«Беларускiя народныя казкi»

Беларускiя народныя казкi (fb2) - Беларускiя народныя казкi 256K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Автор Неизвестен -- Народные сказки

БЕЛАРУСКIЯ НАРОДНЫЯ КАЗКI

КАТОК ЗЬ ПЕЎНIКАМ ДЫ ЛIСКА

Жылi-былi каток i пеўнiк. Збудавалi яны хатку пры лесе.

Кажа раз каток пеўнiку:

— Я пайду ў лес на ўловы, а ты зачынiся й нiкога ня пускай у хатку. — I пайшоў.

Ажно прыбягае лiска пад акенца ды просiць:

— Пеўнiк, пеўнiк, адчынi! Памяла мне пазыч. Прыехалi госьцi з Замосьця, няма чым печ вымесьцi, пiрагi пячы.

А пеўнiк на гэта:

— Зводзiш ты мяне, зводзiш, — ты мяне абманеш. — Не адчыню я хаткi й табе нiчога ня дам.

— Ах, якi-ж ты злосны! — кажа лiска.

— А я не маню, каб я жыла. Ну, калi ня верыш, дык падай мне памяло праз аконца, галубок!

Адчынiў пеўнiк акенца i дае ёй памяло, а лiска не за памяло, а за яго ды наўцекi.

Стаў пеўнiк галасiць:

Коцiку-брацiку, Мяне лiска схапiла, Зубамi крыльцы шчамiла, Ды нясе мяне ў цёмныя лясы, За высокiя горы, У глыбокiя норы! Ратуй мяне!

Шкада стала коцiку пеўнiка. Ён, як мага ў пагоню пагнаўся. Лiсiцу дагнаў, за валасы надраў, пеўнiка адабраў.

— Ну — кажа пеўнiку: — глядзi-ж больш нiкому не адчыняй хаткi. Бо цяпер пайду далей, за горы.

I ў другi раз прыбягае лiска.

— Пеўнiк, пеўнiк, адчынi! Пазыч мне лапату, прыехалi госьцi з Замосьця, няма чым пiрагi ў печ садзiць.

— Не, — кажа пеўнiк, — не адчыню, бо ты мяне зрадзiш.

— Не, не, пеўнiчку, далiбо не абману.

Дык пеўнiк, як добры дурань, адчынiў дзьверы i дае лапату, а лiска за пеўнiчка i ў ногi.

Яшчэ мацней стаў крычаць пеўнiк:

Коцiку-брацiку, Мяне лiска схапiла, Зубамi крыльцы шчамiла, Ды нясе мяне ў цёмныя лясы, За высокiя горы, У глыбокiя норы! Ратуй мяне!

Чуць толькi пачуў коцiк пеўнiкаў крык. Бегчы ды бегчы, бегчы ды бегчы насiлу дагнаў лiску зь пеўнiкам. Калi-ж узлаваўся каток, як стаў лiсiцу за патылiцу драць! Пусьцiла лiсiца пеўнiка ды ходу.

Прывёў коцiк пеўнiка дахаты.

Назаўтра йзноў кажа яму:

— Сяньня я пайду яшчэ далей. А ты-ж глядзi, не ашукайся. Бо калi йзноў паслухаеш лiскi, дык яна цябе зьесьць.

Лiска пад акном пiльнавала. Як толькi каток адыйшоўся, яна йзноў пад аконца прыбегла.

— Пеўнiк, пеўнiк, адчынi! Ехалi баяры, рассыпалi проса, няма каму пазьбiраць! Iдзi памажы.

— Хлусiш. Ты йзноў хочаш мяне ашукаць, — кажа пеўнiк.

А лiска хiтра сьмяецца ды кажа:

— А якi-ж ты недаверлiвы! Ды глянь-жа сам, калi ня верыш! А я пабягу хутчэй зьбiраць проса. — I сьхiлiлася за сьцяну.

Выхiнуўся пеўнiк праз аконца, а лiска — хоп — за яго ды ў лес.

Крычэў, крычэў пеўнiк, але коцiк яго ўжо не пачуў.

Прыходзiць коцiк дамоў, а ў хатцы нiкога няма, i аконца адчынена. Здагадаўся коцiк, што лiска такi схапiла пеўнiка.

Горка стала коцiку. I пачаў ён у дарогу зьбiрацца, пеўнiка ратаваць. Надзеў боты-скараходы, да боку шаблю прычапiў, узяў з сабою скрыпачку й пайшоў.

Iшоў ды iшоў, iшоў ды iшоў, сустракае зайчыка.

— Зайчык, зайчык! Цi ня бачыў ты лiскi бягучы, пеўнiка нясучы?

— Бачыў, — кажа зайчык вось у тую нару пабегла.

А тым часам у лiсчынай хатцы ўжо ў печы палiцца, ў сагане вада грэецца, нож ляжыць навостраны пеўнiка рэзаць.

Сеў каток каля нары, на скрыпцы зайграў ды й запяяў:

Дылi, дылi, скрыпачка, Залатыя струначкi! А ў норцы лiсачка, А ў лiскi новы двор, Тры дачкi на выбор.

Лiска перапынiла работу на кухнi. Пасылае старэйшую дачку Чучалку:

— Паглядзi, Чучалка, што там за панiч пад варотамi пяе?

Выйшла Чучалка, а коцiк яе — хапець за карак, — ды ў торбу. А сам яшчэ гучней грае ды сьпявае:

Дылi, дылi, скрыпачка, Залатыя струначкi! А ў норцы лiсачка, А ў лiскi новы двор, Тры дачкi на выбор.

Пасылае лiска сярэднюю дачку Пачучалку.

— Схадзi, паглядзi, Пачучалка, чаму гэта Чучалка так забавiлася, мабыць, дужа важныя панiчы прыехалi?

Выбегла Пачучалка, падскокваючы, за вароты. А коцiк яе — хапець за карак, — ды ў торбу. А сам яшчэ гучней грае ды сьпявае:

Дылi, дылi, скрыпачка, Залатыя струначкi! А ў норцы лiсачка, А ў лiскi новы двор, Тры дачкi на выбор. Адна тая Чучалка харошая, Другая Пачучалка прыгожая А трэйцяя меншая, Мабыць прыгажэйшая.

Лiска аж аблiзнулася, так спадабалася ёй каткова песьня.

— Iдзi й ты, — кажа да меншай дачкi. — Пэўна там знатныя панiчы прыехалi.

Выбегла й трэйцяя дачка. А коцiк — хапець — за яе ды ў торбу.

Тады ў хату лiсчыну ўбег ды закрычэў:

— Гэй, ты, старая лiсiца! Дзе пеўнiка падзела?

— А мой-жа ты, сакалочак! А мой-жа ты каласочак! А я й повiдам ня бачыла, а я й почутам ня чула!

Але коцiк яшчэ мацней крыкнуў:

— Аддай пеўнiка, бо як бач сваiх дачок аглядаць ня будзеш! — I замахнуўся шабляю.

Спалохалася лiсiца. Пеўнiка аддала, а сабе дачок забрала.

З тэй пары разумнейшы стаў пеўнiк. I сталi яны з коцiкам дружна жыць.

А лiска й дагэтуль сватоў чакае. Нiхто яе дачок замуж не бярэ, бо дужа-ж яны хiтрыя.

БАРАН БОК АБАДРАН

Быў раз дзед, а ў таго дзеда баран. I захацеў той дзед зарэзаць свайго барана. Толькi пачаў рэзаць, трошкi бок абадраў, а баран усхапiўся ды ўцёк i схаваўся ў лiсiную норку.

Прыйшла лiса ў норку, ажно там нехта сядзiць. Спужалася лiсiца i пытаецца:

— Хто там?

А баран ёй адказвае:

— Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, — як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!

Лiсiца спужалася i пабегла ваўка прасiць.

— А воўчанька ты мой, а кумочак мой, — хадзi, памажы маёй бядзе, паглядзi, хто гэта ў мяне ў норцы сядзiць.

Паслухаў воўк лiсу, пайшоў зь ёю ў нару выганяць барана. Прыйшоў, ды сап, сап — носам нюхае.

— Хто там?

— Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, — як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!

Воўк спужаўся ды ўцёк. Пайшлi яны зь лiсiцай ды к медзьвядзю, пачалi медзьвядзя прасiць:

— Мядзьведзiнка, бацiнка, — хадзi, памажы нашай бядзе, паглядзi, хто гэта ў лiсiнай норцы сядзiць.

Паслухаў мядзьведзь, пайшоў зь iмi да норкi, прыйшоў, ды пытаецца:

— А хто там? А баран яму:

— Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, — як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!

Мядзьведзь спужаўся, ды ўцёк.

Iдуць яны, iдуць каля саду, ды бачаць — ляцiць пчолка. Давай яны гэтую пчолку прасiць.

— Пчолка, душачка, — хадзi, паглядзi, хто гэта ў лiсiнай норцы сядзiць.

Паляцела пчолка зь iмi, прыляцела i пытаецца:

— А хто там?

— Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, — як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!

А пчолка ня спужалася, — у норку, ды давай кусаць барана за абарваны бок.

Баран спалохаўся, выскачыў з норкi, ды давай уцякаць.

ВОЛ

Быў сабе вол, баран, гусак i пеўнiк. Надыходзiла зiма, дык вол кажа:

— Ведаеце што? — зiма надыходзiць, холад будзе, — пастаўма хатку.

Дык тыя на яго як напалi:

— Выдумаў лiха знае што! Дык стаў сам, калi такi майстра. У нас ёсьць пер'е, у барана — воўна, то й не памерзьнем.

— Ну, як сабе хочаце, а я сваё зраблю.

Як тыя пайшлi, вол паставiў хатку, нанасiў сена, саломы й ляжыць сабе, як пан.

Вось надыйшла зiма з марозам. Прыбягаюць да яго пеўнiк, баран i гусак.

— Пусьцi нас, дзядзька, у хатку, бойся Бога, такi мароз, мы памерзьнем!

А гусак падняў ножку й кажа:

— Бач, дзядзька, якiя ў мяне ножкi чырвоныя! — зараз паадпадаюць.

— А вы, — кажа вол, — гультаi! Ня пушчу! Як хаткi, дык няма каму паставiць, а як пагрэцца, то ёсьць каму!

Але тыя як пачалi лемантаваць, прасiцца: «А мой дзядзечка, а мой ты такi, а мой сякi, а мой гэтакi!» — вол пашкадаваў i пусьцiў. Дык пеўнiк зараз палез на печ грэцца, гусак ходзячы па хаце ўсё тупоча, каб ногi разагрэць, баран лобам у сьцяну лупiць — грэецца, а вол есьцi iм варыць.

Ано-ж прыходзiць воўк, адчыняе ад хаткi дзьверы, а баран гэтта як вытне яму раз лобам, як не паправiць; гусак давай шчыпаць, вол рагамi, а певень на печы спалохаўся i ўсё крычыць: «Ка-ка-рэ-ку». Воўк як не панясецца наўцекi да сваiх i кажа:

— А мае-ж вы браткi, мае саколiкi, гэта-ж у лесе кавалi хатку паставiлi паўнютка кавалёў! Як увайшоў, дык адзiн як даў мне молатам, другi вiламi зялезнымi, а трэцi давай шчыпцамi цiснуць, а яшчэ адзiн нейдзе зь печы ўсё крычыць: «Ды падавайце-ж мне яго сюды! Ды падавайце-ж мне яго сюды!» Мала я не абамлеў. Маю я шчасьце, што гэтак ня было, бо, каб ня дай Божа, дык той, зь печы зьлезшы, чыста зь мяне скуру зьдзёр-бы.

КУРАЧКА-РАБКА

Жыў дзед, жыла бабка. Была ў iх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкi ў чарапiцу ды паставiла на палiцу. Мышка бегла, хвосьцiкам махнула, чарапiца ўпала, яечкi пабiлiся.

Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскi ляцяць, сарокi трашчаць, гусi крычаць, сабакi брэшуць.

Iдзе воўк:

— Дзедка, бабка, чаго вы плачаце?

— Як-жа нам ня плакаць? Была ў нас курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкi ў чарапiцу ды паставiла на палiцу. Мышка бегла, хвосьцiкам махнула, чарапiца ўпала, яечкi пабiлiся.

I воўк завыў.

Iдзе мядзьведзь:

— Воўк, чаго выеш?

— Як-жа мне ня выць? Жыў дзед, жыла бабка. Была ў iх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкi ў чарапiцу ды паставiла на палiцу. Мышка бегла, хвосьцiкам махнула, чарапiца ўпала, яечкi пабiлiся. Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскi ляцяць, сарокi трашчаць, гусi крычаць, сабакi брэшуць… А я брахаць ня ўмею, дык i завыў.

Выслухаў мядзьведзь казку i адарваў сабе хвост.

Так з таго часу i жыве з куртатым хвастом.

ЛIСIЦА I ДРОЗД

Жылi дзед i баба. Дзед у лес хадзiў дровы сячы, а баба дома была, пiрагi пякла.

Аднаго разу злавiў дзед у лесе дзiкага парсючка i прынёс яго дахаты. Харошы быў парсючок — стракаценькi ды паласаценькi.

Пачала баба парсючка кармiць — i цестам, i мукою, i сьвежаю травою.

Але, вядома, дзiк — яму жалудоў давай. Цягне яго ў лес па жалуды.

Нiчога ня зробiш, пачала яго баба ў лес пускаць, жалуды зьбiраць. Цэлы дзень ён у лесе гуляе, а нанач дахаты бяжыць. Такi добры парсючок быў!

Аднойчы бяжыць ён у лес, а насустрач яму галодны воўк.

— Парсюк-парсючок, дзiк-дзiчок, — кажа воўк, — я цябе зьем.

Парсючок хiтры быў, падумаў i адказвае:

— Ня еж мяне шэры воўк, лепш iдзi iз мною на жалудовую палянку: там чарада гусей ходзiць.

А воўк да гусей вельмi ахвочы. Паверыў ён дзiчку-парсючку i пайшоў за iм на жалудовую палянку.

На дарозе была вялiкая воўчая яма. Парсючок яе ведаў ды абыйшоў, а воўк бух у яму! I сядзiць там.

Назаўтра парсюк зноў пайшоў на жалудовую палянку.

Iдзе ды iдзе, сустракае яго лiсiца.

— Куды iдзеш, парсючок?

— Па жалуды.

— Вазьмi i мяне з сабою.

— Хадзем.

Iдуць яны, iдуць, падыйшлi да ямы. Парсючок абыйшоў яму, а лiсiца — бух! ваўку на галаву.

На трэйцi дзень сустракае парсюка заяц.

— Куды iдзеш, парсючок?

— Па жалуды.

— Вазьмi i мяне з сабою.

— Хадзем.

Дайшлi да ямы — i заяц туды паляцеў. Стала iх цяпер у яме трое: воўк, лiсiца i заяц.

Сядзяць яны ў яме, захацелi есьцi. Лiсiца кажа:

— Давайце крычаць: хто слабей крыкне, таго зьядзём.

Крыкнуў воўк — моцна.

Крыкнула лiсiца — таксама ня надта слаба.

Крыкнуў заяц — зусiм слаба: толькi пiскнуў.

Ну, яго i зьелi. Воўк усе косьцi паеў, а лiсiца кiшкi сабе ўзяла i ў пясок закапала.

Назаўтра ўзноў прагаладалiся. Лiсiца дастала кiшкi ды есьць патроху.

— Што гэта ты, кумка, ясi? — пытаецца воўк.

— Кiшкi.

— Дзе ты iх узяла?

— Лапаю сабе жывот распарола i дастала.

Воўк паверыў, распароў сабе кiпцюрамi жывот ды сканаў.

Лiсiца i яго зьела.

Прыляцеў да ямы дрозд. Лiсiца просiцца ў яго:

— Дрозьдзiк-драздок, вызвалi мяне зь ямы!

— Як-жа я цябе вызвалю?

— Накiдай у яму гальля, i я вылезу.

Дрозд накiдаў гальля, лiсiца вылезла зь ямы i кажа:

— Дрозьдзiк-драздок, вызвалiў ты мяне?

— Вызвалiў.

— Накармi-ж цяпер мяне.

— Як-жа я цябе накармлю?

— Вунь баба на поле iдзе, мiску блiноў кясе. Ты заляцi ёй наперад ды сядзь на дарозе.

— I ўсё?

— Усё.

Паляцеў дрозд i сеў пасярод дарогi. Баба ўбачыла дразда, паставiла мiску з блiнамi i кiнулася яго лавiць. А лiсiца схапiла блiны ды за кусты.

Наелася лiсiца блiноў, прыйшла к дразду:

— Дрозьдзiк-драздок, вызвалiў ты мяне?

— Вызвалiў.

— Накармiў?

— Накармiў.

— Цяпер напаi.

— Як-жа я цябе напаю?

— А вунь, бачыш, чалавек бочку зь пiвам вязе. Ты ўзьляцi на бочку ды дзяўбi затычку.

— I ўсё?

— Усё.

Паляцеў дрозд, сеў на бочку ды давай дзяўбсьцi затычку.

Убачыў гэта фурман, схапiў кол ды па дразду. Дрозд узьляцеў угару, а фурман з усяе сiлы — па бочцы! Бочка разьбiлася, пiва вылiлася. Цэлая лужына налiлася.

Паехаў чалавек, бядуючы, далей, а лiсiца напiлася пiва з лужыны, колькi ёй хацелася, ды пабегла да дразда:

— Дрозьдзiк-драздок, вызвалiў ты мяне?

— Вызвалiў.

— Накармiў?

— Накармiў.

— Напаiў?

— Напаiў.

— Цяпер пацеш ты мяне.

— Як-жа я цябе пацешу?

— А вунь на таку дзед з бабаю гарох малоцяць. Ляцi туды i садзiся на лоб то бабе, то дзеду.

— I ўсё?

— Усё.

Паляцеў дрозд на ток, сеў бабе на лоб. Убачыў дзед дразда ды — трах! цэпам. Але не па дразду, а па бабiным лобе. Дрозд фыркнуў i перасеў на дзедаў лоб. Тады баба з крыкам: «А кыш!» — бах цэпам дзеду ў лоб!..

Лiсiца аж качаецца ад сьмеху, пазiраючы, як дзед малоцiць бабiн лоб, а баба — дзедаў.

Набiлi яны сабе гузакоў, кiнулi малацьбу ды пайшлi дахаты прымочкi на лобе ставiць.

А дразду хоць-бы што — паляцеў сабе ў лес, пасьвiстваючы.

ДЗЯЦЕЛ, ЛIСIЦА I ВАРОНА

Выдзеўб дзяцел у васiне дуплё, збудаваў гняздо i вывеў дзетак — траiх дзятлянятак.

Растуць малыя, а дзяцел цешыцца: «Выгадую, думае, дзяцей — на старасьць падмога будзе…»

Ды недарэмна кажуць: «Хто-б дзятла ведаў, каб не яго доўгi нос?» Ня ўмеў ён радавацца сам сабе, а раструбiў на ўвесь лес пра сваiх дзяцей. Каго нi спаткае — усiм хвалiцца: «Якiя ў мяне слаўныя дзеткi! I разумныя, i прыгожыя. Другiх такiх няма нi ў кога…»

Дачулася пра гэта лiсiца. Захацелася ёй маладых дзятлянятак пакаштаваць. Але як-жа iх з гнязда дастаць? На дрэвы лазiць лiсiца спрыту ня мае.

Дзяцел дзяцей гадуе, — кормiць, поiць, а лiсiца каля асiны пахаджвае, зубы выскаляе i ўсё думае, як дзятлянятак iзь сьвету зьвесьцi.

I надумалася-такi. Падыходзiць аднойчы да асiны ды давай хвастом па камлi стукаць.

Высунуў дзяцел галаву з дупля:

— Што ты, лiсiчка, робiш? Навошта маiх дзяцей пужаеш?

— Вось як, — кажа лiсiца, — дык у цябе i дзецi ёсьць?

— Ёсьць, — адказвае дзяцел. — I такiя-ж слаўныя дзеткi!

— Ну дык выганяй iх вон, ды сам выбiрайся, бо я зараз буду дрэва секчы…

— Навошта табе гэта дрэва? — пытаецца дзяцел.

— Як гэта навошта? На дровы папiлую, у печы палiць буду!

— Ой, лiсанька, ой, матанька! — пачаў прасiцца дзяцел. — Дай хоць дзяцей пагадаваць, тады i сячы сабе дрэва. Куды-ж я цяпер з малымi падзенуся?

А лiсiца яшчэ мацней стукае хвастом па дрэву:

— Не магу я чакаць, пакуль ты дзяцей пагадуеш! Хто-ж вiнаваты, што ты якраз на гэтай асiне гняздо зрабiў! Мала лесу было, цi што?

— Яно то праўда, — кажа дзяцел, — лесу нямала. Ды хто мог ведаць, што табе гэтая старая трухлявая асiна на дровы спатрэбiцца…

— Трэба было запытацца, раней чым гняздо рабiць, — злуецца лiсiца. — Сам вiнаваты.

Пачухаў дзяцел сваю стракатую галаву:

— Што-ж мне рабiць, лiсанька? Дай раду.

Аблiзалася хiтрая лiсiца, пакруцiла хвастом ды кажа:

— Ськiнь мне адно дзiця, тады ня буду секчы дрэва.

Падумаў дзяцел — шкада дзiцяцi.

— Пачакай, лiсiчка, хоць да заўтра, — просiцца ён. — Дай хоць трохi зь дзяцей пацешыцца.

— Добра, — згадзiлася лiсiца. — Прыйду заўтра.

Сядзiць дзяцел у дуплi, бядуе i ўсё думае, як яму ад лiсiцы ўратавацца. Ды нiчога прыдумаць ня можа. Нiчога ня зробiш, прыдзецца аддаць адно дзятлянятка, хоць двое яму застануцца.

Тым часам прылятае да яго ў госьцi кума — шэрая варона.

— Так i так, — кажа ёй дзяцел, апусьцiўшы нос. — Не да гасьцей мне кумка: маё роднае дзiця лiсiца адбiрае…

Варона была птушка старая i разумная, не такая, як iншыя.

— Дурань ты, — кажа яна, — не аддавай!

— Дык-жа лiсiца дрэва сьсячэ i ўсё роўна загубiць нас.

— Гэта яна толькi страшыць цябе. Як прыйдзе заўтра, ты скажы ёй: «Сячы сабе, я цябе не баюся!».

Зарадаваўся дзяцел, падзякаваў вароне-куме за разумную параду i навет добра пачаставаў яе за гэта жукамi-караедамi.

Прыбягае назаўтра лiсiца.

— Ну, дзяцел, — кажа, — ськiдай дзiця, а то зараз дрэва сьсяку.

А дзяцел высунуў свой доўгi нос з дупля i кажа:

— Сячы сабе, я цябе не баюся!

Зьдзiвiлася лiсiца — адкуль толькi дзяцел розуму набраўся?

— Хто цябе навучыў так гаварыць? — пытаецца яна.

— Сваячка мая — варона-кума, — сьмела адказаў дзяцел.

Узлавалася лiсiца на дзятлаву куму — шэрую варону. «Пачакай-жа, — думае, я ёй не дарую гэтага». I пайшла прэч, глытаючы сьлiну.

Думала яна, думала, як вароне адпомсьцiць, i надумалася-такi. Выбегла на палянку, лягла i прыкiнулася мёртвай.

