««Приласкать и уничтожить!»»

«Приласкать и уничтожить!» (fb2) - «Приласкать и уничтожить!» 1397K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Александр Леонтьевич Петрашкевич

Алесь Петрашкевіч «Приласкать и уничтожить!»

Збалелыя беларускія грудзі выбухнулі на ўвесь свет нясцерпна грымотнае «НЕ» — нявольніцтву, гвалту, халопству.

Аляксей Каўка

Змагарам-адраджэнцам пачатку XX стагоддзя і іх спадкаемцам XXI стагоддзя прысвячаю з надзеяй на волю і незалежнасць Бацькаўшчыны.

Аўтар

Гістарычная трагедыя

Аўтар выказвае падзяку МГА «Згуртаванне беларусаў свету „Бацькаўшчына“» і кіраўніку Дабрачыннага фонду «Ethnic Voice of America» (Парма, ЗША) Ірэне Калядзе-Смірновай за дапамогу ў выданні кнігі, а таксама Віталю Скалабану за дапамогу архіўнымі матэрыяламі і літаратурнымі крыніцамі.

Дзейныя асобы

Беларускія адраджэнцы:

Гісторык.

Луцкевіч Антон Іванавіч, 33 гады.

Лёсік Язэп Юр’евіч, 34 гады.

Скірмунт Раман Аляксандравіч, 39 гадоў.

Алесь Гарун (Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч), 30 гадоў.

Смоліч Аркадзь Антонавіч, 26 гадоў.

Езавітаў Канстанцін Барысавіч, 24 гады.

Макар Краўцоў (Касцевіч Макар Мацьвеевіч), 26 гадоў.

Рак-Міхайлоўскі Сымон Аляксандравіч, 33 гады.

Варонка Язэп Якаўлевіч, 26 гадоў.

Бадунова Палута Аляксандраўна, 32 гады.

Грыб Тамаш Тамашавіч, 22 гады.

Серада Іван Мікітавіч, 38 гадоў.

Шантыр Фабіян Гіляравіч, 30 гадоў.

Фальскі Усевалад Сцяпанавіч, 31 год.

Сівіцкая Людвіка Антонаўна (Зоська Верас), 25 гадоў.

Дэлегат Кузьма, гадоў 50.

Расійскія бальшавікі:

Мяснікоў (Мяснікян) Аляксандр Фёдаравіч, 31 год.

Ландар Карл Іванавіч, 34 гады.

Рэзаўскі Людвіг Пятровіч, 30 гадоў.

Гольман Міхаіл Барысавіч, 23 гады.

Рамнёў, 25 і 50 гадоў.

Паноў, гадоў 40.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

I

Вялікі з густам абстаўлены пакой у былым так званым Доме генерал-губернатара. Відаць, усё тут так і было пры генерал-губернатары. Па-за службовым пакоем, каля самай кулісы, рабочы стол Гісторыка. Гісторык скончыў вялікую працу, паставіў апошнюю кропку, паклаў насадку, узважыў на руку аб’ёмісты рукапіс, устаў з-за стала, прайшоўся па прасцэніўме, наблізіўся да рампы.

Гісторык. I я мог бы ўсклікнуць сёння: «Окончен труд, завещанный от Бога…» А радасці няма… Дзвесце гадоў з гакам фактычна акупацыйнага рэжыму на Бацькаўшчыне ўціснуты ў паўтысячы старонак хоць і праўдзівага, але сухога тэксту. А найгалоўнейшай падзеі пачатку мінулага стагоддзя — Першаму Усебеларускаму з’езду (кангрэсу) 1917 года, які меўся стаць пачаткам зусім іншага шляху Айчыны, адведзена тры старонкі гістарычнай факталогіі, а светлыя, мужныя, маладыя, рамантычна адухоўленыя постаці рыцараў волі і незалежнасці самастойнай дзяржавы, між іншым, як і рылы ганіцеляў і катаў нашага люду паспалітага, засталіся за межамі эмацыйнага ўспрыняцця таго, што да гэтага часу хаваецца пад пластамі маны і фальсіфікацыяў…

Палякі зразумелі такую небяспеку адразу ж пасля раскрыжавання Рэчы Паспалітай імператрыцай Кацярынай II. Тады ж таемны сход іх інтэлектуалаў-інтэлігентаў і прыйшоў да высновы: каб у варунках, што склаліся, уратаваць і захаваць польскую нацыянальную ідэю, трэба дзве рэчы — напісаць рамантычную гісторыю Польшчы і стварыць яе рамантычную гістарычную літаратуру. З пастаўленай задачай палякі справіліся. Не разгубіліся і не скурвіліся, як мы, беларусы, пасля жорсткай паразы ад усходняй дэспатыі. Не згубілі рамантычна-паэтычнага пачуцця і, здавалася б, бесперспектыўнай, нязбытнай мары вызвалення ад чужынцаў…

Арыстоцель меў рацыю, калі казаў: «Гісторык і паэт адрозніваюцца не тым, што адзін гаворыць вершамі, а другі прозай… Розніца ў тым, што адзін распавядае аб тым, што адбылося, другі ж — пра тое, што магло адбыцца…». Амаль праз стагоддзе мы пачынаем усведамляць, што ж магло адбыцца з нашай Бацькаўшчынай і намі пасля Першага Усебеларускага з’езда 1917 года, калі б ідэя яго здзейснілася.

Мяркую, што толькі тэатр, толькі вобразнае мысленне можа спалучыць гісторыю з паэзіяй барацьбы рыцараў волі за ажыццяўленне нацыянальнай ідэі як асновы дзяржаўнасці і непадлегласці. А ў тым, што мне ўдасца ўтрымацца ў строга фармальнай ролі вядучага ў відовішчы, не ўпэўнены, бо гістарычная логіка не заўсёды супадае з логікай драматургічнай. А гісторыя не ведае ўмоўнага ладу. (Адыходзіць да свайго стала.)

Уваходзіць прыгожая чарнявая дзяўчына, за ёю — малады мужчына і вельмі худы чалавек невыразнага ўзросту. Здымаюць і вешаюць на калкі толькі галаўныя ўборы. Размяшчаюцца за шырокім сталом. Дзяўчына вынімае з сумачкі сшытак, насадку і чарнілку. Хударлявы расцірае азызлыя ад холаду рукі, а потым і твар. Пакашлівае.

Гісторык. Позняя, золкая восень 1917-га. Гэта памяшканне ў былым Доме генерал-губернатара ў Мінску. Яго займае Вялікая беларуская рада. Дзяўчына — Людвіка Сівіцкая, што стане вядомай пісьменніцай і грамадска-культурнай дзеячкай Зоськай Верас. Малады мужчына — вучоны эканаміст, картограф і фактычны старшыня партыі Беларуская сацыялістычная грамада, сябра Вялікай беларускай рады Аркадзь Смоліч. Хударлявы і хворы — былы катаржнік Аляксандр Прушынскі, ён жа вядомы паэт Алесь Гарун і намеснік старшыні партыі Беларуская сацыялістычная грамада.

Смоліч (перадае паперы Гаруну, да Людвікі). А дзе яшчэ панна Людвіка выконвала абавязкі сакратара і пратакалісткі?

Людвіка. Шмат дзе: у Менскім аддзеле Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, у Беларускім нацыянальным камітэце, Цэнтральнай радзе беларускіх арганізацый, у вашай Грамадзе. А яшчэ пратакаліравала на з’ездах беларускіх нацыянальных арганізацый, на з’ездзе беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту.

Гарун. Спадар Аркадзь, пэўна, хоча ведаць, па чыіх пратаколах нашчадкі будуць вывучаць гісторыю беларускага нацыянальнага руху пачатку 20-га стагоддзя.

Людвіка. Па пратаколах — сумна. Нашу эпоху будуць вывучаць па вашых вершах, шаноўны Алесь Гарун.

Гарун. Гэта наогул будзе адна скруха.

Смоліч. Адно слова — Гарун…

Людвіка. Няхай сабе! (Узнёсла, пранікнёна чытае па памяці верш.)

Як надарыцца мінута, Што ад працы адарвуся, I жыццёвая атрута Не пячэць, і прахаплюся, Дык цябе, мой Родны Краю, Шчырай думкай аблятаю…

Уваходзіць мужчына ў акулярах. Зняўшы капялюш, ціха спыняецца каля парога. Уважліва слухае.

Ты няшчасны і убогі, Ты бяздольны і забіты, Ты без шляху, без дарогі, Ты абдзёрты і прапіты, Подлай здрадаю праданы. Ты не свой, — даўно забраны. Меў вялікія клейноты, Быў і моцны і багаты, Задзіўляліся народы — А дазнаўся горкай страты, Сохнеш, вянеш, — вокам кіну, Аж здаецца, што загінуў… А як сонейка устане I прыемна усьміхнецца, Па палетках, на кургане I па вёсцы разліецца, Як паводка, Родны Краю, Над цябе тады не маю… Ты квяцісты, залацісты, I прыгожы, і аздобны, Ты лясісты, каласісты, Можа, рай табе падобны — Колькі ж моцы маеш скрытай, Колькі сілы неспажытай! Ты паўстанеш, працавіты, Гаратнічы, невымоўны, Шчасьця, долі прагавіты, Мой сланэчны, мой чароўны! Будзе час, пабачаць сведкі, Хоць ні мы, дык нашы дзеткі.

Чалавек у акулярах плёскае ў далоні і накіроўваецца да стала. Апладысментамі яго падтрымлівае Смоліч. Гарун цалуе руку Людвікі.

Гісторык. Чалавек у акулярах — Язэп Лёсік. Рэдактар газеты «Вольная Беларусь». Адзін з першых лідэраў Грамады.

Лёсік (Гаруну). Здароў быў, дружа. (Абдымаюцца.)

Гісторык. Разам з Гаруном адбывалі царскую катаргу ў залатых капальнях пад Краснаярскам.

Лёсік. Кожны паэт, якому яго ж вершы гэтак таленавіта прачытае такая пекная паненка (схіляе галаву), можа лічыць сябе шчаслівым. (Смолічу.) Маё шанаванне! (Паціскае руку, сядае ў крэсла паблізу стала.)

Гарун. Людвіка і сама друкуе такія цудоўныя абразкі і вершы, што я абавязкова нешта вывучу і прадэкламую дзе-небудзь публічна ў знак павагі да каляжанкі па паэтычнаму цэху.

Уваходзіць зусім малады інтэлігентнага выгляду чалавек.

Гісторык. Тамаш Грыб — культурны дзеяч, адраджэнец, эсэр.

Грыб. Дазвольце?! Вітаю вас.

Смоліч. Просім. Сядай, Тамаш.

Уваходзіць малажавая, строгая жанчына.

Гісторык. Палута Бадунова…

Бадунова. Добры дзень!

Смоліч. Ласкава просім, Палута Аляксандраўна, да нашага гурту.

Бадунова знаходзіць сабе месца.

Гісторык. Настаўніца Бадунова — дэпутат Петраградскага Савета, член ЦК Беларускай сацыялістычнай грамады.

Уваходзяць двое.

Першы. Вітаю шаноўнае спадарства! (Ідзе да стала, ціха перамаўляецца з Гаруном і Смолічам.)

Другі моўчкі сядае бліжэй да парогу.

Гісторык. Той, што падышоў да стала, Язэп Варонка — камісар юстыцыі Вялікай рады і член ЦК Грамады. Той, што прысеў каля дзвярэй, Фабіян Шантыр. Паэт і публіцыст, закаханы ў Людвіку Сівіцкую.

Смоліч. Спадар Шантыр, каго будзеце прадстаўляць на нарадзе?

Шантыр. Сябе самога і левую плынь Сацыялістычнай грамады.

Смоліч. Наколькі мне вядома, такая плынь афіцыйна яшчэ не аформлена…

Шантыр. Тым не менш яна ёсць і я яе прадстаўляю.

Людвіка. Па маіх назіраннях, таварыш Шантыр даўно мітусіцца паміж Грамадою і бальшавікамі, як той Бурыданаў асёл, што паў з голаду, бегаючы паміж двума стажкамі сена.

Бадунова. Заўвага ў адрас майго калегі па левай плыні больш, чым бестактоўная…

Шантыр. Не зважайце, Палута Аляксандраўна. Дзякуючы паўсядзённым турботам Людвікі галодная смерць мне не пагражае. Даруем ёй гэты выпад.

Гарун. Шаноўная Палута Аляксандраўна пэўна не ведае, што Фабіян і Людвіка…

Шантыр (перахоплівае). Сямейная пара палітычных антаганістаў.

Гісторык. Фабіян Шантыр не толькі левы грамадавец, але і вядомы паэт, публіцыст і яркі трыбун.

Уваходзяць адразу шасцёра апранутых у вайсковае і паўвайсковае.

Каманда Янкі Серады.

Серада (крыху карцінна). Каманда, зва-жай!

Каманда выстройваецца, падраўноўваецца, падцягваецца.

Здравія жадаю, панове таварышы намеснікі старшыні Вялікай беларускай рады і Сацыялістычнай грамады! Дазвольце далажыць аб прыбыцці вайсковай каманды па стварэнні беларускай нацыянальнай арміі?!

Гарун (разумеючы жартоўную выхадку Серады). А панове таварышы і не пярэчаць…

Серада (робіць шаг у бок). Злева направа: Сымон Рак-Міхайлоўскі — арганізатар з’езда вайскоўцаў-беларусаў Заходняга фронту, ён жа ёсць кіраўнік Цэнтральнай беларускай вайсковай рады. Кастусь Езавітаў — арганізатар такога ж з’езда Паўночнага фронту. Васіль Захарка — адзін з арганізатараў з’езда вайскоўцаў-беларусаў Заходняга фронту. Макар Касцевіч, ён жа паэт Макар Краўцоў — кіраўнік беларускага камітэта 44-га армейскага корпуса Паўночна-Заходняга фронту.

Даклаў Янка Серада, сябра Беларускай сацыялістычнай грамады і армейскі ветэрынар.

Смоліч. А грамадавец і армейскі ветэрынар можа сказаць дакладна, якая колькасць беларускага войска стаіць за камандай?

Серада. Па ўсіх франтах яшчэ не падлічылі, а тое, што толькі Кіеў і Адэса даюць каля 100 тысяч штыкоў, факт!

Смоліч (радасна здзіўлены). Нішто сабе навіна! Вольна! Сядайце…

Запыхаўшыся, з’яўляецца малады чарнявы чалавек у паўвайсковым адзенні.

Гісторык. Гольман. А хутчэй за ўсё — Гольдман, залаты чалавек.

Гольман (таропка). Мы с Канчером прибыли, но он опоздает. Совещание можно продолжать при мне.

Гарун. Мы яшчэ не пачыналі…

Гольман. Это хорошо! И приятно. (Садзіцца.)

Смоліч. А вы, вообще-то, кто?

Гольман (падняўшыся з крэсла). Кто, я?.. Михаил Борисович Гольман — бывший прапорщик, бывший эсэр-максималист, потом левый эсэр, бывший председатель Могилевского Совета крестьянских депутатов. Сейчас тяготею к большевикам. Арестовывался временным правительством за эсэровскую пропаганду по крестьянскому вопросу. В настоящее время заместитель Канчера по Белорусскому областному комитету при Всероссийском совете крестьянских депутатов в Петербурге, простите, в Петрограде.

Смоліч. Располагайтесь, Михаил Борисович…

Уваходзіць багата апрануты мужчына, а за ім чалавек у сціплай вопратцы.

Гісторык. Раман Скірмунт — вялікі пан і грамадзянін-патрыёт Беларусі.

Скірмунт (зняўшы капялюш). Мір вашаму дому, панове і таварышы рэвалюцыянеры.

Смоліч. З мірам прымаем, пан Скірмунт.

Скірмунт. Калі б вы і не прынялі мяне з мірам, я ўсё роўна мусіў бы прыйсці на правах стваральніка і старшыні Беларускага нацыянальнага камітэта, паўнамоцтвы якога, як вядома, былі перададзены вашай Вялікай радзе.

Смоліч. Мы рады бачыць пана Скірмунта.

Шантыр. Рады не ўсе.

Гарун. Наколькі я разумею, гэта той самы пан Скірмунт, што быў дэпутатам думы і членам Дзяржаўнага Савета Расейскай імперыі, калі мы з табой (да Лёсіка), Язэп, гнілі ў залатых капальнях Бадайбо пад Краснаярскам?!

Скірмунт (вельмі спакойна). Я яшчэ той пан, што ўзначальваў Менскае таварыства сельскай гаспадаркі і аніяк не нашкодзіў селяніну. Я той пан, што сабраў і правёў з’езд беларускіх партый і нацыянальных арганізацый, які і стварыў Беларускі нацыянальны камітэт. А яшчэ пан Скірмунт стварыў і ўзначаліў Менскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, які ўратаваў ад галоднай смерці не адну тысячу суайчыннікаў. I можа, з Божай дапамогай яшчэ ажыве вялікі паэт і грамадзянін Максім Багдановіч, які не без майго апекавання ўладкаваўся ў краіне светлай ля сіняй бухты.

Людвіка. Перад ад’ездам Максіма мы развіталіся ля касцёла Сымона і Алены. I мне добра вядома, як пан Скірмунт хацеў і спадзяваўся ўратаваць паэта. I не дзе-небудзь, а ў мясцох крымскіх, знаных Пушкіным і Міцкевічам. Яго любая не прыйшла на праводзіны, і ён праз мяне перадаў ёй трыялет: (чытае па памяці).

Мне доўгае расстанне з Вамі Чарней ад Вашых чорных кос. Чаму ж нядобры час прынёс Мне доўгае расстанне з Вамі? Я пабляднеў ад горкіх слёз I трыялет пачаў славамі: Мне доўгае расстанне з Вамі Чарней ад Вашых чорных кос.

(Змахвае набегшую слязу.)

Скірмунт. Дзякуй, добрая душа, на добрым слове… I апошняе ў сваё апраўданне перад вашай рэвалюцыяй… Не хто іншы, як пан Скірмунт першым узначаліў беларускую дэлегацыю да расейскага Часовага ўраду з патрабаваннем аўтаноміі Беларусі.

Бадунова (падкрэслена). Краёвай аўтаноміі…

Скірмунт. Вядома, а то якім бы краёўцам быў пан Скірмунт, што ніколі і нікога з суайчыннікаў не высылаў у сібірскія капальні.

Гольман. А я лично с Канчером и, естественно, с областным комитетом считаем, что для Белоруссии нужна не просто краёвая автономия, а автономия в составе российской федерации. Но для этого надо поладить с большевиками.

Шантыр. Именно так, товарищ Гольман. Именно так!..

Людвіка. Менавіта так можа разважаць толькі здраднік.

Гарун. Беларусь будзе толькі вольнай рэспублікай, каб нікуды не ўваходзіць і ні ад кога не залежыць.

Скірмунт. У варунках, што склаліся, Беларусь можа быць толькі краёвай у звязе з Літвой і ў саюзе з Польшчай ці будзе зноў праглынута Расеяй, цяпер ужо пралетарска-бальшавіцкай.

Бадунова. Або падзелена з Польшчай, калі мы не навучымся лавіраваць у перамовах з бальшавікамі.

Скірмунт. Пакуль мы будзем вучыцца лавіраваць, нас будуць дзяліць і Украіна, і Літва, і Латвія. I хто наканаваў нам вечную расейскую акупацыю пасля трох задушаных нашых паўстанняў за адно стагоддзе?!

Шантыр. Такімі размовамі мы толькі выклікаем антырасейскія настроі, нацыяналізм…

Краўцоў. Пачакай, Шантыр! А ты чаго хацеў? У нас царская акупацыя змянілася акупацыяй керэнскай, а цяпер мяняецца на бальшавіцкую?! Два дзяржаўныя перавароты за год! А ў нас што змянілася? У нас улада чыя?.. Расейскае войска ў нас улада, як і ў тыя рэвалюцыі. Прапаршчык Мяснікян з набрыддзю са свету ўладарыць не горш за генерала-вешальніка Мураўёва. А сярод народных камісараў ні аднаго беларуса! Толькі расейцы, жыдкі, латышы, азербайджанцы ды іншыя! Яны ва ўпор нас не бачаць. Нават не ведаюць, што ёсць такі народ беларускі. I Беларусь для іх не існуе. I ці не расейскім шавіністам сказана: «где русский солдат оправился, там и есть Россия». Перапрашаю спадарства, засралі паўеўропы — дыхаць ужо нечым. I сёння не спяць у шапку. Заместа ўрада — Ваенна-рэвалюцыйны камітэт стварылі, увялі цэнзуру, за паўмесяца правялі тры сваіх з’езды пад наглядам чэкістаў. Скажаце, і мы армейскія з’езды правялі? Правялі, а толку?! Дзе беларускае войска?! Адны размовы. А можа, яно нам і не трэба, бо ці не з Расеяй нехта сабраўся ваяваць?.. Дык гэта ж загуба ўсяму!

Нехта скажа, што мае словы ёсць нацыяналістычныя. Дык гэта, на жаль, толькі словы. А ў іх жа справы і спрэс шавіністычныя. Таму я і ёсць нацыяналіст, бо хачу мець сваю Айчыну. I кім мне было быць, як не нацыяналістам у стасунках з Расеяй царскай, керэнска-рэспубліканскай, а цяпер з бальшавіцка-чэкісцкай. I як, дзякуючы Богу, было не падняцца Беларусі нацыялістычнай, калі ўшчэнт, у дробны друзак растаптана і зняважана наша нацыянальная годнасць. Спрадвечныя акупанты выдаюць наш народ за бясхатніка ў гісторыі. Яны зрабілі ўсё, што маглі, каб мы апынуліся ў паняверцы і невымоўнасці. Усюды, як і раней, ідзе выцясненне ўсяго беларускага. Усё ў нас перакручваецца на маскальскі лад — школа, царква і нават родная мова. Расейская салдатня і чынавенства нават думкі не дапускаюць, што тутэйшыя не расейцы, што тут не Расея. Бачыце, мы з расейцамі адзін народ?! Браты, толькі малодшыя. Беларуссю ў нас засталася толькі цёмная, забітая хлебапашная сялянская маса, сыны якой, прайшоўшы ў расейскіх школах маскоўскую вырабу, робяцца гарадскімі і думаюць, што гавораць расейскаю моваю й адшчапляюцца ад роднага народу, яго культуры, побыту, звычаяў і ад самой памяці пра сябе саміх. А пры выпадках даносяць на нацыяналістых ці вылоўліваюць іх і здаюць ва ўчастак.

Што гэта ёсць? Гэта ёсць вынік русіфікацыі, маскалізацыі і пераліцоўкі народу на свой капыл. Гэта можна цярпець далей? Правільна! Няможна. Таму мы, нацыяналістыя, і падняліся. I няма такой сілы, якая б нас спыніла. Мы дажыліся да таго, што расейцы з нас кпяць і смяюцца, як з чукчаў. Гэтага цярпець больш немагчыма. Але змагацца трэба не войскам, а ідэйна ўсеагульнай культурнай і асветнай працай. Трэба на сход, на ўсенародны сход, як кліча Янка Купала. У мяне пакуль усё.

Скірмунт. Які бліскучы ўзор нацыяналізму па-беларуску!

Смоліч. Я не стаў перапыняць гарачага выступу Макара, аднак усіх прашу да парадку і пачнем нараду.

Лёсік. Як мне здаецца, нарада пачалася і з самага галоўнага. А гарачага і нават палымянага нашай рэвалюцыі якраз і не хапае… пры добрым сваім войску.

Серада. Вядома ж галоўнае — гэта сваё войска. Без яго тут такая залева з маразмам можа пачацца, што…

Шантыр. Мужыкі, вы сапраўды збіраецеся ваяваць з Расеяй?

Выходзіць.

Гарун. Мы збіраемся ад яе абараняцца. А каб перамагчы будзем гуртавацца. Гуртавацца ўсім народам. I без гарачага, палымянага слова праўды тут не абысціся.

Гольман. Мы с Канчером за «згуртаванасць», но будем сами по себе.

Прыпазніўшыся ўваходзіце Фальскі і ціхенька займае месца каля дзвярэй.

Гісторык. Усевалад Фальскі — акцёр, тэатральны і грамадскі дзеяч.

