Не можа быць, што так дрэнна.

- Тут раны ад двух стрэлаў! - сказаў лекар.

Ён зноў выцер кроў. Мы нахiлiлiся. Цяпер мы бачылi, што наўскасяк ад той раны, якая так моцна крывянiла, была другая - маленькая цёмная адтулiна ў вобласцi сэрца.

- Ён памёр амаль iмгненна, - сказаў лекар.

Кёстэр выпрастаўся. Ён узiраўся ў Готфрыда. Лекар закрыў раны тампонамi i заклеiў iх палоскамi пластыра.

- Вы хочаце ўмыцца? - спытаў ён мяне.

- Не, - адказаў я.

Твар Готфрыда пажаўцеў i запаў. Рот крыху скрывiўся, вочы былi прыплюшчаны, адно больш, другое менш. Ён глядзеў на нас. Ён увесь час глядзеў на нас.

- Як гэта здарылася? - спытаў лекар.

Нiхто не адказаў. Готфрыд глядзеў на нас. Ён глядзеў на нас неадрыўна.

- Ён можа застацца тут, - сказаў лекар.

Кёстар зварухнуўся.

- Не, - запярэчыў ён. - Мы яго забяром.

- Нельга, - сказаў лекар. - Трэба патэлефанаваць у палiцыю. I крымiналiстам. Трэба ўсё адразу зрабiць, каб знайсцi злачынцу.

- Злачынцу? - Кёстэр зiрнуў на лекара, быццам не разумеючы яго. - Добра, сказаў ён потым, - я паеду i прывязу палiцыю.

- Вы можаце патэлефанаваць. Тады яны хутчэй прыедуць.

Кёстэр цiха пахiтаў галавой.

- Не. Я iх прывязу.

Ён выйшаў, i я пачуў, як загудзеў матор "Карла". Лекар падсунуў мне крэсла.

- Не хочаце прысесцi пакуль што?

- Дзякую, - сказаў я, застаючыся стаяць. Яркае святло ўсё яшчэ падала на акрываўленыя грудзi Готфрыда. Лекар крыху падняў лямпу.

- Як жа тэта здарылася? - спытаў ён яшчэ раз.

- Я не ведаю. Мусiць, з некiм пераблыталi.

- Ён быў на вайне? - спытаў лекар.

Я кiўнуў галавой.

- Гэта бачна па рубцах, - сказаў ён. - I па прастрэленай руцэ. Ён быў паранены некалькi разоў.

- Якая подласць, - сказаў санiтар. - Вашывыя падшыванцы. Тады, пэўна, яшчэ ў полках ляжалi.

Я нiчога не адказаў. Готфрыд глядзеў на мяне. Увесь час.

Кёстэр вярнуўся не скора. Ён быў адзiн. Лекар адклаў газету, якую чытаў.

- Ёсць прадстаўнiкi ўлады? - спытаў ён.

Кёстэр спынiўся. Ён не чуў, што сказаў лекар.

- Палiцыя прыехала? - спытаў лекар яшчэ раз.

- А-а, - адказаў Кёстэр, - палiцыя. Трэба патэлефанаваць, каб прыехала.

Лекар глянуў на яго, але нiчога не сказаў i пайшоў да тэлефона. Праз некалькi хвiлiн прыйшлi два палiцэйскiя чыноўнiкi. Яны селi за стол, i адзiн з iх пачаў запiсваць звесткi пра Готфрыда. Не ведаю чаму, але мне здалося вар'яцтвам адказваць, як яго звалi, i калi ён нарадзiўся, i дзе ён жыў, адказваць цяпер, калi ён быў мёртвы. Я ўтаропiўся на чорны агрызак алоўка, якi час ад часу чыноўнiк слiнiў. Я адказваў механiчна.

Другi чыноўнiк пачаў складаць пратакол. Кёстэр даваў патрэбныя звесткi.

- Вы можаце мне сказаць, як прыкладна выглядаў забойца? - спытаўся чыноўнiк.

- Не, - адказаў Кёстэр. - Я не звярнуў увагi.

Я зiрнуў на яго. Я прыпомнiў жоўтыя крагi i ўнiформу.

- Вы не ведаеце, да якой партыi ён належаў? Вы не бачылi значкоў альбо ўнiформы?

- Не, - сказаў Кёстэр. - Да стрэлаў я нiчога не бачыў. А потым я толькi зай... - ён на iмгненне запнуўся, - займаўся маiм таварышам.

- Вы ўваходзiце ў якую-небудзь партыю?

- Не.

- Я пытаю таму, што вы сказалi, што ён ваш таварыш...

- Ён мой таварыш з вайны, - сказаў Кёстэр.

Чыноўнiк павярнуўся да мяне.

- Вы можаце апiсаць забойцу?

Кёстэр цвёрда зiрнуў на мяне.

- Не, - сказаў я. - Я таксама нiчога не бачыў.

- Дзiўна, - сказаў чыноўнiк.

- Мы размаўлялi i нi на што не звярталi ўвагi. Усё адбылося вельмi хутка.

Чыноўнiк уздыхнуў.

- Мала надзеi, што мы зловiм малайцоў.

Ён закончыў пратакол.

- Мы можам забраць яго? - спытаў Кёстэр.

- Шчыра кажучы... - чыноўнiк глянуў на лекара. - Прычына смерцi вызначана дакладна?

Лекар кiўнуў галавой.

- Я ўжо склаў акт.

- А дзе куля? Я павiнен забраць кулю.

- Былi дзве кулi. Яны ў целе. Мне трэба было б... - лекар завагаўся.

- Мне патрэбны абедзве, - сказаў чыноўнiк. - Трэба паглядзець, цi з адной зброi стралялi.

- Няхай, - сказаў Кёстэр на позiрк лекара.

Санiтар паправiў насiлкi i апусцiў святло. Лекар узяў свае iнструменты i запусцiў пiнцэт у рану. Першую кулю ён знайшоў хутка. Яна сядзела не вельмi глыбока. Каб дастаць другую, давялося рабiць надрэз. Ён нацягнуў гумавыя пальчаткi да локцяў i ўзяў зацiскi i скальпель. Кёстэр паспешлiва падышоў да насiлак i закрыў Готфрыду вочы, якiя ўсё яшчэ былi прыплюшчаны. Пачуўшы лёгкi шоргат скальпеля, я адвярнуўся. У нейкi момант я хацеў падскочыць i адштурхнуць лекара, бо мне раптам здалося, што Готфрыд толькi страцiў прытомнасць, а лекар зараз сапраўды зарэжа яго... але я потым ачнуўся. Мы бачылi дастаткова нябожчыкаў, каб разумець...

- Вось яна, - сказаў лекар i выпрастаўся. Ён выцер кулю i аддаў яе чыноўнiку.

- Такая ж самая. З той самай зброi, праўда?

Кёстэр нахiлiўся i пачаў уважлiва разглядаць маленькiя, з матавым бляскам, кулi, якiя качалiся на далонi палiцэйскага чыноўнiка.

- Так, - сказаў ён.

Чыноўнiк загарнуў iх у паперку i схаваў у кiшэнь.

- Папраўдзе, гэта не дазволена, - сказаў ён праз нейкi час, - але калi вы хочаце ўзяць яго дадому... састаў злачынства высветлены, цi не так, доктар? Лекар кiўнуў. - Вы ж i судовы лекар, - працягваў чыноўнiк, - ну тады... як хочаце... вам толькi трэба... можа здарыцца, што заўтра з'явiцца яшчэ адна камiсiя...

- Я ведаю, - сказаў Кёстэр. - Мы ўсё пакiнем, як было.

Чыноўнiкi пайшлi.

Лекар iзноў закрыў i заклеiў раны Готфрыда.

- Што вы хочаце рабiць? - спытаў ён. - Вы можаце ўзяць з сабой насiлкi. Толькi вярнiце iх сюды заўтра да вечара.

- Добра, дзякуй, - сказаў Кёстэр. - Пайшлi, Робi.

- Я дапамагу вам, - сказаў санiтар.

Я пахiтаў галавой.

- Справiмся.

Мы паднялi насiлкi, вынеслi iх i ўладкавалi на два левыя сядзеннi, якiя ўтварылi плоскасць з адкiнутымi спiнкамi. Санiтар i лекар выйшлi i назiралi, што мы робiм. Мы накрылi Готфрыда яго плашчом i паехалi. Праз некалькi хвiлiн Кёстэр павярнуўся да мяне.

- Мы потым яшчэ раз праедзем па той вулiцы. Я ўжо раз быў там. Але было зарана. Магчыма, яны паявяцца.

Паволi пайшоў снег. Кёстэр вёў машыну амаль нячутна. Ён часта выцiскаў счапленне i выключаў запальванне. Ён не хацеў, каб нас чулi, хоць чацвёрка, якую мы шукалi, не ведала, што ў нас ёсць машына. Бясшумна, як белы прывiд, мы плылi праз снег, якi падаў усё гусцей. Я дастаў з iнструментаў малаток i паклаў каля сябе, каб нечакана выскачыць з машыны i ўдарыць. Мы ехалi па вулiцы, на якой адбылася трагедыя. Пад лiхтаром яшчэ можна было бачыць чорную крывавую пляму. Кёстэр выключыў святло. Мы ехалi каля самага бардзюра i сачылi за вулiцай. Нiкога не было бачна. Толькi з асветленага шынка чулiся галасы.

Кёстэр спынiўся на скрыжаваннi.

- Застанься тут, - сказаў ён, - я зазiрну ў шынок.

- Пойдзем разам, - не згадзiўся я.

Ён кiнуў на мяне позiрк, якi я запомнiў з таго часу, калi ён адзiн хадзiў у разведку.

- У шынку я нiчога ўсчынаць не буду, - сказаў ён. - Ён можа ўлiзнуць ад мяне. Я толькi гляну, цi ёсць ён там. Мы тады пачакаем яго. Застанься тут каля Готфрыда.

Я згодна кiўнуў, i ён знiк у завiрусе. Сняжынкi бiлi мне ў твар i раставалi. Мне раптам зрабiлася не па сабе, што Готфрыд закрыты, як быццам ён ужо не з намi, i я адкiнуў плашч з твару. Цяпер снег падаў яму на твар, на вочы, на вусны, але не раставаў. Я ўзяў сваю хусцiнку, абцёр яго i зноў накiнуў на яго плашч.

Вярнуўся Кёстэр.

- Няма?

- Не, - адказаў ён.

Ён сеў у машыну.

- Мы праедзем цяпер па iншых вулiцах. У мяне такое пачуццё, што мы яго вось-вось сустрэнем.

Матор зароў, але тут жа сцiшыўся. Мы пацiху ехалi праз белую завiрушную ноч, з вулiцы ў вулiцу, на паваротах я прытрымлiваў Готфрыда, каб ён не з'ехаў. Час ад часу мы спынялiся, ад'ехаўшы метраў сто ад якога-небудзь шынка, i Кёстэр шырокiмi крокамi бег назад, каб зазiрнуць у яго. Ён быў апантаны змрочным, халодным шаленствам. Ён не думаў пра тое, што спачатку трэба завезцi Готфрыда. Двойчы ён памыкаўся зрабiць гэта, але потым зноў вяртаўся, бо яму здавалася, што якраз у гэты момант можа з'явiцца чацвёрка.

Раптам далёка наперадзе на пустой доўгай вулiцы мы ўбачылi цёмную групу людзей. Кёстэр адразу ж выключыў запальванне, i мы бясшумна, выключыўшы фары, пад'ехалi да iх. Тыя нас не пачулi. Яны размаўлялi памiж сабой.

- Чацвёра, - шапнуў я Кёстэру. У той самы момант машына зараўла, iмгненна праляцела апошнiя дзвесце метраў, амаль заскочыла на тратуар i з вiскам, ледзь не перакулiўшыся, спынiлася не больш чым за метр ад чатырох, якiя спуджана ўскрыкнулi. Кёстэр павiс, нахiлiўшыся з машыны, яго цела напружынiлася, як сталёвы лук, ён быў гатовы выскачыць. Яго твар зрабiўся няўмольны, як смерць.

Мы ўбачылi чатырох бездапаможных пажылых людзей. Адзiн з iх быў п'яны. Яны пачалi лаяцца. Кёстэр нiчога не адказаў. Мы паехалi далей.

- Ота, - сказаў я, - мы сёння не знойдзем яго. Я не думаю, што ён адважыцца выйсцi на вулiцу.

- Можа, i так, - адказаў ён праз нейкi час i павярнуў машыну. Мы паехалi да дома, дзе жыў Кёстэр. У яго пакой быў асобны ўваход, так што нiкога не трэба было будзiць. Калi мы выйшлi з машыны, я сказаў:

- Чаму ты не захацеў гаварыць палiцыi, як той выглядаў? Нам дапамаглi б знайсцi яго. А мы ж яго разгледзелi даволi добра.

Кёстэр зiрнуў на мяне.

- Таму што мы самi з iм разлiчымся, без палiцыi. Няўжо ты думаеш... - яго голас зноў прыцiх, ён быў прыглушаны i жахлiвы, - што я аддам яго палiцыi? Каб ён атрымаў некалькi гадоў турмы? Ты ж ведаеш, чым канчаюцца ўсе гэтыя працэсы. Гэтыя малойчыкi ведаюць, што знойдуцца добранькiя суддзi! Гэтага не будзе! Кажу табе: калi б яго нават злавiла палiцыя, я заявiў бы, што гэта не той, каб ён сам трапiў мне ў рукi. Готфрыд мёртвы, а той - жывы? Гэтага не будзе!

Мы знялi насiлкi з сядзенняў i праз завiруху i вецер унеслi iх у пакой, i мне здалося, што мы зноў у Фландрыi нясём забiтага таварыша з акопаў у тыл.

Мы купiлi труну i месца на могiлках. Яго хавалi ў ясны сонечны дзень. Мы самi закрылi труну i знеслi яе ўнiз па лесвiцы. Працэсiя была невялiкая. Фердынанд, Валянцiн, Альфонс, бармен Фрэд, Георгi, Юп, фраў Штос, Густаў, Стэфан Грыгаляйт i Роза.

Каля варотаў могiлак мы вымушаны былi пачакаць. Перад намi былi яшчэ дзве працэсii. Аднаго нябожчыка прывезлi на чорным катафалку, другога - на карэце, у якую былi запрэжаны конi, упрыгожаныя чорным i срэбным крэпам. За карэтай цягнулася бясконцая працэсiя жалобнiкаў, якiя ажыўлена размаўлялi памiж сабой.

Мы знялi труну з машыны i самi апусцiлi яе на вяроўках. Магiльшчыку гэта было па душы, бо яму i без таго хапала работы. Мы запрасiлi святара. Мы, праўда, не ведалi, што на гэта сказаў бы Готфрыд, але Валянцiн настояў на сваiм. Ва ўсякiм разе мы папрасiлi святара не гаварыць прамовы. Няхай ён толькi прачытае з Бiблii. Святар быў стары i блiзарукi. Калi ён падышоў да магiлы, то спатыкнуўся i ледзь не ўвалiўся ў яе, - добра, што Кёстэр i Валянцiн падхапiлi i ўтрымалi яго. Але падаючы, ён выпусцiў з рук Бiблiю i згубiў акуляры, якiя хацеў надзець. Яны ўпалi ў магiлу. Святар разгублена пазiраў унiз.

- Не хвалюйцеся, - сказаў Валянцiн. - Мы кампенсуем вам страчаныя рэчы.

- Бог з ёй, з кнiгай, - цiха адказаў святар. - А вось без акуляраў мне не абысцiся.

Валянцiн адламаў галiнку ад прысадаў. Потым ён укленчыў на крайку магiлы, i яму ўдалося зачапiць акуляры i выцягнуць iх з вянкоў. Абсадка была залатая. Магчыма, па гэтай прычыне святару так хацелася вярнуць iх. Бiблiя правалiлася каля сценкi труны. Каб дастаць яе, трэба было б выцягваць труну i лезцi ў магiлу. Гэтага i святар не хацеў.

- Можа, мне сказаць некалькi слоў? - спытаў ён.

- Не варта, - сказаў Фердынанд. - Цяпер жа з iм увесь Стары i Новы запаветы.

Ускапаная зямля востра пахла. У адным камяку варушылася белая лiчынка. Калi магiлу зноў засыплюць зямлёй, лiчынка будзе жыць, ператворыцца ў кукалку, налета вылезе з зямлi i трапiць на святло. А Готфрыд - мёртвы. Ён пагас. Мы стаялi каля яго магiлы, мы ведалi, што яго цела, валасы, вочы яшчэ iснуюць, у iншым стане, але ўсё ж ёсць, i, нягледзячы на гэта, яго самога няма, i ён нiколi ўжо не вернецца. Гэта было непадуладна розуму. Наша цела было цёплае, нашы мазгi працавалi, сэрца гнала кроў па жылах, мы iснавалi, як i раней, як учора, мы не страцiлi нi рукi, нi нагi, не аслеплi i не анямелi, усё было, як заўсёды, зараз мы пойдзем, а Готфрыд Ленц застанецца i нiколi не прыйдзе да нас. Гэта было недаступна разуменню.

Камякi зямлi застукалi па веку труны. Магiльшчык даў нам рыдлёўкi, i цяпер мы хавалi яго - Валянцiн, Кёстэр, Альфонс, я, - як хавалi ўжо не аднаго таварыша. Раптам у маёй памяцi загрымела старая салдацкая песня, старая, тужлiвая. Гэтую песню ён любiў спяваць.

Аргонскi лес шумiць, шумiць,

Тут пахаванымi нам быць...

Альфонс прынёс просты чорны драўляны крыж, такi, якiх сотнi тысяч засталося стаяць на бясконцых радах магiл у Францыi. Мы паставiлi яго ў галавах магiлкi.

- Пайшлi, - нарэшце хрыплым голасам сказаў Валянцiн.

- Пайшлi, - сказаў Кёстэр i не варухнуўся.

Нiхто з нас не варухнуўся. Валянцiн зiрнуў па чарзе на кожнага.

- Навошта? - паволi сказаў ён. - Ну, навошта?

Нiхто не адказаў.

Валянцiн знясiлена махнуў рукой.

- Пайшлi.

Мы пайшлi па пясчанай сцяжыне да выхаду. Каля брамы нас чакалi Фрэд, Георгi i астатнiя.

- Як ён цудоўна смяяўся, - сказаў Стэфан Грыгаляйт. Слёзы пацяклi па яго бездапаможным, злосным твары.

Я азiрнуўся. За намi нiхто не iшоў.

XXV

У лютым я ў апошнi раз сядзеў з Кёстэрам у нашай майстэрнi. Мы былi вымушаны прадаць яе i цяпер чакалi распарадчыка аўкцыёна, якi павiнен быў пусцiць з малатка ўсё абсталяванне i таксi. У Кёстэра быў намер вясной уладкавацца гоншчыкам пры невялiчкай аўтафiрме. Я пакуль што заставаўся ў кафе "Iнтэрнацыяналь" i думаў пашукаць сабе яшчэ работу днём, каб павялiчыць свой заробак.