Убачыла гэта варона з дрэва. «Эгэ, — зарадавалася яна, — нядрэнная спажыва валяецца».

Тут яна крыльлямi — мах, мах! I, як бачыш, каля лiсiцы апынулася. Дзяўбанула спачатку ў хвост, каб праверыць, цi сапраўды лiсiца мёртвая. А тая — навет не зварухнулася. Ляжыць, як дохлая.

Варона пасьмялела, падскочыла да галавы i ўжо намерылася дзяўбануць у вока… А лiсiца як усхопiцца ды цап варону за нагу!

— Ага! — зарагатала лiсiца, выскалiўшы зубы. — Папалася мне на абед замест дзятляняцi. Будзеш ведаць, як дзятла вучыць.

— Ну што-ж, — кажа варона, — перахiтрыла ты мяне. Цяпер я толькi аднаго баюся: каб ты ня мучыла мяне так, як твая мацi мучыла маю мацi.

— А як-жа яна мучыла? Нешта я ня памятаю.

— Бо ты малая тады была…

— Дык раскажы хоць, — зацiкавiлася лiсiца.

— Добра, раскажу, — згадзiлася варона. — Было яно так. Твая мацi злавiла маю мацi. Вось як ты мяне цяпер.

— Ну, вядома, — перапынiла яе лiсiца. — Мая мацi была не такая дурная, як твая.

— Так, так, — адказала варона. — Яна, i праўда, была разумная, твая мацi, бо не захацела есьцi маю мацi зь пер'ем: пер'е-ж нясмачнае!

— Вядома, нясмачнае, — падтакнула лiсiца.

— Дык твая мацi зрабiла вось як: узяла два рэшаты, усадзiла туды маю мацi, потым склала рэшаты адно да аднаго ды як пусьцiла з крутой гары, дык на маёй мацi нi пярынкi не засталося — усё чыста асыпалася. Брр! — скаланулася варона. — Гэта самая страшная пакута для нас, варон…

«Добра-ж, — падумала лiсiца. — Ня буду я дурнейшай за сваю мацi».

Дастала яна два рэшаты, усадзiла туды дзятлаву куму ды i пусьцiла рэшаты з крутой гары. Рэшаты разьехалiся ў бакi, а варона ўзьнялася i паляцела на дрэва.

ХВАСТЫ

Быў такi час на зямлi, калi зьвяры ня мелi хвастоў. Заязь страшэнна дакучала iм: абаранiцца зьвяры ня мелi чым. I вось аднойчы ад ляснога цара выйшаў загад, каб зьвяры йшлi хвасты атрымлiваць. Пайшлi ганцы ўва ўсе канцы з пушчаў, лясоў i палёў склiкаць зьвяроў. Паведамiлi ваўка, лiсiцу, кунiцу, пабудзiлi й мядзьведзя ў яго бярлозе.

— Добра, — кажа Мiшка: — я зараз прыйду, адно загляну да старое лiпы, цi не знайду там чаго пасьнедаць.

Запраўды, у дуплё старое лiпы дзiкiя пчолы нанасiлi шмат мёду. Стаў Мiшка ламаць дуплё ды выграбаць мёд. Пчолы жалiлi яго, але ён не зважаў на гэта, заграбаў мёд i пчол i парахню, што прыстала да мёду, еў усё ды толькi мармытаў ад асалоды. Наеўшыся, ён ужо хацеў iсьцi на сходку, аж глянуў, што шэрсьць уся выпацкана ў мёд ды парахню.

— Не, — падумаў Мiшка, — у такiм гарнiтуры йсьцi на сходку нельга. — Сеў ён i пачаў вылiзваць сабе бруха. А сонейка так добра грэла, што Мiшка разамлеў i не заўважыў, як моцна заснуў.

Тымчасам на сходку ўжо сталi зьбiрацца зьвяры. Першай прыбегла лiсiца й выбрала сабе самы прыгожы пушысты хвост. Потым — кунiца, вавёрка. Бык выбраў сабе хвост зь мяцёлкай на канцы, конь — з даўгiмi валасамi, каб лепш было змагацца з мухамi ды аваднямi. Падбег i зайчык, але, пачуўшы страшэнны гармiдар, спалохаўся ды схаваўся ў кусты; сядзеў там, пакуль усе зьвяры разыйшлiся i ў лесе стала цiха. Вылез зайчык з кустоў i нясьмела падыйшоў да ляснога цара.

— Дзе-ж ты быў — кажа цар, — то-ж усе хвасты ўжо разабралi, астаўся толькi адзiн маленькi.

— То-ж такi мне й трэба — узрадаваўся зайчык. — даўгi хвост толькi перашкаджаў-бы мне ад ваўкоў ды сабак уцякаць, а гэты будзе якраз.

Фарсiста прычапiў зайчык свой хвост i весела паскакаў.

А тымчасам прачнуўся й мядзьведзь i раптам успомнiў, што ён мусiў iсьцi на сход. Глянуў, а сонца ўжо зусiм над лесам павiсла. З усiх ног кiнуўся Мiшка бегчы. Бег, бег, аж засопся. Але ў тым месцы, дзе была сходка, ужо нiкога ня было.

— Што-ж мне цяпер рабiць, — думае мядзьведзь — усе будуць мець хвасты, адзiн я застануся без хваста. — Гэтак iдзе ён злосны, аж бачыць на пяньку барсук пакручваецца i ўсё на свой прыгожы хвост глядзiць.

— Паслухай, барсуча, — кажа мядзьведзь, — нашто табе такi вялiкi хвост? Аддай мне хоць палавiну.

— Што ты? — кажа барсук — як-жа можна? То-ж увесь фасон прападзе.

— Не дасi, — сказаў мядзьведзь ды палажыў лапу барсуку на голаву, — не дасi па дабру, дык сiлай вазьму.

— Ня дам — крыкнуў барсук, ды як рвануўся, дык i вырваўся. Але ў мядзьведзя ў лапе засталася доўгая паласа барсуковае скуры. Адарваў мядзьведзь кавалак гэтае скуры, прычапiў сабе, дзе павiнен быць хвост, ды пайшоў даядаць мёд. А барсук бег, бег, дзе нi схаваецца, усё яму здаецца, што мядзьведзь усьлед тупае. Урэшце выкапаў ён глыбокую нару, залез у яе й сядзеў там цэлыя днi. Толькi калi месяц узыйходзiў над лесам, вылазiў ён пашукаць чаго-колечы зьесьцi. Там у нары ў барсука дзецi нарадзiлiся. I вось аднойчы недалёка ад гэтае нары бегла лiсiца. Чуе яна, што нешта пiшчыць. Глянула яна на дрэвы, агледзела ўсе кусты — нiчога няма. Прыслухалася лiсiца i здалося ёй, што нешта пiшчыць пад зямлёй. Глядзiць, аж нара. Палезла лiсiца ў нару, аж там барсук.

— Што гэта табе, барсуча, наверсе цесна стала, што ты пад зямлю залез?

— А так, цесна. — Ды расказаў лiсiцы, як мядзьведзь хацеў забраць у яго хвост. Выслухала лiсiца, хiтра засьмяялася ды кажа:

— Хлусiш ты, барсук. Ня веру я твайму нiводнаму слову.

— Ня верыш, дык я цябе пераканаю. — I вылез з нары. Праўда, лiсiца пабачыла, што ў барсука ад галавы праз усю сьпiну белая паласа. Паверыла лiсiца й не на жарт спалохалася.

— Што-ж, — падумала яна — калi ён хацеў забраць барсукоў хвост, дык мой-жа прыгажэйшы. — I пабегла шукаць сабе сховiшча. Але дзе яна нi хавалася, усё ёй здавалася, што мядзьведзь яе знойдзе. Гэтак прабегала яна ўсю ноч i не магла супакоiцца. А пад ранiцу, як i барсук, выкапала сабе глыбокую нару, залезла ў яе, накрылася сваiм прыгожым пушыстым цёплым хвастом i спакойна заснула.

РАКАЎ ГНЕЎ

Загневаўся рак на Бога.

— Дрэнны лёс прызначыў мне Бог, — кажа ён — цэлы век на цёмным дне поўзаць мне суджана; нi сьвету, нi цяпла, нi радасьцi, нi вясёласьцi.

Запоўз рак у цёмную нару i сказаў:

— Лепш памру я тут, а назад ня вылезу.

I сказаў Бог Сонцу, каб яно ўгаварыла рака.

Блiснула сонейка сваiмi коскамi сьвету й прамовiла:

— Рача, рача, ня гневайся! Усiм Бог прызначыў жыцьцёвую дарогу. Вось бачыш, рача: мiльёны гадоў хаджу я тэй самай дарогай i кажны год пасылаю на зямлю аднолькавую колькасьць цяпла й сьвятла. Кажны год бывае сьцюдзёная зiма, а па зiме прыходзiць радасная вясна й лецейка. Кажнаму суджана цярпець Бяду й Нядолю, але кажнага суцяшае Радасьць i Ўцеха. Адпусьцiся-ж рача, ня гневайся!

— Тваё сьвятло да мяне амаль не даходзiць, — сказаў рак i ня вылез з нары.

Паслаў Бог ластаўку прасiць рака.

— Рача, рача, ня гневайся! — прашчабятала ластаўка. — Кажнага ў жыцьцi спатыкаюць Бяда й Нядоля. Вось хоць-бы ўзяць i маё жыцьцё. Маленькая й безбаронная я птушачка. I кот i навет мыш-кажан мяне загрызьцi могуць, i ястраб i варона заклююць, i навет верабей зь мяне назьдзекуецца. А як дзетак сваiх гадую! Зьлепiш гэта гнязьдзечка дзесь пад страхою. Добра, калi добрыя дзецi будуць у гаспадара, тады я вывяду сваiх дзетак. Але часта бываюць i распусьнiкi i споруць палкамi маё гнязьдзечка, i дзетак маiх зьнiшчаць. Вось i плач усё жыцьцё па дзетках сваiх. А колькi нас гiне, калi мы пералятаем на зiму ў цёплыя краiны! Богу аднаму ведама.

— Ты маеш волю i ведаеш сьвет, — сказаў рак i яшчэ далей пацiснуўся ў нару.

Паслаў Бог дрэва.

— Рача, рача. Ня гневайся! — сказала пахiлая вярбiна. — Няма больш бяздольнага жыцьця, як маё жыцьцё. Сам ты бачыш, якi лёс мне Бог прызначыў. Вось стаю я на беразе рэчкi цэлае жыцьцё. Вада агольвае карэньнi мае, вецер зрывае лiсты мае. Пастушкi абразаюць мае галiнкi. Узiмку ўся я ледзянею ад холаду. А рэчка ня мае лiтасьцi i вось падмые яна мае карэньнi, i халодная вада пахавае маё цела.

— Але ты можаш аглядаць Божы сьвет, — сказаў рак i з нары ня вылез.

Сказаў Бог каню, каб ён перапрасiў рака.

Падыйшоў худы конь да рэчкi, страсянуў грываю ды сумна апусьцiў галаву:

— Рача, рача, — прамовiў ён: — што ты ўздумаў? Памiраць хочаш? Ты думаеш, што маё жыцьцё лепшае за тваё? Паглядзi на маё цела! Ты бачыш раны i гузы. Гэта ад хамута ды ад пабояў. Увесь век цягаю цяжары. А калi сiлы мне не хапае, дык яшчэ й палкамi падганяюць. Адзiная ўцеха, калi выдарыцца добры гаспадар, дык часам па шыi палопае, пахвалiць мяне за шчырую працу. I ўсё-ж такi я не хачу памiраць.

Высунуўся рак з вады й сказаў горасным голасам:

— Цябе хоць калi пашкадуюць, а мяне нiхто й нiколi, — i палез узноў у нару, яшчэ далей у яе пацiснуўся.

Паслаў Бог жыта.

Скланiла жыцейка свой каласок над рэчкаю ды прыемным галаском прамовiла:

— Рача, рача! Ня гневайся! Паслухай ды паглядзi на маё жыцьцё! Вось калi мае зярняткi кiдаюць у сырую зямлiцу, я пускаю чырвоненькi парасток. Радасна мне. Неўзабаве пышнаю, густою, зялёнаю руньню пакрываю я зямлiцу. Кажуць усе: — Вось харошая рунь, — i цешацца зь мяне. Ды нядоўга трывае мая ўцеха. Прыходзiць халодная восень. Мароз скуе грудзi зямлi. Па мне пачынаюць таптацца i нiшчыць: i хатняя жывёла, i дзiкiя зьвяры, i птушкi. Потым тоўсты пласт сьнегу закрывае мяне, i ўсю доўгую халодную зiму я замiраю.

Але зiма ня вечная. Прыходзiць цёплая вясна. Злазiць сьнег з палёў. Падымаецца сонейка й пасылае цяпло на зямлю. Вось зноў я абуджаюся да жыцьця. Зноў пакрываю зеленьню поле ды цягнуся ўгару да яснага сонейка. Церазь месяцаў два выплывае мой прыгожы каласок. Ён так радасна гайдаецца на сонцы i ўдыхае ў сябе сьвежае паветра. Яшчэ зь месяц, — i каласкi мае закрасуюць брылянцiстай красою. Але-ж падумай сабе, рача. Мусiць кажная радасьць зьмяняецца сумам. Налiваюцца мае каласкi поўным зернем. Хораша жаўцее нiва, а людзi з уцехаю глядзяць на мяне. I вось тады пачынаецца пакута мая.

Прыходзяць на поле жнеi. Зразаюць мае сьцеблi вострымi сярпамi, зьвязваюць у цесныя снапы, сушаць мяне на сонцы, а потым, навалiўшы на цяжкi воз, вязуць у гумно. Нядоўга я маю супакой у гумне. Пачынаюць мяне малацiць. Б'юць мяне, мятушаць, аддзяляюць мае косьцi ад цела. Потым веялкаю аддзеляць мае зярняткi i ссыпаюць у засек. Ды што-ж ты думаеш, канец маёй пакуце? Яна толькi пачынаецца. Насыпаюць гэта маiх зярнят у мяшкi й вязуць да млына i перацiраюць мяне на муку. Далей ужо каля мяне бярэцца гаспадыня, каб сьпячы з мукi смачны хлеб.

Вось мокну я, мокну ў дзяжы, кiсну я, кiсну; месяць мяне, перакiдаюць; потым, скачаўшы баханку, кiдаюць мяне ў напаленую да чырвана печ. Рача, рача! Цi-ж можаш ты сабе ўявiць тую пакуту, якую мне трэба цярпець у печы?

Ой, цяжка, ой, страшна. Ты гэтак нi разу не пакутваў. Тады толькi страшэнная боль усьцiшыцца, калi дастануць мяне зь печы i абальюць халоднай вадзiцаю.

I ўсё-ж такi я ня гневаюся на Бога.

Заварушыў рак сваiмi доўгiмi вусамi i вылез з нары.

ЗАЯЦ I ВОЖЫК

У вадзiн ясны сонечны дзень стаяў вожык каля дзьвярэй свайго дому, склаўшы рукi на жываце, i напяваў песеньку. Сьпяваў ён сваю песеньку, сьпяваў i раптам уздумаў: «Пайду я на поле ды на сваю бручку зiрну. Пакуль мая жонка дзяцей мые ды апранае, я пасьпею i ў поле схадзiць i вярнуцца дадому».

Пайшоў вожык i сустрэўся падарозе з зайцам, якi таксама йшоў у поле на сваю капусту паглядзець.

— Добры дзень, паважаны заяц! Як вы маецеся?

А заяц быў вельмi важны й горды. Замест таго, каб ветлiва прывiтацца з вожыкам, ён толькi кiўнуў галавою ды сказаў груба:

— Што гэта ты, вожык, так рана па полi лётаеш?

— Я на шпацыр выйшаў, — кажа вожык.

— На шпацыр? — запытаўся заяц насьмешлiва. — А па-мойму, на такiх кароценькiх ножках далёка ня зойдзеш.

Пакрыўдзiўся вожык за гэткiя словы. Ня любiў ён, калi гаварылi пра ягоныя ногi, якiя запраўды былi кароткiя ды крывыя.

— Цi ня думаеш ты, — запытаўся ён у зайца, — што твае ногi бегаюць хутчэй i лепш?

— Вядома, — адказаў заяц.

— А цi ня хочаш ты зы мною навыперадкi пабегчы? — пытаецца вожык.

— З табою навыперадкi? — кажа заяц. — Не сьмяшы ты мяне, калi ласка. Няўжо-ж ты на сваiх крывых нагах мяне абгонiш?

— А вось пабачым, — адказвае вожык. — Убачыш, што абганю.

— Ну, давай пабяжым, — кажа заяц.

— Пачакай, — адказвае вожык, — спачатку я схаджу дадому пасьнедаю, а праз паўгадзiны вярнуся на гэтае месца. Тады i пабяжым. Добра?

— Добра, — сказаў заяц.

Пайшоў вожык дадому. Iдзе й думае: «Заяц, вядома, хутчэй за мяне бегае. Але ён дурны, а я разумны. Я яго перахiтру».

Прышоў вожык дадому i кажа жонцы:

— Жонка, апранайся хутчэй, прыдзецца табе зы мною ў поле йсьцi.

— А што здарылася? — пытаецца вожычыха.

— Ды вось мы з зайцам паспрачалiся, хто хутчэй бегае — я цi ён. Я павiнен зайца абагнаць, а ты мне ў гэтай справе дапаможаш.

— Што ты — звар'яцеў? — зьдзiвiлася вожычыха. — Ён-жа цябе адразу перагонiць.

— Не твая справа, жонка, — сказаў вожык. — Апранайся хутчэй ды пойдзем. Я ведаю, што раблю.

Апранулася жонка ды пайшла з вожыкам у поле.

Падарозе вожык кажа жонцы:

— Мы пабяжым з зайцам вось па гэтым доўгiм полi. Заяц пабяжыць па аднэй баразьне, а я па другой. А ты, жонка, стань у канцы поля каля маёй баразны. Як толькi падбяжыць пад цябе заяц, ты крыкнi: «Я ўжо тут!». Зразумела?

— Зразумела, — адказвае жонка.

Так яны й зрабiлi. Завёў вожык жонку на канец свае баразны, а сам вярнуўся на тое месца, дзе пакiнуў зайца.

— Ну, што-ж — кажа заяц, — пабяжым?

— Пабяжым, — адказвае вожык.

Сталi яны кажны ў пачатку свае баразны.

— Раз, два, тры! — крыкнуў заяц.

I абодвы яны пабеглi з усiх ног.

Прабег вожык крокаў тры-чатыры, а потым цiхенька вярнуўся на сваё месца i сеў. Сядзiць ды адпачывае. А заяц усё бяжыць ды бяжыць. Дабег да канца свае баразны, а тут вожычыха яму i крычыць:

— Я ўжо тут!

А трэба сказаць, што вожык i вожычыха вельмi падобныя адзiн да другога. Зьдзiвiўся заяц, што вожык яго перагнаў.

— Пабяжым цяпер назад, — кажа ён вожыку. — Раз, два, тры!

I пусьцiўся заяц назад хутчэй. А вожычыха засталася сядзець на сваiм месцы.

Дабег заяц да пачатку баразны, а насустрач яму вожык крычыць:

— Я ўжо тут!

Яшчэ больш зьдзiвiўся заяц.

— Пабяжым яшчэ раз, — кажа ён вожыку.

— Добра, — адказвае вожык. — Калi хочаш, пабяжым яшчэ раз.

Так семдзесят тры разы бегаў заяц туды й назад.

А вожык усё яго пераганяў. Прыбяжыць заяц да пачатку баразны, а вожык крычыць: «Я ўжо тут».

На семдзесят чацьверты раз дабег заяц да сярэдзiны поля ды павалiўся на зямлю.

— Умарыўся, — кажа, — не магу больш бегаць.

— Вось бачыш цяпер, у каго ногi лепшыя?

Нiчога не адказаў заяц i пайшоў з поля — ледзь ногi пацягнуў.

А вожык з вожычыхай паклiкалi сваiх дзяцей i пашлi зь iмi на шпацыр.

ЯК Я ГЛЯНУ НА ТВОЙ НОС, ДЫК УСПОМНЮ ПРА СВОЙ ХВОСТ

Жыў сабе на сьвеце бедны селянiн. Яму ў жыцьцi не шанцавала. Гаспадарка ня ручыла, скацiна не вялася, дзецi хварэлi, жонка была сварлiвая i ў хаце быў заўсёды неспакой i звадка. Адно ў яго было шчасьце, што ён быў добры музыка i меў добрую скрыпку. Гэты чалавек любiў лес, поле, асаблiва свой шнюрок збожжа. Як толькi ў яго находзiлася вольная хвiлiна, ён браў сваю скрыпачку, выходзiў за гумно на ўзгорачак, садзiўся на каменьчыку i iграў на сваей скрыпачцы рознымi галасамi. Гукi яго галасiстай скрыпкi разносiлiся па полi, лесе i сенажацi, i адбiвалiся ад лесу цудоўным рэхам. Ён тады забываўся на сваю беднасьць, гора i на сваю язычлiвую жонку.

Аднаго разу, калi ён так iграў, з норкi выскачыла яшчарка. Калi скрьшачка выдавала жаласьлiвыя гукi, яшчарка стаяла спусьцiўшы галаву i слухала, а калi ён iграў вясёлыя танцы, дык яшчарка танцавала i датуль скакала, пакуль музыка ня пераставаў iграць, а за добрую iгру кажны раз яшчарка выплёўвала чырванца, ветлiва кланялася i хавалася iзноў у сваю норку. Час iдзе, а музыка прыходзе на гэта месца iграць. У яго ўжо i грошы завялiся, ён разбагацеў, i дома пачало шанцаваць: скацiна стала вясьцiся, дзецi перасталi хварэць i жонка паспакайнела. Цяпер толькi жонка прыставала да музыкi, каб сказаў, адкуль бяруцца ў яго грошы. Сьпярша ён маўчаў, але што раз яна горш прыставала i выпытвала i нарэшце не сьцярпела ды спытала:

— Цi ня красьцi ты ходзiш або можа забойствам займаешся?

I тады ён мусiў прызнаццца жонцы i расказаў ёй усю праўду. Жонка даведаўшыся праўду, пачала яго яшчэ горш лаяць i нехтаваць.

— Ды дзе-ж гэта вiдана, каб яшчарка давала чырванцы? Гэта яшчэ горш як зладзейства цi разбой. Гэта-ж мабыць нячысьцiк у выглядзе яшчаркi табе грошы дае. Ты, вiдаць, сам запрадаўся нячыстай сiле i нас усiх хочаш запрадаць.

А музыка спакойна адказвае:

— Я iграў сабе, каб разьвесялiць сваё гора, а калi яна паскакала i заплацiла мне чырванца, то й дзякуй ёй, я-ж у яе платы не дамагаўся.

Але жонка i слухаць не хацела, толькi крычыць:

— Трэба ратавацца ад нячыстай сiлы!

— Як-жа ратавацца? — кажа музыка. Жонка падумала i сказала:

— Вазьмi з сабой сякеру i iдзi iграць на тое самае месца, а калi яшчарка выскача з норкi, то тады вазьмi ды засячы сякерай.