Смоліч. Вельмі важна, каб на нарадзе быў парадак, хоць жывы абмен думкамі справе не пашкодзіць. Дазволю сабе некалькі слоў, каб толькі вызначыць галоўную мэту і накірунак нашай прамежкавай нарады перад важнай, а можа і гістарычнай, лёсавызначальнай падзеяй. Кожны з нас разумее, што склад гэтае нарады неаднародны, але сустрэча не выпадковая. Мэта яе аб’яднаўчая, бо Айчына ў небяспецы, як ніколі. Кастрычніцкі пераварот у Петраградзе, здаецца, не нясе нічога добрага нашай Бацькаўшчыне. Відавочна і тое, што Троцкі на перамовах здасць немцам Заходнюю Беларусь, а Усходняя застанецца пакуль за Расеяй. Літва нацэлілася на Віленшчыну і Гарадзеншчыну, Украіна акупавала Гомельшчыну і ўлезла на беларускае Палессе. Напярэдадні Усебеларускага з’езда нам, хто ўзначальвае беларускія нацыянальныя арганізацыі, партыі і іншыя структуры, хоць бы наблізіцца да адзінства, да аб’яднання нашых сілаў у адказны час гісторыі ды вызначыцца ў сваіх дзеях і намерах, абраць адзіна правільны і праведны шлях у абароне вольнай і адзінай Бацькаўшчыны, а не распачынаць вайну супраць Расіі, якой так баіцца наш нацыяналіст Макар Краўцоў.

За Вялікую беларускую раду і яе намеры скажа паважаны Алесь Гарун.

Гарун. Найперш скажу, што Вялікая рада пры падтрымцы Беларускай сацыялістычнай грамады і Цэнтральнай беларускай вайсковай рады разглядае сябе як зародак вышэйшага органа дзяржаўнай улады і ў сувязі з гэтым мае намер уключыць у свой склад прадстаўнікоў ад гарадскіх дум, павятовых і валасных земстваў ды нацыянальных меншасцей. I гэта нармальна, бо дэмакратычна. А тое, што некаторыя сябры Вялікай рады, асабліва грамадаўцы так званай левай плыні ды піцерскія беларусы на чале з Канчарам бачаць Беларусь аўтаноміяй у складзе федэратыўнай Расіі, а цяпер яшчэ і бальшавіцкай, няправільна! Няправільна таму, што наша аўтаномія ў складзе Расіі нічым не будзе адрознівацца ад губернатарства генерала Мураўёва ці «Северо-Западной коммуны» прапаршчыка Мяснікова. А ствараць Беларусь краёвую ды ставіць яе разам з Літвой пад пагрозу новай уніі з Польшчай, як гэта бачыць пан Скірмунт, наогул было б злачынна.

Скірмунт. А сам шаноўны паэт Алесь Гарун Айчыну нашу якой бачыць?

Гарун. Дэмакратычнай, народнай, непадлеглай ні Расіі, ні Германіі, ні Польшчы, не кажучы пра Жамойцію з Аўкштайціяй!

Скірмунт. Даў бы бог…

Шантыр. Алесь Гарун як паэт для мяне аўтарытэт, а як палітык і стратэг, даруйце, — не!

Людвіка (кінуўшы аловак на стол, абурана). Фабіян, гэта ўжо не лезе ні ў якія вароты, не кажучы пра пратакол нарады. Даруйце!..

Смоліч. Даруем праўду, хоць і нястрыманую.

Скірмунт (паднімаецца з крэсла). Не здзіўляйцеся таму, што ў прынцыпе я згодзен і з паэтам, і з палітыкам Гаруном. Але аўтаноміі нам не абмінуць і не аб’ехаць. I забягаць наперад — толькі шкодзіць справе. Я не столькі за аўтаномію мясцовую, гаспадарчую з пашырэннем земскага самакіравання, колькі за аўтаномію палітычную, дзяржаўную, нацыянальную. А там — будзе відаць, што да чаго. Трэба зразумець, што змяніўся дзяржаўны лад і стары цэнтралістычны парадак трымацца не можа і не павінен. Дабрабыт, як усёй Расеі, так і беларускі, можа будавацца толькі на шырокай палітычнай аўтаноміі краю і яго народаў. Не трэба баяцца і слова «федэрацыя».

Гольман. Правільна!

Скірмунт. Злучаныя Штаты Амерыкі, Швейцарыя — федэрацыі. А якія моцныя дэмакратычныя дзяржавы! Да гэтага дадам, што тэрмін «палітычная аўтаномія» не падразумявае абавязковасць свайго войска, сваіх асобных грошай ці мытных межаў. Усё гэта можа быць і агульным. Але ад сваіх праведных нацыянальных патрабаванняў мы адступаць не можам і не павінны. Вазьміце Украіну — яна ўжо пайшла далей, чым аўтаномія, і ідзе да незалежнай рэспублікі. Выступленне Украінскай Рады даволі сур’ёзнае і абдуманае. Яно заснавана і палягае на цвярозым разуменні інтарэсаў свайго народа. Ёсць свае інтарэсы і ў нашага народа.

Калі Расея зразумее сэнс нацыянальных патрабаванняў народаў, якія жывуць у ёй, і пойдзе ім насустрач, яна не толькі не аслабее, а наадварот, узмоцніцца.

Гольман. Так это ж совсем другое дело! Иной резон!

Смоліч стукае алоўкам.

Скірмунт. Калі некаторыя кажуць, што народы Расіі пры старых парадках прывыклі адзін да другога і зліліся ў адно цэлае, то я скажу, што гэта было зліццё ланцугоў з кайданамі. Цяпер насталі новыя часы і трэба шукаць новыя прынцыпы злучэння, якія б выключалі ланцугі і кайданы для так званых «инородцев». I каб ад гэтага часу беларус не прасіўся ў расейца пераначаваць у сваёй хаце хоць пад лаўкаю.

Гольман. Куда и к чему вы нас толкаете, пан Скирмунт?

Скірмунт. Персонально вас я никуда и ни к чему не толкаю. И вообще первый раз вижу. Приехали, так посидите, послушайте, о чем хозяева своей земли толкуют ды чаго свайму народу зычаць. (Да старшыні сходу.) Даруйце! (Сядае.)

Лёсік. Дазволь, старшыня!

Смоліч. Калі ласка, спадар Язэп.

Лёсік. Паважаны пан Скірмунт трапна вызначыў гнеў, боль, жальбу і бездапаможнасць Макара Краўцова, як нацыяналізм па-беларуску. Але ж Макар, як і мільёны нашых суайчыннікаў адчувае ўласнай скурай боль векавечнага чужацкага здзеку і прыніжэння зрусіфікаванага, амаскаленага народа. Ён абураны, але знявераны і ў войску патрэбы не бачыць. Сапраўды, не ваяваць жа з ардой. Але ж і не хавацца ў лясах і балотах, як некалі хаваліся ад татараў нашы прашчуры?! I ведаць: ніхто нашых патрэб не разважыць і не мае права разважваць, апроч нас саміх. Ніхто не завядзе лепшага парадку ў гаспадарцы, як сам гаспадар. Пры самых цяжкіх варунках беларус не траціў датэпнасці і быў гаспадаром свайго становішча, якім бы яно ні было. Адным словам — Беларусь мае ўсё патрэбнае, каб зрабіцца краем цвітучым, багатым, а не такім заняпалым і занядбаным, якім стаўся ён пад загадам маскоўскай дзяржаўнасці. I мы, усе грамадзяне зямлі беларускай, павінны далажыць усіх сіл, каб скінуць з сябе апякунства чужынцаў і збавіць край наш ад кіраўніцтва маскоўцаў. Гэта мы павінны зрабіць, бо грубае, некультурнае ўладарства Масквы знішчыць край наш і прывядзе да загібелі, як яно вынішчыла і загубіла дзяржаву расейскую.

Калі мы папусцімся і аддадзімо развагу сваіх патрэб у рукі чужынцаў, або сваіх вырадкаў, што адракліся ад нашай Айчыны і мовы, дык яны ўсё зробяць так, як гэта добра для жыцця на Маскоўшчыне або дзе-небудзь у Польшчы. Канец канцом мы сцямім і схамянёмся па часе, што нарабілі сабе клопату, але будзе позна. Нас заўсёды запыняць і скажуць: «Не верадуй, васпан, — скачы, уражэ, як пан кажэ!»

Каб ухіліцца ад усіх гэтых прыкрых з’явішч, каб зноў не папасціся пад загад і кіраўніцтва чужынца, каб потым не скардзіцца, не жаліцца, як цяпер нехта пачынае верадаваць, праклінаючы жыццё сваё па часе, каб не клялі нас дзеткі нашы, апынуўшыся праз нас, праз недавумства наша і нядбайнасць нашу ў нацыянальным палоне ў чужынцаў-маскоўцаў або палякаў — дзеля ўсяго гэтага мы і павінны дамагацца такой аўтаноміі для свайго краю, каб мець свой беларускі парламент, сваю Беларускую Краёвую Раду, цалкам незалежную ў межах свайго краёвага заканадаўства. Тым мы выкажам думкі свае, выллем боль сэрца свайго і паломім дашчэнту тыя праклятыя ёрмы нацыянальнай няволі, што вякамі трымалі нас у здзеку і паняверцы, выцягваючы з нас жылы нашы.

У гэтым — ядыны ратунак, ядынае выйсце з таго скрутнага становішча, у якім апынуліся мы, дзякуючы дзяржаўнаму цэнтралізму, прышчэпленаму расейскай «дэмакратыі» самадзяржаўным панаваннем, цяпер ужо бальшавіцкім.

Пара кінуць вясці кампанейства з безнадзейна нядужым і заразліва хворым. Настаў час упэўніцца, што там, на сваім усерасійскім Устаноўчым Сойме Масква не дасць нам падлёгкі. Наша будучыня ў нашых руках, і наш Устаноўчы сход, а я маю на ўвазе наш Першы Усебеларускі з’езд павінен быць на нашай Беларускай Зямлі і неадкладна, каб не спазніцца!

Дзякуй за ўвагу! (Сядае).

Смоліч. Аб падрыхтоўцы Усебеларускага з’езда, а можа ён назаве сябе і кангрэсам, нам распавядзе Язэп Варонка — камісар юстыцыі і ўнутраных спраў Вялікай рады.

Варонка. Думаю, шаноўнае спадарства разумее, як не проста рыхтаваць скліканне ўсенароднага з’езда-кангрэса пры такім роскідзе ідэй, думак і меркаванняў пры тым не толькі на такой вузкай сустрэчы, як наша. Тым не менш запэўніваю вас, што шырокапрадстаўнічае беларускае веча адбудзецца ў тэрмін, які прызначаны. Нашы ваяўнікі ўсіх франтоў, а гэта ў асноўным сяляне і работнікі адзінадушна ідэю з’езда падтрымалі і дэлегатаў прышлюць, хоць самі ў сваёй масе, на вялікі жаль, будуць далёка. Больш за мільён бежанцаў таксама за скліканне з’езда, але яны яшчэ далей ад Беларусі, чым ваяўнікі. На чужыне іх патрыятычныя пачуцці абвастрыліся да крайнасці, бо аказаліся людзі ў становішчы жахлівым. Нашы «браты»-расейцы гоняць іх з гарадоў і вёсак, пазбаўляюць хлебных пайкоў, звальняюць з прадпрыемстваў адных і бязбожна эксплуатуюць на іншых. I ваяўнікі-беларусы і бежанцы, як і свядомае мясцовае насельніцтва ў сваіх рэзалюцыях і наказах дэлегатам, што прыходзяць у Вялікую раду, патрабуюць ад бальшавіцкага Петраграда і будучага з’езда абвяшчэння беларускай дэмакратычнай рэспублікі з яе ўваходам у Расейскую Федэрацыю з прызнаннем беларускай мовы дзяржаўнай. Патрабуюць і права на стварэнне свайго войска. На жаль, генерал Купрыян Кандратовіч марудзіць з гэтай жыццёва важнай справай, а Вялікая рада ніякіх мераў не прымае. На сесіі Цэнтральнай рады беларускіх арганізацыяў мая прапанова аб увядзенні аўтаноміі Беларусі явачным, рэвалюцыйным парадкам была падтрымана, але ніхто і пальцам не шавяльнуў, каб падняць народ. Адны размовы і нават не менш палкія, чым выступ Макара Краўцова ці шаноўнага Язэпа Лёсіка. Мы нават не ўлічваем таго, што галодныя і распранутыя перад зімою расейскія вайскоўцы-франтавікі ў любы момант могуць у масавым парадку пакінуць акопы і заняцца рабаўніцтвам. Узнікае неадкладная патрэба бараніць край, яго людзей, іх майно і тэрытарыяльную цэласць роднай зямлі ад бальшавіцкай анархіі, кайзераўскай арміі ды польскіх вайсковых аддзелаў Доўбар-Мусніцкага. Рапарт спадара Серады ад імя вайсковай каманды я асабіста ўспрыняў, як, мякка кажучы, фрагмент з дрэннай аперэты. Бо войска ў нас пакуль няма. Мы чакаем яго з франтоў і нават не думаем ствараць аддзелаў з мясцовага, цывільнага насельніцтва.

З’езд мы падрыхтуем і склічам, але ён будзе безабаронным. I мне скрушна.

Смоліч. Сапраўды, не весела…

Варонка. Прапанаваць нешта радасная не магу, хіба толькі тэкст Граматы да Беларускага Народу аб тым, што наспела пара пачынаць…

Смоліч. Чытай, Язэп…

Варонка (зачытвае).

Браты-беларусы, працоўны народ Беларусі, работнікі і сяляне-земляробы, беларусы-ваякі, усе, каму дарага воля і рэвалюцыя, усе, у кім гарыць і бьецца сэрдцо за правы і волю беларускаго народу!

Грамадзяне усіх іншых народаў, якія жывуць на нашай зямельцы!

Прышоў момант, якога ні ведае гісторыя нашае многапакутнай зямлі. Воляй рэвалюцыі мы пастаўлены перад патрэбай сабраць усе жывыя сілы нашае Бацькаўшчыны дзеля абароны і утрымання нашых вольнасьцяў, здабытых крывёй мільёнаў сыноў пакрыўджанай, бяздольнай Беларусі.

У гэтыя дні нам належыць паказаць запраўды, што злучаная пакутай беларуская рэвалюцыйная дэмакратыя ні дапусьціць, каб віхор бязладу згубіў нашую сьвятую нацыанальную справу абароны вольнасьцяў і правоў Беларускаго Народу.

Браты-Беларусы, працоўны народ, сыны зямлі і абаронцы вольнасьцяў Бацькаўшчыны! Злучыцеся у адну згодную сямью каля Вялікай беларускай рады, адкідаючы ад сябе сеючыя нізгоду поклічы і будзьце асьцярожнымі у сваіх дзеях. Толькі парадак і згоднасьць паміж усімі паможа нам утрымаць спакой у нашым краі, а еднасьць з войскам падыйме дух і злучыць увесь народ.

Браты-Беларусы! Вялікая беларуская рада, апіраючыся на Цэнтральную вайсковую раду, Беларускі спаўняючы камітэт Заходняго фронту, на ўсе беларускія арганізацыі, верыць у сілу і мудрасьць беларускаго народу, у руках катораго вялікая будучына Вольнай Беларусі, воля, зямля і згода.

Часовая Цэнтральная беларуская вайсковая рада.

Беларускі спаўняючы камітэт Заходняго фронту.

Беларуская соцыялістычная грамада.

Беларуская народная партыя соцыялістоў.

Смоліч. Якія будуць думкі, меркаванні?..

Бадунова. Як зварот да народа ён у сваім жанры і палкі, і эмацыйны, але ж вельмі агульны.

Грыб. Настолькі агульны, што не зразумела, якімі канкрэтнымі абставінамі выкліканы і куды той жа народ кліча.

Краўцоў. Лічу, што трэба неадкладна зрабіць не проста Грамату, што кліча народ туды няведама куды, а распрацаваць канкрэтную канцэптуальную праграму, якая будзе выносіцца на абмеркаванне Усебеларускага кангрэсу ці з’езду.

Захарка. Настаў час, каб вызначыцца і з тэрмінам склікання кангрэсу. Для гэтага ж і сабраліся, як я разумею…

Рак-Міхайлоўскі. I не гуляць у хованкі са стварэннем войска. Трымаць сакрэты дазволіць толькі Езавітаву, пакуль яго Менскі полк пад носам у Мяснікяна набірае сілу і колькасць. Правільна было заўважана: не чакаць тысячы франтавікоў адразу, а ствараць атрады, вайсковыя дружыны валанцёраў, урэшце, паднімаць народнае рушэнне з таго, што ёсць тут, дома, пад рукою і зараз. I не толькі ў Менску, а на ўзроўні ўездаў, валасцей, гарадоў і мястэчак.

Езавітаў. Абсалютна згодзен і падтрымліваю!

Смоліч. Трэці з’езд Грамады не двухсэнсоўна выказаўся і вітае ўтварэнне беларускай народнай арміі і жадае, каб яна стала рэвалюцыйнай гарантыяй працоўнага народу беларускага і памагла яму дабіцца яго нацыянальных і сацыяльных мэтаў. Мэта ж БСГ — зрабіць хоць зачатак сваёй беларускай народнай улады на тэрыторыі Беларусі. I ад гэтага Грамада не адступіць!

Серада. Я падтрымліваю абедзвюма рукамі!

Фальскі. Лічу, што зварот, грамата, адозва да народа, ды яшчэ першая перад кангрэсам, павінна складацца з двух частак: канстатацыі становішча, што склалася ў краі і пастаноўкі канкрэтных задач, вызначэнне дзеянняў, якія павінны гэтыя задачы вырашыць, каб незайздроснае становішча выправіць, а край уратаваць, хоць ад расейцаў, хоць ад немцаў, хоць ад палякаў!

Скірмунт. Пад такой Граматай-устаноўкай я падпісаўся б.

Фальскі. У такім важным дакуменце найперш павінна быць чорным па беламу запісана, што для абароны свайго права на нераздзельнае існаванне беларускага народа ў яго этнаграфічных межах ён павінен мець сваіх паўнамоцных прадстаўнікоў не толькі на Берасцейскіх перамовах з немцамі, але і на Мірным кангрэсе краін-удзельніц вайны.

Бадунова. А мясцовая ўлада абавязана прыняць усе неабходныя захады, каб захаваць і зберагчы тое, што яшчэ засталося з багаццяў краю. У звароце-грамаце неабходна падкрэсліць: у межах Беларусі, як разбуранай прыфрантавой паласе, ужо зараз, неадкладна, можа быць, нават явачным, рэвалюцыйным парадкам забароніць усялякія рэквізіцыі харчавання, фуража і быдла, бо ніякія камітэты дапамогі пацярпелым ад вайны не ўратуюць край ад голаду. А голад набліжаецца штодня.

Гарун. З нашай Граматы сялянства павінна даведацца аб бясплатнай перадачы яму панскай, царкоўнай, касцельнай, манастырскай, кабінетнай, удзельнай і іншых зямель, падкрэсліўшы, што гэта будзе найважнейшай заваёвай сялянскага люду беларускага, гарантыяй яго захавання і нацыянальнага эканамічнага росквіту.

Скірмунт. Калі хочаце, шаноўны паэт, уратаваць родную краіну ад крававага кашмару і поўнага разбурэння не толькі эканомікі, але і чалавечага ў чалавеку, адмоўцеся ад вар’яцкага бальшавіцкага закліку: «адабраць у багатых і падзяліць паміж беднымі».

Гольман. Видали, чего барин захотел?!

Скірмунт. Адмоўцеся, пакуль яшчэ не позна, а свой дзікунскі заклік расейцы няхай праэкспераментуюць на сабе.

Гарун. Не, пан Скірмунт. Дзесяць катаржных гадоў з гакам я чакаў волі і шчаслівай магчымасці адабраць у багатых, каб падзяліць паміж беднымі.

Скірмунт. Ну што ж… Кажуць: вольнаму воля, а вар’яту голае поле. Між іншым, мужыцкая прымаўка…

Смоліч. Якія яшчэ будуць заўвагі, прапановы?..

Серада. Калі пайшла такая прадметная размова, то, як той казаў, ад аперэтачнай каманды прашу ў адозву-грамату ўнесці, што для забеспячэння непадзельнасці краю і для абароны яго кроўных інтарэсаў Вялікая рада і Цэнтральная вайсковая рада ў выкананне рэзалюцый франтавых з’ездаў ваяўнікоў і Балтыйскага фронту прыступілі да фармавання аддзелаў нацыянальнага войска… з генералам Кандратовічам ці без яго…

Смоліч. Калі іншых прапаноў у пашыраную і паглыбленую Грамату «Ко всему Народу Белорусскому», а яна павінна быць менавіта рускамоўнай, то мне застаецца толькі паведаміць вам, што такая Грамата ёсць. (Паказвае Грамату.) Яна ўтрымлівае амаль усе прапановы і пажаданні, якія тут прагучалі, можа толькі за выключэннем рэплікі пана Скірмунта аб «верноподданической» ганебнай просьбы да Расеі дазволіць нам начаваць у сваёй хаце хоць пад лаўкаю.

Паведамленне Смоліча выклікае ў прысутных не толькі інтарэс, але і здзіўленне.

Тлумачу, што Грамата у пашыраным варыянце падрыхтавана і падпісана ад імя Выканаўчага камітэта Вялікай беларускай рады, Выканаўчага камітэта Цэнтральнай вайсковай беларускай рады і Беларускім Выканаўчым камітэтам Заходняга фронту. Мелася падпісаць яе і ад імя Беларускай Сацыялістычнай Грамады, але яе кіраўніцтва не прыйшло да згоды, пакуль Грамата будзе ўтрымліваць выраз пра тое, што (зачытвае) «Белоруссия должна быть демократической республикой, спаянной с Великороссией на основе федерации», паколькі «спаянность» па-расейску — гэта якраз і ёсць права беларуса начаваць у сваёй хаце пад лаўкаю. Дзеля кампрамісу паміж усімі партыямі і арганізацыямі, якія падпісалі абедзве Граматы, прапаную абедзьве і надрукаваць, улічыўшы прапановы і заўвагі, што тут прагучалі.

Апошні пункт Граматы, назавём яе вялікай, зачытаю даслоўна. Ён таго варты. (Зачытвае.) «Выполнить все ставимые историей задачи может только власть, избранная самим народом белорусским. Только она организует народ белорусский в великую силу, способную отстоять его национальные права.

Чтобы создать такую власть в центре и на местах, чтобы завоевать народу белорусскому надлежащее ему место в семье народов — созывается на 5-е декабря 1917 года съезд представителей всего белорусского народа в городе Минске».

Бальшыня прысутных апладзіруе.

I апошняе… (Зачытвае.) «Братья-белорусы! Лучших людей края нашего должны вы прислать на этот съезд, если хотите, чтобы долготерпеливый народ белорусский вышел из-под национального и экономического гнета и неволи, чтобы навсегда исчезли тени нашего мрачного исторического прошлого, чтобы жила вольная Беларусь!»

Апладзіруюць усе, акрамя Гольмана. Гучаць воклічы «Жыве Беларусь!»

Гольман. Позвольте две минуты, так сказать, в порядке ведения… Товарищи и господа! Сложившаяся ситуация совсем не требует каких-то грамот к народу и тем более грамот компромиссных. Ни к чему и ваш сепаратистский съезд. По инициативе нашего Белорусского областного комитета вопрос о созыве Всебелорусского съезда в принципе решен на уровне Якова Михайловича Свердлова, товарищей Сталина и Ленина. Кстати Совет Народных Комиссаров и лично Владимир Ильич на проведение Всебелорусского Форума выделил 50 тысяч рублей наличными.

Словы Гольмана адных здзіўляюць, другіх шакіруюць, трэціх радуюць.

Смоліч. Таварышы, панове! Паведамленне спадара Гольмана такое нечаканае і інтрыгуючае, што я прашу не перашкаджаць выступоўцу свабодна выказацца.