У двары паступова пачалi сабiрацца людзi. Прыйшоў аўкцыёншчык.

- Ты выйдзеш, Ота? - спытаў я.

- Навошта? Усё выстаўлена, а ён ведае, што да чаго.

У Кёстэра быў змораны выгляд. Па iм гэта не вельмi было вiдаць, але той, хто добра ведаў яго, заўважаў. Яго твар здаваўся больш напружаным i жорсткiм.

Кожны вечар ён выязджаў на машыне, патрулюючы адны i тыя ж вулiцы. Ён ужо даўно ведаў прозвiшча хлопца, якi застрэлiў Готфрыда. Яму толькi не ўдавалася знайсцi яго, бо той, баючыся палiцыi, змянiў кватэру i недзе хаваўся. Усё гэта разведаў Альфонс. Ён таксама чакаў. Але, магчыма, забойцы i не было ў горадзе. Ён не ведаў, што Кёстэр i Альфонс палююць на яго. Яны чакалi, што ён, супакоiўшыся, вернецца.

- Ота, я выйду i пагляджу, - сказаў я.

- Добра.

Я выйшаў у двор. Нашы станкi i астатняе абсталяванне былi расстаўлены пасярэдзiне двара. Справа каля сцяны стаяла таксi, якое мы добра адмылi. Я паглядзеў на сядзеннi i шыны. Готфрыд заўсёды называў машыну "наша верная дойная карова". Не так проста было развiтацца з ёй.

Нехта ляпнуў мяне па плячы. Я здзiўлена абярнуўся. Перада мной стаяў развязны малады чалавек у палiто з поясам. Падмiргваючы, ён круцiў у руках бамбукавы кiёк.

- Прывiтанне! Стары знаёмы!

Нешта мне пачало прыпамiнацца.

- Гвiда Цiс з "Аўгека"!

- Ну вось бачыце, - самазадаволена заявiў Гвiда. - Мы сустрэлiся тады каля гэтай самай ламачыны. З вамi, праўда, тады быў яшчэ адзiн тып. Я яму тады ледзь не ўрэзаў.

Я мiжволi скрывiўся, уявiўшы сабе, што гэты мог урэзаць Кёстэру. Цiс палiчыў гэта за ўсмешку i таксама выскалiўся, паказаўшы даволi папсаваныя зубы.

- Добра... што было, тое прайшло, Гвiда не злапомны. Вы тады заплацiлi занадта высокую цану за гэтую старызну. Мусiць, нешта мелi на гэтым?

- Вядома, - сказаў я. - Добрая машына.

Цiс прагугнявiў:

- Калi б вы паслухалi мяне, вы зарабiлi б больш. I я з вамi. Але забудзем! Хто былое прыпомнiць... Але сёння мы аб'яднаемся. За пяцьсот марак мы купiм гэтую скрыню. Больш нiхто не дасць. Згодны?

Я зразумеў. Ён думаў, што мы тады перапрадалi машыну. Ён не ведаў, што гэта майстэрня - наша. Наадварот, ён думаў, што мы зноў хочам купiць машыну.

- Машына пацягне сёння на паўтары тысячы, - сказаў я. - Ды яшчэ даплата за права эксплуатацыi.

- А я пра што? - загарачыўся Гвiда. - Мы будзем таргавацца да пяцiсот... я буду. Калi мы потым перапрадамо яе, я выплачваю вам трыста пяцьдзесят наяўнымi.

- Не магу, - сказаў я. - У мяне ўжо ёсць каму перапрадаць.

- Але ж... - Ён хацеў прапанаваць мне яшчэ штосьцi.

- Не мае сэнсу, - я пайшоў на сярэдзiну двара.

Да тысячы двухсот ён будзе таргавацца. Гэта мне цяпер было зразумела.

Аўкцыёншчык пачаў з прадметаў абсталявання. Выручка была невялiкая. Дзёшава пайшоў i iнструмент. Дайшла чарга да таксi.

Нехта прапанаваў трыста марак.

- Чатырыста, - сказаў Гвiда.

- Чатырыста пяцьдзесят, - павагаўшыся, сказаў мужчына ў сiняй рабочай кашулi.

Гвiда дагнаў да пяцiсот. Аўкцыёншчык паўтарыў, пазiраючы на прысутных. Мужчына ў сарочцы маўчаў. Гвiда падмiргнуў мне i падняў чатыры пальцы.

- Шэсцьсот, - сказаў я.

Гвiда заматляў галавой i даў семсот. Я працягваў дабаўляць. Гвiда ў адчаi гнаўся. Калi дайшло да тысячы, ён пачаў рабiць мне знакi закляцця, паказваючы мне на пальцах, што я магу зарабiць яшчэ сотню. Ён заявiў тысячу дзесяць. Калi ён пачуў "тысяча сто", то пачырванеў i злосна заверашчаў:

- Тысяча сто дзесяць!

Я заявiў тысячу сто дзевяноста, спадзеючыся, што ён дасць тысячу дзвесце. Я ўжо рашыў спынiцца.

Але Гвiда раз'юшыўся. Ён раззлаваўся, думаючы, што я яго выцясняю. Раптам ён даў тысячу трыста. Я хутка ўзважыў. Калi б ён сапраўды хацеў купiць, то на тысячы двухстах ён спынiўся б. Цяпер ён помсцiў мне i паддаваў азарту. Пасля нашай размовы ён быў упэўнены, што я буду таргавацца да паўтары тысячы, i не бачыў небяспекi.

- Тысяча трыста дзесяць, - сказаў я.

- Тысяча чатырыста, - хутка адказаў Гвiда.

- Тысяча чатырыста дзесяць, - павагаўшыся, даў я.

Я баяўся трапiць у пастку.

- Тысяча чатырыста дзевяноста! - Гвiда глянуў на мяне пераможна i кплiва. Ён быў упэўнены, што добра падкузьмiў мяне.

Я вытрымаў яго позiрк i прамаўчаў. Аўкцыёншчык паўтарыў суму адзiн раз, другi i падняў малаток. У той момант, калi ён стукнуў, аддаючы машыну Гвiда, пераможны выраз твару ў яго змянiўся на здзiўлены. Нiчога не разумеючы, ён падышоў да мяне.

- Я думаў, што вы хочаце...

- Не, - сказаў я.

Ён апамятаўся i схапiўся за галаву.

- Чорт! Цяжка будзе растлумачыць у фiрме! Я думаў, вы дадзiцё паўтары тысячы. I ўсё ж - хоць на гэты раз я забраў у вас гэту тачку!

- Што i трэба было, - сказаў я.

Гвiда не зразумеў. Толькi калi ён убачыў Кёстэра, якi падыходзiў да нас, да яго дайшло, i ён учапiўся сабе ў валасы.

- О божа, гэта ваша машына? Асёл я, дурны асёл! Паддаўся! Клюнуў! Гвiда, так табе i трэба! Трапiць на элементарны падвох! Але няхай сабе! Самыя бывалыя хлопцы трапляюць на прасцейшую нажыўку. Але я сваё вазьму.

Ён сеў за руль i паехаў. Мы глядзелi ўслед машыне, i на душы ў нас было не вельмi радасна.

Аполуднi прыйшла Мацiльда Штос. Трэба было разлiчыцца з ёй за апошнi месяц. Кёстэр аддаў ёй грошы i абяцаў пагаварыць з новым гаспадаром майстэрнi. Можа, ён возьме яе прыбiральшчыцай. Юпа мы ўжо ўладкавалi да яго. Але Мацiльда пахiтала галавой.

- Не, пан Кёстэр. Не хачу. Косцi ўжо не гнуцца.

- Што ж вы будзеце рабiць? - спытаў я.

- Пайду да дачкi. Яна замужам у Бунцлаў. Вы чулi пра Бунцлаў?

- Не, Мацiльда.

- Пэўна, пан Кёстэр чуў.

- Таксама не, фраў Штос.

- Дзiўна, - сказала Мацiльда. - Нiхто не чуў пра Бунцлаў. Я ўжо шмат у каго пыталася. А мая дачка ўжо дванаццаць гадоў як там замужам. За сакратаром канцылярыi.

- Тады Бунцлаў, напэўна, ёсць на свеце. Можаце быць упэўненая. Раз там жыве сакратар канцылярыi...

- Я i кажу. Але ўсё роўна смешна, што нiхто не чуў, праўда?

Мы пагадзiлiся.

- А чаму вы за ўвесь час там не былi нi разу? - спытаў я.

Мацiльда заўсмiхалася.

- Так атрымалася. Але трэба ехаць да дзяцей. У iх ужо чацвёра.

- Мне здаецца, што ў той мясцовасцi робяць нядрэнны шнапс, - сказаў я. Слiвоўку цi нешта такое...

Мацiльда махнула рукой.

- У тым якраз i справа. Мой зяць належыць да тых, хто зусiм не п'е.

Кёстэр дастаў з апусцелых палiц апошнюю бутэльку.

- Ну, фраў Штос, тады нам трэба кульнуць па чарцы на развiтанне.

- Я - за, - сказала Мацiльда.

Кёстэр паставiў на стол чаркi i налiў. Мацiльда каўтнула ром так хутка, быццам вылiла яго ў рэшата. Яе верхняя губа ўздрыгнула, а вусы захадзiлi хадуном.

- Яшчэ адну? - спытаў я.

- Не адмоўлюся.

Яна выпiла яшчэ адну вялiкую чарку i развiталася.

- Усяго найлепшага ў Бунцлаў, - сказаў я.

- Дзякую шчыра. Але цi не смешна, што яго нiхто не ведае, праўда?

Яна выйшла, хiстаючыся. Мы яшчэ нейкi час пастаялi ў пустой майстэрнi.

- Можна i нам iсцi, - сказаў Кёстэр.

- Можна, - адказаў я. - Больш нам тут няма чаго рабiць.

Мы выйшлi i замкнулi дзверы. Потым забралi "Карла". Яго мы не прадалi, i ён стаяў у гаражы непадалёку. Мы заехалi на пошту i ў банк, дзе Кёстэр заплацiў за аўкцыённыя паслугi.

- Зараз я iду спаць, - сказаў ён, вярнуўшыся. - Ты потым будзеш дома?

- Я сёння цэлы вечар вольны.

- Добра, я прыйду ў восем.

Мы пасядзелi ў маленькiм загарадным шынку, а потым вярнулiся ў горад. На першай жа вулiцы ў нас лопнула пярэдняе кола. Мы замянiлi яго. "Карла" даўно не мылi, i я моцна запэцкаўся.

- Трэба было б памыць рукi, Ота, - сказаў я.

Непадалёк было даволi вялiкая кавярня. Мы зайшлi ў яе i селi за столiк каля дзвярэй. На наша здзiўленне, кавярня была амаль поўная. Iграў жаночы ансамбль, панавала ажыўленне. На аркестрантках былi стракатыя папяровыя шапачкi, многiя наведнiкi былi ў маскарадных вопратках, над столiкамi лёталi стужкi серпанцiну, паветраныя шары плавалi пад столлю, афiцыянты бегалi з поўнымi падносамi. Памяшканне было напоўнена рухам, смехам, шумам.

- Што тут адбываецца? - спытаў Кёстэр.

Суседка-бландзiнка абсыпала нас жменяй канфецi.

- Адкуль вы звалiлiся? - засмяялася яна. - Няўжо не ведаеце, што сёння першы дзень мясаеда?

- Ах, вось што, - сказаў я. - Тады прыйдзецца вымыць рукi.

Мне трэба было прайсцi праз усю залу, каб трапiць да ўмывальнiкаў. На нейкi час дарогу мне заступiлi п'яныя, якiя ўздымалi на стол жанчыну, каб яна спела iм. Жанчына з вiскам супрацiўлялася, стол перавярнуўся, а разам са сталом пападалi i людзi. Я пачакаў, пакуль вызвалiцца праход, ды раптам мяне нiбы ток працяў. Я здранцвеў, зала паплыла, усё знiкла - i шум, i музыка, засталiся толькi невыразныя мiгатлiвыя ценi. Але выразна, незвычайна рэзка i ясна мне бачыўся стол, адзiны стол, а за сталом - малады чалавек у блазнерскiм каўпаку на галаве. Ён абдымаў дзяўчыну, якая была на падпiтку. Шкляны тупы позiрк, вельмi тонкiя губы, а пад сталом - светла-жоўтыя, прыкметныя, начышчаныя да бляску крагi.

Мяне штурхнуў кельнер. Я, як п'яны, адышоўся крыху i зноў спынiўся. Зрабiлася невыносна горача, я калацiўся ўвесь, далонi мае ўзмакрэлi. Цяпер я ўжо бачыў i астальных за сталом. Я пачуў, што яны з нахабнымi тварамi хорам спявалi нейкую песню, адбiваючы па стале такт куфлямi. Мяне зноў нехта штурхнуў.

- Не заступайце ж праход, - прабурчаў нехта.

Я механiчна прайшоў далей, знайшоў умывальнiкi, памыў рукi. Толькi цяпер я заўважыў, што ледзь не абварыў рукi гарачай вадой. Я вярнуўся.

- Што з табой? - спытаў Кёстэр.

Я не мог нiчога вымавiць.

- Табе кепска? - спытаў ён.

Я пахiтаў галавой i глянуў на суседнi столiк, адкуль скоса пазiрала бялявая дзяўчына. Раптам Кёстэр збялеў. Яго вочы звузiлiся. Ён нахiлiўся над сталом.

- Ён? - цiха спытаў.

- Ён, - адказаў я.

- Дзе?

Я паказаў позiркам. Кёстэр павольна ўстаў. Здавалася, што выпростваецца кобра.

- Асцярожна, - шапнуў я. - Не тут, Ота!

Ён адмахнуўся кароткiм жэстам i пацiху пайшоў наперад. Я быў гатовы кiнуцца за iм. Нейкая жанчына насунула яму на галаву зялёна-чырвоную папяровую шапачку. Яна абняла яго. Ота нават не варухнуўся, i яна адчапiлася ад яго, здзiўлена гледзячы яму ўслед. Зрабiўшы круг па зале, ён вярнуўся назад.

- Яго ўжо няма.

Я ўстаў i глянуў у залу. Кёстэр гаварыў праўду.

- Ты думаеш, што ён пазнаў мяне? - спытаў я.

Кёстэр пацiснуў плячыма. Толькi цяпер ён заўважыў каўпак на галаве i скiнуў яго.

- Не разумею. Я ж мыў рукi адну-дзве хвiлiны.

- Цябе не было хвiлiн пятнаццаць.

- Няўжо? - Я яшчэ раз зiрнуў на той стол. - Астатнiя таксама пайшлi. З iмi была яшчэ дзяўчына, яе таксама ўжо няма. Калi б ён пазнаў мяне, ён знiк бы, пэўна, адзiн.

Кёстэр паклiкаў кельнера.

- Тут ёсць другi выхад?

- Ёсць, з другога боку, на вулiцу Гардэнберга.

Кёстэр дастаў з кiшэнi грошы i падаў кельнеру.

- Пайшлi, - сказаў ён.

- Шкада, - сказала дзяўчына за суседнiм столiкам i ўсмiхнулася. - Такiя сур'ёзныя кавалеры.

На вулiцы ў твар нам ударыў вецер. Пасля духаты ў кавярнi ён здаўся ледзяным.

- Iдзi дадому, - сказаў Кёстэр.

- Ён быў не адзiн, - адказаў я i сеў у машыну.

Машына панеслася. Мы прачасалi ўсе вулiцы вакол кавярнi, усё шырэй i шырэй, але нiкога не ўбачылi. Нарэшце Кёстэр спынiўся.

- Выслiзнуў, - сказаў ён. - Але нiчога. Цяпер мы ўжо яго недзе дастанем.

- Ота, - сказаў я, - давай пакiнем яго.

Ён зiрнуў на мяне.

- Готфрыд мёртвы, - працягваў я на здзiўленне самому сабе. - Ад гэтага ён не ўваскрэсне.

Кёстэр усё яшчэ глядзеў на мяне.

- Робi, - павольна адказаў ён, - я ўжо не памятаю, колькi я забiў. Але я ўсё яшчэ памятаю, як я забiў маладога ангельца. У яго заела патрон, i ён нiчога не мог зрабiць. Я быў са сваiм кулямётам за некалькi метраў ад яго i бачыў яго спуджаны дзiцячы твар зусiм блiзка. У яго вачах быў страх. Гэта быў яго першы вылет, мы даведалiся пра гэта пасля. Яму было, можа, васемнаццаць год - i ў гэты спуджаны, бездапаможны прыгожы дзiцячы твар я з двух метраў даў кулямётную чаргу... Галава лопнула, як курынае яйка. Хлопец быў мне незнаёмы, ён не зрабiў мне нiчога дрэннага. Мне цяжка было забыць той выпадак, цяжэй, чым звычайна, пакуль я не заглушыў сваё сумленне гэтым заклятым апраўданнем: вайна ёсць вайна. Але я кажу табе: калi я не заб'ю таго, хто забiў Готфрыда, хто застрэлiў яго, як сабаку, без усялякай прычыны, тады эпiзод з ангельцам жахлiвае злачынства, ты разумееш?

- Разумею, - сказаў я.

- А цяпер iдзi дадому. Я хачу давесцi справу да канца. Гэта як сцяна. Я не магу прайсцi, не разбурыўшы яе.

- Я не пайду дадому, Ота. Калi так, то мы застанемся разам.

- Глупства, - нецярплiва сказаў ён. - Ты мне непатрэбны.

Ён падняў руку, не даючы мне гаварыць.

- Я буду вельмi асцярожны. Я яго сустрэну аднаго, без астатнiх, зусiм аднаго! Не бойся.

Ён хутка саштурхнуў мяне з сядзення i пакацiў. Я ведаў, што яго цяпер не стрымаць. Я ведаў таксама, чаму ён не ўзяў мяне. Праз Пат. Готфрыда ён узяў бы.

Я пайшоў да Альфонса. Толькi з iм я мог пагаварыць. Я хацеў параiцца з iм, цi нельга штосьцi зрабiць. Але Альфонса не было. Заспаная дзяўчына сказала мне, што ён гадзiну таму пайшоў на сход. Я вырашыў пачакаць i сеў за столiк.

Кавярня была пустая. Над стойкай гарэла маленькая лямпачка. Дзяўчына села i зноў заснула. Я думаў пра Альфонса i пра Готфрыда, я пазiраў праз акно на вулiцу, якую зараз асвятляла поўня, што паволi плыла над дахамi, я думаў пра магiлу за чорным драўляным крыжам са сталёвай каскай, надзетай на яго, i раптам я заўважыў, што плачу. Я выцер слёзы.

Праз нейкi час я пачуў нечыя хуткiя, цiхiя крокi. Дзверы адчынiлiся, увайшоў Альфонс. На яго твары блiшчаў пот.

- Гэта я, Альфонс, - сказаў я.

- Хутка сюды!

Я пайшоў за iм у пакой справа за стойкай. Альфонс падышоў да шафы i дастаў два старыя салдацкiя перавязачныя пакункi.