Музыка паслухаў жонкi, узяў сякеру за пояс i скрыпачку ў рукi ды пашоў iграць. Сеў на каменьчыку, а сякеру выняў з-за пояса i паставiў ля ног. Калi пачаў iграць, то яшчарка, як i перш, выбегла i пачала танцаваць. Музыка ўспомнiў загад жонкi, але нiяк ня мог падняць сякеру на нявiнную вясёленькую яшчарку. Калi музыка скончыў iграць, яшчарка ветлiва пакланiлася, выплюнула чырванца i зьвярнулася да свае норкi, але ў гэты мамэнт музыка схапiў сякеру i сякануў па яшчарцы, але пасьпеў адсеч толькi хвост. Яшчарка тады як крутнулася назад, ды як падскочыла да твару музыкi i адкусiла яму нос, а сама спакойна зьвярнулася i спаважна палезла ў сваю норку, а музыка ўзяў сваю скрыпачку i пайшоў да хаты.

Пасьля гэтага ён доўга лячыў свой нос, доўга хадзiў па леках, растрацiў усё сваё багацьце. А калi абяднеў, то скацiна зноў ня стала вясьцiся, дзецi зноў сталi хварэць i жонка больш ранейшага стала грызьцiся. Музыка, каб разьвесялiць сваё гаротнае жыцьцё, пайшоў зноў на той самы камень iграць. I калi ён зайграў жаласную песьню, яшчарка зноў вылезла з свае норкi i стала спусьцiўшы галаву слухаць дзiўную музыку. А калi музыка iзноў зайграў вясёлыя танцы, дык яшчарка пусьцiлася ў скокi. Калi музыка перастаў iграць, яшчарка зноў пакланiлася, выплюнула чырванца i павярнулася ў сваю норку. Гэтак iзноў завялося сяброўства ў бязносага музыкi i бясхвостай яшчаркi. Музыка зноў стаў багацець.

Аднаго разу музыка, пасьля свае iгры i танцаў яшчаркi, пачаў перапрашаць яшчарку:

— Выбачай, мiлая яшчарка, што я, паслухаўшы сваей старой бабы, спаганiў тваю аздобу, адсекшы твой хвост.

А яшчарка кажа:

— Ат нiчога, я анi ня гневаюся на цябе за тваю распусту, а даўно забылася праз гэта: толькi: — Як я гляну на твой нос, дык успомню пра свой хвост.

ЛIСIЦА-ХIТРЫЦА

Жыў дзед ды баба. Нiчога ў iх з гаспадаркi ня было, толькi адна курачка Чубатка.

Жылi яны, жылi, дажылiся — няма чаго варыць. Вось дзед i кажа бабе:

— Баба, а баба, звары хiба Чубатку, цi што?

Баба замахала рукамi:

— Што ты, дзед, надумаўся! Лепш мы галодныя будзем, а Чубаткi я ня дам варыць.

Пачула гэта курачка, пабегла на двор, знайшла там бабовае зерне i прынесла бабе.

Дзед кажа:

— Вось i добра. Звары ты, баба, хоць гэтую бобiнку.

Паглядзела старая на бобiнку:

— Дзеду мой, дзеду, што тут за наедак з аднае бобiнкi? Я для яе i гаршка не падбяру. Давай лепш пасадзiм яе. Як вырасьце, тады сьпячэм цэлы бабовы пiрог.

— Дзе-ж мы яе пасадзiм? — пытаецца дзед.

— На полi.

— На полi яе варона выдзяўбе…

— Дык на дварэ.

— На дварэ яе курыца выграбе…

— Тады давай пасадзiм хiба ў хаце пад палацямi.

— Добра, — згадзiўся дзед i пасадзiў бобiнку ў хаце пад палацямi.

Узыйшла бобiнка ды давай расьцi. Расла, расла, уперлася ў палацi.

— Што, баба, рабiць будзем? — пытаецца дзед.

— Трэба палацi разьбiраць.

Дзед разабраў палацi, а бобiнка як расьцi ды расьцi — дарасла да столi.

— Што, баба, рабiць будзем? — зноў пытаецца дзед.

— Трэба столь разьбiраць.

Дзед i столь разабраў, а бобiнка як расьцi ды расьцi — дарасла да страхi.

Дзед i страху разабраў. Выглянула бобiнка на сьвет i давай расьцi яшчэ весялей. Дарасла аж да неба.

Узяў тады дзед торбу, палез па сьцяблу на неба, абабраў сьпелыя струкi i вярнуўся назад.

Зарадавалася баба — цэлую торбу струкоў прынёс дзед!

— Ну, цяпер то мы ўжо наядзiмся пiрага!

Палузала баба струкi, высушыла боб на печы, змалола i расчынiла ў дзяжы цеста на пiрог.

Цеста як расьцi ды расьцi — зь дзяжы вон лезе. Палажыла яго баба на лапату, загладзiла пiрагом, размалявала рознымi ўзорамi, каб прыгожы быў, ды ў печ. А пiрог як расьцi ды расьцi — зь печы на прыпечак лезе. Адсланiла баба заслонку, а ён — скок на хату, з хаты за парог — i ўцёк…

Кiнулiся дзед з бабай даганяць пiрог. Ды дзе там! Так i не дагналi.

Прыкацiўся пiрог у лес. А тут насустрач яму рыжая лiсiца-хiтрыца. Схапiла яна пiрог, выела мякiш, у сярэдзiну шышак насыпала ды пабегла зь пiрагом да пастушкоў.

Знайшла пастушкоў у полi i кажа:

— Пастушкi, пастушкi, дайце мне бычка-трацячка, а я вам дам за гэта пiрог.

Бачаць пастушкi — добры пiрог у лiсiцы, жоўценькая скарынка аж блiшчыць, так i хочацца яго папрабаваць. Згадзiлiся яны на мену i аддалi лiсiцы бычка-трацячка.

— Толькi-ж, глядзiце, ня ешце пiрага, пакуль я не заеду за горку, — кажа лiсiца.

Села яна на бычка верхам i паехала. Як толькi схавалася за горкаю, пастушкi i кажуць: «Сядзем на пясочку, зьядзiм па кусочку!» Разламалi пiрог, а там — адны шышкi яловыя… Падманула iх хiтрая лiсiца!

Едзе лiсiца на бычку, бачыць — на дарозе пустая павозка стаiць, а недалёка чалавек арэ. Падкралася яна цiшком да павозкi, запрэгла ў яе бычка-трацячка, села на мяккай саломе i едзе сабе далей, пугай бычка паганяе.

Прыехала ў лес. Насустрач ёй воўк iдзе. Зьбегаўся, змарыўся, ледзьве ногi валачэ.

— Куды, кума, едзеш? — пытаецца.

— За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства.

— Чаго?

— Там, кажуць, курэй i каршуны не дзяруць…

— А бараны ў тым царстве ёсьцека? — аблiзнуўся воўк.

— Ды iх там хоць гаць гацi!

— А лiсiчка, а сястрычка, вазьмi i мяне з сабою. Падвязi хоць мой хвост.

— Што адзiн хвост везьцi, садзiся ўвесь ты.

Сеў воўк. Едуць далей. Сустракаюць мядзьведзя.

— Куды, кумы, едзеце?

— За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства…

— Чаго?

— Там, кажуць, курэй i каршуны не дзяруць, — адказвае лiсiца.

— Там, кажуць, бараноў хоць гаць гацi, — падтаквае ёй воўк.

— А мёду там многа?

— Ды там, кажуць, мядовыя рэкi цякуць!

Мядзьведзь зарадаваўся:

— То вазьмiце i мяне. Хоць адну лапу падвязiце.

— Што адну лапу везьцi, садзiся ўвесь ты.

Уселiся ўтраiх, едуць далей. Аж раптам зламалася аглобля. Лiсiца кажа мядзьведзю:

— Схадзi, кум, прынясi аглоблю.

Пайшоў мядзьведзь у гушчар, знайшоў вывярнутую елку i прывалок да возу. Убачыла лiсiца, крыку нарабiла:

— Ах ты, мядзьведзiшча, ах ты, дурнiшча, цi-ж гэта лясiна для аглоблi!

I да ваўка:

— Схадзi, куме, прынясi тонкую аглоблю.

Пайшоў воўк i прынёс крывы яловы сук. Лiсiца i на яго накрычала, плюнула ды пайшла сама па аглоблю.

Тым часам мядзьведзь з ваўком зьелi бычка-трацячка, скуру саломай напхалi, на ногi паставiлi ды пайшлi сабе пасьмiхаючыся.

Вярнулася лiсiца, бачыць нi ваўка, нi мядзьведзя, толькi бычок стаiць. Прыладзiла яна аглоблю, села ў павозку, махнула пугаю на бычка, а той — брык! — i павалiўся.

Паглядзела лiсiца на бычка i аб усiм здагадалася.

— Пачакайце-ж вы ў мяне! Я вам гэтага не дарую! — пагразiла яна ваўку i мядзьведзю ды пайшла сваёю дарогаю.

Шмат часу iшла цi мала, а ў дарозе ўжо i восень яе застала. Сустракае ваўка, таго, што зьеў бычка.

— Добры дзень, кум! Як маешся?

— Дрэнна, — кажа воўк. — Нешта азяб на дажджы, аж увесь калачуся. Зуб на зуб не трапляе.

— То трэба новы кажух пашыць, — раiць лiсiца.

— Праўду, кумка, кажаш, — згадзiўся воўк.

Пабег ён на выган, схапiў авечку i прывалок у лес.

— Хопiць на кажух? — пытаецца ў лiсiцы.

— Мала, — кажа лiсiца.

Прынёс воўк яшчэ адну авечку:

— Цяпер хопiць?

— Не, яшчэ адну трэба.

Воўк i трэйцюю прывалок.

— Ну, а цяпер, — кажа лiсiца, — трэба краўца шукаць.

— Дзе-ж мне яго шукаць, кумка?

— Я ведаю добрага краўца. Хадзем да яго.

Прывяла лiсiца ваўка на луг. Там, у кустох, на прывязi жарабец пасьвiўся.

— Вунь ён, кравец!

Воўк зарагатаў:

— Гэта не кравец, а жарабец! Не, кумка, як сабе хочаш, а розуму ў цябе мала.

Лiсiца пакрыўдзiлася:

— Ты пра мой розум ня вельмi языком мялi. Я была разумнай i буду, а ты быў дурань, дурнем i застанешся.

Тут ужо i воўк пакрыўдзiўся, аж узлаваўся:

— Паглядзiм яшчэ, хто з нас разумнейшы!

— Не хвалiся загадзя, — кажа лiсiца, — лепш паглядзiш, як зараз зь цябе скуру зьнiмуць.

— Хто зьнiме? — ляснуў зубамi воўк.

— Гаспадар гэтага каня.

— Ня можа быць! — ня верыць воўк.

— Пабачыш. На чым жарабец навязаны? — пытаецца лiсiца.

— На вяроўцы.

Лiсiца засьмяялася:

— Вось i вiдаць, што дурань!

— Чаму? — падскочыў воўк.

— Жарабец на калу навязаны.

— Ня можа быць! — залыпаў воўк вачыма.

— Хадзем пакажу.

Прывяла лiсiца яго да калка, за якi быў прывязаны канец вяроўкi, зьняла вяроўку, зрабiла пятлю i закiнула ваўку на шьпо. Воўк i азiрнуцца не пасьпеў, як у пятлi апынуўся. Тады лiсiца падбегла да жарабца, замахала хвастом. Той спужаўся ды як драпнуў дахаты, толькi падковы заблiшчэлi.

Так i прыцягнуў у пятлi ваўка да свайго гаспадара. Ну, а там зь яго i скуру зьнялi.

Вярнулася лiсiца ў лес, закапала авечак у мох на запас, адны толькi мазгi на абед пакiнула. Села пад елкаю i есьць.

Iдзе мядзьведзь — той, што бычка зьеў.

— Што гэта ты, кума, жуеш? — пытаецца.

— Мазгi. Сьляпы ты, цi што?

— А дзе-ж ты iх дастала?

— З галавы. I ты можаш дастаць, калi хочаш.

— Як?

— Вельмi проста: разганiся ды стукнiся галавою аб дуб — мазгi i выскачаць.

— Дзякую-ж табе, кума, за добрую параду. Так я i зраблю. А то есьцi даўно хочацца.

Знайшоў ён самы тоўсты дуб, разагнаўся з усяе сiлы ды i грымнуўся ў яго лобам.

Тут яму i канец.

А хiтрая лiсiця наелася мазгоў ды пайшла запiваць крынiчнаю вадою.

САБАКА I ВОЎК

Быў у ваднаго гаспадара сабака. Шчыра служыў ён гаспадару, ды не агледзеўся, як пастарэў. Горш сталi бачыць яго вочы, i цяжэй яму стала вартаваць гаспадарава дабро. Тады скупая гаспадыня перастала кармiць яго, а потым i зусiм пачала з двара праганяць.

«Чым так жыць, — думае сабака, — лепш няхай мяне воўк зьесьць».

Надумаўся ён i пайшоў у лес шукаць ваўка. Iдзе ён лесам, а тут насустрач i воўк бяжыць.

— Куды, сабака, iдзеш? — пытаецца воўк.

— Да цябе.

— Чаго?

— Зьеш ты мяне, воўча…

I расказаў ён ваўку пра сваю бяду.

Бачыць воўк, што сабака надта худы — яшчэ зубы паломiць, i кажа:

— Не, цяпер я цябе есьцi ня буду. Трэба, каб ты трохi патлусьцеў.

— Як-жа я патлусьцею, — кажа сабака, — калi мяне гаспадыня зусiм ня кормiць?

— Нiчога. Мы зробiм так, што яна цябе з ахвотаю будзе кармiць.

— Дзе там! — пакруцiў хвастом сабака. — Гаспадыня мая вельмi скупая.

— Слухай ты мяне, — кажа воўк. — Iдзi дадому i сядзi там на агародзе. Адвячоркам, як пачне цямнець, я прыбягу i ўхаплю лепшага гаспадаровага падсьвiнака. Ты наробiш брэху, пабяжыш за мною, i я табе аддам падсьвiнака. Гаспадар убачыць гэта i загадае гаспадынi добра кармiць цябе. А празь месяц, як патлусьцееш, — прыходзь да мяне, тады я цябе зьем.

Сабака падумаў i згадзiўся.

Адвячоркам прыбег воўк, ухапiў падсьвiнака i павалок цераз агароды.

Тут сабака як наробiць ляманту, як кiнецца за ваўком…

Пачуў гэта гаспадар, выскачыў з хаты, бачыць: воўк падсьвiнака валачэ цераз агароды, а сабака яго даганяе, адбiрае.

— Туйга! Туйга! — закрычаў гаспадар на ўсю сiлу. — Кусi яго, Лыска!

Воўк тым часам кiнуў падсьвiнака, а сам ходу ў лес.

— Малайчына, Лыска! — пахвалiў гаспадар сабаку, прывёў на кухню i загадаў жонцы кармiць яго.

Жыве Лыска прыпяваючы. А празь месяц зрабiўся такi тлусты, аж шэрсьць блiшчыць. I пра дагавор з ваўком забыўся.

Вось аднойчы сабралiся ў гаспадара госьцi. П'юць, гуляюць, песьнi сьпяваюць. Нямала тут i Лыску перапала — цэлую кучу касьцей пад стол яму накiдалi.

Наеўся Лыска ды выйшаў на двор — у сваю будку. Глядзiць — аж у будцы воўк чакае яго.

— Чаго ты тут? — зьдзiвiўся сабака.

— Па цябе прыйшоў, — адказвае воўк. — Памятаеш наш дагавор з табою?

Спалохаўся сабака — ня хочацца яму на воўчыя зубы трапляць. Вось ён i кажа:

— Ня еш ты мяне, воўк. Я цябе за гэта добра пачастую самаю смачнаю ядою.

— Адкуль-жа ты возьмеш?

— У майго гаспадара госьцi. Там пад сталом поўна касьцей — навет зь мясам. Хадзем!

— Баюся. Яшчэ заб'юць мяне там.

— Ня бойся, не заб'юць, — угаворвае сабака. — Я цябе правяду так, што нiхто i ня ўбачыць.

Згадзiўся воўк i пайшоў за сабакам.

Лыска пакiнуў яго ў сенцах, сам убег у хату, махнуў хвастом i патушыў лучыну.

— Цяпер бяжы пад стол, — паклiкаў ён ваўка. Воўк так i зрабiў.

Сабака накармiў ваўка, навет вiном напаiў. Сядзяць яны сабе пад сталом ды зюкаюць пацiху.

А тым часам госьцi засьпявалi вясёлыя песьнi.

Воўк слухаў, слухаў, ды кажа сабаку:

— Мне таксама сьпяваць хочацца.

— Маўчы лепш, — адказвае сабака.

Воўк памаўчаў крыху ды зноў за сваё:

— Ня вытрымаю, — кажа, — аж язык сьвярбiць, гэтак сьпяваць захацелася.

I зацягнуў на ўсю хату басам:

— Ау-ау!

А сабака таксама ня вытрымаў ды давай падпяваць яму:

— Гаў, гаў! Цяў, цяў!..

Пачулi гэта госьцi, ухапiлi хто качаргу, хто чапялу, набiлi ваўка i выкiнулi яго з хаты разам з сабакам.

Ачухаўся воўк i кажа сабаку:

— Ну i накармiў-жа ты мяне! Я табе не дарую гэтага.

— Сам вiнаваты, — кажа сабака. — Трэба было маўчаць.

— Не, — не згаджаецца воўк, — гэта ты вiнаваты. Навошта ты завёў мяне ў хату?

Спрачалiся яны, спрачалiся, нарэшце воўк кажа:

— Калi так, давай будзем ваяваць: хто каго зваюе, той таго i зьесьць. Зьбiрай сваё войска i прыходзь да мяне ў лес.

— Што-ж, — кажа сабака, — няхай будзе так.

Назаўтра ўзяў ён барана, ката i пеўня сабе ў памочнiкi ды пайшоў на вайну з ваўком.

А воўк запрасiў да сябе ў ваякi мядзьведзя, дзiка i зайца. Сабраў ён сваё войска, выйшаў на ўскраек лесу i чакае.

— Палезь ты, Мiхайла, — кажа ён да мядзьведзя, — на елку ды паглядзi, цi ня iдзе сабака iз сваiм войскам.

Мядзьведзь узьлез на елку, прыгледзеўся i кажа:

— Iдзе!

— Ну, дык злазь! — клiча воўк. — Будзем ваяваць.

— Не, ня зьлезу, — адказвае мядзьведзь.

— Чаму?

— Страшна.

— Што-ж там за войска такое, што ты гэтак спужаўся? — пытаецца воўк.

— Такое войска, што я нiколi i ня бачыў, — адказвае мядзьведзь калоцячыся. — Адзiн ваяка тоўсты i калматы, зь вiламi iдзе; другi — грозны, вусаты, ззаду пiку нясе; трэйцi — у шапачцы чырвонай, iз шпорамi на нагах, шабляю махае… Першы iдзе, галавою трасе ды ўсё крычыць: «Бэ! Я ўсiх пакалю, на вiлы пасаджу!» Другi сярдзiта чмыша, па бакох азiраецца i ўсё мармыча: «Мне, мне iх давай!» А трэйцi, ганарысты такi, крычыць: «Куды, куды iсьцi! Я адзiн усiх паб'ю!».

Дзiк пачуў гэта ды хутчэй у мох па самыя вушы зашыўся. А воўк бачыць, што не пасьпее схавацца, — стаў на заднiя лапы i стаiць. «Хавайся за мяне, — кажа ён пералалоханаму зайцу. — Яны падумаюць, што я — пень, i абмiнуць нас».

Прыходзiць сабака iз сваiм войскам, бачыць — нiдзе нiкога няма.

Тут якраз барану рогi засьвярбелi. Глядзiць ён — побач нейкi пень стаiць. Разагнаўся баран ды — трах! — рагамi ў пень. У ваўка ад гэтага i галава раскалолася. Павалiўся ён дагары ды ногi выцягнуў. Заяц выскачыў з-пад ваўка, але сабака згледзеў яго i адразу злавiў.

Дзiку ў гэты час, як на бяду, села муха на вуха. Паварушыў ён вухам, каб сагнаць яе, а кот падумаў, што там мыш. Кiнуўся туды ды давай мох разграбаць. Так i дзярэ дзiка вострымi кiпцюрамi! Цярпеў, цярпеў, дзiк, а потым усхапiўся ды наўцёкi…

Певень напужаўся дзiка, залопаў крыльлямi, узьляцеў на елку i нарабiў крыку:

— Куды, куды?

Мядзьведзь падумаў, што гэты самы грозны ваяка да яго дабiраецца, i залез iз страху аж на верхнi сук. Сук ня вытрымаў, зламаўся, мядзьведзь грукнуўся вобземлю i забiўся.

З таго часу больш i не сябруюць сабака з ваўком.

КОТ МАКСIМ

Жылi дзед i баба. Мелi яны сына i ката. Сына звалi Марцiнам, а ката Максiмам.

Памерлi дзед i баба. Застаўся Марцiн з катом Максiмам.

Марцiн гультай быў вялiкi, усё на печы ляжаў, а кот яду яму насiў: то птушку дзе зловiць, то каўбасу цi сала ў суседзяў украдзе…

Вось так жылi яны, жылi — згарэла хата, адна глiняная печ засталася.

— Што рабiць будзем? — пытаецца кот у гаспадара. — Трэба хату будаваць.

— Ат, — кажа Марцiн, — навошта нам хата? Хопiць i печы.

Пажылi яны з год на печы, а тут i печ развалiлася.

— Што рабiць будзем? — зноў пытаецца кот у гаспадара.

— Ты, — кажа Марцiн, — як сабе хочаш, а я надумаўся жанiцца: вазьму багатую жонку, яна мне пабудуе хату.

— Хто за такога гультая пойдзе замуж? — сьмяецца кот. — Ты-ж толькi любiш ляжаць на печы, у цябе i выгляд нечалавечы.

— Пойдзе! — кажа Марцiн. — Няма чаго сьмяяцца! Сама царэўна пойдзе. Iдзi, Марцiн, да цара. Скажы яму — так i так: пан Марцiн, па прозьвiшчу Глiнскi-Папялiнскi, сватаецца да тваёй дачкi. Ну i зрабi ўсё, як трэба: нагавары яму, што багацейшага за мяне пана ўва ўсiм царстве не знайсьцi…

— Цяжкую ты загадаў мне службу, пан Марцiн Глiнскi-Папялiнскi, — кажа кот.

— Нiчога, iдзi, а то папругi дастанеш! — пагразiў яму гаспадар.

— Ну што-ж, паспрабую шчасьця.

Нанасiў кот гультаю Марцiну яды ў запас, каб той з голаду не памёр, а сам выправiўся ў далёкую дарогу.

Iдзе ён, iдзе, прыходзiць у лес. Бяжыць насустрач заяц.

— Куды, кот, iдзеш? — пытаецца ён.

— Да цара.

— Чаго?

Кот падумаў i кажа:

— На суд…

— На якi суд?

— Праўды хачу дайсьцi.

— Якой праўды?

— А вось якой. Дзе што котка ўкрадзе або нашкодзiць — усё на ката звальваюць. Кот, кажуць, сьмятану зьлiзаў, кот сала ўкраў… А ката там i блiзка ня было. Не магу я пярпець такога паклёпу на сябе.

— Пайду хiба i я з табою! — кажа заяц.

— Чаго?

