«Так сказаў Заратустра (на белорусском языке)»

Фрыдрых Нiцшэ

Так сказаў Заратустра

Пераклаў Васiль Сёмуха

Кнiга ўсiм i нiкому

ПЕРШАЯ ЧАСТКА

ЗАРАТУСТРАВА ПРАДМОВА

1

Калi Заратустру споўнiлася трыццаць гадоў, пакiнуў ён радзiму i роднае возера i падаўся ў горы. Там ён шчасцiўся з духу свайго i адлюдненасцi i не стамляўся ад гэтага цэлых дзесяць гадоў. Але нарэшце перамянiлася ягонае сэрца, - i аднаго разу ранiцай, прачнуўшыся на золку, ён устаў перад сонцам i так сказаў да яго:

"О вялiкае свяцiла! У чым было б тваё шчасце, калi б не было ў цябе тых, каму ты свецiш?

Дзесяць гадоў ты ўзыходзiла над маёй пячорай: ты стамiлася б ад свайго святла i руху, каб не я, каб не мой арол i не мая змяя.

Але кожнае ранiцы мы чакалi цябе, прымалi шчодрасць тваю i мiлаславiлi цябе за гэта.

Глянь! Я ўжо стомлены сваёю мудрасцю, як пчала занадта вялiкiм узяткам; i вось - мне патрэбныя рукi, каб разамкнулiся да мяне.

Я хачу дарыць i надзяляць, пакуль сама разумныя людзi зноў не нацешацца са сваёй дурасцi, а бедныя - з багацця.

Каб так сталася, я мушу сысцi ўнiз, як ты, калi кожнага вечара апускаешся ў бездань марскую, несучы сваё святло свету нiжняму, ты, сама багатае свяцiла!

Як ты, павiнен i я зайсцi - так гэта называюць людзi, да якiх я хачу спусцiцца.

Дык жа ўмiлаславi мяне, о спакойнае вока, якое непажадна ўмее глядзець на сама вялiкае шчасце!

Умiлаславi келiх, якi хоча пралiцца, каб каштоўная вiльгаць струменiлася з яго, разносячы паўсюль водблiск тваёй асалоды!

Глянь! Гэты келiх хоча зноў апаражнiцца, а Заратустра хоча зноў учалавечыцца".

Так пачаўся Заратустраў захад.

2

Заратустра спусцiўся з гары, не сустрэўшы нiкога на дарозе. А калi ён заглыбiўся ў лес, перад iм нечакана паўстаў старац, якi пакiнуў свяшчэнны будан, каб пашукаць у лесе карэння. I сказаў старац да Заратустры такiя словы:

"Не чужы мне гэты вандроўнiк: некалькi гадоў таму назад ён праходзiў тут. Яго iмя - Заратустра; але ён перамянiўся.

Тады ты нёс свой попел у горы: няўжо сёння ты хочаш несцi агонь у далiны? Няўжо не баiшся кары, якая бывае падпальшчыку?

Так, Заратустра, я пазнаю. Чыстыя вочы ў яго, i на вуснах нiякай агiды. Цi не таму ён iдзе, як танцуе?

Заратустра перамянiўся, Заратустра здзяцiнеў, Заратустра - той, хто прачнуўся: чаго ж ты хочаш ад тых, якiя спяць?

Як у моры, жыў ты ў самотнасцi, i мора насiла цябе. Шкада! Табе зноў хочацца выйсцi на бераг? Шкада, табе хочацца зноў самому цягаць сваё цела?"

Адказаў Заратустра: "Я люблю людзей".

"А чаму, - сказаў святы, - пайшоў я ў лес i ў пустэльню? Цi не таму, што занадта любiў людзей?

Цяпер я люблю Бога: людзей я не люблю. Чалавек, я лiчу, дужа недасканалая штука. Любоў да людзей забiла б мяне".

Заратустра адказаў: "Што я казаў пра любоў! Я нясу людзям дарунак!"

"Не давай iм нiчога, - сказаў святы, - лепей вазьмi ў iх частку i нясi разам з iмi - гэтым найлепш iм спасобiш, калi толькi дагодзiш сабе!

I калi хочаш даць iм, дай хiба што мiласцiну, ды яшчэ зрабi так, каб папрасiлi яе!"

"Не, - адказаў Заратустра, - я не падаю. Не такi я бедны, каб даваць".

Святы пасмяяўся з Заратустры i сказаў: "Дык парупся, каб яны прынялi твае скарбы! Не давяраюць яны адлюднiкам i не вераць, што мы прыходзiм да iх дарыць.

Нашыя крокi гучаць iм на вулiцах надта самотна. I калi ўначы, лежачы ў ложках, задоўга да золку пачуюць яны, што iдзе чалавек, дык, мусiць, пытаюцца самыя ў сябе: "Куды гэтаму злодзею закарцела?"

Дык не iдзi да людзей, заставайся ў лесе! Лепш iдзi да звяроў! Чаму ты, як я, не хочаш быць мядзведзем сярод мядзведзяў, птушкай сярод птушак?"

"А што рабiць святому ў лесе?" - спытаўся Заратустра.

Святы адказаў: "Я складаю песнi i спяваю iх; калi складаю - смяюся, плачу i спяваю: так я слаўлю Бога.

Спевамi, плачам i смехам я слаўлю Бога, майго Бога. А якi ты нясеш дарунак?"

Пачуўшы гэтыя словы, Заратустра пакланiўся святому i сказаў: "Што я мог бы вам даць! Лепей дазвольце мне хутчэй сысцi адгэтуль, каб я нiчога не ўзяў у вас!" I так яны развiталiся, старац i мужчына, уподсмех, як дзецi малыя.

А калi Заратустра застаўся адзiн, ён сказаў свайму сэрцу: "Цi магчыма такое? Гэты святы старац у лесе яшчэ не чуў, што Бог памёр!"

3

Калi Заратустра прыйшоў у блiжэйшы горад за лесам, ён убачыў натоўп, людовiшча на рыначным пляцы, бо было абяцана - пабачыце танцора на вяроўцы. I Заратустра сказаў люду такiя словы:

"Я дам вам навуку пра Звышчалавека. Чалавек - гэта нешта, што трэба адолець. Што зрабiлi вы, каб адолець яго?

Да сённяга ўсе iстоты стваралi нешта вышэйшае за самiх сябе; а вы хочаце зрабiцца адлiвам гэтай вялiкай хвалi i лепш вярнуцца да звяроў, чым адолець чалавека?

Што такое ў чалавеку малпа? Пасмешышча альбо пакутлiвы сорам. I тое самае павiнен быць чалавек у Звышчалавеку - пасмешышча альбо пакутлiвы сорам.

Вы прайшлi шлях ад чарвяка да чалавека, але шмат чаго ў вас яшчэ - ад чарвяка. Калiсьцi вы былi малпы, i нават цяпер у чалавеку больш малпы, больш чым нават у каторай малпы.

Нават сама мудры спамiж вас - гэта нейкая двухсэнсiца i двухполасць, нешта памiж раслiнаю i прывiдам. Але ж хiба я загадваю вам стаць прывiдам альбо раслiнаю?

Бачыце, я вучу вас пра Звышчалавека!

Звышчалавек - гэта сэнс зямлi. Няхай жа i воля вашая скажа: хай Звышчалавек будзе сэнсам зямлi!

Заклiнаю вас, братове мае, заставайцеся верныя зямлi i не верце таму, хто скажа вам пра надзямныя надзеi! Яны - атрутнiкi; няважна, цi ведаюць яны самi пра гэта.

Яны пагарджаюць жыццём; гэта тыя, што мруць i трацяць самыя сябе, ад якiх стамiлася зямля: хай яны прападуць!

Раней сама вялiкае блюзнерства было - зневажанне Бога, але Бог памёр, i блюзнерствы памерлi з iм разам. А сёння сама жудаснае злачынства - зневажаць зямлю i ўшаноўваць неспасцiгальнае вышэй за сэнс зямлi!

Калiсьцi душа з пагардай глядзела на цела; i тады чымсьцi найвышэйшым лiчылася гэтая пагарда. Душа прагнула бачыць зблажэлае цела, агiднае i галоднае, - так спадзявалася яна выбавiцца ад яго i ад зямлi.

О, тая душа сама была худая, агiдная i галодная: жорсткасць была ў сама высокай асалодзе гэтай душы.

Але скажыце мне, братове мае, што кажа ваша цела пра вашу душу? Цi не ёсць душа ваша ўбоства, i бруд, i жалю вартая задаволенасць?

Сапраўды, чалавек - гэта брудны паток. Трэба быць морам, каб увабраць брудны паток у сябе i не занячысцiцца.

Бачыце - я вучу вас пра Звышчалавека: ён - гэта мора, дзе можа захлынуцца ўся ваша вялiкая погардзь.

Што ёсць сама высокае, якое вы можаце перажыць? Гэта - часiна вялiкай пагарды: часiна, калi вашае шчасце робiцца вам такой самай гiдотай, як ваш розум i цнота.

Часiна, калi вы кажаце: "Што ёсць маё шчасце? Яно - убоства, i бруд, i жалю вартая самазадаволенасць. А маё шчасце павiнна быць такое, каб апраўдвала i самое жыццё!"

Часiна, калi вы кажаце: "Што ёсць мой розум? Цi дамагаецца ён ведаў, як леў сваёй ежы? Мой розум - убоства, i бруд, i жалю вартая самазадаволенасць!

Часiна, калi вы кажаце: "Што ёсць мая цнота? Яна яшчэ не змусiла мяне шалець. Як я стамiўся ад свайго зла i дабра! Усё гэта - убоства, i бруд, i жалю вартая самазадаволенасць!"

Часiна, калi вы кажаце: "Што ёсць справядлiвасць мая? Не бачу, каб быў я жар i вуголле. А справядлiвы - жар i вуголле!"

Часiна, калi вы кажаце: "Што ёсць мiлажальнасць мая? Хiба мiлажальнасць не крыж, да якога прыбiваюць таго, хто любiць людзей? Але мая мiлажальнасць - не ў крыжаваннi!"

Цi ж не вы казалi так? Цi ж не вы крычалi так? О, калi б я чуў, як крычалi вы так!

Не вашы грахi - ваша задаволенасць енчыць да неба, ваша скнарнасць у грэху вашым енчыць да неба!

Дзе ж тая маланка, каб лiзнула вас сваiмi языком? Дзе той шал, якiм вы прышчэплены мусiце быць?

Бачыце, я вучу вас пра Звышчалавека: ён - тая маланка, ён - гэты шал!"

Калi Заратустра сказаў сваю казань, нехта крыкнуў з натоўпу: "Досыць мы ўжо наслухалiся пра танцора на вяроўцы; дай нам пабачыць яго!" I вось людства смяялася з Заратустры. А скакун на вяроўцы, думаючы, што запрашаюць яго, пачаў свае штукi.

4

Заратустра глядзеў на людзей i дзiву даваўся. Пасля ён сказаў так:

"Чалавек - гэта вяроўка, напятая памiж жывёламi i Звышчалавекам, вяроўка над прорваю.

Небяспечна iсцi, небяспечна станавiцца на пераходзе, небяспечна азiрацца, небяспечна баяцца i спыняцца.

Велiчнае ў чалавеку тое, што ён мост, а не мэта: што вартае ў чалавеку любовi, дык гэта тое, што ён - пераход i захад.

Я люблю таго, хто не ўмее жыць iнакш, як у iмя свайго захаду, бо ён на пераходзе.

Я люблю таго, хто мае ў сабе вялiкую пагарду, бо ён - вялiкi шанавальнiк i страла палымянасцi, што тужыць па тым беразе.

Я люблю не таго, хто шукае за зоркамi прычыны загiнуць i стаць ахвярай, а таго, хто ахвяруе сабою зямлi, каб калi-небудзь яна зноў зрабiлася зямлёй Звышчалавека.

Я люблю таго, хто спазнае i спазнаваць хоча, каб калi-небудзь жыў Звышчалавек. Бо такога ён хоча захаду сабе.

Я люблю таго, хто працуе i вынаходзiць, каб пабудаваць жытло Звышчалавеку i падрыхтаваць яму зямлю, жывёл i раслiны: бо такога ён хоча захаду сабе.

Я люблю таго, хто любiць цноту сваю: бо цнота - гэта воля да захаду i страла палымянасцi.

Я люблю таго, хто не пакiдае сабе анiводнай кроплi духу, а прагне быць цалкам духам сваёй цноты: так, нiбы дух, праходзiць ён па мосце.

Я люблю таго, хто з цноты сваёй робiць вабу i лёс: толькi дзеля сваёй цноты ён яшчэ хоча жыць i болей не жыць.

Я люблю таго, хто не хоча мець лiшне шмат цнотаў. Адна цнота - больш за дзве, бо яна той вузел, на якiм трымаецца лёс.

Я люблю таго, чыя душа раскiдае сябе, хто не хоча падзякi i сам не дзякуе: бо ён заўсёды дорыць i не хоча ацалiць сябе.

Я люблю таго, хто саромеецца, калi шчасцiць яму ў гульнi, i хто пытаецца ў сябе: няўжо я няшчасны гулец? - бо ён прагне страцiць усё.

Я люблю таго, хто кiдае залатыя словы наперадзе ўчынкаў сваiх i заўсёды робiць больш, чым абяцае: бо ён хоча захаду сабе.

Я люблю таго, хто апраўдвае будучыя пакаленнi, а мiнулым дае збавенне, бо ён хоча пагiбелi ад сённяшнiх.

Я люблю таго, хто карае Бога свайго, бо ён свайго Бога любiць: бо ён мае загiнуць ад гневу Бога свайго.

Я люблю таго, чыя душа глыбокая нават у сваiх пошасцях; хто можа загiнуць ад малога выпрабавання: самохаць iдзе ён па мосце.

Я люблю таго, чыя душа перапоўнена так, што ён забывае сябе i ўбiрае ў сябе ўсе рэчы: так усе рэчы нясуць яму захад.

Я люблю таго, хто свабодны духам i свабодны сэрцам; таго, чыя галава толькi часцiнка ягонага сэрца, - а сэрца вядзе яго да захаду.

Я люблю ўсiх, падобных да цяжкiх кропляў, што падаюць адна за адной з чорнай хмары, якая навiсла над чалавецтвам: яны запабягаюць блiзкасць блiску маланкi i гiнуць, як вешчуны.

Бачыце, я - вяшчун маланкi, я - цяжкая кропля з хмары; а завуць тую маланку - Звышчалавек..."

5

Сказаўшы гэтыя словы, Заратустра зноў паглядзеў на натоўп i змоўк. "Вось стаяць яны i смяюцца, - казаў ён свайму сэрцу, - не разумеюць мяне: не на iхнiя вушы казань мая.

Няўжо спачатку трэба iм аглушыць вушы, каб яны навучылiся слухаць вачыма? Няўжо трэба грымець, як лiтаўры, i трашчаць, як прапаведнiкi каяння? Цi, можа, яны вераць толькi заiкам?

У iх ёсць нешта, чым яны ганарацца. Як жа яны называюць тое, чым ганарацца? Называюць "адукацыяй", яна нiбыта адрознiвае iх ад пастухоў.

Таму яны i не любяць прымаць на сябе слова "пагарда". Што ж, я звярнуся да iх гонару.

Я хачу сказаць iм пра сама пагарднае, а яно - гэта апошнi чалавек".

I гаварыў Заратустра да людзей такiмi словамi:

"Наспела чалавеку паставiць перад сабою мэту. Трэба пасадзiць расадзiну сваёй найвышэйшай надзеi.

Пакуль яшчэ шчодра родзiць ягоная глеба. Але прыйдзе час, i зубожыцца яна i знясiлiцца, i выноснае дрэва больш не вырасце на ёй.

Гора! Блiзiцца час, калi чалавек ужо не пусцiць над людзьмi стралы сваёй палкасцi, i цецiва ягонага лука адвыкне трымцець!

Я кажу вам: трэба мець у сабе хаос, каб змагчы нарадзiць зорку, якая б танцавала. Я кажу вам: у вас пакуль што ёсць хаос.

Гора! Блiзiцца час, калi чалавек не здолее больш нарадзiць нiводнае зоркi. Гора! Блiзiцца час сама пагарджанага чалавека, якi не здолее пагарджаць самiм сабою.

Дзiвiцеся! Я пакажу вам апошняга чалавека.

"Што такое любоў? Што такое стваранне? Што такое палкасць? Што такое зорка?" - так пытаецца апошнi чалавек, маргаючы.

Зямля змалела, i на ёй корпаецца апошнi чалавек, якi нiкчэмнiць усё на сваё падабенства. Ягоны род нязводны, як земляныя блохi: апошнi чалавек жыве даўжэй за ўсiх.

"Мы прыдумалi шчасце", - кажуць апошнiя людзi, маргаючы.

Яны пакiнулi мясцiны, дзе было сцюдзёна, бо iм патрэбна цяпло. Яны яшчэ любяць блiзкага i горнуцца да яго; бо iм патрэбна цяпло.

Хваробы i недавярства лiчацца ў iх за грэх, бо яны ходзяць абачлiва. Толькi дурань можа спатыкацца аб камянi i людзей!

Час ад часу - крыху яду: ён накалыхвае прыемныя сны. I паболей яду напаследак, каб прыемней было сканаць.

Яны яшчэ працуюць, бо праца ў iх - забава. Але клапоцяцца, каб тая забава не лiшне стамляла.

Не будзе ўжо нi бедных, нi багатых: i тое, i другое надта дакучае. I хто захоча загадваць? Хто - упакорвацца? I тое, i другое надта дакучае.

Няма пастуха, ёсць толькi статак! Ва ўсiх аднолькавыя жаданнi, усе роўныя; той, хто думае iнакш, самохаць iдзе ў дом вар'ятаў.

"Раней увесь свет быў вар'яцкi, - кажуць сама празорлiвыя, маргаючы.

Усе яны разумныя, усе яны ведаюць, што было: так што iх кпiнам супыну няма. Яны яшчэ сварацца, але хутка замiраюцца - каб не навярэдзiць жывата.

Ёсць у iх i свае маленькiя радасцi на кожны дзень i маленькая радасць на кожную ноч; але найбольшы клопат - здароўе.

"Мы прыдумалi шчасце", - кажуць апошнiя людзi, маргаючы...

Тут скончылася першая Заратустрава казань, якую называюць таксама "Прадмоваю", бо на гэтым месцы яго перапынiлi радасныя крыкi людскога збою: "Дай нам гэтага апошняга чалавека, о Заратустра, - крычаў люд, - зрабi нас апошнiмi людзьмi! Налiха нам твой Звышчалавек!" I ўсе радавалiся, цмокалi языкамi. Але засмуцiўся Заратустра i сказаў свайму сэрцу:

"Не разумеюць мяне: не на iхнiя вушы казань мая.

Задоўжыўся жыць я ў гарах, зачаста ўслухоўваўся ў шум ручаёў i дрэў: i вось прамаўляю да iх, быццам да пастухоў.

Як ранiцай горы, няўзрушная i светлая душа мая. А яны думаюць, што я халодны пакепнiк i цешуся злоснымi жартамi.

I вось яны дзiвяцца на мяне i смяюцца, а смеючыся, яшчэ i ненавiдзяць мяне. Лёд у iх смеху".

6

Але тут сталася нешта такое, што знямовiла ўсе вусны i знерухомiла вочы, бо якраз гэтым часам узяўся за штукi скакун на вяроўцы; ён з'явiўся з-за маленькiх дзвярэй i пайшоў па вяроўцы, нацягнутай памiж дзвюма вежамi над рыначным пляцам, поўным людзей. Ужо ён адолеў свае паўдарогi, калi маленькiя дзверы адчынiлiся зноў i нейкi стракаты малец, убраны за блазна, выхапiўся з iх i борздзенька пашыбаваў па вяроўцы следам. "Наперад, кульгач, - закрычаў ён страшным голасам, - наперад, гультаёвiны кавалак, махляр, храпа намазаная! А то каб не паказытаў я табе пяты! Што ты тут робiш памiж вежамi? Тваё месца ў вежы, туды цябе трэба запраторыць, каб не заступаў дарогi лепшаму за цябе!" i штослова наблiжаўся да танцора, а як падышоў за крок, сталася нешта жудаснае, што сцяло ўсiм вусны i завалакло ўсiм вочы: ён крыкнуў, як чорт, i пераскочыў цераз таго, якi стаяў у яго на дарозе. А танцор, убачыўшы, што супернiк перамагае, страцiў раўнавагу, кiнуў сваю жардзiну i паляцеў у бездань - вiхура мiгатлiвых рук i ног. Натоўп на пляцы хваляваўся, як мора, калi налятае бура: усiх размяло каго куды; але найбольш аказалася там, куды падала цела.

А Заратустра застаўся, i скакун упаў проста перад iм, увесь знявечаны i разбiты, але яшчэ жывы. Праз нейкi час памяць вярнулася да яго, i ён убачыў Заратустру, якi кленчыў побач. "Што ты тут робiш? - спытаўся няшчасны. - Я даўно ведаў, што мне сам чорт падставiць нагу. Цяпер ён пацягне мяне ў пекла: няўжо ты хочаш не даць яму?"

"Прысягаю гонарам, дружа, - адказаў Заратустра, - няма нiчога такога, пра што ты кажаш: нi чорта няма, нi пекла. Твая душа памрэ раней за цела: не бойся нiчога!"

Разбiты паглядзеў на яго з недаверам. "Калi ты кажаш праўду, дык, пакiдаючы жыццё, я нiчога не трачу. Я не больш, чым жывёла, якую пугай i голадам навучылi скакаць".

"О, не - сказаў Заратустра, - з небяспекi ты зрабiў сабе рамяство, а за гэта нельга пагарджаць табою. I вось рамяство тваё навяло цябе на пагiбель. За гэта я сам пахаваю цябе".

На гэтыя словы скакун ужо не сказаў нiчога; ён толькi варухнуў рукою, як бы шукаючы рукi Заратустры, каб падзякаваць яму.

7

Тым часам звечарэла, i рыначны пляц агарнула цемра; ужо разышоўся натоўп, бо нават цiкаўнасць i страх стамляюцца. А Заратустра ўсё сядзеў на зямлi каля мёртвага, занураны ў свае думкi, так што забыўся нават пра час. Нарэшце набегла ноч, i халодны вецер пачаў даймаць самотнiка. Тады Заратустра ўстаў i сказаў свайму сэрцу:

"Праўда, добрыя ловы былi ў Заратустры сёння! Нiводнага чалавека не ўлавiў ён, вось толькi мёртвага.

Жудаснае жыццё ў чалавека, i, як заўсёды, - без сэнсу: на долю яму выпадае блазенства.

Я хачу вучыць людзей сэнсу жыцця: сэнс ёсць Звышчалавек, маланка з чорнай хмары-чалавека.

Але яшчэ я далёкi ад iх, i думка мая iхняга глузду не дастае. У людзей я яшчэ нешта сярэдняе памiж дурнем i трупам.

Цёмная ноч, цёмныя дарогi ў Заратустры. Хадзем, астылы i нерухомы таварышу мой! Я занясу цябе туды, дзе сам i пахаваю".

8

Сказаўшы гэта сэрцу свайму, Заратустра ўзвалок труп на плечы i выправiўся ў дарогу. Але не паспеў ён прайсцi i сотнi крокаў, як да яго нехта падкраўся i зашаптаў на вуха - вай, гэта быў блазен з вежы. "Iдзi з гэтага горада, о Заратустра, - казаў ён, - надта многiя тут зненавiдзелi цябе. Ненавiдзяць i добрыя, i праведныя ды называюць цябе сваiм ворагам i ненавiснiкам; ненавiдзяць вернiкi, кажучы, што небяспечны ты людству. Шчасце тваё, што з цябе пасмяялiся: i сапраўды, гаварыў ты, як блазен. Шчасце тваё, што звязаўся ты з гэтым падлам: прынiзiўшыся так, ты ўратаваў сягоння сябе. Але iдзi ўпрочкi з гэтага горада, а то заўтра я пераскочу цераз цябе - жывы цераз мёртвага". I, сказаўшы гэта, знiк блазен, а Заратустра пайшоў далей па цёмных вулiцах.

Каля гарадское брамы сустрэлiся яму далакопы; яны асвятлiлi яму паходняю твар i, пазнаўшы Заратустру, доўга збыткавалi з яго: "Заратустра нясе мёртвага сабаку; брава, ён цяпер далакоп! Бо нашыя рукi занадта чыстыя на такое мяса. Ужо цi не мерыцца Заратустра адабраць кавалак у самога чорта? Ану ж бо! Смачнога абеду! Калi толькi чорт не лепшы злодзей, чым Заратустра, - ён украдзе абодвух i зжарэ!" - I далакопы шапталiся мiж сабою i рагаталi.

Заратустра адказваў на гэта маўчаннем, iдучы далей. Дзве гадзiны iшоў ён лясамi i балотамi i дзве гадзiны чуў, як вылi галодныя ваўкi; нарэшце голадам змогся i ён. Ён спынiўся каля нейкай адзiнокай хацiны, у акне якое гарэла святло.

"Голад спрамог мяне, як разбойнiк, - сказаў сам сабе Заратустра. - У лясах i на балотах нападае на мяне мой голад, сярод цёмнае ночы.

Дзiўны ў голаду нораў. Часта ён прыходзiць да мяне па абедзе, а сёння я цэлы дзень не ведаў яго: дзе ж ён забавiўся гэтак?"

Кажучы так, Заратустра пастукаўся ў дзверы. Адчынiў стары з лiхтаром i спытаўся: "Хто завiтаў да мяне i парушыў мой кепскi сон?"

"Жывы i мёртвы, - сказаў Заратустра. - Дай мне паесцi i напiцца; я ўдзень забыўся пра гэта. Той, хто кормiць галоднага, спатольвае сваю душу: так кажа мудрасць".

Стары пайшоў, але адразу вярнуўся, несучы Заратустру хлеб i вiно. "Благiя тутэйшыя мясцiны галодным, - сказаў ён, - таму i жыву тут. Чалавек i звер iдуць да мяне, да пустэльнiка. Але ж гукнi i спадарожнiка свайго, ён згаладаўся не менш за цябе".

Заратустра сказаў: "Было б цяжка яго ўгаварыць падзялiць са мной ежу, бо мёртвы мой спадарожнiк".

"Што мне да таго, - буркнуў стары, - хто стукаецца да мяне ў дом, хай бярэ, што яму падаюць. Ежце i бывайце".

Пасля Заратустра iшоў яшчэ дзве гадзiны, даверыўшыся дарозе i зорнаму небу, бо прывык ён хадзiць поначы i любiў глядзець у твар усiм, хто спiць. Але як пайшло на заранак, Заратустра апынуўся ў цемнай нетры, i не было вiдаць нiякай дарогi. Тады паклаў ён мёртвага ў дупло дрэва, - каб убаранiць яго ад ваўкоў, - а сам лёг на мох пад дрэвам. I адразу заснуў, стомлены целам, але непахiсны душою.

9

Доўга спаў Заратустра, i не толькi зара, але i полудзень прайшлiся па твары ягоным. Але нарэшце расплюшчылiся яго вочы: з подзiвам глянуў Заратустра на лес, ахiнуты глыбокаю цiшынёю, са здзiўленнем зiрнуў усярэдзiну сабе самому. Потым хуценька ўстаў, як марак, калi раптам убачыць зямлю, i ўзрадаваўся; бо адкрыў ён новую iсцiну. I так сказаў свайму сэрцу:

"Святло сышло на мяне: мне патрэбны паслядоўцы, i жывыя, не мёртвыя паслядоўцы, не трупы, якiх я нясу, куды захачу.

Паслядоўцы жывыя патрэбныя мне; таму i пойдуць яны за мною туды, куды я захачу.

Святло сышло на мяне: не да народу прамаўляе Заратустра, а да паслядоўцаў! Не павiнен Заратустра быць пастухом i сабакам статку!

Звесцi многiх са статка - вось дзеля чаго я прыйшоў. Гневацца будуць на мяне народ i статак: разбойнiкам назавуць пастухi Заратустру.

Я сказаў "пастухi", яны ж завуць сябе добрымi i справядлiвымi. Пастухамi назваў iх я, а яны завуць сябе вернiкамi правiльнай веры.

Зiрнiце на гэтых добрых i справядлiвых! Каго яны болей за ўсё ненавiдзяць? Таго, хто разбiвае скрыжалi iх каштоўнасцяў, хто разбурае i пераступае, - але ж ён i ёсць стваральнiк.

Зiрнiце на вернiкаў! Каго яны болей за ўсё ненавiдзяць? Таго, хто разбiвае скрыжалi iх каштоўнасцяў, хто разбурае i пераступае, - але ж ён i ёсць стваральнiк.

Паслядоўцаў шукае стваральнiк, а не трупы, не статкi, не вернiкаў. Тых, што будуць ствараць разам з iм, шукае стваральнiк: тых, што напiшуць новыя каштоўнасцi на новых скрыжалях.

Паслядоўцаў шукае стваральнiк i тых, што сажнуць жнiва разам з iм, бо ўсё ў iх паспела да жнiва. Не хапае толькi сотнi сярпоў; таму зрывае ён каласы i прыкра яму.

Паслядоўцаў шукае стваральнiк такiх, што ўмеюць вастрыць сярпы. Iх назавуць разбуральнiкамi i пагарднiкамi дабра i зла. Але яны - жняцы i бяседнiкi за святочным сталом.

Тых, хто будзе ствараць разам з iм, хто будзе жаць разам з iм, субяседнiкаў шукае Заратустра: што яму трупы i пастухi з iхнiм быдлам!

А ты, першы мой паслядоўца, бывай! Добра схаваў я цябе ў дупле, надзейна схаваў ад ваўкоў.

Але расстаюся з табою, бо мой скончыўся час. Памiж дзвюма зорамi адкрылася мне новая iсцiна.

Не буду я нi пастухом, нi далакопам. I з народам ужо не гаварыцьму нiколi: апошнi раз гаварыў я да мёртвага.

Са стваральнiкамi, са жняцамi, з субяседнiкамi хачу я з'яднацца: я пакажу iм вясёлку i ўсе ступенi Звышчалавека.

Усiм самотным сваю песню я буду спяваць: i тым, што самотныя ўдвух; i тым, што яшчэ маюць вушы, каб чуць нечуванае, - iм укладу я ў сэрца цяжар шчасця майго.

Я iду да сваёй мэты, я iду сваёю дарогаю; я пераскочу цераз марудлiвых i нядбайных. Хай будзе мой шлях iхнiм захадам!"

10

Так сказаў Заратустра свайму сэрцу, а сонца стаяла ў зенiце; i тут паглядзеў ён угору, бо пачуў над сабою пранозлiвы птушыны крык. I што ж! Шырока кружляючы ў небе, лунаў арол i нёс змяю, але не так, як носяць здабычу: змяя абвiвалася вакол яго шыi, нiбы сяброўка.

"Гэта мае звяры! - сказаў Заратустра, рады ад шчырага сэрца. - Сама гордая жывёлiна пад сонцам i сама мудрая жывёлiна пад сонцам - выправiлiся ў дарогу.

Яны хацелi даведацца, цi жывы яшчэ Заратустра. А праўда, цi жывы яшчэ я?

Мне небяспечней сярод людзей, чым сярод звяроў, небяспечнымi сцежкамi ходзiць Заратустра. Няхай жа вядуць мяне звяры мае!" Сказаўшы гэта, згадаў ён словы святога старца ў лесе, уздыхнуў i прамовiў сэрцу свайму:

"Я хацеў бы стаць разумнейшым! О, калi б я стаў такi ж мудры, як мая змяя!

Але я немагчымага прагну: прашу гордасць сваю, каб яна заўсёды iшла з маёй мудрасцю разам.

I калi мая мудрасць пакiне мяне - а яна так любiць мяне пакiдаць, - хай тады ўжо i гордасць мая заадно з дурнотай адыдзе!"

Так пачаўся захад Заратустры.

ЗАРАТУСТРАВЫ КАЗАНI

Пра тры пераўтварэннi

Я скажу вам пра тры пераўтварэннi духу: як дух зрабiўся вярблюдам, вярблюд - iльвом i, нарэшце, леў - дзiцём.

Шмат цяжкага выпала духу, моцнаму духу, трываламу, здольнаму да шанавання: найцяжэйшага, найневыноснейшага прагне ягоная моц.

"Што ёсць цяжкае? - пытаецца трывалы дух, становiцца, як вярблюд, на каленi i хоча, каб яго добра наўючылi.

Героi, што ёсць найцяжэйшае? - пытаецца трывалы дух. - Цi не тое, што я магу ўзняць на сябе i радавацца сваёй сiле?"

Цi не азначае гэта: прынiзiцца, каб убольваць сваю пыху? Цi прымусiць заззяць сваю дурасць, каб пасмяяцца з мудрасцi?

Альбо гэта азначае: пакiнуць сваю справу, калi яна якраз святкуе перамогу? Альбо ўзысцi на высокую гару, каб змусцiць змусцiцеля?

Альбо гэта азначае: кармiцца жалудамi i травой пазнання i дзеля праўды трываць душэўны голад?

Альбо гэта азначае: хварэць i адганяць суцешнiкаў i запрыязнiцца з глухiмi, якiя нiколi не чуюць, чаго ты хочаш?

Альбо гэта азначае: увайсцi ў брудную ваду, калi яна ёсць вада праўды, i не аганяцца ад халодных жаб i цёплых жаб?

Альбо гэта азначае: любiць сваiх пагрэбнiкаў i падаць руку зданi, якая хоча нас запалохаць?

Усё найцяжэйшае бярэ на сябе дух трывалы: падобнiцца цяжка наўючанамi вярблюду, якi спяшаецца ў пустыню; спяшаецца ў сваю пустыню i ён.

А там, у пустэльнай пустынi, адбываецца другое пераўтварэнне: там дух робiцца iльвом, каб здабыць сабе волю, ён хоча зрабiцца i гаспадаром сваёй пустынi.

Там ён шукае свайго апошняга ўладыку: ён хоча быць яму ворагам, апошняму Госпаду i Богу свайму, да пераможнага канца хоча змагацца з вялiкiм цмокам.

Хто ж ён, той вялiкi цмок, якога дух больш не хоча прызнаваць за Госпада i Бога? Завецца той цмок - "Ты-павiнен". Але дух iльва гаворыць "я хачу".

Звер "Ты-павiнен" ляжыць на дарозе ў яго, залатою лускою iльснiцца, i на кожнай лусчынцы золатам блiшчыць "Ты павiнен"!

Бляск тысячагадовых каштоўнасцяў на гэтай лусцэ, i магутны цмок кажа так: "Каштоўнасцi ўсiх рэчаў блiшчаць на мне сваiм бляскам".

"Ужо ўсе каштоўнасцi створаны, i ўсе яны - гэта я. Сапраўды, не павiнна больш быць "Я хачу!" - так кажа цмок.

Братове мае, навошта патрэбен леў у духу? Цi не даволi толькi ўючнай жывёлы, пакорлiвай i пачцiвай?

Ствараць новыя каштоўнасцi не можа яшчэ i леў; але стварыць свабоду дзеля новай творчасцi можа ягоная сiла.

Стварыць сабе свабоду i паставiць свяшчэннае "Не" вышэй за абавязак - вось навошта патрэбен леў, братове мае.

Забраць сабе права ствараць новыя каштоўнасцi - вось чаго найболей баiцца трывалы i пачцiвы дух. Сапраўды, рабункам, вартым драпежнага звера, здаецца яму ўсё гэта.

"Ты павiнен" калiсьцi было ў яго найвышэйшай святыняй, i ён любiў яе; а цяпер ён мусiць убачыць у ёй памылку i сваволю, каб здабыць сабе свабоду ад сваёй любовi, - вось навошта леў патрэбен.

Але скажыце мне, братове мае, што можа дзiця зрабiць такога, што не даецца iльву? Навошта драпежнаму зверу рабiцца яшчэ i дзiцём?

Дзiця - гэта нявiннасць i забыццё, новы пачатак i гульня, кола, якое само па сабе коцiцца, першы рух, свяшчэннае "Так".

Бо свяшчэннае "Так" патрэбна ў гульнi стварання, братове мае: сваёй волi цяпер прагне дух, свой свет здабывае страчаны светам.

Я назваў вам тры першыя пераўтварэннi духу: як дух зрабiўся вярблюдам, потым - iльвом, нарэшце - дзiцём.

Так сказаў Заратустра. У той час ён спынiўся ў горадзе, якi называўся Пярэстая Карова.

Пра кафедры цноты

Заратустру нахвальвалi аднаго мудраца, якi вельмi добра ўмеў разважаць пра сон i цноты; за гэта яго высока шанавалi i шчодра дарылi, i ўсе вучнi багавейна сядзелi перад кафедрай. Падышоў да яго i Заратустра i разам з усiмi сеў перад кафедрай. I сказаў мудрэц:

"Гонар i сорам сну! Гэта першае! I цурайцеся тых, хто кепска спiць i чувае ўначы!

Перад аблiччам сну нават злодзей саромеецца: нячутна крадзецца ён у змроку начным. Але няма сораму ў начнога вартаўнiка, ён трубiць у дудку i не саромеецца.

Не абы-якая штука - умець спаць: бо на тое трэба чуваць цэлы дзень.

Дзесяць разоў на дзень ты павiнен перасiльваць сябе: гэтая перасiлка дае табе прыемную стому i душы тваёй будзе сонным макам.

Дзесяць разоў на дзень ты павiнен зноў замiрацца з сабою, бо перасiлка гэта горыч, i кепска спiць той, хто не замiрыўся.

Дзесяць праўд ты павiнен знайсцi за дзень, iначай шукацьмеш праўду ўначы, i душа твая застанецца галодная.

Дзесяць разоў на дзень смейся i весялiся, каб уначы не мець клопату з жыватом - гэтым бацькам маркоты.

Мала хто ведае гэта: трэба мець усе цноты, каб добра спаць. Хiба ж буду я сведчыць iлжыва? Хiба буду чынiць пералюбы?

Хiба дазволю сабе пажадаць рабыню блiзкага майго? Не, не паспрыяла б такое добраму сну.

I нават калi ў цябе ёсць усе цноты, не забывайся яшчэ аднаго: умей у свой час паслаць спаць усе свае цноты.

Каб не сварылiся яны, гэтыя ясачкi любыя, тым больш праз цябе, няшчасны!

Будзь з Богам у згодзе i з суседам сваiм, гэтага вымагае добры сон. Будзь у згодзе таксама i з суседавым чортам! Iнакш ён сярод ночы пачне наведваць цябе.

Шануй начальствы свае i слухайся iх, нават калi яны ходзяць крыва! Гэтага хоча добры сон. Хiба ж бо твая ў тым правiна, калi ўлада кульгае?

Таго пастуха назаву сама лепшым, якi пасвiць авечкi на сакавiтых пашах: бо так здабывае ён добры сон.

Я не хачу нi вялiкае чты, нi багатае вучты: ад гэтага запаляецца ў целе каса. Але добра спiцца, калi ёсць добрае iмя i маленькi скарб.

Лепш невялiкi гурток, анiж дурны; але ўсе павiнны прыходзiць i адыходзiць сваiм часам. Гэта спрыяе добраму сну.

Даспадобы мне ўбогiя духам: яны спрыяюць добраму сну. Яны шчасныя, тым болей калi прызнаваць за iмi заўсёды iх рацыю.

Так праходзiць дзень у дабрачынца. А як ноч настае, баюся я клiкаць сон; не хоча ён, каб яго клiкалi, уладыку ўсiх цнотаў!

Я толькi думаю, што зрабiў я i што цэлы дзень мецiў. Цярплiва, як карова, жую гэта ўсё, пытаючыся ў сябе: якiя ж былi тыя дзесяць маiх пераадоленняў?

I тыя дзесяць замiрэнняў, i дзесяць праўдаў, i тыя дзесяць разоў, калi я смяяўся, усцешаны сэрцам?

I вось, пакуль я так разважаю i ўзважваю ўсе гэтыя сорак думак, разбiрае мяне раптам сон, названы ўладыкам цнотаў.

Ён б'е мяне па павеках - i яны цяжэюць, кранаецца вуснаў - i яны не змыкаюцца.

Сапраўды, нячутным крокам ён iдзе да мяне, сама лагодны злодзей, i крадзе мае думкi, i я застываю на месцы, дурны, як гэтая кафедра.

Але ж нядоўга стаю так, змораны сном, i адразу кладуся..."

Слухаючы мудраца, Заратустра смяяўся сам сабе ў сэрцы, бо нешта яму прасвятлiлася. I ён так сказаў свайму сэрцу:

"Дурань гэты мудрэц з яго сарака думкамi, але, мяркую, паспаць ён не дурань.

Шчасны i той, хто жыве з iм побач! Такi сон перадаецца, ён праходзiць нават праз тоўстыя сцены.

Мабыць, сама кафедра ў яго зачараваная. I нездарма сядзяць хлопцы перад прапаведнiкам цноты.

Яго мудрасць кажа: чуваць дзеля добрага сну. Сапраўды, калi б нават жыццё не мела нiякага сэнсу i калi б я быў змушаны выбраць бязглуздзiцу, тады i мне яго мудрасць здалася б найбольш вартаю выбару.

Цяпер мне зусiм зразумела, да чаго колiсь людзi iмкнулiся перад усiм, шукаючы цнотаў. Добрага сну шукалi яны i ў дадатак - цнотаў, увiтых кветкамi соннага маку!

Мудрасць сну без снення - яе прапаведавалi з кафедры ўсе гэтыя хвалёныя мудрацы, iншага сэнсу жыцця яны не ведалi.

I цяпер яшчэ ёсць прапаведнiкi цнотаў, але не заўсёды такiя сумленныя; аднак час iхнi ўжо прамiнуў. I нядоўга яшчэ iм вяшчаць: неўзабаве лягуць i яны.

Шчасныя гэтыя санлiўцы, бо неўзабаве паснуць".

Так сказаў Заратустра.

Пра "тагасветных"

Аднаго разу Заратустра, як усе "тагасветныя", залётаў думкаю па той бок чалавека.

Творам пакутнага i нямоглага Бога здаўся тады мне наш свет.

Ён здаўся мне мрояй i выдумкай Бога; каляровым дымам перад вачмi незадаволенага божышча ўявiўся мне гэты свет.

Дабро i Зло, Радасць i Цярпенне, Я i Ты - усё здавалася мне каляровым дымам перад творчымi вачыма. Творцу рупела адвесцi ад сябе свой позiрк - i ён стварыў свет.

Адвесцi позiрк ад цярпенняў сваiх i забыцца - гэта п'янкая радасць пакутнiкам. Самазабыццём i п'янкою радасцю здаўся мне гэты свет.

Свет, вечна недасканалы; недасканалы адбiтак вечнай супярэчлiвасцi, п'янкая радасць свайму недасканаламу твору - такiм здаўся калiсьцi мне гэты свет.

Так, нiбы той, хто марыць пра iншы свет, нiбы "тагасветны", памкнуў я аднаго разу свае мары па той бок чалавека. А цi праўда - па той?

О братове мае, гэты створаны мною Бог быў творам рук чалавечых i неразумствам яго, як i ўсе астатнiя божышчы!

Ён быў чалавекам i пры тым толькi малою часткаю чалавека i майго "Я"; а з майго попелу i полымя прыйшоў да мяне гэты прывiд. I праўда ж бо, цi не з iншага свету прыйшоў ён!

I што ж, братове мае? Не перасiлiў сябе я, пакутнiка, я занёс свой попел у горы i набыў сабе сама зыркае полымя. Зiрнiце! Прывiд адпусцiў мяне!

Пакутаю i цярпеннем было б цяпер мне верыць У такiя прывiды: горам i прынiжэннем было б гэта таму, хто ацаляецца. Таму я цяпер прамаўляю пра тагасветных.

Горам i нямогласцю i кароткiм шаленнем шчасця, якое ведае толькi пакутны цярплiвец, створаны ўсе тыя светы.

Стомленасць, якая прагне адным скачком, смяротным скачком дасягнуць апошняга крэсу, мiлажальная стома няведання, што ўжо не хоча болей хацець, гэта яна стварыла ўсiх багоў i ўсе тыя светы.

Верце мне, братове мае! Цела, якое зняверылася ў целе, пальцамi аслеплага духу абмацвала апошнiя сцены.

Верце мне, братове мае! Цела, якое зняверылася ў зямлi, услухоўвалася ў тое, што гаварылi нетры жыцця.

I вось - захацела яно прабiцца праз апошнiя сцены, выйсцi з апошнiх сваiх крэсаў i дастаць таго свету.

Але надзейна схаваны ад чалавека "той свет", гэтае Нешта, нечалавечае, зусiм пазбытае ўсiх чалавечых рысаў; i маўчаць нетры жыцця i нiколi не звяртаюцца да чалавека, акрамя як у вобразе Чалавека.

Сапраўды, цяжка даказаць усякае жыццё i цяжка прымусiць яго гаварыць. Але скажыце мне, братове мае, сама дзiвоснае з усяго iснага - цi ж не даказана яно сама лепшым чынам?

Так, самое маё "Я" i ўвесь хаос супярэчнасцяў яго найбольш сумленна сведчыць пра сваё быццё: творчае, ацэнлiвае, спрагненае "Я" ёсць мера i каштоўнасць усiх рэчаў.

I гэта маё "Я", сама праўдзiвае сведчанне быцця, гаворыць пра цела i iмкнецца да яго, нават калi аддаецца палкiм марам i зламанымi крыламi трапеча.

Найсумленней вучыцца яно гаварыць, гэтае "Я"; i чым болей вучыцца, тым болей знаходзiць слоў, каб хвалiць цела i зямлю.

Новаму гонару навучыла мяне маё "Я", гэтаму гонару цяпер вучу я людзей: не хаваць болей галавы ў пясок нябесных абстракцый, а высока несцi яе, зямную галаву, што стварае сэнс зямлi.

Новай волi вучу я людзей: прыняць той шлях, якiм раней iшлi слепа i наўздогадзь, i ахвоча iсцi гэтым шляхам, i хвалiць яго, i не збочваць з яго потайкам, як гэта робяць хворыя, блiзкiя да смерцi!

Гэта ж яны, хворыя i блiзкiя да смерцi, занядбалi цела i зямлю, выдумалi Незямное i адкупныя i крывавыя ахвяры; але ж нават гэтыя змрочныя труцiзны, такiя салодкiя iм, яны бралi ў зямлi i ў цела!

Ад галечы i гароты сваёй хацелi яны ўцячы, але зоркi былi занадта далёка. I ўздыхалi яны: "Ах, каб былi ў небе дарогi, якiмi можна было б прайсцi ў iншае быццё, каб здабыць шчасце!" - i вось яны выдумалi сабе гэтыя пралазы i крывавы напой!

Няўдзячныя! - яны ўбiлi сабе ў галаву, што здолелi адцурацца цела i зямлi. Але ж каму яны абавязаныя болем i шчасцем таго адцурання? - Свайму целу i гэтай зямлi.

Заратустра лагодны з хворымi. Сапраўды, не гневаецца ён на iхнюю няўдзячнасць i на ўсё, што iх суцяшае. Хай жа яны ацаляюцца i перасiльваюцца, хай ствараюць сабе найвышэйшае Цела!

I таго, хто ацаляецца, не дакарае Заратустра, калi той пяшчотна глядзiць на аблуды свае ды апоўначы крадзецца да магiлы свайго Бога; толькi ж хваробаю i слабасцю цела застаюцца ў мяне яго слёзы.

Заўсёды шмат хворых сярод замроеных i затужаных у божышчы: люта ненавiдзяць яны цiкаўнiка i тую, сама маладую, цноту, якая называецца праўдзiвасцю.

Назад, у морак мiнулага яны азiраюцца; сапраўды, iнакш глядзелi тады на мару i на веру: шал розуму лiчыўся богападабенствам, а паняверка - грэхам.

Задужа добра ведаю я гэтых богападобных i ведаю, чаго яны хочуць: яны прагнуць, каб у iх верылi i каб сумненне лiчылася грэхам. Добра ведаю я i тое, у што яны самi вераць найбольш.

Сапраўды, не ў iншыя светы i не ў адкупную сiлу крывi - яны зацята вераць у цела, сваё iхняе цела ў iх - "рэч у сабе".

Братове мае, услухайцеся лепей у голас здаровага цела - чысты i сумленны ў яго голас. Праўдзiвей i сумленней гаворыць здаровае цела - дужа дасканалае, i гаворыць яно пра сэнс зямлi".

Так сказаў Заратустра.

Пра пагарднiкаў цела

Пагарднiкам цела хачу я сказаць сваё слова. Не павiнны яны нi перавучвацца самi, нi перавучваць другiх, хай толькi разлучацца з целам - i гэтак стануць нямыя.

"Я - цела i душа", - кажа дзiця. I чаму ўсе не гавораць, як дзецi?

Але той, хто прачнуўся i спазнаў, кажа: я - толькi цела, i не болей таго; а душа - толькi слова, якое азначае нешта ў целе.

Цела - гэта вялiкi розум, вялiкае мноства з адной свядомасцю, вайна i мiр, статак i пастух.

Прыладай твайму целу служыць i маленькi розум, якi ты называеш "духам", мой браце, ён - толькi прылада i цацка твайго вялiкага розуму - цела.

Я, - кажаш ты з гонарам за гэта слова. Але важнейшае, хоць ты i не хочаш у гэта паверыць, шмат важнейшае тваё цела i яго вялiкi розум; яно не кажа "Я", яно творыць яго.

Усё, што адчувае пачуццё, што спазнае дух, нiколi не мае ў сабе свайго канца. Але пачуццё i дух хочуць давесцi табе, што яны - канец усiх рэчаў: так яны любяць славу.

Пачуццё i дух - толькi прылады i цацкi: за iмi крыецца Самасць. Самасць шукае вачыма пачуццяў i слухае вушамi духу.

Самасць заўсёды слухае i шукае: яна параўноўвае, падпарадкоўвае, заваёўвае i разбурае. Яна пануе i загадвае нават твайму "Я".

За думкамi i пачуццямi тваiмi, браце мой, стаiць магутны валадар, невядомы мудрэц - Самасць яго iмя. У тваiм целе жыве ён, ён i ёсць тваё цела.

У цела больш розуму, чым у тваёй найвышэйшай мудрасцi. I хто ведае, навошта ўвогуле патрэбна целу твая найвышэйшая мудрасць?

Твая Самасць смяецца з твайго Я i яго гордых падскокаў. "Што мне тыя выдыганнi i ўзлёты думкi? - кажа яна сабе. - Бакавая дарога да маёй мэты. Я толькi шлейка майму "Я", i ўдыхаю ў яго ягоныя паняццi.

Самасць умаўляе "Я": "тут адчувай радасць!" I "Я" радуецца i думае, як яму скаштаваць гэтай радасцi, - яно ж i павiнна так думаць.

Пагарднiкам цела хачу я сказаць сваё слова. З пашаны ўзнiкла iхняя пагарда. Што ж гэта такое, што стварае пагарду i пашану, каштоўнасць i волю?

Творчая Самасць стварыла сабе пагарду i пашану, гэта яна - творца радасцi й смутку. Творчае цела зрабiла сабе розум як прыладу сваёй волi.

Нават у дурасцi i ў пагардзе вы, пагарднiкi цела, служыце Самасцi. Я кажу вам: вашая Самасць хоча памерцi i адварочваецца ад жыцця.

Яна ўжо не можа рабiць таго, да чаго найболей iмкнецца, - тварыць звыш сябе. Гэтага яна хоча найболей, i ў гэтым яе найбольшае жаданне.

Аднак ёй ужо позна iмкнуцца да гэтага: i вось - Самасць прагне пагiбелi.

Вашая Самасць жадае смерцi - таму i аддалi вы цела пагардзе! Бо вы ўжо не можаце тварыць звыш сябе.

Вось чаму абураецеся вы на жыццё i на зямлю. Неўсвядомленая зайздрасць хаваецца ў косым позiрку вашай пагарды.

Не, не пайду я па вашай дарозе, вы, пагарднiкi цела! Вы мне не кладка да Звышчалавека!

Так сказаў Заратустра.

Пра радасцi i шалы

Браце мой, калi ёсць у цябе цнота, i калi яна твая цнота, дык навошта, каб ты валодаў ёю супольна з усiмi.

Вядома, табе хочацца лашчыць яе i называць iмем, жартуючы, тузаць за вуха i быць з ёю запанiбрата.

Глядзi ж! Цяпер iмя, якiм ты назваў яе, зрабiлася супольным, i ты сам зрабiўся часцiнай народу i натоўпу разам з цнотаю сваёю!

Лепш, калi ты скажаш: "Нельга нi выказаць, нi назваць iмем тое, што ёсць пакута i слодыч маёй душы, а таксама голад майго нутра".

Хай будзе твая цнота занадта высокая, каб даваць ёй iмя: а як давядзецца табе гаварыць пра яе, не саромейся заiкацца.

А заiкаючыся, кажы так: "Гэта маё дабро, i я люблю яго; яно падабаецца мне ўсё цалкам, i я адзiн хачу дабра.

Нi патрэбы маёй натуры, нi божага закону, нi чалавечага ўстанаўлення я не хачу бачыць у цноце маёй; не хачу, каб яна стала мне ўказнiцай дарогi на неба, у рай.

Прадмет любовi маёй - зямная цнота: у ёй мала мудрасцi i зусiм мала сэнсу, зразумелага ўсiм.

Але гэтая птушка зладзiла ў мяне сваё гняздо, таму я люблю i шчыра пешчу яе, i цяпер яна ў мяне выседжвае залатыя яечкi".

Так ты павiнен заiкацца i хвалiць сваю цноту.

Калiсьцi цябе вярэдзiлi палкiя шалы, i ты называў iх лiхiмi. А цяпер ёсць адны толькi цноты: яны выраслi з тваiх шалаў.

Ты ўклаў сваю найвышэйшую мэту ў гэтыя шалы, паклаў яе ў сваё сэрца: радасцямi i цнотамi зрабiлiся яны цяпер.

Хай ты з роду запальчывых, альбо з пахацiнцаў, альбо з фанатыкаў, альбо з помслiвых - усё-такi, урэшце, усе шалы твае ператварылiся ў цноты i ўсе твае дэманы ў анёлаў.

Калiсьцi трымаў ты дзiкiх сабак у сваiх сутарэннях: i вось - у галасiстых птушак яны абярнулiся.

З труцiзны сваёй ты згатаваў сабе бальзам: ты даiў карову журбы - а цяпер п'еш салодкае малако з яе вымя.

I нiчога лiхога з цябе больш не вырасце, хiба што зло, якое ўзнiкае з барацьбы тваiх цнотаў.

Браце мой, калi шчасце з табою, дык у цябе толькi адна цнота, i не больш: тады табе лягчэй, iсцi цераз кладку.

Пачэсна мець многа цнотаў, але гэта - цяжкая доля; i многiя выпраўлялiся ў пустыню i мярцвiлi сябе, бо стамлялiся быць вайной i рысталiшчам сваiх цнотаў.

Браце мой, цi ж гэта не лiха - войны i бiтвы? Аднак гэтае лiха патрэбнае, як патрэбныя зайздрасць i недавер, i паклёп памiж тваiмi цнотамi.

Зiрнi, - як кожная цнота прагне найвышэйшага: яна патрабуе ўсяго твайго духу, каб ён стаў яе вешчуном, яна хоча ўсёй тваёй сiлы ў гневе, любовi, нянавiсцi.

Кожная цнота раўнiвая, а рэўнасць - жахлiвая рэч. I цноты могуць гiнуць ад рэўнасцi.

Ахоплены яе полымем, нiбы скарпiён, цаляе ў сябе сваiм джалам.

О, браце мой, цi ж ты не бачыў, як цнота кляне i джалiць сябе?

Чалавек - гэта нешта, што трэба адолець: i таму ты павiнен любiць свае цноты, бо праз iх ты загiнеш...

Пра бледнага злачынцу

Вы не хочаце забiваць, пакуль жывёла не стане на каленi, вы, суддзi i ахвярныя разнiкi? Бачыце, бледны злачынец кiўнуў: у вачах у яго вялiкая пагарда.

"Маё "Я" - нешта, што трэба адолець: маё "Я" - прычына вялiкай пагарды да чалавека", - кажуць вочы ягоныя.

Тое, што ён сам судзiў сябе, было ў яго найвялiкшай хвiлiнай: не дацца ж упасцi ў Нiжэйшасць таму, хто ўзвысiўся!

Няма iншага збавення, акрамя хуткай смерцi таму, хто так пакутуе ад самога сябе.

Суддзi, са спагады павiнны вы забiваць, а не з помсты i, забiваючы, думаць, каб жыццё апраўдала вас!

Мала толькi замiрыцца з тым, каго вы караеце смерцю. Хай будзе ваш смутак любоўю да Звышчалавека: так апраўдаеце вы працяг вашага жыцця!

"Вораг", - павiнны сказаць вы, а не "лiхадзей"; "хворы", - павiнны сказаць вы, а не "мярзотнiк"; "шаленец", - павiнны сказаць вы, а не "грэшнiк".

А ты, акрываўлены суддзя, калi б ты надумаў уголас выказаць тое, што ўчынiў ужо ў думках, кожны закрычаў бы: "Далоў гэты бруд i ядавiтага гада!"

Але адно - думка, але другое - учынак, але трэцяе - вобраз учынку. Памiж iмi не круцiцца кола прычыны.

Нейкi вобраз зрабiў бледным гэтага бледнага чалавека. Ён быў нароўнi з учынкам сваiм, учыняючы яго; але ўчынiўшы, не вынес вобраза ўчынку свайго.

З гэтага часу толькi злачынцу, якi ўчынiў злачынства, пачаў ён бачыць у сабе. Шаленствам я называю гэта: выключэнне зрабiлася ў яго сутнасцю.

Праведзеная рыса зачароўвае курыцу; удар, якi ён нанёс, зачараваў яго бедны розум. Шаленствам пасля ўчынку я называю гэта.

Слухайце, суддзi! Ёсць яшчэ й iншае шаленства - гэта шаленства перад учынкам. Не, зусiм не дастаткова глыбока ўпаўзлi вы ў гэтую душу!

Так кажа акрываўлены суддзя: "Навошта забiў гэты злачынец? Ён хацеў абрабаваць!" А я вам кажу: душа ягоная прагнула крывi, а не рабунку: ён прагнуў шчасця нажа!

Але слабы розум не ўмясцiў у сабе гэтага шаленства i пераканаў яго. "Ах, няма ладу што - кроў! - казаў ягоны розум, - прынамсi, можна шчэ i абабраць! Адпомсцiць!"

I паслухаўся ён свайго слабога розуму i яго развагаў, свiнцом яны леглi на плечы ягоныя, i вось, забiваючы, ён яшчэ й абабраў. Бо яму не хацелася, каб было брыдка за сваё шаленства.

Цяпер свiнцовым цяжарам ляжыць на iм вiна, а яго розум зноў нерухомы, спаралiзаваны i цяжкi.

Калi б толькi ён мог страсянуць галавой, скiнуў бы той цяжар; бо хто яшчэ можа страсянуць галавой?

Што ж такое гэты чалавек? Куча хваробаў, якiя праз ягоны дух лезуць у свет, - там яны хочуць знайсцi сваю здабычу.

Што ж такое гэты чалавек? Клубок ядавiтых гадзюк, якiя заўсёды ў разладзе памiж сабою, i вось яны распаўзаюцца па свеце, шукаючы спажывы.

Зiрнiце на гэта гаротнае цела! Тое, па чым яно ныла i ад таго пакутавала, гэтая нiкчэмная душа спрабавала растлумачыць; i яна тлумачыла гэта як радасць забойства, як жаданне зведаць шчасце нажа.

На тых, хто сёння нядужы, нападае лiха, слушней, - тое, што сёння лiчыцца лiхам: i вось - гэтыя спрагненыя самi спрабуюць зрабiць, каб балела, i пры гэтым праз тое самае, ад чаго iм якраз i балiць. Але былi i iншыя часы, i iншае дабро й лiха.

Калiсьцi лiхам былi паняверка i воля да Самасцi. Ерэтыкамi i чарадзеямi рабiлiся нямоглыя, як чарадзеi i ерэтыкi, цярпелi яны i хацелi iншых увесцi ў цярпеннi.

Але гэта не на вашыя вушы, бо супярэчыць таму, чаму вучаць вас "добрыя", кажаце вы мне. Але што мне да вашых "добрых"!

Шмат што ў iх гiдзiць мяне, i, што праўда, не iхняе лiха. Алё мне хацелася б, каб шал захапiў iх i каб загiнулi яны, як гэты бледны злачынец!

Праўда, хацеў бы я, каб iх шаленства называлася iсцiнай, альбо вернасцю, альбо справядлiвасцю; але ў iх ёсць "цнота", каб жыць доўга ў жалю вартай самазадаволенасцi.

Я - парэнча моста над бурлiвым патокам: трымайся за мяне, хто можа трымацца! А за кульбаку я вам не буду.

Так сказаў Заратустра.

Пра чытанне i пiсанне

З усяго напiсанага я люблю толькi тое, што напiсана сваёй крывёю. Пiшы крывёю, i ты будзеш ведаць, што кроў - гэта дух.

Нялёгка зразумець чужую кроў; я ненавiджу тых, хто чытае з нуды.

Хто ведае чытача, той ужо не працуе дзеля яго. Яшчэ адно стагоддзе чытачоў - i сам дух прасмердне.

Тое, што кожны бярэцца вучыцца чытаць, надоўга псуе не толькi напiсанае, але i самую думку.

Калiсьцi дух быў Богам, потым зрабiўся чалавекам, а сёння - увогуле робiцца чэрняю.

Хто пiша крывёю i прыпавесцямi, той хоча, каб яго не чыталi, а вучылi на памяць.

У гарах сама кароткая дарога з вяршынi на вяршыню, але на гэта патрэбны доўгiя ногi. Прыпавесцi - тыя самыя вяршынi; а тыя, каму яны напiсаны, павiнны быць высокiя i вынёслыя.

Рэдкае i чыстае паветра, блiзкая небяспека, дух, поўны радаснай лютасцi, усё гэта добра стасуецца.

Хай мяне атачаюць горныя духi - я адважны. Мужнасць разганяе прывiды i сама сабе стварае горных духаў, - мужнасць хоча смяяцца.

Я ўжо не адчуваю так, як адчуваеце вы: на гэтыя цяжкiя, змрочныя хмары пада мною, з якiх я смяюся, - на гэтыя навальнiчныя хмары якраз i падобныя вы.

Вы гледзiце ўгору, калi прагнеце вышынi. А я гляджу ўнiз, бо я ўзвысiўся.

Хто з вас можа i смяяцца i быць узвышаным?

Хто падняўся на сама высокiя горы, той смяецца, з усякай трагедыi - i на сцэне, i наяве.

Мужнымi, бестурботнымi, пакеплiвымi, уладнымi - такiмi хоча нас бачыць Мудрасць: яна - жанчына i заўсёды любiць толькi воiна.

Вы кажаце мне: "цяжка несцi жыццё". Навошта ж вам тады ваш гонар ранiцай i слухмянасць увечары?

Цяжка несцi жыццё: не стройце з сябе такiх здалiкатненых! Усе мы - мiлыя, цягавiтыя аслы i аслiхi.

Што супольнага ў нас з ружыным бутонам, якi трапеча, калi на яго ападзе кропля расы?

Праўда: мы любiм жыць, але не таму, што прывыклi жыць, а таму, што прывыклi любiць.

У любовi заўсёды ёсць нешта шалёнае. Але ж заўсёды ёсць i нешта разумнае ў шаленстве.

I нават мне, хто дабром прымае жыццё, здаецца, што матылькi i мыльныя пузыры, альбо на iх падобныя людзi, найбольш ведаюць шчасце.

Гэтыя лёгкiя, дурныя, далiкатныя i рухавыя душы, i тое, як яны пырхаюць, даводзяць Заратустру да слёз i песняў.

Я паверыў бы толькi ў такога бога, якi ўмее скакаць.

I калi я глядзеў на свайго д'ябла, я знайшоў у iм сур'ёзнасць, грунтоўнасць, глыбiню i ўрачыстасць; гэта быў Дух Цяжару, праз яго ўсё падае.

Забiваюць не гневам, а смехам. Устаньце, давайце заб'ём Дух Цяжару!

Я навучыўся хадзiць: з таго часу я дазваляю сабе бегаць. Я навучыўся лётаць: з таго часу не трэба, каб мяне штуршком зрушвалi з месца.

Цяпер я лёгкi, цяпер я лётаю, цяпер сябе бачу пад сабою, цяпер нейкi бог скача ўва мне.

Так сказаў Заратустра.

Пра дрэва на гары

Заратустрава вока змецiла, што адзiн хлопец пазбягае яго. I вось ён, калi аднаго разу ўвечары iшоў гарамi вакол горада, якi называўся Пярэстая Карова, раптам убачыў гэтага хлопца; той сядзеў, прыхiлiўшыся да дрэва, i стомленымi вачыма глядзеў у далiну. Заратустра дакрануўся да дрэва, каля якога сядзеў хлопец, i сказаў:

"Калi б я захацеў страсянуць гэтае дрэва рукамi, я не змог бы.

А вось вецер, якi мы нават не бачым, тузае яго i гне, куды хоча. Найгорш нас гнуць i тузаюць нябачныя рукi".

Хлопец устаў i сказаў, сумеўшыся: "Я чую Заратустру, а якраз я толькi што думаў пра яго".

Заратустра спытаўся: "Чаго ж ты палохаешся? З чалавекам адбываецца тое самае, што i з дрэвам.

Чым больш ён iмкнецца ўгору, да святла, тым мацней каранi яго iмкнуцца ў глыбiню зямлi, унiз, у змрок - у зло".

"Так, у зло! - усклiкнуў хлопец. - Як жа ты здолеў зяглянуць мне ў душу?"

Заратустра засмяяўся i сказаў: "Некаторыя душы нельга адамкнуць: на тое iх трэба спачатку выдумаць".

"Так, у зло! - зноў усклiкнуў хлопец. - Ты сказаў праўду, Заратустра. Я перастаў верыць самому сабе з таго часу, як памкнуўся ўгору, i нiхто ўжо цяпер не верыць мне. Як жа такое сталася?

Я мяняюся занадта хутка: маё "сёння" абвяргае маё "ўчора". Падымаючыся, я часта пераскокваю прыступкi, i гэтага не даруе мне нiводная прыступка.

Калi я ўгары, я заўсёды адчуваю сябе самотна. Нiхто не гаворыць са мною, холад адзiноты кiдае мяне ў дрыжыкi. Чаго ж мне трэба на вышынi?

Мая пагарда расце разам з запалам; чым вышэй я падымаюся, тым больш пагарджаю тым, якi падымаецца. Чаго ж мне трэба ўгары?

Мне брыдка за тое, што я падымаюся i што спатыкаюся! Я смяюся са сваёй задышкi! Як ненавiджу тых, якiя лётаюць! Як я стамiўся на вышынi!"

Тут хлопец змоўк. А Заратустра зiрнуў на дрэва, каля якога яны стаялi, i сказаў:

"Самотна стаiць на гары гэта дрэва, высока ўзнялося яно над чалавекам i над зверам.

I калi б яно загаварыла, не знайшлося б нiкога, хто зразумеў бы яго, - так вынёсла яно вырасла.

I вось яно чакае i чакае, - а чаго яно чакае? Так блiзка ссуседзiлася яно з хмарамi: цi не чакае яно першай маланкi?"

Калi Заратустра сказаў гэта, хлопец усклiкнуў, пляснуўшы рукамi: "Ты маеш рацыю, Заратустра. Я хацеў сваёй пагiбелi, калi iмкнуўся ўгору, i ты маланка, якое чакаў я! Паглядзi, што зрабiлася са мною, пакуль ты тут са мною: зайздрасць да цябе развалiла мяне!" - так гаварыў хлопец, горка плачучы. А Заратустра абняў яго i павёў за сабою.

I калi прайшлi яны крыху дарогi, загаварыў Заратустра: "Заходзiцца сэрца маё. Лепш за ўсякiя словы гавораць мне твае вочы, што табе пагражае небяспека.

Ты яшчэ не свабодны - ты толькi шукаеш свабоды. Стамiлi цябе твае пошукi i забралi твой сон.

Ты iмкнешся ў свабодную вышыню, зорак прагне твая душа. Але i благiя твае памкненнi прагнуць свабоды.

Твае дзiкiя сабакi рвуцца на волю; яны брэшуць ад радасцi ў сваiх падзямеллях, пакуль твой дух iмкнецца разбурыць усе вязнiцы.

Ты сам яшчэ вязень, прагны свабоды: мудрая душа ў такiх вязняў, але разам з тым падступная i нядобрая.

Свабодны духам павiнен ачысцiцца. Бо ў iм яшчэ шмат астрожнага змроку i цвiлi - вока яго павiнна ачысцiцца.

Так, я ведаю небяспеку табе. Але заклiнаю цябе сваёй любоўю i надзеяй: не адкiдай сваёй любовi i надзеi!

Высакародна ты любiш пакуль што, i высакародна любяць цябе, а твае нелюбы злосна зiркаюць табе ў плечы. Ведай, што высакародны ўсiм папярок дарогi.

"Добрым" таксама ён заважае; калi ж яны яго называюць добрым, дык гэтым самым хочуць прыняць яго з дарогi.

Высакародны хоча стварыць новае i новую цноту. Добры хоча захаваць старое, каб яно заставалася цэлае.

Але не ў тым небяспека высакароднаму, што ён зробiцца добры, а што знахабiцца, зробiцца перасмешнiкам i знiшчальнiкам.

Я ведаў высакародных, якiя страцiлi сваю найвышэйшую надзею. I вось цяпер яны ўзводзяць паклёпы на ўсе высокiя памкненнi.

I вось цяпер яны жывуць, зрываюць без сораму кароткiя ўцехi i ставяць перад сабою мiзэрныя мэты - не больш як на дзень выстарчае гэтых мэтаў.

"Дух - таксама салодкi шал" - так кажуць яны. I разбiлiся крылы ў iх духу, i цяпер ён поўзае ўсюды i апаганьвае ўсё, што грызе.

Калiсьцi яны мерылiся стаць героямi, сёння яны ласуны. Сёння смутак i жудасць - iм за герояў.

Але любоўю сваёй i надзеяй заклiнаю цябе: хавай героя ў сваёй душы! Як святыню хавай сваю найвышэйшую надзею!"

Так сказаў Заратустра.

Пра прапаведнiкаў смерцi

Ёсць прапаведнiкi смерцi, i на зямлi поўна людзей, якiм патрэбна пропаведзь агiды да жыцця.

Зямля кiшыць лiшнiмi, жыццё сапсавана процьмай жывых. О, калi б можна было абяцаннем "вечнага жыцця" вынадзiць iх з гэтага жыцця!

Прапаведнiкаў смерцi называюць "жоўтымi" або "чорнымi". А я хачу паказаць вам iх у iншых колерах.

Вось яны, гэтыя жахлiвыя, што носяць у сабе драпежнага звера i не маюць iншага выбару, акрамя пажады i самакатавання. Але i пажада iхняя - таксама самакатаванне.

Яны яшчэ нават не рабiлiся людзьмi, гэтыя жахлiвыя: няхай жа яны прапаведуюць агiду да жыцця i гiнуць самi!

Вось яны, сухотныя душою - толькi нарадзiлiся, а пачынаюць ужо памiраць i трызняць вучэннем пра стому i адмаўленне.

Яны вельмi хацелi б смерцi, дык давайце ж пахвалiм iх волю! Будзем асцярожныя, каб не ажывiць гэтых мерцвякоў i не пашкодзiць гэтыя жывыя трупы!

Яны сустракаюць хворага, альбо старога, альбо нябожчыка; i адразу кажуць: "жыццё абвергнута"!

Але абвергнуты толькi яны самыя i iхнiя вочы, якiя бачаць толькi аблiчча сутнага.

Глыбока запанураныя, прагныя да ўсяго дробнага i выпадковага, што цягне з сабою смерць, - так яны чакаюць яе, сцяўшы зубы.

Альбо яшчэ: хапаюцца за салодкае, кпяць са сваёй гарэзлiвасцi; трымаюцца за жыццё, як за саломiну, i кпяць, што трымаюцца за саломiну.

Iх мудрасць маўляе: "Дурань, хто жыве далей, але хто ж бо з нас не дурань! I ў гэтым - уся дурнота жыцця!"

"Жыццё - толькi пакута" - так кажуць iншыя i не хлусяць: дык жа дайце сабе клопату зрабiць так, каб вашае жыццё спынiлася! Пастарайцеся скончыць жыццё, якое для вас - пакута!

I хай такою будзе запаведзь вашае цноты: "Забi сябе сам! Украдзь сябе ў жыцця!"

"Салодкае пахацiнства - грэх, i так кажуць адны прапаведнiкi смерцi, дазвольце ж нам пайсцi i не рабiць дзяцей!"

"Нараджаць вельмi цяжка, - кажуць другiя, - ды i навошта? Нараджаюцца толькi няшчасныя!" Гэтыя таксама прапаведуюць смерць.

"Спагада патрэбная, - кажуць трэцiя, - забярыце ўсё, што я маю! Забярыце i мяне самога. Тым меней буду я прывязаны да жыцця!"

Калi б яны былi ў аснове спагадлiвыя, яны адвярнулi б ад жыцця сваiх блiзкiх. Быць злымi - вось што было б iх сапраўдным дабром.

Але яны хочуць выбавiцца ад жыцця; што iм да таго, што яны яшчэ мацней вяжуць сваiмi ланцугамi i дарункамi iншых людзей!

I нават вас, каму жыццё - гэта цяжкая праца i неспакой, хiба вас жыццё не стамiла? Хiба вы яшчэ не выспелi на пропаведзь смерцi?

Усе вы, каму па душы цяжкая праца i ўсё iмклiвае, новае, нязведнае, - вы самi сабе цяжкiя сталi; ваш iмпэт - гэта толькi ўцёкi ад сябе i жаданне забыцца.

Калi б вы болей верылi ў жыццё, вы менш аддавалiся б iмгненнасцi. Але занадта мала ў вас зместу, каб чакаць, i нават каб ленавацца!

Усюды чуюцца галасы прапаведнiкаў смерцi; i поўнiцца зямля людзьмi, якiм патрэбная пропаведзь смерцi.

Альбо "вечнага жыцця": мне ўсё адно - толькi б знiклi яны з улоння зямлi!

Так сказаў Заратустра.

Пра вайну i ваяроў

Ад сама годных сярод ворагаў нашых мы не хочам лiтасцi, а таксама i ад тых, каго мы любiм да глыбiнi душы. Дык жа дазвольце мне сказаць шчырую праўду!

Браты мае па вайне! Я вас люблю ад усяго сэрца; я заўсёды быў адзiн з вас, i цяпер я такi самы. I я - сама годны з вашых ворагаў. Дык жа дазвольце мне сказаць вам шчырую праўду!

Я ведаю нянавiсць i зайздрасць вашага сэрца. Вы не настолькi вялiкiя, каб не ведаць нянавiсцi i зайздрасцi. Няхай жа ў вас будзе досыць велiчы, каб не было брыдка за самiх сябе!

I калi вы не можаце быць апосталамi пазнання, дык будзьце, прынамсi, ваярамi яго. Бо яны - спадарожнiкi i прадвеснiкi апосталаў.

Я бачу безлiч салдатаў - хацелася б пабачыць безлiч ваяроў! Я бачу салдатаў, аднолькава абмундзiраваных: тое, што яны на сабе носяць, называецца ўнiформай. Хай жа не будзе гэтакi аднастайны змест пад iх унiформай!

Будзьце такiя, як тыя, чыё вока заўсёды цiкуе за ворагам - iхнiм ворагам. Не кожны бо з вас здольны ненавiдзець з першага позiрку.

Свайго ворага вы павiнны шукаць, змагацца на сваёй вайне, за свае перакананнi! Калi ж вашыя перакананнi будуць разбiтыя, няхай вернасць ваша адсвяткуе сваю перамогу!

Любiце мiр як сродак да новай вайны. I мiр кароткi любiце мацней за доўгi.

Не да працы заклiкаю я вас, а да змагання; не да мiру, а да перамогi. Хай будзе праца ваша - змаганне, а мiр ваш - перамога!

Вы кажаце, добрая мэта асвячае нават вайну? А я кажу вам: толькi дабро вайны асвячае ўсякую мэту.

Вайна i мужнасць стварылi больш вялiкае, чым любоў да блiзкага. Не спагада, а адвага ваша ратавала дагэтуль няшчасных.

"Што такое дабро?" - пытаецеся. Дабро - гэта адвага. Хай малыя дзяўчаткi кажуць: "Дабро - гэта тое, што прыгожае i разам з тым кранальнае".

Вас называюць бессардэчнымi: але сэрца ваша шчырае, i я люблю сарамяжлiвасць вашай сардэчнасцi. Вы саромеецеся прылiву чуллiвасцi, iншыя саромеюцца адлiву яе.

Вы брыдкiя? Ну што ж, братове мае! Ахiнiцеся ўзвышаным, апранiцеся ў мантыю брыдкага!

I калi душа ваша робiцца велiчнай, яна робiцца пагардлiвай, i сама яе ўзнёсласць тоiць у сабе лiхату. Я ведаю вас.

У лiхаце сустракаецца пагардлiвец з бяссiльцам. Але яны не разумеюць адзiн аднаго. Я ведаю вас.

Вы павiнны мець толькi ворагаў, вартых нянавiсцi, а не ворагаў дзеля пагарды. Вы павiнны ганарыцца сваiмi ворагамi: тады толькi поспехi вашых ворагаў будуць вашымi поспехамi.

Паўстанне - гэта слушнасць рабоў. Хай будзе вашай слушнасцю паслушэнства! А кожны ваш загад - гатоўнасцю.

Кожнаму добраму ваяру "ты павiнен" гучыць прыемней, чым "я хачу". I ўсё тое, да чаго схiльнае сэрца ваша, павiнна быць спачатку загадана вам.

Хай будзе ваша любоў да жыцця любоўю да найвышэйшай надзеi: а гэтай надзеяй хай зробiцца найвышэйшае ваша перакананне!

Але i яго вы павiнны атрымаць ад мяне як загад - ён такi: чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець.

Дык жывiце жыццём паслушэнства i вайны! Якi сэнс у доўгiм жыццi! Якi ваяр хоча лiтасцi!

Я не лiтую вас, я люблю вас усiм сэрцам, мае супольнiкi па вайне!..

Так сказаў Заратустра.

Пра новых кумiраў

Сям-там яшчэ ёсць плямёны i народы, але не ў нас, братове мае; у нас ёсць дзяржавы.

Дзяржава? Што гэта такое? Дык вось, слухайце ж мяне цяпер, бо скажу я вам слова маё пра пагiбель народаў.

Дзяржаваю называецца сама халодная пачвара. Холадна хлусiць яна; i вось якая хлусня лезе з вуснаў яе: "Я, дзяржава, - гэта народ".

Гэта хлусня! Родапачынальнiкамi народаў былi творцы - яны надзялiлi вераю i любоўю сваiх супляменнiкаў: так яны служылi жыццю.

А тыя, што паставiлi пасткi на людзей i назвалi гэта дзяржавай, знiшчальнiкi: меч i сотню жаданняў навязалi яны ўсiм.

Там, дзе яшчэ ёсць народ, не разумее ён дзяржавы i ненавiдзiць яе як сурочлiвае вока i замах на правы i звычаi.

Такую азнаку даю вам я: у кожнага народа ёсць свая мова дабра i зла, i ў гэтым адзiн народ не разумее другога. Свая мова здабываецца кожным народам у спрадвечных правах i звычаях яго.

Але дзяржава хлусiць на ўсiх мовах дабра i зла; i ўсё, што яна кажа хлусня, i ўсё, што яна мае, - украдзена ёю.

Усё ў ёй - фальшывае; крадзенымi зубамi кусаецца яна, пачвара. Нават вантробы ў яе - фальшывыя.

Месiва моваў у разуменнi дабра i зла - гэтую азнаку я даю вам як азнаку дзяржавы. Сапраўды, цяга да пагiбелi - азнака гэтая! Сапраўды, яна клiча прапаведнiкаў смерцi!

Народзяцца многiя мноствы: лiшнiм i была прыдумана дзяржава!

Глядзiце, як надзiць яна гэтыя многiя мноствы! Як яна душыць iх, як жуе i перажоўвае!

"Няма на зямлi нiчога большага, чым я. Я - палец Божы, я - упарадковец" так рыкае пачвара. I не адны толькi даўгавухiя i блiзарукiя на каленях кленчаць!

О, нават вам, вялiкiя душы, нашэптвае пачвара сваю чорную хлусню! О, яна ўгадвае багатыя сэрцы, што ахвотна раздаюць сябе!

Яна ўгадвае i вас, пераможцы старога бога! Вы стамiлiся ў барацьбе, i цяпер сама стома вашая служыць новаму кумiру!

Героямi i тымi, хто сумленны, хацеў бы абставiць сябе гэты новы кумiр! Ахвотна грэецца на сонцы чыстага сумлення халодная пачвара.

Гэты новы кумiр усё вам гатовы аддаць, калi вы паклонiцеся яму: так ён купляе бляск цнотаў вашых i позiрк гордых вачэй.

Вамi хоча ён завабiць многiя мноствы! I вось прыдумана была пякельная штука - конь смерцi, якi бразгае збруяй боскiх пашанаў!

Праўда, смерць была вынаходлiвая для многiх мностваў, смерць, якая славiць сябе пад выглядам жыцця: сапраўды, неацэнная паслуга ўсiм прапаведнiкам смерцi!

Дзяржаваю называю я гэтага кумiра; дзяржаваю, дзе ўсе - i добрыя i благiя - упiваюцца атрутай; дзяржаваю, дзе ўсе - i добрыя i благiя - губляюць самiх сябе; дзяржаваю, дзе павольнае самазабойства ўсiх называецца "жыццём".

Зiрнiце ж на ўсiх гэтых лiшнiх! Яны крадуць творы вынаходцаў i скарбы мудрацоў: культурай называюць яны гэты крадзеж - i ўсё ў iх ператвараецца ў хваробы i нягоды!

Зiрнiце на гэтых лiшнiх! Яны ўвесь час хворыя, яны выблёўваюць сваю жоўць i называюць гэта газетай. Яны глытаюць адзiн аднаго i нiяк не могуць сябе стравiць.

Зiрнiце ж на гэтых лiшнiх! Яны грабуць багаццi i бяднеюць яшчэ больш. Яны, нямоглыя, прагнуць улады i, перш за ўсё, яе рычага - грошай!

Зiрнiце, як яны лезуць, гэтыя ўвiшныя малпы! Як караскаюцца адзiн цераз аднаго i зрываюцца ў смярдзючую прорву!

Туды, да трона iмкнуцца яны: у шаленстве сваiм яны думаюць, быццам на троне сядзiць шчасце! Часта бруд сядзiць на троне, а часта сам трон - на брудзе.

Шаленцы ўсе гэтыя, што караскаюцца, як малпы, кiдаюцца, быццам у гарачцы. Смуродам патыхае iхнi кумiр, гэтая халодная пачвара; смярдзяць i яны самыя ўсе разам, службiты iдала.

Братове мае, няўжо вы хочаце задыхнуцца ў смярдзючым чадзе з iх ненажэрных пашчаў? Бiце шыбы, выскоквайце на свабоду!

Уцякайце ад смуроду! Уцякайце ад iдалапаклонства лiшнiх людзей!

Уцякайце ад смуроду! Бяжыце ад чаднага дыму чалавечых ахвяр!

Зямля яшчэ i сёння свабодная для ўзвышаных душ. Яшчэ шмат вольных мясцiнаў для пустэльнiкаў i тых, хто самотны ўдвух; мясцiнаў, дзе веюць пахошчамi спакойныя моры.

Яшчэ адкрыты вялiкiм душам доступ да свабоднага жыцця. Сапраўды, мала чым авалодае той, хто валодае толькi малым: хвала беднасцi!

Толькi там, дзе канчаецца дзяржава, пачынаецца чалавек - не лiшнi чалавек: там гучыць песня таго, хто патрэбен, - адзiная i непаўторная.

Туды, дзе канчаецца дзяржава, - туды глядзiце, братове мае! Хiба не бачыце вы вясёлкi i мастоў, якiя вядуць да Звышчалавека?

Так сказаў Заратустра.

Пра рыначных мух

Дружа мой, уцякай у свой зацiшак! Я бачу, ты аглушаны шумам вялiкiх i паколаты джаламi малых.

Лес i скалы ўмеюць з годнасцю маўчаць разам з табою. Прыпадобнiся ж зноў да ўлюбёнага дрэва твайго: раскiнуўшы голле, прыслухоўваючыся, цiха схiлiлася яно над морам.

Дзе канчаецца адасабленне, там пачынаецца рынак; дзе пачынаецца рынак, там пачынаецца шум вялiкiх актораў i брунжанне ядавiтых мух.

У свеце сама лепшыя рэчы яшчэ нiчога не значаць, пакуль няма таго, хто iх пакажа з памоста: вялiкiмi людзьмi называе натоўп гэтых паказнiкаў.

Дрэнна разумее натоўп усё вялiкае, цi - творчае. Але добра разумее актораў, якiя паказваюць усё вялiкае на сцэне.

Вакол вынаходцаў новых каштоўнасцяў круцiцца свет - нябачна круцiцца ён; а навакол актораў круцяцца натоўп i слава: гэта i называецца светапарадкам.

У актора ёсць дух, але мала сумлення духу. Ён заўсёды верыць у тое, праз што i iншых прымушае паверыць, - ён верыць у сябе самога!

Па-новаму ён верыць заўтра, а паслязаўтра - зноў iнакш. Iмклiвыя ў яго пачуццi, як у натоўпу, i гэтакiя ж пераменлiвыя настроi.

"Перакулiць" азначае ў яго "даказаць"; "збiць з панталыку" - "пераканаць". А лепшаю за ўсякiя доказы ён лiчыць кроў.

Iсцiна, якая пранiкае толькi ў чуйныя вушы, для яго - хлусня i нiшто. Сапраўды, ён верыць толькi ў тых багоў, ад якiх у свеце найболей шуму!

Рынак поўны гарластых блазнаў, i натоўп ганарыцца сваiмi вялiкiмi людзьмi! гэта ў яго - валадары хвiлiны!

Але хвiлiна настойлiвая, i вось - прыспешваюць яны цябе i патрабуюць адказу: так цi не? Бяда, калi ты захочаш паставiць сваё крэсла памiж iхнiмi "за" i "супраць"!

Хай жа не будуць табе спакусаю гэтыя мiтуслiвыя паборцы безумоўнага, табе, любаснiку iсцiны! Яна яшчэ нiколi не трымалася за руку абсалютнага.

Ухiляйся i асцерагайся гэтых настырнiкаў: толькi на рынку прыстаюць з пытаннем - "так" цi "не"?

Павольна цячэ жыццё ўсiх глыбокiх крынiц: яны павiнны доўга чакаць, пакуль даведаюцца, што ўпала ў глыбiнi iхнiя.

У баку ад рынку i славы iдзе ўсё вялiкае; у баку ад рынку i славы жылi заўсёды вынаходцы новых каштоўнасцяў.

Дружа мой, уцякай у свой зацiшак: я бачу, што цябе пакусалi ядавiтыя мухi. Бяжы туды, дзе вее свежы сiберны вецер!

Уцякай у свой зацiшак! Занадта блiзка да малых i нiкчэмных ты жыў; уцякай ад iх небяспечнае помсты! Няма ў iх нiчога, акрамя помсты.

Не падымай на iх рук! Бо iм лiку няма, i не твая гэта доля - аганяцца ад мух.

Iх безлiч, гэтых малых i нiкчэмных; не аднаму ганарыстаму будынку сталiся прычынаю пагiбелi кроплi дажджу i пустазелле.

Ты - не камень, але ўжо робiшся пусты ад мноства кропель, што капаюць на цябе. Шчылiны i трэшчыны паяўляюцца на табе ад тых кропель.

Я бачу, стамiўся ты ад ядавiтых мух i да крывi падрапаны ў многiх мясцiнах, а гонар твой не хоча нават абурыцца.

Крывi тваёй хочуць яны, крывi прагнуць iх бяскроўныя душы - вось i джаляць яны ў нявiннасцi i прастаце сваёй.

Але ты глыбокi i глыбока пакутуеш нават ад нiкчэмных ран; i вось, не паспееш ты вылечыцца - зноў паўзе чарвяк па тваёй руцэ.

Але ты занадта горды, каб узяць i раздушыць гэтых ласуноў; дык сцеражыся, каб не сталася доляй тваёй цярпець ад iх ядавiтай нахабнасцi.

I, хвалячы, брунжаць яны вакол цябе: настырнасць - вось што такое iхнiя пахвалы! Быць блiжэй да скуры i да крывi тваёй - гэтага прагнуць яны.

Яны лiслiвяць табе, як Богу цi д'яблу; яны вiшчаць перад табою, быццам перад Богам альбо д'яблам. Што з таго! Яны лiслiўцы, пахлебцы i не больш за тое.

Бываюць яны ласкавыя i запабеглiвыя з табою. Але такая была заўсёды разумнасць у баязлiўцаў. Так, баязлiўцы - разумныя!

Сваёй нiкчэмнай душой яны шмат думаюць пра цябе: ты заўсёды iм падазроны. Усё, пра што яны думаюць, робiцца падазроным.

Яны караюць цябе за ўсе твае цноты. А даруюць - затое цалкам - толькi памылкi твае.

Бо ты, паблажлiвы i справядлiвы, кажаш: "Не вiнаватыя яны ў сваiм гаротным iснаваннi". А iх дробная душа думае: "Вiна на ўсякiм вялiкiм iснаваннi".

Калi ты паблажлiвы, яны ўсё адно адчуваюць тваю пагарду i вяртаюць табе дабрадзейства тваё, джалячы патаемна.

Твая маўклiвая гордасць заўсёды iм не даспадобы; але яны трыумфуюць, калi ты бываеш настолькi сцiплы, каб стаць славалюбным.

Тое, што пазнаём мы ў чалавеку, успалымняем мы ў iм. Сцеражыся ж малых!

Перад табой яны адчуваюць сябе нiкчэмнымi, i нiкчэмнасць iх тлее i разгараецца ў нябачную помсту.

Хiба ты не заўважаў, як часта яны змаўкалi, калi ты падыходзiў да iх, i як сiла пакiдала iх, быццам з вогнiшча, якое тухне?

Так, дружа мой, дакор сумлення ты блiзкiм тваiм; бо не вартыя яны цябе. Таму яны i ненавiдзяць цябе i гатовыя смактаць тваю кроў.

Блiзкiя твае заўсёды застануцца табе ядавiтымi мухамi; сама велiч твая робiць iх такiмi ядавiтымi i падобнымi на мух.

Дружа мой, уцякай у свой зацiшак, туды, дзе вее свежы сiберны вецер. Не твая гэта доля - аганяцца ад мух.

Так сказаў Заратустра.

Пра цноту

Я люблю лес. У горадзе жыць блага: занадта багата палкiх людзей там.

Цi не лепей дацца ў рукi забойцу, чым у мару палкай жанчыне?

Вы толькi гляньце на гэтых мужчын: iх вочы кажуць, што яны не ведаюць нiчога лепшага на зямлi, чым спаць з жанчынай.

Бруд на дне душы ў iх; i бяда, калi толькi ў бруду гэтага ёсць яшчэ i дух.

О, калi б вы былi дасканалыя, прынамсi, гэтаксама, як звяры! Але звярам уласцiвая нявiннасць.

Хiба я заклiкаю забiваць свае пачуццi? Я заклiкаю да нявiннасцi пачуццяў.

Хiба да цноты я заклiкаю вас? У некаторых цнота - дабрадзейнасць, у многiх - амаль загана.

Яны, магчыма, i стрымлiваюцца, але сабака пачуццёвасцi зайздрослiва выглядвае з усiх iхнiх учынкаў.

Да вышыняў iх дабрадзейнасцi, аж да сферы духу, дзе пануе холад, гонiць iх гэтая жывёлiна, якая нясе з сабою варожасць.

I як вынаходлiва сабака пачуццёвасцi ўмее малiць за калiўца духу, калi яму адмоўлена ў целе!

Вы любiце трагедыi i ўсё, што кроiць вам сэрца, але я не давяраю вашаму сабаку.

У вас надта жорсткiя вочы: надта пажадлiва гледзiце вы на пакутнiкаў. Цi не пераапранулася пажадлiвасць ваша, якая называе сябе цяпер спагадлiвасцю?

I яшчэ такое параўнанне дам вам: многiя, што хацелi выгнаць свайго змушчальнiка, ператварылiся ў свiней.

Каму цнота заважае, таму яе не варта раiць: каб не сталася яна дарогаю ў апраметную, каб не ператварылася ў бруд i пахацiнства душы.

Няўжо я кажу пра нешта бруднае? А ўсё ж гэта - яшчэ не сама благое.

Той, хто спазнае, неахвотна iдзе ў ваду iсцiны не тады, калi яна брудная, а калi яна плыткая.

Сапраўды, ёсць цнатлiвыя да глыбiнi душы: яны паблажлiвыя i смяюцца вельмi ахвотна i весялей за вас.

Яны смяюцца i з цноты i пытаюцца: "Што такое цнота?

Цi не дурасць гэта? Але гэтая дурасць сама прыйшла да нас, а не мы да яе.

Вельмi гасцiнна прытулiлi мы гэтую госцю ў нашым сэрцы: цяпер яна жыве ў нас, хай застаецца колькi хоча!"

Так сказаў Заратустра.

Пра сябра

"Сам-насам з сабою, - думае адлюднiк, - гэта ўжо не адзiн, гэта ўжо зашмат. Заўсёды адзiн ды адзiн - гэта надоўга - два!"

"Я" i "Мяне" не знаюць меры ў гутарцы: як гэта вытрываць, калi б не было сябра?

Сябар адлюднiку - гэта заўсёды трэцi, гэта каранец, якi заважае гутарцы двух заглыбляцца.

Ах, як многа безданяў у адлюднiка. Вось чаму так палка прагне ён сябра i вышынi ягонай.

Нашая вера ў iншых выдае, у што б мы хацелi верыць у самiх сабе. Наша палкае жаданне здабыць сябра - гэта наш прадажнiк.

I часта праз каханне хочуць усяго толькi пераскочыць зайздрасць. I часта нападаюць i робяць сабе ворага толькi на тое, каб прыхаваць сваю слабасць.

"Будзь, прынамсi, маiм ворагам!" - кажа сапраўдная пачцiвасць, якая не адважваецца прасiць сяброўства.

Калi ты хочаш мець сябра, ты павiнен быць гатовы весцi за яго вайну; а каб весцi вайну, трэба ўмець быць ворагам.

У сваiм сябры трэба шанаваць яшчэ i ворага. Хiба можаш ты падысцi да свайго сябра, не падступiўшыся да яго?

Хай будзе твой сябар сама годным ворагам тваiм. Будзь сама блiзкi да сэрца ягонага, супрацiўляючыся яму.

Ты не хочаш перад сваiм сябрам насiць вопратку? Ты робiш гонар яму, паказваючыся такiм, якi ты ёсць? Але за гэта ён пасылае цябе к чорту!

Хто не маскуе сябе, той абурае: у вас аж столькi падстаў баяцца сваёй галiзны! Былi б вы багамi, тады вы саромелiся б сваёй вопраткi!

Не прыхарошвайся дзеля сябра, бо стралой i парывам да Звышчалавека маеш ты быць яму.

Цi глядзеў ты на сябра, калi ён спiць, каб убачыць, якi ён тады? Што такое твар твайго сябра? Гэта - сама твой твар, але ў грубым i недасканалым люстры.

Цi бачыў ты сябра свайго, калi ён спiць? Цi не спалохаўся ты яго выгляду? О, чалавек ёсць нешта такое, што трэба пераадолець.

Здагадвацца i ўмець маўчаць павiнен сябар: не ўсё ты павiнен хацець бачыць. Хай сон твой адкрые табе, што робiць твой сябар, калi чувае.

Хай здагадка твая будзе мiлажальная: даведайся спярша, цi хоча сябар твайго мiлажалю. Можа, ён любiць у табе цвёрды пагляд i позiрк вечнасцi.

Хай будзе твой мiлажаль да сябра схаваны пад моцнай абалонкай, на ёй ты павiнен скрышыць свае зубы. Тады спагада набудзе вытанчанасць i слодыч.

Цi стаў ты чыстым паветрам, хлебам i лекамi свайму сябру? Некаторыя не ўмеюць скiнуць з сябе ланцуг, аднак ратуюць сваiх сяброў.

Ты раб? Тады ты не можаш быць сябрам. Тыран? Тады ты не можаш мець сяброў.

Занадта доўга жылi ў жанчыне раб i тыран. Таму яна няздольная на сяброўства: яна ведае толькi каханне.

У яе каханнi заўсёды ёсць несправядлiвасць i слепата да ўсяго, чаго яна не любiць. Але i ў свядомым каханнi жанчыны ёсць i раптоўнасць, i маланка, i ноч побач з святлом.

Пакуль яшчэ жанчына няздольная на сяброўства. Жанчыны - усё яшчэ кошкi альбо птушкi. Альбо, у лепшым разе, каровы.

Пакуль яшчэ жанчына няздольная на сяброўства: але скажыце вы мне, мужчыны, хто з вас здольны?

О вашая беднасць, мужчыны, о скнарыстасць вашай душы! Тое, што вы даяце сябру, я даю кожнаму свайму ворагу, але ж не раблюся бяднейшы.

Ёсць таварыскасць: хай будзе i сяброўства!

Так сказаў Заратустра.

Пра тысячу i адну мэту

Шмат краiн i народаў пабачыў Заратустра: так ён адкрыў дабро i зло ў розных народаў. Не знайшоў ён на цэлай зямлi сiлы, большай за дабро i зло.

Нiводзiн народ не здолеў бы выжыць, не робячы ацэнкi - што дабро i што зло; каб захавацца, ён павiнен ацэньваць iнакш, чым ягоны сусед.

Многае, што ў адных народаў называюць дабром, у другiх лiчыцца ганьбаю i гiдою - вось што зразумеў я. Многае з таго, што тут называецца лiхам, там ходзiць у пурпурах шаноўлi.

Нiколi сусед не разумеў суседа; заўсёды здзiўлялася душа аднаго з шалу i злосцi другога.

Скрыжаль даброцяў вiсiць над кожным народам. Глядзi, гэта скрыжаль ягоных пераадоленняў, гэта голас ягонай волi да ўлады.

Вартае хвалы ў яго тое, што цяжка робiцца; добрым называецца цяжкае i непазбежнае; а тое, што настолькi моцнае, што аж можа вызвалiцца ад найвялiкшай гароты, - сама рэдкае i цяжкае - ён абвяшчае свяшчэнным.

Тое, што дазваляе яму панаваць, перамагаць i ззяць на зайздрасць суседу, мае ў яго значэнне найвышэйшага, сама першага мернiка каштоўнасцяў i сэнсу ўсiх рэчаў.

Сапраўды, браце мой, калi ты ўведаў патрэбу народа, яго зямлю, i неба, i суседа ягонага, ты адкрыў закон пераадолення яго i адгадаў, чаму ён падымаецца па гэтай лесвiцы да надзеi сваёй.

"Ты заўсёды павiнен быць першы i стаяць наперадзе iншых; нiкога не павiнна любiць твая раўнiвая душа, акрамя сябра", - словы гэтыя ўзрушалi душу грэка, i ён iшоў сцежкай сваёй велiчы.

"Гаварыць праўду i добра валодаць лукам i стрэламi", - лiчылася годнаю, але i нялёгкаю справаю кожнага народа, ад якога паходзiць маё iмя - iмя, якое я нашу з годнасцю i гонарам, хоць i нялёгка мне гэта.

"Шанаваць бацьку i мацi i да патаемных глыбiняў душы аддавацца iх волi" такая скрыжаль пераадолення другога народа, якi ўзвёў яе над сабою i зрабiўся магутнай i вечнай сiлай яе.

"Захоўваць вернасць i ў iмя яе ахвяраваць крывёю i гонарам нават у лiхiх i небяспечных дзеях" - так, павучаючыся, пераадольваў сябе другi народ, i, пераадольваючы, вялiкiя надзеi панёс ён у сабе.

Сапраўды, людзi самi сабе зрабiлi ўсё сваё дабро i зло. Сапраўды, не пазычалi яны i не знайшлi нiчога, i нiшто не ўпала само да iх, быццам голас з неба.

Спачатку чалавек даў каштоўнасць рэчам, каб гэтым захаваць сябе; ён даў рэчам сэнс, чалавечы сэнс. Таму i назваў сябе чалавекам, што пачаў ацэньваць.

Ацэньваць - гэта ствараць. Чуеце вы, творцы! Ацэнка прыўлашчвае каштоўнасць усiм ацэненым рэчам. Толькi праз ацэнку з'яўляецца каштоўнасць: без ацэньвання быў бы пусты арэх быцця. Чуеце вы, творцы!

Перамена каштоўнасцяў - гэта перамена творцаў. Заўсёды будзе разбуральнiкам той, хто робiцца творцам.

Калiсьцi творцамi былi цэлыя народы, i толькi потым - асобныя людзi; сапраўды, асобны чалавек - гэта сама маладое з усяго створанага.

Скрыжалi даброцяў павесiлi над сабою народы. Любоў, якая iмкнецца загадваць, i любоў, якая прагне слухацца, разам стварылi гэтыя скрыжалi.

Iмкненне да статка больш даўняе за iмкненне да свайго "Я": i пакуль добрае iмкненне азначае волю статку, толькi дрэннае сумленне скажа: "Я".

Сапраўды, падступнае i бессардэчнае "Я", якое шукае сваёй выгоды ў выгодзе многiх, - не пачатак статка, а пагiбель яго.

Хто любiць i стварае - вось ён быў заўсёды творцам дабра i зла. Агонь любовi i гневу палае на iмёнах усiх дабрачыннасцяў.

Шмат краiн i народаў пабачыў Заратустра, але не знайшоў ён на цэлай зямлi большае сiлы, чым творы тых, што любяць: Дабро i Зло - iх iмёны.

Сапраўды, пачварная сiла i ўлада гэтай пахвалы i гэтага паганьбення. Скажыце мне, братове мае, хто адолее iх? Хто накiне аковы на тысячагаловага звера, скажыце?

Тысяча мэт было дагэтуль, бо была тысяча народаў. Цяпер не хапае толькi кайданоў на тысячагаловага звера, не хапае адной мэты. У чалавецтва яшчэ пакуль што няма мэты.

Але скажыце мне, братове мае: калi ў чалавецтва дагэтуль няма мэты, дык цi ёсць яно само, цi яго яшчэ няма?

Так сказаў Заратустра.

Пра любоў да блiзкага

"Вы тулiцеся да блiзкага i гаворыце прыгожыя словы. А я кажу вам: ваша любоў да блiзкага - гэта толькi любоў да самога сябе.

Вы ўцякаеце да блiзкага ад самiх сябе i хацелi б выдаць гэта за дабрачыннасць; а я наскрозь бачу вашу "самаадданасць".

"Ты" старэйшае за "Я"; "Ты" абвешчана свяшчэнным, але пакуль што не прызнана свяшчэнным "Я": i вось - чалавек тулiцца да блiзкага.

Хiба ж заклiкаю я вас любiць блiзкага? Я лепей параю вам уцякаць ад блiзкiх i любiць далёкiх!

Вышэй за любоў да блiзкага стаiць любоў да далёкага i будучага; вышэй за любоў да чалавека - любоў да дзеяў i прывiдных яваў.

Гэтая прывiднасць, што лунае над табой, браце мой, прыгажэйшая за цябе; чаму б табе не аддаць ёй сваё цела i кроў? Але ты баiшся i ўцякаеш да блiзкага.

Вы не трываеце сябе i недастаткова сябе любiце: i вось вы хочаце спакусiць блiзкага свайго на любоў да вас i пазалацiць сябе ягонымi аблудамi.

Я хацеў бы, каб вы не трывалi ўсiх гэтых блiзкiх i суддзяў iхнiх; тады вы мусiмеце стварыць з самiх сябе сябра з перапоўненым сэрцам.

Вы запрашаеце сведку, калi хочаце, каб вас пахвалiлi; i калi вы пераканалi яго думаць пра вас добра, тады i самi пачынаеце думаць пра сябе добра.

Хлусiць не толькi той, хто гаворыць насуперак таму, што ён ведае, а найперш той, хто гаворыць насуперак свайму няведанню. Менавiта так вы стасункуецеся памiж сабою, уводзячы наконт сябе ў зман сваiх суседзяў.

Неразумны гаворыць пра сябе так: "Стасункi з людзьмi псуюць характар, асаблiва калi яго няма".

Адзiн iдзе да блiзкага, бо шукае сябе, а другi - бо хоча страцiць сябе. Ваша неразумная любоў да сябе ператварае вашу адзiноту ў турму.

Далёкiя расплачваюцца за вашу любоў да блiзкага; i кожны раз, калi вы зберацеся ўпяцёх, шосты павiнен памерцi.

Я не люблю вашых святаў: надта багата актораў сустракаю я там, i нават гледачы часта прыкiдваюцца акторамi.

Не пра блiзкага я вучу вас, а пра сябра. Хай будзе сябар вам святам зямлi i прадчуваннем Звышчалавека.

Я вучу вас пра сябра i поўнiцу сэрца ягонага. Але трэба ўмець быць губкай, калi хочаш, каб цябе любiлi ад поўнiцы сэрца.

Я вучу вас пра сябра, пра шалю дабра, на якой свет стаiць, дасканалы i завершаны; я вучу вас пра стваральнага сябра, якi заўсёды гатовы адарыць такiм светам.

I як гэты свет разгортваецца перад iм, так, згортваючыся, зноў вяртаецца да яго, падобна да станаўлення дабра праз зло, падобна да станаўлення мэты праз выпадак.

Хай будзе табе будучае i далёкае прычынаю твайго сённяшняга: у сябру сваiм любi Звышчалавека, як прычыну сваю любi.

Братове мае, любiць блiзкага не запрашаю я вас, я заклiкаю вас любiць далёкага".

Так сказаў Заратустра.

Пра дарогу стваральнiка

"Браце мой, ты хочаш асамотнiцца? Хочаш шукаць дарогi да самога сябе? Пацярпi крыху i выслухай мяне.

"Хто шукае, той лёгка губляе сябе. Усякае асамотненне ёсць грэх" - так кажа статак. А ты доўга быў у статку.

I голас ягоны яшчэ доўга будзе гучаць у табе. I калi ты скажаш: "У мяне ўжо не адно сумленне з вамi", - гэта будзе скарга i боль.

Бачыш, гэты самы боль народжаны ў табе адным сумленнем: апошнiм водблiскам гэтае сумленне яшчэ ўспыхвае на смутку тваiм.

Але ты хочаш iсцi дарогаю смутку, бо гэта дарога да цябе самога? Тады пакажы, што маеш на гэта i права, i новую сiлу!

А цi ёсць ты новае права i новая сiла? Першы рух? Кола, якое круцiцца само сабою? Цi можаш ты прымусiць зоркi абарочвацца вакол цябе?

О, як многа любацерпцаў за вышыню! I тых, каму яна курчамi славалюбства выходзiць! Пакажы мне, што ты не любацерпец i славалюбец!

О, як многа вялiкiх iдэй, дзеянне якiх падобнае да кавальскiх мяхоў: ад iх чалавек надзiмаецца i робiцца яшчэ пусцейшы.

Ты сябе лiчыш свабодным? Я хачу пачуць тваю галоўную думку, а не тое, што ты ўцёк з-пад ярма.

Цi з тых ты, хто меў права скiнуць ярмо? Ёсць i такiя, што пазбылiся сваёй апошняй вартасцi, адкiнуўшы паслужлiвасць.

Свабодны ад чаго? Што Заратустры да гэтага! Але позiрк твой павiнен сказаць мне: дзеля чаго ты свабодны?

Цi можаш ты стварыць сабе сам дабро i зло? I ўцвердзiць над сабою волю сваю як закон? I быць самому сабе помснiкам i суддзёю закону свайго.

Страшна быць сам-насам з такiм суддзёю i помснiкам. Так кiнута зорка ў пустую прастору i ў ледзяное дыханне адзiноты.

Сёння ты яшчэ пакутуеш ад людскога мноства, ты самотны; пакуль яшчэ з табою ўся твая мужнасць i ўсе твае надзеi.

Але прыйдзе час, i ты стомiшся ад самотнасцi, i сагнецца твая ганарыстасць, i заскрыгоча зубамi твая мужнасць, i ты крыкнеш: "Я адзiнокi!"

Настане час, i не ўбачыш ты больш сваёй вышынi, а ўсё тваё нiзкае будзе блiзка; узнёслае тваё будзе палохаць цябе, быццам прывiд, i ты крыкнеш тады: "Усё - ашуканства!"

Ёсць пачуццi, якiя могуць забiць самотнiка; калi ж гэта iм не ўдаецца, яны павiнны памерцi самi! Але цi здолееш ты зрабiцца забойцам?

Браце мой, цi вядомае табе слова "пагарда". I пакуты справядлiвасцi - быць справядлiвым з тымi, хто пагарджае табою?

Многiх ты прымушаеш мяняць думку пра цябе: за гэта яны жорстка адпомсцяць. Бо ты ж наблiзiўся да iх i ўсё-такi прайшоў мiма: гэтага яны табе нiколi не прапусцяць.

Ты ўздымаешся над iмi; але чым вышэй падымаешся, тым меншым ты здаешся воку зайздрасцi. А найбольш ненавiдзяць таго, хто здольны лётаць.

"Як вы хочаце быць справядлiвымi са мною? - павiнен ты казаць. - Я выбiраю вашую несправядлiвасць як вызначаную мне долю".

Несправядлiвасць i бруд кiдаюць услед самотнаму; але, браце мой, калi ты хочаш зрабiцца зоркай, ты ўсё адно павiнен свяцiць iм!

Сцеражыся добрых i праведных! Яны любяць крыжаваць кожнага, хто сам стварыў сабе цноту: яны ненавiдзяць самотнага.

Пiльнуйся таксама святой прастаты! Усё, што не проста, не святое ў яе; яна таксама любiць бавiцца з агнём - з агнём вогнiшча.

Бойся прыпадкаў сваёй любовi! Надта ж бо хутка падае самотнiк руку першаму лепшаму.

Сяму-таму-iншаму ты павiнен падаць не руку, а толькi даць лапу; i я хачу, каб у лапы тваёй былi пазуры.

Але сама небяспечны вораг, якi табе можа заступiць дарогу, - гэта ты сам: ты сам цiкуеш сябе ў пячорах i ў нетрах.

Самотны, ты ў дарозе да самога сябе! I на гэтай дарозе ты абмiнаеш самога сябе i пройдзеш мiма сямi сваiх засмуцiцеляў!

Ты будзеш сам сабе ерэтыком, i чарадзеем, i вешчуном, i шаленцам, i скептыкам, i бязбожнiкам, i лiхадзеем.

Ты мусiш спалiць сябе ў сваiм полымi, як бы iнакш ты хацеў абнавiцца, не абярнуўшыся спачатку ў попел!

Самотны, ты iдзеш дарогаю стваральнiка: ты хочаш стварыць Бога з тых сямi змусцiцеляў-засмуцiцеляў!

Самотнiк, ты iдзеш дарогаю любовi: самога сябе ты любiш i таму пагарджаеш сабою, як пагарджаюць толькi тыя, што любяць.

Тварыць хоча хай, хто любiць, бо ён пагарджае! Што ведае пра любоў той, хто не пагарджаў тым, што любiў!

З любоўю iдзi ў асамотненне i з прагаю стварання, браце мой; i толькi потым пакульгае за табою справядлiвасць.

З маiмi слязьмi iдзi ў сваё асамотненне, браце мой. Я люблю таго, хто iмкнецца тварыць звыш сябе i таму гiне..."

Так сказаў Заратустра.

Пра старых i маладых жанчын

Чаго ты так баязлiва крадзешся ўпоцемках, Заратустра? I што так старанна хаваеш пад палою?

Цi не скарб якi, падараваны табе? Цi не дзiця, якое толькi што нарадзiлася? А можа, ты спрыяцелiўся з лiхадзеямi i цяпер ходзiш дарогамi злодзеяў?"

"Сапраўды, браце мой, - адказваў Заратустра, - тое, што нясу я, гэта скарб, падораны мне: адна маленькая праўда, вось што нясу я. Аднак яна з норавам i капрызная, як дзiця; i калi б я не зацiскаў ёй рот, яна крычала б бесперастанку.

Калi сёння, на захадзе сонца, iшоў я адзiн сваёй дарогаю, сустрэлася мне старэнькая бабка, i як бы звярнулася да маёй душы:

"Пра многае сказаў Заратустра i нам, жанчынам, але нiчога не сказаў пра жанчыну".

I я запярэчыў ёй: "Гаварыць пра жанчыну трэба толькi з мужчынамi".

"Пагавары пра жанчын i са мною, - папрасiла яна, - я ўжо даволi старая, так што адразу i забудуся".

I я ўмiлажалiўся са старое i сказаў так: усё ў жанчыне - загадка, i на ўсё ёсць адна разгадка: гэта - цяжарнасць.

Мужчына ў жанчыны - сродак; мэта заўсёды - дзiця. А што такое жанчына ў мужчыны?

Дзвюх рэчаў хоча сапраўдны мужчына - небяспекi i гульнi. I таму патрэбна яму жанчына, як сама небяспечная цацка.

Мужчына павiнен быць выхаваны для вайны, а жанчына - для выхавання воiна; усё астатняе - лухта.

Занадта салодкiх пладоў не любiць воiн. Таму i любiць ён жанчыну: горкая яму найсаладзейшая жанчына.

Жанчына разумее дзяцей лепш за мужчыну, але ў мужчыне дзiцячага больш, чым у жанчыне. У сапраўдным мужчыне заўсёды схавана дзiця: яно хоча гульнi. Знайдзiце ж у iм дзiця, жанчыны!

Хай будзе жанчына цацкаю, чыстай i далiкатнай, быццам каштоўны камень, якi блiшчыць цнотамi яшчэ не створанага свету.

Хай зорны прамень ззяе ў каханнi яе! Хай будзе яе недзеяй: "О,калi б мне нарадзiць Звышчалавека!"

Хай адвага будзе ў каханнi яе! Каханнем яна пераможа таго, хто ёй страшны.

Хай будзе гонар у каханнi яе! Зрэшты, жанчына мала глуздуе ў гонары. Хай жа стане гонарам яе - кахаць заўсёды мацней, чым кахаюць яе, i ў каханнi нiколi не быць другою.

Мужчына хай асцерагаецца жанчыны, калi яна кахае: яна iдзе на любыя ахвяры, усё астатняе ў яе не мае вартасцi.

Мужчына хай асцерагаецца жанчыны, калi яна ненавiдзiць: бо мужчына ў глыбiнi душы толькi злы, а жанчына - пахiбная.

Каго ненавiдзiць жанчына найбольш? - Так гаварыла жалеза магнiту: "Найбольш за ўсё я цябе ненавiджу за тое, што ты цягнеш, не маючы даволi сiлы, каб прыцягнуць".

Шчасце мужчыны завуць "Я хачу". Шчасце жанчыны - "Ён хоча".

"Бач, толькi цяпер свет удасканалiўся" - так думае кожная жанчына, калi ўпакорваецца з поўнiцы свайго кахання.

Упакорвацца павiнна жанчына i здабыць глыбiню для сваёй паверхнi. Бо паверхня яе - неспакойнае, бурлiвае шумавiнне на плыткай вадзе.

Наадварот, мужчына глыбокi, яго бурлiвы паток бушуе ў падземных пячорах: жанчына толькi ледзь-ледзь адчувае, але не спасцiгае яго сiлы". I тут запярэчыла мне жанчына: "Шмат вабнага сказаў нам Заратустра, асаблiва занадта маладым.

Дзiўна, Заратустра мала ведае жанчын, аднак мае рацыю, што да iх! Цi не таму гэта, што ў жанчыны няма нiчога немагчымага?

А цяпер прымi як падзяку адну маленькую праўду! Я ўжо залiшне старая на яе!

Угарнi яе i затулi ёй рот, а то яна крычыць занадта голасна, гэтая малая праўдка".

"Давай мне, жанчына, тваю маленькую праўду!" - сказаў я.

I сказала старая жанчына:

"Iдзеш да жанчыны? Не забудзь плётку!"

Так сказаў Заратустра.

Пра ўкус змяi

Аднаго разу ў спякотны дзень заснуў Заратустра пад смакоўнiцаю i прыкрыў рукамi свой твар. I вось - падпаўзла змяя i ўкусiла яго ў шыю так, што ён крыкнуў ад болю. Прыняўшы рукi з твару, ён убачыў гадзюку; а тая пазнала Заратустравы вочы, сумелася i ўжо хацела была адпаўзцi.

"О не, - сказаў Заратустра, - яшчэ не аддзячыўся я! Ты ў час разбудзiла мяне, яшчэ далёкая ў мяне дарога".

"Твая дарога ўжо недалёкая, - журботна адказала гадзюка, - мой яд забiвае".

Заратустра ўсмiхнуўся. "Калi гэта памiраў дракон ад змяiнага яду? запярэчыў ён. - Вазьмi ж свой яд назад! Ты не такая багатая, каб дарыць яго мне". Тады гадзюка абвiлася вакол яго шыi i злiзала з раны яго.

Калi Заратустра расказаў пра гэта сваiм вучням, яны спыталiся ў яго: "У чым жа, Заратустра, мараль тваёй прыпавесцi?" I ён адказаў так:

"Разбуральнiкам маралi называюць мяне добрыя i праведныя: мараль прыпавесцi амаральная.

Менавiта ж: калi ёсць у вас вораг, не плацiце яму за зло дабром, бо гэта пасаромiць яго. Наадварот, пераканайце яго, што ён зрабiў вам дабро.

Лепей разгневацца, чым пасаромiць! I мне не падабаецца, што вы гатовыя дабраслаўляць, калi вас праклiнаюць. Лепей таксама крыху праклясцi!

I калi спасцiгла вас вялiкая несправядлiвасць, адразу адкажыце на яе пяццю малымi! Агiдна глядзець на таго, каго несправядлiвасць гняце толькi аднаго.

Цi вядома вам гэта? Падзеленая несправядлiвасць - гэта ўжо напалову справядлiвасць. I толькi той павiнен браць на сябе несправядлiвасць, каму па сiле несцi яе!

Маленькая помста больш чалавечная за нiякую. I калi кара не ёсць гонар i права злачынцы, дык навошта мне вашыя кары.

Больш высакародна прызнаць сябе несправядлiвым, чым чапляцца за права сваё, асаблiва калi твая праўда. Але на гэта трэба быць удосталь багатым.

Я не трываю вашай халоднай справядлiвасцi, i з вачэй суддзi вашага глядзiць кат з халодным мечам.

Скажыце, дзе знайсцi тую справядлiвасць, якая ёсць любоў з вiдушчымi вачыма?

Дык прыдумайце ж мне такую любоў, якая панясе не толькi любую кару, але i любую вiну!

Прыдумайце такую справядлiвасць, якая апраўдвае ўсiх, акрамя тых, што судзяць!

Хочаце пачуць яшчэ i гэта? У таго, хто хоча быць справядлiвым да канца, нават хлусня ператвараецца ў чалавекалюбнасць.

Як жа зрабiцца справядлiвым да канца? Як аддаць кожнаму сваё! Мне будзе даволi, калi я аддам кожнаму маё.

I нарэшце, братове мае: сцеражыцеся ўнесправядлiвiцца да пустэльнiка! Як пустэльнiк можа забыць? Чым адплацiць!

Пустэльнiк падобны да глыбокага калодзежа. Лёгка кiнуць камень у яго; але пойдзе ён на дно - i скажыце, хто з вас захоча дастаць яго зноў?

Сцеражыцеся скрыўдзiць пустэльнiка. Але калi вы ўсё ж зрабiлi гэта, тады яшчэ i забiце яго!"

Так сказаў Заратустра.

Пра дзiця i шлюб

Ёсць у мяне адно пытанне да цябе - i толькi да цябе, браце мой; як марскi лот, кiдаю яго ў тваю душу, каб даведацца, наколькi яна глыбокая.

Ты малады i марыш пра дзiця i шлюб. I я пытаюся ў цябе: цi той ты чалавек, каб мець права жадаць дзiцяцi?

Цi пераможца ты, цi адолеў самога сябе, цi кiруеш сваiмi пачуццямi, цi гаспадар сваiх цнотаў? Пра гэта пытаюся я ў цябе.

Цi, можа, у жаданнi тваiм гаворыць жывёла i патрэба тваёй прыроды? Альбо адзiнота? Альбо незадаволенасць сабою?

Я хачу, каб твае перамога i свабода прагнулi дзiцяцi. Жывыя помнiкi павiнен ты ставiць перамозе i вызваленню.

Ты павiнен будаваць вышэй i далей за сябе. Але перш збудуй самога сябе, суразмерна з душою i целам.

Расцi ж не толькi ўшыркi, але i ўгору. Сад сужэнства хай дапаможа табе ў гэтым!

Ты павiнен стварыць вышэйшае цела, першы рух, кола, якое круцiцца самое: ты павiнен стварыць творцу.

Шлюб: я так называю волю дваiх стварыць адзiнае, большае за тых, што стварылi яго. Шлюб - гэта ўзаемная павага i шанаванне гэтай волi.

Хай гэта будзе сэнсам i праўдай твайго шлюбу. Але тое, што лiчыцца шлюбам у процьмы людзей, ва ўсiх гэтых лiшнiх, - як гэта назваць?

О, гэтая ўбогасць душы на дваiх! О, гэты бруд душы на дваiх! Гэта нiкчэмная асалода - быць удваiх!

Усё гэта называюць яны шлюбам i кажуць, што саюзы iх змацаваныя на нябёсах.

Тады не трэба мне такога неба лiшнiх людзей! Не, не трэба мне гэтых аблытаных нябеснаю сеткаю жывёл!

Хай не наблiзiцца да мяне гэты Бог, якi, крэкчучы, дабраслаўляе тое, чаго не злучаў!

Але не смейцеся з такiх шлюбаў! Якое дзiця не мае прычыны паплакаць па бацьках сваiх!

Годнасным здаваўся мне чалавек, сталым для сэнсу зямлi; але як убачыў ягоную жонку, свет здаўся мне домам вар'ятаў.

Так, я хацеў, каб зямля дрыжала ў курчах, калi паруюцца святы i гусь.

Адзiн выйшаў шукаць праўды як герой, а здабыў у рукi маленькую разубраную хлусню. I называе гэта сваiм шлюбам.

Другi быў амаль недаступны i выбiраў прыдзiрлiва. Але раз i назаўсёды сапсаваў сваё таварыства - i называе гэта сваiм шлюбам.

А той шукаў служанку з цнотамi анёла. I вось - сам зрабiўся служанкаю ў жанчыны, i цяпер яму самому трэба стаць анёлам.

Часта я заўважаю, якiя асцярожныя пакупнiкi i якiя хiтрыя ў iх вочы. Але нават сама хiтры з iх бярэ сабе жонку не гледзячы.

Каханнем называецца ў вас мноства пустых шаленстваў. А шлюб ваш як адна вялiкая дурасць кладзе крэс гэтым пустым шаленствам.

Ваша каханне да жанчыны i каханне жанчыны да мужчыны - о, калi б было яно спагадаю да схаваных, пакутных божышчаў! Але часцей за ўсё толькi дзве жывёлiны адгадваюць адна адну.

Нават найлепшае каханне ваша - толькi падабенства кахання i хваравiты запал; тым часам яно павiнна быць паходняй, якая асвятляе дарогу ў вышыню.

Прыйдзе час, калi вам трэба будзе любiць звыш сябе! Дык навучыцеся ж спачатку кахаць! I таму давядзецца вам выпiць горкi келiх кахання.

Нават у келiху вышэйшай любовi ёсць горыч; так нараджае яна iмкненне да Звышчалавека, абуджаючы прагу тваю, творца!

Прага творчасцi, страла, якая ляцiць да Звышчалавека: скажы, браце мой, цi такая воля твая, што iмкнецца да шлюбу?

Святыя для мяне такая воля i такi шлюб.

Так сказаў Заратустра.

Пра свабодную смерць

Многiя памiраюць занадта позна, а некаторыя - занадта рана. Пакуль яшчэ здаецца дзiўнай запаведзь: "Памры ў свой час".

Памры ў свой час: так вучыць Заратустра. Канечне, як можа чалавек памерцi ў свой час, калi ён жыў не ў свой? Лепей было б яму не радзiцца! - Так раю я ўсiм лiшнiм.

Але i лепшыя ганарацца сваёй смерцю, i нават сама пусты арэх хоча, каб яго раскалолi.

Усе ставяцца да смерцi сур'ёзна; але пакуль што яна святам не стала. Людзi яшчэ не навучылiся шанаваць светлыя святы.

Я вам паказваю смерць, у якой здабываецца поўнасць i закончанасць, смерць, якая зробiцца ўсiм жывым - джалам i святым зарокам.

Сваёю смерцю памiрае той, хто прайшоў дарогу сваю, памiрае пераможна сярод тых, хто поўны спадзяванняў i даў свой святы зарок.

Так памiраць трэба навучыцца; хай не будзе свята там, дзе той, хто памiрае, не асвяцiў прысягi тых, што застаюцца жыць!

Такая смерць - сама лепшая; а яшчэ лепшаю будзе - памерцi ў змаганнi i растрацiць вялiкую душу.

Але i змагарнiк i пераможнiк аднолькава ненавiдзяць вашую смерць: ашчэрыўшы зубы, яна скрадваецца, як злодзей, а прыходзiць да вас як валадарка.

Сапраўды свабодную смерць я хвалю, тую смерць, што прыходзiць да мяне, бо я хачу яе. Калi ж памкнецца да смерцi воля мая? - У каго ёсць мэта i пераемнiк, той захоча смерцi ў свой час, калi гэта зручна мэце i пераемнiку.

З глыбокага шанавання мэты i пераемнiка не павесiць ён сухiх вянкоў у святынi жыцця.

Сапраўды, я не хачу быць падобным да таго, хто сукае вяроўку: вяроўка даўжэе, а сам ён адступае назад.

Некаторыя робяцца надта старымi, каб перамагаць i знаходзiць iсцiны; бяззубы рот ужо не мае права на iсцiну.

Кожны спрагнены славы павiнен загадзя развiтацца з пашанаю i засвоiць цяжкае майстэрства: у свой час - сысцi.

Не давайся, каб цябе елi тады, калi ты найбольш смачны; гэта ведаюць тыя, хто хоча, каб iх доўга любiлi.

Бываюць, вядома, кiслыя яблыкi: iх доля - чакаць апошняга дня восенi, i тады робяцца яны адначасова спелымi, жоўтымi i маршчынiстымi.

У адных раней старэе сэрца, у другога - розум. Адны бываюць старымi ў маладосцi, а хто позна малады, доўга застаецца такi.

Некаторым не ўдаецца жыццё: атрутлiвы чарвяк точыць iм сэрца. Хай прыкладуць яны ўсю сiлу сваю, каб смерць iм болей удалася.

Ёсць i такiя, што нiколi не робяцца салодкiмi: яны пачынаюць гнiсцi ўжо з лета. Толькi маладушнасць трымае iх на галiне.

Надта многа жывых, i залiшне доўга трымаюцца яны на сваiх галiнах. Няхай жа наляцiць бура i страсе з дрэва ўсю гэтую гнiлiзну i чарвiвасць!

Хай явяцца прапаведнiкi хуткай смерцi i, як тая бура, страсянуць дрэвы жыцця! Але я чую толькi пропаведзь павольнага памiрання i цярплiвасцi да ўсяго "зямнога".

Вы прапаведуеце цярплiвасць да ўсяго зямнога? Але гэта зямное i так занадта доўга трывае вас самiх, паклёпнiкi!

Сапраўды, надта рана памёр той жыд, якога шануюць прапаведнiкi павольнай смерцi, i многiм з таго часу зрабiлася наканаваннем тое, што ён памёр так рана.

Толькi слёзную жыдоўскую скруху паспеў зведаць жыд Iсус, разам з нянавiсцю добрых i праведных, i тады абняла яго прага смерцi.

Чаму ён не застаўся ў пустынi, далёка ад добрых i праведных! Магчыма, ён навучыўся б жыць, i любiць зямлю, i нават смяяцца!

Верце мне, братове мае! Зарана памёр, ён i сам адмовiўся б ад вучэння свайго, дажыўшы да маiх гадоў! У iм было дастаткова высакароднасцi, каб адмовiцца!

Але ён быў яшчэ няспелы. Нясталая любоў у хлопца, i нясталая нянавiсць яго да зямлi i чалавека. Яшчэ звязаныя i цяжкiя ў яго адчуваннi i крылы духу.

Сталы мужчына больш дзiця, чым хлопец, i меней скрухi ў iм: лепш разумее ён смерць i жыццё.

Свабодны на смерць i свабодны ў смерцi, ён вымаўляе свяшчэннае "Не", калi ўжо няма калi сказаць "Але": так разумее ён смерць i жыццё.

Хай не будзе памiранне ваша наганаю чалавеку i зямлi, сяброве мае: з такою просьбаю звяртаюся я да лёду вашай душы.

Нават у смерцi павiнны палаць ваш дух i цнота, як вечная зара над зямлёю; iнакш смерць ваша дрэнна вам удалася.

Так хачу памерцi i я: каб вы, сяброве мае, дзеля мяне яшчэ болей любiлi зямлю; я хачу зноў абярнуцца ў зямлю - знайсцi спакой у той, што нарадзiла мяне.

Сапраўды, была мэта ў Заратустры, у яе шпурляў ён меч свой; ад сёння вы, сяброве, будзеце пераемнiкамi мэты маёй, вам я кiдаю залаты мяч.

Найпрыемней мне глядзець на вас, сяброве мае, калi падкiдаеце вы яго! Вось чаму я затрымаюся яшчэ на зямлi: даруйце мне за гэта!

Так сказаў Заратустра.

Пра цноту, якая адорвае

1

Калi Заратустра развiтаўся з горадам, якi палюбiла яго сэрца i якi называўся Пярэстая Карова, следам за iм пайшлi многiя, што называлi сябе ягонымi вучнямi, i праводзiлi яго. Так дайшлi яны да ростанi; тут Заратустра сказаў iм, што далей пойдзе сам, бо любiць хадзiць самотна. А яго вучнi падалi яму пры развiтаннi кiя, а на залатой булавешцы яго змяя абвiвалася вакол сонца. Заратустра парадаваўся з кiя i абаперся на яго; а потым сказаў да вучняў:

"А скажыце мне: як зрабiлася золата найвышэйшай каштоўнасцю? - А таму зрабiлася, што яно рэдкае, i няма ў iм патрэбы, i пяшчотны бляск у яго; яно заўсёды дорыць самое сябе.

Толькi як адлюстраванне найвышэйшай цноты золата пачало лiчыцца найвышэйшай каштоўнасцю. Золатам свецяцца вочы ў таго, хто дорыць. Залаты бляск азначае мiр памiж сонцам i месяцам.

Найвышэйшая цнота рэдкая i бескарысная, яна ззяе i пяшчотная ў сваiм ззяннi; цнота, якая дорыць, - найвышэйшая цнота.

Папраўдзе, я вас разгадаў, вучнi мае: вы, як i я, парываецеся да цноты, якая дорыць. Сапраўды, што ў вас супольнага з катамi i ваўкамi?

Вашая прага ў тым, каб самiм стаць i дарункам, i ахвяраю: таму i прагнеце вы прыняць у душу ўсе скарбы.

Ненаедна iмкнецца ваша душа да багаццяў i каштоўнасцяў, бо i вашая цнота ненаедная ў сваiм жаданнi дарыць.

Вы прыцягваеце ўсе рэчы да сябе i ў сябе, каб яны вылiвалiся з вашай крынiцы дарункамi вашай любовi.

Сапраўды, рабаўнiком усiх каштоўнасцяў павiнна зрабiцца любоў, якая дорыць; але здароваю i святою я называю гэтую сябелюбнасць.

Ёсць яшчэ i другая сябелюбнасць, якая нiчога не мае, галодная, заўсёды гатовая ўкрасцi; такая сябелюбнасць у хворых, хворая сябелюбнасць.

Вачыма злодзея глядзiць яна на ўсё блiскучае; з галоднай прагавiтасцю прымерваецца яна да таго, хто многа есць; заўсёды лiслiва плазуе яна каля стала тых, якiя дораць.

Хвароба i нябачная звыраднеласць праглядваюцца ў гэтай прагавiтасцi; пра кволае цела сведчыць зладзюжнiцкая прагнасць гэтай сябелюбнасцi.

Скажыце мне, братове мае: што лiчыцца ў нас кепскiм i найгоршым? Цi ж не звыраднеласць? - А якраз жа яе мы маем там, дзе няма душы, каб дарыла.

Угору вядзе наша дарога, ад роду да вышэйшага роду. Але нас жахае пачуццё, калi яно звырадняецца i кажа: "Усё - дзеля мяне".

Наша пачуццё ляцiць угору: яно сiмвал нашага цела, сiмвал узвышэння. Сiмвалы такiх узвышэнняў - гэта iмёны цнотаў.

Так праходзiць цела праз Гiсторыю - у станаўленнi i змаганнi. А дух - што ён для цела? Ён - вяшчун ягоных бiтваў i перамог, таварыш i водгалас яго.

Усе назовы дабра i зла - сiмвалы: яны не гавораць, а толькi намякаюць. Дурань, хто шукае ведання ў назовах.

Зважайце ж, братове мае, на тую часiну, калi ваш дух захоча загаварыць сiмваламi: бо там выток вашай цноты.

Тады ваша цела ўзвышаецца i ўваскрасае; сваёй мiлатою яно адчыняе ваш дух, i ён робiцца творцам i ацэннiкам, i нясе любоў i дабро ўсiм рэчам.

Калi ваша перапоўненае сэрца хвалюецца i разлiваецца, нiбы паток, гэта дабро i небяспека тым, што жывуць на беразе: там выток вашай цноты.

Калi вы ўзвысiлiся над пахвалой i дакорам i ваша воля хоча загадваць усiм рэчам як воля таго, хто любiць, - там выток вашай цноты.

Калi вы грэбуеце мяккiм ложкам i ўсiм прыемным, але лёгка засынаеце нават побач з раскошнымi пасцелямi распешчаных - там выток вашай цноты.

Калi вы пачынаеце жадаць адной воляй i гэты паварот ад усяго, што вас турбуе, называеце неабходнасцю - там выток вашай цноты.

Сапраўды, яна - новае дабро i новае лiха! Сапраўды, голас новай крынiцы з глыбiнi!

У ёй магутнасць, у гэтай новай цноце; яна - пануючая думка, а вакол яе мудрая душа: залатое сонца, а вакол яго - змей пазнання".

2

Тут Заратустра прымоўк на хвiлiну i любоўна зiрнуў на вучняў. Пасля казаў далей, i ў голасе перамянiўся:

"Заставайцеся верныя зямлi, братове мае, з усёй уладаю вашае цноты! Ваша любоў, якая дорыць, i ваша пазнанне, хай паслужацца яны сэнсу зямлi! Так прашу я i заклiнаю вас.

Не дазваляйце цноце вашай адляцець ад зямнога i бiцца крыламi аб вечныя сцены! О, як шмат цноты адляцела заўчасна!

Вярнiце - як зрабiў гэта я, - вярнiце адляцелую цноту назад, на зямлю, зноў да цела i жыцця: хай аддае яна зямлi свой сэнс, сэнс чалавечы!

Сотнi разоў ляцелi ўпрочкi i збiвалiся з тропу дух i цнота. I дагэтуль жывуць у нашым целе ўсе гэтыя мроi i аблуды: яны сталiся нашай воляй i плоццю.

Сотнi разоў манiлiся вырвацца i памылялiся дух i цнота. Праўда, якраз чалавек i быў iх спробаю вырвацца! О, колькi невуцтва i аблудаў сталася ў нас плоццю!

Не толькi розум тысячагоддзяў, але i iхняя неразумнасць выяўляюцца ў нас. Небяспечна быць спадчынай.

Iдучы крок за крокам, мы змагаемся з волатам-выпадкам, i над чалавецтвам да сённяга яшчэ навiсае неразумнасць i бязглуздасць.

Хай паслужацца вашыя дух i цнота зямлi, братове мае: хай будзе каштоўнасць усiх рэчаў зноў устаноўлена вамi! Дзеля гэтага павiнны вы змагацца. Дзеля гэтага - ствараць!

Спазнаючы - ачышчаецца цела; набываючы вопыт ведання, узвышаецца яно; у спазнаўца ачышчаюцца ўсе яго памкненнi; душа радуецца ў таго, хто ўзвысiўся.

Лекар, ацалi сябе сам, тады вылечыш ты i свайго хворага. Найлепшым ацаленнем яму будзе, калi ён на свае вочы ўгледзiць таго, хто сам сябе ацалiў.

Ёсць тысячы сцежак, якiмi нiхто яшчэ не хадзiў, i тысячы здароўяў i схаваных выспаў жыцця. Яшчэ не адкрытыя i не даследаваныя чалавек i яго зямля.

Чувайце i слухайце, самотнiкi! Таямнiчыя вятры веюць на крылах будучынi; i да чуйнага вуха далятае добрая вестка.

Вы, сённяшнiя самотнiкi, вы, што адлюднiлiся, вы яшчэ станеце народам: ад вас, што выбралi самi сябе, павiнен пайсцi народ выбраны, а ад яго Звышчалавек.

Сапраўды, зямля яшчэ будзе мясцiнай ацалення! I ўжо веюць вакол вас новыя пахошчы, якiя нясуць ацаленне - i новую надзею!"

3

Сказаўшы гэта, Заратустра змоўк, як чалавек, якi яшчэ не сказаў апошняга слова; доўга нерашуча пакручваў ён сваiм кiем. Нарэшце сказаў, i голас ягоны перамянiўся:

"Адзiн пайду я цяпер, вучнi мае! Iдзiце i вы, i таксама адныя! Так хачу я.

Сапраўды, я вас заклiкаю: iдзiце ад мяне i супрацiўляйцеся Заратустру! А яшчэ лепей - саромейцеся яго! Бо, можа, ён ашукваў вас.

Чалавек пазнання павiнен не толькi любiць ворагаў сваiх, але i ўмець ненавiдзець сяброў.

Благая аддзяка настаўнiку, калi вучнi ягоныя так i застаюцца вучнямi. I чаму вы не хочаце абскубцi вянок мой?

Вы шануеце мяне; што, калi раптам зруйнуецца вашая шаноўля? Пiльнуйцеся, каб слуп з iдалам не забiў вас!

Вы кажаце, што верыце ў Заратустру? Але што ў тым Заратустры? Вы вернiкi мае - але што з тых усiх вернiкаў?

Вы яшчэ не шукалi сябе - а ўжо здабылi мяне. Так бывае з усiмi вернiкамi; i таму так мала значыць любая вера.

Цяпер я заклiкаю вас пакiнуць мяне i знайсцi сябе; i толькi тады, калi вы адкiнеце мяне, я вярнуся да вас.

Сапраўды, братове мае, iначай шукацьмуць вас, страчаных мною, мае вочы; iншай любоўю тады любiцьму я вас.

I ў свой час вы павiнны будзеце стацца сябрамi маiмi i дзецьмi адной надзеi; тады буду я з вамi трэцi раз, каб адсвяткаваць Вялiкi Полудзень з вамi.

Вялiкi Полудзень - гэта калi чалавек на паўдарозе ад жывёлы да Звышчалавека святкуе пачатак свайго вечара як сваю найвышэйшую надзею; бо гэта ёсць дарога да новай ранiцы.

I тады дабрасловiць сябе той, хто гiне, хто iдзе дарогай захаду, бо так пераходзiць ён да таго, што па той бок; i сонца яго пазнання будзе ў зенiце.

"Памерлi ўсе багi; сёння мы хочам, каб жыў Звышчалавек", - хай гэта будзе ў Вялiкi Полудзень наша апошняя воля!.."

Так сказаў Заратустра.

ДРУГАЯ ЧАСТКА

"...i толькi тады, калi вы адкiнеце мяне, я вярнуся да вас. Сапраўды, братове мае, iначай шукацьмуць вас, страчаных мною, мае вочы; iншай любоўю тады любiцьму я вас".

Заратустра. Пра цноту, якая адорвае

Дзiця з люстэркам

Пасля гэтага Заратустра зноў адышоў у горы, у самотнасць пячоры сваёй, у адлюдненасць: так чакае сейбiт, пасеяўшы сваё насенне. А яго душа была ўся ў нецярплiвасцi i палкай тузе па тых, каго ён палюбiў, бо шмат чаго яшчэ было ў яго, каб даць iм. А гэта цяжэй за ўсё: з любовi пацiскаць адкрытую руку i, адараючы, захоўваць сарамлiвасць.

Так праходзiлi ў самотнiка месяцы i гады; а мудрасць яго ўсё расла i прыносiла яму пакуты ад сваёй поўнiцы.

Аднойчы ён прачнуўся на досвiтку, доўга нешта ўспамiнаў, седзячы на ложку, i нарэшце так сказаў свайму сэрцу:

"Што ж так напалохала мяне ў сне, што я аж прачнуўся? Цi не падышло да мяне дзiця з люстэркам?

"Заратустра, - сказала дзiця мне, - зiрнi на сябе ў люстэрку!"

Але паглядзеўшы ў люстэрка, я ўскрыкнуў, i сэрца маё скаланулася: не сябе я пабачыў у iм, а д'ябальскую морду i з'едлiвы смех.

Сапраўды, я ясна разумею азнаку майго сну i перасцярогу: маё вучэнне ў небяспецы, жыцiца хоча звацца жытам!

Мае ворагi ўмацавалiся i знявечылi вобраз майго вучэння, так што мае любасныя вучнi пасаромелiся дарункаў, якiя iм даў я.

Я страцiў сяброў сваiх; настала часiна шукаць, каго я страцiў".

З гэтымi словамi Заратустра ўскочыў, але не так, як, задыхаючыся, ускокваюць у страху, а як прарок i спявак, калi ён ахоплены натхненнем. Са здзiўленнем глядзелi на яго арол i змяя, бо, як ранiшняя зара, на яго твары заззяла будучае шчасце.

"Што са мной сталася, звяры мае? - сказаў Заратустра. - Цi не перамянiўся я? Цi не наведала мяне, як подых буры, шчасце?

Неразумнае шчасце маё, i неразумнае ўсё, што пачне выказваць яно: занадта яшчэ маладое маё шчасце - будзьце ж паблажлiвыя да яго.

Я паранены сваiм шчасцем: усе пакутнiкi няхай стануць маiмi гаiцелямi!

Зноў я змагу сысцi да сваiх сяброў, а таксама i да ворагаў! Заратустра зноў будзе гаварыць, i дарыць, i тварыць любоў любасным!

Мая нецярплiвая любоў патокамi вылiваецца з вышыняў у далiну, да ўзыходжання i падзення. З маўклiвых гор i з навальнiчных хмар болю бурлiва ападае яна ўнiз, у далiны.

Занадта доўга сумаваў я, гледзячы ўдалечыню. Занадта доўга належаў адлюдненасцi: так я развучыўся маўчаць.

Я ўвесь зрабiўся вуснамi i цурчаннем ручая, якi бяжыць з высокiх скал: у далiну хачу я скiнуць казань сваю.

I хай паток маёй любовi спадае ў бездараж! Бо як жа патоку не знайсцi дарогi да мора!

Праўда, ёсць ува мне возера, пустэльнае i самадастатковае; але паток маёй любовi i яго парывае ўнiз - да мора!

Новымi дарогамi iду я, новыя казанi нараджаюцца ўва мне; як i кожны, хто стварае, стамiўся я ад старых слоў. Не хоча мой дух больш хадзiць на стаптаных падэшвах.

Занадта павольна цячэ для мяне любая казань: на тваю каляснiцу ўскокваю я, о бура! Але i цябе яшчэ буду бiчаваць маёй лютасцю!

Нiбы крык i воклiч радасцi, прамчуся я па марскiх прасторах, пакуль не знайду тых шчасных выспаў, дзе жывуць мае сябры!..

I ворагi мае сярод iх! Як я люблю цяпер кожнага, з кiм магу гутарыць! I ворагаў маiх - iх таксама прымае шчаснасць мая.

I калi я ўскокваю на сама наравiстага свайго каня, мой найлепшы памочнiк дзiда: яна - сама надзейная служка мая.

Дзiда, якую я кiдаю ў сваiх ворагаў! Як я iм удзячны, што магу нарэшце кiнуць дзiду!

Вялiкае было напружанне маёй хмары: пад грамовы рогат маланак я асыплю градам далiны.

Магутна захвалююцца мае грудзi, грознай бураю праляцiць па гарах iх подых: так прыйдзе палёгка сэрцу.

Сапраўды, як бура, iдзе маё шчасце i свабода! А ворагi няхай думаюць, што нехта лiхi лютуе над iх галовамi.

I нават вы, сяброве мае, збаiцеся маёй неацуглянай мудрасцi; i, магчыма, уцечаце, з маiмi ворагамi.

О, калi б я мог пастушынай жалейкаю адклiкаць вас назад! О, калi б мая мудрасць-iльвiца навучылася рыкаць пяшчотна! А мы ж разам ужо шмат чаго навучылiся!

У бязлюдных гарах зачала мая дзiкая мудрасць; на жорсткiх камянях нарадзiла яна сваё сама малое дзiця.

Цяпер, як шалёная, носiцца яна па пустынi i ўсё шукае мяккага дзёрну - мая старая дзiкая мудрасць!

На мяккае дзярно вашых сэрцаў, сяброве мае! - на любоў вашых сэрцаў яна прагне пакласцi сваё любаснае дзiця!"

Так сказаў Заратустра.

На шчасных выспах

Смоквы падаюць з дрэў сакавiтыя i салодкiя; i пакуль яны падаюць, лопаецца iх чырвоная скурка.

Паўночны вецер я спелым смоквам.

Дык вось, як i смоквы, дастаюцца нам гэтыя павучаннi, сяброве мае: дык пiце з iх сок i ежце iх салодкую плоць! Восень навокал, i яснае неба, i дзень на ўшчэрбе.

Паглядзiце, якая багацiна вакол нас! I як хораша глядзець з гэтага багацця ў далячынi марскiя!

Калiсьцi казалi "Бог", гледзячы ў марскую далеч; а сёння я вучу вас казаць "Звышчалавек".

Бог - гэта нейкая здагадка; але я не хачу, каб ваша здагадка сягала далей за вашу творчую волю.

Цi маглi б вы стварыць Бога? - Дык памаўчыце мне лепей пра ўсiх багоў! А Звышчалавека стварыць вы маглi б.

Можа, нават не вы самыя, братове мае! Але перарабiць сябе ў бацькоў i продкаў Звышчалавека можаце, - гэта быў бы ваш сама лепшы твор?..

Бог - гэта здагадка; але я хачу, каб ваша меранне было ў гранiцах памыснага.

Маглi б вы змыслiць Бога? - Але воля да iсцiны азначала б вам, што ўсё павiнна пераўтварыцца ў па-чалавечы памыснае, па-чалавечы бачнае i па-чалавечы адчувальнае! Вашы ўласныя пачуццi павiнны вы прадумаць да канца!

I тое, што называеце вы светам, павiнна быць спачатку створана вамi: ваш розум, ваша ўяўленне, ваша воля, ваша любоў павiнны зрабiцца светам! I сапраўды, для вашай шчаснасцi, о спазнаўцы!

I як бы вы пераносiлi жыццё без гэтай надзеi, вы, спазнаўцы? Нельга вам зраднiцца нi з неспасцiгальным, нi з неразумным.

Але адкрыю вам цалкам сваё сэрца, сяброве мае: калi б багi iснавалi, як бы я вытрываў, што я не Бог! Значыцца, нiякiх багоў няма.

Вось такую выснову зрабiў я; i цяпер яна мяне вабiць...

Бог - гэта здагадка; але хто выпiў бы ўсю пакуту гэтай здагадкi i не памёр бы? Няўжо трэба адабраць веру ў таго, хто творыць яе, забаранiць арлу лунаць у арлiных вышынях?

Бог - гэта думка, якая ўсё простае робiць крывым i ўсё, што стаiць - каб круцiлася. Як? Значыцца, i сам час адкiнуць, i ўсё, што мiнушчае, лiчыць маною?

Думаць такое - гэта вiхура i крутня касцей чалавечых i ванiты страўнiка: сапраўды хваробай крутнi я называю такiя загадкi.

Пахiбным i варожым чалавеку я называю гэта вучэнне пра адзiнае, i цэльнае, i нерухомае, I сытае, i нязбытнае!

Усё нязбытнае - гэта толькi сiмвал! А паэты занадта многа iлгуць...

А пра час i станаўленне павiнны гаварыць сама высокiя сiмвалы: яны павiнны хвалiць усё збытнае i быць апраўданнем яму!

Стварэнне - гэта найбольшае збавенне ад цярпенняў i палёгка жыцця. Але каб явiўся стваральнiк, патрэбныя цярпеннi, i многае ў жыццi павiнна перамянiцца.

Так, шмат горычы памiрання павiнна быць у вашым жыццi, стваральнiкi! Так рабiцеся заступнiкамi збытнага i нясiце апраўданне яму.

Каб сам стваральнiк зрабiўся дзiцём, якое толькi што нарадзiлася, яму трэба зрабiцца парадзiхай i перацерпець пакуты яе.

Праўду кажу вам, праз сотнi душ прайшоў я дарогай сваёй, праз сотнi калысак i радзiльных патугаў. Колькi разоў расставаўся я i ведаю апошнiя гадзiны родавых енкаў.

Але так ужо хоча мая стваральная воля, мой лёс. Альбо, слушней будзе сказаць, менавiта такога лёсу хоча мая воля!

Усё адчувальнае ўва мне пакутуе, яно ўвязнена ў цямнiцу; але маё жаданне пастаянна прыходзiць да мяне як вызвалiцель i вяшчун радасцi.

Жаданне вызваляе: вось сапраўднае вучэнне пра волю i свабоду - так вучыць вас Заратустра.

Больш-не-хацець, больш-не-ацэньваць, больш-не-ствараць! - о, калi б гэтая вялiкая стома была заўсёды далей ад мяне!

Нават спазнаючы, я адчуваю толькi радасць волi маёй, радасць зачацця i станаўлення; i калi спазнанне маё нявiннае, дык таму, што жыве ў iм воля да зачацця.

Прэч ад Бога i ад усiх багоў вабiла мяне гэтая воля; навошта было б ствараць, калi б яны iснавалi!

Але зноў i зноў мяне цягне да людзей, да творчасцi - мая палымяная творчая воля; так цягне молат да каменя.

О людзi, у каменi дрэмле мне вобраз, вобраз маiх вобразаў! О, чаму ў сама грубым i неачасаным каменi наканавана яму спаць!

Цяпер жа мой молат шалёна руйнуе ягоную вязнiцу. Ад каменя ляцяць асколкi: што мне да таго?

Я хачу закончыць пачатае, бо цень падышоў да мяне - сама цiхi, сама лёгкi цень аднаго разу падышоў да мяне!

Ценем прыйшла да мяне прыгажосць Звышчалавека. О братове мае! Што мне цяпер багi!"

Так сказаў Заратустра.

Пра мiлажальных

Сяброве мае, пакеплiвыя словы дайшлi да вашага сябра: "Падзiвiцеся на Заратустру! Цi ж не ходзiць ён сярод нас, бы сярод звяроў?"

Але лепей сказаць так: "Той, хто спазнае, ходзiць сярод людзей, як сярод звяроў".

А сябе чалавек называе таму, хто спазнае: звер з чырвонымi шчокамi.

Як такое сталася ў яго? Цi не таму, што яму даводзiцца часта саромецца?

О, сяброве мае! Так гаворыць той, хто спазнае: "Сорам, сорам i сорам вось гiсторыя чалавека!"

I таму высакародны пастанаўляе сабе не сарамацiць: сарамлiвасць ён пакiдае сабе, саромецца перад усiмi пакутнiкамi.

Сапраўды, я не люблю мiлажальных, святашчасных у сваiм мiлажалi: надта ж бо пахiбныя яны ў сваiм сораме.

Калi я павiнен быць мiлажальны, дык не хачу, каб мяне такiм называлi; а ўжо калi я мiлажальны, дык толькi на адлегласцi.

Я лепей накрываю сваю галаву i ўцякаю прэч раней, чым пазнаюць мяне; i я заклiкаю вас рабiць гэтаксама, сяброве мае!

Няхай лепей доля мая вядзе па дарозе тых, якiя, як i вы, нiколi не пакутуюць, i з тымi, з кiм я змагу падзялiць надзею, бяседу i мёд!

Сапраўды, я дапамагаў так цi iначай пакутнiкам; але мне заўсёды здавалася лепшым навучыцца радавацца.

З таго часу, як жывуць людзi, надта мала радаваўся чалавек; толькi гэта, братове мае, ёсць спадчынны грэх!

I калi мы навучымся больш радавацца, дык так мы найлепей развучымся крыўдзiць iншых i выдумляць розныя цярпеннi.

Таму я ўмываю рукi, якiя памагалi пакутнiку, таму я таксама ачышчаю i сваю душу.

Бо тое, што я мiлажальна глядзеў на пакутнiка, змушае мяне саромецца праз сорам ягоны; i калi я памагаў яму, дык гэта горка пакрыўдзiла гонар ягоны.

Вялiкая запабеглiвасць не робiць удзячным, а толькi ахвочым да помсты; i калi дробная дабрачыннасць не забываецца, дык, як чарвяк, точыць.

"Будзьце раўнадушныя, прымаючы што-небудзь! Рабiце гонар ужо тым толькi, што прымаеце" - так я раю тым, каму няма чым аддарыць.

Але я - дару: я ахвотна дару, як сябар дорыць сваiм сябрам. А чужыя i бедныя няхай самi рвуць плады з майго дрэва: гэта не так сорамна.

А жабракоў след было б зусiм звесцi! Сапраўды, непрыемна i даваць iм i не даваць.

А разам з iмi грэшнiкаў, i каго грызе сумленне! Паверце мне, сяброве мае: згрызоты сумлення вучаць кусаць.

Але сама горшае - дробныя змыслы. Сапраўды, лепей рабiць лiхое, чым мець дробныя змыслы!

Хоць вы i кажаце: "Асалода ад дробных змыслаў ухiляе нас ад буйных лiхадзействаў". Аднак у гэтым выпадку не варта разменьвацца на дробязi.

Лiхадзейства - як скула: яно свярбiць, i чэшацца, i нарывае - яно заяўляе пра сябе сумленна.

"Глядзi, я - хвароба" - так кажа лiхадзейства; у гэтым яго сумленнасць.

А нiкчэмны намысел падобны да грыбка: ён паўзе, пранiкае, стараецца, каб яго не ўбачылi, - пакуль усё цела не струхлее i не зжухне ад гэтых драбнюткiх iстотаў.

А таму, хто апантаны нячыстым, я кажу гэта слова на вуха: "будзе лепей, калi твой чорцiк праявiцца чортам, - памажы яму! I ў цябе яшчэ ёсць дарога да велiчы!.."

О братове мае! Пра кожнага з нас вядома занадта многа! Многiя робяцца для нас празрыстымi, але мы яшчэ доўга не можам пранiкнуць праз iх толькi па гэтай прычыне.

Цяжка жыць з людзьмi, бо цяжка маўчаць. I найбольш мы несправядлiвыя не з тымi, хто нам агiдны, а з тымi, да каго мы нiяк не дачыняемся.

А калi ў цябе ёсць сябар-пакутнiк, дык стань яму месцам супакаення, але адначасова i мулкiм ложкам, паходным ложкам: так ты найлепей дагодзiш яму.

I калi сябар учынiць табе лiхое, скажы так: "Я дарую табе за тое, што ты мне ўчынiў; але як дараваць за лiха, якое ты гэтым учынкам зрабiў сабе?"

Так гаворыць вялiкая любоў: яна адольвае i дараванне, i шкадаванне.

Трэба стрымлiваць сваё сэрца; бо варта толькi даць патуранне яму, як страцiш галаву!

О, дзе ў свеце хто нарабiў большага глупства, як мiлажальнiкi? I што ў свеце спрычынiла болей пакут, чым дурасць мiлажальных?

Гора тым, якiя любяць, але яшчэ не дасягнулi вышынi, якая вышэй за iх мiлажаль!

Сказаў мне аднаго разу д'ябал: "I ў Бога ёсць сваё пекла: гэта ягоная любоў да людзей".

А нядаўна я чуў ад яго: "Бог памёр; ад мiлажальнасцi да людзей памёр Ён".

Дык вось, я засцерагаю вас ад мiлажальнасцi: адсюль сунецца на людзей чорная хмара! Паверце, я разбiраюся ў прыкметах надвор'я!

Дайце ўвагi i такому слову: усякая вялiкая любоў вышэйшая за ваш спагадны мiлажаль, бо яна яшчэ мусiць стварыць тое, што любiць.

"Сябе самога прыношу я ахвяраю любовi, i блiзкага майго, як i сябе" - так гавораць стваральнiкi.

Але ўсе стваральнiкi жорсткiя".

Так сказаў Заратустра.

Пра святароў

Аднаго разу Заратустра даў знак сваiм вучням i сказаў такiя словы:

"Вось святары: i хоць яны ворагi мае, спакойна iдзiце мiма iх, i хай вашыя мячы спяць!

I сярод iх ёсць героi; многiя з iх адпакутавалi ўдосыць: таму яны хочуць, каб i iншыя пакутавалi.

Злыя ворагi яны: нiшто так не помсцiцца, як iхняя пакорлiвасць. I лёгка апаганьваецца той, хто чапае iх.

Але мая кроў зродненая з iхняй; я хачу, каб мая кроў шанавалася i праз iхнюю..."

I калi яны прайшлi мiма, горыч агарнула Заратустру; нядоўга змагаўся ён са сваiм болем, i прамовiў так:

"Шкада мне гэтых святароў. Яны вельмi мне не да густу; але мне гэта мала абыходзiць з таго часу, як я сярод людзей.

Але я пакутую i пакутаваў з iмi: яны палонныя, мечаныя. Той, каго называюць Збаўцам, закаваў iх у аковы...

У аковы фальшывых каштоўнасцяў i аблудных слоў! О, калi б збавiў iх хто-небудзь ад гэтага Збаўцы!

Яны думалi, што высадзiлiся на шчасным востраве, калi навакол бушавала мора; але глядзiце, гэта была пачвара, якая яшчэ спала.

Фальшывыя каштоўнасцi i аблудныя словы: гэта сама горшыя пачвары ў смяротных: доўга спiць i чакае ў iх наканаванне.

Але нарэшце прачынаецца, жарэ i глытае тых, што паставiлi на iм свае буданы.

О, паглядзiце толькi на тыя буданы, што паставiлi святары! Цэрквамi называюць яны свае лёхi з салодкiмi пахошчамi.

О, гэта сфальшаванае святло, гэта непрадыхлiвае паветра! Тут, дзе душы трэба лунаць у вышынях, узляцець ёй не дазволена!

Але так iм наказана паводле веры: "На каленi, угору па лесвiцы, грэшнiкi!"

Сапраўды, лепей пабачыць бессаромнага, чым вылупленыя вочы iх сораму i багавейнасцi!

Хто ж стварыў гэтыя лёхi i лесвiцы каяння? Цi не тыя, што хацелi схавацца i саромелiся яснага неба?

I толькi калi яснае неба прагляне праз дзiравыя дахi, а разваленыя сцены зарастуць травою i чырвоным макам - толькi тады захоча маё сэрца звярнуцца да котлiшчаў гэтых багоў.

Яны назвалi Богам тое, што супрацьстаяла i мучыла; i праўда, шмат гераiчнага было ў гэтым пакланеннi!

I не ведалi яны, як iнакш iм любiць свайго Бога, як толькi крыжуючы людзей!

Яны думалi пражыць мерцвякамi, у чорнае апраналi яны сваiх нябожчыкаў; i нават у прамовах iхнiх унюхваю я паганы смурод склепа.

I хто жыве паблiзу iх, той жыве каля чорных сажалак, дзе жабы выспеўваюць саладжавую скруху сваю.

Лепшыя песнi мусiлi б спяваць яны мне, каб я навучыўся верыць у iхнiх Збаўцаў: збавёнымi мелiся б выглядаць iхнiя вучнi!

Голых хацеў бы я ўбачыць iх, бо толькi прыгажосць павiнна прапаведаваць каянне. А каго пераканае гэтая закукленая ў чорнае нудота?

Далiбог, iх збаўцы самi з'явiлiся не са свабоды i не з сёмага неба! Далiбог, яны самi нiколi не ступалi па дыванах спазнання!

З прагалаў складаецца дух iх збаўцаў; але ў кожную пустую рамiну ўставiлi яны сваю хiмеру, сваю затычку, якую назвалi Богам.

У спагадзе захлынуўся iхнi дух, i калi яны брыняюць ад яе, наверх заўсёды выплывае вялiкае глупства.

Старанна пакрыкваючы, гналi яны статак па кладцы: нiбыта ў будучыню толькi адна дарога! Далiбог, i гэтыя пастухi не больш чым авечкi!

Шырокая душа i малы дух у гэтых пастухоў; але, братове мае, нават сама шырокая душа - якая ж убогая яна паша!

Крывавыя знакi пакiдалi яны на дарозе, якою iшлi, i iхняе глупства вучыла, што праўда даказваецца толькi крывёю.

Але кроў - найгоршае сведчанне праўды; кроў затручвае сама чыстае вучэнне, робiць з яго аблуду i нянавiсць сэрца.

I калi хто iдзе за сваё вучэнне на вогнiшча - што даказвае гэта! Больш пераканаўча, калi з твайго полымя паўстане тваё вучэнне!

Адурманенае сэрца i халодная галава: калi яны злучаюцца, узнiкае смерч "Збаўца".

Калiсьцi былi сапраўды больш велiчныя i высакародныя, чым тыя, каго люд называе збаўцамi, якiя сiлай смерчу ўцягвалi за сабою!

I вы мусiце, братове мае, знайсцi збавенне ад яшчэ большых збаўцаў, магутнейшых, калi толькi хочаце знайсцi дарогу да свабоды!

Яшчэ нiколi не было Звышчалавека. Бачыў я голых абодвух - i сама велiчнага чалавека, i сама мiзэрнага...

Надта ж бо падобныя яны памiж сабою. Далiбог, нават у сама Вялiкiм знайшоў я залiшне Шмат чалавечага!"

Так сказаў Заратустра.

Пра цнатлiвых

Громам i нябеснымi феерверкамi трэба гаварыць да вялых i санлiвых пачуццяў.

Але голас прыгажосцi гаворыць цiха: ён пранiкае толькi ў сама разбуджаныя душы.

Цiха трымцеў i смяяўся сёння мой шчыт; гэта прыгажосцi святы смех i трымценне.

З вас, цнатлiўцы, смяялася сёння мая прыгажосць. I чуўся мне голас яе: "Яны яшчэ хочуць, каб iм заплацiлi!"

Вы, цнатлiвыя, хочаце, каб вам яшчэ й заплацiлi! Хочаце платы за цноту, i неба за зямлю, i вечнасць за вашае "сёння"?

I цяпер абураецеся мною, калi я вучу, што няма таго, хто плацiў бы? I сапраўды, я нават не вучу, што цнота сама па сабе ўжо ёсць плата.

Ах, вось што мяне засмучае: за аснову ўсiх рэчаў прымаецца iлжа - плата i кара, а цяпер гэта ўсё i ў аснове вашых душаў, цнатлiўцы!

Але, як дзiковыя iклы, словы мае распоруць асновы вашых душаў; я хачу быць вам плугам.

Усё запаветнае вашых асноваў павiнна выйсцi на святло; i калi ўспоратыя i зламаныя вы будзеце ляжаць на сонцы, ваша iлжа аддзелiцца ад праўды.

Бо ваша праўда вось у чым: вы надта чыстыя для бруду такiх слоў, як помста, кара, плата, адплата.

Вы любiце вашую цноту, як мацi сваё дзiця; але дзе вы такое чулi, каб мацi хацела платы за сваю любоў?

Тое, што вы ў сабе любiце найбольш, якраз i ёсць ваша цнатлiвасць. У вас ёсць прага колца: каб дагнаць само сябе, дзеля гэтага круцiцца i абарочваецца кожнае колца.

I на зорку, якая ўжо гасне, падобныя ўсе ўчынкi вашае цноты; святло яе недзе яшчэ ў дарозе i блукае ў прасторы, - i калi ж яно ўжо будзе не ў дарозе?

Так i святло вашае цноты ўсё яшчэ ў дарозе, нават калi ўчынак ужо адбыўся. Хай сабе ён ужо забыўся, ужо мёртвы: святло яго ўсё яшчэ блукае ў прасторы.

Каб жа цнотнасць ваша стала вашай Самасцю, а не чым-небудзь пабочным, абалонкай, покрывам: гэта ёсць праўда глыбiняў вашай душы, дабрадзеi вы мае!

Вядома, ёсць i такiя, у каго цнатлiвасць - гэта сутарга пад бiчом: iх ляманту вы ўдосыць наслухалiся!

Ёсць i яшчэ iншыя, у якiх цнатлiвасць - гэта лянота iх заганаў: i кожнага разу, калi iхняя нянавiсць i зайздрасць соладка пазяхаюць, прачынаецца ў iх "справядлiвасць" i працiрае заспаныя вочы.

А тых цягне ўнiз: гэта iх спакушае iхнi ж д'ябал. Але чым больш яны апускаюцца, тым большым жарам гараць у iх вочы i тым большая ў iх пажада да Бога.

Ах, i такi лямант дайшоў да вашых вушэй, цнатлiўцы. "Што не я, тое i ёсць мой Бог i цнота!"

Ёсць яшчэ i такiя, якiя ледзьве рухаюцца, ды яшчэ i скрыпяць, бы калёсы, накладзеныя цяжкiм каменнем: гэтыя шмат гамоняць пра годнасць i дабрачыннасць - свае тармазы яны называюць цнотаю!

Ёсць яшчэ i такiя, што падобныя на будзiльнiк, якi ўжо заведзены; яны адстукваюць свае "цiк-так" i хочуць, каб цнотаю называлi iхняе "цiк-так".

Вось ужо хто-хто, а гэтыя распацешылi мяне: дзе толькi знайду такi гадзiннiк, буду накручваць яго сваiмi кпiнамi; хай пры гэтым яны яшчэ й цiктакаюць мне.

А iншыя ганарацца прыгаршчамi сваёй справядлiвасцi i прагнуць за гэта, каб iм дазвалялася ўсё i ва ўсiм: каб аж увесь свет захлынуўся ў сваёй несправядлiвасцi.

Ах, як паскудна гучыць у iх вуснах слова "цнота". I калi яны кажуць: "я справядлiвы", дык гэта заўсёды гучыць, як: "я адпомшчаны!"

Сваёй цнотаю яны сваiм ворагам вочы выдралi б; i яны ўзвышаюцца толькi, каб прынiзiць iншых.

I зноў жа ёсць такiя, якiя загразлi ў сваiм балоце i гавораць праз чарацiнку: "цнота - гэта каб цiха сядзець у багне.

Мы нiкога не кусаем i саступаем дарогу куслiвым; i ва ўсiм трымаемся думкi, як нас навучылi".

I зноў жа ёсць такiя, што любяць выстаўляцца i думаюць: цнота - гэта пэўным чынам рухацца.

Iх каленi заўсёды сагнутыя, i рукi iх складзены на малiтву за цноту, а iх сэрца нiчога пра тое не ведае.

I зноў жа ёсць такiя, якiя лiчаць за цноту казаць: "цнота патрэбная"; а па сутнасцi, яны думаюць, што патрэбная толькi палiцыя.

А некаторыя, не ўмеючы разгледзець у чалавеку высокае, лiчаць за цноту бачыць зблiзку i нiзкасць: так яны цнотаю лiчаць сваё сурочлiвае вока.

А некаторыя ж хочуць адукавацца ды ўзвысiцца i гэта называюць цнотай: iншыя хочуць адмовiцца ад усяго i быць скiнутымi, i таксама называюць гэта цнотай.

I вось амаль усе такiя думаюць, што маюць сваю долю ў цноце; i кожны хоча сама мала лiчыцца знаўцам "дабра" i "зла".

Але не на тое прыйшоў Заратустра, каб сказаць усiм гэтым хлусам i дурням: "Што вы ведаеце пра цноту! Што вы можаце ведаць пра цноту!.."

А каб вы, сяброве мае, стамiлiся ад старых слоў, якiх вы навучылiся ад дурняў i хлусаў: ад слоў: "плата", "адплата", "кара па справядлiвасцi"...

Каб стамiлiся казаць: "учынак добры, у iм няма сябелюбнасцi".

Ах, сяброве мае! Каб жа вашая Самасць была ва ўчынках, як мацi ў дзiцяцi: вось гэта хай будзе вашым словам пра цноту!

Сапраўды, я забраў у вас, мусiць, сотню слоў i любiмыя цацкi вашае цноты; i вось вы сярдуеце на мяне, як малыя.

Яны гулялi каля мора - накацiлася хваля i змыла iхнiя цацкi: i вось яны плачуць.

Але тая самая хваля прынясе iм новыя цацкi i новыя блiскучыя ракавiны i высыпле перад iмi!

I яны суцешацца; як i яны, атрымаеце вы, сяброве мае, суцяшэнне i новыя блiскучыя ракавiны!.."

Так сказаў Заратустра.

Пра набрыдзь людскую

Жыццё - гэта крынiца асалоды; але дзе п'е набрыдзь людская, там усе крынiцы затручаныя.

Я - за ўсё чыстае; але не трываю ашчэраных пашчаў i смагi нячыстых.

Яны заглядвалi ў глыбiню крынiцы: i вось свецiцца мне iх агiдная ўсмешка з глыбiнi крынiцы.

Святую ваду апаганiлi яны сваiм пахацiнствам; а калi свае брудныя сны яны называлi асалодаю, затручвалi i словы.

Працiвiцца полымя, калi яны кладуць на агонь свае сырыя сэрцы; сам дух дымiць i бурлiцца, калi набрыдзь падыходзiць да агню.

Мляўкiм i гнiлым робiцца плод у iхняй руцэ; у сухi лоўж ператварае iх позiрк дрэва.

I многiя, адвярнуўшыся ад жыцця, адвярнулiся толькi ад людской набрыдзi: бо не хацелi дзялiць з поганню нi крынiцы, нi агню, нi пладоў.

I шмат каторыя, што адышлi ў пустыню да дзiкiх звяроў i знемагалi ад смагi, не хацелi толькi сядзець каля вады разам з бруднымi пагонцамi вярблюдаў.

I шмат каторыя, што прыходзiлi спусташэннем i градам на ўрадлiвыя палеткi, хацелi толькi таптаць карак набрыдзi людской, каб заткнуць ёй глотку.

I гэта яшчэ не той кавалак, якiм я душыўся найбольш, - каб ведаць, што самому жыццю патрэбная варожасць, i смерць, i крыжавыя цярпеннi.

Але калiсьцi я спытаўся i ледзь не ўдавiўся сваiм пытаннем: як? няўжо жыццю патрэбен i гэты зброд?

Патрэбны затручаныя крынiцы, i смярдзючыя вогнiшчы, i брудныя сны, i чэрвi ў хлебе жыцця?

Не мая нянавiсць, а мая агiда прагна жэрла маё жыццё! Ах, як часта я гiдзiўся нават духам, калi бачыў, што i ў гэтай набрыдзi ёсць дух!

Нават ад уладароў я адвярнуўся, калi ўбачыў, што яны называюць уладараннем: па-гандлярску тузацца за ўладу - з набрыддзю людскою!

Жыў я сярод народаў, заклаўшы вушы, чужы iм моваю: каб не чуць i не разумець iх казаняў, iх дробязнага торгу за ўладу.

I, зацiснуўшы нос, паныла iшоў я праз усё ўчарашняе i сённяшняе: сапраўды, гнюсна смярдзiць мярзотаю ўсё ўчарашняе i сённяшняе ў пiсучай набрыдзi!

Я доўга жыў, як калека, - глухi, сляпы i нямы: толькi каб далей ад апанаванага свербам пiсання развясёленькага зброду.

Цяжка, асцярожна ўздымаўся мой дух па лесвiцы; мiзэрныя скраўкi радасцi былi яму асалодаю; з кульбакаю валаклося жыццё ў сляпога.

Што ж сталася са мною? Як я пазбыўся агiды? Хто абмаладзiў мой позiрк? Як узнёсся я на вышынi, дзе ўжо не сустрэнеш нiякага зброду каля крынiцы?

Цi ж не агiда дала мне крылы i сiлу, каб падляцець да крынiцы? Далiбог, мне трэба было ўзняцца ў вышынi, каб зноў здабыць крынiцу радасцi.

О, я здабыў яе, братове мае! Тут, у вышынях струменiць гэтая крынiца! Усё-такi ёсць жыццё, з якога не п'е нiякая погань людская!

Надта бурлiва струменiшся ты, крынiца радасцi! Часта спаражняеш ты келiх, хочучы напоўнiць яго!

I ўсё ж я павiнен навучыцца наблiжацца да цябе больш сцiпла: занадта бурлiва струменiцца табе насустрач маё сэрца...

Маё сэрца, у якiм палае лета, кароткае, спякотнае, смутнае, звышшчаснае: як тужыць маё сэрца-лета па тваёй прахалодзе!

Мiнулася нясмелая скруха маёй вясны! Мiнулася лютасць маёй снежнай замецi ў чэрвенi! I ўвесь я - лета i полудзень летнi!

Лета ў самым росхрысце са сцюдзёнымi крынiцамi i дабрашчаснаю цiшай: о, прыйдзiце, сяброве мае, каб цiша яшчэ болей ушчасцiла!

Бо гэта нашая вышыня i наша радзiма: занадта высока i стромка ўзнеслi мы сваё жытлiшча, каб не дасталi нас апраметнiкi i смага iхняя.

Кiньце ж позiрк ваш чысты ў крынiцу маёй радасцi, сяброве мае!

Не замглiцца яна ад вашага позiрку! Яна адкажа вам усмешкай сваёй чысцiнi.

На дрэве будучынi ладзiм мы наша гняздо; арлы будуць нам, самотным, ежу ў сваiх дзюбах насiць!

Вядома, не тую ежу, ад якое ядуць нячыстыя! Агонь хай бы елi яны i папяклi свае храпы!

Вядома, не падрыхтавалi мы тут жытлiшчаў нячыстым! Ледзяным лёхам здалося б нашае шчасце iх целу i духу!

Магутнымi вятрамi будзем мы жыць пад iмi, суседзi арлоў, суседзi снягоў, суседзi сонца: так жывуць магутныя вятры.

I, як вецер, узвею я сярод iх i сваiм духам перайму дыханне ў iхняга духу: так хоча мая будучыня.

I тое праўда: якi магутны вецер для ўсiх нiзiнаў - Заратустра; i вось што раiць ён сваiм ворагам i ўсiм, хто плюецца: "не наравiце пляваць супроць ветру!"

Так сказаў Заратустра.

Пра тарантулаў

Зiрнi, вось норка тарантула! Цi не глянеш сам? Вось яго сетка: кранi, хай задрыжыць.

А вось i ён сам, выпаўзае: здароў быў, тарантуле! Чорны трохкутнiк на спiне ў цябе - твая мецiна: яшчэ я ведаю, што ў цябе на душы.

Мсцiвасць у цябе на душы: куды ўджалiш ты, там вырастае чорны струп; твой помслiвы яд змушае душу курчыцца!

I вось я прамаўляю да вас, прапаведнiкаў роўнасцi, якiя змушаюць душу курчыцца! У мяне вы - тарантулы i схаваныя помснiкi!

Але я хачу ваша схаванае вывесцi на святло: таму я i смяюся вам у твар смехам узвышаных.

I таму я рву вашу сетку, каб шаленства вырвала вас з iлжывай нары i прага помсты выйшла з па-за слова "справядлiвасць".

Бо хай будзе чалавек збаўлены ад помсты: вось мост, якi вядзе да найвышэйшай надзеi, i вясёлка пасля доўгай слоты.

Але iншага хочуць, вядома, тарантулы. "Справядлiвасць у нас - гэта каб свет напоўнiўся навальнiцамi нашай помсты" - так гамоняць яны памiж сабою.

"Мы хочам помсты i паганьбення ўсiм, хто не роўны з намi" - так прысягаюцца сэрцы тарантулаў.

"I воля да справядлiвасцi - вось што павiнна сёння стаць назовам цноты; супроць усяго, што мае ўладу, ускiнемце клiч!"

Вы, прапаведнiкi роўнасцi, тыранская бязглуздасць бяссiлля крычыць з вас пра "роўнасць": ваша запаветнае жаданне тыранii куклiцца ў словах пра дабрадзейства!

Прыкрае славалюбства, затоеная зайздрасць, а магчыма, яшчэ i славалюбства, i зайздрасць вашых бацькоў - усё гэта шугае з вас полымем i шалам помсты.

Тое, пра што змоўчваў бацька, выслоўлiваецца ў сыне; часта i я знаходзiў у сыне бацькаву таямнiцу - непрыхарошаную i распраненую.

На натхнёных падобныя яны: але не сэрца натхняе iх - а помста. I калi яны робяцца пражорлiвымi i стрыманымi, дык гэта не розум, а зайздрасць робiць iх такiмi.

Зайздрасць вядзе iх на сцежку мыслiцеляў: i вось якая прыкмета такое зайздрасцi - яны заходзяць так далёка, што ўрэшце, стомленыя, засынаюць на снезе.

У кожнай iхняй скарзе чуецца помслiвасць, у кожнай пахвале тоiцца абраза; i быць суддзямi здаецца iм шчасцем.

Але я заклiкаю вас, сяброве мае: не давярайце нiкому, у кiм бушуе прага караць!

Гэта людзi благое пароды i благога роду; у iх тварах - кат i сышчык!

Не давярайце i тым, хто шмат разводзiць пра сваю справядлiвасць. Далiбог, iх душам бракуе толькi мёду.

I калi яны называюць сябе "добрымi i справядлiвымi", не забывайце, што, каб зрабiцца фарысеямi, iм не хапае толькi аднаго - улады!

Сяброве мае, я не хачу, каб мяне з кiм-небудзь пераблыталi. Бо ёсць такiя, што прапаведуюць маё вучэнне пра жыццё: i пры гэтым яны - прапаведнiкi роўнасцi i тарантулы.

Калi i гавораць на карысць жыцця, засеўшы ў сваiх норах, гэтыя ядавiтыя павукi, адвярнуўшыся ад усяго жывога, дык толькi, каб шкодзiць.

Так яны хочуць нашкодзiць тым, у каго ўлада: бо ў тых яшчэ колькi хочаш у запасе пропаведзяў смерцi.

Каб было яно iначай, дык i тарантулы вучылi б iнакш: менавiта ж бо яны былi колiсь зацятымi паклёпнiкамi на жыццё i спальшчыкамi ерэтыкоў.

Я не хачу, каб мяне блыталi з гэтымi прапаведнiкамi роўнасцi, бо справядлiвасць кажа мне так: "людзi не роўныя".

I яны не павiнны быць роўныя! Чым была б мая любоў да Звышчалавека, калi б я гаварыў iнакш?

Тысячамi мастоў i сцежак хай людзi цiснуцца ў будучыню, i ўсё больш павiнны буяць памiж iмi варожасць i няроўнасць: так кажа мне мая вялiкая любоў.

Хай яны будуць вынаходцамi ўяваў i прывiдаў у сваёй варожасцi, i тады памiж iмi адбудзецца вялiкая бiтва.

Дабро i зло, багацце i беднасць, высокае i нiзкае, i ўсе iмёны каштоўнасцяў - усё гэта стане зброяй i будзе ваяўнiча сцвярджаць, што жыццё павiнна ўвесь час пераадольваць самое сябе.

Угору, ставячы калоны i прыступкi, хоча ўзнесцi сябе жыццё; яно хоча глядзець у бясконцыя далячынi, на святую прыгажосць, - вось навошта яму вышыня!

Але калi жыццю так патрэбна вышыня, дык яму патрэбныя i прыступкi, а таксама супярэчлiвасць мiж прыступкамi i тымi, хто па iх узыходзiць! Узыходзiць хоча жыццё i пераадольваць сябе, узыходзячы.

Зiрнiце ж, сяброве мае! Вось, побач з нарою тарантула, - руiны старадаўняга храма; зiрнiце на iх прасветленым вокам!

Бо праўда, хто ўмацаваў думку сваю i ў каменi ўзнёс яе ўгору, той ведаў усе таямнiцы жыцця, як сама вялiкi мудрэц!

Што барацьба i няроўнасць ёсць i ў прыгажосцi, вайна за ўладу i звышмагутнасць - усяму гэтаму вучыць ён нас праз гэты ясны сiмвал.

Паглядзiце, як ламаюцца аркi i скляпеннi, пераходзячы адно ў адно ў боскiм супрацьстаяннi, як разам са святлом i ценем iдуць яны адно на адно, па-боску iмклiвыя.

Хай жа будзем ворагамi i мы, верныя i прыгожыя! Па-боску рынемся адзiн на аднаго!

Ах! Вось i мяне самога джгнуў тарантул, мой даўнi вораг! Па-боску надзейна i прыгожа джгнуў ён мяне ў палец!

"Павiнна ж быць расплата i справядлiвасць - так думае ён, - не за так жа спяваць яму гiмны ў гонар варожасцi!"

Так, ён адпомсцiў за сябе! На жаль! Цяпер душа мая будзе курчам помсты!

Але каб не курчыцца мне, сяброве, прывяжыце мяне мацней да гэтага слупа! Лепей я буду стоўпнiкам, чым курчам помсты!

Праўда, не курч i не смерч Заратустра; а калi ён i танцор, дык не танцуе тарантэлу!.."

Так сказаў Заратустра.

Пра славутых мудрацоў

Народу служылi вы i прымхам народу служылi вы, славутыя мудрацы! - а не праўдзе! Таму вам i была пашана.

Таму i трывалi ваша няверства, што яно было хiтрынай i ўзбочнай дарогай да народу. Так гаспадар дае волю сваiм рабам i нават цешыцца з iхняй дзёрзкасцi.

Але хто ненавiсны народу, як воўк сабакам, дык гэта - свабодны дух, вораг кайданоў, якi не кланяецца нiкому i жыве ў лясах.

Выгнаць такога з ягонага логава - гэта заўсёды называлася ў людзей "пачуццём справядлiвасцi"; на яго нацкоўваюць сама зубастых сабак i сёння.

"Бо праўда там, дзе народ! Гора, гора тым, што шукаюць!" - так у вас было спрадвеку.

Вы хацелi апраўдаць свой народ у ягоным пакланеннi: вы называлi гэта "воляй да праўды", вы, славутыя мудрацы!

У сэрцы сваiм вы заўсёды казалi: "З народу я выйшаў, адтуль сышоў на мяне i голас Божы".

Упартыя i разумныя, як аслы, вы заўсёды былi заступнiкамi народа.

I многiя ўладыкi, каб паладзiць з народам, запрагалi наперадзе сваiх коней вослiка - якога-небудзь славутага мудраца.

I цяпер я хачу, славутыя мудрацы, каб вы зусiм скiнулi з сябе iльвiную скуру!

Плямiстую скуру драпежнага звера i калматы хiб даследчыка, шукальнiка i заваёўнiка!

Ах, каб хутчэй паверыў я ў вашую "шчырасць", вы павiнны спачатку зламаць у сабе волю да пакланення.

Шчырым я называю таго, хто iдзе ў пустэльню бязбожнасцi i там скрушвае сэрца сваё, гатовае да пакланення.

Сярод жоўтых пяскоў, пад скварным сонцам, касавурыцца ён, смяглы, на крынiчныя аазiсы, дзе ўсё жывое раскошуе ў халадку.

Але i смага не можа прымусiць яго прыпадобнiцца да гэтых самазадаволеных: бо, дзе аазiсы, там i iдалы.

Галодным, самотным, бязбожным: такiм яму быць накануе iльвiная воля.

Свабодным ад шчасця раба, вызваленым з-пад божышчаў i пакланенняў, страханосным i бясстрашным, вялiкiм i самотным: гэта воля шчырага.

У пустынi заўсёды жылi шчырыя, свабодныя духi, жылi валадарамi пустынi; а ў гарадах жывуць славутыя мудрацы - укормленыя ўючныя жывёлы.

Заўсёды цягнуць яны, як аслы, тачку народа.

Не тое каб я на iх гневаўся: для мяне яны заўсёды застануцца слугамi ў збруi, нават калi яна зiхацiць золатам.

I часта яны былi добрыя слугi, вартыя пахвалы. Бо цнота кажа так: "Калi ты хочаш быць слугою, пашукай таго, каму твая служба будзе найбольш карысная!

Дух i цнота гаспадара твайго павiнны ўзрастаць таму, што ты ягоны слуга: так i сам ты росцiшся разам ягоным духам i ягонаю цнотаю".

Далiбог, так, славутыя мудрацы, слугi народа! Вы ўзрасталi разам з духам i цнотай народа - i народ узрос праз вас! Да гонару вашага кажу я вам гэта!

Але народ застаецца для мяне ў вашай цноце, народ з дурнымi вачыма, народ, якi не ведае, што такое дух!

Дух ёсць жыццё, якое само пажынае жыццё; сваёю ж пакутаю памнажае яно сваё веданне: цi ведалi вы ўжо гэта?

I шчасце духу ў тым, каб быць памазанцам i ахвярнаю жывёлаю, асвечанай слязьмi: цi ведалi вы ўжо гэта?

Слепата сляпога i яго шуканне навобмацак сведчаць пра сiлу сонца, на якое ён зiрнуў: цi ведалi вы ўжо гэта?

Трэба, каб спазнавальнiк навучыўся будаваць гарамi! Мала, што дух перастаўляе горы, - цi ведалi вы ўжо гэта?

Вы ведаеце толькi iскры духу, але не бачыце, што ён - кавадла, не бачыце вусцiшнасцi ягонага молата!

Далiбог, вы не ведаеце гордасцi духу! Але яшчэ больш невыноснай была б вам яго ўпакоранасць, калi б яна захацела загаварыць!

I вы яшчэ нi разу не асмелiлiся ўкiнуць ваш дух у снежную яму: бо вы недастаткова гарачыя! Таму вы i не ведаеце асалоды ягонага холаду.

Ва ўсiм вы з духам вельмi даверлiвыя i з мудрасцю часта абыходзiцеся так, нiбыта яна багадзельня i лякарня для бедных i благiх паэтаў.

Вы не арлы: i таму вы не зведалi шчасця ў жудасцi духу. А хто не птах, таму не дадзена адпачываць над прорваю.

Вы цёплыя: а крынiцы ўсякiх глыбокiх ведаў - халодныя. Сцюдзёныя, як лёд, сама глыбокiя вытокi духу - асалода рукам, гарачым дзеям.

Вы стаiце перада мною, ганарыстыя, з несагнутымi спiнамi, славутыя мудрацы! Нi моцны вецер, нi магутная воля не ўзрушваюць вас.

Цi бачылi вы калi-небудзь, як ляцiць па моры ветразь, круглы, напяты ветрам, як ён трымцiць ад шаленства яго?

Як ветразь з трымценнем ад буры, ляцiць мая мудрасць па моры - неакiлзаная мудрасць мая!

А вы, знакамiтыя мудрацы, слугi народа, - як можаце вы ляцець разам са мною.

Так сказаў Заратустра.

Начная песня

Вось ноч: грамчэй загаварылi ўсе струмянiстыя крынiцы. I мая душа таксама струмянiстая крынiца.

Вось ноч: прачынаюцца песнi закаханых. I мая душа - песня закаханага.

Нешта неспатоленае, неспатольнае ёсць ува мне; яно хоча голасу. Нейкая прага кахання ўва мне, яна гаворыць голасам кахання.

Светлы я; о, калi б я быў ноч! Але ў тым мая самотнасць, што я аперазаны святлом.

О, калi б я зрабiўся цёмны, як ноч! Як бы я пiў з грудзей святла!

Як бы я дабрасловiў вас самiх, iскрыстыя зоркi i светлячкi начныя ўгары! Якi б я быў шчаслiвы ад дарункаў вашага святла!

Але ў ззяннi сваiх прамянёў я жыву i п'ю полымя, якое шугае з мяне.

Я не ведаю радасцi таго, хто бярэ; я няраз думаў: стакроць шчаснейшы той, хто крадзе, чым хто дае.

У тым беднасць мая, што мая рука нiколi не стамляецца дарыць; у тым дбайнасць мая, што бачу я вочы спрагненыя i цемру, прасветленую жаданнем.

О лiхая доля даравальнiкаў! О зацьменне сонца майго! О прага маёй прагi! О ненасытны голад перанасычанасцi!

Яны бяруць у мяне: але цi кранаю я iхнюю душу? Прорва памiж "дарыць" i "браць"; а наймалейшая прорва пераадольваецца ў апошнюю чаргу.

Голад нараджаецца з маёй прыгажосцi: наклiкаць на вас бяду, асвечаную мною, абабраць тых, што прынялi дарункi, - да зла iмкнецца мая прагнасць.

Адхапiць руку, калi ёй працягнута iншая рука; марудзiць, як вадаспад, якi спрабуе затрымаць сваё падзенне - да зла iмкнецца мая прагнасць.

Такая помслiвасць ад лiшнiцы маёй; такое падступства сочыцца з маёй самотнасцi.

Маё шчасце даравальнiка памiрае ў дараваннi, дабрачыннасць мая стамiлася ад лiшнiцы ўсяго!

Хто заўсёды дорыць, жыве ў небяспецы страцiць сорам; хто заўсёды раздае у таго рука i сэрца ў мазалях ад раздачы.

Мае вочы не слязяцца ад сораму за просьбiтаў; мае рукi агрублi i не дрыжаць ад напоўненасцi.

Куды падзелiся слёзы з вачэй маiх? Куды падзелася мяккасць майго сэрца? О самотнасць усiх, хто дорыць! О маўклiвасць усiх светланосцаў!

Шмат сонцаў кружыцца ў пустой прасторы: усяму цёмнаму гавораць яны сваiм святлом. А ў мяне яны нямыя.

О варожасць святла да ўсяго, што свецiцца: без жалю iдзе яно сцежкамi сваiмi.

У безданях сонца несправядлiвае да ўсяго светланоснага, халоднае да ўсiх iншых сонцаў - так робiць кожнае свяцiла свае кругi.

Нiбы буры, праносяцца сонцы шляхамi сваiмi, у гэтым iх жыццё. Сваёй няўмольнай волi наровяць яны, у гэтым iхнi холад.

Толькi вы адны, цёмныя ночы, здабываеце цяпло з усяго, што свецiцца! Толькi вы адны кормiцеся малаком з поўных грудзей святла!

Я скаваны лёдам, ён пячэ мне далонi! О, гэтая прага ўва мне, якая прагне вашае смагi.

Вось i ноч: каб я быў святлом! I прагаю Начнога! I самотнасцю!

Вось i ноч: быццам крынiца, лiецца з мяне жаданне гаварыць.

Вось i ноч: гавораць толькi струменi крынiчныя. I душа мая - струмянiстая крынiца.

Вось i ноч: толькi цяпер прачынаюцца песнi закаханых. I душа мая - песня закаханага.

Так спяваў Заратустра.

Скочная песня

Аднаго разу ўвечары iшоў Заратустра са сваiмi вучнямi праз лес; i, шукаючы крынiцу, выйшаў на зялёную лугавiну сярод дрэў i кустоўя: там скакалi дзяўчаты. Пазнаўшы Заратустру, яны перасталi танцаваць, а ён падышоў да iх з прыветлiвым тварам i сказаў:

"Скачыце сабе, скачыце, мiлыя дзяўчаткi! Не ненавiснiк забаваў са злымi вачыма, не вораг дзяўчат прыйшоў да вас.

Я - заступнiк Бога перад д'яблам, якi ёсць Дух Цяжару. Як жа мне, рэзваногiя, не любiць боскiх скокаў? Альбо прыгожых дзявочых ножак?

Праўда, я - лес i ноч цёмных дрэў: але хто не баiцца мораку, той знойдзе ружоўнiк пад маiмi кiпарысамi.

I спаткае маленькага бажка, наймiлейшага дзяўчатам: цiха спiць ён каля крынiцы, самкнуўшы павекi.

Вось як, сярод белага дня заснуў ён, гультай!

Мабыць, удосыць нагойсаўся за матылькамi?

Не сярдуйце на мяне, красунi-танцоркi, калi я крышачку пакараю бажка! Вядома, ён будзе плакаць i крычаць - але ён такi пацешлiвы, нават як плача!

Увесь у слязах ён пачне прасiць вас, каб вы паскакалi; а я паспяваю вам пад ваш танец: песню скочную, песню-смешку з Духа Цяжару - найвышэйшага i наймагутнейшага дэмана, пра якога кажуць, што ён "князь свету".

Вось тая песня, якую спяваў Заратустра, пакуль Купiдон i дзяўчаты скакалi:

"О Жыццё! Зiрнуў я нядаўна ў твае вочы, i мне здалося, што я апускаюся ў невымерную глыбiню.

Але не залатую вуду працягнула ты мне i смяялася з мяне, калi я называў цябе безданню.

"Так гавораць памiж сабою рыбы, - адказала ты мне, - якiя не могуць дастацца да дна; усё, што ў iх занадта глыбокае, яны называюць бяздонным i недасягальным.

А я толькi пераменлiвая i маю свой нораў, i ва ўсiм я жанчына, i зусiм не дабрадзейка.

I хоць вы, мужчыны, называеце мяне i "глыбокаю", i "вечнаю", i "таямнiчаю", але вы заўсёды адорваеце нас сваiмi дабрачыннасцямi, - эх вы, дабрадзеi!"

Так смяялася яна, недаверлiвая; але я ёй не веру, не веру яе смеху, калi яна лiхасловiць сама сябе.

А калi я сам-насам гаварыў са сваёй дзiкай мудрасцю, яна гнеўна сказала мне: "Ты жадаеш, iмкнешся i кахаеш - i таму толькi ты хвалiш Жыццё!"

Ледзь-ледзь не сказаў быў злосна ёй, угневанай, праўды; а нельга ж адказаць злосней, чым праўдаю сваёй мудрасцi.

Так яно ўсё памiж намi траiмi. Шчырым сэрцам люблю я толькi Жыццё i, сапраўды, найбольш тады, калi ненавiджу яго!

А што я прыхiльны да мудрасцi i часта нават аж занадта, - усё гэта таму, што ўжо ж вельмi яна мне нагадвае Жыццё!

Вочы Жыцця ў яе, усмешка i нават залатая вуда; што мне рабiць, калi яны такiя падобныя?

I калi аднойчы Жыццё спыталася: "Хто яна, твая мудрасць?" - я палка адказаў: "О! Мудрасць!

Прагнуць яе i не могуць насыцiцца, нiжуць вачыма яе покрывы, спрабуючы забрытаць у цянёты.

Цi прыгожая яна? Адкуль мне ведаць! Але i самым бывалым карасям яна прынада.

Яна зменлiвая i ўпартая; няраз я бачыў, як кусала яна сабе вусны i грэбенем наўмысна блытала валасы.

Магчыма, яна злая i iлжывая, i ва ўсiм - жанчына; але i калi бэсцiць сама сябе, нават тады здаецца сама спакушальнай".

Калi я гэта сказаў Жыццю, яно злосна засмяялася i заплюшчыла вочы. "Пра каго ты гаворыш? Цi не пра мяне?"

Нават калi праўда твая - хiба ж такое кажуць у вочы? Але раскажы мне пра мудрасць тваю!"

Ах, ты зноў расплюшчыла вочы, о любае Жыццё! I зноў мне здаецца, што я апускаюся ў невымерную глыбiню".

Так спяваў Заратустра. А калi танец закончыўся i дзяўчаты разышлiся, засмуткаваў ён.

"Сонца даўно ўжо села, - сказаў ён нарэшце - на луг апала раса, ад лясоў вее халадок. Нешта невядомае акружыла мяне i задуменна пазiрае. Як! Ты яшчэ жывы, Заратустра?

Чаму? Навошта? Дзеля чаго? Дзе i як? Цi не вар'яцтва - жыць далей?

О сяброве мае, гэта вечар пытаецца ўва мне. Даруйце мне скруху маю!

Настаў вечар: даруйце мне, што ён настаў!"

Так сказаў Заратустра.

Хаўтурная песня

"Там маўклiвая выспа магiл; там магiлы маёй маладосцi. Туды занясу я вечназялёны вянок жыцця".

Так думаючы сэрцам сваiм, плыў я па моры. О вобразы i вiдзежы маёй маладосцi! О позiркi любовi, вы, боскiя iмгненнi! Як хутка вы паўмiралi! Я спамiнаю вас сёння, як памiнаюць нябожчыкаў.

Ад вашых капцоў, любасныя нябожчыкi мае, чуюцца мне салодкiя пахошчы, якiя слязьмi заспакойваюць мне сэрца. Сапраўды, водар гэты хвалюе душу i дае палёгку самотнаму плыўцу.

Я ўсё яшчэ багацейшы за ўсiх i дагэтуль мне моцна зайздросцяць - я, самотнiк! Бо вы былi са мною, а я i дагэтуль з вамi: скажыце, каму яшчэ падалi з дрэва чырвоныя яблыкi, як мне?

Я ўсё яшчэ ваш спадкаемец, я - зямля, якая цвiце ў памяць пра вас яркiмi дзiкiмi цнотамi, о любасныя!

Мы былi створаныя адно аднаму, мiлыя далёкiя дзiвосы; i не як баязлiвыя птушкi наблiжалiся вы да мяне i да жаданняў маiх, не, як даверлiвыя да вернага!

Так, падобна мне, былi вы створаны на вернасць i пяшчотную вечнасць; цi павiнен я цяпер называць вас па iмёнах нявернасцi вашай, вы, боскiя позiркi i iмгненнi? Пакуль што я не ведаю iншых iмёнаў.

Сапраўды, зарана паўмiралi вы, уцекачы. Але не вы ўцяклi ад мяне, i не я ад вас, невiнаватыя мы адно перад адным у нявернасцi нашай.

Каб забiць мяне, душылi вас, спеўныя птушкi маiх спадзяванняў! Так, па вас, любасныя, злосць пускала заўсёды свае стрэлы, - каб пацэлiць мне ў самае сэрца!

I яны пацэлiлi! Бо вы заўсёды былi мне найблiжэй да сэрца; вы былi ўсё тое, чым валодаў я i што валодала мною, - таму i мусiлi вы памерцi такiмi маладымi!

У сама адчувальнае багацце маё пусцiлi стралу: у вас, чыя скура, быццам пяшчотлiвы пух, або, бадай што, - усмешка, якая памiрае ад аднаго позiрку!

Але я так скажу маiм ворагам: "Што ёсць забойства чалавека ў параўнаннi з тым, што вы зрабiлi мне!

Вы ўчынiлi большае лiха, чым забойства; вы адабралi ў мяне незваротнае так я кажу вам, ворагi!

Вобразы маладосцi i любыя мне дзiвосы адабралi ў мяне, адабралi шчасных духам, таварышаў маiх гульняў! На памяць пра iх я кладу гэты вянок i шлю вам праклён!

Гэта праклён вам, мае ворагi! Бо скарацiлi вы маю вечнасць, - так у холадзе начы гасне гук! Iмгненнем была мая вечнасць, мiмалётнасцю божага позiрку!"

Калiсьцi, у шчасную часiну, абвясцiла мая чысцiня: "Хай будзе мне боскiм усё жывое".

Тады падступiлiся вы да мяне са сваiмi бруднымi хiмерамi; куды падзелася шчасная тая часiна?

"Усе днi хай будуць свяшчэнныя мне" - так казала калiсьцi мая маладосць; i праўда, гэта была прамова вясёлай мудрасцi!

Але тады вы ўкралi ў мяне мае ночы i прадалi iх за пакуты бессанi: куды падзелася тая вясёлая мудрасць?

Калiсьцi ў вобразах птушак я шукаў шчаслiвых прыкметаў: тады вы пусцiлi саву - злавесную пачвару - на мой шлях. О, дзе вы цяпер, мае пяшчотныя пошукi?

Калiсьцi я даў зарок адцурацца ад усякай агiды: тады вы ператварылi маiх блiзкiх i сваякоў у гнойныя струпы. Ах, што сталася тады з маiм высокiм зарокам?

Як сляпы, хадзiў я калiсьцi шчаснымi сцежкамi: тады вы накiдалi бруду на дарогу сляпому. I цяпер з'агiдзелi яму былыя сцяжынкi.

I калi я спраўдзiў сама цяжкае для сябе i ўжо святкаваў перамогу маiх пераадоленняў, вы прымусiлi енчыць тых, што любiлi мяне, кажучы, быццам я iм спрычынiў найбольшы боль.

Сапраўды, вы заўсёды рабiлi так: вы атруцiлi найсаладзейшы мой мёд i зглумiлi працу маiх сама руплiвых пчол.

Сама нахабных жабракоў слалi вы насустрач майму мiлажалю; сцiжмы невылечна бессаромных тлумiлiся заўсёды вакол спагады маёй. Так паранiлi вы дабрачынствы мае ў iх веры.

I калi я ахвяраваў сваiм сама святым, што меў, адразу i ваша "пабожнасць" клала свае тлустыя дары: так што густым чадным дымам душылася маё сама святое.

I аднойчы схацелася мне танцаваць так, як яшчэ нiхто не танцаваў, - вышэй за нябёсы хацеў я лунаць у сваiм танцы. Тады падбухторылi вы майго любага спевака.

I заспяваў ён панылую, смутную песню; о, быццам злавесны рог затрубiў мне ў вушы!

Забойчы спявак - прылада зла, сама невiнаваты! Ужо я ўстаў, гатовы да свайго найлепшага танца; але сваёй мелодыяй ён забiў маё захапленне.

Толькi праз танец магу я выявiць сiмвалы i падабенствы сама высокiх рэчаў: i вось найвышэйшы сiмвал так i не адбiўся ў рухах майго цела!

Засталася нявыказаная i не знайшла выйсця мая найвышэйшая надзея! I памерлi вобразы i суцяшэннi маёй маладосцi!

Як перанёс я ўсё гэта? Як вылечыў i адолеў гэтыя раны? Як паўстала мая душа з гэтых магiл?

Так, ёсць у мне нешта неўмiручае, чаго нельга замкнуць у склеп, што здольнае ўзарваць нават скалы: гэта - мая воля. Моўчкi, не мяняючыся, праз гады.

Як i раней - сваiм ходам, але маiмi нагамi хоча iсцi мая воля; суровае i непераможнае адчуванне яе.

Толькi гэтая мая пята - непацэльная. Ты жывая i верная сабе, ты сама цярплiвая! I заўсёды прабiваешся цераз скляпы!

Што не вырашылася ў маладосцi, усё жыве ў табе; як маладосць, як жыццё, поўнае надзей, сядзiш ты тут, на магiльных руiнах.

Вiтаю цябе, мая воля, разбуральнiца скляпоў! Толькi там, дзе ёсць магiлы, магчымыя ўваскрэсеннi!"

Так спяваў Заратустра.

Пра самапераадоленне

"Воля да праўды" - цi не так называеце вы, наймудрэйшыя, тое, што парывае вас i робiць палкiмi?

Воля да памыснасцi ўсяго iснага: так называю я вашу волю!

Усё iснае вы хочаце спачатку зрабiць яўным, памысным: бо сумняваецеся - а цi памыснае яно.

Але яно не павiнна схiлiцца перад вамi i дапасавацца да вас! Так хоча ваша воля. Усё iснае павiнна зрабiцца гладкiм i падданым духу, як яго люстраны адбiтак.

Уся ваша воля, наймудрэйшыя, у гэтым памкненнi да ўлады, нават калi вы гаворыце пра дабро i зло, пра ацэнку ўсiх каштоўнасцяў.

Стварыць свет хочаце вы, перад якiм вы маглi б укленчыць: такая ёсць ваша апошняя надзея i ваша ап'яненне.

Тым часам як нямудрыя, гэта значыць народ, - падобныя на раку, па якой плыве човен, а ў iм урачыстыя i пышна ўбраныя каштоўнасцi.

Вашу волю i каштоўнасцi вы пусцiлi па рацэ станаўлення; я пазнаю вашу старую волю да ўлады па тым, у што верыць народ як у дабро i зло.

Гэта вы, наймудрэйшыя, пасадзiлi вашых гасцей у човен, далi iм бляск i гордыя iмёны, вы i ваша ўладнiцкая воля!

Далей нясе рака ваш човен: яна павiнна несцi яго. Не абыходзiць вам, што пенiцца ўзбураная вамi рака i гнеўна працiвiцца кiлю!

Не рака - небяспека вам i канец вашаму дабру i злу, наймудрэйшыя; але небяспечная сама воля да ўлады - невычэрпная самазарадная воля да жыцця.

Але каб вы зразумелi маё слова пра дабро i зло, хачу расказаць вам пра жыццё i ўласцiвасцi ўсяго жывога.

Я iшоў следам за ўсiм жывым, я прайшоў па вялiкiх i малых сцежках жывых, каб зведаць iх уласцiвасцi.

Стагранным люстэркам я лавiў позiрк жывога, калi былi сцiснуты ягоныя вусны; каб позiрк той гаварыў мне. I ён гаварыў.

Але дзе б я нi знаходзiў жывое, усюды чуў словы пра паслушэнства. Усё жывое слухаецца.

А цяпер другое, што ўведаў я: загадваюць таму, хто не ўмее слухацца самога сябе. Такая ўласцiвасць усяго жывога.

А вось трэцяе, што я чуў: загадваць цяжэй, чым слухацца. I не толькi таму, што той, хто загадвае, нясе цяжар тых, якiя падпарадкоўваюцца, i што цяжар гэты можа лёгка раздушыць яго: спробаю i дзёрзкасцю здаваўся мне любы загад. I, загадваючы, жывое заўсёды ставiць сябе пад рызыку.

Нават загадваючы самому сабе, трэба яшчэ акупiць свой загад i стаць суддзёю, мсцiўцам i ахвяраю свайго ж закону.

"Як жа гэта адбываецца? - пытаюся я ў сябе. - Што прымушае жывое падпарадкоўвацца i загадваць, i, загадваючы, падпарадкоўвацца сабе?"

Дык слухайце ж маё слова, наймудрэйшыя! Пераканайцеся, цi сапраўды я пранiк у аснову асноваў жыцця i да самых нетраў яе сэрца?

Усюды, дзе было што жывое, я знаходзiў волю да ўлады; i нават у паслушэнстве слугi я бачыў жаданне быць панам.

Воля слабога схiляе яго падпарадкоўвацца моцнаму, бо хоча панаваць над тым, хто яшчэ слабейшы: толькi гэтай радасцi прагне ён i не хоча страцiць яе.

I як меншае аддаецца большаму, каб радавацца i панаваць над яшчэ меншым, так ахвяруе сабою i найвялiкшае, рызыкуючы жыццём дзеля ўлады.

У тым якраз i ёсць самаахвяраванне вялiкага, што яно - парыванне, i небяспека, i гульня, дзе стаўка - жыццё.

I там, дзе ёсць ахвяра, i служэнне, i позiркi кахання, - там ёсць i воля да панавання. Патайнымi сцежкамi прадзiраецца слабы ў крэпасць моцнага - да самага сэрца - i забiрае ўладу.

I вось якую таямнiцу расказала мне жыццё: "Глядзi, - сказала яно, - я тое, што ўвесь час пераадольвае самое сябе.

Хоць вы i называеце гэта прагай узнаўлення альбо iмкненнем да мэты - да найвышэйшага, далёкага, разнастайнага, але ўсё гэта - адзiнае i ёсць адна таямнiца.

Я хутчэй загiну, чым адмоўлюся ад гэтага: далiбог, там, дзе пагiбель, захад i лiстапад, там жыццё ахвяруе сабой дзеля ўлады!

Я - жыццё i павiнна быць барацьбой i станаўленнем, мэтаю i супярэчнасцю мэтаў: хто адгадае маю волю, той зразумее, якiмi крывымi дарогамi павiнна iсцi жыццё!

Што б нi стварала я, як бы нi любiла свой твор, - i яму i каханню я павiнна зрабiцца супрацiўцам, ты толькi сцежка i след маёй волi: сапраўды, мая воля да ўлады iдзе нагамi тваёй волi да праўды!

Хто ўзвясцiў "волю да iснавання", той прайшоў мiма праўды; такой волi няма!

Тое, чаго няма, не можа хацець; а што ёсць, - не захоча быць, бо ўжо ёсць!

Толькi там, дзе ёсць жыццё, ёсць i воля: але не воля да жыцця - а воля да ўлады! Так я вучу цябе.

Многае цэнiць той, хто жыве вышэй, чым жыццё; але i ў самой гэтай ацэнцы гаворыць воля да ўлады!"

Так вучыла мяне калiсьцi жыццё: гэтаксама, наймудрэйшыя, вырашаю i я загадку вашага сэрца.

Праўду кажу вам: няма такога дабра i зла, каб яны не мiналiся. Няспынна павiнны яны адольваць самiх сябе.

З дапамогаю вашых каштоўнасцяў i таго, што вы кажаце пра дабро i зло, вы чынiце гвалт, вы, ацэншчыкi: i ў гэтым ваша таемная любоў, бляск, трапятанне i парываннi душы.

Але яшчэ больш магутная сiла i новае пераадоленне вырастаюць з вашых каштоўнасцяў; аб гэтую сiлу i пераадоленне разаб'ецца яйцо i яго шкарлупа.

I той, хто павiнен быць творцам дабра i зла, той, праўда, павiнен быць спачатку разбуральнiкам, якi разбiвае каштоўнасцi.

Так найвышэйшае зло належыць да найвышэйшай даброцi - быць стваральным.

Дык будзем гаварыць толькi пра яго, наймудрэйшыя, хоць i злое яно ў сутнасцi сваёй. Аднак маўчанне - яшчэ горш? Усякая праўда, якую замоўчваюць, робiцца ядавiтай.

Хай разаб'ецца аб нашую праўду ўсё, што можа разбiцца! Многа будынкаў мы маем яшчэ пабудаваць!"

Так сказаў Заратустра.

Пра ўзвышаных

Спакойная глыбiня майго мора: хто адгадае, якiх пацешных пачвараў хавае яно!

Няўзбураная мая глыбiня; але яна блiшчыць плывучымi загадкамi i ўсмешкамi.

Я сёння бачыў узвышанага, святочнага, пакаянца духам: о, як рагатала душа мая з яго брыдкасцi!

Выгнуўшы грудзi, быццам затрымлiваючы дыханне, стаяў ён, гэты ўзвышаны, i маўчаў.

Ён быў увешаны агiднымi праўдамi, трафеямi свайго палявання, i задаваўся падранаю вопраткаю; i шмат калючак было на iм, але не было нiводнай ружы.

Ён яшчэ не навучыўся смеху i прыгажосцi. Змрочны вярнуўся гэты паляўнiчы з лесу пазнання.

Пасля бiтвы з дзiкiмi звярамi вярнуўся ён дамоў; але праз сур'ёзнасць яго праглядвае яшчэ дзiкi звер - не пераможаны!

Быццам тыгр, якi падрыхтаваўся да скачка, - так трымаецца ён; але я не люблю гэтых напружаных душ, i не даспадобы мне ўсе гэтыя затоеныя.

А вы, сяброве, кажаце, што пра густ i смак не спрачаюцца? Але ўсё жыццё i ёсць спрэчка пра густ i смак!

Густ - гэта адначасова i вага, i шалi вагаў, i той, хто важыць; i гора жывым, якiя хочуць пражыць без спрэчкi пра вагу, шалi i вагара!

О, калi б гэты ўзвышаны стамiўся ад сваёй узвышанасцi: толькi тады выявiлася б яго прыгажосць, i толькi тады я пакаштаваў бы яго i палiчыў бы смачным.

I толькi адвярнуўшыся ад самога сябе, пераскочыць ён цераз свой цень праўда! - проста ў сваё сонца!

Надта доўга сядзеў ён у цянi, пабялелi шчокi ў пакаянца духам: ён ледзь не памёр з голаду, чакаючы.

Яшчэ тоiцца ў ягоных вачах пагарда, i агiда - на вуснах у яго. I хоць ён дасягнуў супакаення, няма сонца ў ягоным спакоi.

Ён мусiў бы працаваць, як вол; i зямлёю мусiла б пахнуць ягонае шчасце, а не пагардай да зямлi.

Я хацеў бы бачыць яго белым валом, валом, якi, чмыхаючы i рыкаючы, iдзе перад плугам; i сам рык яго павiнен усхваляць усё зямное!

Твар у яго яшчэ змрочны: цень ад рукi грае на яго твары. Пачуццi ў вачах у яго яшчэ зацененыя.

Дзеi яго ляжаць на iм ценем: сама рука азмрочвае таго, хто рухае ёю. Не пераадолеў ён яшчэ дзеi сваёй.

Як мне падабаецца гэты бычыны хiб! Аднак я хацеў бы ўбачыць, што позiрк ягоны - позiрк анёльскi.

I сваю волю героя ён таксама мусiць забыць:

хай будзе ён узнесены, а не проста ўзвышаны: хай сам эфiр носiць яго, бязвольнiка!

Ён перамагаў пачвараў i адгадваў загадкi: збаўцам, разбуральнiкам i пераможцам усяго пачварнага i загадкавага ў сабе самiм хай ён стане цяпер i ператворыць сваiх пачвараў у нябесных дзяцей.

Пазнанне яго яшчэ не навучылася ўсмiхацца i не ведаць зайздрасцi; яшчэ не ацiхла ў прыгажосцi яго бурлiвая палкасць.

Праўда, у прыгажосцi, а не ў сытасцi павiнны патануць i змоўкнуць парываннi яго! Велiкадушнасць прывабная ў тых, у каго настрой узвышаны.

Паклаўшы руку на галаву - так павiнен адпачываць герой, хай ён нават пераадольвае свой адпачынак.

Але якраз у героя сама цяжкае - прыгажосць. Яна недасяжная нават сама моцнай волi. Крыху больш, крыху менш: але ў гэтым "крыху" якраз многае, якраз гэтае "крыху" i ёсць сутнасць.

Расслабiць мускулы i волю - гэта ў вас сама цяжкае, вы, узвышаныя!

Калi сiла, робячы лiтасць, сыходзiць у бачнае, такi сыход я называю прыгажосцю.

I нi ад кога я не патрабую прыгажосцi так, як ад цябе, моцны: няхай дабрыня будзе тваё апошняе самапераадоленне.

Зло я залiчваю на твой рахунак: таму патрабую ад цябе дабра.

Праўда, я часта смяяўся з слабых, якiя ўважаюць сябе за добрых, бо iх няма кiпцюроў!

Ты павiнен бачыць узор цноты ў калоне: чым вышэйшая яна, тым далiкатнейшая i прыгажэйшая, а ўсярэдзiне - цвярдзейшая i мацнейшая.

Так, узвышаны, ты яшчэ будзеш прыгожы i будзеш трымаць люстэрка перад сваёй прыгажосцю.

Тады скаланецца твая душа ад боскiх жаданняў, i пакланенне будзе нават у тваiм славалюбстве!

У гэтым - таямнiца душы: толькi калi герой пакiнуў яе, у сне да яе наблiжаецца Звышгерой".

Так сказаў Заратустра.

Пра край адукаванасцi

"Надта далёка заляцеў я ў будучыню: жудасць ахапiла мяне.

I калi я агледзеўся, бачу! - вось толькi адзiн час быў мой адзiны сучаснiк.

Тады назад паляцеў я, дахаты - хутчэй i хутчэй: так прыйшоў я да вас, людзi цяпершчыны, у край адукаванасцi.

Упершыню наважыўся я як след разгледзець вас, i не было лiхога намыслу ў маiм жаданнi; праўда ж, прыйшоў я да вас з тугою ў сэрцы.

Але што сталася са мною? Як нi баяўся я, а мусiў смяяцца! Нiколi яшчэ вочы мае не бачылi нiчога больш стракатага!

Я смяяўся i смяяўся, аж бакi мае рвалiся, а сэрца трымцела: "вось яна, бацькаўшчына ўсiх горшчыкаў на фарбы!" - сказаў я сабе.

З целам i чэлесамi, размаляванымi ў пяцьдзесят колераў: такiя сядзелi вы, сучаснiкi, на вялiкае маё здзiўленне!

I пяцьдзесят люстраў, якiя лiслiва дагаджалi вам, стаялi вакол вас i паўтаралi гульню вашых фарбаў!

Праўда, людзi цяпершчыны, вы не прыдумаеце сабе лепшае маскi, чым ваш свой твар! Хто можа пазнаць вас?

Спiсаныя знакамi мiнуўшчыны, а паўзверх iх - яшчэ i новымi знакамi: так, вы хораша схавалiся ад усiх талмачоў!

А няхай бы i знайшоўся якi даследчык нырак: але цяжка даць веры, што ў вас ёсць ныркi! Здаецца ж, зварганiлi вас з фарбаў i ярлыкоў.

Усе часы i народы стракацяць з-пад вашых строяў; стракацiзна нораваў i веравызнанняў у манерах i рухах вашых.

I калi зняць з вас вашыя строi, покрывы, i фарбы, i выдыганнi вашыя, дык застанецца - каб толькi палохаць птушак.

Праўда, я i сам - напалоханая птушка, якая ўбачыла вас аднаго разу голых i без фарбы; i я паляцеў ад вас, як паляцеў бы ад шкiлета, якi пазаляцаўся б да мяне.

Лепей быць парабкам у пекле i слугаваць ценям мiнуўшчыны! Нават жыхары падземнага тагасвецця таўсцейшыя i сыцейшыя за вас!

Так, у тым якраз i горыч вантробы маёй, што не пераношу я вас голых i апранутых!

Усё, што ёсць страшнага ў будучынi i што палохала птушак, якiя збiлiся з дарогi, - далiбог, блiжэй сэрцу майму, чым вашая "рэчаiснасць".

Бо так кажаце вы: "Мы - гэта рэчаiснасць, без веры i без паняверкi"; - ну i хвалiцеся, напiнаеце грудзi свае i не бянтэжыцеся, што iх няма!

Ды i як можаце вы верыць, размаляваныя! Вы размаляваныя карцiнамi, спiсанымi з усяго, у што калi-небудзь верылi!

Вы - хадзячае абвяржэнне веры, абрыўкi i канцы думак. Спанявераныя - так я называю вас, апалагеты рэчаiснасцi!

Усе эпохi маюць адна адну наўме i балабоняць пра ваш дух: але сонныя мроi i балбатня мiнуўшчыны ўсё ж блiжэйшыя да рэчаiснасцi, чым ваша чуванне!

Вы - бясплённыя: i таму - няма ў вас веры. Але стваральнiк заўсёды бачыў вешчыя сны i зорныя азнакi - i ён верыў у веру!

Вы - напалавiну адчыненая брама, каля якое чакаюць далакопы. I вось яна, вашая рэчаiснасць: "Усё асуджана на пагiбель".

Вы стаiце перада мною, худыя i бясплённыя! Як тырчаць скабы вашыя! Некаторыя з вас самi не заўважаюць гэтага.

I кажуць: "Здаецца, пакуль я спаў, Бог нешта забраў у мяне? Гэтага цалкам хапiла б, каб зрабiць сабе з гэтага кабетку!

Дзiвосная худзiзна скабаў маiх!" - так кажудь многiя мае сучаснiкi.

Так, людзi цяпершчыны, вы смешныя мне! I асаблiва калi дзiву даяцеся самi з сябе!

Шчасце, што я магу смяяцца з вашага здзiўлення i не даводзiцца мне каўтаць розную дрэнь з вашых мiсак.

Але не бяда, бо я маю панесцi нешта больш цяжкае: не бяда, калi жукi i мухi сядуць на ношу маю!

Праўда, не стане яна цяжэйшая ад гэтага! I не праз вас, сучаснiкi, ляжа на мяне сама вялiкая стома.

Ах, куды б жа яшчэ падняцца мне з маёй скрухаю! З усiх гор выглядаю я сабе бацькоўскiя i мацярынскiя землi.

Але нiдзе не знайшоў я бацькаўшчыны: у любым месцы я не на месцы i каля нiводнае брамы не затрымлiваюся.

Чужыя мне сучаснiкi, прадмет кпiнаў маiх! А зусiм жа нядаўна цягнуўся я да iх сваiм сэрцам. Выгналi мяне з бацькоўскiх i мацярынскiх земляў.

Толькi адзiн край я люблю - край дзяцей маiх, яшчэ не адкрыты, яшчэ далёкi ў акiянах: хай нястомна шукаюць яго мае караблi.

У дзецях маiх я спраўджу тое, што я - сын свайго бацькi: усёй будучыняй адкуплю - гэтую цяпершчыну!"

Так сказаў Заратустра.

Пра незаплямленае пазнанне

"Калi ўчора ўзыходзiў месяц, мне здалося, быццам ён хоча нарадзiць сонца: так шырока i цяжарна раскiнуўся ён на небасхiле.

Але ашукаў мяне гэты хлус сваёй цяжарнасцю; i я хутчэй паверу, што месяц мужчына, а не жанчына.

Але мала падобны i да мужчыны гэты нясмелы начны летуценнiк. Далiбог, з нядобрым сумленнем блукае ён па дахах.

Бо ён пажадлiвы i зайздрослiвы, гэты мнiшак; пажадлiвы да зямлi i ўцехаў кахання.

Не, не люблю я гэтага ката на даху! Агiдны мне кожны, хто падкрадваецца да прачыненых вокнаў!

Пабожна i маўклiва пераступае ён па зорных кiлiмах; але я не люблю такой цiхай мужчынскай хады, калi не звiняць шпоры!

Кожны сумленны крок сумленна папярэджвае; а кот прыпадае да зямлi i паўзе. Глянь, па-кашэчы прыпадаючы, паўзе i месяц.

Такое параўнанне я даю вам, датклiвыя крывадушцы, вам, "чыстыя спазнавальнiкi"! Я называю вас пажаднiкамi.

I вы любiце зямлю i зямное: я добра вас разгадаў! Але сораам i нядобрае сумленне ў любовi вашай - вы падобныя да месяца!

Пагарджаць зямным намовiлi дух, а не нутробiну вашу, вось што наймацнейшае ў вас!

I вось духу вашаму брыдка, што ён падначальны вантробам i ўцякае ад свайго сораму на дарогi хлуснi i ашукi.

"Сама высокае было б мне, - так гаворыць сабе ваш схлусянелы дух, сузiраць жыццё без пахацiнства, а не па-сабачы - высалапiўшы язык.

Быць шчаслiвым у сузiраннi, з памерлай воляй, без прыступаў прагнасцi i сябелюбства, быць халодным i знэнджаным, але з п'янымi вачыма месяца!

Найлепшаю доляю было б мне любiць зямлю так, - спакушае сябе спакушаны, як любiць яе месяц, i толькi адным позiркам дакранацца да яе.

Менавiта гэта я называю незаплямленым пазнаннем, калi мне ад рэчаў нiчога не трэба, - толькi ляжаць перад iмi, як люстэрка з сотняй вачэй".

О вы, датклiвыя крывадушцы i пахацiнцы! Вам бракуе нявiннасцi ў жаданнi: таму вы i хлусiце на яго!

Далiбог, не як стваральнiкi, вытворцы, не як радасныя станаўленцы любiце вы зямлю!

У чым нявiннасць? Яна там, дзе ёсць воля да зачацця. I ў таго найчысцейшая воля, хто хоча ствараць звыш сябе.

У чым прыгажосць? У тым, што я павiнен хацець усёй сваёй воляй; што я прагну любiць i загiнуць дзеля таго, каб вобраз не застаўся толькi вобразам.

Любiць i загiнуць: гэта спалучэнне - вечнае. Воля да любовi азначае гатоўнасць памерцi. Так кажу вам я, баязлiўцы!

Але ваш погляд, косы позiрк пакладанца, хоча называцца "сузiраннем"! А тое, што можна абмацаць баязлiвым позiркам, ахрышчана ў вас iмем "прыгожае"! О вы, плюгаўнiкi высокiх назоваў!

Але ў тым праклён ваш, незаплямленыя, чыстыя спазнавальнiкi, што вы нiколi нiчога не народзiце! Хоць i раскiньцеся, як парадзiхi, на небасхiле!

Праўда, у вашых вуснах цесна ад высокiх слоў. I што ж, мы павiнны паверыць, што i ў сэрцах вашых цесна ад высакародства, вы, хлусы?

А мае словы - грубыя, пагарджаныя, гаркавыя словы: я ахвотна падымаю тое, што падае пад стол на банкетах вашых.

I ўсё ж гэтымi словамi я магу вам казаць праўду, крывадушнiкi! Так, няхай едкiя пахошчы ракавiн i рыбiных касцей i калючае лiсце паказычуць вам ноздры!

Паганы пах заўсёды вакол вас i банкетаў вашых: вашымi пажадлiвымi думкамi, аблудамi i крыўляннем прасмердла паветра!

Майце ж адвагу паверыць сабе i нутробе сваёй! Хто не верыць сабе, той заўсёды хлусiць.

Абалонкаю божышча прыкрылiся вы, "чыстыя": пад абалонкаю гэтаю схаваўся ваш агiдны кольчаты чарвяк.

Праўда, вы ашукваеце, "сузiральнiкi"! Самога Заратустру абдурылi вы калiсьцi боскаю абалонкаю сваёю: не распазнаў ён пад ёю гадзючых колцаў.

Калiсьцi здалося мне, што нейкая боская душа гуляе ў гульнях вашых, вы, чыстыя пазнавальнiкi! Я тады лiчыў, што лепшага мастацтва за ваша няма!

Далячынь хавала ад мяне гадзючую нечысць i мярзотны смурод, i я не падазраваў, што там вывiнаецца пажадлiвая яшчарчына хiтрына.

Але я падышоў да вас блiжэй: i развiднела мне, а цяпер развiднела i вам скончылiся любоўныя залёты месяца!

Зiрнiце! Стаiць ён, заспеты на месцы, бледны, перад ранiшняй зарою!

Бо ўжо iдзе палаючае сонца, да зямлi хiлiцца каханне яго? Каханне сонца нявiннасць i жаданнi стваральнiка!

Зiрнiце, як нецярплiва падымаецца яно з-за мора! Цi ж не адчуваеце вы прагi i гарачага подыху яго кахання?

Яно прагне ўпiцца морам i падняць у сваю вышыню блакiтнасць яго; i тысячаю грудзей падымаецца да яго мора.

Бо мора хоча, каб сонца цалавала яго i ўпiвалася iм; яно хоча зрабiцца паветрам, i вышынёю, i сцежкаю святла, i самiм святлом!

Далiбог, як сонца, люблю я жыццё i ўсе глыбокiя моры.

I вось што ў мяне называецца пазнаннем: каб усё глыбокае паднялося на вышыню маю!"

Так сказаў Заратустра.

Пра вучоных

"Аднаго разу, калi я спаў, баран з'еў плюшчавы вянок на маёй галаве; з'еў i сказаў: "Заратустра больш не вучоны".

I, сказаўшы гэта, ён пагардлiва адышоў i ганарыста. Адно дзiця расказала мне пра гэта.

Я люблю ляжаць тут, дзе гуляюць дзецi, каля разваленага мура, у бадзяках i чырвоных маках.

Я ўсё яшчэ вучоны для дзяцей, i бадзякоў, i чырвоных макаў. Не вiнаватыя яны нават у злосцi сваёй.

Але ў бараноў я ўжо больш не вучоны: такая ўжо доля мая - хай будзе яна дабраславёная!

Бо праўда яна вось: пайшоў я з жытлiшча вучоных, ды яшчэ i дзвярыма бразнуў.

Надта доўга сядзела мая галодная душа за iх сталом: не навучыўся я спазнаваць, як яны, - з такiм самым спрытам, як лускаюць арэхi.

Я люблю свабоду i чыстае паветра над свежай зямлёю; лепей мне спаць на бычыных скурах, чым на iхнiх годнасцях i шаноўлях.

Я занадта гарачы i таму згараю ад сваiх думак: мне часта перасмыкае дыханне. I тады трэба мусова вырвацца на прастору, прэч з усiх гэтых пыльных пакояў.

А яны вылежваюцца ў халадку: яны хочуць быць толькi гледачамi i не смеляцца сядзець там, дзе сонца палiць прыступкi.

Як разявы на вулiцах, што лупяць вочы на прахожых, так чакаюць i яны, i лупяць вочы на думкi, прыдуманыя не iмi.

Пачапай iх рукамi, i падымецца пыл, як ад мяхоў з мукою; хто б мог падумаць, што гэты пыл - ад зерня i залатых дарункаў нiвы?

Калi яны ўдаюць з сябе мудрацоў, мяне мароз па скуры дзярэ ад iх нiкчэмных праўд i выслоўяў; i часам ад iх мудрасцi патыхае такiм смуродам, быццам яе спарадзiла балота: i праўда, я нават чуў, як жабы кумкалi з яе!

Спрытнюгi яны, i разумныя ў iх пальцы: што там мая прастадушнасць перад iхняй крывадушнасцю! Яны могуць усё - шыць, вязаць, ткаць: вось i вяжуць яны панчохi духу!

Яны - выдатныя гадзiннiкавыя механiзмы: трэба толькi ў час накручваць! Тады яны без памылак паказваюць час, з далiкатным шумком.

Нiбы млыны i ступы, працуюць яны - толькi паспявай падсыпаць у iх зерне! Ужо ж яны перамелюць яго ў белы пыл.

Кожны пiльна сочыць за пальцамi суседа, i не надта давяраюць яны адно аднаму. Здатныя да маленькiх хiтрын, яны сочаць за тымi, чые веды накульгваюць, i пiльнуюць, як павукi.

Я бачыў, як асцярожна гатуюць яны атруту: пры гэтым заўсёды нацягваюць шкляныя пальчаткi на пальцы.

I такiмi касцямi яны ўмеюць гуляць: i гуляюць з запалам, аж iх кiдае ў пот.

Чужыя мы адно аднаму, i iхнiя цноты мне нават больш агiдныя, чым падступства i фальшывыя косцi ў гульнi.

I калi я жыў сярод iх, жыў я над iмi. I за гэта яны не любiлi мяне.

Яны i слухаць не хацелi пра тое, каб хто-небудзь хадзiў над iхнiмi галовамi; i таму памiж мною i сабою, над галовамi сваiмi, яны наклалi дрэваў, зямлi i смецця.

Так заглушылi яны шум крокаў маiх: да гэтага часу найгорш мяне чулi сама найвучонейшыя.

Усе памылкi i слабасцi людзей паклалi яны памiж сабою i мною: "чорнай падлогай" называецца гэта ў iхнiх дамах.

Але нягледзячы на гэта, я са сваiмi думкамi хаджу паверх iхнiх галоў; i калi б я захацеў пайсцi дарогаю сваiх памылак, дык i тады я быў бы вышэй.

Бо людзi не роўныя: так кажа справядлiвасць. I тое, чаго я хачу, яны не маюць права хацець!"

Так сказаў Заратустра.

Пра паэтаў

"З таго часу, як я лепей ведаю цела, - сказаў Заратустра аднаму свайму вучню, - я кажу пра дух толькi ў параўнаўчым сэнсе; i ўсё "непрамiнальнае таксама толькi параўнанне".

"Я ўжо чуў гэта ад цябе аднаго разу, - адказаў вучань, - i тады ты яшчэ дадаў: "А паэты залiшне маняць". Чаму ты сказаў, што паэты залiшне маняць?"

"Чаму? - сказаў Заратустра. - Ты пытаешся чаму? Я не той, у каго можна пытацца пра ўсе iх "чаму".

Не ўчора пачалося маё жыццё! Даўно ўжо я перажыў асновы сваiх меркаванняў.

Цi не быў бы я бочкаю памяцi, калi б насiў пры сабе ўсе свае асновы!

Захоўваць свае меркаваннi - ужо i гэта залiшне для мяне; а колькi птушак ужо адляцела!

I сярод iх у галубятнi маёй ёсць нейкая залётная, не вядомая мне; яна дрыжыць, калi я кладу на яе руку.

Дык што ж табе аднаго разу сказаў Заратустра? Што паэты залiшне маняць? Але i сам Заратустра - паэт.

А цяпер цi верыш ты, што тут ён сказаў праўду? Чаму верыш?"

Вучань адказаў: "Я веру ў Заратустру". Але Заратустра пахiтаў галавою i ўсмiхнуўся.

"Вера не робiць з мяне праведнага, - сказаў ён, - тым больш вера ў мяне.

Але пастановiм сабе, што нехта сказаў сур'ёзна, быццам паэты залiшне маняць: ён меў бы рацыю - мы залiшне манiм.

Мы вельмi мала ведаем i блага вучымся: таму мы i мусiм манiць.

I хто з нас, паэтаў, не разводзiў свайго вiна? Колькi атрутных мяшанак было прыгатавана ў скляпах нашых; там шмат чаго адбывалася, чаго i апiсаць не спасобiць.

I як што мы мала ведаем, нам даспадобы ўбогiя духам, асаблiва - маладыя жанчыны!

Мы таксама вельмi кiдкiя да ўсяго, што вечарамi распавядаюць старыя кабеты. Гэта ў сабе мы называем Вечна-Жаночым.

I нiбыта iснуе нейкi таямнiчы, адмысловы шлях да ведання, прысыпаны, таму, хто нечагась навучыўся: во так во - верым мы ў народ i ў "мудрасць" ягоную.

А вось у што вераць усе паэты: калi хто ляжыць у траве альбо на голым пагорку i цiкуе вухам, дык улоўлiвае нешта такое, што лунае памiж небам i зямлёй.

I калi паэтаў ахiнаюць наплывы пяшчоты, яны перакананыя, што сама прырода закахалася ў iх.

I што яна цiхенька скрадаецца да iх i нашэптвае iм нешта таямнiчае, лiслiвыя словы: гэтым яны ганарацца i задаюцца перад усiмi смяротнымi!

О, як многа розных рэчаў памiж небам i зямлёй, пра якiя даюць сабе летуценiць толькi паэты!

I тым больш пра тое, што над небам: бо ўсе багi - сiмвалы i паэтычныя вычуды!

Праўда, нас заўсёды цягне ўгору, у царства захмар'я: на хмары мы садзiм стракатыя пудзiлы называем iх багамi i Звышчалавекамi...

Яны занадта лёгкiя на такiя крэслы! - i гэтыя багi, i Звышчалавекi!

Ах, як я змакрэў ад усяго гэтага недасягальнага, што мусова пнецца зрабiцца падзеяй! О, як я стамiўся ад паэтаў!"

Пакуль гаварыў Заратустра, вучань сердаваў на яго, але маўчаў. Замоўк i Заратустра: а позiрк ягоны быў скiраваны ўсярэдзiну сябе, i здавалася, што глядзеў ён кудысьцi ўдалечыню. Нарэшце ўздыхнуў.

"Я - ад сёння i ад учорага, - сказаў ён, - але ёсць ува мне i нешта ад заўтра, i ад паслязаўтра, i ад запаслязаўтра.

Я стамiўся ад паэтаў, старых i новых: надта павярхоўныя для мяне ўсе гэтыя плыткiя моры.

Яны мыслiлi недастаткова ўглыбiню: таму i пачуццё iх не даставала да самых асноў.

Трошкi юрлiвасцi, трошкi нуды - гэта яшчэ лепшыя iхнiя думкi.

А мне iх прывiдныя павевы i подыхi - гэта ад брынчання iхнiх арфаў; што яны дагэтуль ведалi пра палкасць гукаў!..

Яны таксама недастаткова чыстыя: каламуцяць ваду, каб яна здавалася глыбейшаю.

Яны любяць выдаваць сябе за ўлагодцаў: але ў мяне яны заўсёды толькi пасрэднiкi i мяшальнiкi, неданоскi i нячыстыя!..

Ах! Часта закiдваў я мярэжы ў iхняе мора, каб злавiць добрую рыбiну; а лавiў заўсёды толькi галаву якога-небудзь старавечнага божышча.

Так, галоднаму мора дало камень. Магчыма, што i самыя яны выйшлi з мора.

Вядома, i сярод iх пракiдаюцца перлы: але гэта яшчэ больш надае iм падабенства з цвёрдымi ракавiнамi. I часта замест душы я знаходзiў у iх толькi салёную слiзь.

У мора навучылiся яны i гардзейства: цi ж бо мора - не пава над павамi?

I перад найбрыдчэйшым буйвалам раскукольвае яна хвост i нiколi не стамляецца круцiць сваiм карункавым веерам з срэбра i шоўку.

Атупела глядзiць на яе буйвал, i душа яго падобная на пясок, яшчэ больш падобная на нетру, а найбольш на балота.

Што яму хараство, i мора, i павiныя строi! Такую вось прыпавесць апавядаю я пра паэтаў.

Праўда, дух у iх - таксама пава над павамi i мора гардзейства!

Духу паэтаваму патрэбныя гледачы: хай гэта будуць хоць буйвалы!..

Але я стамiўся ад гэтага духу: i прадбачу час, калi ён стомiцца сам ад сябе.

Я ўжо бачыў паэтаў, якiя пераўтварылiся i звярнулi свой позiрк на сябе.

Я бачыў пакаянцаў духам: яны выраслi з паэтаў".

Так сказаў Заратустра.

Пра вялiкiя падзеi

На моры ёсць выспа - непадалёк ад шчасных выспаў Заратустры, - на ёй заўсёды курыцца вулкан; народ, i асаблiва старыя кабеты, казалi пра гэтую выспу, што яна каменная глыбiна перад брамаю ў пекла; а ўсярэдзiне самога вулкана ёсць вузкая дарога ўнiз да самай брамы.

I вось, у той самы час, калi Заратустра жыў на шчасных выспах, сталася так, што адзiн карабель кiнуў якар каля выспы, на якой курыўся той вулкан; i каманда сышла з карабля на бераг, каб папаляваць на трусоў. А калi пазней, недзе пад полудзень, капiтан i яго людзi сабралiся разам, яны раптам убачылi, што нехта ляцiць да iх у паветры, i нечы голас ясна сказаў: "Пара! Даўно пара!" Калi ж гэты прывiд наблiзiўся да iх - а ён шпарка, як цень, ляцеў да вулкана, - яны, ашаломленыя, пазналi ў iм Заратустру; бо ўсе, акрамя капiтана, бачылi яго няраз i любiлi, як любiць люд - спалучаючы любоў з нясмеласцю.

"Паглядзiце! - сказаў стары стырнiк, - Заратустра ляцiць у пекла!.."

Якраз таго самага часу, калi карабельнiкi прысталi да выспы, разнеслася пагудка, што Заратустра знiк; i калi пыталiся ў сяброў пра яго, тыя казалi, што ён уначы пайшоў да карабля, не сказаўшы, куды хоча адплысцi.

Так узнiк закалот, а праз тры днi, калi даведалiся пра вiдзежы ў карабельнiкаў, ён памацнеў; i ўвесь народ загаварыў, што Заратустру звалок д'ябал. Праўда, ягоныя вучнi смяялiся з гэтае галамоўзiны; адзiн сказаў нават: "Я хутчэй паверу, што Заратустра сам звалок д'ябла". Аднак у глыбiнi душы ўсе сумелiся i хвалявалiся: дзiва што радасцi было, калi на пяты дзень Заратустра паявiўся сярод iх.

I вось Заратустраў расказ пра гутарку з Агнявым Сабакам.

"Зямля, - сказаў ён, - мае абалонку; i абалонку гэтую абчапiлi хваробы. Напрыклад, адна такая хвароба называецца - "чалавек".

А другая хвароба называецца "Агнявы Сабака": i пра яго людзi хлусiлi i дазвалялi хлусiць.

Каб разамкнуць таямнiцу, перайшоў я мора i ўбачыў праўду голую! Босую з ног да галавы.

Цяпер я ведаю, што такое Агнявы Сабака i ўсе гэтыя дэманы вывяржэння i абвяржэння, якiх баяцца не адны толькi старыя кабеты.

"Выходзь, Агнявы Сабака, са сваёй прорвы! - крыкнуў я. - I прызнавайся, цi настолькi глыбокая прорва твая? Адкуль бярэцца ўсё тое, што ты вырыгаеш на нас?

Ты многа п'еш з мора: гэта вiдаць па солi твайго красамоўства. Сапраўды, як на сабаку з прорвы ты залiшне ясi з паверхнi!

Я лiчу цябе нутравешчам зямлi, i не болей за тое: кожнага разу, чуючы дэманаў вывяржэння i абвяржэння, я лiчыў iх падобнымi да цябе - падсоленымi, хлуслiвымi i пляскатымi.

Вы ўмееце рыкаць i засыпаць попелам! Вы - непамысныя выхвалякi, вы дасканала авалодалi майстэрствам так награваць глей i слiзь, каб яны закiпалi.

Дзе вы, там паблiзу заўсёды павiнен быць глей i мноства губкападобных, пячорыстых i створкава-зашчэмленых: усё гэта рвецца на волю.

"Воля", - радасна рыкаеце вы: але я адвык верыць у вялiкiя падзеi, калi вакол iх так многа ляманту i чаду.

I павер мне ты, пякельны шум! Найвялiкшыя падзеi - гэта не сама галаслiвыя, а нашы сама сцiшаныя гадзiны.

Не вакол выдумшчыкаў новага галасу, а вакол вынаходцаў новых каштоўнасцяў круцiцца свет; нячутна круцiцца ён.

I прызнай, што як толькi рассеецца дым i астыне твой грукат, выявiцца, што не было анiчога. Вялiкая важнасць, калi якi-небудзь горад знябыўся, як мумiя, а якая-небудзь статуя ляжыць у брудзе?

I вось што яшчэ я хачу сказаць усiм звяргальнiкам статуяў: далiбог, гэта найвялiкшае глупства - кiдаць соль у мора, а статуi ў бруд.

У брудзе пагарды вашай ляжала статуя: але на тым i трымаецца закон яе, што з прынiжэння зноў паўстае жыццё i жывая прыгажосць!

I вось - у боскiм нiмбе падымаецца яна цяпер, яшчэ больш панадная ў пакутнiцтве сваiм; i сапраўды, яна яшчэ падзякуе вам за тое, што вы скiнулi яе, разбуральнiкi!

Такую параду я даю каралям, i цэрквам, i ўсяму, што злядашчылася пад цяжарам гадоў i аслабла ад цнотаў сваiх: дайце скiнуць сябе! I вы зноў вернецеся да жыцця, а дабрачыннасць вернецца да вас!"

Так я казаў Агнявому Сабаку. Тут ён панура перапынiў мяне i спытаўся: "Царква? Што гэта такое?"

"Царква, - адказаў я, - гэта своеасаблiвая дзяржава, але вельмi iлжывая. Аднак жа замоўкнi, падступны сабачыска! Цi ж ты не ведаеш суродзiчаў сваiх!

Як i ты сам, дзяржава ёсць сабака крывадушнасцi; як i ты, яна любiць гаварыць сярод дыму i грукату, каб прымусiць верыць, як гэта робiш i ты, быццам гаворыць яна з нутра рэчаў.

Бо яна мусова хоча быць найважнейшым зверам на зямлi; i вераць ёй, што яна здольная на гэта".

Пасля маiх слоў Агнявы Сабака стаў, як кручаны, круцiцца ад зайздрасцi. "Як так? - закрычаў ён. - Як так найважнейшым зверам на зямлi? I ў гэта вераць?" I столькi дыму i жахлiвага ляманту шуганула з пашчы яго, што я аж падумаў, а цi не задыхнецца ён ад гневу i зайздрасцi.

Нарэшце ён супакоiўся, i аслабла пыхценне яго; але як толькi ён змоўк, я сказаў яму са смехам:

"Ты злуешся, Агнявы Сабака: значыцца, я слушна думаў пра цябе!

А каб мне так i застацца слушным, паслухай пра другога Агнявога Сабаку: ён i праўда вяшчуе з самога сэрца зямлi.

Золата i залаты дождж вывяргае дыханне ягонае: так хоча сэрца. Што яму попел, што яму чад i гарачая слiзь!

Як каляровыя хмары, вылятае смех з ягонае пашчы; гiдзяць яго тваё клекатанне, i пляўкi, i турзоты твайго чэрава!

А золата i смех - ён бярэ з сэрца зямлi: бо, ведай жа i ты, нарэшце: сэрца зямлi - з золата".

Калi Агнявы Сабака пачуў гэта, ён не меў болей змогi слухаць мяне. Прысаромлены, падцяў ён хваста, неяк лянiва збрахнуў сваё "Гаў! Гаў!" i папоўз у бярлог свой".

Так расказваў Заратустра. Але вучнi ледзьве слухалi яго: так рупела iм расказаць яму пра карабельнiкаў, трусоў i лятучага чалавека.

"Што мне сказаць вам на гэта? - адказаў Заратустра. - Хiба я прывiд?

Мусiць, то быў мой цень. Вы, напэўна, ужо чулi што-небудзь пра вандроўнiка i ягоны цень?

Пэўнасць адна: мне трэба мацней зашворыць яго, iнакш загубiць ён маю добрую славу".

I зноў пахiтаў галавою Заратустра i здзiвiўся. "Што гэта азначае? паўтарыў ён. - Чаму прывiд крычаў: "Пара! Даўно пара?!"

Што - даўно пара?"

Так сказаў Заратустра.

Вяшчун

"...i ўгледзеў я: вялiкая маркота сышла на людзей. Сама лепшыя стамiлiся ад працы сваёй.

Вучэнне з'явiлася, побач з iм подбегам - вера: "усё пустое, усё роўнае, усё ўжо было!"

I рэхам з усiх пагоркаў пайшло: "усё пустое, усё роўнае, усё ўжо было!"

Праўда, мы сабралi ўраджай: але чаму пагнiлi, чаму пацвiлi плады? Што ўпала апошняе ночы з лiхога месяца?

Марная была ўся наша праца, атруцянела наша вiно, сурочлiвае вока зжухлiла нашы палеткi i сэрцы.

Усе мы высахлi; i калi б агонь нас усiх ахапiў, мы попелам рассыпалiся б: але i сам агонь мы стамiлi.

Усе студнi высахлi ў нас, нават мора адступiла. Зямля хоча раскалоцца, але бездань не хоча нас паглынаць!

"Ах, дзе тое мора, каб у iм утапiцца?" - такая наша скарга сярод панылых балот.

Сапраўды, да смерцi стамiлiся мы; i вось мы чуваем i жывём далей - у магiльнях!"

Такiя словы пачуў Заратустра ад аднаго вешчуна; i прароцтва ягонае запала ў сэрца, i ён перамянiўся. Маркотны i стомлены хадзiў ён усюды; i зрабiўся падобны да тых, пра якiх гаварыў вяшчун.

"Сапраўды, - сказаў ён вучням сваiм, - яшчэ крыху, i прыйдуць гэтыя доўгiя поцемкi. Ах, як ўратаваць ад iх маё святло!

Каб не патухла яно сярод гэтай маркоты! Далёкiм сусветам павiнна свяцiць яно i сама далёкiм ночам!"

Так, замаркочаны ў сэрцы сваiм, хадзiў паўсюды Заратустра; тры днi ён нiчога не еў i не пiў, не меў адпачынку i страцiў дар слова. Нарэшце сталася так, што заснуў ён глыбокiм сном. А вучнi яго сядзелi доўгiя ночы вакол яго i клапатлiва сачылi, калi прачнецца ён, калi загаворыць зноў, ацалёны ад сваёй скрухi.

I вось словы, якiя сказаў Заратустра, прачнуўшыся; а голас ягоны даходзiў да вучняў, нiбы з далёкае далечы.

"Паслухайце, сяброве мае, сон, якi я саснiў, i дапамажыце мне разгадаць яго сэнс!

Загадка ён мне, гэты сон, яго сэнс схаваны i не лунае над iм на крылах.

Снiлася мне, быццам я адмовiўся ад жыцця. Я стаў начным вартаўнiком на могiлках; там, на самотнай гары - у палацы Смерцi.

Там я ахоўваў труны: поўныя былi скляпеннi трафеяў яе перамог. Са шкляных дамавiн глядзела на мяне пераможанае жыццё.

Я дыхаў паветрам запыленай вечнасцi; задыхалася пылам, млела мая душа. Хто мог там асвяжыць сваю душу?

Светлыня поўначы атачала мяне, а побач, на кукiшках, сядзела мая адзiнота, i яшчэ трэцяя - хрыплiвая мёртвая цiшыня, найпершая сяброўка.

Насiў я з сабою ключы, сама паржавелыя; i сама рыпучыя дзверы ўмеў я адчыняць iмi.

Як злавеснае краканне, ляцеў скрыгат па калiдорах, калi падымалiся палавiны дзвярэй: вусцiшна крычаў гэты птах, не даваўся, каб будзiлi яго.

Але яшчэ вусцiшней сцiскалася сэрца, калi ўсё зноў ацiхала, калi ўсё зноў апаноўвала цiшыня, i я заставаўся адзiн у падступнай моўчы.

Так iшоў i поўз час, калi толькi яшчэ быў час; што я ведаю пра тое! Але аднаго разу сталася нешта такое, што абудзiла мяне.

Тры разы бразнулi ў браму, як громам, тройчы загулi, завылi скляпеннi ў адказ: i тады я падышоў да брамы.

"Альпа! - крыкнуў я. - Хто нясе свой попел на гару? Альпа! Альпа! Хто нясе свой попел на гару?"

I я нацiскаў на ключ i напiраў на браму, каб адчынiць яе. Але нi на палец не адчынiў.

Раптам вiхурны вецер расхiнуў свае крылы: са свiстам разрэзаў паветра i кiнуў мне чорную дамавiну.

I ў вiску, i ў выццi, i грукаце дамавiна раскалолася i выплюнула тысячастайны рогат.

I тысяча твараў дзяцей, анёлаў, соваў, блазнаў i матылькоў ростам з дзяцей - усё гэта здзеклiва раўло i рагатала з мяне.

Я страшна спалохаўся, i ўпаў на зямлю, i крычаў ад жудасцi так, як не крычаў нiколi.

I мой крык разбудзiў мяне - i я апамятаўся..."

Заратустра расказаў свой сон i замоўк, бо не ведаў яшчэ, як яго растлумачыць. Тады вучань, якога ён найболей любiў, падняўся, схапiў Заратустру за руку i сказаў:

"Само жыццё тваё тлумачыць нам твой сон, о Заратустра!

Цi ж сам ты не вецер з вiхурным свiстам, якi адчыняе браму ў замку Смерцi.

Цi ж сам ты не дамавiна, поўная разнастайных i стракатых твараў зла, а таксама анёльскiх аблiччаў жыцця?

Сапраўды, як разнастайны - на тысячу ладоў - дзiцячы смех, уваходзiць Заратустра ва ўсе магiльнiцы, смяецца з начных ахоўцаў магiл, што брынчаць сваiмi ржавымi ключамi.

Страшыць i скiдаць ты iх будзеш сваiм смехам; i няпамяць iхняя, i абуджэнне засведчаць тваю ўладу над iмi.

I нават калi настануць доўгiя поцемкi i смяротная стома, ты не сыдзеш з небасхiлу нашага, о заступнiк жыцця!

Новыя зоркi ты нам паказаў i па-новаму даў нам убачыць велiкапышнасць начы; сам смех ты раскiнуў над намi, быццам шматкаляровы кiлiм.

Ад сёння i назаўсёды трупы мерцвякоў стануць крынiцай дзiцячага смеху; заўсёды будзе дзьмуць магутны вецер, будзе трыумфаваць над смяротнай стомленасцю: у гэтым ты зарука i вяшчун!

Сапраўды, iх ты саснiў, тваiх ворагаў: гэта быў твой сама цяжкi сон!

Але як пазбыўся ты гэтых вiдзежаў i здабыў сябе, так i яны павiнны прачнуцца ад самiх сябе - i прыйсцi да цябе!"

Так сказаў вучань; i ўсе астатнiя зграмадзiлiся вакол Заратустры, хапалi яго за рукi i ўмаўлялi яго пакiнуць ложак i скруху сваю i вярнуцца да iх. А Заратустра сядзеў проста на ложку, з чужым позiркам. Як чалавек, што вярнуўся з далёкай чужыны, глядзеў ён дапытлiва ў твары сваiм вучням; i яшчэ не пазнаваў iх. Калi ж яны аднялi яго i паставiлi на ногi, тады адразу перамянiўся позiрк ягоны; ён зразумеў усё, што адбылося, пагладзiў сваю бараду i сказаў вялiкiм голасам:

"Ну што ж! На ўсё свой час; але парупцеся мне, вучнёве мае, каб у нас сёння быў добры абед, ды баржджэй, баржджэй! Так я хачу акупiць свае благiя сненнi!

А вяшчун няхай есць i п'е поруч са мною: сапраўды, я пакажу яму мора, у якiм ён можа патануць!"

Так сказаў Заратустра. I пасля доўга ўзiраўся ў твар свайго вучня, якi растлумачыў сон, i пры гэтым хiтаў галавой.

Пра збавенне

Аднаго разу, калi Заратустра iшоў цераз вялiкi мост, абступiлi яго калекi i жабракi, i адзiн гарбаты сказаў яму так:

"Бачыш, Заратустра! Ужо i народ вучыцца ў цябе i пачынае верыць у тваё вучэнне: але каб ён да канца паверыў табе, патрэбна вось яшчэ што - ты павiнен пераканаць нас, калек! Тут ты маеш выдатны выбар, i, сапраўды, спрыяльная магчымасць: скарыстайся ёю! Ты можаш ацаляць сляпых, i кульгавыя ў цябе бегаюць, ты мог бы хоць крыху палегчыць ношку тым, у каго яна лiшне цяжкая i мулкая: гэта была б выдатная нагода, каб калекi паверылi ў Заратустру!"

Але Заратустра запярэчыў таму, хто гаварыў:

"Калi адабраць у гарбатага горб, гэтым самым ты пазбавiш яго духу ягонага - так вучыць народ. I калi сляпому вярнуць зрок, лiшне шмат благога ўбачаць вочы ягоныя на зямлi - i пракляне ён лекара свайго. А той, хто дае кульгаваму бегаць, робiць яму вялiкую шкоду: бо наўрад цi ён здолее бегаць так борзда, каб заганы яго не апярэджвалi - так гаворыць народ пра калек. I чаму б Заратустру не павучыцца ў народа, калi народ вучыцца ў Заратустры?

З таго часу, як я жыву сярод людзей, у мяне гэта зло найменшае, калi бачу я, што ў аднаго не хапае вока, у другога - вуха, у трэцяга - нагi; а ёсць i такiя, што без языка або без носа, а то i без галавы.

Я бачу i бачыў горшае, а часам - настолькi брыдкае, што пра тое-сёе не хацелася б гаварыць, а шмат пра што ўжо не магу маўчаць, а менавiта: ёсць людзi, якiм бракуе ўсяго, але яны маюць непамерны лiшак у адным, гэта - людзi, якiя яўляюць сабою толькi адно вялiзнае вока, альбо адзiн вялiкi рот, альбо жывот, альбо яшчэ што-небудзь адно, але велiзарнае, - калека навыварат называю я такiх.

I калi я пакiнуў сваю самоту i першы раз iшоў па гэтым мосце, дык не паверыў сваiм вачам, - доўга я прыглядваўся i нарэшце сказаў: "Гэта ж бо вуха! Вуха велiчынёю з чалавека!" Яшчэ пiльней прыгледзеўся я, i сапраўды, пад вухам варушылася нешта незвычайна нiкчэмнае, маленькае i кволае. Пачварнае вуха сядзела на слабой тоненькай сцяблiне, а сцяблiнай гэтай быў чалавек! Праз павелiчальнае шкло можна было нават разгледзець малюпасенькi, зайздрослiвы тварык, а таксама пухленькую душку, якая трымцела на той сцяблiнцы. А народ сказаў мне, што гэтае вялiкае вуха не толькi чалавек, але i вялiкi муж, генiй. Але я не веру народу, калi ён гаворыць пра вялiкiх людзей, i таму застаюся пры цвёрдай думцы, што гэта - калека навыварат, у якога ўсяго надта мала i толькi аднаго занадта шмат".

Сказаўшы так гарбатаму i тым, за каго ён заступаўся i каму быў тлумачом, Заратустра з глыбокiм абурэннем звярнуўся да вучняў i сказаў:

"Праўда, сяброве мае, я хаджу сярод людзей, нiбы сярод абломкаў чалавека!

Найжахлiвейшае ў маiх вачах - бачыць чалавека разарванага i раскiданага, як на бойнi або на полi бою.

I калi мае вочы ўцякаюць ад цяперашняга да мiнулага - яны знаходзяць адно i тое: абломкi, i асобныя часткi, i фатальныя выпадковасцi - але анiводнага чалавека!

Цяперашняе i мiнулае на зямлi - о сяброве мае! Гэта сама невыноснае мне; i калi б я наперад не бачыў таго, што iдзе, я б не ведаў, як мне жыць.

Прарок i стваральнiк, якi выконвае волю сваю, - гэта ёсць будучыня i мост да яе; а апрача таго, нешта накшталт калекi на гэтым мосце: усё гэта Заратустра.

I вы таксама часта пыталiся ў сябе: "Хто нам Заратустра? Як мы павiнны называць яго?"

I, як i я, вы адказвалi сабе пытаннямi.

Абяцальнiк? Або выконвае абяцанне? Заваёўнiк? Або спадчыннiк? Восень? Або плуг? Лекар? Або вылечаны?

Цi не паэт ён? Цi не выступае за непрыхарошаную праўду? Вызвольнiк? Утаймавальнiк? Добры? А мо лiхi?

Я хаджу сярод людзей, як сярод руiнаў будучынi: той будучынi, якую бачу я.

I ў гэтым сэнсе i жаданнi мае - сабраць разам i злучыць гэтыя абломкi, загадкi i фатальныя выпадковасцi.

I як бы перажыў я тое, што я - чалавек, калi б чалавек не быў паэтам, збаўцам ад выпадковасцi i адгадчыкам усiх загадак.

Выратаваць тых, што былi да нас, i ўсякае "Было" ператварыць у "Такая-была-воля-мая!" - толькi гэта я назваў бы збавеннем!

Воля - вось iмя вызвольнiка i веснiка радасцi: так я вучыў вас, сяброве мае! А цяпер навучыцеся яшчэ i вось чаго: сама воля яшчэ ў палоне.

"Хацець" - вызваляе: але як назваць тое, што i вызвольнiка закоўваюць у кайданы?

"Было" - так называецца ў волi яе скрыгат зубоўны i яе затоеная скруха. Бяссiлая супроць таго, што ўжо спраўдзiлася, злосна глядзiць яна на ўсё мiнулае.

Воля не можа хацець назад; не можа яна адолець час i яго прагную ўпартасць - у гэтым яе затоены смутак.

"Хацець" - вызваляе: што ж прыдумвае воля, каб пазбыцца смутку i пасмяяцца са свайго турэмшчыка?

Ах, блазнам робiцца кожны палонны! I дурасць усё тое, як вызваляе сябе паланёная воля.

Яе патаемная дурасць - што час не бяжыць назад; "Было" - так называецца камень, якi яна не можа зрушыць з гнязда.

I вось коцiць яна камянi дурасцi i абурэння i помсцiць тым, хто, як яна, не адчувае нянавiсцi i прыкрасцi.

Так воля, вызвольнiца, пачала прычыняць боль усяму, што здольнае адчуваць пакуты; помсцiць яна за тое, што не можа павярнуць час назад.

Сутнасць гэтае помсты толькi ў адным: у агiдзе волi да часу i ягонага "Было".

Праўда, найбольшая дурасць жыве ў волi нашай, i праклёнам стала ўсяму чалавецтву тое, што дурасць гэтая ўспрыняла дух!

Дух помсты: сяброве мае, дагэтуль гэта ўважалася за сама значнае дасягненне чалавечай думкi: i там, дзе была пакута, заўсёды абавязкова жыла i кара.

"Кара" - менавiта так называе сябе помста; хаваючы ману сваю за гэтым словам, яна лiслiва пераконвае сябе ў чысцiнi свайго сумлення.

I як што чалавек, выяўляючы сваю волю, заўсёды пакутуе, што не можа павярнуць яе назад, дык i самую гэтую волю, i жыццё наогул палiчылi караю!

I вось - хмара за хмарай грувасцiлiся над духам, пакуль нарэшце вар'яцтва не прамовiла: "Усё мiнае, таму ўсё вартае таго, каб мiнаць!"

"I ў гэтым сама справядлiвасць i закон часу, - каб час жэр дзяцей сваiх" так прапаведавала шаленства.

"У свеце ўсе рэчы маральна ўсталяваны паводле закону i кары. О, у чым здабыць збавенне ад зменлiвасцi рэчаў i кары на iмя "Быццё"? - так прапаведавала вар'яцтва.

"Цi можна ўратавацца, цi ёсць якое вечнае права? На жаль, не зрушыць камень здзейсненага ў мiнулым: помста таксама павiнна быць вечная!" - так прапаведавала вар'яцтва.

"Нiводнага ўчынку ўжо нельга адмянiць: немагчыма караю зрабiць учынак няўчыненым. Бо вось у чым вечнасць гэтай кары, кары Быццём: Быццё навек асуджана зноў i зноў рабiцца ўчынкам i вiною!

Пакуль нарэшце воля не здабудзе збавення ад сябе самой i не зробiцца воляй да адсутнасцi волi", - але вы i самыя ведаеце, братове мае, гэтую песню шаленства!

Я зводзiў вас далей ад гэтых баек, калi вучыў: "Воля - гэта стваральнiца".

Усялякае "Было" - гэта абломак, загадка, фатальная выпадковасць, - да таго часу, пакуль стваральная воля не абвесцiць: "Але ж так хачу я! Так захачу я!"

Хiба яна так ужо казала? Калi ж гэта? Цi вызвалiлася воля ад сваёй дурасцi?

Цi стала яна сама сабе збавiцелькай i веснiцай радасцi? Цi забылася пра дух помсты i скрыгат зубоў?

I хто навучыў яе мiрыцца з часам i што - вышэй за ўсякае замiрэнне?

Вышэй, чым усякае замiрэнне, павiнна хацець, воля, якая ёсць воля да ўлады: але калi тое будзе? Хто навучыў яе яшчэ i хацець назад?"

Але на гэтым месцы сваёй прамовы Заратустра раптам спынiўся; здалося, быццам напаў на яго вялiкi страх. Спалоханымi вачыма абвёў ён сваiх вучняў; нiбы страла, пранiзаў яго позiрк iх думкi i таемныя намыслы. Але праз хвiлiну ён засмяяўся i дабрадушна сказаў:

"Цяжка жыць з людзьмi, бо цяжка маўчаць. Асаблiва - балбатуну".

Так казаў Заратустра. А гарбаты прыслухоўваўся да яго слоў, схаваўшы твар; пачуўшы, што Заратустра смяецца, цiкаўна зiрнуў на яго i паволi сказаў:

"Але чаму Заратустра гаворыць з намi iнакш, чым са сваiмi вучнямi?"

Заратустра адказаў: "Якое ж тут дзiва! З гарбатымi i гаварыць трэба гарбата".

"Добра, - адказаў гарбаты, - а з вучнямi, значыцца, i балбатаць трэба школьна.

Толькi чаму гэта Заратустра гаворыць iнакш са сваiмi вучнямi, чым з самiм сабою?"

Пра людскую мудрасць

"Страшная не вышыня, страшны схiл!

Схiл, дзе позiрк зрываецца ўнiз, а рука ўзлятае ўгору, каб за што-небудзь учапiцца. Тады трымцiць сэрца ад раздваення волi.

О сяброве мае, цi ўгадваеце вы i ў маiм сэрцы двайную волю?

Вось ён, мой схiл i мая небяспечная схiльнасць, калi мой позiрк iмкнецца ўгору, а рука шукае апоры ў пустой прасторы, спрабуе ўтрымацца за бездань!

За людзей чапляецца мая воля, ланцугамi вяжу сябе з людзьмi, бо мяне парывае ўгору да Звышчалавека; бо да яго iмкнецца мая другая воля.

Вось чаму я слепа жыву сярод людзей; проста, як бы я iх зусiм не ведаў: каб мая рука не зусiм страцiла веру ў цвёрдую апору.

Я не ведаю вас, людзi: гэтая цемра вакол мяне часта была мне суцяшэннем.

Я сяджу каля дарожнае брамы перад усiмi шэльмамi i пытаюся: хто хоча мяне ашукаць?

Мая першая людская мудрасць, што я даюся на падман, каб не дацца падманшчыкам.

Ах, калi б я баяўся чалавека, як бы ён тады мог быць якарам майму шарыку! Дужа лёгка панёс ён мяне ўгору i ўдалечыню!

Такое ўжо наканаванне майму лёсу, каб я жыў без асцярогi.

Калi той, хто жыве сярод людзей, не хоча памерцi ад смагi, ён павiнен навучыцца пiць з любой шклянкi; i хто не хоча застацца чыстым, павiнен умець умыцца i бруднай вадой.

Так я часта суцяшаў сам сябе: "Дарма! Нiчога, стары! Няшчасце ўвiнулася ад цябе: цешся ж гэтым, як шчасцем сваiм!"

А другая мая людская мудрасць: я болей шаную славалюбных, чым ганарыстых.

Цi ж параненая славалюбнасць не мацi ўсiх трагедый? А дзе паранена ганарыстасць, там вырастае нешта лепшае, чым яна сама.

Каб на жыццё было любасна глядзець, трэба, каб яго гульня была любасна згуляная: а на гэта спатрэбяцца добрыя акторы.

Добрых актораў я бачыў ва ўсiх славалюбцах: яны iграюць i хочуць, каб iмi захаплялiся - увесь дух iхнi ў гэтым жаданнi.

Яны выстаўляюць сябе, яны выдумляюць сябе: калi я побач з iмi, я люблю назiраць жыццё - гэта ацаляе ад маркоты.

Таму я i шкадую славалюбных, што яны мне - лекары ад маёй маркоты i прывязваюць мяне да чалавека, як да вiдовiшча.

I пасля: хто вымераў у славалюбнасцi ўсю глыбiню яе сцiпласцi! Я добры i спагадлiвы да яе, бо яна сцiплая.

Яна хоча, каб вы навучылi яе верыць у сябе; яна кормiцца з вашых вачэй, яна есць пахвалу з вашых рук.

Вашай iлжы яна яшчэ верыць, калi вы хлусiце пра яе нешта прыемнае: бо ў самых глыбiнях яе сэрца ўздыхае: "што такое я!"

I калi сапраўдная цнота ёсць тая, што не ведае сама пра сябе, дык гэтая вось яна: славалюбны нiчога не ведае пра сваю сцiпласць!

I вось мая трэцяя людская мудрасць: я не дапускаю, каб ад вашай пудлiвасцi мне спрыкрала бачыць лiхiх.

Я шчаслiвы, калi бачу дзiвосы, спароджаныя гарачым сонцам, - тыграў, пальмы, грымучых змей. Ёсць i сярод людзей дзiвосныя спараджэннi гарачага сонца, i ў лiхiх ёсць шмат чаго, каб дзiву дацца.

I, як вашыя мудрацы паказалi сябе не тое каб дужа мудрымi, так i вашае зло не выцягнула на рэпутацыю лiха.

I я часта пытаўся, круцячы галавою: "Навошта яшчэ гэты ваш гром, грымучыя змеi?"

Праўда, i ў лiха ёсць свая будучыня! I сама гарачы поўдзень яшчэ не адкрыты чалавеку.

Як многае ўжо сёння называецца лiхiм злом, хоць ушыркi яно дванаццаць крокаў i тры месяцы ўдоўж! Але калi-небудзь прыйдуць на свет большыя цмокi.

Каб Звышчалавеку не забракавала свайго цмока - Звышцмока, трэба, каб гарачае сонца яшчэ доўга палала над сырою нетрай!

Вашыя дзiкiя каты павiнны яшчэ зрабiцца тыграмi, а чарапахi кракадзiламi: бо спраўнаму мыслiўцу - спраўныя ловы!

I праўда, мае вы добрыя i справядлiвыя! Шмат смешнага ў вас, асаблiва страх перад тым, што дагэтуль называлася "чортам"!

Вы такiя чужыя душою вялiкаму, што Звышчалавек быў бы вам страшны ў сваёй даброцi!

I вы, мудрыя i ўсёведныя, уцяклi б ад палкай гарачы той мудрасцi, у якой Звышчалавек вялiкi ахвотнiк абмываць сваю галiзну!

А вы, людзi найвышэйшыя, якiх бачылi мае вочы! Я спаняверыўся ў вас i ўпотай смяюся з вас: я здагадваюся, - вы майго Звышчалавека чортам назвалi б!

Ах, я стамiўся ад гэтых "вышэйшых" i "найлепшых": мяне парывае падняцца вышэй ад iх "вышынi", прэч ад iх, угору, да Звышчалавека!

Жах агарнуў мяне, калi я ўбачыў гэтых "найлепшых" голых; i тады крылы выраслi ў мяне, каб лунаць у далёкiя будучынi.

У далёкiя будучынi, сама паўднёвы Поўдзень, далей за мроi ўсiх мастакоў: туды, дзе багi саромеюцца любой вопраткi.

Але я хачу бачыць пераапранутых вас, суседзi мае i блiзкiя, у прыгожых строях, шаноўных i славалюбных, як яно i належыць "добрым" i справядлiвым".

I сам я хачу сядзець сярод вас пераапрануты - каб не пазнаваць нi вас, нi сябе: i ў гэтым мая апошняя людская мудрасць.

Так сказаў Заратустра.

Найцiшэйшая гадзiна

"Што сталася са мною, сяброве мае? Вы бачыце, я - не ў гуморы, гнаны, слухаюся процi волi, гатовы iсцi - ах, iсцi ад вас!

Так, яшчэ раз мусiць Заратустра вярнуцца ў сваю самоту: але гэтым разам мядзведзь вельмi неахвотна вяртаецца ў бярлог.

Што сталася са мною? Хто мяне змушае на гэта? - О, гэтага вымагае мая гнеўная спадарыня, гэта яна гаварыла са мною; цi называў я вам яе iмя?

Учора ўвечары са мною гаварыла мая найцiшэйшая гадзiна: гэта iмя маёй жудаснай уладаркi. Гэта было так - бо я павiнен расказаць вам усё, каб угневалася ваша сэрца на мяне, хто так раптоўна развiтваецца з вамi!

Цi ведаеце вы спалох таго, хто засынае?.. Страх забiрае яго да кончыкаў пальцаў, бо зямля выходзiць у яго з-пад ног i пачынаецца сон.

Такую вось прыпавесць раскажу я вам. Учора, у сама цiхi час, у час вечаровай цiшынi, зямля вымкнулася ў мяне з-пад ног, i пачаўся сон.

Стрэлка пасунулася, гадзiннiк майго жыцця перавёў дух - я нiколi яшчэ не чуў такой цiшынi вакол сябе; дык вось, маё сэрца спалохалася.

I вось да мяне загаварыла без голасу: "Ты гэта ведаеш, Заратустра?"

I я закрычаў жахлiва да гэтага шэпту, i кроў адплыла з майго твару: але я маўчаў.

Тады зноў загаварыла мне без голасу: "Ты ведаеш гэта, Заратустра, але толькi не кажаш!.."

I я нарэшце адказаў, як зацяты: "Ведаю, ведаю, але казаць не хачу!"

I яна зноў безгалоса загаварыла са мною: "Ты не хочаш, Заратустра? Праўда? Не хавайся ў сваёй упартасцi!"

I я, плачучы i дрыжучы, як малое, казаў: "Ах, i праўда, я хацеў, але я не магу! Вызвалi мяне ад гэтага! Гэта мне не ў сiлу!"

I зноў яна сказала: "Пры чым тут ты, Заратустра! Скажы мне сваё слова i памры!"

Я адказаў ёй: "Ах, хiба ж гэта маё слова? Хто я такi? Я чакаю больш вартага: я не варты нават таго, каб загiнуць дзеля яго".

Тады яна зноў сказала безгалоса: "Пры чым тут ты? У табе яшчэ мала пакоры. У пакоры сама шорсткая скура".

I я адказаў: "Чаго толькi ўжо не вынесла скура маёй пакоры! Я жыву ля падножжа сваёй вышынi: якiя высокiя мае вяршынi? Нiхто яшчэ мне не сказаў гэтага. А мае далiны мне добра вядомыя".

I зноў бязгучна загаварыла цiшыня: "О Заратустра, хто павiнен рушыць горы, той дасць рух i далiнам, i нiзiнам.

Я адказаў: "Яшчэ нiводнай гары не зрушыла слова маё, i тое, што я казаў, не даходзiла да людзей. Так я пайшоў да людзей, але пакуль што не дайшоў да iх".

I зноў мне моўчкi сказала цiшыня: "што ты можаш ведаць пра гэта! Раса ападае на траву ў сама маўклiвы час ночы".

I я адказаў: "Яны кпiлi з мяне, калi я знайшоў сваю дарогу i пайшоў па ёй; праўда, мае ногi дрыжалi тады".

А яны сказалi: "Ты збiўся з дарогi, а цяпер яшчэ i з нагi!"

I зноў безгалоса сказала яна: "Што табе да кпiнаў! Ты той, хто развучыўся слухацца: цяпер ты павiнен загадваць!

Хiба ты не ведаеш, хто людзям сама патрэбны? Хто загадвае вялiкае.

Цяжка здзейснiць вялiкае: але яшчэ цяжэй загадаць яго.

Вось што самае-самае, што не даруецца: ты маеш уладу i не хочаш панаваць".

I я адказаў: "Мне бракуе голасу льва, каб загадваць".

I тады зноў, як бязгучны шэпт, яна сказала: "Словы, якiя прыносяць буру, сама цiхiя. Думкi, якiя прыходзяць галубiнымi лапкамi, кiруюць светам.

О Заратустра, ты павiнен быць ценем таго, што iдзе: так будзеш загадваць ты i, загадваючы, пойдзеш паперадзе".

I я адказаў: "Мне брыдка".

I зноў безгалоса сказала яна: "Ты яшчэ павiнен зрабiцца дзiцём i не саромецца.

Гонар юнацтва яшчэ ёсць у табе, позна ты стаў хлопцам; але хто хоча зрабiцца дзiцём, павiнен адолець i сваё юнацтва".

I я доўга вагаўся i дрыжаў i, нарэшце, сказаў тое самае, што i напачатку: "Я не хачу".

Тады вакол мяне выбухнуў смех. Гора мне! Як гэты смех рваў мае вантробы i кроiў сэрца!

I апошнi раз маўклiвы голас: "О Заратустра, паспелi твае плады, але сам ты яшчэ не паспеў, каб iх спажываць!

I таму табе зноў патрэбна самота: бо ты яшчэ павiнен даспець".

I зноў пачуўся смех, цяпер ужо ён аддаляўся ад мяне; потым вакол мяне стала цiха, стала як бы двайная цiшыня. А я ляжаў на зямлi, i пот лiўся з мяне.

Цяпер вы ўсе чулi: чаму я павiнен вярнуцца ў самоту. Я нiчога не ўтоiў ад вас, сяброве мае.

I ўсё гэта вы пачулi ад мяне, сама шчырага чалавека, - такiм я хачу застацца i далей!

О, сяброве мае! I яшчэ сёе-тое я мог бы сказаць вам; i яшчэ штосьцi я мог бы даць! Чаму ж не даю? Хiба я скупы?"

Калi Заратустра сказаў гэтыя словы, апанавала яго сiла вялiкае скрухi, бо блiзiлася разлука з сябрамi, i ён загаласiў; i нiхто не мог суцешыць яго. А ўначы ён пайшоў i пакiнуў сваiх сяброў.

ТРЭЦЯЯ ЧАСТКА

"Вы гледзiце ўгору, калi прагнеце вышынi. А я гляджу ўнiз, бо я ўзвысiўся. Хто з вас можа смяяцца i быць узвышаным? Хто падняўся на сама высокiя горы, той смяецца з усякай трагедыi - i на сцэне, i на яве".

Заратустра. Пра чытанне i пiсанне

Вандроўнiк

Было апоўначы, калi Заратустра выправiўся ў дарогу праз горны хрыбет, каб ранiцай выйсцi на другi бераг вострава, дзе ён меўся сесцi на карабель. Там якраз была добрая гавань, у якой станавiлiся на якар нават чужаземныя караблi; яны бралi на борт тых, хто хацеў плысцi за мора са шчасных выспаў. I вось, калi Заратустра падымаўся ў горы, ён успамiнаў дарогаю многiя самотныя вандроўкi сваёй маладосцi i як многа горных вяршынь i хрыбтоў ён ужо адолеў.

"Я вандроўнiк, якi ўвесь час падымаецца ў горы, - сказаў ён сэрцу свайму, - я не люблю раўнiн i, здаецца, не магу заседжвацца ў цiшы.

I што б мне цяпер нi падкiнула доля яшчэ перажыць, - ва ўсiм гэтым будзе вандраванне i адольванне гор: зрэшты, чалавек адольвае толькi самога сябе i жыве тым, што ў яго ўсярэдзiне.

Мiнуў той час, калi выпадковасцi яшчэ траплялiся на маёй дарозе; што ж такога яшчэ можа сустрэцца цяпер, каб яно не было часткаю мяне i маiм здабыткам!

Толькi ж вяртаецца, у мяне самога, нарэшце, вяртаюцца мая Самасць i тыя часткi яе, што доўга былi на чужыне, раскiданыя сярод многiх рэчаў i выпадковасцяў.

I яшчэ адно я ведаю добра: сёння я стаю перад маёй сама апошняй вяршыняй i перад тым, што даўно было мне наканавана. О, мне выпала ступiць на сама цяжкую дарогу! Я пачаў сваё сама самотнае вандраванне!

А хто падобны да мяне, не пазбегне гэтай хвiлiны, хвiлiны, якая скажа яму: цяпер толькi ты выходзiш на дарогу велiчы! Вяршыня i прорва - цяпер яны злiлiся ў адно!

Ты iдзеш па сваёй дарозе велiчы: тваiм апошнiм сховiшчам зрабiлася тое, што дагэтуль называлася тваёй апошняй небяспекай.

Ты iдзеш па сваёй дарозе велiчы: цяпер сама лепшай мужнасцю няхай стане веданне: за табою больш нiякай дарогi няма!

Ты iдзеш па сваёй дарозе велiчы; i тут нiхто не можа красцiся па тваiм следзе! Твае ж ногi самi сцiраюць за табою дарогу i напiсана пад ёю: Немагчымасць.

I калi ў цябе больш няма нiякай лесвiцы, навучыся залазiць сабе на галаву: як яшчэ iнакш табе падняцца вышэй!

На сваю галаву i далей праз сваё ж сэрца! Цяпер сама пяшчотнае ў табе павiнна зрабiцца сама жорсткiм.

Хто залiшне ашчаджае самога сябе, той хварэе ад гэтага! Слава ўсяму, што гартуе! Я не слаўлю зямлю, дзе цячэ толькi алей i мёд!

Трэба навучыцца глядзець ад сябе, каб бачыць многае: гэтая цвёрдасць патрэбна кожнаму, хто падымаецца ў горы.

А хто занадта настырным вокам шукае спазнання, не бачыць нiчога вакол сябе, акрамя паверхнi ўбачанага!

А ты, Заратустра, хочаш разгледзець аснову ўсiх рэчаў i падаснову iх: i таму ты павiнен падняцца нават вышэй за сябе, - далей i вышэй, пакуль самi зоркi не будуць пад табою!

Так! Глядзець унiз на самога сябе i на свае зоркi: толькi гэта я называю вяршыняй, толькi гэта яшчэ застаецца маёй апошняй вяршыняй!"

Так казаў сабе Заратустра, узыходзячы ў горы i суцяшаючы сабе сэрца такiмi выслоўямi: бо маркоцiлася сэрца, як нiколi раней. I калi ён падняўся на вяршыню хрыбта, перад iм адкрылася новае мора; ён спынiўся i доўга маўчаў. Ноч на гэтай вышынi была зольная, ясная i зорная.

"Я пазнаю свой лёс, - сказаў ён нарэшце журботна. - Дарма! Я гатовы. Вось i пачалося маё апошняе асамотненне.

Ах, гэтае чорнае жалобнае мора пада мною! Ах, гэтая цяжарная начная спрыкраласць! Ах, лёс i мора! Да вас я павiнен цяпер спусцiцца!

Я стаю перад маёй сама высокай гарою i перада мною мая сама доўгая вандроўка: таму мне i трэба спусцiцца глыбей, чым калi раней: - глыбей, чым калi раней, павiнен я заглыбiцца ў цярпеннi, у сама цёмны iх паток! Так хоча мой лёс: дарма! Я гатовы.

Адкуль узялiся высачэзныя горы? - калiсьцi пытаўся я сам у сябе. I вось даведаўся я, што яны падымаюцца з мора.

Сведчаннi пра гэта запiсаны на вяршынях i скалах. З самых глыбiняў павiнна ўзыходзiць найвышэйшае да вышыняў сваiх...

Так казаў Заратустра на вяршынi гары, дзе было холадна; але калi ён падышоў да мора i спынiўся самотны сярод скал, агарнула яго млосць i яшчэ большая маркота, чым раней.

Усё яшчэ спiць, - сказаў ён, - спiць i мора. Дрымотна i адчужана глядзiць на мяне яго вока.

Але яно дыхае цяплом, i я ведаю: яно мроiць, яно снiць свой сон на цвёрдых каменных падушках.

Паслухай! Паслухай! Як яно стогне ад цяжкiх успамiнаў! Альбо ад злавесных прадчуванняў?

Ах, я смуткую разам з табою, цёмная пачварына, ад перажыванняў за цябе я гневаюся на сябе.

Ах, чаму не стае моцы маёй руцэ! Як ахвотна я выбавiў бы цябе ад лiхiх мрояў!.."

I, сказаўшы гэта, Заратустра горка засмяяўся з самога сябе.

"Што, Заратустра! - сказаў ён. - Ты яшчэ i мору хочаш спець песню суцяшэння?

О, ты поўны любаснай мiлаты дурань, Заратустра, поўны дабрашчаснага даверу! Але ты заўсёды быў такi: з даверам заўсёды падыходзiў да ўсяго вусцiшнага.

Усiх пачвараў хацелася табе аблашчыць. Цёплае дыханне, крыху мяккай поўсцi на лапах - i ты ўжо гатовы любоўна павабiць яе да сябе.

Любоў - небяспека самотнiку, любоў да ўсяго, калi яно толькi жывое! Праўда ж, смешная мая дурнота i мая сцiпласць у любовi!.."

Так сказаў Заратустра i зноў засмяяўся; але тут ён згадаў сваiх пакiнутых сяброў i, нiбыта ў думках звiнавацiўшыся перад iмi, угневаўся на сябе за такiя думкi. I яшчэ ў смеху заплакаў: ад гневу i маркоты горка плакаў Заратустра.

Пра вiдзежы i здагадку

1

Калi сярод матросаў пайшлi чуткi, што на караблi Заратустра, - бо разам з iм на карабель узышоў яшчэ адзiн чалавек са шчасных выспаў, - усiх разабрала цiкаўнасць, усе чагось чакалi. Але Заратустра маўчаў два днi, быў халодны i глухi ад смутку i не адказваў нi на позiркi, нi на пытаннi. А пад вечар другога дня прачнуўся яго слых, хоць ён па-ранейшаму маўчаў; а на гэтым караблi, якi прыплыў здалёк i меўся плысцi яшчэ далей, можна было пачуць пра многiя дзiвосы i небяспекi. А Заратустра быў сябар усiм, хто робiць далёкiя падарожжы i не можа жыць без рызыкi. I вось, пакуль ён прыслухоўваўся да гаворак, развязалiся аковы яго языка, i зламаўся лёд на сэрцы, i ён пачаў гаварыць так:

"Вам адважным шукальнiкам, даследчыкам i ўсiм, хто пад хiтрымi ветразямi iшоў у жудасць мора,

- вам, упiтым загадкамi, радым мiгатлiваму сумнiўнаму святлу, чые душы пад гукi жалеек iмкнуцца ўведаць падманлiвыя безданi,

- бо вы не хочаце нясмелай рукою намацваць нiтку; i там, дзе вы можаце адгадаць, вы ненавiдзiце рабiць высновы,

- вам толькi раскажу я загадку, якую бачыў я, - твор самотнiка.

Панура iшоў я нядаўна ў мярцвяна-бледных поцемках. Ужо не адно сонца зайшло для мяне.

Сцежка, якая ўпарта лезла сярод камянёў, незадаволеная, адзiнокая, - нi травы, нi кустоў абапал - горная сцежка храбусцела пад настырнасцю маiх ног.

Моўчкi ступаючы сярод насмешлiвага шабуршання дробнага камення, расцiраючы на пыл кожны, аб якi спатыкалася мая нага, я намагаўся падняцца ўгору.

Угору - насуперак духу, якi цягнуў мяне ўнiз, у прорву, насуперак Духу Цяжару - дэману i майму заклятаму ворагу.

Угору - хоць ён сядзеў на мне, паўкрот, паўтрус; кульгавы, ён i мяне спрабаваў зрабiць кульгавым; ён улiваў мне волава праз вушы ў мазгi - i думкi рабiлiся, быццам кроплi волава.

"О Заратустра, - пакеплiва шаптаў ён. - О камень мудрасцi! Ты высока падкiнуў сябе, але кожны кiнуты камень павiнен упасцi!

О Заратустра, камень мудрасцi, шпурнуты з прашчы, ты знiшчальнiк зорак! Як высока ты кiнуў сябе, але кожны кiнуты камень павiнен упасцi!

Прысуджаны да самога сябе i да самапабiвання камянямi: о Заратустра, высока падкiнуў ты камень, але ён упадзе на цябе!

I тут карлiк замоўк, i надоўга. Але ягонае маўчанне цiснула на мяне; i праўда, часам удвух бывае табе больш самотна, чым аднаму.

Я ўсё падымаўся, я падымаўся, я мроiў, я думаў; але ўсё цiснула мяне. Я быў падобны на хворага, стомленага цяжкiмi пакутамi, якога - ледзь толькi засне - будзiць яшчэ горшы сон.

Але ўва мне ёсць нешта, што я называю мужнасцю: яна заўсёды забiвала ўва мне маркоту. Гэта мужнасць змусiла мяне спынiцца i сказаць: "Карлiк! Цi ты! Цi я!"

Мужнасць - найменшы забойца, мужнасць, якая нападае: бо ў кожным нападзе гучыць урачыстая музыка.

А чалавек - сама мужны звер: дзякуючы гэтаму ён i перамог усiх астатнiх. Гучнай iгрою ён пераадолеў боль; а чалавечы ж боль - сама глыбокi.

Мужнасць - смертаносная, калi з ёю лунаць над безданню, а чалавек жа заўсёды на краi безданi! Хiба "бачыць" не азначае "бачыць бездань"?

Мужнасць - сама спраўны забойца: яна забiвае нават спагаду. А спагада найглыбейшая бездань: бо як глыбока сягае чалавечы позiрк у жыццё, гэтак жа глыбока сягае ён i ў спагаду.

Мужнасць - найлепшы забойца, мужнасць, якая нападае: i самую смерць яна забiвае, бо пытаецца: "Дык гэта было жыццё? Дарма! Яшчэ раз!"

Многа пераможных акордаў у гэтых словах. Хто мае вушы, хай чуе!"

2

"Стой, карлiк! - сказаў я. - Я! Цi ты! Але ж я дужэйшы з нас двух: ты не ведаеш яшчэ маiх бяздонных думак! Iх цяжар табе не па сiле!"

I тут мне палегчала: настырны карлiк саскочыў з маiх плячэй! Ён цыгнуў на блiжэйшы камень; мы спынiлiся якраз каля брамы, праз якую iшла дарога.

"Зiрнi на гэтую браму, карлiк! - сказаў я. - У яе два твары. Дзве дарогi сыходзяцца тут: па iх яшчэ нiхто не праходзiў да канца.

Гэтая доўгая дарога назад - яна доўжыцца вечнасць. I гэтая доўгая дарога наперад - другая вечнасць.

Яны супярэчаць адна адной, гэтыя дарогi; яны тут сутыкаюцца лбамi, i тут, каля гэтай брамы, яны i сыходзяцца. А назва ў гэтай брамы напiсана ўгары, над ёю: "Iмгненне".

Але калi хто пойдзе па адной каторай далей - усё далей i далей - цi думаеш ты, карлiк, што яны будуць вечна супярэчыць адна адной?"

"Усё простае хлусiць, - пагардлiва адказаў карлiк. - Уся праўда - крывая, а сам час - кола".

"Ты, Дух Цяжару! - сказаў я гнеўна. - Цi не завельмi лёгка ты рашаеш гэта пытанне? Глядзi, а то пакiну цябе, клышку, сядзець, дзе сядзiш, а я ж цябе нёс угору!

Глянь, - сказаў я далей, - глянь на гэта iмгненне! Ад брамы iмгнення iдзе доўгая, вечная дарога назад: за намi - вечнасць.

Цi не павiнна быць так: усё, што можа адбыцца, ужо калiсьцi прайшло гэтай дарогай, ужо адбылося i мiнула?

I калi ўсё ўжо было, дык што ты думаеш пра гэта Iмгненне, карлiк? Цi не павiнна быць так: гэтая брама - таксама была?

I цi не звязаны ўсе гэтыя рэчы памiж сабою так моцна, што iмгненне цягне за сабою ўсё наступнае? А значыцца - яшчэ раз самое сябе?

Бо ўсё, што можа стацца на гэтай доўгай дарозе наперад - павiнна адбыцца яшчэ раз!

I гэты марудлiвы павук, якi паўзе ў месячным святле, i само месячнае святло, i мы з табою, калi шэпчамся каля брамы пра вечныя матэрыi, - хiба ўсяго гэтага ўжо не было калiсьцi? - i цi не павiнны мы вяртацца i праходзiць па той дарозе, што ляжыць перад намi, далей, наперад па доўгай i страшнай дарозе: цi не павiнны мы ўсе вечна вяртацца?"

Так казаў я, усё цiшэй i цiшэй: бо я спалохаўся сваёй думкi i далёкага, таемнага намыслу. I раптам я пачуў, як завыў сабака.

Цi чуў я калi раней, каб сабака так выў? Мае думкi памкнулiся назад, у мiнулае. Чуў! Калi быў малы, у сама раннiм дзяцiнстве,

- тады я чуў, як вые сабака. I бачыў, як ён дрыжаў, поўсць дыбарам, морда ўгору, у той цiхi час, апоўначы, калi сабакi вераць у прывiды;

- i мне стала шкада яго. Над домам толькi што выплыў мярцвяна-маўклiвы месяц i спынiўся крывава-чырвоным шарам над пляскатым дахам, быццам злодзей над чужым дабром;

- тады сабаку апанаваў страх: бо сабакi чуюць злодзеяў i прывiды. I калi я зноў пачуў, як сабака вые, мне зноў стала шкада.

Куды знiк карлiк? I брама на дарозе? I павук? I нашыя шэпты? Цi я мроiў? Цi прачнуўся? Цi раптам апынуўся адзiн, сярод суровых скал, у бязмежнай пустынi месячнага святла.

Але там ляжаў чалавек! I вось! Сабака скакаў, скуголiў, дыбiў поўсць; i вось ён убачыў, што я падыходжу, i зноў завыў i закрычаў - нiколi раней я не чуў, каб сабака крыкам клiкаў на дапамогу.

I праўда, я нiколi не бачыў таго, што ўбачыў. Я ўбачыў маладога пастуха, якi бiўся ў курчы, задыхаўся, твар перакошаны, з рота звiсала чорная змяя.

Нельга ўявiць сабе столькi агiды i смяротнага жаху на чалавечым твары! Мусiць, ён спаў, а змяя запаўзла яму ў горла i ўпiлася ў яго.

Мая рука рванула змяю, яшчэ i яшчэ: дарма! Тады з маiх вуснаў вырваўся крык: "Кусi! Кусi! Адкусi ёй галаву! Кусi!" - так крычалi з мяне мая жудасць, мая агiда, мая нянавiсць i мiлажаль мой - усё маё благое i ўсё добрае злiлося ў гэтым крыку.

Вы, дзёрзкiя, што пасталi вакол мяне! Вы, шукальнiкi, што спакушаеце нязведаныя акiяны пад зманлiвымi ветразямi! Вы, загадкава-радасныя!

Дык жа адгадайце загадку, якую бачыў я, растлумачце мне сэнс вiдзежаў самотнiка!

Бо то былi вiдзежы i прадбачанне: што бачыў я ў гэтым сiмвале? I хто той, якi мае прыйсцi?

Хто той пастух, якому ў горла запаўзла змяя? Хто той чалавек, якому ўсё сама цяжкае, сама чорнае запаўзае ў горла?

I пастух паслухаўся майго крыку i ўпiўся ў змяю зубамi. Прэч, далей ад сябе выплюнуў ён змяiную галаву - i ўскочыў.

I вось - нi пастуха, нi чалавека: нехта ператвораны, асветлены, стаiць i смяецца! Нiколi i нiхто яшчэ на зямлi не смяяўся так, як смяяўся ён!

О браты мае, я чуў смех - нялюдскi смех, - i з таго часу цiсне мяне неспатольная прага, грызе маркота i нiколi не ацiхае.

Прага гэтага смеху точыць мяне: о, як мне жыць далей! I як бы я мог цяпер памерцi!"

Так сказаў Заратустра.

Пра шчасце супроць волi

З такiмi загадкамi i гаркотаю ў сэрцы плыў Заратустра па моры. А як ужо быў за чатыры днi дарогi ад шчасных выспаў i ад сваiх сяброў, ён перабароў свой смутак - пераможна, цвёрдымi нагамi ўцвердзiўся ў сваiм лёсе. I такiя словы сказаў свайму радаму сумленню:

"Зноў я адзiн i хачу быць адзiн - сам-насам з ясным небам i вольным морам; зноў вакол мяне полудзень.

Калiсьцi папалуднi я ўпершыню здабыў сваiх сяброў, тады ж я здабыў iх i другi раз - у гадзiну, калi супакойваецца ўсякая светлыня.

Бо што засталося ад шчасця i што на паўдарозе памiж небам i зямлёй, - тое шукае сабе прыстанку ў чыёй-небудзь светлай душы: а сёння ж усякае святло паспакайнела ад шчасця.

О паполудню жыцця майго! Калiсьцi i маё шчасце сышло ў далiну шукаць сабе прыстанку - i знайшло гэтыя шчырыя, гасцiнныя душы.

О паполудню жыцця майго! Усё я аддаў бы за адно: гэтыя жывыя пасевы маёй думкi i ранiшнюю зару найвышэйшай надзеi!

Калiсьцi стваральнiк шукаў спадарожнiкаў i дзяцей сваёй надзеi: i вось выявiў ён, што не здабыць iх iнакш, як папярэдне стварыўшы iх.

Так я чыню сваю справу, калi iду да сваiх дзяцей i вяртаюся ад iх: дзеля сваiх дзяцей Заратустра павiнен удасканальвацца.

Бо ўсiм сэрцам любяць толькi сваё дзiця i сваю справу; i калi любоў да самога сябе вялiкая, дык гэта прыкмета цяжарнасцi: так заўважаў я.

Яшчэ мае дзецi цвiтуць сваёй першай вясной; стаяць яны поруч, хiстаюцца на ветры, дрэўцы майго саду, найлепшае з маiх набыткаў.

I праўда! Там, дзе растуць такiя дрэвы, там шчасныя выспы!

Але сваiм часам я выкапаю iх i пасаджу ў розных мясцiнах: каб навучылiся яны адзiноце, упартасцi i асцярожнасцi.

Гузавата i крыва, але гнутка i цвёрда няхай стаяць яны каля мора, як жывы маяк непераможнага жыцця.

Там, дзе буры ападаюць у мора i горы спатольваюць сваю прагу, дзень i ноч яны будуць стаяць на варце, каб выпрабаваць i зведаць сябе.

Выпрабавана i праверана мае быць кожнае, каб я ведаў, цi майго яны кораня, цi загартаваная ў iх воля, цi маўчаць яны, нават калi гавораць, i цi прыкiдваюцца, што бяруць аддаючы:

- каб зрабiцца калi-небудзь маiмi спадарожнiкамi, якiя твораць i святкуюць разам са мною, тымi, хто напiша маю волю на маiх скрыжалях. - "Усё iснае хай удасканальваецца".

I дзеля iх i падобных на iх я сам павiнен дасягнуць дасканаласцi; таму я цяпер ухiляюся ад майго шчасця i перадаю сябе ўсiм няшчасцям - каб выпрабавацца i зведаць сябе апошнi раз.

I праўда, мне пара было iсцi; i цень вандроўнiка, i працяглы спакой, i цiшыня - усё маўляла мне: "Даўно пара!"

Вецер свiстаў мне ў шчылiну замка i казаў: "Iдзi!" Дзверы хiтра адчынялiся i запрашалi: "Iдзi!"

Але я ляжаў, прыкаваны любоўю да сваiх дзяцей: жаданнi любовi закавалi мяне ў кайданы, ад любовi хацеў я зрабiцца здабыткам сваiм дзецям i страцiць сябе дзеля iх.

"Пажадаць" - у мяне гэта азначае "страцiць сябе". У мяне ёсць вы, дзецi мае!" У гэтым валоданнi ўсё павiнна быць упэўненасцю, каб не заставалася жадання.

Але сонца маёй любовi горача апалiла мяне, у сваiм соку варыўся Заратустра; i тады над мною праляцелi цень i сумненне.

Я прагнуў ужо зiмы i марозу: "О, калi б зiма i мароз прымусiлi мяне ляскаць зубамi i дрыжаць ад сцюжы!" - уздыхаў я. I вось, - паднялiся ад мяне ледзяныя туманы.

Маё мiнулае разграбло свае магiлы, прачнулiся смуткi, пахаваныя жыўцом, яны толькi драмалi, схаваныя ў саванах.

I ўсё клiкала мяне ў знаках i азнаках: "Пара!" Але я не чуў, пакуль, нарэшце, не скаланулася мая бездань, пакуль не апякла мяне думка.

О думка мая, што прыйшла з безданi! Калi ж хопiць у мяне сiлы чуць, як ты ўстаеш са сваёй магiлы, i не дрыжаць пры гэтым?

Да самага горла даходзяць удары майго сэрца, калi адчуваю, як ты паўстаеш ува мне! Ад самога твайго маўчання ў мяне зацiнае дух, калi ты маўчыш, бяздонная!

Нiколi я не адважваўся клiкаць цябе на святло: годзе ўжо i таго, што насiў я цябе ў сабе! Яшчэ бракавала мне сiлы на апошнюю мужнасць iльва, на найвышэйшую адвагу ягонае волi.

Шмат жахлiвага было мне ў тваiм цяжары: але калi-небудзь я здабуду яшчэ сiлу i iльвiны рык, якi выклiча цябе з мяне!

I толькi адолеўшы ў сабе гэта, я адолею i большае: i перамога будзе пячаткаю маёй дасканаласцi!

А пакуль што я вандрую па невядомых морах; дагаджае мне выпадак. Я гляджу наперад i назад - i не бачу канца.

Не настала яшчэ гадзiна маёй апошняй барацьбы: магчыма, яна ўжо блiзка? Жыццё i мора навокал вабяць мяне падступнай - сапраўды падступнай прыгажосцю!

О паполудню жыцця майго! О надвячорак шчасця! О прыстань у бурлiвым моры! О мiр i спакой сярод невядомага! Як мала я вам давяраю!

Праўда, не давяраю я вашай падступнай прыгажосцi! Я падобны на закаханага, якi не верыць залiшне пяшчотнай усмешцы.

Як ён, раўнiвы, штурхае ад сябе каханую, пяшчотны ў суровасцi сваёй, - так i я адштурхоўваю шчасную гадзiну.

Прэч ад мяне, шчасная гадзiна! Супроць маёй волi прыйшла з табой шчаснасць. Гатовы на сама глыбокую скруху, я стаю тут: прыйшла ты не ў час!

Прэч ад мяне, шчасная гадзiна! Лепей знайдзi сабе сховiшча там, у сваiх дзяцей! Спяшайся! I яшчэ да вечара перадай iм дабраславенне майго шчасця!

Блiзка ўжо вечар: сонца садзiцца. Адышло маё шчасце!"

Так сказаў Заратустра. Цэлую ноч ён чакаў, калi да яго завiтае няшчасце: але марна чакаў. Ноч была ясная i цiхая, i само шчасце ўсё блiжэй, блiжэй падступалася да яго. А на золку засмяяўся Заратустра сэрцу свайму i сказаў пакеплiва: "Шчасце бегае за мною. Гэта таму, што я не бегаю за жанчынамi. А шчасце - жанчына".

На досвiтку

"О неба нада мною, о Чыстае! Глыбокае! О Бездань святла! Сузiраючы цябе, я трымчу ад боскiх жаданняў.

Кiнуцца ў тваю вышыню - гэта мая глыбiня! Схавацца ў тваю чысцiню - гэта мая нявiннасць!

Бога хавае яго прыгажосць: так ты хаваеш свае зоркi. Ты маўчыш: так ты мне абвяшчаеш сваю мудрасць.

Маўклiва раскiнулася ты над бурлiвым морам; любоў твая i сарамяжлiвасць звеставанне маёй душы.

Ты прыйшло да мяне, прыгожае, схаванае ў сваёй прыгажосцi, маўклiвасцю гаворыш ты мне, адкрываеш сваю мудрасць.

О, як мне разгледзець усю сарамлiвасць тваёй душы! На досвiтку адкрылася ты мне, самотнiку.

Мы здавён з табою сябры: i смутак, i сум, i аснова наша - усё супольнае ў нас, нават сонца. Мы не гаворым з табою, бо ведаем надта многа: моўчкi, усмешкамi перадаём мы адно аднаму нашыя веды.

Цi не святло ты ад майго полымя? Твая душа - цi не сястра майму розуму?

Мы вучылiся разам; разам вучылiся падымацца над сабою да самiх сябе i бясхмарна ўсмiхацца:

- усмiхацца з бясконцай далечы, светлымi вачыма, калi пад намi, быццам дождж, клубяцца Гвалт, Мэта i Вiна.

I калi я бадзяўся адзiнокi: чаго прагнула душа мая на сцежках аблуды? I калi падымаўся ў горы, каго, як не цябе, я шукаў там?

I ўсе мае бадзяннi i ўзыходжаннi - яны былi толькi вымушанасцю i дапамогаю няўмеку: мая воля хоча толькi ляцець, ляцець у цябе, у твае неабсягi!

Што ненавiдзеў я больш за павольна-коўзкiя воблакi, за ўсё, што цябе засмучала? I сваю нянавiсць ненавiдзеў, бо яна засмучала цябе!

Я ненавiджу павольна-коўзкiя воблакi, гэтых скрадлiва-драпежных катоў: яны забiраюць у цябе i ў мяне тое, што ў нас супольнае - нiчым не абмежаванае, бясконцае сцверджанне i дабраславенне.

Павольна-коўзкiя воблакi - мы ненавiдзiм гэтых пасяброўцаў i ўмяшанцаў, гэтых палавiннiкаў, якiя не навучылiся нi дабраслаўляць, нi праклiнаць ад паўнаты сэрца.

Лепей ужо не бачыць неба i сядзець у бочцы, лепей пазбавiць сябе неба, знемагаючы ў прорве, чым цябе, святло нябеснае, бачыць запамрочанае коўзкiмi воблакамi!

I мне часта хацелася змацаваць iх калючым дротам маланак, каб громам бiць, як у лiтаўры, па iх напучаным жываце: я - угневаны барабаншчык, бо яны ж адбiраюць у мяне тваё сцверджанне i дабраславенне, о неба, чыстае неба па-над мною! О бездань святла! - бо яны адбiраюць у мяне маё сцверджанне i дабраславенне.

Бо мне лепей хай шум i грукат i праклёны непагоды, чым абачлiвая, сумнiўная кашэчая спакайната; i сярод людзей найболей ненавiджу такiх вось скрадлiвых, палавiнiстых, няпэўных i марудлiвых, як гэтыя коўзкiя воблакi.

I "хто не ўмее дабраслаўляць, павiнен вучыцца праклiнаць!" - гэтае светлае настаўленне ўпала мне з яснага неба, гэта зорка нават у сама цёмныя ночы стаiць на маiм небе.

А сам я - дабраслаўляю i сцвярджаю, калi толькi ты нада мною, чыстае, яснае неба, бездань святла! Тады ва ўсе безданi панясу я святое сцверджанне маё.

Я стаў тым, хто дабраслаўляе i сцвярджае: дзеля гэтага я зрабiўся змагаром i змагаўся так доўга, каб вызвалiць калi-небудзь рукi на дабраславенне.

I вось маё дабраславенне - быць над кожнай рэччу яе круглым дахам, яе блакiтным звонам, яе вечным спакоем; шчасны, хто так дабраслаўляе!

Бо ўсе рэчы ахрышчаны ў крынiцы вечнасцi i па той бок дабра i зла; а дабро i зло - гэта толькi iмклiвыя ценi, вiльготны сум, коўзкiя воблакi.

Праўда, гэта дабраславенне, а не кляцьба, калi я вучу: "Над усiмi рэчамi высiцца неба-выпадковасць, неба-нявiннасць, неба-непрадказальнасць, неба-весялосць".

"Выпадковасць" - гэта сама старая арыстакратыя свету, я вярнуў яе ўсiм рэчам, я вызвалiў iх ад падначалення мэце.

Гэтую свабоду i бясхмарнасць неба я паставiў, як блакiтны звон, над усiмi рэчамi, калi вучыў, што нi пад iмi, нi праз iх не выяўляе сябе нiякая "вечная воля".

Гэтую дзёрзкую весялосць i блазнаванне я паставiў на месца той волi, калi вучыў: "Адно немагчымае ва ўсiх рэчах - разумнасць!"

Хоць крыху розуму - насенне мудрасцi, рассеянае ад зоркi да зоркi - гэтая закваска дамяшаная да ўсiх рэчаў: да блазнавання дамяшаная мудрасць рэчаў!

Крыху мудрасцi - гэта ўжо магчыма; але вось якую шчасную ўпэўненасць знаходзiў я ва ўсiх рэчах: яны любяць скакаць на нагах выпадку.

О яснае i высокае неба па-нада мною! У тым якраз ад сёння твая чысцiня мне, што больш няма вечнага павука-розуму i ягонай павуцiны:

- што ты - месца пад скокi боскiх выпадковасцяў, што ты - стол божышчаў, на якiм божыя гульцы кiдаюць гульнёвыя косцi.

Ты чырванееш? Хiба я сказаў, чаго не след было? Альбо хочучы дабраславiць, сказаў якi кленiч?

Альбо сорам - быць удвух - увагнаў цябе ў чырвань? Ты кажаш мне змоўкнуць i сысцi, бо вось - блiзiцца дзень?

Свет глыбокi, i ён глыбейшы, чым гэта калi думалася дню. Не ўсё асмельваецца гаварыць перад аблiччам дня. Але дзень блiзiцца, i мы развiтаемся!.."

Так сказаў Заратустра.

Пра цноту, якая нiкчэмнiць

1

Калi Заратустра быў зноў на цвёрдай зямлi, ён не адразу пайшоў на сваю гару ў пячору, а прайшоў шмат дарог, усюды распытваў i выпытваў пра тое, пра сёе, так што, жартуючы, нават казаў сам сабе: "Вось рака, якая многiмi звiвамi вяртаецца да сваiх вытокаў!" Бо яму карцела ведаць, што сталася з чалавекам за час, калi яго, Заратустры, не было: зрабiўся ён большы цi меншы. I аднаго разу ён угледзеў шэраг новых дамоў; ён здзiвiўся i сказаў:

"Што азначаюць гэтыя дамы? Далiбог, не была вялiкая тая душа, якая збудавала iх на сваё падабенства!

Цi не дурное дзiця дастала iх са скрынкi з цацкамi? Каб другое дзiця зноў iх схавала ў скрынку.

Гэтыя пакоi i каморкi: няўжо людзi ў iх уваходзяць i выходзяць назад? У iх жа толькi месца шаўкавiчным кукалкам або памаўзлiвым кошкам, якiя даюцца паласавацца i сабою".

I Заратустра спынiўся i задумаўся. Нарэшце ён журботна сказаў: "Усё тут здрабнела!

Усюды я бачу нiжэйшыя вароты; такi, як я яшчэ, бадай што, увойдзе ў iх, але мусiць угнуцца.

О, калi я зноў вярнуся на радзiму, дзе мне не трэба будзе нагiнацца, нагiнацца перад малымi!" - I Заратустра ўздыхнуў i паглядзеў удалеч.

I таго самага дня ён сказаў казань пра цноту, якая нiкчэмнiць.

2

"Я хаджу сярод гэтага народу i не плюшчу вачэй: людзi не даруюць мне, што я не зайздрошчу iх цнотам.

Яны кусаюць мяне, бо я кажу iм: малым людзям патрэбны маленькiя цноты; бо мне цяжка прызнаць, што патрэбны гэтыя сама маленькiя людзi!

Я падобны на пеўня ў чужым катуху, яго дзяўбуць нават куры; але я нiчога не маю да гэтых курэй.

Я з iмi ветлiвы, як з любою нiкчэмнаю прыкрасцю; быць калючым з малым здаецца мне мудрасцю, вартай хiба што вожыка.

Усе яны гавораць пра мяне, седзячы ўгары каля агню; усе гавораць пра мяне, але нiхто пра мяне не думае!

Вось новая цiшыня, якой я навучыўся: той шум, якi ўчыняюць яны вакол мяне, расхiнае покрыва над маiмi думкамi.

Яны ўчыняюць гармiдар: "Чаго ад нас хоча гэта чорная хмара? Хоць бы яна не прынесла заразы!"

А нядаўна нейкая кабета схапiла сваё дзiця, калi тое памкнулася да мяне: "Забярыце дзяцей! - закрычала яна. - Такiя вочы высмальваюць дзiцячыя душы".

Калi я прамаўляю, яны пачынаюць кашляць: яны думаюць, што гэтак можна супрацiўляцца бурлiваму ветру; яны не здагадваюцца пра буру майго шчасця!

"Нам няма калi, нам не да Заратустры" - так пярэчаць яны; але што мне да iхнiх "калi", якiм не коле Заратустра?

I нават як хваляць мяне: хiба можна спачыць на iхнiх усхваленнях? Хвала мне iхняя - што поле ў бадзяках: скура свярбiць нават як здымеш яе.

I вось што яшчэ ўведаў я сярод iх: хто хвалiць, робiць выгляд, што аддае заслужанае, а папраўдзе ён сам хоча ўварваць сабе яшчэ болей!

Спытайцеся ў маёй нагi, цi падабаецца ёй iх манера хвалiць i прынаджваць? Праўда, у гэтым рытме "цiк-так" не можа яна нi скакаць, нi не варушыцца.

Яны спрабуюць хвалiць мне iх дробную цноту i надзiць мяне да яе; яны i нагу маю хацелi б угаварыць на рытмiчнае "цiк-так" свайго шчасцейка.

Я хаджу сярод iх i не мружу вачэй: людзi здрабнелi i драбнеюць далей. I прычына таго - iх вучэнне пра шчасце i цноту.

Яны сцiплыя нават i ў цноце, бо хочуць камфорту. А з камфортам сумяшчаецца толькi сцiплая цнота.

Праўда, i яны вучацца хадзiць па-свойму, i нават iсцi наперад: гэта я называю хадзiць накульгваючы. I гэтак я заважаю толькi тым, хто спяшаецца.

I шмат хто з iх, iдучы наперад, глядзiць назад, выцягнуўшы шыю: я ахвотна iх штурхаю.

Ногi i вочы не павiнны нi хлусiць, нi ганiць за хлусню адно аднаго. Але шмат хлуснi ў маленькiх людзей.

Некаторыя маюць сваю волю, але большасць толькi служаць волi iншых. Ёсць i сярод iх шчырыя, але большасць - усяго толькi благiя акторы.

Ёсць сярод iх акторы несвядомыя, ёсць i акторы насуперак сваёй волi: шчырых заўсёды мала, асаблiва - шчырых актораў.

Мужчынскiя якасцi тут рэдкiя: вось чаму жанчыны ў iх робяцца мужчынамi. Бо толькi той, у каго ў дастатку мужчынскага, вызвалiць у жанчыне жанчыну.

I вось найгоршая крывадушнасць, якую я ў iх бачыў: тыя нават, якiя загадваюць, падрабляюцца пад цноты падначаленых.

"Я служу, ты служыш, мы служым" - так молiцца тут крывадушнасць паноў, шкада, калi першы пан - толькi першы слуга!

Нават у iх крывадушнасць пранiкла цiкаўнасць маiх вачэй: i я разгадаў iхняе шчасце - шчасце мук - i iх бзычанне на асветленых сонцам шыбах.

Колькi дабрынi, столькi i слабасцi бачу я. Колькi справядлiвасцi i спагады, столькi i слабасцi.

Круглявыя, сумленныя i паблажлiвыя яны памiж сабою, як пясчынкi круглыя, сумленныя i паблажлiвыя да пясчынак.

Сцiпла абдымаць маленькае шчасце - яны называюць гэта "ўпакорваннем"! I пры гэтым сцiпла касавурацца на другое маленькае шчасце.

Яны, у сутнасцi, хочуць вельмi мала, а найбольш аднаго - каб iх нiхто не крыўдзiў. Таму яны такiя запабеглiвыя i кожнаму робяць дабро. Але гэта баязлiвасць: хай сабе хоць i цнотаю называецца.

I калi яны, гэтыя маленькiя людзi, гавораць тоўстым голасам, я чую ў iх голасе толькi хрыпласць, бо любы продзiмень робiць iх хрыплымi.

Яны кемлiвыя, i ў цнотаў хiтрыя пальцы. Але iм не хапае кулакоў - пальцы ў iх не ўмеюць сцiскацца ў кулак.

Цнотаю яны лiчаць тое, што робiць сцiплым i плохiм: так яны ператварылi ваўка ў сабаку, а людзей - у найлепшую хатнюю жывёлiну - чалавека.

"Пасярэдзiне мы паставiлi сваё крэсла, - так кажа мне iхняя ўсмешка, аднолькава далёка як ад памiраючых гладыятараў, так i ад задаволеных свiней".

Але гэта - пасрэднасць: хоць i называюць яе сцiпласцю.

3

Я хаджу сярод людзей i кiдаю слова-другое: яны ўжо не ўмеюць нi падняць, нi захаваць iх.

Яны здзiўляюцца, што я прыйшоў не выкрываць iх распусту i заганы; i праўда ж, не на тое прыйшоў я, каб асланяць ад дробных зладзюжак!

Яны здзiўляюцца, што не змыслены я вастрыць i выменчваць iхнюю мудрасць: нiбыта мала ў iх навостраных мудрацоў, чые галасы адгукаюцца ўва мне, як рыпенне грыфеля па аспiднай таблiцы.

I калi я заклiкаю: "Клянiце ўсiх баязлiвых дэманаў у вас, якiя любяць скуглу сваю, - пабожна складваць далонi i ўзносiць малiтвы", - яны кажуць абурана: "Заратустра - бязбожнiк".

I надта ж галаслiва лямантуюць iхнiя прапаведнiкi ўпакорвання - але якраз жа мне i падабаецца крычаць у гэтыя вушы: "Праўда! Заратустра - бязбожнiк".

Гэтыя настаўнiкi ўпакорвання! Усюды, дзе ёсць нiкчэмства, хвароба, струпы, поўзаюць яны, як вошы: i толькi агiда не дае мне душыць iх.

Ну што ж! Вось мая казань у iхнiя вушы: "Я Заратустра, бязбожнiк, якi пытаецца: "Хто бязбожнейшы за мяне, каб я парадаваўся ягонай навуцы?"

Я - Заратустра, бязбожнiк: усё Выпадковае вару ў сваiм катле. I толькi калi яно ўварыцца, я вiтаю яго, як сваю ежу.

I праўда, часта выпадак загадна наблiжаецца да мяне: але яшчэ больш загадна звярталася да яго мая воля - i адразу ён падаў на каленi; - благаючы, каб я сардэчна прыняў яго i даў прытулак, i лiслiва ўмаўляў: "Паглядзi, Заратустра, так толькi сябар падыходзiць да сябра!"

Але навошта я гавару там, дзе нiхто не слухае маiм слыхам! Тады я буду заклiкаць усе вятры.

Вы ўсе драбнееце, маленькiя людзi! Вы ўсе мiзарнееце i крышыцеся, вы, аматары камфорту! Вы яшчэ загiнеце, - праз многiя нiкчэмныя дабрадзействы, праз дробныя грахi, праз нiкчэмную вашу ўпакоранасць!

Занадта шмат мiлажалю, занадта шмат саступлiвасцi - вось ваша глеба. Але каб дрэва вырасла вялiкае, яму трэба пусцiць магутныя каранi ў цвёрдай скале!

Нават тое, што вы ўпускаеце, дапамагае ствараць тканiну будучынi ўсяго чалавецтва, нават вашае Нiчога - толькi павуцiна i павук, якi жыве крывёю будучага.

I калi вы бераце, вы быццам крадзеце, вы, маленькiя праведнiкi; але нават у шэльмаў ёсць свой гонар: "Крадзь толькi тады, калi нельга адабраць сiлаю!"

"Гэта даецца" - вось яшчэ адна запаведзь упакоранасцi. Я ж кажу вам, вы, самазадаволеныя: бярэцца i яшчэ болей будзе брацца ад вас!

О, калi б вы стрэслi з сябе ўсякае ваша паўляжанне i сталi рашучыя як у дзеяннi, так i ў бяздзеяннi!

О, калi б вы зразумелi маё слова: "Заўсёды рабiце тое, чаго хоча ваша воля, але спачатку станьце тымi, хто можа хацець!

Любiце i блiзкiх сваiх, як самiх сябе, - але раней станьце тымi, хто любiць самога сябе.

Любiць вялiкай любоўю, любiць вялiкай пагардай!" - так кажа Заратустра, бязбожнiк.

Але навошта я гавару там, дзе нiхто не слухае маiм слыхам! Тут мне яшчэ рана прамаўляць.

Я сам - мой папярэднiк сярод гэтых людзей, - пеўнеў крык на яшчэ цёмных вулiцах.

Але iхняя гадзiна падыходзiць! I мая - таксама! З кожнай гадзiнай яны драбнеюць, бляднеюць, робяцца бясплоднымi - чэзлая зелянiна! бедная глеба!

Праўда, неўзабаве станеце вы перад мною засохлаю травою, стэпам неўрадлiвым, стомленыя ад самiх сябе, асмяглыя, - але, бадай, сасмяглыя больш ад агню, чым без вады!

О, шчырахвальная гадзiна маланкi! О таямнiца надпалуднёвай гадзiны! Калi-небудзь я абярну вас у лёткае полымя, i вы будзеце вешчаваць вогненнымi языкамi - языкамi полымя пачняце вы звеставаць: "Ён настае, ён блiзкi, Вялiкi Полудзень!"

Так сказаў Заратустра.

На Елеонскай гары

"Зiма, госця лiхая, сядзiць у маiм доме; пасiнелi мае рукi ад яе прыяцельскага поцiску.

Я паважаю яе, гэтую лiхую госцю, але ахвотна пакiдаю адну. Я люблю ўцякаць ад яе, i калi бегчы борзда, можна ўцячы.

Борздымi нагамi, з палкiмi думкамi я бягу туды, дзе ацiхае вецер, - у асветлены сонцам закутак маёй гары Елеонскай.

Там я смяюся з суровай госцi, але я ёй заўдзячваю тое, што яна ў мяне ловiць мух i суцiшае шум.

Песнi нават аднаго камара яна не хоча слухаць, тым болей двух; яна спусташае вулiцу, аж нават месяц баiцца заглянуць туды ўначы.

Яна суровая госця, але я шаную яе i не малюся, як якi пестунец, пузатаму богу агню.

Лепей крыху паляскатаць зубамi, чым пакланяцца iдалам! - такi ў мяне характар. I асаблiва я не люблю ўсiх агнявых iдалаў - распаленых, дымных, задушлiвых.

Каго люблю, таго гарачэй люблю ўзiмку, чым летам; злей i весялей смяюся са сваiх ворагаў, калi зiма прыходзiць у мой дом.

Праўда, я шчыра смяюся нават тады, калi запаўзаю ў пасцель: тады смяецца i гарэзуе маё схаванае шчасце; смяецца i падманлiвы мой сон.

Я - плазун? Нiколi ў жыццi не слаўся плазам перад уладарамi; а калi i хлусiў, дык хлусiў толькi з любовi. Вось чаму я вясёлы нават у зiмовым ложку.

Просты ложак грэе мяне лепей за пышны, бо я раўнiвы да гароты сваёй. I зiмою яна верная мне.

Злосным выпадам пачынаю я кожны дзень i смяюся з зiмы халоднаю ваннаю: мая строгая госця толькi бурчыць.

Я люблю паказытаць яе васковаю свечкаю: каб яна, нарэшце, выпусцiла неба, мудрае, быццам старац з сiвою галавою, маўклiвае зiмовае неба, што часта маўчыць нават пра сваё сонца!

Цi не ў яго я навучыўся светла маўчаць? Або, можа, яно навучылася ў мяне? Або ж мо кожны з нас сам сабе адкрыў яго?

Шматграннае i складанае паходжанне ўсiх добрых рэчаў - усе добрыя, бадзёрыя рэчы апантана скачуць у жыццё: няўжо iснаваць iм толькi адзiн раз?

Доўгае маўчанне - таксама неблагая, бадзёрая рэч: маўчаць i, як зiмовае неба, шырока расплюшчанымi вачмi на ясным, светлым твары, доўга глядзець; падобна зiмоваму небу хаваць сваё сонца i сваю непахiсную сонечную волю: праўда ж, добра вывучаў я гэта мастацтва i гэтую зiмовую бадзёрасць!

Маё майстэрства i светлая нянавiсць у тым, што маё маўчанне навучылася не выдаваць сябе маўчаннем.

Ператрасаючы словы i гульнёвыя касцi, мне няраз удавалася перахiтрыць тых, хто поўны ўрачыстага чакання, перахiтрыць так, каб вымкнулiся з-пад увагi гэтых прыглядчыкаў мае воля i мэта.

Каб нiхто не бачыў асновы i апошняй маёй волi, - на тое i вынайшаў я доўгае светлае маўчанне.

Шмат разумных людзей знайшоў я: яны хавалi свой твар i каламуцiлi ваду, каб нiхто нiчога не бачыў у iх i скрозь iх.

Але якраз да iх i прыходзiлi найразумнейшыя i недаверлiвыя, майстры лускаць усякiя арэхi: менавiта з iх i вылоўлiвалi сама асцярожную рыбку!

Але светлыя розумам, бадзёрыя i празрыстыя - сама мудрыя маўклiўцы: такая глыбокая аснова ў iх, што нават сама празрыстая вада не выдае iх дна.

Ты, снежнабародае маўклiвае зiмовае неба, ты, сiвы дзед, якi з подзiвам глядзiць на мяне са сваёй вышынi! Ты, нябесны сiмвал маёй душы i яе дзёрзкасцi!

I хiба мне не трэба хавацца, як таму, хто праглынуў золата, каб не раскроiлi мне душу?

I цi ж абыдуся без хадуляў, каб не заўважылi маiх доўгiх ног усе гэтыя зайздроснiкi i ненавiснiкi навокал мяне?

Гэтыя закурэлыя, задушлiвыя, зношаныя, выцвiлыя, змаркочаныя душы - хiба можа iх зайздрасць стрываць маё шчасце?

Таму i паказваю я iм толькi зiму i лёд на вяршынях маiх i не, - што мая гара акружана ўсiмi паясамi сонца!

Яны чуюць толькi сковыт маiх зiмовых бураў: i не - як я лётаю над паўднёвымi морамi, якiя яны палкiя, цяжкiя, скварныя - паўднёвыя вятры.

Праўда, яны сужальваюцца з маiх нягодаў i выпадковасцяў; але такое маё слова: "Дапусцiце ўсе выпадковасцi да мяне, невiнаватыя яны, быццам малыя дзецi!"

Цi ж бы вытрывалi яны маё шчасце, калi б не схаваў я яго пад няшчасцямi i зiмовай сцюжай, пад шапкамi з шкураў белых мядзведзяў, пад покрывам снежных нябёсаў!

- калi б я сам не ўмiлажалiўся са спагады iхняй - мiлажалем гэтых змрочных зайздроснiкаў!

- калi б я не ўздыхаў i не дрыжаў перад iмi ад холаду, цярплiва дазваляючы ахутваць сябе спагадай!

I ў тым дзёрзкасць i добрая воля маёй душы, што не хавае яна зiмы i сваiх снежных бураў; але не хавае i сваiх памарожанняў.

У аднаго адзiнота - гэта ўцёкi хворага, а ў другога - уцёкi ад хворых.

Няхай чуе, як я дрыжу i ўздыхаю ад зiмовай сцюжы, гэты зброд, якi недаверлiва касавурыцца, абступiўшы мяне! Задыхаючыся i з дрыжыкамi ўцякаў я з iх напаленых пакояў.

Няхай уздыхаюць яны i шкадуюць мяне, што маё цела абмарожана: "Хоць бы ён не скалеў на лёдзе пазнання!" - перажываюць яны.

Я ж бегаю па гары Елеонскай на бадзёрых нагах: у сонечным закутку сваёй гары я спяваю i смяюся з усякай спагады".

Так спяваў Заратустра.

Пра мiнанне

I вось, без спеху, мiнаючы многiя гарады i многiя народы, абочнымi дарогамi вяртаўся Заратустра ў свае горы, у сваю пячору. I вось - нечакана ён апынуўся каля брамы вялiкага горада; але тут, раскiнуўшы рукi, да яго кiнуўся апантаны блазен i заступiў дарогу. Гэта быў той самы юрод, якога люд назваў "Малпаю Заратустры", бо ён пераняў з яго казаняў сякiя-такiя спохваткi i фразы i, здаралася, прысвойваў сабе сёе-тое са скарбнiцы ягонай мудрасцi. I звярнуўся блазен да Заратустры з такiмi словамi:

"О Заратустра, тут - вялiкi горад; тут няма чаго табе шукаць, а страцiць ты можаш усё.

Навошта табе мясiць гэты бруд? Пашкадуй сваiх ног! Лепей плюнь на гэтую браму i вярнiся назад!

Тут пекла думкам адлюднiка: усякiя думкi варацца тут жыўцом i, зварыўшыся, драбнеюць.

Тлеюць тут усе вялiкiя пачуццi, затое брынчаць высахлыя i нiкчэмныя!

Хiба не чуеш ты паху разнiцы i кухняў духу? Хiба не чуеш, як смурод забiтага духу ўзносiцца над гэтым горадам?

Хiба не бачыш, што душы тут, як мятыя, брудныя анучы? А яны робяць з гэтых анучаў газеты!

А ў што ператварыўся тут дух? - Ва ўменне каламбурыць! Агiдныя слоўныя памыi вырыгае ён: з гэтых памыяў i робяцца газеты.

Яны гоняць адно аднаго i не ведаюць куды. Яны распальваюць адно аднаго i не ведаюць, навошта. Яны грукочуць сваёю бляхаю i брынчаць сваiм золатам.

Яны халодныя i шукаюць цяпла ў нагрэтай вадзе; яны распаленыя i шукаюць халадку ў застылых духах; яны ўсе кволыя i ссохлi ад грамадскай думкi.

Усе заганы i пахiбы тут - дома: але ёсць i дабрачынныя - шмат паслужлiвай i службовай дабрачыннасцi;

- спрытнай дабрачыннасцi з пiсучымi пальцамi i заднiм месцам, якое змазалела ад седнi i чакання; i дабрачыннасць гэтая мае ўзнагароды - сцiплыя знакi на грудзях, а таксама пласказадых дочак, напханых саломай.

Тут багата пабожнасцi, а таксама пабожнага лiзаблюдства i нiзкапаклонства перад Богам воiнстваў, Саваофам.

Бо адтуль, "згары", падаюць зоркi i лiтасцiвыя пляўкi, таму i цягнуцца ўгору пустыя - без зоркi - грудзi.

У месяца свой двор, i ў двара - свае паразiты: i на ўсё, што зыходзiць з двара, молiцца ўбогi зброд i пахлебная ўбожная дабрачыннасць.

"Я служу, ты служыш, мы служым" - так молiцца служоная дабрачыннасць каля падножжа ўладара: каб заслужаная зорка прычапiлася, нарэшце, да запалых грудзей!

Але як месяц абарочваецца вакол усяго зямнога, так i ўладар абарочваецца вакол сама зямнога, што толькi ёсць: а гэта - золата гандляроў.

Бог воiнстваў - гэта не Бог залатых злiткаў: князь думае, а гандляр кiруе!

У iмя ўсяго ў табе светлага, моцнага, добрага, о Заратустра, плюнь на гэты горад гандляроў i вярнiся назад!

Тут у кожнага ў венах шумуе гнiлая i бледная кроў: плюнь на вялiкi горад, на гэты велiзарны сметнiк, дзе бушуе i шумуе брудны накiп!

Плюнь на горад задушаных душ i запалых грудзей, зайздрослiвых вачэй i лiпкiх пальцаў,

- на горад настырнiкаў, блудадзеяў, пiсакаў, крыкуноў i расшаленых гардзеяў,

- дзе ўсё сапсаванае, смярдзючае, заганнае, змрочнае, трухлае, прышчавае, падступнае сабрана разам;

- плюнь на вялiкi горад i вярнiся назад!"

Але тут Заратустра спынiў апантанага блазна i заткнуў яму рот.

"Перастань, нарэшце! - крыкнуў ён. - Мне ўжо даўно збрыдлi i прамовы, i выхiлкi твае!

Навошта ты жыў так доўга ў балоце, што i сам зрабiўся жабай?

Цi не цячэ цяпер i ў тваiх жылах гнiлая шумоўная балотная кроў, калi ўжо ты навучыўся так спрытна квакаць i лiхасловiць?

Чаму ты не сышоў у лес? Альбо не араў зямлi? Хiба мала ў моры зялёных астравоў?

Я пагарджаю пагардай тваёй; i калi ты асцерагаеш мяне, чаму ты не асцярог самога сябе?

З адной толькi любовi залунаюць мая пагарда i птушка, якая нясе асцярогу, - але не з балота!

Цябе завуць маёй малпай, ты апантаны блазен: я ж называю цябе сваёй рохкай свiннёю; рохканнем ты ганьбiш хвалу, якую я ўзношу блазноце.

Але чаго ты пачаў рохкаць? Таму, што табе мала лiслiвiлi, - вось i сеў ты каля гэтага сметнiка, каб мець прычыну рохкаць,

- i дзеля вялiкае помсты! Бо помста - вось тваё шумавiнне, славалюбны дурань, я раскусiў цябе!

Але твае дурныя прамовы шкодзяць мне, нават калi ты вымаўляеш правiльныя словы! I хай нават тысячу разоў справядлiвыя словы Заратустры - у тваiх вуснах яны заўсёды будуць шкодныя i несправядлiвыя!"

Так сказаў Заратустра; паглядзеўшы на вялiкi горад, ён уздыхнуў i доўга маўчаў. I нарэшце сказаў так:

"Не толькi гэты дурань агiдны мне, але i горад ваш.

Нi з тым, нi з другiм нiчога не зробiш: iх нельга нi палепшыць, нi пагоршыць.

Гора гэтаму вялiкаму гораду! Хацеў бы я пабачыць той вогненны слуп, у якiм ён згарыць!

Бо слупы полымя павiнны папярэднiчаць Вялiкаму Полудню. Але ўсё мае свой час i лёс.

Аднак жа такую навуку я дам табе на развiтанне, дурань: дзе нельга болей любiць, трэба прайсцi мiма!"

Так сказаў Заратустра i прайшоў мiма блазна i мiма вялiкага горада.

Пра адступнiкаў

1

Ах, павяла i пажухла ўсё, што яшчэ нядаўна зелянела i стракацела на гэтым поплаве! А колькi мёду надзеi насiў я адгэтуль у свае вулеi!

Усе маладыя сэрцы ўжо пастарэлi, i не так пастарэлi, як стамiлiся, спошлiлiся, супакоiлiся - яны называюць гэта так: "Мы зноў зрабiлiся пабожнiкамi".

Яшчэ нядаўна бачыў я, як на свiтанку смела iшлi яны па дарозе сваёй; але здарожылiся iхнiя ногi пазнання, i вось плявузгаюць яны цяпер на смеласць сваёй зары!

I праўда, быццам у скоках, калiсьцi лёталi iхнiя ногi, пад ухвальны смех маёй мудрасцi; а цяпер яны адумалiся. Толькi што я бачыў, як, угнуўшыся, паўзуць яны да крыжа.

Вакол свету i свабоды пырхалi яны калiсьцi, нiбы камары i маладыя паэты. I вось, крыху пастарэўшы, крыху памаладзеўшы, яны ўжо запечныя лежнi, цемрашалы i дэвоты.

Магчыма, таму панiкла iхняе сэрца, што адзiнота, быццам кiт, праглынула мяне? Магчыма, пакутлiва доўга, але марна ўчувалася iхняе вуха ў поклiчы маiх сурмаў i веснiкаў?

Шкада! Заўсёды знаходзiлiся i такiя, чыё сэрца не разлучаецца з мужнасцю i дзёрзкасцю, чый дух цярплiвы i вытрывалы. А астатнiя - баязлiўцы.

Астатнiя - гэта заўсёды большасць, штодзённасць, многiя мноствы, лiшнiя: усе яны баязлiўцы!

Хто падобны на мяне, таму на долю выпадуць перажываннi, падобныя на мае, так што першымi яго прыяцелямi будуць блазны i нябожчыкi.

А другiя - тыя, што назавуць сябе ягонымi вернiкамi: ажыўлены натоўп, шмат любовi, шмат шаленства, шмат дзiцячага шанавання.

Хай жа не прылепiцца да iх сэрцам той, хто падобны да мяне; не паверыць у гэтую вясну i цвiценне лугу той, хто ведае чалавечы род, - непастаянны i душою малы!

Калi б яны маглi iнакш, яны i хацелi б iнакш. Тое, што напалавiну, заўсёды руйнуе. Калi лiсце жаўцее - на што ж тут скардзiцца!

Хай яны ляцяць i падаюць, пакiнь iх, Заратустра, i не шкадуй! Лепей зрывай iх бурнай вiхурай - зрывай гэтае лiсце, Заратустра, каб адляцела прэч ад цябе ўсё завялае!

2

"Мы зноў сталi пабожныя", - прызнаюцца гэтыя адступнiкi, а многiя з iх яшчэ i баяцца прызнацца.

Я гляджу iм у вочы, проста ў румянец iх шчок: вы тыя, хто зноў молiцца!

Але гэта ганьба - малiцца! Ганьба не ўсiм, а мне, табе i кожнаму сумленнаму. Ганьба табе - малiцца!

Ты добра ведаеш: твой баязлiвы дэман у табе, што так любiць малiтоўна складваць рукi або трымаць iх на каленях i ўвогуле любiць спакой, - гэты баязлiвы дэман кажа табе: "Ёсць Бог!"

Але ў такiм разе i ты належыш да тых, хто баiцца святла, каму яно нiколi не дае спакою: з кожным днём табе давядзецца ўсё глыбей хаваць галаву ў цемру i ў чад!

Праўда, латвы ты выбраў час: бо вось зноў пырхаюць начныя птушкi. Настаў час усiх, хто баiцца святла, - вечар, час святкавання, калi нiшто не "святкуецца".

Я чую i адчуваю: прыйшоў час iх урачыстых шэсцяў i палявання - палявання расслабленага, вялага, кволага на нюх, калi пад цiхi крок мармычуць малiтвы, час палявання на душэўна-шчодрых дэвотаў: зноў пастаўлены ўсе пасткi, каб лавiць сэрцы! I дзе толькi нi падыму заслону, адусюль вылятае ўспалошаны начны матылёк.

Напэўна, ён быў там не адзiн! Я адчуваю, што ўсюды пазапаўзалi маленькiя абшчыны, i дзе толькi ёсць якая каморка, там знойдзеш i багамольцаў, i адчуеш iх пах.

Цэлыя вечары сядзяць яны i вядуць: "Дай нам зноў быць дзецьмi, каб казаць: "Божа лiтасцiвы!" Набожныя цукернiкi папсавалi iм языкi i страўнiкi.

Альбо цалюткi божы дзень дзiвяцца на хiтрага павука-крыжака, якi падпасвае здабычу i прапаведуе iншым павукам словы мудрасцi: "Пад крыжамi зручна плесцi сеткi!"

Альбо цэлыя днi выседжваюць з вудамi на балоце i лiчаць сябе глыбокiмi, але тых, хто ловiць вудамi там, дзе няма рыбы, я б нават павярхоўнымi не назваў!

Альбо пабожна-ўмiльна вучацца iграць на арфе ў песняра, якi сваёю iгрою вымацвае дарогi да сэрца маладзiчак, бо стамiўся ён ад старых баб i iхнiх падахвотак.

Альбо вучацца трэсцiся ад жаху ў цёмным пакоi ў якога-небудзь прыдурка-вучонага, якi ўсё чакае духаў, i пры гэтым дарэшты спаражняюць свой розум!

Альбо прыслухоўваюцца да флейты старога вандроўнага шарлатана, якi пераняў у журботна завыўнага ветру гукавую паныласць; вось i цягне следам за ветрам i прапаведуе панылымi гукамi скруху.

А некаторыя парабiлiся начнымi вартаўнiкамi; яны навучылiся дудзець у ражок, рабiць начны абыход i будзiць мiнулае, якое даўно ўжо спачыла.

Пяць выслоўяў з старых паданняў чуў я ўчора ўначы каля садовага мура: ад стомленых, панурых, усохлых начных вартаўнiкоў:

"Як на Айца, дык Ён не дужа клапоцiцца пра сваiх дзяцей, у людзей айцы куды лепшыя!"

"Ён надта стары! I зусiм ужо не клапоцiцца пра сваiх дзяцей", - адказаў другi вандроўнiк.

"Хiба ў iх ёсць дзецi? Нiхто не можа гэтага даказаць, калi ўжо i Ён сам гэтага не даказвае! Мне хацелася б, каб Ён хоць раз прывёў пераканаўчы доказ".

"Доказ? Ды калi тое было! Не дужа гладка ў Яго з доказамi - яму важней, каб Яму верылi!"

"Так, так! Вера робiць Яго праведным - вера ў Яго. Так было павялося ў нашых бацькоў! так яно iдзе i ў нас!"

Так гутарылi два начныя вартаўнiкi, якiя баялiся святла, i потым паныла задудзелi ў свае ражкi: было гэта ўчора ўначы каля садовага мура.

А ўва мне сэрца калацiлася ад смеху, i хацела вырвацца, i не ведала куды, i апусцiлася ў маю нутробу.

I праўда, я памру, бадай што, зайшоўшыся смехам, бачачы, як аслы ўпiваюцца, а начныя вартаўнiкi запаняверваюцца ў Бозе.

Хiба не прайшоў даўным-даўно час на такiя паняверкi? Хто яшчэ можа будзiць гэтую спачылую, светлабоязную даўнiну!

Даўно ўжо пакончана са старымi божышчамi; i праўда - добры, вясёлы канец выпаў на iхнюю долю!

Не "поцемкамi" давялi яны сябе да смерцi - гэта мана! Наадварот: яны так рагаталi аднаго разу, што паўмiралi ад смеху!

Гэта адбылося, калi сама бязбожнае слова было прамоўлена нейкiм богам: "Адзiн Гасподзь! Хай не будзе ў цябе iншых багоў, апрача Мяне!"

- стары, раўнiвы, злосны барадач аж настолькi забыўся, што ўсе багi засмяялiся i, пагушкваючыся на сваiх тронах, казалi: "Цi не ў тым боскасць, што ёсць багi, ды няма нiякага Бога?"

Хто мае вушы, хай чуе!"

Так сказаў Заратустра ў горадзе, якi ён любiў i якi называўся Пярэстая Карова. Адгэтуль заставалася яшчэ два днi дарогi да пячоры, да вяртання да ягоных звяроў; i душа яго парадавалася блiзкаму вяртанню.

Вяртанне

"О адлюдненасць! Ты - мая Айчына Адлюдненасць! Надта доўга жыў я закiнуты на чужыне, каб са слязьмi не вярнуцца да цябе!

Пагразi мне пальцам, як грозiць мацi, усмiхнiся мне, як мацi ўсмiхаецца, i скажы: "А хто колiсь нiбы вiхура паляцеў ад мяне?"

Хто на развiтанне крыкнуў: "Надта доўга я быў у адзiноце i адвык маўчаць". Цяпер ты, вядома, навучыўся?

О Заратустра, я ведаю ўсё: i тое, што сярод мноства людскога ты быў больш пакiнуты, чым раней са мною!

Адно - пакiнутасць, другое - адлюдненасць: гэтаму ты навучыўся цяпер! I таму, што сярод людзей ты заўсёды будзеш iм чужы i дзiкi:

- нават калi яны любiцьмуць цябе: бо яны найперш хочуць, каб iх шкадавалi!

А тут ты ў сябе дома, на радзiме; тут ты можаш гаварыць усё i адкрыць сваю душу, нiхто тут не саромеецца схаваных i скупых пачуццяў.

Тут усе рэчы, лашчачыся, наблiжаюцца да тваёй прамовы i дагаджаюць табе: так хочацца iм паездзiць на тваёй спiне! На любой прыпавесцi ты дапнеш да ўсякай iсцiны.

Тут проста i шчыра можаш гутарыць з усiмi рэчамi; i праўда, пахвалою здаецца iхняму слыху, што нехта гаворыць з iм шчыра!

А быць пакiнутым - зусiм iншае нешта. Цi памятаеш ты, Заратустра? Калi ў лесе над тваёй галавой крычала птушка, а ты нерашуча стаяў побач з мёртвым i не ведаў, куды iсцi.

Калi ты казаў: "Хай мае звяры вядуць мяне! Я адчуваю, што мне больш небяспечна быць сярод людзей, чым сярод звяроў". Гэта была пакiнутасць.

А цi памятаеш ты яшчэ вось што, Заратустра? Калi ты быў на сваёй выспе, ты - крынiца вiна сярод пустых вёдраў, раздаючы сябе спрагненым, даруючы i раздорваючы,

- пакуль, нарэшце, не застаўся ў адзiноце, спрагнены сярод п'яных, пакуль не пачаў скардзiцца начамi:

Цi не большая асалода ў тым, каб браць, чым даваць?

I красцi, чым браць? Гэта была пакiнутасць! Цi памятаеш такое, Заратустра? Калi да цябе наблiзiлася твая Цiшыня, якая адагнала цябе ад самога сябе, i злосна нашэптвала: "Скажы i рабiся!"

- i калi зрабiла табе болем тваё чаканне i маўчанне i паныласцю тваю ўпакораную мужнасць. Гэта была пакiнутасць!"

О адлюдненасць! Ты, мая Айчына, Адлюдненасць! З якой шчаслiвай пяшчотай звястуе мне твой голас!

Мы не пытаемся адно ў аднога, мы не скардзiмся адно аднаму: мы iдзем разам у адчыненыя дзверы.

Бо ў цябе ўсё адчынена i светла, i тут лягчэй бягуць ногi часу, бо ў цемры час цiсне мацней, чым на святле.

Тут мне раскрываюцца словы пра быццё, быццам скрынкi, раскрываюцца мне словы пра ўсё сутнае: усё сутнае хоча стаць словам, усякае станаўленне хоча навучыцца ў мяне гаварыць.

А там, унiзе, любая казань марная! Там "забыць i прайсцi мiма" - найлепшая мудрасць: гэтаму я цяпер навучыўся!

Хто хоча ў людзей зразумець усё, павiнен да ўсяго дакрануцца. Але на гэта ў мяне занадта чыстыя рукi.

Я ўжо не магу дыхаць з iмi адным паветрам; о, навошта я жыў так доўга ў шуме i ў iх смярдзючым дыханнi!

О шчаслiвая цiшыня вакол мяне! О чыстыя пахi! Як глыбока i чыста дыхае цiшыня! Як учуваецца яна, шчаслiвая!

А там, унiзе, - там усё гаворыць i ўсё застаецца не пачутым. Хоць званамi абвяшчай мудрасць сваю: гандляры на рынку ўсё роўна заглушаць яе звонам медзi!

Усё ў iх гаворыць, а разумець усе адвыклi. Усё ў iх валiцца з рук, але нiчога не трапляе больш у глыбокiя крынiцы.

Усё ў iх гаворыць, усё растурзана словамi. Тое, што яшчэ ўчора было цвёрдае i не па зубах самому часу, сёння - згрызенае i абгрызенае - звiсае з зяпы людзей цяпершчыны.

Усё ў iх гаворыць, усё агалошваецца. Тое, што калiсьцi было схавана i таямнiцай глыбокiх душаў, сёння належыць вулiчным трубачам i ўсякiм легкакрылым кузакам.

Дзiвосная рэч - чалавечая iстота! Ты, шум цёмных вулiц, ты зноў за мною! Найвялiкшая небяспека мая засталася за мною!

Шкадаваць i спагадаць - заўсёды было маёй найбольшай небяспекай, але ж усякая чалавечая iстота прагне, каб яе шкадавалi i спагадалi ёй.

З нявыказанымi iсцiнамi, з рукою дурня i сэрцам без розуму, багаты дробязнай хлуснёй спагады - так я жыў сярод людзей заўсёды.

Сядзеў я сярод iх пераапрануты, гатовы не пазнаваць сябе толькi дзеля таго, каб трываць iх, i пераконваў сябе: "Дурань, ты не ведаеш людзей!"

Перастаеш разумець людзей, калi жывеш сярод iх: надта шмат на iх блiзiру, знешняга, - навошта тут дальнавiдныя, палка-разумныя вочы!

I калi яны не прызнавалi мяне, я, дурны, у сваёй апантанасцi прагнуў iх за гэта яшчэ больш, чым сябе: прывыклы быць жорсткiм да сябе, я часта помсцiў сабе за гэты жаль.

Пакусаны ядавiтымi мухамi i паточаны, як камень, процьмай кропляў злосцi, я сядзеў сярод iх i пераконваў сябе: "Не вiнаватае ўсё нiкчэмнае ў нiкчэмнасцi сваёй!"

Асаблiва ядавiтымi з усiх мух я лiчыў тых, што завуць сябе "добрымi": яны кусаюць, не ўсведамляючы сваёй вiны, яны хлусяць, не ўсведамляючы яе, - як маглi б яны быць са мною справядлiвымi!

Хто жыве сярод добрых, таго спагада вучыць хлусiць. Спагада робiць паветра затхлым усiм свабодным душам. Глупства добрых - бяздоннае.

Хаваць сябе самога i багацце сваё - гэтаму я навучыўся там, унiзе: бо я выявiў, што кожны з iх - убогi духам. У тым была хлусня маёй спагады, што пра кожнага я ведаў,

- ведаў, бачыў i нават носам чуў, што не толькi дастаткова, але нават занадта шмат духу дасталося яму!

Гэтыя iх надзьмутыя мудрацы, але не надзьмутымi, а мудрымi называў я iх: я так навучыўся глытаць словы. Гэтыя iх магiльшчыкi - я ж называў iх даследчыкамi i выпрабавальнiкамi: так я навучыўся падмяняць словы.

Самыя сабе капаюць далакопы гэтыя хваробы. Пагiбельныя выпарэннi дрэмлюць пад старым смеццем. Не трэба турбаваць балота. Лепей жыць у гарах.

Шчаслiвымi грудзьмi я ўдыхаю зноў свабоду гор! Нарэшце мой нос пазбаўлены паху чалавечага iснавання!

Свежае паветра, як пенiстае вiно, казычй мне ноздры, i яна чмыхае, душа мая, чмыхае i радасна гукае: "На здароўе!"

Так сказаў Заратустра.

Пра тры пахiбы

1

"У сне, у апошнiм ранiшнiм сне я стаяў на высокай скале, па той бок свету, трымаў вагi i важыў свет.

О, дужа рана настала мне ранiшняя зара - палкая i раўнiвая! Заўсёды раўнiвая яна да маiх гарачых ранiшнiх сноў.

Вымерны таму, у каго ёсць час; выважаны таму, хто ўмее важыць; дасягальны моцным крылам; адгадны боскiм адгадчыкам - такiм явiўся мне ў сне гэты свет.

Сон мой, адважны марак, напалавiну карабель, напалавiну шквал, маўклiвы, як матылёк, нецярплiвы, як сокал: адкуль узяўся ў яго сёння i час, i цярплiвасць, каб важыць свет!

Мабыць, мудрасць мая нашаптала яму нiшкам - чуйная, пакеплiвая, дзённая мудрасць мая, якая смяецца з усiх бясконцых светаў! Бо яна кажа: "Дзе сiла, там валадарыць i лiк, бо ў яго болей сiлы".

Як упэўнена глядзеў мой сон на гэты концы свет, - без цiкаўнасцi, без шкадавання, без страху, без мальбы:

- быццам выспелы яблык прасiўся ў руку маю, крамяны i залацiсты, з далiкатнай халаднаватай аксамiтнай скуркай - такiм здаўся мне свет:

- быццам кiвала мне дрэва з раскiдзiстымi галiнамi, моцнае воляй, сагнутае дзеля апоры i адпачынку нагам стомленых дарожнiкаў: такiм здаўся мне са скалы гэты свет;

- быццам пяшчотныя рукi неслi мне насустрач скрынку, адчыненую захапленню сарамяжлiвых шанавальных вачэй - такiм гэты свет здаўся мне сёння;

- не так загадкай, каб адпудзiць чалавечую любоў; не так разгадкай, каб прыспаць чалавечую мудрасць, - па-чалавечы добрым здаўся мне сёння свет, пра якi так многа лiхасловяць!

Якi ўдзячны я свайму ранiшняму сну за тое, што сёння на золку ўзважыў я свет! Па-чалавечы добрым прыйшоў да мяне сон, суцешнiк сэрцаў!

I ўдзень я зраблю, як ён, i навучуся ў яго ўсяго найлепшага: цяпер я хачу пакласцi на шалi з усiх лiхаў тры сама лiхiя i па-чалавечы правiльна iх узважыць.

Хто вучыў дабраслаўляць, той вучыў i выклiнаць: якiя ж на свеце ёсць тры найсама клятыя рэчы? Iх я i хачу пакласцi на шалi.

Пахацiнства, уладалюбства, сябелюбства - гэтыя тры да сёння выклiналiся найбольш i найбольш iх аплявузгалi; i вось гэтыя тры пахiбы сёння я хачу па-чалавечы добра ўзважыць.

Давай! Тут мая скала, там - мора: яно падкочваецца мне пад ногi, калматае, лашчыцца - вернае, старое страшыдла, спагадлiвы сабака, якога я люблю.

Давай! Тут я трымаю вагi, над бурным морам, i выбiраю сведку, каб ён глядзеў, - выбiраю цябе, любае маё самотнае дрэва, што шырока раскiнула голле, пахучае, водарнае!

Па якiм мосце iдзе сённяшняе ў будучыню? Па чыёй волi высокае хiлiцца да нiзкага? I што загадвае вышэйшаму расцi вышэй i вышэй?

Цяпер шалi ў раўнавазе i ў нерухомасцi: тры цяжкiя пытаннi кiнуў я на адну шалю, тры цяжкiя адказы трымае другая.

2

Пахацiнства: калючка i слуп ганьбы ўсiм у пакаяных валасянiцах пагарднiкам цела; асуджанае на праклён як "зямное" ва ўсiх, хто марыць пра iншы свет, бо яно пагарджае ўсiмi настаўнiкамi хлуснi i дурыць iх.

Пахацiнства: павольны агонь зброду, на якiм згарае яно; усiм смярдзючым лахманам i чарвiвым дрэвам - распаленая, агнявая печ.

Пахацiнства: нявiннае i свабоднае яно ў свабодных сэрцаў, сад зямнога шчасця, святочнае багацце i дарунак будучынi ад лiшнiцы яго.

Пахацiнства: гэта салодкая атрута толькi завялым, а тым, у каго львiная воля, гэта вялiкi сардэчны мацунак, вiно з усiх вiнаў, багавейна захаванае.

Пахацiнства: гэта найвялiкшая асалода, сiмвал найбольшага шчасця i найвышэйшай надзеi, бо многаму было дадзена абяцанне шлюбу i нават большага, чым шлюб:

- многаму, што яшчэ больш чужое адно аднаму, чым мужчына жанчыне: а хто спасцiг да канца, наколькi чужыя адно аднаму мужчына i жанчына?

Пахацiнства: аднак мне трэба абмежаваць думкi i словы, каб не ўварвалiся ў мае сады свiннi i апантанцы!

Уладалюбства: вогненны бiч у сама цвёрдых з усiх цвердакаменных сэрцаў; жудаснае катаванне, нагатаванае сама жорсткаму, змрочнае полымя вогнiшчаў, на якiх паляць жыўцом.

Уладалюбства: гэта жорсткiя кiлзы, накiнутыя на сама славалюбныя народы; яно здзекуецца з любога сумнiўнага дабрачынства, яно едзе вярхом на любым канi i на ўсякай гардынi.

Уладалюбства: землятрус, якi разбурае ўсё лядашчае i пустое; раз'юшаны, грымучы, карны разбуральнiк фарбаваных дамавiн; блiскучы пытальнiк побач з зайздроснымi адказамi.

Уладалюбства: перад позiркам яго чалавек поўзае i плазуе, сцелецца рабом i робiцца нiжэйшы за змяю i свiнню, пакуль, нарэшце, не вырвецца ў яго крык вялiкай пагарды.

Уладалюбства: грозны настаўнiк вялiкай пагарды, якi кiдае ў твар гарадам i царствам: "Далоў цябе!", пакуль, нарэшце, i самi яны не залямантуюць: "Далоў, мяне!"

Уладалюбства: яно падымаецца да чыстых i адзiнокiх, каб iх прывабiць, падымаецца ўгору да самадастатковых вяршыняў, палаючы, як любоў, малюючы ў нябёсах панадныя пурпуровыя блiкi асалодаў.

Уладалюбства: але хто сказаў, што нездаровая такая палкасць, калi высокае iмкнецца да ўлады над нiжэйшым! Сапраўды, няма нiчога хваравiтага ў такiм жаданнi, у такiм прышэсцi!

Каб адзiнокая вяршыня не заставалася вечна адна i была сабе дастатковая; каб гара сышла да далiны, а вятры вяршыняў - да нiзiнаў.

О, хто знойдзе сапраўднае iмя, каб назваць i ўзвесцi ў дабрачыннасць гэта iмкненне! "Цнота, якая адорвае" - так назваў калiсьцi Заратустра тое безназоўнае.

I тады сталася - i праўда, сталася ўпершыню, - што слова яго ўзвялiчыла сябелюбства - бадзёрае, здаровае сябелюбства, што б'е струмянём з моцнай душы;

- з моцнай душы, спалучанай з узвышаным целам, цудоўным, непераможным i дужым, побач з якiм кожная рэч робiцца люстрам;

- з моцнай душы, злучанай з пругкiм целам, якое гаворыць само за сябе, з целам-танцорам, сiмвалам i выразам якога служыць душа, якая радуецца сабе самой. Радасць такiх целаў i душаў называе сябе дабрачыннасцю, цнотаю.

Сваiмi казанямi пра благое i добрае абмяжоўвае сябе гэтая радасць, быццам свяшчэннымi гаямi, iмёнамi свайго шчасця аганяецца яна ад усяго пагарды вартага.

Яна гонiць прэч усё маладушнае; яна кажа: "Благое - гэта баязлiвае!" Вартым пагарды ёй здаецца кожны, хто ўвесь час турбуецца, уздыхае, скардзiцца i здабывае з усяго найменшую выгоду.

Яна пагарджае i любою панылаю мудрасцю: бо сапраўды ёсць мудрасць, якая расцвiтае ў змроку, мудрасць, якая, як начны цень, увесь час уздыхае: "Усё марнасць!"

Яна не любiць баязлiвай недаверлiвасцi i ўсiх тых, хто патрабуе прысяг замест позiркаў i працягнутых рук; i не любiць недаверлiвай мудрасцi, бо гэта - мудрасць баязлiвая.

Яшчэ нiжэй яна цэнiць дагодлiвага i пакорнага, таго, хто адразу, як сабака, кладзецца на спiну; ёсць мудрасць, якая па-сабачы дагодлiвая, пакорная, пабожная i паслужлiвая.

Ненавiсны i агiдны ёй той, хто нiколi не абараняецца, хто глытае атрутныя пляўкi i злосныя позiркi, хто надта цярплiвы, хто ўсё пераносiць i ўсiм задаволены: бо гэта - характар раба.

Хай гэта рабалепства перад багамi i слядамi ад iх выспяткаў, хай перад людзьмi з iх дурнымi меркаваннямi, - на ўсё рабскае яно плюе, гэтае вялiкае сябелюбства.

Благое: так называе яно ўсё, што баязлiва i па-рабску прынiжана, - вочы, што пакорлiва моргаюць, прыгнечаныя сэрцы i тую iлжывую, сагнутую людскую пароду, якая гатова цалаваць тоўстымi, баязлiвымi губамi.

I мудрасць заднiцы: так называе яна ўсё, над чым мудруюць рабы, старыя i стомленыя, а асаблiва - благое, недарэчнае, марнае мудраванне папоўскай дурасцi!

Усе гэтыя задамудрыя - гэтыя жрацы, усе гэтыя стомленыя ад свету i тыя, чые душы - бабскага альбо рабскага роду - як спрытна яны збэсцiлi сябелюбства.

Менавiта бо гэтая задняя мудрасць лiчылася цнотай i называлася яе iмем толькi дзеля таго, каб гнаць ад сябе сябелюбства! "Адмовiцца ад сябе" - вось чаго з поўнай падставай хацелi ўсе стомленыя жыццём баязлiўцы i павукi-крыжакi!

А сёння да iх наблiжаецца дзень, калi ўсё зменiцца: меч суддзi, Вялiкi Полудзень; i многае зробiцца тады яўным!

I хто славiць "Я" i асвячае сябелюбства, сапраўды, той кажа натхнёна, быццам прарок: "Вось настае ён, Вялiкi Полудзень, вось ён ужо блiзка!"

Так сказаў Заратустра.

Пра Дух Цяжару

1

"Мае вусны - вусны народа: лiшне груба i шчыра кажу я маiм шаўкавiстым трусiкам. I яшчэ больш чужое маё слова ўсiм чарнiльным душам i пiсучым лiсам.

Мая рука - рука дурня: гора ўсiм сталам i сценам i ўсяму, дзе ёсць месца пад пiсанiну i мазню!

Мае ногi - ногi каня; я iмi скачу i чвалую на злом галавы, па палях уздоўж i ўпоперак, як чорт рады хуткаму бегу.

Мой страўнiк - цi ж не страўнiк арла? Бо найбольш любiць ён ягнячае мяса. Далiбог, гэта страўнiк птушкi.

Выкармлены няшчодрай простай ежай, заўсёды гатовы да лёту, гатовы ў неба такi я: як жа мне быць не птушкай?

Да таго ж я варожы Духу Цяжару - гэта ўва мне таксама птушынае; праўда бо, смяротная, непрымiрная, спрадвечная мая варожасць! О, куды толькi не лётала i дзе толькi не блукала мая варожасць!

Цяпер я магу пра гэта спяваць i хачу спяваць: хоць я адзiн у пустым доме i давядзецца спяваць толькi сваiм вушам.

Ёсць, вядома, iншыя спевакi, у каго толькi ў поўным доме голас мякчэе, рука робiцца вымоўнай, позiрк - выразным, а сэрца - чуйным: але на iх я не падобны.

2

Той, хто навучыць людзей лётаць, зрушыць усе межавыя камянi; ён прымусiць самыя камянi лётаць, i новым iмем назаве зямлю - iмем "лёгкая".

Страўс бяжыць хутчэй за сама борздага каня, але ў цяжкую зямлю яшчэ хавае сваю галаву: так i чалавек, якi яшчэ не ўмее лётаць.

Цяжкiмi ён называе зямлю i жыццё: бо так хоча Дух Цяжару! А той, хто прагне стаць лёгкiм, павiнен любiць сябе самога: так вучу я.

Вядома, любiць не любоўю хворых i нямоглых, бо ў iх нават сябелюбнасць смярдзючая!

Так вучу я: трэба вучыцца любiць сябе - любоўю здаровай i святой, каб заставацца верным сабе i не лунаць марна.

Такое лунанне назвала сябе "любоўю да блiзкага"; гэтымi словамi дагэтуль iлгалi i крывадушылi больш за ўсё, асаблiва тыя, каго свет ледзьве трываў.

I праўда, гэта зусiм не запаведзь на сёння i на заўтра - вучыцца любiць сябе. Наадварот, з усiх мастацтваў гэта найтанчэйшае, наймудрэйшае i патрабуе найбольшай цярплiвасцi.

Бо свой здабытак заўсёды добра схаваны ад самога сябе, i з усiх скарбаў на астатку заўсёды выкопваецца свой скарб; такое ўздзеянне Духу Цяжару.

Ледзь не з калыскi нам даюць у спадчыну цяжкiя словы i каштоўнасцi: "дабро" i "зло" - так называюць гэтую спадчыну. I ў iмя яе даруюць нам наша жыццё.

I таму пускаюць дзяцей да сябе, каб своечасова не даць iм палюбiць самiх сябе: такое ўздзеянне Духу Цяжару.

I мы - даверлiва цягнем тое, што ўзбатуюць на нас, цягнем на агрубелых плячах па суровых гарах! I калi мы сплываем потам, нам кажуць: "Так, цяжка несцi жыццё!"

Не толькi чалавеку цяжка несцi i выносiць сябе! А ўсё таму, што цягне ён на сваiх плячах надта многа непатрэбшчыны. Як вярблюд, становiцца ён на каленi i даецца наўючыць.

I асаблiва цяжка таму, хто дужы, вынослiвы, здольны да шанавання, - надта шмат чужых, цяжкiх слоў i каштоўнасцяў наўючвае ён на сябе: i вось - жыццё яму здаецца пустэльняй!

Сапраўды! Нават многае са сваiх здабыткаў нялёгка несцi! Многае ў чалавеку падобнае да вустрыцы, агiднай i слiзкай, якую цяжка ўхапiць.

Потым знешняя абалонка павiнна быць размаляваная, каб выглядаць высакародна, быць як бы хадайнiкам за ўсё, што ўсярэдзiне.

Але i гэтай штуцы трэба яшчэ навучыцца: трэба мець скарлупу, i выдатны блiзiр, i мудрую слепату!

Але i тут магчымая памылка: бо тая цi iншая чалавечая абалонка была i панылая, i вельмi нагадвае шкарлупу. Шмат схаваных вартасцяў i сiлы застаюцца неразгаданымi; сама далiкатныя лагодкi не знаходзяць таго, хто iх ацэнiць!

Жанчыны гэта ведаюць, асаблiва тыя, якiя высока цэняцца: крыху таўсцейшыя, крыху танчэйшыя - так часта ўвесь лёс у гэтым "крыху"!

Цяжка адкрыць чалавека, а самога сябе - найцяжэй; ён часта манiць пра душу. Такое ўздзеянне Духу Цяжару.

Але адкрыў сябе той, хто кажа: вось маё дабро i маё зло. Так ён прымушае замоўкнуць крата i карлiка з iх словамi: "Дабро ўсiм, зло ўсiм".

Праўда, я не люблю i тых, у каго добрыя ўсе рэчы, а свет гэты лiчыцца найлепшым. Такiх я называю ўсiмзадаволенымi.

Усiмзадаволенасць, якая ўмее знаходзiць смак ва ўсiм, гэта не найлепшы густ! Я паважаю ўпартыя, наравiстыя языкi i шлункi, якiя навучылiся слоў "Я", "Так", "Не".

Але ўсё жаваць i пераварваць - гэта, бадай што, толькi ў свiней!

Увесь час паўтараць "I-А" - гэтаму навучаны толькi аслы i тыя, хто iм блiзкi духам!

Майму густу патрэбныя жоўтая i ярка-чырвоная фарба, мой густ да ўсяго дамешвае кроў. Але той, хто белiць свой дом, знаходзiць сваю бяскроўную душу.

Адны закаханыя ў мумii, другiя - у прывiды: i тыя, i другiя аднолькава варожыя крывi i плоцi. О, якiя яны агiдныя майму густу! Бо я люблю кроў.

I не хачу я жыць там, дзе кожны плюе, - не да густу мне гэта: бо нi ў кога няма ў роце золата; ужо лепей жыць сярод злодзеяў i клятваадступнiкаў.

Але мiсалiзнiкi, якiя вылiзваюць пляўкi, мне яшчэ больш агiдныя; а сама гнюсную жывёлiну, якую я знайшоў сярод людзей, я назваў паразiтам; яна не хацела кахаць, але хацела жыць за кошт кахання.

Няшчаснымi я называю ўсiх, у каго толькi адзiн выбар: зрабiцца альбо лютым зверам, альбо лютым утаймавальнiкам. Сярод iх я не паставiў бы свайго будана.

Няшчаснымi я называю i тых, хто заўсёды павiнен быць на варце, - брыдкiя яны майму густу: усе гэтыя мытнiкi i гандляры, каралi i iншыя ахоўнiкi краiн i куфроў.

Праўда, я таксама навучыўся быць на варце - i навучыўся гэтаму добра, толькi на варце самога сябе. Асаблiва вучыўся я стаяць, i хадзiць, i бегаць, i лазiць, i скакаць: нельга адразу навучыцца лётаць!

Па вераўчанай лесвiцы навучыўся лазiць у любоўныя вокны, спрытна караскаўся на высокiя мачты; сядзець на высокiх мачтах пазнання здавалася мне асалодай,

- падобна да маленькiх агеньчыкаў успыхваць на высокiх мачтах: хай сабе малое святло, але i яно вялiкая ўцеха тым караблям, якiя збiлiся з дарогi i церпяць бедства.

Многiмi спосабамi, рознымi дарогамi прыйшоў я да сваёй праўды: не па адной лесвiцы падымаўся я ўгору, адкуль позiрк мой ляцеў удалечыню.

Неахвотна распытваў я, якою дарогаю прайсцi, - гэта заўсёды было мне не да густу! Я лепш распытваў i выпрабоўваў гэтыя дарогi.

Выпрабоўваць i распытваць - такiя былi дарогi мае: i сапраўды трэба яшчэ навучыцца адказваць на гэтыя пытаннi! Але такi ўжо мой густ:

- не добры, не благi, а мой густ, якога мне не трэба нi саромецца, нi хаваць.

"Гэта цяпер мая дарога, а дзе ж ваша?" - так адказваю я тым, хто мяне распытвае: "Якою дарогай iсцi?" Бо дарогi, толькi як дарогi, няма!"

Так сказаў Заратустра.

Пра старыя i новыя скрыжалi

1

"Сяджу я тут i чакаю; навокал старыя пабiтыя скрыжалi, а таксама новыя, напалавiну запiсаныя. калi ж настане мая гадзiна?

- гадзiна майго зыходу, зыходу: бо я хачу яшчэ адзiн раз да людзей.

Цяпер я чакаю гэтага: бо спачатку яшчэ павiнны аб'явiцца азнакi, што гадзiна мая настала, - гэта павiнен быць рассмешаны леў з чародкай галубоў.

Чакаючы, гутару сам з сабою, як той, каму ёсць калi. Нiхто нiчога новага мне не кажа: вось я i раскажу сам пра сябе.

2

Калi я прыйшоў да людзей, убачыў, што сядзяць яны на старых прымхах: усе верылi, быццам яны даўно ведаюць, што ёсць чалавеку дабро, а што зло.

Старой пустой забавай здавалiся iм усе гамонкi пра цноту, а той, хто хацеў добра выспацца, балабонiў перад сном пра "дабро" i "зло".

Гэтую дрымоту я страсянуў, калi пачаў вучыць: нiхто яшчэ не ведае, што такое дабро i зло, нiхто, апрача творцы!

А стварае той, хто надае зямлi сэнс i дорыць ёй будучыню, а чалавеку мэту; ён жа i стварае i добрае, i благое.

I сказаў я iм перавярнуць iх старыя кафедры i ўсё, на чым сядзела iх трухлявая пыха; я сказаў iм смяяцца з iх цнатлiвых генiяў, i святых, i паэтаў, i збаўцаў свету.

З iх змрочных мудрацоў каб смяялiся, i з усiх, хто, нiбы чорнае пудзiла, калi-небудзь сядзеў на дрэве жыцця.

На вулiцы iхнiх магiльнiц сеў я побач з груганамi i падлай - i смяяўся з iх мiнулага i яго светлай, разваленай велiкапышнасцi.

Сапраўды, як тапелец i прапаведнiк пакаяння, вылiў я свой гнеў на ўсё, што было ў iх вялiкага i малога: "Лепшае ў iх - нiкчэмнае, кепскае i благое ў iх нiкчэмнае!" - так смяяўся я.

Крыкам i смехам вылiвалася з мяне мудрая палкасць мая, дзiкая мудрасць мая, у гарах народжаная! Найвышэйшая палкасць мая, шумнакрылая!

I часта, калi я смяяўся, яна раптоўна вяла мяне ўдалеч i ўгору: i ляцеў я, трапятлiвы, як страла, у напоеным сонцам захапленнi:

- туды, у далёкую будучыню, якое не бачыла яшчэ нiчыя мара, на Поўдзень такi скварны, што i не снiўся мастакам; туды, дзе багi, танцуючы, саромеюцца любога адзення:

- так я кажу параўнаннямi, запiнаючыся i кульгаючы, як усе паэты: праўда, мне брыдка, што я мушу быць яшчэ i паэтам!

Туды, дзе любое станаўленне здавалася мне боскiм танцам i дзёрзкай весялосцю, а свет - вызваленым з путаў i свабодным, памкнёным да сябе самога:

- быццам багi, якiя вечна шукаюць сябе ў вечных уцёках ад сябе, шчаслiва супярэчачы сабе i зноў, па-новаму, шукаючы сябе, самыя з сабою ў супярэчлiвай згодзе,

- дзе сам час здаваўся мне шчаслiвай насмешкай з iмгненняў, дзе неабходнасцю была сама свабода, якая шчасна гуляла жазлом свабоды,

- дзе знайшоў я i старога свайго д'ябла, i спрадвечнага ворага - Духа Цяжару з усiм, што стварыў ён - Гвалтам, Законам, Неабходнасцю, Вынiкам, Мэтай, Воляй, Дабром i Злом.

Цi ж не павiнна iснаваць нешта, над чым можна танцаваць, летучы танцаваць? Цi не павiнны дзеля лёгкага i найлягчэйшага iснаваць краты i цяжкiя карлiкi?

3

I там гэта было; дзе я падняў з дарогi слова "Звышчалавек" i што чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець,

- што чалавек ёсць мост, а не мэта; што ўслаўляе ён свой полудзень i вечар, як дарогу да новых золкаў:

- слова Заратустры пра Вялiкi Полудзень, якое ўзнёс я калiсьцi над людзьмi, быццам другую вячэрнюю зару.

Сапраўды, я даў iм убачыць новыя зоркi i новыя ночы; i над хмарамi, днямi i ночамi напяў я свой смех, як стракатую палатку.

Я лiчыў iх усiм маiм, змыслам i намыслам: сабраць у адно i сплавiць усё, што ёсць у чалавеку ўрыўкавага, загадкавага i застрашлiва выпадковага,

- як паэт, адгадчык i збаўца ад выпадковага я вучыў iх быць стваральнiкамi будучынi i ратаваць, ствараючы, тое, што было.

Выбавiць у чалавеку яго мiнулае i так пераўтварыць усялякае "Было", каб воля сказала: "Але ж я так хацела! Я так буду хацець!"

- вось што я назваў збавеннем, вось што вучыў я называць збавеннем...

- цяпер я чакаю майго збавення, каб iсцi да iх апошнi раз.

Бо яшчэ адзiн раз я iду да людзей: сярод iх я хачу дайсцi да свайго захаду i, памiраючы, даць iм свой сама багаты дарунак!

Гэтаму я навучыўся ў сонца, калi заходзiць яно, сама багатае свяцiла: яно сыпле золата ў мора з невычэрпных сваiх скарбнiц,

- каб i сама бедны рыбак веславаў залатым вяслом! Якраз яго я аднойчы бачыў, i слёзы ад бачанага не спатолiлi душы маёй.

Як сонца, iдзе Заратустра да захаду: i вось, ён сядзiць, чакаючы, а вакол яго старыя разбiтыя скрыжалi, а таксама i новыя, напалавiну запiсаныя.

4

Глядзiце, вось новая скрыжаль: але дзе мае браты, каб разам са мною занесцi яе ў далiну, у сэрцы людскiя?

Так загадвае мая вялiкая любоў да далёкага: не шкадуй блiзкага твайго! Чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець.

Ёсць многа шляхоў i спосабаў, як пераадолець: твая задача - дабрацца да iх! Але толькi блазен думае: "Цераз чалавека можна пераскочыць".

Пераадолей сябе самога нават у блiзкiм тваiм: i права, якое можаш узяць сiлком, не дазваляй даваць табе так!

Што робiш ты, нiхто нiколi не зробiць табе. Ведайце, няма нiякага аддання.

Хто не можа загадваць, мусiць слухацца. Некаторыя ўмеюць загадваць сабе, але iм шмат чаго не стае, каб слухацца самога сябе!

5

Такiя вось яны, высакародныя душы: яны нiчога не хочуць дарам, тым болей жыцця.

Хто ў чэрнi - той хоча жыць за так, дарам; а мы iншыя, каму жыццё дадзена, мы ўвесь час разважаем, што лепей даль нам на замену!

I сапраўды, высакародная тая казань, якая абвяшчае: "Тое, што нам абяцае жыццё, мы хочам захаваць жыццю!"

Не трэба хацець асалоды, калi не дадзена ёю цешыцца. I яшчэ - не трэба хацець цешыцца асалодай!

Асалода i нявiннасць - сама сарамлiвыя рэчы: яны не хочуць, каб iх шукалi. Iх трэба мець - а шукаць трэба, бадай што, вiну i цярпеннi!

6

О братове мае, першынца заўсёды прыносяць у ахвяру. I вось, сёння мы першынцы.

Усе мы пралiваем кроў на таемных алтарах, згараем у ахвярным полымi ў гонар старых iдалаў.

Наша лепшае яшчэ маладое: i вось - сплываюць слiнаю нашы бяззубыя зяпы. Наша мяса далiкатнае, наша скура - яшчэ толькi ягнячая скура: як жа нам не будзiць сквапнасцi ў жрацоў, прыслужнiкаў старых iдалаў!

У нас самiх яшчэ жыве ён, гэты жрэц, якi смажыць сабе на стол сама далiкатныя лагодкi. О братове мае, як жа першынцы не маюць быць ахвярай!

Але кожны, хто роднасны нам, прагне гэтага; i я люблю тых, хто не хоча берагчы сябе. Пагiбельных, якiя iдуць дарогай захаду, я люблю ўсёй любоўю сваёй: бо яны пераходзяць на той бок.

7

Быць праўдзiвым - гэта могуць нямногiя! А хто можа - яшчэ не хоча! I найменей могуць - добрыя.

О гэтыя добрыя! Добрыя нiколi не кажуць праўды. Духу быць добрым хвароба.

Яны саступаюць, гэтыя добрыя, яны ўпакорваюцца, iх сэрца паўтарае чужое, iх iстота слухаецца: а хто слухаецца, той не чуе самога сябе!

Усё, што ў добрых завецца злом, павiнна ўз'яднацца, каб нарадзiлася адзiная iсцiна: о братове мае, цi дастаткова злыя вы для гэтай iсцiны?

Дзёрзкая адвага, доўгi недавер, жорсткае - "не" - перасычанасць, надрэзванне жыцця - як рэдка ўсё гэта злучаецца ў адно! Але з такога насення расце iсцiна!

Заўсёды побач з лiхiм сумленнем раслi любыя веды! Дык разбiце ж, спазнаўцы, старыя скрыжалi!

8

Калi на вадзе ўмацаваныя палi, калi па-над патокам перакiнутыя кладкi i парэнчы, далiбог - нiхто не паверыць таму, хто скажа: "Усё цячэ".

Але нават дурань яму запярэчыць. "Як? - скажа дурань, - як гэта - усё цячэ? Вунь жа i мост, i парэнчы - яны над патокам!

Над патокам - усё нерухомае i моцнае, усе каштоўнасцi рэчаў, масты, тэрмiны, усё "дабро" i ўсё "зло": усё гэта - моцнае!"

Як жа прыходзiць зiма, утаймавальнiца рэк, дык i разумнейшыя прасякаюцца недаверам; i праўда, не толькi дурнi тады пытаюцца: "Цi не павiнна ўсё стаяць спакойна?"

"У аснове сваёй усё нерухомае" - вось сапраўднае зiмовае вучэнне, прыдатнае бясплоднаму часу, добрая ўцеха запечным лежням.

"У аснове сваёй усё нерухомае" - але i супроць гэтага прапаведуе адлiжны вецер.

Адлiжны вецер - гэта бык, але не той, якi арэ, не, - гэта кручаны бык, разбуральнiк, якi трушчыць лёд гнеўнымi рагамi! А лёд трушчыць масты i парэнчы!

I вось, братове мае, цi не ўсё цячэ цяпер у патоку? Цi не ўсе масты i парэнчы пападалi ў ваду i прапалi? Хто яшчэ трымаецца там за "дабро" i "зло"?

"Гора нам! Шчасце нам! Павеяў цёплы вецер!" - дык прапаведуйце, братове мае, на ўсiх плошчах!

9

Ёсць адна старая аблуда: iмя ёй - Дабро i Зло. Вакол вешчуноў i звездароў дагэтуль абарочвалася кола гэтай аблуды.

Калiсьцi давяралi вешчунам i звездарам i таму верылi: "Усё - лёс: ты павiнен, бо табе - мус!"

Потым перасталi давяраць вешчунам i звездарам i таму верылi: "Усё свабода: ты можаш, бо ты - хочаш!"

О братове мае, да гэтага часу толькi цьмяна здагадваўся чалавек пра зоркi i будучыню, не ведаючы iх: i таму пра дабро i зло дагэтуль толькi здагадваюцца, але не ведаюць iх!

10

"Ты не павiнен рабаваць! Ты не павiнен забiваць" - калiсьцi гэтыя словы абвяшчалiся свяшчэннымi; перад iмi хiлiлi каленi i галовы i разувалiся.

Але я пытаюся ў вас: цi былi на ўсiм свеце страшнейшыя разбойнiкi i забойцы, чым гэтыя святыя словы?

Хiба мала ў самiм жыццi забойства i разбою? I каб сталi свяшчэннымi гэтыя словы, цi не давялося забiць самую iсцiну?

Альбо ж гэта была пропаведзь смерцi - абвяшчалася свяшчэнным тое, што супярэчыць i супрацьстаiць усяму жывому?

О братове мае, разбiце, разбiце старыя скрыжалi!

11

Мне шкада ўсяго мiнулага, бо бачу я: яно запрададзена...

- лiтасцi, духу, вар'яцтву кожнага новага пакалення, якое прыходзiць i ператлумачвае нанава ўсё, што было, так, каб яно зрабiлася яму мостам!

Можа з'явiцца вялiкi тыран, падступны вораг, якi будзе чынiць гвалт над усiм мiнулым у згодзе са сваёй сваволяй, пакуль яно не зробiцца яму мостам, i азнакаю, i герольдам, i пеўневым крыкам.

Але вось другая небяспека i прадмет маёй згрызоты: памяць чэрнi не сягае далей за дзеда, а з дзедам i час спыняецца.

Так адыходзiць у забыццё ўсё мiнулае: бо можа так стацца, што натоўп нiколi не запануе, i час патоне ў плыткай вадзе.

Таму, братове мае, патрэбна новая арыстакратыя, варожая натоўпу i ўсякай тыранii, арыстакратыя, якая зноў напiша слова "высакародны" на новых скрыжалях.

Патрэбна шмат высакародных i яшчэ больш высакародных, каб магла быць арыстакратыя! Альбо, як я аднаго разу сказаў: "Боскасць якраз у тым, што ёсць багi, але няма нiякага Бога!"

12

О братове мае, я паказваю вам новую арыстакратыю i дасвядчаю вас у яе: вы павiнны зрабiцца пачынальнiкамi i выхавальнiкамi, сейбiтамi будучынi,

- праўда, не пра тую арыстакратыю я кажу, месца сярод якое можна купiць, як купляюць яе гандляры за золата: бо ўсё, што мае цану, не мае вялiкай каштоўнасцi.

Ад сёння хай будзе вашым гонарам не тое, адкуль вы паходзiце, а куды прыходзiце. Ваша воля i вашы ногi, якiя iмкнуцца далей за вас самiх, - ад сёння хай будуць вашым новым гонарам!

Няпраўда, што служылi вы прынцу, - што мне да тых прынцаў! - альбо служылi апорай хiсткаму, каб яно стаяла мацней!

Няпраўда, што пры двары ваш род праз прыдворства стаўся прыдворным, i вы навучылiся быць каляровымi, як фламiнга, i гадзiнамi выстойваць у невялiкiх сажалках:

- бо ўменне выстойваць - дабрачыннасць прыдворных; усе яны думаюць, што да шчасця пасля смерцi належыць таксама дазвол сесцi!

I няпраўда, што дух, якi вы называеце святым, вёў вашых продкаў у зямлю абяцаную, якая, як я лiчу, нявартая абяцання: бо там, дзе вырасла найгоршае дрэва, крыж, няма чаго абяцаць!

- i сапраўды, куды б нi вёў "святы дух" сваiх рыцараў, ва ўсiх паходах перад iмi беглi казлы i гусi, апантанцы крыжа i iншыя шалянiцы!

О братове мае, не назад, а наперад павiнен глядзець арыстакратызм ваш! Хай будзеце вы выгнаныя з земляў вашых бацькоў i прадзедаў!

Зямлю дзяцей вашых вы павiнны любiць: любоў гэта хай будзе новым вашым арыстакратызмам; любiце яе, яшчэ не адкрытую зямлю, што ляжыць у далёкiх акiянах! Хай шукаюць яе вашыя караблi!

У дзецях вашых павiнны вы апраўдаць тое, што былi дзецьмi сваiх бацькоў: так вы павiнны адкупiць усё мiнулае! Гэтую новую скрыжаль я станаўлю над вамi!

13

"Навошта жыць? Усё - марнасць! Жыць - гэта малацiць салому, жыць - гэта палiць сябе i ўсё роўна не сагравацца".

Гэтая старая трызня ўсё яшчэ ўважаецца за "мудрасць"; а таму, што старая яна i тхне гнiлiзнай, шануюць яе яшчэ болей. Так i тленне высакароднiць!

Можна дараваць, калi так кажуць дзецi, якiя баяцца агню, бо калiсьцi апяклiся! Шмат дзiцячасцi ў старых кнiгах мудрасцi.

А хто заўсёды "малоцiць салому", - як ён бярэцца ганiць саму малацьбу! Такiм дурням трэба затыкаць рот!

Такiя садзяцца за стол i не прыносяць з сабою нiчога, нават здаровага голаду; i вось паклёп узводзяць яны: "Усё - марнасць!"

Але смачна есцi i пiць, о братове мае, гэта, сапраўды, не марнае мастацтва! Разбiце, разбiце скрыжалi тых, хто нiколi не радуецца!

14

"Чыстаму - усё чыста" - так кажа народ. А я кажу вам: "Свiнням - усё свiнства!"

Фанатыкi i дэвоты з панiклымi сэрцамi прапаведуюць: "Увесь гэты свет брудная пачварына".

Бо ва ўсiх у iх - нячысты дух; асаблiва ў тых, якiя не маюць нi спакою, нi продыху, бо ўбачылi заднi бок свету, - вось i мкнуцца яны ў iншыя светы!

Такiм я кажу проста ў твар, i хай гэта не мiлагучна: свет тым падобны да чалавека, што ў яго ёсць зад - аж настолькi гэта праўда!

У свеце многа бруду: аж настолькi гэта праўда! Але ад гэтага свет - яшчэ не брудная пачварына!

Мудрасць у тым, што многае ў свеце дрэнна пахне: бо сама агiда дае крылы i сiлу, якая ўгадвае чыстыя крынiцы!

I ў найлепшым ёсць нешта агiднае; нават найлепшае - гэта тое, што мае быць пераадолена!

О братове мае, шмат мудрасцi ў тым, што ў свеце ёсць бруд!

15

Я чуў, як звярталiся да свайго сумлення пабожныя шукальнiкi iншага свету, i праўда, без злосцi i фальшу яны гаварылi, хоць на зямлi няма нiчога больш злоснага i фальшывага.

"Хай свет будзе такi, якi ён ёсць! I мезенцам не пакiвай на яго!"

"Не супрацiўляйся таму, хто хоча душыць i палiць, катаваць i лупiць скуру: i мезенцам не пакiвай на яго! Бо так, пакутуючы, вучацца людзi адмаўляцца ад свету".

"А свой розум ты павiнен задушыць сам; бо твой розум - ад гэтага свету: так навучышся ты адмаўляцца ад яго".

Разбiце, разбiце ж, о братове мае, гэтыя старыя скрыжалi пабожнасцi! Разбурце выслоўi паклёпнiкаў на свет!

16

"Хто многа вучыцца, той адвучваецца ад усякiх моцных жаданняў" - так шэпчуцца сёння на ўсiх цёмных вулiцах.

"Мудрасць стамляе, нiшто не акупляецца; ты не павiнен нiчога жадаць!" гэтую новую скрыжаль я знайшоў павешаную нават на кiрмашах.

Разбiце мне, о братове мае, разбiце мне i гэтую новую скрыжаль! Стомленыя ад свету, прапаведнiкi смерцi i турэмшчыкi павесiлi яе: ведайце, што iхняя пропаведзь - гэта пропаведзь рабства!

Бо кепска вучылiся яны, i нават не найлепшаму вучылiся, i ўсяму занадта рана, i ўсяму занадта спехам: бо дрэнна елi яны, i гэта сапсавала iм страўнiк;

- сапсаваны страўнiк - вось гэта i ёсць iхнi дух; гэта ён i наводзiць на думку пра смерць! Сапраўды, братове мае, дух ёсць страўнiк!

Жыццё - гэта крынiца радасцi: але ў кiм гаворыць сапсаваны страўнiк, той бацька смутку, таму ўсе крынiцы затручаныя.

Спазнаваць - гэта радасць таму, у каго iльвiная воля! А хто стамiўся, той слухаецца чужое волi, любая хваля кiдае яго.

Так бывае са слабымi: яны губляюцца на сваiх шляхах. I, нарэшце, iхняя стома пытаецца: навошта iшлi мы тымi шляхамi? Усюды адно i тое самае!"

Прыемна iм слухаць пропаведзь: "Нiчога не акупляецца! Вы не павiнны нiчога хацець!" Але гэта - пропаведзь рабства.

О братове мае, павевам свежага ветру iдзе Заратустра да ўсiх, хто стамiўся ў дарозе сваёй; шмат насоў ён яшчэ прымусiць чмыхаць!

Навошта праз сцены праходзiць маё свабоднае дыханне, у турмы, у запалонены розум праходзiць яно!

"Хацець" - вызваляе, бо хоча азначаць - "ствараць", - так вучу я. Толькi дзеля стваральнасцi вы павiнны вучыцца!

Але каб вучыцца, вы павiнны спярша навучыцца ў мяне, i навучыцца добра! Хто мае вушы, хай чуе!

17

Вось стаiць човен - ён гатовы плысцi туды, магчыма, у вялiкае Нiчога. Але хто захоча ўступiць у гэтае "магчыма"?

Нiхто з вас не хоча ўступiць у Човен Смерцi! Як жа так, вы ж стамiлiся ад свету?

Стомленыя ад свету! Не, вы яшчэ не адкiнулi нават зямлю! Я бачу, што вы ўсё яшчэ юрыце да зямлi i закаханыя ў сваю стомленасць ад яе!

Нездарма адвiсла ў вас губа - на ёй яшчэ сядзiць маленькае зямное жаданне! А ў вачах у вас хiба не носiцца аблачынка зямной радасцi, яшчэ не забытай?

Шмат добрых прыдумак ёсць на зямлi, адны - карысныя, другiя - прыемныя; дзеля iх варта любiць зямлю.

А некаторыя прыдумкi такiя добрыя, што яны, як жаночыя грудзi, карысныя i разам з тым прыемныя.

А вы, стомленыя ад свету! Вы, нядбальцы зямныя! Даць бы вам дубчыкам! Дубчыкам трэба вярнуць бадзёрасць вашым нагам!

Бо калi вы не хворыя i не аджылыя, ад каго стамiлася зямля, дык вы хiтрыя абiбокi або затоеныя пажадлiвыя каты, аматары прысмакаў. I калi не хочаце зноў весела бегаць, дык выпратвайцеся з зямлi!

Няма патрэбы лячыць невылечных: так вучыць Заратустра. Хай выпратваюцца з зямлi!

Але каб паставiць кропку, трэба болей мужнасцi, чым на пiсанне новых вершаў: гэта ведаюць усе лекары i паэты.

18

О братове мае, ёсць скрыжалi, створаныя стомленасцю, i ёсць скрыжалi, створаныя гультайствам - гультайскiя: кажуць яны адно, а хочуць, каб iх чулi па-рознаму.

Зiрнiце на гэтага змардаванага! Адна толькi пядзя аддзяляе яго ад мэты, але ў стомленасцi сваёй ён упарты i звалiўся ён тут, у пыл, гэты адважнiк!

Ад стомленасцi пазяхае ён на шлях свой, на зямлю, на мэту i на сябе: i лепей пакутуе, а нi кроку не хоча ступiць далей, упарцiцца:

- пакутаваць за пядзю ад сваёй мэты! Сапраўды, яшчэ давядзецца за валасы цягнуць яго на нябёсы, - такога героя!

Але лепш пакiньце яго там, дзе ён ляжыць, каб сышоў да яго суцешнiк-сон з асвяжальным пошумам дажджу.

Хай ляжыць, пакуль сам не прачнецца, пакуль сам не адмовiцца ад усялякае стомы i ад усяго, што стома вяшчала ягонымi вуснамi!

Толькi, братове мае, адганiце ад яго сабак, гэтых умлелых лiзуноў, увесь гэты гамуз свалаты:

- увесь гэты гамуз "адукаванай" набрыдзi, што раз'ядаецца на поце герояў!

19

Я замыкаю сябе ў кола i святыя гранiцы; чым вышэй горы, на якiя я ўзыходжу, тым меней людзей падымаецца са мною: з сама свяшчэнных гор я будую горны хрыбет.

Куды б вы нi падымалiся разам са мною, братове мае, глядзiце, каб не падымаўся разам з вамi якi-небудзь захрыбетнiк.

Захрыбетнiк: гэта чарвяк, паўзун, плазун, якi шукае ранаў i патайных хворых закуткаў вашага сэрца, каб тлусцець, раз'ядаючыся на iх.

I ў тым уся штука ягоная, што ён адгадвае стомленасць у душах, якiя ўзыходзяць: у вашай тузе i бяссiллi, у вашай пяшчотнай ветлiвасцi, сарамяжлiвасцi ладзiць ён сваё мярзотнае логвiшча.

Дзе дужы бывае слабы, дзе высакародны - надта лагодны, там i ладзiць ён сваё мярзотнае логвiшча: захрыбетнiк жыве там, дзе ў вялiкага сэрца ў рубцах дробных ран.

Што ёсць найвышэйшы род сутнага i што ёсць найнiкчэмнейшы? Захрыбетнiк гэта сама найнiкчэмнейшы, але той, хто вялiкi, кормiць болей за ўсё захрыбетнiкаў.

Бо калi доўгая тая лесвiца, па якой душа можа ўзыходзiць угору i спускацца ў найглыбейшыя безданi, як не абсесцi яе мноству захрыбетнiкаў?

- бо калi душа шырокая i можа бегаць, блукаць i лунаць у сабе самой; калi гэта душа таго, хто патрэбен, душа, якая палка кiдаецца ва ўсё Выпадковае;

- душа сутная, якая апускаецца ў станаўленне; душа, якая валодае, якая прагне волi i палкiх парыванняў;

- душа, якая ўцякае ад сябе самой i зноў сябе даганяе, апiсваючы шырокiя кругi; душа мудрая, якую так соладка ўмаўляе неразумнасць;

- душа, якая сама сябе любiць, у якой усе рэчы набываюць iмкненне i супрацьборства, прылiў i адлiў свой: - о, як ёй не мець, найвышэйшай душы, найгоршага захрыбетнiка?

20

О братове мае, няўжо я жорсткi? Але я кажу так: што падае, - папхнi!

Усё цяперашняе - яно падае i распадаецца: хто яго ўтрымае! А я хачу яшчэ i папхнуць!

Цi зведалi вы асалоду - скочваць камянi ў прорву са спадзiстых скалаў? Глядзiце, як коцяцца людзi з цяпершчыны ў мае глыбiнi!

Я - уверцюра да iгры найлепшага музыкi, братове мае! Я - прыклад! Рабiце ж на мой прыклад!

I тых, каго не вучыце лётаць, вучыце хутчэй падаць!

21

Я люблю адважных: але мала быць рубакам, трэба яшчэ ведаць, каго рубаць!

I часта адвагi бывае болей у тым, каб утрымацца i прайсцi мiма: i захаваць сябе на больш вартага ворага!

Хай будуць ворагамi вам толькi тыя, хто варты нянавiсцi, а не пагарды: вы павiнны ганарыцца сваiмi ворагамi: так я калiсьцi вучыў вас.

На больш вартага ворага вы павiнны захаваць сябе, братове мае: таму многiх вы павiнны абмiнуць на дарозе сваёй,

- асаблiва ж безлiчны зброд, што гарлае вам у вушы пра народ i народы.

Захавайце ж чыстым сваё вока ад iхнiх "за" i "супраць"! Многа там правiльнага, а многа i няправiльнага: i напоўнiцца гневам той, хто аддасць iм увагу сваю.

Углядацца ў iх, рубаць iх - гэта адно i тое самае; лепей iдзiце ў лясы i ўкладзiце мячы вашыя ў похвы!

Iдзiце сваiмi дарогамi! А народу i народам дайце - хай iдуць сваiмi! Сапраўды, цёмныя дарогi iхнiя, не азораныя анiводнай надзеяй!

Хай гандляр пануе там, дзе ўсё, што блiшчыць яшчэ, - гэта толькi яго золата! Час каралёў мiнуўся: што сёння завецца народам, не заслугоўвае каралёў.

Бачыце ж, як народ пачаў пераймаць гандляроў: здабывае любую выгоду з усякага смецця!

Яны падглядваюць адно аднаго, яны пераймаюць адно аднаго - i гэта ў iх называецца "добрым суседствам". О шчасныя, далёкiя часiны, калi народ казаў сабе: "Я хачу быць над народамi!"

Бо, братове мае: лепшае павiнна панаваць, лепшае хоча панаваць! А дзе вучэнне кажа iнакш, там не хапае лепшых.

22

Пра што б яны крычалi, калi б хлеб свой елi дарам? Падтрыманне жыцця ў целе - вось адзiнае, што падтрымлiвае iх iснаванне i дае змест яму; i хай нялёгка iм гэта даецца.

Яны - драпежныя звяры: у iх "працы" жыве драпежная прага спажывы, i калi яны кажуць: "зарабiць", мне чуецца "абхiтрыць"! I хай нялёгка даецца iм гэта!

Больш драпежнымi павiнны стаць яны, хiтрэйшымi, разумнейшымi i быць больш падобнымi да чалавека, бо ён - сама драпежны звер.

Ва ўсiх звяроў чалавек адабраў iх цноты: таму ўсё i даецца яму цяжэй, чым звярам.

Пакуль што толькi птушкi вышэй за яго. Калi ж ён навучыцца лётаць - бяда! Куды толькi не заляцiць драпежнасць ягоная!

23

Такiмi я хачу бачыць мужчыну i жанчыну: яго - здатным да вайны, яе раджаць дзяцей, але каб яны маглi танцаваць - i нагамi, i галавой.

Хай будзе прапашчы той дзень, калi мы хоць раз не танцуем! Хай назавецца ў нас хлуснёю любая iсцiна, якая без радаснага смеху!

24

Вы бераце шлюб: глядзiце ж, каб не зрабiўся ён вам турмою! Вы надта спяшаецеся, i вось вынiк гэтага - разрыў шлюбу!

Але гэта ўсё-такi лепш, чым схiляцца i хлусiць! Адна жанчына сказала мне: "Я парушыла шлюб, але да гэтага шлюб парушыў - мяне!"

Блага спараваныя, заўважаў я, сама помслiвыя: яны гатовыя помсцiць усяму беламу свету за тое, што ўжо не могуць разлучыцца.

Вось таму я i хачу, каб шчырыя гаварылi адно аднаму: "Мы любiмся; пабачым, цi любоўна паводзiмся! Iнакш зарука нашая - памылка.

Дайце нам часу i нядоўгага шлюбу, каб мы пабачылi, цi вартыя мы на вялiкi шлюб! Вялiкая рэч - быць заўсёды ўдваiх!"

Так я раю ўсiм шчырым; i чым была б мая любоў да Звышчалавека i да ўсяго, што наблiжаецца, калi б я гаварыў i раiў iнакш!

Расцi не толькi ўшыркi, але i ўгору - у гэтым, о братове мае, хай паможа вам сад шлюбу!

25

Глядзiце, хто зачарпнуў мудрасцi са старых крынiц, будзе шукаць новых крынiц i вытокаў будучынi.

О братове мае, скора ўзнiкнуць новыя народы, i зашумяць у новых глыбiнях новыя крынiцы.

Бо землятрус, якi засыпае шмат крынiц, i тады многiя смягнуць, - ён жа вызваляе схаваныя, патаемныя сiлы.

Землятрус адчыняе новыя крынiцы. Пры трасеннi народаў пачынаюць струменiць новыя крынiцы.

I хто крыкне тады: "Вось крынiца многiм сасмяглым, адно сэрца многiм ператомленым, адна воля многiм прыладам", - вакол таго збiраецца народ, iнакш кажучы - шмат выпрабоўцаў.

Хто можа загадваць i хто павiнен слухацца - вось што выпрабоўваецца тады! О, якiмi доўгiмi пашукамi, варажбою, парадамi, промахамi, доследамi i новымi спробамi выпрабоўваецца гэта!

Вось вучэнне маё: чалавечае грамадства - гэта спроба, гэта доўгае шуканне; яно шукае таго, хто загадвае!

- гэта спроба, братове мае! А нiякi не "дагавор"! Разбiце, разбiце мне гэтае слова, слова размяклых i распалавiненых сэрцаў!

26

О братове мае! Хто найбольш небяспечны будучынi чалавецтва? Цi ж бо не добрыя i праведныя!

- цi не тыя, што кажуць i чуюць у сэрцы сваiм: "Мы ўжо ведаем, у чым дабро i праведнасць, мы ўжо дасягнулi гэтага; гора тым, якiя ўсё яшчэ шукаюць!"

I якую шкоду нi чынiлi б лiхiя, шкода ад добрых - сама шкодная!

I як бы нi нашкодзiлi светапаклёпнiкi, шкода ад добрых - сама шкодная!

О братове мае, у сэрцы добрых i праведных зiрнуў калiсьцi той, хто сказаў: "Гэта - фарысеi". Але яго не зразумелi.

I не маглi зразумець яго менавiта добрыя i праведныя: бо iхнi дух паланёны iх чыстым сумленнем. Глупства добрых незвычайна разумнае.

Але вось праўда: добрыя мусяць быць фарысеямi, у iх няма выбару!

Добрыя мусяць укрыжоўваць таго, хто вынаходзiць сваю дабрачыннасць! Такая яна, праўда!

А другi, хто адкрыў iхнюю зямлю, - зямлю, сэрца i зямное царства праведнiкаў, быў той, што спытаўся: "Каго больш за ўсiх ненавiдзяць яны?"

Стваральнiк ненавiсны iм найбольш: той, хто разбiвае скрыжалi ўсiх каштоўнасцяў i нiшчыць старыя каштоўнасцi; яны называюць яго злачынцам.

А добрыя - яны не могуць ствараць: яны заўсёды - пачатак канца:

- яны крыжуюць таго, хто пiша новыя каштоўнасцi на новых скрыжалях, яны прыносяць сабе ў ахвяру будучыню - яны крыжуюць усю чалавечую будучыню!

Гэтыя добрыя - яны заўсёды былi пачаткам канца.

27

О братове мае, цi зразумелi вы i гэтае слова? I тое, што казаў я калiсьцi пра "апошняга чалавека"?..

У кiм найбольшая небяспека будучаму чалавецтву? Цi ж бо не ў добрых i праведных?

Разбiце, разбiце мне добрых i праведных! О братове мае, цi зразумелi вы i гэтае слова?

28

Вы ўцякаеце ад мяне? Вы напалохалiся? Вы дрыжыце ад маёй казанi?

О братове мае, калi я сказаў вам разбiць скрыжалi добрых i праведных, тады ўпершыню я пусцiў чалавека плысцi ў адкрытае мора.

I толькi цяпер iм авалодвае вялiкi страх i абачлiвасць, вялiкая нядужасць i агiда, вялiкая марская хвароба.

Уяўныя берагi i прывiдную бяспеку завялi ў вас добрыя; у падмане гэтых добрых былi вы народжаныя i спавiтыя падманам. Усё, да самых асноў перакручана i перахлушана добрымi.

А той, хто адкрыў зямлю, што называецца "чалавек", той адкрыў i другую "чалавечую будучыню". Ад сёння вы павiнны зрабiцца маракамi, адважнымi i настойлiвымi!

Прыспела ўжо вам хадзiць у рост, братове мае, вучыцеся гэтаму! Многiя маюць патрэбу ў вас, каб, гледзячы на вас, выпрастацца i ўзбадзёрыцца.

Мора бушуе: усё - у моры. Ну што ж! Наперад, верныя марскiя сэрцы!

Што нам тая бацькаўшчына! Туды iмкне карабель, дзе зямля нашых дзяцей! Туды, удалеч, iмклiвей за буру марскую памыкаецца вялiкая наша жаданне!

29

"Чаму ты такi цвёрды? - спытаўся аднаго разу кухонны вугаль у алмаза. - Цi ж мы не блiзкiя сваякi?"

"Чаму вы такiя мяккiя?" - так пытаюся я, о братове мае: цi ж вы не браты мне?

Чаму вы такiя мяккiя, слабыя i дагодлiвыя? Чаму так многа адмаўлення i ўмаўлення ў вашым сэрцы? I чаму так мала лёсу ў вашым позiрку?

I калi вы не хочаце быць лёсам i няўмольнасцю, хiба зможаце вы са мною перамагаць?

I калi цвёрдасць ваша не хоча ззяць, рэзаць i расцiнаць, хiба зможаце вы са мною ствараць?

Бо стваральнiкi - цвёрдыя. I вам павiнна быць шчасце адбiць руку сваю на тысячагоддзях, як на воску...

- шчасце - быццам на медзi, адбiць пiсьмён на волi тысячагоддзяў, на волi, якая цвярдзейшая i высакароднейшая за медзь. Сама высакароднае найцвярдзейшае.

О братове мае, гэтую новую скрыжаль я мацую над вамi: цвярдзейце!

30

О ты, мая воля! Ты, паваротнiца ўсiх нягодаў, ты, мая неабходнасць! Асланi мяне ад малых перамог! Ты, воля душы маёй, якую я называю лёсам! Ты, Ува-Мне! Нада-Мною! Асланi i ахавай мяне дзеля аднаго вялiкага лёсу!

I апошнюю сваю велiч, о воля мая, захавай на апошняе змаганне, каб быць табе няўмольнай у перамозе сваёй! О, хто не быў пераможану ўласнай сваёй перамогай!

О, чый позiрк не цямнеў у гэтым п'янючым сутоннi! О, у каго з пераможцаў ногi не падгiналiся i не развучвалiся стаяць!

Няхай сталы i дасканалы сустрэну я калi-небудзь свой вялiкi Полудзень: як растопленая медзь, як хмара, цяжарная маланкамi, як грудзi, поўныя малака:

- спелы самому сабе i схаванай волi сваёй, быццам лук, успалымнёны да стралы сваёй, як страла, успалымнёная да зоркi сваёй;

- да зоркi, даспелай i дасканалай у зенiце сваiм, - палкай, пранiзанай, шчаслiвай пад забойчымi стрэламi сонца;

- быццам сонца i няўмольная воля яго, гатовая загiнуць у перамозе сваёй!

О воля, адваротнiца ўсiх нягодаў, мая неабходнасць! Захавай мяне на адну вялiкую перамогу!.."

Так сказаў Заратустра.

Той, хто ацаляе

1

Аднае ранiцы, неўзабаве пасля вяртання ў пячору, Заратустра як апантаны, падхапiўся са свайго ложка, крыкнуў страшным голасам i ўстаў над ложкам з такiм выглядам, быццам нехта ляжаў на iм i не хацеў уставаць; i так гучаў Заратустраў голас, што ягоныя звяры, спалохаўшыся, пазбягалiся да яго, а з усiх нораў i шчылiн, што былi непадалёк ад Заратустравай пячоры, усе жывёлы кiнулiся хто куды - ляцелi, беглi, паўзлi, - гледзячы па тым, што ў iх было ногi цi крылы. А Заратустра сказаў такiя словы:

"Падымайся, прадонная думка, выходзь з маёй глыбiнi! Я - свiтанак i твой ранiшнi певень, уставай, заспаны чарвяк, падымайся! Даўно пара табе прачнуцца ад майго голасу!

Развяжы повязi свайго слыху: слухай! Бо i я хачу цябе слухаць! Падымайся! Тут хапае грому, каб i магiлы пачулi!

I сатры сон, i слепату, i тупасць з вачэй! I слухай мяне нават вачыма: бо мой голас ацаляе нават тых, што нарадзiлiся сляпыя.

А прачнуўшыся - чувай вечна: не такi я, каб, разбудзiўшы прабабку, сказаць ёй: "Спi далей!"

Вось ты варушышся, пацягваешся, крэкчаш? Уставай! Не крактаць павiнна ты, а гаварыць! Цябе клiча бязбожнiк Заратустра!

Я, Заратустра, абаронца жыцця, абаронца цярпенняў, абаронца кола - я клiчу цябе, мая прадонная думка!

О, здароўя мне! Ты iдзеш, я чую цябе! Бездань мая кажа, сваю апошнюю глыбiню выставiў я на святло!

Здароўя мне! Прыходзь! Прыходзь! Падай мне руку - ха! пусцi! ха-ха! мярзота, мярзота, мярзота - гора мне!"

2

Але як толькi Заратустра вымавiў гэтыя словы, упаў, як мёртвы, i доўга ляжаў нерухома, як мёртвы. Ачуняўшы, ён быў белы, дрыжаў, не сыходзiў з месца i доўга не браў нi есцi, нi пiць. А трывала гэта сем дзён; але звяры не пакiдалi яго нi ўночы, нi ўдзень, i толькi арол лётаў па ежу. Усё, што ён знаходзiў альбо здабываў сiлаю, складваў Заратустру на ложак; так што той ляжаў сярод жоўтых i чырвоных ягад, вiнаграду, сакавiтых яблыкаў, кедравых арэхаў i духмяных траў. А ў ногi былi пакладзены два ягняцi - цяжка далося адбiць iх у пастухоў.

Нарэшце, праз сем дзён падняўся Заратустра на ложку, узяў у рукi чырвоны яблык, панюхаў - i прыемны яму быў пах яблыка. I тады вырашылi ягоныя звяры, што пара загаварыць з iм.

"О Заратустра, - сказалi яны, - вось ужо сем дзён, як ты ляжыш з ацяжэлымi вачыма: цi не хочаш ты нарэшце ўстаць на ногi?

Выйдзi са сваёй пячоры: свет чакае цябе, як сад. Вецер калыша густыя пахошчы, якiя ляцяць да цябе, i ўсе ручаi гатовыя бегчы за табою.

Усе рэчы ўтохлiся па табе, ты ж бо сем дзён ляжаў адзiн: дык выйдзi з пячоры! Усе рэчы хочуць быць табе лекарамi!

Альбо, можа, новая веда прыйшла да цябе, горкая i цяжкая? Як рашчыненае цеста ляжаў ты, i вось - паднялася душа твая i выйшла за свае межы".

О звяры мае, адказаў Заратустра, балбачыце сабе i дайце мне наслухацца вас! Разбiраюць мяне вашы казанi; там, дзе так балбочуць, там свет расхiнаецца мне садам.

Як прыемна, што ёсць словы i гукi: словы i гукi - хiба яны не прывiдныя масты i вясёлкi памiж усiм, што раз'яднана навекi?

У кожнай душы - свой адмысловы свет, i свет iншай душы для яе - свет iншы.

Якраз у рэчах, найбольш памiж сабою падобных, найпрыгажэй хлусiць блiзiр падабенства; бо сама малую прорву найцяжэй пераскочыць.

Цi ж можа быць мне што-небудзь - па-за мною? Нiчога няма па-за намi! Але чуючы гукi, мы забываемся пра гэта; як цудоўна, што мы забываемся!

Цi не на тое падораны рэчам iмёны i гукi, каб чалавек прападаў па любасных рэчах? Гаварыць - гэта цудоўная дурасць: гаворачы, чалавек танцуе над усiмi рэчамi.

Якая прыемная ўсякая казань i падман гукамi! Гукамi танцуе наша любоў па каляровых вясёлках".

"О Заратустра, - сказалi на гэта звяры, - таму, хто думае гэтаксама, як i мы, усе рэчы танцуюць самi па сабе; усё прыходзiць, падаё адно аднаму рукi, смяецца, уцякае i зноў вяртаецца.

Усё сыходзiць, усё вяртаецца; вечна коцiцца Кола Жыцця. Усё памiрае, усё зноў зацвiтае; вечна бяжыць Год Жыцця.

Усё разбураецца, усё будуецца зноў; вечна будуецца ўсё той самы Дом Жыцця. Усё разлучаецца i сустракаецца зноў; вечна вернае сабе застаецца Кола Жыцця.

Кожнае iмгненне пачынаецца жыццё; вакол кожнага "тут" абарачаецца колападобнае "там". Сярэдзiна - усюды. Дарога вечнасцi - крывая".

"Ах вы, шэльмы! Ах вы, катрыншчыкi! - адказаў Заратустра i зноў заўсмiхаўся, - вы добра ведаеце, што павiнна спраўдзiцца ў сем дзён;

- i як пачвара тая запаўзла мне ў горла i душыла мяне! Але я адкусiў ёй галаву i выплюнуў.

А вы, - вы ўжо зрабiлi з гэтага песеньку на катрынку? I вось, я ляжу тут, яшчэ не ачомаўся ад схваткi з той пачварай i яшчэ не ачуняў ад збавення свайго.

I вы гледзiце на ўсё гэта? О звяры мае, няўжо i вы жорсткiя? Няўжо i вам, як людзям, падабалася глядзець на жудасныя пакуты мае? Бо чалавек - сама жорсткi звер.

Трагедыi, крыжаваннi, бой быкоў - усё гэта было ў яго дагэтуль найбольшай радасцю на зямлi; i калi ён прыдумаў пекла, дык пекла зрабiлася яму на зямлi небам.

Калi вялiкi чалавек крычыць - тут i лётам ляцiць да яго маленькi, пажадлiва высалапiўшы язык, i называе гэта - "спагадаю".

З якiм запалам маленькiя людзi - асаблiва паэты - вiнавацяць жыццё на словах! Паслухайце iх, але не прапусцiце задаволенасцi, якая гучыць у кожнай iхняй скарзе!

Жыццё iмгненна перамагае сваiх вiнаваўцаў. "Ты любiш мяне? - пытаецца яно бессаромна.

Пачакай крыху, пакуль што мне няма калi разбiрацца з табою".

З сабою чалавек - сама жорсткi звер; але ў кожнага, хто называе сябе "грэшнiкам", "тым хто нясе крыж свой" альбо "пакаянцам", не прапусцiце пахацiнства, якое гучыць у кожнай ягонай скарзе i асудзе!

Але кажучы ўсё гэта, цi не раблюся i я сам абвiнаваўцам чалавека? О звяры мае, вось адзiнае, чаго я навучыўся да гэтага часу: усё лiхое ў чалавеку патрэбна яму дзеля яго ж дабра i ўсяго найлепшага,

- усё благое i лiхое ёсць найлепшая сiла i цвёрды камень у руцэ ў найвялiкшага творцы; чалавеку трэба рабiцца ўсё лепшым i злейшым.

Але не на тым веданнi я быў распяты, што чалавек злы, наадварот, я крычу, як дагэтуль нiхто не крычаў:

"О,якая нiкчэмнасць усё лiхоцце ягонае! О, якое дробнае ўсё яго найлепшае!"

Запаўзлi мне ў горла i душылi мяне велiзарная перанасычанасць чалавекам i прадказаннi прарока: "Усё роўна нiшто не мае ўзнагароды сваёй, веданне душыць".

Доўгае сутонне слалася перад мною; да смерцi стомленая i на смерць п'яная скруха мармытала, пазяхаючы:

"Вечна вяртаецца ён, той маленькi чалавек, ад якога ты так стамiўся" так, пазяхаючы, казала скруха мая, пацягвалася i не магла заснуць.

Нарокi мае сядзелi на ўсiх магiлах чалавечых i не маглi падняцца; зiтханнi мае i пытаннi ўдзень i ўначы турзалi мяне скаргамi, i душылi, i злавесна кракалi:

"О, чалавек заўсёды вяртаецца! Маленькi чалавек вечна вяртаецца!"

Калiсьцi я бачыў абодвух голых - сама вялiкага чалавека i сама малога: надта падобныя яны адзiн да аднаго - нават у сама вялiкiм яшчэ залiшне чалавечага!

Нават сама вялiкi - якi ж ён яшчэ малы! - гэта было маё перанасычэнне чалавекам! А вечнае вяртанне маленькага чалавека адварочвала мяне ад жыцця агiдаю!

О агiда! Агiда! Агiда!" - так казаў Заратустра, уздыхаючы i здрыгаючыся; бо згадаў ён сваю хваробу. Але звяры не далi яму дагаварыць казань.

"Не гавары болей, о ты, што выздараўлiваеш! - адказвалi яны яму. - Лепей выйдзi вонкi, туды, дзе свет, быццам сад, чакае цябе.

Iдзi да ружаў, i да пчол, i да чародаў галубоў! Але спачатку iдзi да пеўчых птушак - i навучыся ў iх спяваць!

Бо спевы - таму, хто папраўляецца; а здароваму - казанi. Ну, а як што i здароваму закарцiць спяваць, дык песнi ягоныя будуць не такiя".

"Ах вы шэльмы i катрыншчыкi, замоўкнiце! - адказваў Заратустра, смеючыся са сваiх звяроў. - Вы добра ведаеце, якую ўцеху здабыў я сабе за гэтыя сем дзён!

Мне трэба зноў спяваць - вось тая ўцеха i цаленне, якiя ўведаў я: цi не хочаце вы i з гэтага зрабiць вулiчную песеньку?"

"Не кажы болей, - зноў адказвалi яму звяры, - лепей зрабi сабе лiру, о, каторы ацаляецца, новую лiру!

Згадзiся ж, о Заратустра! Новым песням патрэбна i новая лiра.

Спевамi, шумнай радасцю i новымi песнямi гой душу сваю, Заратустра: каб ты мог несцi цяжар вялiкага лёсу свайго, - долi, якая нiколi дагэтуль не выпадала чалавеку!

Бо добра ведаюць твае звяры, о Заратустра, хто ты i кiм павiнен зрабiцца: ты - настаўнiк Вечнага Вяртання, - гэта ад сёння доля твая!

Ты павiнен першы звеставаць гэта вучэнне - i як жа твой вялiкi лёс не будзе таксама найвялiкшай небяспекай i хваробай!

Вось мы ведаем, як вучыш ты: што ўсе рэчы вечна вяртаюцца, а з iмi i мы самi, што мы iснавалi ўжо безлiч колькi разоў, а з намi - усе рэчы.

Ты вучыш, што ёсць Вялiкi Год станаўлення, незвычайны год-волат; нiбы клепсiдра, павiнен ён абарачацца зноў i зноў, каб нанава напаўняцца i зноў цячы;

- i ўсе гэтыя гады роўныя самiм сабе, як у сама вялiкiм, так i ў сама малым; i самыя мы ў кожны Вялiкi Год роўныя сабе, як у сама вялiкiм, так i ў сама малым.

I калi б ты цяпер захацеў памерцi, о Заратустра, дык мы ведаем i тое, што б ты тады пачаў гаварыць пра сябе. Але звяры твае просяць, каб ты пакуль што не памiраў!

Без страху, глыбока ўздыхаючы ад шчасця, ты казаў бы: бо цяжар велiзарнае ношы быў бы з цябе зняты, о найцярплiвейшы!

"Вось я памiраю i знiкаю, - такiя былi б твае словы, - i ў iмгненне ператвараюся ў нiшто. Душы такiя ж смяротныя, як i целы.

Але сувязь прычын, у якiя я ўплецены, зноў вернецца i зноў створыць мяне! I сам я - адна з прычын Вечнага Вяртання.

Я вяртаюся - разам з гэтым сонцам, з гэтай зямлёй; з гэтымi арлом i змяёй - не дзеля нейкага новага, альбо лепшага, альбо падобнага жыцця:

Я вечна вяртаюся да гэтага жыцця як у сама вялiкiм, так i ў сама малым, каб зноў вучыць пра Вечнае Вяртанне ўсiх рэчаў.

- каб зноў сказаць сваё слова пра Вялiкi Полудзень зямлi i чалавека, каб зноў звеставаць людзям пра Звышчалавека.

Я сказаў слова i гiну ў iмя яго: так хоча вечны лёс мой - я гiну як прадвеснiк!

Настаў час, калi кожны, хто гiне i iдзе да схiлу свайго, дабрасловiць сам сябе. Так канчаецца захад Заратустры"...

Сказаўшы гэтыя словы, звяры замоўклi i чакалi адказу Заратустры: але ён не заўважыў, што спынiлiся iх прамовы. Нiбы ў сне, цiха ляжаў ён з заплюшчанымi вачыма, хоць i не спаў, - бо ён гутарыў са сваёю душою. I тады змяя i арол, бачачы, што ахiнула яго маўчанне, ушанавалi вялiкую цiшыню, якая абступiла яго, i асцярожна адышлi.

Пра вялiкае тамленне

"О душа мая, я навучыў цябе гаварыць "Сёння", i "Колiсь", i "Раней", i навучыў карагодзiць над усiмi "Тут", "Туды", i "Там".

О душа мая, з усiх закуткаў я вывеў цябе i ачысцiў ад пылу, павуцiны i мораку.

О душа мая, я змыў з цябе дробны сорам i загуменную цноту i пераканаў стаяць голай пад позiркам сонца.

Бурай, iмя якой - дух, бушаваў я над расхваляваным морам тваiм; усе хмары я разагнаў над табою i задушыў душагуба, якi называецца "Грэх".

О душа мая, я даў табе права казаць "Не", як кажа гэтая бура, i казаць "Так", як адкрытае чыстае неба: ты спакойная цяпер, быццам святло, i праходзiш праз усе буры адмаўлення.

О душа мая, я вярнуў табе свабоду над усiм створаным i няствораным: i хто ведае, як ведаеш ты, асалоду будучынi.

О душа мая, я навучыў цябе пагардзе, але не той, што прыходзiць, нiбы чарвiвасць, а вялiкай пагардзе, якая любiць, якая тады любiць больш за ўсё, калi больш за ўсё пагарджае.

О душа мая, я навучыў цябе пераконваць так, што пераконваеш ты i самыя асновы: падобна сонцу, якое пераконвае мора падняцца да сваiх вышыняў.

О душа мая, я зняў з цябе ўсякае паслушэнства, кленчанне i падуладнасць, я даў табе iмя "Пагарда бедаў" i "Лёс".

О душа мая, я даў табе новыя iмёны i цацкi i назваў цябе: "Лёс", "Кола колаў", "Пупавiна часу" i "Блакiтны звон".

О душа мая, твайму царству зямному даў я адпiць усякае мудрасцi, усiх новых вiнаў, а таксама ўсiх незабыўна-старых вiнаў мудрасцi.

О душа мая, святло многiх сонцаў вылiў я на цябе, цемру кожнай ночы, i ўсякую тугу i маўчанне: i вось - вырасла ты ў мяне, быццам лаза вiнаградная.

О душа мая, цяжкая плодам сваiм, быццам лаза вiнаградная, стаiш ты перада мною, з набрынялымi саскамi i цёмнымi, густа навiслымi залацiстымi гронкамi:

- збянтэжаная i прыгнечаная шчасцем, поўная чакання ў надмеры сваiм i ў сораме ад гэтага чакання.

О душа мая, нiдзе няма i не было падобнай да цябе, з большай любоўю, шырокай i ўсеахопнай! Дзе будучыня i мiнуўшчына сыходзiлiся б блiжэй, чым у табе?

О душа мая, я ўсё аддаў табе, i дзеля цябе апусцелi рукi мае. I вось! Цяпер ты гаворыш мне з усмешкай, поўная смутку: "Хто ж з нас павiнен дзякаваць:

- цi павiнен дзякаваць дарыльнiк, што ўзяў у яго той, хто бярэ? Дарыць цi гэта не патрэба есцi? Браць - цi не ёсць гэта спагада?"

О душа мая, я разумею ўсмешку смутку твайго: цяпер плод твой сам цягне журботныя рукi!

Паўната твая пазiрае на шумнае мора, шукае i чакае; туга ад надмеру глядзiць праз неба вачэй тваiх!

I сапраўды, о душа мая! Хто, бачачы ўсмешку тваю, не сплываў бы слязьмi? Самi анёлы лiлi б слёзы перад мiлатою ўсмешкi тваёй!

Твая даброць i твая звышдабрыня не хочуць скардзiцца i плакаць: але самая ўсмешка твая сплывае жаданнем слёз, i дрыготкiя вусны - прагаю галашэння.

"Усякi плач цi не ёсць скарга? I ўсякая скарга цi не ёсць абвiнавачанне?" - так ты кажаш сабе, i лепей усмiхаешся, чым слязьмi вылiваеш цярпеннi свае:

- патокамi слёз вылiць твае цярпеннi ад твайго надмеру i тамлення вiнаграднай лазы па вiнаградары з ягоным нажом!

Але калi не хочаш галасiць, не хочаш выплакаць пурпуровую скруху, табе дадзена будзе спяваць, о душа мая! Глядзi, я ўсмiхаюся сам, прадвяшчаючы табе гэта:

- табе дадзена будзе спяваць песню цярпенняў, пакуль моры не ацiхнуць, прыслухоўваючыся да тамлення твайго,

- пакуль на цiхай змаркочанай роўнядзi мора не паявiцца човен, залаты цуд, вакол золата якога кружляцьме ўсё добрае, благое i нябачнае;

- i мноства звяроў, вялiкiх i малых, i ўсе цудоўнае, легканогае, будзе бегаць па блакiтных сцежках,

- туды да залатога цуду, да вольнага чоўна i ягонага гаспадара - да вiнаградара, якi чакацьме з алмазным сваiм нажом,

- да твайго вялiкага збаўцы,о душа мая, - пакуль яшчэ безназоўнага; толькi песнi будучынi знойдуць яму iмя! I сапраўды, ужо водарыць дыханне тваё гэтымi песнямi;

- ужо палаеш i мроiш ты, ужо п'еш суцяшэнне з усiх глыбокiх, звонкiх крынiц, ужо адпачывае туга твая ў шчасцi будучых песень!

О душа мая, цяпер я аддаў табе ўсё, нават сваё апошняе, i дзеля цябе апусцелi мае рукi: я загадаў табе спяваць - вось маё апошняе!

Я загадаў табе спяваць, дык скажы мне, скажы: хто з нас павiнен дзякаваць? - Зрэшты, не, лепей спявай мне, спявай, о душа мая! I дазволь мне дзякаваць табе!"

Так сказаў Заратустра.

Другая скочная песня

1

"У вочы твае я заглянуў нядаўна, о Жыццё: блiшчала золата ў начы тваiх вачэй - i змоўкла маё сэрца перад палкiм жаданнем:

- я ж бачыў, як залаты човен блiшчаў на цёмнай вадзе, як знiкаў i як зноў паяўляўся, ныраў, вынырваў i да сябе вабiў, залаты човен-гушкалка!

На мае ногi, што парываюцца ў скокi, ты кiнула позiрк - смяшлiвы, пытальны, гарачы, п'янкi.

Сваiмi маленькiмi ручкамi ты толькi двойчы кранула кастаньеты - i вось ужо ногi мае ажылi, адурманеныя танцам.

Пяты адрывалiся ад зямлi, пальцы ног быццам прыслухоўвалiся, каб цябе зразумець: бо слых у танцора - у пальцах яго ног!

Я памкнуўся да цябе - i адступiлася ты ад мяне; зашалясцелi, узляцелi, узвiлiся на мяне хвалi тваiх валасоў!

Ад цябе i ад гэтых змей адхiснуўся я: i спынiлася ты, крыху адвярнуўшыся, i палкае жаданне гарэла ў паглядзе тваiм.

Хiтрымi позiркамi вучыш мяне ты дарогам крывым; на дарогах крывых вучацца хiтрасцi ногi мае!

Зблiзку я баюся цябе, здалёку - абагаўляю; твае ўцёкi вабяць, твой позiрк зысклiвы - спыняе: я пакутую, але чаго я не адцярпеў бы дзеля цябе!

Дзеля цябе, чый холад успалымняе, чыя нянавiсць чаруе, чые ўцёкi прывязваюць, чые кпiны хвалююць:

- хто не адчуваў нянавiсцi да цябе - якая скоўвае, аблытвае, спакушае, шукае, здабывае! Хто не любiў цябе - невiнаватую, нецярплiвую, шалапутную грэшнiцу з вачыма дзiцяцi!

Куды надзiш мяне цяпер, ты - верх дасканаласцi i неўтаймавальнасцi? I зноў уцякаеш - салодкая i няўдзячная ветрагонка!

У танцы iмкнуся я за табою, па найменшым следзе, табою пакiнутым. Дзе ты? Падай мне руку! Хоць адзiн пальчык падай!

Тут пячоры i зарасцi: можна заблудзiцца! Стой! Пачакай! Хiба не бачыш ты, як праносяцца совы i кажаны?

Ты - сава! Ты - кажан! Хочаш дражнi мяне? Дзе мы? Цi не ў сабак навучылася ты скуголiць i брахаць?

Як мiла шчэрыш ты на мяне белыя зубкi, а злыя вочы так i блiскаюць у цянi валасоў!

Вось гэта танец дык танец! Я - паляўнiчы, кiм жа ты хочаш быць: маiм сабакам цi сарнай?

Вось ты i поруч! Яшчэ хутчэй, лiхая скакуха! А цяпер угору! I туды! Жаль! Скачучы, я сам упаў!

О пагардлiвая, глядзi, - я ляжу i прашу лiтасцi! Больш прыемнымi сцежкамi хацеў бы iсцi я з табою:

- сцежкамi кахання праз моўчу стракатых зарасцяў! Альбо там, па беразе возера, у глыбiнях якога танцуюць залатыя рыбкi!

Ты стамiлася? Зiрнi на вячэрнюю зару; а вунь - пасуцца авечкi; хiба не дзiвосна - заснуць пад гукi пастуховай жалейкi?

Ты так стамiлася? Я занясу цябе туды, абдымi мяне! А калi ты сасмягла, я знайду, чым цябе напаiць, толькi вусны твае адмовяцца пiць!

О гэта гнуткая, увiшная змейка, вядзьмарка праклятая! Увiнулася! Дзе ты? А на твары маiм засталiся дзве чырвоныя плямы ад тваiх рук!

Далiбог, я стамiўся быць пастухом тваiм вечным! Я дагэтуль спяваў табе, чарадзейка, а цяпер - ты закрычыш у мяне!

У такт плётцы маёй будзеш скакаць i крычаць! Бо не забыўся ж я плёткi? Не, не забыўся!"

2

Так, адказвала мне Жыццё, зацiскаючы рукамi свае далiкатныя вушы:

"О Заратустра! Не ляскай так страшна плёткай сваёю! Ты ж ведаеш: шум забiвае думкi, а да мяне якраз прыйшлi такiя пяшчотныя думкi!

Мы з табою - па-за дабром i па-за лiхам i не творым нi таго нi другога. Па той бок дабра i зла знайшлi мы выспу сваю i зялёны луг - мы двое, толькi я i ты! Таму мы павiнны жыць у спакоi i згодзе!

А калi мы не любiм адно аднаго ад шчырага сэрца, цi варта праз гэта гневацца?

Ты ж ведаеш, што хораша стаўлюся я да цябе, а часта нават залiшне хораша: i ўсё таму, што раўную цябе да тваёй мудрасцi. Ах, гэтая мудрасць, старая бязглуздая дурнiца!

Але калi мудрасць твая возьме дый кiне цябе, тады i любоў мая нядоўга прабудзе з табою".

Тут Жыццё задуменна азiрнулася i цiха сказала: "О Заратустра, ты не надта верны мне!

Ты даўно ўжо любiш мяне не так моцна, як кажаш: ведаю, ты збiраешся неўзабаве пакiнуць мяне.

Бо ёсць стары, цяжкi-цяжкi, гулкi звон - да самай пячоры тваёй далятаюць уначы ягоныя ўдары:

- I калi чуеш ты, як апоўначы б'е гадзiннiк, ты думаеш памiж першым i апошнiм - дванаццатым ударам

- думаеш пра тое, о Заратустра, што неўзабаве пакiнеш мяне, - я ведаю гэта".

"Ведаю, - вагаючыся, адказаў я, - але ты ведаеш таксама..." - I я сказаў Жыццю нешта на вуха, шэптам, пра залатыя пасмы яго скудлачаных, вар'яцкiх валасоў.

"Ты ведаеш гэта, о Заратустра? Гэтага не ведае нiхто".

I глядзелi мы адно на аднога, i пазiралi на зялёны луг, на якi клаўся вечаровы халадок, i галасiлi. I гэтым разам Жыццё было мне мiлейшае, чым калi-небудзь мудрасць мая".

Так сказаў Заратустра.

3

Раз!

О чалавеча! Зважай!

Два!

Глыбокае поўначы думкi чытай!

Тры!

"Я заснуў, я заснуў

Чатыры!

Прачнуўся з глыбокага сну:

Пяць!

Глыбокi мой свет.

Шэсць!

Глыбейшы, чым думала ноч.

Сем!

Глыбокi боль свету,

Восем!

Радасць - за скруху глыбейшая:

Дзевяць!

Хто кажа: "Мiнiся!

Дзесяць!

Але ўсякая радасць прагне вечнасцi,

Адзiнаццаць!

Прагне глыбокай, глыбокай вечнасцi!"

Дванаццаць!

Сем пячатак, альбо Песня сцвярджэння i праўды

1

Калi я прарок i калi ўжо я поўны таго прарочага духу, якi лунае над горным перавалам памiж двума морамi,

цяжкаю хмараю блукаючы над мiнулым i будучым; варожы душным нiзiнам i ўсяму стомленаму, што не можа нi жыць, нi памерцi,

гатовы кiдаць маланкi з цёмных грудзей i прамянi святла, якiя збаўляюць; цяжарны маланкамi, якiя ўсклiкаюць "Так!"; у чыiм смеху гучыць "Так!"; гатовы разлiць святло прароцтваў:

- але шчасны той, хто носiць гэта ва ўлоннi сваiм! I праўда, доўга ён будзе цяжкаю хмараю навiсаць над скалою, той, хто калiсьцi мае запалiць святло будучынi!

О, як не iмкнуцца мне палымяна да Вечнасцi i да шлюбнага пярсцёнка над усiмi пярсцёнкамi - да Пярсцёнка Вяртання!

Нiколi яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю, бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

2

Калi свайго часу мой гнеў разбураў магiлы, перастаўляў пагранiчныя камянi i скiдаў у прорвы старыя разбiтыя скрыжалi;

калi кпiны мае, быццам бура, змяталi парахно сатлелых слоў, i быў я памялом усiм павукам-крыжакам i ачышчальным ветрам старым задушлiвым скляпам:

- калi я сядзеў, радуючыся, каля мясцiнаў супакаення старых божышчаў, дабраслаўляючы i любячы свет каля помнiкаў былым паклёпнiкам на яго:

- бо люблю я нават цэрквы i магiлы божышчаў, калi праз разбураныя купалы глядзiць сонца сваiм ясным вокам; i быццам травы i чырвоныя макi, люблю я руiны храмаў:

- о, як не iмкнуцца мне палымяна да Вечнасцi i да шлюбнага пярсцёнка над усiмi пярсцёнкамi - да Пярсцёнка Вяртання!

Нiколi яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

3

Калi раней да мяне прыходзiла натхненне, якое брала пачатак ад таго жыватворнага дыхання, ад той нябеснай неабходнасцi, што нават выпадковасцi прымушае зорна карагодзiцца;

калi я смяяўся калiсьцi смехам стваральнай маланкi, за якою грозна, але непакорлiва iдзе гром дзеяў;

калi колiсь сядзеў з божышчамi за гульнёвым сталом зямлi i гуляў з iмi ў косцi, так што зямля дрыжала i пакрывалася шчылiнамi, вырыгаючы ў прастору патокi агню:

- бо зямля - гэта стол божышчаў, якi ўздрыгвае ад iх гульнёвых касцей i новых творчых размоваў:

- о, як не iмкнуцца мне палымяна да Вечнасцi i да шлюбнага пярсцёнка над усiмi пярсцёнкамi - да Пярсцёнка Вяртання!

Нiколi яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

4

Калi за адзiн глыток выпiваў я калiсьцi пенiсты моцны трунак з кубка, у якiм была прыгатаваная сумесь усiх рэчаў:

калi рука мая змешвала разам далёкае i блiзкае дадаючы агню ў дух, да цярпенняў - радасць, да благога - добрае;

калi я сам - драбiнка той выбаўляльнай солi, чыёй сiлай у тым кубку нараджаецца добрая сумесь:

- бо ёсць соль, якая звязвае дабро са злом, i нават самое зло будзе добрай прыправай i шумавiннем лiшку, што б'е цераз край:

- о, як не iмкнуцца мне палымяна да Вечнасцi i да шлюбнага пярсцёнка над усiмi пярсцёнкамi - да Пярсцёнка Вяртання!

Нiколi яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую хахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

5

Калi я люблю мора i ўсё, што роднаснае мору, асаблiва калi яно гнеўна супярэчыць мне;

калi ёсць ува мне тая радасць пошуку, што iмкне ветразi насустрач нязведанаму, калi ёсць у радасцi маёй радасць марака;

калi колiсь радасць мая ўсклiкала: "Бераг знiк з вачэй - сёння апалi з мяне апошнiя путы,

- бясконцасць бушуе навокал, дзесьцi там, далёка, вабна ззяе прастора i час, наперад! Мацуйся, старое сэрца!":

- о, як не iмкнуцца мне палымяна да Вечнасцi i да шлюбнага пярсцёнка над усiмi пярсцёнкамi - да Пярсцёнка Вяртання!

Нiколi яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

6

Калi дабрачыннасць мая - дабрачыннасць танцора, i я часта абедзвюма нагамi ныраў у залацiста-аксамiтны экстаз;

калi злосць мая - злосць смяшлiвая, што жыве сярод ружаў i лiлеяў;

- а ў смеху ўсё благое адно каля аднога, але асвячонае i апраўданае боскасцю сваёю;

- i калi ў тым альфа i амега мая, каб усё цяжкае зрабiлася лёгкiм, усякае цела, i танцавала, а дух зрабiўся птушкай: i праўда, гэта i ёсць альфа i амега мая!

- о, як не iмкнуцца мне палымяна да Вечнасцi i да шлюбнага пярсцёнка над усiмi пярсцёнкамi - да Пярсцёнка Вяртання!

Нiколi яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

7

Калi колiсь я распасцiраў над сабою цiхае неба i на сваiх крылах iмкнуўся ў свае нябёсы;

- калi, гуляючы, я плаваў у глыбiнях святла, i птушка-мудрасць прылятала да свабоды маёй;

- i казала мне так: "Зiрнi, няма нi верху, нi нiзу! Усюды ўзлятай, цi то ўгору, а цi то ўнiз - ты ж лёгкi! Спявай! Перастань гаварыць;

- цi ж усе словы створаны не для цяжкiх? Цi ж усе словы не хлусяць лёгкiм! Спявай! Перастань гаварыць!"

- о, як не iмкнуцца мне палымяна да Вечнасцi i да шлюбнага пярсцёнка над усiмi пярсцёнкамi - да Пярсцёнка Вяртання!

Нiколi яшчэ не сустракаў я жанчыны, ад якое хацеў бы дзяцей, акрамя той, якую кахаю: бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

Бо я кахаю цябе, о Вечнасць!

ЧАСТКА ЧАЦВЕРТАЯ I АПОШНЯЯ

- "О, дзе ў свеце хто нарабiў большага глупства, як мiлажальнiкi? I што ў свеце спрычынiла болей пакут, чым дурасць мiлажальных? Гора тым, якiя любяць, але яшчэ не дасягнулi вышынi, якая вышэй за iх мiлажаль! Сказаў мне аднаго разу д'ябал: "I ў Бога есць сваё пекла: гэта Ягоная любоў да людзей". А нядаўна я чуў ад яго: "Бог памёр, ад мiлажальнасцi сваёй да людзей памёр ён".

Заратустра. Пра мiлажальных

Мядовая ахвяра

I зноў беглi месяцы i гады над душой Заратустры, а ён не заўважаў гэтага; але валасы ў яго пасiвелi. Аднаго разу сядзеў ён на каменi каля пячоры i моўчкi глядзеў удалечыню на ўздыбленыя марскiя нетры; звяры яго задуменна, пахаджалi вакол i, нарэшце, спынiлiся перад iм.

"О Заратустра, - сказалi яны, - цi не цiкуеш ты за сваiм шчасцем?"

"Што мне тое шчасце! - адказаў Заратустра. Даўно ўжо я не iмкнуся да шчасця - я iмкнуся да свае справы". - "О Заратустра, - сказалi звяры, - ты кажаш так, быццам паверх усякае меры перапоўнены дабром. Быццам ты плывеш у блакiтным возеры шчасця!" - "Ах вы, хiтруны, - адказаў Заратустра, усмiхаючыся, - якi ўдалы вобраз вы выбралi! Аднак вы ведаеце, што шчасце маё цяжкае i не падобнае на рухлiвую хвалю: яно гняце i не адстае ад мяне, быццам растопленая смала".

Тады звяры зноў задумалiся i пачалi хадзiць вакол, пасля зноў спынiлiся перад iм. "О Заратустра, - казалi яны, - дык вось чаму ты робiшся ўсё жаўцейшы i чарнейшы, хоць валасы твае бялеюць i робяцца падобнымi на лён? Глянь, ты i праўда нiбыта ўвесь у смале!" - "Ды што вы такое кажаце, звярове мае, смеючыся адказаў Заратустра! - праўда, абылгаў я сваё шчасце, параўнаўшы яго з смалой. З усiмi пладамi, якiя спеюць, адбываецца тое самае, што i са мною. Гэта - мёд у жылах маiх; ён згушчае маю кроў, а душу робiць спакайнейшаю". "Мабыць, так яно i ёсць, - адказалi звяры, наблiжаючыся да яго, - а цi не хочаш ты сёння падняцца на высокую гару? Паветра празрыстае, i з гары свет лепей бачыцца, чым калi-небудзь iншым часам". - "Так яно, звярове мае, адказваў ён, - цудоўная ваша парада па сэрцы мне: я падымуся на высокую гару! Але паклапацiцеся, каб у мяне быў мёд - жоўты, чысты, празрысты, халодны, як лёд, залацiсты сотавы мёд. Бо ведайце, - там, угары, я хачу прынесцi мядовую ахвяру".

Але калi Заратустра дабраўся да вяршынi гары, ён адаслаў звяроў, якiя iшлi з iм, дамоў, i ўжо як убачыў, што застаўся адзiн, шчыра засмяяўся i, азiрнуўшыся, сказаў:

"Я гаварыў пра ахвяры i пра мядовую ахвяру: гэта была толькi зачэпка i, шчыра кажучы, карыснае дзiвацтва! Тут, угары, я магу гаварыць вальней, чым перад пячорамi пустэльнiкаў i свойскiмi жывёламi.

Ахвяраваць? Хутчэй я распускаю тое, што мне дораць, - марнатраўца з тысячай рук: як мне назваць гэта ахвярай!

I калi я хацеў мёду, я хацеў толькi прынады салодкага, густога мядовага соку, якiм ласуюцца бурклiвыя мядзведзi i дзiвосныя драпежныя птушкi:

- найлепшай прынады, якая так патрэбна паляўнiчым i рыбакам. Бо калi гэты свет падобны на лес, населены дзiкiмi звярамi, i на паляўнiчыя абшары, дык, па-мойму, ён яшчэ больш падобны на бяздоннае i поўнае мора,

- на мора, поўнае стракатых рыб i крабаў, мора, якое парадавала б нават багоў, калi б яны захацелi самi парабiцца рыбакамi i закiдваць мярэжы: такi багаты гэты свет на вялiкiя i малыя дзiвосы!

Асаблiва свет людскi, людское мора: я закiдваю ў яго залатую вуду i кажу: расхiнiся, бездань людская!

Расхiнiся i выкiнь мне рыб i блiскучых крабаў! Найлепшай прынадай наджу я сёння дзiвосных чалавечых рыб!

- само сваё шчасце я закiдваю ўдалячынь, ва ўсе староны, памiж усходам, зенiтам i захадам, каб убачыць, цi многа рыб сярод людзей пачне трапятацца i тузацца на прынадзе майго шчасця,

- пакуль, падчапiўшыся на вострыя, схаваныя кручкi, не давядзецца iм гэтым каляровым плотачкам безданi - дасягнуць маёй вышынi, вышынi сама зацятага лаўца чалавекаў i рыб.

Бо такi я ад пачатку, заваблiвы i панадны, цягну ўгору i ўзвышаю, выхоўваю i прыглядваю, бо нездарма ж я калiсьцi казаў сам сабе: "Будзь тым, хто ты ёсць!"

Няхай жа цяпер яны падымаюцца ўгору, да мяне: бо я чакаю азнакi, якая абвяшчае, што пачалася гадзiна сыходу майго; а сам я пакуль яшчэ не апускаюся ў людское мора, у якое сваiм часам мецьму апусцiцца.

Таму i чакаю я ў гэтых гарах, хiтры i пакеплiвы, без цярплiвасцi i нецярплiвасцi, а, бадай, як той, хто ўжо развучыўся трываць, бо "трываць" яму ўжо больш не даводзiцца.

Бо не спяшаецца доля мая: няйначай, забылася на мяне! Альбо прысела ў халадок за якiм-небудзь каменем i ловiць мух?

I сапраўды, за тое я ўдзячны сваёй вечнай долi, што яна не падганяе i не прыспешвае мяне, i не шкадуе яна часу на жарты i злосць: вось i сёння падняўся я на гэту высокую гару, каб лавiць рыб.

Цi лавiў хто калi-небудзь рыбу ў высокiх гарах? Але хай бязглуздае тое, што я раблю тут, угары: гэта ўсё-такi лепш, чым сядзець там, унiзе, урачыстым, пажаўцелым i пазелянелым ад чакання,

- надзьмутым ад чакання i гнеўным, як завыванне свяшчэннай буры, якая нецярплiва ляцiць з гор у далiны з лямантам: "Слухайце, а то я ўдару вас божым бiчом!"

Няма ў мяне непрыязнi да гэтых гняўлiвых, бо прыдатныя яны пад кпiны мае! Яны i павiнны быць настолькi нецярплiвыя, гэтыя велiзарныя, грымучыя барабаны: а раптам, калi iм сёння не дадуць слова, не атрымаюць яны яго нiколi?

Але я i доля мая, мы не звяртаемся нi да "Сёння", нi да "Нiколi": у нас ёсць цярплiвасць i час, нават лiшак i таго i другога, каб гаварыць. Бо калiсьцi ж павiнен прыйсцi ён, i нас ён тады не мiне.

Хто ж гэта павiнен прыйсцi i нас не мiнуць? - Наш Вялiкi Выпадак, наша вялiкае, будучае царства зямное, тысячагадовае царства Заратустры.

Цi далёка яшчэ да яго, да гэтага царства? Што мне да таго! Аднак не слабне ад гэтага мая вернасць - на гэтым стаю, стаю моцна, на абедзвюх нагах,

- на гэтай вечнай аснове, на цвёрдых, створаных ад пачатку камянях, на найвышэйшых цвярдынях спрадвечных гор, дзе сыходзяцца вятры, як каля мяжы бураў, пытаючыся - дзе? куды? адкуль?

Смейся, смейся, добрая лютасць мая! Скiдай унiз у далiны свой смех, якi ззяе пагардай! Сама цудоўных рыбiн сярод людзей прынадзь ззяннем сваiм!

I ўсё, што належыць мне ва ўсiх морах, тое, што ва ўсiм - маё-i-мне: гэта вылавi мне, гэта дастань з глыбiняў наверх. Вось чаго чакаю я, сама лiхi з усiх лаўцоў.

Далей, далей, мая вуда! Глыбей апускайся, прынада шчасця майго! Вылi па кроплi сваю найсаладзейшую расу, мёд майго сэрца! Угрызiся, кручок мой, у жывот усякаму чорнаму смутку!

Далей, далей, позiрк мой! О, як многа навокал мораў, колькi мiгае агнёў чалавечай будучынi! О, якая чырвоная цiша над мною! Якая бясхмарная моўча!"

Крык пра дапамогу

На другi дзень Заратустра зноў сядзеў на каменi каля пячоры, тым часам як звяры турлялiся па свеце, шукаючы есцi, а таксама новага мёду: бо Заратустра звёў i змарнаваў увесь стары мёд да апошняй кроплi. I вось, як гэта сядзеў ён з кiем у руцэ i абводзiў iм свой цень на зямлi, i разважаў, - але не пра сябе i не пра свой цень разважаў, - уздрыгнуў ён раптам ад перапалоху, бо побач са сваiм ценем убачыў нечы iншы. I калi ён хутка абярнуўся i ўстаў на ногi, убачыў перад сабою таго самага празарлiўца, у якога аднаго разу еў i пiў за сталом, таго самага першавеснiка вялiкай стомы, якi павучаў: "Усё адно нiшто не дае ўзнагароды, свет не мае сэнсу, веды - душаць". Але з таго часу змянiўся ягоны твар, i калi Заратустра зiрнуў яму ў вочы, зноў здрыганулася сэрца ягонае: так многа злавесных азнакаў i попельна-шэрых маланак прабегла па гэтым твары.

I празарлiвец, здагадаўшыся, што робiцца ў душы ў Заратустры, правёў рукою па сваiм твары, быццам хочучы начыста сцерцi з яго гэтыя злавесныя знакi; так зрабiў i Заратустра. I тады, ачуўшыся, яны працягнулi адзiн аднаму рукi, на знак таго, што гатовыя апытацца.

"Прашу ласкава, прароча вялiкай стомы, - сказаў Заратустра, - нездарма ты быў калiсьцi маiм госцем i застольнiкам. Будзь iм i сёння, еж i пi за сталом у мяне, i не наракай, калi побач з табой будзе сядзець вясёлы стары!" - "Вясёлы стары? - перапытаў празарлiвец, пахiтаўшы галавой. - Хто б ты нi быў i кiм бы нi хацеў зрабiцца, о Заратустра, надта доўга жыў ты тут, угары, - скора ўжо не будзе сушаю тое месца, дзе стаiць твой човен!" - "А хiба я на сушы?" - адказаў Заратустра, смеючыся. "Хвалi вялiкай нягоды i скрухi падымаюцца ўсё вышэй i вышэй вакол тваёй гары, - сказаў вяшчун, - неўзабаве падхопяць яны твой човен i панясуць цябе разам з iм". Заратустра маўчаў i даваўся дзiву. "Хiба ты не чуеш? - казаў далей вяшчун, не чуеш глухога шуму, якi падымаецца з глыбiнi?" Заратустра ўсё яшчэ маўчаў i прыслухоўваўся: i вось - пачуў ён доўгi цягучы крык, якi безданi кiдалi адна адной, перадаючы ўсё далей i далей, бо нiводная не хацела пакiнуць яго ў сабе: так злавесна гучаў ён.

"Ты, фатальны першавеснiк, - сказаў нарэшце Заратустра, - гэта ж крык на дапамогу, чалавечы крык, i, падобна на тое, што ляцiць ён з цёмных глыбiняў невядомага мора. Хоць, зрэшты, што мне да чалавечых бедаў! Але апошнi грэх, якi застаўся ўва мне, - цi ведаеш ты назвiска яго?"

Спагада! - адказваў вяшчун з глыбiняў перапоўненага сэрца, падняўшы ўгору свае рукi. - О Заратустра, я прыйшоў, каб увесцi цябе ў твой апошнi грэх!"

I як толькi прамовiў ён гэтыя словы, зноў пачуўся крык, яшчэ працяглейшы i сумотнейшы, чым раней, але ўжо крыху блiжэй. - "Ты чуеш? Чуеш, Заратустра? усклiкнуў празорлiвы вяшчун, - гэта цябе, цябе клiча гэты крык: "Iдзi, iдзi, iдзi, пара, даўно пара!"

Але Заратустра маўчаў, збянтэжаны i ўражаны; нарэшце ён спытаўся, нiбы запанявераны ў сабе: "Хто гэта клiча мяне?"

"А то ты не ведаеш, - рэзка адказаў празарлiвец, - навошта хаваешся? Гэта вышэйшы чалавек звяртаецца да цябе!"

"Вышэйшы чалавек? - усклiкнуў Заратустра, ахоплены жахам. - Чаго ж ён хоча? Што яму трэба? Вышэйшы чалавек! Што яму трэба тут?"

А вяшчун не адказваў на Заратустравыя спалохi, а ўслухоўваўся далей у поклiч глыбiняў. Але адтуль доўга не чулася нiводнага гуку, тады ён павярнуўся i ўбачыў, што Заратустра ўсё яшчэ стаiць, не сыходзячы з месца, i дрыжыкi калоцяць яго.

"О Заратустра, - прамовiў ён, - ты не падобны на чалавека, якi ад шчасця круцiцца на месцы: каб не ўпасцi, давядзецца табе скакаць!

Але калi ты i захочаш скакаць i вырабляць розныя выкрунтасы на канаце, усё адно нiхто не скажа: "Дзiвiцеся, вось скача апошнi вясёлы чалавек!"

Той, хто яго шукае тут, дарма ўзняўся на гэтыя вышынi: ён тут знойдзе пячоры i тых, што ў iх хаваюцца, а таксама сховы тым, хто ратуецца ўцёкамi, але не знойдзе нi патайнiкоў, нi скарбнiц шчасця, нi новых залатадайных жылiн.

Хоць усё адно нiчога не адшкадоўваецца, нiякiя пошукi не маюць сэнсу, бо няма болей шчасных выспаў!"

Так уздыхнуў вяшчун; але з апошнiм уздыхам яго да Заратустры вярнулася спакайната i ўпэўненасць, быццам ён з глыбокае цяснiны зноў выйшаў на святло. "Не! Не! Тры разы не!! - усклiкнуў ён бадзёрым голасам, агладжваючы бараду. Гэта я ведаю лепш! Яшчэ ёсць шчасныя выспы! Ужо лепей памаўчы пра гэта, ты, мяшок журботы i зiтханняў!

Перастань балабонiць, ты, паўдзённая дажджавая хмара. Цi ж ты не бачыш, што я ўжо прамок ад журботаў тваiх, як аблiты сабака?

Атрасуся я i ўцяку ад цябе абсыхаць, - так што не здзiўляйся! Цi, можа, думаеш, гэта няветлiва. Але тут мой двор.

А вышэйшага чалавека я адразу знайду ў тых лясах, адкуль, можа, i далятаў яго крык. Можа, за iм гонiцца якi-небудзь люты звер.

Ён - у маiх сферах: тут яму не зняшчасцiцца! Сапраўды, у мяне тут нямала лютых звяроў".

I з гэтымi словамi Заратустра рушыў да лесу. Тады празарлiвец сказаў: "О Заратустра, - ты хiтрун!

Я зразумеў: ты хочаш пазбыцца мяне! Ты лепей пойдзеш у лес, да лютых звяроў!

Але гэта цябе не ўратуе! Увечары я буду зноў тут; я сяду ў тваёй пячоры i буду сядзець, цярплiвы, як калода, i буду чакаць цябе!"

"Хай будзе так! - крыкнуў Заратустра ўжо здалёк. - I хай усё маё ў гэтай пячоры належыць табе, дарагому майму госцю!

Калi ты знойдзеш мёд, - што ж! лiжы яго, бурклiвы мядзведзь, саладзi душу сваю! А ўвечары мы будзем, абодва вясёлыя, скакаць пад мае песнi, як вучоны мядзведзь.

Ты сумняваешся? Ты хiтаеш галавою? Ну што ж, паглядзiм, стары буркун! Я ж таксама - празарлiвы вяшчун!"

Так сказаў Заратустра.

Гутарка з каралямi

1

Заратустра не быў яшчэ i гадзiны ў дарозе па гарах сваiх i лясах, як раптам убачыў вельмi дзiўнае шэсце. Пасярод дарогi, якою ён хацеў спусцiцца, iшлi два каралi, у каронах i падперазаныя пурпуровымi паясамi, стракатыя, як фламiнга: перад сабою яны гналi нагружанага асла. "Што трэба гэтым каралям у маёй дзяржаве?" - здзiўлена сказаў Заратустра сэрцу свайму i паспяшаўся схавацца за куст. Але калi каралi параўнялiся з iм, ён сказаў напаўголаса, быццам самому сабе: "Дзiўна! Дзiўна! Як звязаць адно з адным? Бачу двух каралёў - i толькi аднаго асла!"

Тады тыя двое спынiлiся, з усмешкай гледзячы ў той бок, адкуль пачуўся голас, i павярнулiся адзiн да аднаго. "Гэтаксама думаюць i многiя з нас, сказаў кароль, якi iшоў справа, - але яны не кажуць гэтага ўголас".

А кароль злева, пацiснуўшы плячыма, адказаў: "Гэта, мабыць, пастух, якi пасвiць козы. Альбо пустэльнiк, якi доўга жыве сярод скалаў i дрэў. Без кампанii псуюцца сама добрыя норавы".

"Добрыя норавы? - сярдзiта i горка адказаў другi кароль. - Ад чаго ж мы ў такiм разе ўцякаем? Цi не ад "добрых" нораваў? Цi не ад нашага "вышэйшага свету"?

I праўда, лепей жыць сярод пустэльнiкаў i пастухоў, чым у коле нашай вызалачанай, iлжывай, нарумяненай чэрнi, якая называе сябе "вышэйшым светам",

- якая называе сябе "арыстакратыяй". Але ўсё ў iх iлжа, i нават сама iхняя кроў - ад застарэлых брудных хвароб i яшчэ горшых лекараў.

Сёння ў мяне найлепшае: грубы, хiтры, упарты i вынослiвы мужык: сёння гэта сама высакародны тып.

Сяляне - вось хто сёння сама лепшыя людзi; яны i павiнны панаваць! Аднак цяпер - царства натоўпу, i я ўжо не падманваю сябе. А натоўп - гэта мешанiна i неразбярыха.

У iх усё перамяшана: святы з нягоднiкам, дваранiн з жыдом i ўсё звяр'ё з Ноевага каўчэга.

Добрыя норавы! Усё ў нас iлжывае i прагнiло наскрозь. Нiхто ўжо не здольны на шаноўлю: якраз ад гэтага мы i ўцякаем. Усюды настырныя, лiслiвыя сабакi, якiя залоцяць пальмавае лiсце.

Агiда душыць мяне таму, што мы, каралi, самi зрабiлiся несапраўднымi, што мы хаваемся пад вопраткай лядашчай, раззалочанай дзедаўскай велiкапышнасцi, што для дурняў i прайдохаў i для ўсiх, хто сёння ўцягнены ў дробязны гандаль уладаю, мы не больш чым профiлi на манетах!

Мы - не першыя сярод людзей, але павiнны iграць ролю натоўпу: i ад гэтай хлуснi перанасычанасць i агiда апанавалi нас.

Мы пайшлi, нарэшце, ад зброду, ад усiх гарлапанаў i ад мушынай квэцанiны брудных пiсакаў, ад смуроду гандляроў, ад сутаргаў славалюбства i ад смярдзючага дыхання - цьфу! жыць сярод гэтай свалаты!

- цьфу! iграць ролю першых сярод свалаты! О агiда! Агiда! Агiда! Чым парабiлiся мы, сённяшнiя каралi!"

"Гэта прыступ тваёй старой хваробы, - сказаў левы кароль, - гэта прыступ агiды, бедны мой браце. Аднак, па-мойму, нехта падслухоўвае нас".

Заратустра, якi напружлiва ўважаў гэтым словам, адразу выйшаў са свайго сховiшча, падышоў да каралёў i сказаў:

"О каралi, той, хто слухае вас i слухае з вялiкай ахвотай, называецца Заратустра.

Я - Заратустра, я той, хто сказаў калiсьцi: Каму сёння абыходзяць каралi!" Не гневайцеся, але я ўсцешыўся, калi пачуў, як вы казалi адзiн аднаму: "Каму сёння да нас, каралёў!"

Але тут мая дзяржава i мая ўлада: што вы шукаеце тут? Аднак, магчыма, па дарозе вы знайшлi, што шукаю я, - вышэйшага чалавека".

Пачуўшы гэта, каралi ўдарылi сябе ў грудзi i ў адзiн голас сказалi: "Нас пазналi!

Мечам гэтага слова ты расцiнаеш густы морак нашых сэрцаў. Ты адгадаў наш смутак, бо, бачыш, на тое мы i рушылi ў дарогу, каб знайсцi вышэйшага чалавека,

- чалавека, якi вышэйшы за нас: хоць мы i каралi. Яму вядзем мы гэтага асла. Бо найвышэйшы чалавек павiнен быць i найвышэйшым уладаром на зямлi.

Няма больш горкай нядолi ў чалавечым лёсе, чым калi ўладары зямлi - не першыя сярод падданых сваiх. I ўсё тады робiцца хлуслiвым, жахлiвым i перакручаным.

Калi ж яны робяцца апошнiмi i з людзей ператвараюцца ў быдла, тады чэрня ўсё больш падымаецца ў цане, пакуль нарэшце дабрачыннасць яе не абвесцiць: "Глядзi, толькi я адна - дабрачыннасць!"

"Што я чую? - адказваў Заратустра. - Якiя мудрыя каралi! Я ў захапленнi i сапраўды з прыемнасцю перакладу на мову рыфмаў тое, пра што гаварылася:

- хоць гэтыя вершы не на кожнае вуха i наўрад цi спадабаюцца ўсiм. Але я даўно ўжо не зважаю на доўгiя вушы. Ну дык вось яны!

(Але тут i асёл загаварыў: выразна i не без лiхое подумкi ён сказаў "I-А").

У год народзiнаў Хрыста Сiвiла, Калi была пад чаркай, заявiла:

О гора! Як усё змарнела, ўпала нiзка

У колiсь велiчнай дзяржаве Рымскай:

Сталiцу свету блуд заеў! Агiда!

Стаў Цэзар быдлам, нават Бог - стаў жыдам!"

2

Каралi пацешылiся з Заратустравых рыфмовак, а каторы справа сказаў: "О Заратустра, як разумна зрабiлi мы, што пайшлi пабачыцца з табою!

Бо ворагi твае ў люстэрка паказалi нам твой вобраз: i ў тым люстэрку ты паявiўся ў вобразе дэмана, са з'едлiвай усмешкай, нам аж страшна стала.

Але i гэта не дапамагло! Зноў i зноў ты кроiў нам вушы i сэрцы сваiмi выслоўямi. Нарэшце мы сказалi: а цi не ўсё роўна, якi ён з сябе! Трэба слухаць яго, таго, хто павучае: "Вы павiнны любiць мiр як сродак да новай вайны, i кароткi мiр больш, чым доўгi!"

Нiхто яшчэ не казаў такiх ваяўнiчых слоў: "Што ёсць дабро? Дабро - гэта быць адважным, дабро - гэта вайна, якая асвячае любую мэту".

О Заратустра, ад гэтых слоў бацькоўская кроў забушавала ў нашых жылах: быццам сама вясна загаварыла да бочак са старым вiном.

Калi мячы склiньвалiся з мячамi, нiбы акрываўленыя змеi, тады бацькi нашы любiлi жыццё; мiрнае сонца ў мiрным небе здавалася iм нежыццёвым i халодным, а доўгi мiр быў ганьбаю.

Як уздыхалi яны, бацькi нашыя, калi бачылi на сцяне блiскучыя вышчарбленыя мячы! Нiбы мячы гэтыя, прагнулi яны вайны. Бо меч хоча ўпiвацца крывёю i ззяе ад палкага жадання"...

Пакуль каралi палка i захоплена балабонiлi пра шчасце сваiх бацькоў, Заратустру моцна закарцела пасмяяцца з iхняга палу, бо на вочы вiдаць было, што каралi гэтыя - з высакароднымi, тонкiмi рысамi твару - зусiм мiралюбныя. Але перасiлiў сябе. "Ну што ж! - сказаў ён. - Вось дарога, якая вядзе да Заратустравай пячоры; доўгi будзе сённяшнi вечар! А цяпер я пакiну вас: мяне клiча крык на дапамогу.

Гэта гонар маёй пячоры, калi самi каралi будуць сядзець у ёй i чакаць, але канечне, доўгая будзе чаканка ў iх!

Ну добра! Нiчога не зробiш! Дзе сёння найлепш вывучваюцца чакаць, як не пры двары? I ўся каралеўская цнота, якая яшчэ засталася ў iх, цi ж не кажа яна: умець чакаць?"

Так сказаў Заратустра.

П'яўка

Заратустра, увесь у сваiх думках, iшоў далей, спускаючыся з гор, па лясах, мiма балацiн; i, як яно можа стацца з кожным, хто разважае пра цяжае i нялёгкае, незнарок на кагосьцi наступiў. I вось - у твар яму адразу пырснулi крыкi болю, два праклёны i дваццаць два брыдкiя кленiчы, аж Заратустра, спалохаўшыся, замахнуўся кiем i ўдарыў таго, на каго наступiў. Але адразу спахапiўся, i сэрца яго смяялася з дурасцi, якую толькi што зрабiў.

"Даруй, - сказаў ён чалавеку, якi падняўся са змрочным тварам, - не сярдуй i паслухай спачатку такое прыпавесцi

- пра тое, як адзiн дарожнiк, якi марыў пра нешта далёкае, на пустой вулiцы незнарок штурхнуў нагой сабаку, што заснуў на сонцы;

- i як абодва падскочылi i кiнулiся адзiн на аднаго, нiбы заклятыя ворагi, абодва перапалоханыя да смерцi, - гэтаксама атрымалася i ў нас.

I ўсё ж - як мала было трэба, каб яны абышлiся адзiн з адным ласкава, сабака i дарожнiк. Абодва ж яны - адзiнокiя!"

"Хто б ты нi быў, - усё яшчэ гневаючыся, сказаў незнаёмы, - ты моцна зачапiў мяне не толькi нагою, але i гэтым параўнаннем!

Дзiвiся, цi ж я сабака?" - I з гэтымi словамi ён падняўся i выняў сваю голую руку з тванi. А да гэтага ён, затаiўшыся i прыпаўшы да зямлi, ляжаў каля вады, як паляўнiчы, калi высочвае дзiчыну.

"Што ты робiш, - усклiкнуў Заратустра спалохана, убачыўшы, што па руцэ незнаёмага цячэ кроў, - што ты тут робiш, няшчасны? Цi не ўкусiла цябе якая гнюсота?"

Але скрываўлены ўсмiхнуўся, хоць i не прайшоў яшчэ гнеў у яго. "А табе што? - адказаў ён i хацеў адысцi. - Тут я ў сябе дома, на сваiх пашах. Хай у мяне пытаецца, хто хоча: але перад кожным асталопам я не збiраюся перападаць".

"Ты памыляешся, спагадлiва сказаў Заратустра, стрымлiваючы яго, - ты тут не ў сябе дома, а ў маiм царстве, i ў iм нiкому не павiнна быць блага.

Называй мяне як хочаш, - а я той, кiм павiнен быць. Сам сябе я называю Заратустра.

Вось што! Там угары дарога вядзе да маёй пячоры - гэта недалёка; цi не хочаш ты ў мяне загоiць свае раны?

Не пашанцавала табе ў гэтым жыццi, няшчасны: спачатку цябе ўкусiў звер, потым на цябе наступiў чалавек!"

Але пачуўшы iмя Заратустры, пацярпелы перамянiўся. "Як пашанцавала! усклiкнуў ён. - Калi што яшчэ i мучыць мяне з жыццём, цеплiць маю цiкаўнасць, дык гэта адзiн-адзiны чалавек - Заратустра, адно-адзiнае стварэнне - п'яўка.

На тое я i ляжу каля балота, як рыбак, i вось ужо разоў мо з дзесяць упiвалася мне ў руку п'яўка, а цяпер куды больш цудоўную п'яўку прынадзiла мая кроў - самога Заратустру!

О шчасце! О цуд! Хай будзе пахвалёны той дзень, якi прывёў мяне да гэтай балацiны! Хай будзе пахвалёная найлепшая, наймацнейшая п'яўка з усiх, што жывуць сёння, хай будзе пахвалёная п'яўка сумлення - Заратустра!"

Так сказаў незнаёмы; i Заратустра быў рады з ягоных слоў i пашаноўнай манеры гаварыць. "Хто ты? - спытаўся ён, падаючы яму руку. - Яшчэ шмат памiж намi нявысветленага i няяснага, але, здаецца, светлы дзень ужо распагоджваеца".

Я - сумленны духам, - адказаў той, - а ў справах духу цяжка знайсцi чалавека больш строгага, цвёрдага i мэтанакiраванага за мяне, акрамя таго, у каго я вучыўся, - я кажу пра самога Заратустру.

Лепей не ведаць нiчога, чым многае - напалавiну! Лепей на маю рызыку быць дурнем, чым мудрацом за кошт чужых думак! Я дашукваюся асновы:

- няважна, малая яна цi вялiкая, называецца балотам альбо небам. Хай аснова гэтая будзе шырынёю хоць з далоню - мне досыць: хай толькi яна будзе аснова, на якой можна ўцвердзiцца!

- хай шырынёю хоць з далоню: на ёй можна ўцвердзiцца. У сапраўды сумленным спазнаннi няма вялiкага i малога".

"Дык, можа, ты даследчык п'явак? - спытаўся Заратустра. - Можа, ты, сумленны духам, да апошнiх асноваў даследуеш п'яўку?"

"О Заратустра, - адказаў сумленны духам, - гэта было б аж-аж, калi б я адважыўся на гэта!

Калi што i спазнаў я, дык гэта п'яўчыныя мазгi: гэта - мой свет!

Сапраўды, гэта цэлы свет! Але даруй, тут ужо гаворыць мой гонар, бо ў гэтым няма мне раўнi. Таму i сказаў я, што тут - я ў сябе дома.

Даўно ўжо даследую я гэтую адзiную рэч, мазгi, п'яўчыныя, каб коўзкая iсцiна не выкаўзнулася ад мяне! Тут - маё царства!

- дзеля гэтага я ахвяраваў усiм, праз адно гэта ўсё мне з'абыякавела; i побач з веданнем маiм - цемра невуцтва.

Сумленне майго духу патрабуе ад мяне, каб я ведаў што-небудзь адно i не ведаў нiчога iншага: мне агiдныя ўсе палавiнiстыя духам, усе туманныя, напышлiвыя, замроеныя.

Там, дзе канчаецца сумленнасць мая, я сляпы, i хачу быць сляпым. Але дзе я хачу ведаць, я хачу быць сумленным, а значыцца - строгiм, цвёрдым, мэтанакiраваным, жорсткiм i неўблагальным.

Ты сказаў калiсьцi, о Заратустра: "Дух ёсць жыццё, якое само падцiнае жыццё"; гэта прывабiла мяне i прывяло да твайго вучэння. I сапраўды, сваёю крывёю памножыў я веды свае!"

"I гэта вiдавочна", - адказаў Заратустра: бо з рукi сумленнага духам усё яшчэ лiлася кроў. Дзесяць п'явак упiлiся яму ў руку.

"О ты, дзiўны прыяцель, як добра вучыць мяне такая вiдавочнасць - ты сам! I магчыма, не ўсё асмелiўся б я даверыць твайму слыху, такому зысклiваму!

Ну што ж! тут мы i разыдземся! Але я хачу зноў пабачыцца з табою. Там, угары, дарога да маёй пячоры: сёння ноччу ты будзь маiм жаданым госцем!

Я хачу загоiць таксама i раны твайго цела, на якое я наступiў: я яшчэ падумаю пра гэта. А цяпер мне трэба спяшацца - мяне клiча крык на дапамогу!"

Так сказаў Заратустра.

Чарадзей

1

Але калi Заратустра абагнуў скалу, ён убачыў непадалёк, на роўнай дарозе, чалавека, якi курчыўся, як апантаны нячыстым, i, нарэшце, кiнуўся нiцма на зямлю. "Пастой! - сказаў Заратустрв свайму сэрцу. - Гэта, мабыць, i ёсць той вышэйшы чалавек, чый пакутлiвы крык пра дапамогу я чуў; зiрну, цi нельга яму чым-небудзь памагчы". Але збегшы ўнiз да таго месца, дзе ляжаў чалавек, ён убачыў перад сабою старога: дрыжыкi бiлi таго, вочы былi нерухомыя, i як нi манiўся Заратустра паставiць яго на ногi, усё было марна. Здавалася, няшчасны нават не заўважаў, што побач з iм нехта ёсць; шкада было глядзець, як ён роспачна акiдаўся па баках, быццам пакiнуты цэлым светам i бязмежна адзiнокi. Нарэшце, пасля ўсiх гэтых канвульсiяў, ён загаласiў:

О, хто мяне адагрэе? Хто любiць мяне?

Дайце цяпла вашых рук,

Дайце вуголля астыламу сэрцу!

Ледзьве жывы,

Б'юся я ў курчах нязнанай хваробы,

Iголкi калючыя моцнае сцюжы

Пранiзваюць плоць,

Я трымчу

Ты, Думка, ты гонiш мяне!

Схаваны за хмарамi лоўчы!

Жахлiвы! Не мае iмя!

Твой позiрк пагардлiвы б'е, як маланка

З непрагляднае цемры,

I вось я ляжу ў пакутлiвых курчах

I ўсе спрадвечныя скрухi i мукi спасцiглi мяне,

О Жорсткi лоўчы! Нязведаны Божа!

Бi мацней i глыбей!

Пранiжы, разатнi маё сэрца!

О, чаму мучыш мяне тупымi стрэламi?

Што яшчэ ўбачыў у мне

Твой зларадны, маланкавы позiрк,

Позiрк Боства, якое нiколi не мецьме патолi

з вiдовiшча мук

Не, не пагiбелi прагнеш маёй,

А цярпенняў!

Навошта мяне ты катуеш,

Зларадны, нязведаны Божа?

Я адчуваю, як крадзешся ты,

Чаго хочаш ты ад мяне сярод ночы?

Адкажы!

Ты гняцеш, ты ўцiскаеш мяне.

О! Ты ўжо блiзка!

Прэч! Прэч!

Ты чуеш дыханне маё,

Ты падслухоўваеш сэрца,

Ты, раўнiвец! Да чаго ж ты раўнуеш мяне?

Прэч! Прэч!

А гэтая лесвiца - навошта яна табе?

Хочаш пранiкнуць

У сэрца?

У схаваныя думкi?

Бессаромны зладзюга!

Што ты намыслiў украсцi?

Што спадзяешся выведаць?

Што спрабуеш выпытаць?

Кат!

Бог тартураў i смерцi!

Альбо мушу я, як сабака,

Поўзаць перад табою

I цалкам аддацца табе, вiляючы хвастом?

Дарэмна! Укалi ж мацней,

Сама жорсткае джала!

Не, я не сабака твой, я - твая дзiчына,

Жахлiвы лоўчы!

Я - сама горды з палонных тваiх,

Схаваны хмарамi разбойнiк!

Гавары ж,

Схаваны ў маланках!

Засаднiк пiльны на дарогах!

Што табе трэба, Невядомы?

Што? Ты выкупу хочаш? Што магу табе даць?

"Зышчы многа", - раiць гонар!

Будзь стрыманы", - кажа гонар другi!

Ха-ха!

Мяне - хочаш ты? Мяне?

Мяне ўсяго?..

Ха-ха! катуеш мяне,

О, неразумны, ты прынiжаеш мой гонар!

Дай мне любовi - хто сагрэе мяне?

Хто мяне яшчэ любiць?

Дай мне цяпла тваiх рук,

Дай жару астыламу сэрцу!

Дай самотнiку лёду!

Бо сем зледзянелых покрываў

Навучылi мяне сумаваць па ворагах,

Скарыся мне, лiхамыснiк!

Дай мне - сябе!

Памчаўся прэч!

Пакiнуў мяне, адзiны, апошнi сябар,

Першы непрыяцель,

Нязведаны Бог, Бог, тартураў i смерцi!

- Не! Вярнiся!

Вярнiся з усiмi пакутамi!

Вярнiся да апошняга самотнiка!

Патокi слёз маiх цякуць за табою

I полымя сэрца!

О вярнiся!

Мой нязведаны Божа!

Мой боль!

Маё апошняе шчасце!

2

Але тут Заратустра ўжо не мог стрымацца, схапiў кiя i штосiлы пачаў бiць зарумзанага чарадзея. "Перастань! - усклiкнуў ён са злым смехам. - Перастань ты, камедыянт! Утры нюнi! Фальшываманетчык! Зацяты хлус! Я бачу цябе наскрозь!

Вось зараз я табе ўвалю, подлы чарадзей, гэта я ўмею - разаграваць такiх спруцянелых, як ты!"

"Кiнь! - крыкнуў стары i ўскочыў з зямлi. - Не бi мяне больш, о Заратустра! Я толькi пацвялiў цябе!

Гэта - адна выява майстэрства майго; я хацеў выпрабаваць цябе, падсiлiць цябе гэтай спакусе! I сапраўды, ты раскусiў мяне!

Але i сам ты - нямала даў мне ўведаць пра цябе: ты жорсткi, мудры Заратустра! Моцна б'еш сваiмi "iсцiнамi", i твая доўбня выбiла з мяне гэтую iсцiну!

"Не лiжыся, - адказаў Заратустра, усё яшчэ гневаючыся, i змрочна зiрнуў на яго, - не лiжыся мне, зацяты блазен! Ты хлус: цi табе гаварыць пра iсцiну!

Ты, паўлiн над паўлiнамi, ты, мора славалюбства, што разыгрываў ты перад мною, у каго павiнен быў паверыць я, калi ты размазваўся перад мною так нiкчэмна?"

"Я прытвараўся тым, хто каецца духам, - сказаў стары, - iм я прытвараўся: ты сам выдумаў калiсьцi гэты выраз,

- паэта i чарадзея, якi канчае тым, што паварочвае дух свой супроць сябе самога, я разыгрываў пераўтворанага, якi замярзае ад свайго няведання i благога сумлення.

I прызнайся ж, Заратустра: не адразу разгадаў ты мае хлусню i прытваранне! Ты паверыў у гора маё, калi аберуч падтрымлiваў маю галаву.

- i я чуў, як ты жалiўся: "Яго надта мала любiлi, надта мала любiлi!" I тайна радавалася злосць мая, што здолеў я так спрытна цябе абдурыць".

"Ты ашукваў i больш празорлiвых за мяне, - рэзка адказаў Заратустра. - Я не баюся падманшчыкаў, я павiнен жыць без асцярожлiвасцi: так хоча мая доля.

А ты - павiнен падманваць: настолькi я ведаю цябе! Твае словы павiнны заўсёды мець два, тры, чатыры i болей сэнсаў. I тое, у чым ты прызнаваўся цяпер, не было да канца нi праўдай, нi хлуснёю!

Ты, подлы фальшываманетчык, хiба можаш iнакш? Ты i хваробу сваю замажаш грымам, калi давядзецца табе паказацца голым свайму лекару.

Так i цяпер прыхарошыў ты перад мною сваю хлусню, кажучы: "Я назнарок разыгрываў гэта!" У гэтым было i нешта сур'ёзнае, i ў табе самым ёсць нешта ад таго, хто каецца духам!

Я добра разгадаў цябе: ты аблытаў чарамi ўсiх, але на сябе самога ў цябе ўжо не засталося нi маны, нi хiтрасцi - ты сам у сабе расчараваны!

Ты жнеш агiду як адзiную тваю iсцiну. Усё, што сыходзiць з вуснаў тваiх, хлусня i фальш, i толькi самыя вусны - адзiнае, што засталося ў табе сапраўднага, бо агiда прылiпла да вуснаў тваiх".

"Хто ты такi, каб так гаварыць са мною, найвялiкшы з жывых?" - пагардлiва сказаў стары чарадзей, i зялёная маланка блiснула з яго вачэй на Заратустру. Але ён тут жа панiк i сумна сказаў:

"О Заратустра, я стамiўся, мне брыдка за маё майстэрства, мне яно агiднае, я не вялiкi - навошта прыкiдвацца! Але табе добра вядома - я шукаў велiчы!

Я толькi хацеў паказаць вялiкага чалавека i многiх пераканаў у сваёй велiчы: але мана аказалася вышэйшай за мае сiлы. На ёй я паламаўся.

О Заратустра, усё - мана ўва мне, але што я паламаўся, крушэнне маё - гэта праўда!"

"Гэта робiць табе гонар, - змрочна сказаў Заратустра, гледзячы ў зямлю! Гэта робiць табе гонар, што шукаў ты велiчы, але гэта сама i выдала цябе. Ты не вялiкi.

Ты - гаротны стары чарадзей, гэта i ёсць сама лепшае i праўдзiвае ў табе, i я шаную цябе за тое, што ты стамiўся ад самога сябе i сам прызнаў, што не вялiкi.

За гэта я паважаю цябе як таго, хто каецца духам: хай хоць адно iмгненне, але ты быў праўдзiвы!

А скажы, чаго шукаеш ты тут, сярод скалаў i ў маiх лясах? I калi дзеля мяне ты ляжаў на дарозе, у чым ты хацеў выпрабаваць мяне?

- у чым спакушаў ты мяне?"

Так гаварыў Заратустра, i яго вочы блiшчалi. Стары чарадзей памаўчаў крыху i адказаў: "Хiба я цябе спакушаў? Я толькi шукаю.

О Заратустра, я шукаю каго-небудзь праўдзiвага, шчырага, простага, недвухсэнсоўнага, шукаю чалавека, сумленнага ва ўсiм, праведнiка пазнання, сасуд мудрасцi, вялiкага чалавека!

Хiба ты не ведаеш гэтага, Заратустра? Я шукаю Заратустру".

I тады настала доўгае маўчанне, i Заратустра глыбока задумаўся, так што нават заплюшчыў вочы. А пасля, калi вярнулiся да субяседнiка думкi, ён узяў чарадзея за руку i сказаў яму ветлiва, але не без хiтрасцi:

"Ну што ж! Там, угары, - дарога, якая вядзе да Заратустравай пячоры. У ёй i шукай, каго ты хацеў знайсцi.

I спытайся парады ў маiх звяроў - у арла i ў змяi: яны дапамогуць табе ў тваiх пошуках. А пячора мая вялiкая.

Праўда, сам я нiколi яшчэ не бачыў вялiкага чалавека. Грубыя вочы яшчэ нават у сама празорлiвых на ўсё вялiкае. Сёння пануе чэрня.

Я ўжо сустракаў многiх, якiя цягнулiся ўгору i надзiмалiся, а народ крычаў: "Глядзiце, вось вялiкiя людзi!" Але якi толк у кавальскiх мяхах! Урэшце паветра выходзiць з iх.

Зрэшты, лопаецца i жаба, якая надта доўга надзiмалася, i паветра выходзiць з яе. Па-мойму, неблагая штука - тыцнуць у жывот надзьмутаму. Паслухайце ж мяне, дзеткi!

Усё сённяшняе належыць чэрнi: хто сёння ведае, дзе вялiкае, дзе малое? У каго пошукi велiчы ўвянчалiся поспехам? Толькi ў бязглуздых: iм дадзена гэта шчасце.

Ты шукаеш вялiкага чалавека, дзiўны блазен? хто навучыў цябе гэтаму? Хiба цяпер наспеў час на гэта? О ты, нiкчэмны шукальнiк, навошта спакушаеш мяне?"

Так сказаў Заратустра, суцешаны ў сэрцы сваiм, i, смеючыся, пайшоў далей сваёй дарогай.

У адстаўцы

Па доўгiм часе пасля таго, як Заратустра пазбавiўся ад чарадзея, ён раптам убачыў, што зноў нехта сядзiць на дарозе, якою ён iшоў, - нейкi высокi чалавек у чорным, з бледным, змардаваным тварам. Заратустра вельмi засмуцiўся, убачыўшы яго. "Шкада, - сказаў ён сэрцу свайму, - вось сядзiць яно, пераапранутае жальства; падобна, што чалавек гэты з пароды святароў: што iм трэба ў царстве маiм?

Што?! Толькi што пазбыўся я чарадзея, i вось яшчэ адзiн чарнакнiжнiк на дарозе маёй,

- нейкi чарадзей з уладаю накладання рук, цёмны цудадзей, асвечаны божаю мiлатою i памазаны паклёпнiк на жыццё, каб яго чорт скруцiў!

Але чорта няма на месцы якраз тады, калi ён найбольш патрэбен: ён заўсёды з'яўляецца занадта позна, гэты пракляты кульгавы карлiк!"

Так, страцiўшы цярплiвасць, сам сабе лаяўся Заратустра, прыкiдваючы, як яму збочыць i прашмыгнуць мiма чорнага чалавека, але ўсё абярнулася iначай. Той, што сядзеў на дарозе, адразу ўбачыў Заратустру, падхапiўся на ногi, быццам радасць раптам апантала яго, i кiнуўся да яго.

"Кiм бы ты нi быў, дарожнiк, - усклiкнуў ён, - памажы старому, якi заблудзiўся i стамiўся ад пошукаў, памажы старому, з якiм так проста можа стацца бяда!

Незнаёмыя i чужыя мне гэтыя землi, i выццё дзiкiх звяроў чуецца мне; i няма больш таго, хто баранiў мяне.

Я шукаў апошняга пабожнага чалавека, святога i пустэльнiка, адзiнага, хто ў сваiм лесе не чуў таго, што сёння ведае кожны".

"Што ж сёння ведае кожны? - спытаўся Заратустра. - Цi не тое, што няма больш сярод жывых старога Бога, у якога калiсьцi верыў цэлы свет?"

"Вось i ты сказаў гэта, - журботна адказаў стары. - Я ж служыў гэтаму старому Богу да апошняй ягонай хвiлiны.

А цяпер у адстаўцы, без гаспадара, а ўсё ж не свабодны, i смутак не пакiдае мяне нi на хвiлiну, а радасць прыходзiць толькi ва ўспамiнах.

Таму i падняўся я ў гэтыя горы, каб, нарэшце, зладзiць сабе свята, як яно належыць апошняму Папу i Айцу царквы: бо ведай - я апошнi Папа! I гэта будзе свята пабожных успамiнаў i набажэнства!

Але памёр i ён, той самы пабожнiк, святы, якi жыў у лесе i якi ўвесь час славiў Бога малiтвамi i спевамi.

Самога яго я не знайшоў: а калi ўбачыў хацiну, толькi два ваўкi сядзелi ў ёй i вылi па смерцi яго; бо яго любiлi ўсе звяры. I я падаўся ўпрочкi.

Няўжо дарма прыйшоў я ў гэтыя горы i лясы? I тады я рашыў у сэрцы сваiм, што пачну шукаць iншага, сама пабожнага з божых нявернiкаў, - я рашыў шукаць Заратустру!"

Так казаў стары i ўважлiва прыглядваўся да таго, што стаяў перад iм; а Заратустра ўзяў апошняга Папу за руку i доўга здзiўлена разглядваў яе.

"Што я бачу, шаноўны! Якая далiкатная рука! - сказаў потым Заратустра. Гэта рука чалавека, якi нястомна раздаваў добраславеннi. I вось - цяпер моцна трымае яе той, каго ты шукаў, бо я - Заратустра.

Гэта я, бязбожнiк Заратустра, якi сказаў: "Хто бязбожнейшы за мяне, каб парадавацца мне, вучню ягонаму?"

Так сказаў Заратустра, пранiкаючы позiркам у думкi i патайныя намыслы апошняга Папы. I той нарэшце сказаў:

"Той, хто найболей любiў Яго i валодаў Iм, таму Ён цяпер i страчаны канчаткова,

- вось, глядзi, хто з нас сёння бязбожнейшы? Цi не я? Але толькi хто з гэтага парадуецца?"

"Ты служыў Яму да канца, - задуменна сказаў Заратустра пасля даўжманага маўчання, - табе вядома, як Ён памёр? Цi праўду кажуць, што Яго задушыла спагада,

- калi Ён убачыў чалавека, якi вiсеў на крыжы, i не вынес вiдовiшча, калi любоў Яго да чалавека зрабiлася пеклам, а пад канец i смерцю?"

Але апошнi Папа нiчога не адказаў на гэта, толькi адвёў убок вочы з выразам смутку i паныласцi на твары.

"Хай будзе так, - сказаў Заратустра, падумаўшы нейкi час i гледзячы старому ў вочы.

Хай будзе так, з iм кончана. Але хоць i сведчыць пра гонар твой тое, што кажаш ты толькi добрае пра гэтага мёртвага, i табе, i мне добра вядома, кiм Ён быў i якiмi дзiвоснымi шляхамi хадзiў".

"Гаворачы з Iм з вока на два, як бо то ж у мяне толькi адно, - жвава азваўся апошнi Папа (а ён быў сляпы на адно вока), - у тым, што да Бога, я больш абазнаны, чым сам Заратустра, - i з поўным правам.

Шмат гадоў служыла Яму любоў мая, i воля мая ва ўсiм iшла следам за воляю Яго. А добраму слузе вядома ўсё, нават тое, што пан хавае ад самога сябе.

Ён быў схаваны Бог, поўны таямнiц. Сапраўды, нават сына свайго Ён здабыў няйнакш як таемнымi спосабамi. Перад дзвярыма Яго - пералюб.

Той, хто славiць Яго як Бога любовi, не дужа высокае думкi пра любоў. Хiба не хацеў гэты Бог быць суддзёю? Хто любiць, любiць без аглядкi на ўзнагароду i аддзяку.

Калi ён быў малады, гэты Бог з усходу, Ён быў суровы i помслiвы i стварыў пекла на асалоды любiмцам сваiм.

Але нарэшце Ён састарыўся i зрабiўся мяккi, вялы i жаласлiвы i пачаў упадабняцца больш дзеду, чым бацьку, а яшчэ больш - старой нямоглай бабулi.

I вось, сядзеў Ён, скурчыўшыся на печы, бурчаў i жалiўся на слабасць у нагах, стомлены светам, стомлены, каб хацець чаго-небудзь, пакуль не задыхнуўся аднойчы ад залiшняй спагады сваёй".

Але тут Заратустра перапынiў яго: "I ты, апошнi Папа, бачыў гэта на свае вочы? Гэта магло быць i так; але магло быць i iнакш. Калi памiраюць багi, памiраюць заўсёды па-рознаму.

Ну што ж! Так цi iнакш, - Ён памёр! Шмат што ў Iм зневажала i вочы мае, i вушы, а пра сама горшае я памаўчу.

Я люблю ўсё, што глядзiць чыстым вокам i гаворыць праўдзiва. Тады як Ён, а табе добра гэта вядома, стары святар, бо нешта было ў Iм i ад вашага роду, ад пароды Святароў - Ён заўсёды быў неадназначны.

Да таго ж Ён быў незразумелы. Як гневаўся Ён на нас, поўны лютасцi праз тое, што мы былi блага Яго зразумелi! Але чаму ж тады Ён не гаварыў ясней?

А калi вiною таго быў наш слых, дык цi ж не Ён вiнаваты, што былi няздольныя слухаць Яго? I калi вушы нашыя былi забiтыя брудам, ну што ж! Чыiх рук гэта справа?

Надта многае не ўдавалася гэтаму ганчару, якi не давучыўся да канца! Аднак жа тое, што ён абрынуў помсту на гаршкi i творы свае, бо яны кепска яму ўдалiся, - гэта было грэхам супроць добрага густу.

I ў пабожнасцi ёсць добры густ, i густ гэты ўрэшце абвесцiць: "Далоў такога Бога! Лепей зусiм без Бога, лепей на сваю рызыку тварыць свой лёс i быць неразумным, лепей самому зрабiцца богам!"

"Што я чую! - усклiкнуў апошнi Папа, натапырыўшы вушы. - О Заратустра, ты, з усiм няверствам, намнога пабожнейшы, чым думаеш! Няйнакш у табе нешта боскае зрабiла з цябе бязбожнiка.

Цi не сама пабожнасць твая не дазваляе табе красцi? А вялiкая сумленнасць твая яшчэ выведзе цябе нават за межы дабра i зла.

Глянь, - што табе ўгатавана! Твае вочы, вусны i рукi ад вечнасцi назначаны для дабраслаўлення. Бо дабрасловяць не аднымi толькi рукамi.

Хоць ты i настойваеш, што ты бязбожнiк, - каля цябе я адчуваю, як нябачна ўзносяцца пахошчы дабраслаўленняў: i разбiраюць мяне боль i багавейнасць.

Дазволь мне быць тваiм госцем, о Заратустра, на гэтую ноч! Нiдзе на зямлi не будзе мне так Добра, як у цябе!"

"Аман! Хай будзе так! - адказаў Заратустра, вельмi здзiўлены. - Там, угары, праходзiць дарога, там i Заратустрава пячора.

Сапраўды, я ахвотна правёў бы цябе, о шаноўны, бо люблю ўсiх пабожных. Але крык пра дапамогу клiча мяне пакiнуць цябе. Нiхто не павiнен упадаць у бедства ў маiх валоданнях; пячора мая - добрая гавань. I я найболей люблю вяртаць засмучаным цвёрдую зямлю, каб трывала, абедзвюма нагамi стаялi яны на ёй.

Але хто здыме табе з плячэй тваю тугу? Занадта слабы я на гэта. Сапраўды, доўга чакаць нам, перш чым хто-небудзь зноў уваскрэсiць твайго Бога.

Бо няма Яго больш сярод жывых: Ён памёр назусiм".

Так сказаў Заратустра.

Сама брыдкi чалавек

I зноў неслi Заратустру ногi па гарах i лясах, а вочы яго бесперастанку шукалi спраглага ў вялiкай бядзе i таго, хто клiкаў на дапамогу, i нiдзе не знаходзiў яго. Аднак ён усю дарогу радаваўся ў сэрцы сваiм, поўным удзячнасцi. "Колькi добрага дарыў мне сённяшнi дзень у адшкадаванне за тое, што так блага пачаўся! Якiх незвычайных субяседнiкаў сустрэў я!

Цяпер буду доўга перажоўваць iхнiя словы, быццам добрыя зярняты; i зубы мае павiнны як след перамалоць i ператаўчы iх, пакуль не пацякуць яны ў душу маю, як малако!"

Але вось дарога зноў абагнула скалу, мясцiна раптам перамянiлася, i Заратустра ўступiў у царства смерцi. Як скарчанелыя, застылi тут чорныя i чырвоныя выступы скал: не было нi травы, нi дрэў, не спявалi птушкi. Бо гэта была далiна, якое пазбягалi ўсе звяры, нават драпежныя; толькi змеi адной пароды - брыдкiя, тоўстыя, зялёныя - прыпаўзалi сюды памiраць, калi наставаў iхнi час. Таму пастухi i называлi гэтую далiну: Смерць Змей.

Заратустра ўдаўся ў змрочныя ўспамiны: яму здалося, што ён ужо раз быў тут. I шмат чаго цяжкага наплыло на яго, так што ён iшоў усё павальней i павальней i нарэшце спынiўся. Але вось, падняўшы вочы, ён убачыў край дарогi нешта падобнае на чалавека, хоць наўрад цi гэта быў чалавек, - нешта неапiсальнае i няўяўнае. I адразу Заратустру зрабiлася вельмi сорамна, што давялося пабачыць такое на свае вочы: пачырванеўшы да сiвых валасоў, ён адвярнуўся i ўжо хацеў быў пакiнуць гэта лiхое месца. I раптам мёртвая пустыня загаварыла гукамi: нешта заклекатала i захрыпела з зямлi - так уначы хрыпiць i клякоча вада ў засмечанай водаправоднай трубе; нарэшце гэтыя гукi ператварылiся ў чалавечую мову, i такiя былi словы:

"Заратустра! Заратустра! Разгадай маю загадку! Скажы, скажы! Што такое помста сведку?

Я асцерагаю цябе, тут - гладкi i коўзкi лёд! Глядзi, будзь уважлiвы, каб гонар твой не паламаў ног!

Ты лiчыш сябе мудрым, горды Заратустра! Дык разгадай жа гэтую загадку, ты, якi калоў зубамi сама цвёрдыя арэхi! Разгадай загадку, якая ёсць я! Адкажы: хто я?"

Але калi Заратустра пачуў гэтыя словы, - як вы думаеце, што сталася з ягонай душой? Спагада разабрала яго; i ён упаў на зямлю, быццам дуб, якi доўга супрацiўляўся намогам многiх Дрывасекаў, - дуб, якi падае грузна, раптоўна, палохаючы нават тых, хто хацеў звалiць яго. Але тут ён зноў падняўся, i твар яго зрабiўся суровы.

"Вядома, я пазнаю цябе, - сказаў ён ледзяным тонам, - ты - забойца Бога! Дай мне прайсцi!

Ты не перанёс Таго, Хто бачыў цябе, - Якi бачыў цябе наскрозь, - цябе, сама брыдкага чалавека. I ты адпомсцiў гэтаму сведку!"

Так сказаў Заратустра i ўжо хацеў быў пайсцi далей; але той, каму няма назову, ухапiўся за край яго вопраткi i зноў пачаў клекатаць i хрыпець, шукаючы слоў. "Застанься! - сказаў ён,

- застанься! Не праходзь мiма! Я адгадаў, якая сякера звалiла цябе: хвала табе, о Заратустра, што ты зноў падняўся!

Я бачу, ты добра разгадаў душу забойцы - душу забойцы Бога. Застанься! Прысядзь да мяне, не пашкадуеш!

Да каго ж я iмкнуўся, як не да цябе? Застанься, сядзь! Але не глядзi на мяне! Ушануй маю брыдоту!

Цяпер ты - маё апошняе прыстанiшча, бо за мной гоняцца. Але гоняцца не з нянавiсцю сваёй i не з ганчакамi - о, я смяяўся б з такога пераследу, я радаваўся б яму i ганарыўся б iм!

Хiба ж поспех не быў заўсёды на баку гнаных? А той, хто гонiць сумленна, канчае тым, што робiцца паслядоўнiкам, - раз ужо ён следуе след у след! Але ад iх спагадлiвасцi,

- ад iх спагадлiвасцi ўцякаю я i прыбягаю да цябе. О Заратустра, абаранi мяне, ты - апошняе маё прыстанiшча, ты - адзiны, хто мяне разгадаў:

- ты разгадаў, як яно выпадае таму, хто забiў Яго. Застанься! А калi хочаш пайсцi, нецярплiвы, не iдзi той дарогай, якою iшоў я. Тая дарога пагiбельная.

Ты злуешся, што я надта доўга выварочваюся навыварат? Што я ўжо раю табе? Але ведай, што ў мяне, сама брыдкага,

- велiзарныя цяжкiя ногi. Там, дзе я праходжу, дарога сапсаваная. Усякую дарогу я запячатваю смерцю i ганьбаю.

Але па тым, як ты хацеў моўчкi прайсцi мiма мяне, па тым, як ты пачырванеў - а я i гэта заўважыў - я пазнаў у табе Заратустру.

Кожны iншы словам i позiркам кiнуў бы мне мiласцiну - спагаду сваю. Але я не настолькi ўбогi, каб прыняць яе, - i ты разгадаў гэта,

- я нават залiшне багаты, багаты на найвялiкшае i найвусцiшнейшае, на брыдкае i невыказнае! Твой сорам, о Заратустра, ушанаваў мяне!

З цяжкасцю я вырваўся з натоўпу спагадцаў, каб знайсцi таго адзiнага, хто сёння вучыць: "Спагада настырная", каб знайсцi цябе, о Заратустра!

- будзе гэта божая альбо чалавечая спагада - яна заўсёды працiвiцца сораму. I нежаданне дапамагчы можа быць больш высакароднае, чым iншая дабрадзейнасць, якая адразу падскоквае на дапамогу.

Але якраз спагада i называецца сёння дабрадзейнасцю ва ўсiх малых людзей: няма ў iх багавейнага захаплення вялiкiм няшчасцем, вялiкай брыдкасцю, вялiкай няўдачай.

Цераз iхнiя галовы гляджу я ўдалечыню, як глядзiць сабака паверх авечак, што збiлiся ў гурт. Усе яны - маленькiя, зычлiвыя, мяккапоўсныя шэрыя людцы.

Як чапля, закiнуўшы галаву, з пагардай глядзiць на маленькiя сажалкi, так i я гляджу на мiтуслiвую безаблiчную масу нiкчэмных пахацiнстваў i душ.

Даўно ўжо прызнана права за ўсiмi гэтымi малымi: так што яны нарэшце атрымалi i ўладу i цяпер павучаюць: "Дабро - гэта тое, што лiчаць добрым малыя людзi".

А "iсцiнай" прызнаюць сёння тое, што прапаведаваў той дзiўны святы i заступнiк за ўсiх малых, якi i сам выйшаў з iх i сведчыў пра сябе так: "Я ёсць iсцiна".

Гэта праз ягоную нясцiпласць даўно пачалi надзiмацца ад важнасцi ўсе малыя i нiкчэмныя; ён не вучыў нейкай мiзэрнай аблудзе, калi вучыў: "Я ёсць iсцiна".

Цi адказаў хто-небудзь больш ветлiва гэтаму гардзею? А ты, о Заратустра, прайшоў мiма i сказаў: "Не! Не! Тры разы не!"

Ты асцерагаў ад гэтай аблуды, ты першы асцярог ад спагады - вядома, не ўсiх, але ж сябе i тых, хто роднасны табе.

Ты саромеешся сораму таго вялiкага пакутнiка; i сапраўды, калi ты кажаш: "Ад спагады сунецца на людзей вялiкая хмара, сцеражыся!"

- калi ты павучаеш: "Усе стваральнiкi не маюць жалю, любая любоў вышэйшая за спагаду": тады думаю я - як добра вывучыў Заратустра ўсе прыкметы буры!

Але i сам ты - сцеражыся сваёй спагады! Бо многiя ўжо ў дарозе да цябе, многа спрагненых, роспачных, скалелых.

Сцеражыся ж i мяне. Ты разгадаў найлепшую маю - i разам з тым найгоршую загадку маю, - ты разгадаў мяне самога i тое, што ўчынiў я. Я ведаю, якая сякера можа цябе спусцiць.

Але Ён - не павiнен быў памерцi: сваiм ўсёвiдушчым вокам бачыў Ён усе глыбiнi i асновы чалавека, усю яго схаваную ганьбу i брыдоту

Спагада ягоная не ведала сораму: Ён пранiкаў у сама брудныя мае закануркi. Ён павiнен быў памерцi - той, хто быў такi цiкаўны, настырны i так ахвотна спагадаў.

Ён увесь час бачыў мяне: i я захацеў адпомсцiць такому сведку - або не жыць самому.

Бог, якi бачыў усё, нават чалавека: гэты Бог павiнен быў памерцi! Бо нясцерпна чалавеку, каб у яго быў такi сведка".

Так казаў сама брыдкi чалавек. А Заратустра ўстаў i намерыўся пайсцi: бо холад пранiзваў яго да самых касцей.

"Ты, каму няма назову, - сказаў ён, - ты асцерагаў мяне ад дарогi, па якой сам iшоў. У падзяку за гэта я раю табе сваю. Зiрнi, вунь там, угары, Заратустрава пячора.

Шырокая i глыбокая яна, i многа ў ёй зацiшных куточкаў; нават сама таемны знойдзе там сабе прытулак. А каля пячоры - безлiч расколiн i нор, у якiх жывуць сама розныя жывёлы; тыя, што скачуць, пырхаюць i поўзаюць.

Ты, выгнанец, якi выгнаў сябе сам, ты не хочаш жыць сярод людзей, не хочаш iхняй спагады? Ну што ж! Рабi, як я! Так i навучышся ад мяне; навучыцца той, хто робiць.

А спачатку i перш за ўсё пагутары з маiмi звярамi! Сама ганарысты звер i сама мудры - хай яны будуць найлепшымi нашымi дарадцамi!"

Так сказаў Заратустра i пайшоў далей яшчэ павальней i ўсё больш задуменны: бо шмат чаго пытаўся ён сам у сябе i нялёгка давалiся яму адказы.

"Аднак, якi ўсё-такi мiзэрны чалавек, - думаў ён у сэрцы сваiм. - Якi брыдкi, як хрыпiць i як многа ў iм схавана сораму!

Кажуць, чалавек любiць сябе: о, якою ж вялiкаю павiнна быць гэтая любоў да сябе! Як многа пагарды супрацьстаiць ён!

I гэты, што сустрэўся мне на дарозе, ён таксама любiць сябе, пагарджае сабою, - вялiкая была любоў ягоная i вялiкая пагарда.

Я яшчэ не сустракаў нiкога, хто глыбей пагарджаў бы самiм сабою: i гэта таксама вышыня. Шкада, магчыма, ён i быў той самы вышэйшы чалавек, крык якога я чуў?

Я люблю тых, хто здольны на вялiкую пагарду. Аднак чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець..."

Жабрак-самахот

Калi Заратустра пакiнуў сама брыдкага чалавека, яму зрабiлася холадна, i ён адчуў сябе асамотненым: бо так многа холаду i самоты перажыў ён у сэрцы, што i сам закарчанеў ад холаду. Але iдучы ўсё далей i далей, то ўверх, то ўнiз, мiнуўшы зялёны луг i дзiкае камянiстае рэчышча, дзе калiсьцi цурчаў нецярплiвы ручай, ён раптам адчуў, што нагрэўся, i на сэрцы ў яго пацяплела.

"Што са мною? - пытаўся ён у сябе. - Мяне бадзёрыць нешта цёплае i жывое, яно, мабыць, недзе блiзка.

Я ўжо не такi самотны; невядомыя спадарожнiкi i браты лунаюць вакол мяне, iх цёплае дыханне кранае маю душу".

Але калi ён агледзеўся, шукаючы тых, хто суцешыў яго ў адзiноце, - i вось! - выявiлася, што гэта былi каровы на пагорку; iх блiзкасць i пах сагрэлi яму сэрца. Аднак, мяркуючы па ўсiм, гэтыя каровы ўважлiва слухалi нечыя словы i не звярталi ўвагi на Заратустру, якi наблiжаўся да iх. А калi ён падышоў зусiм блiзка, выразна пачуў чалавечы голас аднекуль з сярэдзiны статка: а ўсе каровы павярнулi галовы да таго, хто гаварыў.

Тады Заратустра iмклiва кiнуўся на ўзвышэнне i разагнаў жывёлу, бо спалохаўся, каб не сталася тут з кiм бяды, у якой наўрад цi дапаможа каровiна спагада. Але ён памылiўся; перад iм на зямлi сядзеў чалавек i, здавалася, угаворваў жывёлаў не баяцца яго, - мiралюбны чалавек i горны прапаведнiк, з вачэй яго тачылася сама дабрыня. "Чаго ты шукаеш тут?" - усклiкнуў уражаны Заратустра.

"Чаго я тут шукаю? - адказаў той. - Таго самага, чаго i ты, перашкода радасцi! Я шукаю на зямлi шчасця.

Я хачу навучыцца шчасця ў кароў. Бо, хай табе будзе вядома, я з самай ранiцы гутару з iмi, i яны ўжо гатовыя былi даць мне адказ. Навошта ты паразганяў iх?

Бо калi не навернемся i не зробiм як каровы, не ўвойдзем у царства нябеснае. Асаблiва ж бо вось чаго мы павiнны ў iх навучыцца: умення жаваць.

I сапраўды, калi б чалавек здабыў нават цэлы свет i не навучыўся як след жаваць: якая карысць яму? Ён не пазбыўся б смутку, - свайго вялiкага смутку, якi называецца - агiда. У каго з сённяшнiх жывых вусны не поўныя агiды, i вочы, i сэрца? У цябе таксама! Аднак жа зiрнi на гэтых кароў!"

Так гаварыў горны прапаведнiк i, нарэшце, перавёў позiрк свой на Заратустру, - бо дагэтуль ён любоўна глядзеў на кароў; i яго быццам падмянiлi. "Хто ты, з кiм я гавару? - усклiкнуў ён спалохана i падхапiўся. - Гэта чалавек без агiды, гэта - Заратустра, пераможца найбольшай агiды, гэта вусны, i позiрк, i сэрца самога Заратустры".

Кажучы гэтыя словы, з вачыма, поўнымi слёз, ён цалаваў Заратустру ў рукi, як чалавек, якому неспадзявана з неба ўпаў скарб альбо нешта вельмi каштоўнае. А каровы глядзелi i дзiву давалiся.

"Не гавары пра мяне, ты, дзiвосны! Блiзкi сэрцу майму! - сказаў Заратустра, ухiляючыся ад ягонай пяшчоты. - Скажы мне спачатку пра сябе! Цi не ты той дабрахотны жабрак, якi калiсьцi адмовiўся ад вялiкага багацця, - якi пасаромеўся свайго багацця i ўсiх багатых i ўцёк да сама бедных, каб падарыць iм свой лiшак i сваё сэрца? Але яны не прынялi яго".

"Але яны не прынялi мяне, - сказаў дабрахотны жабрак, - ты ведаеш гэта. I тады пайшоў я да жывёлаў i да гэтых кароў".

"I так ты здабыў разуменне таго, наколькi цяжэй даваць, чым браць, перапынiў яго Заратустра, - навучыўся таго, што дарыць, - гэта мастацтва, апошняе, найхiтрэйшае мастацтва дабрынi".

"Асаблiва ў нашыя днi, - адказаў дабрахотны жабрак. - У нашыя днi, калi ўсе нiзкiя апантаныя баязлiвай прагаю бунту i зрабiлiся па-свойму пыхлiвыя: па-свойму - гэта значыць так, як уласцiва чэрнi.

Бо вядома табе, што настала часiна пачварнага, пагiбельнага i сама працяглага мяцяжу чэрнi i рабоў: але ўсё расце i шырыцца!

Дабрачынства i невялiкiя саступкi ўжо абураюць нiжэйшых: хай усе багатыя будуць напагатове!

У такiх, хто, як пузатая пляшка, па кропельцы выдае змесцiва з вузенькага гарлячка, сёння ў такiх пляшак гэты гарлячок адбiваюць!

Пажадлiвая прагавiтасць, жоўцевая зайздрасць, затоеная помслiвасць, фанабэрыстасць чэрнi: як усё гэта кiдаецца ў вочы! Ужо не правiльна, што ўбогiя - шчасныя. Царства нябеснае - у кароў".

"А чаму не ў багатых?" - выпрабавальна спытаўся Заратустра, адганяючы кароў, якiя даверлiва пазiралi на мiралюбнага прапаведнiка.

"Чаго спакушаеш мяне? - адказаў той. - Ты ведаеш сам, i нават лепей за мяне. Што надзiла мяне ў бедных? Цi ж не агiда да нашых багатых? - да гэтых калоднiкаў багацця, якiя з любога смецця зыскуюць сабе карысць, да гэтай набрыдзi з халоднымi вачыма i пажадлiвымi думкамi, ад якой смурод шугае пад неба, - да гэтай раззалочанай, наскрозь салжэлай чэрнi, чые бацькi былi злодзеi i кармiлiся падлай, збiраючы здыхлiну, былi ласыя да баб, памаўзлiвыя i забыўлiвыя: бо ўсе яны як усё адно блудадзейка па сутнасцi сваёй?

Чэрня ўнiзе, чэрня ўгары! Што значыць сёння "бедны" i "багаты"! Я ўжо перастаў бачыць рознiцу памiж iмi, - i вось уцёк ад iх i бег далей i далей, пакуль не прыйшоў да гэтых кароў".

Так гаварыў прапаведнiк, сапучы i пацеючы: а каровы ўсё дзiву давалiся. Заратустра ж з усмешкай слухаў гэтыя суровыя казанi, гледзячы яму ў твар, i моўчкi кiваў галавою.

"Ты сам сябе гвалцiш, горны прапаведнiк, ужываючы такiя суровыя словы. Да такiх сур'ёзных рэчаў не дараслi яшчэ нi вочы, нi вусны твае.

I, падобна на тое, што страўнiк твой таксама супрацiўляецца ўсёй тваёй нянавiсцi i гневу з шумам каля рота. Яму трэба што-небудзь уеднае: мяса - яўна не стравiцца.

Хутчэй, як мне здаецца, ты кормiшся раслiнамi i каранямi. Можа, жуеш зерне. Але напэўна ты не схiльны да радасцяў пачуццёвай, мясной ежы i аддаеш перавагi мёду".

"Ты адгадаў, - з лёгкiм сэрцам адказаў дабрахотны жабрак. - Я люблю мёд i жую зерне, бо я шукаў ежы, якая прыемная на смак i ачышчае дыханне: - на глытанне якой патрэбен час, якi запаўняе цэлы дзень, даючы працу скiвiцам гультаёў.

Але найдалей у гэтым пайшлi, вядома ж, каровы: гэта iм належыць адкрыццё, што можна цэлыя днi жаваць жуйку i вылежвацца на сонцы, i яшчэ яны цураюцца ўсялякiх змрочных думак, якiя вярэдзяць сэрца".

"Ну што ж! - сказаў Заратустра. - Ты павiнен бачыць i маiх звяроў - майго арла i маю змяю; такiх цяпер не знойдзеш на цэлай зямлi.

Глядзi, вунь там iдзе дарога да маёй пячоры: сёння ўначы будзь у ёй госцем. I пагутары са звярамi маiмi пра шчасце звяроў, - пакуль сам я не вярнуся. Бо цяпер я паспяшаюся ад цябе - мяне клiча крык на дапамогу. А ў мяне ты знойдзеш i мёд - сотавы мёд, халаднаваты, як лёд, i залацiсты: частуйся!

Але зараз жа развiтайся са сваiмi каровамi, ты - дзiвосны i блiзкi сэрцу майму! Развiтайся, нават калi табе i нялёгка гэта. Бо яны - сама пяшчотныя твае сябры i настаўнiкi!"

"За выключэннем таго, якога я люблю яшчэ больш, - адказаў дабрахотны жабрак. - Ты i сам добры, ты дабрэйшы за любую карову, о Заратустра!"

"Прэч, прэч, падступны лiслiвец! - злосна ўсклiкнуў Заратустра. - Навошта ты спрабуеш папсаваць мяне мёдам лёстак i пахвалою?

Прэч, прэч ад мяне!" - усклiкнуў ён яшчэ раз i замахнуўся кiем на злагоджанага жабрака: але той борздзенька шуснуў убок.

Цень

Але як толькi збег дабрахотны жабрак i Заратустра застаўся адзiн, ён пачуў за сабою нечы голас, якi клiкаў: "Стой! Заратустра! Пачакай! Гэта ж я, о Заратустра, я, твой цень!" Але Заратустра не стаў чакаць, бо раптоўная прыкрасць агарнула яго, таму што так цесна зрабiлася ў ягоных гарах. "Дзе маё адасабненне? - сказаў ён. - Далiбог, гэта ўжо занадта; гэтыя горы кiшаць людзьмi, царства маё не ад свету гэтага, мне патрэбны новыя горы.

Мой цень клiча мяне? Што мне да ценю? Хай даганяе мяне, я ўцяку ад яго".

Так сказаў Заратустра сэрцу свайму i пабег. Але той, хто быў за iм, патрапляў след у след: так што цяпер трое беглi адзiн за адным: паперадзе ўсiх бег жабрак-дабрахот, за iм Заратустра, а ззаду ўсiх - ягоны цень. Але нядоўга беглi яны так, бо неўзабаве Заратустра схамянуўся, дайшоў да памяцi сваёй i адразу скiнуў з сябе ўсю прыкрасць i агiду.

"Што, - сказаў ён, - хiба здавён часу не ўбарохтвалiся мы, старыя пустэльнiкi i святыя, у розныя смешныя прыгоды?

Сапраўды, высока ўзрасло ў гэтых гарах неразумства маё! I вось - чую; як тры пары ног трох неразумных вар'ятаў тупацяць следам!

Не, нельга Заратустру баяцца свайго ценю! Аднак, здаецца мне, яго ногi даўжэйшыя за мае".

Сказаў гэта Заратустра, смеючыся вачамi i ўсёй нутробай сваёй, спынiўся i шпарка павярнуўся назад, ледзь не перакулiўшы пры гэтым цень: бо той бег за iм па пятах i да таго ж змогся. Калi Заратустра ўважлiва разгледзеў яго, дык так жахнуўся, быццам знячэўку ўбачыў здань: такi худы, пачарнелы, змардаваны i лядашчы быў яго спадарожнiк.

"Хто ты? - рэзка спытаўся Заратустра. - Што ты тут робiш? I з якое такое рацыi называеш сябе маiм ценем? Ты не падабаешся мне".

"Даруй мне, - адказаў цень, - даруй, што гэта я; ну, а калi я не падабаюся табе, што ж! хвала табе i твайму добраму густу.

Я вандроўнiк, якi прайшоў шмат дарог следам за табою: я заўсёды ў дарозе, але без мэты, без радзiмы, - так што, сапраўды, у многiм я падобны на Вечнага Жыда, толькi што я не вечны i да таго ж не жыд.

Што? Няўжо я павiнен быць увесь час у дарозе? Пацяганы, гнаны, кружляны ўсякiм ветрам? О зямля, занадта круглая ты мне зрабiлася!

Я пабываў ужо на ўсякай паверхнi, засынаў, як стомлены пыл, асядаючы на люстэрках i шыбах: у мяне толькi забiраюць i нiчога мне не даюць, а я чэзну я амаль зраўняўся з ценем.

Але за табою, о Заратустра, я бег i бадзяўся, а калi часам i хаваўся ад цябе, дык усё-такi быў тваiм ценем: дзе б ты нi сеў, садзiўся i я.

З табою абышоў я сама далёкiя i халодныя светы, падобны на прывiд, якi бяжыць па сваёй волi па снезе i па заснежаных дахах.

З табою iмкнуся я да ўсяго забароненага, благога, далёкага: i калi ёсць у мяне якая-небудзь дабрачыннасць, дык толькi тая, што не баяўся я нiякiх забаронаў.

З табою разбураў я ўсё, што калiсьцi шанавала сэрца маё, усе прымежныя камянi, усiх кумiраў перакульваў я, ганяўся за ўсiмi небяспечнымi жаданнямi; сапраўды, быў час, калi нiводнае злачынства не магло спынiць бегу майго..

З табою я развучыўся верыць у словы, у каштоўнасцi, у вялiкiя iмёны. Калi д'ябал скiдае скуру, iмя ягонае цi ж не спадае разам з ёю? Iмя - таксама скура. Магчыма, i сам д'ябал - не болей чым абалонка.

"Няма нiчога праўдзiвага, усё дазволена" - так даводзiў я сабе. У сама халодныя воды кiдаўся я галавою i сэрцам. О, як часта праз гэта стаяў я голы i чырвоны як печаны рак!

Шкада, куды падзелася з мяне ўсё добрае, усякi сорам, вера ў добрых! Дзе тая iлжывая нявiннасць, якая была ў мяне калiсьцi, нявiннасць добрых i iх шляхетнай маны!

Сапраўды, часта-часта iшоў я па пятах за iсцiнай: i вось яна адкiнула мяне. I часта здаралася, што якраз тады, калi я наўмысна хлусiў, я дакранаўся да iсцiны.

Вельмi многае зрабiлася мне ясна, i таму перастала цiкавiць. Памерла ўсё, што я любiў. Як жа цяпер мне любiць сябе?

"Жыць, каб жыццё было радасцю, альбо зусiм не жыць" - так хачу я, так хоча i праведнiк. Але шкада! Цi ёсць яшчэ ў мяне радасць?

Цi ёсць у мяне мэта? Тая гавань, да якое ляцiць мой ветразь?

Вецер у дарогу? О, толькi той, хто ведае, куды плыве, ведае, якi вецер - у дарогу, якi нясе ў мора.

Што ж яшчэ засталося ў мяне? - Стомленае, дзёрзкае сэрца; нясталая воля; панiклыя крылы; змуляны хрыбет.

А пошукi маёй радзiмы! О Заратустра, ты ведаеш, што пошукi гэтыя былi цяжкiм выпрабаваннем, i вось растае мая сiла.

"Дзе ж мой дом?" - пра гэта i пытаўся я i нястомна шукаў яго, але так i не знайшоў. О вечнае "Усюды", вечнае "Нiдзе", о вечнае "Марна"!

Так гаварыў цень, i выцягваўся твар у Заратустры ад яго слоў. "Так, ты мой цень! - вымавiў ён нарэшце жалобна.

Немалая небяспека пагражае табе, ты, вольны дух i вандроўнiк! Кепскi выдаўся табе дзень: глядзi, каб не дагнаў цябе яшчэ горшы вечар!

Такiя валацугi, як ты, канчаюць так, што нават турма здаецца iм шчасцем. Цi бачыў ты калi, як спяць злачынцы ў вязнiцы? Яны спяць спакойна, цешацца такой нязвыклай у iх бяспекаю.

Сцеражыся, каб урэшце не захапiла цябе якая-небудзь вузкая вера, прывiд нерухомы i суровы! Бо вось ужо i цяпер цябе спакушае i паняверыць усё абмежаванае i непарушнае.

Ты страцiў мэту: шкада, як знябыцца, як пазбыцца табе гэтай страты? Разам з мэтаю ты страцiў i шлях?

Нябогi бадзяга, летуценнiк, стомленая матылка! Цi не хочаш ты на гэты вечар здабыць прыстанак i спакой? Iдзi ж наверх у маю пячору!

Вось дарога, яна завядзе да пячоры. А я спяшаюся i пакiну цябе. I быццам ужо нейкi цень насоўваецца на мяне.

Каб зноў засвятлела вакол мяне, пайду далей адзiн. Бадзёрасць i радасць, а няхай жа яны будуць са мною ў дарозе! А ўвечары ў мяне будуць танцы!.."

Так сказаў Заратустра.

Аполуднi

А Заратустра ўсё бег i нiкога больш не сустракаў. Шмат гадзiн быў ён адзiн, знаходзiў сябе зноў i зноў, сёрбаў сваю адзiноту, цешыўся асалодай i думаў пра розныя добрыя рэчы. Але аполуднi, калi сонца стаяла проста над галавой, ён праходзiў каля старадрэвiны, крывое, з гузаватымi сукамi, любоўна i шчодра ўвiтае вiнаграднай лазой i схаванае ёю ад самое сябе: сакавiтыя жоўтыя гронкi звiсалi з дрэва на спакусу дарожнiку. Заратустра ўжо хацеў быў спатолiць лёгкую смагу i нават працягнуў быў руку па гронку, калi iншае, мацнейшае жаданне апанавала яго, захацелася яму легчы апоўднi ў зацiшку дрэва i заснуць.

Так ён i зрабiў; i як толькi лёг сярод таямнiчай цiшынi разнатраўя, адразу забыўся пра смагу i заснуў. Бо, як кажа Заратустрава прымаўка, патрэба за патрэбу патрэбнейшая. Але вочы яго не спалi: не маглi яны наталiцца раскошаю дрэва i любоўю лазы вiнаграднай i нахвалiцца iмi. А засынаючы, так казаў Заратустра сэрцу свайму:

"Цiха! Цiха! У гэтую хвiлiну свет цi ж зрабiўся дасканалы? Што са мною?

Як пяшчотны вятрэц нябачна скача па цiхiм, гладкiм моры, лёгкi, быццам пёрка, так сон скача па мне.

Ён не стуляе вачэй маiх, душа мая чувае. Сапраўды, няважкi ён, быццам парушынка!

Ён угаворвае мяне, сам не ведаю - як? Аднекуль з сярэдзiны падае ён ласкавую руку i злёгку дакранаецца да мяне; ён схiляе душу маю пацягнуцца, раскiнуцца: i пацягваецца яна, мая стомленая, дзiвосная душа! Цi не настаў у яе якраз у гэты полудзень вечар сёмага дня? Альбо надта доўга блукала яна, шчасная, сярод добрых i спелых рэчаў?

Яна выцягваецца i робiцца доўгая-доўгая! Цiха ляжыць яна, дзiўная, душа мая. Надта многа добрага скаштавала яна, i ёй дакучае залатая журба, i крывяцца вусны ў яе.

Быццам карабель, якi ўваходзiць у цiхую бухту i прычальвае да берага, стомлены доўгiмi падарожжамi i невядомымi морамi. Хiба ж зямля не надзейнейшая?

- быццам карабель, якi прыстае, "прынiкае да зямлi, - i цяпер даволi павуку працягнуць да берага сваю павуцiну - i не трэба мацнейшага прычала;

- быццам стомлены карабель у цiхай затоцы, адпачываю цяпер i я паблiзу зямлi - даверлiвы, верны, чакальны, прывязаны да яе найтанчэйшымi нiткамi.

О шчасце! О шчасце! Ты ляжыш на траве, душа мая; цi не хочаш ты спяваць? Але ў гэтую таямнiчую, урачыстую гадзiну нiводзiн пастух не грае на жалейцы.

Сцеражыся! Спякотлiвы полудзень спачыў на нiвах. Не спявай! Цiха! Свет удасканалiўся!

Не спявай, палявая птушка, душа мая! Не гавары нават шэптам! Зiрнi навокал так цiха! Спiць стары полудзень, варушыць губамi ў сне: цi не п'е ён у гэтую хвiлiну сваю кроплю шчасця,

- бурштынавую кроплю шчасця, старога залатога вiна? Непрыкметна прабягае па старым полуднi ягонае шчасце i смяецца. Так смяюцца багi. Цiха!

"О, як мала трэба для шчасця!" - так казаў я калiсьцi i думаў, што я разумны. Але цяпер зразумеў, што гэта была няпраўда. Мудрыя вар'яты гавораць лепей.

Бо ўсё сама малое, сама цiхае i найлягчэйшае: шэлест яшчаркi, подых ветрыку, iмгненне - малое, вось што ёсць знак найлепшага шчасця. Цiха!

Што са мною: прыслухайся! Цi не адляцеў час прэч? Цi не падаю я? Цi не ўпаў я ў крынiцу вечнасцi?

Што са мною? Цiха! Я паранены - на жаль - у сэрца? У сэрца? О, разбiся, разбiся, сэрца, пасля такога шчасця, ад такое раны!

Што? У гэтае iмгненне свет не зрабiўся мне дасканалы? Круглы i спелы? О, куды ён iмчыцца, залаты шар? Пабягу за iм!

Цiха!" (I тут Заратустра пацягнуўся i зразумеў, што спаў.)

"Уставай, лежань! - сказаў ён сабе. - Уставай, калi заснуў апоўднi! Ану, падымайцеся, старыя ногi! Пара, даўно пара, яшчэ немалы кавалак дарогi перад вамi.

Вось вы i выспалiся, а цi доўга спалi? Паўвечнасцi! Ну, падымайся ж, старое сэрца! Цi многа часу табе трэба, каб прачнуцца пасля такога сну?"

(Але тут ён зноў заснуў, а душа ўсё адгаворвала яго, супрацiўлялася i прылегла зноў.) "Пакiнь мяне! Цiха! У гэта iмгненне свет цi ж не ўдасканалiўся? О залаты шар!"

"Уставай, - казаў Заратустра, - падымайся, зладзюжка, гультаiны кавалак! Што? Табе абы толькi пацягвацца, пазяхаць, уздыхаць ды падаць у глыбокiя крынiцы?

Ды хто ты ў мяне? О душа мая!" (I тут ён спалохаўся, бо сонечны прамень упаў яму на твар.)

"О неба над мною, - сказаў ён, уздыхаючы, падняўся i сеў, - гэта ты глядзiш на мяне? I слухаеш, што кажа мая дзiвосная душа?

Калi ты вып'еш гэтую кроплю расы, што ўпала на ўсё зямное, калi вып'еш ты гэтую старую душу маю,

- о крынiца вечнасцi! О светлая паўдзённая бездань, якая даводзiць да трымцення! Калi зноў убярэш ты ў сябе маю душу?"

Так сказаў Заратустра i падняўся з-пад дрэва, быццам ачуўшыся пасля нейкай дзiўнай п'янасцi: i што ж! Сонца, як i раней, стаяла проста над галавою. I з гэтага можна было справядлiва вывесцi, што гэтым разам Заратустра спаў нядоўга.

Вiтанне

Толькi пад вечар пасля доўгiх i марных пошукаў i блуканняў Заратустра вярнуўся да сваёй пячоры. Але калi ён быў ад яе не больш за дваццаць крокаў, здарылася нешта такое, чаго ён зусiм не чакаў: ён зноў пачуў моцны крык на дапамогу. I - чыстае дзiва! Гэтым разам крык ужо чуўся з пячоры. Гэта быў працяглы, дзiўны, жудасны крык, i Заратустра ясна пачуў, што крычалi адразу некалькi галасоў, хоць зводдаль яму здавалася, быццам крык быў з адных вуснаў.

Заратустра кiнуўся да пячоры, i што ж! Вось што ён убачыў: у пячоры поплеч сядзелi ўсе тыя, каго ён спаткаў за цэлы дзень, - правы кароль i левы кароль, стары чарадзей, Папа, жабрак-дабрахот, цень, сумленнiк духам, змрочны вяшчун i асёл: а сама брыдкi чалавек усклаў на сябе карону i аперазаўся двума пурпуровымi паясамi, бо, як усе агiдныя, любiў строiцца i прыхарошвацца. I Заратустраў арол таксама быў сярод гэтай панылай кампанii, увесь натапыраны i ўстрывожаны, бо яму даводзiлася адказваць за шмат чаго такога, на што гонар ягоны не меў адказу; а мудрая змяя абвiвала яго за шыю.

З вялiкiм здзiўленнем глядзеў Заратустра на ўсё гэта; потым з дабрадушнай цiкаўнасцю пачаў разглядаць сваiх гасцей, чытаючы ў кожнага ў душы, i зноў здзiўляўся. Тым часам усе паўставалi i багавейна чакалi, што ён iм скажа. I Заратустра сказаў так:

"Вы, паняверцы! Вы, дзiвосныя! Дык гэта ваш крык на дапамогу я чуў? Цяпер я ведаю, дзе знайсцi таго, каго я марна шукаў цэлы дзень - вышэйшага чалавека,

- у маёй пячоры сядзiць ён, гэты вышэйшы! Але з чаго я дзiву даюся! Цi ж не сам я завабiў яго мядоваю ахвяраю i хiтрай прынадай свайго шчасця?

Аднак здаецца мне, што вы, якiя клiчаце на дапамогу, блага пасуеце адзiн аднаму, седзячы тут разам, i будзiце ўзаемную варожасць у вашых сэрцах. Трэба, каб спярша прыйшоў нехта,

- нехта, здольны прымусiць вас зноў смяяцца, - добры вясёлы блазнюк, неслух, скакун i ветрагон, якi-небудзь стары шалапут: а вы што на гэта скажаце?

Але даруйце мне, о паняверцы, што я кажу такiмi нiкчэмнымi словамi, сапраўды нявартымi вас, высокiх маiх гасцей! Аднак вы не адгадаеце, што бадзёрыць маё сэрца:

- гэта вы самыя i выгляд ваш, даруйце ж мне гэта! Бо кожны бадзёрыцца, як толькi зiрне на паняверку; i кожны лiчыць сябе дастаткова моцным, каб суцешыць яго.

Мне самому далi вы сiлу - добры дарунак, о высокiя мае госцi! Добры дарунак за гасцiннасць! Ну што ж, не гневайцеся, калi я прапаную вам свой.

Тут царства маё i валадарства маё: i хай усё маё ў гэты вечар i ў гэтую ноч будзе ваша. Звяры мае паслужацца вам: мая пячора хай будзе вам на адпачынак!

У мяне, у маiм доме, нiхто не павiнен паняверыцца, у сваiх валоданнях я абараню кожнага ад дзiкiх звяроў ягоных. I першае, што прапаную я вам, бяспека!

А другое - мой мезенец. Як толькi мой мезенец будзе ў вас, вы схопiце i ўсю руку, ат, воля ваша!

I сэрца ў дадатак! Прашу вас, госцi, дарагiя госцейкi!"

Так сказаў Заратустра, смеючыся ад любовi i гневу. Пасля гэтага вiтання госцi спачатку пакланiлiся i пачцiва маўчалi, а кароль справа адказваў яму ад усiх.

"Па тым, як ты склаў вiтанне i падаў нам руку, мы пазнаём у табе Заратустру. Ты прынiзiўся перад намi; ты мала не зганьбiў наша пашанаванне:

- але хто здолеў бы, як ты, прынiзiцца так годна? I гэта бадзёрыць нас i дае радасць вачам i сэрцу.

Каб пабачыць такое, мы ахвотна паднялiся б на больш высокiя горы, чым гэтыя. Бо з прагаю да вiдовiшчаў прыйшлi мы сюды, мы хацелi пабачыць, што прасвятляе журботны пагляд.

I вось - наш крык на дапамогу ўжо адгучаў, мiнуўся. Ужо расхiнулiся i напоўнiлiся захапленнем нашыя пачуццi i сэрцы. Яшчэ крыху, i мужнасць нашая стане дзёрзкасцю.

Не расце на зямлi, Заратустра, нiчога больш радаснага, чым высокая моцная воля: яна - найпрыгажэйшая раслiна. Такое дрэва ацаляе ўсю мясцовасць.

Да кедра прыпадобню таго, о Заратустра, хто вырастае падобны да цябе: гонкi, маўклiвы, суровы, самотны, велiчны, гнуткi i пругкi, шляхетны,

- раскiдзiста-галiнасты над валоданнямi сваiмi; адважны субяседнiк вятроў, i бураў, i ўсяго, што адвеку блiзкае да вышыняў,

- i яшчэ больш адважны адказчык, валадар i пераможца: хто б не падняўся на высокую гару, каб пабачыць такiя дрэвы?

Тут, каля твайго дрэва, о Заратустра, ажывае нават змрочны i бязрадны: гледзячы на цябе, супакойваецца непастаянны, i гоiцца сэрца ягонае.

I сапраўды многiя позiркi звяртаюцца сёння да тваёй гары i твайго дрэва; узнiкла вялiкая туга, i многiя пытаюцца: хто такi Заратустра?

I ўсе, у чый слых ты калiсьцi па кропельцы ўлiваў сваю песню i свой мёд, усе, што адышлi ад свету, пустэльнiкi i тыя, хто самотны ўдвух, пачалi гаварыць сэрцу свайму:

"Цi жывы яшчэ Заратустра? Няварта жыць далей, усё адно ўсё марнае: альбо мы павiнны жыць з Заратустрам!"

"Чаму не прыходзiць ён, хто так даўно абвясцiў пра сябе? - так пытаюцца многiя. - Цi адасобленасць паглынула яго? Цi мы самi павiнны прыйсцi да яго?"

I вось цяпер сама адасобленасць сатлела i разбураецца, нiбы магiла, якая рассыпаецца i ўжо не можа трымаць мерцвякоў сваiх. Паўсюль вiдны ўваскрэслыя.

Усё вышэй i вышэй уздымаюцца хвалi вакол тваёй гары, о Заратустра. I якая высокая яна нi ёсць, многiя дойдуць да тваёй вышынi: нядоўга яшчэ човен твой будзе заставацца на сушы.

I што мы, спанявераныя, прыйшлi цяпер у тваю пячору i ўжо вызвалiлiся ад няверства - гэта ёсць азнака, папярэдняя азнака таго, што лепшыя за нас цяпер у дарозе да цябе,

- бо ўжо ў дарозе да цябе апошняе, што засталося ад Бога сярод людзей, менавiта: усе людзi вялiкай тугi, вялiкай агiды, вялiкай перанасычанасцi,

- кожны, хто не хоча жыць iначай, як навучыўшыся зноў спадзявацца, навучыўшыся ад цябе, Заратустра, вялiкай надзеi!"

Так гаварыў кароль справа, а пасля схапiў за руку Заратустру, каб пацалаваць у яе; але Заратустра ўхiлiўся ад гэтага знаку павагi i спалохана адступiўся назад, раптоўна i моўчкi, быццам знiк у глыбокай далечынi. Але адразу ж зноў быў з гасцямi сваiмi, глядзеў на iх ясным, выпрабавальным позiркам i гаварыў:

"О госцi мае, высокiя людзi, я хачу прамаўляць да вас па-нямецку i шчыра. Не вас я чакаў тут, у гэтых гарах".

("Па-нямецку i шчыра? Хай Бог крые! - сказаў убок кароль злева. - Вiдно, што не ведае ён нашых мiлых немцаў, гэты мудрэц з Усходу!

Ён, мабыць, хацеў сказаць "па-нямецку i груба" - памагай Бог! На нашыя часы гэта яшчэ не самы горшы густ!")

"Няхай нават усе вы, разам узятыя, - вышэйшыя людзi; але як на мяне - вы недастаткова высокiя i моцныя.

У мяне - гэта азначае: як на таго няўмольнага, якi маўчыць ува мне, але ж не вечна ён будзе маўчаць. А калi вы i не чужыя мне, дык не такiя блiзкiя, як мая правая рука.

Бо ў каго, як у вас, хворыя i слабыя ногi, таму найперш хочацца, каб лiтавалi яго, усведамляе ён гэта або хавае ад сябе.

Але нi рук, нi ног сваiх не шкадую я - я не лiтую сваiх воiнаў: так што вы няздатныя на маю вайну!

З вамi я змарнаваў бы ўсе свае перамогi. Многiя з вас пападаюць, як толькi пачуюць пошчак маiх барабанаў.

Вы недастаткова прыгожыя для мяне i недастаткова высакародныя. Чыстыя, гладкiя люстэркi патрэбныя мне на павучаннi мае; а ваша паверхня руйнуе нават мой вобраз.

Вашыя плечы нурацца пад цяжарам многiх успамiнаў; многа гнюсотных карлiкаў сядзiць, скурчыўшыся, у патаемных заканурках вашых. Колькi плебейскага вы хаваеце ў сабе!

I нават калi высокiя вы i вышэйшага роду: многа ў вас крывога i выродлiвага. Няма на цэлым свеце каваля, якi паправiў бы вас i выпрастаў.

Вы толькi масты: хай вышэйшыя пяройдуць па iм на той бок! Вы - толькi прыступкi: дык жа не гневайцеся на таго, хто падымаецца па гэтых прыступках на сваю вышыню!

Магчыма, з вашага насення i вырасце калi-небудзь сапраўдны сын i сапраўдны спадчыннiк: але да гэтага яшчэ далёка. Вы - не тыя, хто спадкуе iмя i набытак мой.

Не вас я тут чакаю, у гэтых гарах, не з вамi апошнi раз сыду ўнiз. Вы прыйшлi як азнака таго, што вышэйшыя ўжо - ў дарозе да мяне,

- не людзi вялiкай тугi, i агiды, i перанасычанасцi, не тыя, каго вы называеце апошнiм да Бога сярод людзей.

- Не! Не! Тры разы не! Iншых чакаю я тут, у гэтых гарах, i кроку не зраблю адсюль без iх,

- я чакаю вышэйшых, мацнейшых, пераможных, бадзёрых духам, у каго душа i цела - у гармонii: павiнны прыйсцi iльвы, якiя смяюцца!

О дарагiя мае госцi, вы дзiвосныя, вы яшчэ нiчога не чулi пра маiх дзяцей? I што яны ўжо ў дарозе да мяне?

Гаварыце ж мне пра сады i дабрашчасныя выспы мае, пра новае i цудоўнае патомства маё. Чаму вы пра гэта маўчыце?

Гэтага дарунку прашу я ў любовi вашай, каб вы гаварылi са мною пра маiх дзяцей. Дзеля iх я багаты, дзеля iх я стаў бедны: чаго не аддаў бы я,

- чаго не аддаў бы я, каб мець адно: гэтых дзяцей, гэтыя жывыя насады, гэтыя дрэвы жыцця, народжаныя воляй i найвышэйшай маёй надзеяй!"

Так сказаў Заратустра i раптам перапынiў казанi свае: бо туга агарнула яго, i самкнуў ён вусны i вочы ад парыванняў сэрца. I ўсе госцi моўчкi стаялi, нерухомыя i збянтэжаныя: толькi стары вяшчун рухам i выразам твару зрабiў усiм знак.

Вячэра

На гэтым месцы вяшчун перапынiў вiтаннi Заратустры i ягоных гасцей: ён прапхнуўся наперад, быццам баяўся прапусцiць час, схапiў Заратустру за руку i ўсклiкнуў: "Але ж, Заратустра!

Патрэба за патрэбу патрэбнейшая, так ты сказаў: i вось мне цяпер адно патрэбней за ўсё астатняе.

Дарэчы, цi не запрасiў ты мяне ў застолле? А многiя ж тут з дарогi. Ты ж не будзеш кармiць нас аднымi казанямi?

Усе вы ўжо згадвалi даволi многа пра ўтапленне, замярзанне, задушэнне i iншыя цялесныя нягоды: але нiхто не згадаў пра маю бяду - пра небяспеку памерцi з голаду,

(так сказаў вяшчун; а калi Заратустравы звяры пачулi ягоныя словы, яны ад страху далi лататы. Бо бачылi, што ўсяго, што яны паназносiлi за дзень, не хопiць, каб напхаць трыбух аднаго вешчуна),

- i пра небяспеку памерцi ад смагi, - сказаў вяшчун. - I хоць даўно ўжо чую я непадалёк плёскат вады, якая, як i мудрыя казанi, цячэ багата i бесперастанку: я хачу вiна!

Не кожны, як Заратустра, п'е заўсёды адну толькi ваду. Вада смакуе стомленым i завялым: нам да губы вiно, толькi яно дае iмгненнае гаенне, моцнае здароўе!"

Скарыстаўшыся тым, што вяшчун прасiў вiна, кароль злева, звычайна маўклiвы, таксама загаварыў: "Пра вiно патурбавалiся мы з братам - каралём справа, - сказаў ён, - у нас дастаткова вiна, наш асёл наўючаны вiном. Не хапае толькi хлеба".

"Хлеба? - адказаў Заратустра са смехам. - Якраз хлеба i няма ў пустэльнiкаў. Ды не хлебам адным жыве чалавек, але i мясам добрых ягнят, а ў мяне iх два:

- iх няхай хутчэй заколюць i прыгатуюць з шалфеем: так люблю я. Хапае тут i карэння, i пладоў, што будуць да смаку нават ласунам i гурманам: ёсць i арэхi i розныя iншыя загадкi - iх можна палускаць.

Дык вось, скора будзе ў нас ладны банкет. Але кожны, хто сядзе за стол, павiнен прыкласцi руку сваю, нават каралi. Бо ў Заратустры i каралю не за ганьбу быць кухарам".

Прапанова гэтая ўсiм прыйшлася па сэрцы: толькi жабрак-дабрахот запярэчыў супроць мяса, вiна i прысмакаў.

"Але ж вы толькi гляньце мне на Заратустру - на гэтага бражнiка! жартаўлiва ўсклiкнуў ён. - Цi ж бо на тое шукаюць прыстанку ў пячорах i падымаюцца ў горы, каб банкетаваць?

Вось цяпер я разумею, чаго вучыў ён нас калiсьцi, кажучы: "Хвала беднасцi!", i чаму хоча ён звесцi ўсiх жабракоў".

"Будзь рады i вясёлы, як я, - адказаў Заратустра. - Заставайся пры сваiх звычках, о найлепшы, жуй сваё зерне, пi ваду i хвалi сваю кухню: калi толькi яна вяселiць цябе!

Я - закон толькi сваiм, не ўсiм. А хто з маiх, той павiнен мець моцныя косткi i лёткiя ногi.

- радасна прымаць войны i фэсты, быць гатовым да сама цяжкага, быццам гэта свята, быць бадзёрым i здаровым, а не мрой-летуценнiкам.

Усё лепшае належыць мне i маiм; i калi нам не даюць, мы самi бяром найлепшую ежу, найяснейшае неба, наймацнейшыя думкi, найпрыгажэйшых жанчын!"

Так сказаў Заратустра; а кароль справа зазначыў: "Дзiўна! Цi чуў хто калi такiя разумныя словы з вуснаў мудраца?

I сапраўды, сама рэдкае ў мудраца, калi ён разумны i не асёл аслом".

Так сказаў кароль справа i сам здзiвiўся; а асёл сам сабе наўме, дадаў: "I-А". Гэта быў пачатак таго доўгага вячэрняга пасiлку, якi паводле гiстарычных апiсанняў вядомы як "вячэра". I пад час яе гаварылi толькi пра вышэйшага чалавека i нi пра што iншае.

Пра вышэйшых

1

Калi я першы раз прыйшоў да людзей, я зрабiў найбольшае глупства, глупства пустэльнiка: я выйшаў на рыначны пляц.

I як што прамаўляў да ўсiх, дык не звяртаўся нi да кога паасобку. А ўвечары таварышамi маiмi былi танцор на вяроўцы i мярцвяк, ды i сам я быў амаль труп.

А як настала другая ранiца, тут мне адкрылася новая iсцiна: тады я навучыўся гаварыць: "Што мне да таго рынку i чэрнi, да шуму чэрнi i яе доўгiх вушэй!"

Вось чаго навучыцеся ў мяне, вышэйшыя людзi: на рынку нiхто не верыць у вышэйшых людзей. Хочаце гаварыць перад iмi, ну i гаварыце! натоўп толькi бельмамi варочае: "Мы ўсе роўныя!"

"Эй, вы, вышэйшыя людзi, - бязглузда маргаючы, гаворыць чэрня, - няма нiякiх вышэйшых, мы ўсе роўныя, чалавек ёсць чалавек, i перад Богам мы ўсе роўныя!" I

2

Перад Богам! Але цяпер гэты Бог памёр. А перад натоўпам мы не раўня астатнiм. О вышэйшыя, сыдзiце з рынку!

Перад Богам! Але цяпер гэты Бог памёр! О вышэйшыя, гэты Бог быў ваша найбольшая небяспека.

Толькi з таго часу, як ён лёг у магiлу, вы ўваскрэслi. Толькi настае Вялiкi Полудзень, толькi цяпер вышэйшы чалавек робiцца панам!

Цi разумееце вы гэта слова, о браты мае? Вы спалохалiся, у вас сэрца замлела? Цi не зеўрае вам тут бездань? Цi не брэша на вас геенскi сабака?

Ну што ж. Мацуйцеся, вышэйшыя людцы! Сёння ўпершыню курчыцца ў родавых пакутах гара чалавечай будучынi. Бог памёр: сёння мы хочам, каб жыў Звышчалавек.

3

Сама асуячоныя сёння пытаюцца: "Як чалавеку захавацца?" А Заратустра, сама першы i адзiны з усiх пытаецца: "Як пераадолець чалавека?"

Да Звышчалавека хiне мяне сэрца, ён - найпершае i адзiнае маё, а не чалавек - не блiзкi i не бедны, не спрагнены i не найлепшы.

О браты мае, калi што я i люблю ў чалавеку, дык гэта тое, што ён пераход, захад i знiшчэнне. I ў вас ёсць шмат чаго, што мацуе маю любоў i надзею.

Мне дае спадзявацца тое, што вы поўныя пагарды. Бо здольныя да глыбокай пагарды, здольныя i на вялiкую пашану.

Варта вялiкай павагi, што вы спаняверылiся. Бо не навучылiся вы скардзiцца, не навучылiся дробязнай разумнасцi.

Бо сёння пануюць маленькiя людзi: яны прапаведуюць пакорлiвасць, сцiпласць, рупнасць, абачлiвасць i iншыя запаведзi малых цнотаў.

Усё, што бабскага i рабскага роду, i асаблiва мешанiна натоўпу: менавiта гэта прагне быць валадаром чалавечага лёсу - о агiда! Агiда! Агiда!

Гэта яно нястомна пытаецца: "Як найлепш, найдаўжэй i найпрыемней за ўсё захавацца чалавеку?" I таму яны пануюць сёння.

Пераадолейце iх, гэтых сённяшнiх паноў, гэтых маленькiх людцаў, - о браты мае! Яны - найвялiкшая небяспека Звышчалавеку!

О вышэйшыя людзi! Пераадолейце нiкчэмныя цноты, маленькую разумнасць, дробязную абачлiвасць, мурашыную мiтуслiвасць, мiзэрную самазадаволенасць, "шчасце большасцi"!

I чым падпарадкоўвацца, лепей паняверцеся. I сапраўды, я люблю вас за тое, што не ўмееце вы жыць у цяперашнiм, вы, вышэйшыя людзi! Бо так жывяце вы найлепей!

4

Цi ёсць у вас мужнасць, о браты мае? Цi ёсць адвага? Не тая мужнасць, у якое ёсць сведкi, а мужнасць пустэльнiкаў i арлоў, якой не бачыць нiякi бог?

Тых, хто з пароды аслоў, а таксама сляпых, п'яных i тых, чые душы халодныя, я не назаву мужнымi. А тых, хто, ведаючы страх, перамагае яго; хто глядзiць у бездань, але глядзiць з гонарам;

- хто бачыць бездань, але паглядам арла, хто хапае яе арлiнымi кiпцюрамi: вось у кiм ёсць мужнасць.

5

"Чалавек злы" - так суцяшалi мяне ўсе мудрыя. О, калi б i сёння было яно так! Бо зло ёсць найлепшая сiла ў чалавеку.

"Чалавек павiнен рабiцца ўсё лепшы i злейшы" - так вучу я. Лепшаму ў Звышчалавеку патрэбна сама злое.

Няхай таму, хто прапаведаваў маленькiм людзям, было дабром тое, што пацярпеў ён за iх i панёс на сабе iх грахi. А я радуюся вялiкаму грэху, як свайму вялiкаму суцяшэнню.

Зрэшты, гэта сказана не ў доўгiя вушы. Ды i не кожнае слова пасуе да кожнае храпы. Гэта тонкiя далiкатныя рэчы. Iх не павiнны таптаць авечыя капыты!

6

Вышэйшыя людзi, ужо цi не думаеце вы, што я прыйшоў лячыць вас ад дурноты?

Альбо, можа, зладзiць вам, пакутнiкам, зручнае спанне? Або вам, непастаянцам, заблуджаным i звiхнёным, паказаць новыя патаемныя сцежкi?

Не! Не! Тры разы не! Трэба, каб болей загiнула вас i каб гiнулi сама лепшыя, бо павiнна вам рабiцца ўсё горш i горш. Толькi так,

- толькi так вырастае чалавек да той вышынi, дзе маланка б'е яго, да вышынi, дастаткова высокай для маланкi!

Да нямногага, да працяглага, да далёкага iмкнецца думка i туга мая: што мне да вашай дробязнай, кароткай, разнастайнай галечы!

Вы мала пакутуеце! Бо пакутуеце за сябе; вы яшчэ не пакутавалi за чалавека. Вы зманiце, калi скажаце iншае! Нiхто з вас яшчэ не пакутаваў за тое, за што пакутаваў я.

7

Мне мала таго, каб маланка больш не шкодзiла: не адводзiць я хачу яе: яна павiнна навучыцца працаваць на мяне.

Даўно ўжо, быццам хмара, згушчаецца мудрасць мая i робiцца ўсё цямнейшаю i цiшэйшаю. Так робiць усякая мудрасць, якая павiнна некалiсь спарадзiць маланку.

Не хачу быць святлом людзям цяперашняга, не хачу называцца ў iх святлом. Асляпiць iх я прагну! Маланка мудрасцi маёй, высмалi iм вочы!

8

Не жадайце нiчога, што вышэй за вашую сiлу: дурная хлуслiвасць заўлашчана тымi, якiя жадаюць вышэй за сваю сiлу.

Асаблiва калi яны прагнуць вялiкага! Бо абуджаюць недавер да вялiкага, гэтыя спрытныя фальшываманетчыкi i камедыянты:

- пакуль, нарэшце, не зробяцца самi сабе фальшам, прыхарошанай чарвiвасцю, пакуль не прыкрыюцца моцнымi словамi, паказнымi цнотамi, блiскучымi падробкамi.

Будзьце ж абачлiвыя, вышэйшыя людзi! Бо няма сёння ў мяне нiчога каштоўнейшага i радчэйшага за праўдзiвасць.

Цi ж не належыць цяперашняе натоўпу? Але натоўп не ведае, што ёсць вялiкае, што - нiкчэмнае, - што такое шчырасць i праўдзiвасць: яна цнатлiва крывiць душою i заўсёды хлусiць.

9

Дык будзьце ж сёння поўныя добрага недаверу, о вышэйшыя людзi, вы, адважныя! Вы, шчырыя сэрцам! Трымайце ў таннасцi свае перакананнi! Бо цяперашняе належыць чэрнi.

Тое, што чэрня прыняла калiсьцi напавер, без доказаў i довадаў, немагчыма абвергнуць нiякiмi доказамi.

На рынку пераконваюць на мiгах. А довады выклiкаюць у натоўпу недавер.

I калi там перамагае праўда, споўнiцеся добрага недаверу i спытайцеся самi ў сябе: "Якая ж бо гэта магутная аблуда змагалася за яе?"

Старанiцеся i вучоных! Яны ненавiдзяць вас, бо яны без плодзi! У iх халодныя i высахлыя вочы, для iх усе птушкi - ужо аскубеныя.

Такiя, як яны, ганарацца, што не маняць, але ж няздатнасць да хлуснi зусiм не тое самае, што любоў да праўды. Старанiцеся ж iх!

Збавенне ад трасцы - гэта яшчэ не пазнанне! Я не веру застылым галовам. Хто не ўмее хлусiць, не ведае, што ёсць праўда.

10

Калi хочаце высока падняцца, карыстайцеся сваiмi нагамi! Не дазваляйце несцi сябе ўгору, не сядайце на чужыя плечы i галовы!

Я бачу, ты сеў на каня? I борзда iмчышся ўгору, да мэты? Ну i ляцi, ляцi, мой дружа! Ведай толькi, што кульгавасць твая ляцiць разам з табой!

Калi ты будзеш каля мэты i саскочыш з каня, о вышэйшы чалавеча, - менавiта там, на вышынi сваёй, ты будзеш кульгаць!

11

О стваральнiкi, о вышэйшыя людзi! Толькi дзеля свайго дзiцяцi церпяць сваю цяжарнасць.

Не слухайце нiчыiх плявузгаў, не давайцеся, каб вас дурылi! Бо хто ён той блiзкi ваш? I калi намыслiлi вы нешта "дзеля блiзкага", дык ствараеце ўсё-такi не дзеля яго!

Забудзьцеся пра гэтае "дзеля", вы, стваральнiкi: бо цнота вашая патрабуе, каб не абыходзiлi вам анiякiя "дзеля" i "для" i "бо". Хай не прыме ваш слых усiх гэтых iлжывых слоў.

"Дзеля блiзкага" - гэта цнота малых людзей; у iх кажуць: "Свой свайму хоч-не-хоч, а брат" i "Рука руку трэ". У iх няма нi сiлы, нi права на вашае сябелюбства!

О стваральнiкi, у сябелюбстве вашым - асцярога i прадбачлiвасць цяжарнай! Любоў ваша аберагае, кормiць i асланяе той плод, якога яшчэ нiхто не бачыў.

Там, дзе ваша любоў, там i ўся цнота ваша - у дзiцяцi! Ваша паклiканне, вашая воля - вось ваш "блiзкi": не давайцеся, каб вам навязвалi фальшывыя каштоўнасцi!

12

Вы - стваральнiкi, вышэйшыя людзi! Каму выпадае радзiць, той хворы; але хто радзiў, той нячысты.

Спытайцеся ў жанчын: нараджаюць не таму, што iм гэта дае асалоду. Боль прымушае кудахтаць i паэтаў, i курэй.

У вас многа нячыстага, стваральнiкi. Дык вось, наперадзе ў вас мацярынства.

Толькi што ўроджанае дзiця: о, як многа новага бруду прыходзiць з iм у свет! Сыдзiце з дарогi! Хто нарадзiў, павiнен абмыць сваю душу!

13

Не будзьце дабрадзейныя па-над сiлы свае! I не патрабуйце ад сябе нiчога, што сягае за межы верагоднага!

Пазбягайце ва ўсiм па-рабску iсцi за бацькамi вашымi, але iдзiце пратаптанымi сцежкамi, па якiх ужо хадзiла цнота iхняя! Iнакш як вам падняцца вышэй, калi воля вашых бацькоў не падымаецца разам з вамi?

Але будзь уважлiвы той, хто хоча быць першым, - каб не прыйсцi апошнiм! I там, дзе праяўляюцца заганы бацькоў вашых, няма чаго строiць з сябе святых!

Калi бацькi вашыя правялi жыццё, палюючы на вепраў, ладзячы папойкi i ўсякiя свiнствы ў кампанii жанчын, цi не будзе бязглуздасцю паўстрымлiвасць ваша?

Яна будзе бязглуздасцю! Наадварот, я думаю, што той з вас, у каго ёсць адна, альбо дзве, альбо ўсяго толькi тры жонкi, дасягнуў нямала ў параўнаннi з бацькам сваiм.

А калi ты будуеш кляштары i пiшаш на брамах: "Дарога да святынi", я кажу: "Да чаго? Цi не новая гэта бязглуздасць?"

Самому сабе заснаваў ты папраўчы дом i сховiшча - што ж! На здароўе! Толькi не веру я ў гэта.

Бо ў адасабленнi расце тое самае, што чалавек прыносiць: узрастае i быдла, якое ён носiць у сабе. Таму многiм трэба пазбягаць адасаблення.

Цi было дагэтуль на зямлi што-небудзь больш бруднае, чым пустэльнiкi? Не адзiн толькi д'ябал апантана кружляў вакол iх - але i свiннi.

14

Часта бачыў я, як нясмелыя, збянтэжаныя, нехлямяжыя, быццам тыгр, якому не ўдаўся скачок, пракрадвалiся вы бачком, о вышэйшыя людзi! Бо няўдала вы кiнулi гульнёвыя косцi.

Але, гульцы, цi варта засмучацца праз гэта! Вы не навучылiся яшчэ як след гуляць i смяяцца з рызыкi! Цi не сядзiм мы заўсёды, так цi iнакш, за вялiкiм гульнёвым сталом, за якiм так многа смяюцца?

I калi не ўдалося, цi азначае гэта, што вы самi не ўдалiся? А калi вы самi не ўдалiся, цi азначае гэта, што не ўдаўся Чалавек? А калi не ўдаўся Чалавек: ну, якое ж тут рады дасi!

15

Чым высакароднейшае, тым больш рэдкае. Вы, вышэйшыя людзi, што пазбiралiся тут, цi ж не ўсе вы не ўдалiся?

Хай так - ну i што? Не падупадайце духам! Яшчэ шмат што можна! Навучыцеся смяяцца з сябе, смяяцца як след!

Няма нiчога дзiўнага, што вы не ўдалiся альбо ўдалiся толькi напалавiну, вы, напалавiну разбiтыя! Хiба не б'ецца, не пульсуе ў вас чалавечая будучыня?

Уся глыбiня i далячынь, уся зорная высь i пачварная сiла: цi не падымаецца ўсё гэта пенаю ў катле вашым?

Якое дзiва, што многiя катлы лопаюцца! Вучыцеся смяяцца з сябе, смяяцца як трэба! О, яшчэ многа можна, о вышэйшыя людзi!

I праўда, як многа ўжо ўдалося! Якая багатая зямля ад дасканаласцi невялiкiх, але прыгожых рэчаў, што сапраўды хораша ўдалiся!

Абстаўляйце сябе гэтай дасканаласцю, вышэйшыя людзi! Яе залатая сталасць ацаляе сэрца. Усё дасканалае вучыць спадзявацца.

16

Якi грэх, учынены тут, на зямлi, да гэтага часу сама цяжкi? Цi не словы таго, хто сказаў: "Гора тым, што смяюцца!"

Няўжо ён не знайшоў на зямлi, з чаго пасмяяцца? Значыцца, ён блага шукаў. Прычыны знаходзiць нават дзiця.

Мала любовi было ў iм, iнакш ён палюбiў бы ўсiх, што смяюцца! Але ён ненавiдзеў i ганiў нас, прадказваючы нам плач i скрогат зубоў.

Цi трэба адразу праклiнаць, калi не любiш? У мяне гэта - дрэнны густ. Але менавiта так рабiў ён, гэты нецярпiмы. Ён выйшаў з чэрнi.

Мала ў iм было любовi - iнакш ён не гневаўся б, што не любяць яго самога. Усякая вялiкая любоў жадае нелюбовi, яна прагне большага.

Ухiляйцеся ад такiх нецярплiвых! Гэта парода хворых i няшчасных, гэта чэрня; кiсла глядзяць яны на жыццё, лiхiм вокам глядзяць на зямлю.

Ухiляйцеся ад такiх нясцерпных! У iх цяжкiя ногi i прыгнечаныя сэрцы: не ўмеюць яны танцаваць. Як жа зямля можа быць iм лёгкаю!

17

Крывымi дарогамi iдуць усе добрыя рэчы да сваёй мэты. Яны выгiнаюцца, як каты, муркаюць ад блiзкасцi шчасця: усе добрыя рэчы смяюцца.

Цi iдзе ўжо чалавек па сваёй дарозе, а цi не - гэта выдае паходка ягоная: зiрнiце, як iду я! Ну, а той, якi ўжо блiзкi да мэты сваёй, той танцуе!

I сапраўды я не стаў помнiкам i не зрабiўся нерухам, тупым, скамянелым слупам: я люблю шпарка бегаць.

Хоць ёсць на зямлi i багны, i гразкi смутак, усё роўна той, у каго лёгкiя ногi, прабягае нават па глеi i танцуе на iм, як на падмеценым лёдзе.

Братове мае, падымайце сэрцы вашыя ўсё вышэй i вышэй! Але не забывайцеся i пра ногi! Вышэй, як спорыя танцоры, падымайце вашыя ногi, а яшчэ лепей стойце на галаве!

18

Гэты вянок таго, хто смяецца, вянок з ружаў, я сам усклаў на сябе i сам асвяцiў свой смех. Больш нiкога не знайшоў дастаткова моцным на гэта.

Заратустра - танцор, Заратустра - лёгкi, ён махае крыламi i гатовы ў лёт, ён клiча за сабою ўсiх птушак, увiшны i шчасна лёткi.

Заратустра - прарок, Заратустра, якi вяшчае iсцiны смехам, цярплiвы, цярпiмы, улюбёны ў скачкi i авантуры, сам усклаў я на сябе гэты вянок!

19

Братове мае, падымайце вашыя сэрцы вышэй i вышэй! Не забывайцеся i пра ногi! Вы - заўзятыя танцоры, вышэй падымайце вашыя ногi, а яшчэ лепш - станьце на галаву!

Бываюць звяры, цяжка-важкiя нават у шчасцi сваiм; ёсць няўклюды ад нараджэння. Гэтаксама пацешна глядзець на iхнiя намогi i высiлкi, як на слана, якi спрабуе стаяць на галаве.

Але лепей з'ехаць з глузду ад шчасця, чым ад няўдач, лепей няўклюдна танцаваць, чым хадзiць кульгаючы. Вучыцеся ж маёй мудрасцi: нават у горшай рэчы ёсць некалькi добрых другiх бакоў,

- нават у горшай рэчы дастаткова моцныя ногi на танец: навучыцеся ж, вышэйшыя людзi, стаяць на сваiх нагах!

Забудзьце спевы скрухi, забудзьце паныласць чэрнi! О, якiмi панылымi сёння бачацца мне гэтыя блазны, што весяляць натоўп! Але ўсё сённяшняе належыць натоўпу.

20

Будзьце, як вецер, што вырываецца з цяснiн: пад свiст сваёй жалейкi ён гатовы скакаць, моры дрыжаць i хвалююцца пад яго нагамi.

Слава таму браваму, неўтаймавальнаму духу, якi дае крылы аслам, якi доiць iльвiц, духу, якi ўраганам прыходзiць да ўсяго сённяшняга i да ўсякай чэрнi,

- Духу, якi варожы любамудраму чартапалоху, зусiм завялым лiстам i жытцам: слава дзiкаму, бадзёраму, свабоднаму духу буры, якi танцуе па багнах i паныласцi, быццам па лугах!

Якi ненавiдзiць гаротных дварнякоў прасталюддзя i ўсякае выроддзе, няўдалае i змрочнае; слава гэтаму духу свабоднага розуму, гэтай рассмяянай буры, якая зацярушвае пылам вочы тым, хто пакрыты струпамi i бачыць усё ў чорным!

О вышэйшыя людзi, вось ваша горшае: вы не вучылiся танцаваць, як трэба, так каб у танцы выйсцi за межы свае! Што з таго, калi вы - не ўдалiся!

Як многа яшчэ можна! Дык жа навучыцеся ў смеху выходзiць за межы свае! Вы, заўзятыя танцоры, вышэй i вышэй падымайце сэрцы вашыя! I не забывайцеся як след пасмяяцца!

Гэты вянок рассмяянага, гэты вянок з ружаў: я кiдаю яго вам, братове мае. Смех абвясцiў я святым: о вышэйшыя людзi, вучыцеся смяяцца!

Песня тугi

1

Кажучы гэтыя словы, Заратустра стаяў каля пячоры; а з апошнiмi словамi ўцёк ад гасцей i ненадоўга выбег на свежае паветра.

"О чыстыя пахi вакол мяне, - усклiкнуў ён, - о дабрашчасная цiшыня вакол мяне! Але дзе ж мае звяры? Да мяне, мой арол i мая змяя!

Скажыце мне, звяры: можа, пагана пахне ад гэтых вышэйшых, калi яны збiраюцца разам? О чыстыя пахi вакол мяне! Толькi цяпер я разумею i адчуваю, як люблю вас, звяры мае!"

I зноў Заратустра паўтарыў: "Я люблю вас, звяры мае!" I калi гаварыў ён гэтыя словы, змяя i арол наблiзiлiся да яго, падняўшы на яго вочы. Так стаялi яны цiха ўтрох, удыхаючы чыстае паветра i напiваючыся iм. Бо тут ён быў лепшы, чым у вышэйшых людзей.

2

Але ледзь толькi Заратустра пакiнуў пячору, як устаў стары чарадзей i сказаў, хiтра азiрнуўшыся: "Ён выйшаў! I вось, вышэйшыя людзi, - дазвольце i мне, як яму, паказытаць вас гэтым лiслiвым назовам, - i вось, вышэйшыя людзi, мяне ўжо забiрае мой злы дух i ашуканец, дух маны i чараў, дэман паныласцi,

- спрадвечны супрацiўнiк Заратустры: даруйце гэта злому духу майму! Прагне ён разгарнуць перад вамi свае чары, бо якраз настаў яго час: дарма я змагаюся з гэтым злым духам.

Усiм вам, якiя б нi былi ўшанаваннi, якiмi вы сябе самi на словах адорваеце, называючы сябе "свабодным розумам", альбо "праўдзiвымi", альбо "духам пакаяння", альбо "свабоднымi ад путаў", альбо "поўнымi вялiкай тугi",

- усiм вам, пакутнiкам, як i мне, ад вялiкай агiды, - бо стары Бог памёр для вас, а новы яшчэ не ляжыць спавiты ў калысцы - усiм вам блiзкi мой злы дух, дэман чараў.

Я ведаю вас, вышэйшыя людзi, я ведаю i яго, гэтага ката, якога люблю супроць волi сваёй, - Заратустру; часта ён мне нагадвае прыгожую маску святога,

- новы велягурысты маскарад, якiм бавiцца мой злы дух, дэман маркоты: часта здаецца мне, што я люблю Заратустру дзеля майго злога духа.

Але ён ужо авалодвае мною i падпарадкоўвае сабе, гэты дух тугi i маркоты, дэман вячэрнiх прыцемкаў, шары мой дух; i сапраўды ён прагне:

- расплюшчыце ж вочы! Ён прагне явiцца голым - я не ведаю яшчэ, як мужчына цi як жанчына, - але ён наблiжаецца i падпарадкоўвае мяне, о няшчасны я! Разбудзiце ж пачуццi свае!

Дзень ацiхае, на ўсё ападае вечар, нават на ўсё найлепшае; цяпер слухайце i глядзiце, вышэйшыя людзi, якi гэты дух, - хай ён мужчына, хай жанчына - гэты дэман вячэрняй тугi!"

Так казаў стары чарадзей, хiтра азiраючыся, а потым узяў сваю арфу.

3

Калi прасвятлее паветра,

I раса суцяшэння

Ападзе на зямлю,

Нябачна, нячутна

Бо ходзiць у лёгкiм абутку,

Як усе пяшчотныя суцешнiкi

Цi згадваеш ты, цi згадваеш, сэрца гарачае,

Як ты прагнула колiсь

Нябеснай расы,

Ты, спрагненае i сасмяглае;

А сонца коса на цябе пазiрала

Праз чорнае плецiва дрэў,

I позiркi гэтыя - прамянi,

Сляпуча пакеплiвыя,

Усчыналi вакол цябе злую гульню,

Мiльгалi па сцежках, парослых травою,

Залiтых золатам распаленага вока?

"Ты Жанiх iсцiны? - кпiлi яны,

Не! Ты - Паэт!

Ты хiтры звер, драпежны, падступны,

Якi хлусiць павiнен,

Умела i па добрай волi

Прагны да ловаў,

Замаскаваны краскамi свету,

Сам - маска

I сам сабе - здабыча,

I гэта - Жанiх Iсцiны?

Не! Толькi блазен! Толькi паэт!

Стракатамоўны, Стракатамаскамоўны,

Вялiкi майстар будаваць масты

Слоў каляровых

I прывiдных вясёлкавых дарог,

Якiмi ты блукаеш марна i бязмэтна

Памiж уяўным небам

I прыдуманай цвердзю зямною,

Толькi блазен! Толькi Паэт!

I гэта - Iсцiны Жанiх?

Не халодны, не цiхi, не гладкi,

Не храмавы iдал,

Не! А нецярпiмы да выяваў Iсцiны,

Да безжыццёвых яе падабенстваў,

Тваё жытло - пустыня, а не храм.

Ты поўны спрыту кашэчага,

Праз кожнае акенца скачаш,

Каб ухапiць Выпадковасць,

Табе казыча ноздры спрадвечны лес

Зазыўным i прывабным пахам,

Калi б ты апынуўся ў гэтым лесе

Сярод звяроў пярэстаскурых,

Калi б ты сам быў зверам,

Магутным, здарова-грэшным

I шчасна-крыважэрным,

Па-боску i па-д'ябальску прыгожым,

Падступным,

Калi б ты фыркаў ад пажады палкай,

Не ведаў грэху ў пагонi за здабычай!

Калi б арлом ты быў,

Якi празiрае свае глыбiнi,

Лунаючы над прорвамi,

Пасля раптоўна,

Раз'ятраны ад голаду,

Пажадлiва лапочучы крыламi,

Спадае на разбляяных ягнят,

Бо жорстка ненавiдзiць ён душу авечкi

I тых, чый пагляд, бы ў ягняцi, цнатлiвы,

Пушыстых, шэрых i рахманых.

Як у арла, як у пантэры

Такая прага у паэта,

I палкiя твае жаданнi,

Схаваныя пад тысячаю масак,

Ты - блазен! Ты - Паэт!

Глядзiш згары на чалавека, як на Бога,

I гэтаксама нiбы на авечку;

I раздзiраеш Бога ў чалавеку,

Нiбы авечку ў чалавеку,

I, раздзiраючы, смяешся...

I гэта, гэта ёсць твая ўзнагарода!

У гэтым радасць i арла, i пантэры,

У гэтым шчасце блазна i паэта!.."

Калi прасвятлее паветра,

У зарыве вячэрняе зары прагляне

Зайздрослiва таемны

Зеленаваты серп маладзiчка,

Варожы дню, ён крадзецца пад ружамi,

I з кожным крокам месячнай жняi

Усё болей блякнуць, нiкнуць кветкi

I апускаюцца глыбей, глыбей у цемру...

Калiсьцi i я так,

Панiклы, стомлены ад будзёншчыны,

Сам хворы ад святла,

Адкiнуў дурноту мудрасцi

I намыслы, жаданнi дня

I апусцiўся ў морак,

Апалены адкрытай мне адной праўдай:

Цi памятаеш ты, гарачае сэрца маё,

Як некалi цябе грызла прага? Прага быць адкiнутым,

Ад праўды ўсякай!

Ты - блазен толькi,

Ты - толькi Паэт!

Пра навуку

Так спяваў чарадзей; i ўсе пячорнiкi непрыкметна трапiлi, як птушкi, у сеткi яго змрочнага, падступнага запалу. Толькi сумленнага духам яму не ўдалося запаланiць: ён борздзенька выхапiў з рук чарадзея арфу i ўсклiкнуў: "Паветра! Дайце чыстага паветра! Клiкнiце Заратустру! Ты атручваеш паветра ў гэтай пячоры i робiш яго задушлiвым, старым, лiхi чарадзею!

Ты, фальшывец, змушчаеш нас невядомымi жаданнямi, ты спакушаеш нас прагай няведамых пустэльняў. Гора, калi такiя, як ты, пачынаюць славiць iсцiну i балбатаць пра яе!

Гора ўсiм, хто ў свабодным розуме, хто не асцерагаецца такiх, як ты чарадзеяў! Прапала свабода iхняя, бо сваiм вучэннем ты вабiш назад, у цямнiцы;

- стары, змрочны дэман паныласцi, панадныя гукi жалейкi чутны ў тваiх скаргах; ты падобны да таго, хто сваёй апалогiяй цноты тайна схiляе да вычудаў страснасцi!"

Так казаў сумленны духам, а стары чарадзей азiраўся навокал, цешыўся з перамогi i таму праглынуў прыкрасць, якую адчуў ад слоў сумленнага духам. "Цiха! - коратка адказаў ён. - Каб добрыя песнi адгукнулiся ў душы, пасля iх трэба памаўчаць.

Так трымаюцца ўсе вышэйшыя людзi, якiя сабралiся тут. Ты, мабыць, мала што зразумеў з маёй песнi? Мала ў табе духу чараў!"

"Ты ўжо хвалiш мяне тым, што адлучаеш ад сябе, - запярэчыў сумленны духам, - што ж, довад! Але вы, пячорнiчкi мае, я ўсё яшчэ бачу пахацiнства ў вашых вачах:

Вы свабодныя душы, дзе ж ваша свабода, вы свабодныя? Вы рыхтык мне тыя, што доўга тапырылiся на голых танцорак: так i вашыя душы - самыя ў скокi пайшлi!

Мабыць, дужа шмат у вас таго, што чарадзей называе сваiм злым духам чараў i падману: i гэтым я адрознiваюся ад вас.

I сапраўды, мы шмат перагаварылi i перадумалi тут, у пячоры, пакуль не вярнуўся Заратустра, i мне гэтага больш чым досыць, каб зразумець: мы з вамi розныя.

Рознага мы шукаем тут, угары, - вы i я. Бо я шукаю большай надзейнасцi, таму i прыйшоў да Заратустры. Ён - сама трывалая вежа i сама моцная воля

- сёння, калi ўсё расхiсталася, калi трасецца зямля. Але гледзячы вам у вочы, думаю сабе, што вы, наадварот, шукаеце большай няўстойлiвасцi,

- вы хочаце болей жахаў, небяспекi, землятрусаў. Даруйце мне маю самаўпэўненасць, але часам мне здаецца, што вы, вышэйшыя людзi,

- прагнеце якраз такога жыцця, якое мяне больш за ўсё жахае, жыцця брыдкага, поўнага небяспекi, жыцця дзiкiх жывёл; вас вабяць лясы i пячоры, горныя ўрвiшчы i лабiрынты.

I больш за ўсё вам падабаецца не той, хто можа выбавiць ад усякай небяспекi, а змусцiцель, якi зводзiць з любое дарогi. Але калi вашая прага да ўсяго гэтага ёсць нешта сапраўднае, дык у мяне яна - немагчымае.

Бо страх - гэта пачатковае i прыроднае пачуццё чалавека; страхам тлумачыцца ўсё - i першародны грэх, i ўспрычыненая цнота. З страху ўзрасла i мая дабрачынная цнота, якая называецца навукай.

Бо спрадвеку ў чалавеку гадаваўся страх перад дзiкiмi жывёламi, уключаючы сюды i таго звера, якога ён тоiць у самiм сабе i якога сам баiцца: Заратустра называе гэтага звера "ўнутраным быдлам".

Гэты страх, старадаўнi i пачатковы, якi стаў нарэшце вытанчаным I адухоўленым, цяпер, як мне здаецца, называецца навукай.

Так казаў сумленны духам; а Заратустра, якi якраз заходзiў у пячору, - а ён чуў апошнюю казань i разгадаў яе сэнс, - кiнуў яму жменю ружаў, пасмяяўся з ягоных "iсцiн". "Што? - усклiкнуў ён. - , Што я чую? Сапраўды, здаецца мне, адзiн з вас - дурань, а тваю "iсцiну" я момантам пастаўлю дагары нагамi.

- Бо ў нас страх - гэта выключэнне. А мужнасць i дух прыгодаў, прага да нязведанага i на што яшчэ не адважыўся, - мужнасць, вось што на мой клёк ёсць чалавечая перадгiсторыя.

У сама дзiкiх i бясстрашных звяроў чалавек адабраў, з зайздрасцi, усе iхнiя цноты: i толькi так ён зрабiўся чалавекам.

Гэта мужнасць, зрабiўшыся, нарэшце, вытанчанай i адухоўленай, гэта чалавечая мужнасць,з арлiнымi крыламi i змяiнай мудрасцю, я думаю, сёння называецца..."

"Заратустра!" - у адзiн голас крыкнулi ўсе пячорнiкi i зарагаталi ўголас; але нешта падобнае на цяжкую хмару аддзялiлася ад iх i паднялося ўгору. Засмяяўся i чарадзей i сказаў хiтравата: "Вось i майце! Сышоў мой злы дух!

Цi ж сам я не асцерагаў вас ад яго, кажучы, што ён шэльма i хлус, гэты дух iлжы?

I асаблiва тады, калi паказваецца голы. Але я не вiнаваты, што ён такi падступны! Хiба ж бо я стварыў гэты свет i яго разам з светам?

Вось i майце! Будзем зноў радыя i вясёлыя! I хоць гнеўны позiрк у Заратустры - зiрнiце на яго! Ён злуецца на мяне,

- але яшчэ да ночы ён зноў палюбiць мяне i пачне хвалiць, бо не можа доўга абыходзiцца без такога глупства.

Ён любiць сваiх ворагаў: з усiх, каго толькi я бачыў, ён найлепей авалодаў гэтай штукай. Але за гэтую любоў да ворагаў помсцiцца ён - на сваiх сябрах!"

Так сказаў стары чарадзей, i вышэйшыя людзi ўхвалiлi яго казань: i тады Заратустра пачаў пахаджаць сярод iх, з любоўю i нянавiсцю пацiскаючы рукi сваiм сябрам, быццам хочучы памiрыцца з усiмi i выпрасiць даравання. Але калi ён дайшоў да выхаду з пячоры, яго зноў павяло на свежае паветра i да звяроў, i ён сабраўся непрыкметна ўцячы.

Сярод дочак пустынi

1

"Не адыходзь! - сказаў тады дарожнiк, якi называў сябе Заратустравым ценем. - Застанься э намi, а то ранейшая туга зноў нападзе на нас.

Стары чарадзей шчыра падзялiўся з намi тым найгоршым, што ў яго было, i вось, зiрнi, - у нашага добрага пабожнага Папы на вачах слёзы, i ён зноў гатовы плысцi па моры паныласцi.

Падобна на тое, што гэта каралi спрабуюць стрымлiвацца перад намi: бо за сённяшнi дзень яны лепш за ўсiх нас навучылiся гэтаму! Але я гатовы пайсцi ў заклад, што калi б не сведкi, яны б таксама закалацiлi благую гульню,

- благую гульню марудлiвых воблакаў, вiльготнай маркоты, сырой нуды, хмарнага неба, украдзеных сонцаў, восеньскiх вiскатлiвых вятроў!

- благую гульню нашых галашэнняў i крыкаў на дапамогу: застанься ж з намi, о Заратустра! Тут шмат схаваных гаротаў, якiя хочуць выказацца, шмат воблачнага i вечаровага, шмат душнага паветра!

Ты накармiў нас моцай, мужчынскай ежай i бадзёрымi прыпавесцямi: дык жа не дапусцi, каб дух жаноцкасцi i песты авалодаў намi за дэсертам!

Ты адзiн робiш паветра вакол сябе моцным, бадзёрым i чыстым! Нiдзе на зямлi не знаходзiў я паветра чысцейшага, чым у тваёй пячоры!

Хоць i пабачыў я шмат краёў, а нос мой адвык пазнаваць i ацэньваць розныя пахi; а ў цябе, у тваёй пячоры, цешыцца нюх мой як нiколi раней!

Хiба што аднаго разу, - о, даруй мне адзiн успамiн! Не крыўдуй за старую застольную песню, якую я склаў, жывучы сярод дочак пустынi:

- бо там таксама было добрае, здаровае, светлае паветра Ўсходу: там адышоў я далей за ўсё ад захмаранай, ад сырой, панурай, струхлелай Эўропы!

Тады я любiў дзяўчат Усходу i iншых паднябесных краiн, чые блакiтныя нябёсы не азмрочвалi нiводнае воблачка, нiводная думка.

Вы не паверыце, як жа манерна сядзелi яны, калi не скакалi - глыбокiя, але пры гэтым бяздумныя, быццам маленькiя таямнiцы, быццам упрыгожаныя стужкамi загадкi, быццам дэсертныя арэшкi,

- стракатыя, яркiя i чужыя, сапраўды так! Але не азмрочвала iх нiводная аблачынка - гэтыя загадкi давалiся адгадваць сябе: i вось - у гонар гэтых дзяўчат склаў я тады застольную псальму - псальму за дэсертам".

Так казаў дарожнiк, якi называў сябе Заратустравым ценем; i перш чым хто паспеў адказаць яму, ён схапiў арфу старога чарадзея i, скрыжаваўшы ногi, азiрнуўся вакол, спакойны i мудры: павольна i выпрабавальна ўцягнуў у сябе паветра, быццам спрабуючы на смак новае, незнаёмае паветра чужой краiны. А пасля заспяваў у нейкай адмысловай манеры, з лямантам i завываннем.

2

Пустыня расце:

гора таму,

хто пустынi хавае

- О! Урачыста!

Сапраўды ўрачыста!

Годны пачатак!

Па-афрыканску ўрачыста!

Годна iльва,

Альбо высокамаральнае малпы

- але не вас,

Любасныя дзяўчаты,

Каля чыiх ног мне,

Эўрапейцу, пад пальмамi

Дазволена сядзець. Сэля.

Проста дзiвосна!

Там i сяджу цяпер,

Паблiзу пустынi, i ўжо

Зноў ад пустынi далёка,

Але яшчэ не спустошаны:

Бо ўжо паглынуты

Гэтым маленькiм аазiсам...

- ён якраз бо разявiў

Сваю любасную пашчу,

Сама духмяную пашчу:

I я ўпаў туды,

У салодкую пашчу - i вось

Я сярод вас, любасныя дзяўчаты! Сэля.

Слава, слава таму кiту,

Якi даў прытулак госцю!

Цi зразумелi вы

Мой вучоны намёк!

Слава таму жывату

За тое, што ён

Стаў утульным аазiсам,

Як вось гэты цяпер мне:

Але што паняверыць мяне

Гэта, што я сын Эўропы; яна

Сама недаверлiвая

З усiх старых жанок.

Няхай гэта Гасподзь паправiць!

Амiн!

I вось я тут,

У гэтым маленькiм аазiсе,

Як фiнiк,

Салодкi, руды, паспелы, духмяны,

Прагны вуснаў дзявочых,

Яшчэ болей прагны ўкусу

Беласнежных, халодных,

Вострых дзявочых зубоў,

Якога прагна жадаюць

Сэрцы ўсiх фiнiкаў палкiх. Сэля.

Да названых паўднёвых пладоў

Падобны, нават дужа падобны,

Я ляжу тут сярод рою

Гуллiвых назолаў-жукоў,

Сярод марнасцi прахлай

Нясцiплых, маленькiх, пошлых жаданняў,

I намыслаў грэшных,

Сярод вас,

О маўклiвыя i прадчувальныя

Коткi-дзяўчаты,

Дуду i Зулейка

А сфiнксаваны, хоць адным словам

Выславiць мог бы пачуццi свае:

(Даруй мне, Божа,

Гэты грэх супраць мовы!)

Сяджу тут, удыхаючы водар паветра,

Празрыстага, райскага, свежага,

У залацiстых палосках,

Такога паветра

Месяц яшчэ не пасылаў

Анi выпадкова,

Анi з капрызу,

Як расказваюць старажытныя паэты.

Але я скептык,

Я сумняваюся ў гэтым,

Я паходжу з Эўропы, а яна

Сама недаверлiвая баба на свеце.

Хай выправiць гэта Гасподзь!

Амiн!

П'ючы духмянасць паветра,

Уцягваючы ноздрамi прагнымi,

Без будучынi, без успамiнаў,

Сяджу я тут,

О любасныя сяброўкi мае,

I пазiраю на пальму,

Як яна, нiбы танцорка,

Гнуткiм станам чаруе,

Сцёгнамi пругкiмi вабiць,

Пераймаеш яе, загледзеўшыся!

Яна падобная на танцорку, якая

Доўга - о, як небяспечна доўга!

Стаiць на адной назе

Можа, яна пра другую забыла?

Прынамсi, дарма я шукаў

Каштоўную другую палавiну,

У святой блiзкасцi я шукаў

Лёгкай тканiны блiскучых адзежын,

Тонкiх павеўных спаднiц.

На жаль, мае чароўныя сяброўкi,

Верце - не верце - няма:

Яна згубiла другую ножку!

Ах, як шкада!

Магчыма, яна недзе блукае,

Няўцешнiца адзiнокая?

Магчыма, страшэннай пачвары баiцца

Iльва жаўтагрывага?

Можа, абгрызена ўжо,

Парваная на кавалкi?

О гора! О гора!

Напэўна, ужо з'едзена яна. Сэля.

О, не плачце,

Пяшчотныя сэрцы!

Не плачце,

Сэрцы фiнiкаў!

Малочныя грудзi!

Салодкiя сэрцы!

Не плач болей,

Бледная Дуду!

Будзь мужчынам, Зулейка!

Мужная, мужная будзь!

А можа, дарэчы тут будзе

Сябе ўмацаваць

Сродкам сардэчным?

Намашчанай прыпавесцю?

Урачыстаю прытчаю?

О! Уздымiся, годнасць,

Годнасць дабрачынства! Годнасць эўрапейца!

Дыхайце, дыхайце,

Мяхi дабрачынства!

О!

Яшчэ раз завыць,

Маральна завыць!

Маральным iльвом

Перад дочкамi пустынi завыць!

- Бо выццё - дабрачынства,

О, найлюбаснейшыя дзяўчаты

Палкасць эўрапейца, эўрапейцава страснасць

За ўсё даражэйшая!

I вось я тут ужо,

Я, эўрапеец,

Я не магу iнакш, памажы мне, Божа!

Аман!

Пустыня расце: гора таму, хто пустыню хавае!

Абуджэнне

1

Пасля песнi вандроўнiка пячора раптам напоўнiлася шумам i смехам: i як што госцi гаварылi ўсе разам, i нават асёл пры такiм захапленнi не маўчаў, у Заратустры з'явiлася лёгкая агiда да сваiх гасцей i гарэзлiвы настрой, хоць ён i радаваўся iх весялосцi. Бо яна здавалася яму знакам выздараўлення. I вось пацiхеньку ён вымкнуўся на свежае паветра i загаварыў са сваiмi звярамi.

"Куды падзелася цяпер iхняя гарота? - спытаўся ён, уздыхнуўшы з лёгкай прыкрасцю. - Падобна на тое, што, пабыўшы ў мяне, яны развучылiся клiкаць на дапамогу!

- хоць, на жаль, не развучылiся яшчэ наогул крычаць". I Заратустра заткнуў сабе вушы, бо да радаснага шуму вышэйшых людзей неяк дзiўна дамешвалася аслiнае "I-А".

"Iм весела, - сказаў ён далей, - i хто ведае, можа, весяляцца яны за кошт гаспадара? I хоць яны вучылiся смяяцца ў мяне, ды не майго смеху навучылiся.

Але што з таго! Яны ўжо немаладыя i смяюцца, i здаравеюць кожны па-свойму; i не такое чулi мае вушы i не абуралiся.

Гэты дзень - перамога: ужо адступае, бяжыць мой стары закляты вораг - Дух Цяжару! Як добра канчаецца дзень, што пачаўся так цяжка i блага!

I ён хоча закончыцца. Вечарэе: ён iмчыцца па моры, шалёны верхавец! Як раскачваецца ён, шчасны, летучы дамоў, на пурпуровых сёдлах сваiх!

Неба глядзiць так ясна, свет такi глыбокi: О вы ўсе, дзiвосныя людзi, што прыйшлi да мяне, яшчэ варта жыць побач са мною!

Так сказаў Заратустра. I зноў з пячоры пачулiся крыкi i смех вышэйшых: яны зноў загаварылi.

"Торгае гэтая рыба, добрая ёй прынада мая, i вось - адступае iх вораг, Дух Цяжару. Калi я добра пачуў, яны вучацца смяяцца з сябе.

Разбiрае iх мужчынская ежа, цвеляць сакавiтыя i мацавiтыя прыпавесцi мае: i сапраўды, я не частую гнiлой гароднiнай! У мяне ежа воiнаў, ежа заваёўнiкаў; я абуджаю новыя жаданнi.

Новыя надзеi ў iхнiх руках i нагах, сэрцы iх расшыраюцца. Новыя словы знаходзяць яны, i скора iх дух будзе дыхаць адвагаю.

Зразумела, такая ежа непрыдатная дзецям i жанчынам, якiя пакутуюць ад маркоты - як старым, так i маладым. Iнакш неяк трэба пераконваць iхнюю нутробу: не лекар iм я i не настаўнiк.

Агiда адступае ад гэтых вышэйшых людзей: што ж! гэта мая перамога. У маiм царстве iм небяспекi няма, любы дурны сорам уцякае ад iх, сэрцы iх адкрываюцца.

Яны размыкаюць сэрцы свае, вяртаюцца шчаслiвыя гадзiны, яны святкуюць i жуюць - яны робяцца ўдзячнымi.

I тое, што яны робяцца ўдзячнымi, я лiчу найлепшым знакам. Яшчэ пройдзе крыху часу, i яны прыдумаюць сабе святы i паставяць помнiкi сваiм ранейшым радасцям.

Яны ацаляюцца!" - так сказаў радасна Заратустра сэрцу свайму, гледзячы ўдалечыню; а звяры падышлi блiжэй i ўшанавалi яго спакой i шчасце.

2

Але тут Заратустра спалохаўся, бо слых ягоны, ужо абвыклы з шумам i смехам у пячоры, быў раптам уражаны мёртвай цiшынёй; а нос яго пачуў дым пахошчаў, быццам палiлi сасновыя шышкi.

"Што такое? Што яны там робяць?" - спытаўся ён сам у сябе i падкраўся да пячоры, так, каб убачыць сваiх гасцей, а самому застацца няўбачаным. О вялiкае дзiва! Што ж угледзелi вочы ягоныя!"

"Усе яны зноў сталi пабожныя, яны моляцца, яны павар'яцелi!" - сказаў ён, без меры здзiўлены. I сапраўды! Усе вышэйшыя людзi - абодва каралi, адстаўны Папа, лiхi чарадзей, жабрак-дабрахот, вандроўнiк i цень, стары вяшчун, сумленны духам i сама брыдкi чалавек - усе яны кленчылi, быццам дзецi альбо старыя пабожныя бабулi, i малiлiся аслу. А сама брыдкi чалавек якраз пачаў хрыпець i сiпець, нiбыта нешта неверагоднае хацела вырвацца з яго; калi ж, нарэшце, ён апрануў гэта ў словы, дык гата было не што iншае, як своеасаблiвая дабрамысная лiтанiя ў гонар асла, якому малiлiся i курылi пахошчы. I такiя былi словы яе:

Амiн! Чта i хвала, i мудрасць, i падзякаванне, i сiла, i слава Госпаду нашаму на векi вечныя!

А асёл крыкнуў: "I-А".

Ён узяў на сябе цяжар наш, i прыняў вобраз слугi, сэрца яго цярплiвае, i ён нiколi не скажа "Не", i той, хто любiць Госпада свайго, той карае яго.

А асёл крыкнуў: "I-А".

Ён не кажа: хiба што ўвесь час вымаўляе "Так" таму свету, якi стварыў: так ён хвалiць яго. I ў гэтым спанатранасць ягоная, што яна не гаворыць: так што мала калi ён не мае рацыi.

А асёл крыкнуў: "I-А".

Непрыкметна iдзе ён па свеце. Ён любiць шэры колер, iм ахiнае сваю цноту. Калi i ёсць у яго дух, дык ён схаваны: аднак кожны верыць у яго доўгiя вушы.

А асёл крыкнуў: "I-А".

Якая таемная мудрасць - мець доўгiя вушы, заўсёды казаць "Так" i нiколi "Не"! Цi не паводле свайго вобраза i падабенства стварыў ён гэты свет - гэта значыць як мага дурнейшы?

А асёл крыкнуў: "I-А".

I простымi, i крывымi дарогамi ходзiш ты; i мала турбуе цябе, што людзям здаецца крывым, а што - простым. Па той бок дабра i зла ляжыць тваё царства. У тым цнота твая, што не ведаеш ты, што такое нянавiсць.

А асёл крыкнуў: "I-А".

Ты нiчога не адкiдаеш, нi каралёў, нi жабракоў. I дзецям не забараняеш прыходзiць да цябе, а калi нядобрыя хлапчукi дражняць цябе, ты прастадушна кажаш: "I-А".

А асёл крыкнуў: "I-А".

Ты любiш аслiх, i сама свежыя смоквы падабаюцца табе, i аддаеш ты належнае ўсякай ежы. Пах бадзякоў мацуе тваё сэрца, калi выпадае табе галадаць. I ў гэтым - божая мудрасць.

А асёл крыкнуў: "I-А".

Аслiнае свята

1

Але на гэтым месцы лiтанii Заратустра ўжо не мог болей трываць i сам крыкнуў "I-А" яшчэ галасней за асла i кiнуўся на ашалелых гасцей. "Што гэта вы тут вырабляеце, прыяцелi? - крыкнуў ён, рыўкамi падымаючы з зямлi мольбiтаў, Ваша шчасце, што нiхто, акрамя Заратустры вас не бачыў.

Кожны падумаў бы, што вы з гэтай вашай новай верай, - зацятыя блюзнеры альбо старыя бабы, што ўжо зусiм з'ехалi з глузду!

А ты, апошнi Папа, як ты мiрышся з самiм сабой, калi так нягожа молiшся аслу, быццам ён бог?"

"Даруй мне, о Заратустра, але ва ўсiм, што датычыцца Бога, я больш абазнаны за цябе. Тут нiкуды не папрэш.

Лепей бо ўзносiць малiтвы Госпаду ў такiм вось вобразе, чым наогул не мець божага вобраза! Падумай над гэтымi словамi, узнёслы мой дружа, i ты неўзабаве спасцiгнеш, у якiм выслоўi iсцiна.

Той, хто сказаў: "Бог ёсць Дух", зрабiў найвялiкшы крок i скачок, якi наблiзiў да няверства, крок, якога нiхто на зямлi да яго яшчэ не рабiў: нялёгка паправiць тое, што сказана iм!

Маё старое сэрца хвалюецца i трымцiць, калi падумаю, што ёсць яшчэ на зямлi нешта вартае малiтвы. Даруй жа, о Заратустра, старому пабожнаму сэрцу апошняга Папы!"

"А ты, - звярнуўся Заратустра да вандроўнiка, якi называў сябе ягоным ценем, - ты называеш сябе свабодным духам i ўяўляеш сябе iм? А сам грэшыш балвахвалствам, удзельнiчаеш у розных папоўскiх вычудах?

Сапраўды, што ты ладзiш тут, яшчэ горш за тое, што ты нарабiў з гэтымi нехарошымi чарнамазымi дзяўчатамi! Эх ты, нiкчэмны нявернiк!"

"Так, усё гэта даволi паскудна, - адказваў вандроўнiк, якi называў сябе Заратустравым ценем, - i твая праўда: але я нiчога не магу з гэтым зрабiць! Стары Бог зноў жывы, о Заратустра, што б ты там нi казаў.

Ва ўсiм вiнаваты сама брыдкi чалавек - гэта ён уваскрэсiў яго. Хоць ён i кажа, быццам калiсьцi забiў яго, але смерць багоў - заўсёды забабон".

"А ты, - спытаўся Заратустра, - ты, стары лiхi чарадзей, што ты зрабiў? Хто ў гэты свабодны век паверыць у цябе, калi сам ты вызнаеш гэты боскi аслiзм?

Глупства было тое, што рабiў ты; як ты, такi разумны, мог учынiць такое глупства?"

"О Заратустра, - адказваў вяшчун-чарадзей, - твая праўда, гэта было глупства, i я ўжо паплацiўся за яго".

"А ты, - звярнуўся Заратустра да сумленнага духам, - раскiнь мазгамi i шырэй расплюшчы вочы! Цi не паўстае супроць гэтага тваё сумленне? Цi не надта чысты твой дух для малiтвы i чаднага фiмiяму гэтых святошаў?"

"У гэтым нешта ёсць, - адказваў той, вылупiўшы вочы, - ёсць нешта такое ва ўсiм гэтым спектаклi, што ўлешчвае нават маё сумленне.

Магчыма, я проста не адважваюся верыць у Бога, аднак мне несумненна тое, што ў гэтым вобразе Бог найбольш верагодны.

Паводле сведчання пабожных, Бог вечны: У каго столькi часу, той можа дазволiць сабе не спяшацца. Як мага дурней i павальней - такiм чынам можна зайсцi даволi далёка.

Той, у каго столькi духу, можа цалкам захапiцца глупствам i шаленствам. Згадай сам сябе, Заратустра!

Сапраўды! Нават сам ты цалкам мог бы зрабiцца аслом ад лiшнiцы сваёй i ад мудрасцi сваёй.

Хiба не любiць сапраўды мудры хадзiць крывымi дарогамi? Гэтаму вучыць сама вiдавочнасць, гэтаму вучышся, гледзячы на цябе, Заратустра!"

"Ну i, нарэшце, ты, - сказаў Заратустра, павярнуўшыся да сама брыдкага чалавека, якi ўсё яшчэ ляжаў на зямлi, працягнуўшы руку да асла (бо ён даваў яму выпiць вiна). - Ты, каму няма назову, скажы, што зрабiў ты?

Ты здаваўся мне пераўтвораным, блiшчалi вочы твае, брыдкасць твая была ахутана ўзвышаным: што ж зрабiў ты?

Значыць, гэта праўда, што кажуць, быццам ты ўваскрэсiў яго? А навошта? Хiба ж без нiякай прычыны забiлi яго i аддзялiлiся ад яго?

Ты сам здаваўся мне ўваскрэшаным: што ж ты зрабiў? Чаму ты павярнуўся назад? Чаму здрадзiў сабе? Кажы, невыказны!

"О Заратустра, - адказваў сама брыдкi чалавек, - ты шэльма!

Цi жывы ён яшчэ, цi ўваскрэс, цi памёр канчаткова, хто з нас двух лепей ведае гэта? Я пытаюся ў цябе.

Аднак я ведаю адно: у цябе я навучыўся гэтага калiсьцi, о Заратустра: хто хоча забiць канчаткова, той смяецца.

"Забiваюць не гневам, а смехам" - так ты калiсьцi казаў. О Заратустра, ты, схаваны, бязгнеўны разбуральнiк, сама небяспечны з усiх святых, ты - шэльма!"

2

I тады адбылося наступнае: Заратустра, здзiўлены такiмi дзёрзкiмi адказамi, кiнуўся да выхаду з пячоры i, павярнуўшыся да гасцей, усклiкнуў грамавым голасам:

"Ах вы, дурнi i блазны, усе вы, тут сабраныя! Няма чаго хавацца i прыкiдвацца перад мною!

Як трымцелi вашыя сэрцы ад шалу i захаплення, што вось нарэшце-такi вы зноў зрабiлiся, як малыя дзецi, - гэтакiя самыя пабожныя,

- што, нарэшце, вы зноў, як дзецi, пачалi малiцца, складваць ручкi i казаць: "Добры Божухна!"

Аднак пакiньце цяпер гэты, дзiцячы пакой - пячору маю, дзе сёння ўсё няцямнае адчувае сябе, як дома. Суймiце там, на паветры, ваш дзiцячы запал i хваляванне сэрца!

Вядома, калi не ўпадобнiцеся дзецям, дык не ўвайсцi вам у гэтае царства нябеснае. (I Заратустра паказаў рукою ўгору.)

Але мы не iмкнёмся ў тое нябеснае царства: мы зрабiлiся мужныя, мы зрабiлiся мужамi, i таму хочам царства зямнога".

3

I зноў Заратустра пачаў гаварыць. "О новыя сяброве мае, - сказаў ён, - вы, дзiвосныя, вы, вышэйшыя людзi, якiя вы любасныя мне цяпер.

- з таго часу, як зноў павесялелi! Сапраўды, усе вы зацвiлi: i я думаю, што такiм кветкам патрэбен новы святы,

- якая-небудзь дзёрзкая бяссэнсiца, нешта накшталт лiтургii i аслiнага свята, ды яшчэ стары дурань i шаленец Заратустра, вецер i ветрагон, якi праветрыць i прасветлiць вам душы.

Не забывайцеся гэтай ночы i гэтага аслiнага свята, о вышэйшыя людзi! Гасцюючы ў мяне, вы прыдумалi гэта, i я лiчу гэта добраю азнакаю, бо такое могуць выдумаць толькi тыя, хто выздароўлiвае!

I калi вы будзеце адзначаць свята асла яшчэ калi-небудзь, рабiце гэта з любовi да сябе i з любовi да мяне! I ў памяць пра мяне!"

Так сказаў Заратустра.

П'яная песня

1

Тым часам усе выйшлi на свежае паветра, у халаднаватую задуменнасць ночы; Заратустра вёў за руку сама брыдкага чалавека, каб паказаць яму свой начны свет, вялiкi круглы месяц i серабрыстыя вадаспады каля пячоры. I вось нарэшце ўсе гэтыя людзi - ужо немаладыя, але з суцешанымi i бадзёрымi сэрцамi - усталi поплеч i дзiвавалi самыя сябе, што iм так добра на зямлi; i таямнiца ночы ўсё глыбей i глыбей пранiкала ў iх сэрцы. I зноў падумаў Заратустра: "О, якiя любасныя мне цяпер гэтыя вышэйшыя людзi!" - але не сказаў гэтага ўголас, бо ўшанаваў iх шчасце i маўчанне.

Але тут здарылася сама дзiвоснае з усяго, што сталася за гэты доўгi i дзiвосны дзень: сама брыдкi чалавек зноў, цяпер ужо апошнi раз пачаў хрыпець i клекатаць, а калi, нарэшце, дайшло да слоў, - вусны ў яго ясна i выразна выдалi пытанне, пытанне такое частае, глыбокае i зразумелае, што ва ўсiх, хто пачуў яго, замлела ў грудзях сэрца.

"О вы, сябры мае, - спытаўся сама брыдкi чалавек, - што робiцца ў вашых душах? Дзякуючы гэтаму дню, упершыню ў жыццi сваiм я задаволены, што пражыў яго,

- i не стамляюся я сведчыць пра тое, што варта жыць на зямлi: адзiн дзень, адно свята з Заратустрам навучылi мяне любiць яго.

"Дык гэта было жыццё? - скажу я смерцi. - Што ж! Яшчэ раз!"

Сябры мае, што робiцца ў душах у вас? Цi гатовыя вы, як i я, сказаць смерцi: "Дык гэта было жыццё? Што ж! Яшчэ раз!"

Так сказаў сама брыдкi чалавек, а ўжо было пад поўнач. I як вы думаеце, што сталася тады? Як толькi вышэйшыя людзi выслухалi яго, яны ўсвядомiлi пераўтварэнне i выздараўленне сваё i зразумелi, хто прынёс iм усё гэта. I тады кiнулiся яны да Заратустры, поўныя шацунку, любовi i ўзнання, цалавалi яму ў рукi i, як каму адпавядала ў лад душы, адны смяялiся, другiя плакалi. А стары вяшчун скакаў ад замiлаванасцi; i калi, як думаюць многiя апавядальнiкi, ён быў упiты салодкiм вiном, дык, несумненна, намнога больш ап'янела ягоная радасць жыцця, бо ён зрокся ўсякае стомы. Некаторыя нават кажуць, што скакаў i асёл: вiдаць, невыпадкова сама брыдкi чалавек напаiў яго вiном. Цi было яно так, няважна, але калi нават асёл i не скакаў у той вечар, дык адбылiся дзеi больш дзiўныя i дзiвосныя. Адным словам, як кажа Заратустрава прыказка: "Што з таго!"

2

А Заратустра, пакуль адбывалася ўсё, што тут апiсана, стаяў, як п'яны: згасаў яго позiрк, язык заплятаўся, ногi падкошвалiся. I хто б мог адгадаць, якiя думкi праносiлiся тады ў душы ў яго? Аднак было вiдавочна, што дух ягоны адступiўся i пайшоў назад, i памкнуўся наперад, i быў недзе ў далёкай будучынi, i быццам трываў, як напiсана, "над горнымi пераваламi, памiж двух мораў,

- блукаючы, быццам цяжкая хмара, памiж мiнулым i будучым".

Але вышэйшыя людзi падтрымлiвалi яго з усiх бакоў, i памалу ён ачуўся i адхiлiў рукою натоўп заклапочаных шанавальнiкаў. Раптам ён хутка павярнуў галаву, быццам пачуў нешта, i, прыклаўшы палец да вуснаў, сказаў: "Iдзе!"

I адразу атачылi яго цiшыня i таемнасць, а з глыбокай далечынi пачуўся доўгi, працяглы гуд звона. Заратустра, як i ўсе вышэйшыя людзi, прыслухаўся, а потым зноў прыклаў палец да вуснаў i сказаў: "Iдзе! Iдзе! Наблiжаецца поўнач!" - i перамянiўся голас ягоны. Але ён усё яшчэ не кранаўся з месца; i тады яшчэ больш загуслi вакол яго цiшыня i таемнасць, i ўсё вакол прыслухоўвалася нават асёл, i сама Заратустрава пячора, i вялiкi халодны месяц, i сама ноч. I вось, Заратустра трэцi раз прыклаў палец да вуснаў i сказаў:

"Iдзе! Iдзе! Хадземце ж! Гадзiна прабiла! Пойдзем вандраваць у ноч!"

3

"Наблiжаецца поўнач, о вышэйшыя людзi: i вось - хачу я сказаць вам нешта на вуха, як i той старадаўнi звон, якi звяртаецца да слыху майго,

- з тою самаю таямнiцаю i жахам, гэтаксама пранiкнёна, як той старадаўнi звон, якi перажыў на сваiм вяку больш, чым хто-небудзь смяротны;

- якi палiчыў усе да апошняга пакутлiвыя ўдары сэрцаў, што бiлiся ў грудзях у нашых бацькоў. О, як уздыхае яна! Як смяецца ў сне даўняя глыбокая поўнач!

Цiха! Цiха! : Чуецца многае, што ўдзень не адважваецца гаварыць на поўны голас; толькi цяпер, у холадзе ночы, калi суняўся шум сэрцаў,

- толькi цяпер яно чутно слыху i вяшчае, пранiкаючы ў начныя чуйныя душы: о, як уздыхае яно! О, як смяецца ў сне!

- хiба не чуеце вы, як таямнiча, страшна i пранiкнёна вяшчае яна, глыбокая-глыбокая старадаўняя ноч?

О чалавеча, уважай!

4

О, гора мне! Куды падзеўся час? Цi апусцiўся ў найглыбейшыя крынiцы? Свет дрэмле...

О! брэша сабака. Я хутчэй памру, чым раскажу пра думкi, якiя сёння перапаўняюць паўночнае сэрца маё.

Я памёр. Спраўдзiлася. Павук, навошта аплятаеш мяне павуцiнай? Прагнеш маёй крывi? О! Выпадае раса, блiзiцца гадзiна,

- гадзiна ледзяное сцюжы, гадзiна, калi я калею i стыну, гадзiна, якая нястомна пытаецца:

Чыё сэрца здольнае ўвабраць гэта?

- хто павiнен быць валадаром зямлi? Хто скажа: Ад сёння так вы будзеце цячы, вялiкiя i малыя рэкi!"

- наблiжаецца гадзiна: о чалавеча, о вышэйшы чалавеча, уважай! Гэтая казань - тонкаму слыху, твайму слыху - што вяшчае глыбокая поўнач?

5

Мяне нясе, скача мая душа. Кожны дзень праца! Кожны дзень - праца! Хто павiнен быць валадаром зямлi?

Халодны месяц, вецер маўчыць. О! Цi дастаткова высока лёталi вы? Вы скакалi: але ногi - усё-такi не крылы.

Вы, заўзятыя танцоры, усякая радасць ужо мiнула, скiсла вiно, сатлелi кубкi, чуцен няясны голас магiл.

Невысока лёталi вы: i вось - чуцен няясны голас магiл: "Вызвальце мёртвых! Чаму так доўжыцца ноч? Цi не ап'яняе вас месяц?"

О вышэйшыя людзi, вызвальце мёртвых, разбудзiце памерлых! Шкада! Чаму чарвяк усё яшчэ точыць? Наблiжаецца час,

- стогне звон, i ў грудзях яшчэ сэрца скрыгоча, а чарвяк усё точыць i точыць дрэва сэрца! О! Свет глыбокi!

6

Салодкая лiра! Салодкая лiра! Як люблю я твае гукi, гэта меладычнае п'янкое кваканне! Здалёк, з сажалак любовi, чуюцца мне пералiвы тваёй песнi!

О старадаўнi звон, салодкая лiра! Чыя толькi скруха не кроiла сэрца тваё скруха бацькоў, дзядоў i прадзедаў;

- спелая стала мова твая, спелая i сталая, быццам залатая восень i полудзень, быццам сэрца пустэльнiка. I цяпер кажаш ты: "Свет выспеў, вiнаградная лаза пацямнела",

- сёння ён хоча памерцi, гэты свет, памерцi ад шчасця. О вышэйшыя людзi, цi чуеце вы духмянасць? Неадчувальна шырыцца яна,

- духмянасць i водар вечнасцi, водар залатога вiна, якi падымаецца ад старадаўняга i паспелага шчасця,

- ад п'янкога шчасця поўначы, шчасця смерцi, якое спявае: свет глыбокi, i глыбейшы, чым думае дзень!

7

Пусцi мяне! Пусцi мяне! Я занадта чысты для цябе. Не чапай мяне! Не руш! Цi ж мой свет не стаў дасканалы?

Мая скура занадта чыстая для тваiх рук. Пусцi мяне, бесталковы мой, задушлiвы дзень! Цi ж поўнач не святлейшая за цябе?

Сама чыстыя павiнны валадарыць над зямлёй, невядомыя, сама моцныя, душы поўначы, якiя святлейшыя i глыбейшыя за дзень.

О дзень, як цяжка ступаеш ты па следзе маiм! Ты цягнеш руку па шчасце маё? Я, самотны, залiшне багаты для цябе, я для цябе - калодзеж скарбаў, залатая палата?

О свет, ты хочаш мяне? Цi ж я належу свету? Цi ж я пабожны? Цi боскi? Але, дзень i свет, вы занадта няўклюдныя...

- у вас спрытнейшыя рукi, запускайце iх па глыбокае шчасце i па глыбокае няшчасце, хапайце якога-небудзь бога, хапайце мяне:

Маё няшчасце, маё шчасце - глыбокiя, о цудоўны дзень, але ж не Бог я i не божае пекла: глыбокi боль свету.

8

Боль Бога глыбейшы, о ты, дзiвосны свет! Вазьмi ж цярпеннi Бога, а не мяне!, Што я! П'яная салодкая лiра,

- паўночная лiра, нiкому не вядомыя вяшчаннi звона, але ўсё роўна ён павiнен гаварыць, звяртацца да глухiх, о вышэйшыя людзi! Бо вы не разумееце мяне!

Мiнула! Збылося! О маладосць! О полудзень! О гадзiна папалуднёвая! Вось настаў вечар, i ноч, i поўнач - сабака вые, вецер:

- хiба вецер не сабака? Ён скуголiць, брэша, вые. О поўнач! Як уздыхае яна i смяецца, як хрыпiць i задыхаецца!

Як цвяроза яна прамаўляе цяпер, гэта п'яная стваральнiца вершаў! Цi не перапiла яна само ап'яненне сваё? Цi чувала яна? Цi жуе зноў i зноў сваю жуйку?

- у сне жуе яна журботу сваю, гэтая старадаўняя глыбокая поўнач, а яшчэ больш - радасць сваю. Менавiта радасць, калi ўжо глыбокi ў яе боль: але радасць глыбейшая, нават за скруху сэрца.

9

Ты, лаза вiнаградная! За што ты хвалiш мяне? Я ж цябе зрэзаў! Я жорсткi, i вось - сплываеш крывёю: за што ты хвалiш маю п'янкую жорсткасць?

"Усё, што ўдасканалiлася, усё сталае - прагне смерцi!" - так кажаш ты. Хай будзе дабраславёны нож вiнаградара! А ўсё нясталае, на жаль, хоча жыць!

Боль кажа: "Прайдзi! Мiнiся, боль!" Але ўсё, што пакутуе, хоча жыць, каб стаць спелым, радасным, поўным жаданняў,

- ад жаданняў далёкага, найвышэйшага i светлага: "Я хачу нашчадкаў, - так кажа ўсё пакутнае, - я хачу дзяцей, я не хачу сябе".

А радасць не хоча нi спадчыннiкаў, нi дзяцей: радасць хоча толькi самое сябе, яна прагне вечнасцi, вяртання; хоча, каб усё было вечна роўным самому сабе.

Боль кажа: "Парвiся, сплывi, сэрца, крывёю!"

Што ж! Наперад! О маё старое сэрца! Боль кажа: "Мiнiся!"

10

О вышэйшыя людзi, што вы думаеце пра мяне? Хто я? Вяшчун? Летуценнiк? П'яны? Адгадчык сноў? Поўначны звон?

Кропля расы? Выпарэнне i духмянасць вечнасцi? Хiба вы не чуеце? Не чуеце? Свет мой удасканалiўся, поўнач - гэта i поўдзень,

- боль - гэта i радасць, праклён - гэта таксама i дабраславенне, ноч гэта i сонца; iдзiце прэч, а не, дык будзеце ведаць: мудрэц - гэта таксама i дурань.

Цi казалi вы калi-небудзь радасцi "Так"? О сябры мае, тады вы казалi "Так" таксама i ўсякаму болю. Усе рэчы звязаныя ўзаемна, злучаны, прасякнуты ўзаемнай любоўю,

- цi хацелi вы калi-небудзь два разы таго самага, цi казалi вы калi-небудзь: "Ты падабаешся мне, шчасце! Iмгненне! Мiг!"? Тым самым вы хацелi, каб усё вярнулася!

- усё зноў, усё навечна, усё звязана, злучана, прасякнута ўзаемнай любоўю, о, так любiлi вы свет,

- вы, вечныя, любiце яго вечна i заўсёды: i нават болю кажыце: "Мiнiся, але вярнiся! Бо ўсякая радасць прагне вечнасцi!"

11

Усякая радасць прагне вечнасцi ўсiх рэчаў, хоча мёду, закваскi, хоча п'янкой поўначы, магiл i слёз суцяшэння, хоча пазалоты вячэрняй зары,

- чаго толькi не прагне радасць! Яна больш пранiкнёная, жахлiвая, таямнiчая, яна больш прагне, больш жадае, чым усякi боль, яна хоча сябе, яна ўпiваецца ў сябе, воля кола змагаецца ў ёй,

- яна хоча любовi, яна хоча нянавiсцi, яна без меры багатая, яна дорыць, яна раскiдае, яна просiць, як мiласцiны, каб нехта ўзяў яе, яна дзякуе таму, хто бярэ яе, яна хацела б, каб яе ненавiдзелi,

- радасць такая багатая, што прагне болю, пекла нянавiсцi, ганьбы, калецтва, свету, - о, гэты свет, цi ж вы не ведаеце яго!

О вышэйшыя людзi, па вас маркоцiцца гэтая радасць - неўтаймоўная, шчасная, - па вашым болю, вы, няўдахi! Па тым, што не ўдалося, маркоцiцца ўсякая вечная радасць.

Бо ўсякая радасць хоча самой сябе, а толькi хоча i скрухi! О шчасце! О скруха! О скруха! О, рвiся, сэрца! О вышэйшыя людзi, навучыцеся i таго, што радасць прагне вечнасцi,

- радасць прагне вечнасцi i ўсiх рэчаў, прагне i глыбокай, глыбокай вечнасцi!

12

А цяпер, цi навучылiся вы песнi маёй? Цi адгадалi, чаго прагне яна? Што ж! Цудоўна! О вышэйшыя людзi, паспявайце мне цяпер Заратустраву кругавую песню!

Самыя цяпер паспявайце тую песню, якая завецца "Яшчэ раз!", сэнс яе - "На векi вечныя!". Паспявайце, о вышэйшыя людзi, кругавую Заратустраву песню!

О чалавеча!

Прароцтва паўночы ўсачы:

"Я спала, кажа, я спала,

Прачнулася сярод начы:

Якi глыбокi свет, глыбейшы, чым

Яўляе дзень яго.

Глыбокi боль, а не глыбейшы, чым

Любая радасць, звыш таго;

"Мiнiся!" - кажа боль.

Не прагне радасць вечнай ночы,

- а вечнасцi глыбокай хоча".

Азнака

А ранiцай пасля той ночы падхапiўся Заратустра з ложка, падперазаўся i выйшаў з пячоры, прасветлены i дужы, быццам ранiшняе сонца, што выйшла з-за цёмных гор.

"О вялiкае свяцiла, - сказаў ён, як ужо казаў аднаго разу, - ты глыбокае вока шчасця, у чым было б тваё шчасце, калi б не было ў цябе тых, каму ты свецiш!

I калi б яны заставалiся ў жытлiшчах сваiх, калi ты ўжо чуваеш, i ўзыходзiш, i дорыш, i надзяляеш, як бы абурылася гэтым твая гордая сарамяжлiвасць!

Што ж! Яшчэ спяць яны, гэтыя вышэйшыя людзi, тым часам як я ўжо чуваю: не яны мае сапраўдныя паслядоўцы! Не iх я чакаю тут у маiх гарах.

За працу я хачу ўзяцца i пачаць свой дзень: але не разумеюць яны азнакаў маёй ранiцы, i не клiч да абуджэння для iх маё крокi.

Яны яшчэ спяць у маёй пячоры, iх сонныя летуценнi апiваюцца маiмi песнямi ап'янення. Аднак вушэй, якiя слухаюць мяне - слыху, якi слухаўся б маiх слоў, - гэтага iм бракуе".

Так сказаў Заратустра свайму сэрцу пры ўзыходзе сонца; i тут жа ён запытальна паглядзеў угору, бо ўжо чуў над галавою пранозлiвы крык свайго арла. "Што ж! - усклiкнуў ён. - Гэта мне падабаецца, так i павiнна быць. Звяры мае прачнулiся, бо прачнуўся я.

Арол мой чувае i, як i я, славiць сонца. Арлiнымi кiпцюрамi хапае ён новае святло. Вы мае, сапраўды мае звяры. Я люблю вас.

Але яшчэ не хапае мне сапраўды маiх людзей!"

Так сказаў Заратустра; але раптам пачуў вакол сябе трапятанне i шлопанне крылаў, быццам ад безлiчы птушак, i гэты шум, i мiтусня над галавою былi такiя вялiкiя, што ён заплюшчыў вочы. I сапраўды, здавалася яму, быццам цэлая хмара апусцiлася на яго, быццам хмара стрэл пасыпалася на толькi што прыдбанага ворага. Але гэта была хмара любовi над галавой толькi што прыдбанага сябра.

"Што гэта са мною?" - падумаў Заратустра, здзiўляючыся ў сэрцы сваiм, i павольна апусцiўся на вялiзны камень каля ўвахода ў пячору. Але калi ён, махаючы рукамi, адхiляў ад сябе птушак, якiя пяшчотлiва акружалi яго з усiх бакоў, сталася яшчэ больш дзiвоснае: бо нечакана для сябе ён запусцiў рукi ў касмылi густой, цёплай поўсцi; i адразу пачуўся рык - працяглы, але рахманы iльвiны рык.

"Азнака праўдзiцца", - сказаў Заратустра, i сэрца ў яго перамянiлася. I сапраўды, калi прасвятлела, ён убачыў, што каля ягоных ног ляжыць магутны звер з жаўтлявай поўсцю, якi прынiк галавою да ягоных каленяў i, поўны любовi, не хацеў адыходзiць ад яго, быццам сабака, якi знайшоў свайго гаспадара. Аднак i галубы выказвалi не менш гарачую любоў, чым леў; i кожны раз, як якi-небудзь голуб пралятаў над носам iльва, той трос галавой i смяяўся, даючыся дзiву.

На ўсё гэта Заратустра сказаў толькi адно: "Дзецi мае блiзка, дзецi мае", - i пасля гэтага замоўк зусiм. Аднак развязалiся повязi сэрца яго, з вачэй пабеглi слёзы i пачалi падаць на далонi. I больш ужо ён нiчога не заўважаў i сядзеў нерухома, не адмахваўся ад птушак, якiя яго акружалi. Галубы адляталi i прыляталi, садзiлiся яму на плечы, лашчылi яго сiвiзну i не стамлялiся ў пяшчоце сваёй i радасцi. А магутны леў няспынна злiзваў слёзы, якiя падалi на рукi Заратустры, рахмана пры гэтым рыкаючы. Так паводзiлi сябе звяры.

Усё гэта доўжылася даволi працягла, а можа, наадварот, нядоўга: бо на самай справе ў такiх рэчаў наогул не бывае часу на зямлi. Тым часам у Заратустравай пячоры прачнулiся вышэйшыя людзi i сабралiся былi наладзiць своеасаблiвае шэсце - выйсцi насустрач Заратустру i сказаць ранiшняе вiтанне: бо, прачнуўшыся, яны ўбачылi, што яго сярод iх няма. Але калi яны падышлi да выхаду з пячоры i пачулiся iхнiя крокi, леў насцярожыўся, i выгляд ягоны зрабiўся грозны; ён адразу адхiснуўся ад Заратустры i з дзiкiм рыкам скокнуў да пячоры; а вышэйшыя людзi, пачуўшы ягоны рык, закрычалi ў адзiн голас, кiнулiся назад i iмгненна знiклi.

А сам Заратустра, уражаны i рассеяны, не разумеў, што сталася, устаў з каменя, здзiўлена азiрнуўся, пытаючыся ў свайго сэрца, i, схамянуўшыся, убачыў, што ён адзiн. "Што ж гэта чуў я? - нарэшце прамовiў ён павольна. - Што гэта толькi што здарылася са мною?"

I вось - памяць зноў вярнулася да яго, i ён iмгненна спасцiг усё, што адбылося памiж учарашнiм i сённяшнiм днём. "Вось той камень, на якiм я сядзеў учора ранiцай, - сказаў ён, пагладжваючы бараду, - сюды падышоў вяшчун, тут жа я пачуў i першы раз той крык, якi чуў толькi што, вялiкi крык на дапамогу.

О вышэйшыя людзi, гэта вашую бяду прадказаў мне ўчора стары вяшчун, вашай патрэбай хацеў ён спакусiць i спаняверыць мяне: "О Заратустра, - сказаў ён мне, - я прыйшоў, каб увесцi цябе ў твой апошнi грэх".

"У мой апошнi грэх? - гнеўна ўсклiкнуў Заратустра, засмяяўшыся з сваiх слоў, - што было наканавана мне як апошнi грэх?"

I зноў Заратустра адышоў у сябе, i зноў задуменна апусцiўся на камень i задумаўся. Раптам ён ускочыў.

"Спагада! Спагада вышэйшаму чалавеку! - усклiкнуў ён, i твар яго спахмурнеў i пасуровеў. - Што ж! На гэта - быў свой час!

Мае цярпеннi i спагада мая - што мне да гэтага! Хiба да шчасця iмкнуўся я? Я iмкнуўся да справы сваёй!

Наперад! Явiўся леў, блiзка дзецi мае, выспеў Заратустра, настала мая гадзiна:

Гэта мая ранiца, мой дзень загараецца: уставай, падымайся, Вялiкi Полудзень!"

Так сказаў Заратустра, пакiдаючы сваю пячору, прасветлены i дужы, быццам ранiшняе сонца, што выходзiла з-за цёмных гор.