- Перавяжы мяне, - сказаў ён i спусцiў штаны.

У яго на сцягне была рана.

- Як кулявое раненне, - сказаў я.

- Так i ёсць, - буркнуў Альфонс. - Давай, перавязвай.

- Альфонс, - сказаў я, выпростваючыся. - Дзе Ота?

- Адкуль я ведаю, дзе Ота, - прамармытаў ён i выцiснуў кроў з раны.

- Вы былi не разам?

- Не.

- Ты яго не бачыў?

- I не блiзка. Разгарнi другi пакунак i накладзi зверху. Толькi драпiна.

Ён, нешта мармычучы, займаўся сваёй ранай.

- Альфонс, - сказаў я, - мы бачылi сёння таго... ты ведаеш, якi Готфрыда... Ота палюе на яго.

- Што? - Ён адразу насцярожыўся. - Дзе ён? Цяпер ужо не мае сэнсу. Яму трэба пакiнуць гэта...

- Ён не пакiне.

Альфонс адкiнуў убок нажнiцы.

- Едзь туды! Ты ведаеш, дзе ён? Ён павiнен знiкнуць. Скажы яму, што справа Готфрыда закрыта. Я справiўся раней, чым вы. Ты ж бачыш! Страляў у мяне, але я адбiў яму руку. Потым выстралiў я. Дзе Ота?

- Дзе-небудзь у раёне Мёнкештрасэ.

- Дзякуй богу. Ён там даўно не жыве. Але ўсё ж забяры яго.

Я падышоў да тэлефона i патэлефанаваў на стаянку таксi, дзе звычайна спыняўся Густаў. Ён быў там.

- Густаў, - сказаў я, - ты можаш хутка пад'ехаць да рога вулiцы Вiзэнштрасэ i плошчы Бальвю? Хуценька! Я чакаю цябе там.

- Дамовiлiся. Праз дзесяць хвiлiн буду.

Я павесiў слухаўку i вярнуўся да Альфонса.

- Я не ведаў, што вы ездзiлi па горадзе, - сказаў ён. Яго твар быў яшчэ ўспацелы. - Было б лепш, калi б вы сядзелi дзе-небудзь. Для алiбi. Можа здарыцца, што вас будуць дапытваць. Нiколi не ведаеш...

- Падумай лепш пра сябе, - сказаў я.

- Нiчога! - Ён гаварыў хутчэй, чым звычайна. - Мы былi адзiн на адзiн. Я чакаў яго ў пакоi. У летнiм дамку. Вакол нiякiх суседзяў. Акрамя таго самаабарона. Мне алiбi не патрабуецца. А калi захачу, то ў мяне iх будзе дзесятак.

Ён зiрнуў на мяне, павярнуўшы ў мой бок мокры шырокi твар. Валасы злiплiся, рот скрывiўся, а яго позiрк немагчыма было вытрымаць - столькi пакуты, болю i любовi непрыкрыта i безнадзейна раптам адлюстравалася ў iм.

- Цяпер Готфрыд можа спаць спакойна, - сказаў ён цiхiм хрыплым голасам. У мяне дагэтуль было пачуццё, што яму неспакойна.

Я анямела стаяў перад iм.

- Iдзi, - сказаў ён.

Я праз кавярню выйшаў на вулiцу. Дзяўчына ўсё яшчэ спала. Яна гучна дыхала. Месяц падняўся, было вельмi светла. Я пайшоў да плошчы Бельвю. Вокны дамоў блiшчалi ў месячным святле, нiбы срэбныя люстэркi. Вецер улёгся. Навокал было цiха.

Густаў пад'ехаў праз некалькi хвiлiн.

- Што здарылася, Роберт? - спытаў ён.

- Нашу машыну ўкралi сёння вечарам. Цяпер мне сказалi, што яе бачылi ў раёне Мёнкештрасэ. Пад'едзем туды?

- Вядома! - Густаў заспяшаўся. - Чаго цяпер толькi не крадуць. Што нi дзень, то некалькi машын. Але найчасцей катаюцца толькi, пакуль хапае бензiну. А потым кiдаюць.

- Магчыма, i з нашай будзе тое самае.

Густаў расказаў, што хоча жанiцца. Нявеста ўжо чакае дзiця, i тут нiчога не зробiш. Мы праехалi па Мёнкештрасэ, потым - па папярэчных вулiцах.

- Вунь яна! - раптам крыкнуў Густаў.

Машына стаяла ў непрыкметным цёмным завулку. Я выйшаў, уставiў ключ i ўключыў запальванне.

- Усё ў парадку, Густаў, - сказаў я. - Вялiкi дзякуй, што падвёз мяне.

- Цi не выпiць нам па чарцы? - спытаў ён.

- Не. Сёння не магу. Заўтра. Цяпер трэба хутка ехаць.

Я палез у кiшэнь, каб разлiчыцца з iм.

- Ты звар'яцеў? - спытаў ён.

- Тады дзякуй, Густаў. Не затрымлiвайся. Да пабачэння.

- А можа, пасочым, цi не зловiм таго зладзея?

- Не, не, той, напэўна, ужо далёка. - Я раптам заспяшаўся. - Да пабачэння, Густаў.

- У цябе хопiць бензiну?

- Хопiць. Я ўжо праверыў. Дабранач.

Ён паехаў. Я крыху пачакаў, потым паехаў следам да Мёнкештрасэ i на трэцяй хуткасцi паволi пакацiўся ўнiз. Калi я вярнуўся назад, Кёстэр стаяў на рагу.

- Што гэта значыць?

- Садзiся, - хутка сказаў я. - Табе няма патрэбы ўжо стаяць тут. Ён... ён знайшоў таго ўжо.

- I?

- Усё, - сказаў я.

Кёстэр моўчкi сеў. Ён не сеў за руль. Ён прымасцiўся каля мяне, крыху панiклы. Я паехаў.

- Паедзем да мяне? - спытаў я.

Ён кiўнуў галавой. Я даў газу i накiраваў машыну ўздоўж канала. Вада свяцiлася шырокай срэбнай стужкай. Склады на другiм баку чарнелi, накрытыя ценем, а на вулiцах ляжала нерухомае блакiтнае святло, па якiм, як па снезе, слiзгалi шыны. Над радамi дамоў узвышалiся шырокiя вежы сабора ў стылi барока. Яны мiгцелi на далёкiм фоне фасфарасцыруючага неба срэбна-зялёнымi водсветамi. Над усiм, як светлавая ракета, вiсеў месяц.

- Я рады, Ота, што так атрымалася, - сказаў я.

- А я - не, - адказаў ён.

У фраў Залеўскi яшчэ гарэла святло. Калi я адчынiў дзверы, яна выйшла са свайго салона.

- Вам тэлеграма, - сказала яна.

- Тэлеграма? - здзiўлена спытаў я. Я ўсё яшчэ думаў пра падзеi вечара. Потым я зразумеў i пабег у свой пакой. Тэлеграма белай плямай ляжала пасярод стала, у зыркiм святле лямпы. Я ўскрыў яе, грудзi сцiснулiся, лiтары расплылiся, пабеглi, зноў з'явiлiся. Я з палёгкай уздыхнуў, усё супакоiлася, я перадаў тэлеграму Кёстэру.

- Дзякаваць богу, я ўжо думаў...

Там былi толькi тры словы: "Робi, прыязджай хутка".

Я забраў лiсток. Палёгка знiкла. Вярнуўся страх.

- Што там здарылася, Ота? Божа мой, чаму яна больш нiчога не паведамляе? Нешта, вiдаць, здарылася!

Кёстэр паклаў тэлеграму на стол.

- Калi ты апошнi раз гутарыў з ёю?

- Тыдзень назад. Не, даўней...

- Закажы размову. Калi што, мы адразу выедзем. На машыне. У цябе ёсць чыгуначны даведнiк?

Я заказаў размову з санаторыем i прынёс з гасцёўнi фраў Залеўскi даведнiк. Кестэр разгарнуў яго.

- Наступны цягнiк iдзе толькi заўтра аполуднi, - сказаў ён. - Лепш паедзем на машыне i дабяромся як мага блiжэй да санаторыя. А там можам перасесцi на цягнiк. Мы некалькi гадзiн абавязкова зэканомiм. Як ты думаеш?

- Мусiць, так будзе лепш.

Я не мог сабе ўявiць, як я вытрываю некалькi гадзiн пасiўнай язды ў цягнiку.

Зазванiў тэлефон. Кёстэр забраў даведнiк i пайшоў у мой пакой. Адказаў санаторый. Я папрасiў паклiкаць Пат. Праз хвiлiну сястра сказала мне, што Пат лепш не размаўляць па тэлефоне.

- Што з ёй? - закрычаў я.

- Некалькi дзён назад была невялiкая кравацеча. Сёння паднялася тэмпература.

- Перадайце ёй, што я еду, - закрычаў я. - З Кёстэрам i "Карлам". Мы зараз выязджаем. Вы зразумелi?

- З Кёстэрам i Карлам, - паўтарыў голас.

- Так. Але скажыце ёй, што мы выязджаем.

- Я зараз жа перадам ёй.

Я адразу вярнуўся ў свой пакой. У нагах была незвычайная лёгкасць. Кёстэр выпiсваў расклад цягнiкоў.

- Пакуй чамадан, - сказаў ён. - Я паеду дадому i вазьму свой. Праз паўгадзiны вярнуся.

Я зняў з шафы чамадан. Гэта быў чамадан Ленца са стракатымi наклейкамi гатэляў. Я хутка ўпакаваўся i сказаў пра ад'езд фраў Залеўскi i гаспадару "Iнтэрнацыяналя". Потым сеў у сваiм пакоi каля акна, чакаючы Кёстэра. Было вельмi цiха. Я думаў пра тое, што заўтра вечарам буду ў Пат, i раптам мяне ахапiла гарачае, дзiкае нецярпенне, перад якiм усё астатняе адступала - страх, трывога, журба, адчай. Я заўтра вечарам буду з ёй, гэта было шчасце, якое цяжка нават уявiць сабе, тое, у што я ўжо амаль не верыў. З часу нашага расстання так шмат было страчана.

Я ўзяў чамадан i спусцiўся ўнiз. Раптам усё прыблiзiлася i пацяплела: лесвiца, застаялы пах калiдора, халодная блiскучая гумавая шэрсць асфальту, па якiм толькi што падкацiў "Карл".

- Я ўзяў дзве коўдры, - сказаў Кёстэр. - Будзе холадна. Ухутайся як след.

- Мы павядзём машыну па чарзе? - спытаў я.

- Так. Але спачатку паеду я. Я не паспаў аполуднi.

Праз паўгадзiны мы выехалi з горада, i нас паглынула бязмежная маўклiвасць халоднай месячнай ночы. Дарога белай стужкай збягала за гарызонт. Было так светла, што мы не ўключалi фараў. Шум матора быў падобны да нiзкiх гукаў аргана, але ён не парушаў цiшынi.

- Табе трэба паспаць, - сказаў Кёстэр.

- Не магу, Ота.

- Тады хоць прыляж, каб заўтра ранiцай быць свежым. Нам трэба праехаць праз усю Германiю.

- Я i так адпачну.

Я сядзеў побач з Кёстэрам. Месяц павольна плыў над намi. Палi блiшчалi, як перламутр. Час ад часу мiма праляталi вёскi, зрэдку - горад, сонны, пусты. Цяснiны вулiц памiж радамi дамоў былi залiтыя прывiдным месячным святлом, якое ператварала ноч у фантастычнае кiно.

...Пад ранiцу зрабiлася холадна. Лугi раптам заблiшчалi ад iнею, дрэвы, як сталёвыя, стаялi на фоне пабляклага неба, у лесе пачаў прачынацца вецер, з комiнаў там-сям паплыў дым. Мы памянялiся месцамi, i да дзесяцi гадзiн руляваў я. Потым мы хуценька паснедалi ў шынку каля дарогi, i да дванаццацi я зноў вёў машыну. А потым Кёстэр зноў сеў за руль. Ота ездзiў хутчэй, i я больш не падмяняў яго.

На змярканнi мы пад'ехалi да гор. У нас у машыне былi ланцугi на колы i рыдлёўка. Мы спыталi, цi далёка яшчэ можна ехаць на машыне.

- Паспрабуйце з ланцугамi, - сказаў сакратар аўтаклуба. - Сёлета мала снегу. Не ведаю толькi, як будзе на апошнiх кiламетрах. Там, магчыма, засядзеце.

Да прыходу цягнiка ў нас было шмат часу, i мы вырашылi паспрабаваць заехаць на гару. Было холадна, таму туман нам не пагражаў. "Карл" браў горны серпанцiн вiток за вiтком. На сярэдзiне дарогi мы паставiлi на колы ланцугi. Дарога была ачышчана ад снегу, але ў многiх месцах абледзянела. Машына буксавала i ёрзала з боку ў бок. Часам нам даводзiлася вылазiць i падпiхваць яе. Два разы мы правальвалiся ў снег. У апошняй вёсцы мы здабылi вядро пяску, бо на такой вышынi мы пабаялiся, што пры з'ездзе з гары будуць трапляцца абледзянелыя павароты. Зусiм сцямнела, над намi ў змроку навiсалi адвесныя голыя скалы, дарога звузiлася, матор напiнаўся на першай хуткасцi, паварот за паваротам вёў нас унiз. Раптам промнi фараў сарвалiся са скалаў, горы расступiлiся, i мы ўбачылi ўнiзе перад сабой сузор'е вясковых агнёў.

Машына, равучы, iмчала памiж стракатых крамаў на галоўнай вулiцы. Пешаходы адскоквалi ўбок, напуджаныя нязвыклым вiдовiшчам. Нечыя конi панеслi, санкi перавярнулiся, а наша машына хутка дабралася па звiлiстай дарозе да санаторыя i спынiлася каля пад'езда. Я выскачыў, як у тумане прамiльгнулi цiкаўныя твары, постацi, кантора, лiфт. Я прабег праз белы калiдор, рыўком адчынiў дзверы i ўбачыў Пат, як я бачыў яе сотнi разоў у сне i ў марах. Яна пайшла мне насустрач, i я трымаў яе ў абдымках - як само жыццё, нават нешта даражэйшае за жыццё.

- Дзякуй богу, - сказаў я, калi прыйшоў у сябе. - Я баяўся, што ты ў пасцелi.

Яна прытулiлася да майго пляча i пахiтала галавой. Потым выпрасталася, сцiснула далонямi мой твар i ўважлiва паглядзела мне ў вочы.

- Ты тут! - прашаптала яна. - Аж не верыцца!

Яна пацалавала мяне, асцярожна, сур'ёзна, пяшчотна, нiбы дакрануўшыся да нечага i баючыся, каб не разбiць. Адчуўшы дотык яе вуснаў, я задрыжаў. Усё адбылося занадта хутка, i я не ўсведамляў яшчэ ўсяго. Я быў тут i не тут. Я яшчэ быў у палоне язды, шуму матора i дарогi. Я адчуваў сябе як чалавек, якi з халоднай ночы трапляе ў цёплы пакой: ён адчувае цяпло на скуры, ён успрымае яго вачыма, але сам яшчэ не сагрэўся.

- Мы ехалi хутка, - сказаў я.

Яна не адказала. Яна ўсё яшчэ моўчкi глядзела на мяне. Яе твар кранаў сваiм выразам, яе вочы былi вельмi блiзка, i здавалася, што яна шукае i хоча знайсцi штосьцi вельмi важнае. Я абняў яе за плечы i апусцiў позiрк долу.

- Ты цяпер застанешся тут? Скажы мне адразу. Скажы, што табе трэба ехаць, каб я адразу ведала.

Я хацеў ёй адказаць, што яшчэ не ведаю, што мне, магчыма, прыйдзецца паехаць праз некалькi дзён, бо ў мяне няма грошай. Але пад яе позiркам я не мог сказаць.

- Праўда, - сказаў я. - Я застануся тут. Пачакаю, калi можна будзе паехаць разам.

Яе твар заставаўся нерухомым. Але ён раптам пасвятлеў, нiбы асветлены з сярэдзiны.

- Ах, - прашаптала яна. - Я не вытрывала б...

Я паспрабаваў праз плячо прачытаць, што стаяла на тэмпературнай карце над ложкам. Яна гэта заўважыла, хутка зняла лiсток, скамячыла яго i шпурнула пад ложак.

- Цяпер гэта не мае значэння, - сказала яна.

Я заўважыў, дзе ляжала паперка, i вырашыў забраць яе пасля, каб яна не бачыла.

- Ты хварэла? - спытаў я.

- Крышку. Але ўсё прайшло.

- А што сказаў лекар?

- Не пытай цяпер пра лекара. Увогуле нi пра што не пытай. Ты тут, i гэтага дастаткова.

Яна раптам змянiлася. Не ведаю, цi таму, што я яе даўно не бачыў, але мне здалося, што яна была iншая, не такая, як раней. Яе рухi былi больш плаўныя, яе цела цяплейшае, i нават да мяне яна наблiзiлася неяк iнакш. Цяпер гэта была не проста прыгожая маладая дзяўчына, якую трэба было асцерагаць. Нешта ў ёй з'явiлася новае. Калi я раней часта сумняваўся, цi любiць яна мяне, то цяпер проста адчуваў гэта, яна больш нiчога не хавала: яна ўся была напоўнена жыццём i блiзкая мне як нiколi... напоўненая жыццём, блiзкая i прыгожая, яна абяцала мне шчасце, але i ўсяляла ў мяне дзiўным чынам нейкую трывогу.

- Пат, - сказаў я, - мне трэба спусцiцца ўнiз. Там Кёстэр. Трэба знайсцi сабе жытло.

- Кёстэр? А дзе Ленц?

- Ленц, - адказаў я, - застаўся дома.

Яна нi пра што не здагадалася.

- Табе потым можна будзе сысцi ўнiз? - спытаў я. - Цi нам падняцца?

- Мне можна ўсё. Цяпер мне можна ўсё. Мы спусцiмся ўнiз i чаго-небудзь вып'ем. Я пагляджу на вас, як вы будзеце пiць.

- Добра. Мы будзем чакаць цябе ўнiзе.

Яна падышла да шафы, каб узяць сукенку. Я выкарыстаў момант, падняў i схаваў тэмпературны лiсток.

- Пакуль што, Пат.

- Робi!

Яна падышла да мяне ззаду i абняла за шыю.

- А я так шмат хацела сказаць табе.

- А я - табе, Пат. Але цяпер у нас будзе час. Мы будзем увесь дзень штосьцi расказваць адно аднаму. Заўтра. Спачатку адразу не разгаворышся.

- Праўда, давай усё раскажам адно аднаму. Тады ўвесь час, што мы не бачылiся, не будзе для нас расстаннем. Тады мы будзем ведаць усё, быццам былi ўвесь час разам.

- Мы i так былi, - сказаў я.

- Я не была з табой. У мяне няма столькi сiлы. Мне было цяжэй. Я не магу ўсцешыць сябе марамi, калi я адна. Тады я думаю толькi пра сваю адзiноту. Калi не любiш, тады лягчэй быць аднаму.

Яна ўсё яшчэ ўсмiхалася. Яна трымалася, але было бачна, што гэта ўсмешка праз слёзы.

- Пат, - сказаў я, - стары адважны сябра.

- Гэтага я даўно не чула, - сказала яна, i яе вочы напоўнiлiся слязьмi.

Я спусцiўся ўнiз да Кёстэра. Ён ужо выгрузiў чамаданы. Нам адвялi два суседнiя пакоi ў флiгелi.

- Паглядзi, - сказаў я i паказаў яму скамячаны лiсток. - Як скача тэмпература.

Мы пайшлi па лесвiцы ў флiгель. Снег рыпеў пад нагамi.

- Ранiцай спытай у лекара, - сказаў Кёстэр, - па тэмпературы цяжка што вызначыць.

- Для мяне дастаткова, - адказаў я, склаў лiсток i схаваў у кiшэнь.

Мы ўмылiся. Потым Кёстэр прыйшоў да мяне ў пакой. Ён быў свежы, быццам добра выспаўся.

- Табе трэба апрануцца, Робi, - сказаў ён.

- Добра. - Я ачнуўся ад сваiх думак i распакаваў чамадан.

Мы пайшлi да будынка санаторыя. "Карл" стаяў яшчэ на вулiцы. Кёстэр накрыў яго радыятар коўдрай.

- Ота, калi мы паедзем назад? - спытаў я.

- Я думаю, што паеду заўтра вечарам цi паслязаўтра ранiцай. Ты ж застанешся...

- Але як? - спытаў я ў адчаi. - Маiх грошай хопiць не больш чым на дзесяць дзён. А за Пат санаторый аплочаны таксама толькi да пятнаццатага. Мне трэба вяртацца i зарабляць. Тут, пэўна, iм такi слабы пiянiст не патрэбны.

Кёстэр нахiлiўся над машынай i падняў капот.

- Я дам табе грошай, - сказаў ён, выпростваючыся. - Пра грошы можаш не турбавацца i спакойна заставацца тут.

- Ота, - сказаў я, - я ж ведаю, колькi ў цябе засталося ад усёй распрадажы. Менш чым трыста марак.

- Я не пра тыя грошы. Я дастану. Не хвалюйся. Праз восем дзён ты iх атрымаеш.

- Атрымаеш спадчыну? - спытаў я з горкай iронiяй.

- Амаль адгадаў. Павер мне. Ты ж не можаш цяпер зноў паехаць адсюль.

- Не, - сказаў я. - Я не ведаў, як ёй усё растлумачыць.

Кёстэр зноў накрыў радыятар коўдрай. Ён лёгка правёў рукой па капоце. Потым мы пайшлi ў вестыбюль.

- А колькi зараз часу? - спытаў я.

- Палова сёмай.

- Дзiўна, - сказаў я. - Мне здалося, што ўжо пазней.

Па лесвiцы спускалася Пат. Яна была ў футравай куртцы. Яна хутка наблiзiлася да Кёстэра, каб павiтаць яго. Толькi цяпер я заўважыў, якая яна загарэлая. Чырванавата-бронзавы загар рабiў яе падобнай да маладой светлай iндыянкi. Але твар яе выцягнуўся, вочы занадта блiшчалi.

- У цябе тэмпература? - спытаў я.

- Крыху павышаная, - хутка сказала яна, ухiляючыся ад размовы на гэтую тэму. - Вечарам тут ва ўсiх тэмпература. А ў мяне толькi ад таго, што вы прыехалi. Змарылiся?

- Ад чаго?

- Тады пойдзем у бар, добра? Вы ж мае першыя наведнiкi тут...

- А тут ёсць бар?

- Ёсць маленькi. Ва ўсякiм разе куточак, абсталяваны пад бар. Таксама лячэнне. Нiчога не павiнна напамiнаць пра бальнiцу. Чаго нельга, таго ўсё роўна не дадуць.

Бар быў перапоўнены. Пат з тым-сiм павiталася. Я звярнуў увагу на iтальянца. Мы знайшлi свабодны столiк.

- Што табе заказаць? - спытаў я.

- Кактэйль з ромам. Такi, якi вы заўсёды пiлi ў бары. Ты ведаеш рэцэпт?

- Вельмi проста, - сказаў я дзяўчыне, якая абслугоўвала. - Палова партвейну, палова ямайскага рому.

- Два, - сказала Пат. - А адзiн "спецыяльны".

Дзяўчына прынесла два "порта-ронка" i ружовы напiтак.

- Гэта мне, - сказала Пат. Яна падсунула да нас шклянкi з ромам. - Салют!

Яна паставiла сваю шклянку, не пакаштаваўшы, азiрнулася, хуценька схапiла маю шклянку i выпiла да дна.

- Ох, - сказала яна, - як добра!

- А што ты там заказала? - спытаў я i пакаштаваў падазрона ружовае пiтво. У iм быў смак малiны i лiмона. Алкаголем там не пахла.. - Ад смагi, - дадаў я.

Яна засмяялася.

- Закажы яшчэ "порта-ронка". Але сабе. Мне не дадуць.

Я паклiкаў дзяўчыну.

- "Порта-ронка" i "спецыяльны", - сказаў я. Я бачыў, што за сталамi шмат хто пiў "спецыяльны".

- Сёння мне можна, праўда, Робi? - сказала Пат. - Толькi сёння! Як у старыя часы! Праўда, Кёстэр?

- "Спецыяльны" - добры напiтак, - адказаў я i выпiў другую шклянку.

- Я яго ненавiджу. Бедны Робi... што табе даводзiцца тут пiць!

- Калi хутка заказваць, то i я яшчэ паспею, - сказаў я.

Пат засмяялася.

- За ядой потым i мне можна будзе выпiць. Чырвонага.

Мы заказалi яшчэ некалькi "порта-ронка", потым перайшлi ў сталовую. Пат выглядала цудоўна. Яе твар свяцiўся. Мы селi за маленькi столiк, накрыты белым абрусам, недалёка ад вокнаў. Было цёпла, а за вокнамi ляжала вёска з заснежанымi вулiцамi. Снег iскрыўся.

- А дзе Хэльга Гутман? - спытаў я.

- Паехала, - сказала Пат, пачакаўшы.

- Паехала? Так рана?

- Так, - сказала Пат, i я зразумеў, пра што яна гаворыць.

Дзяўчына прынесла цёмна-чырвонае вiно. Кёстэр налiў поўныя шклянкi. Сталы былi ўжо ўсе занятыя. Усюды сядзелi i размаўлялi людзi. Я адчуў, што Пат паклала сваю руку на маю.

- Каханы, - сказала яна вельмi цiха i пяшчотна, - я больш не вытрывала б.

XXVI

Я выйшаў з кабiнета галоўнага лекара. Кёстэр чакаў мяне ў холе. Убачыўшы мяне, ён устаў. Мы выйшлi на двор i селi на лаўку каля санаторыя.

- Дрэнна, Ота, - сказаў я. - Горш, чым я думаў.

Мiма нас з вясёлым шумам прайшла група лыжнiкаў. Сярод iх было некалькi жанчын з шырокiмi белазубымi ўсмешкамi на здаровых загарэлых тварах, тлуста змазаных крэмам. Яны крычалi, што хочуць есцi, як сабакi. Мы пачакалi, пакуль яны пройдуць.

- I такiя вось жывуць, - сказаў я. - Жывуць, здаровыя, як кабылiцы. Як агiдна!

- Ты гаварыў з самiм галоўным лекарам? - спытаў Кёстэр.

- З iм. Ён мне ўсё растлумачыў з многiмi недагаворкамi. Але вынiк ясны: стан пагоршыўся. Хоць ён i кажа, што стала лепш.

- Не разумею.

- Ён сцвярджае: калi б яна засталася ў горадзе, то надзея даўно была б страчана. А тут працэс быў запаволены. I гэта ён называе паляпшэннем.

Кёстэр чарцiў абцасамi па жорсткiм снезе. Потым ён падняў галаву.

- Значыць, у яго ёсць надзея?

- У лекара заўсёды ёсць надзея, гэта частка яго прафесii. Але ў мяне яе вельмi мала. Я спытаў у яго, цi рабiў ён прадзiманне. Ён адказаў, што ўжо нельга. Некалькi год назад ёй ужо рабiлi. Цяпер ужо пашкоджаны абодва лёгкiя. Гэта як пракляцце, Ота.

Старая ў растаптаных галёшах спынiлася каля нас. У яе быў бледны запалы твар i патухлыя вочы графiтнага колеру, якiя здавалiся сляпымi. Шыя была закручана старамодным баа з пёраў. Яна няспешна ўзняла ларнетку i паўзiралася на нас. Потым пасунулася далей.

- Агiдны прывiд!

- А што ён сказаў яшчэ? - спытаў Кёстэр.

- Ён мне растлумачыў, ад чаго магла з'явiцца хвароба. У яго ўжо было шмат пацыентаў такога ўзросту. Гэта - вынiкi вайны. Недаяданне ў дзяцiнстве. Але навошта мне гэта ўсё? Яна павiнна паправiцца. - Я глянуў на яго. - Вядома, ён сказаў мне, што бачыў шмат цудаў. Менавiта пры гэтай хваробе часта здараецца, што працэс спыняецца, ачагi рубцуюцца i чалавек папраўляецца. Нават у самых безнадзейных выпадках. Але я не веру ў цуды.

Кёстэр не адказаў. Мы сядзелi моўчкi. А што было гаварыць? Мы абодва занадта шмат перажылi i пабачылi, каб суцяшацца словамi.

- Яна не павiнна нi пра што здагадвацца, Робi, - нарэшце сказаў Кёстэр.

- Вядома, - адказаў я.

Мы сядзелi, чакаючы Пат. Галава ў мяне была пустая. Я не адчуваў нават адчаю, я здранцвеў, быў бяздумны.

- Вось яна, - сказаў Кёстэр.

- Яна iдзе, - сказаў я i ўстаў.

- Прывiтанне! - Пат падышла да нас. Яна крыху хiсталася i смяялася. - Я крыху зап'янела. Ад сонца. Заўсёды, паляжаўшы на сонцы, я хiстаюся, як стары марак.

Я зiрнуў на яе, раптам усё перамянiлася. Я больш не верыў лекару. Я верыў у цуд. Яна была побач, яна жыла, яна стаяла i смяялася - усё астатняе адступiла перад гэтым.

- Што гэта ў вас за твары? - спытала яна.

- Гарадскiя твары, што не адпавядаюць месцу, - сказаў Кёстэр. - Не можам прывыкнуць да сонца.

Яна засмяялася.

- У мяне сёння добры дзень. Без тэмпературы. Мне можна выйсцi. Сходзiм у вёску, вып'ем там чарку.

- А цi не паехаць нам лепей на санях?

- Дайду пехатой, - сказала Пат.

- Я ведаю, - сказаў Кёстэр. - Але я нiколi не ездзiў на такой штуковiне. Хачу паспрабаваць.

Мы паклiкалi фурмана i паехалi ўнiз па звiлiстай дарозе ў вёску. Мы спынiлiся каля кавярнi з маленькай сонечнай тэрасай. Там ужо сядзела шмат наведнiкаў, i сярод iх я пазнаў сяго-таго з санаторыя. Тут быў таксама iтальянец, якога я бачыў у бары. Яго звалi Антонiа. Ён падышоў да нашага столiка, каб павiтацца з Пат. Ён расказаў, што нейкiя жартаўнiкi мiнулай ноччу выкацiлi ложак з сонным хворым з пакоя i завезлi ў пакой старой настаўнiцы.

- Навошта яны гэта зрабiлi? - спытаў я.

- Ён паправiўся i праз некалькi дзён ад'язджае, - адказаў Антонiа. - У такiх выпадках жартуюць гэтак.

- Славуты чорны гумар тых, хто застаецца, каханы, - сказала Пат.

- Тут, у санаторыi, людзi дзяцiняцца, - прамовiў Антонiа, нiбы прабачаючы iм.

"Паправiўся, - падумаў я. - Нехта паправiўся i вяртаецца дадому".

- Чаго ты хацела б выпiць, Пат? - спытаў я.

- Марцiнi. Сухога марцiнi.

Па радыё палiлiся гукi венскiх вальсаў. Здавалася, што ў цёплым летнiм паветры залуналi лёгкiя светлыя сцягi. Кельнер прынёс вiно. Яно было вельмi халоднае i, калi сонца трапляла на яго, iскрылася перламутрам.

- Як добра пасядзець вось так, праўда? - спытала Пат.

- Выдатна, - адказаў я.

- Але часам гэта бывае невыносна, - сказала яна.

Мы засталiся ў вёсцы да абеду. Пат гэта вельмi падабалася. У апошнi час ёй не дазвалялi выходзiць з санаторыя. Гэта быў яе першы выхад. Яна сказала, што адчувае сябе ў два разы здаравейшай, калi абедае ў вёсцы. Антонiа таксама палуднаваў з намi. Потым мы зноў паехалi наверх, i Пат пайшла ў свой пакой. Яна хацела дзве гадзiнкi адпачыць.

Мы з Кёстэрам вывелi "Карла" з гаража i агледзелi яго. Трэба было замянiць дзве паламаныя рысоры. У майстра з гаража знайшлiся iнструменты, i мы ўзялiся за справу. Потым мы змазалi шасi. Калi ўсё было гатова, мы выкацiлi яго на вулiцу. Ён стаяў на снезе, абпырсканы гразёй i з абвiслымi вушамi.

- Памыем яго? - спытаў я.

- Не, у дарозе не будзем, - сказаў Кёстэр. - За гэта ён пакрыўдзiцца.

Падышла Пат. Яна выспалася i пасвяжэла. Вакол яе весела бегаў сабака.

- Бiлi! - клiкнуў я.

Ён здзiўлена зiрнуў, але не вельмi ўзрадаваўся. Ён не пазнаў мяне i зусiм засаромеўся, калi Пат звярнула яго ўвагу на маю асобу.

- Вось як бывае, - сказаў я. - Дзякуй богу, што ў людзей крыху лепшая памяць. А дзе ж ён быў учора?

Пат засмяялася.

- Ён увесь час ляжаў пад ложкам. Ён раўнуе да маiх гасцей i ад злосцi хаваецца.

- У цябе цудоўны выгляд, - сказаў я.

Яна шчаслiвымi вачыма глянула на мяне. Потым наблiзiлася да "Карла".

- Хочацца зноў пасядзець у машыне i крыху пакатацца.

- Вельмi проста, - сказаў я. - Праўда, Ота?

- Без сумнення. На вас цёплае палiто, а ў нас ёсць яшчэ шалi i коўдры.

Пат села наперадзе каля Кёстэра. "Карл" зароў. Выхлапныя газы блакiтна-белымi воблачкамi закруцiлiся ў паветры. Матор яшчэ не разагрэўся. Ланцугi, ляскаючы, пачалi няспешна падмiнаць пад сябе снег. "Карл" з пырханнем. грукатам i вуркатаннем споўз унiз да вёскi i прабег па галоўнай вулiцы, як прыгорблены воўк, сярод конскага тупату i звону шаргуноў.

Мы выехалi з вёскi. Быў надвячорак, заснежаныя палi, асветленыя нiзкiм сонцам, паблiсквалi ружовымi iскрамi. Некалькi стагоў сена, амаль занесеныя белым снегам, стаялi пад гарой. Апошнiя лыжнiкi маленькiмi кропкамi скочвалiся ў далiну. Пры гэтым яны праслiзгвалi па чырвоным сонцы, якое вялiзным шарам яшчэ раз паказалася з-за адхону, - вялiзны ком сухога жару.

- Вы ўчора тут праязджалi? - спытала Пат.

- Праязджалi.

Машына ўскараскалася на вяршыню першай гары. Кёстэр спынiўся. Вiд адсюль зверху быў дзiвосны. Напярэдаднi, калi мы з цяжкасцю прабiралiся праз ледзяны сiнi вечар, мы глядзелi толькi на дарогу.

За горнымi скаламi адкрывалася маляўнiчая далiна. Абрысы далёкiх гор рэзка i выразна вылучалiся на фоне светла-зялёнага неба. Яны свяцiлiся золатам. Залацiстыя плямы, нiбы пыл, ляжалi на заснежаных адхонах вяршынь. Горныя схiлы з кожнай хвiлiнай усё больш набывалi шыкоўны светла-ружовы колер, а сiнiя ценi рабiлiся ўсё цямнейшымi. Сонца стаяла якраз памiж дзвюма полымнымi вяршынямi, а шырокая далiна са сваiмi пагоркамi i схiламi здавалася магутным, нямым, блiскучым парадам перад уладаром, якi вось-вось схаваецца за небакраем. Фiялетавая стужка дарогi вiлася вакол пагоркаў, знiкала, зноў з'яўлялася, зацямнялася на паваротах, прабягала мiма вёсак i ўпiралася якраз на перавале ў небасхiл.

- Так далёка ад вёскi я яшчэ нiколi не была, - сказала Пат. - Гэта дарога вядзе дадому?

- Так.

Яна маўчала, глядзела ўнiз. Потым выйшла з машыны i засланiла даланёй вочы ад сонца.

- А колькi да горада? - спытала яна.

- Каля тысячы кiламетраў. У маi мы паедзем дадому. Ота забярэ нас.

- У маi, - паўтарыла яна. - Божа мой, у маi.

Сонца паволi садзiлася. Далiна ажывала. Ценi, якiя да гэтага нерухома хавалiся ў складках зямлi, пачалi бясшумна вылазiць i паўзцi ўсё вышэй, нiбы сiнiя агромнiстыя павукi. Пахаладала.

- Трэба вяртацца, Пат, - сказаў я.

Яна зiрнула на мяне, i яе твар раптам перамянiўся, нiбы ад болю. Я iмгненна заўважыў, што ёй усё вядома. Яна ведае, што ўжо нiколi не перасячэ гэты бязлiтасны горны ланцуг на гарызонце, яна гэта ведае, але хоча схаваць, так, як i мы хочам схаваць гэта ад яе, але на нейкае iмгненне яна страцiла пiльнасць, i ўвесь зямны боль выглянуў з яе вачэй.

- Давайце яшчэ крыху праедзем, - сказала яна. - Зусiм крышачку ўнiз.

- Паехалi, - сказаў я, зiрнуўшы спачатку на Кёстэра.

Яна села каля мяне на задняе сядзенне, я абняў яе i накрыў нас коўдрай. Машына павольна пачала спускацца ўнiз, у далiну, у ценi.

- Робi, каханы, - шаптала Пат мне на вуха, - здаецца, мы едзем дадому, назад у наша жыццё.

- Праўда, - сказаў я i нацягнуў на яе коўдру да шыi. Чым нiжэй мы спускалiся, тым цямней рабiлася. Пат была ўся ўхутана ў коўдры. Яна засунула руку мне пад сарочку на грудзi, я адчуваў яе руку целам, а потым яе дыханне, яе вусны, а потым - слёзы.

Асцярожна, каб яна не заўважыла развароты, Кёстэр павярнуў машыну да рыначнай плошчы наступнай вёскi, апiсаўшы вялiзную дугу, i мы паволi паехалi назад.

Калi мы дабралiся да вяршынi, сонца ўжо зайшло. На ўсходзе памiж воблакамi ўжо плыў бледны i чысты месяц. Мы ехалi назад, ланцугi аднастайна стукалi, перабiраючы зямлю. Зрабiлася вельмi цiха, я сядзеў нерухома, адчуваючы слёзы Пат сэрцам, быццам там крывянiла рана.

Праз гадзiну я сядзеў у холе. Пат пайшла ў свой пакой, а Кёстэр накiраваўся на метэаралагiчную станцыю, каб даведацца пра надвор'е. На дварэ сцямнела, вакол месяца пралегла светлая палоска, за вокнамi панаваў вечар, шэры i мяккi, як аксамiт. Неўзабаве падышоў Антонiа i сеў за мой столiк. За адным з суседнiх столiкаў сядзеў чалавек, круглы, як гарматнае ядро, у грубым шарсцяным пiнжаку i кароценькiх штанах-гольфах. У яго быў твар немаўляцi з адтапыранымi вуснамi i халоднымi вачыма. Круглая чырвоная лысiна блiшчала, як бiльярдны шар. Побач з iм сядзела хударлявая жанчына з глыбокiмi ценямi пад вачыма, з пакутлiвым журботным тварам. Таўстун быў ажыўлены, яго галава ўвесь час круцiлася, ружовыя ручкi ўвесь час абводзiлi плаўныя кругi.

- Цудоўна тут наверсе, проста шыкоўна! Гэтая панарама, гэта паветра, гэта абслуга! Тут сапраўды добра...

- Бернгард, - цiха прамовiла жанчына.

- Дальбог, мне хоць раз так пажыць бы спешчана, так дагледжана... - Ён тлуста рагатнуў. - Ну, хоць ты пакарыстайся...

- Ах, Бернгард, - бездапаможна сказала жанчына.

- А што, а што, - весела зашумеў таўстун. - Лепш i быць не можа! Ты тут нiбы ў раi! Ты ўяўляеш сабе, што робiцца ўнiзе? А мне заўтра трэба зноў у гэтую мiтусню! Радуйся, што ты не бачыш нiчога гэтага. Што ж, я вельмi рады быў убачыць, што табе тут добра.

- Бернгард, мне не добра, - сказала жанчына.

- Але, мiленькая, - завуркатаў Бернгард, - не капрызнiчай! Што я магу сказаць? Увесь час у клопатах, усюды банкруцтвы, падаткi... ну, але працуеш...

Жанчына маўчала.

- Спрытнюга, - сказаў я Антонiа.

- I яшчэ якi! - адказаў той. - Ён прыехаў сюды пазаўчора i не дае жанчыне слова сказаць, дабiваючы яе сваiмi: "Табе тут цудоўна!" Ён не хоча нiчога бачыць, ведаеце, - нi яе страху, нi хваробы, нi адзiноты. Магчыма, ён ужо даўно жыве ў Берлiне з iншай такой самай куляй, як сам, а сюды ездзiць ужо паўгода, выконваючы абавязак, пацiраючы рукi, нахабна жартуючы, думаючы толькi пра сябе. Толькi каб нiчога не чуць! Такое тут не рэдкасць!

- Даўно тут гэтая жанчына?

- Каля двух гадоў.

Гурт маладых людзей са смехам прабег праз хол.

- Вяртаюцца з пошты. Паслалi Роту талеграму.

- Хто гэта - Рот?

- Гэта той, хто ад'язджае першы. Яны тэлеграфавалi яму, што яму нельга ехаць дадому, бо там эпiдэмiя грыпу, i таму трэба яшчэ застацца тут. Звычайныя жарты. За тое, што iм самiм трэба заставацца, разумееце?

Я зiрнуў у акно на шэры аксамiт, якiм былi завешаны горы. "Усё гэта няпраўда, - падумаў я. - Усё гэта нерэальна, такога не можа быць. Тут толькi нейкi тэатр, дзе злёгку iграюць смерць. Калi сапраўды памiрае чалавек, дык гэта жахлiва сур'ёзна". Мне хацелася б дагнаць маладых людзей, паляпаць iх па плячы i сказаць: "Тут жа толькi салонная смерць, цi не праўда, а вы толькi вясёлыя артысты, што iграюць смерць. Пасля вы зноў устанеце, каб пакланiцца. Ад павышанай тэмпературы i жорсткага дыхання не памiраюць. Трэба, каб стралялi, паранiлi каго-небудзь, тады прыйдзе смерць. Мне гэта знаёма..."

- Вы таксама хворы? - спытаў я Антонiа.

- Вядома, - сказаў ён з усмешкай.

- Сапраўды, выдатная кава, - грукатаў побач таўстун. - У нас такой удзень з агнём не знойдзеш.

Кёстэр вярнуўся з метэастанцыi.

- Мне трэба ехаць, Робi, - сказаў ён. - Барометр пайшоў унiз, вiдаць, ноччу пойдзе снег. Тады мне заўтра не прабiцца. Сёння яшчэ праеду.

- Добра. Павячэраем разам?

- Так. Я хуценька ўпакую рэчы.

- Я дапамагу, - сказаў я.

Мы ўпакавалi рэчы Кёстэра i занеслi iх у гараж. Потым вярнулiся, каб паклiкаць Пат.

- Калi што, тэлефануй мне, Робi, - сказаў Ота.

Я кiўнуў галавой.

- Праз некалькi дзён атрымаеш грошы. На першы час хопiць. Рабi ўсё, што неабходна.

- Добра, Ота. - Я павагаўся. - У нас дома ёсць некалькi ампул морфiю. Ты можаш прыслаць iх мне?

- Навошта яны табе?

- Не ведаю, што i як тут будзе. Магчыма, яны не спатрэбяцца. У мяне ўсё яшчэ жыве надзея, насуперак усяму. Але толькi тады, калi бачу Пат. Застаўшыся адзiн, я губляю ўсё. Але я не хачу, каб яна пакутавала, Ота. Не хачу, каб яна ляжала, не адчуваючы нiчога, акрамя болю. Магчыма, яны будуць даваць ёй уколы. Але мне будзе спакайней, калi я буду ведаць, што магу дапамагчы ёй.

- Толькi для гэтага, Робi? - спытаў Кёстэр.

- Толькi для гэтага. Вядома. А то я i не сказаў бы табе.

- Мы засталiся толькi ўдвух, - няспешна сказаў ён.

- Так.

- Добра, Робi.

Мы пайшлi ў кавярню, я прывёў Пат. Мы хуценька павячэралi, неба зацягвалася хмарамi. Кёстэр вывеў "Карла" з гаража, пад'ехаў да пад'езда.

- Бывай, Робi, - сказаў ён.

- I ты, Ота.

- Да пабачэння, Пат. - Ён падаў ёй руку i паглядзеў у вочы. - Вясной я прыеду па вас.

- Усяго вам добрага, Кёстэр. - Пат цвёрда пацiснула яму руку. - Я рада, што пабачыла вас. Перадавайце прывiтанне ад мяне Готфрыду Ленцу.

- Добра, - сказаў Кёстэр.

Яна ўсё яшчэ не выпускала яго руку. Яе вусны дрыжалi. Раптам яна ступiла крок наперад i пацалавала яго.

- Жывiце шчаслiва, - цiха прамовiла яна прыглушаным голасам.

Твар Кёстэра раптам на iмгненне асвяцiўся ярка-чырвоным полымем.

Ён памкнуўся яшчэ нешта сказаць, але адвярнуўся, сеў у машыну, iрвануў яе з месца i паiмчаў па звiлiстай горнай дарозе не азiрнуўшыся. Мы глядзелi яму ўслед. Машына прагрукатала па галоўнай вулiцы i пачала ўзбiрацца на гару, як адзiнокi светлячок, несучы перад сабой па шэрым снезе святло тусклявых фараў. На вяршынi машына спынiлася, Кёстэр памахаў нам. Цёмнай плямай ён стаяў перад фарамi. Потым ён знiк, i мы доўга яшчэ чулi гул машыны.

Пат нахiлiлася i слухала, пакуль было чуваць. Але гул зацiх. Тады яна павярнулася да мяне.

- Апошнi карабель адплыў, Робi.

- Перадапошнi, - адказаў я. - Апошнi - я. А ведаеш, што я планую? Я хачу знайсцi iншае месца, каб кiнуць якар. Пакой у прыбудове мне больш не падабаецца. Не разумею, чаму мы не можам жыць разам. Паспрабую пашукаць пакой блiжэй да цябе.

- Немагчыма! Не знойдзеш! Як ты думаеш зрабiць гэта?

- Ты будзеш рада, калi я змагу?

- Што за пытанне? Было б цудоўна, мiлы! Амаль як у матухны Залеўскi.

- Добра, тады дазволь мне папрацаваць паўгадзiнкi.

- Выдатна. Я пакуль што пагуляю з Антонiа ў шахматы. Я тут навучылася.

Я пайшоў у кантору i растлумачыў, што застаюся тут надоўга i хачу атрымаць пакой на адным паверсе з Пат. Пажылая дама з усохлымi грудзьмi глянула на мяне незадаволена i адмовiла мне, спасылаючыся на рэжым.

- Хто ўстанаўлiваў рэжым? - спытаў я.

- Дырэкцыя, - адказала дама i разгладзiла зморшчыны на спаднiцы.

З вялiкай неахвотай яна паведамiла мне нарэшце, што дазволiць пайсцi на парушэнне можа толькi галоўны лекар.

- Але яго ўжо няма, - дадала яна. - А дадому да яго звяртацца можна толькi па службе.

- Цудоўна, - сказаў я. - Тады я звярнуся да яго па службе. Адносна рэжыму.

Галоўны лекар жыў у маленькiм дамку побач з санаторыем. Ён адразу прыняў мяне i без усялякай валакiты даў мне дазвол на перасяленне.

- Пасля няўдалай першай спробы не думаў, што так лёгка атрымаецца, сказаў я.

Ён засмяяўся.

- А, вы, вiдаць, натрапiлi на старую Рэксрот. Добра, я зараз ёй патэлефаную.

Я вярнуўся ў кантору. Старая Рэксрот з гонарам знiкла, убачыўшы выклiк на маiм твары. Я ўсё ўладзiў з сакратаркай i даручыў швейцару перанесцi мае рэчы i купiць мне некалькi бутэлек спiртнога. Потым я вярнуўся да Пат.

- Уладзiў? - спытала яна.

- Пакуль што - не, але праз некалькi дзён усё будзе ў парадку.

- Шкада, - яна перавярнула шахматы i ўстала.

- Што будзем рабiць? - спытаў я. - Пойдзем у бар?

- Вечарам мы часта гуляем у карты, - сказаў Антонiа. - Скора падзьме фен, гэта адчуваецца. У такi час найлепш гуляць у карты.

- У карты? Пат? - здзiўлена спытаў я. - У якiя гульнi ты ўмееш? У дурня i ў пасьянс?

- У покер, каханы, - заявiла Пат.

Я засмяяўся.

- Яна, праўда, умее, - сказаў Антонiа. - Толькi занадта рызыкоўная. Жахлiва блефуе.

- Я таксама, - адказаў я. - Трэба паспрабаваць.

Мы селi ў куток i пачалi гуляць. Пат нядрэнна гуляла. Яна сапраўды блефавала ваўсю. Праз гадзiну Антонiа звярнуў нашу ўвагу, што робiцца за акном. Iшоў снег. Паволi, нiбы яшчэ вагаючыся, амаль вертыкальна падалi буйныя сняжынкi.

- Зусiм бязветрана, - сказаў Антонiа. - Будзе шмат снегу.

- Цiкава, дзе цяпер Кёстэр? - спытала Пат.

- Ён ужо праехаў перавал, - сказаў я.

На нейкую секунду я выразна ўявiў сабе "Карла" з Кёстэрам за рулём, якi вёў машыну праз белую ноч, i ўсё раптам здалося мне нерэальным - тое, што я сяджу тут, што Кёстэр у дарозе, а Пат - побач са мной. Яна шчаслiва ўсмiхнулася мне, абапiраючыся рукой з картамi на стол.

- Хадзi, Робi.

Таўстун перабраўся да нашага стала, спынiўся i пачаў зычлiва зазiраць нам у карты. Магчыма, жонка заснула, а яму хацелася забавы. Я адклаў карты i глянуў на яго так злосна, што ён знiк.

- Я не сказала б, што ты ветлiвы, - задаволена сказала Пат.

- Не, - адказаў я. - I не хачу быць ветлiвым.

Мы яшчэ зайшлi ў бар i выпiлi некалькi шклянак "спецыяльнага". Потым Пат трэба было iсцi спаць. Я развiтаўся ў вестыбюлi. Яна пачала павольна падымацца па лесвiцы, азiраючыся i спыняючыся, пакуль не збочыла ў калiдор. Я крыху пачакаў, потым папрасiў у канторы ключ ад свайгоi пакоя. Сакратарка заўсмiхалася.

- Нумар семдзесят восем, - сказала яна.

Пакой суседнiчаў з пакоем Пат.

- Мусiць, па распараджэннi фройляйн Рэксрот? - спытаў я.

- Не, фройляйн Рэксрот пайшла ў малiтоўны дом, - адказала яна.

- Малiтоўныя дамы часам - бласлаўленне, - сказаў я i хутка пайшоў наверх. Мае рэчы былi ўжо распакаваныя. Праз паўгадзiнкi я пастукаў у дзверы ў суседнi пакой.

- Хто там? - усклiкнула Пат.

- Палiцыя маралi, - адказаў я.

Ключ заскрыгатаў, i дзверы iмгненна расчынiлiся.

- Ты, Робi? - прамовiла Пат разгублена.

- Я! - сказаў я. - Той, хто перамог фройляйн Рэксрот! Уладальнiк каньяку i "порта-ронка". - Я выцягнуў бутэльку з кiшэнi. - А цяпер прызнавайся, колькi мужчын тут ужо пабывала.

- Нiкога, акрамя футбольнай каманды i пашыранага фiларманiчнага аркестра, - заявiла са смехам Пат. - Ах, каханы, зноў вярнулiся старыя часы.

Яна заснула на маiм плячы. Я яшчэ доўга не спаў. У куточку пакоя гарэла маленькая лямпачка. Сняжынкi цiха стукалiся ў акно, час, здавалася, спынiўся, заблытаўшыся ў гэтым мяккiм залацiстым змярканнi. У пакоi было цёпла. Час ад часу патрэсквалi трубы цэнтральнага ацяплення. Пат паварушылася ў сне, i коўдра з лёгкiм шоргатам павольна спаўзла на падлогу. Ах, гэта бронзавая з адлiвам скура! Цуд тонкiх каленяў! Пяшчотная таемнасць грудзей! Я адчуваў плячом дотык яе валасоў i вуснамi ўспрымаў бiццё яе пульсу. "Табе наканавана памерцi, - падумаў я. - Ты не можаш памерцi. Ты - маё шчасце".

Я асцярожна зноў падняў коўдру. Пат нешта прамармытала i зноў змоўкла i паволi, у сне, падсунула мне далонь пад галаву.

XXVII

Усе наступныя днi падаў снег. У Пат была тэмпература, i яна мусiла ляжаць у пасцелi. Шмат у каго ў санаторыi была тэмпература.

- Надвор'е такое, - сказаў Антонiа.

- Занадта цёпла i ветрана. Якраз для тэмпературы.

- Каханы, выйдзi крыху на волю, - сказала Пат. - Ты ўмееш катацца на лыжах?

- Не. Дзе мне было вучыцца? Я нiколi не быў у гарах.

- Антонiа навучыць. Яму гэта будзе забава. Ты яму падабаешся.

- Мне куды лепш тут.

Яна выпрасталася, сеўшы ў пасцелi. Начная кашуля агалiла ёй плечы. Яны былi вельмi худыя. Такая ж жахлiва худая была i шыя.

- Робi, - сказала яна, - зрабi мне ласку. Мне вельмi не хочацца, каб ты сядзеў тут каля ложка хворай. Учора i пазаўчора хапiла ўжо табе.

- Мне добра сядзець тут, - адказаў я. - Няма нiякага жадання iсцi пад снег.

Яна цяжка задыхала, i я пачуў яе няроўнае дыханне.

- У мяне ў гэтым больш вопыту, чым у цябе, - сказала яна i абаперлася на локцi. - Так лепш нам абаiм. Потым убачыш сам. - Яна пакутлiва ўсмiхнулася. Сёння паполуднi i ўвесь вечар ты яшчэ наседзiшся тут. А ўранку мяне гэта непакоiць, каханы. Калi ў цябе тэмпература, то выгляд зранку неважнецкi. Увечары - зусiм iншая справа. Я павярхоўная дурнiца - не хачу выглядаць непрыгожай, калi ты глядзiш на мяне.

- Ну што ты, Пат! - Я ўстаў. - Ну добра, я на нейкi час выйду з Антонiа. Аполуднi я вярнуся. Калi не паламаю сабе касцей на гэтых нартах.

- Ты хутка навучышся, каханы. - Яе твар страцiў напружаны страх. - Скора ты будзеш выдатна катацца.

- А ты хочаш, каб я хуценька адсюль выдатна выкацiўся, - сказаў я i пацалаваў яе. Рукi ў яе былi вiльготныя i гарачыя, а вусны сухiя i патрэсканыя.

Антонiа жыў на трэцiм паверсе. Ён пазычыў мне лыжы з чаравiкамi. Яны падышлi мне, бо мы былi аднолькавага росту. Мы пайшлi на паляну недалёка за вёскай. Па дарозе Антонiа дапытлiва пазiраў на мяне.

- Тэмпература робiць чалавека неспакойным, - сказаў ён. - У такiя днi тут ужо здаралiся дзiўныя рэчы. - Ён паклаў лыжы перад сабой i прымацаваў iх. Самае горшае - чакаць i не мець магчымасцi штосьцi зрабiць. Ад гэтага можна звар'яцець.

- I здаровым не лягчэй, - адказаў я. - Быць побач i не магчы нiчога зрабiць.

Ён кiўнуў.

- Той-сёй з нас працуе, - працягваў ён. - Той-сёй прачытвае цэлыя бiблiятэкi. Але многiя зноў ператвараюцца ў школьнiкаў, якiя ўцякаюць ад лячэння, як уцякалi з урокаў фiзкультуры, i, палахлiва хiхiкаючы, хаваюцца ў крамах i кафетэрыях, толькi ўбачыўшы лекара. Патаемна кураць, патаемна выпiваюць, гуляюць у забароненыя гульнi, пляткараць, выдумваюць дурныя жарты так яны ратуюцца ад пустой бяздзейнасцi. I ад праўды. Вось такое дзiцячае, легкадумнае, а магчыма, i гераiчнае iгнараванне смерцi. А што iм, урэшце, яшчэ застаецца?

"Праўда, - падумаў я. - Што нам усiм, урэшце, яшчэ застаецца?"

- Паспрабуем? - спытаў Антонiа i ўбiў лыжныя палкi ў снег.

- Давайце.

Ён паказаў мне, як мацаваць лыжы i як трымаць раўнавагу. Гэта аказалася няцяжка. Я падаў даволi часта, але потым я паволi злаўчыўся, i ўжо справа пайшла. Праз гадзiну мы закончылi ўрок.

- Хопiць, - вырашыў Антонiа. - Сёння вечарам вы адчуеце свае мускулы.

Я зняў лыжы i адчуў, як энергiчна б'ецца ўва мне кроў.

- Добра, што мы пабылi на свежым паветры, Антонiа, - сказаў я.

- Гэта мы можам рабiць кожную ранiцу. Калi катаешся, прыходзяць iншыя думкi.

- Цi не выпiць нам дзе-небудзь? - спытаў я.

- Можна. Па чарцы "дзюбанэ" ў Форстэра.

Мы выпiлi "дзюбанэ" i пайшлi ў санаторый. У канторы сакратарка сказала мне, што быў паштальён i перадаў, каб я прыйшоў на пошту. Мне прыйшлi грошы. Я глянуў на гадзiннiк. Часу яшчэ хапала, i я вярнуўся. На пошце мне выдалi дзве тысячы марак. Тут жа быў i лiст ад Кёстэра. Ён пiсаў, каб я не турбаваўся, грошы яшчэ ёсць. Варта мне толькi падаць звестку.

Я ўтаропiўся на банкноты. Адкуль яны ў яго? I так хутка? Я ж ведаў усе нашыя крынiцы. I раптам я здагадаўся. Я ўявiў сабе аматара гонак канфекцыянера Больвiза, прыпомнiў, як прагна ён абстукваў "Карла" каля бара пасля таго, як прайграў гонку, як ён сказаў: "Гэтую машыну я куплю ў любы час!" Д'ябальшчына! Кёстэр прадаў "Карла"! Вось адкуль раптам грошы! Прадаў "Карла", пра якога ён гаварыў, што лепш страцiць руку, чым машыну. "Карла" ўжо не было. Ён цяпер быў у сытых руках фабрыканта, а Ота, чыё вуха пазнавала яго за кiламетры, будзе прыслухоўвацца да яго выцця на вулiцах. Так вые прагнаны сабака.

Я схаваў лiст Кёстэра i пакунак з ампуламi морфiю. Я ўсё яшчэ бездапаможна стаяў перад паштовым акенцам. Найлепш было б адразу адаслаць грошы назад, але нельга - яны былi нам патрэбныя. Я разраўняў паперкi, схаваў iх у кашалёк i выйшаў. Пракляцце! Цяпер я кожную машыну буду абыходзiць бокам. Машыны былi мне сябрамi, але "Карл" значыў куды больш. Таварыш! "Карл", прывiд дарог. Мы былi адно цэлае. "Карл" i Кёстэр, "Карл" i Ленц, "Карл" i Пат. Я злосна i бездапаможна абтрос снег з ног. Ленц загiнуў. "Карла" купiлi. А Пат? Аслепленымi вачыма я ўзiраўся ў неба, гэтае шэрае бясконцае неба бога-вар'ята, якi прыдумаў жыццё i смерць на сваю забаву.

Пад вечар вецер перамянiўся, пасвятлела i пахаладала. Вечарам Пат адчула сябе лепш. Наступнай ранiцай яна магла ўжо ўстаць, а праз некалькi дзён, калi Рот - мужчына, якi паправiўся, - ад'язджаў, яна змагла нават пайсцi праводзiць яго на вакзал.

Рота праводзiў вялiкi натоўп. Такая тут была завядзёнка, калi хтосьцi ад'язджаў. Сам Рот быў не вельмi вясёлы. Яму нейкiм чынам не пашанцавала. Два гады назад нейкi свяцiла, адказваючы на яго пытанне, цi доўга яму яшчэ засталося жыць, заявiў, што гады два яшчэ, калi будзе сцерагчыся. Для пэўнасцi ён спытаў другога лекара, просячы сказаць праўду па шчырасцi. Той паабяцаў яму яшчэ менш. Тады Рот размеркаваў усё, што меў, на два гады i спусцiў, не зважаючы на сваю хваробу. Нарэшце яго завезлi ў санаторый з моцнай кравацечай... I тут, замест таго каб памiраць, ён пачаў упэўнена папраўляцца. Паступiўшы сюды, ён важыў усяго 45 кiлаграмаў. Цяпер ён набраў 75 кiлаграмаў i настолькi паправiўся, што яго выпiсалi. А грошай не было.

- Што я там буду рабiць? - пытаўся ён у мяне, чухаючы рыжую патылiцу. - Вы ж толькi што адтуль, як там?

- Усё памянялася, - адказаў я, разглядаючы яго круглы зморшчаны твар з бясколернымi вейкамi. Ён паправiўся, хоць быў асуджаны на смерць.

- Прыйдзецца шукаць сабе працу, - сказаў ён. - Як там цяпер наконт гэтага?

Я пацiснуў плячыма. Цi варта было тлумачыць яму, што ён, вiдаць, працы не знойдзе. Ён скора ўбачыць гэта сам.

- У вас ёсць сувязi, сябры?-спытаў я.

- Сябры... ну, вы ж ведаеце... - Ён кплiва засмяяўся. - Калi ты раптам застаешся без грошай, яны разбягаюцца ад цябе, як блохi з мёртвага сабакi.

- Тады будзе цяжка.

- Не ўяўляеце сабе, што будзе. У мяне толькi некалькi соцень марак. I я нiчога не ўмею, як толькi трацiць грошы. Здаецца, той прафесар меў рацыю, хоць у iнакшым сэнсе: гады праз два я аддам богу душу - праўда, ад кулi.

Раптам мяне апанавала шалёная злосць на гэтага iдыёта-балбатуна. Няўжо ён не ведае, што такое жыццё? Я ўбачыў, як перада мной iшлi Антонiа i Пат. Я бачыў яе шыю, схуднелую ад хваробы, я ведаў, як яна любiць жыццё. У гэты момант я мог бы забiць Рота, калi б такiм чынам можна было вярнуць Пат здароўе...

Цягнiк адышоў. Рот махаў капелюшом. Тыя, хто застаўся, крычалi яму наўздагон усялякiя пажаданнi i смяялiся. Дзяўчына, спатыкаючыся, бегла за цягнiком i крычала тонкiм голасам, якi зрываўся:

- Да пабачэння! Да пабачэння!

Потым яна вярнулася i залiлася слязьмi. На тварах iншых з'явiўся выраз засаромленасцi.

- Ало! - крыкнуў Антонiа. - За плач на вакзале - штраф. Гэта закон санаторыя. Штраф на карысць наступнага свята.

Ён шырокiм жэстам працягнуў руку. Астатнiя зноў засмяялiся. Востры, жалобны, залiты слязьмi твар дзяўчыны таксама заўсмiхаўся. Яна дастала з кiшэнi палiто пацёрты кашалёк. Мне зрабiлася вельмi балюча на душы. Гэтыя твары вакол, гэта ж быў не смех, гэта была сутаргавая, пакутная весялосць, гэта былi грымасы.

- Хадзем, - сказаў я Пат i ўзяў яе пад руку.

Мы моўчкi iшлi па вясковай вулiцы. Каля кандытарскай я спынiўся i купiў карабок цукерак.

- Смажаны мiндаль, - сказаў я i працягнуў ёй карабок. -Ты ж любiш яго, праўда?

- Робi, - сказала Пат. Вусны ў яе задрыжалi.

- Хвiлiнку, - сказаў я i хутка пайшоў у краму кветак. З ружамi я выйшаў па магчымасцi спакойна.

- Робi, - сказала Пат.

Мая ўсмешка была даволi жалобнай.

- Пад старасць зраблюся кавалерам, Пат.

Не ведаю, што раптам найшло на нас. Магчыма, прычынай быў той закляты цягнiк, што адышоў. Быццам цень, налiты волавам, лёг на нас, быццам вецер разарваў усё, што з цяжкасцю ўтрымлiвала нас. Мы раптам адчулi сябе дзецьмi, якiя заблудзiлi i не ведалi, куды падацца, але, тым не менш, не паказвалi страху.

- Зойдзем вып'ем чарку, - сказаў я.

Яна кiўнула. Мы зайшлi ў кавярню i селi каля акна.

- Што табе заказаць, Пат?

- Рому, - сказала яна i зiрнула на мяне.

- Рому, - паўтарыў я i ўзяў пад сталом яе руку. Яна моцна сцiснула маю.

Прынеслi ром. Гэта быў "бакардзi" з лiмонам.

- Мой каханы, - сказала Пат i падняла чарку.

- Мой добры сябра, - сказаў я.

Мы хвiлiнку яшчэ пасядзелi.

- Бывае часам дзiўна, праўда? - сказала Пат.

- Праўда. Часам штосьцi находзiць. I зноў праходзiць.

Яна кiўнула. Мы зноў пайшлi, прытулiўшыся адзiн да аднаго. Мiма нас пратопалi конi, запрэжаныя ў санi. Ад iх валiла пара. Змораныя загарэлыя лыжнiкi, хакейная каманда ў бела-чырвоных свiтэрах - жыццё i шум вакол.

- Як ты сябе адчуваеш, Пат? - спытаў я.

- Добра, Робi.

- Праб'ёмся. Праўда?

- Вядома, каханы. - Яна прыцiснула маю руку да сябе.

Вулiца апусцела. Вечаровая зара ружовым покрывам ляжала на заснежаных гарах.

- Пат, - сказаў я, - ты i не ведаеш яшчэ, якая ў нас процьма грошай. Кёстэр прыслаў.

- Гэта ж цудоўна, Робi. Тады мы можам з табой як след бавiць час.

- Вельмi проста, - сказаў я. - Як нам захочацца.

- Тады пойдзем у суботу ў медзалу. Там апошнi вялiкi баль сёлета.

- Але ж табе вечарам нельга выходзiць.

- Большасцi з нас нельга, але людзi выходзяць.

Я зрабiў выгляд, што задумаўся.

- Робi, - сказала Пат, - за час, пакуль цябе не было, я рабiла ўсё, што мне прызначалi. Я была паслухмяная хворая - i нiкiм больш. Нiчога не дапамагло. Мне пагоршала. Не перабiвай мяне, я ведаю, што ты хочаш сказаць. Я ведаю таксама, што мяне чакае. Але час, якi мне адпушчаны, час з табой... дазволь мне рабiць, што захачу...

На яе твары ляжалi чырвоныя водблiскi сонца. Твар быў сур'ёзны, спакойны, з выразам вялiкай пяшчоты. "Пра што мы гаворым? - падумаў я. У роце ў мяне перасохла. - Цi ж гэта нармальна, што мы стаiм тут i размаўляем пра штосьцi, чаго нiколi не можа... не павiнна быць. I словы гэтыя вымаўляе Пат, абыякава, амаль без журбы, быццам ратунку ўжо няма, нават маленечкай кроплi зманлiвай надзеi... Гэта ж Пат, яшчэ амаль дзiця, якое я павiнен аберагаць, Пат, якая раптам аддалiлася ад мяне, пазнаўшы ўжо безназоўнае на тым баку i скарыўшыся яму".

- Ты не павiнна гаварыць такое, - нарэшце прамармытаў я. - Я толькi падумаў, цi не спытаць нам спачатку лекара.

- Мы больш нiкога пытаць не будзем, нiкога! - Яна замахала прыгожай маленькай галоўкай i паглядзела на мяне сваiмi вачыма, якiя я так любiў. Больш нiчога ведаць не хачу. Я хачу толькi быць шчаслiвай.

Вечарам у калiдорах санаторыя была мiтусня. Прыйшоў Антонiа i прынёс запрашэнне на вечарынку ў пакоi нейкага расейца.

- А цi можна мне так проста пайсцi з табой? - спытаў я.

- Тут? - у адказ спытала Пат.

- Тут шмат што можна, чаго звычайна нельга, - са смехам адказаў Антонiа.

Расеец быў пажылы i смуглявы. Ён жыў у двух пакоях, засланых дыванамi. На куфры стаялi бутэлькi з гарэлкай. У пакоях панаваў паўзмрок. Гарэлi толькi свечкi. Сярод гасцей была вельмi прыгожая маладая гiшпанка. У яе быў дзень нараджэння. Яго i сабралiся святкаваць.

У гэтых пакоях, якiя сваiм мiгатлiвым святлом i дзiўным брацтвам прысутных, пародненых агульным лёсам, напамiналi блiндаж, панаваў вельмi своеасаблiвы настрой.

- Што будзеце пiць? - спытаў мяне расеец. У яго быў вельмi цёплы нiзкi голас.

- Што ёсць.

Ён прынёс бутэльку каньяку i графiн гарэлкi.

- Вы здаровы? - спытаў ён.

- Так, - адказаў я сарамлiва.

Ён прапанаваў мне папяросы. Мы выпiлi.

- Пэўна, вам тое-сёе тут здаецца дзiўным, праўда?

- Не вельмi, - адказаў я. - Я не прывык да нармальнага жыцця.

- Так, - сказаў ён i змрочным позiркам глянуў на гiшпанку. - Тут наверсе своеасаблiвы свет. Ён мяняе людзей. Незвычайная хвароба, - задумлiва дадаў ён. - Яна робiць людзей больш ажыўленымi. А часам лепшымi. Мiстычная хвароба. Яна выганяе шлакi. - Ён устаў, кiўнуў мне i пайшоў да гiшпанкi, якая ўсмiхалася яму.

- Пусты балбатун, праўда? - спытаў нехта за маёй спiной.

Твар без падбародка. Гузаваты лоб. Неспакойныя, лiхаманкавыя вочы.

- Я тут у гасцях, - сказаў я. - А вы?

- Так ён i ловiць жанчын, - працягваў той, не слухаючы. - Так ён iх i ловiць. Вось i гэтую дзяўчынку...

Я не адказаў.

- Хто гэта? - спытаў я Пат, калi той адышоўся.

- Музыкант. Скрыпач. Ён закахаўся ў гiшпанку. Так, як кахаюць тут наверсе. А яна i слухаць пра яго не хоча. Яна кахае расейца.

- I я на яе месцы зрабiў бы тое ж самае.

Пат засмяялася.

- Мне здаецца, што такога мужчыну толькi i кахаць, - сказаў я. - А ты таксама?

- Не, - адказала яна.

- Ты тут нi разу не закахалася?

- Моцна - не.

- Мне гэта было б усё роўна, -сказаў я.

- Цудоўныя прызнаннi. - Пат выпрасталася. - Але табе павiнна было б быць зусiм не ўсё роўна.

- Я не тое хацеў сказаць. Я нават не магу табе растлумачыць, што я меў на ўвазе. Не магу, таму што i цяпер яшчэ не ведаю, што ты ўва мне знаходзiш.

- Пакiнь гэта мне, - сказала яна.

- А ты ведаеш?

- Не дакладна, - адказала яна са смехам. - Iнакш не было б кахання.

Бутэлькi, прынесеныя расейцам, стаялi перада мной. Я налiў некалькi чарак i выпiў. Настрой, якi панаваў тут, прыгнятаў мяне. Мне не хацелася бачыць Пат сярод гэтых хворых.

- Табе тут не падабаецца? - спытала яна.

- Не вельмi. Мне трэба спачатку прывыкнуць.

- Мой бедны каханы... - яна пагладзiла мне руку.

- Калi ты побач, я не бедны, - сказаў я.

- А Рыта вельмi прыгожая?

- Не, - сказаў я. - Ты прыгажэйшая.

У маладой гiшпанкi на каленях ляжала гiтара. Потым яна пачала спяваць, i здавалася, што чорная птушка залунала ў пакоi. Яна напаўголаса спявала гiшпанскiя песнi. У яе быў нiзкi, ломкi голас хворага чалавека. Я не ведаю, што на мяне падзейнiчала - чужыя меланхалiчныя мелодыi, жахлiвы вечаровы голас дзяўчыны, ценi хворых, якiя сядзелi ў крэслах i на падлозе, буйны нахiлены цёмны твар расейца, - але мне раптам здалося, што ўсё гэта - рыдаючае цiхае закляцце лёсу, якi хаваўся за завешанымi вокнамi, чакаючы свайго, просьба, крык i страх, страх застацца адзiн на адзiн з небыццём, якое цiха паядае цябе.

...Назаўтра ранiцай Пат была вясёлая i гарэзлiвая. Яна займалася сваiмi сукенкамi.

- Занадта шырокiя сталi, зашмат, - мармытала яна, дапытлiва гледзячы на сябе ў люстэрка. Потым яна павярнулася да мяне.

- А ты ўзяў з сабой смокiнг, каханы?

- Не, - сказаў я. - Не ведаў, што ён тут спатрэбiцца.

- Тады схадзi да Антонiа. Ён пазычыць табе. У вас аднолькавыя фiгуры.

- Ён патрэбны яму самому.

- Ён апране фрак.

Яна зашпiлiла складку.

- А потым схадзi пакатайся на лыжах. Мне зараз трэба папрацаваць. А калi ты тут, я не магу.

- Я рабую гэтага Антонiа, - сказаў я. - Што б мы без яго рабiлi?

- Мне здаецца, ён добры хлопец.

- Згодны, - сказаў я. - Ты выбрала правiльнае слова. Добры хлопец.

- Не ведаю, што б я рабiла без яго, калi была адна.

- Давай пра гэта больш не думаць, - сказаў я. - Даўно мiнула.

- Добра. - Яна пацалавала мяне. - А цяпер iдзi катацца.

Антонiа ўжо чакаў мяне.

- Я ўжо падумаў, што ў вас, пэўна, няма смокiнга, - сказаў ён. - Памерце пiнжак.

Пiнжак быў вузкаваты, але сяк-так сядзеў. Антонiа свiснуў задаволена i дастаў увесь касцюм.

- Заўтра будзе весела, - заявiў ён. - На шчасце, заўтра вечарам у канторы дзяжурыць малая сакратарка. Старая Рэксрот не выпусцiла б нас. Афiцыйна ж усё забаронена. А неафiцыйна... мы, вядома, даўно не дзецi.

Мы пайшлi катацца. Я ўжо напрактыкаваўся, i вучэбная паляна нам больш не спатрэбiлася. Па дарозе нам сустрэўся мужчына з брыльянтавымi пярсцёнкамi на пальцах, у паласатых штанах. На шыi ў яго матляўся стракаты гальштук, якiя носяць артысты.

- Смешныя тыпы трапляюцца тут, - сказаў я.

- Гэта важны тып. Праважаты нябожчыкаў.

- Што? - спытаў я здзiўлена.

- Праважаты нябожчыкаў, - паўтарыў Антонiа. - Тут хворыя з усяго свету. Асаблiва шмат з Паўднёвай Амерыкi. Ну, а сем'ям, вядома, хочацца пахаваць сваiх блiзкiх на радзiме. Тады вось такi праважаты за добрую ўзнагароду едзе туды з цынкавай труной. Такiм чынам гэтыя людзi робяцца заможнымi i шмат вандруюць. Вось гэтага тыпа смерцi зрабiлi сапраўдным дэндзi, як бачыце.

Мы яшчэ нейкi час падымалiся ўгору, а потым прымацавалi лыжы i пакацiлiся. Белыя пагоркi гайдалi нас, а за намi з брэхам, нiбы рыжы мяч, раз за разам правальваючыся па грудзi ў снег, iмчаў Бiлi. Ён зноў прывык да мяне, хоць часта раптам вяртаўся з сярэдзiны дарогi i стралой iмчаў назад да санаторыя толькi вушы матлялiся.

Я практыкаваўся рабiць паварот "Крысцiянiя" i кожны раз, калi з'язджаў з гары i рыхтаваўся да скачка i расслабляўся, то думаў: калi ўдасца i я не ўпаду, Пат паправiцца. Вецер свiстаў мне ў твар, снег быў цяжкi i вязкi, але я зноў i зноў адштурхоўваўся, я шукаў усё больш крутыя адхоны, усё больш цяжкую мясцовасць, i калi мне зноў i зноў шанцавала, я думаў: "Выратавана!", хоць i ведаў, што гэта глупства, i ўсё ж радаваўся, як ужо даўно не радаваўся.

У суботу быў вялiкi тайны выхад. Антонiа падрыхтаваў санi, якiя чакалi ўнiзе ў баку ад санаторыя. Сам ён з вясёлай песняй з'язджаў з пагорка на лакiраваных туфлях, у расхрыстаным палiто, з-пад якога свяцiла белая манiшка.

- Ён звар'яцеў, - сказаў я.

- Ён так часта робiць, - адказала Пат. - Ён бязмежна легкадумны. Толькi гэтым ён трымаецца. Iнакш ён не быў бы ўвесь час у добрым настроi.

- Затое мы цябе добра спаўём.

Я ўхутаў яе ва ўсе коўдры i шалi, якiя ў нас былi. Потым санi паехалi ўнiз. Калона была доўгая. Усе, хто мог, уцяклi. Можна было падумаць, што ў далiну з'язджае вяселле - так святочна матлялiся ў месячным святле стракатыя султаны на конскiх галовах, так шмат было смеху i воклiчаў.

Медзала была ўбрана шыкоўна. Тут ужо танцавалi. Для санаторцаў быў пакiнуты куток, куды не траплялi скразнякi з вокнаў. Было цёпла, пахла кветкамi, парфумай i вiном. За нашым сталом сядзела шмат людзей: расеец, Рыта, скрыпач, нейкая бабуля, дама з тварам размаляванага шкiлета, з ёй яшчэ нейкi тып, Антонiа i хтосьцi яшчэ.

- Хадзем, Робi, - сказала Пат. - Патанцуем.

Пляцоўка паволi круцiлася вакол нас. Скрыпка i вiяланчэль выводзiлi пяшчотную плаўную мелодыю, якая плыла над аркестрам. Ногi танцораў шоргалi па падлозе.

- Дзiва, мой адзiны каханы, раптам выяўляецца, што ты цудоўна танцуеш, здзiўлена сказала Пат.

- Ну, цудоўна.

- Канечне. Дзе ты навучыўся?

- Мяне яшчэ Готфрыд навучыў, - сказаў я.

- У вашай майстэрнi?

- Там... i ў кавярнi "Iнтэрнацыяналь". Нам жа i дамы патрабавалiся для гэтага. Апошнi бляск наводзiлi Роза, Марыён i Валi. Я толькi баюся, што вынiк не вельмi элегантны.

- Што ты! - Яе вочы блiшчалi. - Мы ўпершыню танцуем з табой, Робi!

Побач з намi танцавалi расеец з гiшпанкай. Ён з усмешкай кiўнуў нам. Гiшпанка выглядала вельмi бледнай. Чорныя блiскучыя валасы, як вароняе крыло, спадалi ёй на лоб. Яна танцавала з нерухомай сур'ёзнай мiнай. На запясцi ў яе быў надзеты бранзалет з вялiкiх чатырохкантовых смарагдаў. ёй было васемнаццаць гадоў. Ад стала прагнымi вачыма за ёй сачыў скрыпач. Мы вярнулiся на месца.

- Хачу цыгарэту, - сказала Пат.

- Вось гэтага не варта было б, - асцярожна параiў я.

- Толькi пару зацяжак, Робi. Я так даўно не палiла.

Яна ўзяла цыгарэту, але зноў адклала.

- Не смачна, Робi. Проста ўжо не смачна.

- Так заўсёды бывае, калi доўга жывеш без нечага.

- А ты ж доўга жыў без мяне, i як? - спытала яна.

- Гэта датычыць толькi ядаў, - адказаў я. - Толькi алкаголю i табакi.

- Людзi - куды горшы яд, чым алкаголь i табака, каханы.

Я засмяяўся.

- Ты - разумнае дзiця, Пат.

Яна аблакацiлася на стол i паглядзела на мяне.

- Ты, шчыра кажучы, нiколi не прымаў мяне сур'ёзна?

- Я сам сябе нiколi не ўспрымаў усур'ёз, - адказаў я.

- Але ж i мяне. Скажы праўду.

- Не ведаю. Але нас дваiх я заўсёды ўспрымаў страшэнна ўсур'ёз, гэта я ведаю.

Яна ўсмiхнулася. Антонiа запрасiў яе на танец. Яны пайшлi ў кола. Я назiраў, як яна танцавала. Кожны раз, наблiжаючыся да мяне, яна ўсмiхалася. Яе срэбныя туфелькi амаль не датыкалiся да падлогi. Яна рухалася, як лань.

Расеец зноў танцаваў з гiшпанкай. Яны маўчалi. Яго буйны цёмны твар выказваў пяшчоту. Скрыпач зрабiў спробу запрасiць гiшпанку на танец. Яна толькi пахiтала галавой i пайшла з расейцам.

Скрыпач раструшчыў цыгарэту доўгiмi кастлявымi пальцамi. Раптам мне зрабiлася шкада яго. Я прапанаваў яму запалiць. Ён адмовiўся.

- Мне трэба паберагчы сябе, - сказаў ён сваiм адрывiстым голасам. - А гэны, - хiхiкаючы, працягваў ён i паказаў на расейца, - смалiць па пяцьдзесят штук.

- Адзiн так робiць, другi - гэтак, - адказаў я.

- Хоць яна зараз i не хоча танцаваць са мной, але я яе ўсё ж дамагуся...

- Каго?

- Рыты. У нас былi добрыя адносiны. Мы разам iгралi. А потым з'явiўся расеец i звёў яе ад мяне сваiмi тырадамi. Але я вярну яе.

- Вам трэба будзе прыкласцi намаганнi, - сказаў я. Ён мне не падабаўся.

Ён зарагатаў, быццам авечка забляяла.

- Намаганнi! Вы - наiўны анёл! Мне трэба толькi пачакаць.

- Тады чакайце.

- Пяцьдзесят цыгарэт, - шаптаў ён. - Кожны дзень. Я ўчора бачыў яго рэнтгенаўскi здымак. Каверна на каверне. Гатоў. - Ён зноў засмяяўся. Спачатку ў нас было аднолькава. Нашы здымкi можна было пераблытаць. Цяпер пабачыць бы вам рознiцу! Я паправiўся на два фунты. Не, мой мiлы, мне трэба толькi чакаць i берагчы сябе. Я ўжо з радасцю чакаю наступнага здымка. Сястра мне iх паказвае заўсёды. Калi яго не будзе, я займу яго месца.

- Вось такi метад, - сказаў я.

- Вось такi метад, - як папугай, паўтарыў ён. - Адзiны метад, дзiцятка вы маё! Калi б я паспрабаваў супернiчаць з iм цяпер, я нашкодзiў бы сабе на потым. Не, дарагi навiчок, трэба зычлiва, спакойна чакаць.

Зрабiлася душна i цяжка дыхаць. Пат закашлялася. Я заўважыў, што яна са страхам зiрнула на мяне, i я зрабiў выгляд, што нiчога не чуў.

Бабуля, абвешаная жэмчугам, сядзела, цiха паглыбiўшыся ў сябе. Час ад часу яна рэзка рагатала. Потым зноў iмгненна супакойвалася i сядзела нерухома. Шкiлет сварылася з суседам. Расеец палiў цыгарэты адну за адной. Скрыпач даваў яму прыпалiць. Нейкая дзяўчына раптам сутаргава каўтнула, паднесла да рота хусцiнку, глянула на яе i збялела.

Я глянуў у залу. Там стаялi сталы спартсменаў, там - здаровых грамадзян, там сядзелi французы, ангельцы, галандцы, у мове якiх працяглыя склады напамiналi пра лугi i мора. А памiж iмi ўсiмi прымасцiлася за столiкам маленькая калонiя хваробы i смерцi - лiхаманкавая, прыгожая, закiнутая.

Лугi i мора... Я зiрнуў на Пат... Лугi i мора... пена i пясок i курганне... ах, падумаў я, мой каханы вузкi лобiк! Мае каханыя рукi! Любiмае жыццё, якое можна любiць, а ўратаваць - нельга.

Я ўстаў i выйшаў за дзверы. Мне зрабiлася горача ад горычы i бяссiлля. Я паволi пайшоў па дарозе. Мяне працiнаў халодны вецер, што дзьмуў з-за дамоў. Я сцiснуў кулакi i доўга ўзiраўся ў нерухомыя белыя горы, мяне гнялi дзiкая бездапаможнасць, злосць i боль.

Па вулiцы, бомкаючы шаргункамi, праехалi санi. Я пайшоў назад. Насустрач мне выйшла Пат.

- Дзе ты быў?

- На свежым паветры.

- У цябе дрэнны настрой?

- Ды не!

- Каханы, весялiся! Весялiся сёння! Дзеля мяне. Хто ведае, калi я выберуся зноў на баль.

- Выберашся, i не адзiн раз.

Яна прыхiлiла галаву да майго пляча.

- Калi ты кажаш, то так i будзе. Хадзем, патанцуем. Мы ўпершыню танцуем з табой.

Мы пайшлi танцаваць. Цёплае мяккае святло было лiтасцiвае, яно скрадвала ўсе ценi, якiя паклала на твары глыбокая ноч.

- Як ты адчуваеш сябе? - спытаў я.

- Добра, Робi.

- Якая ты прыгожая, Пат.

Яе вочы загарэлiся.

- Цудоўна, што ты мне так гаворыш.

Я адчуў шчакой дотык яе цёплых сухiх вуснаў.

...Калi мы вярнулiся ў санаторый, было ўжо позна.

- Толькi зiрнiце на яго выгляд, - захiхiкаў скрыпач i неўпрыкмет паказаў на расейца.

- У вас выгляд гэткi ж самы, - злосна сказаў я.

Ён разгублена глянуў на мяне.

- Ну пэўна, вы ж здаравiла! - з'едлiва сказаў ён.

Я падаў расейцу руку. Ён кiўнуў мне i пяшчотна падтрымаў маладую гiшпанку, калi яна падымалася па лесвiцы. У слабым святле начных лямп здавалася, што яго шырокая прыгорбленая спiна i худзенькiя плечы дзяўчыны нясуць наверх цяжар усяго свету. Дама-шкiлет цягнула па калiдоры свайго сябра, якi нешта верашчаў. Антонiа пажадаў нам добрай ночы. Было нешта прывiднае ў гэтым амаль нячутным развiтаннi, прамоўленым шэптам.

Пат здымала сукенку праз галаву. Яна стаяла нахiлiўшыся i цягнула за плечыкi. Парча парвалася. Пат пачала разглядаць тое месца.

- Мусiць, ужо пара прыйшла, - сказаў я.

- Нiчога, - сказала Пат. - Мне ўжо, пэўна, не спатрэбiцца.

Яна паволi склала сукенку i не павесiла яе ў шафу. Яна паклала яе ў чамадан. На яе твары раптам адбiлася стома.

- Зiрнi, што ў мяне ёсць, -хутка сказаў я i з кiшэнi палiто выцягнуў бутэльку шампанскага.

- Цяпер мы крыху пасвяткуем адны.

Я прынёс фужэры i налiў. Яна ўсмiхнулася i выпiла.

- За нас, Пат.

- Так, мой каханы, за наша цудоўнае жыццё.

Як нязвыкла было ўсё гэта: пакой, цiшыня i наша журбота. Цi не жыццё панавала за дзвярыма, бясконцае, з лясамi, рэкамi i моцным дыханнем, цвiтучае i неспакойнае? Цi не сакавiк абуджае ўжо зямлю?

- Ты застанешся са мной, Робi?

- Так, пойдзем у пасцель. Мы будзем так блiзка, як толькi могуць быць людзi. А фужэры паставiм на коўдру i будзем пiць.

Вiно. Залацiста-смуглявае цела. Чаканне. Бяссонне. Цiшыня i цiхiя хрыпы ў грудзях каханай.

XXVIII

Зноў стала вiльготна i ветрана. Парывiсты iмжысты цёплы вецер шалеў у далiне. Снег размяк. Са стрэх пацякло. Крывая тэмпературы пайшла ўверх. Пат мусiла ляжаць. Лекар прыходзiў праз кожныя дзве гадзiны. Яго твар рабiўся ўсё больш заклапочаны.

Аднойчы я палуднаваў, калi з'явiўся Антонiа i сеў каля мяне.

- Рыта памерла, - сказаў ён.

- Рыта? Вы пра расейца?

- Не, Рыта, гiшпанка.

- Гэта неверагодна, - сказаў я i адчуў, як кроў застыла ў жылах. Становiшча Рыты было менш пагрозлiвае, чым у Пат.

- Тут не такое магчыма, - адказаў меланхалiчна Антонiа. - Яна памерла сёння ранiцай. Да ўсяго яшчэ дадалося запаленне лёгкiх.

- Запаленне лёгкiх... гэта iншая справа, - сказаў я з палёгкай.

- Васемнаццаць гадоў. I такая цяжкая смерць.

- А расеец?

- А, не пытайцеся. Не можа паверыць, што яна мёртвая. Сцвярджае, што гэта летаргiчны сон. Сядзiць каля яе ложка, i нiхто не можа вывесцi яго з пакоя.

Антонiа пайшоў. Я глядзеў у акно. Рыта памерла. А я сядзеў i думаў: "Не Пат, не Пат..."

Праз шкляную перагародку я ў калiдоры ўбачыў скрыпача. Не паспеў я ўстаць, як ён быў каля мяне. Выгляд у яго быў жудасны.

- Вы палiце? - сказаў я, каб толькi нешта сказаць.

- Вядома! А чаму не? Цяпер? Зараз усё роўна!

Я пацiснуў плячыма.

- Вам, мусiць, смешна, дабрадзею? - пакпiў ён.

- Вы звар'яцелi, - сказаў я.

- Звар'яцеў? Ды не, я хiбiў. - Ён налёгся на стол i дыхнуў мне ў твар каньяком. - Я хiбiў. Яны мяне ўхандохалi. Усе свiннi. I вы таксама, вы дабрачынная свiння.

- Калi б вы не былi хворы, я выкiнуў бы вас у акно, - сказаў я.

- Хворы? Хворы? - як папугай, запаўтараў ён. - Я здаровы, амаль здаровы! Вось чаму я i прыйшоў! Цудоўны выпадак нечаканага зажыўлення. Цi не анекдот?

- Радуйцеся, - сказаў я. - Варта вам толькi выбрацца адсюль, як вы таксама забудзецеся пра ўсе вашы нягоды.

- Вось як, - адказаў ён. - Вы так думаеце? Якая ж у вас разумная галоўка, вы - прагматык. Няхай бог беражэ вашу сыценькую душу!

Ён пайшоў, хiстаючыся, але вярнуўся.

- Хадзем, пабудзем разам, вып'ем. Я заплачу. Не магу быць адзiн.

- Няма часу, - сказаў я. - Пашукайце сабе iншага.

Я падняўся да Пат. Яна ляжала, цяжка дыхаючы, падклаўшы пад плечы падушкi.

- Ты не хочаш пакатацца на лыжах? - спытала яна.

- Снег дрэнны. Паўсюды тае.

- Дык, можа, пагуляеш з Антонiа ў шахматы?

- Не, - сказаў я. - Хачу пабыць тут, з табой.

- Бедны Робi! - Яна паспрабавала варухнуць рукой. - Прынясi хоць выпiць сабе.

- Гэта я магу.

Я пайшоў у свой пакой i прынёс каньяку i чарку.

- Крыху вып'еш? Табе можна, ты ж ведаеш.

Яна зрабiла маленькi глыток, неўзабаве - яшчэ адзiн. Потым яна аддала чарку мне. Я далiў яе i выпiў.

- Табе нельга пiць з адной чаркi са мной, - сказала Пат.

- Вось яшчэ! - Я налiў яшчэ адну i кульнуў яе.

- Не рабi так, Робi. I табе нельга больш цалаваць мяне. Табе нельга быць са мной. Ты не павiнен захварэць.

- Я буду цалаваць цябе, i мне ўсё - абы-што, - адказаў я.

- Не, табе нельга. Табе нельга таксама больш спаць у маёй пасцелi.

- Добра, тады ты спi ў маёй.

- Кiнь гэта, Робi. Табе трэба доўга жыць яшчэ. Я хачу, каб ты быў здаровы, каб у цябе была жонка i дзецi.

Нейкi час яна ляжала цiха.

- Мне хацелася б мець ад цябе дзiця, Робi, - сказала яна i прыхiлiлася тварам да майго пляча. - Раней мне гэтага нiколi не хацелася. Не магла сабе нават уявiць. А цяпер я часта думаю пра гэта. Добра было б, каб ад мяне штосьцi засталося. Тады дзiця часам пазiрала б на цябе i ты прыпамiнаў бы мяне. Тады я зноў была б з табой.

- У нас яшчэ будзе дзiця, - сказаў я. - Калi ты паправiшся. Мне хочацца мець з табой дзiця, Пат. Але няхай гэта будзе дзяўчынка, мы назавём яе Пат.

Яна ўзяла ў мяне з рукi чарку i зрабiла глыток.

- Магчыма, так лепей, што ў нас няма дзяцей, каханы. Не трэба цябе абцяжарваць. Ты павiнен забыць мяне. А калi ты будзеш думаць пра мяне, няхай табе думаецца, як нам было добра, - i больш нiчога. Мы ўжо нiколi не зразумеем, што ўсё мiнулася. I не журыся.

- Мне робiцца журботна, калi ты так гаворыш.

Яна нейкi час глядзела на мяне.

- Калi вось так ляжыш, то прыходзяць розныя думкi. I шмат што здаецца дзiўным, на што раней не звяртаў увагi. Ведаеш, што я цяпер не магу зразумець? Што з дваiх закаханых, такiх, як мы, адзiн можа памерцi.

- Супакойся, - сказаў я. - Адзiн заўсёды памiрае першы, заўсёды ў жыццi. Але да гэтага мы яшчэ не дажылi.

- Няхай бы людзi памiралi толькi ў адзiноце. Цi тады, калi адзiн аднаго ненавiдзiць. Але не тады, калi любяць...

Я прымусiў сябе ўсмiхнуцца.

- Сапраўды, Пат, - сказаў я i ўзяў яе гарачыя рукi ў свае. - Калi б мы з табой стваралi свет, ён выглядаў бы куды лепш.

- Так, каханы. Мы такога не дапусцiлi б. Калi б толькi ведалi, што за ўсiм гэтым. Ты верыш, што i там нешта ёсць, потым?

- Веру, - адказаў я. - Жыццё наладжана так дрэнна, што не можа канчацца проста так.

- Што ж, пераканаўча. Але няўжо ты лiчыш, што гэта таксама кепска? - Яна паказала на букет жоўтых ружаў каля свайго ложка.

- У тым i справа, - адказаў я. - Дэталi - цудоўныя, а ўсё цэлае не мае сэнсу. Як быццам усё стваралася некiм, каму, гледзячы на цудоўную разнастайнасць жыцця, нiчога iншага не прыйшло ў галаву, як знiшчыць зноў.

- I зноў стварыць, - сказала Пат.

- I тут я не бачу сэнсу, - адказаў я. - Ад гэтага i па сённяшнi дзень жыццё не палепшылася.

- Не скажы, каханы, - сказала Пат. - Што датычыць нас, то зроблена вельмi добра. Лепш не бывае. Толькi нядоўга, занадта нядоўга.

Праз некалькi дзён у мяне закалола ў грудзях, i я пачаў кашляць. Галоўны лекар пачуў кашаль, iдучы па калiдоры, i зазiрнуў у мой пакой.

- Зайдзiце да мяне ў кабiнет.

- Нiчога страшнага, - сказаў я.

- Усё роўна, - адказаў ён. - Кашляючы, вам нельга сядзець у фройляйн Хольман. Хадзем зараз са мной.

У яго кабiнеце я з нейкiм асаблiвым задавальненнем здымаў з сябе сарочку. Тут, наверсе, здароўе здавалася нейкай незаконнай прывiлеяй. Сам сябе чалавек адчуваў жулiкам цi дэзерцiрам.

Галоўны лекар глянуў на мяне.

- Здаецца, вы яшчэ i рады, - сказаў ён, моршчачы лоб. Потым ён мяне старанна абследаваў. Я разглядаў блiскучыя прадметы на сценах, дыхаў глыбока i паволi, хутка i коратка - так, як ён патрабаваў. Пры гэтым я зноў адчуў паколванне i быў задаволены, што нечым наблiжаўся да Пат.

- Прастуда, - сказаў лекар. - Ляжце на дзень-два ў пасцель цi ў крайнiм выпадку не выходзьце са свайго пакоя. Да фройляйн Хольман заходзiць забараняецца. Не з-за вас... з-за фройляйн Хольман.

- Можна размаўляць з ёй праз дзверы? - спытаў я. - Альбо праз балкон?

- Праз балкон можна, але толькi некалькi хвiлiн. I праз дзверы таксама, калi будзеце як след паласкаць горла. Акрамя прастуды ў вас яшчэ катар палiльшчыка.

- А лёгкiя? - Чамусьцi я спадзяваўся, што хоць нейкая дробязь у iх будзе не ў парадку. Тады мне было б не так няёмка перад Пат.

- З вашага аднаго лёгкага можна тры зрабiць, - заявiў лекар. - Такiх здаравякоў я ўжо даўно не бачыў. У вас толькi цвердаватая печань. Магчыма, зашмат выпiваеце.

Ён нешта выпiсаў мне, i я пайшоў.

- Робi, - спытала Пат з пакоя, - што ён сказаў?

- Пакуль што мне нельга да цябе, - адказаў я за дзвярыма. - Строга забаронена. Небяспека заражэння.

- Вось бачыш, - спуджана сказала яна. - Я ж увесь час гаварыла, што нельга.

- Небяспека заразiць цябе, Пат. Не мяне.

- Кiнь глупства, - сказала яна. - Раскажы мне дакладна, што здарылася.

- Так i ёсць. Сястра! - я паклiкаў медсястру, якая якраз разносiла лякарствы. - Скажыце фройляйн Хольман, хто з нас дваiх больш небяспечны.

- Пан Локамп, яму нельга выходзiць.

Пат з недаверам пераводзiла позiрк з сястры на мяне. Я паказаў ёй праз дзверы лякарствы. Яна зразумела, што мы гаворым праўду, i пачала смяяцца, i смяялася ўсё мацней, пакуль не з'явiлiсй слёзы i не пачаўся пакутлiвы кашаль, так што сястры давялося бегчы, каб падтрымаць яе.

- Божа мой, каханы, - шаптала яна. - Гэта ж смешна. А якi горды выгляд у цябе!

Увесь вечар яна была ў вясёлым настроi. Я, вядома, не пакiдаў яе адну, а сядзеў да поўначы на балконе ў цёплым палiто, закруцiўшы шалiкам шыю. У адной руцэ я трымаў цыгару, у другой - чарку, каля ног стаяла бутэлька з каньяком. Я расказваў ёй эпiзоды свайго жыцця. Мяне ўвесь час перарываў i падбадзёрваў яе птушыны смех. Я хлусiў, як толькi мог, каб толькi бачыць на яе твары водсветы смеху, я радаваўся свайму кашлю, якi быў падобны да брэху. Я выпiў бутэльку да дна i ранiцай быў здаровы.

...Зноў падзьмуў вiльготны вецер. Ён стукаў у вокны, воблакi плылi нiзка, снег пачаў спаўзаць з гор, i ноччу грымелi абвалы. Хворыя ляжалi ўзбуджаныя, не спалi i прыслухоўвалiся. На цёплых схiлах пачалi цвiсцi крокусы, i на вулiцы побач з санямi з'явiлiся першыя брычкi на высокiх колах.

Пат усё больш слабела. Яна ўжо не магла ўставаць. Начамi ў яе часта бывалi прыпадкi ўдушша. Тады яна чарнела ад смяротнага страху. Я трымаў яе вiльготныя, аслаблыя рукi.

- Вытрымаць толькi гэтую гадзiну, - хрыпела яна. - Толькi гэтую гадзiну. Якраз цяпер умiраюць...

Яна баялася апошняй гадзiны памiж ноччу i ранiцай. Ёй здавалася, што з канцом ночы слабее i амаль канчаецца агульная плынь жыцця, - i толькi гэтай гадзiны яна баялася i не хацела заставацца адна. А звычайна яна была такая мужная, што я толькi сцiскаў зубы.

Я папрасiў дазволу перанесцi свой ложак у яе пакой, i калi яна прачыналася i калi ў яе вачах з'яўлялася мальба адчаю, я садзiўся каля яе. Я часта думаў пра ампулы морфiю ў маiм чамадане, i я не задумваючыся зрабiў бы гэта, калi б яна не была такая ўдзячная за кожны новы дзень.

Я сядзеў каля ложка i расказваў ёй, што толькi прыходзiла ў галаву. Ёй нельга было шмат размаўляць, i яна любiла слухаць мае расказы пра ўсякiя здарэннi. Найбольш яна любiла слухаць гiсторыi з пары майго вучнёўства, а часам, калi ў яе толькi што праходзiў прыступ i яна, бледная i разбiтая, сядзела ў падушках, яна зноў прасiла, каб я перадражнiў каго-небудзь з маiх настаўнiкаў. Размахваючы рукамi, сапучы i гладзячы ўяўную рыжую бараду, я тады хадзiў па пакоi i рыпучым голасам выдаваў педагагiчныя шэдэўры. Кожны дзень я прыдумваў новыя, i Пат пацiху пачала выдатна разбiрацца ў справах класа i ведала ўжо ўсiх звадыяшаў i гарэзнiкаў, якiя кожны дзень выдумлялi новыя штучкi, каб дапячы настаўнiкам. Аднойчы начная дзяжурная сястра прыбегла да нас на грымучы бас дырэктара школы, i запатрабаваўся даволi працяглы час, пакуль я, на радасць Пат, змог давесцi ёй, што я не звар'яцеў: я скакаў сярод ночы па пакоi ў палярыне Пат i ў яе капелюшы, жорстка адчытваючы нейкага Карла Асэгэ за тое, што той каварна падпiлаваў настаўнiцкую кафедру.

Паволi ў акно сачылася дзённае святло. Вяршынi гор ператварылiся ў вострыя чорныя сiлуэты. Неба за iмi - халоднае i бледнае - пачало ўсё далей адступаць. Лямпачка на начным столiку рабiлася жоўтай плямай, Пат паклала свой вiльготны твар мне на далонi.

- Вось i прайшло, Робi. Цяпер у мяне дабаўляецца яшчэ адзiн дзень.

Антонiа прынёс мне свой радыёпрыёмнiк. Я падключыў яго да электрасеткi i зазямлiў на батарэю ацяплення. Вечарам у Пат я ўключыў яго. Ён хрыпёў i квакаў, потым раптам з шуму паплыла пяшчотная чыстая мелодыя.

- Што гэта, каханы? - спытала Пат.

Антонiа з прыёмнiкам даў мне i радыёчасопiс. Я пагартаў яго.

- Здаецца, Рым.

А тут пачуўся нiзкi, металёвы голас дыктаркi:

- Гаворыць Рым, Неапаль, Фларэнцыя...

Я пакруцiў яшчэ. Сола на раялi.

- Гэта мне i правяраць не трэба, - сказаў я. - Вальдштэйнаўская саната Бетховена. Я сам умеў яе выконваць у часы, калi яшчэ верыў, што стану некалi педагогам, прафесарам цi кампазiтарам. Цяпер я ўжо даўно забыўся. Давай пераключым. Не вельмi прыемныя ўспамiны.

Цёплы альт вельмi цiха i лiслiва спяваў: "Скажы мне пра каханне..." Потым - лекцыя пра спосабы барацьбы супроць вiнаграднай тлi. Я пакруцiў зноў. Рэкламныя аб'явы. Квартэт.

- Што гэта? - спытала Пат.

- Прага. Струнны квартэт. Бетховен, опус 59 два, - прачытаў я.

Я пачакаў канца музычнай фразы, потым зноў пачаў круцiць, i раптам зайграла скрыпка, цудоўная скрыпка.

- Гэта, пэўна, Будапешт, Пат. Цыганская музыка.

Я настроiў прыёмнiк лепш. Цяпер мелодыя паўнагучна i мякка залунала над плыняй аркестра.

- Чароўна, праўда, Пат?

Яна маўчала. Я павярнуўся да яе. Яна плакала з шырока адкрытымi вачыма. Я рыўком выключыў прыёмнiк.

- Што здарылася, Пат? - Я абняў яе вузкiя плечы.

- Нiчога, Робi. Гэта дурасць. Але калi вось так чуеш - Парыж, Рым, Будапешт - о божа, а я рада была б спусцiцца хоць у вёску...

- Што ты, Пат...

Я сказаў ёй усё, што мог сказаць, каб забавiць. Але яна хiтала галавой.

- Я не сумую, каханы. Ты не думай так. Я плачу не ад суму. Бывае i так, але не доўга. Затое я шмат думаю.

- Пра што ты думаеш? - спытаў я, цалуючы яе валасы.

- Пра адно толькi, пра што я яшчэ магу думаць - пра жыцце i смерць. Калi я потым сумую i больш нiчога не разумею, я кажу сабе, што лепш памерцi, пакуль яшчэ хочацца жыць, чым тады, калi хочацца памерцi. Як ты думаеш?

- Я не ведаю.

- I ўсё ж. - Яна прыхiлiла галаву да майго пляча. - Калi хочацца жыць, то ёсць нешта, што любiш. Цяжэй, але i лягчэй. Вось паслухай, няхай мне наканавана смерць, але я ўдзячная, што ў мяне ёсць ты. Я ж магла быць адзiнокай i няшчаснай. Тады б захацелася памерцi. Цяпер цяжка. Але затое я напоўнена каханнем, як пчала мёдам, калi яна вечарам вяртаецца ў вулей. Калi б мне давялося выбiраць, я выбрала б у любым выпадку тое самае.

Яна паглядзела на мяне.

- Пат, - сказаў я, - ёсць яшчэ i трэцi варыянт: перастане дзьмуць фен, справа палепшыцца i мы паедзем.

Яна ўсё яшчэ дапытлiва глядзела на мяне.

- Я баюся за цябе, Робi. Табе будзе цяжэй, чым мне.

- Давай пра гэта больш не гаварыць, - сказаў я.

- Я сказала гэта толькi, каб ты не думаў, што я сумую, - адказала яна.

- Я i не думаю, што ты сумуеш, - сказаў я.

Яна паклала мне руку на локаць.

- Знайдзi зноў цыганскi аркестр.

- Ты хочаш паслухаць?

- Хачу, каханы.

Я зноў уключыў прыёмнiк, i спачатку цiха, а потым усё гучней i паўней у пакоi загучалi скрыпкi i жалейкi i прыглушаныя арпеджыа цымбалаў.

- Цудоўна, - сказала Пат. - Як вецер. Вецер, якi нясе цябе.

Гэта быў вячэрнi канцэрт з рэстарана ў адным парку Будапешта. Праз гукi музыкi часам даносiлiся галасы клiентаў за стойкамi, час ад часу чуўся звонкi вясёлы ўскрык. Можна было ўявiць сабе, што робiцца там, на востраве Маргiт: каштаны пусцiлi ўжо першую лiстоту, i яна цьмяна мiгцiць пад месячным святлом i гайдаецца, быццам ад павеваў музыкi скрыпак. Магчыма, там ужо быў цёплы вечар, i людзi сядзяць на вольным паверты, а перад iмi стаяць куфлi з жоўтым венгерскiм вiном, афiцыянты бегаюць у белых куртках пад музыку цыганскiх скрыпак. А потым яны пойдуць праз зялёнае змярканне, змораныя, дадому. А тут ляжыць Пат i ўсмiхаецца, i яна нiколi не выйдзе з гэтага пакоя, нiколi не ўстане з гэтага ложка.

...Потым усё адбылося раптам хутка. Жывая плоць каханага твару стала раставаць. Вытыркнулiся скулы, на скронях праступiлi косцi. Рукi былi тонкiя, як у дзiцяцi, скабы тырчалi пад скурай. Лiхаманка ўсё часцей бiла худое цела. Сястра прынесла кiслародныя балоны, лекар прыходзiў праз кожную гадзiну.

Аднойчы паполуднi тэмпература невытлумачальна хутка ўпала. Пат прыйшла ў сябе i доўга глядзела на мяне.

- Дай мне люстэрка, - прашаптала яна.

- Навошта табе люстэрка? - сказаў я. - Адпачывай, Пат. Мне здаецца, што ты ўжо выкараскалася. У цябе няма тэмпературы.

- Не, - прашаптала яна сваiм надламаным, перагарэлым голасам. - Дай мне люстэрка.

Я абышоў вакол ложка, узяў люстэрка i ўпусцiў яго на падлогу. Яно разбiлася.

- Прабач, - сказаў я. - Такая недарэчнасць. Проста выпала ў мяне з рук i разбiлася адразу на тысячу асколкаў.

- У мяне ў кiшэнi ёсць яшчэ адно, Робi.

Гэта было маленькае люстэрка з храмiраванага нiкелю. Я павёў па iм рукой, каб хоць крыху засляпiць яго, i падаў Пат. Яна старанна працерла яго i напружана зазiрнула.

- Табе трэба ехаць, каханы, - прашаптала яна.

- Чаму? Цi ты мяне больш не любiш?

- Табе больш нельга бачыць мяне. Гэта ўжо не я.

Я забраў у яе люстэрка.

- Гэтыя металёвыя штукi нiкуды нягодныя, Пат. Ты толькi зiрнi, як я ў iм выглядаю. Бледны i худы. А я ж загарэлы i дужы. Гэта штуковiна ўся ў зморшчынах.

- У цябе павiнен застацца iншы ўспамiн пра мяне, - прашаптала яна. - Едзь, каханы. Я ўжо сама спраўлюся.

Я пачаў супакойваць яе. Яна зноў запатрабавала люстэрка i сумачку. Потым пачала пудрыцца, бледны схуднелы твар, патрэсканыя вусны, цяжкiя цёмныя ўпадзiны пад вачыма.

- Толькi крыху, каханы, - сказала яна, спрабуючы ўсмiхнуцца. - Ты не павiнен бачыць мяне непрыгожай.

- Можаш рабiць, што хочаш, - сказаў я. - Ты нiколi не будзеш непрыгожай. Для мяне ты самая прыгожая жанчына з усiх, каго я бачыў.

Я забраў люстэрка i пудранiцу i асцярожна паклаў ёй свае далонi пад галаву. Неўзабаве яна неспакойна заварушылася.

- Што з табой, Пат? - спытаў я.

- Вельмi гучна цiкае, - прашаптала яна.

- Што? Гадзiннiк?

- Так грымiць...

Я зняў з рукi гадзiннiк.

Яна са страхам сачыла за секунднай стрэлкай.

- Выкiнь яго...

Я кiнуў гадзiннiк у сцяну.

- Вось цяпер ён больш не цiкае. Цяпер час спынiўся. Мы разарвалi яго напалам. Цяпер мы толькi ўдваiх, толькi мы, ты i я, i нiчога больш.

Яна зiрнула на мяне. Яе вочы былi вельмi вялiкiя.

- Каханы... - прашаптала яна.

Я не мог вытрываць яе погляду. Ён iшоў аднекуль здалёку, пранiзваў мяне i дзесьцi знiкаў.

- Мой дарагi сябра, - мармытаў я, - мой каханы, мужны стары сябра...

...Яна памерла ў апошнюю гадзiну ночы, перад самай ранiцай. Яна памiрала цяжка i пакутлiва, i нiхто не мог ёй дапамагчы. Яна моцна трымала маю руку, але ўжо не ўсведамляла, што я каля яе. Нехта ў нейкi час сказаў:

- Яна памерла...

- Не, - не пагадзiўся я. - Яна не памерла. Яна яшчэ моцна трымае маю руку.

Святло. Невыносна зыркае святло. Людзi. Лекар. Я паволi расшчапiў пальцы. Рука Пат упала. Кроў. Скажоны ўдушшам твар. Спакутаваныя застылыя вочы. Карычневыя шаўкавiстыя валасы.

- Пат, - сказаў я. - Пат.

I ўпершыню яна не адказала мне.

- Хачу пабыць адзiн, - сказаў я.

- Можа, спачатку... - спытаў нехта.

- Не, - сказаў я. - Выйдзiце. Не чапайце.

Я змыў з яе кроў. Я здранцвеў. Я расчасаў ёй валасы. Яна астыла. Я паклаў яе на свой ложак i накрыў коўдрамi. Я сядзеў каля яе i не мог думаць. Я сядзеў на крэсле i ўзiраўся ў яе. Увайшоў сабака i сеў каля мяне. Я бачыў, як мяняўся яе твар. Я не мог нiчога зрабiць, як толькi безнадзейна сядзець i глядзець на яе. Потым наступiў ранак. Яе ўжо не было.