— Таксама на суд. Дзе што зайчыха зробiць — усё на зайца кажуць. Хто ў садзе прышчэпы папсаваў? Заяц! Каго сабакi ганяюць? Зайца! А там зусiм i ня заяц быў, а зайчыха. Не магу я такой няславы цярпець. Пайду да цара на суд.

— Дык што-ж ты — адзiн пойдзеш? -кажа кот. — Хто табе аднаму на судзе паверыць. Там трэба сьветкi мець.

— А ты чаму адзiн iдзеш?

— Ну, у мяне iншая справа. Там у мяне дзядзькi, бацькi, дзяды, браты жывуць. Усе па слову скажуць, мне i павераць. Вось каб ты набраў сотнi тры сьветак, тады можна сьмела iсьцi.

Як пакоцiцца заяц, як наробiць крыку на ўвесь лес:

— Дзядзькi, бацькi, дзяды, браты, бяжыце сюды!

Тут, як бачыш, з усiх бакоў пасыпалiся зайцы.

Назьбягалася iх цэлая чарада.

Прывёў кот Максiм зайцоў да царскiх палацаў. Бачыць — на дварэ вялiкi хлеў стаiць. Ён i кажа зайцам:

— Пачакайце вы ў гэтым хляве. Скончыцца мой суд, тады я вашу скаргу падам цару.

Зайцы паскакалi ў хлеў, а кот — бразь! — ды i зачынiў iх там на засаўку.

Iдзе ён да царскiх палацаў, падскокваючы, у лапкi плешчучы.

Узыходзiць на ганак, стукае ў дзьверы:

— Адчынiце!

Адчынiў яму салдат-вартавы.

— Чаго трэба? — пытаецца.

— Пакажы, дзе цар жыве.

Салдат паказаў.

Увайшоў кот Максiм у вялiкi пакой, а там цар сядзiць.

— Добры дзень, ваша вялiчаства-вымператарства!

— Добры дзень, каток! — адказвае цар. — Што скажаш?

— Ды вось прыслаў табе мой гаспадар пан Марцiн Глiнскi-Папялiнскi гасьцiнчыка.

— Дзе-ж той гасьцiнчык?

— У хляве.

Прыйшоў цар у хлеў, паглядзеў, а там поўна зайцоў, як зачынiць.

— Мусiць, дужа багаты твой гаспадар, калi гэтулькi зайцоў прыслаў? дзiвiцца цар. — Мусiць, у яго яшчэ больш ёсьць.

— Ён, панок-царок, такi багаты, што дай ты рады. Усяго ў яго многа, няма толькi гаспадынi ў пакоях. Прыслаў мяне тваю дачку сватаць.

Павёў цар ката ў палацы, накармiў, напаiў, ды яшчэ i на дарогу ў торбу даў. А пра дачку змаўчаў.

Вярнуўся кот Максiм дахаты. А яго гаспадар ледзьве дыхае: усе катовы запасы даўно паеў.

Разьвязаў кот торбу, дастаў адтуль усё, што з дарогi засталося, i пачаў кармiць гаспадара.

Акрыяў сяк-так пан Глiнскi-Папялiнскi ды пытаецца ў ката:

— Ну, што табе цар сказаў?

— Нiчога цiкавага, — кажа кот.

— Дык iдзi яшчэ раз да цара. Толькi нанасi мне больш яды ў запас.

Нанасiў кот яму яды, а сам зноў пайшоў да цара.

Прыходзiць у лес, а тут насустрач яму воўк:

— Куды iдзеш, кот?

— Да цара.

— Чаго?

— На суд.

I расказаў ваўку, на якi суд ён iдзе. Воўк кажа:

— Дык i я пайду з табою! Мяне таксама часта дарэмна лаяць.

— Аднаму табе суд не паверыць, — кажа кот.

— А ты чаму адзiн iдзеш?

— Што ты параўняўся зы мною. Мяне ўся царская радня ведае, а ад цябе навет сабакi ўцякаюць, калi дзе ўбачаць. У мяне там дзядзькi, бацькi, дзяды, браты…

— Дык што-ж мне рабiць?

Зьбяры сотнi тры сьветак, тады павераць.

Падскочыў воўк, аб зямлю стукнуў ды завыў на ўвесь лес:

— Дзядзькi, бацькi, дзяды, браты, бяжыце сюды!

Назьбiралася ваўкоў з усяго лесу.

Павёў iх кот Максiм да цара.

Прыходзяць на царскi двор. Нецярплiвыя ваўкi кажуць:

— Мы першыя пойдзем на суд.

— Не, — кажа кот, — мая скарга там даўно ляжыць. Як скончыцца мой суд, тады я падам вашу скаргу i вас паклiчу. А пакуль што пачакайце ў гэтым хляве.

Ваўкi падагнулi хвасты ды пацягнулiся ў хлеў. Як толькi зайшлi ўсе, кот бразь! — i зачынiў iх там. А сам падаўся ў палацы, у лапкi плешчучы.

Узыходзiць на ганак: стук, стук! Знаёмы салдат адчынiў яму. Кот проста да царскiх пакояў шыбае. Увайшоў да цара, добры дзень даў.

— Што скажаш, каток? — пытаецца цар.

— Так i так, — кажа кот Максiм, — прыслаў табе мой гаспадар пан Марцiн Глiнскi-Папялiнскi новы гасьцiнчык.

— Добра, — кажа цар.

Прыйшоў у хлеў, глядзiць, а там ваўкоў лiкам-нялiчана: i ў загарадках поўна набiта i яшчэ пад страхою, на вышках, процьма.

Загадаў цар ваўкоў пабiць, усiм слугам футры пашыць, а кату кажа:

— Перадай пану Глiнскаму-Папялiнскаму: няхай сам да мяне ў госьцi прыедзе.

Прыбег кот дахаты ўночы, задыхаўшыся. Пачаў тармасiць гаспадара. Ледзьве дабудзiўся.

— Уставай, — кажа, — я ад цара прыйшоў.

Раскатурхаўся сяк-так Глiнскi-Папялiнскi, пытаецца:

— Што цар сказаў?

— Сказаў, каб ты сам да яго ў госьцi ехаў.

Пачухаў Глiнскi-Папялiнскi патылiцу:

— У чым-жа я паеду? Я-ж голы, як бiзун.

— Нiчога, — кажа кот, — што-небудзь прыдумаем.

Сабралiся яны i бягом пабеглi да цара.

Бягуць, бачаць — недалёка ля гасьцiнца цэлае войска салдат сьпiць. Кот спынiў гаспадара.

— Пачакай, — кажа, — тут.

А сам крадкам пайшоў да войска. Назьнiмаў у сонных салдат шапак i напакаваў iмi два мяхi. Адзiн мех на плечы ўськiнуў, другi гаспадару даў. I пайшлi сабе далей.

Падыходзяць да рэчкi. Кату пiць захацелася. Паставiў ён мех ля мосту, гаспадара за каравульнага пакiнуў, а сам палез у рэчку ваду пiць. Напiўся вады, бачыць — паўзе рак у нару. Кот схапiў яго за вус i выкiнуў на бераг.

Рак пачаў прасiцца:

— Пусьцi мяне ў ваду. Можа, я табе таксама якую-небудзь службу саслужу.

Кот падумаў i кажа:

— Якую-ж ты мне можаш саслужыць службу?

— У вадзе, — кажа рак, — любую. Загадай, што хочаш, усё зраблю.

— Падкапай да ранiцы маставыя слупы, — загадаў кот.

— Добра, — кажа рак. — Гэта я магу.

Пусьцiў кот рака, i той адразу-ж ухапiўся за работу.

— А ты, — кажа кот Марцiну, — як толькi абвалiцца мост, раськiдай шапкi па вадзе i чакай мяне тут.

Сказаў кот гэтак, пераскочыў цераз мост ды пабег да цара ў палацы.

Прыбягае, дакладвае цару:

— Так i так, ваша вялiчаства-вымператарства… Ехаў да цябе ў госьцi мой гаспадар, пан Глiнскi-Папялiнскi, ды бяда здарылася: мост зламаўся, уся яго пяхота i коньнiца патапiлася, адзiн ён застаўся голы, бо абмундзiраваньне з вадою сплыло…

Тут цар сеў у карэту, ката з сабою пасадзiў, прыехаў да маста. Глядзiць, i праўда: толькi шапкi ад войска па вадзе плаваюць.

Паспачуваў цар пану Глiнскаму-Папялiнскаму ды загадаў лепшым сваiм краўцом i шаўцом пашыць яму новае абмундзiраваньне.

Як бачыш пашылi краўцы i шаўцы новае абмундзiраваньне. Адзеўся Глiнскi-Папялiнскi, прыхарашыўся i паехаў з царом у палацы.

Пагаманiў зь iм цар, пачаставаў, а потым i кажа:

— А цяпер хацеў-бы я паглядзець твой маёнтак: калi ты i праўда такi багаты, дык аддам за цябе дачку.

Спужаўся Глiнскi-Папялiнскi: якое-ж ён багацьце пакажа цару? Увесь яго маёнтак — адна глiняная печ, ды i тая развалiлася.

Пачуў пра гэта кот Максiм. Паклiкаў ён свайго гаспадара ўбок i шэпча яму:

— Ня бойся! Усё добра будзе.

Запраглi царскiя канюхi самых лепшых коней у самую лепшую карэту. Сеў цар у карэту i паехаў. А кот наперадзе пабег — дарогу паказваць.

Едзе цар, едзе, пад'яжджае да маёнтку Зьмея Гарынавiча. Кот наперадзе бяжыць. Бачыць: пастухi вялiкую чараду кароў пасуць. Падбягае ён да пастухоў.

— Чые вы? — пытаецца.

— Зьмея Гарынавiча.

Кот натапырыў вусы, грозны стаў:

— Не кажыце нiкому, што вы пастухi Зьмея Гарынавiча, а кажыце — Марцiна Глiнскага-Папялiнскага. Бо за мною ляцiць Гром зь Пяруном — ён заб'е вас.

Сказаў так кот Максiм i пабег далей. Сустракае вялiкую чараду коней. Падбег да канюхоў i пытаецца:

— Чые вы, канюхi?

— Зьмея Гарынавiча.

— Не кажыце, што вы Зьмея Гарынавiча, а кажыце — пана Глiнскага-Папялiнскага. Бо за мною ляцiць Гром зь Пяруном — ён заб'е вас.

Тым часам царская карэта з громам пад'ехала да пастухоў.

— Чые вы? — пытаецца ў iх цар.

— Пана Марцiна Глiнскага-Папялiнскага, — адказваюць пастухi.

— О, — дзiвiцца цар, багаты пан Глiнскi-Папялiнскi!

Гэтак-жа адказалi i канюхi.

Пакуль цар ехаў, кот прыбег у двор Зьмея Гарынавiча. Убачыў самога Зьмея i крычыць.

— Хавайся, Зьмей Гарынавiч! Едзе Гром зь Пяруном — ён цябе заб'е i на муку сатрэ.

Спужаўся Зьмей Гарынавiч:

— Куды-ж мне схавацца?

Кот паглядзеў i ўбачыў вялiкае дуплё ў старой лiпе.

— Лезь хутчэй сюды! — кажа Зьмею.

Залез Зьмей у дуплё, а кот забiў дуплё паленам ды яшчэ i глiнаю замазаў. Потым пабег да Зьмеевых слуг.

— Чые вы? — пытаецца.

— Зьмея Гарынавiча.

— Не кажыце нiкому, што Зьмея Гарынавiча, а кажыце, што пана Марцiна Глiнскага-Папялiнскага. Бо за мною ляцiць Гром зь Пяруном — ён заб'е вас.

— Добра, — кажуць напалоханыя слугi.

Прыехаў цар у маёнтак Зьмея Гарынавiча. Слугi кiнулiся сустракаць яго.

— Чый гэта маёнтак? — пытаецца цар.

— Пана Марцiна Глiнскага-Папялiнскага! — у вадзiн голас адказалi слугi.

— Ну, што-ж, — кажа цар, — сапраўды багаты пан Глiнскi-Папялiнскi. Аддам за яго дачку.

Тут цар вярнуўся ў свае палацы, паклiкаў музыкаў i загадаў iграць вясельле.

Усяго там было: хто хацеў, тое пiў i еў. I я там быў, еў i пiў, па барадзе цякло, а ў роце ня было.

АБ ДУРНЮ I ЗАЛАТЫМ ПТАХУ

Было ў ваднаго чалавека трох сыноў: двух разумных, а трэйцi — дурны. Старэйшы ўмеў на скрыпцы йграць, серадольны — на дудцы, а найменшы — дурны, усё, седзячы на печы, лучыну стругаў. Вырасла ў таго гаспадара ў садочку яблынка, а на ёй расьлi залатыя яблычкi. Аднаго разу агледзiлi яны, што кажнаю ноччу не ставала аднаго яблычка. Выправiў бацька старэйшага сына пiлнаваць, а ён прыставiў драбiнку да яблынi i йграе сабе ды йграе. Адно-ж на ранiцу яму спаць захацелася, ён задрамаў, а тымчасам нешта зашумела. Прачнуўся, аж нiдзе нiчога няма, толькi яблычка не стае. Пайшоў ён да бацькi змаркоцiўшыся, што не дапiльнаваў.

На другую ноч серадольны кажа:

— Пайду ўжо я, я дапiльную.

Як прыйшла другая ноч, пайшоў ён iз сваёй дудкай, сеў на драбiнцы ды йграе сабе на ўсякiя лады. Грае ён так, грае, ледз узыйшла зарнiца, а яму спаць захацелася; ён задрамаў, аж чуе скрозь сон, што нешта зашумела. Пакуль ён прачнуўся, iзноў аднаго яблычка няма. Брыдка й яму iсьцi ў хату, што не дапiльнаваў яблычка.

А ўжо той дурны кажа:

— На чым стану то стану, а такi мушу дапiльнаваць залатых яблычкаў. — Усе толькi ўсьмiхнулiся на тую гутарку.

Прышла трэйцяя ноч, дурны, такi ўжо рызыкоўны, выбiраецца ўжо на драбiну, набраў iз сабою лучыны ды й пачарапкаўся якраз на яблынку. Стругае ён сабе, стругае ды й падсьпеўвае. Ледзь пачало на сьвет займацца, аж чуе шчэ здалёк, што нешта шумiць. Прытаiўся ён на драбiнцы, ажно-ж залаты птах вялiкi, большы за жураўля, ляцiць проста на залаты яблычак. Птах да яблынкi, а ён яго — цап за хвост. Птах вырваўся i яблычка ня ўкраў, толькi тры пярынкi засталося ў дурнога ў руцэ. Бяжыць ён з радасьцю ў хату:

— А што, цi-ж не казаў, што дапiльную. Хоць птушку й упусьцiў, але пер'е якое маю i яблычкi ўсе.

Браты, як кроўю пазалiвалiся ад сораму, што дурны славы даканаў. I давай тут старшы брат казаць:

— Ну, браткi, паеду я ў сьвет шукаць гэтае птушкi.

Узяў адну пярыну iз сабою, набраў грошай на дарогу i ўсяго, што было патрэбна, прывязаў мечык, сеў на каня ды й паехаў. Прайшло ўжо шмат часу — анi птушкi, анi брат старэйшы не варочаецца. Тады серадольны й кажа:

— Ну, паеду-ж я ўжо шукаць i брата i птушкi.

Набраў i той усяго ўсялякага, прывязаў мечык, сеў на каня ды й паехаў. Жджэ бацька, жджэ год i другi, а тут анi птушкi, анi сыны не варочаюцца. Ажно-ж аднаго разу, стругаючы лучынкi, аказваецца дурны:

— А што-ж, татку, анi хлапцоў нашых, анi птушкi няма, трэба ўжо мне выбiрацца ў дарогу.

Бацька падумаў сабе:

— Iдзi! Няма тых разумных, то няхай i цябе, дурнога, ня будзе.

Дурны нiчога iз сабою ня браў: анi грошай, анi яды, толькi ўзяў трэйцюю пярынку, кiй у руку, ножык прывязаў да пояса, той самы, каторым ён лучынкi стругаў, ды й пайшоў пехатою. Iдзе ён сабе ды йдзе, ужо й ноч надыходзiць, аж бачыць, ляжыць пры дарозе конь здохлы. Нiчога ў iм у сярэдзiне ня было, толькi хрыбеты наставiлiся. Спынiўся гэта дурны, паўглядаўся на каня i думае сабе:

— Легчы спаць на полi, то холадна будзе на ветры; прасiцца да каго нанач, шчэ ня прымуць, улезу ў гэты тулаб ды й буду ў iм спаць, як на печы ў таткавай хаце. Улез ды й зараз заснуў. Сьпiць ён сабе спакойна, аж чуе, што нехта яго хату торгае. Зiрнуў ён праз скабы, аж гэта ваўчыца цягае гэтага каня i каля яе ваўчанятка маленькае: яна грызе, а яно сабе бегае ды нюхае i ўбегла ў сярэдзiну, дзе ляжаў дурны. Як яно ўбегла, дык ён — цап за яго, а ваўчыца давай прасiць ды малiць:

— А мой ты, — кажа, — такi, а мой ты сякi, зраблю табе, што захочаш, адно аддай мне маё дзiця!

Дурны-ж кажа:

— Мне нiчога ня трэба, толькi скажы ты мне, дзе жыве залаты птах, што ў майго бацькi яблычкi краў?

— I скажу табе, — кажа, — i завяду, толькi пасядзi ты тут крышачку, пакуль я сваё дзiця да гнязда завяду i сама вярнуся.

— Ну, — кажа дурны, — добра, пачакаю, толькi не марудзь, — i аддаў ёй тое воўчанятка.

Як ваўчыца сказала, так i зрабiла. Прыйшоўшы да яго кажа:

— Ну сядай на мяне, я цябе хутчэй занясу, чымсьцi ты туды сам дойдзеш.

Нясла яна яго, нясла, а як iм есьцi захочацца, то ваўчыца пабяжыць, зловiць хутчэй дзе што, задушыць, прынясе яму; ён крыху прыпячэ, зьесьць ды далей у дарогу. Прышлi яны да мора. Ваўчыца кажа:

— Я табе пайду гусачку злаўлю, пад'есьцi трэба, каб быў дужы, бо цяжкая праца цябе чакае.

Калi-ж пераплылi на другi бок мора, ваўчыца яго зноў навучае:

— Iдзi ты ў гэты двор, што бачыш, толькi пацiхусеньку, памалюсеньку, каб нiдзе ня шаснуў, бо гэта закляты двор: усё ў iм, што толькi ёсьць, то сьпiць; а як ты, — кажа — шарахнеш, то ўсё папрабуджваецца i ты стуль ужо жывым ня выйдзеш. А як ты, — кажа, — увойдзеш у браму, то там два сабакi стаяць, на зялезных ланцугох укованыя, то йдзi пацiхусеньку, не разбудзi iх, бо як яны забрэшуць, то цэлы двор разбудзяць. А глядзi, — кажа, — як ты ўвойдзеш у першы пакой, там вiсiць меч бразгучы, — ён залаты, дарагiмi каменьнямi саджаны i вельмi харошы й дарагi; але ты яго ня чапай, бо як ён, — кажа, — пачне бражджэць, зьвiнець, то ўсе папрачынаюцца, i ты там зьгiнеш. Увойдзеш, — кажа, — у другi пакой, вiсiць гадзiньнiк зьвiнячы, не чапай яго, бо зьгiнеш. I яшчэ яму кажа:

— Глядзi-ж як увойдзеш у трэйцi пакой, там вiсiць залатая клетка, а ў тэй клетцы сядзiць залаты птах, што ў вас яблычкi краў; вымi, — кажа, — яго з клеткi памалюсеньку, пацiхусеньку i сам цiшком iдзi назад, да мяне, бо я на цябе тут чакаць буду.

Так ён i пайшоў туды. Перайшоў ён тыя сабакi, бачыў ён шмат людзей нейкiх чарнакнiжнiкаў, а ўсе i ўсё, дзе што хто рабiў, там i заснулi. Перайшоў ён тыя пакоi, пра якiя яна яму казала, ды i ўвайшоў у трэйцi. Тут, як не рване за тую клетку з птахам (ведама як дурны), дык як ня возьмуць званы бiць, а ён як ня выляцiць у другi пакой, як не рване за той залаты гадзiньнiк — як не пачне той гадзiньнiк на ўсялякiя лады перацiнаць; як ня выляцiць ён у першы пакой, ды за той меч — меч зьвiнiць, бражджыць. Усё тое галасу нарабiла, крыку, гармiдару; тыя папрачыналiся, а ён дай Бог ногi; i волас з галавы яму ня спаў — пераляцеў, як муха мiж iмi.

Бачыць ваўчыца здалёк, што ён ляцiць на перадзе, а яны яго ўжо даганяюць, падбегла яна да яго, ён сеў на яе з гэтым багацьцем ды й паплылi. Адплылi добры кавалак ад берагу, глядзяць ажно тыя ўсе стаяць над морам ды й рукi ломяць, ды й ломяць…

Пераплылi яны ўжо мора, давай ён прасiць ваўчыцу:

— Скажы ты мне, дзе мае браты, парадзь ты мне, як-бы я мог iх дастаць.

— Ня зьвязвайся ты, — кажа ваўчыца, — з братамi, бо яны цябе iзь сьвету зьвядуць.

Але ён яе просiць, ён яе малястуе.

— Скажы ты мне, скажы! Мяне, — кажа, — бацька за дурнога мае ды й ня любiць так, як iх, няхай ён зь iх хоць пацешыцца.

Не магла ваўчыца ад яго адчапiцца ды й кажа:

— Iдзi на каралеўскi двор, яны ў вастрозе сядзяць, толькi пiльнуйся, кажа, — каб яны цябе iзь сьвету ня збавiлi, — ды й разьвiталася зь iм.

Дурны пайшоў да братоў, а яна да свайго дзiцяцi.

Дайшоў дурны да караля ды й дастаяў таго, што яго братоў звольнiлi. Сабралiся яны ўсе разам ды й паехалi да бацькi. Прыехалi браты ў цёмны лес, узялi таго дурнога забiлi, а забiўшы, адцягнулi крыху з дарогi, гальлём прыкрылi, а самi зь яго багацьцем паехалi.

Бегла тудою тая самюсенькая ваўчыца ды зьветрыла цела дурнога. Падбегла, разьвярнула гальлё i пазнала, што гэта ён.

— От, — кажа, — як ён мяне паслухаў. А я яму казала, а я прыказвала, а я навучала — ды так яна ўжо па iм бядуе, i сама ня ведае, што яму даць за радачку.

Прыдумала пасьля сама сабе:

— Пайду, — кажа, — я да таго здохлага каня, мо я там якую радачку знайду.

Прыбегла яна да таго каня, улезла ў той тулаб ды й сядзiць, ажно наляцелi крукi тое сьцерва кляваць. Яна гэта зьнячэўку ўхапiла адно кручанё ды й трымае, а кручыха так яе ўжо просiць, так молiць.

Ваўчыца кажа:

— Як ты мне прынясеш вады жывучае ды гаючае, то я табе аддам тваё дзiця.

— От, як бач, — кажа кручыца, — так i прынясу, — ды й паляцела хутчэй сама. Набрала яна за гарамi, за дунаямi дзьве пляшачкi вады ды й прыносiць. Ваўчыца зараз ёй дзiця аддала, а сама пабегла да дурня, палiла яго аднэю вадою, ён ажыў, палiла другою — устаў.