Гольман. Шчыра дзякую… В ответ на, скажем так, на партийно-государственную любезность в лице высшей власти Российской Советской Федеративной Республики мы с Канчером ответили исчерпывающей «Декларацией Белорусского областного Комитета при Всероссийском Совете Крестьянских депутатов». Его суть и содержание даю абсолютно конспективно. (Заглядваючы ў тэкст.) «Истекая кровью, корчась в судорогах, великая Россия разрывается на части… и не видно той общей руководящей идеи, которая бы безболезненно прекратила кровопролития внутри государства и сохранила целостность Российской республики… Мы стоим перед фактом ее национально-территориального дробления. Намечаются к образованию Финляндская, Литовская, Латышская, Украинская и иные мелкие республики. Мы же, социалисты, с верой стремимся объединиться в один мировой союз вокруг одной, российской социалистической культуры. Мы видим залог спасения России в ее федеративной республике. Только тогда, когда народности России осознают себя национальностью и частью всей нации России, только тогда и у белорусов явится желание „будаваць сваю хату“. Вот почему мы с Канчером и областным комитетом взяли на себя великий, исторически ответственный почин в организации трудового белорусского крестьянства вокруг идеи образования автономной свободной Белоруссии, как части Российской Федеративной Республики».

Шантыр. А я пра што?!

Гольман. «В этих видах наш Белорусский областной комитет вступил на путь защиты целостности Белоруссии в соответствующих учреждениях Петрограда и решил взять на себя почин созвать Чрезвычайный белорусский съезд 16, а не 5 декабря сего года». Благодарю спадарства за внимание.

Скірмунт. Вось і канкурэнт на ўладу як чорт з табакеркі…

Гольман (сядае ў крэсла). Между прочим, сидя здесь, я убедился, что конкурент, как изволил заметить пан Скирмунт, не ошибся. Вы никогда ни о чем не договоритесь между собой о предприятии. Вы всё утопите в дискуссиях и несогласиях. По истине, два белоруса — три политических партии.

Агульнае абурэнне прысутных.

Смоліч. Я лишаю вас слова, гражданин Гольман!

Гольман. Вы мне здесь можете заткнуть рот и даже выдворить из помещения. Но пока у вас будет такой раздрай, бардак и нерешительность к действию, вы не договоритесь не только с паном Скирмунтом, но и между собой.

Краўцоў (устае). А можа мне сапраўды… праводзіць адсюль гэтага… семіта?..

Гольман. Сам уйду. Но прежде скажу: не устроите свою белорусскую автономию в составе России — Лев Давыдович Бранштейн, то бишь товарищ Троцкий, создает здесь Жидовскую Советскую Республику с культурными автономиями белорусов, русских, поляков, татар и прочих шведов. Циркулируют такие слухи в кругах, близких к Смольному.

Прысутных паднімае з месцаў не здзіўленне пачутым, а шок, і яны моўчкі разглядаюць Гольмана, як нешта асаблівае і да гэтага не ўяўнае.

(Зусім спакойна.) Между прочим, ареал распространения сородичей Бранштейна и, естественно, моих абсолютно совпадает с этническими границами белорусов.

Скірмунт. Семіт, відаць, спадзяецца, што яго суродзічы не толькі ўкажуць месца, дзе беларусу начаваць, але і бытаваць наогул.

Гольман. А это уже просто антисемитский выпад! Ибо никто не смеет назвать жидка жидком, кроме самого жидка. И вы, пан Скирмунт, это зарубите себе на носу.

Краўцоў. Я такі яго выкіну…

Скірмунт. Не спяшайцеся. Пры ім хачу сказаць… Ідэя стварэння Жыдоўскай рэспублікі недзе ў еўрапейскай частцы Расіі вітала яшчэ над першым з’ездам РСДРП, праведзеным тут, у Менску з ініцыятывы і пад патранатам Бунда. На гэту небяспечную акалічнасць марксіст Плеханаў заўважыў: «Сионисты-бундовцы хотят утвердить Сион не в Палистине, а в пределах российского государства»[1]. Хоць я мяркую, што Бунд і яго прыхільнікі выберуць для сваёй рэспублікі не нейкі рэгіён былой імперыі, а ўсю былую імперыю, каб быць не толькі ў Менску, Бабруйску, Бердычаве ці Жмерынцы, а ўсюды і ва ўсім. Дзеля гэтай мэты суродзічы і паклоннікі Маркса і зрабілі ў Расіі дзве рэвалюцыі за адзін год.

Гольман. Вы, пан Скирмунт, антисемит, откровенный до цинизма!

Скірмунт. Як дэпутат Дзяржаўнай Думы і сябра Дзяржаўнага савета Расійскай імперыі я мог бы стаць антысемітам, паколькі расіянам са згоды той жа думы ўдалося зрабіць дэмакратычную рэвалюцыю, а пасля «рэвалюцыі» сацыялістычнай у Саўнаркоме Леніна камісарамі аказаліся адзін грузін, адзін армянін і 20 семітаў, і ні аднаго рускага. А ў ваенным камісарыяце Бранштэйна-Троцкага адзін латыш на 34 семіты. Камісарыят унутраных спраў поўнасцю складаецца з адных семітаў, а ВЧК адсоткаў на 95. I я ўсё ж не антысеміт, а толькі антыбундавец.

Гольман. Я заявляю решительный протест и покидаю ваше националистическое зборище. (Выходзіць, грымнуўшы дзвярыма.)

Краўцоў. I ўсё ж мне трэба было яго…

Скірмунт. Ня варта. Вы яшчэ стрэнецеся і з Гольманам, і з іншымі… Гонар маю! (Выходзіць.)

Сцэна зацямняецца.

II

Гісторык. Усебеларускі з’езд рыхтаваўся ў надзвычай складаных умовах. Вялікая беларуская рада прызнала ленінскі ўрад у Петраградзе, але адмовілася прызнаваць легітымнасць Камітэта Заходняй вобласці і фронту на чале з Аляксандрам Мясніковым і так званы Савет народных камісараў на чале з Карлам Ландарам. Адносіны нацыянальных беларускіх і прарасійскіх арганізацыяў у Мінску набылі варожы характар. Ленінскі ўрад паставіў задачу перад Беларускім абласным камітэтам у Петраградзе пераняць у Вялікай беларускай рады кіраўніцтва беларускім рухам і на Усебеларускім з’ездзе легітымізаваць захоп улады бальшавікамі ў Беларусі, хоць гэтая ўлада ўжо нікога не прадстаўляла. Салдаты, былыя выбаршчыкі мяснікоўскага «облискомзапа» як дэзерціры разбягаліся па хатах. З абодвух бакоў збіраліся сілы. Прэзідыум Вайсковай рады ў складзе Сымона Рак-Міхайлоўскага, Кастуся Езавітава, Тамаша Грыба, Язэпа Мамонькі, Васіля Захаркі стваралі беларускія вайсковыя злучэнні. Умацоўвалі Першы Беларускі полк у Мінску. Але не было адзінства ў Беларускай сацыялістычнай грамадзе, якая імкнулася цэментаваць Вялікую раду. Адна частка кіраўніцтва БСГ вызначалася адданасцю беларускай нацыянальнай ідэі, другая сімпатызавала і нават выступала на баку левых эсэраў і бальшавікоў за яднанне з Расіяй.

Напярэдадні з’езда чальцы Цэнтральнага камітэта Беларускай сацыялістычнай грамады сабраліся, каб падсумаваць зробленае.

Асвятляецца пакой у тым жа Доме генерал-губернатара. За сталом Алесь Гарун і Людвіка, вакол стала ў крэслах Бадунова, Варонка, Рак-Міхайлоўскі, Смоліч, Езавітаў і Фальскі.

Гарун. Найперш пра аператыўную абстаноўку… З гэтай мэтай запрошаны Езавітаў. Калі ласка, Кастусь!

Езавітаў. Добрую навіну ўсе ведаюць — дэлегаты з’езда не густа, але пачалі з’язджацца к пятаму студзеня. Тым часам Менскі гарадскі савет салдацкіх дэпутатаў абвясціў аб скасаванні паўнамоцтваў гарадской думы і паставіў сябе на яе мейсца.

Смоліч. Пазнаю прапаршчыка Мяснікяна.

Езавітаў. Нашы позвы на з’езд не засталіся па за ўвагай бальшавіцкіх уладаў: Ландар увёў цэнзуру і абвясціў ваеннае становішча ў Менску.

Бадунова. Гэта дакладна?

Езавітаў. Вось тэлеграма (зачытвае): Военная. Вне очереди. Циркулярно. Из Минска. Во все почтово-телеграфные учреждения Минской и Виленской губернии уездным крестьянским, уездным городским комитетам, волостным земствам, уездным и заштатным городам, уездным земским комитетам, уездным учительским союзам, совдепам, уездным кооперативам Минской и Виленской губернии…

Гарун. Словам, усім, усім, усім…

Езавітаў. Ввиду военного положения всякого рода съезды в городе Минске и районе Западного фронта по приказу Главкозапа и Ревкозапа воспрещены.

Совет народных комиссаров Западной области.

Бадунова (у страху). Дык гэта ж…

Гарун. Гэта сур’ёзна, Палута Аляксандраўна, але з’езд праводзіць будзем… (Да Езавітава.) Якія навіны з Петраграда?

Езавітаў. Абласнікі Канчара-Гольмана рыхтуюць свой з’езд і не ў Менску, а ў Рэчыцы.

Смоліч. Значыць, асобна…

Езавітаў. Але паралельна…

Грыб. На ленінска-сталінскія грошы лепш не разлічваць?

Гарун. Лепш…

Рак-Міхайлоўскі. Што за ўсім гэтым стаіць?

Езавітаў. Думаю, што правакацыя і не Канчара-Гольмана, а Сталіна. I не толькі супраць нашага з’езда, але і супраць Мяснікяна. Яны ворагі даўнія і заклятыя.

Фальскі. Нічога не разумею. Пры чым тут варажнеча Сталіна і Мяснікяна?

Езавітаў. Я не толькі пабыў у Петраградзе, але і ўнік у Дэкларацыю, якую нам тут цытаваў Гольман. Яна прадуманая і грунтоўна складзеная, але наскрозь фарысейская і правакацыйная. А карацей, бальшавіцкая. I на свет з’явілася не выпадкова.

Калі менскія бальшавіцкія дзеячы даведаліся, што мы прызначылі свой з’езд на 5 снежня, Мяснікян адразу прыбыў у Піцер, сустрэўся са Сталіным і пераконваў яго ці забараніць абодва з’езды, ці звесці разам, каб узарваць яго знутры. Гольман гэтага нават не хавае. На забарону Сталін не пагадзіўся, бо сам прасіў грошы ў Леніна на правядзенне з’езда, а можа і ўлічыў шырокую агалоску ленінскага абяцання ўскраінным нацыям імперыі «национального самоопределения вплоть до отделения». Відаць, спыніліся на камбінацыі двух паралельных з’ездаў, каб пазбавіць легітымнасці і адзін, і другі. Так яно будзе ці інакш, але мае стасункі з Піцерскімі «абласнікамі» пераконваюць, што ў асобе Беларускага абласнога камітэта бальшавіцкая вярхушка знайшла якую-колечы «беларускую» арганізацыю, якая згадзілася не толькі справакаваць нашу Вялікую раду, але і падмяніць яе. Удалося высветліць, што гэта за «беларуская» арганізацыя ў Петраградзе. Насамрэч яна складаецца з былых расейскіх эсэраў, хоць ёсць сярод іх і біялагічныя беларусы. Камфортна сядзіць на Фантанцы, 5 і даўно зацята змагаецца з сапраўднымі петраградскімі арганізацыямі беларусаў-незалежнікаў: найперш з Беларускай сацыялістычнай грамадой, Беларускім вайсковым камітэтам Петраградскага гарнізона, Беларускім камітэтам маракоў Балтфлота, Беларускім камітэтам бежанцаў ды іншымі.

У распачатай гульні ці Мяснікян перахітрыць Сталіна, ці Сталін падставіць Мяснікяна перад Леніным — мы даведаемся ў хуткім часе.

А даведацца пра тое, што грамадавец левай плыні Шантыр не толькі водзіцца з Канчарам-Гольманам, але і бывае ў Мяснікяна-Ландара, было брыдка.

Позіркі прысутных перакрыжоўваюцца на Людвіцы. Аловак падае на стол, яна закрывае твар рукамі, плечы яе ўздрыгваюць.

Людвіка. Я прадчувала гэта… бо баялася здрады… (Плача.)

Бадунова падае Людзвікі шклянку з вадой, тая адпівае глыток, прыхінаецца да жанчыны-спачувальніцы. Паўза няёмкасці сярод мужчын.

Бадунова. Ну, што вы ўжо так?.. Фабіян — натура імпульсіўная. Паэт. Чалавек эмоцый і пошуку.

Людвіка. Не там ён шукае… Даруйце! Даруйце мне!..

Гарун. Нічога… Бывае… (Да Варонкі). Спадар Язэп, вельмі сцісла… з чым выходзім на з’езд?

Варонка. За аснову праграмы ўзяты дапрацаваны зварот «Ко всему Народу Белорусскому». Галоўнае: нацыянальнае самавызначэнне, абвяшчэнне Рэспублікі, зямля сялянам без выкупу, роднай мове дзяржаўны статус, сваё нацыянальнае войска, дзяржава ў рамках этнаграфічных межаў.

Людвіка. Мяжу варта было б акрэсліць… для пратаколу.

Гарун. Слушна, бо Беларусь пачынае сваю новую гісторыю.

Варонка. Запісвай, Людвіка, мяжу Беларускай Рэспублікі: Вільня, Гародня, Аўгустóў уключна, Сувалкі выключна, Беласток, Бельск Падляскі, Берасце ўключна, Чарнігаў выключна, Бранск уключна, Вязьма выключна, Ржэў выключна, Вялікія Лукі, Себеж і Дзвінск уключна.

Іншыя праблемы дзяржаўнага будаўніцтва і жыцця разглядаюцца ў асноўных дакладах з’езду. Але гэта ўжо па часці Аркадзя Смоліча.

Гарун. Адкрыццё і парадак работы з’езда, канструяванне яго кіроўных органаў — спадар Рак-Міхайлоўскі.

Рак-Міхайлоўскі. Адкрыццё ў гарадскім тэатры пад сымбаламі гістарычнай Пагоні і бел-чырвона-белага сцяга пры падтрымцы хора Тэраўскага, папоўненага артыстамі Беларускага таварыства драмы і камедыі, а таксама хора беларускай моладзі. Абранне прэзідыума з’езда на чале з ганаровымі старшынямі акадэмікам Карскім і рэвалюцыйным дзеячом Бонч-Асмалоўскім. Затым абраньне рады старшынь з’езда. У арганізацыйны прэзідыум рэкамендуюцца прэзідыум Вялікай рады на чале з Аркадзем Смолічам і Язэпам Варонкам, а таксама прэзідыум Цэнтральнай вайсковай Рады…

Гарун. На чале з Сымонам Рак-Міхайлоўскім.

Рак-Міхайлоўскі. Будзем старацца правесці ў прэзідыум з’езда Старшыню БСГ Язэпа Дылу, а таксама Пятра Крачэўскага, Васіля Захарку, Янку Сераду, Тамаша Грыба ды іншых. Прапануем парламенцкую форму арганізацыі работы з’езда (кангрэса). Гэта значыць, што ўсе дэлегаты разбіваюцца на фракцыі, секцыі і часовыя камісіі, калі ў працы секцый з’явіцца неабходнасць якое-кольвечы асобнае пытанне.

Бадунова. Навошта спатрэбіліся фракцыі?

Рак-Міхайлоўскі. На прамое пытанне прамы адказ: для дэмакратызму і магчымасці пры неабходнасці нейтралізаваць а то і блякаваць абласнікаў Канчара-Гольмана, бальшавікоў аля Мяснікян і грамадаўцаў левай плыні тыпу Шантыра і тых, хто да яго далучыцца.

Фальскі. Скажу чэсна, я такі далучыўся.

Гарун. Ад чэснасці патыхае здрадаю…

Бадунова. Назавіце фракцыі і секцыі!

Рак-Міхайлоўскі. Фракцыі: Беларускай сацыялістычнай грамады, беспартыйных, а таксама левай плыні. У вас будзе магчымасць выбраць хоць левых, хоць правых.

Бадунова. У гэтым я вызначуся без ваша падказкі.

Рак-Міхайлоўскі. I яшчэ адна важная арганізацыйная акалічнасць. Пакуль мы будзем збіраць сваіх дэлегатаў ды чакаць «абласнікоў» з Піцера ці Рэчыцы, а яны не ўпусцяць моманту ўзяць рэванш на з’ездзе ў Менску, мы не праводзім пленарных пасяджэнняў, а адпрацоўваем дакументы ў фракцыях і секцыях. Гэта, дарэчы, крыху закалыхае і супакоіць бальшавіцкіх саглядатаеў перад раптоўным і рашаючым пленарным паседжаннем, на якім мяркуецца прыняць лёсаносныя палітычныя рашэнні, рэзалюцыі, дэкларацыі і граматы да народа.

Смоліч. Разумна!

Бадунова. А секцыі вы ўсё ж назавіце, спадар Сымон, хоць для пратаколу!

Рак-Міхайлоўскі. Даруйце, спадарыня Палута. Секцыі на з’ездзе: дзяржаўнага будаўніцтва, аграрная, асветы і культуры, вайсковая, мясцовых самаўрадаў, краёвае гаспадаркі, работніцкага заканадаўства, сацыяльнай апекі, рээвакуацыі бежанцаў і секцыя адбудовы краю. У асноўным секцыі ўзначальваюць прафесіяналы.

Гарун. Калі да спадара Сымона пытанняў больш няма, слова Аркадзю Антонавічу.

Смоліч. Мая тэма — канструяванне вышэйшых органаў улады. Маем на ўвазе, што старшыні камісій разам са старшынямі з’езда ўтвараюць Раду старшынь, каб яна ўжо падчас працы з’езда падступова пераняла на сябе ўсе абавязкі Вялікай беларускай рады і фактычна стала прэдпарламентам перад Устаноўчым сходам або Дзяржаўнай радай Беларусі. З’езд жа асобай Устаўной граматай да народу Беларусі аб’явіць Беларускую Народную Рэспубліку і Раду Бэ-Нэ-эР. Раду БНР канструіруем так, каб у ёй захаваць пераемнасць — прыкладна 27 месц асноўнага ядра пакідаем за сябрамі Рады з’езда, якія знаходзяцца ў Менску, 9-10 месцаў правінцыйным радам, 10–12 гарадскім і 10–12 земствам. Што да нацыянальнасцяў краю, то яўрэям адводзіцца 7 месцаў, палякам — 4, вялікаросам — 2, украінцам — адно.

Захарка. А як бальшавікі з эсэрамі і левакамі з Грамады возьмуць верх на з’ездзе і прагаласуюць за бальшавіцкую аўтаномію, у складзе Расіі, што тады і як яна будзе называцца.

Гарун. Правыя грамадаўцы-адраджэнцы такога і ў праектах не дапушчаюць, а не тое, каб насамрэч.

Захарка. I правільна робяць.

Гарун. Пытанні і галоўныя даклады, што выносяцца на абмеркаванне з’езда. Калі ласка, Палута Аляксандраўна.

Бадунова. З асноўных пытанняў: арганізацыя Часовай краявой улады; правы і вольнасці беларускага народа і нацыянальных меншасцяў; арганізацыя Беларускага нацыянальнага войска. З галоўных дакладаў на абмеркаванне выносяцца: даклад аб зямлі — дакладчык Бонч-Асмалоўскі; даклады на тэму «Нацыянальнае адзінства беларускага народа і яго самавызначэнне» — Карскі, Лёсік, Канчар; «Краявы Устаноўчы сход Беларусі» — Дыла, Бурбіс, Варонка; «Аўтаномія і федэратыўны лад Расеі» — Цвікевіч, Менч і…

У пакой літаральна ўрываецца Серада.

Серада (з парогу). Украінская Рада распачала ўзброеную барацьбу супраць бальшавіцкай улады! Дзейнасць беларускіх вайсковых злучэнняў бальшавіцкім урадам забаронена на ўсіх франтах…

Усталёўваецца доўгая гнятлівая паўза.

Людвіка. Мне што, так і запісаць: нямая сцэна, як у гогалеўскім «Рэвізоры»?..

Гарун. Калі б гэта можна было параўнаць з той гогалеўскай сцэнай…

Рак-Міхайлоўскі. Значыць, у з’езда не будзе вайсковай падтрымкі.

Бадунова. Не адмяняць жа з’езд…

Езавітаў. На яго ахову я выведу свой полк!

Захарка. А Мяснікян выведзе дывізію.

Смоліч. Падчас з’езду не павінна праліцца ні адной кроплі крыві!..

Гарун. Нават з носу… Таму будзем працаваць вольна і смела… навідавоку горада, краю і свету, хоць я і не бачу розніцы паміж генерал-губернатарам Курловым і прапаршчыкам Мясніковым…

Сцэна зацямняецца.

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

III

Гісторык. Афіцыйна Усебеларускі з’езд пачаўся 15 снежня. На ім сабралася 1872 прадстаўнікі беларускага народа. Былі сярод іх і дэлегаты ад Петраградскага Беларускага абласнога камітэта. Ніводнай нацыі за перыяд расійскай «смуты» не ўдалося арганізаваць такога прадстаўнічага форума. На з’езд прыехалі пасланцы з усёй этнаграфічнай Беларусі, ад бежанцаў і ўсіх франтоў і тылу. У палітычным плане большасць дэлегатаў былі эсэрамі і беспартыйнымі. Па сацыяльным складзе з’езд быў пераважна сялянскі — з мужыкоў пераапранутых у шынялі. Бальшавікам не ўдалося кантраляваць хаду падзеяў. Упэўненасці дэлегатам надавала пісьмовае сведчанне народнага камісара па нацыянальнасцях Іосіфа Сталіна аб тым, што пастанова з’езда будзе абавязковай для савецкай улады. Але ў гэты час кіраўнік расійска-бальшавіцкай адміністрацыі ў Беларусі Аляксандр Мяснікоў…

Асвятляецца рабочы кабінет Мяснікова. У яго на прыёме старшыня Савета Народных Камісараў Заходняй вобласці Ландар.

Мяснікоў (ходзячы па пакоі). Надо понять, товарищ Ландер, что после чисто формального провозглашения лозунга о свободном самоопределении народов окраин России вплоть до государственного их отделения, которого никогда не хотели и не хотят ни Ленин, ни Свердлов, а тем более Троцкий и Сталин, белорусским националистам-возрожденцам как раз это и приспичило. Они поняли, что попробовать самоопределиться и отделиться они могут сейчас или никогда. Мы видим самодовлеющее, так называемое, «незалежнецкое» чисто белорусское течение, участники которого подобно украинским «самостийникам» мечтают о белорусской независимости. И где? На Западе России! Перед лицом Германии и Польши, да и всей Антанты! При том перед нами не только молодая социалистическая национал-сепаратистская интеллигенция, но и старые матерые националисты, вышедшие из полонизированной белорусской шляхты, в которой крепли традиции трех крупных антироссийских восстаний. Патриотизма и фанатизма им не занимать. Не свернем мы им шеи своевременно, значит сами вылетим отсюда к чертовой матери. А ты, Карл Иванович, сидишь и хотя бы что-нибудь… Ожидаешь, чтобы съезд их сам собою окончился… и все само собою рассосалось.

Ландар. Александр Федорович, да разогнал бы я их и рассеял в два счета, так ведь повода не дают. Дискутируют на виду, свободно и открыто, дерутся между собой в мере пристойности. А разгони таких смирных, так что город скажет? А так они поболтают, а мы потом газеты изымем, а телеграф перекроем. Я и телефонограмму подготовил…

Мяснікоў. Мне ровным счетом наплевать, что город скажет! И о какой телефонограмме речь?

Ландар (зачытвае). Правительственная. От Совета Народных комиссаров Западной области. Запрещается в течение 24 часов со времени этой телефонограммы принимать и передавать по аппаратам всякие сообщения и сведения, носящие общеполитический характер, от кого бы они ни исходили, кроме телеграмм, отправленных за подписью и с печатью Совнаркома Западной области. В частности, запрещается передача всяких сообщений о белорусском съезде и белорусской Раде. Всякие нарушения будут караться по всей строгости военно-революционного времени. Председатель К. И. Ландер.

Мяснікоў (з сарказмам). В то время, когда съезд успешно, как мне докладывают, завершает свою работу, а питерские белорусы, белорусские жидки и левый Шантыр вместе с Фальским и Кравцовым терпят поражение за поражением, а повернуть, переломить съезд в нашу большевистскую пользу не удается, председатель К. И. Ландер сочиняет телефонограммы, чтобы задним числом запускать их в пустой след.

Ландар. Александр Федорович, но ведь товарищ Сталин не двусмысленно, а прямо написал, что «никакого принудительного удержания народов в границах какого бы то ни было государства не будет, и по Белоруссии, говорит, могу сказать то же самое, что и об остальных народах России».

Мяснікоў (злосна, пагрозліва). Если Ландер собрался к утру сбежать в свою Латвию, то Мясников в Армению или еще куда, бежать не намерен. Мясников командующий фронтом! Западная область России объявлена на военном положении! И Мясников вместе с К. И. Ландером поправит товарища Сталина, разогнав это сборище ко всякой матери!

Уваходзіць Рэзаўскі.

Рэзаўскі. Разрешите, товарищ командующий?!

Мяснікоў. Вот и еще один осторожный… Что там у комиссара внутренних дел?!

Рэзаўскі (разгублена). Полный бардак, товарищ главком… А националисты, как мне докладывают, собираются принимать главную декларацию о своей белорусской республике, вместо нашей Западной фронтовой коммуны.

Мяснікоў (ускіпеўшы). Я поручил тебе, Резавский, как комиссару внутренних дел, произвести на съезде переворот умов, расколоть его хоть на части, хоть надвое, не допустить никаких деклараций, а ты мне о бардаке, в котором ничего не смог сделать! Ты что, нарком, совсем не смыслишь, что такое открытое, антигосударственное проявление белорусского движения давно следовало взять не только под подозрение, как реакционное, национал-сепаратистское даже в области культурно-просветительной и языковой дребедени?! А ты довел дело до политического скандала и контрреволюции в условиях военного положения! (Зусім спакойна.) Они уже приняли декларацию о Республике?..

Рэзаўскі. Только первый пункт…

Мяснікоў. Какой?!

Рэзаўскі. Вот этот. (Зачытвае з блакнота.) «Закрепляя свое право на самоопределение, провозглашенное российской революцией, и утверждая республиканский демократический строй в пределах Белорусской земли, для спасения родного края и ограждения его от раздела и отторжения от Российской Демократической Федеративной республики, Первый Всебелорусский Съезд постановляет: немедленно образовать из своего состава орган краевой власти в лице Всебелорусского Совета крестьянских, солдатских и рабочих депутатов, который временно становится во главе управления краем, вступая в деловые сношения с центральной властью, ответственной перед Советом рабочих, солдатских и крестьянских депутатов». (Пераводзіць дыханне.)

Мяснікоў (крыху разгублена). Что ты предпринял… (Амаль крычыць.) Я тебя спрашиваю, что ты предпринял, чтобы сорвать принятие этой декларации?!

Рэзаўскі. Александр Федорович… меня там не было…

Мяснікоў. Как не было?..

Рэзаўскі. Когда я утром приветствовал съезд от имени комиссариата внутренних дел, то назвал их бело-красно-белый флаг трехцветной тряпкой и посоветовал заменить его красным знаменем интернационализма. А два дюжих матроса завернули мне руки и, собственно говоря, вышвырнули за дверь.

Мяснікоў. Карл Иванович, у вас там в Латвии что, все такие, мягко говоря, недоделки? (Узрываецца.) Да назови ты наше красное знамя тряпкой, я бы расстрелял тебя на месте!.. Ландер, у тебя поблизости, под рукой, есть что-нибудь вооруженное? Сейчас?! Немедленно!

Ландар. Подразделение Ремнёва и два бронеавтомобиля с пулеметами. Приказ на разгон съезда я тоже подготовил.

Мяснікоў (у ярасці). Воткни его себе в задницу!.. Комендант гарнизона Кривошеин где?!

Ландар. Здесь… Но пьян…

Мяснікоў. Расстрелять без суда! (Праз паўзу.) Нет, отставить… Это даже хорошо, что пьян. Резавский, прихвати с собой Кривошеина с Ремнёвым, овладей трибуной съезда и скажи буквально следующее: «Объявляю съезд распущенным, а президиум арестованным!» И не более!

Рэзаўскі. Они же меня пристрелят…

Мяснікоў. А тебе какая разница, я или они?! С делегатами в рукопашную и прикладами разделается Кривошеин с Ремнёвым. Всё! Бегом, пока они не приняли всю декларацию…

Рэзаўскі выбягае. Мяснікоў зморана апускаецца ў мяккае крэсла, заплюшчвае вочы. Ландар у нерашучасці, што рабіць, штучна пакашлівае.

Пішы, Карл Іванавіч. (Дыктуе, не расплюшчваючы вачэй.)

Военная. Вне очереди.

Петроград. Смольный. Правительству Народных Комиссаров. Комиссару по национальным делам Сталину. Центральный Исполнительный Комитет. Центральный орган редакции Правды.

Руководители Белорусских Рад созвали на 1-15 декабря всебелорусские съезды и под влиянием шовинистических националистических элементов объявили в крае новую власть, отвергнув и объявив низложенным и самозванным избранный съездом Советов Рабочих, Солдатских и Крестьянских Депутатов, Областной Центральный Комитет Совета и выделенный им орган Советов Народных Комиссаров Западной Области. Съезд пятнадцатого созван с нарушением условий соглашения с товарищем Сталиным.

Высказавшись в принципе за признание Советской власти, поскольку она существует в России, и за контакт с Центральным Правительством Народных Комиссаров, съезд отверг установленную Советами власть для местного края с передачей ее избранному на съезде организаций рады органу. В ответ на это Совет Народных Комиссаров Западной области и фронта объявил съезд распущенным, предложил президиуму его покинуть пределы фронта и края и приступить к ликвидации кадетских организаций, нашедших приют под флагом белорусского национального движения.

Председатель Совета Народных Комиссаров Западной области и фронта Ландер.

Ландар (разгублена). Почему Ландер?

Мяснікоў. Потому что я Мясников…

Сцэна зацямняецца.

IV

Гісторык. Калі прэзідыум з’езда на чале з Іванам Серадой быў арыштаваны, яго месца занялі новыя дэлегаты на чале з Міхаілам Гольманам. Пад прыцэлам браневікоў і за барыкадай ад салдатні нападпітку з’езд паспеў прыняць рэзалюцыю пратэсту супраць дзеянняў кіраўніцтва Заходняй вобласці і аб непрызнанні яго ўлады. Зрэшты, дэлегаты і не збіраліся выступаць супраць бальшавіцкай Расіі і савецкай улады не адмаўлялі. Яны толькі хацелі ўвесці яе без дыктату франтавых камісараў. Тым не менш, ідэя Беларускай Народнай Рэспублікі фактычна была дэкларавана, а атрыманы ад камісараў палітычны ўрок змусіў абраную на з’ездзе Усебеларускую Раду (Савет) перайсці на нелегальнае становішча. Рада і завяршыла з’езд.

На сцэне выява Пагоні і бел-чырвона-белы сцяг, стол і трыбуна. Зала прыцемнена. Праз залу на сцэну выходзяць Гарун, Лёсік і Людвіка з шыткам. Зала сустракае іх бурнымі апладысментамі і воклічамі «Жыве Беларусь!» «Жыве Рэспубліка!» «Ганьба бальшавіцкім паромшчыкам!» «Ганьба Мясніку!» (У гэтай сцэне выкарыстоўваецца сучасны гуказапіс паводзін залы з’езда).

Гарун (падыходзіць да рампы). Шаноўнае спадарства, паважаныя дэлегаты з’езда! Паколькі прэзідыум і старшыня з’езда арыштаваныя, я на правах намесніка старшыні аб’яўляю працяг нелегальнай работы з’езда ў складзе толькі абранай ім Усебеларускай Рады на чале з Язэпам Лёсікам (бурныя апладысменты) з той прычыны, што бальшыня дэлегатаў рассеяна п’янай салдатнёй і вымушаная хавацца ад пераследу.

Воклічы «Ганьба!»

Не стану пераказваць нахабнага, брутальнага ўчынку ўладаў і здзек з пасланцаў усяго краю, які з учарашняга дня мае назоў Беларуская Народная Рэспубліка!

Бурныя апладысменты, воклічы.

Але не магу не адзначыць, што за ўсе ганебныя паводзіны акупантаў яе прадстаўніку каменданту гарнізона Крывашэіну добрай аплявухай адплаціла дзяўчына-прыгажуня і дэлегат з’езду Зінаіда Юр’ева.

У зале смех і бурныя апладысменты.

Ды такой аплявухай, што з улады аж папаха звалілася.

Вокліч з залы «Брава, Зінка!»

Дэлегат Кузьма (паднімаючыся з залы на сцэну). Пачакай, старшынька, я сам скажу. Ты з прэзідыі не ўсё бачыў, а я побач стаяў з Зінкай. Ты не сумнявайся…

Гарун. Вы хто?

Дэлегат Кузьма. Дэлегат Кузьма ад сялянаў, а то хто ж. Дай сказаць!

Галасы з залы. Даць Кузьме слова! Сапраўды, не ўсе ж усё бачылі ў такой калатэчы.

Кузьма падыходзіць да Гаруна і той садзіцца за стол.

Дэлегат Кузьма. Я толькі пра тое, што добрых бальшавікоў яшчэ не відзеў. А таго п’янага чарнамазага падлу, што з’езд наш разагнаў, каб дзе злавіў, то зараз бы яму каюк зрабіў, хоць душагубства не люблю. За што такая злосць?.. За тое, што ён біў. Дзяўчына такая, што ён і ў падмёткі ёй не варты, а ён біў яе выспяткам, ботам, таптаў нагамі…

А ў тым тэатры ну вось якраз, як на Вялікадні ў царкве. Неяк і радасна, і смутна, і хто ведае, што з табою робіцца, хрыстосавацца хочацца з усім народам. Гэта ж не жарты: рэспубліку сваю, Беларусь няшчасную, на ногі ставім, зараз правіцельства народнае выбіраць будзем…

Што за ліха, — думаю сабе, — здаецца ж, супроць іх нічога не пастанаўлялі, контррэвалюцыянераў сярод нас няма: усе мужыкі, салдаты, народныя людзі з мужыкоў. Хочам, каб усё пайшло народу, і зямля, і лясы, і ўласць, — за што ж яны разганяць нас будуць?

Па іхняму ж хочам, толькі каб, знацца, без непарадку, без глуму. Мы ж на сваёй зямельцы, а сярод іх — усякія прыблуды, што чужога краю не шчадзяць, без патрэбы нішчуць, вядома, за вайну сабралася іх на фронце розных, не столькі добрых, як нягодных.

Не! Крычаць: выхадзі! Стрэльбамі пагражаюць, прысыпала іх да дзвярэй, як нячыстае сілы. I ўсё народ не нашскі, дзёрзкі, не панімаючы. Крычаць, гоняць, а чарнамазы, начальнік іхні, узлез насуперад і нешта п’янае там бруздзіць. Відаць, што чалавек упіўшыся і не разумеець, куды залез.

Не дадзімся, думаем сабе! Загарадзіліся лаўкамі, хатылькамі сваімі харчавымі. Дзе ж там, хіба ж з голымі рукамі абаронішся супроць такой навалы. Віджу я з бліжэйшымі каля сябе, што кінулася гэтае звяр’ё, каб забраць нашых народных людзей. Кінулісь і мы наўперад ратаваць. Аж там цэлая бойка! Схапіліся нашы з тымі, што з’явіліся разганяць. Тузгаюцца, цягаюцца. Віджу я, што тут жа, наўперадзе бароніцца тая дэлегатка, бойкая дзяўчына, такія прамовы на з’ездзе казала, што прост за сэрца хапала. Тады падходзіць да яе чарнамазы падла і, пасміхаючысь, ёй кажаць: «А ты, красотка, паедзеш са мной у аўтамабілі…»

Раптам шчуп яна сабе ў кішэню, выцягнула маленькі чорны левальверчык і наставіла на яго, — аж маё сэрцайка замлела, кляпсь — асечка. Тады яна тым левальверчыкам як тахнець яго па санках, аж пахіліўся. I што тады ўзнялося, то і пераказаць мне трудна. Кінуліся яго салдаты на дзяўчыну і з ім разам. Павалілі, б’юць чым нападзя, прыкладамі, нагамі, за валасы цягаюць. Насілу нашы вырвалі бяднягу з іхніх рук. Бараніў трохі і я, не стаяў рукі злажыўшы. Але зараз дастаў сабе такі ўдар у спіну, ці не прыкладам толькі, што думаю: хоць бы жывым вырвацца. Гляджу, а ўжо вядуць некаторых народных людзей пад канвоем ды на двор.

Прапала наша справа, трэба ратавацца, уцякаць. Бягу ў дзверы: стой, кажуць, і ты там біўся? Я, доўга не думаўшы, схапіў на галаву нечую чорную папаху, пад нагамі валялася, і йду назад. «Стой! — крычаць. — І ты там біўся?» — «Не, кажу, таварышы, я не той, я не біўся, той з другімі разам выскачыў у заднія дзверы».

Паверылі, не пазналі і пусцілі на вуліцу. А там уздоўж дзвярэй поўна аўтамабіляў з кулямётамі, з салдатамі, і на вуліцы поўна салдатаў, не разабраць, хто свой, хто не. Тут мяне злавілі і пагналі з другімі арыштаванымі ў нейкі склеп. Праседзелі мы ноч. Крэпка ўзяло ўсіх за сэрца: вот табе, Беларусь няшчасная! — думаем сабе — біў цябе цар з панамі, а цяпер простыя прыблуды за тое ж узяліся.

…Да раніцы сядзеў у кутку таго склепа і плакаў…[2]

Пад воклічы і апладысменты Дэлегат Кузьма ідзе ў залу да свайго месца.

Гарун. Не адна чарнамазая мяснікянская падла вызначылася. Напаскудзілі з’езду і піцерскія беларусы і беларускія жыдкі.

I не дзіва, бо належылі да ўсіх расейскіх партыяў, — ад чарнасоценцаў і манархістых да бальшавікоў. Вужамі віліся паміж грамадаўцамі і тымі ж бальшавікамі і некаторыя левакі з сваіх «патрыётаў», вызначаючы, куды з’езд пахіснецца. Не супакойваюцца і мяснікянскія халуі. I шпіёняць, і выглядаюць, і вынюхваюць. Наведаўся сюды перад вашым зборам і падла Рэзаўскі з памагатым. Папярэдзіў, каб разышліся неадкладна.

Пратэстны гул у зале.

А я яго папярэдзіў ад вашага імя і ад імя чыгуначнікаў і работнікаў дэпо, якія нас ахоўваюць, што калі зноў з’езд наш разгоніце ці арыштуеце каго, то ні адзін паравоз з Менску не выйдзе і да Менска не даедзе.

Вельмі жывое рэагаванне і апладысменты ў зале.

Ды не пра рэзаўскіх і крывашэіных тут гаворка. Задача наша сёння ў тым, каб з толкам і добрым вынікам з’езд скончыць, прыняўшы неабходныя рашэнні на перспектыву.

Больш, як з тысячы дэлегатаў з’езд абраў вас колькасцю 56-цю асобаў ва Усебеларускую Раду, якой выпаў лёс стаць юрыдычнай пераемніцай усёй паўнаты ўлады, якая яшчэ ўчора належала разагнанаму з’езду, што паспеў даць вам у старшыні Язэпа Лёсіка. Яму і слова.

Апладысменты.

Лёсік. Я шчыра вітаю высокі сход, што праходзіць тут, у дэпо Лібава-Мінскай чыгункі. Менавіта мы, — Усебеларуская Рада, перагортваем яшчэ адну старонку гісторыі беларускага люду паспалітага, якая ляжа ў летапіс яго барацьбы за лепшую долю, волю і незалежнасць, чым бы нашы высілкі не скончыліся. А каб яны скончыліся нашай перамогай у збіраньні і яднанні нашых зямель і іх насельнікаў, я прашу вас аб’явіць Часовай Краёвай Уладай Раду Усебеларускага з’езда. Хто «за»? Хто «супраць»? Хто «ўстрымаўся»?

Людвіка. Адзінагалосна!

Апладысменты.

Лёсік. Для аператыўнай палітычнай, дыпламатычнай, арганізацыйнай і гаспадарчай работы Усебеларуская Рада павінна мець Выканаўчы камітэт. Яго старшынёй я бачу і прапаную абраць усім вядомага нам змагара за волю і незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі спадара Язэпа Варонку, які разам з іншымі кіраўнікамі з’езда, відаць, сядзіць яшчэ ў вязніцы.

Гарун. Яшчэ прапановы будуць?

Галасы з залы: «Язэпа!», «Язэпа Варонку!»

Апладысменты.

Калі іншых кандыдатур няма і вы так жа салідарна яшчэ раз пацвердзіце ваша «за» апладысментамі, мы не будзем лічыць галасы.

Людвіка. Пратакол патрабуе падлічэння галасоў, ці ён не пратакол.

Бурныя апладысменты і скандзіраванне: «Варонку», «Ва-рон-ку!»

Гарун. Пішы, Людвіка: абраны бурнымі авацыямі.

Лёсік. Персанальны склад Выканаўчага камітэта Усебеларускай Рады будзе прадстаўлены на ваш разгляд і зацвярджэнне.

Гарун. Пярэчанні ёсць? (Паўза.) Пярэчанняў няма. (Да Лёсіка.) Дзякуй, шаноўны старшыня.

Лёсік сядае за стол.

I яшчэ прапануецца высокаму з’езду прыняць у цэлым рэзалюцыю, выпрацаваную Радай Усебеларускага з’езда ў ноч з 17 на 18 снежня і двойчы агалошаную на пленарным пасяджэнні.

Кожнаму дэлегату вядома, што ўсе пункты рэзалюцыі, як і той першы пункт, які быў прыняты з’ездам да яго разгону, разгледжаны і адобраны бальшынёй галасоў ва ўсіх фракцыях і камісіях.

Хто за сцверджанне рэзалюцыі цалкам?

Лічы, Людвіка!.. (Пасля паўзы.) Хто супраць?.. Хто ўстрымаўся?

Людвіка. Адзінагалосна!

Апладысменты ў зале.

Гарун. I прадапошняе. Пастанова сённяшняга пасяджэння Рады Усебеларускага з’езда (зачытвае): «Абмеркаваўшы пытанне аб становішчы Першага Усебеларускага з’езда і Рады з’езда, Рада на закрытым сваім пасяджэнні 18-га снежня 1917 года пастанаўляе: 1) Лічыць Першы Усебеларускі з’езд прымусова разагнаным. 2) Раду з’езда прызнаць выканаўчым органам з’езда, на абавязку якой ляжыць правядзенне ў жыццё ўсіх рашэнняў і пастаноў з’езда. 3) Папоўніць Раду з’езда дэлегатамі ад зямляцтваў і іншых групаў, што дэлегавалі сваіх прадстаўнікоў са з’езду ў Раду, і прадаставіць права адвода, адклікання і кааптацыі. 4) Абласны камітэт пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў, Маскоўская Выканаўчая камісія, Вялікая беларуская рада, Часовае краёвае бюро і да іх падобныя арганізацыі неадкладна спыняюць сваё існаванне і перадаюць усе свае справы… Радзе Усебеларускага з’езда. 5) Цэнтральная вайсковая рада існуе як орган, падначалены Радзе з’езда. 6) 2-гі Усебеларускі з’езд склікаецца ў самы кароткі тэрмін. 7) У мэтах павышэння аўтарытэтнасці Рады і пераемнасці працы прэзідыумам Рады павінен быць прэзідыум з’езда, папоўнены адным сябрам старшыні і двума сакратарамі».

Бурныя, доўгія апладысменты ў зале.

Хто за рэзалюцыю… (Паўза.) Хто супраць?.. (Паўза.) Хто ўстрымаўся?..

Людвіка. Адзінагалосна!..

Доўгія апладысменты, воклічы: «Жыве Беларусь!»

Лёсік (да Гаруна). Прашу колькі слоў на развітанне…

Гарун ківае галавою ў знак згоды.

Сябры! Таварышы! Аднадумцы!

Падзеі адбываюцца з галавакружачай шпаркасцю. Расея, апанаваная руйнуючым агнём анархіі, апынулася ў становішчы новай рэвалюцыі, а калі дакладна — у бальшавіцкім перавароце і новым змаганні. Разлад расце, разбухае і шырыцца. Разгойданыя хвалі грамадскага руйнавання захлынулі сабою ўсё людское жыццё. Ясна, што з цэнтра ратунак не прыйдзе. Многія арганізаваныя народы Расеі ўжо парвалі зносіны з цэнтрам, як наша суседка Украіна, і горача ўзяліся за грамадзянскае адбудаванне кожны паасобку. Народы адхіснуліся ад таго, што робіцца ў Петраградзе. Беларусь пакуль не здолела парваць з заразным і безнадзейна хворым бальшавіцкім арганізмам. Прыступіць да захавання свайго краю ад гібелі яшчэ не значыць аддзяліцца, і беларускаму грамадству давядзецца скінуць старыя забабоны і нябаўна, ад сёння пачаць працу па адбудаванні свайго краю коштам уласных сіл і заходаў на чале з вамі, шаноўныя сябры Рады Усебеларускага з’езду. Гэтага вымагае ад нас доля Айчыны, патрэба ўласнага захавання і страх перад тым горам, слязьмі і грамадскім заняпадам, што чакаюць нас у будучыні, калі ў свой час не ўжыць патрэбных захадаў.

Бальшавізму ўдалося забраць уладу ў свае рукі. Ён спакусіў цёмныя несвядомыя масы моцнымі абяцанкамі зямлі і міру. Многа нарабіў шкоды, а яшчэ большая небяспека чакае нас наперадзе. Хто можа быць упэўненым, што не з’явіцца ў гэты цяжкі час які-небудзь новы Напалеон і не пастараецца завесці парадак на свой густ і разуменне?

Анархічная бальшавіцкая зараза, нахлынуўшая на нас з цэнтра, ахапіла нашу Бацькаўшчыну ад краю да краю. Час падымацца настаў, гадзіна дванастая прабіла…

Беларусь! Беларусь! Агнём імя тваё мне гарыць, З песні ласкаю маткі нясецца, Ясным сонцам у размове стаіць I грымотай у гнеў раздаецца. Бачу скутую постаць тваю, Як абраз усялюдскай пакуты… Табе песні складаю, вяршую, пяю — К табе сэрцам навекі прыкуты.

Зала грыміць апладысментамі, воклічамі. Лёсік ідзе да Гаруна, да рампы падыходзіць усхваляваная Людвіка.

Людвіка (чытае па памяці шчыра, пранікнёна, узнёсла). Янка Купала. «Бацькаўшчына».

Сотні лет, непрыяцелем-братам прыбітая, Зарастаючы зеллем чужым, як лазой сенажаць, Ты ляжала, няпамяці пылам пакрытая, А народ твой быў змушан маўчаць і табой пагарджаць. I круцілі цябе, як каму падабалася, Кожны строіў, наводзіў цябе на свой строй, на свой лад; Ажно часам жальба, як кляцьба, разлягалася, Ды нячутай ляцела, уміраючы, ў грудзі назад. Спаў народ, і ты спала, і ворагі верылі, Што ніхто не разбудзіць цябе, што заснула навек. I дзялілі цябе, ўсімі мерамі мерылі, Што памерла ўжо ты, — не адзін так казаў чалавек. Час ішоў. К жыццю новаму клікі пачуліся; Ўсе народы паўсталі на бітву за права сваё. Ты — як спала — ўскрэсла, твае дзеці прачнуліся. Твой народ, ты сама ўсталі новае строіць жыццё. I цяпер, хоць прыблудаў даносы ў ход пушчаны, Хоць пад права тваё падрываецца шмат хто, як крот, — Як жыла і жывеш, будзеш жыць, Беларушчына! Зразумеў і ўспомніў цябе твой мільённы народ. Сціхнуць віхры, заціхне пара непагодная, Сілы грозныя ўстануць, акрэпнуць к другому жыццю; Панясуцца, як звон, песні вольныя, родныя, Апяваючы долю, нядолю, народзе, тваю.

Ад сябе скажу: не пахавальную Марсельезу, якую ўчора спявалі дэлегаты з’езда, а «Пагоню» Максіма Багдановіча, перад смерцю напісаную нам у спадчыну, ад гэтага часу спяваць будзем! (Запявае «Пагоню».)

Сольны спеў падтрымліваюць Гарун і Лёсік. Падхопленая музыкай песня набывае моц многагалосага Гімна, які запаўняе ўсю прастору.

Толькі ў сэрцы трывожным пачую За краіну радзімую жах, — Ўспомню Вострую Браму святую I ваякаў на грозных канях. Ў белай пене праносяцца коні, — Рвуцца, мкнуцца і цяжка хрыпяць… Старадаўняй Літоўскай Пагоні Не разбіць, не спыніць, не стрымаць. У бязмерную даль вы ляціце, А за вамі, прад вамі — гады. Вы за кім у пагоню спяшыце? Дзе шляхі вашы йдуць і куды? Мо яны, Беларусь, панясліся За тваімі дзяцьмі уздагон, Што забылі цябе, адракліся, Прадалі і аддалі ў палон? Бійце ў сэрцы іх — бійце мячамі, Не давайце чужынцамі быць! Хай пачуюць, як сэрца начамі Аб радзімай старонцы баліць… Маці родная, Маці-Краіна! Не усцішыцца гэтакі боль… Ты прабач, Ты прымі свайго сына, За Цябе яму ўмерці дазволь!.. Ўсё лятуць і лятуць тыя коні, Срэбнай збруяй далёка грымяць… Старадаўняй Літоўскай Пагоні Не разбіць, не спыніць, не стрымаць.

Святло паволі згасае. Прамень выхоплівае толькі твар Гаруна.

Гарун (сам сабе). Калі б не здрада сваіх і падступнасць бальшавікоў, і з’езд і лёс Бацькаўшчыны маглі б пайсці зусім іншым шляхам. Максім адчуваў гэта з вострым болем у сэрцы. А некалі і ў мяне, там, далёка ад дому, вырваліся словы:

Хто сказаў: «і я з народам», Хто з ім поплеч стаў, як з братам, Хто пайшоў з ім роўным ходам, К роўным зыскам, к роўным стратам, — С тым і я. Няхай жа лічэ, Будзе трэба — хай паклічэ. Хто ж сказаў, а потым здрадзіў, Хто пайшоў, а потым кінуў, Хто ў душы сумленне згладзіў, У кім апошні сорам згінуў, — Хай дрыжыць. У дзень прысуду, У страшны дзень, я сведчыць буду!

Прамень паволі згасае. Прасцэніум асвятляецца месяцавым святлом.

V

Прасцэніум. Прыцемкі. Шантыр даганяе Людвіку, аклікае, але яна не паварочваецца. I ён забягае ёй наперад, перагароджвае дарогу.

Шантыр (умольна). Людвика!..

Людвіка. Даруйце, спадар, я не Людвіка і мы незнаёмыя.

Шантыр (разгублена). Як не Людвіка?! Як не знаёмыя?!. Мне сказалі, што ў нас будзе дзіця…

Людвіка. У вас не будзе дзіця. А я сваё, калі яно народзіцца, выгадую прыстойным чалавекам. (Абыходзіць Шантыра і прыспешвае хаду.)

Шантыр глядзіць услед каханай. За плячыма ў яго з’яўляецца Гісторык. Шантыр рэзка паварочваецца, каб сысці, і сутыкаецца з ім твар у твар. Саступае ўбок, але і Гісторык саступае ў той жа бок, як гэта здараецца пры выпадковым сутыкненні.

Шантыр (злосна). Не замінайце мне!..

Гісторык. Баронь Бог, не замінаю. Я толькі падумаў, а вы мне і з’явіліся…

Шантыр. А вы, уласна, хто, каб выклікаць…

Гісторык. Гісторык з XXI стагоддзя. Цікаўлюся вашай асобай, якая магла заняць пэўнае месца ў гісторыі XX стагоддзя, але…

Шантыр. I вы па маю душу?

Гісторык. Ваша душа належыць пану Богу ці Люцыпару, і я на яе не прэтэндую. Проста думаў, разважаў, уявіў і, даруйце, патрывожыў.

Шантыр. У вас галюцынацыі? Вам з’яўляюцца здані?..

Гісторык. Не трывожцеся за маё здароўе. У нас звычайная віртуальная сувязь. Вы мне цікавы, бо не зразумелы як палітычны дзеяч, паэт-трубун і закаханы…

Шантыр. Можна падумаць, што вы нешта маё чыталі?..

Гісторык. Я чытаў вашы пісьмы да Людвікі. Гэта шэдэўры любоўнай лірыкі, а ваш разрыў — рэдкая трагедыя, якія цікавяць не толькі гісторыкаў, але і літаратараў. Загадкавасць эпохі буралому ці, даруйце, дуралому…

Шантыр. Ніякай загадкавасці. Я сапраўды кахаў яе да згубы галавы, яна адказала гарачай узаемнасцю. Я марыў аб сусветнай рэвалюцыі і ўсенародным шчасці на ўсёй планеце. А яна — толькі пра вольную Беларусь і ўласны хутар пад ліпамі.

Гісторык. Паэту з такой палымянай душой уласціва прадчуваць лёс краін і народаў, а вы без аглядкі аддалі сваё жыццё ні за што, ні пра што і зламалі лёс любай, пазбавілі сябе адзінага нашчадка.

Шантыр. Вы блізкія да праўды.

Гісторык. Тады скажыце, што прывяло вас да здрады?

Шантыр. Калі рушыўся стары свет і нараджаўся новы, было не да жонак і нашчадкаў.

Гісторык. А для каго тады новы свет?..

Шантыр. Каб пераплыць бураломны, як вы кажаце, акіян і дасягнуць новага свету, я спачатку з левай плынню сацыялістычнай грамады пераплыў да бальшавікоў. Яны напрыканцы 1918-га прынялі мяне ў ВКП(б)…

Гісторык. А ў пачатку 1920-га расстралялі ў Навазыбкаве… За што?..

Шантыр. Аднясём гэта да парадоксаў эпохі буралому і дуралому. I тым больш, што мяне рэабілітавалі, як і тысячы, а можа, і мільёны іншых.

Гісторык. А мне здаецца парадоксам не тое, што вас растралялі-рэабілітавалі, а тое, што я жыву на вуліцы імя вашага ката Апанскага, які ўзначальваў асобы аддзел 16-ай арміі і падвёў вас пад выключную меру пакарання.

Шантыр. У кожнай эпохі свае парадоксы. Прыйдзе час, і вас абароняць ад апанскіх, мясніковых, ландараў, берсанаў, кнорыных ды іншых катаў, пад імёнамі якіх вы жывеце на вашых сённяшніх вуліцах. А калі гісторык схільны падазраваць фаната-рэвалюцыянера і бурапеннага паэта ў дзяржаўнай здрадзе ці якім іншым смяртэльным граху, то дарэмна. Калі я і здрадзіў, то толькі сабе самому… Мяснікян мне здаваўся Напалеонам… Ленін — богам… А вы хіба не ўліплі са сваім божышчам?!.

Святло гасне раптоўна.

VI

У прыцемках пры настольнай лямпе-газоўцы і завешаных вокнах, у зімняй вопратцы размясціліся вакол стала ў пакоі Дома генерал-губернатара — Бадунова, Гарун, Грыб, Варонка, Захарка, Езавітаў, Лёсік, Серада і Смоліч. Абстаноўка гнятлівая, скрушная, маркотная.

Гісторык. Каб падсумаваць вынікі з’езда ды сарыентавацца, што рабіць далей, некалькі з яго галоўных арганізатараў у ноч з 19 на 20 снежня сабраліся ў сваім пакоі таго ж Дома генерал-губернатара.

Варонка (парушаючы цішыню). Што маўчаць, не на хаўтуры ж, дзякаваць Богу сабраліся… Абмяняемся, хто, што чуў і бачыў у горадзе, вызначымся, што ды як далей…

Серада. Тут наогул нельга было збірацца. Калі нас выпускалі з мяснікоўскай вязніцы, усім загадалі неадкладна пакінуць горад, а мы зноў у Доме губернатара ў іх пад носам.

Гарун. Якраз гэта наша рызыка ім і ў галаву не прыйдзе. Паверце старому канспіратару…

Бадунова. Варта было запрасіць Макара Краўцова…

Езавітаў. А каго б ён тут прадстаўляў: сябе, Фальскага, Шантыра ды іншых?..

Бадунова. Макар чытае ўсе газеты, мае добры слых і вострае вока. Пераказаў бы навіны.

Грыб. Без газет вядома… сёння Мяснік з Ландарам парад перамогі правялі.

Лёсік. Інтарэс іх і галаўны боль акрэсліўся падчас допыту сябраў прэзідыума. Асноўнае, што яго хвалявала і цікавіла, — ці прымалася з’ездам рэзалюцыя аб стварэнні Беларускай Рэспублікі.

Смоліч. Трэці Усерасейскі з’езд Саветаў разгон нашага з’езда ўхваліў…

Варонка. Каб іх з’езд нехта разагнаў, я, асабіста, гэта таксама ўхваліў бы…

Серада. У Віцебску, Оршы, Полацку, Ігумене прайшлі мітынгі пратэсту ў падтрымку з’езду і ў ганьбу ўладаў.

Грыб. У Менску забаставалі некалькі прадпрыемстваў.

Бадунова. Менск стаіць на парозе голаду. I наўрад ці дапаможа на гэты раз пан Скірмунт.

Захарка. Голад не цётка…

Рак-Міхайлоўскі. А з Румынскага фронту весткі добрыя. Яго галоўнакамандуючы генерал Шчарбатаў стварыў для беларускіх вайсковых злучэнняў самыя спрыяльныя ўмовы для далейшай беларусізацыі, не гледзячы на забарону Смольнага.

Езавітаў. У мяне і спадара Захаркі аніякіх навін. Мы, як і раней, збіраем зброю і вайсковы рыштунак, папаўняем наш полк вайскоўцамі-беларусамі, што групамі і ў адзіночку з розных франтоў прасочваюцца ў Менск. Шкадую, што не вывеў маё войска на ахову з’езда. Упэўнены, што колькі ні выпіў бы Крывашэін, а на нашы штыкі не рызыкнуў бы лезці.

Рак-Міхайлоўскі. Калі ў нас будзе не полк, а некалькі дывізій, мы выставім іх не толькі супраць гарнізона Крывашэіна.

Езавітаў. Можаш не сумнявацца, што мой полк падтрымае твае дывізіі…

Гарун. Аднясём да галоўнай навіны сітуацыю, што склалася на з’ездзе. Не ведаю, як іншым, а мне здаецца, што справа наша не такая ўжо гіблая… А табе, Аркадзь, як… пасля такога юрлівага лавіравання старшыні Грамады Дылы паміж бальшавіцкім і нашым стажком…

Смоліч. Будзем лічыць, што Дыла на з’ездзе быў сам па сабе, а Грамада і грамадаўцы, як ніхто, вызначыліся і прынцыповасцю, і еднасцю, і арганізаванасцю. Па колькаснаму складу перад Грамадой стаялі бальшавікі, але гэта не ўяўляла сур’ёзнай пагрозы, каб Шантыр не надаў ім імпэту. I якой бы мнагалікай ні аказалася група правых эсэраў, але Грамадзе ўдалося перацягнуць яе на свой бок, і яны згадзіліся на дэклараванне Беларускай дэмакратычнай рэспублікі. I зараз бадай што ад гэтага не адступяцца. Не ўсё так блага перад другім надзвычайным з’ездам і Устаноўчым соймам Рэспублікі.

Гарун. Нарэшце наша гаворка набывае аптымістычны характар. I зараз мы абмяркуем…

Уваходзіць Макар Краўцоў.

Краўцоў. Добры вечар, спадарове! Даруйце, што прыпазніўся. Нос у нос сутыкнуўся з Рамнёвым, што з’езд разганяў. Ледзьве адчапіўся.

Рак-Міхайлоўскі. Далёка адсюль адчапіўся?

Краўцоў. Не, амаль побач з Домам губернатара.

Езавітаў (з падвохам). Ты б яшчэ Шантара прыхапіў, Фальскага.

Краўцоў (прастадушна). Не, усё! З бальшавікамі парваў. Пакуль пабуду беспартыйным… А там паглядзім…

Варонка. Між іншым, мы цябе чакалі. Спадарыня Палута кажа, што ты ўсе газеты чытаеш. Дык выкладвай, што там на волі…

Краўцоў (не ўлавіўшы іроніі). У пастанове СНК Заходняй вобласці і фронту з’езд наш названы (цытую) «в большинстве чисто националистическим». I мне гэта па душы. У незалежных беларускіх газетах друкуюцца шматлікія пратэсты супраць гнюснага разбою ўладаў. У «Советской правде» нейкі Г. Фанвіч напісаў, што дэлегаты «что-то ожесточенно пели на полуукраинском, полупольском, полурусском языках» і «съехались на конгресс социал-шовинистическое сборище… местные рестораторы, купцы да генералы». Словам, гад расейскі і паскуда. Затое эсэраўская «Социалист-революционер» апісала ўсё, як было. У тым ліку і аплявуху. За гэта Крывашэін выклікаў рэдактара ў рэвалюцыйны трыбунал. Газету закрыў. Зінаіду Юр’еву і сведкаў аплявухі з Менску выдаліў. Учарашняя бальшавіцкая «Польская правда» надрукавала, што ноччу скончыўся беларускі з’езд, арганізаваны нацыяналістамі, якія хаваюцца за сацыялістычныя лёзунгі.

Серада. За іх хаваюцца і некаторыя нацыяналістыя беспартыйныя…

Краўцоў. Ды ладна вам ужо… А яшчэ тая ж «Польская праўда» пра тое, што з-за апазіцыйнага і рэвалюцыйнага становішча, занятага беларускімі сялянамі, маўляў, пасланцы князёўны Радзівілавай і пана Скірмунта не маглі правесці рэзалюцыі супраціўнай ідэалам Расейскай рэвалюцыі. I тады, не ставячы на галасы такога важнага пытання, як незалежнасць, гэтыя паны здаволіліся ўрачыстым абвяшчэннем Беларускай Рэспублікі. А яшчэ адзін знаёмы, блізкі да прыўладнага кола бальшавіцкіх функцыянераў, пераказаў словы Мясніка, што з’езд (цытую) «для белорусского национально-политического и революционного движения будет иметь печальные последствия». А разумей, як хочаш…

Гарун. Дзякуй, Макар, што прасвяціў нас, падпольна-цёмных. А зараз мы абмяркуем кандыдатуры ў Выканаўчы камітэт Рады з’езду, старшынёй якога быў абраны спадар Варонка. Калі ласка, Язэп…

У пакой увальваецца гурт салдатаў на чале з Рамнёвым. Усе шараговыя ўзброены вінтоўкамі з прымкнутымі штыкамі, а Рамнёў пры маўзеры на папрузе ў драўлянай кабуры.

Рамнёў. Приказываю панству очистить помещение и никогда здесь больше не появляться!

Лёсік (абурана). Что это значит?!

Рамнёў. Это значит выметаться отсюдова и катиться колбаской… чем раньше и дальше, тем лучше…

Гарун. Па якому праву?!

Рамнёў. По праву революции и военного положения.

Лёсік (да сваіх). Спадарове, перад намі жандары з Бадайбо.

Рамнёў вынімае маўзер з кабуры.

Бадунова (амаль крычыць). Гэта нечувана пачварна!

Рамнёў тройчы страляе ў столь.

Рамнёў (да сваіх). Кто переведет, что она сказала?!

Усе маўчаць.

(Вайскоўцам жорстка, пагрозліва.) Бабу убрать!.. Очкарика и чахоточного вынести на штыках или выбросить через окно!

Як перад штыкавой атакай, вайскоўцы ўскідваюць зброю і штыкамі выціскаюць людзей за дзверы. У апусцелым пакоі па шуфлядах стала і ў шафах шнырае Рамнёў.

Заслона

VII

У невялікім пакоі за сталамі Гарун, Смоліч і Лёсік, заглыбленыя ў пісаніну. Нехта піша, нехта крэсліць, нехта камеча аркуш і выкідае ў сметніцу ды бярэ новы. Чацвёрты стол, што каля ўваходу, свабодны.

Гісторык. Лідэры дзяржаўнага адраджэння і былыя дэлегаты Усебеларускага з’езда сышлі ў падполле і рыхтаваліся да ўзяцця ўлады ў свае рукі. Склад Рады з’езда быў папоўнены прадстаўнікамі рускай, украінскай і яўрэйскай нацыянальнай меншасці. Бесперапынна працавала Цэнтральная беларуская вайсковая рада. Чакалася прыбыццё нацыянальных беларускіх вайсковых аддзелаў. Накоплівалася зброя і ваенны рыштунак. У Віцебску адбылася сутычка Беларускай вайсковай рады Паўночнага фронта з бальшавіцкай уладай. Беларускі Аршанскі конны полк пачаў прабівацца на Мінск. У ноч з 26 на 27 студзеня бальшавікі зрабілі налёт на нелегальную штаб-кватэру Цэнтральнай беларускай вайсковай рады, арыштавалі яе кіраўнікоў. А 18 лютага пасля таго, як савецкая дэлегацыя сарвала Брэсцкія перамовы, немцы распачалі наступленне на ўсім сваім Усходнім фронце.

У пакой літаральна ўрываецца Краўцоў. Ніхто на яго нават галавы не паднімае ад пісьмовых сталоў.

Краўцоў (здзіўлена, горача, з папрокам). Пішуць?!. Яны сядзяць і пішуць?! Рэвалюцыянеры…

Лёсік (не адрываючыся ад работы). I ты сеў бы моўчкі ды нешта напісаў.

Краўцоў. Не, такі «падпольшчыкі» нічога не чулі?!

Ніхто не рэагуе.

З вакзалу я! У Койданаве быў… Вярнуўся, а яны ўцякаюць. А чыгуначнікі паравоз адчапілі і з’ехалі.

Лёсік. Макарка, а хто цікае і куды?..

Краўцоў. Мяснік з хэўрай бальшавіцкай па пероне мітусіцца. На свае вочы бачыў!

Лёсік. Ну, і няхай сабе ці ты хочаш яго затрымаць, каб застаўся нам на радасць?

Смоліч і Гарун адрываюцца ад папер, назіраюць, пасміхаюцца.

Краўцоў (абурана). Немцы ў наступ пайшлі! Можаце вы ўцяміць?!.

Лёсік. Ну дык, відаць, яны таму і ўцякаюць…

Смоліч і Гарун рагочуць, Краўцоў губляецца.

Краўцоў. Шантара стрэў, пытаюся: а дзе нашы. А ён мне: мае, як бачыш, пяткі падмазалі, а ты сваіх каля тэлеграфа шукай. Перш чым узяць уладу, спачатку і заўсёды тэлеграф бяруць.

Гарун. Праўду сказаў.

Краўцоў. Дык я і сюды… Сапраўды ж уладу трэба браць! Езавітава ды іншых вызваляць.

Смоліч. А мы яе і бярэм… уладу…

Гарун. I Езавітаў даўно вольны.

Лёсік. Ай Макар, Макар, трэба табе было тое Койданава?! Такую гістарычную навіну апошнім пачуў.

Смоліч і Гарун смяюцца з небаракі.

Краўцоў. Не тлуміце маёй галавы. Дзе зараз Кастусь Езавітаў? Можа, яму падмога трэба.

Гарун. Пэўна ўжо сам управіўся Кастусь. З раніцы ў горадзе парадак наводзіў, а цяпер, відаць, польскіх вайскоўцаў урэзоньвае, каб горад раней за немцаў не захапілі.

Лёсік. А то будзе на бедны Менск адразу аж тры ўлады…

Уваходзіць Рак-Міхайлоўскі з даволі важкім і груваздкім тэлеграфным апаратам.

Рак-Міхайлоўскі. Здароў, Макар! Падхапі ды на стол пастаў апарацік, калі хочаш дапамагчы ўладу захапіць знянацку і назаўсёды…

Краўцоў дапамагае.

А я пакуль да лініі яго падключу. (Цягне провад ад апарата і знікае з ім за дзвярыма.)

Прысутныя разглядаюць апарат. Уваходзіць Рак-Міхайлоўскі, садзіцца за апарат, кладзе руку на ключ.

(Узбуджана, радасна). Усім! Усім! Усім!.. (спыняецца.) Не, гэта пакуль рана. Дачакаемся Езавітава… А пакуль — самае неадкладнае і галоўнае. (Вымае з нагруднай кішэні паперку, перадае Краўцову.) Дыктуй, Макар! Толькі не спяшайся. Даўнавата не садзіўся за інструмент…

Краўцоў (дыктуе). Смаленск ТЧК Пашычу через чиновника Поклазон к Вронскому ТЧК Необходимо отдать распоряжение двум-трем военным начальникам, чтобы в срочном порядке направили людей в Бобруйск, обсервационный пункт ТЧК Там нужно 1000 белорусов ТЧК Спешить ТЧК Результат ждем ТЧК Рак-Михайловский. (Падае Краўцову наступную паперку. Той дыктуе.)

Гомель, военскому начальнику ТЧК Всех прибывших к вам белорусов направляйте в крепость Бобруйск, обсервационный пункт ТЧК Рак-Михайловский ТЧК.

Рак-Міхайлоўскі (пад стук тэлеграфнага ключа). Киев, Белвойскрада, Алексюку. В Бобруйск немедленно направьте две тысячи людей. Спешите. В Видбор по желдор, в 641-ю Донскую дружину направьте тысячу пятьсот человек ТЧК Немедленно ТЧК Рак-Михайловский. (Зморана апускае руку.)

Лёсік, Гарун і Смоліч апладзіруюць. Краўцоў да іх далучаецца.

Лёсік. Як доўга мы чакалі музыкі на гэтым інструменце, ды яшчэ ў тваім выкананні, браце Сымоне. (Абдымае Рак-Міхайлоўскага.)

Краўцоў. А чаму ўсіх у Бабруйск, а не ў Менск?!.

Рак-Міхайлоўскі. А гэта ўжо вайсковая таямніца.

Гарун. Каб твой Шантар не даведаўся, а то дагоніць Мясніка ды данясе.

Лёсік. Ці сам за імі ўляжаш, як дурное жарабя за вагонам.

Краўцоў (пакрыўджана). Ну, за каго вы мяне лічыце?! Я ж да вас прыбег, а не за вагонам тым пусціўся, сваю хату пакінуўшы.

Смоліч. Смехам мы, Макар, смехам. А ты жартаў не разумееш.

Краўцоў. Бо дурныя жарты…

Смоліч (да ўсіх). Мы тут са спадарамі Алесем і Язэпам прыкінулі прыкладны склад кандыдатаў у народныя сакратары.

Гарун. Бадай што так мы назавём першы беларускі ўрад — Народны сакратарыят.

Смоліч. Абвесцім сакратарыят разам з Першай Устаўной граматай да народу Беларусі.

Лёсік. А папярэдне хацелася б ведаць тваю думку, Сымон, як галоўнакамандуючага нацыянальнымі войскамі і тваю, Макар, як беспартыйнага прадстаўніка ад люду простага паспалітага, што трымаецца сваёй хаты.

Краўцоў. Ад люду простага — згодзен выказацца.

Смоліч (перадае аркуш Краўцову). Спачатку прачытай, але так, каб за сэрца ўзяла!

З’яўляюцца радасна ўзбуджаныя Езавітаў, Бадунова, Серада, Грыб, Варонка і яшчэ тры-чатыры статысты.

Лёсік (нецярпліва). Ну, што там, Кастусь?!

Езавітаў. А нічога такога асаблівага. Горад з палякамі падзяліў пакуль па Нямізе — ім паўночная частка, нам — уся астатняя. Заместа гарнізона Крывашэіна цяпер мой гарнізон наводзіць парадак у горадзе.

Лёсік. А чаму б табе, спадар Варонка, як старшыні Выканкама Рады Усебеларускага з’езда не прызначыць Кастуся Езавітава камендантам Менска?..

Варонка. А я менавіта яго і прызначаю і віншую! (Паціскае руку Езавітаву.)

Езавітаў. Гэта я вас усіх віншую, бо ўлада наша! Ды і не так ужо складана было яе ўзяць, як бальшавіцкія ўладары збеглі, а нямецкія яшчэ не з’явіліся. Трэба думаць як яе ўтрымаць, калі з’явяцца. Таму прашу цябе, Сымон, адстукай мой загад нумар адзін усім, усім, усім аб тым, што падыходзячая нямецкая армія павінна ўбачыць спакойнае мірнае жыццё насельніцтва, якое не жадае бязглуздай вайны!

Варонка. Згода! Але захаваем фармальнасць і паслядоўнасць — спачатку перададзім усім, усім наступнае: выстуквай, Сымон. (Дыктуе.) Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езду ўзяў уладу ў свае рукі. Дзеля наладжвання парадку ў горадзе Менску назначаны камендантам грамадзянін Езавітаў. Прапануецца салдатам, якія знаходзяцца ў горадзе Менску, і ўсяму начальству трымаць самы строгі парадак. Усім арганізацыям, якія ўзялі на сябе ахову асобных частак гораду, зварочвацца да каменданта. Пляц Волі каля былога Дома губернатара.

Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езду.

Жыве і жыцьме Беларусь!

Усе прысутныя. Жыве! Жыве! Жыве!

Рак-Міхайлоўскі заканчвае перадачу тэлеграмы. Апладысменты прысутных.

Краўцоў. Рана плёскаем. Дзяржаве вольнай трэба сцяг, герб і гімн!

Гарун. Сцяг і герб у нас ёсць, гістарычныя. А словы гімна напішы, калі ў гісторыю трапіць хочаш. У цябе можа атрымацца…

Краўцоў (разгублена). У мяне?..

Лёсік. А чаму б і не?.. А пакуль чытай, што ў руках трымаеш!

Краўцоў (узнёсла, урачыста, з гонарам).

Устаўная грамата да народу Беларусі

Радзімая старонка наша апынілася ў новым цяжкім становішчы. Дзе цяпер уласьць, што тут была, німа ведама. Мы стаімо перад тым, што край наш можа быць заняты нямецкімі войскамі.

Вы павінны ўзяць сваю долю ў свае ўласныя рукі.

Беларускі Народ павінен зьдзейсьніць сваё право на поўнае самавызначэнне, а нацыянальныя меньшасьці на нацыянальна-персанальную аўтаномію.

Право нацыяў павінно знайсьці сваё зьдзяйсьненьне шляхам скліканьня на дэмакратычных пачатках Устаноўчага Сойму.

Але і да скліканьня Сойму ўся ўлада на Беларусі павінна належыць тым народам, якіе на ёй жывуць.

Выканаўчы камітэт Рады Першаго Усебеларускаго з’езду, даданы прадстаўнікамі рэвалюцыйнай дэмакратыі нацыянальных меншасьцяў, зьдзяйсьняючы задання з’езду, абвяшчае сябе тымчасоваю уладаю на Беларусі, паходзячаю да кіраваньня краям і да найхутчэйшаго скліканьня Усебеларускаго Устаноўчаго Сойму, на аснові агульнаго, простаго, роўнаго і прапарцыянальнаго выбарчаго права, дзеля ўсяго дарослаго насялення, ні рахуючыся з нацыянальнасьцю, рэлігіяй і полам.

Тымчасовую народную ўладу краю, якая паставіць сабе заданьня абароны і зацьверджаньня здабыткоў рэвалюцыі, будзе зьдзяйсьняць створаны намі Народны сэкратарыят, які з гэтаго дня пачаў выпаўняць свае абавязкі. Асабісты склад Сэкрэтарыяту будзе апублікаваны потым.

Дана у Менску-Беларускім … лютага 1918 року. Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускаго з’езду.

Народны Сэкрэтарыят Беларусі з гэткіх асобаў:

Народны сэкрэтар ўнутраных спраў I. Макрэяў, міжнародных спраў — Я. Варонка, прасьветы — А. Смоліч, справядлівасьці — Е. Бялевіч, народнай гаспадаркі — I. Серада, шляхоў — В. Рэдзька, грашовых спраў — Г. Белкінд, апекі — П. Бадунова, Вялікарускіх спраў — П. Злобін, почты й тэлеграфаў — А. Карач, контролю — П. Крэчэўскі, земляробства — Т. Грыб, упаўнаважаны па вайсковых справах — К. Езавітаў, загадчык справаў сэкрэтарыяту — Л. Заяц.

Тымчасовы старшыня Народнаго сэкрэтарыяту Беларусі і народны сэкрэтар загранічных справаў Язэп Варонка.

Усталёўваецца доўгая паўза. Яе парушае Краўцоў.

Краўцоў. Пра ўрад-сакратарыят меркаваць не бяруся. А Грамата не гадзіцца. Уладу нібыта і ўзялі і аўтаномію тую ў складзе Расіі не згадалі, а дзяржавай, сваёй, назваць не адважыліся. Нібы схітрылі, спалавінілі. Не тая Грамата, якую народ і я асабіста чакаю. Калі ўжо рушылі, то трэба ісці да канца — да Беларускай Рэспублікі вольнай і непадлеглай ні чорту з Усходу, ні д’яблу з Захаду. Да канца ці ніяк, калі ўжо вольна казаць ад люду простага паспалітага.

Пакой узрываецца апладысментамі. Тэлеграфны апарат адстуквае марзянку, Рак-Міхайлоўскі моўчкі счытвае тэкст з тэлеграфнай стужкі.

Сцэна зацямняецца.

ДЗЕЯ ТРЭЦЯЯ

VIII

Гісторык. 21 лютага 1918 года Выканаўчы камітэт Рады, выконваючы волю Усебеларускага з’езда, аб’явіў сябе вышэйшай уладай у Беларусі, вылучыў са свайго складу першы беларускі ўрад на чале з Язэпам Варонкам і паабяцаў хуткае скліканне Усебеларускага ўстаноўчага сходу. Узнавілася дзейнасць гарадской думы. На супрацоўніцтва з новым урадам пагадзіліся вядомыя земскія дзеячы. Але самастойнай дзяржаўнай дзейнасцю беларусы займаліся нядоўга. Газета «Белорусская земля» ці то з іроніяй, ці то з жалем адзначыла: «Белорусский народ может смело вписать в свою многовековую историю прекраснейшую идиллию о белорусском правительстве, существовавшем пять дней. Этого нельзя не воспринять с жаром в сердце, ибо это была действительность из мечты, это был апогей белорусского национально-политического возрождения».

25 лютага ў Мінску запанавалі немцы. Камандуючы 10-й нямецкай арміяй генерал Эрых фон Фалькенхайн беларускай улады не прызнаў, але дзейнасць яе не забараняў, хоць на перамовы з ёй не даваўся. Пры сустрэчы з урадавай дэлегацыяй працытаваў з Святога Дабравесця паводле Лукаша: «I я кажу вам: прасеце, і дасца вам, шукайце, і знойдзеце, стукайцеся, і адчыніцца вам: бо кожны просьбіт атрымлівае, і шукальнік знаходзіць, і хто стукаецца, таму адчыняць».

Гэтую параду ўрадаўцы выкарысталі напоўніцу. Афіцыйна не прызнаны ўрад тым не менш атрымаў магчымасць распачаць не толькі шырокую культурную, але і нарматыўную дзейнасць ды ратаваў Беларусь, якую сумежныя дзяржавы расцягвалі на кавалкі.

Найперш, 9 сакавіка, Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езда ў адказ на Брэсцкую мірную дамову, якая дзяліла Беларусь паміж Расіяй і Германіяй, выдае Другую Устаўную грамату да народаў Беларусі, якая з’яўляецца канстытуцыйнай і па сваім дэмакратызме становіцца вышэй за канстытуцыю савецкай Расіі. Гэтай граматай і было дэкларавана ўтварэнне Беларускай Народнай Рэспублікі, да стварэння якой немцы ніякага дачынення не мелі, як і да яе дзяржаўных структур. I Выканаўчы камітэт Рады, кіруемы Беларускай сацыялістычнай грамадой, прымае рашэнне ісці ў дзяржаўным будаўніцтве далей і супольна з Віленскай беларускай радай…

Сцэна асвятляецца.

У пакоі Гарун, Лёсік, Смоліч, Захарка і Варонка. Нарада паплечнікаў-аднадумцаў крыху паспешлівая, ад таго і нервовая, напружаная.

Смоліч. Я даўно кажу: у нас адна доля з Украінай. Яна, канешне, апярэдзіла нас у стварэнні незалежнай Рэспублікі, але ж дарога ў нас адна! Сённяшні дзень Украіна — гэта наша заўтра. Украіна зараз у авангардзе нацыянальнага руху. А некалі, як і мы, імкнулася да федэрацыі з Расеяй. Але ж часы мяняюцца і момантаў упускаць нельга. На каго ставіць? А ні на каго. Немцы нас да пары церпяць… Ды сэрца маё да іх не ляжыць, як і да палякаў, што мяжу сваю бачаць за Смаленскам. Пра Расею і казаць нічога не хачу…

Варонка. Даліся табе гэтыя немцы! Немцы як немцы… Мы прыглядаліся да акупантаў, акупанты прыглядаліся да нас.

Лёсік. I моўчкі…

Гарун. Калі ў першы дзень свайго гаспадарання выкінулі нас з памяшкання і сцяг з будынка сарвалі ды дзяржаўную казну сканфіскавалі, то пасля ж вярнулі і амаль павініліся…

Смоліч. У тым і справа, што амаль…

Варонка. А ты чаго хацеў?

Смоліч. Нічога я ад іх не хачу. Зразумець не магу, як і чаму яны сцярпелі абвяшчэнне БНР? Нібы нічога і не здарылася! А як аб’явім незалежнасць?!.

Лёсік. Пра незалежнасць першым Макар Краўцоў сказаў вунь калі… I яе трэба каваць, пакуль не астыла…

Смоліч. Як сябе трымаў Фалькенхайн пры перамовах?

Варонка. Звычайна. Гамонка на гэты раз доўжылася больш за дзве гадзіны пры поўнай лаяльнасці генерала. Былі закрануты самыя розныя бакі становішча на Беларусі. Мне падалося, што немцы ведаюць становішча ў Менску і краі на многа лепш, чым мы думаем. Гаворка вялася ў рэчышчы менавіта дзяржаўнага ўладкавання Беларусі. Што да непаразуменняў і наскокаў на нас, то Фалькенхайн патлумачыў іх непаразуменнямі, якія мелі месца па прычыне лжывых прадузятых даносаў і абвінавачанняў беларускіх дзеячаў у бальшавізме.

Смоліч. Гэта абнадзейвае, і мы дапускаем прыняцце Трэцяй Устаўной граматы, якой і аб’яўляем Беларускую Народную Рэспубліку незалежнай дзяржавай. Так?..

Гарун. Калі Фалькенхайн і гэта сцерпіць, будзем чакаць, што Берлін першым прызнае незалежную БНР.

Лёсік. У нямецкай акупацыйнай палітыцы ў адносінах да БНР праглядаюцца дзве лініі — як на ўзроўні дзяржаўным, так і канкрэтным, мясцовым. З аднаго боку — непрызнанне БНР афіцыйным Берлінам. З другога — падтрымка яе праз X нямецкую армію і асабіста яе камандуючага, які ў адносінах з намі, як мне здаецца, заходзіць даволі далёка.

Гарун. Ведаць бы, што за гэтым стаіць…

Смоліч. Што б ні стаяла, ідзем на незалежную Беларускую Народную Рэспубліку!..

Лёсік. Больш прыдатнага моманту бадай што не будзе…

Смоліч. Значыць, згода?!

Варонка і Гарун (амаль разам). Згода!

Смоліч. Вільні, Віленшчыне, асабіста Луцкевічу, а ён з хвіліны на хвіліну будзе тут, ставім умову: адмовіцца ад ідэі стварэння Беларуска-Літоўскай дзяржавы і разам з намі ісці на незалежнасць БНР і на аб’яднанне Беларусі ў яе этнаграфічных межах.

Лёсік. Варта прыкінуць, хто на Радзе нас падтрымае, а хто будзе супраць.

Смоліч. Па палітычнай прыналежнасці бальшыня Рады належыць да Грамады.

Гарун. Меншавікі, жыдоўскія і польскія партыі правасацыялістычнай арыентацыі ідэю незалежнасці не падтрымаюць, гэта безумоўна.

Варонка. Пасля прыняцця Другой Устаўной грамады і пракламавання БНР эсэры ад меншавікоў адкалоліся і хістануліся ў наш бок. А ў сваёй газеце заявілі (зачытвае): «Всебелорусское Учредительное собрание и все подготовленные к нему шаги должны встретить на местах у наших товарищей социалистов-революционеров самую решительную и энергичную поддержку, и мы, социалисты-революционеры, должны принять в делах Белорусской Республики самое деятельное участие, внося в молодое и слабое еще белорусское движение свой опыт и все свои силы и знания».

Смоліч. Я не веру эсэрам…

Гарун. I дарэмна. Гэта ж нашы эсэры, а не расейскія.

Смоліч. Не бачу розніцы з расейскімі…

Уваходзіць Луцкевіч.

Луцкевіч. Маё шанаванне грамадзе і грамадоўцам. (З Смолічам абдымаецца, з іншымі здароўкаецца за руку.) Я ведаю, што Беларуская Рада ўжо ў зборы. I тым не менш некалькі слоў у вузкім коле, каб былі зразумелыя і мой прыезд, і мая рашучасць. Зусім нядаўна мы правялі беларускую канферэнцыю ў Вільні, каб абмеркаваць становішча. У палітычнай рэзалюцыі паспрабавалі яшчэ раз вылучыць пытанне аб дуалістычнай ці нават тройсцвеннай дзяржаве: беларуска-літоўска-латышскай як адзіна рэальнай з гаспадарчага пункту гледжання і дастаткова значную, каб уяўляць рэальную баявую сілу. Рэзалюцыя гэта была паслана нямецкаму канцлеру, але нямецкі ўрад на яе не адрэагаваў. Здарылася новая падзея, якая змяніла агульную палітычную сітуацыю: нямецкія войскі прасунуліся далей на Усход. Я не думаю, што бальшавікі здолеюць устаяць. I нашы надзеі на блізкае развязанне беларускага пытання сталі зноў на рэальную глебу. Брэст-Літоўскай мірнай дамовай германцы прымусілі Расею адмовіцца ад усялякіх прэтэнзій на Заходнюю Беларусь. Праз ліставанне з вамі і праз газету «Гоман» ды іншыя мы ў курсе ўсіх падзей у Менску. Ваш настрой поўнасцю супадае з нашым — Віленская беларуская рада з вамі. Яна таксама нацыяналістычна, яна таксама супрацьпастаўлена бальшавіцкай уладзе. Мы, як і вы, ускладаем надзеі на прызнанне БНР Германіяй. Нам прыемна ваша запрашэнне да сумеснага абмеркавання палітычнага становішча і неабходнасці сумесных дзеянняў. Мы, вядома ж, удзячны за кааптацыю віленчукоў у Беларускую Раду і прыехалі ў Менск з надзеяй, што, нарэшце, прыходзіць пара рэалізацыі іншых планаў — нацыяналістычных і выразна контррэвалюцыйных, калі бальшавіцкі пераварот у Піцеры можна лічыць рэвалюцыяй. I да ведама: Віленская беларуская рада больш не настойвае на ідэі стварэння Беларуска-Літоўска-Латвійскай дзяржавы, але не адкідае магчымасці ў перспектыве мець канфедэрацыю або злучаныя штаты Беларусі, Украіны, Літвы і Латвіі. А сёння пераходзім на пазіцыі поўнага незалежніцтва Беларусі ад каго б там ні было.

Па Берасцейскай мірнай дамове Савецкая Расея, разглядаючы Беларусь не як асобны край, а як «ряд губерний Северо-Западной области России», падзялілася Беларускай зямлёй з немцамі, аддаўшы ім Віленшчыну і Гарадзеншчыну. I будзем лічыць, што на грунце толькі гэтых двох фактараў канчаткова збанкрутавала старая палітычная канцэпцыя ўсерасейскага федэралізму. Цяпер мы фактычна ідзем на нацыянальную рэвалюцыю. I далейшая работа беларусаў будзе работай над рэалізацыяй незалежніцкага ідэалу. Хопіць ужо Беларусі лічыць сябе сябрам Расіі, калі тая яе за гэтага сябра не лічыць.

Спадар Аркадзь Смоліч пазнаёміў мяне з праектам Трэцяй Устаўной граматы. Гэты дакумент і рашэнне Беларускай Рады па яго сцверджанні мусяць стаць гістарычнай з’явай XX стагоддзя. Не смею больш займаць вашай увагі.

Смоліч. Паважаны Антон Іванавіч, мы разлічваем на ваш выступ на Радзе.

Луцкевіч. Як дамовіліся…

Смоліч. Асноўныя тэзы майго дакладу. Першае. Падзел Беларусі па Берасцейскаму трактату не можа быць цярпімым беларусамі. Другое. Калі савецкі ўрад не можа ануляваць свой подпіс супраць падзелу Бацькаўшчыны, то павінны пратэставаць самі беларусы. Трэцяе. Неабходна для гэтага аб’явіць незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі, бо толькі тады яна зможа патрабаваць звароту сваіх зямель, калі выступіць у якасці суверэннай дзяржавы.

Луцкевіч. Стаўлю да ведама прадстаўнікоў Народнага Сакратарыята БНР і кіраўніцтва Беларускай сацыялістычнай грамады, што пакідаю за сабою права агалосіць на пасяджэнні Беларускай Рады чацвёртую тэзу: парываючы дзяржаўную сувязь з бальшавіцкай Расеяй, нічога іншага не выпадае, як абаперціся на Германію, замацаваўшы саюз з ёю ў той ці іншай форме — гледзячы па абставінах… Дарэчы, толькі пасля разрыву Літувы з Расейскай Федэрацыяй, Германія ўчора прызнала яе незалежнай рэспублікай. Настаў і час Беларусі!

Сцэна зацямняецца. Заслона апускаецца.

Гісторык (з прасцэніума за залы). На пасяджэнні Рады, якое пачалося а 8 гадзіне вечара 24 сакавіка 1918 года, фракцыя Беларускай сацыялістычнай грамады ўнесла прапанову аб абвяшчэнні незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. Спавешчанне пра неабходнасць дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі зрабіў кіраўнік фракцыі, фактычны старшыня БСГ, народны сакратар земляробства Аркадзь Смоліч. Абмеркаванне спавешчання доўжылася дзесяць гадзінаў. I толькі каля шостай раніцы наступнага дня рэзалюцыя аб незалежнасці была прынятая. Прыхільнікі саюзу з Расіяй — прадстаўнікі земстваў, гарадоў і яўрэйскага Бунда — апынуліся ў меншасці. Сябры Аб’яднанай яўрэйскай сацыялістычнай партыі і эсэры ад галасавання ўстрымаліся. Разам з упартай апазіцыяй яны складалі амаль палову Рады. У той самы дзень, 25 сакавіка, пасля перапынку з 7 да 12 гадзінаў пачалося паартыкульнае абмеркаванне Трэцяй Устаўной граматы да народаў Беларусі. I нарэшце каля трэцяй гадзіны дня яна была зацверджана. З 25 сакавіка 1918 года Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчалася незалежнай дзяржавай, а Брэсцкі мірны дагавор касаваўся. Спрадвечная мара беларускіх барацьбітоў пра сваю незалежную краіну, насуперак волі вялікіх дзяржаў, пачынала здзяйсняцца.

I з акцыяй 25 сакавіка ўжо не маглі і не могуць не лічыцца нават ворагі беларускай дзяржаўнасці.

На фоне музыкі Уладзіміра Тэраўскага да гімна БНР на словы Макара Краўцова перад заслонай выходзяць Аркадзь Смоліч, Макар Краўцоў і становяцца побач з Гісторыкам.

Смоліч (узнёсла і ўрачыста чытае перад тэатральнай залай.)

3-я Устаўная грамата Рады Беларускае Народнае Рэспублікі

Год назад народы Беларусі разам з народамі Расеі скінулі ярмо Расейскага царызму, які найцяжэй прыціснуў быў Беларусь, ні пытаючыся народу, укінуў наш край у пажар вайны, якая чыста зруйнавала гарады і вёскі беларускія. Цяпер мы, Рада Беларускай Народнай Рэспублікі, скідаем з роднага краю апошняе ярмо дзяржаўнай залежнасці, якое гвалтам накінулі расейскіе цары на наш вольны і незалежны край. Ад гэтага часу Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчаецца незалежнаю і вольнаю дзяржавай. Самі народы Беларусі ў асобе свайго Устаноўчага Сойму пастановяць аб будучых дзяржаўных звязах Беларусі.

На моцы гэтага трацяць сілу ўсе старыя дзяржаўныя звязы, якія далі магчымасці чужому ўраду падпісаць і за Беларусь трактат у Берасці, што забівае на смерць беларускі народ, дзелючы зямлю яго на часткі. На моцы гэтага ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі мае ўвайсці ў адносіны з зацікаўленымі старанамі, прапануючы ім перагледзець тую часціну Берасцейскага трактату, якая датычыць Беларусі, і падпісаць міравую ўмову з усімі ваяваўшымі дзяржавамі.

Беларуская Народная Рэспубліка павінна абняць усе землі, дзе жыве і мае лічбенную перевагу беларускі народ, а ласьне: Магілёўшчыну, беларускія часці Міншчыны, Гродненшчыны (з Гродна, Беластокам і інш.), Віленшчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і сумежныя часці суседніх губерняў, заселеныя беларусамі.

Беларуская Народная Рэспубліка падцверджывае ўсе тыя правы і вольнасць грамадзян і народаў Беларусі, якія абвешчаны Устаўной граматай ад 9 сакавіка 1918 року.

Абвяшчаючы аб незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі, Рада яе пакладае свае надзеі на тое, што ўсе любячыя волю народы дапамогуць беларускаму народу ў поўнай меры здзейсніць яго палітычна-дзяржаўныя ідэалы.

Рада Беларускай Народнай Рэспублікі.

Дана ў Менску-Беларускім 24 сакавіка 1918 року.

Музыка ўзмацняецца, Макар Краўцоў, Аркадзь Смоліч і Гісторык запяваюць гімн БНР. Заслона паднімаецца. За плячыма ў Смоліча, Краўцова і Гісторыка бел-чырвона-белы сцяг з выявай «Пагоні».

Беларускі нацыянальны гімн

Мы выйдзем шчыльнымі радамі На вольны, родны свой прастор. Хай воля вечна будзе з намі, А гвалту мы дамо адпор. Няхай жыве магутны, сьмелы Наш беларускі вольны дух; Ужо сьцяг бел-чырвона-белы Пакрыў сабой народны рух. На бой! за шчасьце і за волю Народу слаўнага свайго! Браты, цярпелі мы даволі… На бой! — усе да аднаго! Імя і сілу беларуса Няхай пачуе й бачыць той, Хто сьмее нам нясьці прымусы I першы выкліча на бой. Браты, да шчасьця мы падходзім. Хай гром грыміць яшчэ мацней! У крывавых муках мы народзім Жыцьцё Рэспублікі сваёй!

Сцэна зацямняецца.

IX

Гісторык. Пасля абвяшчэння акта аб незалежнасці Беларусі прадстаўнікі земстваў і гарадоў (сябры пераважна рускіх і яўрэйскіх партыяў) выйшлі з Рады БНР — не маглі адмовіцца ад свайго ідэалу адзінай і непадзельнай Расіі. Немцы разагналі Раду БНР і Народны Сакратарыят у дзень абвяшчэння незалежнасці, але нікога не арыштавалі. У пошуку кампрамісу Рада кааптавала ў свой склад дзеячоў Беларускага народнага прадстаўніцтва, якое ўзначальваў Раман Скірмунт. Гэта супакоіла немцаў (Скірмунт не раз сустракаўся з генералам Фалькенхайнам), але прывяло да крызісу, свары і расколу ў Народным Сакратарыяце, дзе перавагу атрымалі паплечнікі Скірмунта, які іх узначаліў як старшыня Народнага Сакратарыята. Найперш яны супраціўляліся перадачы зямлі сялянам і настойвалі на далейшым збліжэнні з акупантамі. Сацыялістычная афарбоўка Рады і Народнага Сакратарыята паблякла…

Сцэна асвятляецца.

За сталом на фоне бел-чырвона-белага сцяга з «Пагоняй» уладкаваўся Раман Скірмунт. На крэслах размясціліся Варонка, Лёсік, Серада і яшчэ тры-чатыры незнаёмцы. Уваходзяць Бадунова, Гарун, Смоліч, Грыб і Захарка. Скірмунт выходзіць з-за стала. Смоліч ад вітання ўхіляецца, папраўляючы сваю чупрыну, а рука Скірмунта павісае ў паветры.

Скірмунт (уладкоўваючыся за стол). Рад бачыць шаноўнае спадарства ў зборы, бо, на жаль, даўно не бачыліся…

Смоліч (даволі дзёрзка). Нас прывяло сюды не столькі запрашэнне пана Скірмунта, колькі абставіны ў краіне, а дакладней у дзяржаве…

Скірмунт. Для выхаванага чалавека заўвага не самая ветлівая, але ж чаго не бывае ў палітыцы…

Гарун. Відаць, мы інакш разумеем палітыку і тыя самыя абставіны ў дзяржаве…

Скірмунт (прымірэнча). Абставіны сапраўды няпростыя. I ёсць патрэба параіцца (глядзіць на Смоліча) найперш з Грамадой, выпрацаваць нейкія агульныя крытэрыі паводзін і барацьбы за тую ж дзяржаву і дзяржаўнасць. Скажу не тоячыся, спробы нашы выйсці на ленінскі ўрад праз нямецкае ваеннае камандаванне, каб дамовіцца пра аб’яднанне з тэрыторыяй БНР яе ўсходніх зямель, пакуль не ўдалося. Выхад на камісара замежных спраў Расеі Чачэрына для перамоваў аб прызнанні БНР таксама не адбыўся. Затое ўдалося стварыць прадстаўніцтва БНР на Украіне, у Літве, дыпламатычныя лісты пайшлі ў Варшаву, Берн, Берлін. У Кіеве адкрылі гандлёвую палату.

Бадунова. Гэта тую, што ўжо паспела аскандаліцца?..

Скірмунт. Не буду ад вас хаваць, што мы сталі шукаць паразумення з камандуючым X германскай арміі генералам Фалькенхайнам.

Грыб. Навошта ж хаваць тое, што і так ва ўсіх навідавоку?..

Скірмунт (не зважаючы на рэплікі). Гаворка перш за ўсё ішла пра арганізацыю тэрытарыяльнага апарата ўлады, правілаў выбараў у вёсках, валасцях, пасёлках, гарадах, губернях дзяржаўных органаў БНР і перадачы ў іх рукі акупацыйнай улады. Мы дамагліся пэўнай самастойнасці ў пытаннях гандлю, прамысловасці, аховы грамадскага парадку. Нямецкае камандаванне таксама імкнецца атрымаць у асобе Рады «пасярэдніка паміж нямецкім кіраўніцтвам і беларускім народам» — гэта словы Фалькенхайна.

Захарка. Нам здаецца, што гэтай мэты акупанты ўжо дасягнулі…

Смоліч. З вашага паслушэнства. А далей што?

Скірмунт (рэзка ўстае з-за стала). Немцы ідуць нам насустрач! Дазволілі напісанне і выданне беларускіх падручнікаў. Працуюць курсы настаўнікаў і школьная інспекцыя, пашыраецца сетка пачатковых і сярэдніх школ. Адкрыты беларускі педагагічны інстытут! Працуе беларускі тэатр, таварыства драмы і камедыі, шэраг устаноў культуры. На беларускай мове выходзяць шэсць газет і тры часопісы, працуе 11 выдавецтваў. Адно з іх выдала і вашу кнігу вершаў, шаноўны Алесь Гарун.

Гарун. Усё пералічанае, пан Скірмунт, мела месца пры нас і да вас у гэтым крэсле.

Скірмунт. Але ж я як старшыня ўраду ўсё гэта захоўваю, падтрымліваю, развіваю! Між іншым, я аддаю належнае і старшыні Беларускай Рады спадару Лёсіку і старшыні Выканаўчага камітэта Рады спадару Варонку за тое, што яны паставілі беларускую справу на дзяржаўны грунт.

Смоліч. На дзяржаўны грунт беларускую справу паставіла Беларуская сацыялістычная грамада ў звязку з Віленскай беларускай радай на чале з Антонам Луцкевічам!

Грыб. I хто, акрамя немцаў, пасля гэтага будзе цярпець вас і вашых прыспешнікаў?!

Скірмунт. Гэта нечуваная дзёрзкасць, але вам не ўдасца вывесці мяне з раўнавагі.

Гарун. Ваша дзёрзкасць, з якой вы захапілі ўладу ў створанай намі незалежнай рэспубліцы, мяжуе з нахабствам, якое будзе каштаваць народу свабоды.

Скірмунт. Не трэба аб’яўляць сваёй манаполіі на Беларусь і яе свабоду. Я ўсё сваё жыццё служыў і служу Бацькаўшчыне і нікому больш. Сёння адны западозрываюць мяне ў «нямецкай інтрызе», другія — «у польскай». Гэта хвароба такая ж цяжкая, як і шаленства. Яе ўжо апісваў паважаны Язэп Лёсік. Шалёны круціцца, траціць прытомнасць і кусае ўсіх, хто трапіць на дарозе. Нямецкая, як і польская інтрыгі — гэта атрута, сцвярджаў паважаны аўтар і рэдактар. Атручаны ёю чалавек таксама вар’яцее і робіцца шалёным, але кусае не ўсіх, а толькі здаровых. Хіба гэта не хворыя на розум распускаюць плёткі, што калі людзі ратуюць свой край ад раздзелу і дамагаюцца і ад немцаў, і ад расейцаў, і ад тых жа палякаў прылучэння свае роднае беларускае зямлі, як Віленшчына і Гарадзеншчына, да Беларусі, дык праз гэта яны трымаюцца нейкіх інтрыг?!

Так! Я выхаваны ў польскай, а не маскоўскай культуры. Але ж я паляшук, ліцьвін-беларус, нашчадак беларускай, а не рускай ці польскай, найстаражытнай сям’і. Мае продкі да XVII і пасля XVII стагоддзя, як і я сам, у побыце карысталіся і карыстаемся сваёй, тутэйшай мовай. Я заўсёды быў і застаюся адданы свайму народу — ягонае месцазнаходжанне не за Нёмнам і Бугам і не на Волзе, а тут, на Беларусі, у старажытнай Літваніі! Я ўсё жыццё шукаў шэрагі, каб стаць да працы, калі праб’е патрэбная гадзіна. Маім імкненнем заўсёды было і ёсць бараніць свабоду веравызнання, свабоду навучання, свабоду народнага развіцця, свабоду эканамічнага развіцця. У аснове сваёй я кансерватар і ў адрозненне ад сацыялістаў, — контррэвалюцыянер, якой бы рэвалюцыі гэта ні тычылася.

Гарун. Навошта ж было контррэвалюцыянеру лезці ў рэвалюцыю?

Скірмунт (распаляецца). Вялікі кавалак зямлі паміж Дняпром і Віслай праз вякі мае сваю гісторыю і ўласныя традыцыі, да гэтага дня нязгасныя. Насяленцы гэтай зямлі захоўвалі свае рысы, звычаі, мову і павінны сёння ў пераменныя хвіліны хутчэй, чым калі-небудзь, адчуваць, мысліць і працаваць за сябе саміх, адкідаючы імпартовыя натхненні, з якога б боку яны не прыходзілі. У гісторыі… ў гісторыі мы чэрпаем указанні для будучыні, а не ў Карла Маркса! Хто ўмее глядзець у мінулае, вуха таго не будзе глухім і да голасу сучаснага моманту.

Не віна, а бяда многіх і многіх, што заражаны заразай класавага пачуцця да бліжняга. Гэтая зараза праявілася ў нас з усёй жахлівасцю. Дэвіз адабраць у маёмных і падзяліць сярод бедных ператварыўся ў чуму XX стагоддзя.

Бачыце, пан Скірмунт і да яго падобныя не аддаюць сваёй зямлі сялянам! Ды не забярэм мы яе з сабою! Я ў прынцыпе быў і застаюся супраціўнікам нацыяналізацыі зямлі. Я за тое, каб пашырыць сялянскія надзелы найперш за кошт царскіх, царкоўных, манастырскіх земляў, якія павінны падлягаць прымусоваму адчужэнню на карысць малазямельнага. А ў выпадку недахопу зямель прапаную адабраць у землеўладальнікаў тыя землі, якія ім былі падараваны польскімі каралямі, расейскімі царамі ды імператарамі. Адчужаныя землі павінны перадавацца ў распараджэнне нацыянальнага народнага фонду. На правах прыватнай уласнасці зямля павінна належаць селяніну, фермеру, як у Злучаных Штатах Амерыкі ды іншых цывілізаваных краінах. Толькі гэта ўратуе хлебароба ад вечнай кабалы і эксплуатацыі. Фермерская, хутарская, а не кагальная сістэма гаспадарання — адзіная гарантыя правоў і свабод для сялянства. Я ўжо не кажу пра бальшавікоў, якія гатовыя ўсіх загнаць у камуны. Пры дзяржаўнай зямлі сяляне стануць рабамі дзяржавы!

Паратунак ад бальшавізму мы будзем шукаць толькі ў Еўропе. А больш няма ў каго. Прызнаюць Беларускую Народную Рэспубліку немцы, прызнае і ўся Еўропа. А як прызнае, то і абароніць. Прызналі ж яны Літву. Мы павінны не дапусціць працягу адвечнай расейскай акупацыі! Разарваць гэты пастылы азіяцкі ланцуг! (Бярэ са стала аркуш.) Таму і пішам тэлеграму кайзеру Германіі Вільгельму другому. (Зачытвае зварот.)

«Рада Беларускай Народнай Рэспублікі як выбрана прэдстаўніца Беларускага Народа да Вашай Імператарскай Вялікасці са словамі глыбачайшай падзякі за асвабаджэньня Беларусі Нямецкімі войскамі з цяжкаго ўціску чужаго пануючага здзеку і анархіі.

Рада Беларускай Народнай Рэспублікі дэкляравала незалежнасць цэльнае і недзялімае Беларусі і просіць Вашую Імператарскую Вялікасць аб абароне ў яе кіраваннях дзеля ўмацавання государственнай незалежнасці і недзялімасці края ў звязі з Германской Імперыяй.

Толькі пад абаронай Германской Імперыі бачыць край сваю добрую долю ў будучыні».

Прэзыдэнт Рады: Іван Серада.

Прэзыдэнт Сакратарыяту: Язэп Варонка.

Сябры Рады: Раман фон Скірмунт, Антон Овсянік, Паўлюк Алексюк, Пятро Крэчэўскі, Язэп Лиосик.

Грыб (устае з крэсла, стрымана, але рашуча). Як удзельнік Вялікай Расейскай рэвалюцыі, я, народны сакратар земляробства, пратэстую супраць такой тэлеграмы германскаму манарху ад імя ўсяго беларускага народу і лічу здрадай рэвалюцыйнаму сацыялізму ўваходзіць у хаўрус з манархам і аддаваць у апеку імперыялістычнай буржуазіі Германіі наш шматмільённы працоўны сялянскі люд. Я, як сацыяліст і рэвалюцыянер, выходжу з Народнага Сакратарыята. Гонар маю, панове здраднікі! (Выходзіць.)

З крэслаў устаюць Гарун, Смоліч, Бадунова і Захарка.

Гарун. Такой здрады і граху перад народам падпісанты гэтага ганебнага паслання ніколі не замоляць ні кожны паасобку, ні ўсе разам.

Бадунова. Прыніжана не толькі годнасць Беларускай Народнай Рэспублікі, але зняважана і нацыя беларусаў.

Смоліч. Мы ўсе выходзім з ураду здраднікаў, але не зыходзім з барацьбы.

Захарка. Ганьба… найперш нашым былым сябрам.

Усе пратэстанты выходзяць.

Сцэна зацямняецца.

Гісторык. Крызіс ва ўрадзе прывёў да расколу найбольш уплывовай партыі ў Радзе БНР — Беларускай сацыялістычнай грамады. На месцы БСГ узніклі новыя партыі: Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў, Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя, Беларуская партыя сацыялістаў-федэралістаў. Усе яны характарызаваліся левацэнтрызмам. На правых пазіцыях стаялі група Скірмунта — Алексюка і Беларуская хрысціянская злучнасць. Сярод беларускіх клерыкалаў вылучаліся ксяндзы Віцэнт Гадлеўскі, Адам Станкевіч, Александр Астрамовіч (вядомы як паэт Андрэй Зязюля), Фабіян Абрантовіч, Кастусь Стаповіч (ён жа паэт Казімір Сваяк). У палітычнай барацьбе левых з правымі паэтычна-клерыкальны пачатак беларускай дзяржаўнасці якога-небудзь сур’ёзнага пачатку не меў. А далейшыя ўнутраныя сваркі «адраджэнцаў» і ліпеньскі 1918 года ўрадавы крызіс змяніў Рамана Скірмунта і яго паплечнікаў, а старшынёй Рады народных міністраў і міністрам замежных спраў БНР з кастрычніка стаў сацыял-дэмакрат, вопытны палітык, вядомы грамадскі дзеяч, гісторык, публіцыст, літаратурны крытык і выдавец Антон Луцкевіч. Ён і ўвойдзе ў гісторыю як апостал нацыянальнага адраджэння. Скірмунт жа ва ўрадзе Луцкевіча будзе займацца міжнароднымі справамі і стане прадапошняй ахвярай бальшавізму з кагорты адраджэнцаў. (Ідзе да свайго рабочага стала, садзіцца ў крэсла, закрывае твар рукамі.)

X

Перад сталом узнікае здань Скірмунта.

Скірмунт. Вы хацелі мяне бачыць? У вас ёсць пытанні да прадапошняга старшыні ўрада БНР?.. Не можаце вызначыцца ў адносінах да пана Скірмунта?

Гісторык. Так, Раман Аляксандравіч.

Скірмунт. А што вас уласна засмучае ў маёй асобе?

Гісторык. Вашы сучаснікі так званай дэмакратычнай адраджэнскай плыні…

Скірмунт. Дакладней — сацыялістычнай плыні…

Гісторык. Абвінавацілі вас у здрадзе; бальшавікі аднеслі да «ворагаў народа»; нямецкія акупанты ставілі на вас, як вы ставілі на іх; сучасныя мне літаратары знаходзяць у вашай дзейнасці рысы непадробнай самаадданасці Айчыне…

Скірмунт. А вас што ў ва мне цікавіць?

Гісторык. Чалавечая сутнасць знакавай фігуры другой паловы XIX стагоддзя і першай — ХХ-га.

Скірмунт. Можаце з поўным правам аднесці Скірмунта да фігураў трагічных абодвух стагоддзяў. Але няхай вас гэта не вельмі займае, бо гісторыя, на жаль, не мае ўмоўнага ладу. А Беларусь, вам сучасная, зноў на ростані, на лёсавызначальным раздарожжы, як і тады, напачатку XX стагоддзя. I яе новым фігурантам, як трагічным, так і фарсавым, давядзецца выбіраць: ці зноў лезці ў імперскае расейскае ярмо, ці прычыніцца да аб’яднанай цывілізаванай Еўропы, лёс якой сёння вырашае не адна Германія. Перад вамі, постсавецкімі, паўстала жорсткая дылема: ці нешта выбраць новае, ці зноў застацца на стагоддзі ва ўмовах унутранай акупацыі. Дык ці варта траціць час на высвятленне нашых памылак, подзвігаў і ахвяр. А калі казаць пра сябе, то перад вамі душа сумленнага беларуса. Настолькі сумленнага, што энкэвэдысты ад вызваліцеляў Заходняй Беларусі нават не заводзілі на пана Скірмунта следчай справы, а даручылі прапойцам з тутэйшых застрэліць неадкладна. I тыя застрэлілі. Перад стрэлам мне і ўспомнілася парада Леніна таварышу Сталіну: беларускіх адраджэнцаў-бэнээраўцаў «приласкать и уничтожить». Каго прылашчылі, а каго і не. А разам вынішчылі амаль 900 асобаў, і якіх?! …Каб адраджэнцаў Беларусі XXI стагоддзя не пачалі адстрэльваць зноў, не памыляйцеся самі і не дапускайце здрады.

Стол Гісторыка раптоўна зацямняецца і адразу ж асвятляецца. Прывід Скірмунта знікае.

XI, XII

Гісторык. Апошняй ахвярай з энкэвэдэшнага спісу бэнээраўцаў амаль на 900 асобаў стане апошні прэм’ер-міністр Беларускай Народнай Рэспублікі Антон Луцкевіч. Перад арыштам у верасні 1939 года ён яшчэ паспее выступіць перад беларускай інтэлігенцыяй Вільні. I апошнімі яго словамі будуць спадзевы на тое, што «стварэнне адзінай свабоднай Савецкай Беларусі адкрые для беларускай культуры шлях шпаркага развіцця ўперад. Не будзе больш працоўны беларус застрашацца турмой і бесчалавечнымі здзекамі».

Асвятляецца цесная турэмная камера. У маленькае закратаванае акно глядзіць вязень у паласатай вопратцы. У ім цяжка пазнаць Луцкевіча. Грымяць запоры дзвярэй. У камеру ўваходзіць турэмшчык, які нагадвае маладога чырвонага камандзіра Рамнёва. Не паварочваючыся, звыкла Луцкевіч выцягвае рукі на сцяну, шырока расстаўляе ногі. Рамнёў абшуквае яго з галавы да ног і выходзіць. Уваходзіць следчы Паноў у форме малодшага лейтэнанта НКУС. Луцкевіч паварочваецца да яго.

Паноў (сеўшы за столік, прыкаваны да сцяны). Продолжим… Расскажите, подследственный, о своей трудовой деятельности.

Луцкевіч. Осенью 1906 года, покинув Минск, начал трудиться в Вильне в редакции газет «Наша доля», и «Наша ніва». Затем с 1911 по 1915 год был редактором, а потом сотрудником «Вечерней газеты».

Паноў. Во время немецкой оккупации?..

Луцкевіч. Естественно… Там же в Вильне работал в редакции белорусской газеты «Гоман», одновременно преподавал на учительских белорусских курсах. В конце 1918-го вошел в правительство Белорусской Народной Республики. Был его премьер-министром. С 1921-го создавал Белорусский музей в Вильне. В нем и работал директором до ареста в сентябре 1939-го.

Паноў. Когда и за что подвергались репрессиям со стороны польских властей.

Луцкевіч. В 1927 году был арестован в Вильне за участие якобы в распространении грамадовской прессы. В 1928-ом оправдан по суду, поскольку в подготовке восстания грамадовцев не участвовал.

Паноў. Где находились и чем занимались в период 1905 года?

Луцкевіч. После исключения в 1904 году из Петербургского университета был обязан подпиской о невыезде проживать у своей матери в Минске. Учительствовал… давал уроки на дому.

Паноў. За что исключены из университета?

Луцкевіч. За распространение листовок против русско-японской войны.

Паноў. Ваше участие в революции 1905 года?

Луцкевіч. К моменту революции я входил в партию «Беларуская сацыялістычная грамада». Распространял общереволюционные листовки и лозунги, соединяя их с лозунгами национальными.

Паноў. Об этом подробнее и точнее…

Луцкевіч. По национальному вопросу мы, грамадовцы, выдвигали введение белорусских школ, право на белорусский язык и на автономию белорусского края. Лично выступал за гражданские права и свободы.

Паноў. В революцию подвергались аресту?

Луцкевіч. Нет, не подвергался.

Паноў. Почему в 1905 году вами была сделана ставка под прикрытием революционной части программы Белорусской социалистической грамады на выдвижение национальных требований?

Луцкевіч. А что встревожило советского следователя в нашей программе свержения царизма еще в 1905 году? Неужели белорусский национализм?..

Паноў (пагрозліва). Отвечайте на вопрос!

Луцкевіч. Грамада во главе своего ЦК ставила целью в революционную часть своей программы внести и национальное самоопределение белорусов, а равно и право на свободное развитие национальной культуры и языка, введение преподавания в школах Беларуси на своем родном языке.

Паноў (раздражнёна). Зачем?..

Луцкевіч. Не понял вопроса…

Паноў (злосна). Далее!..

Луцкевіч (тлумачыць як шкаляру). Все перечисленное должна была гарантировать автономия Беларуси с особым областным сеймом, избранным на демократических основаниях. Этим было вызвано и создание союза «автономистов-федералистов».

Паноў. Конечные цели союза «автономистов-федералистов»? Отвечайте!

Луцкевіч. Не торопитесь. Я ничего не скрою от любознательного следствия… Союз «автономистов-федералистов» пропагандировал идеи реализации национальных вопросов в России путем предоставления каждой национальной территории автономии, а также взаимное ознакомление и сближение национальностей…

Паноў (нецярпліва). Вопрос был поставлен о конечной цели…

Луцкевіч. Конечная цель — дать автономию национальностям в пределах своей территории с тем, чтобы затушевать идеи отделения территорий от России.

Паноў. Следовательно, союз «автономистов-федералистов» являлся агентурой и защитником царской России?!

Луцкевіч. Извините, но ваше «следовательное» никак не вытекает со сказанного предыдущего. Царская Россия стремилась, как и большевистская стремится, к созданию единой и неделимой Российской империи, а союз «автономистов-федералистов» как и Грамада, стремились не только к Российской Федеративной Республике, но и к предоставлению свобод и государственности национальностям в рамках федерации, за что большевики и перестреляли их вместе с грамадовцами-националистами и прочими «адраджэнцамі».

Паноў. Меня ваши соображения на сей счет не интересуют и… не забывайте, что вы на допросе, в тюрьме… Или я снова позову Ремнёва!.. (Жорстка.) Признаете ли себя виновным в предъявленном вам обвинении 9 ноября 1939 года по статьям 64, 68, 74 и 76 Уголовного кодекса БССР?

Луцкевіч. Со 2-м отделом польского Генерального штаба никогда и никакой связи не поддерживал и агентом польской разведки не был. Контрреволюционером против большевистской октябрьской революции себя тоже не считаю, поскольку большевики сами оказались контрреволюционерами по отношению к февральской революции в России. Что касаемо моего национализма, то в цивилизованном мире национализм никто не считает преступлением, поскольку это больше состояние души члена нации, а не политика. Между прочим, лидер большевизма Ульянов-Ленин тоже считал национализм на определенной стадии развития нации явлением прогрессивным, целесообразным и даже необходимым.

Паноў. Как враг народа, националист и контрреволюционер вы в период гражданской войны и в первые годы советской власти пытались организовать вооруженное восстание белорусов против советской власти! Отвечайте! Возможно, чистосердечное признание облегчит вашу участь.

Луцкевіч. Я отдаю себе отчет, где нахожусь и на облегчение участи не рассчитываю. А что до упомянутого вами восстания, то история его не зафиксировала. С какой же стати мне брать на себя вину за то, чего не было?

Паноў (рэзка апускае кулак на стол, аж з яго злятае чарнілка). Не смейте задавать вопросов следствию!..

Луцкевіч. Приношу извинение за нарушение процессуальной нормы и не более того. Единственное замечу, что произведу на вас желаемое впечатление.

Паноў. Чем вы, смертник, произведете на меня впечатление, видавшего сотни таких, как вы!..

Луцкевіч. Чистосердечным признанием… но не в поисках снисхождения к националисту…

Паноў (разгублена). А почему?..

Луцкевіч. Потому что следственные дела категории подследственных, к которой отношусь я, помечаются грифами «совершенно секретно», «хранить вечно». Некогда второй гриф сделает бессмысленным первый.

Каб схаваць сваю разгубленасць і радасць перад вязьнем, які абяцае «расколоться», Паноў закурвае, праходжваецца па камеры.

Паноў (садзіцца за стол, гасіць папяросу). Не надейтесь остаться в истории. Мы — навсегда!.. И так… Кому принадлежит авторство программы в части борьбы за самостоятельность белорусской республики?

Луцкевіч. Авторство создания не просто белорусской республики, а суверенной и независимой Белорусской Народной Республики и ее разрыв и отрыв от большевистской Российской империи принадлежит мне при поддержке всех членов Рады Всебелорусского съезда, за исключением нескольких поляков и евреев.

Паноў. Ваша контрреволюционная работа за период пребывания в Белорусской Раде?

Луцкевіч. 25 марта 1918 года на заседании Рады Всебелорусского съезда мы объявили независимость Белорусской Народной Республики. И это было не контрреволюционное, а революционное всенациональное требование социально и национально порабощенного народа. Одновременно с провозглашением БНР мною по согласованию с членами секретариата БНР были выдвинуты следующие тезисы, направленные частично и против Брестского предательского по отношению к Беларуси мирного договора с немцами. Первое. Раздел Беларуси между Германией и Россией по Брестскому мирному договору не может быть терпим белорусами. Второе. Раз советское правительство не может аннулировать своей подписи против раздела, должны протестовать сами белорусы. Третье. Необходимо объявить независимость Белорусской Народной Республики, так как только тогда она сможет требовать возврата Западной и Восточной Беларуси, когда выступит в качестве суверенного государства. Четвертое. Порвать всякую связь с советской Россией, вместе с этим необходимо опереться на Германию, закрепив с ней союз в той или иной форме, смотря по обстоятельствам. Эти тезисы (по согласованию с секретариатом Рады) были вынесены на обсуждение Белорусской Рады в момент дискуссии по вопросу независимости Беларуси. Они были одобрены и полностью приняты Радой.

Паноў. Ответьте, о каком это союзе с Германией вы тогда ставили вопрос?

Луцкевіч. Вопрос о союзе не конкретизировался. Но имелся в виду союз в экономическом и хозяйственном отношениях.

Паноў. Ставился ли вами вопрос о заключении военного союза с Германией против Советского Союза?

Луцкевіч. Нет, такой вопрос мною и Радой не ставился.

Паноў. Какие планы вами намечались в части провозглашения независимости Белоруссии и как они осуществлялись?

Луцкевіч. Если следствие имеет в виду планы в международных отношениях, то для осуществления замысла я в конце 1918 года как представитель БНР выехал и начал работу в Париже на международной мирной конференции стран-победительниц для осуществления планов по признанию независимости БНР и получения международной помощи по организации хозяйства и обороны республики.

Паноў. В чем выражалась ваша контрреволюционная деятельность на конференции в Париже?

Луцкевіч. На мирной конференции в Париже я занимался не контрреволюцией, а исключительно вопросом о признании независимости Белорусской Народной Республики.

Паноў. И на кого же рассчитывали?

Луцкевіч. На страны-участницы, естественно — Англию, Францию, США, Японию, Бельгию и Балканские страны.

Паноў. И насколько преуспели?

Луцкевіч. К сожалению, положительных результатов мы не получили. Независимой республика признана не была. Никакой помощи Антанта нам не оказала.

Паноў. Что вас толкнуло выйти на контрреволюционные, враждебные Советскому Союзу переговоры с Польшей?

Луцкевіч. Логика борьбы за независимость Батьковщины и подсказка французских делегатов на конференции провести переговоры с Польшей, поскольку она занимала часть белорусских земель.

Паноў. Излагайте!

Луцкевіч. Я как раз и намерен это сделать… Премьер-министр Польши Падеровский, с которым я имел переговоры, сам вопроса признания БНР решить не мог, а обратился к французскому премьеру Клемансо, который в ответ на это заявил, что Беларусь должна принадлежать России. К работе конференции я допущен не был. Но до конца ее работы присутствовал.

Паноў (нецярпліва). Дальше!

Луцкевіч. Дальше после окончания конференции выехал в Варшаву и вел переговоры с начальником Польской республики Пилсудским. Однако Пилсудский отказался рассматривать белорусский вопрос как вопрос государственный и рассматривал его как вопрос внутрипольский, поскольку, мол, Беларусь находится внутри Польши и должна примириться с тем, что находится под польской властью.

Паноў. В какое время проходили ваши вражеские переговоры с Пилсудским?

Луцкевіч. Если это назвать переговорами, то проходили они в период польской оккупации Беларуси. Именно это обстоятельство вынудило Белорусскую Раду начать переговоры с Польшей о признании самостоятельности Беларуси.

Паноў. Ваша конкретная помощь в походе Антанты против советской власти? Отвечайте!

Луцкевіч. Ни я, ни Рада в целом никакого участия, а равно и помощи Антанте не оказывали.

Паноў. Почему?!

Луцкевіч. Потому что Антанта отклонила наше предложение о признании БНР. К тому же мы тогда своих вооруженных сил не имели, чем в некоторой степени и могли бы помочь Антанте.

Паноў. И в этих целях так называемое «правительство» БНР готовило военные формирования для вооруженного выступления против Красной Армии на Западном фронте?! С этим вы и ездили на Украину в конце 1918-го? Отвечайте!

Луцкевіч. Я ездил на Украину не на военный сговор против Красной Армии, а с целью решения вопроса военного формирования белорусов на Украине. Одновременно завязал отношения с будущей украинской директорией и получил заверение о выделении нам займа. Подготовкой же военных формирований из бывших фронтовиков-белорусов тогда занимался генерал Кондратович. Я же исполнил в Киеве только роль рядового порученца Секретариата Рады съезда. А вот генерал Кондратович действительно мечтал о вооруженном выступлении против советской России с целью возвращения восточных областей Беларуси, оккупированных большевиками.

Паноў. Значит, с помощью Кондратовича вы пытались спровоцировать срыв Брестского договора?!

Луцкевіч. Совсем не значит! Была лишь попытка успокоить правую часть Рады и эсэровскую часть фракции о вооруженном выступлении против советской России. Или вы полагаете, что мы не понимали немецкое командование и того, что оно не разрешит наших воинских формировании и совсем не потому, что не хотело войны с советской Россией, а потому, чтобы не было каких-либо провокационных попыток со стороны белорусов по отношению отступающих немецких частей.

Паноў. Какую поддержку вы получили от Петлюры на Украине?

Луцкевіч. Получили заем в сумме 4 миллионов корбованцев.

Паноў. Для чего были предназначены субсидии Петлюры?

Луцкевіч. Для государственных расходов Белорусской Народной Республики, разумеется.

Паноў. Следовательно, правительство БНР имело тесную связь с контрреволюционным украинским правительством Петлюры?!

Луцкевіч. Если вам угодно, да! Хотя мы готовили не контрреволюцию для России, а национальную независимость для Белоруссии от кого бы то ни было.

Паноў. Признаете ли вы, что проводили активную работу по формированию вооруженных сил БНР с помощью немецких властей и гетмана Украины? Отвечайте!

Луцкевіч. Нет, не признаю. Немцы нам мешали. Украинцы — помогали.

Паноў. Если точнее — вы хотели использовать немецкую оккупационную власть в своих контрреволюционных целях?!

Луцкевіч. Точнее было бы считать, что мы использовали немцев в национальных целях, дабы вырвать Беларусь и с немецкой и с российской оккупации.

Паноў. Вооруженные силы БНР, если бы они вами были созданы, могли быть брошены против советской власти?

Луцкевіч. Они могли быть брошены против любого оккупанта независимой и суверенной территории Белорусской Народной Республики на Западе, Севере и Востоке.

Паноў. А теперь изложите ваши планы борьбы против советской власти в период Белопольской оккупации Белоруссии.

Луцкевіч. Во время переговоров с премьер-министром Польши Падеровским я выдвинул три наши основные позиции. Первая. Польша должна признать независимую Белорусскую Народную Республику и предоставить ей возможность начать государственное строительство на оккупированной территории западной и восточной части Беларуси с Минском. Вторая. Рада БНР и польское правительство должны заключить договор о федерации Беларуси и Польши. Третья. Белорусское правительство, организовав свои вооруженные силы, имеет право на расширение территории за счет восточной части Беларуси, почему и предлагает заключить военный союз для борьбы с советской властью, но опираясь на свои белорусские вооруженные силы.

Паноў. Известный нацдем Тарашкевич на следствии показал, что вы, следуя этнографической карте академика Карского и нацдемовской географии профессора Смолича, требовали присоединения к Белоруссии Смоленска и значительной части советской Белоруссии до ее этнографических пределов. Это признаете?

Луцкевіч. Это признание делает честь академику Карскому, Смоличу и мне.

Паноў. Ваше отношение к БССР?

Луцкевіч. К БССР занимал лояльную, даже симпатизирующую позицию, находя в ней частичное, но реальное воплощение белорусского «незалежніцкага ідэала». Смотрите мою статью «Крызіс ідэі ці крызіс грамадства?»

Паноў. О ней и речь. Как вы смели даже подумать, а не то, чтобы написать ее?!

Луцкевіч. Она была вызвана извращением в национальной политике большевиков, повальными репрессиями против интеллигенции, деградацией большевистской системы в целом, как диктаторской, антинародной, авантюрной и волюнтаристской.

Паноў (злосна, пагрозліва). Вы, как последний национал-фашист, не удержались даже от критики товарища Сталина.

Луцкевіч. Сталин — вам товарищ, а не мне. И в национальном вопросе я как социал-демократ солидаризировался не со Сталиным, а с Энгельсом о невосполнимом значении национальных движений для международного единения пролетариата, которое возможно «только между независимыми нациями». Конец цитаты.

Паноў. И твой конец!.. Следствие окончено. Дело передается в суд.

Луцкевіч. В Шемякин суд…

Паноў. Какой еще Шемякин. Дело передается на рассмотрение военного трибунала. (Падымаецца з-за стала, збірае паперкі.)

Луцкевіч. Шчаслівы следчы НКВД нічога не чуў пра Шамякін суд…

Сцэна зацямняецца.

XIII

Гісторык у задуменні вышагвае перад сваім сталом. З’яўляецца прывід Луцкевіча ў турэмнай вопратцы.

Луцкевіч. Имею честь спросить, кому потребовалось через 65 лет после умерщвления плоти лицезреть душу нацдема Антона Луцкевича?

Гісторык. Мне. Мне, паважаны Антон Іванавіч.

Луцкевіч. Кого представляете: ЧК, НКВД, КГБ, российскую Федеральную службу безопасности?..

Гісторык. Перад вамі сціплы гісторык пачатку XXI стагоддзя. А перад ім (бярэ са стала кнігу) кніга о «Возвращении из небытия Антона Луцкевича. Материалы следственного дела НКВД БССР». Прыміце, шаноўны Антон Іванавіч мае шчырыя запаўненні ў найвышэйшай маёй да вас павазе. Прашу садзіцца.

Луцкевіч (бярэ з рук Гісторыка кнігу, сядае ў крэсла перад сталом, крэсла насупраць займае Гісторык). Я ў курсе гэтага выдання. Мы ўсе там (паказвае ўверх) у курсе зямных спраў, асабліва спраў гісторыкаў. Так што няварта прыбядняцца сціпласцю, калі ўжо займаецеся такімі матэрыямі. (Вяртае кнігу Гісторыку. Паўза.) Разважаеце, супастаўляеце, аналізуеце, мяркуеце, што было б з нашай Бацькашўчынай, калі б гісторыя мела ўмоўны лад…

Гісторык. Так… Разважаем і смуткуем аб ахвярах, прынесеных адраджэнцамі-бэнээраўцамі. I не ўсё нам яшчэ зразумела… а спецхраны зноў на замку…

Луцкевіч. Мы на свае ахвяры пайшлі самі. I было ўсё прасцей, чым вы сёння думаеце… Рэвалюцыя ў Германіі, якую ў нашых беларускіх умовах немагчыма было прадбачыць, зблытала ўсе нашы карты. З двух акупантаў на зямлі нашай застаўся адзін…

Гісторык. I менавіта гэта акалічнасць падштурхнула вас пайсці на перамовы з прадстаўніком бальшавіцкага ўрада Ракоўскім і самім Леніным аб супрацоўніцтве.

Луцкевіч. У гэтым яшчэ была нейкая перспектыва… Але пры сустрэчы з Леніным я пераканаўся, што прыярытэтам для бальшавікоў з’яўляецца не дэмакратычны парламентарызм і агульнанацыянальныя праблемы, а выключна класавая барацьба, планетарная.

Гісторык. Дзіва, што пры гэтым вы пагаджаліся на федэратыўны саюз БНР з бальшавіцкай Расіяй.

Луцкевіч. Пагаджаліся толькі пры ўмове незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі, што аніяк не адпавядала класава-імперскім інтарэсам бальшавікоў. Хоць на тое, каб беларускія дзеячы, акрамя членаў урада БНР, засталіся ў Менску пасля зыходу германцаў, Ленін згоду даў.

Гісторык. I беларускія дзеячы ўлезлі ў гэту бальшавіцкую пастку?..

Луцкевіч. Асабіста я стаяў на тым пункце гледжання, што НАЦЫЯ — гэта нешта вечнае, што павінна існаваць і выяўляць сваю жыццёвасць заўсёды і пры ўсякіх абставінах і пры любых ахвярах у барацьбе з духоўным, нацыянальным і сацыяльным рабствам. Улезшы ў пастку, мы займелі нашых прыхільнікаў-адраджэнцаў у кіраўніцтве Інбелкульта, Акадэміі навук, Наркамаце асветы, выдавецтвах, творчых суполках і нават у асобе наркома сельскай гаспадаркі. Беларусізацыя Айчыны і вяртанне нацыі да сваёй роднай мовы была вартая нашых ахвяр. Без іх сённяшняя Беларусь не мела б ні народнага фронту, ні самой дзяржаўнасці, ні абуджанай нацыі, якую ўжо не ўбаюкаць ніякім сірэнам ад шавіністаў і калабарантаў. У становішчы, смяротна небяспечным для нацыі, мы мала зважалі на сталінскую дырэктыву нас «приласкать и уничтожить», а наадварот, напоўніцу пакарысталіся амністыяй для адраджэнцаў-бэнээраўцаў. Ды і хто мог уявіць, што бальшавіцкая падступнасць стане чумой XX веку, а савецкая імперыя ператворыцца у імперыю зла і стане ўпоравень з імперыяй нацыянал-фашысцкай, з іх незлічонымі ахвярамі. А сярод іх і мы, адраджэнцы з мінулага стагоддзя.

Прывід Луцкевіча знікае.

Сцэна асвятляецца.

Гісторык (да залы). Спадарове суайчыннікі, ушануем мінутай смутку памяць барацьбітоў за волю народа і незалежнасць Першай Беларускай Народнай Рэспублікі. Іх былі многія тысячы. Перад намі ж прайшлі некалькі выканаўцаў іх роляў у тэатральным відовішчы.

Пад гэтыя словы паволі апусціцца заслона ў выглядзе бел-чырвона-белага сцяга. Перад ім да Гісторыка з супрацьлеглай кулісы будуць падыходзіць выканаўцы роляў у турэмнай паласатай вопратцы і выстройвацца на фоне сцяга. Гісторык назаве кожнага паіменна.

З’яўляецца Шантыр.

Шантыр Фабіян Гіляравіч — беларускі палітычны і грамадскі дзеяч, пісьменнік, публіцыст. У 1920 годзе Асобым аддзелам 16-й Чырвонай Арміі прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Расстраляны ў Навазыбкаве.

З’яўляецца Фальскі.

Фальскі Усевалад Сцяпанавіч — беларускі грамадска-палітычны і культурны дзеяч. У 1921 годзе прыгавораны ЧК Беларусі да зняволення ў Смаленскай катаржнай турме. Далейшы лёс невядомы.

З’яўляецца Бадунова.

Бадунова Палута Аляксандраўна — дзеячка беларускага нацыянальнага руху, настаўніца. У 1938 годзе прыгаворана да вышэйшай меры пакарання. Расстраляна ў Мінску.

З’яўляецца Краўцоў.

Макар Краўцоў (Касцевіч Макар Мацьвеевіч) — дзеяч беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, паэт. У 1939 арыштаваны НКУС. Матэрыялы пра абставіны смерці не выяўлены.

З’яўляецца Езавітаў.

Езавітаў Канстанцін Барысавіч — дзеяч беларускага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння, гісторык, публіцыст, перакладчык, педагог. У 1945 годзе ўсмерчаны ў Мінскай турме.

З’яўляецца Серада.

Серада Іван Мікалаевіч — дзеяч беларускага нацыянальнага руху. Пасля вызвалення ў 1943 годзе з «Краслага» лёс невядомы.

З’яўляецца Гарун.

Алесь Гарун (Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч) — паэт, дзеяч беларускага нацыянальнага руху. Пасля дзесяці гадоў царскай катаргі ў Сібіры падчас эвакуацыі з Мінска памёр ад сухотаў у 1920 годзе. Пахаваны ў Варшаве.

З’яўляецца Смоліч.

Смоліч Аркадзь Антонавіч — дзеяч беларускага нацыянальнага адраджэння, вучоны ў галіне эканомікі, геаграфіі і картаграфіі. Прафесар. У 1938 годзе прыгавораны да вышэйшай меры пакарання.

З’яўляецца Рак-Міхайлоўскі.

Рак-Міхайлоўскі Сымон Аляксандравіч — беларускі палітычны і грамадскі дзеяч, публіцыст, педагог. Асобай тройкай НКУС БССР у 1938 годзе прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Расстраляны ў Мінску.

З’яўляецца Лёсік.

Лёсік Язэп Юр’евіч — акадэмік Акадэміі навук Беларусі, беларускі грамадскі дзеяч, пісьменнік, мовазнавец, педагог. У 1940 годзе ўсмерчаны ў Саратаўскай турме № 2.

З’яўляецца Скірмунт.

Скірмунт Раман-Мар’ян Аляксандравіч — беларускі палітычны і грамадскі дзеяч. Пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР у 1939 годзе расстраляны без суда і следства ў лесе каля вёскі Парэчча, цяпер Іванаўскага раёна.

З’яўляецца Луцкевіч.

Луцкевіч Антон Іванавіч — беларускі палітычны і грамадскі дзеяч, гісторык, публіцыст, апостал нацыянальнага адраджэння. Арыштаваны органамі НКУС у 1939 годзе. Асобая нарада пры НКВД СССР у 1941 годзе прыгаварыла яго да 8 гадоў выпраўленчага лагеру. У 1942 годзе ўсмерчаны ў турме горада Аткарска Саратаўскай вобласці.

З’яўляюцца Грыб, Захарка і Варонка.

Грыб Тамаш Тамашавіч — беларускі палітычны і культурны дзеяч, Захарка Васіль Іванавіч — дзеяч беларускага нацыянальнага руху, настаўнік, літаратурны крытык, Варонка Язэп Якаўлевіч — беларускі палітычны дзеяч, журналіст, публіцыст. Памерлі ў эміграцыі сваёй смерцю.

Выходзіць Сівіцкая.

Сівіцкая Людвіка Антонаўна (Зоська Верас) — беларуская пісьменніца, грамадска-культурная дзеячка. Дажыла да глыбокай старасці па-за межамі Бацькаўшчыны. Пахавана ў Панарах, Літува.

Заслона-сцяг паднімаецца. Усе выканаўцы роляў удзельнікаў падзей пачатку XX стагоддзя выходзяць на паклон.

Заслона

кастрычнік 2006 — сакавік 2007 гг.

Спіс выкарыстанай літаратуры

Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. Т. 1. Кн. 1 і кн. 2. Вільня — Нью-Ёрк — Менск — Прага. 1998.

Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. (Дакументы і матэрыялы). Запісы Беларускага інстытута навукі і мастацтва. Мюнхэн. Кнігі 2[8] 1963, 3[9] 1964, 4[10] 1966.

Захар Шыбека. Нарыс гісторыі Беларусі. 1795–2002. Мн., 2003.

Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции. Часть II. Гомель, 1993.

Турук Ф. Белорусское движение. М. 1921.

Антон Луцкевич. Материалы следственного дела НКВД БССР. Мн., 1997; Яго ж. За дваццаць пяць гадоў. (1903–1928), Мн., 1991; Яго ж. Да гісторыі беларускага руху. Мн., 2003.

Язэп Лёсік. Творы. Мн., 1994.

Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песні. 1907–1914. Мн., 1918.

Макар Краўцоў. Усебеларускі з’езд 1917. Газ. «Наша ніва». 1997. 20 кастрычніка.

Канстанцін Езавітаў. Першы Усебеларускі кангрэс. Час. «Беларуская мінуўшчына». 1993. № 1.

Аркадзь Смоліч. Вяртанне з небыцця. Газ. «Навіны Беларускай Акадэміі». 1992. 11 снежня.

Канчар Е. С. Из истории общественных, национальных и революционных движений белорусов. Час. «Неман», 1993, № 1.

Варонка Я. Беларуская справа міравой нарады ў Версалі. Коўна, 1919; Яго ж. Беларускі рух ад 1917 да 1920 году. Коўна, 1920.

Станіслаў Рудовіч. Усебеларускі з’езд 1917. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6, ч. 11. Мн., 2003; Яго ж. Газ. «Пагоня», 1999, 24 чэрвеня — 29 ліпеня.

Сідарэвіч А. М. Беларуская Народная Рэспублікі. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мн., 1993; Яго ж. Акт скіраваны ў будучыню. Газ. «ЛіМ». 1992. 20 сакавіка; Яго ж. Антон Луцкевіч: Главы из книги. Час. «Неман». 1990. № 7; Яго ж. Апошнія дні Антона Луцкевіча. Час. «АRСНЕ». 2006. № 10.

Платонов Р., Сташкевич Н. Тернистый путь к свободе: к вопросу о становлении бел. нац. государственности. Час. «Неман». 1992. № 10–11.

Скалабан В. Беларусь і Украіна: разам да незалежнасці. Час. «Спадчына». 1998. № 1; Яго ж. Удзел ва Усебеларускім з’ездзе як падстава для рэпрэсій. Матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі. Мн., 1998; Яго ж артыкул у Беларускім гістарычным зборніку. Беласток. 2001. № 15; Яго ж. Проза Максіма Гарэцкага як гістарычная крыніца. Гуманітарны гістарычны веснік. 1997.

Аліса Ланге. Як гэта было. Газ. «Народная воля» 1998. 10 верасня.

Кулевіч I. Р. Першы Усебеларускі з’езд: гістараграфічныя праблемы. Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 1. Гуманітарныя навукі. 2003. № 1 (18).

Дарашчонак П. Праблемы дзяржаўнага самавызначэння Беларусі ў публікацыях перыядычных выданняў. Час. «Журналістыка», Мн., 2003.

Атрашэўскі К. Прачытайма тэкст забыты. Газ. «ЛіМ». 1999. № 1.

Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1–6 ч. II. 1993–2003.

Пра аўтара

Аляксандр Лявонавіч Петрашкевіч — драматург і кінадраматург, гісторык, публіцыст; лаўрэат Дзяржаўнай прэміі і заслужаны работнік культуры Беларусі, кандыдат гістарычных навук, ганаровы прафесар Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастацтва. Нарадзіўся на Талачыншчыне 1 мая 1930 года.

Працаваў першым рэктарам Мінскага інстытута культуры і загадчыкам аддзела культуры ЦК КПБ. У якасці адказнага сакратара і намесніка галоўнага рэдактара БелСЭ быў аднім з арганізатараў энцыклапедычнай справы ў Беларусі, узначальваў рэспубліканскі Арганізацыйна-метадычны цэнтр па падрыхтоўцы да друку і выданню шматтомнай гісторыка-дакументальнай хронікі «Памяць».

Ім створана больш за 30 драматургічных твораў, многія з якіх перакладаліся на рускую, украінскую, латвійскую, эстонскую і іншыя мовы. Ставіліся прыкладна ў 70 тэатрах вялікай краіны. Сярод камедый і фантасмагорый «Адкуль грэх?», «Укралі кодэкс», «Злыдзень», «Куды ноч, туды і сон»; драмы «Трывога», «Соль», «Напісанае застаецца», «У спадчыну жыццё», «Дагарэла свечачка», «Змова» і інш. Яму ж належыць серыял з 18 гістарычных драм і трагедый, якія ўяўляюць сабой канцэптуальную мастацкую гісторыю Беларусі ў дзейных асобах, што ахоплівае час з IX да XXI стагоддзя. Друкаваліся ў зборніках «Воля на крыжы» і «Здрапежаная зямля».

Па сцэнарыях кінадраматурга былі зняты дакументальныя стужкі пра Францішка Скарыну і Канстанціна Астрожскага і пастаўлены мастацкія фільмы «Уваскрэсная ноч», «Прарок для Айчыны» і пяцісерыйны фільм пра ўдзел моладзі Беларусі ў партызанскай барацьбе супраць германскага фашызму «Нас выбраў час» (у сааўтарстве з Уладзімірам Халіпам).

Примечания

1

Соч. М.-Л. 1926. Т. 13, стр. 165.

(обратно)

2

Аповед дэлегата Кузьмы занатаваны Максімам Гарэцкім. Надрукаваны ў газеце «Беларускі звон» 1 верасня 1922 г.

(обратно)

Оглавление

Дзейныя асобы

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

  I

  II

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

  III

  IV

  V

  VI

  VII

ДЗЕЯ ТРЭЦЯЯ

  VIII

  IX

  X

  XI, XII

  XIII

Спіс выкарыстанай літаратуры

Пра аўтара Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg