«Дзьве душы: Русскій мір і Беларускі сьвет у слове»

Пётра САДОЎСКІ

Дзьве душы: Русскій мір і Беларускі сьвет у слове

Частка І

Литвин и мертвый дзекнет...

Литвин не доспавши сено косит

Литвин, как линь.

Биться, как с Литвой (зло и упорно) ...

(Владимир Даль. Пословицы русского народа, в 2-х томах)

Бульба дробная, як у маскаля

Маскаль зачаў ляды, ды ня даў рады

Гуляй, пакуль маскаль не прыйшоў

Татка, чорт у хату лезе! –

Дармо, сынку, абы не маскаль ...

І на чужы Сьвяты не кідай у ніты

(беларускія прыгаворкі)

Гэты тэкст – вельмі пэрсанальны, таму аўтар у сваіх назіраньнях пазьбягае формы pluralis auctoris зь дзейнікам “мы” ды іншых безасабова-абагульняльных прыёмаў кшталту “традыцыйна лічыцца, што ...”. Форма выкладу ў форме 1-й асобы падкрэсьлівае і магчымасьць таго, што некаму напісанае падасца некарэктным ці нават недарэчным. Гэта заўвага для тых, хто жыве ў каардынатах “рускага сьвету”.

Я зьбіраюся паразважаць пра тое, як у мове у сэмантыцы асобных словаў, у словазлучэньнях, сказах (прымаўках, прыбабуньках), песьнях, гімнах, ваярскіх маршах, тэкстах (у мадэрным разуменьні) можа адлюстравацца культурная антрапалёгія народу, што можна прыблізна назваць нацыянальным кодам.

Асобнае слова (ілюстрацыі-прыклады)

Расейскае “преступнік” і наша “злачынец”. У цяперашнім расейскім афіцыйным тэрміне “преступление” праглядаецца празрыста больш фармальны сэнс – перакрочваньне лініі літары закону, нешта блізкае да нямецкага Verbrechen. Актор гэтага дзеяньня і ёсьць “преступник”. У нас такога чалавека называюць “злачынец”, -- той, хто чыніць зло. У нашым тэрміне акрамя фармальна-юрыдычнай даецца і маральная ацэнка, нешта блізкае да двучлена Дастаеўскага.

“Лихой парень”. У сучасных расейскіх “тэкстах” панятак дабра і зла набывае выразна рэлятывісцкі характар: праўда, дабро, зло, парушэньне закону, мэтазгоднасьць, канцавы вынік ператвараюцца ў кантыніум безь берагоў. У папулярным сэрыяле “Брыгада” “лихой парень», сімпатычны герой Саша Белый, у мінулым – круты без сантымэнтаў бізнэсмэн, “по-русскі” справядлівы, з сваім разуменьнем дабра і зла (як, дарэчы, і галоўны герой фільма “Брат”), балатуючыся ў Дзярждуму ў рэклямным роліку фармулюе крэда новага “рускага міру”(цытую па памяці): “Да, я нарушал закон, нарушал его крепко, я не щадил своих конкурентов, но я построил два храма от фундамента до купала ...”. З гэтага ж клону і “станоўчы”, галоўны герой “Брата” і “Брата -2”. Помсьцячы за падманутага земляка-хакеіста, якога абакраў амерыканскі мэнэджэр, расейскі рэмба-праведнік з самаробнай бярданкі косіць шараговых амэрыканцаў ды кажа: “Мы рускія, за намі праўда”. Расейскія публічныя асобы, аналізуючы крымінальныя эканамічныя рэформы пачатку 90-х гадоў, гавораць: “В лихие девяностые ...”.

Наш Леў Сапега, прэзэнтуючы Статут 1588 г. падкрэсьліваў: “Мы напісалі гэты статут, каб не было ліхасьці”.

“Иван Грозный» -- “Іван Жахлівы”. Расейскае “Іван Грозны” знаходзіцца ў “цярпімым” полі, -- суворы, але неабходны, мэтазгодны. У мастацкім асацыятыўным полі – нешта зусім белае і пушыстае: “Уж больно ты грозен, как я погляжу!” (Некрасаў, “Мужичок с ноготок») або: “Не ругай меня, мамаша, не ругай так грозно / Ты была сама такая, приходила поздно” (из шаловливой песни). Гадоў 30 таму мы яшчэ не ўжывалі выраз “Іван Жахлівы”, як гэта рабілі эўрапэйцы увесь час: Iwan der Schreckliche, Ivan the Terrible, Ivan le Terrible ... Мне здаецца, што я быў першы, хто ўвёў у наш час ў зварот выраз “Іван Жахлівы”, калі напісаў адмысловы нарыс пра Івана Грознага для часопіса “Беларусь” у 80-х гадах. Там я, разглядаючы выпадкі эўрапэйскіх “перакладаў” уласных імёнаў, разважаў і пра норавы. Часопіс той у мяне згубіўся. Помніцца, я разважаў, што калі б зь беларускім шляхціцам эпохі ВКЛ абышліся так, як Іван Жахлівы/Грозны трактаваў сваіх баяраў, то шляхціц-літвін, пэўна б, застрэліўся ці засіліўся б якім іншым чынам. Галоўным рэдактарам часопіса быў тады Аляксандар Шабалін. Уладзімір Арлоў тады яшчэ ўжываў расейскі варыянт. Першы раз я сустрэў выраз Iwan der Screckliche ў 1956 годзе ў нямецкім размоўніку, калі вычыўся ў 8-й клясе Мн СВУ. Зьдзівіла і штурханула да роздуму. Вось вам і ўплыў замежных моваў на фармаваньне асобы.

Далей яшчэ будзе гаворка пра сэмантыку асобных словаў ды іх сувязь з навакольным асяродзьдзем.

Мастацки тэкст: “рускі” сьвет у Максіма Гарэцкага

Словазлучэньне “Дзьве душы” ў кантэксьце задуманых разважаньняў навеялася мне, натуральна, ў першую чаргу аднайменнай назваю аповесьці Маскіма Гарэцкага і ягонага ж кароткага апавяданьня “Рускі”.( З другога боку, хацелася б нам таго ці не, у кожным з нас, сучасных беларусаў, жыве частка расейскай душы). У аповесьці маладзіца, якую ўзялі “за мамку” для панскага дзіцёнка, “трохмесячнага першачка Ігналіка (амаль аднадзёньнічка зь ейным сынам Васільком”), асірацелага пасьля разбойнага нападу на ягоных бацькоў, “паноў сярэдняга багацьця” Абдзіраловічаў, падмяняе свайго сыночка на панскага, каб зрабіць яго багатым і шчасьлівым. Для мяне асабіста гэта, акрамя традыцыйнай інтэрпрэтацыі твора, – трагічная спачувальная алегорыя самаадмаўленьня дзеля прывіднага шчасьця, пра што дасьледчыкі мала гавораць.

У апавяданьні “Рускі” жыхар Магілёўскай губерні (“рускі”) у час “імперыялістычнай вайны” як салдат расейскай арміі, у перапынку паміж “кантактнымі” атакамі, сустракае на бульбянішчы “аўстрыяка” (селянін з Заходняй Украіны), які, як і ён, выкалупвае зь зямлі пехацінскай рыдлёвачкай бульбу. Абодва зьлякнуліся, аднак потым супакоіліся, прыселі, выпілі па кроплі аўстрыякавай гарэлкі, пакурылі рускай махоркі ды разышліся. Магілёўскаму селяніну спакваля упоўз у голаў вайсковы маскальскі чарвяк, ён павярнуўся і стрэліў. Цытата: “Калі Рускі падбег і нахіліўся над яго (аўстрыякавай – П.С) чубатаю шапачкаю і даўна падстрыганымі вусамі, дык у цямноце мала чаго ўбачыў, але пачуў, як ён яшчэ дадаў, гаворачы быццам аб нейкім трэцім: “ Што ж цій москаль наробыв... Застанэцца моя жынка і діты...”. ”Рускі” вярнуўся ў сваю роту. І звар’яцеў. Раз-пораз ён кідаецца на зямлю, б’ецца ў канвульсіях і крычыць: “Я рускі, рускі, рускі!”.

Думаючы пра сёньняшнюю расейска-украінскую вайну і герояў Максіма Гарэцкага, я ўзгадваю 1953 год, калі мяне, бязбацькавіча (бацька загінуў у партызанах) накіравалі ў Мінскую сувораўскую вучэльню, дзе я прайшоў страявым крокам 13 парадаў (перад кожным месяц трэніроўкі на плацу), вывучаў 63 пераможныя паходы Суворава, а пасьля “вячэрняй паверкі” штовечар пячатаў крок пад сьпевы “Юнкерскага маршу”: «Взвейтесь. соколы, орлами, / Полно горе горевать / Толи дело под шатрами / В поле лагерем стоять ...”. Я рыхтаваўся стаць “рускім”. Першай заўпарцілася мая родная мова. Яна была тады ня проста “сродкам зносінаў”, але заставалася зьнітаваная з эмацыйным станам 13-гадовага чалавечка.

Мова і прастора: “гарлачыкі” і “кувшинки»

Ліцьвіны-беларусы майго ўзросту, якім зараз паміж 70 і 80, уяўляюць сабой своеасаблівых “апошніх з магіканаў”, што яшчэ пасьпелі пражыць першыя 15-20 гадоў адмеранага ім веку ў натуральным бацькоўскім сьвеце. І ў гарадах, і ў вёсках дзеці яшчэ маглі засынаць пад родныя калыханкі, чуць нашы вясельныя песьні, скакаць цераз купальскі агонь на сапраўдным, а не на пастаўленым Купальлі, адчуць ціхую і сьветлую ўрачыстасьць слова “Сьвята” . Потым прыйшоў “празьнік”...

Наша Буцькаўшчына , вёска, дзе я нарадзіўся, не была вельмі набожная.. Але ж на на Сьвята (Каляды, Вялікдзень, Тройца, Дзяды) дома была ня толькі асаблівая ежа, але была ціхая радасць, усё чыста вымыта, ніхто не сварыўся, больш шчодра давалі міласьціну таму, хто хадзіў па беднасьці.

Змалку я быў вельмі чуйны – можа, нават чульлівы – да слова. Гэта, пэўна ад маці. У побыце, на ўроках мовы й літаратуры ў Сувораўскай вучэльні я пачуваўся, як арак, якога выцягнулі з-пад карча. У вясковай школе я таксама разумеў ня ўсе словы ў расейскіх падручніках, але гэта не выклікала негатыўных эмоцый. А тут раптам, калі ўсё стала па-расейску, і трэба было старацца гаварыць па-гарадзкому, усё маё нутро пачало супраціў. Чытаю ў падручніку: “Тёма влез на дерево” (“Чаму ня ўзьлез? Як ён туды галавой, як у мех, тачыўся? “) . “Повозка поднимается в гору?” – Чаму не пад гару? “Салазки катятся под гору” – Чаму не з гары? “Оденьте палки!”,-- камандуе вусаты фізрук. – Чаму не “вазьміце кійкі?”. Палкі ў нас вунь за паветкай ляжалі. “Брат нарвал щавеля на щи” – гэта сказ з параграфу пра “шипящие согласные”. Не разумею, што такое “щи”, да таго ж – як гэта можна рваць шчаўе. Яго ж збіраюць. Калі рваць, яно будзе з травой. Тады сядзі ды гадзіну перабірай. Можа, гэты брат званітаваў, яго вырвала шчаўем на нейкае “шчы”. Можа на тое, чым ён пасюкаў?

Гэта не цяперашняя дарослая прыдумка. Тады, шэсцьдзесят гадоў таму, як і дома, дзе слова нараджалася на маіх вачах, я працягваў яго ня толькі прачытваць, але і “бачыць”. Гэдак, як і шчавель, мы грыбы зьбіралі: бралі з сабой ножык, зразалі грыб “на пні” і клалі ў кошык. Расейскі хлопчык “Тёма” з “Родной речи” (падручнік па расейскай мове) набрал полную корзину грибов. Як бульбы! Якая там грыбніца! Іншы лірычны герой (з “Родной литературы”) наломал букет сирени. У нас у Будзькаўшчыне бэз рос ў дагледжаных гародчыках, якія часам называлі палісаднікамі. Галінкі акураненька зразалі нажніцамі ці ножыкам. Нават на пасьляваенных хацішчах, дзе засталіся “нічыйныя” кусты бэзу, як бы саромячыся колішніх гаспадароў-пагарэльцаў, наш тутэйшы хлопец-кавалер ашчадна абыходзіўся з бэзавымі галінкамі, каб зрабіць букет для сваёй “дзеўкі” (такая форма не была ў нас абразьлівай), калі будзе “падводзіць” яе зь вечарынкі-бяседы. За рэчкай жылі зарачане, прысланая з Расеі абслуга для вайсковага гарадка, які атабарыўся ў былым панскім маёнтку. Расейскамоўныя мужчыны -- цывільныя і вайскоўцы -- выцягвалі сукаватымі хварасьцінамі з рэчкі гарлачыкі (па-іхняму – кувшинки) і падносілі іх сваім укормленым дамам, каб тыя плялі зь іх вянкі на галаву або вешалі на свае кароткія шыі ланцугі з колісь яшчэ жывых гарлачыкаў. З таго часу гарлачыкі больш ужо не расьлі ў нашай безымяннай рацэ.

“Рускі сьвет” адчыняўся для мяне паступова перш за ўсё праз мову і простыя побытавыя дэталі. Так, мыючыся ў лазьні на “рускай поўначы” ў Каргапалі (падчас турпаездкі на Салаўкі), я прыйшоў з сваім бярозавым венікам, “па-буцькаўску” акуратненька зьвязаўшы дзьве жмені тоненькіх галінак крыж-накрыж бліжэй да лісьця і сьціснуўшы камлі, перавязаў іх другі раз тугім шнурочкам. Потым гладзенька абрэзаў. Каргапальскія хлопцы венікі таксама ламалі, як тую “сирень”, потым прыхоплівалі абы-якім вязьмом бярозавыя дубцы ўсяго адзін раз, таму калючыя канцы веніка растапырваліся, як індычыныя хвасты. Хвастаючыся такім уруччам, дзецюкі дзірапалі адзін аднаму бакі ды мацярылі гарадзкія ўлады, што тыя пабудавалі цесную лазьню. У “моечной” паміж заходамі ў парылку адзін дзядзька ўгледзеў нетутэйшую канструкцыю майго веніка, і хутка ўжо каргапальскія мужыкі разглядалі яго, як колісь “пры саветах” прыпаркаваны Мэрсэдэс. Даведаўшыся, што я зь Менску, адрэагавалі амаль далеўскай прымаўкай: “Литвин-куркуль не доспавши сено косит!”. У вестыбюлі лазьні вісела аб’ява (даслоўна): “Во избежание потери веника просьба забирать выходя в буфет”. Гэтая далікатная аб’ява нагадвала, што ў “моечной” венік могуць скрасьці. Праўда, на дзявярах буфета вісела таблічка: “С веником не входить!”. Умом Россию не понять... У таго ж Даля, дзе гаворыцца, што злодзеі бываюць дурнавата-хцівыя і разумныя, чытаем: “Хороший вор возле себя не гребёт”. А тут грэблі.

Набраў, наламаў, нарваў, украў... Неяк усё похапкам, бягом, на жывую нітку. Наламаў дроў, зачаў ляды ды ня даў рады ... Гэта нашы беларускія выразы, што характарызуюць гаспадара, які жыве ў аднапавярховай недабудаванай хаце зь незачыненымі дзьвярамі. Але яму ўсёроўна цесна.

Пасьля працяглай адлучанасьці ад першасьвету, на пачатку 80-х, калі, як бы сказалі ў нас дома, “бралася на адраджэньне”, праз “Майстроўню”, “Роднае слова” на бураўкінскім тэлебачаньні, чытаньне Максіма Гарэцкага, невядомага Купалы, працы ў Акадэміі навук мне сталі да болю блізкія радкі Янкі Купалы : Не шукай ты шчасця, долі / На чужым, далёкім полі, / Гэт, за шумным лесам-борам, / За шырокім сінім морам / Не шукай ты шчасця, долі! / Ты ўсё знойдзеш гэта блізка, / Там, дзе маці над калыскай / Табе песні напявала, / Як малога калыхала, / Толькі ўмей шукаці блізка! ...

Потым я прачытаў тое ж у Тараса Шаўчэнкі: “Нема на світі України, / Немає другого Дніпра, /А ви претеся на чужину / Шукати доброго добра ...

Пазьней межы беларускага (ліцьвінскага) гістарычнага сьвету я пачаў адсочваць на мапах паводле так званых лексічных ды фанэтычных ізаглосаў. У эпіграфе да тэксту сярод прымавак “русскага народу” з двухтамовіка Даля ёсьць адна, што вызначае межы нашай прасторы паводле фанетычных прыкметаў: “Литвин и мертвый дзекнет». Працуючы ў 70-80-х гадах мінулага стагодзьдзя навуковым супрацоўнікам у Лябараторыі экспэрымэнтальнай фанэтыкі АН БССР, мне даводзілася паводле гаспадарча-дамоўнай тэматыкі з Ленінградзкім інстытутам далёкай сувязі рабіць па пэўнай праграме палявыя запісы беларускай мовы бацькоў і расейскай мовы іхных сыноў прызыўнога ўзросту ды кантактаваць з ленінградзкімі і маскоўскімі мовазнаўцамі, што вывучалі фанэтычныя зьявы на памежжы Беларусі і Расеі. Нават паводле маіх тадышніх расейскіх калегаў, дзеканьне сягала далёка за Смаленк. Адна з удзельніц той праграмы, вучаніца Рэфармацкага, напісала артыкул з красамоўнай назвай “Дзеканьне ў Маскве”. З гэтай нагоды я тады ўпершыню прачытаў уважліва філялягічным вокам сцэну “Карчма на литовской границе” з пушкінскага “Барыса Гадунова”.

Рэмарка аўтара: Среди иных Григорий Отрепьев.

Мисаил: “Что ты закручинился, товарищ?

Вот и граница литовская, до которой так хотелось тебе добраться.

Григорий: Пока не буду в Литве, до тех пор не буду спокоен.

Варлаам: Что Литва тебе так слюбилась? ... Литва ли, Русь ли, что гудок, что гусли: всё нам равно, было бы вино ... да вот и оно! ...

Григорий (хозяйке): Куда ведёт эта дорога?

Хозяйка: В Литву, мой кормилец, к Луёвым горам.

Григорий: А далече ли до Луёвых гор?

Хозяйка: Недалече, к вечеру можно бы туда поспеть ... Будто в Литву одна столбовая дорога ... Вот хоть отсюда свороти налево, да бором или по тропинке до часовни. что на Чеканском ручью, а там прямо через болото на Хлопино, а оттуда на Захарьево, а тут уж всякий мальчишка доведет до Луёвых гор ...

Вельмі красамоўная асоба Варлаама: “Литва ли Русь ли, ... всё нам равно, было бы вино ...” . І гэта частка рускага сьвету. А дзе ж пачынаецца Літва для маскавітаў часоў Лжэдзьмітрыя? Каля Луёвых гор, ля Хлопіна ды Захар’ева... Пушкінскія мясьціны, ўзгаданыя ў “Барысе Гадуновым”, ня край сьвету ад Масквы!

Як я ўжо пісаў напачатку, гэтыя развагі-нататкі зьявіліся не без уплыву расейска-украінскай “гібрыднай вайны”, калі расейскае дзяржаўнае кіраўніцтва, інтэлектуалы, маскоўская праваслаўная царква і шараговыя расейцы актыўна рэанімавалі тэзіс пра Русскій мір як асобную цывілізацыю. Не выключаю, што, імкнучыся быць шчырым і не сасьлізгвацца ў русафобію, я ўсё ж месцамі перацягваю свой рэгістр эмоцый за мяжу талерантнасьці. Аднак тэарэтычна я разумею (на разважаючы пра палітыку), што большасьць інтэлігентных апалягетаў рускага сьвету ў кантэксьце маральна-этычным і эстэтычным шчыра дэманструюць свае прыхільнасьці і захапленьні. Мне не падабаецца Мураўёў-вешальнік, як некаторым аўтарам беларускіх падручніаў па гісторыі, мне не да спадобы цэрквы-мураўёўкі, я не ў захапленьні ад асьляпляльнай пазалоты маскоўска-праваслаўных храмаў і візантыйскай велічы аблітых залатым панцырам маскоўскіх сьвятароў. Аднак я не сумняюся ў шчырасьці Нікіты Міхалкова, у якога ёсьць прыгаворка для найвышэйшай ацэнкі візуальнай і этычнай прыгажосці: “Красиво, как на архирейской службе!”. Гэтаму адпавядае радок цяперашняга расейскага гімну – “Россия, священная наша держава ...”. Тут мы ня можам “інтэгравацца”.

Мне бліжэй эстэтыка Тараса Шаўчэнкі, ня толькі як народнага паэта-кабзара,. але і як бліскучага мастака-жывапісца і рысавальніка, акадэміка колішняй Расейскай акадэміі мастацтваў. У дзёньнікавым рускамоўным запісе ад 16 лютага 1858 г. ён заўважае: “В архирейской службе с ее обстановкою и вообще в декорации мне показалось что-то тибетское или японское. И при этой кукольной комедии читается Евангелие”. У тых жа дзённікавых запісах прыблізна празь месяц (22.04.1858 г.) чытаем: “Был на пасхальной заутрене в Кремле. Свету мало, звону много, крестный ход, точно вяземский пряник, движется в толпе. Отсутствие малейшей гармонии, ни тени изящного... ... “

Частка 2

Прымаўкі з “Русскага міру”, што ня маюць беларускіх адпаведнікаў. Сваё - чужое – казённае

У расейскіх і нашых прымаўках шмат агульных выпадкаў, у якіх асуджаецца хцівасьць, кража, лянота, хітрасьць ды іншыя людзкія заганы. Аднак у расейскім моўным сьвеце захавалася нямала такіх, якіх у нашай мове няма. Знайшоў толькі адну агульную пра злодзеяў, дзе пра іх гаворыцца станоўча. Яна, магчыма, ўзнікла ў адносна новы час, пэўна, як вынік “сацыяльна-пагранічнай інтэрфэрэнцыі”. У расейскай: “Кто в лесу не крадет, тот дома не хозяин”. У беларускай двучлен больш сіметрычны (параўноўваюцца два назоўнікі): “Хто ў лесе ня злодзей, той дома не гаспадар”.

Ніжэй пададзеныя расейскія прымаўкі даюцца без камэнтару.

Казённое страшно: подержал да и за пазуху!

Казна – што корова. Не доит только ленивый.

Тащи из казны, что с пожару.

Дай на прокорм казённую корову, прокормлю и своё стадо.

Дай на прокорм казённого воробья, без своего гуся и за стол не сядем.

Темно взял да ушел – лучше чем нашел

Плох тот вор, который около себя сгребает

Суд, грамада, начальнік-барын

Виноватого чем судить, лучше опить (пусть выставит ведро водки, да и делу конец).

Артель думой не владеет: сто голов, сто умов. Придёт барин да рассудит.

Вали на мир. Мир всё снесёт.

Голдеть так всем голдеть. А одному голдеть, так пропадешь.

Свае – чужыя

Панятак свой-чужы ўзьнік даўно, калі людзі хадзілі яшчэ ў зьвярыных скурах, біліся за ваду, за лепшую лясную дзялку на паляваньні, за жанчын-самак і да т. п. І ў час цывілізацыі, усталёўваючы межы, ствараючы не бяз гвалту свае дзяржавы, прадстаўнікі розных этнасаў і народаў давалі суседзям не самыя лепшыя найменьні, якія ў лінгвістыцы называюцца пеяратывамі (ад лац. pējōrāre – пагаршаць). З мастацкай літаратуры і СМІ вядомыя слоўцы кшталту грынга, бош, жыд, пшэк і г. д. У Заходняй Эўропе і ЗША, дзе нацыянальныя канфлікты на сёньняшні час зьведзеныя да мінімуму, падобныя прыніжальныя назвы народаў пазначыныя ў слоўніках як састарэлыя. Яно і ня дзіва. Напрыклад, колішнія спрадвечныя ворагі – Нямеччына і Францыя – пішуць зараз сумесныя падручнікі па гісторыі для школьнікаў. Там словы бош ці жабаед сапраўды састарэлі.

Наша ўсходняя суседка, якая публічна заявіла, што вяртаецца ў геапалітыку 18-га стагодзьдзя, зноў дала імпульс для рэанімацыі зьдзеклівых мянушак сваім слабейшым і бяднейшым на прыродныя рэсурсы суседзям, сярод якіх жыве шмат расейцаў, якія паводле дактрыны “Русского міру” ёсьць носьбітамі асобнай цывілізацыі. І зноў ажылі, некалі пазначаныя як архаізмы, жиды, пшеки, ляхи, кержаки, рагули, тиблы, чухонцы (узгадайце ў Пушкіна у “Медным всаднике”: приют убогого чухонца …), раски, хачики, абреки, азерики, душманы, чурки, хохлы, лабусы, бульбаши и г. д.

Так, у сучасным расейскім слоўніку беларус ужо не “літвін”, які сьлізкі, як лінь і нават мёртвы будзе дзекаць (гл. эпіграф да 1-й часткі тэксту), а бульбаш, зь якога можна беспакарана кпіць: “Бульба е, балота радам, дров нарубим -- и парадак... Бульбу жарим, бульбу варим, бульбу так себе хуярим ....” Гэта – слоўнікавы артыкул . Назва выданьня: “Словарь народной фразеологии “Жгучий глагол” . Складальнік Б. В. Кузьмич, ілюстрацыі Андреэ Більжо, г. Люберцы, 2000 г., тыраж 5000 экз., с. 20. Тлумачэньні: “Передразнивание белорусской речи, характерного говора “бульбашей”…“О гастрономических пристрастиях и говоре белорусов”. Некаторым сьмешна. Мне – не. Я яшчэ не перакрочыў у постнацыянальную эпоху. І чаму гэта ўсе павінны гаварыць на расейскай мове без акцэнту?

У нас мала хто ведае, што апелятыў “жыд” набыў адмоўнае значэнне на нашых землях толькі праз расейскі антысэмітызм. Да 2-га і 3-га падзелаў Рэчы Паспалітай, калі “нашыя” часткі ВКЛ і “Рэспублікі абодвух народаў” не належалі да Расіі, на іх тэрыторыі ужываўся апелятыў “жыды” ў нейтральным значэнні, як ва ўсёй Еўропе: “жыдзі” (польск.), “юдэн” (ням.), “жюіф” (фр.), “джу” (англ) і г. д. Пасля падзелаў гэтае слова пачало паступова ўспрымацца праз моўныя паводзіны прышлых расійскіх грамадзян і ў нас як абразлівае. Так, у 1787 годзе пры наведванні Кацярынай ІІ горада Шклова паводле пратэкцыі Пацёмкіна ёю быў прыняты Ёшуа Цэйтлін з просьбай ад шклоўскіх іудзеяў не ўжываць у афіцыйных дакументах прыніжальнага ў штодзённых моўных паводзінах расійцаў слова “жыды”. Кацярына дала згоду, загадаўшы выкарыстоўваць у афіцыйных паперах Расійскай імперыі толькі слова “яўрэі”, тым самым ускосна адрэзала нашы абшары ад еўрапейкай традыцыі і закансервавала бытавы антысемітызм, навязаны расецамі. У першыя гады існавання БССР рабілася спроба вярнуцца да еўрапейскай традыцыйнай назвы “жыды”, аднак савецкая ўлада не захацела развітацца з традыцыямі расійскага антысэмітызму.

Наколькі я памятаю з свайго маленства, у нас у вёсцы з яўрэяў, як і зь йіншых суседзяў-небеларусаў маглі толькі пацешна пакпіць, зрэдку зь лёгкім негатыўным падтэкстам. Мая маці, асуджаючы маё сяброўства з хлопчыкам, які лазіў у чужыя гароды, курыў ці яшчэ рабіў што дурное, магла сказаць: “Ну ты і “драўгу” сабе знайшоў!”. Хлопец неабавязкова павінны быў мець літоўскае паходжаньне. Карла Бруквін, наш недалёкі сусед, зрэдку гаварыў з сваімі сямейнікамі на людзях па-латыску. Сусед, усьміхаючыся, мог сказаць: “Па-вашаму лёгка гаварыць: вазьмі гарачую бульбіну ў рот і загялдэчыш па-латыску!”. “Твой сачас – як Хаймаў зараз” – ты не сьпяшаешся абяцанае зрабіць, усе нешта маракуеш-маракуеш, каб важнасьці напусьціць.

Пра яўрэяў расказвалі вясёлыя нязлыя гісторыі, дзе яны – як бы з сваёй хітрасьці – заўсёды аказваліся ў незайздросным становішчы. Адна з такіх гісторый называлася “Як мужык зь яўрэем мяхамі біліся”. Я асабіста чуў, як гэтую гісторыю расказваў “наш жыд” – гандляр з Шаньдзялоў. Яна такая.

Хайм з мужыком дзялілі, каму які мех несці. Хайм схапіў лягчэйшы. Па дарозе пасварыліся і пачалі мяхамі біцца. У мужыка ў мяху быў цяжкі прас і яшчэ нешта, а ў Хаймавым мяху – трошкі хмелю. Вось Хайм і будзе гаварыць: “А ў маім мяшку было трохі хмелю ў ражку. Дык я па мужыку як упяру ! – дык ён і пабег, як сабака. А ён па мне бац! – дык я і ляжу, як той пан”.

І на чужы СьвятЫ не кідай у нітЫ

У гэты падзагаловак я вынес нашу мясцовую прымаўку, якая вымаўлялася як рыфмаванка з націскамі на апошніх складах у словах “Сьвяты” і “ніты”. “Сьвяты” значыла тут “сьвятая асоба”. “На Сьвяты” значыла: на Мікола, на Юр’я, на Язэп… Менавіта так – не скланяючы. Зь нітамі складаней. Гэта – народнае тэрміналягічнае словазлучэньне. Калі “навівалі кросны”, то частка працэсу называлася “кідаць у ніты” – злучаць ніткі петляў у кроснах для падыманьня “асновы” -- па чатыры, па 12, а то і па 16. Тады казалі: ткаць у 4, у 12, у 16 нітоў. У 16 нітоў магла ткаць ня кожная ткальля. Гэта ўжо было нешта накшталт стварэньня “шэдэўру”, які рабіў вучань у сярэдневечным цэху рамесьнікаў, каб атрымаць тытул майстра.

“Кіданьне ў ніты” было самай складанай і карпатлівай справай, і рабіць гэта не было прынята на “крывыя вечары” ды сьвяты (дзіця народзіцца з крывой шыяй, пры ацёле цяля можа легчы папярок, трутні зьядуць матку ці яшчэ што горшае). Думалі ня толькі пра свае сьвяты, але і пра суседзкія. Тут да звычак, перанятых яшчэ з паганства, падобна прымешвалася вельмі прыгожая этыка суседства, што склалася ў нашай здаўна шматэтнічнай і шматканфэсійнай мясцовасьці, якая знаходзілася ў полі “полацкага прыцягненьня”. Цяпер гэта назвалі б канфэсійнай талерантнасьцю.

Суседзі дакладна ведалі, хто што і калі сьвяткуе. Каталік Жахоўскі мог прынесьці на свой Вялікдзень праваслаўнаму Марозу на пачастунак кавалак свайго “сьвянцонага” пірага, а невядома якога вызнаньня Фрыдрых ня грэбаваў пачаставацца мацой ад Шмэркі Шаньдзялоўскага. На вялікае суседава сьвята стараліся не рабіць надта шумную працу, стукаць, грукаць, распачынаць вялікае мыцьцё, разьвешваць сушыць бялізну, паліць дымныя кастры. Наша маці была ня надта набожная, але нам заўсёды казала, каб менш бегалі “на сяло” (туды, дзе звычайна зьбіралася моладзь і дзеці проста бавіць час), калі звычайна гасьцінныя гаспадары, што мелі вялікую хату, трымалі пост. Вось ад маці і пачуў я прымаўку: “І на чужы Сьвяты не кідай у ніты”.

Калі хто-небудзь з праваслаўных, каталікоў ці яўрэяў ў “свой” пост весела бавіў час, тутэшыя без асаблівага зьдзеку маглі заўважыць, што ён “яшчэ спраўляе нямецкую масьленіцу” (на нямецкіх карнавалах гудзе ўся ваколіца). Да напісаньня гэтых нататкаў я не задумваўся, адкуль мае землякі, што жылі кіламэтраў за 30 ад Полацку, ведалі нешта пра карнавал у якім-небудзь нямецкім Кёльне. Калі ж узгадаю, што акрамя праваслаўных Марозаў, Любчыкаў, Рэўтаў, каталікоў Жахоўскіх, Шпілецкіх, Барманскіх, Садоўскіх, яўрэяў Шэндэльсаў, Шандзялоўскіх, Бахарэвічаў у нашай Будзькаўшчыне і навакольных хутарах жылі Адольф Падзява, Карл Бруквін, Якаў Фрыдрых (родны брат маёй маці), Альфрэд Шнітка, то ўсё як бы становіцца на свае месцы. Мая маці мела дзявоцкае прозьвішча Фрыдрых, бацька быў Садоўскі. Пасьля вайны афіцыйна у калгасных ведамасьцях , на адрасах у лістах усё прозьвішчы пісаліся па-расейску, але паміж сабой усе нетутэйшыя імёны перарабляліся на мясцовы лад: Адоля, Карла (дзяцей клікалі латышонкамі), Якуб, Фрэдзька ... Фрыдрых станавіўся Фыдрыкам. Бацькава імя Вінцэнт часьцей ужывалі ў форме Вінка. У калгасных сьпісах ён быў Викентий.

Больш за ўсё мяне ўражвае, што ўсе буцькаўцы – у тым ліку і зь “нянаськімі” прозьвішчамі – размаўлялі чысьцюсенька на нашай гаворцы, пэўна на 99 адсоткаў такой, як, напрыклад, у Рыгора Барадуліна. Да Вушачы ад нас напрасткі кіламэтраў 15. Дзьве маладзіцы з аддаленых вёсак, што выйшлі замуж за нашых хлопцаў, некаторыя рэчы называлі па-свойму: наш “шчыток” у “тэй хаце” (вялікі чысты пакой) называлі грубка, нашы запалкі (ці ісьпічкі) называлі сярнічкі, наш лыжны “падгоп” – “прыганка”. Упэўнены, што цяпер яго ўжо завуць “трамплін”, як у тэлевізары.

Нашых карэнных тутэйшых ад прышлых расейцаў ( у асноўным прысланых па так званай “пад’ёмнай вярбоўцы” з расійскай правінцыі), што атабарыліся каля ваеннага гарадка за рэчкай, можна было адрозьніць па тым, як яны хадзілі ў туалет. Пасьля вайны на нашым баку, супрацьлеглым “зарачанскаму”, захавалася толькі некалькі хат, у якіх стаялі самі немцы. Большасьць была спалена. Але праз год-два каля сякіх-такіх жылых будынкаў павырасталі ў канцы гародаў невялічкія лазьні і туалеты-шпакоўні. У зарачанаў было заведзена хадзіць “за хлеў” ці “за хату”. Нашы людзі гэта бачылі, але нічога не гаварылі. Саромеліся за суседзяў. Наша суседка Мікіціха казала: ”Што пра г. гаварыць!”.

Поўнае даўнае пагружэньне Фрыдрыхаў, Бруквінаў, Падзяваў ды Шніткаў зь йіншага этнасу ў беларускі моўны сьвет -- для мяне асабіста вельмі выразнае сьведчаньне стану культурна-энтрапалягічных і сацыяльна-палітычных працэсаў, што працякалі ў нашым краі падчас Полацкага княства, дамоваў з Ганзай ды Гоцкім берагам, ВКЛ, вялікіх маскоўскіх руінаў, шведзкіх ды напалевонаўскіх прыходаў. Гаворачы пра “даўны час” маглі сказаць: “Даўней, яшчэ за Сьвятым Баболем ...”. “ Даўней” не ўспрымалася як параўнальная ступень прыслоўя. Яно значыла: у той час, пра які ўжо мала хто помніць: “Даўней пастуха паважалі. Пастухі былі толькі мужчыны. Штовясны кожная гаспадыня бегла яму загадзіць: то ў торбу пару яек пакладзе, то добрую гамулку хлеба, то сала, каб ейную рагулю добра глядзеў.”

Шукаючы бадзёрыя мэтафары

Назіраючы за тым, як за апошнія гадоў 20, калі дзяржаўная культурная палітыка застаецца скіраванай на русіфікацыю, нашы журналісты , пісьменьнікі, публічныя асобы, што карыстаюцца беларускай мовай, усё часьцей бяруць напракат мэтафары. крылатыя выразы, прымаўкі, параўнаньні – увесь асацыятыўны сьвет – з расейскай мовы, я паспрабаваў скласьці для сябе нешта накшталт параўнальнага сьпісу расейска-беларускіх асацыяцый. Пра гэта я ўжо пісаў неаднойчы ў нататках, прысьвечаных культуры маўленьня ды беларускаму культурна-антрапалягічнаму “коду”. Частку зь іх можна лёгка знайсьці ў маім ЖЖ (sadouski.livejournal.com) за мінулыя гады.

Калі пачалася расейская агрэсія супраць Украіны, аналітыкі ўсё часьцей загаварылі пра тое, што яна стала каталізатарам для канчатковага дафармаваньньня сучаснай украінскай нацыі. У свой час і эўрапэйскія інтэлектуалы (Э. Рэнан, Х.-А. і Гасэт, П. Слотэрдайк) адзначалі, што для канчатковага сталеньня нацыі неабходныя сумесныя крывавыя ахвяры, якія б сталі сымбалем вечнага адзінства. На “Моўных сустрэчах” летась мы спрабавалі ў інтэрактыўным пошуку знайсьці беларускі адпаведнік расейскаму “Дело прочно, кагда под ним струится кровь». Гаварылі пра бітву пад Воршай, Каліноўскага, БНР, Слуцкі збройны чын, Саюз беларускай моладзі, Міхася Чарняўскага ды ягоных юных змагарных землякоў, легендарную “Майстроўню”, камуністычны і лукашэнкаўскі перасьлед нашых сучасьнікаў, але ёмкіх ды кароткіх афарызмаў не знайшлі. Прыдалося нешта блізкае з Купалавага “Званара”: “Эх, бо ведае сьвет, што вялікіх дум цьвет адно толькі на зломе ўзрастае”. Ад заломаў, пакутаў ды прыспанага народу Купала прыйшоў да ідэі “злому”, і ў 1918 годзе да цыклу “Ваярскія матывы”, дзе не гаварылася пра “крывавыя мукі”, як у “Ваяцкім маршы” Макара Краўцова “Наперад шчыльнымі радамі”, але прагучала цьвёрдая надзея, што мы прыйдзем да сваёй Беларусі: Будзь здарова, бацька. маці, / Мы пайшлі ўжо ваяваці ../ “Паваюем, пагаруем, на Радзіме запануем , / Запануем, як і людзі, / Вораг ў хату лезць не будзе .../ Сьвішча куля ё –ха-ха каля вуха дзецюка ...”.

Некалі, калі яшчэ быў жывы прафэсар Фёдар Янкоўскі, высілкамі ягонай катэдры былі выдадзеныя асобнай брашурай Купалавы “аптымістычныя афарызмы”. Варта ўзгадаць і шматлікія патрыятычныя рытмічныя песьні ды ваярскія маршы Вайцюшкевіча, Мельнікава, Бартосіка, Касі Камоцкай. Вольскага ды інш. , што апошнім часам выйшлі малым друкам і на дысках. На заключэньне – фантастычнае параўнаньне.

Скажы “Шыбалет”! – “Сібалет ...”[1]

У 2008 г. у “Бібліятэцы Свабоды” выйшла кніжка “Мой Шыбалет”. Я – аўтар гэтай кніжкі. Чаму я ўзгадваю пра гэта? Мне здаецца, што калі б цяпер здарыўся ўсясьветны патоп і з друкаванага пра нас і расейцаў нічога не засталося акрамя прымавак ды прыбабунек, то нас можна было б параўноўваць з старазапаветнымі эфраімітамі, а расейцаў – з геліядытамі. Пра іх напісана ў Старым запавеце ў Кнізе судзьдзяў (12:5). Першых было мала, працавалі яны, як мурашкі, свае пясчаныя дзялкі ператваралі ў зялёныя аазісы. Другіх было шмат, яны захоплівалі ўсё новыя землі, ім усё было цесна. Працаваць на зямлі яны ня надта любілі ды і ня ўмелі. Вось прыйшлі яны на зямлю эфраімітаў, пасевы здратавалі, каналы вычарпалі, частку народу забілі, частку забралі ў палон. Шмат хто з эфраімітаў уцёк у лес. Паставілі геліядыты пасты на Ярдане ды пачалі эфраімітаў, як ваўкоў, загонам гнаць зь лесу да ракі. Выходзяць бедалагі з кустоў, зьнешне ад пераможцаў мала чым адрозьніваюцца. Пытаецца геліядыт на “блок-посьце” чалавека зь лесу: “Ты хто – эфраіміт ці геліядыт”. Той адказвае: “Я – Ваш. Геліядыт я, спадар вартавы...”. Вартавы чухае патыліцу: сумняецца, ці сапраўды гэты праўду кажа. Але тут ўстаўляе свае тры грошы надта адукаваны палонны эфраіміт, што пайшоў прыслужваць геліядытам: “А Вы, гаспадзін начальнік блок-паста, прыкажыце яму между протчым, каб праізьнёс слова “Шыбалет”. У нашам языке няма звука “ш”! “. Вартавы так і зрабіў. А чалавек зь лесу, сапраўды, ня змог вымавіць гук “ш” і сказаў: “Сібалет”... Так на берагах Ярдана палегла 42 тысячы эфраімцаў. Яны, як тыя ліцьвіны, што і паміраючы дзекаюць, пад пагрозай сьмерці не змаглі выйсьці з свайго “эфраімскага сьвету”.

[1] Старажытнагабрэйскае слова (лац. літарамі shibboleth) абазначае “колас”, “галінка”, “крыніца”. Націсьнены склад у слове – другі. Лягічна было б пісаць па-беларуску “шыболет”. Аднак я вырашыў не парушаць традыцыю перадачы гэтага слова, закладзеную, на маё знацьцё, ва ўсходнеславянскай філялёгіі Аляксандрам Пушкіным, які, з шкадаваньнем гаворачы пра звычкі расейцаў, пісаў у 10-м разьдзеле “Яўгенія Анегіна”: “Авось, о Шиболет народный, / Тебе б я оду посвятил ...” Тут паэтычны рэфлекс Пушкіна. пэўна, ідзе ад Байрана, які пісаў пра свайго Дон Джуана: “Juan, who did not understand a word of English, / Save their shibboleth “god damn!”… (Жуан, які не разумеў ніводнага слова па-ангельску, за выключэньнем іхнага шыболету “god damn!”.. .). Паводле іншай версіі Пушкін меў на ўвазе князя Вяземскага, які раней за яго пісаў пра расейскае “Авось!”