— А што, — кажа ваўчыца, — цi-ж я табе не казала, што твае браты гэтак зробяць? Пасьпяшай-жа ты цяпер хутчэй да дому, бо ўжо твой бацька бяседу склiкае, па табе стол адстаўляцьме ды й з радасьцю, што ягоныя сыны з такiм багацьцем жывыя й здаровыя да хаты паварочалiся. Зьяжджаюцца туды i паны, i цыганы, i каралi, i ўсялякiя людзi, бо кажнаму гэта вялiкае дзiва. А як ты прыйдзеш туды, то цябе нiхто не пазнае; ты прасiся, каб цябе хоць за падкухара прынялi. Бацька, — кажа, — твой не захоча, але кухар прыме, бо яму надта шмат працы. А памятай, — кажа, — калi кухар будзе абед той варыць, то ты ў кажную страву ўпусьцi па калельцы гэтае вады, то яна надта смачная будзе.

Як яна яму сказала, так усё сталася. Прыняў яго кухар за падкухара, пасьля панастаўляў яму ўсялякiх страваў, каб варылiся, а дурны яму i кажа:

— Дзядзьку, вы сабе або пайдзеце дзе можа, або ляжце, вы стурбавалiся ўжо, а я адзiн дам раду.

А кухар з таго надта рады, зьверыў ужо ўсё на дурня, а сам прыйшоў толькi тады, калi пара была даваць да стала ды й знайшоў усё пароблена, як не спадзяваўся.

Па тэй ужо вячэры цi па абедзе, хто яго ведае, як там называць, клiча гаспадар кухара, дае яму гасьцiнца ды й дзякуе за такiя смачныя стравы. Толькi той кухар быў нейкi сумленны ды й кажа:

— Гэта той хлапец, што стаў за падкухара, панаварваў такiх смачных страваў.

Гаспадар кажа:

— Клiкнi мне гэтага падкухара.

Прыходзiць падкухар, а гаспадар:

— Дзе ты, — кажа, — i скуль навучыўся гэтак смачненька варыць?

— У цёмным, — кажа, — лесе, пры дарозе, з-пад братняе рукi, што за дабро лiхам плацяць.

Гаспадар i госьцi не зразумелi гэтага, толькi браты, як папера, белыя сталi. Тады дурны кажа:

— Калi не разумееш падкухара дурнога, то глянь i здагадайся на сынох разумных.

— Чаму, — кажа, — так?

— А дзе-ж, — кажа, — пане гаспадару, твой сын трэйцi — дурны?

— А Бог яго сьвяты ведае.

Тады дурны бацьку да ног:

— А то-ж я, — кажа, — твой сын найменшы, я славу даказаў, я птаха з-за мора з заклятага двара дастаў. Я, — кажа, — братаў з вастрогу выкупiў — i давай расказваць усю сваю прыгоду, што меў ад тае пары, калi выйшаў з бацькаўскае хаты. Слухаў яго бацька, а пасьля загадаў узяць зялезныя бораны ды й парасьцягваць разумных сынкоў, а з тым дурным мо' i цяпер яшчэ жыве i цешыцца.

КАРАЛЕВIЧ, ЧАРАЎНIК I ЯГОНАЯ ДАЧКА

У ваднаго караля быў маленькi сын, i хтосьцi яму сказаў, што ён зьгiне. Калi хлапец гэты падрос, то адзiн раз стаў прасiцца, каб яму дазволiлi пайсьцi на паляваньне. Кароль доўга яго ня пушчаў, але потым даў яму людзей, войска ды кажа:

— Ну, iдзi, сынку, пазабаўляйся. — А тым людзям загадаў, каб яго пiльнавалi.

Хадзiлi яны доўгi час па лесе, аж пад вечар убачыў той хлапец вельмi пекную птушку ды й пачаў за ёю ганяцца: ганяўся, ганяўся i заблудзiў. Ходзiць ён, ходзiць, аж узыйшоў на такi мост, што, калi iдзеш у вадзiн бок, мост топiцца ў ваду, калi iдзеш у другi, то таксама. Няма яму дзе дзецца. Нарэшце, падыходзiць да яго якiйсьцi чалавек ды й кажа:

— Я цябе даўно чакаю, хадзi за мною, я цябе вывяду на бераг. — Вывеў яго i кажа:

— Ну, цяпер хадзi за мною, я цябе завяду да хаты.

Завёў яго да свае хаты, загадаў даць пiць, есьць i кажа:

— Ляж спаць, а заўтра я табе дам працу: калi ты яе зробiш, то будзе добра, а калi ня зробiш, то будзе табе сьмерць.

Назаўтра яго збудзiў той чалавек, загадаў жонцы даць яму есьцi, а затым павёў на працу. Прыйшлi яны да лесу, а там ляжыць агромнiсты камень, вось той чалавек яму й кажа:

— Як ты зробiш за дзень у гэтым каменi дванаццаць пакояў, зусiм такiх, як трэба, толькi ключы аддаць, то добра, а калi не, то сьмерць цябе чакае.

I даў яму малаток ды долата, а сам пайшоў да дому.

Той хлапец падзюбаў, падзюбаў, бачыць, што нiчога ня зробiць, сеў ды й плача. Аж прыносiць яму таго чараўнiка дачка палудзень i кажа:

— Чаго ты плачаш?

— Ай, — кажа — плачу: казаў мне твой татуля зрабiць дванаццаць пакояў у каменi, а я — кажа, — ня дам i жаднае рады.

— Цiха, — кажа, — ня плач, сядзь i еш, я табе дапамагу.

А калi хлапец пасiлкаваўся, яна яму кажа:

— Ляж цяпер, сваё гора засьнi.

Лёг хлапец i зараз-жа заснуў, а яна клiкнула нячыстых духаў; як бачыш зрабiлi яны дванаццаць пакояў у каменi. Тады яна яго будзiць:

— Устань, — кажа — бо я адыходжу; на табе ключ; калi прыдзе мой татка-чараўнiк i запытае цябе, цi добра зрабiў, то скажы: усё добра, толькi адно вакенца крывое, бо калi скажаш, што ўсё добра, то будзе з табою кепска. А ключы ня йначай як яму ў рукi дай, бо калi дзе паложыш, то ён папсуе табе працу.

Пад вечар iдзе той чараўнiк да каралевiча i пытае:

— А, што, добра зрабiў?

— Добра, — кажа каралевiч, — толькi адно вакенца ў сенцах крыва стаiць.

Тады чараўнiк кажа:

— Ну, хлопча, добры зь цябе майстар, iдзi да хаты.

Ён зноў загадаў даць яму пiць, есьць i кажа:

— Заўтра я дам табе шчэ працу, калi ты яе зробiш, то будзе добра, калi-ж не, то сьмерць цябе чакае.

Той пайшоў, лёг i спаў аж да самага сьвету. Назаўтра рана збудзiў яго чараўнiк, загадаў даць пiць, есьцi, павёў да лесу, даў яму шкляную сякеру i кажа:

— Ну, калi ты за дзень зрубiш гэты лес, ацярэбiш яго i ў сажнi паскладаеш, то будзе добра, а калi не, то сьмерць цябе чакае.

Чараўнiк завярнуўся ды пайшоў дадому, а гэты хлапец секануў у дрэва, сякера высыпалася i няма чым рубаць. Сеў ён i плача. Аж у палудзень прыносiць тая самая есьцi i кажа:

— Чаго ты зноў плачаш?

— А як-жа мне ня плакаць, калi мяне твой татуля так нацiрае, што я цябе мо больш i не пабачу.

А яна яму кажа:

— Э, глупства, не бядуй, еш i ляж адпачыць, я табе дапамагу, але глядзi, каб ты аба мне не забыўся.

Тут-жа ён прырок ёй, што нiколi не забудзе. А пад'еўшы, палажыўся спаць. Яна тымчасам клiкнула сваiх памоцнiкаў, i ўвачавiдкi сажнi стаяць. Тады яна кажа:

— Уставай ужо, а калi прыдзе чараўнiк i запытае, цi добра зрабiў, то скажы: усё добра, толькi адна хвоя зламалася напалову. А не кажы, што я табе дапамагаю, бо ён цябе будзе пытаць.

Прыходзiць чараўнiк i пытае:

— А што, добра зрабiў?

— Добра, толькi адна хвоя зламалася напалову.

— О, — кажа — то ты, мусiць, лепшы майстар за мяне. Але цi не дапамагае табе дачка мая?

— Ы-ы, яшчэ, то не дапамагала, толькi прынясе палудзень, я зьем, i зараз яна iдзе назад.

— Ну, то йдзi дадому.

Завёў, напаiў, накармiў дасыта i кажа:

— Iдзi-ж спаць, бо заўтра зноў чакае цябе праца.

Назаўтра даў яму напарстак, завёў яго да возера ды й кажа:

— Вылi з возера за дзень усю ваду, а дно пясочкам жоўценькiм высып. Апрача таго, палiчы рыбаў, колькi будзе вялiкiх, i колькi малых.

Той вылiваў, вылiваў напарсткам ваду, але й знаку няма. Аж прыносiць тая есьцi, а ён плача.

— Чаго ты ўсё плачаш.

— А як-жа мне ня плакаць, то-ж казаў мне бацька твой напарсткам ваду вылiць, а я вылiваю i знаку няма.

— Э, глупства, я табе дапамагу, але памятай, каб ты мяне не забыўся.

Ён пад'еў i палажыўся спаць. Як бачыш, так вада вылiта, i дно жоўценькiм пясочкам пасыпана.

— Ну, устань, але памятай, калi прыдзе татуля i запытае, цi зрабiў, кажы зрабiў. — А рыбу палiчыў? — Палiчыў: большай трыста шэсьцьдзесят, а меншай ня зьлiчыў. Тады ён табе скажа, што гэта не твая праца, а мая, то ты не кажы, што гэта я зрабiла, бо было-б з табою кепска. Ну, а пасьля ён табе скажа, каб ты пазнаў, каторая табе абед насiла, а нас ёсьць сем, то над маёй галавою будзе муха лятаць; а другi раз — ззаду будзе кветачка ў мяне, а трэйцi раз — будзе на пазурку зялёная нiтачка. — Сказаўшы гэта, пайшла да хаты.

Неўзабаве прыходзiць чараўнiк i пытае:

— А што, зрабiў?

— Зрабiў.

— Рыбу аблiчыў?

— Аблiчыў: большай трыста шэсьцьдзесят, а меншай не аблiчыў.

— О, мусiць, то мая дачка зрабiла, а ня ты? — А ён:

— Не, — кажа, — далi-Бог не: яна толькi прынесла есьцi i зараз-жа пайшла.

— Ну, iдзi дадому, калi ты пазнаеш, каторая прыносiла табе палудзень, то я цябе ажаню зь ёю, а калi не — то галаву адарву.

Пайшлi. Прыходзiць, аж ён паставiў сем паненак, як адна, нiякае адмены нiдзе няма.

— Ну, — кажа — выбiрай.

Прыгледзеўся ён над катораю муха лятала i кажа:

— Вось гэта.

— Ну, добра, iдзi спаць.

На другi дзень вывяў зноў сем, як адну, i кажа:

— Выбiрай цяпер.

Так абыйшоў ён кругом, угледзiў белую кветачку i кажа:

— Гэта мая.

Чараўнiк толькi галавою пакруцiў i думае сабе: ну й хiтры-ж ты.

Назаўтра выводзiць зноў сем галубiц, як адна, анiякае адмены, i кажа:

— Ну, хлопча, выбiрай, каторая табе палудзень насiла.

Хадзiў ён кругом, хадзiў i ўгледзеў на пазурку зялёную нiтачку, ды й кажа:

— Калi ня мыляюся, то гэта мая. А чараўнiк:

— Ну, — кажа, — ты лепшы штукар за мяне.

Назаўтра iх ажанiў i загадаў, каб матка пiльнавала, каб часам яны не паўцякалi. А нявеста цiха кажа каралевiчу:

— Мы ўцячом, але паставiм дванаццаць зэдлiкаў, то гэтыя зэдлiкi будуць за мяне адказваць.

Так i зрабiлi, а самi наўцекача. Матка пытае:

— Галена, ты ёсьць?

— Ёсьць.

Так яна пытала дванаццаць разоў, а зэдлiкi адказвалi; запытала трынаццаты раз — цiха, дык яна як крыкне:

— Мужу, уставай — няма!

Тады чараўнiк кажа:

— Бяжы хутчэй, мацi, калi ўпусьцiла, ганi iх.

Мацi зрабiлася цёмнаю хмараю i гонiцца, а дачка тое пачула й кажа:

— Гонiць нас мацi, я стану вялiкiм лесам, а ты маленькаю птушачкаю, толькi ня дайся ёй ухапiць.

Вырас адразу вялiкi лес, а маленькая птушачка лятае ў iм. Пачала баба за птушкаю ганяцца: лятала, лятала, ды не ўхапiла. Вярнулася назад, чараўнiк пытае:

— А што ты бачыла?

— Так i так.

— А чаму ты ня брала, то-ж гэта яны, — ганi баба iзноў.

Баба зноў зрабiлася цёмнаю хмараю i гонiць, а дачка тое пачула й кажа:

— Ну, гонiцца зноў мацi, я зраблюся вялiкаю гарою, зарослаю церняю, а ты будзеш салавейчыкам, толькi ня дайся ёй ухапiць.

I стала адразу вялiкая гара, зарослая церняю, а салавейчык песьню сьпявае. Хмара надыйшла, стала баба за салавейчыкам хадзiць: хадзiла, хадзiла — ня дала рады прадзiраць гэтага церня калючага, завярнулася i паляцела, а яны далей уцякаюць. Прылятае да хаты, а ён:

— А што, бачыла?

— Так i так.

— Чаму ты, дурная баба, ня брала, то-ж гэта яны й былi. Ганi трэйцi раз, як знойдзеш, забiрай.

Узяла баба iз сабою тры гарэхi i зноў гонiць iх, а дачка пачула й кажа:

— Я буду возерам, а ты качуром — ня дайся-ж ты ёй ухапiць.

Прыляцела баба, хадзiла кругом возера i не ўхапiла.

— Ну, ты, — кажа, — мяне не шкадуеш, а я цябе шкадую: на табе, дачка, тры гарэхi, яны табе ў няшчасьцi дапамогуць.

А потым паляцела назад, а яны з гарэхамi — уцякаюць далей. Калi-ж падыйшлi блiзка да дому таго хлапца, яна й кажа:

— Я затрымаюся ў карчме, а ты iдзi дадому, толькi глядзi, каб цябе бацькi не цалавалi, бо ты аба мне зусiм забудзеш.

Ён зайшоў у хату, а бацькi з радасьцi давай яго цалаваць, дык ён i чыста забыўся. Пабыўшы крыху, гавораць яму, каб жанiўся. Дык ён i жэнiцца. Сабралася шмат народу, а чараўнiковая дачка раскусiла азiн гарэх i вынула зь яго сукню, як месяц, убралася й iдзе. А матка каралевiча, як пабачыла яе, пачала бедаваць, што тую пакiне. Клiкнула яна яе да пакою, дала ёй такога вiна, што яна выпiла i заснула. Зьнялi яны тады зь яе тую сукню i схавалi. Прачнулася яна — няма сукнi. Заплакала з гора i пайшла.

Аж на другi вечар зноў зьяжджаюцца госьцi, яна раскусiла другi гарэх, дастала зь яго сукню, як зоркi на небе, убралася i пайшла. Матка яго яе пабачыла, зноў таксама зрабiла. Тая назаўтра прачнулася, але што-ж зробiш? Заплакала зноў i пайшла. Iдзе, аж спатыкае нейкую старую бабу. Тая падыйшла да яе i пытае:

— Чаго ты, доньку, плачаш?

— Так i так; парадзь мне, бабка, што мне рабiць, я яго ад сьмерцi ратавала, а ён мяне забыў, хоць мы ўжо пажанiўшыся былi.

Тады бабка кажа:

— Убярыся ты ў кепскае адзеньне, напiшы лiст, занясi i палажы пад люстэрка, дзе ён чэшацца, а ўвечары ўбярыся i iдзi. — Яна так i зрабiла.

У вечары раскусiла яна гарэх, дастала сукню, як сонца, апранула на сябе i iдзе. А ён, прачытаўшы лiст, успомнiў яе, засмуцiўся моцна, выйшаў на вулiцу i стаў пiльнаваць. Пастаяў крыху, аж бачыць — iдзе. Пацалаваў яе, перапрасiў i йдуць разам да хаты, а людзi дзiвяцца, што гэта за яснасьць такая, аж вiдна, як удзень. Увайшлi, яна пакланiлася бацьком, расказалi, што было i, замест вясельля, зрабiлi толькi вялiкi баль.

На гэты баль i мяне клiкалi, казалi, каб я iм паказаў камэдыю, а я iм сказаў, каб мне далi шкляныя боты, з масла капялюш i папяровы сурдут. Музыка то зайграла, я хацеў пайсьцi танцаваць, але шкадаваў, каб не пабiлiся боты, ськiнуў iх i ўцёк, бо хацеў паказаць дома, што гэта за штука. Iшоў, iшоў, аж ноч занялася, лёг каля каменя начаваць. Дождж як пайшоў, чыста сурдут размок, я схапiўся i далей, а тут сонца як прыгрэла, капялюш растапiўся на галаве. Абуў боты шкляныя i iду, аж спаткнуўся на камень, а яны — дзын-дзын i пабiлiся. Тады я давай ужо йсьцi босы: iшоў, iшоў, прыйшоў на свой пасеў i тутка сеў. Байку вам сказаў, усё роўна як зьвязаў, а тыя ўсё жывуць, мёд вiно п'юць, мне затое, што стуль уцёк — не даюць.

БРАТЫ-ПАЛЯЎНIЧЫЯ

Жылi-былi ў вадной вёсцы стары iз старою. Было ў iх тры сыны.

Слаўныя гэта былi хлопцы й добрыя работнiкi. Але найбольш за ўсё любiлi яны на паляваньне хадзiць.

Ды вось бяда: не шанцавала iм на паляваньнi. Бывала, што цэлы дзень па лесе ходзяць, а на вячэру нiчога i ня прынясуць.

«Вiдаць, зьвялiся зьвяры ў нашых лясох, — думаюць браты, — трэба было-б хiба нам куды-небудзь глыбей у пушчу падацца».

Вось аднаго разу пайшлi яны ўсе трое ў лес. Хадзiлi, з купiны на купiну пераскаквалi, па балотах i мхох адзiн за адным прабiралiся i не заўважылi, як ад дому далёка адыйшлi i з дарогi зьбiлiся.

Глядзяць браты — глухi лес кругом, нi дарожкi нiдзе, нi сьцяжынкi.

— Пойдзем, браты, куды вочы глядзяць, — кажа старэйшы брат.

I падалiся браты-паляўнiчыя проста цераз пушчу…

Доўга яны шлi, i вось прыходзяць, нарэшце, да вялiкага каменя. Iдзе ад таго каменя далей у лес сьцяжынка, а на каменi напiсана:

«Гэта сьцежка вядзе ў Вахрамеева царства. Шмат у тым царстве i зьвяроў i птушак, ды толькi паляўнiчыя туды па адным хадзiць павiнны».

— Ну, браты, здаецца, нам пашанцавала, — кажа старэйшы брат. — Пайду я першы ў Вахрамеева царства, паспрабую шчасьця. А вы мяне тут чакайце. Калi праз тры днi не вярнуся, — iдзеце мне на дапамогу.

Малодшыя браты згадзiлiся. Селi яны пад елкай, агонь расклалi, а старэйшы брат падаўся па вузкай сьцежцы ў лес.

Iдзе ён, а лес кругом гусьцейшым робiцца, усё цямнейшьм. I раптам выбягае на сьцежку вялiзны леў.

Схапiў старэйшы брат свой самастрэл, прыцэлiўся, а леў i кажа яму:

— Не забiвай мяне, паляўнiчы! Я дам табе за гэта сваё маладое дзiцянё. Прыйдзе час — яно табе ў бядзе дапаможа.

I выходзiць на сьцежку маленькае львянё. Зьдзiвiўся паляўнiчы.

— Добра, — кажа — ня буду цябе бiць.

I пайшоў далей, а львянё ўсьлед за iм пабегла. Прайшоў старэйшы брат крыху i бачыць — выходзiць на сьцежку вялiкi мядзьведзь.

Прыцэлiўся паляўнiчы, а мядзьведзь i кажа яму чалавечым голасам:

— Не забiвай мяне, чалавеча! Вазьмi лепш з сабою маё дзiцянё. Прыйдзе час — яно табе ў бядзе дапаможа.

I выходзiць з хмызьняку маленькi калматы мядзьведзiк.

Згадзiўся паляўнiчы й далей пайшоў, а мядзьведзiк зь львянём сьледам за iм бягуць.

Прайшоў крыху, а перад iм на сьцежцы вялiзны воўк стаiць. Зубы шчэрыць, вочы агеньчыкамi гараць.

«Ну, гэтага то ўжо застрэлю», — думае паляўнiчы.

А воўк просiцца ў яго:

— Пашкадуй мяне, паляўнiчы! Вазьмi лепш з сабою маё дзiцянё. Яно табе будзе час — у бядзе дапаможа.

I дае ён паляўнiчаму маленькага ваўка.

Iдзе паляўнiчы далей, а за iм трое зьверанят бягуць.

Настраляў паляўнiчы рознай дзiчыны, увечары адпачыць пад хвойкаю сеў. Расклаў агонь, пачаў дзiчыну смажыць.

«Павячэраю, — думае, — тады да братоў вярнуся i рэшту дзiчыны iм занясу».

Раптам зашумелi дрэвы, захiсталi вяршынямi. Сьвiст i грукат па лесе пайшоў.

Глядзiць паляўнiчы — ляцiць празь лес мiж дрэў Баба-Яга. Валасы матляюцца, спаднiца надзiмаецца, сама ў ступе сядзiць, памялом паганяе. Прыляцела й апусьцiлася недалёка каля агню.

— Фу! фу! — кажа. — Нешта вельмi-ж тут смажаным мясам пахне.

А паляўнiчы адрэзаў кавалак мяса ды й падае ёй.

— На, — кажа, — бабка, зьеш.

— Не, хлопча, — адказвае Баба-Яга. — Я да цябе падыйсьцi баюся. Бачыш ты, якiя каля цябе страшныя зьвяры сядзяць. Дай ты мне па пяць валаскоў iз сваей галавы ды з галоў тваiх зьвяроў, — тады я да цябе блiжэй падыйду.

Засьмяяўся паляўнiчы, даў ей пучок валаскоў, а Баба-Яга ўзяла валаскi i дзьмухнула на iх. I ператварыўся раптам старэйшы брат у вялiкi асмалены пень, а зьвяры — у пянькi крыху меншыя.

Баба-Яга тымчасам зарагатала, села ў ступу i назад паляцела.

Вось сядзяць малодшыя браты каля агню, чакаюць старэйшага. Тры днi мiнаюць — не варочаецца старэйшы брат.

— Трэба да яго на дапамогу йсьцi. Вiдаць, нешта нядобрае зь iм здарылася, — кажуць браты.

I пайшоў сярэднi брат старэйшага шукаць.

I здарылася зь iм усё тое-ж, што i iз старэйшым.

Застаўся ля каменя адзiн малодшы брат. Тры днi чакаў ён старэйшых. Потым ня вытрымаў — пайшоў iх шукаць.

Iдзе ён па сьцежцы, а дрэвы перад iм гольле апускаюць, дарогу загароджваюць. Шэпча яму лiсьце:

— Ня йдзi далей, бяда будзе!

— Не баюся нiчога, — адказвае малодшы брат, — вiдаць, з братамi маiмi й запраўды тут бяда здарылася. Хто-ж выратуе iх, калi ня я?

Iдзе малодшы брат па сьцежцы. Адзiн за адным яму па дарозе зьвяры трапляюцца, дзяцей сваiх яму аддаюць. А дрэвы шумяць жаласна, галiнкi скрыпяць журботна:

— Вярнiся, паляўнiчы, чакае цябе сьмерць лютая!

Сьмяецца паляўнiчы й далей iдзе.

Прыходзiць ён на палянку. Сеў, агонь расклаў. Глядзiць — побач два вогнiшчы патушаных, а вакол пнi асмаленыя стаяць.

«Цi ня тут толькi мае браты сядзелi?» — думае паляўнiчы.

I раптам чуе — шум, сьвiст, дрэвы гнуцца, кусты да зямлi сьхiляюцца, ляцiць Баба-Яга ў ступе, валасы матляюцца, спаднiца надзiмаецца, сама памялом сьлед замятае.

Прыляцела Баба-Яга, апусьцiлася на палянку.

— Добры дзень, хлапчына!

— Добры дзень, бабка, — адказвае паляўнiчы.

— Што гэта ў цябе так смачна смажаным пахне?

— Вазьмi, бабка, паеш, — кажа паляўнiчы i падае ёй кавалак мяса.

А Баба-Яга адказвае:

— Не, сынок, баюся я тваiх зьвяроў. Дай ты мне пяць валаскоў iз сваей галавы ды па пяць валаскоў iзь зьверанят, — тады падыйду.

— О, не, бабка, не на таго натрапiла, — адказвае паляўнiчы. — А ну, зьвераняткi мае, дапамажыце мне з бабкай паквiтавацца.

Кiнулiся зьвераняты на Бабу-Ягу.

Львянё яе за горла хапае, ваўчанё — за ногi, мядзьведзянё лапамi камечыць.

Напужалася Баба-Яга, запiшчэла, закрычала, загаласiла. А паляўнiчы й кажа:

— Цяпер я ведаю, што з маiмi братамi здарылася. Гэта твая работа. Кажы, што ты зь iмi зрабiла, а не, дык мае вартаўнiкi цябе жывую зьядуць.

Бачыць Баба-Яга, што няма рады ёй. Дзьмухнула яна на пнi — ажылi старэйшыя браты, ажылi й iхныя зьвяры.

Накiнулiся трое львянят, трое ваўчанят i трое мядзьведзянят на Бабу-Ягу i разарвалi яе на кавалкi.

Пачалi з таго часу браты сьмела ў пушчу на паляваньне хадзiць. Шмат дзiчыны ў ёй стралялi, шмат зьвяроў лавiлi, i добра жыць сталi.

СТРАЛЕЦ I РЫБАК

Былi ў бацькi два сыны. Вырасьлi яны, як дубы, а бацьку ўсё няма палёгкi.

Большы, праўда старанны быў хлопец, ды вось бяда: змалку ўсё розныя пасткi майстраваў, а як падрос, дык дастаў сабе стрэльбу i не разлучаўся зь ёю. Людзi на работу iдуць, а ён стрэльбу на плячо ды шмыг у лес цi на балота. Цягаецца там увесь дзень, дахаты-ж з пустымi рукамi iдзе, галодны, як воўк. Топча лапцi, а прыбытку нiякага. Калi-ж часам i ўпалюе якое зайчанё, дык хутчэй нясе пану, каб той даў пораху.

Перш сварыўся на яго бацька, потым бачыць — нiчога не парадзiш, калi ў сына такая ахвота.

А меншы сын такi гультай удаўся, хоць ты яго з хаты ганi. Дзень i ноч сядзiць з вудаю на рэчцы, за гаспадарку-ж анi не бярэцца. Наловiць жменю пяшкуроў цi яршоў, — якая ад iх карысьць? Хiба што кату паласавацца.

Пачаў i на яго бацька сварыцца, што толькi час марна трацiць. Але меншы сын ня слухае бацькi, бо вядома, ахвота горш няволi.

А каб апраўдацца перад бацькам, што з пустымi рукамi прыходзяць, выдумляюць сыны розныя прычыны.

Стралец расказвае:

— Сяньня з самага ранку натрапiў я на чараду коз. Была там каза з казьлянятамi ды стары казёл барадаты. Але толькi я злажыўся, каб выстралiць, ажно ў казла, лiха на яго, у ноздрах восы заказыталi. Ён як чмыхнуў, дык цэлы рой восаў выляцеў з ноздраў. Давай тыя восы казу з казьлянятамi кусаць… Ну, яны i пасмалiлi, як шалёныя, у гушчар. Я за iмi. Выскачыў на палянку, а там стаiць на заднiх лапах вялiзны, як вол, мядзьведзь. Бурчыць сярдзiта ды абараняецца пярэднiмi лапамi ад чмялёў. Ну, думаю, гэта, вiдаць, толькi што выйшаў зь яго чмялiны рой. У такi час мядзьведзь вельмi злосны. Пабаяўся я страляць у яго, а хутчэй скокнуў на елку. Дык вось i сядзеў там, на елцы, увесь дзень, пакуль мядзьведзь ня сышоў…

Рыбак расказвае:

— Сяджу гэта я на беразе, цiкую за паплаўком. Раптам нейкi шчупачышча цоп за кручок — i на дно! Я за вудзiльна цягну, ажно жылы ў мяне трашчаць. Давалок да берагу, а шчупак вiль хвастом i будзь здароў… Бадай цябе! Закiнуў другi раз вуду. Зноў той шчупачышча папаўся. Падцягнуў яго да берагу, хацеў рукамi ўхапiць, ды ня ўстрымаўся i — шабулдых у ваду!.. Насiлу жывы выкарабкаўся.

Слухае бацька сыноў ды толькi галавою круцiць:

— Праўду бо людзi кажуць, што ў стральца дым густы, ды абед пусты, а рыбак як намочыцца, дык i рыбы яму не захочыцца.

Думаў, думаў бацька, як яму сыноў адвучыць ад благой прывычкi, але нiчога ня можа прыдумаць. Аднойчы зайшоў да яго стары жабрак i папрасiўся нанач.

Разгаварыўся бацька з жабраком, на сыноў паскардзiўся.

— Выгадаваў, — кажа, — дзяцей, а падмогi на старасьць нiякай. Бо, вядома, стралец страляе, а гаспадарка гуляе…

Выслухаў жабрак бацькаву скаргу i параiў, што яму зрабiць, каб прывучыць сыноў да гаспадаркi.

Назаўтра бацька кажа сыном:

— Вось што, сынкi, ёсьць у мяне адна далёкая радня. Пайду я да яе. А вы сабе жывiце, як хочаце.

Сабраўся i пайшоў.

Засталiся сыны гаспадарамi.

Доўга яны гаспадарылi цi нядоўга, але хутка дажылiся так, што няма чаго, як кажуць, i ў рот палажыць. Пачалi браты спрачацца, хто вiнаваты. Спрачалiся, а праўды так i не знайшлi.

Толькi вось празь некаторы час зноў зайшоў да iх той стары жабрак.

Ну, вядома, трэба пакармiць падарожнага чалавека. А ў братоў анi кавалка хлеба.

Стралец дакарае брата:

— Няхай-бы ты хоць якую людзкую рыбiну злавiў, каб было чым чужога чалавека прыняць.

Рыбак адказвае стральцу:

— Няхай-бы ты хоць якое казьлянё падстрэлiў…

Паслухаў iх жабрак i кажа:

— Дзякую вам, хлопчыкi, за клопат. Ёсьць у мяне хлеб, што добрыя людзi далi.

Дастаў ён з торбы хлеб, сала i пачаў частаваць стральца i рыбака. Сорамна iм прымаць пачостку ад жабрака, ды голад ня цётка.

Накiнулiся браты на жабракову торбу i як бачыш усю апрасталi.

— Чаму вы такiя бедныя? — пытаецца ў iх жабрак. — Хiба ў вас няшчасьце якое цi што?

Браты цяжка ўздыхнулi:

— Зусiм прапала наша гаспадарка…

— А як-жа вы раней жылi?

— Бацька гаспадарыў, дык хлеб i вёўся.

— А што ён, ваш бацька: малады цi стары?

— Ды зусiм стары ўжо…

— Вось бачыце, — кажа жабрак, — ён стары, ды гаспадаркаю кармiўся сам i вас кармiў. А вы маладыя, дужыя i бяз хлеба галееце…

Брыдка стала братом, радзей пачалi яны iз стрэльбай ды вудай цягацца, а больш гаспадаркай займацца.

Мiнуў год, i зажылi яны зноў, як трэба.

Тым часам вярнуўся бацька з гасьцей. Паглядзеў: гаспадарка як мае быць! Узрадаваўся ён i кажа да сыноў:

— Вось цяпер я магу спакойна i памiраць, бо бачу, што вы розуму набралiся: ловiце, страляеце i гаспадарку даглядаеце.

СIНЯЯ СЬВIТА НАЛЕВА ПАШЫТА

Жыў-быў цар-чараўнiк. Клiкнуў ён клiч па ўсяму царству: «Хто схаваецца ад мяне, таму поўцарства аддаю!». Знайшоўся такi ахвотнiк — Сiняя сьвiта налева пашыта. Прыходзiць ён да цара-чараўнiка:

— Я, — кажа, — бяруся схавацца так, што ты мяне ня знойдзеш.

— Добра, — кажа цар. — Калi схаваешся — поўцарства табе, а не — галава з плеч. Расьпiшыся.

Расьпiсаўся Сiняя сьвiта i давай хавацца. Перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам.

Як бегчы, так бегчы — забег у трыдзевятае царства.

А ў тым царстве быў дужа вялiкi луг. Прыбег ён на той луг i перакiнуўся ў тры кветкi.

На другi дзень цар устаў, паглядзеў у свае чараўнiчыя кнiгi i кажа:

— Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Забег на вялiкi луг у трыдзевятае царства i перакiнуўся ў тры кветкi розных колераў.

Паклiкаў цар слуг i загадаў iм схадзiць у тое царства i прынесьцi зь вялiкага лугу тры кветкi розных колераў.

Пайшлi слугi. Доўга iшлi цi нядоўга, але дайшлi да вялiкага лугу, сарвалi тыя кветкi, загарнулi ў хустачку i прынесьлi цару.

Цар разгарнуў хустачку i сьмяецца:

— А што, Сiняя сьвiта, цi схаваўся ты ад мяне?

Сiняя сьвiта перакiнуўся ў чалавека i кажа:

— Дазволь мне, цар, схавацца яшчэ раз.

Цар дазволiў.

Сiняя сьвiта налева пашыта перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Як бегчы, так бегчы, забег за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства. А ў тым царстве быў такi мох, што зьверху балота, а пад нiзам возера. Зайшоў ён у мох, перакiнуўся рыбай-вокунем, забраўся на самае дно возера i сядзiць там.

Ранiцай цар устаў, паглядзеў у свае чараўнiчыя кнiгi i кажа:

— Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Забег за трыдзевяць зямель у трыдзесятае царства i схаваўся ў мохавым балоце, перакiнуўся ў рыбу-вокуня!

Загадаў цар сваiм слугам iсьцi ў трыдзесятае царства ачысьцiць мохавае балота i злавiць там вокуня.

Слугi так i зрабiлi: ачысьцiлi балота, закiнулi невады i злавiлi вокуня. Загарнулi яго ў хустачку, прынесьлi цару.

— Ну, што, Сiняя сьвiта налева пашыта, цi схаваўся ты ад мяне i другi раз? — сьмяецца цар.

Сiняя сьвiта перакiнуўся ў чалавека i кажа:

— Дазволь, цар, схавацца яшчэ раз.

Цар дазволiў.

Сiняя сьвiта перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам. Як бегчы, так бегчы, забег у трыдзесятае царства, дзе расьце такi дуб, што карэньнi ў зямлi, а вяршыня ў небе. Улез ён на дуб, перакiнуўся iголкаю, зашыўся пад кару i сядзiць там. Прыляцела на дуб птушка Нагай, пачула нюхам, што пад карою чалавек сядзiць, ды пытаецца:

— Хто тут ёсьць?

— Я, — кажа Сiняя сьвiта.

— А чаго ты сюды залез?

— Дык вось, узяўся ад цара-чараўнiка схавацца, а нiяк не ўдаецца.

— Хочаш, я цябе схаваю?

— Схавай, добрая птушка. Век буду табе дзякаваць.

Птушка Нагай перакiнула яго пярынкаю, узяла пад крыло, занесла ў царскi палац i палажыла соннаму цару за пазуху.

Ранiцай цар устаў, памыўся, паглядзеў у чараўнiчую кнiгу i кажа:

— Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полi бег шэрым зайцам, забег у трыдзесятае царства. Ёсьць у тым царстве дуб, што карэньнi ў зямлi, а вяршыня ў небе. Забраўся ён за яго кару i сядзiць там, перакiнуўшыся iголкаю.

Загадаў цар слугам сьпiлаваць дуб, пакалоць на дровы i спалiць.

Слугi так i зрабiлi, а Сiняй сьвiты не знайшлi. Прыходзяць i кажуць цару:

— Няма там Сiняй сьвiты.

— Як няма? — усхадзiўся цар. — Ня можа гэтага быць!

— Няма i ўсё, — кажуць слугi.

Выйшаў цар на ганак, пачаў клiкаць:

— Сiняя сьвiта налева пашыта, пакажыся!

— Зьбяры, — адказвае Сiняя сьвiта, — сваiх генэралаў, тады пакажуся.

Цар чуе голас Сiняй сьвiты, а ня ведае, адкуль iдзе той голас.

Круцiўся ён, круцiўся, усюды заглядваў, а Сiняя сьвiта, як вадой разьлiўся.

Ну, рабiць няма чаго, сабраў цар сваiх генэралаў. Выйшаў на ганак i зноў клiча:

— Сiняя сьвiта, пакажыся!

— Не, — чуе голас Сiняй сьвiты, — сьпярша пры генэралах адпiшы мне палавiну царства, тады пакажуся. Бо ты падманiш — я цябе ведаю!

Як не хацелася цару, а прыйшлося адпiсаць палавiну царства. Як толькi пры генэралах паставiў ён на ўказе сваю царскую пячатку, — з-за пазухi яго выпырхнула лёгкая пярынка i стала добрым малайцом.

— Вось i я! — кажа Сiняя сьвiта.

Схапiў ён той указ ды ў кiшэню. Перастаў тады цар-чараўнiк хованкамi займацца.

АЛЁНКА

Жылi дзед i баба. I была ў iх дачка Алёнка. Ды нiхто з суседзяў не называў яе па iменi, а ўсе звалi Крапiўнiцай.

— Вунь, — кажуць, — Крапiўнiца сваю Сiўку павяла пасьвiць.

— Вунь Крапiўнiца з Лысуном у грыбы пайшла.

Толькi i чуе Алёнка — Крапiўнiца ды Крапiўнiца…

Прыйшла яна аднойчы дадому з вулiцы i скардзiцца матцы:

— Чаму гэта, мамка, нiхто мяне па iменi не называе?

Мацi ўздыхнула i кажа:

— Таму, дачушка, што ты ў нас адна: няма ў цябе нi братоў, нi сясьцёр. Расьцеш, як тая крапiва пры плоце.

— А дзе-ж мае браты i сёстры?

— Сясьцёр у цябе, — кажа мацi, — няма, гэта праўда, а братоў было тры.

— Дзе-ж яны, мамка?

— Хто iх ведае. Як я цябе яшчэ ў калысцы калыхала, паехалi яны ў сьвет зь лютымi Зьмеямi-Цмокамi ваяваць, сабе i людзям шчасьце здабываць. З таго часу i не вярнулiся…

— Дык я пайду, мамка, шукаць iх — не хачу, каб мяне Крапiўнiцай называлi!

I як бацька i мацi нi адгаварвалi яе, — нiчога зрабiць не маглi. Тады мацi i кажа:

— Адну цябе я ня пушчу: малая ты яшчэ для такой дарогi. Запрагай Сiўку i едзь. Сiўка наша старая, разумная — яна завязе цябе да братоў. Ды глядзi, нiкуды нанач не заяжджай: едзь як дзень, так ноч, пакуль братоў ня знойдзеш.

Запрэгла Алёнка Сiўку, узяла хлеба на дарогу i паехала. Выехала за вёску, бачыць — бяжыць за возам i стары iх сабака Лысун. Хацела Алёнка назад яго прагнаць, ды перадумала: няхай бяжыць — весялей будзе ў дарозе.

Ехала яна, ехала — прыехала да перакрыжаваньня дарог. Сiўка спынiлася, назад паглядае. Алёнка пытаецца ў яе:

Заржы, заржы, кабылiца, Скажы, скажы мне, Сiвiца: На якую дарогу цябе кiраваць, Дзе мне родных брацейкаў шукаць?

Тут Сiўка галаву ўзьняла, заржала, на левую дарогу паказала.

Алёнка пусьцiла яе па левай дарозе.

Едзе яна чыстымi палямi, едзе цёмнымi барамi. Прыехала на сутоньнi (зьмярканьнi) ў вялiкую пушчу. Бачыць — стаiць у пушчы пры дарозе хатка. Толькi Алёнка даехала да хаткi, як выбегла адтуль нейкая гарбатая кабецiна з доўгiм носам. Спынiла Алёнку i кажа ёй:

— Куды ты, неразумная, едзеш супраць ночы? Цябе тут ваўкi зьядуць! Заставайся ў мяне — пераначуеш, а заўтра повiдну паедзеш.

Пачуў гэта Лысун i зацяўкаў пацiху:

Цяў, цяў! Не казала мацi Ночак начавацi!.. Цяў, цяў! Не кабета гэта З табой размаўляе, Ведзьма Бабарыха Злыя думкi мае…

Не паслухала Алёнка Лысуна, засталася начаваць у хатцы.

Распытала ведзьма Бабарыха ў Алёнкi, куды яна едзе. Алёнка ўсё расказала. Ведзьма ад радасьцi аж падскочыла: браты Алёнчыны, думае яна, напэўна i ёсьць тыя асiлкi, якiя ўсю радню яе iзь сьвету зьвялi. Цяпер яна зь iмi расправiцца…

Назаўтра ведзьма ўстала, прыбралася, як на кiрмаш, а ўсё Алёнчына адзеньне схавала i будзiць яе:

— Уставай, паедзем братоў шукаць!

Устала Алёнка, глядзiць — няма адзеньня…

— Як-жа я паеду? — бядуе Алёнка.

Прынесла ёй ведзьма старыя жабрацкiя рызманы.

— На, — кажа, — добра табе будзе i такое адзеньне.

Адзелася Алёнка, пайшла Сiўку запрагаць.

Узяла ведзьма нож i таўкач, села ў палукашак, як панi, а Алёнку за хурмана пасадзiла.

Едуць яны, а Лысун бяжыць збоку ды цяўкае:

Цяў, цяў! Не казала мацi Ночак начавацi!.. Цяў, цяў! Ведзьма Бабарыха Паняю сядзiць, На цябе, Алёнка, Гадзiнай глядзiць…

Пачула гэта ведзьма Бабарыха, схапiла таўкач i шпурнула ў Лысуна. Лысун заенчыў — перабiла яму ведзьма нагу. Алёнка заплакала:

— Бедны, бедны Лысун, як-жа ты цяпер без нагi будзеш бегчы!..

— Сьцiхнi, — пагразiла ёй ведзьма, — а то i табе так будзе!

Едуць яны далей, а Лысун не адстае, на трох нагах скача. Даехалi да новага перакрыжаваньня. Сiўка спынiлася. Алёнка пытаецца ў яе:

Заржы, заржы, кабылiца, Скажы, скажы мне, Сiвiца: На якую дарогу цябе кiраваць, Дзе мне родных брацейкаў шукаць?

Сiўка заржала, на правую дарогу паказала.

Цэлую ноч ехалi яны цёмнаю пушчай па правай дарозе. Ранiцай выехалi на луг, бачаць — перад iмi шаўковы шацёр стаiць, а каля яго трое жарабкоў пасецца. Сiўка весела заржала i павезла Алёнку зь ведзьмай проста да шатра.

Алёнка зарадавалася:

— Гэта тут напэўна мае браты жывуць!

Ведзьма злосна цыкнула на яе:

— Маўчы лепш. Тут жывуць не твае браты, а мае!

Пад'ехалi да шатра. Выходзяць адтуль тры статныя хлопцы-малайцы — твар у твар, волас у волас, голас у голас.

Ведзьма саскочыла з возу i да iх:

— Як маецеся, браткi? Я ўвесь сьвет звандравала, сваю галоўку стурбавала, усё вас шукала…

— Дык гэта ты наша малодшая сястра? — пытаюцца браты-асiлкi.

— Але, — кажа ведзьма, — ваша родная сястра…

Кiнулiся браты да яе, давай цалаваць, на руках падкiдаць. Так рады, што i сказаць ня можна.

— Бач, — дзiвяцца яны, — як доўга мы ваявалi: сястра за гэты час ня толькi вырасла, а i пастарэла… Ну, ды нiчога: усiх ворагаў мы пазьнiшчалi; засталася толькi адна ведзьма Бабарыха. Як знойдзем яе — спалiм i тады дахаты паедзем.

Пачула гэта ведзьма, i аж ухмыльнулася: цяпер паглядзiм, хто каго спалiць!..

— А якая гэта, сястрыца, дзяўчынка з табою прыехала? — пытаецца старэйшы брат.

— Гэта мая наймiчка, — адказала ведзьма Бабарыха. — Яна ў мяне за хурмана езьдзiць i маю кабылку пасе.

— Добра, — кажуць браты, — яна i нашых коней пасьвiць будзе.

Павярнулася ведзьма, гукнула срогiм голасам да Алёнкi:

— Чаго сядзiш? Выпрагай Сiўку ды вядзi пасьвiць!

Заплакала Алёнка, пачала Сiўку выпрагаць. А браты падхапiлi ведзьму Бабарыху на рукi, панесьлi ў шацёр, пачалi частаваць-трактаваць.

Есьць ведзьма Бабарыха, п'е, а сама сабе думае: «Як палягуць спаць, дык я iх усiх i парэжу…»

Тым часам Алёнка сядзiць на лузе каля коней i сьпявае, плачучы:

Сонейка, сонейка, Сырая зямлiца, Дробная расiца, А што-ж мая мамка робiць?

Зямля i сонца адказваюць:

Кросны тчэ, Кросны тчэ, Залатым паяском Павiвае Дочку Алёнку З братамi чакае…

Выйшаў меншы брат з шатра, заслухаўся. Вярнуўся назад i кажа:

— Ведаеш, сястрыца, ведаеце, браткi, цi то птушка на лузе шчабеча, цi то дзяўчына сьпявае. Але так жаласна, што аж за сэрца хапае.

— Гэта мая наймiчка, — кажа ведзьма Бабарыха, — яна на ўсе штукi здатная, толькi да работы лянiвая.

Выйшаў тады сярэднi брат паслухаць, хоць ведзьма ня пускала яго.

Паслухаў ён жаласную песьню Алёнкi, а потым чуе, як сабака Лысун зацяўкаў:

Цяў, цяў! Ведзьма Бабарыха У шатры сядзiць, На чужых братоў Гадзiнай глядзiць. Булкi есьць, вiны п'е, Мёдам запiвае, Родная-ж сястрыца Сьлёзы пралiвае…

Вярнуўся сярэднi брат i кажа да старэйшага:

— Пайдзi ты паслухай.

Пайшоў старэйшы брат, а сярэднi вока зь ведзьмы Бабарыхi ня спускае…

Паслухаў старэйшы брат Алёнчыну песьню, паслухаў, што сабака Лысун сказаў пра ведзьму Бабарыху, i аб усiм здагадаўся.

Пабег ён тады да Алёнкi, схапiў яе на рукi i прынёс у шацёр.

— Вось, — кажа да братоў, — хто наша сапраўдная сястра! А гэта подманшчыца: ведзьма Бабарыха!

Расклалi браты вялiкае вогнiшча, спалiлi на iм ведзьму Бабарыху, попел па чыстым полi разьвеялi, каб i духу яе ня было. А потым згарнулi шаўковы шацёр ды вясёлыя паехалi з Алёнкай да старых бацькоў.

РАЗУМНАЯ ДАЧКА

Жыў адзiн бедны чалавек з жонкаю. Нарадзiлася ў iх дачка. Прышлося спраўляць радзiны. А ў чалавека таго нi хлеба, нi да хлеба. Чым гасьцей частаваць?

Пайшоў бядняк на рэчку па ваду. Аж бачыць — ляжыць у кустох цялушачка. Ды такая слабая, што сама i ня ўстане.

Прынёс ён цялушачку дахаты i кажа жонцы:

— Давай зарэжам яе: будзе чым гасьцей пачаставаць.

Спадабалася жонцы цялушачка — такая рыжанькая ды лысенькая.

— Не, — адказвае яна, — хай лепш гадуецца.

— Дык яна-ж зусiм кволенькая. Яе, вiдаць, нехта знарок выгнаў, каб у хляве ня здохла.

— Нiчога, можа як i выгадуем. Падрасьце дачка — будзе ёй малако.

Паслухаў чалавек жонку, i пачалi яны гадаваць цялушачку.

Падужэла тая, расьце, як на дражджах. I дачка таксама расьце, як на дражджах. Ды такая разумнiца ўдалася, што i старыя ахвотна слухаюць яе.

Выгадавалася з лысенькай цялушкi слаўная карова.

Падрасла дзяўчынка, стала ёй сем гадоў, пачала сама пасьвiць карову.

Заглядзеўся аднойчы багаты сусед на карову бедняка.

— Адкуль у цябе такая добрая карова? — пытаецца.

Бядняк i разказаў яму ўсё, як было.

— Эгэ, — кажа багацей, — дык гэта-ж мая цялушка! Гэта я выгнаў яе — ня думаў, што яна на ногi ўстане. Не, тады я забяру сваю карову назад…

Зажурыўся бедны чалавек.

— Я-ж яе гадаваў, — кажа. — I яна цяпер мая.

Не згаджаецца багаты:

— Не аддасi дабром — пойдзем да пана на суд.

Што рабiць? Пайшлi да пана на суд.

Багаты падаў пану руку, прывiтаўся: вядома, багаты з багатым свае людзi. Пан кажа яму:

— Садзiся ў мяне.

Багаты сеў у крэсла, а бедны стаiць у парозе, шапку зьняўшы. Пан на яго i не глядзiць.

— Ну, што добрага скажаш? — пытаецца пан у багатага.

— Ды вось, пане, якая справа, — пачаў скардзiцца багаты. — Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушачку i цяпер не аддае…

Выслухаў пан i бедняка. А потым кажа iм:

— Добра. Суд мой будзе такi. Я загадаю вам тры загадкi: што на сьвеце сыцей за ўсё, што на сьвеце саладзей за ўсё, што на сьвеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму i застанецца карова. А цяпер iдзiце дахаты, падумаўце. Заўтра прыдзеце з адгадкамi.

Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў i плача.

— Чаго ты, тата, плачаш? — пытаецца дачка.

— Ды так i так, — адказвае бацька. — Хоча багаты сусед адабраць у нас карову. Пайшлi мы зь iм да пана на суд. А той загадаў нам тры загадкi. Хто з нас адгадае, таму i карова застанецца. Дзе-ж мне адгадаць тыя загадкi!

— А якiя, тата, загадкi? — пытаецца дачка. Бацька сказаў.

— Нiчога, тата, ня турбуйся, — кажа дачка. — Кладзiся спаць. Ранiца за вечар мудрэйшая, заўтра што-небудзь прыдумаем.

А багаты прыйшоў дадому i радуецца.

— Ну, баба, карова будзе наша! Трэба нам з табою толькi адгадаць тры загадкi: што на сьвеце сыцей, што саладзей, i што шпарчэй?

— Вось, дзiва! — усьмiхнулася жонка. — Тут i адгадваць няма чаго. Сыцей за нашага рабога парсюка нiкога на сьвеце няма. Саладзей за лiпавы мёд ад нашых пчол таксама няма нiчога. А шпарчэй за нашага гнядога жарабца нiхто ня зможа бегчы: ён-жа як памчыцца, дык i вецер не дагонiць!

— Праўда, — згадзiўся мужык, — так я i скажу пану.

Назаўтра прыходзяць бедны з багатым да пана.

— Ну, што, адгадалi мае загадкi? — пытаецца пан.

Багаты выйшаў наперад:

— Ды тут i адгадваць няма чаго: няма нiкога i нiчога на сьвеце сыцей за майго рабога парсюка, саладзей — за лiпавы мёд ад маiх пчол i шпарчэй — за майго гнядога жарабца.

— А ты, — пытаецца пан бедняка, — адгадаў?

— Адгадаў, пане: няма нiчога сыцей за зямлю, бо яна ўсiх кормiць; няма нiчога саладзей за сон, бо хоць якое гора, а засьнеш дык i забудзешся; i няма нiчога шпарчэй за людзкiя думкi, бо сам ты яшчэ тут, а думкi ўжо далёка-далёка…

Правiльна адгадаў бядняк! Прышлося пану прысудзiць яму карову.

— Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкi? — пытаецца пан у бедняка.

— Мая дачка-сямiгодка.

Зьдзiвiўся пан: ня можа таго быць, каб такая малая беднякова дачка адгадала яго загадкi! I захацелася яму паглядзець на разумную дзяўчынку. Прыехаў ён аднойчы да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полi быў. Сустрэла пана беднякова дачка-сямiгодка.

— Дзяўчына, — пытаецца пан, — да чаго мне коней прывязаць?

Паглядзела дзяўчынка на санi i калёсы, што стаялi на дварэ, i кажа:

— Можаш да зiмы прывязаць, а можаш i да лета.

Пан i вочы вылупiў: як гэта можна коней прывязаць да зiмы або да лета? Сьмяеццца, вiдаць, зь яго гэтае дзяўчо?

— Ну, хоць да саней прывяжы, а хоць да калёс, — растлумачыла дзяўчынка.

Бачыць пан: беднякова дачка сапраўды надта разумная. Ня гонар гэта пану. Дачуюцца людзi, што яна разумнейшая за пана, тады хоць з маёнтку ўцякай.

Пагаварыў пан зь дзяўчынкай i паехаў, а ёй сказаў, каб увечары бацька да яго прыйшоў.

Прыйшоў увечары бядняк да пана.

— Нiчога, — кажа пан, — разумная твая дачка. Але я ўсё-ж разумнейшы.

Даў пан бедняку рэшата яек.

— На, — кажа, — занясi дачцы i скажы, каб яна пасадзiла на iх квактуху i вывела мне да заўтра куранят на сьнеданьне. А ня зробiць гэтага — загадаю бiзуноў даць.

Прыйшоў бацька дахаты засмучаны. Сеў на лаве i плача.

— Чаго ты, тата, плачаш? — пытаецца дачка.

— Ды вось, дачушка, бяда якая: загадаў табе пан новую загадку.

— Якую?

Бацька паказаў дачцы рэшата зь яйкамi.

— Сказаў, каб ты на гэтыя яйкi квактуху пасадзiла i вывела куранят да заўтра яму на сьнеданьне. Хiба-ж гэта можна зрабiць?

Дачка падумала i кажа:

— Нiчога, тата. Заўтра што-небудзь прыдумаем. А пакуль што бяры, мама, гэтыя яйкi, пячы яечню на вячэру.

Ранiцай дачка кажа бацьку:

— На табе, тата, гаршчок, iдзi да пана. Скажы, каб ён за дзень ляда высек, выкарчаваў i ўзараў, проса пасеяў, зжаў i змалацiў ды ў гэты гаршчок насыпаў куранят кармiць.

Пайшоў бацька да пана, падаў яму гаршчок i сказаў усё, як дачка загадала.

Пан паскуб вусы, паморшчыўся i кажа:

— Разумная твая дачка, ды я ўсё-ж разумнейшы!

Узяў ён тры сьцяблiнкi лёну, падаў бедняку:

— Скажы дачцы, каб яна да заўтра гэты лён сьцерла, спрала i выткала i пашыла мне зь яго кашулю.

Вярнуўся бацька дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:

— Што сказаў табе пан?

Падаў бацька ёй тры сьцяблiнкi лёну i разказаў, што пан загадаў.

— Нiчога, — адказвае дачка, — кладзiся, тата, спаць, заўтра што-небудзь прыдумаем.

Назаўтра дае дачка бацьку тры кляновыя дубчыкi i кажа:

— Занясi пану i папрасi — няхай ён iх пасадзiць, за адну ноч вырасьцiць i зробiць снасьць для кроснаў, каб было на чым палатно яму для кашулi выткаць.

Пайшоў бядняк да пана, падаў тры дубчыкi i сказаў, як дачка навучыла.

Пачырванеў пан i кажа:

— Разумная твая дачка — нiчога ня скажаш. Ды я ўсё-ж разумнейшы! Перадай-жа ты ёй, каб яна да мяне нi пехатою прыйшла, нi на канi прыехала, ня голая i не адзетая i каб падарунак мне прынесла, а я каб ня мог яго прыняць. Калi зробiць усё гэта, то вазьму яе за дачку — вырасьце, панi будзе! А ня зробiць — дрэнна ёй будзе…

Вярнуўся бацька дахаты яшчэ больш засмучаны.

— Ну, што табе, тата, пан сказаў? — пытаецца дачка.

— Ды вось, дачушка, нарабiла ты сваiмi адгадкамi бяды i нам i сабе…

Расказаў ёй бацька, што пан загадаў.

— Нiчога, тата. Як-небудзь абдурыш пана i на гэты раз. Злавi ты мне толькi жывога зайца.

Пайшоў бацька ў лес, паставiў сiло i злавiў зайца.

Дачка закруцiлася ў рыбацкую сетку замест сукенкi, села на кiёк i паехала з зайцам да пана.

Пан стаiць на ганку i дзiвiцца: зноў перахiтрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся ён i нацкаваў на яе сабак — думаў, тыя разарвуць разумнiцу. Дзяўчынка выпусьцiла з рук зайца — сабакi i памчалiся за iм.

Падышла яна да пана.

— Лавi, — кажа, — свой падарунак: вунь ён у лес пабег.

Прышлося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.

Паехаў неўзабаве пан за мяжу, а дзяўчынцы сказаў:

— Глядзi-ж, каб ты тут безь мяне ня судзiла маiх людзей, бо дрэнна табе будзе.

Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку. Здарылася ў гэты час такая справа. Пайшлi два дзядзькi на кiрмаш. Адзiн купiў калёсы, другi — кабылу. Запрэглi кабылу ў калёсы i паехалi дамоў. Па дарозе спынiлiся адпачыць. Ляглi i паснулi. А як прачнулiся, бачаць: бегае ля калёс малое жарабятка. Дзядзькi заспрачалiся. Той, чые калёсы былi, кажа: «Жарабя маё, гэта мае калёсы ажарабiлiся!» А той, чыя кабыла, сваё даводзiць: «Не, жарабя маё, гэта мая кабыла ажарабiлася!»

Спрачалiся, спрачалiся ды вырашылi ехаць да пана на суд.

Прыехалi, а пана няма дома.

— Рассудзi хоць ты нас, — просяць дзядзькi прыёмную дачку.

Даведалася дзяўчынка, што ў iх за справа, i кажа:

— Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс, ды вядзе ў руках, а той чые калёсы, кяхай цягне iх на сабе ў другi бок. За кiм жарабя пабяжыць, той яго i гаспадар.

Дзядзькi так i зрабiлi. Жарабя пабегла за кабылаю, на гэтым i спрэчка ў iх скончылася.

Вярнуўся пан з-за мяжы i дачуўся, што разумная дзяўчынка безь яго суды судзiла. Узлаваўся ён, нарабiў крыку:

— Што-ж ты не паслухала мяне? Цяпер ты не мая дачка. Бяры сабе з маёнтку, што пажадаеш, ды iдзi дахаты, каб я цябе больш ня бачыў!

— Добра, — кажа дзяўчынка, — але мне хочацца на адход цябе вiном пачаставаць.

— Частуй, — буркнў пан. — толькi хутчэй.

Напаiла яго дзяўчынка вiном, пан i заснуў бяз памяцi. Загадала яна тады слугам запрэгчы каня, палажыла пана ў карэту i павезла дахаты. Дома з бацькам зьняла яго з карэты ды перанесла ў сенцы на салому.

— Вось табе, — кажа, — пасьцель замест пярын. Ачухвайся тут.

Прачнуўся назаўтра пан, аглядаецца — дзе-ж гэта ён? Убачыў сваю прыёмную дачку, якую прагнаў, i пытаецца:

— Чаму я тут, у бруднай мужыцкай хаце, ляжу?

— Ты сам так захацеў, — сьмяецца дзяўчынка. — Ты сказаў мне: «Бяры сабе з маёнтка, што пажадаеш, ды iдзi дахаты». Я i ўзяла цябе. Уставай ды iдзi замест бацькi паншчыну адбываць. Ты мужык дужы, роботнiк зь цябе будзе нядрэнны.

Пачуўшы гэта, пан усхапiўся на ногi i так драпануў назад у свой маёнтак, што толькi яго i бачылi. Навет ад коней з карэтаю адрокся.

ЗАЛАТАЯ ЯБЛЫНЬКА

Жыў дзед i баба. I былi ў iх дочкi — дзедава дачка i бабiна дачка. Дзедаву дачку звалi Галя, а бабiну — Юля.

Баба сваю родную дачку песьцiла, даглядала, а дзедаву ў чорным целе трымала i ўсё шукала прычэпкi, каб iзь сьвету зьвесьцi.

Пайшоў аднойчы дзед на кiрмаш, купiў бычка-трацячка. Прывёў дахаты i кажа дочкам:

— Будзеце пасьвiць яго па чарзе — адна дзень i другая дзень.

Пагнала ў першы дзень бычка на пашу дзедава дачка. Злая мачыха дала ёй верацяно i мех кудзелi.

— Глядзi, — кажа, — каб за дзень усю кудзелю спрала, кросны выткала, палатно выбялiла i ўвечары дамоў прынесла. А калi ня зробiш — ня жыць табе.

Вывела Галя бычка з хлява, пагладзiла па шыi i пагнала на пашу. Гонiць, а сама горкiмi сьлязьмi залiваецца.

Бычок пытаецца:

— Дзеўка-дзявiца, русая касiца, чаго плачаш?

— Як-жа мне ня плакаць, бычок? Загадала мне мачыха гэты мех кудзелi спрасьцi, кросны выткаць, палатно выбялiць i ўвечары дамоў прынесьцi… Цi-ж зраблю я за дзень такую работу?

— Ня плач, — адказвае бычок, — ганi мяне на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу, там мы што-небудзь прыдумаем.

Прыгнала Галя бычка на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу. Наеўся бычок, напасьвiўся, а потым i кажа:

— Цяпер кладзi мне ў правае вуха кудзелю i верацяно. А сама хукнi ў левае вуха i глядзi, што будзе.

Палажыла Галя бычку ў правае вуха кудзелю i верацяно, хукнула ў левае вуха i глядзiць. Аж там — кудзеля прадзецца, кросны ткуцца, палатно белiцца i ў сувой скочваецца…

Як усё было зроблена, выняла Галя гатовы сувой палатна i вясёлая пагнала бычка дахаты.

Злая мачыха сустрэла яе на дварэ:

— Ну, што: спрала кудзелю?

— Спрала, — кажа Галя, i падала ёй гатовы сувой палатна.

Мачыха аж за галаву хашлася: такую работу зрабiла яе падчарка! А тут i суседкi прыйшлi — дзiвяцца, якое тонкае палатно выткала Галя. Усе хваляць яе, не нахваляцца.

Прыйшла чарга гнаць бычка бабiнай дачцэ Юлi. Дала ёй мацi верацяно i поўмяха кудзелi.

— Спрадзi, — кажа, — дачушка, гэтую кудзелю i вытчы палатно яшчэ лепшае, чым выткала твая няродная сястра. Хачу, каб цябе людзi хвалiлi, а не яе.

Узяла Юля тоўсты дубец i пагнала бычка. Гонiць ды ўсё хвошча яго дубцом. Бычок давай кiдацца туды-сюды, а Юля бегае за iм, кляне на чым сьвет стаiць. Бегала, бегала i верацяно згубiла.

Прыгнала яна сяк-так бычка на пусты выган, палажыла кудзелю, а сама спаць уклалася. Бычок узяў кудзелю, пабэрсаў нагамi i ўтаптаў у балота.

Прачнулася пад вечар Юля, глядзiць — кудзеля ў балоце ўтоптана… Схапiла яна дубец ды давай бычка бiць. Бычок пабег дахаты, i яна за iм з крыкам.

Дома мацi пытаецца ў яе:

— Ну, як, дачушка: зрабiла работу?

— Ды не, — кажа дачка.

— Чаму?

— Бычок вiнаваты. Празь яго я верацяно згубiла, а потым яшчэ ён i кудзелю маю ў балота ўтаптаў…

Узлавалася мачыха на бычка. Пайшла да дзеда i кажа:

— Зарэж, дзед, бычка!

— Цi ня здурэла ты, баба? — падзiвiўся дзед. — Навошта нам яго рэзаць?

Тут баба як затупае нагамi, як накiнецца на дзеда з кулакамi:

— Калi не зарэжаш, дык я цябе вон выганю разам з тваёй дачкою!

Нiчога не парадзiш — згадзiўся дзед зарэзаць бычка.

Пачула гэта Галя, пабегла ў хлеў да бычка, абкяла яго за шыю i залiлася сьлязьмi.

— Дзеўка-дзявiца, русая касiца, чаго ты плачаш? — пытаецца бычок.

Расказала яму Галя, што надумалася зрабiць злая мачыха.

— Ня плач, дзеўча, — кажа бычок. — Лепш паслухай, што я табе параю. Як зарэжуць мяне, вазьмi маю печань, i там знойдзеш залатое зярнятка. Пасадзi тое зярнятка ў садку каля хаты. Вось i ўсё.

Галя так i зрабiла, як сказаў бычок.

Вырасла зь зярняткi яблынька з залатымi яблыкамi.

Хто нi iдзе цi ня едзе каля садка — усе дзiвяцца з залатой яблынькi.

Ехаў аднойчы з вайны прыгожы малады гусар. Убачыў яблыньку i спынiўся. Працягнуў руку да яе, каб сарваць залаты яблык. А яблынька — дзын, дзын, дзын! — i паднялася ўгору. Апусьцiў гусар руку — яблынька зноў стала на сваё месца.

Убачыла гэта праз акно Галя i кажа да мачыхi:

— Пайду я сарву гэтаму прыгожаму гусару адзiн яблычак.

А мачыха як затупае на яе, як закрычыць:

— Я табе галаву сарву!

Схапiла яна Галю ды засадзiла пад карыта, а ў садок паслала Юлю: няхай, думае, лепш родная дачка сарве гэтаму гусару яблык, можа, ён закахаецца ў яе…

Падышла Юля да яблынькi, а тая — дзын, дзын, дзын! — i паднялася ўгору.

Узлавалася Юля на яблыньку, пачала яе лаяць апошнiмi словамi.

А тут якраз па дварэ хадзiў пеўнiк. Ускочыў ён на плот i кукарэкае:

— Ку-ка-рэ-ку! Дзедава дачка пад карытам схавана, а бабiна хоча яблыкi яе сарваць ды выйсьцi замуж за пана…

Пачуў гэта гусар, зьлез з каня i пайшоў у хату. Знайшоў там пад карытам дзедаву дачку. Як зiрнуў на яе, дык вачэй ня можа адарваць: так яна яму спадабалася.

— Дзеўка-дзявiца, — пакланiўся ёй гусар. — Сарвi мне на памяць залаты яблык з сваёй яблынькi.

Падышла Галя да яблынькi — i ўсе яблыкi ўпалi да яе ног.

Сабрала яна iх у прыпол, прынесла гусару. Гусар падхапiў яе, пасадзiў на каня побач з сабою i павёз да сваiх бацькоў.

Дома яны згулялi вясельле i сталi жыць-пажываць у згодзе ды ў ладзе. Нарадзiўся ў iх сын, ды такi прыгожы, што бацькi не наглядзяцца на яго.

Тым часам злая мачыха не магла спаць ад зайздрасьцi, чаму гусар не яе дачку, а дзедаву замуж узяў. I ўсё думала, як яе iзь сьвету зьвесьцi.

Аднаго разу кажа яна сваёй дачцэ:

— Схадзi ты, дачушка, да сястры ў госьцi. Паклiч яе з сабою купацца ды ўтапi…

Паслухала Юля маткi, пайшла ў госьцi да сястры. Падгаварыла яе купацца. На рэчцы кажа ёй:

— Сядзь ты, сястрыца, на кладцы, я табе плечы памыю.

Села Галя на кладцы, а Юля ськiнула яе ў ваду i пабегла дахаты.

Чакаюць дома Галю — няма. Малы сын плача, нiхто суцешыць ня можа. Узяла яго нянька на рукi, пайшла ўздоўж рэчкi гукаючы:

— Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьцi хоча. Куры сьпяць, гусi сьпяць, адзiн ён ня ўсыпаецца, маткi не дачакаецца…

I чуе яна голас з вады:

— Ой, цяжка мне выйсьцi да сына: камень ногi падбiвае, вада вочы залiвае…

Пачуў малы сынок матчын голас i яшчэ мацней заплакаў.

— Ой iду, сынок, ой бягу, — адгукаецца мацi. — Слухаць плач твой, сынок, не магу.

Выйшла мацi з вады, накармiла сына, ён i заснуў. А сама назад пайшла.

Вярнулася нянька дадому, расказала, што было каля рэчкi.

Назаўтра сам бацька ўзяў залаты яблык i сына ды пайшоў да рэчкi. Прыйшоў на бераг i гукае:

— Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьцi хоча…

Пачула мацi плач сына i адказвае:

— Ой, iду, сынок, ой бягу: слухаць плач твой, сынок, не магу.

Выйшла яна на бераг, пакармiла сына, — ён i заснуў. Тады муж дастаў зь кiшэнi залаты яблык i даў жонцы. I як толькi ўкусiла яна залаты яблык — адразу апрытомнела.

Зарадаваўся муж, прывёў яе дадому. Сталi яны зноў жыць добра i шчасьлiва.

А злую мачыху i яе дачку больш да сябе i на парог ня пускалi.

ПАЛЯШУКI Й ПАЛЯВIКI

Было ў бацькi дванаццаць сыноў, усе рослыя ды ўдалыя хлопцы.

Жылi яны на вялiкай палянцы, мiж цёмнага лесу. Вялi там сваю гаспадарку, палявалi на дзiкiх зьвяроў i птушак.

Стары бацька, сiвы, як голуб, сядзеў сабе ў кажушку зiмой i ўлетку ды толькi камандаваў. I былi ў той сям'i лад ды згода.

Суседзi жылi ад iх далёка i не рабiлi iм шкоды, бо баялiся дружнай сям'i.

Пажанiлiся сыны, пайшлi ў iх свае дзецi. Вялiкая вырасла сям'я. Ды ўсе слухалi старога бацьку, i кажны рабiў сваю работу.

Але вось па некаторым часе памёр бацька, i пачалiся ў сям'i нялады. Жонкi братоў сварацца, адна адну заядаюць, — рады няма. Такая пайшла мiж iмi калатня, пгго й мужыкi нiчога зрабiць ня могуць. Крычаць жонкi, хочуць дзялiцца.

«Ну, што-ж, — думаюць браты, — трэба дзялiцца».

Пачалi дзялiцца. Ды справа гэта не такая й лёгкая, як iм здавалася. Сяк-так з крыкам ды зыкам падзялiлi дабро й жывёлу. А як дайшло да зямлi, дык тут ледзь адзiн аднаго не пазабiвалi: нiяк ня могуць падзялiць сваю палянку, каб нiкому крыўды ня было. Перасварылiся браты з-за зямлi i сталi адзiн аднаму ворагамi.

Толькi два малодшыя браты жылi мiж сабою ў вялiкай згодзе: куды адзiн, туды й другi. Не захацелi яны калацiцца з братамi за зямлю, пакiнулi бацькаву хату ды падалiся ў сьвет шукаць iншага прытулку.

Зрабiлi браты з двух дубоў вялiкiя санi, запрэглi ў iх шэсьць пар валоў, наклалi дабро, пасадзiлi жонак зь дзяцьмi ды паехалi на санях па пяску. А каровы i дробная жывёла ззаду за iмi пайшлi.

Працягнулi крыху валы дубовыя санi па пяску ды сталi, як укопаныя. Калёс тыя браты ня мелi i нiчога пра iх ня ведалi, бо нiкуды яны з свайго лесу ня толькi ўлетку, але i зiмою ня езьдзiлi.

Пачалi браты адпiлоўваць круглыя калодкi ды падкладваць пад палазы. Коцяцца калодкi, i санi паўзуць уперад.

Надакучыла меншаму брату падкладваць калодкi пад палазы, вось ён i кажа большаму:

— Давай зробiм такую прыладу, каб калодкi самi круцiлiся пад палазамi.

I зрабiлi яны першыя ў тым краi калёсы. Лёгка пайшлi цяпер валы, так што браты i самi паселi на воз. Едуць i дзiвяцца, як яны да гэтага часу абыходзiлiся без калёс.

Ехалi яны, ехалi, даехалi да вялiкай ракi. Агледзелi раку — усюды глыбока, нiдзе няма зручнага месца, каб пераехаць уброд. А тут такая навальнiца ўсхадзiлася, што лес, як зьвер, раве. Ломiць навальнiца дрэвы, як саломiнкi, ды шпурляе ў раку. Плывуць яны па вадзе цэлымi сьцiртамi.

Паглядзеў на iх малодшы брат, падумаў i здагадаўся, як перабрацца цераз раку.

Налавiлi яны з братам дрэў, ачысьцiлi гальлё, калоды зьвязалi адну з аднэй i зрабiлi моцны плыт. А як сьцiхла навальнiца, узьвезьлi свой воз на плыт. Самi стаяць на плыце ды кiруюць доўгiмi жэрдкамiбусакамi, а плыт плыве, як параход.

Убачылi каровы, што валы паплылi на другi бераг, кiнулiся ў раку ды за iмi наўздагон. Толькi свiньнi i авечкi не адважылiся скакаць у ваду. Стаяць на беразе, рохкаюць, мэкаюць. Вярнулiся потым браты з плытам назад i забралi iх.

Гэтак усе i пераправiлiся праз шырокую i глыбокую раку.

Паехалi яны далей i забралiся ў такую пушчу, што й канца ёй няма.

Пачалi браты церабiць прасекi ў пушчы ды масьцiць грэблi. Але дзе там! Чым далей, тым лес гусьцей, а ў iм такiя нетры, што й выбрацца нельга.

Большы брат змарыўся, аслабеў.

— Застануся, — кажа ён меншаму брату, — я тут, бо ня хопiць у мяне сiлы з гэтага лесу выцерабiцца.

I застаўся з сваёю сям'ёю жыць у лесе.

З таго часу i яго самога i ўвесь яго род пачалi зваць паляшукамi.

А малодшы брат не захацеў заставацца ў лесе. Быў ён дужы, як тур, i спадзяваўся на сваю сiлу. Ён адзiн церабiў прасекi, масьцiў грэблi i ехаў далей.

I да гэтых часоў засталiся яшчэ на Палесьсi тыя прасекi ды грэблi, што нарабiў малодшы брат.

Цi доўга ён так выбiраўся зь цёмнага лесу, цi не, але вось нарэшце пачалi трапляцца прагалiны ды палянкi зь пяскамi. Асеў малодшы брат на гэтых палянках, пачаў iх араць i сеяць збожжа.

I з таго часу празвалi яго самога i ўвесь яго род палявiкамi.

А потым размножылiся паляшукi й палявiкi, занялi новыя лясы i палi ды сталi добрымi суседзямi.

Так i цяпер жывуць.

ОХ I ЗАЛАТАЯ ТАБАКЕРКА

Жыў сабе сiрацiна Янка, лясьнiкоў сын. Бацькi яго памерлi, а раднi нiякай ня было. Так i жыў ён адзiн у лесе, у бацькавай хатцы. А каб весялей было, гадаваў пярэстага катка.

Прывык да яго каток. Бывала, куды гаспадар iдзе, туды i ён.

Пайшоў аднойчы Янка дровы зьбiраць. Ну, вядома, i каток за iм.

Набраў Янка вязку, нясе дадому, а каток адну сухую галiнку ўсьлед цягне.

Стамiўся Янка, прысеў на пнi, успомнiў як цяжка яму жыць на сьвеце, i застагнаў моцна сам сабе:

— Ох, ох!

I толькi ён сказаў, — выскачыў з-пад пня маленькi дзядок з доўгаю барадою.

— Чаго ты мяне клiкаў, дзяцюк?

Паглядзеў Янка спалохана на дзiўнага дзядка i кажа:

— Не, дзедка, ня клiкаў я цябе.

— Як ня клiкаў? — заспрачаўся дзядок. — Я-ж ня глухi! Ты два разы назваў маё iмя: Ох, Ох… Мусiш мне цяпер сказаць, чаго ты ад мяне патрабуеш.

Падумаў Янка i кажа:

— Нiчога, дзедка, мне ня трэба. Але я вельмi галодны. Калi маеш кавалак хлеба, то дай.

Ох нырнуў назад пад пень, i праз хвiлiну вынес адтуль мiску тлустай капусты i кавалак хлеба.

— На, — кажа, — еш.

Наеўся сiрацiна, катка накармiў i нiзка пакланiўся дзядку:

— Дзякую за абед: даўно такой смачнай стравы ня еў.

Узвалiў ён на плечы свае дровы i весялейшым пайшоў дадому.

Мiнуў дзень-другi, зноў голад дакучае. Успомнiў Янка пра дзядка. «Пайду, думае, — цi не накормiць ён мяне яшчэ раз?»

Прыйшоў, на той пень сеў i ўздыхнуў:

— Ох!

Выскачыў дзядок:

— Што скажаш, дзяцюк?

Пакланiўся яму Янка:

— Галодны я, дзедка. Цi ня даў-бы ты мне хоць кавалак хлеба.

Дзядок, як бачыш, вынес яму кавалак хлеба i мiску капусты. Так з таго часу i пайшло: захочацца Янку есьцi, — iдзе да дзядка.

Аднойчы дзядок вынес яму замест абеду залатую табакерку.

— Вось што, хлопча, — кажа, — ня турбуй ты мяне болей: я ўжо стары i мне цяжка абед выносiць. Вазьмi гэтую табакерку. Калi табе што патрэбна будзе, адчынi яе, i мой слуга адразу стане перад табою. Ён ня горш за мяне зробiць усё, што ты яму загадаеш.

Узяў Янка залатую табакерку, шчыра падзякаваў i пайшоў, надскокваючы, дахаты. Адчынiў дома залатую табакерку — выскачыў зь яе маленькi чалавечак, але не такi, як дзядок Ох, а малады, шустры.

— Што загадаеш? — прагаварыў да Янкi тоненькiм галаском.

— Дай мне, братка, чаго-небудзь паесьцi.

Тут чалавечак, як бачыш, паставiў на стол мiску капусты, палажыў добры кавалак жытняга хлеба, а сам ускочыў у залатую табакерку i зачынiўся.

Пажыў так Янка нейкi час, i захацелася яму пайсьцi ў сьвет, людзей паглядзець, сябе паказаць, бо нiколi-ж ён нiдзе, апроч свайго лесу, i ня быў.

Узяў ён залатую табакерку, клiкнуў катка i пайшоў.

Шмат абыйшоў ён вёсак, гарадоў, шмат чаго пабачыў, нарэшце прыйшоў да сiняга мора. Бачыць — ляжыць на беразе маленькая серабрыстая рыбка. Вiдаць, хваля выкiнула яе ў час прыбою. Трапечацца рыбка, б'ецца аб каменьне, пячэцца на сонцы, а нiяк назад у мора ня трапiць.

Шкада стала Янку беднай рыбкi. Узяў ён яе асьцярожна i ўкiнуў у мора. Вiльнула рыбка хвосьцiкам, глынула вады, ачуняла, а потым высунула галоўку наверх i кажа чалавечым голасам:

— Дзякуй табе, малойча, што ты мяне ад сьмерцi збавiў. Можа будзе час, што i я табе ў чым дапамагу.

Сказала так — i назад у ваду. Янка засьмяяўся:

— Навошта мне, рыбка, твая дапамога, калi ў мяне ў кiшэнi не такi памочнiк!

Але рыбка яго не пачула.

Пайшоў ён далей. Выбегла з норкi шэрая мышка. Каток цап яе за сьпiну i хацеў зьесьцi.

Шкада стала Янку мышкi. Быў ён такi чалавек, што ўсiх шкадаваў, бо заўсёды помнiў, як яму самому раней цяжка жылося. Узяў ён мышку пагладзiў i пасадзiў у кiшэню, а потым дастаў з торбы скарыначку хлеба i кiнуў ёй туды.

— Еш, — кажа, — ты-ж, мусiць, галодная.

Мышка супакоiлася, пачала грызьцi скарынку.

Iшоў ён так, iшоў берагам мора, тым часам i вечар настаў — трэба начлег шукаць. Бачыць — высiцца на гары вялiкi палац. «Не, думае Янка, туды мяне ня пусьцяць». Пайшоў ён далей. Глядзiць — стаiць пры моры маленькая рыбацкая хатка. Зайшоў Янка ў хатку i папрасiўся пераначаваць.

— Добра, — кажа гаспадар, — начуй сабе. Нам весялей будзе.

Разгаварыўся Янка з гаспадаром.

— Што гэта за палац мiнуў я па дарозе? — пытаецца ён у яго.

— Гэта каралеўскi палац, — адказаў гаспадар. — У iм сам кароль жыве. Але нядаўна здарылася ў караля бяда: прыляцеў у поўнач марскi Зьмей, схапiў яго дачку i занёс на сваю заклятую марскую выспу, куды нi дайсьцi, нi даплысьцi, нельга. Кароль цяпер аж валасы на галаве рве. Абвясьцiў на ўсё каралеўства: хто верне яму дачку, за таго аддасьць яе замуж i ўсё каралеўства пасьля сваёй сьмерцi апiша. Шмат прыязджала сюды розных князевiчаў i каралевiчаў, ды нiхто да выспы дабрацца ня можа: марскi Зьмей такiя хвалi ўзьнiмае, што рады няма…

Успомнiў Янка пра свайго цудоўнага памочнiка з залатой табакеркi i кажа рыбаку:

— Накажы, калi ласка, каралю, што заўтра, пакуль сонца ўзыйдзе, ён сваю дачку ўбачыць.

Рыбак пайшоў i расказаў пра гэта каралю. Паклiкаў кароль да сябе Янку. Паглядзеў на яго, скрывiўся: няўжо, думае, гэты просты мужык зробiць тое, чаго князевiчы ды каралевiчы не зрабiлi? Ня можа таго быць! Але каралю так захацелася ўбачыць сваю дачку, што ён не пасьмеў адмовiцца лiшнi раз паспрабаваць шчасьця. Вось ён i пытаецца ў Янкi:

— Цi праўда, што ты бярэшся маю дачку зь няволi выбавiць?

Пакланiўся Янка каралю i адказвае:

— Праўда, пане кароль. Iлгаць я ня ўмею.

— Ну, то глядзi, — кажа кароль, — каб заўтра да ўсходу сонца мая дачка была ў мяне, а не — дык загадаю разарваць цябе зялезнымi баронамi.

— Добра, — кажа Янка. — Няхай будзе так.

Выйшаў ён з палацу, адчынiў залатую табакерку. Выскачыў адтуль шустры чалавечак:

— Што загадаеш, гаспадар?

— Зрабi, браток, ласку: вылажы за ноч зялезны мост ад каралеўскага палацу да заклятай Зьмеявай выспы i пастаў на iм залатую карэту з шасьцю коньмi. Заўтра чуць сьвет я паеду на выспу.

— Добра, — адказаў чалавечак, — усё будзе зроблена, як ты просiш.

Пайшоў Янка да рыбака i лёг спаць. Назаўтра ўстаў чуць сьвет, глядзiць ляжыць зялезны мост ад каралеўскага палацу да Зьмеявай выспы, а на мосьце стаiць залатая карэта, шасьцю коньмi запрэжаная, i каля iх памочнiк з пугаю стаiць.

Падыйшоў Янка да свайго памочнiка, выняў табакерку i кажа:

— Дзякуй, браток. А цяпер iдзi адпачывай, бо ты-ж, вiдаць, дужа змарыўся.

Чалавечак аддаў Янку пугу, а сам, як бачыш, зьнiк у залатой табакерцы.

Сеў Янка ў карэту i паехаў па каралеўну. Прыяжджае на выспу, бачыць стаiць на ёй вялiкi цёмны замак, i з акна глядзiць на яго зьдзiўленая каралеўна. Даўно ня бачыла яна людзей i так зарадавалася Янку, як роднаму бацьку.

— Хто ты такi? — пытаецца ў яго. — I чаго ты прыехаў сюды?

— Ня пытайся, паненка, — адказвае Янка, — а садзiся хутчэй у карэту. Паедзем да твайго бацькi.

— Але-ж я не магу праз дзьверы выйсьцi, — кажа каралеўна, — там пракляты Зьмей сьпiць. Ён ноччу па здабычу лятае, а ўдзень каля дзьвярэй адпачывае.

— То лезь праз вакно.

— Баюся, — кажа каралеўна.

Выставiў Янка рукi:

— Скакай!

Скокнула каралеўна з вакна i якраз трапiла яму на рукi. Схапiў Янка каралеўну, пасадзiў у карэту ды паiмчаўся проста да каралеўскага палацу.

Пачуў Зьмей грукат, усхапiўся, бачыць — няма каралеўны… Ён — наўздагон. Ляцiць, аж мост дрыжыць, агонь зь зяпы шугае.

Азiрнуўся Янка — смалiць за iм Зьмей. Вось-вось дагонiць. Ён давай пугаю коней хвастаць. Тыя рвуцца наперад, — траха ня iз скуры лужацца.

Прыiмчаўся Янка на бераг, зьняў каралеўну з карэты, потым адчынiў цiшком залатую табакерку i загадаў свайму памочнiку зьнесьцi мост. Чалавечак умомант зьнёс мост, а змораны Зьмей упаў у глыбокае мора i захлынуўся.

Тым часам прачнуўся кароль, глянуў праз вакно — вачам ня верыць: вядзе да палацу Янка ягоную дачку!

Выбег кароль насустрач, давай дачку абнiмаць, цалаваць. Такi шчасьлiвы, што i сказаць ня можна.

— Ну, хлопча, — кажа кароль да Янкi, — парадаваў ты мяне. Аддам табе за гэта сваю дачку замуж i апiшу вам пасьля сваёй сьмерцi ўсё каралеўства.

Справiлi вясельле, i стаў Янка мужам каралеўны. Усе яго любiлi, адна толькi каралеўна коса паглядала: не падабалася ёй, што стала жонкай простага мужыка. Прыстала яна аднойчы да Янкi:

— Скажы, хто табе той мост зрабiў, па якiм ты мяне прывёз?

Аднекваўся Янка, аднекваўся — рады няма.

— Памру, — кажа жонка, — калi ня прызнаешся.

Што было рабiць — прызнаўся Янка i паказаў жонцы залатую табакерку.

— Толькi, кажа, — прысягнi, што ты сама безь мяне нiколi яе ў рукi ня возьмеш.

Прысягнула жонка, а потым зноў прыстала да яго:

— Хачу жыць у замку на высьпе! Загадай свайму памочнiку, каб зрабiў мост.

Янка не пасьмеў пярэчыць: адчынiў пры жонцы табакерку, загадаў памочнiку i стаў мост.

Пераехалi яны ў Зьмеяў замак. Жонка кажа:

— Ня зьнiмай маста: мы будзем па iм на бераг езьдзiць — у госьцi да бацькi i куды захочам.

Пажылi яны колькi дзён у замку. Захацелася Янку на паляваньне паехаць. Узяў ён лук, катка i мышку, каб весялей было ў дарозе, i паехаў па мосьце на бераг.

Толькi сышоў ён на бераг, як бачыць — ня стала за iм маста! «Што за дзiва?» — думае Янка. Мац у кiшэню — аж няма табакеркi! Катка ўзяў, мышку ўзяў, а табакерку забыўся…

Тут ён аб усiм здагадаўся.

«Вось табе i прысяга каралеўны! — падумаў сам сабе засмучаны Янка. — Я яе зь бяды выбавiў, а яна мне за дабро злом заплацiла. Цяпер зноў давядзецца iсьцi ў сваю хатку i галадаць, як раней».

Сеў ён на беразе мора i аж заплакаў ад крыўды. Раптам чуе — мышка скрабецца ў кiшэнi. Высунула адтуль галоўку i пытаецца:

— Чаго плачаш, добры чалавек?

Расказаў ёй Янка пра сваю бяду.

— Нiчога, — суцяшае яго мышка, — гэтай бядзе мы дамо рады.

Пашапталася яна аб нечым з катком, потым села яму на сьпiну, i паплылi яны цераз мора. Даплылi да замку. Тут каток схаваўся ў садзе, а мышка прабралася праз шчылiну ў пакой да каралеўны. Доўга сядзела яна там, цiкуючы, дзе каралеўна хавае табакерку. I дагледзела-такi — у драўляным куфэрку!

Уночы, як лягла каралеўна спаць, прагрызла мышка куфэрак, схапiла табакерку ды пабегла ў сад да катка.

— Ёсьць, — кажа, — залатая табакерка!

— То садзiся зараз-жа мне на сьпiну! — загадаў каток. — Паплывем назад.

Села мышка яму на сьпiну, каток i паплыў, фыркаючы па хвалях.

Даплылi ўжо траха не да берагу. Каток пытаецца ў мышкi:

— Цi ня згубiла ты табакеркi?

— Не, — кажа мышка, — вось яна!

Падняла табакерку, каб паказаць катку, ды ня ўтрымала: табакерка плюх у мора!

— Ах ты, недарэка! — узлаваўся каток. — Што-ж ты нарабiла?

Выплыў ён на бераг i схапiў мышку зубамi:

— Я цябе задушу!

Убачыў гэта Янка, адабраў мышку. А як даведаўся, што здарылася, дык зноў сеў каля мора i моцна заплакаў — так шкада было яму табакеркi!

Раптам з мора паказалася галава серабрыстай рыбкi:

— Чаго ты плачаш, добры чалавек? Раскажы мне: можа я табе ў чым дапамагу за тое, што ты калiсь збавiў мяне ад сьмерцi?

Прыгледзеўся Янка — пазнаў тую рыбку.

— Эх, — цяжка ўздыхнуў ён, — вялiкая, рыбка, у мяне ўтрата…

I расказаў рыбцы пра сваю бяду. Выслухала яго рыбка i кажа:

— Гэта бяда — не бяда! У мяне тут у моры табакерак колькi хочаш. Я буду выкiдаць, а ты пазнавай, якая твая. Сваю забярэш, а мае мне назад кiнеш.

Вiльнула рыбка хвастом i нырнула на дно мора.

Неўзабаве пачала яна шпурляць на бераг табакеркi — залатыя, сярэбраныя, дыямэнтавыя, маленькiя i вялiкiя. У Янкi аж уваччу мiтусiцца ад табакерак. Давай ён пiльна прыглядацца да iх, i нарэшце-такi ўбачыў сваю.

Зарадаваўся Янка, павыкiдаў у мора лiшнiя табакеркi i крыкнуў да рыбкi:

— Дзякую, даражэнькая! Збавiла ты мяне ад бяды.

Адчынiў ён сваю залатую табакерку. Выскачыў зь яе чалавечак:

— Што загадаеш, гаспадар?

— Апошняя мая просьба да цябе, добры мой памочнiк, — кажа Янка: — аблажы ў поўнач саломаю Зьмеяў замак на высьпе i спалi яго.

— Добра, гаспадар! Будзе зроблена.

Дачакаўся Янка поўначы i, як зашугаў Зьмеяў замак, пайшоў адсюль з катком i мышкаю шукаць лепшых людзей.

Оглавление

КАТОК ЗЬ ПЕЎНIКАМ ДЫ ЛIСКА

БАРАН БОК АБАДРАН

ВОЛ

КУРАЧКА-РАБКА

ЛIСIЦА I ДРОЗД

ДЗЯЦЕЛ, ЛIСIЦА I ВАРОНА

ХВАСТЫ

РАКАЎ ГНЕЎ

ЗАЯЦ I ВОЖЫК

ЯК Я ГЛЯНУ НА ТВОЙ НОС, ДЫК УСПОМНЮ ПРА СВОЙ ХВОСТ

ЛIСIЦА-ХIТРЫЦА

САБАКА I ВОЎК

КОТ МАКСIМ

АБ ДУРНЮ I ЗАЛАТЫМ ПТАХУ

КАРАЛЕВIЧ, ЧАРАЎНIК I ЯГОНАЯ ДАЧКА

БРАТЫ-ПАЛЯЎНIЧЫЯ

СТРАЛЕЦ I РЫБАК

СIНЯЯ СЬВIТА НАЛЕВА ПАШЫТА

АЛЁНКА

РАЗУМНАЯ ДАЧКА

ЗАЛАТАЯ ЯБЛЫНЬКА

ПАЛЯШУКI Й ПАЛЯВIКI

ОХ I ЗАЛАТАЯ ТАБАКЕРКА Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg