«Паіміж небам і зямлёй»

Паіміж небам і зямлёй (fb2) - Паіміж небам і зямлёй 873K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Васіль Зуёнак

Васіль Зуёнак Паміж небам і зямлёй

Падрыхтаванае на падставе: Зуёнак, В. В. Паміж небам і зямлёй : літаратурна-лінгвістычныя эсэ, эцюды, падарожныя нататкі / Васіль Зуёнак. — Мінск : Беларус. навука, 2009. — 266 с., [6] арк. іл.

Copyright © 2013 by Kamunikat.org

Гукаючы слова

ЗАРУКА ЖЫЦЦЁВАСЦІ

Не мы, беларусы, вінаватыя, што нам з такім спазненнем давялося вырашаць (дакладней, завяршаць) тое, чым іншыя еўрапейцы займаліся недзе паўтысячагоддзя таму: сцверджаннем: і замацаваннем нацыянальных моў, «узняццем» іх з «неўсвядомленых» народных «нізоў» на ўзровень вяршыняў мастацкай літаратуры. Мы ўступілі ў гэты працэс нароўні з усімі, аднак гістарычныя ўмовы (зважаючы, не ў апошнюю чаргу, на геапалітычнае становішча зямлі нашай: скрыжаванне «Захад — Усход» — «Поўнач — Поўдзень») склаліся так, што дзяржаўнасць беларусаў-ліцвінаў была спачатку «прысябечана» суседам заходнім, а праз два стагоддзі — яшчэ на такі ж адрэзак часу — суседам з усходу. Мова, на якой размаўляў (ды і дзяржаўна абслугоўваўся) просты люд, гвалтоўна заганялася ў рэзервацыю побытавага карыстання. Ва ўладныя сферы ёй доступу не было, — там афіцыйна ўсталёўвалася і панавала спачатку польская, а потым руская мова. На гэты, уладны, «паверх» меркантыльна «перабіраліся» і вышэйшыя пласты грамадства...

Карані раз'ядноўваліся з кронай (з «каронай», — што адно і тое ж, калі браць пад увагу прынцып «поўнагалоснага маўлення»)...

Рабіў сваю — па чарзе — то польскамоўную, то рускамоўную справу і канфесійны «душападзел»: літаральна праз сэрца народа прайшла каталіцка-праваслаўная мяжа. Духоўныя служкі цягнулі кожны ў свой бок — з адпаведнай моўнай «інтэрвенцыяй»...

Для параўнання прыгадаем зноў эпоху Адраджэння...

Дантэ піша трактат «Аб народным красамоўстве», дзе заклікае «дапамагчы мове простых людзей, не толькі чэрпаючы для такога аб'ёмнага сасуда ваду нашага розуму, але змешваючы лепшае з атрыманага ім ці запазычанага ў іншых, каб маглі мы адгэтуль наталіць сасмаглых найсаладзейшым мядзвяным пітвом...». Іншымі словамі, гаворка ідзе аб далучэнні мовы народнай да забеспячэння патрэбаў «высокіх стыляў», аб стварэнні мастацкай літаратуры (ды і іншай) на мове жывой, італьянскай.

Пазней, у гэтым жа рэчышчы, Д'ю Беле трактатам «Абарона і ўслаўленне французскай мовы» даводзіць, што французская мова мае ўсе якасці, неабходныя мове літаратурнай.

Партугальскі філосаф і гісторык Жуан дэ Барруш выступае з «Дыялогам у пахвалу нашай мове»...

У гэты ж прыкладна час і наш Скарына сцвярджае — і сваёй перакладчыцкай практыкай, і публіцыстычна — духоўныя вартасці, багацце і мастацкія мажлівасці роднай мовы, па-наватарску спалучае адметы і ўзоры высокага стылю з яркімі фарбамі мовы гутарковай, народнай.

Але вось тут якраз і падступаюць тыя моманты, калі трэба гаварыць: «На жаль...»

Тады, як той жа Дантэ тэарэтычныя высновы свае (выкладзеныя, дарэчы, на латыні) геніяльна замацоўвае, ствараючы на італьянскай — жывой, народнай — мове «Боскую камедыю», — вось на той самы вялікі жаль, на асновах, на падмурку, закладзеным Скарынам, не быў узведзены хоць бы адзін велічны мастацкі гмах. Яго не далі ўзвесці... А што ён мог узвысіцца, сведчыць выдатная ва ўсіх адносінах «Песня пра зубра» земляка нашага Міколы Гусоўскага, пісаная, паводле тагачасных вучоных канонаў і элітарных устаноў, на латыні. Жывой мове нашага народа ў эпоху Адраджэння не суджана было стаць моваю прыгожага пісьменства.

Постаць беларускага Дантэ... Уяўляю на хвілінку, што гэта мог бы быць і такі волат, як Адам Міцкевіч з Наваградчыны. «Litvo! Ojczyzno moja!..» — ці не генная памяць аб глыбінях мастацкага духу спарадзіла гэты вокліч? Ці не смутак аб няздзейсненым нашаптаў паэту словы: «...на беларускай мове, якую называюць русінскай альбо літоўска-русінскай... гаворыць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, якая ўзнікла даўно і цудоўна распрацавана...» — словы, з якімі звяртаўся ён да французскіх студэнтаў, чытаючы ім лекцыю ў 1841 годзе. Мог (у тым часе, разумеецца) стаць і Фёдар Дастаеўскі паходжаннем з Дастоева пад Іванавам (вядомым не адно толькі тым, што краўцы выштукоўвалі такія файныя кажушкі). Горкім дакорам гучаць тастаментныя словы, сказаныя калісьці нашым славутым земляком: «Усякая здаровая і земская сіла верыць у сябе і ў сваю праўду, і гэта ёсць самая першая прыкмета здароўя народнага. Гэта народная вера ў сябе і ва ўласныя сілы — зусім не застой, а, наадварот, зарука жыццёвасці і энергіі жыцця і ні ў якім разе не выключае прагрэсу і вялікага поспеху. Без гэтай веры ў сябе не выстаяў бы, напрыклад, на працягу вякоў беларускі народ і не ўратаваў бы сябе ніколі...» Як шмат сказана Фёдарам Міхайлавічам Дастаеўскім!

Так, сапраўды, наканаваны нам быў гэтакі лёс — выжываць...

Абярэжніцамі, захавальніцамі душы народа, роднай мовы былі наша вёска, наша казачная і песенная зямля. Мова развінала свае крылы ў мастацкіх выявах вуснай народнай творчасці, каб захаваць карані, вытрываць усе выпрабаванні і забароны, каб дайсці да нашчадкаў, узвесніцца, расквітнець словам Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Максіма Гарэцкага...

А што ж нашчадкі?

Пахвальна кажуць пра беларускую талерантнасць. А ці не баечка гэта? — з тых, патаемна-вытанчаных спосабаў?.. Якасць, па-чалавечы станоўчая, перарастае ў адмоўную... Беларус, мовячы словамі Багушэвіча, «сам сябе баіцца»... Баіцца (на шырокай публіцы) гаварыць па-беларуску, бо гэта як бы... «не па-людску»... Баіцца ў сваёй хаце сказаць, што ён тут не госць, а гаспадар... Сарамліва «захінае» ад людзей сваю беларускасць, — чым, па-добраму, ганарыцца трэба на свет цэлы... Калі ж, калі будзе адолены гэты комплекс «нацыянальнай непаўнавартаснасці»? Гавораць жа англічане па-англійску, французы — па-французску, рускія — па-руску, — і ні ў кога ж не выклікае гэта хоць бы кроплі здзіўлення якога ці недаўмення. Проста глебы для думкі такой няма, як кажуць, сітуацыйнай падставы. А загаворыць беларус па-беларуску — тут жа і спахопіцца: помніць, што ўчыніў штосьці публічна не зусім звычайнае, нязвыклае. Помніць тое, аб чым іншыя людзі і «помніць» не маюць «зачэпкі». Гавораць — і ўсё на гэтым...

Здаецца, працэсы, якія адбываюцца цяпер у асяродку адукаванай моладзі, вястуюць, што беларуская мова зробіцца высокай мовай эліты — над агульнапобытавай «трасянкай».

Стане той «латынню» — мовай сучаснага «сярэднявечча» — для паслуг вузкага кола людзей... Добра, калі не назаўсёды...

ГУКАЮЧЫ СЛОВА...

І. Генетычная памяць вобраза

Пытанне наіўнае і цікаўнасць марная, калі не сказаць пустая: «Хто быў першым паэтам?» Для адных — «наіўнае», бо адказ спаконвечна вядомы і аксіёмны — доказаў не патрабуе. «Марная» — бо спрэчка іншых, «другіх», з гэтымі «аднымі» ніколі да перамогі не прыводзіла і не прывядзе...

«Адны» — гэта тыя, хто цвёрда верыць: усё стварыў Бог, ён Першатварэц. Ён сказаў тое запаветнае Слова, воляю якога з'явілася ўсё існае на Зямлі. Недарэмна ж засведчана: «І Слова было ад Бога, і Слова было Бог». А стварыўшы ўсё, Усявышні не мог не парадавацца: гэта было цудоўна! Вось вам творчасць і вынік — прыгажосць. Паэзія ў першародным вобліку.

І ўсё ж, пагадзіўшыся з гэтым, зойдзем са сваім «пытаннем» з боку «другіх»: няўжо Тварэц меў яшчэ і клопат усяму-ўсяменькаму — кожнай кузурцы, кожнай травінцы, — ну, словам, кожнаму-кожнаму яшчэ і імя даць? І гэтак жа «наіўна» адкажам: не, пэўна, гэты клопат ён «пераклаў» на вянец свайго тварэння, даручыў зрабіць гэта чалавеку. Не па-боску было б пазбаўляць сваё любімае дзіця, кажучы па-сучаснаму, права творчага выбару. ..

Вось так, зрабіўшы прымірэнчы, сустрэчны крок ад «адных» да «другіх», ці, калі хочаце, ад «другіх» да «першых» (пакінуўшы ў спакоі высокія тэрміны — «ідэалісты» і «матэрыялісты»), будзем шукаць таго першапаэта між людзей...

Трэба думаць, ля калыскі кожнага слова стаяў вобраз — гукавы (слыхавы), зрокавы і інш. Назва прадмета, з'явы падказвалася, дыктавалася чалавеку першасным успрыманнем, фіксацыяй у пачуццях, а потым у свядомасці і памяці іх, гэтых прадметаў і з'яў, характэрных прыкмет, адзнак. У слове замацоўвалася іх сутнасць. У слове і цяпер таеміцца іх душа, пазначаная душой чалавека. І таму хвалёны паэтычны гукапіс, гэтак званая алітэрацыя, усяго толькі вяртанне слову яго карэнных, прыроджаных, але «забытых» вобразных якасцяў, якія і спарадзілі тое слова, далі імя з'яве, прадмету — паводле выкліканых імі пачуццяў, адчуванняў. Зразумела, шлях той першай «сустрэчы», першага рэагавання на кантакт да сённяшняга слова не просты, не адналінейны, часта апасродкаваны. Ну вось, скажам, «жыта». Корань праступае, этымалогія прасочваецца ясна: «жыць». Гэта што тычыцца сэнсавага напаўнення (хоць не так ужо і проста сцвердзіць, якое з іх, гэтых слоў, было першасным). Але звернемся да напаўнення гукавога, дзеля гэтага «ланцужок» прадоўжым: «жыта, пшаніца, ячмень, авёс... — боб (!)» — ці не праўда: як на фоне гэтага «гукавога шэдэўра» (на пачатку звонкага, з падскокам, а ў канцы прыглушанага падзеннем: «боп») праступае, праяўляецца шапаткая «мова» жыта, пшаніцы, ячменю (з учэпістым, як вус ягоны, «ч»), аўса (з сонечнай спеласцю яго мяцёлак)...

Гэтак жа каларытна «размаўляе» агародніна: «бручка, морква, агурок» — чуеце, як яны храбусцяць, крамяна хрумстаюць, гэтыя словы. А вось яшчэ адна агародная «парачка»: ядраная «рэдзька» і куды «сціплейшая» норавам, з прымыканнем на вуснах — «п», бо саладзейшая: «рэпа»...

Зазірнём цяпер у «царства лясное»: «дуб, граб» — як удар сякеры, кароткі, з адскокам, — не па зубах ёй такая цвердзь... А тут ужо мякчэй і падатлівей: «клён, таполя»... «Бяроза, асіна...» — сумоўе лісця, а да таго ж — і каляровая падсветка: «бяроза» — белізна, «асіна» — падсіненая... Бывае адзін гук — а з якім характарам! «Сасна», «хвоя» — і «елка»: такое ж ужо яно «сукаватае», гэтае «к», — рыхтык пра яго, пра «задзірысты» нораў яловай драўніны кажуць цеслі і асабліва сталяры: «Усім сукам дараваў, а яловаму — павек не дарую...»

Варта толькі крануцца слыхам гукавога ладу слова — і ты апынешся ў свеце і Першамузыкі, і Перша зместу. «Снег» і «пясок» — выключна «далёкія» сутнасці, але рызыкнём супаставіць іх — ну хаця б так: «снег» — лёгкія санкі, бег палазоў, са свістам: «с» — «г» (не «выбуховае», а наша, беларускае, з фрыкатыўным прыдыханнем); і «пясок» — здавалася б, тое ж самае «коўзкае», «слізгучае» «с», але побач з ім зусім іншыя «памочнікі-асістэнты»: «тармазное» «п» і зноў жа знаёмае наша, «задзірыстае», супраць руху, «к»... От і выязджай і праімчыся на санках па сыпучым пяску... (А ёсць яшчэ, побач з «пяском», куды мацнейшая на шорсткасць ці на жорсткасць, калі хочаце: «жарства»...)

Затое «дарога» — о, гэта ўжо іншая «музыка»: і грукат колаў па гулкім доле, і «падтакванне» капытоў... А ствараецца гукавы «малюнак» гэтымі «д», «р», «г» — з уздыхам-выдыхам: «а», «о», «а»... Для параўнання: «сцежка» — шапатлівая, вузкая істужка, у адзін след — як ступіць нагой...

Ну а як не згадаць яшчэ адну паралель — «хмара» і «воблака». Тут і пахмурна, і гром рыкае, а там вольны, лёгкі палёт, ды яшчэ і блакіт ёсць!..

Зусім зразумела, што ў самым першасным працэсе «паіменавання» выдзяляўся і замацоўваўся толькі элемент «адзначанасці», а не «паэтычнасці». Мэта была утылітарная, а не мастацкая. Пэўна гэтак жа нараджаліся і словы-заклёны, словы-абярэгі, словы-заклікі. Аднак, адрываючыся ад канкрэтнай прадметнасці, набываючы тыповасць сімвалаў, яны тым самым набліжаліся да ўласна слоўнай творчасці і пераходзілі ў стан катэгорый вобразных. Шлях гэты — ад слова-першаназвы да слова як элемента ў сінкрэтычнай тканіне абрадава-рытуальнай, танцавальна-музычнай дзеі, а потым і мастацкага твора — няпросты і доўгі. Яшчэ больш складаны (і, вядома, у зусім іншых гістарычных стасунках) быў шлях словатворчасці ў сферы абстрактнай лексікі, навуковай тэрміналогіі. Тут ужо актыўна «працавала» не толькі асацыятыўнае, але і лагічнае мысленне...

У слове замацоўвалася духоўнае станаўленне народа. Носьбіт мовы — ахоўнік вялікага інтэлектуальнага і эмацыянальнага багацця, а транслятар яго — з пакалення ў пакаленне — слова. Мова — душа народа. Берагчы, узбагачаць мову — значыць, берагчы, узбагачаць душу народную. Мова народа — той неацэнным і непаўторны скарб, якім ён робіць неацэнны і непаўторны ўнёсак у скарбніцу сусветнай цывілізацыі...

Але нас цікавіць зараз адно: падкрэсліць генетычную аснову вобраза, закладзеную ў першаслове. Яна і сёння — праз эпохі і тысячагоддзі — абуджаецца і дае мастаку спосаб стварыць яркія мастацкія малюнкі, накшталт: «У бубны дахаў вецер б'е...» (Максім Багдановіч) — з характарыстычнай дакладнасцю: гэта — алітэрацыя горада, гэта — часцінка гарадскога пейзажу. Бо, дзе дах — там дом. Як, дзе страха — там хата, і там ужо зусім іншы, вясковы, вецер, што «па стрэсе снегам шорхае...» (Якуб Колас).

Як Бог з Хаосу стварыў гармонію Сусвету, так кампазітар стыхійны космас гукаў скіроўвае ў рэчышча музыкі; гэтак і паэт у невычэрпным моўным акіяне чуе і «выводзіць у людзі» тыя, адзіныя, словы, раўназначныя, гарманічна адпаведныя яго пачуццю, яго душэўнаму настрою і інтэлектуальнаму запыту. Слова — перш-наперш гучыць, а потым ужо выяўляецца сэнсам. Гэты «гукавы штуршок» рэзануецца не толькі з фізіялагічным слыхам, але і, — пэўна, перш за ўсё, — з тымі вобразамі, што тояцца недзе ў глыбінях душы, чакаюць свайго паклікання... Нездарма ж Аляксандр Блок у хвіліну творчага крызісу з горыччу ўсклікнуў, што ён не чуе музыкі, маючы на ўвазе гармонію Сусвету і ўласнага духу. Яна гучыць — гэтая велічная сімфонія: яе трэба толькі пачуць. І яе чуе геній паэта, увасабляючы ў слове. Тое ж самае меў на ўвазе і Мікалай Васільевіч Гогаль, калі гаварыў пра «...гукі душы і сэрца, выяўленыя словамі...».

2. Рыфма, гучная сяброўка...

Адным з самых па-мастацку распрацаваных спараджэнняў гукапісу з'яўляецца рыфма — эўфанічна-кампазіцыйны элемент арганізацыі верша: сістэма паўтарэння сугучнасці ў яго радках асобных гукаў ці іх сукупнасцяў.

Вывучэнню, даследаванню рыфмы прысвечаны шматлікія працы выдатных тэарэтыкаў літаратуры. Тут ужо, здаецца, сказана і раскладзена па навуковых палічках усё — да самых драбні ц.

Мэта гэтых радкоў — зусім сціплая: то ўсяго толькі пазначаныя цягам часу моманты судакранання з моваю верша, вешкі чытацкага здзіўлення, захаплення, а бывае, і засмучэння, на паэтычнай дарозе. Яна цудоўная — і кожны можа пабачыць на ёй і сказаць пра гэта штосьці сваё, як, між іншым, і па-свойму адказаць на пытанне, пастаўленае аднойчы выдатным рускім паэтам Мікалаем Асеевым: «Зачем и кому нужна поэзия?»

Дык вось: адкуль — і навошта? — прыйшоў верш?

Генезіс яго, пэўна, як і ў мовы наогул, — ад першабытнага гуку, які сведчыў ці нейкую трывогу (перш за ўсё!), ці радасць, ці заклік...

І надалей: песня, заклінанне, галашэнне неслі ў сабе і гук (як праяву эмоцыі), і слова (як праяву канкрэтнага зместу, прычыну гэтай эмоцыі).

А потым — верш «адгалінаваўся» (ад песні, заклінання, галашэння): слова і музыка разышліся (але толькі ў гэтым, вершатворчым, наканаванні: каб даць волю ўласна паэзіі, паэтычнаму слову; у астатніх жа — спецыфічнага прызначэння — выпадках слова не было «адпушчана»).

Але, несумненна, верш не мог «начыста» вызваліцца ад законаў, па якіх ён жыў у тым, першародным, першасна-сінкрэтычным жанравым асяроддзі: з вершам — як мастацтвам слова — засталіся рытміка і сугуччы ў самых розных праявах, а найперш у той, што набыла потым класічнае развіццё і вядомая нам сёння пад іменем «рыфма».

Радаслоўная рыфмы багатая і старажытная — яна сягае аж у антычны свет.

Адзін з міфаў старажытнай Грэцыі расказвае пра німфу па імені Эха — увасабленне рэха.

За тое, што Эха гамонкай сваёю адцягвала ўвагу раўнівай Геры, у той час як муж яе Зеўс забаўляўся з німфамі, разгневаная багіня пазбавіла німфу мовы, пасля чаго Эха магла толькі паўтараць канчаткі пачутых ёю слоў...

А вось якая пра гэта — у крыху іншай варыяцыі — паэтычная версія Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна:

РЫФМА Эха, бяссонная німфа, блукала над плынню Пенэя. Феб пабачыў яе і жарсцю пякельнай успыхнуў. Німфа плод захаплення закаханага бога панесла І ў пакутах яна парадзіла паміж гаманлівых наяд, А дачушку ад маці прымала сама Мнемазіна. Вырастала дзяўчынка-гарэзніца ў хоры багінь-аанід, Прыгажосцю — як Эха, — па маці; слухмяная музам; І на зямлі Рыфмай паэты назвалі яе.

Нагадаем: Феб — другое імя Апалона, бога-апекуна музаў; Мнемазіна — маці дзевяці музаў, народжаных ёю ад Зеўса; наяды — німфы вод; ааніды — адно з найменняў музаў. Вось якое атачэнне ў Рыфмы, вось якая спадчыннасць — боская!..

І ўжо Рыфма — не так сабе, не проста сугучча, а — багіня. Ну не зусім, не з самых галоўных, але ўсё ж народжаная німфаю ад бога, а значыць, з боскімі пачаткамі... Калі ўслухацца, дык і гучыць ужо ад нараджэння «ў рыфму» (ды яшчэ якую, па-сучаснаму адштукаваную!): німфа — рыфма...

Цікава, што ўкраінская назва рыфмы — рыма. Гэта, бадай, з прычыны адсутнасці ва ўкраінскай гаворцы гука, пазначанага літарай «ф», як і ў нас, у беларусаў, ды і ў балгараў... Мы абыходзіліся з гэтым «ф» (ці, дакладней, без яго) з дапамогаю замены: «Фёдар — Хведар (Хведар)» альбо — на «балгарскі манер»: «Тодар»... Калі падпарадкавацца гэтаму правілу, то слова «рыфма» загучала б па-беларуску як «рытма», — і яшчэ адзін валадар вершаванай мовы «рытм» набыў бы сабе сяброўку — «рытму», накшталт: Ян і Яніна, Васіль і Васіліна. Што, дарэчы, было б вяртаннем да каранёў, да вытокаў, бо па-грэчаску і «рытм», і «рыфма» азначаліся адным словам, сэнс якога ў перакладзе «суразмернасць»...

Заўважым яшчэ, што і ўладарнасць рыфмы ў паэзіі сапраўды боская: нездарма ж слова гэтае, апроч функцыянальнага, канкрэтнага сэнсу (сугучча), заваявала і вызначальную пазіцыю, атаясамліваючыся непасрэдна з паэзіяй, як у Яўгенія Баратынскага, да прыкладу:

Было, падлетак, звонкім клікам Я рэха па лясах будзіў, І водгук-двойня ў нетрах дзікіх Мяне трывожна весяліў. Ды іншы час з душой гамоніць, І рыфма юнака палоніць — Лясному рэху наўзамен... Гуллівасць вершаў залатая!..

Як і належыць ёй — па боскай іпастасі — рыфма не мае, і не можа мець, раз і назаўсёды вызначанай выявы, яна і шматаблічная, і шматгучная. Ёсць толькі пэўныя «рамачныя» контуры. Найбольш вядомыя, скажам так, зрокава-кампазіцыйныя характарыстыкі: па размяшчэнні ў страфе — рыфмы сумежная, перакрыжаваная, кальцавая, або апаленая; па месцы ў радках — рыфмы канцавая, пачатковая, унутраная; па становішчы гуказлучэнняў адносна націску — рыфмы мужчынская, жаночая, дактылічная, гіпердактылічная; нарэшце, па характары гукавой насычанасці — простая, састаўная, усечаная, распыленая, апорная, або карнявая, кансанансная, контурная, глыбокая... — можна і яшчэ працягваць: прастора на гэтай дзялянцы для пошукаў і варыяцый не рэгламентаваная. Бо, як слушна заўважыў наш вядомы тэарэтык літаратуры, ён жа і ўніклівы рыфмазнаўца, прафесар Вячаслаў Рагойша, «характар і якасць усіх элементаў формы, у тым ліку і рыфмы, залежаць ад канкрэтнага зместу паэтычнага выказвання».

Сапраўды так, ад зместу, і, дададзім, ад меры таленту: ёю вызначаецца мера — аптымальная і гарманічная! —узбагачэння мовы шляхам выкарыстання яе эўфанічных магчымасцяў.

Рыфма — не толькі гукавы, але і змястоўны «рухавік» паэтычнай думкі. Гэта своеасаблівы «сігнал», які падаецца словам, і па яго «выкліку» настройваюцца «сілавыя лініі», да якіх злятаюцца сугучныя і — самае важнае — сэнсава патрэбныя словы. Можна сказаць і так: рыфма — адмысловы ліхтарык, а калі хочаце, дык, па-сучаснаму, і лакатар, які «высвечвае», «вылоўлівае», «выводзіць» на сваю «хвалю» тыя, адзіныя, словы, якія, здаецца, пасылае неба... «...Рифм сигнальные звоночки...» — паэтычна акрэсліла гэты стан, гэты паэтычны крок да здзяйснення Ганна Ахматава.

Метафара — код, рыфма — ключ да яе...

Эха — рэха — рыфма... Столькі сказана пра цудоўныя праявы старажытнагрэчаскага міфа, аднак жа — у паэтычнай практыцы — рыфмаванне ўпершыню пачало сцвярджаць сябе ў Кітаі — недзе тысячы тры з паловай гадоў таму...

І сёння можна толькі ўявіць, калі ўлічваць іерагліфічнае пісьмо, дзе рыфма, не толькі як ёй і належыць, гучыць, але яшчэ і «глядзіцца», «бачыцца», рыфма графічная, з якімі цяжкасцямі сутыкаецца перакладчык такой паэзіі. Монарыфма (а менавіта яна ўласцівая класічнаму кітайскаму вершу) так і застаецца жыць толькі ў арыгінале...

Наогул пры ператварэнні паэзіі на іншую мову першымі «ахвярамі» гэтага «вершатрусу» аказваюцца гукавая інструментоўка і, вядома ж, рыфма.

І гэтага не ўнікнуць. Віды мастацтва, заснаваныя на непасрэдным выкарыстанні слова, — славеснасць, мастацкая літаратура — па сутнасці сваёй былі, ёсць і будуць самымі нацыянальнымі: яны — жывуць у мове, яны — паміраюць без мовы ці прынамсі назаўсёды застаюцца глуханямымі. Вось чаму і пераклады літаратурныя, асабліва паэтычныя, — гэта ўжо зусім іншыя, адрозныя ад арыгінала, тварэнні. Жывыя, але — не тыя. Каб «атрымаць» пераклад, трэба спачатку «змярцвіць» арыгінал, «раскідаць» жывы арганізм, а потым ужо — у іншай мове — «сабраць», стварыць, спарадзіць штосьці новае. Вось ад таго, як перакладчык «сабраў» гэтае «новае», і залежыць яго мастацкая вартасць, яго, скажам, існасць, жыццё, урэшце, у новай мове: альбо гэта ўсяго толькі муляж ці пачварны мутант, альбо прыгожае тварэнне з жывою душой...

Усё гэта, паўторым, асабліва балюча адчувае на сабе паэзія і, натуральна, самі паэты. Пэўна ж «дапяклі» перакладчыкі Аляксандру Твардоўскаму, калі параўноўваў ён паэтычны арыгінал з лугам у разнатраўі і шматквецці, а пераклад — з гэтым жа самым, толькі скошаным і складзеным у стог сена... Максім Лужанін гаварыў: «Арыгінал — віно, а пераклад — вада...» То, можа (і сапраўды, часцяком, яно так), п'ючы ваду, мы думаем, што гэта віно... У лепшым выпадку, зразумела, надараецца і віно, але ўжо іншай маркі... Наконт выдатных перакладаў (з Роберта Бёрнса), зробленых бліскучым майстрам Самуілам Маршаком, хадзіла эпіграма:

При всём при том, при всём при том, При всём при том, при этом Маршак остался Маршаком, А Роберт Бёрнс поэтом...

Дык вось: пры гэтай «неперакладнасці» паэтычнага твора адным з самых непадступных яго элементаў з'яўляецца рыфма. Але — ствараючы, часцей непераадольнае, супраціўленне перакладчыку — рыфма якраз і застаецца самым верным вартавым глыбіннага паэтычнага характару, заснаванага на багацці і непаўторным каларыце мовы.

Рыфма — візітоўка і верша, і яго тварца.

У паэтаў нават узаемаадносіны з рыфмай стасуюцца адпаведна характару: у Пушкіна — па-сяброўску нязмушанае лёгка, даверліва, з пэўным свецкім бляскам: «рыфма — гучная сяброўка...»; Максім Багдановіч дапытліва ўглядаецца ў эўфанічна-выяўленчыя магчымасці рыфмы, — вось як ён пісаў пра майстэрства Янкі Купалы: «...канцы строк аж звіняць, з'яўляюцца рыфмы і пасярэдзіне верша, нават словы да яго падбіраюцца зычныя, моцныя...» На ніве беларускай паэтыкі Багдановіч выступае першадаследчыкам, і зусім зразумелае яго імкненне абапірацца на тэарэтычны грунт, закладзены і назапашаны папярэднікамі ў Іншых літаратурах. Напрыклад, Гюэ, французскі філосаф і сацыёлаг, сцвярджаў, што назначэнне рыфмы — «падкрэсліваць форму метра, абводзячы цвёрдым контурам яго граніцы...». У Дзмітрыя Меражкоўскага да рыфмы стаўленне экзальтаванае, можна сказаць, закаханасці:

Як пацалунак, як акорд музычны, Так рыфма з рыфмай параю спакуснай Зліваюцца ў суладдзі гарманічным Памкненнем закаханых — вусны ў вусны...

У Маякоўскага рыфма — працаўніца, можа нават, падзёншчыца: калі яна «не здзіўляе, не спыняе вашай увагі», паэт тут жа яе адхіляе ад службы, — рыфма павінна працаваць, бо (параўнаем з Багдановічам!) «рыфма звязвае радкі», «рыфма вяртае вас да папярэдняга радка, прымушае ўспомніць яго, прымушае ўсе радкі, якія афармляюць адну думку, трымацца разам», «без рыфмы (разумеючы рыфму шырока) верш рассыпаецца...».

Вось тут, здаецца, самы раз прыгадаць даўнюю (а ў пэўным сэнсе і схаластычную) спрэчку прыхільнікаў строгай класічнай паэтыкі з апалагетамі белага верша і свабоднага — верлібра.

Недзе на пачатку XX стагоддзя С. Андраеўскі, расійскі юрыст, паэт і крытык, абвясціў сваім артыкулам «Вырождение рифмы», што будучыя катаклізмы ў грамадстве «ўзламаюць углыбіню прыгожы верш» і перад ім адкрыюцца небывалыя далягляды — шырокія і перспектыўныя... На «вызваленне» верша праз паўстагоддзя (у зусім слушных захадах усталяваць права на раўнапраўнае жыццё верлібра) скіраваў сваю думку і наш беларускі літаратуразнаўца Алесь Яскевіч: «Іншы раз (усё ж асцерагаецца!.. — В. З.) рыфма і рытміка не даюць магчымасці ўжыць тое адзінае слова і паставіць на адзіна вызначанае яму месца, каб дасягалася гранічная сэнсавая дакладнасць. У класічных памерах часта атрымоўваецца, што рыфма «вядзе» думку паэта...»

Трэба разумець, што рыфма «вядзе», але не туды...

У такім разе паслухаем Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна:

...слоў бязладдзе Ў дрымотнай музы гвалтам вырываю. Да гука гук не йдзе... Правы губляю Над рыфмай, над маёй прыслужніцай абранай: Верш вяла цягнецца, халодны і туманны...

Гэта аб тым, калі і ў прыродзе, і ў грамадстве завейна i сцюжна, а значыць, і на душы пануе адпаведны настрой.

Нудотна і цяжка без вернай сяброўкі — рыфмы... Пушкін ведаў, пра што гаворыць. Для яго «рыфма была праверкаю правільнасці думак», — слушна заўважыў Юрый Тынянаў у рамане «Пушкін».

А таму — не будзем упадаць у экстаз, выгукваючы: хвала верлібру, хвала беламу вершу!.. Хай жывуць і яны здаровенькія. Але ці ёсць падставы з катэгарычнасцю вінаваціць рыфму ў пэўным паэтычным «прабуксоўванні»? Прычына — у іншым: сакрэты ўсе трымае ў сваёй «валодае» «суб'ект», імя якому — талент.

І ці не здараецца такое, калі, назваўшыся верлібрам, верш паўстае перад чытачом бяздушным стварэннем, вершам нямым і глухім. Ці ў лепшым выпадку, вершам-«белабілетнікам», не годным «да страявой»?..

Такое «вершаскладанне» пазбаўлена каранёвай сувязі з першаасновай — і не толькі ў эмацыянальна-гукавым, але і ў сэнсавым ладзе: адлегласць паміж энергетычнымі палямі слоў павялічваецца катастрафічна, сэнс не дапісваецца сэнсу, слова не пазнае слова. Паэтычны вобраз разбураецца. Пачынаецца празаічны — роўнаскіраваны, паступальны рух. А тут ужо іншыя законы, іншае мастацтва, хоць і на аснове таго ж матэрыялу — слова...

Права на эксперымент — адно з фундаментальных правоў у краіне Паэзіі. Але — сістэма (ці бессістэм'е) фармальных пошукаў не мае права закрэсліваць сістэму лагічных сувязяў, як апошнія не павінны браць верх над эмацыянальнай узнёсласцю, шырынёй і датклівасцю...

Зробім невялікі прыпынак, каб пачытаць...

НОЧ

Ноч перайначвае рэчаіснасць: утойвае відавочнае і ўвідавочнівае патаемнае.

Учора — вечар, заўтра — раніца, сёння — дзень, і толькі ноч не мае свайго адпаведніка, які азначыў бы яе месца ў часе: яна — прысутнасць адсутнасці, нішто, ніякая, нічыя.

Ноч змыкае людзям вочы і адмыкае новыя — не бачныя для вачэй — далячыні.

Уначы, знітоўваючы зямлю і неба, палымнеюць знічы, коцяцца, знячэўку сарваўшыся з зорных галінаў, знічкі, а ў неабсяжных ночвах нябёсаў плавае месяц-човен.

Ноч як нябыт: хвіліна ў ёй не адрозніваецца ад вечнасці, пакута ад шчасця, пачатак ад завяршэння, набытак ад страты, і калі, скончыўшы свой чараўнічы сеанс, ноч растае, свет паўстае абноўленым, «нашчым», перапісаным начыста.

«Аб чым ён, гэты верш?» — «па-шкалярску» адразу ж я запытаўся сам у сябе... Калі ноч — небыццё, то як пачувацца, напрыклад, мне: я ж гэтым часам, бывае, і чытаю штосьці, і пішу... Ці ў небыцці знаходжуся?.. Пэўнага адказу я не прыдумаў. І тут жа высмеяў таго «самога сябе»: ды сапраўдную ж паэзію хіба можна проста вось так узяць ды пераказаць «сваімі словамі»?.. І ўсё ж «пераказваць» пачаў (было тое на старонках «ЛіМа» — ад 13.03.1992):

НОЧ,

альбо Човен у ночвах

Ноч — перавернутыя ночвы дня, перакручаная нарубцы кашуля рэчаіснасці.

Учора — заўтра, вечар — раніца, дзень — сёння, і толькі ноч азначае нішто: яна — пустата ў адсутным посудзе, яна — нічыя, як мара пра ніякую жанчыну.

Ноч — начлег вачэй: яна начэплівае на зрэнкі замок і адчыняе заначку знячэўных далячыняў.

Уначы аблашчаныя знічы нахіляюць зорныя гарлачы, абліваючы зямлю нябеснаю ласкай, а ў неабсяжных ночвах нябёсаў плавае човен-месяц, і знічкі ляцяць пырскамі з вясла.

Ноч як набат: і хвіліна ў ёй — біла вечнасці, пакута — шчасце, пачатак — канец, набытак — страта, і калі гэты чароўны сон растае, значыць, сеанс ночы закончыўся і ў начышчаных, наваксаваных да сонечнага бляску ботах — з чорнага ў белае — выходзіць пісаць чыставік дня.

Ну вось — быццам і ўсё... І зноў запытаўся я: аб чым гэта?.. Аб тым жа самым... Чаму? Гэта падказала мне «ч». Чуеце — як па яго камандзе выстройваецца гукарад «з характарам» (толькі ў арыгінале — з усёй сур'ёзнасцю, а ў «перайманні» — з усмешкай): «ноЧ—перайначвае—рэчаіснасць— відавочнае—увідавоЧнівае—уЧора—веЧар— ноЧ—воЧы—не баЧныя—для ваЧэй—даляЧыні—унаЧы— знітоўваючы—зніЧы—знячэўку—знічкі—ноЧвах—Човен—ноЧ—вечнасці—шЧасця—пачатак—скончыўшы— чараўнічы—ноЧ-нашЧым—начыста...» Настойлівае паўтарэнне. І хіба яно — выпадковае?! А гэтае «ноЧ», што сігнальна ўспыхвае праз пэўныя прамежкі, каб не разбегліся?!. І яны трымаюцца — разам, гуртам. Можна нават з гэтых «прыЧэкнутых», калі ўдумацца, аўтаномны верш «выснаваць»...

Цяпер паслухаем, што сведчыць Алесь Разанаў: «...у вершаказах я вынайшаў нейкі свой спосаб рыфмоўкі, такую рыфму, якую я сам называю дамінантнай. Дамінантная рыфма — гэта тое імя, тая назва, якія маюць рэч, прадмет, з'ява. І ўвесь вершаказ падпарадкоўваецца, слухаецца гэтага ключавога слова... вершаказы... дазваляюць слову, каб яно расказала, з кім яно сябруе, як яно адчувае іншыя словы... пачынаюць адгукацца блізкія словы...» Алесь Разанаў — заканадаўца. І таленавіты! Сам вынайшаў — сам жа таленавіта і выкарыстоўвае сваё вынаходства. Горш, калі пачынаюць выяўляцца «механічныя» паслядоўнікі... Не дужа хітры занятак «штукаваць» «філасафізмы»... Стократ цяжэй сцвердзіцца праз свой шлях. «Рыфмаваны верлібр» — гэта яшчэ паўцаны. Было б што (ці каго) апранаць. Быў бы змест, а форма знойдзецца, народзіцца разам з ім... Народная мудрасць падказвае: «Па вопратцы сустракаюць, а...» Вось пра тое, што бывае за гэтым «а...», не варта забывацца...

Дарэчы, вершы такога кшталту, дзе «больш» ад «розуму», чым ад душы, — неяк самі напрошваюцца на «перайманне», на пародыю... А паспрабуйце спарадыраваць «Я встретил вас, и всё былое...» ці «Мой родны кут, як ты мне мілы...» Сапраўднае, трапяткое пачуццё, эмоцыя — пародыі не паддаюцца, ёй яны не падлеглыя...

Зрэшты, як заўважыў Антон Паўлавіч Чэхаў вуснамі аднаго са сваіх герояў (Трэплева з «Чайкі»), «...справа не ў старых і не ў новых формах, а ў тым, што чалавек піша, не думаючы ні пра якія формы, піша таму, што гэта вольна льецца з яго душы...».

Можа, сказана і занадта катэгарычна, але, здаецца, найбліжэй да ісціны...

Бо інакш адкрыецца прамы шлях да электронна-машыннага вершаканструявання. Музыкі намастачыліся ўжо эксплуатаваць тэхніку — чарга за «прарабамі слова»... Рыфмаў — безліч (адных толькі слоўнікаў спецыяльных колькі!), закладвай у электронную памяць — і бывайце, вольныя паэты!.. Рыфмаванай прадукцыяй «заваліць» машына. І, пэўна, самы неаспрэчны поспех здабудзе яна, складаючы паліндромы, дзе тэксты чытаюцца аднолькава як спераду назад, так і ззаду наперад (трымайся, Віктар Жыбуль, беларускі паліндраміст!)...

Той жа самы «ўхіл», што і С. Андраеўскі, прадэманстраваў — ужо ў вершы — Павел Антакольскі («Четвертое измерение», 1964). «Самапачуванне» рыфмы, яе развіццё і рух паэт наўпрост звязвае з узрушэннямі ў грамадстве, у жыцці наогул. І робіць ён гэта арыгінальным чынам. Пакуль гаворка ў вершы ідзе пра час «да атамнай катастрофы», паэт карыстаецца рыфмай пераважна такога кшталту: «миг—самих, глине—богине, сначала—предназначала, доброты—кроты...» — сугучча глыбіннае, карнявое, з паўторам апорных і галосных, і зычных... Ды вось «несчастный человек включил рубильник» — і грымнуў атамны выбух. І як бы адбылося зрушэнне, змяшчэнне свету на іншую фазу, і рыфма ў Паўла Антакольскага пераходзіць на дысананс, кансананс і. інш.: «переходила—предела, пар—пир, пульс—вальс, плащей—прощай...», і самая цікавая вось гэта «пара»: спачатку «лета—Джульетта», а потым «Джульетты—лютый»...

Знікла гармонія, музычныя галосныя ўступілі ў супярэчнасць самі з сабой, адшукаўшы сабе іншую, няхай і чужую, адпаведнасць, жорсткая «неадушаўлёнасць» зычных цягне ў хаос, каб стварыць новую паэтычна-гукавую рэальнасць...

Гучанне само па сабе ўражвае, аднак сцверджанне аб прычынах, аб непасрэдных яго вытоках гучыць не зусім доказна і пераканаўча. Вернемся ў час «даатамны», умоўна кажучы, «час Андраеўскага», пачытаем Аляксандра Блока, хаця б «Снежную маску», і пабачым, якая разнастайнасць рыфмаў:

Не видать ни мачт, ни паруса, Что манил от снежных мест, И на дальнем храме безрадостно Догорел последний крест...

Тут і асананс, і дысананс — побач, у добрым хаўрусе. І немагчыма яшчэ не заўважыць, што трэці радок у страфе «выбіваецца» з «гладкага» рытму — «укліньваецца» лішні склад. Выпадкова? Бясспрэчна — не. Гэта прыкладна такі ж выпадак, што быў і з Сяргеем Ясеніным, калі «выпраўлялі» яго радок «Запрокинулась и отяжелела золотая моя голова», патрабуючы выкінуць злучнік «и», які «ўчыняе» збой рытму, падагнаць радок пад памер астатніх. Ясенін катэгарычна не пагаджаўся. І правільна рабіў: паэт адчуваў, што «лішні» склад зусім не лішні: якраз ён і нясе галоўную сэнсавую службу — падкрэслівае той цяжар, што зваліўся на галаву: «запрокинулась... и... отяжелела».

Блокаўскі ж радок, «выбіты» з роўнага рытму, як бы паглыбляе, «адсоўвае» перспектыву, павялічвае, працягвае далячынь...

Аднак сочым далей за рыфмай «Снежнай маскі»:

Мы летим в миллионы бездн... Ты смотришь всё той же пленной душой В купол всё тот же — звездный...

«Бездн—звездный...» — глыбінная рыфма: і па сэнсе, і па гучанні (слова «бездн» ураўнаважваецца ў паўнагучнасці са словам «звездный», кампенсуючы «адсутнасць» галоснага пасля «д» прыдыханнем, падобным на гук, што абазначаўся калісьці на пісьме знакам «ъ» — рэдукаваным галосным... Наяўнасць гуку ў безгукавой прасторы — касмічнай, міжзорнай...).

Яшчэ адзін узор: Тихо смотрит в меня Темпоокая. И, колеблемый выогами Рока, Я взвиваюсь, звеня... —

рыфма з пераносам часткі гучання ў наступны радок: «темноокая — Рока, я...» — ламаная рыфма...

Гэта Блок. А што ўжо казаць пра Валерыя Брусава — майстра рыфмы, шукальніка — і тэарэтыка, і практыка. Тут, бадай, лепш паслухаць аўтарытэтнага эксперта, таксама знакамітага майстра ў паэзіі, Інакенція Анненскага: «Але найбольш характэрная для паэта яго «Вулічная» са здзіўляючай зменай няпоўна-адгучных рыфмаў, якія быццам для таго і прызначаныя, каб жывое здавалася прывідам, выдумкай вулічных ліхтароў ці надыходзячым трызненнем...» Вось гэтыя рыфмы Брусава: «арии— тротуаре, локоном—к окнам, зеркало—померкло»...

Што ж, то паэты. Ім, як кажуць, і карты ў рукі — рыфма на кручок...

А вось які трапіўся паэтычны «ўлоў» патрыярху прозы Льву Мікалаевічу Талстому (па сведчанні мемуарыста В. Булгакава): «Я надоечы ехаў цераз мост і ўспомніў прымаўку: «Какой черт тебя нес на дырявый мост». «Нес» рифмуется с «мост»... — аж з нейкай дзіцячай радасцю паведаміў Леў Мікалаевіч. — «...вельмі ўдзячная рыфма: па сугуччы...» І заўважыў яго, сугучча тое, Леў Мікалаевіч без «прымусу», без «спецзададзенасці», лёгка і натуральна, можа, і не падазраючы, якая падтрымка ў рыфмы «нес—мост» «тоіцца» дадаткова за папярэднімі двума «т» («черТ Тебя»): «...Т Т... неС — моСТ» («ттс—ст»)...

Асалоду ад жывога слова, захапленне яго паэтычнай насычанасцю засведчыў Талстой. І хоць вядома, што не «жаловал» Леў Мікалаевіч паэтаў (асабліва сучаснікаў), скептычна ставіўся да вершаванай мовы наогул, не след забывацца, з якім вялікім — да слёз — хваляваннем чытаў ён у сямейным коле пушкінскі «Успамін» («І, з прыкрасцю чытаючы свой лёс, // хвалююся і праклінаю, // і горка скарджуся ў палоне горкіх слёз, // ды слоў самотных не змываю...»); як захапляўся фетаўскім «Шепот, робкое дыханье...» Пушкіна ж асабліва вылучаў і падкрэсліваў: «Які малайчына Пушкін!.. Гэта адзіны паэт, у ім няма намаганняў і натугі ў рыфме і рытме...»

З-за гэтых «намаганняў» і «натугі» адносіны Льва Талстога да паэзіі былі неадназначныя і з цягам часу мяняліся, трэба сказаць, не ў лепшы бок. І ў канцы жыцця, праўда, не публічна, а ў асабістым пісьме (да Е. Озеравай), ён катэгарычна прызнаваўся: «...Я не люблю вершаў наогул...»

Падставы для гэтай «нелюбові» грунтаваліся як у момантах суб'ектыўна-асабістых (прыгадаем тут і, адмоўнае ўспрыняцце творчасці Шэкспіра, Гётэ), так і ў аб'ектыўных: «Яшчэ Буало сказаў, каб думка не калечылася рыфмай. Калі можа паэт так сказаць вершамі, каб мы і не заўважылі, што гэта вершы, — добра, а без гэтага лепш гаварыць, як умееш...»

Фальшывая рыфма атаясамлівалася ў Талстога з фальшывым уяўленнем аб жыцці і з фальшывым яго выяўленнем... В. Булгакаў згадвае, як Леў Мікалаевіч абураўся, што ландыш называюць «серебристым» («нічога няма падобнага на серабро...»)... «Гэта сказана толькі дзеля рыфмы, дзеля рыфмы «душистый»... Гэта цалкам фальшывае ўяўленне. І так ва ўсіх паэтаў, і ў Пушкіна таксама...» (нават у Пушкіна!..).

Складанае, небясспрэчнае стаўленне Льва Талстога да паэзіі (ад захаплення да адмаўлення) дыктавалася яго эстэтычнымі прынцыпамі аб даступнасці мастацтва народу, простаму чалавеку. Ёю, «даступнасцю» гэтаю, ён і вымяраў, і вывяраў вартасці твора, патрабуючы, іншы раз, не ўзвышэння чытача да ўзроўню таго, што чытаецца, а, наадварот, «зніжэння» твора да ўзроўню чытача... — так атрымлівалася на справе...

«Я пераканаўся, што лірычны верш, як, напрыклад, «Я помню чудное мгновенье», творы музыкі, як апошняя сімфонія Бетховена, не так безумоўна і сусветам добрыя, як песня пра «Ваньку клюшнйка» і напеў «Вниз по матушке по Волге»... — канстатаваў Леў Мікалаевіч і тлумачыў: «Я гадамі марна біўся над перадачаю вучням паэтычных прыгажосцяў Пушкіна... і нічога не мог дамагчыся...» А таму на пытанне «Каму ў каго вучыцца пісаць?..» адказ быў адназначны: «нам — у сялянскіх дзяцей»...

Зразумела, дзіцячая непасрэднасць, жывая адкрытасць навакольнаму свету, прадметнасць яго ўспрымання — якасці выключна важныя, асабліва ў паэзіі... Але што сказаў бы сёння Леў Мікалаевіч, пабачыўшы, як «зліваюцца» ў адзіным «парыве» папсовыя «зоркі» з натоўпам абяздушаных, абалваненых прыхільнікаў, дзе першыя «зніжаюцца» да патрэб другіх, а другія «ўзвышаюцца» да мізэрных мастацкіх магчымасцяў першых?..

Аднак ці не час схамянуцца: адхіліў нас Леў Мікалаевіч ад тэмы: замоўленай: «Рыфма»... Зрэшты, не такі ўжо ён, пэўна, быў і праціўнік гэтай німфы, калі, зважаючы на яе адсутнасць, гаварыў: «Калі чалавеку няма ніякай справы да таго, пра што ён піша, ён піша белым вершам, і тады ілжывасць не так груба прыкметная...»

Бо ведаў — і не мог не ведаць — Леў Талстой, што «рыфма», «складная» гаворка, была і заставалася ў цане ў вуснах простага народа...

Бывало, скажет в рифму дед, Руками разведи: — Как в двадцать лет Силенки нет, — Не будет и не жди... —

сказаць «у рыфму», на што зважае тут Аляксандр Твардоўскі, значыць, сказаць трапна, ёмка. Як у сук уляпіў, — гэта пра такіх народных красамоўцаў...

Рускі пісьменнік Аляксей Рамізаў ужо канкрэтным іменем называе майстра звычайнай, здавалася б, аднак па-мастацку адметнай гаворкі — гэта маляр Мацвей, які «вельмі смешна расказваў з зашчапкай-рыфмай...».

Такіх дзядоў, цётак, бабуль і дзядзькоў можам і мы — кожны з нас і кожны па-свойму — успомніць. Васіль Вітка згадваў стрыечную сястру Маню: «Як скажа што, ды яшчэ прыкладзе ў рыфму, тут усе і палягаюць з рогату.

— Ой, Манечка, ты — сапраўдны Райкін!..

— Мела б яйкі, была б Райкін, — пачуўся адказ, і ўсе зарагаталі яшчэ весялей...»

Майстэрскую рыфму герояў лірычна-філалагічных нататак Фёдара Янкоўскага Васіль Вітка параўноўваў з пастэрнакаўскай: «Быў бы пеўчым, ды хадзіць у неўчым», «Зяць, пабыўшы ў цёшчы, рад уцёкшы...»

Асаблівым поспехам і ўвагай карысталіся народныя «рыфмоўцы» на вяселлях ці іншых святочных бяседах...

Знаў такога дзеда і я. Што б ні гаварыў Мікалай Зюзюн, у яго заўсёды атрымлівалася «ў рыфму». Здаецца, ён і не вымагаўся гэта рабіць — само сабою «вязалася»... От на вяселлі сваты (а дзед быў у іх «камандзе») выцягваюць і нясуць да стала раздзьмутую — як футбольны мяч — «пасудзіну». Можа, многія з застольнікаў наогул упершыню бачаць яе — тую гумавую медыцынскую грэлку, а Мікалай тут жа і тлумачыць: «Гэта мех-раздувала — у ім гарэлкі нямала!..» — як бы і хвалячыся, і супакойваючы: маўляў, піце на здароўе, — пяцідзесяціградуснай, з жытняга соладу, «весялухі» — удосталь...

Існуе даволі ўстойлівая думка, што рыфма ў творах вуснай народнай творчасці адсутнічае альбо амаль адсутнічае. Такія сцверджанні, з пэўнай доляй саступак, можна было б і дапусціць. Але сама фальклорная рэчаіснасць (асабліва наша, беларуская) ніяк не пагаджаецца з гэтакай катэгарычнасцю.

Сапраўды, назіранні сведчаць, што ў найбольш старажытных фальклорных жанрах «рыфма-тэхнічнае афармленне» як спосаб «вершаскладання» — з'ява, скажам так, не ярка праяўленая, а дакладней — «спецыяльна» не акцэнтаваная. Але тлумачэнне гэтаму, можа быць, зусім натурэльнае: творы тыя (замовы, галашэнні, думы, баладныя аповеды і Інід.) вершамі фактычна і не з'яўляліся. Напрошваецца дапушчэнне, што эўфанічнае штукарства наогул магло лічыцца кашчунным: ці не грэх, напрыклад, у галашэнні на жывое пачуццё «накідваць» штучнае «ўбранства»?..

А ты жа прачніся, А ты жа агляніся, Што на свеці вясёленька жыці. Тута пташачкі пяюці, Кукушачкі кукуюці... ...Чаго ж ты ручкі сашчапіла, Чаго ж ты вочкі заціснула... —

сугуччы ў такіх выпадках напрошваюцца самі — простыя, сціплыя, шчымлівыя: «прачніся—агляніся, пяюці— кукуюці, ручкі—вочкі, сашчапіла—заціснула...» Усе гэтыя рысачкі моўнага поліфанізму можна было б «падвесці» пад сённяшнія «тэхнічныя» меркі, але тое ім не патрэбна. Яны жывуць непрыкметна, самі па сабе — ім дастаткова гэтага... Яны льюцца, як плач...

Такою ж, толькі ўжо магічнай, насычанасцю напоўнены сугуччы ў словах замовы «ад русалкі»: «Вадзяніца, лесавіца, шальная Дзявіца! Адвяжыся, адкаціся, у мой двор не кажыся... Ступай у раку глыбокую, на асіну высокую. Асіна, трасіся, вадзяніца, уйміся...» Не-не! — тут вычварнымі «акустычнымі» эфектамі (пакручастаю «рыфмай») можна і справу сапсаваць. Тут замаўляць трэба...

А во дзе ўжо і «паказацца» не грэх: Лявоніха, душа ласкавая, Чаравічкамі палясківала! —

і рыфма выступае ва ўсёй сваёй прыгажосці і аздабленні, як тая Лявоніха ў скоках!..

Усё ў свой час, і ўсё да ладу. Сапраўды, паўнагучная і разнастайная рыфма з'явілася тады, калі з'явілася ў ёй патрэба і мастацкая неабходнасць. А майстэрству народнаму ў гэтым сэнсе межаў няма — як няма межаў народнай моватворчасці.

Рыфма, сугучча ў жывой гаворцы, ды гэтак і ў песні, напачатку былі з'явай спарадычнай, не насілі сістэмнага характару. Яны ўзнікалі як элемент моўнай выразнасці ў пэўных канкрэтных абставінах, гучалі з вуснаў канкрэтнага чалавека — індывідуальна, каб потым замацавацца ва ўсеагульным карыстанні, ды і прайсці выверку, «шліфоўку» — у той жа песні, прымаўцы, загадцы, іншым маўленні...

А замацаваўшыся — вунь як расквітнелі!.. Цудоўныя вянкі з кветак-рыфмаў прадэманстраваў у сваёй кнізе «Паэтыка беларускай народнай лірыкі» наш знакаміты паэт і выдатны знаўца фальклору Ніл Гілевіч: «рэдзінька— сярэдзінка, авясец—прынясець, без кубла—не скубла, пляхота—ахвота, у асаку—пасяку, гаспадар—распрадаў, карытца—карыцца, ні пачом—таўкачом, каля сцен—пасцель, па ваду—павяду...» Яшчэ? Можна і яшчэ. І — яшчэ!.. — багацце невымернае!..

Але хочацца прапанаваць адзін вельмі сціплы ўзорчык з такой жа сціплай песенькі, як «лю-лі, лю-лі, лю-лі...», дзе коцік «адмарозіў лапкі, // палез на палаткі...» — нагрэцца... Услухаемся: «лапкі — палаткі», «лапкі — латкі» — якая адштукаваная рыфма! — называюць яе тэарэтыкі «карэннай», а яшчэ — «апорнай». І хіба ўсё? Дык жа не! Пачнём спачатку: «лап... — пал...» — рэхам вяртаецца: быццам адбітак у люстэрку, — зноў рыфма! Толькі ўжо — будзем па-навуковаму іменаваць — паліндромная... Вось такі гукавы карунак!.. І ці здагадвалася маці, калі схілялася над калыскай, што гэта «паліндром» (крый божа ад такой назвы — яшчэ дзіця злякаеш!..), але ж як гэта спяваецца ў калыханцы: «лапкі — палаткі...»: мяккае, лёгкае ступанне ножкамі, цёплае, светлае, як сон...

Ужо ў саміх сугуччах, у рыфмах — столькі паэзіі!.. І не зусім хочацца пагаджацца з паэтам князем Вяземскім (о! — «князем — Вязем...» — чуеце?! — і тут яна...), што «рыфма ў адносінах да розуму з'яўляецца тым, чым з'яўляецца нуль у адносінах да іншых лічбаў, ён дадае ім значэнне, а сам па сабе значэння не мае...» Што да значэння, то, можа, і так: «на ўсю моц» рыфма «працуе» толькі ў кантэксце, але ж музыка, рэха, каларыт гучання — хіба гэта «нуль»?..

А цяпер — кароценькае — бліц-тэсціраванне. Рыфмы: «воблакам—добра так, аздоблена—у калдобінах; урон—урок, прагалы-паспрагалі; скірованы—каровай, вочап— вочы; л якае—рукамі, поштай—апошняй; халуйства—луста, гандаль—прапаганда; кампрамісы-карміся, збойся—забойца; шалі—спакушае, апалошча—плошчы; хадзіла—кадзіла, яснай—ястраб...» Восем паэтаў, восем вершаў (спецыяльна не падбіраліся) — па дзве рыфмы з кожнага. Паэты: Пімен Панчанка, Анатоль Вялюгін, Ніл Гілевіч, Анатоль Вярцінскі, Генадзь Кляўко, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Яўгенія Янішчыц... А дзе чые рыфмы — да адказу дабрацца не так ужо і проста (вось тут, пэўна, і князя Багемскага ўспомніш). Адно бясспрэчна: школа ва ўсіх дастойная — на ўзроўні найлепшых узораў майстэрства, у тым ліку і вуснай народнай творчасці. Што-праўда, не «кожным гукам» — і гэта зусім натуральна — супадае ў творчасці паэтаў «філасофія» рыфмы: адны схільныя ставіцца да яе з азартам, як да казырнай карты, другія — без асаблівай заклапочанасці, але ва ўсіх бачна хватка адмысловая.

Рыфма — як звон.

Адну такую я напаткаў зусім нядаўна — і зусім не ў вершы, а ў публіцыстычнай нататцы. Проста дзіву даешся: якое сугучча! На зайздрасць паэтам. А вобраз які нарадзіўся! — і дзякуючы рыфме: «Незалежнасць — вельмі строгае і важкае слова... і ў той жа час дзейнае, бо яно адмаўляе «лежня» — лодыра...» «Незалежнасць — «лежня» — «рыфма акадэміка»! — так і назавем яе. Аўтар — геолаг, акадэмік Радзім Гарэцкі.

Ды і наогул загадкавая гэта паненка — рыфма. Бывае, прыходзіць, паўстае зусім як жывая, ва ўсёй паўнагучнай плоці. А іншы раз — як дыханне з «паралельнай сферы», як свячэнне аўры: хто адчуе, пачуе, хто заўважыць, а хто і не... Мне здаецца, што яна ёсць — не магла не быць: «Сью — Лес» — і таму навечна прапісалася на вокладцы кніжкі: «Анатоль Сыс — Пан Лес». Яна прагучала для паэта ў нейкім N-вымярэнні падсвядомасці, ды яшчэ і з акордным сугуччам на самым пачатку: «Ан... — Пан...» І зусім верагодна: не было б у запеўцы гэтага «ан» — «прысмеркла» б і наступнае... А то ж во як раскошна гучыць, паўторым: «Ан. Сыс — Пан Лес»...

Без аніякіх высноў з параўнання (і «пошукаў» аналогій): «Анатолий Ким. Отец — лес. Роман-притча» — і тое ж імя, і «лес», але ці чуем мы тое, што ў нашым (сысаўскім) выпадку?.. І нічога дзіўнага, бадай: жанры дыяметральна супрацьлеглыя...

А раман, між іншым, выдатны. Прачытаў яго я з такою страфой-зацемкай на развітанне:

Уважыць Бог пасля зямных згрызот: Нябёсаў дасць бязмежную адсутнасць І вечнасць — адзіноту з адзінот — Пакутнейшую самую з пакутных...

Пэўна, такім жа летуценным подыхам была народжана калісьці і рыфма «вечар — вецер»... Сапраўднай «улюбёнкай» зрабілася яна ў Аляксандра Блока:

И в темный вечер, в долгий вечер За окнами кружится ветер...

Аднак гэта не простае, не механічнае паўтарэнне слоў. У кожным канкрэтным выпадку сугучча напаўняецца новымі адценнямі — слыхавымі, зрокавымі, сэнсавымі...

О, в этот сияющий вечер... ...Я знаю, что холоден ветер... —

кантраст «ззянне вечара — холад ветра» — гэта ўжо і з'ява прыроды, і стан душы чалавека.

А вось тут «вечар» і «вецер» як бы мяняюцца ролямі:

Утихает светлый ветер, Наступает серый вечер... —

святлынь ветра саступае месца шэрасці вечара... Нібы сам вечар падзьмуў гэтай шэрасцю... Да таго ж тут «пануе» пантарыфма — сугучнасць усіх слоў у радках...

У паэме «Дванаццаць» сугучча «вечер — ветер» стала і камертонам (першая страфа!), і адным з лейтматываў твора:

Черный вечер, Белый снег. Ветер, ветер! На ногах не стоит человек. Ветер, ветер — На всем божьем свете!..

Жывым рухам настрою акрылена гэтая рыфма і ў Ганны Ахматавай:

И снова черный масляничный вечер, Зловещий парк, неспешный бег коня, И полный счастья: и веселья ветер, С небесных круч слетевший на меня...

І зноў жа — як і ў Блока — перамена роляў у дуэце «вецер — вечар»:

Хорони, хорони меня, ветер! Родные мои не пришли, Надо мною блуждающий вечер И дыханье тихой земли...

Здавалася б, схаваць, «хоронить» можа «вечер», а «ветер» «блуждать». Аднак жа!.. Пэўна, гэты, «правільны», спосаб не дапамог, і ў роспачы давялося просьбу «пераадрасаваць», — такая «логіка» паэзіі...

«Вечар» і «вецер» — як фатальна цягнуцца, імкнуцца яны адзін да аднаго:

Вечер душен, ветер воет, —

нават на капілярным узроўні радка — крэўнаю повяззю, зліццём крыві, — унутранай рыфмай... Гэта ў Апалона Грыгор'ева. А вось у Ганны Ахматавай:

Вечер черен, ветер тих...

Праўда, радок паэтэса малюе «з натуры» і тонка, і дакладна, а вось у паэта можна было б і запытацца: няўжо вецер, які «воет», не развеяў духату вечара?..

У Міхаіла Кузміна «вечер» знайшоў сабе іншую пару, але як за ім з нейкай нечалавечай рэўнасцю сочыць «ветер»:

О, этот странный вечер! Черный ветер речной Сутулит попутные плечи Упорной тугой волной...

«Ветер» быццам захінуўся за паваротам, але як ён вылаецца гэтым рэхам-паўторам «чер» у слове, за якое схаваўся (вечер — черный). Ды і не толькі! Нібы ў люстэрку, высвечваецца яшчэ адзін адбітак: «чер» — «реч» (вечер — речной)...

У другі раз Міхаіл Кузмін ад паралелі «выпрабаванай», адступіў:

Разбукетилось небо к вечеру, Замерзло окно... Не надо весеннего ветра, Мне и так хорошо...

Словы «вечеру — ветру», апынуўшыся ва ўскосным склоне, як бы разыходзяцца, аддаляюцца ў гучанні. Выпадкова? Прыгледзімся да іншых рыфмаў. Яны ў гэтым вершы, хутчэй, не сугучча, а «ўспамін» аб ім: «разрушилось — слушай, замуравлена — ставни», не кажучы ўжо пра «окно — хорошо». У гэтым ключы і спатрэбіўся ўскосны склон: праскланяўшы «вечер» і «ветер», паэт прывёў іх у сугучную раўнавагу з гукавым ладам верша...

І ўсё ж... І ўсё ж — як бы ні мяняла голас рыфма «вецер — вечар», падобная «заангажаванасць» пагражала ёй небяспекай ператварыцца ў банальную. «Звычнасць» сугучча прыводзіла аж да такіх вось парадоксаў. Верш Ф. І. Цютчава «Я помню время золотое...» вытрымаў некалькі выданняў з памылковай падменай слова «ветер» на «вечер» (друкавалася: «И вечер тихий мимолетом // твоей одеждою играл...», а трэба: «И ветер...»).

Гэтага не магло не здарыцца, і яно здарылася: паміж двух «неразлучных» у рыфме слоў «уклінілася» трэцяе.

Разарваў «дваісты саюз» наш Максім Багдановіч...

Але, між тым, было і хрэстаматыйна-класічнае:

Здароў, марозны, звонкі вечар! Здароў, скрыпучы, мяккі снег! Мяцель не вее, сціхнуў вецер, І волен лёгкіх санак бег.

Было і «прытоенае» ў радку: «Цёплы, вечар, ціхі вецер, свежы стог...» І вось:

А к ночы свой чырвоны веер У небе сонца разарве, І разварушаны ім вецер У даль памкне...

«Веер — вецер». Слова з той «салодкай парачкі» — «вецер» — перагукнулася з іншым — «веер», — і ў гэтым новым суседстве рыфма набыла новае «аблічча», засвяцілася новымі адценнямі...

Падобнае «абнаўленне» ў рыфмоўцы падшукаў рускі паэт Уладзімір Нарбут і другому слову, — праўда, не яму «асабіста», а яго «суродзічу» па корані — «вчера»:

И день грядет — и молний трепетных Распластанные веера На труп укажут за совдепами, На околевшее Вчера...

А ў сваю чаргу і «веер» вырываецца з атачэння «вечар — вецер» — у Блокаўскай рыфме «веер — север». І як лёгка, перапырхнула гэтае «в» і птушачкай уселася паміж двума «е», і галасок «вікнуў»...

Дарэчы, у страфе Нарбута нельга абмінуць увагай і другую неардынарную рыфму: «трепетных» — са словам-наватворам «совдепами»...

Рыфмы такога кшталту называюцца экзатычнымі, і бываюць між іх часцей за ўсё наколькі нечаканыя, настолькі і каларытныя, яркія, акустычна багатыя і запамінальныя... Словы зусім не знаёмыя і такія далёкія-далёкія раптам збліжаюцца, як родныя. А чым уразяць яны адно аднаго — можна параўнаць:

Шаганэ ты моя, Шаганэ! Я готов рассказать тебе поле. Про волнистую рожь при луне... —

гэтак у Сяргея Ясеніна.

А вось як у Пімена Панчанкі:

...гарачымі вачыма З-пад чадры іранка шугане, Мімаволі ты прашэпчаш імя. Чутае калісьці: — Шаганэ...

«Шаганэ — при луне», «шугане — Шаганэ...» Ну як?!.

А Багдановічавы «веер — вецер» таемным адгалоскам трывожаць і сёння, як, напрыклад, у вершы Уладзіміра Някляева:

Веерам раскінецца лістота, Змеценая ветрам да акна... —

толькі не дабег «вецер» ці, наадварот, збег на ўзровень унутранай рыфмы, не спаткаўшыся з «веерам» наўпрост. А можа, прасіўся — ды не пусцілі?.. Але пазыўныя — гучаць!..

Іосіфу Бродскаму ж нішто не замінала «ўспомніць» тое класічнае «вечер — ветер»:

Плывет в глазах холодный вечер, Дрожат снежинки на вагоне, Морозный ветер, бледный ветер, Обтянет красные ладони...

Паўтарэнне? Ну і што?.. Было ж у Блока:

Вечность бросила в город Оловянный закат. Край небесный распорот, Переулки гудят...

А ў Анненскага:

Вот сизый чехол и распорот — Не все ж ему праздно висеть, И с лязгом асфальтовый город Хлестнула холодная сеть...

Наўрад ці было тут «выкарыстанне» блокаўскай рыфмы «город — распорот», затое ж малюнак дажджу які «залевісты» атрымаўся!.. (верш «Дождик»).

Як бачым, «паўтарэнне» рыфмы не абавязкова трэба залічваць у нейкі «крымінал».

Ды і наогул стаўленне да рыфмы, да яе фактуры не ёсць нешта назаўсёды зацвярдзелае, раз і. назаўсёды канчаткова вызначанае. Тое, што Антон Паўлавіч Чэхаў вуснамі героя апавядання «О, женщины, женщины!..» высмейваў рэдактара газеты «Кукиш с маслом» Пачытаева: «А рифма! ...Слово «лошадь» рифмует с «ношей»!» — тое праз нейкае стагоддзе зрабілася эталонам, элітнай нормай. Нават таннаю «модай»... Нездарма ж Яўген Еўтушэнка, сам аматар «закруціць галаву» рыфме, з'едліва назірае, як дзеці паэтаў, сваволячы, замінаюць тым і

...ревут, рифмовать не веля «зрелость - смелость», «земля — Кремля», «трактор — трактом», и «площадь — полощет»...

У разрад банальных трапіла нашым часам і дзеяслоўная рыфма. А дарма... Прастата прастатой, а дзеянне дзеяннем. Хіба так сабе сказана: «Глаголом жги сердца!..»? «Глагол» у Пушкіна — не проста часціна мовы. Гэта Слова, Слова з вялікай літары. Невыпадкова і ў паэме «Домик в Коломне» ёсць такія, не сказаць праграмныя, але і не прахадныя рэмаркі: «Вы знаете, что рифмой наглагольной // гнушаемся мы. Почему, спрошу...» «Отныне в рифмы буду брать глаголы...» — так-так, тыя самыя словы, паводле Лермантава, «на Ю»:

Я без ума от тройственных созвучий И влажных рифм — как, например, на Ю...

Геніяльна заўважана: толькі дзеяслоў можа даць тую мяккую, «влажную», рыфму... І Ганна Ахматава, па сведчанні А. Наймана, «калі прадыктавала» (з «Паэмы без героя»):

За тебя я заплатила Чистоганом, Ровно десять лет ходила Под наганом, Ни налево, ни направо Не глядела, А за мной худая слава Шелестела, —

то заўважыла: «Я люблю так рыфмаваць, глухія са звонкімі: заплатила — ходила, глядела — шелестела...»

Сам Аляксандр Блок не цураўся дзеяслоўнай — нават таўталагічнай — рыфмы:

Хорошо в лугу широким кругом В хороводе пламенном пройти, Пить вино, смеяться с милым другом И венки узорные плести, Раздарить цветы чужим подругам, Страстью, грустью, счастьем изойти, А достойней за тяжелым плугом В свежих росах поутру идти! —

«Пройти — изойти — идти» — побач: «другом — подругам» — хай сабе і не літаральнае паўтарэнне слова: паўтараецца корань... — таўталогія? Але ж паэзія, верш — дай Божа!..

Грэх дзеяслоўную рыфму залічваць у «банальныя»...

Біце ў сэрцы іх — біце мячамі, Не давайце чужынцамі быць! Хай пачуюць, як сэрца начамі Па радзімай старонцы баліць...

Сапраўды, што можа бальней біць па сэрцы, чым гэтыя — з Багдановічавай «Пагоні» — простыя і такія трагічныя словы: «быць — баліць»...

Банальнасць не ў прастаце, банальнасць — у нематываваным творчай неабходнасцю паўтарэнні адной і той жа, ці павярхоўнай, рыфмы. І «віноўнымі» могуць быць не толькі дзеясловы, але і назоўнікі, і прыметнікі, і прыслоўі і г. д.

Пэўна, што-колеч да «абароны» дзеяслоўнай рыфмы змогуць дадаць і вось гэтыя мае радкі:

ДЗЕЯСЛОЎ Дзеяслоўная рыфма — кепская рыфма. І абознікі, і авангард Зазубрылі: па самых нізкіх тарыфах Гэта рыфма ідзе — як насмешка ці жарт... «Сеў» і «з'еў» альбо «выпіў» і «лыпаў»... — Тут і ўсё. І славе каюк. І ўжо крытык амаль што пяском засыпаў... Плача верш, як пабіты шчанюк... Толькі што гэта? — гляньце! — рабы Гнёту выпрасталі гарбы! Нехта плача, нехта смяецца, Нехта ў вечным каханні канае, Нехта ў пошуках ісціны б'ецца, Нехта ў полымі бітвы згарае... — Гэта ён, гэта ён — дзеяслоў Патрасае свет да асноў! Спапяляе слова кляцьбы, Прарастае слова сяўбы. Дык хіба ж дзеяслоў вінаваты ў тандэце?! Тут ні кроплі яго віны. Рыфмаплётаў, што словы кідаюць на вецер, — Іх судзіце. Паглумцы — яны. Майстар — слову дае аздобу І каштоўнасць высокае пробы. Помніць верш: Купалам і Пушкіным На Парнас гэта рыфма дапушчана! Дзеяслоў — дзея слова: падзея, надзея, — І душа маладзее, і голас цвярдзее. Гэта кліч, што паходняй у цемраны ўспыхнуў. Дзеяслоўная рыфма — выдатная рыфма!

Дык дзе ж тая мяжа, пераступіўшы якую, рыфма ператвараецца ў «банальную»? Хутчэй за ўсё, адказ сам напросіцца, як напаткаем мы яе, гэтую рыфму (ну, прыкладам, «смерці — крутаверці» — такую нярэдкую сёння), у славутага анархіста Махно, — «грашыў» Нестар Іванавіч рыфмаю, каб засведчыць свой «рэвалюцыйны» імпэт, — банальнасць нараджалася банальнасцю:

Я в бой бросался с головой, Пощады не прося у смерти, И не виновен, что живой Остался в этой круговерти...

«Смерти — круговерти» — вось тут ужо мы канчаткова ўпэўнімся, што рыфма сапраўды «ссівела» ад часу, а «бацьку Махно» без усялякіх «скідак» можна залічыць і ў ганаровыя «бацькі» «банальнай» рыфмы...

Так, «сцёртыя» рыфмы, рыфмы-«штампы» не выклікаюць пачуцця мастацкай асалоды, радаснай нечаканасці, а тым самым і эмацыянальнага ўзрушэння. Чытач, як бы абганяючы аўтара, загадзя ведае слова, што «павінна» з'явіцца ў канцы радка... Класічная насмешка з таго — у Пушкіна:

И вот уже трещат морозы И серебрятся средь полей... (Читатель ждет уж рифмы розы; На вот, возьми ее скорей!)...

Такою ж рыфмаю «надзяліў» Пушкін і свайго героя Ленскага, паэта-рамантыка, які «пел... романтические розы... лились его живые слезы...» Пацвельвайце Аляксандра Сяргеевіча зразумелае...

А між іншым, падобнае «чаканне» знаёмай рыфмы можа стацца і спосабам псіхалагічнай актывізацыі верша. Сіла інерцыі ў нейкі момант раптам абрываецца, і замест таго, што чакалася, з'явіцца штосьці зусім новае, прынамсі перапынак актывізуе ўздзеянне. Ды так яно атрымалася і ў толькі што цытаванай пушкінскай страфе: позірк спакойна сочыць за пейзажным малюнкам — і нечакана «спатыкаецца» на два жартаўлівыя радкі аб рыфме, а гэтай кароценькай паўзы даволі, каб зрок ярчэй успыхнуў, абвастрыўся, — што і трэба было...

Няспраўджанае «чаканне» рыфмы яшчэ больш узмацняецца адсутнасцю не толькі яе, гэтай рыфмы, але і наогул радка, дзе яна, паводле «чакання», павінна была б з'явіцца. З асаблівай выразнасцю гэта праяўляецца пры сумежнай рыфмоўцы, як вось у гэтай жніўнай песні; яна вартая таго, каб прывесці яе цалкам. Чаму? — зараз пабачым:

Сонейка каля елі, Мы яшчэ нічога не елі. Сонейка каля дубу, Я палуднаваць буду. Сонейка на заходзе, Я ў двор на выходзе. Сонейка за бярозку, Я ў двор на дарожку. Сонейка заходзіць, Свой свайго знаходзіць, А я свайго не знайду Ні ў полі на сене, Ні ў доме на пасцелі...

Поўны набор рыфмаў! Як на «выстаўцы»: «каля елі — не елі» — рыфма аманімічная; «дубу — буду» — поўны асананс разам з анаграмнай рыфмай; «заходзе — выхадзе» — аднакарэнная; «бярозку — дарожку» — сінтэтычная: асананс з дысанансам; «заходзіць — знаходзіць» — дакладная, або поўная рыфма; і... «А я свайго не знайду...» — не «знаходзіць» гэты радок сваёй «пары», як не знаходзіць свайго жаданага і чаканага жанчына: і радок (без сумежнай рыфмы), і яна застаюцца ў адзіноце, — а як бы хораша было разам — ці «ў полі на сене», ці «ў доме на пасцелі»... І горкае шкадаванне гэтае так выразна пазначана глыбінным, апошнім у песні, сугуччам: «на сене — на пасцелі»...

«Чаканне» рыфмы «па сэнсу», па тым, што «падказваецца» тэкстам, сутыкнуўшыся з чымсьці зусім не чаканым, не «лагічным», дапамагае ў паэзіі выкрасаць выдатныя вобразы. Прыгадаем Мікалая Забалоцкага:

И мясо, властью топора, Лежит, как красная дыра...

Чакаеш рыфму «гара» — так, натуральна, сэнс вымагае: гара нарубленага мяса... — і раптам: «дыра»! — і як на гэтым «падманутым» чаканні выбухае вобраз!..

Вось якія дзівосы вытварае рыфма!.. Але — нагадаем, самае галоўнае — працаваць (і гучаць!) яна павінна ў поўнай згодзе са зместам — канкрэтным і толькі гэтым, вызначаным задумай аўтара.

Перачытайце, калі ласка, «Новую зямлю» Якуба Коласа (я гэта рабіў не аднойчы) і паспрабуйце адшукаць хоць адну зробленую «напаказ» рыфму, якая адбывае павіннасць, нібы топ-мадэль на подыуме. Мне такая не напаткалася. Без малага 300 вершаваных радкоў налічвае адзін з найвыдатнейшых раздзелаў гэтай паэмы «Дзядзька-кухар». Рыфмуюцца тут, у асноўным, сумежныя радкі — значыць, рыфмаў недзе каля 150. І з іх 60 — цалкам дзеяслоўныя, а ў 10 — дзеяслоў з'яўляецца састаўной часткай — лічы, палова ў раздзеле!.. 130 дзеясловаў — і ніводнага паўтору! І кожны не проста фіксуе, а рухае дзею. Бадай, нікому яшчэ ў беларускай паэзіі не ўдалося (і ці ўдасца?) наблізіцца да такога ўзору па лексічным багацці, па натуральнасці маўлення. Сапраўды народнае светасузіранне, жывы непасрэдны позірк на з'явы, як вечныя, так і звычайна-будзённыя, знаходзяць у «Новай зямлі» адэкватнае і па-народнаму трапнае выяўленне ў мове. Нічога штучнага, тандэтна сканструяванага — ні ў фразе, ні ў сінтаксічным ладзе... Усё ліецца — як вольная плынь Нёмана. І рыфмы — шчырыя старальніцы ў гэтай дружнай талацэ...

Дай, Божа, такую долю ўсім рыфмам, — і, асабліва, будучым!..

3 красавіка 2007 г.

ЦІВАЛІ

Пэўна, з таго часу, як мінчукі назвалі так сваю хакейную каманду: «Цівалі» — пачалося маё паляванне на гэтае слоўца. Хоць асаблівых лаўраў спартоўцам яно не прынесла, але для мяне сталася стрэмкай: адкуль яны «выхапілі» і ўзнялі на свой сцяг такую назву? Тут ужо не маё футбольна-хакейнае заўзятарства, а філалагічная цікаўнасць ставіла пытанне рубам...

Штосьці ўдалося высветліць. Нават у нататніку, здаецца, зрабіў наконт гэтага пэўныя запісы. Ды іншыя клопаты «перабеглі дарогу»...

Аднак і слова не адпускала канчаткова: не-не ды й нагадвала пра сябе, — тым больш, што і новыя штрышкі з'яўляліся... Таму — з магчымымі паўтарэннямі — мусіў вяртацца «да тэмы»...

Цівалі — вёсачка пад Мінскам (цяпер ужо «з'едзеная» горадам), трагічная сястра Курапатаў. Тут па загадзе Кагановіча былі закатаваныя і кінутыя ў яму на жывёльным эпідэміялагічным могільніку беларускія чыгуначнікі — «ворагі народа»...

У слоўніках Жучкевіча і Бірылы этымалагічнае тлумачэнне простае: назва паходзіць ад імені-прозвішча Ціва. Што ж, ёсць такое... Сам быў знаёмы з Цівам — дырэктарам друкарні выдавецтва БДУ. Ды і ў Якімаўцы, суседняй нашаму Мачулішчу вёсцы, ёсць прозвішча Цыванёнак (магчыма, было Ціванёнак)... Аднак жа: адкуль гэтая часцінка «лі», прыплюсаваная да «Цівы»? — і наколькі яна характэрная для нашага беларускага словаўтварэння?..

І вось чытаю ў апавяданні («Іl vicolo di madama Lucrezia» («Переулок госпожи Лукреции») Праспера Мерымэ: «...в Тиволи одного англичанина задушила статуя... Некий милорд производил раскопки в Тиволи...» Дзея адбываецца ў Італіі... Так і ёсць: знаходжу на карце ў БелСЭ побач з Рымам гарадок Тывалі, адно толькі (бяда наша...) разнабой у правапісе: цвёрдае «ты» замест мяккага «ці» (гэтак жа, як і на той жа энцыклапедычнай карце: «Тыбр» — рака, рускае напісанне «Тибр», «Тарні» — горад, рускае — «Терни»).

Дык ці не па італьянскім узоры назваў калісьці свой маёнтачак пад Мінскам — Цівалі — нейкі панок? Такое часта бывала: Фаніпаль, Антопаль і інш.

А як жа «Ціва»? Што з прозвішчам рабіць? А яно, хутчэй за ўсё, мае зусім іншыя карані, — падказвае Уладзімір Даль: «тйво» — скарочанае вымаўленне (часцей у прыказках) слова «тетива»...

(Між іншым, у таго ж Мерымэ, у апавяданні «Локіс», — цікавая для нашай беларускай гісторыі дэталь: «Во многих знатных литовских семьях вы можете увидеть великолепное серебро... но там не найдется... хорошего пуховика для усталого гостя. Будь он богач или бедняк, дворянин или крестьянин, славянин отлично может уснуть и на голых досках...» Проста і ясна: у Літве — хто славянін? — беларус, — ён жа — літовец, ліцвін...)

Але вернемся да Ціваляў...

Сяргей Дубавец у адным з радыёсюжэтаў «Вострай Брамы» згадвае, пра што расказвала газета «Наша Ніва» (цяперашняя). Якраз пра тое, пра што і мы гаварылі: «Цівалі. Такую назву мае каскад вадаспадаў вышынёю 160 мэтраў на рацэ Аньён, прытоку Тыбру ў Цэнтральнай Італіі. Менавіта там імпэратар Адрыян і патрыцый Мэцэнат, чыё імя стала назыўным, мелі свае вілы. Там быў разбіты парк з каскаднаю сыстэмай фантанаў. Вось адкуль Цівалі — ад вадаспада. Гэткую ж назву меў і маёнтачак пад Менскам, побач з Кальварыяй. Рамантычныя прыхільнасці ўладальніка і, пэўна, прыродныя асаблівасці паўплывалі на выбар назвы...»

Гэтак і дабраліся мы з аўтарам «Нашай нівы» — кожны сваёй сцяжынай — да Ціваляў...

Прынамсі гэта ўжо не просталінейнае «патранамічнае вызначэнне» згаданых навукоўцаў... (Зрэшты, «ідуць» яны падобным «даследчыцкім: курсам» і ў некаторых іншых выпадках. — Мікалай Васільевіч Бірыла дык часцей шчыра прызнаваўся (напрыклад, у кнізе «Беларуская антрапанімія»), ставячы над словам «зорачку» (*), што «значэнне не высветленае».)

Але ўсё ж... Усё ж: што яно азначае — коранем сваім — гэтае слова Цівалі?...

Пра трагедыю, учыненую воляю бальшавікоў, — паэма Сяргея Законнікава «Цівалі». Трэба спытацца ў яго...

Ды, зрэшты, не этымалогія, а мартыралогія кіравала тут думкамі і пачуццямі паэта:

Не самі ішлі, Пад руляй вялі Людзей да магілы, Да рысы апошняй. Не спалі, уздрыгвалі Цівалі — Кляваў цішыню Рэвальверны пошчак...

Слову Цівалі ў паэме Сяргея Законніка ва наканавана несці іншую, не характэрную для яго сэнсавую службу: стаць страшным сімвалам, выявай сталінскага генацыду...

Вось на такую сцяжыну прывялі нас Цівалі...

Але і адгэтуль будзем працягваць хаду...

Т між тым, здараецца, што знаходзіш пэўныя штрышкі зусім не шукаючы, а ўсяго, як на гэты раз, штосьці перачытваючы:

И там, где тускнеет восток Чахоткою летнего Тиволи, Валяется дохлый свисток, В пыли агонической вывалян...

Адкуль яны, гэтыя «Тиволи», у вершы Пастарнак^ «Свистки милиционеров» (1917)?

Кніжны каментарый тлумачыць: «Тиволи» — летні рэстаран у Сакольніках.

Як да развязкі нашага пытання, дык зусім нягуста. Але ўсё ж — Цівалі... Яшчэ адна рыска.

Прывёў мяне ў Цівалі і верш рускага паэта XIX ст. Апалона Майкава. Вось як загучаў ён у мяне па-беларуску:

ЦІВАЛІ Божа! гляджу я на гэты ліловыя горы, На памеранчавы захад і кволую просінь на ўсходзе, Змрокам прыкрытыя вілы і гай у глыбокай даліне; На гэты горад, што ўсцяж прыляпіўся да горнага схілу, Белыя сцены, плюшчом апавітыя густа; На кіпарысы і лаўры, на шумныя воды, І на скале ў прасвятленні промняў вячэрніх — Храм невялічкі Цыбслы, алтар і святыя выявы, — І думаю сумна, што там, за гарамі, на поўнач, Людзі жывуць і не знаюць ні гор у барвовасці зорнай, Ні даляглядаў шырокіх, што вышыня адкрывае... Сумна... Сціскаецца сэрца і думка... Але сумней яшчэ думаць, што там у палях ты блукаеш, Ці па лугах, ці пад цёмным лясным сутарэннем — І анішто ў той убогай прыродзе не скажа Думцы тваёй, як гавораць вось гэты руіны: «Тут за кубкам фалерна калісьці ў сяброўскай бяседзе Тулій мудра шукаў таямніцы законаў тварэння»; І нашэптваюць ружы: «Вянчалі мы дзеў смуглалікіх, Дзеў салодкагалосых, Мілета і Дэласа дочак, Што цешылі лірай і танцам Лукула»; А воды ляпечуць: «Пад наша журчанне, пад музыку нашу Ямб і гекзаметр натхнёна настройваў Гарацый»; З гротаў, як рэха стагоддзяў, даносіцца гул вадападаў: «Вусны прыроды тут ажыўляла Сівіла, А жрэц мнагадумны месячнай ноччу Прароцтвы багіні агучваў натоўпу Вось з гэтых паднебных прыступкаў храма Цыбелы... А паміж тым у гарах новай веры паборцы, як цені, Гурт збіралі таемны — і раб, і патрыцый; І чуліся дзіўныя гукі нязвыклага спеву, Быццам Везувія лава ўскіпала ў надзем'і, — А потым прасветленых небам выходзілі раці Ў свет на пакуты, са словам любві і пакоры...» 1844

Дзякуй табе, таямнічае слова «Цівалі»: якую цудоўную панараму ты адкрыла мне разам з паэтам! — і прыроды, і старажытнай гісторыі... Праз тысячагоддзі дзякуючы адухоўленаму пейзажу-экскурсаводу мяне прывіталі: Цыбела — фрыгійская багіня, «Вялікая маці», паводле міфа, маці багоў і ўсяго існага, — лічылася, што вясною яна адраджае памерлую прыроду, прыносіць урадлівасць, жыве на вяршынях гор, ездзіць на калясніцы, запрэжанай ільвамі і пантэрамі; Гарацый — славуты рымскі паэт, што тварыў на мяжы старой і новай эры; Лукул — рымскі палкаводзец і палітычны дзеяч, які праславіўся, аднак, не столькі перамогамі, колькі багаццем і раскошай, з чым увайшоў і ў прымаўку («Лукулаў баль», — пэўна, на адным з такіх бачым мы і дзеў з вострава Далас і з Мілета — горада ў Малой Азіі); Сівіла — легендарная жанчына-прадказальніца; Тулій... вось толькі хто «схаваўся» за гэтым іменем?, (ці не засаромеўся, што яго, мысляра, «засведчылі» з кубкам фалерна?.. Але ж віно са славутых вінаграднікаў Фалерна было любімым напоем і ў Гарацыя!..) Дык хто ж ты, Тулій? І што ж ты, кажучы па-нашаму, «туляешся»?.. Даследчыкі-каментатары асцярожна «расшыфроўваюць»: «пэўна, Цыцэрон...» Што ж, такая воля паэта, аўтара верша... А мне, не замахваючыся на «даследчыцкія» лаўры, карціць «уставіць» і сваю «здагадку» вось якога чыну: мне пачулася сугучча «Ці/ы/валі — Цы/і/бела», — то, можа, словы гэтыя і этымалагічна роднасныя? Гукі ў падобных выпадках часта «мяняюцца месцамі». Прыгадаем: «Вавілон—Бабілон», «Барбара—Варвара». ..

Карціць і яшчэ запытацца: чаму ж гэта такімі змрочнымі здаюцца паэту пейзажы там, «на поўначы»? Ну, захапленне антычнасцю... Але ж... Хіба перакрэслівае яно прыгажосць і мудрасць лесу, поля?.. Пэўна, мала святла было для паэта ў тагачаснай рэчаіснасці...

Аднак... Аднак не будзем спяшацца: «...незабудок сочных бирюза кругом глядит умильно мне в глаза...», а да іх: «порханье белой бабочки залетной и хлопоты стрекозок голубых вокруг тростинок...» Прыходзіць у захапленне паэт: «Ах! прелесть есть и в этом запустенье!..» — і як бы выбачаецца — праз добры тузін пражытых гадоў (1856):

А были дни, мое воображенье Пленял лишь вид подобных тучам гор, Небес глубоких праздничный простор, Монастыри, да белых вилл ограда Под зеленью плюща и винограда... —

выбачаецца, на фоне, здавалася б, самага «сумнага» краявіду — балота, дзе «так же... заманчиво со мной беседует таинственность природы...» Паэзія перамагае!..

А пакуль што — дзякуй, «Цівалі»! Я не развітваюся, мне цікава з табою. Буду дашуквацца твайго сэнсу...

Цікава, пэўна, і іншым людзям. Бо недарэмна ж, як паведаміла прэса, «...прысвоена назва... парку паміж вуліцамі Прыпяцкага, Глебкі і Матусевіча — парк «Цівалі».

Цікава і даследчыкам. Адзін з іх, дапытлівы знаўца італьянскай мовы і рэаліяў, Сяргей Васільевіч Логіш з захапленнем адгукнуўся на мой пошук. І вось што расказаў. ..

Назва Tivoli (Цівалі — націск на першым складзе) паходзіць ад лацінскай формы Tibur, — так называўся горад, заснаваны ў 1215 г. да н. э., адзін з самых буйных у Лацінскай Лізе, якая, у сваю чаргу, была сярод самых значных дзяржаўных фарміраванняў на тэрыторыі Італіі да таго, як умацаваўся і выйшаў на першы план Рым (які, дарэчы, быў заснаваны, як лічыцца, у 753 г. да н. э., — во наколькі маладзейшы за Цівалі!..)

Існуюць дзве «асноўныя» версіі аб паходжанні горада і яго назвы.

Згодна з першай, Цівалі быў заснаваны як грэчаская калонія Кацілам (Catillo) з Аркадыі (вобласць антычнай Грэцыі), у якога было тры сыны: Цібурт (Tiburto), Ітэрацыяй (Соrасе) і Каціл (Catillo). Каціл-бацька быў сынам аднаго з міфічных герояў, якія змагаліся супраць сліваў, — уцёк ён з Элады за 30 гадоў да разбурэння Троі і апынуўся ў Італіі. Пра трох сыноў згадвае Вергілій у паэме «Энеіда».

Ад імя старэйшага сына (пасля моўных змен) атрымалася назва гарадка: Tibur — Tibori — Tiboli — Tivoli.

Паводле другой версіі, назва гэта.ч пайшла ад вадаспаду, які знаходзіцца паблізу горада: слова «цібур» быццам азначала ў мове тагачасных насельнікаў «вадаспад»...

Дзве сцяжыны да разгадкі: адна — амаль міфічная, другая — па-зямному рэальная. Выбірай любую. А як для нас, дык, можа, і не ў гэтым выбары самае галоўнае. Нам застаецца, найперш, захапленне: як усё збліжаецца ў часе на нашай старэнькай, па касмічных мерках, маленькай, і, па сутнасці, цеснай Зямлі. Ад міфічнага героя да беларускага шляхціца, а цяпер во і хакеіста, аказваецца, рукой падаць. І які гістарычны сюжэт высвечваецца!.. І ўсяго адным-адзіным словам...

Яшчэ і яшчэ раз — дзякуй табе, ЦІBAЛІ!.. На гэтым, бадай, можна было б і спыніцца. Але ж — Вергілій!.. Як жа з ім не перамовіцца слоўцам?..

Вось яна — паэма «Энеіда» — паэтычны сказ аб прыгодах Энея. І між яе шматлікіх герояў — браты, што імкліва ўступаюць у бітву:

Два браты-блізнюкі пакідаюць Цібура сцены (Горад так называецца ў гонар Цібурцыя, іхняга брата), Хуткі Kop і Каціл, маладыя нашчадкі аргівян. Цераз коп'яў чашчобу браты шлях наперад цярэбяць, — Так з Асірыйскіх вяршыняў ці з Гамолы заснежаных стромаў Два кентаўры, народжаных хмарай, імчацца галопам нястрымным, І расступаецца лес перад імі ўтрапёна, і з трэскам Часты, калючы хмызняк, як салома, кладзецца!..

Вось гэта запал, вось гэта націск! — акорд дастойны, каб на развітанне пажадаць: нашым бы спартоўцам такіх якасцяў! Даўно зніклыя з лядовай арэны «Цівалі» нашы пераможна б скрыжоўвалі клюшкі з грандамі НХЛ...

2006-2007

ЯКІЯ БЫВАЮЦЬ СНЫ

1. «Тьерье»

Кажуць, сніцца тое, што турбуе, карціць наяве, толькі часцей за ўсё ў нейкіх дзіўных, амаль фантастычных, спалучэннях дэталяў, з'яў, дзей...

«Мой» «сюжэт», здаецца, нічым не быў «абгрунтаваны», бо ні ўчора, ні заўчора... ды і. наогул: — не думаў пра такое. А сплялося ж, склалася ў сваеасаблівую «арфаэпічна-арфаграфічную» (кажучы мовай шахматных кампазітараў) задачу, штучна прыдуманую кампазіцыйную сітуацыю...

Дык вось: дзея адбываецца ў рэдакцыі. Ідзе здача-афармленне матэрыялаў у набор.

Рэдактар (з характарам, наколькі помніцца, Наталлі Сцяпанаўны Рокаш з «Піянера Беларусі») пытаецца ў мяне, як напісаць па-беларуску «Тьерье». Паводле сну, гэта назва горада, слова французскае. Выразна бачу яго рускае напісанне: «Тьерье», але чытаецца, гучыць у назве горада «т» мякка — «ць». Значыць, ужо рускае графічнае выяўленне не дакладнае: трэба «Цьерье». А па-беларуску тады будзе гэтак сама ж: «Цьер...», бо пасля «ц» раздзяляльным знакам служыць «ь», а вось пасля «р» функцыю гэту ўжо выконвае апостраф. Цалкам атрымліваецца: «Цьер'е»... А от калі б «т» было (у натуральным вымаўленні) цвёрдае, як гэта, паводле сну, аформлена графічна: «Тьерье», то беларускае напісанне мусіла б выглядаць так: «Т'ер'е»?..

Вось толькі да апошняй высновы развагі ў сне не былі даведзены: прыйшоў нейкі аўтар, пачаў прапаноўваць матэрыялы... А тут і рэдактар засумнявалася: «І чым гэта мы толькі займаемся?..» Маўляў, не рэдактарская гэта справа вырашаць карэктарскія пытанні...

Так было ў сне. А калі наяве, то чаму б і не задумацца: а як яго «аформіць графічна», «прышчапіць» да нашай: арфаграфічнай практыкі, тое саснёнае слоўца?..

Пытанне не пустое падчас цяперашняй дыскусіі аб удакладненнях беларускага правапісу...

02.09.2005, 2 гадз. ночы

2. І адразу — у верш

Такі быў сон: я чытаў свае новыя строфы — якія вось толькі-толькі нараджаліся. Уладзіміру Някляеву. Верш быў пра нашы славяна-балцкія карані, пра покліч Памяці. І было ў вершы слова «перчучай» — яго ўважаў я там за балцкае, літоўскае. Прачнуўшыся, тут жа хуценька хапіўся запісваць, бо не раз было ўжо: не ўхопіш прымроеныя радкі, прамарудзіш — яны амаль імгненна знікнуць, развеюцца, збягуць туды, адкуль прыйшлі — у небыццё...

Верш быў запісаны. Запісана было і слова «перчучай»: легла ў радок, звязалася рыфмаю...

А што яно азначае?..

Вось тут паэзія і адступілася — пачалася проза... Зазірнуў у адзін слоўнік літоўскай мовы, у другі — няма такога слова...

Але ж гучыць яно так па-літоўску...

Нядаўна гартаў «Музычны слоўнік». І напаткаў: «скудучай» — назва літоўскага музычнага інструмента. Аж сэрца ёкнула: гэта ж так блізенька, так сугучна, «перчучай» — «скудучай»...

Значыць, ёсць надзея?..

3. Што «меў на ўвазе» Пімен Панчанка?

«Хачу напісаць яшчэ адну кнігу, дзе галоўным кампанентам будзе не знешняя паэтычнасць, а глыба праўды, масавы фосфар Быкава», — гэтую фразу я запісаў у сне, а прамаўляў яе Пімен Панчанка (і тое зноў жа было не зусім наяве, а знаходзіўся паэт у нейкай «отстраненности», не ў прамым кантакце са мною: я яго бачыў і чуў — быццам на экране, а ён не ведаў гэтага: хадзіў і размаўляў, як сам з сабою)... Вось такое «шматпланавае» было бачанне, і думалася яшчэ, калі я запісваў (у сне! — з клопатам, каб не забыць, калі прачнуся): а ці павераць, што гэтак Панчанка гаварыў, чым засведчыць, што гэта яго словы?..

А цяпер вось, прачнуўшыся, зрокава бачу запісанае: «масавы фосфар Быкава»... І тады здавалася гэтая «формула» дужа важнай і важкай (нездарма ж баяўся забыць!) — і вельмі зразумелай. А цяпер?.. «Масавы фосфар» — штосьці накшталт «крытычнай масы»? Але ж тады, на той, быхаўскай, вайне, атамнай зброі яшчэ не было... Ды і выбуховасць «крытычнай масы» не магла пазначацца фосфарным эквівалентам — не той элемент, не радыеактыўны... Аднак жа: невыпадкова і небеспадстаўна назвалі яго старажытныя грэкі — фосфар — phosphoros, што значыць святланосны.

Зноў і зноў паўтараю — паўнагучна-ўрачыстае: phosphoros! Святланосны... Магчыма, гэта і «меў на ўвазе» Пімен Панчанка?..

«ИЗВИНИ» - І «ВЫБАЧАЙ»...

Выкладчык моў Полацкага духоўнага вучылішча Іосіф Парфіравіч Цытовіч выдрукаваў у пецярбургскім часопісе «Маяк» (1843) «Слова два о языке и грамотности Белой Руси», дзе працытаваў, «для образчика только, современное произведение белорусской лиры, замечательное... и по изложению, и по содержанию...», «...чтоб показать, как гибок (успомнім Адама Міцкевіча! — В. З.) и послушен язык воле поэта...».

Хто ён быў, гэты «паэта», што вітаў са сваёю музай «в именинный день одного протоиерея», — невядома. Але вершык, сапраўды, лёгкі, іскрысты, усмешлівы, па складзе сваім блізкі да славутага «Тараса на Парнасе»:

...Так во, татусь, якім случаем У хату мы тваю зайшлі, Хоць хлеба-солі тут не маем, То ізвіні, што так прыйшлі. Хоць ты, то праўда, і не маеш У гасцінцах нужды ні якой, Хоць недастатка ты не знаеш, Багат і салам і мукой, Закон вяліць без хлеба-солі Нікуды не хадзіць ніколі...

Зусім зразумела і натуральна: «прастамоўе», мова «простага люду» адпавядае жанру — «застольнаму вітанню» (з гэтага «прыёму» карысталіся і «рускамоўныя», і «польскамоўныя» асяродкі «вышэйшага» тагачаснага грамадства на Беларусі), і «русізмы», зважаючы на стан распрацаванасці (а дакладней — нераспрацаванасці) літаратурнай мовы, непазбежныя тут і выбачальныя... І каб не гэтае, апошняе, што само «напрасілася», слова — «выбачальныя», можна было б толькі і канстатаваць: якая ўсё ж яна, мова гэтага «жарціка», далібог, жывая і, як сказана, гнуткая... Адно «татусь» (як зваротак да культавага служкі — «отец», «батюшка») чаго вартае!.. А сінтаксічны лад: «Хоць ты, то праўда, і не маеш...» — кароценькае «то», а якім «светлячком» высвечвае яно адасобленае, пабочнае, слова «праўда»...

Але ж: «выбачальныя» — моўленае намі слова раптам «паказала пальчыкам» на радок: «То ізвіні, што так прыйшлі...»

Тут і падумалася: а цікава ўсё ж — чаму «извини» і чаму «выбачай»?.. Не ў канкрэтным выпадку, а наогул... Не так жа гэта проста адно і тое ж паняцце абрала для свайго моўнага выяўлення розныя «карані»... Прыгледзімся... «Извини» — яўнае адчуванне «віны»: ты «па-вінен» прынесці... Ці не «традыцыя» гэта, калі ішлі з «ясаком»?.. Калі нічога не прынёс — дык што ты і за госць гэтакі... і чаго прывалокся?.. З-за гэтага і просьба: «из-вини» — «выведзі з (з-пад) віны»...

А вось «вы-бачай» — зусім іншы «паварот»: як бы шляхетнасцю пазначаны, калі не «вялікасвецкасцю», дык натуральнай чалавечай тактоўнасцю (з абодвух дзейных бакоў). Што б там ні было — паводзь сябе, як бы нічога, няёмкасці нейкай, і не заўважыў: выведзі «здарэнне», «няёмкасць» гэтую, за «межы бачымага» («вы-бачай»)... Лексічны, моўны штрышок — а які этычна-паводзінны змест стаіць за ім!..

А таму — і. ў гэтым прыватным, «віншавальным», выпадку — хочацца паўтарыць пытанне, прамоўленае тым жа часопісам «Маяк» датычна стаўлення грамадства Краю да ўсяго роднага, крэўнага, свайго: «Что ж удерживало просвещенных кривичей? Ложный стыд за свою родину: куда де ей соваться за другими!..»

Як гэта — праз паўтараста гадоў! — і сёння гучыць балюча і надзённа... «Извини» — і «выбачай», народзе мой беларускі, — сціпласць твая невымерная — аж на шкоду самому сабе...

ПРЫВЕЗЕНАЕ І ЗГУБЛЕНАЕ

Пэўна, і «сюжэціка» гэтага не было б, і пошукі не спатрэбіліся б, калі б усё супала, як меркавалася...

А меркавалася, нават упэўненасць адпаведная была: слова «канаты г» ёсць у «Тарасе на Парнасе», — там, дзе бог Сатурн лапці падплятае...

У дадатак яшчэ і абрывак фразы мроіўся — штосьці накшталт «пад бок усодзіць качатыг» (ці, магчыма, «кацатыг»?)... Гэта ўжо не з «Тараса...», праўда. Але, думалася, праўда ў тым, што слова гэтае ў паэме ёсць...

Аж — не... Выявілася: калі ўжо рашыў «праверыць», дык яго, слова гэтае, у «Тарасе...» якраз і не знайшоў. Не ўпершыню, здаецца ж, перачытваючы твор, на гэты раз з нечаканым здзіўленнем «адкрыў»:

Сатурн там, лыкі размачыўшы, Падвіркай лапці падплятаў...

Ну, ясна ж, раней момант гэты «пралятаў» міма ўвагі, бо клопату з тым словам не дужа меў: «качатыг» ці «кацатыг» там... якая розніца... А тут жа — шукаю! — і раптам: «падвірка»...

Дык дзе ж тады чытаў?..

Ці чуў, магчыма?...

Не, калі чуў, то ўжо не ўпершыню, а ўжо як на падмацаванне, на пацверджанне раней пачутага. Бо напачатку слова тое «прывезлі» ў наша Мачулішча бежанцы, падчас вайны, — са Смаленшчыны («Прачысценскі раён» — як помніцца з дзяцінства!). Праўда, пазней трохі былі ў нас бежанцы і з Магілёўшчыны (Чавускі раён), то зараз ужо крыху сумніў бярэ: а можа, ад іх упершыню пачулі мачулінцы тое слова і тое «цэканне»?.. Бо, на думку мовазнаўцаў, як для смаленска-полацкага (гэтаксама і для сумежных наўгародскага і пскоўскага), так і для ўсходне-магілёўскага дыялектаў характэрна змяшчэнне «ч» і «ц» («цугунок», «цуні», — на пацеху нам, мачулінцам, гаварылі магілёўцы).

От каб знаў, каб помніў, адкуль узяліся, прыйшлі да мяне тыя два-тры словы пра іншае, апроч лапцепляцення, выкарыстанне гэтай няхітрай прылады (ну калі — «пад бок...»), тады б, магчыма, усё й праяснілася: дзе ў мастацкай, літаратурна-пісьмовай форме, зацверджана слова «качатыг» ці, хай сабе, «кацатыг»...

Пакуль жа — толькі слоўнікавыя сведчанні з фальклорна-этнаграфічных запісаў.

Уладзімір Даль у сваім славутым слоўніку пазначае так: «Коче/а/дыкъ... лапотное шило, свайка». І прыклады: «Его отсель кочедыком не выковырнешь...» (прыжыўся, значыць!..); «Не спеши языком, торопись кочедыком...»

Гэткае ж тлумачэнне дае і энцыклапедычны даведнік «Этнаграфія Беларусі» (дарэчы, ці не адзінае выданне, дзе згадваецца слова — і паняцце, — і то не асобным артыкулам, а ў апісанні; іншыя ж слоўнікі — розных профіляў і прызначэнняў — маўчаць...): «Лапці для моцнасці падпляталі лыкам з дапамогай жалезнага ці касцянога кручка (спіца, спічук, качадык, падплётка)».

«Падплётка» — гэта ўжо блізка да нашага, мачулінскага: «падплятанка». І выраблялася яна з косткі (з авечае нагі, часцей), абрэзанай з аднаго канца пад вуглом — для завастрэння, а з другога — пакідаўся, для зручнасці, закруглены і адшліфаваны сустаў, натуральнае патаўшчэнне, як галоўка-дзяржальна ў кійку ці кавеньцы... Спрытна выштукоўвала падплятанка лапаць за лапцем!.. Была, прызнацца, і яшчэ адна (зноў жа — пабочная) «служба» ў гэтай прылады: жанкі з поспехам перабіралі ёю валасы на галаве («давай нашукаемся», — казалі)...

А як жа з «падвіркай», што і на Парнас уплішчылася, да багоў?

Ёсць і пра яе ў Даля адпаведнае ўгрунтаванне (на тое ён і Даль): «подвиранье лаптей» — з пэўным удакладненнем: «подвора» («лапта съ подворой») замест «подбора» — ад «подбирать» (рабіць у падбор)...

Усё высвеціў фанетычна-этымалагічны «рэнтген»!..

Але... але так нявысветленым і застаецца: «качатыг» (ці «кацатыг»...). Так і карціць: адкуль прыйшло яно да мяне? Перагукнулася слова з пачутым у дзяцінстве смаленскім (ці магілёўскім... — усё адно: наша, беларуская, гаворка) і прытаілася...

На якіх старонках засведчаны ён пісьмова, у якім творы — «качатыг», той, што «пад бок»?..

І яшчэ, спытацца б: а навошта, дзеля чаго ўвесь гэты лексічна-этнаграфічны «вы шук»?

А проста — каб завяршыць, скампанаваць у абуджанай памяці малюнак: Парнас з багамі-алімпійцамі і палясоўшчыкам Тарасам — і Мачулішча з нашым дзяцінствам і ваеннымі бежанцамі — смаленцамі і магілёўцамі... І — як знак лучнасці паміж імі (беларусы!) — даўно знябытае (разам з лапцямі) слова: «качатыг» («кацатыг») — «качадык» — «падвірка»...

ПРА ІВАНАЎ... І НЕ ТОЛЬКІ...

Цяжка разабрацца, хто ці што ў віноўніках: недастатковая распрацаванасць нашай навуковай — тут маю на ўвазе: батанічнай — тэрміналогіі, рускамоўныя (прычын хапае) уплывы, павярхоўнае «травазнаўства» творцаў (калі пытанне тычыцца мастацкай літаратуры), — але факт, як кажуць, застаецца фактам: блытаніны і сваволі на гэтай дзялянцы хоць адбаўляй...

Перакладны руска-беларускі слоўнік, скажам, пазначае адным і тым жа словам «скрыпень» такія адрозныя расліны як «кипрей» і «иван-чай»: сямейства яны аднаго (скрыпнёвых), але «кипрей» — гэта Epilobium, а «иван-чай» — Chamaenerion... Беларуская энцыклапедыя ўжо «разводзіць» іх: з'яўляецца артыкул «іван-чай вузкалісты» (Chamaenerion angustifolium)...

Ясна ж, не ўтоіш: гэты «чай-з-іванам» з'явіўся тут праз калькаванне рускамоўнага тэрміна. (Спрачацца няма з чым. Можна супакоіць толькі «пурытанаў», што і там, у рускай мове, ён, «чай», выступае словам «чужародным», запазычаным з мовы цюркскай, а да яе прыйшоў, у сваю чаргу, таксама запазычаны — з паўночна-кітайскай гаворкі — cha. А куды дзявацца англамоўнаму спадарству? — tea [ti:] — адмаўляцца ад назвы, бо корань «чужы»?.. Дык жа слова прыйшло разам з паняццем... Як, зрэшты, гэты самы «чайны» «хвосцік» ёсць і ў такім ужо «крута нашанскім» слове «гарбата» (прыйшло праз польскую мову): herbata — у першай частцы (herba) — лацінская назва расліны наогул (успомнім: «гербарый»); у другой — даследчыкі бачаць Паўднёва-Кітайскую назву чаю — te... Вось і шукай карані!..)

Вучоную сістэматыку «выручае» лаціна. А як пачувацца ў літаратуры мастацкай? Калі прытрымлівацца «строгай навуковасці», адным «скрыпенем» не абысціся... Таму і ідуць «паралельна» «іван-чай» і «скрыпень». Пэўна, таму... хоць і не заўсёды... Са злосці, не знаходзячы «прыбежышча», «прытулку» ў народных назвах (зважаючы на папрок У. Арлова: «Калі цяпер я чытаю ў сяго-таго з нашых улаўраных майстроў прыгожага пісьменства пра «іван-чай», «маці-і-мачыху» й «івана-ды-мар'ю», пачынае здавацца, што безьліч такіх прыгожых, трапных ды непаўторных назваў беларускіх красак і траваў ведаем ужо адно мы зь сястрою...»), можна было б «адкарбаваць» замест «іван-чаю»: «іван-гарбата» (а то і «янка-гарбата)... Але нарадаваўшыся за «эксклюзіўную» дасведчанасць Уладзімера «зь сястрою» і адкінуўшы блюзнерства з «гарбатай», задумаемся ўсё ж і пагодзімся: і навукоўцам-натуралістам, і мовазнаўцам, і літаратарам трэба даводзіць справу да ладу...

Ну, пра «іван-чай» пагаварылі, а от жа карціць — яшчэ пра аднаго «Івана»: з «івана-ды-мар'і»... Зноў жа: перакладны слоўнік занадта не «утрудняется»: «иван-да-марья» — браткі... Энцыклапедыя, як ёй і належыць, гэтую «безапеляцыйнасць» сунімае і, адпаведным чынам, выпраўляе: «Браткі (Viola tricolor)... травяністая расліна сям. фіялкавых»... А што тычыцца «ивана-да-марьи» дык наогул ён з іншае радні — «сямейства залознікавых»: Melampyrum — братаўка па-беларуску (зусім не «браткі»!). І адна з гэтых «братавак» (а іх на Беларусі б відаў) — братаўка дуброўная (Melampyrum nemorosum), паводле энцыклапедыі, якраз і называецца «іван-ды-мар'я» (зважай, Уладзімер Аляксеевіч!). Дадаюцца яшчэ і народныя назвы: мядунка, іванец, брат з сястрою...

І, нарэшце, у гэтым «царстве Іванаў», наш, як гаворыцца, сабрат па пяры Чыгрынаў. Калісьці, помніцца, з гонарам паказваў ён «Вызначальнік раслін Беларусі»: ланы кнігі побач з кожным артыкулам былі запоўнены стракатымі адзнакамі-паметамі — гэта Іван Чыгрынаў, абыходзячы вёскі родных магілёўскіх абшараў, запісваў народныя назвы красак і зёлак... Значыць, не ўсё «кніжнае» задавальняла пісьменніка, хацелася знайсці штосьці сваё, непаўторнае і вычарпальна-дакладнае...

Шукайма ж і мы, — не забываючыся пра знойдзенае і грунтоўна сцверджанае!..

МУЗЫЧНАЕ «І»

Перакладаць паэзію з мовы блізкай і зразумелай усім, асабліва калі верш амаль у кожнага, што называецца, на слыху, — занятак нялёгкі, адказны, ды яшчэ са з'едлівым пытаннем-усмешкай: і марны?..

З апошнім можна спрачацца бясконца. Сапраўды, паэта, скажам, Пушкіна, лепш чытаць у арыгінале. Але ж — колькі адкрываецца ў знаёмых радках нечаканага, калі загучыць верш па-беларуску. Адкрываецца і чытачу, і перакладчыку. Яму найперш...

І адчуванне гэтае не толькі творча радаснае, але і шчымліва-балючае. Такое — як развітанне. А ці назаўсёды — яшчэ не ведаеш... Цяжка пахаваць, а потым наноў ажывіць. Асабліва, калі валадараць тут касмічныя сілы. Да вусцішнасці, напрыклад, гняце адчуванне: як разбураецца радок Блока, як устойліва супраціўляецца іншаму, хай сабе і выдатнаму, але чужому слову, — і як знайсці той іншамоўны адпаведнік, каб «патрапіць» у геніяльную, раз і аднойчы дадзеную, рытміку і музыку блокаўскага верша. «Не слышу музыки...» — і наступіла смерць паэта, няхай пакуль што і не фізічная...

А ў пушкінскім паэтычным прысвячэнні А. П. Керн «Я помню чудное мгновенье...» гэты самы «музычны момант» адкрыўся мне праз Глінку.

Апошні радок Пушкіна «И жизнь, и слёзы, и любовь» загучаў па-беларуску так: «Каханне, слёзы і жыццё...» І я па-перакладчыцку быў задаволены: «и любовь» — «і жыццё», здаецца, нават у драбніцах рытмічны малюнак вытрыманы...

Так доўга я цешыўся. Пераклад прагучаў на пушкінскім свяце ў Міхайлаўскім, і быў прыкмечаны прыхільным словам Іраклія Андронікава...

Але аднойчы я сам сабе заспяваў апошні радок, паводле раманса Глінкі, і раптам спаткнуўся на гэтае «і», кароценькае ў вершы, «неаднатактавае» ў музычнай фразе. Паўторанае перад словам «любовь», працяжліва ці нават гулліва, яно так дарэчы. А перад словам «жыццё»? Штосьці не клеіцца — не толькі ў музычным сэнсе, але і наогул...

Выходзіць, паэтычны радок перакладзены, а музычны — супраціўляецца...

Што ж, для верша, прамоўленага па-беларуску, пэўна, іншая музыка павінна нарадзіцца?.. Сцверджанне з пытальнікам, не катэгарычнае. Але...

Адзін гук, фанетычны, а дакладней яго фанетычныя магчымасці, можа, ў гартані спевака рабіць цуды, гледзячы, як спявак выкарыстоўвае яго фарбы ў сваім «музычным інструменце».

Вось, да прыкладу, «Стеньки Разина челны». Адны стараюцца захаваць школьную дакладнасць артыкуляцыі, дыстыляваную «правільнасць» вымаўлення «выдатніка»: «челны», і гэтае «е» звужае размах дыхання, а з ім і малюнак волжскага прастору, на які выплываюць гэтыя самыя «челны»; а іншы спявак (характару, скажам, шаляпінскага) раптам раскрые глыбіннае — «а»: «чалны», і ў «няправільнасці» гэтай, асабліва ў спалучэнні з «л», захвалюецца, забушуе, калі не «дзевяты вал», то прынамсі «высокі вал» волжскай стыхіі — і ўласна ракі, і Сценькі.

Дарэчы, наша беларускае «ў» (чаўны) ужо нясе «матыльковы» эфект лёгкасці — значыць, толькі так: наша «а» і рускае «л», зліўшыся ў адно, ствараюць малюнак воднай стыхіі. У гэтым «л» хвалі велічна ўзнімаюцца — з глыбіні, з глыбіні...

І ці не падобныя «артыкуляцыйныя» падставы меў на ўвазе і Міхаіл Глінка, калі прасіў Уладзіміра Салагуба напісаць словы да оперы «Жизнь за царя» — «Иван Сусанин» (а «словы да оперы», бо рабіўся тэкст на ўжо гатовую музыку): «Пишите, что хотите, только чтоб под высокими нотами всегда было а или и...»

А вось ужо зусім іншае «і», так бы мовіць, з зусім іншай «оперы»... І атрымала яно «адстаўку», бо іншай трактоўкі патрабавалі іншыя абставіны: дамагчыся трэба было не столькі «вышыні», колькі «шырыні» гучання. У музычнай фразе «твае расцвілі берагі» са славутай песні пра Нёман слова «расцвілі» наш народны артыст Мікалай Ворвулеў, спяваючы, прамаўляў «расцвялі». І не выпадкова. Тут быў галоўны, ударны, акцэнт. І спеваку быў патрэбен адкрыты гук — шырокі, вольны прастор Нёмана. А паспрабуйце: «і» — глушыцца ўсё, звужаецца і змыкаецца...

Правілы правіламі, а вольнаму слову — вольны палёт.

ЧАКАННЕ - І НЕЧАКАНАСЦЬ...

Як бывае эфект нечаканасці «чаканай» рыфмы, так спрацоўвае ён, эфект гэты, і наогул у вершаваным радку, калі замест «чаканага» слова, асабліва апорнага, «зорнага», з'яўляецца слова зусім іншае — і куды больш дзейснае менавіта сваёй нечаканасцю...

С колоколенки соседней Звуки важные текли... —

дабраўшыся да слова «звуки», чытач па інерцыі — стандартнае чаканне! — падхоплівае працяг словам «нежные»... Дык жа — не! не зусім так, далёка не так! Хоць і гукавое амаль супадзенне: «нежные» — «важные»... Вось у гэтым «абвергнутым» чаканні — і жыве паэзія. Ганна Андрэеўна Ахматава ведала сакрэт, як «прымусіць» чытача «спатыкнуцца» сэрцам, зрокам, слыхам...

Чуйнасць да загадкавай прытоенасці слова, калі яно ўзнікала, выскоквала як бы з засады — і гэтым перамагала, не раз з бляскам дэманстраваў Аляксандр Блок. Вось прамаўляе ягоны Дэман:

И на горах, в сверканьи белом. На незапятнанном лугу, Божественно-прекрасным телом Тебя я странно обожгу...

Чакаеш: «страстно» — а тут: «странно», і надоўга задумваешся (як і над ахматаўскімі «звуками важными») над гэтай «странностью», будзеш вяртацца і вяртацца да яе... Дэман, халодны — адмоўнасцю сваёй — дух вечнасці, ці дадзена, ці наканавана яму быць «страстным»?.. Халодны агонь — «странный»?..

З ЯКОЙ РУКІ НА ЯКУЮ?..

Радкі гэтыя класічна хрэстаматыйныя — як узор мастацкай дэталі, якою накрэслены душэўны рух, выяўлены настраёвы стан лірычнай гераіні.

Аднак, прыгадваючы:

...Я на правую руку надела Перчатку с левой руки, —

не-не, ды і засумняваешся іншы раз: а ці можна было б «на левую руку» «перчатку с правой руки»?..

Сапраўды: «мастацкі вынік» як бы адзін і той жа. Прамаўляеш і той і гэты варыянт, нібы даводзячы сам сабе, што, магчыма, «сакрэт» тут даволі просты, ці, зрэшты, і сакрэту таго няма: дзейнічае банальная псіха-фізічная звычка звычайнай «ляўшы» — пачынаць усё апрананне ці адзяванне з правай рукі (бо працуе левая рука — яна галоўная), і «першую пальчатку», з дзвюх, лёгка пераблытаць...

Праўда, знаўцы вялікасвецкага этыкету заўважаюць (у прыватнасці, пісьменніца Ніна Маеўская), што ён, этыкет гэты, прадпісваў надзяваць перш пальчатку на левую руку, а потым на правую. І ў гэтым, маўляў, увесь сакрэт: пальчатку лірычная гераіня ўзяла «правільную», ды «працэдуру» надзявання «паблытала» — з правай рукі пачала ад хвалявання... Магчыма, магчыма... Але каб жа яно ўсё так ды было ў паэзіі... Тым больш — ахматаўскай, у мове яе, у гучанні, у голасе... Не-е, не такая яна, Ахматава, «этыкетная» паэтэса, каб вымяраць яе адно гэткімі меркамі... І не проста так «дакладна»-банальна выдыхнула гэтае двухрадкоўе Ганна Ахматава. ТАК магла сказаць яна і па законах нейкіх таемных, магчыма, і ёю тым часам выразна не ўсвядомленых. Нарэшце, і ты сваё чытанне па памяці спыняеш, сцвердзіўшыся на гэтым, ахматаўскім, ТАК, а не інакш. Але чаму?..

Думаецца — і гэта найбольш верагодна — фразу «прадыктавала» Ахматавай гучанне: як бы грувастка, перанасычанае «цяжкімі» перакочваннямі «р», прамаўлялася словазлучэнне (менавіта — «словазлучэнне», інакш у такім выпадку не назавеш): «перчатку с правой руки»... І як маўленне акрыляецца гэтым лёгкім, лятучым «ле...»: «перчатку с левой руки»!..

Тут і нецярплівы жэст — як бляск ляза, і зблытаная з гневам разгубленасць, і... як адмахнулася, як па шчацэ пляснула — «ле»!.. Не, куды ні павярні, нізкаму «ра» тут не пасупернічаць... Дарэчы, не застаўся ў «крыўдзе» і першы радок: яму таксама «выдзелены» гэты крылаты гук: «надела». Як бы для нейтралізацыі цяжкага «р» адбылося такое «размеркаванне» паміж двума радкамі лёгкага «л»...

Вось і маем:

Я на правую руку надела Перчатку с левой руки... — злоўлены момант хвалявання... Хоць можаце і наадварот... Але нешта, паэтычнае, згубіце...

«...А ПАЛУБЫ НЕТ...»

Само па сабе, як вядома, на пачатку, пры зараджэнні сваім, слова было вобразам. З часам, набыўшы абагульняльны сэнс, намінатыўную функцыю, зрабілася яно эмацыянальна нейтральным, «выпраменьваючы» толькі інфармацыю. Аднак сэнсавая зарадка яго, як энергія атама, «спіць» да пэўнага моманту: у нейкай сітуацыйнай пазіцыі яна выбухова абуджаецца...

Спакойная, апавядальная танальнасць песеннага тэксту: «На палубу вышел — сознанья уж нет, в глазах у него помутилось...» разгортваецца ў поўнай згодзе з музычным ладам баладнай песні — разгайданай марской прасторы: у вусцішнай хадзе хранометра смерці — рытмы пачуцця трагічнай асуджанасці...

Не да месца гаварыць аб паэтычных прыёмах у такіх выпадках. Ясна: словы тэксту адэкватныя спакою небыцця, прынамсі яго прадчуванню...

А вось нехта ўзяў і парадаксальна перайначыў, памяняў усяго адно слова, як бы пасмяяўся, няхай сабе і не да выпадку, і выбухнуў той «парадокс» энергіяй паэтычнага вобраза: «На палубу вышел — а палубы нет, в глазах у него помутилось...» І куды таму «сознанья нет» (хоць у ім — уся рэальнасць...) да «палубы нет»... — асабліва, калі ты выйшаў на яе... Адно слова — а як перавярнула ўсё... Які абрыў, які абвал у бездань...

Во гэтак і гаворыць паэзія ў моманты, не падуладныя прозе жыцця... Слова выбухае...

«Паэзія павінна быць, як дынаміт», — любіў жартам паўтараць паэт Мікола Аўрамчык, тоячы пад гэтым сур'ёзны і глыбокі сэнс...

АДКУЛЬ ХОЛАД?..

Люлі-люлі-люлі, Пайшоў кот у дулі. Адмарозіў лапкі, Палез на палаткі. Сталі лапкі грэцца Недзе катку дзецца...

Колькі пытанняў адразу да яе, да кароценькай калыханкі:

— разлік на дзіцячую непасрэднасць, наіўнасць (абы загаварыць, «забеліць»)? ці сапраўды глыбінная рэальнасць: дулі паспелі — росы халодныя, стынуць ногі, восень (Але ж — «памарозіў...» — то, выходзіць, зіма ўжо... А дулі?.. — у мароз, на дрэве?..)?..;

— а навошта «кату дулі»?.. Каб дзіцяці соладка было засынаць?..;

— а рыфма? — «лапкі — палаткі»! — разам з сугуччам «непасрэднага дзеяння» — якое «адваротнае» рэха: «лап — пал...»!

І якая мудрая назіральнасць! А для дзіцяці — падказка: як балюча заходзяцца лапкі, калі пачынаюць пасля марозу адагравацца ў цяпле, — аж «недзе дзецца»!.. Спі, дзіцятка, захутаўшыся ў цёплую коўдру, ды яшчэ побач з мамай...

«АСТЭЦІКА»

Усё думаў: няўжо Цімох Васілевіч, Васіль Вітка, сам не здагадаецца зыначыць слова ў караценькай эпіграме «Эстэт»:

Вельмі тонкі эстэт Хапіў тоўсты кастэт, Гваздануў паэціка — Вось і ўся эстэтыка.

Тут жа, здаецца, усё на паверхні ляжыць, сама рыфма «просіць»: «паэціка — эстэціка», а яшчэ ямчэй «астэніка» — «знізіць» слова, паставіць яго ў сэнсавы рад верша: ён жа і патрабуе такой афарбоўкі — у стылі гэтага крытыка — аглабельшчыка і невука (ды яшчэ кантраст дасць падсвятленне: правільнае «эстэт», да таго ж «вельмі тонкі», — і такое «распрананне» — «астэніка»...).

Іншы раз карцела «падказаць» Цімоху Васілевічу, але неяк няёмка было: пакрыўдзіцца яшчэ — знайшоўся «вучы цель»... Так і не сказаў...

АСАЦЫЯЦЫІ

Па радыё гучала песня ў выкананні групы «Квартал». Аўтар слоў — Павел Грушко, вядомы як перакладчык паэзіі з рускай мовы на іспанскую і з іспанскай на рускую. А вось яго ўласны паэтычны лёс (піша ён і па-руску, і па-іспанску) не ўсыпаны ружамі. Дастаткова сказаць, што адно толькі выдавецтва «Советский писатель» у свой час каля дзесятка разоў вяртала Паўлу Грушко паэтычны рукапіс...

Нарэшце, кніга паэта набыла рэальныя рысы выдання. Гэта сталася напрыканцы стагоддзя. А выдавецкая памета з датаю ў выхадных дадзеных перасягала яго мяжу. І тут аўтар рашуча запратэставаў: кніга створана ў дваццатым стагоддзі, і толькі так, а не інакш павінны сказаць пра яе звесткі аб выхадзе...

А мне гэтая інфармацыя, разам з песняю, нагадвала (па асацыяцыі з Паўлам Грушко) іншае імя — Карласа Шэрмана, і мае сяброўскія радкі, выкліканыя яшчэ адным асацыятыўным мосцікам, як здавалася мне, не толькі гукавым:

Рыфмую Шэрмана з Машэравым... З якой нагоды цэлы дзень Сугучча да змяркання шэрага За мною ходзіць, нібы цень?.. Ах «шэр...», «машэр...» — Не піў кашэрнага, А ўжо шкрабецца рыфма ў сон, Марскою галькай ціха шэргае З душою добрай ва ўнісон...

А пры чым жа тут Павел Грушко? Дык жа, паўтараю, — яна: асацыяцыя...

Карлас Шэрман — перакладчык беларускай паэзіі на іспанскую мову і іспанскамоўнай — на беларускую. І вось — знаёмства з яго арыгінальным творам: паэмай «Дождж у Каралішчавічах», напісанай па-іспанску і перакладзенай на рускую мову Паўлам Грушко і на беларускую Рыгорам Барадуліным. У аснову твора ўгрунтаваны лёс лірычнага героя, маладога чалавека, які нарадзіўся далёка ад Беларусі, але з ёй звязаны душою: на гэтай зямлі жылі яго продкі... Адчуванне роднасці з Беларуссю, а разам з тым усведамленне сваёй еднасці з простым народам Уругвая выводзяць героя паэмы на сцежкі барацьбы за сваю будучыню... Уяўленнем сваім ён абжывае той край, што малюецца, зноў-такі праз уяўленне — зманліва-палітызаванае, асацыятыўна-адцягненае ад рэальнасці, як, дарэчы, і ўяўленне такіх людзей, з чыім прозвішчам напрасілася згаданая рыфма...

Лірычныя развагі аб дні сённяшнім мяжуюцца ў творы з успамінамі аб тым далёкім, даваенным (Другая сусветная вайна) і пасляваенным часе. Такі кампазіцыйны прыём дае аўтару магчымасць ахапіць, засведчыць у мастацкіх малюнках моманты значныя, пераломныя не толькі для яго асабістага лёсу, але і шляхоў грамадска-гістарычных...

Нарэшце — сустрэча з Беларуссю, пра якую столькі мроілася, столькі было перадумана.

Дзве злучыць паэмы мост вяртання выплыў, дзве мае радзімы мост яднае сціплы. Дзеці, смела рушце, мост душы трывалы, вас паслаў Сервантэс, пераняў Купала, —

так, гэта і яны — вершаваныя радкі, дзеці, паэта — ступілі. пасланцамі Сервантэса на зямлю Купалы.

З мяккім лірычным замілаваннем падаюцца ў творы малюнкі беларускай прыроды, каларыт бытавых рэалій...

Чытачу прапануюцца адразу два пераклады, на дзве мовы, два паэтычныя прачытанні аднаго твора. З цікавасцю сочыш: не толькі за падзеямі і. калізіямі, што разгортваюцца ў паэме, тут ужо ўключаецца, становіцца яе рэальнасцю яшчэ адна сіла — тэмпераменты, характары двух перакладчыкаў.

Калі ў Паўла Грушко пераклад гучыць больш стрымана, ва ўстаялых формах і канонах, з імкненнем да тэкстуальнай. яснасці і дакладнасці, то Рыгорам Барадуліным кіруе (што, безумоўна ж, вынікае з яго паэтычных канцэпцый!) стыхія вобраза, гуку, рытму, што, відаць, бліжэй да стыхіі іспанамоўнага арыгінала Карласа Шэрмана.

Раптам асенні лівень грукнуў сагнутай галінкай у азалелую шыбу стомлена-нецярпліва, як перамоклую глыбу, долу хутчэй зваліўшы ношку начы паганскай. Злосны я ўстаў, ды спагадна лес падказаў мне шумам тое, што напішу я, —

мяккі гукапіс, што пераходзіць у нейкую ўсёпранікаючую, амаль татальную рыфмоўку...

Так ідзе сваеасаблівае спаборніцтва, турнір двух майстроў перакладу, у якім, здаецца, няма пераможаных, а пераможца ёсць — гэта паэзія...

Тая самая, што і ў песні, дакладней, у вершы Паўла Грушко на іспанскай мове. У ім усяго тры радкі:

Жыццё маё, Якое развясёлае і сумнае... Ратуй мяне, Божа...

Проста і здорава!.. А па асацыяцыі нагадваюцца словы яшчэ аднаго выдатнага паэта: «геніяльная прастата»...

А Я ЗДАГАДАЎСЯ.

Як загаварыў і колькі сказаў і скажа кожнаму, хто прачытае радкі з верша Міхася Скоблы пра Язэпа Драздовіча, які «жыў між людзей і спаміж падлюг», гэты гук, пазначаны значком-літарай «с». Чуеце розніцу: «між» і «спаміж»?

Колькі прынесла — важкага і характарнага — у напоўненасць зместу гэтае «с» са змяіным сіпеннем і сыканнем, — маю на ўвазе яго суразмоўе са словам «падлюг». ..

Вось адкуль узялася са сваім гукам літара «с», навошта выскачыла!.. Пра тое, можа, і аўтар не ведае (бывае такое!..). І не здагадваецца...

А я здагадаўся.

ЭТЫМАЛОГІЯ ПА-МІЛІЦЭЙСКУ

Што расквітнела ў нас «міліцэйская» літаратура, нікога ўжо не здзіўляе. Ледзь не ўсе больш-менш гучныя следчыя пратаколы перасяліліся пад глянцавыя вокладкі важкіх кніжных цаглін.

А вось апошнім часам тэма актыўна ўклінілася ў выяўленча-плакатную сферу. І між шматлікіх выяў людзей пры міліцэйскіх пагонах з'явілася і такая, што подпісам сваім можа прэтэндаваць на лаўры ў такой філалагічнай дысцыпліне, як этымалогія: «Участковый — от слова участие»...

Які віртуозны ведамасны «паварот»! Быццам жазлом рэгуліроўшчыка ўсталёўваецца сэнсавы парадак у лексічным руху... І знешне не прыдзярэшся. Але ж: «участковы» мае зусім іншага «бацьку» — слова «ўчастак», пэўную «частку» тэрыторыі, адміністрацыйную адзінку, на якой той «участковы» нясе службу. А «спагада», «спачуванне» (ну, тое ж самае «участие»)? — гэта ўжо зусім іншы «каленкор». Хоць «ведамству» ён яўна даспадобы — упрыгожвае бо: і мундзір, і іншую амуніцыю з рэпутацыяй...

ПЕРШАСНАСЦЬ

Прыгадваю іншы раз свой даўні верш «Наша праўда» — і тут жа падмывае выправіць эпіграф да яго. Не, не сам эпіграф, там усё правільна і дакладна: «Я верую н мне не так больно...», а рэмарку: хто іх вымавіў, гэтыя словы. Права першаснасці належыць Ніне Зарэчнай з чэхаўскай «Чайкі». Але ёсць іншае права — права гэтага верша: ён успыхнуў, пачаткі яго — ад Лікі, гераіні кінафільма па чэхаўскіх матывах «Сюжет для небольшого рассказа» (зноў жа — «Чайка»! Словы — адтуль...)

І што пераважыць? Ці, скажам, што пераважвае: першаснасць фактычная альбо эмацыянальная, канкрэтна суаднесеная з канкрэтнай сітуацыяй, момантам сардэчнага імпульсу, штуршка нараджэння «эннага» сусвету?..

Так і застаецца перад вершам — па думцы, здавалася б, не надта, не па-лабавому, сугучным эпіграфу, але па настроі — эмацыянальна-крэўным яму... — так і застаецца пазначэнне: «Чэхаўская Ліка»... — ёю апраўдана з'яўленне верша...

ПАМІЖ НЕБАМ І ЗЯМЛЁЙ

Самая што ні ёсць вясна. А дзень, выдае, не зусім і вясновы: зябкавата. Чаромхавыя халады...

Вунь яна, чаромха, белаю пенай ліецца ўсцяж ляснога ручая, а то нават і рачулкі, назвы якога ці якой, шкадуй не шкадуй, а дакладна не ведаю, хоць і хаджу тут блізу трэці стагоддзя. Ды і карта, больш-менш падрабязная, гэтай пэўнасці не мае: «Поплаў» — пазначана на ёй танюсенькая блакітная павуцінка. Ды і то нашмат далей ад гэтага панізоўя, там, дзе ўжо тая павуцінка высноўваецца ў нітачку: назбірала па кропельцы, па струмочку з падземных сховішчаў, што тояцца ва ўзножжы пясчанай грады, якая і сама выгінаецца дугою і выгінае тым самым блакітную жылку, як бы вяртаючы плынь назад, толькі ўжо — адгэтуль не відаць — па той, супрацьлеглы, бок ад вытокаў. Там рачулку напаткала запруда, ператварыўшы яе ў штучнае азярцо, не дужа вялікае, але даволі рыбнае, бо ведамаснае: ахоўваецца. Там паблізу і назву гэтую, на самым павароце — таксама дугою — выдрукавала карта: «Поплаў». Быццам і рэчышча ніякага няма: поплаў — і ўсё тут... Толькі чаромхавая плынь пераліваецца, па-вясноваму бушуе — знак падае: вось яна, рэчка, ёсць! а як жа чаромсе ды без рэчкі?! І там, за вадасховішчам, нават і вёсачка найменнем абзавялася: Чаромха...

А вось ручаёк мой — без імені... Для мяне прынамсі... Ды й старажылаў-знаўцаў няма, перавяліся...

О-о-о, гэта не тое, што дома, у Мачулішчы, дзе з дзяцінства кожную крынічку, кожную выспачку, кожны камень, здаецца, па імені знаеш... Яшчэ і «па-бацьку» можаш узвелічаць: Кастусёва крыніца, Юркава канава, Сёмкаў кут... Ды што казаць! На чужой зямлі прыжывацца, як паміж небам і зямлёй апынуцца... Як во гэты чарвячок, што павіс перада мною на павуцінцы...

Але ж... — раптам спахопліваюся я, — але ж і ягонага наймення я не ведаю. Зараз во, сёння, не ведаю, як і наўрад ці даведаюся заўтра. Здагадваюся толькі, што, можа, тоіцца ў гэтым нягегленькім правобразе заўтрашні прыгажун матылёк. І назва ў яго, безумоўна ж, ёсць: калі не шарагова-звычайная, дык навуковая — на латыні! — абавязкова. А я — не ведаю. І няма ў каго запытацца. Хіба што ў Бога? Як і пра гэтую во травінку... Ягонае ж тварэнне, то і назваў жа неяк і чалавеку падказаў... Ці даручыў назваць...

Але маўчыць Бог. Ці не чуе?..

А яго вучонага чалядніка, біёлага, не гукнеш спецыяльна... Стаю адзін, на хвойным угрэвістым пагорку, адкуль, па чаромхавым следзе, гэтак выразна і маляўніча прасочваюцца завоіны ляснога ручва, ды пазіраю на чарвячка, што завіс на паўдарозе паміж сваім, на выкідзістай сасновай лапцы, небам і зямлёю...

Для мяне ён проста чарвячок. Віхлясты матузок жыцця на танюсенькай павуцінцы. І яму, па ўсім відаць, аніякае справы да майго энтамалагічнага, тапанімічнага ды й іншага засмучэнняў не было, няма і не будзе. У яго зараз клопат іншы. Бо ён жа яшчэ зусім і не той, кім наканавана стаць, каб здзівіць свет, каб прывесці ў захапленне сваёй прыгажосцю ўсіх, хто пабачыць яго. А пакуль што ён, як завуць біёлагі, усяго толькі «лічынка». Яму яшчэ трэба зрабіцца матыльком, успыхнуць кавалачкам вясёлкі на крыльцах...

Спачатку падумалася, што хоча ён дабрацца да зямлі. Іншы раз нават і апусціцца на чвэрць ці паўчвэрці. А потым, як спахапіўшыся, пачынае падцягвацца ўверх. На нейкай кропцы спыняецца, пачынае пагойдвацца, нібы чагосьці чакае...

І сапраўды — чакаў. І дачакаўся.

Наляцеў ветрык, гайдануў чарвячка, нібы на арэлях, туды-сюды — і перакінуў на суседнюю сасну. Як цераз акіян — на іншы кантынент.

А чарвячку, можа, таго толькі і трэба было. Гэта ж падумаць толькі: якую б дарогу давялося адолець, каб перабрацца па зямлі да тае сасны. А тут раз-два — і мэта дасягнута, — паветраным шляхам. І можа, якраз у той момант, калі яму і трэба было там апынуцца. Не спазніўся!.. І ўсё разлічыў чарвячок: і вышыню звісання свайго, адмеранага даўжынёю павуцінкі, каб хапіла якраз да найбліжэйшай галіны сасны-суседкі; і прадчуванне ветру, і яго накірунак... і хто ведае, яшчэ што... Ах, як шкада, што імені яго не ведаю — мудраца гэтакага...

Але ў адным я пэўны цяпер: калі завіс на павуцінцы чарвячок які-небудзь (а то і сам павучок), то будзе ў яго вялікае перасяленне, далёкае падарожжа. І чакаецца вецер. А з ветрам і хмаркі з'явяцца. А там — дожджык нахопіцца... Словам, перамены надвор'я чакаю. Так мой жывы барометр прагназуе...

ДЗЕ ЯШЧЭ ЗНОЙДЗЕШ...

Вось яна — наша абсмяяная зласліўцамі, занядбаная, наша родная, наша беларуская мова, — дзе яшчэ знойдзеш такое (хіба ў англійскай? — дзе, бывае, на тузін паняццяў — адно-адзінае слова...): «Прабегшы некалькі хат, Арцём звярнуў на агароды, шуснуў у каноплі, адтуль разораю між капусты забег у надворак Юркі Труса, з надворку заламаў у вулачку і пасучыў да калодзежа...» Дзе знойдзеш такое, паўторым, багацце?..

А Якуб Колас — знайшоў: «прабегшы — звярнуў — шуснуў — забег — заламаў — пасучыў», як быццам, не толькі, каб намаляваць стан і спосабы «перамяшчэння ў прасторы» крыху «хлесянуўшага» (!) Арцёма, што ўцякае ад жончынага гневу (а яшчэ ж і «прывязку да мясцовасці» дададзім: «на агароды... у каноплі... разораю між капусты... у надворак... у вулачку... да калодзежа...»), дык вось «не толькі...», але, здаецца, і каб даць добрае заткала на «рупары» тых, хто трубіць аб нейкай «беднасці» беларускай мовы...

А дзядзька ж Колас, бадай, не ўвесь арсенал тут скарыстаў!..

ЯК СМЕРЦЬ, АДЗІНОКІ РАДОК...

Сімвал паэтычнай паралелі, даўні прадмет роздуму і даследчыкаў, і чытачоў «Новай зямлі» Якуба Коласа — смерць воўка ў праломе лёду на рачным стрыжані, смерць, якую з душэўнай вусцішнасцю назірае Міхал, і перадсмяротнае трызненне самога Міхала, калі ён бачыць сябе ў вобліку таго ж зняможанага звера, што апошнімі намаганнямі спрабуе вырвацца з абдымкаў чорнай, невядомай сілы, за якой стаіць небыццё:

...ён воўкам стаўся. Бяжыць, як можа, — знаць спужаўся, Ой. ой, — стрыжэнь! Ён — гоп туды! Ніяк не вылезе з вады. Капут... Міхал-воўк прападае, Пад лёдам знік, як мыш рудая, А ўсё вакол глядзіць здзіўлена. І раптам нейкая заслона Чыёюсь страшнаю рукою, Сінь неба лучачы з зямлёю, Усё пасуваецца бліжэй! Міхалу робіцца цяжэй, Ў грудзях дыханне забівае, А ноч-заслона націскае, І светлы круг, прамень пустыні, Вось-вось у багне-цьме загіне... —

малюнак, бязлітасны сваёй псіхалагічнай праўдзівасцю, так нагадвае відовішча, што паўстала калісьці перад вачыма Міхала:

Яшчэ раз бедны воўк рвануўся, На спіну раптам павярнуўся, Завыў жалобна і каротка І — шуг пад лёд той, як калодка! І знікла ўсё: жыццё, змаганне І прагавітасць палявання. Міхал стаіць і разважае, А потым галаву ўскідае, Як бы ён хоча запытаць, Хоць тут нікога не відаць: «Ну, што ж ты скажаш, брат, на гэта?»

І вось на гэтым «Ну, што ж ты скажаш, брат, на гэта?», — на апошнім радку, якраз і хочацца запыніць, засяродзіць увагу: ёсць падставы. Быццам «прыхаваныя», але — не абы-якія... Усяго радок, хоць сцэны — і адна, і другая — даюць столькі момантаў, «спажывы» для разваг і роздуму філасофскага кшталту... Жыццё і смерць... А што там, за ёю, той чорнай заслонай, якая насоўваецца, «сінь неба лучачы з зямлёю»? І як гэта, здагадваемся, дакладна: толькі жывы чалавек свядомасцю сваёй «раз'ядноўвае», бачыць паасобку неба і зямлю, — а там, за мяжою зямнога быцця, яны зліваюцца ў адно цэлае, імя якому бясконцасць — і ў часе, і ў прасторы... І зноў жа — гэты пераход «мяжы» (пацверджаны неаднаразова тымі, хто пабываў «па той бок», у стане клінічнай смерці, а потым вярнуўся): спачатку знікае зямное святло, усё з белага, светлага, ператвараецца ў чорнае, цёмнае («светлы круг, прамень пустыні, вось-вось у багне-цьме загіне...» — гэта ўжо, сапраўды, адзін-адзінюткі, апошні, прамень у бясконцай пустыні!..), а потым загараецца святло іншае, незямное, — неадольны паток святла: ён нясе, уцягвае, як у аэрадынамічную трубу... Куды? у які свет?.. — ніхто не можа адказаць з тых, хто пабываў ТАМ... Толькі сведчаць... Пра тое, з апошнім позіркам, прашаптала калісьці і мая мама: «Грубка... грубка чорная стала...» — а грубка ззяла ад белізны...

Тагасветнымі адчуваннямі ўзрушваюць душу Каласавы радкі...

А колькі адкрываецца чалавечым думкам і пачуццям у малюнку смерці воўка, якая прага жыцця — ужо, сапраўды, не звярыная, а чалавечая сваёй трагічнай асуджанасцю... Што раптам і абрываецца тым, замоўленым намі разам з Міхалам, радком: «Ну, што ж ты скажаш, брат, на гэта?»

Абрываецца, бо і насамрэч мы нечакана «спатыкаемся» аб адзіноту радка, заўважаем, што ён, насуперак правілам паралельнай рыфмоўкі, абранай паэтам, не мае сабе «пары». І гэтай непрыкаянасцю сваёй, адчужанасцю радок гаворыць нам нашмат больш, чым, пэўна, сказаў бы словамі той, адсутны, не прамоўлены, радок. Ён гаворыць з намі маўчаннем, пустатой... Як смерць... Праўда, для Міхала пакуль што адной жывой істоты, толькі што жывой — воўка... Пра іншае ў яго яшчэ і здагадкі няма, але пытанне ўжо ёсць, яно прамоўлена, яно дыхае невядомасцю: «Ну, што ж ты скажаш, брат, на гэта?..» Адказ пабачым мы неўзабаве — у смерці Міхала. І зноў жа — пабачым яшчэ адзін, самотны, без парнай рыфмы, радок:

Глядзіць на жонку. — Ганна... Маці... Ратунку дайце мне!.. О, браце! Ратуй мяне! ратуйце, дзеткі!.. — Сляза-палын балюча-едкі На ўпалых вочах выступае... Міхал зяхае — заціхае... — Ой, свечку, свечку: ён канае! — На твары след пякельнай мукі, На грудзі палі яго рукі. Міхал яшчэ раз здрыгануўся, Яшчэ раз вочы расчыняе, глядзіць, Бы штось прыпамінае...

Вось ён — у атачэнні, парных рыфмаў, ды. яшчэ так настойліва паўтораных: «выступае — заціхае — канае» (тройчы! — паперадзе), пасля зноў: «расчыняе — прыпамінае» — вось ён, тут ужо як чужы, зеўрае сваёй, адасобленай ад усіх, адзінотай, асуджаны на чаканне водгуку іншага, адсутнага для нас: «Міхал яшчэ раз здрыгануўся...» — і прымушае і нас, жывых, здрыгануцца ад гэтай сваёй смяротнай сілы...

О, колькі тоіцца яшчэ і як нечакана адкрываецца яно, тое, таемнае, скандэнсаванае ў вобразах Коласавай «Новай зямлі», калі чытаеш і перачытваеш яе...

ПОЎНАГАЛОССЕ

Больш за трыццаць летаў з вёснамі і восенямі, здаралася — і зімой, хадзіў па гэтай дарозе. Калі быў пры службе, то выпадала і двойчы: з Лысай гары да электрычкі і ад электрычкі да Лысай гары. І заўсёды з замілаваннем і добрай усмешкай чытаў: «Дзіцячы аздараўленчы цэнтар Мінскага аддзялення Беларускай чыгункі». Падабалася мне гэтае: «цэнтар» — поўнагалоссе, замацаванае на шыльдзе невядомым мастаком, насуперак зацверджаным нормам арфаграфіі з гэтакім кароткім, здушаным рыканнем: «цэнтр»... Поўнагалоссе, якое маўкліва і выгодна радавала пасля галаваломнага і бесперапыннага (пэўна, заядлы «металічны» меламан быў у кіраўніках) гарлання ў суседнім дзіцячым лецішчы двух рэпрадуктараў — каб з двух бакоў узяць у аблогу, у «шлягерныя ціскі» малых слухачоў-пакутнікаў...

Так было... Ды апошнім часам тутэйшыя парадкі здорава памяняліся. Знікла музыка, і дзякаваць богу, сказаць бы... Але... але зніклі і дзеці: лецішча пуставала, ясна ж, па беднасці народнай...

А ў «чыгуначнікаў» жыццё не замірала, тыя багацейшыя, выходзіць... Нават і рамонт касметычны зрабілі, падфарбавалі ўсё... О — і шыльда новая... І чытаю... а дзе ж маё ўлюблёнае — «цэнтар»? Ёсць, ды ўжо не тое самае, ужо: «центр» — усё правільна, бо па-руску. І «чыгунка» знікла — ёмкае слова, у якім і памяць яшчэ жыла — гукавая — пра чухканне паравоза з гонкімі гудкамі. З'явілася: «железная дорога»...

Засаромілася «беларуская чыгунка» свайго слова?.. Як бывае з тымі, для каго родная мова з'яўляецца моваю звычайных — будзённых і штодзённых зносін: апынуўшыся ў больш-менш людным асяроддзі (у транспарце, у краме...) раптам пачынаюць яны, калі іх двое, ужо не размаўляць, а ледзь не перашэптвацца між сабою, прыглушваць, прыніжаць голас, як баючыся роднага слова, прыглушваючы і прыніжаючы тым самым сваю беларускасць, сваю нацыянальную годнасць... А тыя, што ў «асяроддзі» — таксама ж беларусы! — пачынаюць са здіўленнем альбо з паблажлівай усмешкай пазіраць на «шаптуноў»... А які-небудзь гладкі адстаўнік незадаволена, але з веданнем справы яшчэ і буркне суседу: «националисты...», ці як пароль для наступу: «бэнээф...».

А калі б не гэтак, а калі б у сумоўі з тымі двума загаманіў увесь гэты аўтобус ці гэтая чарга, загаманіла вуліца, школа, універсітэт, горад... І ўсе па-беларуску, і ўсе з годнасцю... Па-гаспадарску, а не з тым прыніжэннем, што мова беларуская не вартая і не здольная «ахапіць» і «данесці» ўсю «веліч дум», народжаных у галовах некаторых «захлеўных» філосафаў... Не з пагардлівым, грэблівым прамаўленнем «на мове» асобных фраз, каб штосьці прынізіць, з кагосьці пакпіць (а праўду кажучы, слова нашае ох і вострае ў гэтым сэнсе!..), а з дзяржаўнай мудрасцю і ўсведамленнем сказанага калісьці вялікім паэтам, нашым земляком Адамам Міцкевічам у лекцыі студэнтам Калеж дэ Франс, што мова беларуская надзвычай гарманічная, багатая і мілагучная, з самымі старажытнымі славянскімі каранямі...

Калі ж, калі загаворым мы, беларусы, па-беларуску — паўсюдна і на поўны голас? Калі наступіць яно, беларускае поўнагалоссе?..

А-ВА-ВА!..

Па вузенькай сцяжынцы, парослай траўкай-мураўкай з латкамі дзятліны, маладзенькая мама — самой не больш як дваццаць — вядзе хлапчука гадоў гэтак каля аднаго з хвосцікам. Хвосцік той якраз і дае сынку права зыбацца на непаслухмяных ножках, улукаткі прасоўваючыся то наперад, то назад і выказваць сваё захапленне гэтым пераадоленнем прасторы словамі, сэнс якіх можна перадаць прыкладна так: «А-ва-ва!..»

Тым часам з-за плоту, абложанага крапівой і розным іншым чартапалохам, высоўваецца галава з добрай усмешкай сівога дзядка і пахвалой: «От жа малайчына! Так спраўна ідзе!» На што хлапчук, ні то дзякуючы, ні то запэўніваючы, што гэта для яго самыя што ні ёсць дробязі, яшчэ гучней прамаўляе: «А-ва-ва!..»

Тут насустрач падсунуўся і я, падняў угору руку, трошкі збочыў са сцежкі і прывітаў: «А-ва-ва!..»

Што тут было, што пачалося! Зразумеў мяне малы, бо на адной мове — і «А-ва-ва» загучала на ўсе лады і адценні.

«А-ва-ва!» — іду, ступаю па зямлі.

«А-ва-ва!» - гляджу ў неба, дзе лёгкай хмаркай віра-

жугоць ластаўкі: збіраюцца ў вырай.

«А-ва-ва...» — нічога пра гэта не знае малы, не здагадваецца, што наступае восень... Ды і што яму да восені, калі ў яго наперадзе столькі вёсен і лётаў. Ён проста радуецца — і ідзе.

А-ва-ва!..

Матылёк

НЕПАЎТОРНАСЦЬ

Мастацтва было свабоднае да таго часу, пакуль яно гаварыла воляю — голасам, прароцтвам, іменем — багоў (час першабытны, першародны, час антычнага росквіту). Потым яго «прыручылі», навучылі абслугоўваць. І яно само пачало старанна вучыцца гэтаму — вынаходзіць, «спасцігаць» сакрэты майстэрства, шляхі «акупацыі» душы...

Дэкларацыйным апагеем на гэтым «фронце», пэўна, сталася ленінская «Партыйная арганізацыя і партыйная літаратура» — звод рэкамендацый, як служыць... У тым лакейскім, нявольніцкім фрэнчы мы пахаджаем і сёння, хто б і як бы не крычаў у свеце аб сваёй незалежнасці — чалавечай і мастацкай...

І ўсё ж: геній чалавецтва (у яго сутнасным праяўленні: ствараць, не падмяняючы Бога, а каб наблізіцца да Яго, узвысіцца духам яшчэ тут, на зямлі, зліцца з Яго веліччу, творча ўзнаўляць мастацкую мадэль свету) ніхто і нішто не можа ні скарыць, ні спыніць. Такая Боская воля: быць у вечным руху, у развіцці, у празе дасканаласці чалавечай, прасвятляючы душу існасцю Яго...

Мастацтва, калі яно сапраўднае, калі яно не рамесніцтва (паводле згаданых рэкамендацый), што выдае сябе за мастацтва, не можа быць не новым, як не можа быць не новым кожны чалавек, творца гэтага мастацтва. Гэта яго душа, яго свет, а ён — непаўторны, адзінкавы ў Боскім выяўленні...

І ў гэтай непаўторнасці — свабода.

З ЯНКАМ КУПАЛАМ

Як ёсць паветра, чалавек і не заўважае, што яно ёсць, што ён дыхае ім, жыве...

Так і паэзія. Для мяне, у прыватнасці, паэзія Янкі Купалы. Нават уявіць не магу нашу зямлю, нашу Беларусь без Купалавага слова. Усё было б не так і не тое: і поле, і. луг, і лес, і сонца, і неба (то з аблачынкамі, то з грымотнымі перунамі)... — за ўсімі ж за імі (ці над імі) выступае постаць Паэта. Скажаш «поле» — і адгукаецца:

Не шукай ты шчасця, долі На чужым, далёкім полі... Янка Купала Уцякалі з вёскі маладыя: Хлопцы — і дзяўчаты наўздагон... Горад быў на ўздыме, калі ў дыме Усім салодкі абяцаў палон... А цяпер і ён дыхнуў прагоркла, Стаў айчымам горад для дзяцей. На «развал сістэмы» адгаворка Ў горада, — ну што ж, куды прасцей... Дзе там — у сенаце ці ў палаце — Правяць «вертыкальныя мужы»: Праца ёсць — ды па-жабрацку плацяць, Жонка? — ёсць, ды толькі недзе жыць... І старэе вёска і радзее. Ды й асфальт падобны на іржу: Раз'ядае моладзь безнадзейна — З горада ўцякаюць за мяжу. Дужыя, прыгожыя, у цвеце, Рукі ёсць і клёк у галаве, — Што ж ты рассыпаеш іх па свеце, Беларусь, як росы па траве — На чужых, няхай і ўкосных, пожнях, Дзе ўжо дыяменты не збярэш... Будучыню ўласную бязбожна На чужы спажытак аддаеш... Заблукаўся ў бродах лёс народа... Дзе шукаць зламыснікаў сляды? — Скажуць — запытайцеся — нягоды, Што з радзімы гоняць маладых...

Гэта — з Купалавай думаю пра наша, сучаснае, поле, нашу апору і надзею...

А зірнеш на неба — і зноў загамоніць з табою Купала: «Лёг на небе шлях млечны, шлях злепленых зорак...» — незабыўнае са школьнай чытанкі — і ўскалыхваецца тваё, уласнае:

Калі Усявышнім ценем Схіляюцца зоры на плечы мне, Калі перапёлак вячэрніх Успыхвае поле свечкамі, — Хто ў свеце такі дасведчаны, Які мне адкажа геній: Колькі хвілін у вечнасці І колькі ў мяне імгненняў?..

А чалавек: араты, сейбіт, касец... — душа ягоная, то пяшчотная, то бунтарная... Купала адкрыў гэты свет беларуса, каб паказаць яго ўсяму людскому свету.

І не толькі ў ружовых фарбах бачыцца паэту натура чалавечая. З бязлітаснай горыччу ён гаворыць праўду ў вочы, што адгукаецца і сёння, праз стагоддзе, — азірніцеся: «Куды ні глянеш — людзі, людзі, куды ні глянеш — шэльмы, шэльмы, куды ні глянеш — б'юцца ў грудзі, што значыць: правільныя вельмі...»

Калі пачую, як хаўрусам З далярам спараны выжляк Вучыць пражэцца беларуса, Да хрыпу тужачы гарляк; Калі аздоблена штукуюць Свае духоўныя дары, Што тут жа самі і смакуюць — Крутых тамоў гаспадары; Калі эротыкі і сексу Паток за песню выдаюць, Без кантрыбуцый і анексій Спакусна слова прадаюць І ўсё святое адмятаюць, Што сказана да іх было, Старонкі грэбліва гартаюць, Дзе рэха дзён не адгуло; Калі, прыцэньваюцца вечнасць, Шалёна звонячы ў тазы, З літаратурнага падпечча На покуць цягнуць «абразы»... — Я цень Купалаўскі не ў стане Паклікаць... — але ж ёсць урок!.. Калі ж паўстане ў гэткім стане «З народа нашага Прарок»?.. Заманна «таньчыць» на магілах — Ды ўсё вяртаецца ў свой час, І скокі праўнукаў бяскрылых Над вамі ўчыняцца — для вас...

Беларусь і Купала — гэта еднасць, асвечаная эпохамі. Беларусь чакала яго — і ён прыйшоў. Яны дадзеныя адно аднаму Богам. Як без Купалы не было б Беларусі, прынамсі той, якую мы ведаем, якою жывём, якую носім у сэрцы, так і Купалы не было б без Беларусі...

І таму да кожнага, хто нарадзіўся, прыйшоў у гэты свет беларусам, прыходзіць адразу ж і Янка Купала — як гэтая зямля, як неба над ёю. Прыходзіць матчыным словам — праз калыханку, праз пацешку-забаўлянку... А потым — са школьнага падручніка — пачынае прамаўляць і сам Купала. Але ты ўжо яго ведаеш — ты ўжо чуў тое слова...

Са мною Купала загаварыў «Хлопчыкам і лётчыкам». «Вазьмі ж мяне, лётчык, хачу я пабыць у людзях, паглядзець, як месяц на небе начуе, як блукае ў лесе мядзведзь...» — помніцца, чыталі старэйшыя сёстры Зіна і Каця, а я слухаў і ніяк не мог пагадзіцца: гэта ж яны, дзяўчаты, за сваё выдаюць, прысвойваюць маё, хлапечае, — гэта ж пра мяне гаворка: хлопчык жа!..

Потым кніжка з Купалавым словам хадзіла са мною Узнацкім шляхам, у палатнянай торбачцы: чатыры кіламетры да школы-сямігодкі, чатыры — адтуль, дадому... штодня...

Тут ужо быў «Курган»: «Паміж пустак, балот беларускай зямлі...» — праз такое якраз балота — грэбляю — ляжаў наш Узнацкі шлях да школы; «...на ўзбярэжжы ракі шумнацечнай...» — была і яна, ціхая ў зімовым падлёдным сне, але і шумнацечная ў веснавую паводку: сама разлівалася ды і ўсяму балоту з балацявінамі спрыяла ў мора ператварыцца... Тады і да школы дабрацца нельга было — канікулы вясновыя аб'яўляліся...

Не ўзвышаўся, праўда, тут, побліз, курган, але затое ляжаў ля дарогі Вялікі Камень, у якім таксама драмала не адна «памятка дзён, што ў нябыт уцяклі...» — мясцовыя легенды і вясёлыя показкі...

Не было тады і яшчэ аднаго — у мяне нават і здагадкі, — што між «памятак дзён» хаваецца ад нас, вясковых шкаляроў, можа, самае галоўнае з Купалавай Кнігі: яго змагарная — за Беларусь, за беларушчыну, за нацыянальную годнасць беларуса — паэзія і геніяльная п'еса «Тутэйшыя»...

З томікам Янкі Купалы быў у добрым сяброўстве і мой фанерна-дашчаны студэнцкі чамадан (пра што заўважана і ў адным з вершаў тае пары). Але да томіка таго далучаліся цяпер і згаданыя — са спецсховішчаў — творы: і вершы, і забароненыя «Тутэйшыя»... Купала паўставаў у новай велічы... Болем і заклікам ускалыхвалі сэрца ягоныя радкі:

Сярод раз'юшаных сатрапаў, Паганы зладзіўшы хаўрус. Свае таргуюць і чужыя Табой, няшчасны беларус...

Я не магу сказаць, як гэта звычайна гаворыцца ў творчых стасунках: «Купала — мой настаўнік». Ён проста мая ява. Ён са мною, хоць і не нагадвае пра гэта. Не стаіць па-настаўніцку за плячом. Але прыходзіць у верш, у радок, у думку, каб нешта падказаць, нараіць, падмацаваць... Гэта, можа, так, як прыходзіць песня: недзе тоіцца, жыве ў нейкім куточку душы, — а раптам возьме і заспяваецца...

Без кансерваторыі і філармоніі — З Янкам Купалам, а то й самапасам, — Рашаю праблему вечнай гармоніі Ў сусвеце і ў сэрцы ўласным. Без інтэгралаў і радыкалаў — Толькі на слова разлічваю, — Дабра і зла летуценна шукаю Формулу матэматычную. Хачу хоць раз людзей ашчаслівіць, Каб не блукалі бязмэтна, Каб не бадзяліся мітусліва, А крочылі шляхам светлым. Б'юся, як рыба аб лёд у задуху, — Начамі не сплю і днямі гарбею, А праблема маўчыць зацята і глуха, За сямю замкамі гібее. На плошчах людское не весніцца свята. Што займелі, нарэшце, ключы ад раю. І шчаслівых няма, і няма вінаватых, — І — каго ж яшчэ? — сам сябе дакараю... І застаецца тэмай някратанай Для дысертацый і тытулаў звонкіх — Вам, песняры, і вам, матэматыкі, Праблема Зуёнка...

Адкінем вымярэнні і вывярэнні... Купала — не проста імя. Купала — не проста гук. Купала — дух. Дух нацыі, дух народа, дух кожнага з нас. Купала заўсёды ёсць. Ён не бывае адсутны...

І таму гэтае дачыненне ў мяне, гэтае сугалоссе з паэзіяй Купалы — ва ўсіх праявах жыцця — не фармальнае (напаказ), не толькі адно паэтычнае, але і па-чалавечы сутнаснае. Як і павінна быць у беларуса...

І ЖАЎРАНАК, І ЦЭЛЫ СВЕТ У СЭРЦЫ...

Re-specto

Я — не Час. Дакладней, не той Час, якім любяць (асабліва запісныя крытыкі) палохаць паэтаў. Маўляў, Час праверыць, Час усё і ўсіх расставіць па месцах...

Я толькі хачу азірнуцца, каб на сваё колішняе ўспрыманне глянуць праз сябе сённяшняга, маючы тут на ўвазе канкрэтнае: паэзію Пімена Панчанкі.

Сумненняў не выклікаюць і, здаецца, на «рэвізію» нікога не спакушаюць ні «Іранскі дзённік» са шчымлівай тугой па радзіме; ні душаабуджальны «Крык сойкі», дзе «ў сэрца бусел залятае з трывожных прыпяцкіх балот (прадчуванне прарочае, бо прамоўлена было задоўга да Чарнобыля); ні па-язычніцку і па-сучаснаму мудрая «Паэма майго лесу»:

Усе мы дрэвы: Хто клён, хто рабіна, хто дуб. Цягнемся да сонца, Шалясцім ліствою. Грымне навальніца — Сагнёмся ад дум, А зрэжа маланка — Заснём пад жарствою...

Але — гэта Панчанка-лірык.

А як жа публіцыст? Той, непрымірыма-гарачы, задзірысты? Як з тым гарэннем на агні злабадзённасці: сёння было — а заўтра?.. Ці вартая аўчынка вырабу?..

Успамінаецца, як на адной з літаратурных сустрэч кіраўнік, скажам так, раённага звяна, трасучы над галавой нумарам штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва», пусціўся ў досведы: каго і што мае на ўвазе Пімен Панчанка ў новым вершы, і з ноткамі следчага голасу (дарэчы, зусім не ва ўнісон агульнаму настрою) асабліва націскаў на словы: «Па кабінеціку, па камітэціку мы ўзвялі бюракратычную трубу...» І ў палемічным запале дапытваўся: «А дзе ж гэтая смеласць раней была?»

І давялося нагадаць не вершы, не радкі нават, а толькі некалькі адчаканеных формул, што сталі крылатымі, узляцеўшы ў свой час з-пад пяра Пімена Панчанкі: «верхалазы і верхагляды», «свінары і званары», пазначыўшы трапна і дакладна два падыходы да жыцця, два характары — таго, хто чэсна працуе, і таго, хто побач, па-цецеручынаму самазабыўна, дзьме ў тую самую «бюракратычную трубу»...

Не, ён ніколі не скаланаў кулакамі паветра з трыбуны, ён узрушваў сэрцы людзей паэтычным словам, і не тады, калі наступае зорны час крыкуноў: гавары колькі ўлезе і крытыкуй-гарлапань на ўсе бакі — гэта не тоіць небяспекі, не пагражае твайму сну, а, наадварот, навявае мляўкае перадсоннае пачуццё «выкананага абавязку». Яго гнеўны голас гучаў тады, калі на дарогах руху грамадскай думкі стаялі многія забаронныя і папераджальныя знакі, кшталту «абгон небяспечны» ці «падача сігнале забаронена»... Ды што казаць — нейкі заўсёды нязручны для прыкладнай гальштучнай зацягнутасці і зашпіленасці на ўсе чыноўныя гузікі быў Пімен Панчанка. Яшчэ ў даваенных паэтычных дэбютах аб'явіў ён «газават» (гэта таксама ягоны выраз — ужо з вершаў нядаўняга часу) усялякай абывацельскай пошасці, «племю хапуг», чый «душны свет... атлусцеў, да брывей запух», у каго «белізна вышываных сарочак прыкрывае стагодні бруд...» Гэтыя юнацкія радкі — першыя прыступкі да атакуючых вершаў, вострых грамадзянскіх разваг і высноў сталага Пімена Панчанкі.

Успамінаю ці перачытваю — і з радасцю сведчу (і сабе, і іншым): у галоўным, у сутнасным, нічога не змянілася. «З радасцю» — толькі ў сэнсе «адчування» мастацкага, а не «быційнага», бо сустрэча з многімі тыпамі, па якіх «прайшоўся» «ювеналавым бічом» Пімен Панчанка, нічога, апроч агіды, выклікаць не могуць.

Ідуць насустрач грашовай справе, На пафас голы яны не клюнуць. Маліцца будуць, калі ты ў славе, Калі ты ў горы — з насмешкай плюнуць...

Нічога не скажу, толькі спытаюся: гэта напісана ў 1956 годзе ці ў нашым сёння, праз пяцьдзесят? Ці не «нашый» гэта, як яны любяць сябе называць, «новыя», «дзелавыя» «прагматыкі»?.. Праўда застаецца праўдай, і горкая — горкай...

І паэзія застаецца паэзіяй, якіх бы сфер яна ні краналася: ці самых высокіх, нябесных, ці самых нізкіх, нікчэмна-будзённых і нават агідна-брудных... Усё на гэтых вагах — мастацтва ці яго супрацьлегласць — вырашаюць талент і мера чалавечага і паэтычнага, душэўнага, прыняцця ці адмаўлення. Сапраўднага паэта не вымяраюць меркамі кан'юктурна-палітычнымі. Ён сапраўдны, калі з ім можна ісці на бой за Праўду. Калі ж нельга — засумняваецеся: ці паэт гэта...

У сваёй грамадзянскасці Пімен Панчанка не быў кан'юктурным. За свайго паэтычнага Бога ён найперш уважаў Ісціну («ісціны простыя, як хлеб, і праўдзівыя, як плач дзіцяці»). Што ён любіць — тое любіць, што ненавідзіць — тое ненавідзіць. А як жа інакш Паэту? Інакш — стылае, панылае вершапляценне... Зрэшты, паслухаем і самога Пімена Панчанку: «Я глыбока перакананы, што паэзія без страснасці, без грамадзянскага гучання — непаўнацэнная паэзія...»

Такая прырода таленту Пімена Панчанкі. І не след дыктаваць Паэту свае ўмовы.

Але ці толькі гэтым — выкрывальным — пафасам дарагі нам Пімен Панчанка, ці толькі за гэта любімы ён і ўсенародна вядомы?

Мы прызвычаеныя (і навучыліся!) усё і ўсіх рассоўваць і раскладваць па стандартных палічках: так ямчэй шукаць крытыку-ахоўніку «ад літаратуры», ахоўніку-ідэолагу «ад пэўнага «-ізму» і проста ахоўніку: знаеш, дзе што ляжыць, дзе хто і за што сядзіць: тэма, ідэя, тэрмін...

Чытач гэтага не шукае. Чытач, грэшным жыццём сваім, адчувае ўсяго толькі душу.

Гэта ўжо аксіёма: паэзія — перш за ўсё — канкрэтнасць бачання, адчування і перажыванне, дзіцячае здзіўленне перад рэчамі і з'явамі. Без гэтага свет наўкола робіцца шэраздакучлівым, посным і прэсным. Што ж тычыцца жартаўліва-іранічнай заўвагі Пімена Панчанкі: «Пішы праўдзівай прозаю пра юныя гады», то як была, так і застаецца яна ўсяго толькі паэтычным паклонам «прозе» як праўдзе жыцця. Паэзія высноўвае нябесныя, крылатыя законы. І сэрца, падуладнае ёй, не пагражае застацца адно толькі функцыянальнай, фізіялагічнай помпаю для перагону крыві, каб у лагодным спакоі працягнуць пачатую ўжо на гэтым, прыжыццёвым, беразе сваю вечнасць. Не пагражае, бо яно застаецца сэрцам паэта. Сэрцам, «дзе начуе жаўранак»...

Засведчыўшы аднойчы — з вышыні свайго натхнення — гэту надзвычайна ёмістую і дакладную характарыстыку паэтычнага стану, Пімен Панчанка зусім не меціў аформіць тым самым анкету і заяўку ў разрад мэтраў-тэарэтыкаў. Бо гэта была не кабінетная формула, а палявая, кажучы словамі геолагаў-разведчыкаў. І хутчэй не формула, а знак сэрца. Ім, гэтым знакам, адкарбаваны, свецяцца радкі Пімена Панчанкі. Чытаеш і бачыш — паэт з добрай хітрынкай у вачах, па-дзіцячы блакітна ўсміхаецца: птушка прылятае!..

Прабачце, аднак: «добрая», «блакітная» — гэта што датычыцца, найперш, паэтычнага стану, і далёка не вычэрпвае, не вызначае паэтычных даляглядаў Пімена Панчанкі. Цэлы свет — не толькі з яго радасцямі і вясёлкамі ды ўсмешкамі, але і з болем, з трагедыямі і барацьбой — месціцца ў сэрцы паэта.

Высокая грамадзянскасць паэзіі Пімена Панчанкі грунтуецца на пранікнёным, можна сказаць, болевым лірычным перажыванні. Не староннім сузіральнікам, не каментатарам усведамляе ён сябе ў гэтым бурным, неспакойным свеце. Не суіснаванне з жыццём, а само жыццё: быць яго сутнасцю, яго стрыжнявым нервам — такое прадвызначэнне яго паэзіі. У самых глабальных і ў самых будзённых явах для Пімена Панчанкі няма нічога другараднага, пабочнага, старонняга, што як бы яго не тычыцца, паўз што можна прайсці не тое што раўнадушна, а спакойна, не зачапіўшыся, не спатыкнуўшыся сэрцам. Дар спачування — мудрэйшы дар паэзіі. І муза Пімена Панчанкі шчодра надзеленая ім. «Валявы парог паэтычнай натуры Пімена Панчанкі, — заўважыў Васіль Быкаў, — надзвычай нізкі, а ягоная здольнасць да суперажывання ўсяму сапраўды чалавечнаму зайздросна абвостраная нават як для паэта».

Не раз даводзілася бачыць, як раптам тушыліся болем блакітныя агеньчыкі панчанкаўскіх вачэй, як змрачнеў твар, як усхопліваўся, ускокваў ён — быццам у атаку, у схватку, на абарону. Гэта нязменна: ці даведаўся ён пра чужое гора, ці чуў фальш, заўважаў несумленнасць — у словах, намерах, учынках. Усё жыццё, любыя праявы яго, любы факт былі глыбока асабістым клопатам паэта. Ён спяшаўся насустрач усім бедам, усім болям, усім пакутам. Узяць на сябе хоць бы часцінку іх, адвесці ад свету, ад людзей — гэта не паэтычны ход, а чалавечая сутнасць Пімена Панчанкі, яго жыццёвае наканаванне як паэта: «Капайце ў сэрцы маім магілу». Зерне сустрэчнага болю прарастае ў ім, каб ахінуць, засланіць, аберагчы іншых: «Для крыўдаў усіх маё сэрца адкрыта, — зносьце хутчэй іх, людзі!»

І ў гэтай службе болю — на нязменнай варце памяць вайны. Гэтае вяртанне — самае горкае і самае трывожнае. «Попел чалавечы доўга стыне»... Ён грукае ў сэрца паэта памяццю жанчыны, што ў блакадным ліхалецці «на парозе чорнага вар'яцтва... была гатова задушыць» маленькага сына, каб не выдаў крыкам стоеных людзей, а зараз глядзіць — ужо на ягоных дзяцей — «і кожны раз жахаецца кабета: «А што, калі б?» — і млее ад жуды...»

Гэта памяць — бестэрміновая — «сам ад сябе не ўцячэш» — яе кругі ўстаюць перад паэтам. Яны адтуль:

Ні славы, ні скарбаў я не хачу, Мне б толькі прыйсці непрыкметна, Зямлю сваю пад нагамі адчуць. Надыхацца родным паветрам... І: Пяць франтоў мяне пылам гарачым абсыпалі, За вайну перамерам тысячы вёрст. З успамінамі крочыў пад ветрам і сіплымі І з надзеяй на студзеньскім холадзе мёрз. І заўсёды здалёк, праз прасторы вялікія Усміхаліся мне і дамоў мяне клікалі Сінія касачы...

І першае, і другое сказана ў цяпер ужо гістарычна далёкім, ваенным 1942 годзе. Ды што мне, чытачу, проста чалавеку, да маўклівай даты, пазначанай чатырма лічбавымі значкамі... Са мной — панчанкаўскія «Сінія касачы». Са мной гэтае парыванне, пакліканае тугой па радзіме, народжанае не абстрактным «розмыслам», а канкрэтным, жывым болем душы. Гэта на ўсе часы — і ўчора, і сёння, і заўтра: Радзіма, сыноўняя любоў да яе і адданасць. Незалежна ад абставін і рэжымаў яны былі, ёсць, будуць...

Канкрэтнасцю пачуццяў і думак хвалюе, знаходзіць сугучча ў нашых сэрцах — як на гэты раз, так і заўсёды — паэзія Пімена Панчанкі. Канкрэтнасцю светаразумення, светаўспрымання. Канкрэтнасцю народнага ладу. Канкрэтнасцю адчування канкрэтнага чалавека. Канкрэтнасцю тою, з якой бярэ ў руку ратай вясновую грудку зямлі ці ўзважвае на далоні жнівеньскую — з аднаго коласа — сямейку зярнят. Той канкрэтнасцю, з якой слухае каваль звон металу. Канкрэтнасцю, з якой хлапчук-свавольнік спрабуе на зуб марозную крохкасць сакавіцкага ледзяша... Бялінскі зазначаў: «Паэзія ёсць выяўленне жыцця, ці, лепш сказаць, само жыццё». А яно, жыццё, ва ўсёй сваёй паўнаце, велічы і прыгажосці і паўстае якраз — адчувальна, ярка, непасрэдна і непаўторна — у вобразах канкрэтных. Калі мы скажам: «чалавек» — мы яшчэ нічога не скажам. Мы павінны ўбачыць, уявіць яго праз пэўны вобраз — жывым і канкрэтным. Будзе гэта герой ці здраднік — ён здольны выклікаць нашы эмоцыі захаплення ці агіды толькі ў канкрэтнай праяве сваіх учынкаў, думак і дзей. Каб рэчаіснасць стала катэгорыяй эстэтычнай, уключылася ў сферу мастацкую, «мы павінны ахопліваць яе ў цэласці і прытым прадметна» (Бялінскі).

Верш «Край паэтаў», бадай, самы характэрны, хрэстаматыйна панчанкаўскі арганічным спалучэннем, узаемавысвечваннем агульнага праз канкрэтнае і канкрэтнага праз агульнае: лёс чалавека — у лёсе народа, лёс народа — у лёсе кожнага чалавека. Вось яны — гэтыя паралелі:

Там чарнічныя ўсе ночы, Сунічныя ранкі, Там народ найболей любіць вершы Янкі. Там дзяўчаты носяць белыя панчошкі, Сто разоў цалуюць там і яшчэ трошкі. Дзе ж той край залатакосы, край зялёны — Рык ласіны, Звон пчаліны, Мора лёну? Там, дзе Свіцязь, там, дзе Прыпяць і Ясельда, Дзе танцуюць пад цымбалы на вяселлях; Дзе жанчына, сінявокая і ласкавая, Звонка чаравічкамі паляскавала.

Такое ў вершы спалучэнне, скрыжаванне агульна-панарамнага з канкрэтна-дакументальным то геаграфічным, то персаніфікаваным падмацаваннем, пацверджаннем. Прыём быццам рэпарцёрскі. І, натуральна, смелы, нават рызыкоўны для ўжытку паэтычнага... Аднак жа — колькі б ні перачытваў — ёсць усхваляванасць, ёсць паэзія, яе дыханне. І ў гэтым сакрэт Пімена Панчанкі...

Як ёсць яна, паэзія праўды, соль праўды, і ў гэтых далёка не паэтычных на сутнасці сваёй фактах і з'явах:

Мы радасць і гора З вялікіх карцоў запіваем. Мы родную мову Патроху ўжо ўсе забываем... Нас век спажывецкі Таксама крануў: Мы упоравень з векам. І рыбы ў нас мала у рэках, Закусваем хекам...

Зноў жа не ўяўна-паэтычныя, з патугай на падтэкст цьмяныя рэмінісцэнцыі, а канкрэтныя называнні, тыя ж, панчанкаўскія, успышкі маланак: з'ява фіксуецца дакладна і недвухсэнсоўна.

Цяпер, цягам дзён і гадоў, даводзіць і тлумачыць публіцыстычныя і паэтычныя вартасці вершаў Пімена Панчанкі як бы і няма патрэбы. Яны проста ўвайшлі ў нашу свядомасць важкім гістарычна-мастацкім сведчаннем, дакументам эпохі, што прамаўляе голасам і сэрцам паэта. Сутнасць іх — супрацьстаянне ўсялякім замахам на асобу чалавека, усялякім спробам яго духоўнага абрабавання...

І ўсё ж, зноў ды зноў, адчуваю, як штурхаецца пад локаць сумненне скептыка: «Аднак: паэзія ці публіцыстыка "ў рыфму"?» — і замест адказу прапаную ланцужок пытанняў: «А што ёсць паэзія?» Ці хоць бы: які яе прадмет? Цудоўнае, узнёслае? Пачварнае, нізкае?.. І ўспомнім Ахматаву: «Когда бы вы знали, из какого сора растут стихи...» Успомнім і жартоўную рэпліку французскага кампазітара Жана Філіпа Рамо: «Дайце мне афіцыйны пратакол, і я зраблю з яго оперу...»

Што ёсць паэзія? — адвечнае пытанне без вычарпальнага адказу. Кожны шукае яго сам. А ці павінен знайсці, і ці трэба знаходзіць — яшчэ адно, і не менш складанае, як маўчанне сфінкса, пытанне. «Ведаючы» загадзя, што ёсць паэзія — ці варта брацца за пяро? Ці варта — калі ўраўненне вырашана, адказ ясны, тайны няма? («Каб жа я знаў, што такое паэзія, гэтыя б вершы не напісаў», — іранічна сказаў аднойчы Пімен Панчанка.) Гэта што тычыцца самага творцы, паэта. А як — з чытачом? А тут сувязь не адносная, а наўпростая: не будзе таямніцы паэтычнай — не будзе і чытацкай, не будзе творчага суперажывання, узаемнага пошуку ісціны — будзе механічнае паўтарэнне слоў...

І тут, бадай, зноўку час звярнуцца да сілы «містычнай», але зусім рэальнай — душы паэта. Сіла захаплення ці сіла абурэння здатныя ператварыць у паэзію любы матэрыял. Галоўны чыннік і крытэрый пэўнасці панчанкаўскай паэзіі — адкрытая непадробнасць перажывання. Не знешняе вершааздабленне, не слоўнае канфеці, не параднае дэфліраванне радкоў, а існасць пачуцця. І публіцыстычнасць — гэта асобы шлях да мастацкасці, спосаб стварэння паэтычнага вобраза. Сам паэт прызнаецца, што яго не спакушае сузіральная лірыка, якую іншы раз выдаюць за філасофскую. І тут жа нельга не заўважыць, што апорная дамінанта ў паэзіі Пімена Панчанкі — сэрца. Сэрца паэта. Дык вось: сапраўдная паэзія, напэўна, тым і адрозніваецца ад трафарэтнага «сачыніцельства», што яна нясе ісціну, засведчаную сэрцам паэта. І ці не таму яна не падуладная пераменам кан'юнктуры — яна абнаўляецца з абнаўленнем жыцця, як трава вясною: зноў і зноў зелянее, выходзіць з-пад снегу; рыфмаробныя практыкаванні «з выпадку» так і не могуць адарвацца ад гэтага выпадку, намёртва звязаныя з ім: народжаныя «па выпадку», яны так і застаюцца выпадковымі ў гэтым жыцці — не маюць і не могуць мець перспектывы ў часе...

Тэмперамент вершаў Пімена Панчанкі сапраўды байцоўскі, у іх той жа агонь паэтычнай аператыўнасці, загартаванай яшчэ там — у акопных буднях франтавога газетчыка. Пімен Панчанка ніколі не кідаўся сам і не вёў чытача ў атаку на рубяжы і траншэі, дзе ўжо няма праціўніка — той пакінуў іх учора ці сёння на світанні... Паэт ведае праціўніка ў твар. І праціўнік ведае яго — непрымірымага, непахіснага...

Злосна сказаў: «Уставай, пяхота! Мы не на пляжы, а на вайне». І лёг на змяіныя скруткі дроту. І дзвесце салдацкіх запыленых ботаў Прайшлі па яго спіне...

Гэта 1943 год. Верш Пімена Панчанкі «Герой». Ён па праву стаў у шэраг такіх анталагічных вершаў аб вайне, як «Я знаю, никакой моей вины...» Аляксандра Твардоўскага ці «Его зарыли в шар земной...» Сяргея Арлова.

А гэта — Пімен Панчанка нашых дзён: Мала сказаць: ненавіджу, Мала сказаць: прызнаю. Біцца за праўду — і выжыць, Быццам салдат у баю. Дрэннаму — не пакарыцца, Добрае — не празяваць. З дробнай хлуснёй не мірыцца, З буйнай хлуснёй ваяваць...

Уся сапраўдная літаратура ўзрастала на гуманістычных каранях, яе «нясучымі», яе грунтам было змаганне за чысціню чалавечай душы, за сапраўды чалавечае месца чалавека ў гэтым свеце, поўным сіл і памкненняў антычалавечых, антыгуманных. У самых цямнотах чалавечай свядомасці і падсвядомасці Дастаеўскі імкнуўся знайсці светлы праменьчык надзеі. Яго шукаў, праз боль свайго сэрца, і паэт Пімен Панчанка.

Панчанкаў радок заўсёды з чалавечым характарам, ён таксама — «з тых беларусаў». Ён зямны, непасрэдны, непадробны, нязмушана-натуральны сваёй настроенасцю на суперажыванне, і ў гэтым яго паэтычная жыццядайнасць і жыццястойкасць.

І што вельмі важна — сказанае тычыцца не адно толькі рэалій прадметна-адчувальных, але і катэгорый духоўных, можна сказаць, абстрактных, прынамсі далёкіх ад той канкрэтнасці, якую мы можам успрыняць непасрэдна, фізічна. Гэтыя дзве стыхіі ў паэзіі Пімена Панчанкі жывуць у неразрыўным адзінстве, яны — плоць і душа. Узвышэнне, далучэнне кожнага да вышыняў чалавечага духу — у гэтым сэнс і боскі знак сапраўднага мастацтва, сапраўднай паэзіі. Далучэнне гучыць у Пімена Панчанкі як ачышчэнне. Паэт бярэ на душу нялёгкую ношу віны, ён у адказе і за сябе, і за людзей.

Сплаў вечнасці і чалавечнасці (карыстаемся зноў жа радкамі Пімена Панчанкі, што зрабіліся ўжо крылатымі: «без чалавечнасці не будзе і вечнасці») вядзе нас праз тры часткі верша «Здзіўленне» па гэтым бясконцым (бо невычэрпным, як жыццё) коле пытанняў: прырода — чалавек — грамадства: «Старых загадак — міліёны, і свежаствораных — не менш»... І нікому іншаму — толькі самому чалавеку дадзена наканаванне шукаць адказы на іх. А паміж іншых перш-наперш на гэта: «Няўжо усё, што бралі кроўю, згарыць у атамным катле?..» І кола пытанняў — няхай самых адвечных, самых мудрых — разрываецца, каб ударыць крыкам у чалавечае сэрца: «Пакуль трывожна, ды не позна — ратуйце, людзі, неба, космас... Ратуйце, людзі, ўсё жывое, ратуйце ўласную душу...»

Так, жыццё не думае пра вечнасць, не заўважае і не зважае на яе. Заўсёды юнае, маладое, у руху, у хадзе і кіпенні — яно само вечнасць...

Так і сапраўдная паэзія — ва ўсіх яе праяўленнях. Узяць хоць бы рыфму — панчанкаўскую рыфму! — як яе зноў і зноў не згадаць!.. Яна настолькі глыбінная сваёй арганічнасцю і жыццёвай (інакш не скажаш!) неабходнасцю, — як дыханне: яна не крычыць аб сабе, яе як бы і няма. Але яна ёсць! Вось, скажам, жывапіс сугуччаў аднае страфы: «Мележа — меліся, шалясцяць — у гасцях»... Сапраўды, нейкімі жывымі істотамі ўяўляюцца гэтыя рыфмы: яны перамаўляюцца між сабою, гавораць з табой — шчыра, даверліва. Як дзеці, што «на зямлі маёй смяюцца, не думаюць пра вечнасць і пра смерць...»

Рыфмы Пімена Панчанкі багатыя не толькі сугучнай непаўторнасцю, але і змястоўнай напоўненасцю: «Ці плачу я, ці пяю, ці размаўляю з матуляю — песню сваю, мову сваю я да грудзей прытульваю...» «Матуляю — прытульваю...» — ды гэта ж не рыфма, а паклон роднасці, крэўнай пяшчоце!.. Не, праўда ж, не пазайздросціш перакладчыкам паэзіі Пімена Панчанкі... Паўторым, услухаемся душою і сэрцам: матуляю (матерью) — прытульваю (прижимаю — што па сэнсавай і эмацыянальнай афарбоўцы вельмі прыблізна) — як «расстацца» з такой рыфмай?! І што ёй супрацьпаставіць, што даць наўзамен?..

Нямала спрэчак, шмат тэарэтычных думак і додумак «тусуецца» вакол паэтычнага перакладу. А пытанне застаецца пытаннем. Чаму, да прыкладу, паэзія Пімена Панчанкі нешта непазбежна страчвае, няўлоўнае, але важнае, нават пры самых добрасумленных і таленавітых спробах удыхнуць ёй жыццё ў свеце іншай мовы? Цяжка знайсці адназначны адказ. Ды ўсё ж... Як перадаць боль? Як растлумачыць яго? Як перакласці?.. Боль толькі баліць...

Камень спатыкнення для перакладчыка — паэтычная мова Пімена Панчанкі. Вобраз ствараецца ў яго па законе ўзаемадзеяння — сумоўнасці альбо супрацьстаўлення, — заключанага ў аснованосных, стрыжнявых словах, якія, часцей за ўсё, рыфмуюцца, і як правіла, сярод іх «апынаюцца» самыя глыбінна-беларускія... У тым і задачка, што панчанкаўская рыфма — не проста сугучча, а сэнсавы вузел, па-майстэрску адштукаваны вугал вянца — «у замок». Паспрабуй выняць яго з будынка...

У манаграфіі Рыгора Бярозкіна «Пімен Панчанка» прачытаў: «...Спашлюся хоць бы на такія радкі, напісаныя ў 1942 годзе (і, дарэчы, бліскуча перакладзеныя на рускую мову М. Асеевым):

Будуць вечна сады расцвітаць, Белагрудыя ластаўкі лётаць І дзявочыя ногі таптаць Залатую лотаць.

Нейкае гіпнатычнае абаянне ідзе ад гэтай страфы...»

Як не пагадзіцца з мудрым у паэтычнай крытыцы Рыгорам Саламонавічам! (і яшчэ раз у піку тым, хто не-не дый кіўне на публіцыстычную «закамплексаванасць» Пімена Панчанкі.)

Аднак жа... аднак жа пацягнула мяне зірнуць на гэтыя «бліскуча перакладзеныя»... І прачытаў я:

Будут вечно сады расцветать, Воздух ласточки резать крылами. Будут девичьи ноги ступать Луговины коврами...

Усё, здаецца, «паўторана» (калі не лічыць гэтае нязграбнае, з інверсіяй улукаткі «луговины коврами»), але... Але знікла ўсяго толькі «дробязь»: «лётаць — лотаць» — і што здарылася?.. Ах, беларуская лотаць, што нарабіла ты, паіменаваўшыся па-руску — калужница...

Вось і ўся загадка, вось і сакрэт паэзіі, — і Пімена Панчанкі ў тым ліку...

А re-specto?.. «Re-specto»: «азірнуцца». Азірнуцца — і ўбачыць: паэзія Пімена Панчанкі не ў тылах, яна — у авангардзе.

1996

СОНЦА З-ЗА ЛІПЫ

1. Добра працуецца...

Зазірнуў у Дом літаратара Янка Брыль. Павіталіся, пацалаваліся: 75 год!.. З шырокай сялянскай усмешкай гаварыў: «У пяць гадзін сонца з-за ліпы ўстае, будзіць: «Хопіць спаць, Іване!..» Добра працуецца...»

2. Няцяжка здагадацца...

От, Іван Антонавіч, хачу сказаць Вам пра адну светлую маю радасць...

Хоць, праўда, нясветлых радасцей быццам і не бывае. Але ж гэтая — і сапраўды светлая, ці святлейшая, можа, іншай святлынню... Проста, як з іншае прычыны і ў іншых абставінах, але, па-мойму, геніяльна прызнаўся адзін паэт: «Не потому, что от нее светло, а потому, что с ней не надо света...»

А радасць такая. Узяў я вечарам, нанач, з кніжнае паліцы том, такі, разумееце, цёмна-жалудовы - колерам хлебнага бохана: сваёй выпечкі, са сваёй сялянскай печы — густа натопленай, са смольным духам, бо — па-гарачаму — под быў падмецены сасновым памялом...

Удакладняю: святло спатрэбілася. Не дзеля радасці, а дзеля гэтага самага тома. Бо чытаў я яго ўсю ноч, і, зразумела, і зусім натуральна, у галавах у мяне ўсю ноч гарэла, свяцілася і — свяціла электрычная лямпачка з паметаю: 150 Вт... Яркая!..

А святло радасці было ў томе.

І я надарыўся быць пры ім — і пры ёй: і пры томе, і пры светлай радасці...

Быццам на цёплай траве ляжаў, на лугавіне, яшчэ не кранутай касою — у мятліках і красаванні. А глядзеў — у неба...

І светла было на душы, і радасна...

Такое было чытанне...

А том быў — першы, з пяці братоў — гэтакіх жа асмужана-загарэлых, па-зямному дужых і па-нябеснаму ўзнёслых...

А Вам, Іван Антонавіч, чаму пра гэта ўсё кажу, — няцяжка здагадацца...

3. Снежная імпрэсія

На цэлым свеце — белы снег,

на ўсіх палях і дахах...

Сказ з апавядання «На цэлым свеце — белы снег. На ўсіх палях і дахах...» Ступіць — і то, здаецца, грэх: Бялынь — як фуга Баха... Ні даляглядаў, ні лясоў, Ні ў рай шляхоў нядрэмных, І колькі ў свеце галасоў — Адну трактуюць тэму. Усё — між небам і зямлёй — З'ядналася ў сусвеце, Злілося з вечнай глыбінёй: Ні межаў, ні адмецін... Снягоў неразгаданы лёс На сэрца так нахлыне, Што плакаць хочацца — да слёз — Прад гэтаю бялынню... І Янка Брыль: не ў вершы збег — Ляціць над прозай птахам: «На цэлым свеце — белы снег. На ўсіх палях і дахах...»

ПРА ШТО ГАВАРЫЛІ ЗОРКІ

Геніяльны верш Міхаіла Юр'евіча Лермантава «Выхожу один я на дорогу...» асабліва прыводзіць у захапленне радкамі «Ночь тиха. Пустыня внемлет Богу, и звезда с звездою говорит...» усіх: ад мудрацоў літаратурнай крытыкі да юнай школьніцы... І ніхто ніколі не спытаўся: аб чым жа гавораць тыя зоркі?.. Не сказаў тое і паэт.

У слынным перакладзе лермантаўскага верша на беларускую мову Аркадзь Куляшоў яшчэ больш аддаліўся ад адказу на гэтае пытанне: «Зорка зорцы голас падае...» Ужо не гавораць зоркі (пэўна, аб чымсьці ж канкрэтным?..), а проста перагукваюцца, голас падаюць...

А вось Максім Танк — пачуў. Пачуў — і сказаў, пра што гаварылі зоркі. Сказаў у вершы сваім «Падслуханае» амаль праз паўтара стагоддзя пасля Лермантава.

Няцяжка здагадацца, што гаворка ў зорак сёння, мабыць, вялася пра іншае. І ўсё ж лермантаўскі радок «И звезда с звездою говорит» паслужыў для Максіма Танка не адно толькі эпіграфам, але і тым чуйным камертонам, каб настроіцца на «мову зорак» нашага часу:

Гэта была першая Пасляваенная ноч. Засыналі змораныя горам Папялішчы, Нівы, Хвалі рэк. Толькі чуць было, Паміж сабою гаварылі зоры: — Асцерагайцеся Зямлі, На ёй — чалавек.

ВЫ ШУМІЦЕ, БЯРОЗЫ...

Песня, якая заўсёды з табой

Радзіма, народ, час...

Трыадзінства гэтае стаіць ля калыскі паэта, як і наогул кожнага мастака, бласлаўляючы яго нараджэнне.

Трыадзінства гэтае вядзе яго пакутнымі сцежкамі творцы, не спрамляючы шляхоў, а падказваючы і вызначаючы іх.

Трыадзінства гэтае хросным знакам Тройцы аберагае ад нячыстых намераў, ад творча-згубных д'ябальскіх спакусаў.

Прамаўляючы гэтыя словы, думаю зараз пра Ніла Гілевіча — як асобу, як паэтычную з'яву наогул і як аўтара верша «Вы шуміце, бярозы...» у прыватнасці, верша, загадкавага сваёй простасцю і крылатай наканаванасцю...

Вы шуміце, шуміце Нада мною, бярозы, Калышыце, люляйце Свой напеў векавы. А я лягу-прылягу Край гасцінца старога На духмяным пракосе Недаспелай травы..

От жа, здаецца, звычайныя словы, без асаблівых «прызначаных» дзеля жанру ўпрыгожванняў. Але чаму ж такое неадольнае і разам з тым несуцішна-шчымлівае пачуццё стаіць на парозе тваёй душы, выпраменьваецца гэтымі вольнымі радкамі? Музычная версія, прапанаваная кампазітарам Эдуардам Ханком і выканаўцам Анатолем Ярмоленкам? Несумненна, ёсць і яе доля — і не малая. Толькі не забывайма: і яна ж магла нарадзіцца не інакш як на паэтычнай аснове. Музыка ўгадала паэзію. Музыка сэрцам прачытаў паэта...

Дык у чым жа падманлівасць гэтай «прастаты»? Гэтаксама, як у Гётэ, згадваючы выдатны лермантаўскі пераклад, мовім па-беларуску:

Горныя вяршыні Ў цемры спяць начной; Поўняцца даліны Свежаю імглой; Не пыліць дарога, Не дрыжаць лісты... Што ж, чакаць не доўга, — Адпачнеш і ты...

Зазначым, аднак, адразу, каб не ўзнікалі няпрошаныя «прымерванні»: гаворка ідзе не аб настраёвым ладзе верша, а аб спосабе паэтычнага выяўлення пачуцця. У Гётэ было сваё, філасофскае-мінорнае, імгненне, засведчанае вершам, у Ніла Гілевіча (хай даруюць музыкі маё магчымае дылетанцтва) — мажор гучыць у мінорнай танальнасці...

А я лягу-прылягу Край гасцінца старога, Галавой на пагорак, На высокі курган. А стамлёныя рукі Вольна ўшыркі раскіну, А нагамі ў даліну — Хай накрые туман...

Радзіма... Кожны пагорак і кожная лагчына, кожны лісток і кожная пясчынка — ад нараджэння твайго праз усё жыццё — гэта і ёсць ты, калі дадзена табе быць яе сынам, тым больш — паэтам. Хто выбірае цябе? Ніхто не адкажа. Як не адкажаш і ты сам... Але — ёсць яно, трыадзінства...

Хто бываў на радзіме Ніла Гілевіча, на Лагойшчыне, той не можа не пагадзіцца: сапраўды — тут «беларуская Швейцарыя». Няхай не прагучыць гэта банальна з-за неаднаразовых паўтарэнняў. Яно сапраўды так: тут і горы — няхай сабе і не па-алытійску выносістыя, а ўсяго толькі пясчана-жвірыстыя, прынесеныя і перамолатыя з гранітных скалаў скандынаўскімі ледавікамі; тут, натуральна, і даліны — з вірлівымі стужкамі крынічных рэчак, з блакітнымі азярынамі. І дарогі такія ж: то ўзносяцца да неба, то вяртаюцца на зямлю...

Хто калі-небудзь ехаў ці ішоў з Нілам Гілевічам па адной з іх, што вядзе з роднай ягонай Слабады да Лагойска (успомнім старажытнае — Лагожаск, у тон нашай ландшафтнай панараме), таму паэт абавязкова — з папярэдняй вясёлай інтрыгай — не мог не паказаць між бярозавых прысадаў прыдарожнае дрэва, дзе ён упершыню пабачыў свет, загукаў на ўвесь шырокі прастор гэтых пакатых узгор'яў і зялёных далін... Такая доля ў вясковай жанчыны: насіць пад сэрцам дзіця і да апошняга несці пільныя гаспадарчыя клопаты і ў хаце, і ля хаты, і ў полі... Не давезлі маці да лагойскіх акушэрак. І нарадзіўся Ніл Гілевіч зусім па-ясенінску: «Охнула кормилица, тут и породила... Родился я с песнями в травном одеяле...»

А во цяпер няцяжка ўжо і мець здагадку, адкуль гэтая крэўнасць бяроз...

Вы шуміце, шуміце Нада мною, бярозы, Асыпайце, мілуйце Ціхай ласкай зямлю. А я лягу-прылягу Край гасцінца старога: Я здарожыўся трохі. Я хвіліну пасплю...

Гэта і ёсць — радзіма, зямля, дзе ты нарадзіўся. Зямля, што з матчыным бласлаўленнем сабрала цябе ў дарогу. Зямля, куды будзеш ты вяртацца і вяртацца, бо тут, кажучы словамі Сяргея Законнікава, жыве твая бяроза — душа і песня: тваёй радзімы, твайго народа. Твая душа...

І дарога тая, твая дарога, — не толькі шлях у прасторы, гэта і шлях у часе. «Калышыце, люляйце свой напеў векавы...» А «напеў векавы» — гэта і «Ой бярозы ды сосны, партызанскія сёстры...» (Адам Русак); і «А што як зямлю нашу выпусцяць з рук сасна і бяроза?..» (Аркадзь Куляшоў)... І выяўляецца, што калыханка гэтая — хутчэй не дзеля сну, а дзеля абуджэння. І не проста стаміўся чалавек, а здарожыўся, — значыць, быў у нялёгкай дарозе («А хто там ідзе?..» — Янка Купала; «Вы за кім у пагоню спяшыце? Дзе шляхі вашы йдуць і куды?.. — Максім Багдановіч) i прыпаў да роднай зямлі, каб (успомнім Антэя!) набрацца моцы, абнавіць сілы. І таму гэты — як і ў эпасе старажытнай Грэцыі, як і ў волатаўскіх славянскіх былінах, — неўтаймоўны размах: ад высокага кургана ва ўзгалоўі да шырокай даліны ў нагах... Угрунтаванасць паэтычнага малюнка карэнішча ў вобразах народных легенд і паданняў, у свеце якіх Ніл Гілевіч — чалавек свой і глыбока дасведчаны... (Зважаючы на гэта, не стаў бы дакучаць маім стыхійна-дзіцячым «маўленнем»: «Калыхайце, люляйце» замест «калышыце, люляйце...», але ж... так адольвае гэтае гайданне з «Й»... Можа, мне здаецца: яно прысутнічае ў песенным выкананні?.. А зрэшты, твор, што набліжаецца да фальклорнага альбо наогул мае тэндэнцыю калі-небудзь зрабіцца ім, надзелены і яшчэ адной адзнакай: непазбежнасцю ўздзеяння асяродку, у якім ён прыняты як свой...)

Бачым цяпер: стаўленне, а дакладней пачуццё да бяроз у паэта не адно толькі сімвалічнае, але і прасвечана, сагрэта адчуваннем сардэчнай сыноўняй далучанасці. Па духоўнасці сваёй - гэта зямное рэха нашай зорнай беларускай душы, нашай беларускай песні, адзін з узораў якой, прыгадаем для прыкладу, пададзены ў томе «Песні народных свят і абрадаў», укладзены і адрэдагаваны Нілам Гілевічам:

Бяроза з лістом, бяроза з лістом Усю восень шумела: «Лісточак жа мой, зялёненькі мой, Ты ж мяне пакідаеш»... — Нябось, бяроза, нябось, белая, Я цябе не пакіну. Увосень ападу, вясной нарасту І з табою буду!..

Гэтак і песеннасць верша Ніла Гілевіча — у яго арганічнай народнасці, дзе слова і музыка існуюць у адзінстве сваім генетычна. Перамычныя моманты тэзіса-крэда паэта прайсці «эстэтычную і этычную школу вуснапаэтычнай творчасці» яскрава гучаць і праяўляюцца ў вершы «Вы шуміце, бярозы...»

Дык пра што ж мне шэпчуць яны, бярозы Ніла Гілевіча, пра што кажуць у думную хвіліну?

А пра тое, што:

— без радзімы паэт — бяскрылы;

— без народа паэт — безгалосы;

— без часу паэт — пустацветны.

Ніл Гілевіч не абдзелены: ён мае радзіму, жыве са сваім народам — у часе, наканаваным гісторыяй.

Душа паэта ведае, да якіх крыніц прыпасці, каб прычасціцца, да якіх бяроз прыхінуцца і прыгарнуцца...

Мудра кажуць: каб пазнаць паэта, трэба пабываць на яго радзіме. Думка бясспрэчная, усёабдымная. І ці не з гэтай прычыны (а зусім не ад легкадумнага свавольства) карціць дапоўніць яе: заўсёды ж ёсць побач з бальшаком, з магістраллю маляўнічая сцяжынка, — мабыць, толькі мая, толькі для мяне...

Дык вось:

...пабываць на радзіме паэта — і пажыць з ім у адным інтэрнаце...

...пабываць на радзіме паэта — і разам з ім далёка ад яе...

...бываць на радзіме паэта — і перачытваць яго кнігі...

Што датычыць першай, галоўнай, умовы, то можна з пэўнасцю сказаць: радзіму Ніла Гілевіча, Лагойшчыну, ведаю някепска — і паездзіў, і пахадзіў пешкі.

Ды і хто не знае гэты дзіўны край — лясны, пагоркавы, прагорклы блакадным дымам, край мужных і працавітых людзей. Тут сонечнае дыханне надгайнаўскіх ніў і крамяны водар грыбных нерушаў...

Тут вытокі песні паэта. А прыйшла яна, пагрукалася ў сэрца вясковага хлапчука вельмі рана. У пятнаццаць год Ніл Гілевіч надрукаваў свой верш, а ў шаснаццаць стаў удзельнікам Першай рэспубліканскай нарады маладых пісьменнікаў. Імклівы дэбют: юнак — побач з нядаўнімі франтавікамі Іванам Шамякіным, Аляксеем Русецкім, Міколам Аўрамчыкам, Андрэем Макаёнкам... Выпадковасць? Ці нечаканы шанец? Не! Лёс. Лёс хлапчука, які ў дзесяць год становіцца дарослым. Лёс, выпакутаваны ў агні пажарышчаў, загартаваны на сцежках партызанскай Лагойшчыны...

Ты кажаш, я не ведаю вайны, Што мне тады было гадоў замала. Чаму ж яна мае забрала сны? На ўсё жыццё наперад сны забрала? Чаму ж амаль не кожнае начы Я прачынаюся, скаваны жахам? Хачу ад смерці лютай уцячы — І стрымгалоў бягу аўсом няжатым, Паўзу бульбянішчам па баразне. Па хмызняку куляюся, па пожні, Але ратунку мне няма і ў сне — У вочы стрэл грыміць у міг апошні...

З першых творчых крокаў Радзіма, народ уваходзяць у паэзію Ніла Гілевіча як яго ўласны лёс. Будуць пошукі свайго шляху, будуць радасці і сумненні, але гэта застанецца назаўсёды — нязменным, вызначальным:

Я шчаслівы, што ўзяў для жыцця Хоць па кроплі малой ад цябе — Працавітасці шчырай тваёй, І сардэчнай любві, і спагады, А яшчэ ўзяў адвагу байца, Каб не гнуцца ў агні-барацьбе... —

гучыць сыноўняе прызнанне народу. І яшчэ:

Жывеш і будзеш жыць ты, песня магчыма, Пакуль народа сэрца будзе біцца! Мы сваю долю ў свеце перайначылі Не для таго, каб на цябе забыцца!..

Да чыстых, незамутнёных крыніц народнай песні сэрцам прыпадае Ніл Гілевіч — і як паэт, і як даследчык-навуковец. Ён слухае яе лад, чуйна ловіць яе крылатае слова...

Прыгадваюцца інтэрнацкія вечары, калі Ніл Гілевіч — наш слынны студэнцкі паэт (толькі падумаць: трэцякурснік — член Саюза пісьменнікаў Беларусі) — запрашаў нас, першакурснікаў, пачынаючых вершатворцаў, да сябе ў пакой — і пасля творчых дэбатаў неяк сама сабой пачыналася песня. Ён задуменна расцягваў мяхі, перабіраў лады і густым барытонам вёў мелодыю. Мы, хто як мог, падцягвалі. І ўслухоўваліся ў песню. І глядзелі ёй у твар. І вучыліся ў яе. Гэта былі сапраўдныя паэтычныя семінары, дзе, як сказалі б цяпер крытыкі, цудоўна спалучаліся традыцыя (паэтычныя сакрэты народнай песні) і наватарства (наша юнае імкненне і ўпэўненасць, рашучасць адкрываць новыя паэтычныя кантыненты!).

На крылах гэтага захаплення вылятала ў свет і першая (як і ўсе астатнія) кніга Ніла Гілевіча «Песня ў дарогу»:

Калі не жадаеце знацца ў жыцці З назойлівай скрухай-журбою, — Куды б ні прыйшлося паехаць, пайсці, — Песню бярыце з сабою!

Гэта быў і наш голас. Ды і амаль уся кніга была — як наша, студэнцкая: тут і вяселле ў інтэрнаце, і пасылка, што з'явілася вельмі дарэчы — якраз тады, калі «стыпендыя выйшла дарэшты, а новай яшчэ не чутно...». Мы ўсё гэта ведалі на памяць, чыталі і цытавалі.

Любоў да народнай песні вызначыла і кола навуковых інтарэсаў Ніла Гілевіча. Прафесар БДУ, аўтар шматлікіх грунтоўных даследаванняў, укладальнік і каментатар фальклорных зборнікаў — усё гэта ўзрасло на грунце той любові. Яна эстафетай ляціць ад сэрца да сэрца: «Спявайце, юныя паэты!» — заклікае Ніл Гілевіч, углядаючыся ў будучыню:

Спявайце, помнячы нязменна: Пакуль паэты будуць пець — Не быць Радзіме безыменнай, Зямлі бацькоў — не анямець!

Можна без перабольшання сказаць: з песняю Ніла Гілевіча прыйшла да многіх з нас Балгарыя. Класічная і сучасная паэзія братняга народа, проза, кнігі для дзяцей, творчыя партрэты, эсэ — ды гэта, бадай, пад сілу толькі цэламу саюзу перакладчыкаў! Ніл Гілевіч пайшоў па цаліку, узяўшыся за гэту сапраўды падзвіжніцкую працу адзін. А сёння ў яго ўжо добры дзесятак паслядоўнікаў, паплечнікаў — і перш за ўсё дзякуючы яго намаганням, руплівасці і дапамозе. Затое якой узаемнай любоўю плацяць балгарскія сябры свайму паўнамоцнаму прадстаўніку ў Беларусі Нілу Гілевічу! Я пераканаўся ў гэтым падчас сумеснай паездкі па Балгарыі. Я ведаў аб заслугах Ніла Гілевіча перад балгарскай літаратурай (дарэчы, як і перад многімі іншымі славянскімі літаратурамі), ведаў, што адзначаны яны ордэнам Кірылы і Мяфодзія І ступені, але ўсё адкрывалася, усё паўставала па-новаму, калі гучала ў гонар паэта песня ці ўтварала круг сяброўскае харо, калі чыталіся вершы, між іх — вось гэты:

Брат мой! Кроў Ленскага ў жылах пульсуе тваіх. Кроў Каліноўскага ў сэрцы стукоча маім. Каты свабоды павесілі іх абаіх. Дзеці свабоды ім славу пяюць абаім.

Перачытваць кнігі паэта... Не творы ў глянцавых тамах выбранага, а менавіта кнігі: вяртацца да тых сціплых выданняў, што прыйшлі да вас упершыню. Вось яны — знаёмыя абліччы: «Песня ў дарогу», «Неспакой», «Бальшак», а вось маладзейшыя ці нават зусім маладыя (ды заслужаныя, высока адзначаныя) — «Актавы», «А дзе ж тая крынічанка», «У добрай згодзе»... Адгорнеш вокладку — і дыхне радасцю першай сустрэчы. Але ці толькі? Прадубліраваць былое — ці не замала ды і ці трэба?.. Радасць павінна быць новай. І калі яна прыходзіць — значыць, паэзія сапраўдная. Як у радках задуменнай, элегічна-вечаровай актавы:

Як сумна-тужліва зязюля кукуе ў бары, На познім змярканні, насупраць мядункавай ночы! Адкуль гэта жальба — у розгар маёвай пары? Адкуль гэты смутак — такі непрытворна сірочы? Вячэрайце ў хаце, а я пастаю на двары. Па мне не турбуйцеся — піце, гуляйце шчасліва. Павінен жа нехта паслухаць, як сумна-тужліва Зязюля кукуе на познім змярканні ў бары.

Дык вось, аказваецца, якім яшчэ можа быць паэт, якія гукі выспяваюць, якія струны гучаць у яго сэрцы. А мы ж неяк амаль звыкаемся: Ніл Гілевіч — тэмперамент адкрытага наступу, сатырычна-аперацыйнага ўмяшання ў рэчаіснасць... Яно ўсё так — ды не толькі. Жыццё шырэй і глыбей схем.

Ніл Гілевіч — талент шматгранны. Ды ў кожным разе ён — паэт змагарны. «Адкуль гэты смутак»? А ён ад жыцця. А ён... Ды што казаць, можа, ён і ад гэтага:

Выміраюць плямёны: Туземцы Сібіры, індзейцы, Жыхары Акіяніі, Абарыгены Аляскі... «Проста — самі сабой, Бо ад шлюбу не родзяцца дзеці», — Не саромяцца баяць паны «Навуковыя» казкі. Выміраюць плямёны — Знікаюць навек, назаўсёды, Вызваляючы свет І ад мовы сваёй, і ад песні. Выміраюць накшталт Рыбаў, птушак, раслін, насякомых, Што ў чырвоную кнігу жыцця У пару не занеслі...

Якія горкія асацыяцыі, якія паралелі напрошваюцца...Мова народа — лёс народа. У гістарычным разуменні гэтага — ці не галоўны жыццёвы і паэтычны клопат Ніла Гілевіча. Сёння і заўсёды.

Сёння і заўсёды — гэта я сведчу зноў радкамі-прысвячэннем:

І СКАЗАНА...

Нілу Гілевічу — колькі разваг над Бібліяй

І сказана: «Было спачатку Слова». Ды перайначыў д'ябал адмыслова — Каб чалавек знямеў і каб аглух: «Дай каўбасы, а потым будзе дух...» Ды сказана: аблудны знойдзе глебу, Калі душой узвысіцца да неба. Народзе мой, няма тваёй віны, Што ты сабе не ведаеш цаны, Што ад сябе гатовы адрачыся, — І ўжо вяшчуе смерць тваю нячысцік... Ды сказана: стрывай перад навалай, — Хоць званых многа, ды абраных мала. Але яны — адданыя сыны — Паўстануць супраць рабства і маны. І, як паходню, велічнае Слова Узнімуць, каб народ ажыў нанова. І каб на рабства ён: сваё забыўся, І каб з крыніцы светлае напіўся, — Нялёгкі шлях: па ім аж сорак год Цераз пустыню вёў Майсей народ. Занадта многа, скажаш? Ну і што! — Як мала сорак — можа, хопіць сто?.. 1981... 1991... 2001

МАТЫЛЁК

Помню, з якім захапленнем расказваў Мікола Лупсякоў, як падгледзеў ён вобраз: матылькі — лятаючыя кветкі. Нават не расказваў, а пэўным чынам (з выбачальнай усмешкай) хваліў сам сябе (не-не, зусім не тое, што хваліўся!..), хоць ніколі раней, гаворачы са мною, гэтага не рабіў, ды, відаць, і рабіць гэтага не ўмеў.

Чалавек, пакалечаны вайною, і яшчэ больш знявечаны і занядбаны паваенным побытам, ён быццам прывык да паблажлівага стаўлення добра ўладкаваных і больш удачлівых літаратурных равеснікаў і рэдка перад кім адкрываўся. Калі ж бачыў ці адчуваў насмешку, то імгненна хаваўся ў блазенскую ракаўку, як бы адсяканні ыся паратоўным: «Ат, што ты возьмеш з гэтага Лупсякова...» (Гэтак ён і наогул знікаў на тры-чатыры месяцы, каб мець «камандзіровачны» начлег дзе-небудзь на дняпроўскай кручы, ці ў стозе сена альбо ў свежазгрэбленай, яшчэ валкаватай, але ж і духмянай затое, мурожнай капе.)

Ён мне чамусьці даверыўся адразу. Напэўна, адчуў і ўвагу, і непадробленую павагу. Я, свежанькі супрацоўнік газеты «Піянер Беларусі», уладальнік журналісцкага дыплома і аўтар некалькіх друкаваных вершаў, што казаць, упершыню так блізка і непасрэдна спаткаўся з пісьменнікам, які да мяне прыйшоў з просьбаю надрукавацца... Пісьменнікам — ды не абы-якім! — апавяданні якога я чытаў яшчэ ў пачатковай школе (кніжачка тая, 1947 г. выдання — «Мост» — прыдбаная мною ў сельскага паштальёна, захоўваецца ў мяне і цяпер...). І таму «ролі» нашы як бы памяняліся: я, зялёны «кансультант», лавіў кожнае слова пісьменніка, а ён, відаць жа, маючы патрэбу каму-небудзь паспавядацца, — можа нават як сыну, — расказваў паціхеньку, быццам баючыся, каб яшчэ хто не пачуў (сталоў у рэдакцыйным пакоі было ажно чатыры) і не засмяяўся: маўляў, Лупсякоў ён і ёсць Лупсякоў...

Паўтару: апавяданні ягоныя мяне ўражвалі. Не ўсё я тады, зацыклены і зацыкляваны «гераічнай» прозай майго юнацкага чытання, мог патлумачыць нават сам сабе, але: найлепшыя старонкі лупсякоўскіх, не надта аб'ёмістых, кніжак, што называецца, бралі за жывое...

Гэта ўжо з часам прыходзіла разуменне: на літаратурным палетку Лугісякова прабіваліся парасткі той самай «акопнай праўды», якая неўзабаве мелася вывесці ў авангард «ваеннай» літаратуры Васіля Быкава. Ад рапартаваў апісальніцтва Мікола Лупсякоў прабіраўся да таямнічых глыбіняў чалавечай сутнасці, зазіраў у душу «акопнага» чалавека, а па вялікім рахунку — чалавека жывога, а не надуманай белетрызаванай схемы...

Вось гэтае «прадчуванне» быкаўскай прозы — у псіхалагічным малюнку, што сапраўды па-майстэрску выкананы Лупсяковым: «Калі налёт скончыўся, Плешчавеня (галоўны герой апавядання «Пераправа». — В. З.) азірнуўся і застыў у здзіўленні. Сонца, якое к таму часу ўзнялося над зямлёю, здалося яму пасля пылу і дыму цёмным...

...Ворагі падыходзілі ўсё бліжэй і бліжэй. Паўзлі групамі і па адным. Паблісквалі каскі, палохалі нажы на вінтоўках. А ён сядзеў, сабраўшы ўсю сваю волю, і толькі скулы хадзілі па бледных шчоках. Трохі як бы алавяныя вочы часам пачыналі ўзбліскваць жыццём. Над траншэямі ўвесь час пасвіствалі кулі. Пра сябе ён даўно не думаў. Ён нават не існаваў як бы. Але ў гэтым як бы неіснаванні хавалася праўда бясконцасці свету і жыцця, якую ён яшчэ няясна, але пачынаў адчуваць...»

Гэта — перад смерцю... Так бывае: яшчэ ўсведамленне не ўключылася, а вечнасць шэпча свой тастамент...

І якое эканомнае, і якое насычанае пісьмо... І якое дакладнае ў сваёй праўдзівасці — перад подыхам смяротнага наканавання...

І як тут не прыгадаць Льва Мікалаевіча Талстога і князя Балконскага з яго адчуваннямі-думкамі, цяжка параненага, пад халоднымі зорамі раўнадушна-чужога неба...

Той раз на маім стале ляжаў новы рукапіс Міколы Лупсякова — пакамечаныя, зашмальцаваныя на перагібах аркушы. Але гэта быў сапраўдны рукапіс — не з машынкі, а з-пад рукі: запоўнены няроўнымі радкамі, хімічным алоўкам, на шэрым фоне іншы раз праступалі фіялетавыя словы ці асобныя літары, відаць, Мікола Радзівонавіч у творчым імпэце, каб грунтоўней зафіксаваць адчутае, падсліньваў алоўкавы стрыжань... А можа і кроплі дажджу падалі на паперу ці раса абсыпалася...

Апавяданне было, як гэта па-ш калярску класіфікуецца, навукова-фантастычнае, з нейкай дагістарычнай эпохі (гераіня, помніцца, мела кароценькае імя — Ія, а можа, нават і проста І), але ўсё ў ім дыхала беларускім лесам, сенажаццю. Хутчэй і пісалася яно дзесьці пад стогам сена, бо паміж папяровых лісткоў нечакана трапілася і Люцінка падсохлай дзяцеліны...

З гэтага і ўспыхнула тое сарамяжлівае, нібы выбачэнне, прызнанне-«пахвальба» пра знойдзенае на лугах-санцадолах параўнанне: матылькі — лятаючыя кветкі...

Ціхая ўсмешка радасці... Яна засвяцілася зноў перада мною, калі праз трыццаць год я вычытаў у «Жэньшэні» Міхаіла Прышвіна: «летели бабочки, похожие на летающие цветы...»

А пасля яшчэ ў дадатак — але ўжо з пэўным засмучэннем: колькі ж іх, папярэднікаў? — бунінскае (куды ранейшая, чым у Прышвіна, па часе напісання): «Два желтых мотылька, как два лепестка розы...» Хоць да «засмучэння» далучалася і «кампенсацыя»: усё ж у Лупсякова быў наш, беларускі матылёк (ды і ў Буніна ж во «мотылёк», а не «бабочка»), і наўрад ці «заляцеў» ён да Міколы Радзівонавіча з вычытанага: не «кніжны», па тым часе, быў чалавек...

А матылькі ўсё выпырхвалі і выпырхвалі (бо цяпер ужо «трапілі» пад маю «чытацкую» ўвагу)...

И анютиных глазок стая Бархатистый хранит силуэт — Это бабочки, улетая, Им оставили свой портрет.

Гэта — Ахматава... Разгорнуты паэтычны вобраз...

У Інакенцій Аманскага — як і належыць яму, паэту антычных узораў, — усё з простай класічнай дакладнасцю: «...маки... как алых бабочек развернутые крылья...»

Пасля ў Канстанціна Паўстаўкага: «Лепестки маков летели по ветру легкими стаями, как мотыльки...» — тыя ж «маки», што і ў Анненскага, толькі ўбачаныя праз паўстагоддзя...

Яшчэ адна кветка — у Кнута Гамсуна (раман «Пан»): «...мотыльки... Иные похожи на летающие фиалки...»

Рускі паэт XIX ст. Апалон Майкаў «прывёў» — у перакладзе — матылькоў з крымскага санета Адама Міцкевіча «Алушта днём»: «Рой пестрых бабочек — цветов летучих рой...»

А вось XX стагоддзе паклікала ўжо Іллю Ся льежскага да ўскладнення вобраза сустрэчным пераносам «характарыстык»: «Бабочки пахнут, цветы летают...» (верш «Первый поцелуй»). Ды тут ужо і пабачыць, і сказаць інакш не выпадае: першы пацалунак! — свет зыначыўся, паўстаў у новых фарбах!..

У Рыгора Барадуліна — такі, здавалася, ужо самы позні па часе — «ляціць, віхлясты і бялявы, пялёстак лёгкі — матылёк...».

Дык жа — не!

«О матылькі, матылькі!..» — давялося нядаўна ўсклікнуць на матыў старога раманса: «О васильки, васильки, много мелькает вас в поле...»:

Якое дзіва: Мільён ліловых матылькоў! Гарохавае поле... (Зянон. Цвіце гарох)

Што ж, кожны адкрывае сваё і па-свойму вечнае дзіва прыгажосці... Сваіх матылькоў...

Былі яны і ў Міколы Лупсякова...

Ружы, браткі (анютины глазки), макі, фіялкі (яны ж і браткі, паводле слоўніка)... — і матылькі... — я не стаў ужо дапытвацца: адкуль яны бяруцца... Я зразумеў: марны занятак вышукваць «першых» паміж дастойных...

Час няўмольны — ідзе і ідзе... Даўно над магілаю Міколы Радзівонавіча Лупсякова шуміць трава...

Ды расцвітае ж там хоць адна кветачка, — то хай жа сніцца яму, што гэта прылятае матылёк, ягоны, угледжаны яго мастакоўскім зрокам...

«ОТКАЗ "СЫРОЕЖКЕ"»

Ёсць у дзённіку М. М. Прышвіна кароценькі — без тлумачэнняў — запіс: (ад 12 верасня 1951 г.) «Твардовский прислал отказ моей "Сыроежке"...»

На першы погляд, быццам нічога надзвычайнага. Ці мала бывае таго ў творчым жыцці...

Але ж — Прышвін!..

Але ж — Твардоўскі...

Прышвін — з яго адзіным тут горкім каментарыем: «При неудаче является сладкий соблазн признать невозможность писательства и послать его к черту...», — і гэта на 79-м годзе жыцця — прышвінскага! — «признать невозможность...»: колькі за гэтым тоіцца!..

Твардоўскі — з жывой легендай (праўда, трошкі пазнейшага часу, звязанага з другім «новомировским» яго прыходам) аб рэдактары-змагары за ўсё новае, таленавітае, смелае ў журналістыцы і літаратуры... Ці падумаў ён тады, саракагадовы любімец паэзіі, пра гэтае «признать невозможность»?..

І ці такая ўжо «неудача» — тая Прышвінская «Сыраежка»? О не!.. Для іншага — то была б чэмпіёнская планка. А для Прышвіна — усяго толькі «Сыраежка» (і змешчаная толькі ў пасмяротным шасцітомніку з пазнакай «публикуется впервые»...).

Не станем паглыбляцца ў аналіз і «крытычны разбор». Вось творчы штуршок, як ножкай пад сэрцам у маці: «Кто-то сказал мне, н не раз это я уже слышал, будто человек своим взглядом останавливает рост грибов...» — гэта першы сказ, і хіба ўжо толькі гэтага мала?! І далей — сэнс і загадка, чыста прышвінскія: «И нет ли того у всех художников природы, что их проникновенный взгляд в природу, их интимный пейзаж есть не что иное, как попытка проникнуть глубоко в душу человека...»

І вось — «что-то записанное... в разные годы о грибах» — і таямнічыя глыбіні чалавечых характараў, хаця б эпізод з лесніком, што, збіраючыся на фронт, прыйшоў да Міхаіла Міхайлавіча сфатаграфавацца — з сям'ёю, на памяць, і ўбачыў на лаўцы баравік і здагадаўся, дзе растуць такія: «...неподвижными глазами он уставился на гриб, глядел, глядел, лицо его стало перекашиваться больше, больше, и вдруг этот сильный с виду мужчина в цветущих годах, с ясными детскими глазами заплакал, как ребенок.

— Что это ты, дружок? — спросил я.

— Ничего, — ответил он, по-детски улыбаясь мне сквозь слезы, — я это на гриб смотрю, — не вернуться мне больше в Конякино, не видать мне в жизни больше такого гриба.

Женщина улыбнулась мужу, совершенно как мать улыбается ребенку своему, огладила его рукой по голове со лба на затылок и сказала мне, как бы извиняясь:

— Конечно, выпил немного — не о нас плачет, а о грибах.

Солдат уже успел оправиться и ответил:

— Вот ещет — о вас плакать: вы сами плакать умеете, а гриб — тот бессловесный...»

Божачка мой! ды толькі адна гэтая навела (а ў апошняй аўтар расказвае: загінуў ляснік, не вярнуўся...) адкрывала твору шлях у любое — самае прэстыжнае — выданне!.. Жывая класіка!..

А тут — «отказ»...

І ўспомніўся, як Канстанцін Паўлоўскі сказаў, што Прышвін з тых майстроў, «что могут написать целую поэму о каждом слетающем с дерева листе...»

А гэта — пра грыбы. Ці то паэма, ці то балада ў чатырох частках, ці то раман...

І думалася: як мог такі паэт — Твардоўскі! — адмовіць? Перапыніць шлях гэтага маленькага мастацкага цуда да чытачоў, да людзей?

Час быў не той? — сама што пастаноўна-жданаўскі («Аб часопісах «Звезда» і «Ленинград»...); ці сам Твардоўскі быў яшчэ не той — не з «хрушчоўскай адлігі», не з таго «Нового мира», пра вальнадумства якога потым пайшлі легенды (і якія, дарэчы, грунтоўна расхістаў і апусціў на грэшную зямлю Аляксандр Салжаніцын — «Бодался теленок с дубом...»)?..

Насіў... насіў паэт-ардэнаносец і сталінскі лаўрэат пад ганаровымі знакамі не толькі долю «сталінскага» страху за жыццё, але і не меншую долю страху згубіць адведзеную яму — за той, першы страх — «сталінскую» вышыню...

І ўсё ж — не забывайма: гэта быў Прышвін, з німбам-аўрай, дзе ззялі водбліскі-водгукі Аляксандра Блока («Это, конечно, поэзия, но и еще что-то»), Максіма Горкага («...Замечательное гармоническое сочетание поэзии и знания»),

І «Сыраежка» твор быў не абы-які: прышвінскі!..

І цікава, як аргументаваў свой адказ Аляксандр Трыфанавіч? Дзе тое пісьмо?.. А аргументаваць ён умеў...

Як умеў апраўдаць нежаданне «мець справу» з родным бацькам, які збег яшчэ з адным сваім сынам з «кулацкае высылкі» і прыйшоў шукаць абароны і падтрымкі ў знакамітага, толькі што абагрэтага славай сына Шуры, — апраўдаць праз дзесяткі год вершаваным цыклам «Памяти матери»:

В краю, куда их вывезли гуртом, Где ни села вблизи, не то что города, На севере, тайгою запертом, Всего там было — холода и голода. Но непременно вспоминала мать, Чуть речь зайдет про все про то, что минуло, Как не хотелось там ей помирать, — Уж очень было кладбище немилое...

Як па мне, дык шчымліва карціць пытанне: няўжо не было тады сыноўняга парыву, памкнення — кінуцца на грудзі да бацькі, сарваўшы са сваіх грудзей ганарова-танныя бляшкі, пайсці з ім у арыштанцкі вагон?..

Многа можна прыдумваць сёння прычын і апраўданняў... Але так і завісла без адказу і апраўдання перад гісторыяй прышвінскае (на тым страшным «кулацкім» фоне — зусім не параўнальнае): «Твардовский прислал отказ моей "Сыроежке"»...

А можа, і ўся «новомировская (другая) эпоха» Твардоўскага якраз і была спробай таго апраўдання? За ўсё і за ўсіх...

МАСКА

Паэт заўсёды «сам обманываться рад» (Пушкін) і таму заўсёды стварае вобраз, малюе воблік, які, калі развеяць мроіва натхнёнага захаплення, ператвараецца ў маску.

А маска — яна і ёсць маска: маскарад, зманлівая штучнасць. Трошкі загадкавасці, трошкі гуллівасці і трошкі надзеі...

У Аляксандра Блока ж — маска снежная: «Н. Н. В.» — Наталля Мікалаеўна Волахава (Анцыферава), актрыса Тэатра Камісаржэўская — маска, узведзеная ў ступень... Паэт адчуваў — падсвядома, душою: агонь яго парыванняў сутыкаецца з холадам гуллівай развагі:

Милый рыцарь, смежной кровью Я была тебе верна... ...Я была верна три ночи, Завивалась и звала...

Снег і лёд... І — «поцелуи на запрокинутом лице...» — калі б: была сустрэчная хваля гарачнасці і парывання?.. А «запрокинутое лицо»?.. — можа, усяго толькі і ёсць той самы «паэтычны падман»? Гэты артыстычны рух як бы пазначаны адмоўнай метай, знакам неўзаемнасці, З-пад знешняй усхваляванасці дыхае адштурхоўванне, адхіленне, адсланенне, яшчэ кропля з расталай сняжынкі... і — твар гэты адвернецца...

І ці. не гэтая ж маска, халодная і чужая, не зважаючы на тэатральныя жэсты і. буйныя рытмы, — праступае ў паэме «Дванаццаць»?..

Тое ж завірушнае кружэнне (ці крушэнне?..) і той жа пранізлівы вецер — той, са «Снежнай маскі»: «Ветер звал и гнал погоню...», «Я ветер встречный!..» — прыблукаў у «Дванаццаць»: «Ветер, ветер — на всем божьем свете...»

Імя гэтай маскі — Рэвалюцыя.

ПАЭЗІІ ПТУШКА ЧАРОЎНАЯ

Эсэ-трыпціх з эпіграфам «Бушуйнае»

Не вецер бушуе над борам, Не шастае ў пушчы лісток — У лютаўскім следзе Рыгора Б'е песні ушацкай выток. Бруіцца яна і ў завею, Каб летам ірваць берагі. Зайздросна сычы бранзавеюць — Гнілых п'едэсталаў багі. А ён — як Мароз-ваявода — Абшары абходзіць свае, Наросхрыст сатыры і оды Складае і з небам пяе. То вострым клінком эпіграмы Да сценкі літбога прыпрэ, А то з першагрэхам Адама У лірыцы млоснай замрэ... Паглядам Снягурку сагрэе, Што тая аж тае ў нудзе... І шосты дзесятак дурэе, Як чорт, у яго барадзе. 24.02.86

Звычайна эпіграф нараджаецца раней за тэкст ці разам з ім, служыць як бы пэўным сігналам, камертонам, тлумачальным знакам першапрычыны. Гэты з'явіўся пазней. Ды і сам выскачыў «наперад», напрасіўся, скарыстаўшыся пэўнай акалічнасцю (зноў жа — не ў лад з парадкам часу: год на двары 2000-ы, 24 лютага). Ён стаў перад усім насуперак таму трывожнаму халадку, што неўпрыкмет пачаў красціся ад аднае душы да другой... Вясёлым, задзірыстым — з марозікам — лютаўскім (па даце народзін) ветрыкам хацелася збіць подступы таго, змрачнавата-незразумелага подыху: як агонь збіваюць агнём — пры тушэнні лясных пажараў...

І яшчэ адна ўводная рэмарка. «Трыпціх» — тры ракурсы, тры кропкі, з якіх скіроўваецца позірк на паэзію Рыгора Барадуліна: спачатку агляд панарамны, адчуванне палёту — вышыні і прасторы; потым — адна кніга: як узор, як прыклад, — крыло ў палёце (што — у птушкі ўсяго два крылы, а кніг жа вунь колькі? дык жа — птушка чароўная, ды ёсць жа і крылатыя дрэвы, і крылатыя мары... — хто падлічыў іх крылы?..); нарэшце — дзве страфы, дзве пярынкі з крыла — як хораша, як здорава палюбавацца імі!..

Аднак — гэта прымоўе.

А слова мовіцца — такое...

1. Палёт...

Час удумнай сталасці, вогнішчы жыццёвых перавалаў — ці не найлепшы момант не толькі пачуць усё дарэшты (і дарэчы, і недарэчы) пра сябе самае добрае (як цыганка казала, што было, што будзе і што на сэрцы ляжыць), але і вярнуцца ў маладосць. Што ні кажыце — ёсць сэнс у гэтых уяўных (далёкіх ад непарыўна-рэальнай дыялектычнай хады прыроды і нават ахопленай ужо чалавечай дасведчанасцю гісторыі), умоўных адрэзках вечнасці. Год, дзесяцігоддзе, стагоддзе... Самі па сабе, без чалавека, яны нішто. Чалавек надае ім сэнс і жыццё. З чалавекам вырастаюць яны ў дарогу чалавецтва, становяцца гістарычнай рэальнасцю.

Пройдзем жа і мы адной з такіх дарог — дарогаю выдатнага паэта нашага — Рыгора Барадулін. Сёння ёсць для гэтага важкая прычына: той узрост, калі, здаецца, нарэшце, перастаюць у нас называць паэта «маладым» (просім не блытаць: творчым настроем сваім ён заўсёды мусіць быць, яму належыць быць — маладым!). Ёсць на гэтым шляху і вызначальна свецяцца, каб весці нас, добрыя вехі — барадулінскія кнігі. Вось яны — ладная ўжо, калі выстраіць, бібліятэка. Тут, кажучы спосабам самога паэта, і рунна, і румна, і наліўка, і пчольна, і нерушна, і абсяжна, і вечальна, і амплітудна, і дарожна, і паэмна... — словам, Рыгорна-Барадульна.

А хочацца пачаць з самай блізкай па моманце натхнення і самай далёкай па часе — з сівой гістарычнай мінуўшчыны — вяхі: перакладу на родную мову несмяротнага «Слова аб палку Ігаравым» (у Барадуліна — «Слова пра паход Ігаравы»):

На Нямізе галовы сцелюць снапамі, харалужнымі малоцяць цапамі, жыццё кладуць на таку злюцела, веюць душу ад цела. Нямігі крывавыя берагі не збожжам былі засеяны зноў: пасеяны косці рускіх сыноў...

Ужо не адзін выдатны майстра прымерваў сябе да той высокай засечкі на духоўным дрэве чалавецтва, што адзначыла вырост і веліч аўтара «Слова...» (як бацька штогод прымервае сына, пакідаючы сцізорыкам штрышкі на дзвярным вушаку, так робіць гэта час з творцамі, ведучы адлік, праўда, на стагоддзі, быццам пытаючыся: а хто дарос да адмеркі Баянавай?..). І самы рэальны спосаб супастаўлення і самаправеркі — спосаб заглыблення ў «Слова...» шляхам яго перакладу, набліжэння да свайго слова, а разам з тым і да свайго часу, да свайго сучасніка. Задача невымерна цяжкая і рызыкоўная. Пушкін, разумеючы гэта і падкрэсліваючы веліч «Слова...», заўважыў, што ў ім «столькі паэзіі», колькі «іншыя (маюцца на ўвазе вершатворцы XVIII ст. — В. З.) не мелі ўсе разам». (А за гэтым, безумоўна ж, стаяла затоеная мара Пушкіна зрабіць і сваю паэтычную інтэрпрэтацыю «Слова...».) У той час называлася яшчэ яно і «Песняй». Заўвагі на «Песнь о Полку Игорове» — чытаем мы ў Пушкіна. Слова ёсць Песня, і Песня ёсць Слова, так, відаць, і было ў самапачатковым, першародным разуменні, у духоўна-функцыянальным прызначэнні гэтага чалавечага феномена. Такім яно, бадай, застаецца і сёння.

Зварот Рыгора Барадуліна да «Слова...» натуральны і заканамерны (а пасля купалаўскага перакладу і ўдвая адказнейшы). Заканамерны, бо змыкаецца цецівой — праз стагоддзі — дужка лука:

Яраслаўна рана плача ў Пуціўлі на забрале, прыгаворваючы: «О вецер, вятрыла! Чаму, валадару, вееш проці? Чаму імкнеш палавецкія стрэлы згубныя на сваіх лёгкіх крылах на воінаў майго любага? Ці ж табе пад аблокамі не стала прасторы, караблі люляючы па сінім моры? Чаму, валадару, весялосць маю па кавылю развеяў?» І - Вецер, Чорныя хмары згані! Я — Купалінька, Я — самотная. Крывянее чорны туман. Мне нядзеляй не быць, Быць суботаю. Я — Купалінька, Дзе ты, Іван?..

Будынак паэзіі Рыгора Барадуліна ўзводзіцца і ўзносіцца скразным вобразам: Маці (як яно балюча блізка толькі што прагучала: Купалінька — Купінка...) — Радзіма (партызанская Ушаччына) — Слова. Можна іх ставіць у іншай паслядоўнасці, знаходзіць іншыя, дадатковыя, сувязі ў гэтай заканамернасці, адзінства застаецца непарушным. Без яго няма паэта Рыгора Барадуліна...

Крэўная Зямля, воблік яе: Яраслаўна, жанчына, каханая, маці — і Слова — гэта яны акрылялі яго, хто наважыўся песняй сваёй стаць упобачкі, паспаборнічаць з самім вешчым Баянам.

Ёсць і яшчэ адна заканамернасць: у вершах і паэмах Рыгор Барадулін даўно ўжо вяслуе рытмічным рэчышчам «Слова...» (што ў перакладзе павінна адыграць далёка не апошнюю ролю). Прыгадаем яшчэ малюнкі-метафары, і паралелі-сімвалы, і гукавы жывапіс... Што і казаць — Барадулін тут у сваёй стыхіі. А «Слова...» — яно для ўсіх навыраст...

Калі ўзышоў «Маладзік над стэпам» (1959), то, натуральна, Барадуліна, ва ўсёй яго сённяшняй паставе, якога мы ведаем, які са сталаю прапіскай пасяліўся ў чытацкім сэрцы, ён яшчэ не мог высвеціць. Гэта была пераважна кніга студэнцкіх ад'ездаў і вяртанняў — дадому на канікулы і з канікул у інтэрнат, у вясёлыя сяброўскія вандроўкі і на ўборку цаліннага ўраджаю... (У гэтым сэнсе і знакаміты барадулінскі верш «Трэба дома бываць часцей...» — найперш юнацкае адчуванне і разуменне: дом там, дзе бацькоўскі парог, дзе чакае цябе маці, калі не маеш яшчэ іншага, свайго, уласнага прыпірышча, свайго сямейнага агменю, па-дамашняму абжытага...)

Так, гэта быў яшчэ маладзік. І, зразумела, абяцанне будучай поўні. Таму што было ў кнізе галоўнае — яно вызначыла пазней творчую асабістасць Рыгора Барадуліна — цэнтраімклівая сіла звычайнага факта жыцця, вера ў яго паэтычную «начыненасць» і «выбуховасць», варта адно толькі трапіць яму ў поле зроку мастака (Рыгор Бярозкін назваў гэта: «інтымнасць у перадачы... быту, якая даецца толькі «тутэйшаму», толькі «свайму»). Як вось гэтае, напрыклад, з цаліннай нізкі:

Не! Не ўсім надарылася шчасце Есці боршч, прыгатаваны Насцяй, Не ўявіць вам, што гэта за боршч! Хай чатыры порцыі ты знішчыш — Яшчэ ў місцы выскрабаеш днішча І абавязкова просіш больш...

І ёсць у «Маладзіку над стэпам» той, ушацкі, жаўруковы, магніт, без якога і Барадулін не Барадулін, і верш не верш:

Як захліпнуўся ад радасці жаўранак, Славячы сонца вясновага дня, Як па куп'і на балотных выжарынах Мякка хрумсціць пад нагою сушняк; Як па-над ярам пад ветравым подыхам Вольха сухая рыпіць і рыпіць, Як адвячоркам над соннымі водамі Кнігаўка ўсё недапросіцца піць, — Тры гады я не чуў...

Маладым салаўём «на маёвай расе» спрабуе Рыгор рытмы, якія неўзабаве стануць не толькі «візітнай карткай» яго паэзіі, але, што галоўнае, — спосабам арганічнага, наватарскага бачання свету вачыма народнай песні.

На лугу- Мурагу На зялёненькім Ды пасе Па расе Хлопец коніка... —

быццам сцвярджае паэт і сабе, і магчымым апанентам, якая яна, народная песня, неардынарная, вынаходліва-гнуткая (і яршыстая!) па рытма-інтанацыйным малюнку.

Гэта было, урэшце, пераадоленне добра-такі застарэлай на тым часе «традыцыі» трафарэтна-пафасных вершаў, часцей за ўсё на скорую руку сасцябаных і прышпіленых да нейкай даты ці падзеі.

А яшчэ знаходзім мы тут шчымліва-балючы верш «Бацьку»: «А я... чакаў з усіх дарог цябе ў сорак чацвёртым... летам», і так «хацелася пачуць: «Сынок...» і крыкнуць радаснае: «Тата!»

Радкі прагучалі пралогам будучых кніг Барадуліна. Гераічная і пакутная партызанская Ушаччына — той назіральны пункт, з якога праглядваецца на ўсю далеч, да самых глыбіняў прасвечваецца, прачытваецца яго паэзія. Відаць, не толькі з прычыны ўзросту ў барадулінскім паэтычным арсенале не вельмі багата «матэрыялу» даваеннага. Заканамерна ўзнікае пытанне: чым жа яшчэ вытлумачыць гэта? Адкуль гэтая, скажам, не сцяна, дык прынамсі адчувальная мяжа? І адказ, пэўна, будзе адзіны: вайна. Вайна зрабіла гэты водападзел. Усё ў паэзіі Барадуліна «падыходзіць» на «замесе» вайны. Там зарадзіўся трагічны, на вачах у смерці, горкі вопыт паэта і яго равеснікаў.

І сапраўднае (глыбіннае, да каранёў і ад каранёў) зліццё біяграфіі і слова адбылося ў зборніку «Рунець, красаваць, налівацца!». Прыгадаем хаця б такія агульнавядомыя сёння барадулінскія вершы, як «Палата мінёраў» і «Труба», дзе рэаліі і прыкметы асабістага лёсу вызначылі ў паэтычным вырашэнні лёсу пакалення, чыё дзяцінства зазнала ўсе жахі вайны, халодную і галодную нястачу пасляваенных дзён.

Калі сцвярджаюць, што стыль — гэта чалавек, дык не трэба шукаць лепшых доказаў, чым творчы прыклад Рыгора Барадуліна.

Даверліва аддаючыся плыні жыцця, паэт як бы ставіць сябе ў поўную залежнасць ад яго стыхіі. Усёахопнасць і універсальнасць барадулінскіх паэтычных інтарэсаў і захапленняў выключная. Барадуліна цікавіць, здаецца, усё пабачанае, пачутае, пазнанае. Няма ў яго нейкіх тэматычных «шораў», запраграмаваных маршрутных калідораў для палёту. Яго на ўсё хапае. І не таму, што ён паспешлівы. Барадулінская паспешлівасць падманная. Ён таленавіта, учэпіста мэтанакіраваны. Пры ўсёй барадулінскай імпульсіўнасці і непасрэднасці, ён у стаўленні да жыцця, мабыць, адзін з самых нашых «аб'ектываваных» паэтаў. Ён не мае жадання без патрэбы «ўціскацца» паміж жыццём і чытачом. Але гэта зусім не значыць, што верш упадае ў пэўную безаблічнасць. Барадулінскае «я», нават пры сваёй фармальнай адсутнасці, заўсёды ёсць! Яно — у барадулінскім усведамленні жыцця як сінтэзу асабістага і ўсеагульна-гістарычнага ў яго канкрэтных праявах, у прыцягальнай сіле барадулінскага эмацыянальнага свету. Нарэшце, барадулінскае «я» — гэта і планета Ушач чына, і зорка Маці не аб'ектызаванае, а глыбока, да болю асабістае: паэт гаворыць, прамаўляе не проста за іх, а іх голасам. І толькі тады, як загаворвае ён непасрэдна з маці (ці пры жыцці, ці пасля спачыну), з Ушач ч ынай, Радзі май — найбольш часта з'яўляецца і яго ўласнае «я».

Захапленне самымі рознымі праявамі рэчаіснасці і пошук, адпаведна, выразных прыёмаў, формаў для іх адлюстравання — самая, безумоўна, прыкметная і прывабная рыса паэтычнага характару Рыгора Барадуліна. Рашуча адмаўляючыся ад тэматычнай аднастайнасці аднаго ці некалькіх класічна ўзважаных матываў, паэзія Барадулін выкрасаецца ў любым судакрананні яго з жыццём.

Феерыя фарбаў, гукаў, пахаў на першы, павярхоўны, позірк стварае ўражанне раскіданасці. Былі нават папіканні, што пры ўсёй маляўнічасці паэзіі Барадулін) не стае агульнай канцэптуальнай нагрузкі, вершу — стрыжнявой думкі. У такім разе не лішнім будзе нагадаць простую ісціну аб спецыфіцы мастацтва. З чаго мы высноўваем думку, калі глядзім карціну жывапісца ці слухаем сімфонію? Там няма прамых дэкларацый, там ёсць вобраз. Ён і даносіць да нас — на хвалі эмацыянальнага ўздзеяння, перажывання — ці прынамсі абуджае — пэўную сэнсавую канцэпцыю, ідэю, якая замацоўваецца намі ў адпаведным лагічна-моўным выяўленні. З літаратурай крыху інакш. Тут само слова з'яўляецца выяўленчым сродкам, «матэрыялам». З яго «будуецца» вобраз. Але ж яно, слова, дае і падманлівую магчымасць аблегчыць гэта будаўніцтва або нават абысці яго, выкінуць з «тэхналагічнага» працэсу: выкладвай адразу думку — і ты на фінішы. Калі адлічваць па секундамеры — вынік высокі. Калі ж мець на ўвазе сілу ўздзеяння, дык ён, вынік гэты, у дадзеным выпадку нікчэмны, нулявы. Нешта падобнае адбываецца з рэчкай, ператворанай у канаву: ёсць вада, ёсць берагі, ёсць вусце, а рэчкі няма. Ёсць прагматычная ідэя, функцыя, а тое, што мае права называцца рэчкай, знікла, зруйнаванае...

Зразумела, паэзія Рыгора Барадуліна не цураецца і дэкларацыі, аднак не гэта нясе вызначальны знак. Фіксуючы жыццё, паэт перш за ўсё глядзіць на яго вачыма душы, сэрца. І позірк гэты аб'ёмны (а ў гукавым выяўленні яшчэ і стэрэафанічны): засяроджваючыся на галоўным, ён не абмінае момантаў быццам нязначных, «другарадных», якія нясуць, аднак, ці не галоўную службу:

Пазавязвала памяць стагоддзяў Не ўпотай Рэк і дрэў караністых вузлоў. Васількі тваіх воч Узыходзяць пяшчотай, Беларусь — Бераг белых буслоў. Млечны Шлях васількоў З-за хмурыны мурожнай І ў чужыне асветліць шляхі. Рыпнуць весніцы дня Цішынёю марознай, Бліскавіца нап'ецца з ляхі.

Якія насычанасць, спрасаванасць, ёмістасць, і набіраюцца яны віток за вітком: васількі ўзыходзяць, ды не проста васількі — а васількі вачэй, і ўзыходзяць пяшчотай, і вочы гэтыя — вочы Беларусі, берага белых буслоў; альбо: рыпнуць весніцы — але ж гэта весніцы дня, і рыпнуць яны цішынёю, і не якой-небудзь, а марознай... Дэталь ідзе па спіралі, разгортваецца, узбуйняецца, узводзіцца паэтам у ступень, набывае і другі, і трэці далягляд...

Мы ўжо гаварылі аб асноватворных асадніках барадулінскай паэзіі. Гэта тэматычныя цэнтры, вакол якіх нараджаюцца галактыкі. Радзіма Ушаччына, маці — ад іх ідуць прамяні думкі і пачуцця да гераічнай душы народа, да векашумных бароў, да блакітных азёраў памяці, да роднай песні і слова, да яго волатаў і рупліўцаў — Купалы, Коласа, Багдановіча... А зрэшты, усё можа мець і сустрэчны кірунак: карані і крона не спрачаюцца за першародства. Тут прыцягненне ўзаемнае...

«На Беларусі Пчолы, як гусі», — Прыгадваў зямляк у выраі... «Ем сырую зайчыну Ды люблю Айчыну!» — Прысягаў паўстанец нябёсам... І – Згару я на вейцы тваёй расінкай, Беларусь — мая мова і песня... —

голас паэта, голас адданага сына. Голас — у згодзе з такой жа шчырасці пачуццём: «Я — інтэрнацыяналіст і ў шумнай кроне чалавецтва з тутэйшае галінкі ліст...» (вось ён, той момант «дэкларацыі»: «інтэрнацыяналіст...» — але як ён адразу ж спускаецца з «патэтычных нябёсаў» на цёплую, з жывым дыханнем зямлю — лістком да роднага дрэва...)

Вандроўныя маршруты Рыгора Барадуліна адкрываюць нам свет і нясуць свету знакі нашых пачуццяў, галінку дружбы сябрам... І яшчэ і яшчэ раз можна прыгадваць тут словы Блока, сказаныя пры чытанні вершаў з «італьянскага цыкла» (калі яго папрасіў хтосьці з публікі пачытаць лепш аб Расіі), што «гэта ўсё аб Расіі!..» Прыгадаем — і паўторым, у дачыненні да барадулінскіх «радкоў дарог»: гэта ўсё пра Беларусь, усё тут дыхае, жыве, напоўнена беларускаю душою...

З гэтай выдатнай камунікабельнай якасцю творчага характару Рыгора Барадуліна непарыўна лучыцца і яго перакладчыцкая дзейнасць (не лішнім будзе прыгадаць, што кніга лірыкі Федэрыка Гарсія Лоркі «Блакітны звон Гранады» здабыла Барадуліну разам з кнігай арыгінальнай паэзіі «Рум» Дзяржаўную літаратурную прэмію імя Янкі Купалы).

«Ветрык, вей!» Яна Райніса, кнігі паэзіі А. Вазнясенскага, І. Драча, С. Ясеніна (апошняя разам з А. Куляшовым), шматлікія творы Дж. Байрана, А. Пушкіна, А. Міцкевіча, Н. Гільена, Т. Шаўчэнкі, Лeci Украінкі, С. Нярыс, А. Туманяна, Р. Гамзатава — далёка-далёка не поўны пералік перакладчыцкага даробку Рыгора Барадуліна. Дапытлівае пранікненне ў дух і сэнс арыгінала, карпатлівы пошук шляхоў да яго трактоўкі па-беларуску, смеласць і разам з тым беражлівае стаўленне характарызуюць манеру Барадуліна-перакладчыка. Новае сведчанне таму — кніга лірыкі лаўрэата Нобелеўскай прэміі Габрыэлы Містраль «Ветраліст»...

Дзвюма тэматычнымі плынямі развінаецца і развіваецца сёння паэзія Рыгора Барадулін: адна з іх — пранікненне ў шматаблічны свет сучаснасці, з усімі яго трывогамі і надзеямі, другая — тэма памяці. І несумненнай вышынёй у яе асваенні з'яўляецца паэма «Блакада». Твор увабраў у сябе, звёў у адзін шлях сцяжынкі і дарогі трагічных і лёсавызначальных дзён вайны, праявіў іх праз канкрэтна-адчувальныя, узбуйненыя (па прынцыпе кінематографа) дэталі-кадры:

На лузе стажар'е выбухаў стыне... ...Пілоткамі згубленымі — Чаўны... ...Плачуць па дзецях нямецкія кулямёты Буйнакалібернымі слязамі...

Гэтыя адбіткі малюнкаў-гравюр, зафіксаваныя ў памяці, — сведкі не адно толькі цярпення і трагізму, але і выключнай чалавечай мужнасці. Па яе вялікім праве побач з «Блакадай» стаіць напісаны раней трыпціх — «Бацьку», «Куліна», «Матчына хата» — яшчэ тры старонкі ў летапіс народнага (без гучных гераічных слоў) жыцця-быцця тых, што «былі на «ты» з перамогай», «пасля вайны не сагнуліся, калі іх гора пратала», «не зломкі на працу» і «выпіць могуць»...

І яшчэ адну вышыню паэзіі Рыгора Барадуліна нельга не адзначыць (хаця б назваць, не ўдаючыся ў аналіз, бо гэта патрабуе асобнай, спецыяльнай працы) — рэквіем «Бяроза з лістам гаварыла...» і «Матчыны песні» (іх трэба чытаць і разглядаць толькі ў адзінстве) — нерукатворны помнік Маці — працаўніцы і пакутніцы, карміцелькі, шчыраўніцы і цярплівіцы, а яшчэ — захавальніцы і аберагальніцы скарбаў душы народнай...

Вось адзін толькі эпізод — скандэнсаваная трагедыя:

Падчас блакады... ...у вялікім лесе нас многа згубілася. Кожны крычаў штосілы. Лес паўтараў, нібы дражнячы, кароткае слова: — Мама! Крычалі многа, ды толку мала. Тады я гукнуў: — Куліна! І маці мне адгукнулася...

Рыгор Барадулін — у пастаянных пошуках, у пастаянных зменах. Пушкінскае «мы ленивы и не любопытны» як бы абмінае Барадуліна, гэта не пра яго: не той тып характару!.. Прыгадаем «спіраль» яго развіцця, руху: напачатку — традыцыйны верш, просты, там-сям па-школьнаму наіўны. Потым — рэзкі скачок у фармальныя вышукі (крытыка пачала нават падкідваць папярэджанні: цэльнасць і непасрэднасць, неразменная каштоўнасць жыццёвага зместу іншы раз падмяняецца штукарствам, філасофія перажывання адцясняецца, саступае месца знешняй аздобе...). Што ж, было, было... Было, калі форма «вырывалася» са зместу, «павісала» над ім...

Але, як гаворыцца, гэта ўжо ад багацця, а не ад беднасці, ці, як прызнаваўся сам паэт у адным з вершаў, — «проста мне так захацелася»... І сапраўды, гэта сталася ўсяго толькі фіззарадкай, падсобнымі практыкаваннямі з гантэлямі, за якімі павінен прыйсці рывок — ці то штангі, ці то на лёгкаатлетычнай дыстанцыі... А сілы — адыдзем ад спартыўнай тэрміналогіі — сілы для таго ёсць. Сілы пераадолення. З ім, з пастаянным пераадоленнем — матэрыялу, самога сябе — звязаны пошук паэта.

Дрыжыкі па целе, Марал пацее У тры паты: Панты Зразаюць Нажоўкай. Капыты Б'юцца на жоўклай Траве... Трывае... —

вось дзе яно, поўнае зліццё зместу і формы (верш «Маралу зразаюць панты»). Чуеш, як устрывожана тупацяць капыты, як пудка і нецярпліва кідаюцца ўбакі маралы (і нават графічная разбіўка радкоў — улукаткі — падкрэслівае гэты рух). Сапраўды, змест закіпае ў форме, бушуе!..

Чуйнасць Барадуліна да слова стала прыкметай ледзь не назыўнога характару. Трэба толькі бачыць, як хапаецца ён за кожнае з іх — наноў пачутае ці вядомае, ды згубленае дзесьці ў сховах памяці, як радуецца, як гуляе з ім, паўтараючы, — быццам падкідвае і ловіць на ляту, а іншы раз і папросіць (калі, зразумела, слова сарвалася з вуснаў прафесіянала — гэткага ж «лаўца»...): «Слухай, аддай яго мне...» — і тут жа ўхопіцца за вузенькі (па стандарце кніжачак-мініяцюр) блакноцік — не, не проста «зафіксаваць» слова, а ўжо занатаваць радкі новага верша, бо слова тое ўмомант «абрастае» ў Барадулін асацыяцыямі...

Прыгадваю, як прымерваліся ўпершыню мы з Рыгорам да вышыннай дарогі вакол Медэо. Гэту імправізаваную экскурсію наладзіў нам казахскі сябар Туманбай Малдагаліеў. А расказвала пра ўсё, то заглыбляючыся ў гісторыю, то вяртаючыся ў сучаснасць (увасобленай сімвалічна-прывітальнай чашай славутага лядовага катка ды яшчэ маленькаю кропкай пакінутай унізе «Волгі» Туманбая), была дасведчаным экскурсаводам сама спадчынніца роду Медэо. Рыгор слухаў захоплена, перапытваючы, удакладняючы сэнс, этымалогію слоў. І тут жа з'яўляўся на далоні той блакноцік-амаль-невідзімка...

А пазней мы прачытаем:

ГАСПАДЫНЯ МЕДЭО А рачулка Кымасар. Гэта значыць: Хто пяройдзе. Шлях атар. Грымотных хмар. Хто пяройдзе — рэха знойдзе. Праваднік наш ведаў, дзе Перайсці рачулку гневу. Смела нас вядзе, бо йдзе З гаспадыняю Медэо. Туфлі гарадскія з ног — Гаспадыні можна босай. І вясёлка ста дарог Пад рукой — вясёлы посах...

Сведчу: усё было так. Быў і ў мяне ў блакноце запіс, дзе, да ўсяго, пазначана: «Калі старэйшына роду Медэо перайшоў на бок савецкай улады і пачалі з гор спускацца атары, — восем дзён лічылі авечак...» Цікавы запіс (хутчэй — для прозы)... Быў і застаўся... «Вось і ўся розніца», — заўважым самакрытычна...

У стаўленні да мастацкай дэталі Рыгор Барадулін, як правіла, дакументальна дакладны. Вось, скажам, крытыкі адзначаюць «вясковы каларыт» у вершах паэта, нават Ушачы іншы раз называюць вёскай. Тут і напрошваецца само сабою ўдакладненне: і «вясковы», ды не зусім і не ва ўсім: ён — местачковы («Райцэнтр мой партызанскі... Ад вёскі адарваўся і ў гарады не выйшаў...»). Так, самі барадулінскія дэталі тут жа ўносяць адпаведныя сведчанні - «карэктывы»:

У бок пякарні глядзяць усе. Нарэшце доўгачаканае: — Едзе! З узгорка пакатага пакрысе Будка з хлебам цягнецца ледзьве, —

«пашпартызацыя» месца дакладная. Каларыт і настрой местачковай вуліцы, што адным канцом упіраецца ў «цэнтральную» плошчу, а другім — у поле з жытнёвымі ці бульбянымі палеткамі, у «дамашніх» вершах Барадуліна выключна адчувальныя — да ўражання (калі гаварыць пра чытача) рэальнай прысутнасці. Усё тут дыхае вясковай даверлівасцю, блізкасцю і адкрытасцю, а разам з тым і нейкай «сталічнасцю», хай сабе і раённай, «местачковай»...

Помніцца, як прыбягаў Рыгор са свайго, нанятага, пакойчыка ў кватэры цаглянага дома па вуліцы Маскоўскай у мой, таксама наняты, пакойчык у драўлянай, амаль па вокны ўрослай у зямлю, будыніне на 2-м Рыгораўскім («яго імя!») завулку, каб паслухаць шум дажджу, палюбавацца, як цурчаць са страхі струменьчыкі. Тут яму нешта вельмі нагадвала ўшацкую вуліцу, ушацкую хату. Тут яму добра думалася...

Пра гумар і сатыру Рыгора Барадулін гаворыцца крытыкай, але недастаткова грунтоўна, як бы між іншым — у дадатак да «асноўнага». А гэта, мабыць, адна з вызначальных рыс яго творчай натуры, яго паэтычнага таленту. Ад лёгкай усмешкі (дасціпная сваёй нечаканасцю «Журавінка»: «...а цябе як раскусіў — аж заплюшчыў вочы»; хітравата-зваблівыя «Спаднічкі» — пра модныя «міні»: «угору ўсплываюць спаднічкі, нібы на дасвецці туман...» і — «ты паспрабуй абміні...» — «паэты і астраномы ад неба пагляд адвялі...»; грубаваты, з прысмакам марской солі «Порт», дзе «познія нявесты...» «глядзяць зялёнымі вачыма, як незанятыя таксі...»), самаіроніі — зачэпак і прычын тут шмат («Світанняў я з табой не сустракаў...»), калючых сяброўскіх пасланняў і прысвячэнняў (колькі іх рассыпана — і надрукаваных, і ў вуснай перадачы!) да гнеўных буколік наравістай паэмы «Смаргонская акадэмія» — амплітуда, згодзімся, уражвае. Сатыра і гумар — гэта не проста «пастаўленая задача» выказацца «іншы раз» менавіта ў гэтым ключы, гэта (як сказалі б матэматыкі) канстанта, пастаянная велічыня паэзіі Рыгора Барадуліна, своеасаблівы ўток па яго паэтычнай аснове. (Магчыма, паэт і сам не зусім заўважае гэта: усё робіцца як бы само сабой. Пра тое ў нас будзе нагода сказаць крышку пазней.)

Размах фантазіі, палёт гумарыстычна-сатырычнай вынаходлівасці, можна пераканацца, трыумфуе ў гэтых нешматслоўных «карацельках»:

НЕ ЗРАЗУМЕЛА Жыве ў далёкай маладой красе. Забыўшыся шчасліва на гады. Ганяліся за ёй адной усе... Чаму ж ніводзін не дагнаў тады?! ВЫЕЗД НА ПРЫРОДУ Уранні хапала Пітва і запалу, Пад вечар сказаць бы маглі: «Нага чалавечая тут не ступала», Бо поўзалі ўсе па зямлі. ЗАНАДТА КЛАПАТЛІВАМУ МУЖУ Гатоў бядак У мак разбіцца, Каб толькі жонку апрануць. На неапранутую быццам І ў думках боязна зірнуць!

Вясёлае крыло барадулінскай музы ўзлятае і над кніжкамі, адрасаванымі дзецям: «Мех шэрых, мех белых», «Ай! Не буду! Не хачу!», «Што было б тады, калі б?», «Ці пазяхае бегемот?» Тут збіраюцца і займальны верш, і зманлівая казка, і павучальна-дасціпная азбука, і жарт, і скорагаворка, і загадка... Тут жывуць хлопчыкі і дзяўчынкі, сур'ёзныя і смяшлівыя, жыве адкрыты насцеж цудоўны свет птушак, звяроў, дрэў... Паэтычнае слова Рыгора Барадулін абуджае юную фантазію, кліча, запрашае да творчасці. А яшчэ — раскрывае лад, багацце, музычнае шматгалоссе роднай мовы. Ну вось хаця б такі гукапіс:

Штохвіліны на шашы Шумна, як на кірмашы. Шоргат, Шорах, Шум птушыны. За машынаю машына. Нешта шэпча Шына шыне. Шпак шыкуе На шыпшыне. А пад шатамі ў цішы На ляшчыне спарышы. У капелюшы спарыш, Пашукай спарыш, малыш! Шпарка па шашы ў кашы Пашыбуюць спарышы. Шэпча шустрая шаша: — Не спяшайцеся, ша-ша...

І весела, і займальна, ды яшчэ і павучальна, гэтак неўпрыкмет, але па ўсіх правілах дарожнага руху: «Не спяшайцеся...» — шэпча шаша...

Неяк незаўважна зноў мы апынуліся ў дзяцінстве, зноў перанесліся да крыніц, да вытокаў. І чуем маладзі ковы голас Рыгора Барадулін:

Трэба дома бываць часцей, Трэба дома бываць не госцем. Каб душою не ачарсцвець, Каб не страціць святое штосьці...

Дома — не проста ў сценах, са страхой над галавою — для жылля, а ля святога агменю, дзе жыве матчына душа, дзе дыхае ўсё памяццю і дае апірышча ў гэтым свеце...

2. Крыло..

Трываласць «апазнавальных знакаў» паэзіі Рыгора Барадулін выключная. Схільнасць яе да шматступеньчатых асацыятыўных пабудоў, артыстычная вынаходлівасць у абыходжанні са словам, арганічнае ўпляценне (а дакладней, своеасаблівае мастацкае цытаванне) фальклорнага матэрыялу — ад яркага выслоўя да цэлай песні ці сюжэта, энергічнасць і гнуткасць рытму (у сэнсе яго адпаведнасці зместу), незаштампаванасць рыфмы (нават непрыкрытая, яўная падкрэсленасць пошуку нечаканых сугуччаў, калі дыктуецца тое мастацкай неабходнасцю), — здаецца, усё гэта даўно і добра вядома. І, аднак, не перастаеш здзіўляцца імкненню паэта знаходзіць усё новыя і новыя фарбы: для паэтычнага ўзнаўлення жыццёвага матэрыялу. Выдае, яны прыходзяць да Барадулін адначасна: пабачанае, адчутае — і выяўленае ў вершаваных радках і строфах. Відаць, так яно і ёсць, відаць, да органаў пачуццяў, дадзеных усім нам прыродай, каб знаходзіліся мы ў пастаянным кантакце з навакольным светам, тут яшчэ дадаецца феномен пачуцця вышэйшага — паэтычнага, акумулюючага, галоўнага над усімі астатнімі, першаснымі.

І ўсё глыбей і выразней акрэсліваюцца — не цэнтрабежнаю сваёй, а цэнтрапамкненнем — дзве прынцыпова раўназначныя дамінанты паэтычнага таленту Рыгора Барадулін: лірычная і гумарыстычна-сатырычная. Невыпадкова паэт апошнім часам рашуча пайшоў (у адрозненне ад ранейшай практыкі) на аб'яднанне гэтых плыняў пад адзінаю кніжнай вокладкай (а як жа «супрацівіцца» іх крэўнай узаемазалежнасці?!). Такі падыход выглядае і слушным, і па-мастацку перспектыўным. Пра гэта сведчыць і кніга паэта з яскравым падзагалоўкам-вызначэннем — «і лірыка, і гумар» — «Амплітуда смеласці». Праўда, «дэмаркацыйная лінія» ўсё ж асцярожліва захоўваецца: дзве «жанравыя дзяржавы» выступаюць у выглядзе асобных раздзелаў — «Карэнне аблачын» («чыстая» лірыка) і «Загоншчыкі славы» («чыстая» сатыра). Думаецца, ці не варта было б пайсці смялей на «знішчэнне» граніцы? Бо прырода барадулінскага таленту — зноў падкрэслім! — такая, што ў тую «чыстую» лірыку абавязкова ўскочыць «чортава рабрына» гумару. Ставіць тут памежныя слупы вельмі цяжка. Ды й прыгадаем класіку (Пушкін, Гейне, Купала...) — штосьці не згадваецца там гэтай, спецыяльна выстаўленай, «памежнай службы»...

Аднак будзем «танцаваць» ад той «печы», якую склаў Барадулін.

Першы раздзел — «Карэнне аблачын» — вядзе нас шляхам паэтычнага роздуму над самымі рознымі — простымі і складанымі — праявамі жыцця, вядзе сцежкамі памяці, дарогамі сяброўскіх сустрэч.

Вось лірычны, вынашаны ў глыбінях сэрца, выпакутаваны маналог, што прамаўляецца як бы самому сабе, але звернуты перш за ўсё да іншых, тых, хто, магчыма, не спазнаў яшчэ перажытага аўтарам:

Наведвайце бацькоў, пакуль яны жывыя, Пакуль дымяцца коміны — нагрэйцеся ў бацькоў. Калі адчай вякоў гайнёй ваўкоў завые, Не трэба анікому ён, сум ля сляпых слупкоў...

А цяпер — увага! — прыпынімся на хвілінку: мабыць, нават толькі дзеля гэтага аднаго варта было пабачыць «крыло амплітуды» — у палёце!.. І дзе тут утрымаешся, «аб не падказаць: глядзіце, як на «чатырох вуглах» асноўнай рыфмоўкі: жывыя — завые, бацькоў — слупкоў «кладзецца» яшчэ адно звяно — рэхам: бацькоў — вякоў, коміны — анікому ён (ды плюс яшчэ: «адчай вякоў — гайнёй ваўкоў»)... Не выпадковае «шматгалоссе» — а высвечванне слоў і думак асноватворных. Гэта тыя галоўныя зоркі, па якіх мы вызначаем сузор'е зместу...

А вось — побач са шчымлівым, па-народнаму стрыманым роздумам — публіцыстычна-трывожны, да болю напяты позірк на сённяшнія праблемы грамадзянскага кшталту:

Неперспектыўнае сяло, Дзе густа жыта каласіла, Дзе нема гора галасіла, Вяселле песнямі гуло?..

Пытанне не выпадковае. Пытанне і асабіста-чалавечай, лакальнай, і агульнай, сацыяльна-гістарычнай важнасці. Былі гарачыя (а дакладней — бязглуздыя) галовы, што імкнуліся спісаць з рахунку многія тысячы вёсак з жывымі людзьмі ў катэгорыю «неперспектыўных», адміраючых. І паэт бачыць адзіна правільную выснову: «На ўсё, што будзе, што было, адкажа час без нашай спешкі...» Не ў асуджэнні жывой вёскі на «бесперспектыўнасць», а ў яе адраджэнні — шлях, які падказвае само жыццё. Шлях, адчуты таксама і сэрцам паэта.

«Хат болей, чым людзей...» Ёсць і яшчэ адзін бок з'явы, бо «дасюль у кожнай хаце яшчэ жыве вайна». Старэюць хаты, старэюць і адыходзяць людзі, ды не старэе памяць. Яна вяртае і вяртае паэта ў той трагічна-вогненны час. «Балада жаху» — усяго чатыры радкі — і жыццё, няздзейсненае, непражытае, як напамін, як заклік зрабіць усё, каб такое больш не паўтарылася:

Жвірам аслепіць адчаю вока Просьба малых да ката: — Не засыпай зямлёю глыбока, А то нас не знойдзе тата...

Рыгор Барадулін стварае галерэю вёсак, людзей, лёсаў партызанскай Ушаччыны («Былая вёска Аралля», «...Мама, я паслухаю шпакоў...», «Цётча», «Партызанка»). Некаторыя з гэтых вершаў перарастаюць у вершаваныя апавяданні-партрэты («Піліп»), Вобраз музыкі Піліпа выпісаны ярка, каларытна, з дэталёвай, вартай узораў сапраўднай мастацкай прозы, увагаю:

Прасілі талакою: Піліпе, шавяліся, Сыграй ты нам такое, Каб грошы завяліся! Нібыта з ганарлівай Залёткай чубіў спрэчку, З суседкай гаварыў ён, А голас слаў за рэчку: — Цераз рэчку жэрдачка, На тым баку сэрдачка...

Сапраўдная апавядальная гісторыя разгортваецца — з сюжэтам-лёсам. Рыса, характэрная для творчай асабістасці Рыгора Барадуліна: проза жыцця знаходзіць мастацкае выяўленне па законах высокай паэзіі: Красунь у лес ад плётак

Вёў смелы смык Піліпаў. З гнязда не раз Падлетак Ягонай долі выпаў. Нагамі чуў Еўропу, Піліп ішоў з палону Да маладога кропу, Да ўшацкага булёну.

Сюжэтныя павароты-нечаканкі, дэталізацыя — усё гэта, штрых за штрыхом, распавядаюць жыццяпіс простага чалавека ў самых лепшых традыцыях (няхай не будзе гэта «абразай» у трактоўцы сённяшніх модных літкрыкуноў) рэалізму...

Трапнымі характарыстыкамі і назіраннямі пазначаны і літаратурныя вершаваныя партрэты, створаныя Рыгорам Барадуліным. Адзін пералік імёнаў, да якіх звяртаецца паэт, унушальны і выклікае цікавасць: Броўка, Панчанка, Куляшоў, Пысін, Быкаў, Караткевіч, Бураўкін, актрыса Марыя Захарэвіч... Вядома ж, не ўсе вершы, прысвечаныя гэтым і іншым дзеячам літаратуры і мастацтва, раўназначныя і па задуме, і па спосабах і глыбіні яе вырашэння. Але заўважым галоўнае: тэндэнцыю руху, «вырастання» звычайнага літаратурнага і сяброўскага экспромту-паслання з тае ці іншае прыватнай прычыны да грунтоўнага псіхалагічнага высвятлення вобраза, да аналітычнага абагульнення, зразумела, сродкамі паэзіі, а не крытыкі. Як гэта бачым, напрыклад, у адным з такіх твораў — «Чытае вершы Захарэвіч», дзе зліліся ў непарыўную мастацкую цэласнасць і штрыхі біяграфіі гераіні, і яе творчае акрэсленне, і лёс...

А якая канцэнтрацыя вобраза (тая, барадулінская, шматступеньчатая, пра што гаварылася напачатку) у двух радках пра Пушкіна:

Ён аплявуху звання камер-юнкера Радком да дзекабрыстаў адмываў...

Сатырычна-гумарыстычны пласт кнігі — «Загоншчыкі славы» — склалі вясёлыя мініяцюры, сяброўскія пажаданні, вершаваныя гумарэскі, гнеўныя рэплікі — словам, Барадулін у сваёй стыхіі. Гэта шматаблічны, усмешлівы і насмешлівы, казытлівы і бадлівы, прыбарысты і прыпірысты свет: знаёмых — названых па імені, і знаёмых — «інкогніта», здагадайся, маўляў, сам. Тут ёсць знаходкі непаўторна-трапныя — раз і назаўсёды. Адно слова — і закончаны вобраз-характарыстыка са знакам «Зроблена Барадуліным». Вось як, скажам, дзьме ў барадулінскую сатырычную дудку слова звыклае, пастаўленае ў пэўны кантэкст, высвечанае сугуччам са словам іншым (за якім стаіць адпаведны «крык» моды і ўяўнага прэстыжу):

Іншыя жывуць шыкоўней. Што я горш за слонку? Цешся сам сваёй шпакоўняй — Я хачу Дуплёнку! (шпачыха шпаку)

Удала зажылі — цяпер ужо сваім асобным жыццём — усмешкі-перасмешкі да спектакля купалаўскага тэатра «Ажаніцца не журыцца». Права ў іх «на самастойнасць» бясспрэчнае і пацвярджаецца хаця б вось так:

Рот чужы не агарод, Не паставіш гэткі плот, Каб паклёпы і абразы Не ўшукалі пералаза! Пасылаў паклёп паклёпку У дубовы гай па клёпку. Будуць бочкі з клёпак тых, Каб мана брадзіла ў іх, Каб была чарней за дзёгаць, Каб па ўсіх квачамі цёгаць!

Бліскучая, непараўнальная тэхніка (просьба дараваць «патэтыку», але ж іншым спосабам захаплення не выказаць) і такая трывалая жыццёвая прадметнасць!..

Багатыя на разнастайнасць нізкі вершаў, навеяных сустрэчамі ў іншых краях. Пра барадулінскія «радкі дарог» колькі слоў было ўжо сказана. Падкрэслім жа цяпер найперш тое, дзеля чаго і разгарнулі мы кнігу «Амплітуда смеласці»: ва ўзбуйненым, набліжаным плане пабачыць самае дабраіснае і дабратворнае, самае вызначальнае і, скажам, барадулінскае ў паэзіі Рыгора Барадулін. Так, яно выразна бачнае і тут, у «замежных» паэтычных вандроўках «Амплітуды смеласці»: паэт і захапляецца пабачаным вачыма падарожніка, і паглыбляецца ў далёкія пласты гісторыі народаў, але — з неадменным «фірменным знакам»: палёт паэтычнай фантазіі заўсёды знаходзіць трываласць зямнога грунту. І ў лучнасці з імі. — сур'ёзная ўсмешка, назавём гэта так. Вось яна, гэтая еднасць — у вершы «Сем адказаў рэха» (з балгарскага цыкла «Восень на Віташы»):

Ветрана і скварна — Варна! Туманам атарна — Варна! Радасці ўладарна — Варна! Шчырасці другарна — Варна! Лозам вінадарна — Варна! Закаханым парна — Варна! Позірку бясхмарна — Варна! І наогул — хораша! —

так і не знайшлося месца, каб «перапыніць» верш! Ды і дзе ты яго, гэтае рэха, перапыніш, зловіш на паўдарозе, пакуль яно само не ўпадзе на дол — і рассыплецца іскрамі хараства, падгалоскамі-перазвонамі: хо-ра-ша!..

Такая яна, амплітуда кнігі Рыгора Барадуліна — ад шчырай, пранікнёнай лірыкі да сатыры гнеўнай, з'едлівай. «Амплітуда смеласці» — гэта і амплітуда пошуку, і амплітуда грамадзянскай зацікаўленасці жыццём, яго клопатамі, праблемамі. «Амплітуда смеласці» ў паэта падмацавана добрай, устойлівай надзейнасцю крыла. «Амплітуда смеласці» — своеасаблівы паэтычны аўтапартрэт Рыгора Барадулін.

3. Дзве страфы — дзве пярынкі...

Паэты вырастаюць на зямлі дзе радзей, дзе гусцей. І на гэта, пэўна ж, ёсць свае прычыны. Ці яны нашыя, зямныя, ці касмічныя, боскія?.. Ніхто не рабіў спробы разгадаць гэта. Ды і наўрад ці разгадае: чаму прыкладам, Ушаччына (ды і ці толькі яна, — а Случчына, Уздзеншчына, ды й хаця б зусім «лакалы-іа» — Давыдгарадоччына...) дала цэлае суквецце выдатных талентаў?

Але несумненным застаецца адно: паэзія нараджаецца як бы нечакана і найперш, мабыць, для самога творцы, для самога паэта. Такой жа застаецца яна і для чытача — нечаканай і пастаяннай, аднойчы і назаўсёды. І будзеш стаяць у здзіўленні і думаць: адкуль што ўзялося?.. Як тая мінога з вясёлага дзіцячага — у адну страфу — вершыка:

Запыталіся ў міногі: — Дзе твае, мінога, ногі? Доўга думала мінога — Не магла сказаць нічога...

От жа і ўсё проста — і гэтак хітра: паспрабуй спецыяльна, запраграмавана, прыдумаць такое. Не ўдасца. Тут патрэбна іскрынка азарэння! І яна ўспыхнула аднойчы ў свядомасці, а хутчэй у падсвядомасці паэта Рыгора Барадулін, і ён прамовіў гэтыя радкі — і, відаць жа, сам радасна здзівіўся: адкуль яна, з якіх глыбіняў ці завадзяў, выплыла тая мінога?.. І нас, чытачоў, здзівіў: от жа столькі год — дзесяткамі лічы — стаіць неадчэпна перад вачыма, у самым добрым сэнсе, вядома, задуменнае стварэнне, збянтэжанае раптоўным пытаннем: «Дзе твае, мінога, ногі?..» А д'ябал іх ведае! І вадзянік не падкажа... Вось няма і не было ніколі тых ног, а стой і думай: дзе яны?.. Думаў я з малым сынам, цяпер думаю з малым унукам... А мінога ўсё тая ж — і ўсё думае, думае з намі...

Светла і радасна разгадваць загадку паэзіі. Аднае во хапіла на ўсё жыццё — на тры пакаленні.

А з такіх жа загадак — увесь Рыгор Барадулін. Яны — паэтычныя — растуць у яго, як грыбы пасля дажджу.

Я зараз знарок не кранаюся творчасці паэта з падмуркаў штудый літаратуразнаўства. Я — пра тое, на што, быццам бы, і ўвагу «вучоную» ці варта скіроўваць... Ну вось, да «міногі» яшчэ адзін малюначак:

І ты шпала, і я шпала, І ты спала, і я спала. Наляцеў цягнік, Разбудзіў — і знік...

І ўсяго? І толькі? А чаму ж я дзесяткі год, як таямнічы крышталь, паварочваю і так і гэтак жартаўліва прамоўленую паэтам страфу — і пералівістая, іскрыстая гульня прамянёў і праменьчыкаў, як у чароўным калейдаскопе, не перастае мяне захапляць і радаваць? А таму, што гэта — паэзія. І гэтая прасмоленая шпала па-чалавечы дыхае, прамаўляе, жыве нейкім нашым, але і сваім, таямнічым «шпальным» (ці «спальным») жыццём... Вось, бадай, і ўсё. Усяго пра дзве пярынкі з крыла — дзве страфы Рыгора Барадулін. Не самых, скажаце, «лёсавызначальных»? Але ж ён у іх — як у крышталіку — свеціцца. Прынамсі для мяне. Запомніліся гэтыя радкі з першага чытання. І жывуць са мною, як маленькі цуд і вялікая загадка паэзіі.

Скажаце, гэта не пра майстэрства? А пра што? І што ёсць майстэрства? Што ёсць наватарства?

Я не люблю церквей, где зодчий Слышнее Бога говорит... —

і: «научный язык» — чтобы скрыть свое незнание. А «литературный язык» — чтобы литераторам скрыть, что им нечего сказать...»

Дзве думкі, прамоўленыя зусім-зусім рознымі людзьмі, у розных абставінах і з розных прычын. Першая належыць Соф'і Парнок, паўзабытай цяпер (а то і забытай...) паэтэсе і перакладчыцы. Другая думка (можа, і не ва ўсім бясспрэчная) — з вуснаў мудраца сусветнавядомага — Льва Мікалаевіча Талстога... Але працягваецца між імі ланцужок лучнасці: здаецца, гэта пра адно, пра тое ж самае — пра майстэрства, якому не прыносіцца ў ахвяру праўда жыцця, яе духоўная існасць...

Сапраўдны майстар там, дзе яго не відно, дзе ён «выліўся» — цалкам, без астатку — у сваё тварэнне. Асоба паэта ва ўсёй духоўнай паўнаце і значнасці, выяўленыя праз яго стыль, — гэта і ёсць само майстэрства, ці прынамсі набліжэнне да яго. Там, дзе «майстэрства» напаказ, дзе яно «тырчыць» з кожнай шчыліны, «крычыць» кожным швом, пранізліва зыркае кожным цвіком — там: ужо выступае не тварэц, а рамеснік — з рэкламным промыслам: прадаць тавар...

То не будзем жа глядзець на паэзію вачыма адной гераіні Прастора Мерымэ, для якой верш — гэта «кароценькія радкі няроўнай даўжыні з пустымі месцамі з кожнага боку...» Але не будзем схіляць у паклоне галаву і перад рыфмаванымі (ці верлібрызаванымі) шыфраграмамі, абвешанымі, як навагодняя ёлка, бліскучымі бразготкамі...

Майстэрства не ў знешнасці «Міс Паэзіі», а ў гарманічным, нябесна-зямным, узаема- і самадастатковым адзінстве формы і зместу, як ва ўсім існым, што створана Богам: чалавеку, птушцы, травінцы... Як у найлепшых паэтычных творах Рыгора Барадуліна...

1981, 1996

«В ПУГАЧЕВСКОМ ТУЛУПЧИКЕ...»

Чытаць Веліміра Хлебнікава, як дыхаць не збалансаваным, з перавагай аднаго якога-небудзь газу, паветрам. Няма пушкінскай атмасферы, дзе вольна і травам, і дрэвам, і птушкам, і чалавеку... Геній Прыроды — у пушкінскай паэзіі, і геніяльнае адхіленне, вылам — у Хлебнікава. У аднаго дыхаеш на поўныя грудзі, у другога — задыхаешся ад перанасычанасці... Дыханне і ўдушша — корань адзін і той жа, а «дрэвы» — розныя...

Там, дзе Хлебнікаў адыходзіць ад запраграмаванасці на «тварэнне» ўзораў «вынаходніцкай», «інжынернай» (па словах Маякоўскага) літаратуры, дзе вырываецца ён на волю, на пушкінскі прастор, там з'яўляюцца такія строфы:

Эй, молодчики-купчики, Ветерок в голове! В пугачевском тулупчике Я иду по Москве!..

Альбо:

Свобода приходит нагая, Бросая на сердце цветы, И мы, с нею в ногу шагая, Беседуем с небом на ты...

Дарэчы, «тулупчик» той — футравая куртка, падораная Хлебнікаву Маякоўскім...

І яшчэ адно «дарэчы», хоць і сказана Канстанцінам Паустоўскім не канкрэтна пра Веліміра Хлебнікава: «...літаратура існуе і дзейнічае толькі да таго часу, пакуль яна зразумелая. Незразумелая, цёмная альбо знарок мудрагелістая літаратура патрэбна толькі яе аўтару, але ніяк не народу...»

ЧОРНАЕ НАКАНАВАННЕ?..

Драўляная маска макондэ з Мазамбіка (Музей Ліндэн, Штутгарт) вельмі падобная на аблічча Пушкіна, Аляксандра Сяргеевіча, — у блізкім пакаленні парастка ад афрыканскага дрэва... Голас крыві...

І ці не голас наканавання, бо, як мішэнь — кругамі — упрыгожанне, што аздабляе маску, — між вачэй, над пераноссем... Такія ж у яе дзве «мішэні»-завушніцы і яшчэ адна — на барадзе... А разам усе яны, калі глядзець на маску, утвараюць сваеасаблівы крыж... І з-за яго ці на фоне яго — Пушкін... Такое містычнае падабенства...

Чорны крыж Пушкіна?..

РЫТМЫ І МЕРНЫ АРШЫН

У паэтычным томе Яраслава Смелякова «Работа и любовь», томе выбранага, які пэўным чынам падсумоўвае вынікі творчай працы паэта на парозе яго пяцідзесяцігоддзя, вершы скампанаваны па часавых раздзелах: «Шестидесятые годы», «Пятидесятые годы», «Сороковые годы», «Тридцатые годы»...

Дык вось: з 66 «шасцідзесятнікаў — пяцідзесятнікаў» ледзь не палова — 27 — «закальцаваныя» ў адзін памер, той, што знаёмы ўсім па першым жа чатырохрадкоўі пушкінскага «Яўгенія Анегіна»:

Мой дядя самых честных правил, Когда не в шутку занемог, Он уважать себя заставил, И лучше выдумать не мог...

59 вершаў двух «ранейшых» (па напісанні, а не паводле кампазіцыі кнігі) раздзелаў «дапусцілі» ў сваю сябрыну ўсяго толькі адзіны такі экзэмпляр...

Нічога не маючы супраць «анегінскага ямба» і не адмаўляючы прысутнасці ў першых двух раздзелах вершаў дастойных, заўважым, аднак, што лепшыя са створаных паэтам трэба шукаць у рубрыцы «саракавых — трыццатых»...

А прычына? У кім? Ці ў чым?..

Творчае збядненне, знямога вялі да аднастайнасці рытмаў?

Ці аднастайнасць рытмаў жыцця (а як вынік — і рытмаў паэтычных), эпоха застою штурхалі да творчага збяднення?..

Пэўна, і першае, і другое разам: уздзеянне было ўзаемнае, «працавалі» ў суладдзі, зладжана і згладжана...

А тыя, лепшыя — інтанацыйна багатыя, непаўторныя — узвышаюцца выносісты, гонка. Назавём іх — як герояў — паіменна, вось яны: «Хорошая девочка Лида», «Если я заболею...», «Милые красавицы России», «Аленушка», «Любка»...

«БУДАН» І «КАВАЛАЧАК ХЛЕБА»...

Калі ў паэтаў заводзіліся грошы, а разам з тым, натуральна, з'яўлялася пляшка, Анатоль Астрэйка гаварыў: «Хлопцы, пайшлі да мяне ў будан... — так па партызанскай звычцы называў ён кватэру... — у мяне мора закусі...»

Адкрывалі халадзільнік — і там, зазвычай, ляжала цыбуліна і луста хлеба — перахалоджаная і высмяглая...

Гэта вясёлая завядзёнка мела працяг і на Лысагорскім лецішчы: сваю, заўжды гасцінна адчыненую хату, паэт і тут называў буданом...

І раней, і цяпер, калі праходжу міма «будана», што не адзін год ужо маркоціцца, жыве самотна — без гаспадара, згадваю і тую лусту з цыбулінай, і шчымліва-сумныя радкі з кароценькага верша Анатоля Астрэйкі, які чыталі мы ў студэнцкія часы (здаецца, у часопісе «Беларусь»), пра сціплае жаданне паэта мець «чэсны кавалачак хлеба, трошачкі ласкі твае...» — радкі, з якімі мы — ну ніяк! — не маглі пагадзіцца: хіба ж гэтак можна «здрабняцца» ў эпоху гіганцкага размаху, шукаць «ціхі» куточак на магістралях сусветна-рэвалюцыйнага наступу (Куба, Афрыка, Паўднёвая Амерыка, Блізкі і Далёкі Усход!..)

«Змяні свой вузенькі настрой на шырыню людскіх настрояў...» — аргументавалі мы радкамі яшчэ аднаго паэта...

Не ведалі мы тады ні пра «мора закусі» — той «кавалачак хлеба», бо — маладзёвы: «звесткі» да нас яшчэ не даходзілі... Не ведалі і яшчэ аднаго — самага галоўнага: верш той быў у свой час падвергнуты астракізму, вярнуўся з-пад забароны ў гады «хрушчоўскай адлігі» і трапіў У друк.

Пра гэта даведаўся я праз паўстагоддзя — у 2005-м. А прысуд вершу быў аб'яўлены ў «Текстовой сводке» Галоўліта за 1944-1945 і І кв. 1946 г.: «Полностью снять «Шчасце». Автор Астрейко. Журнал «Беларусь» № 7-8» ...І тут жа «тлумачэнне», падпісанае начальніцай Галоўліта Фаінай Дадзіёмавай: «Уже немолодой поэт А. Астрейко, в своем «Шчасце» видит счастье не в труде и творчестве, а исключительно в «чэсны кавалачак хлеба, трошачкі ласкі твае» («стыль» арыгінала)...

і яшчэ адно «праз паўстагоддзя»: у новай, выдатнай, кніжцы паэзіі «Паміж зоркай і свечкай» адзін з удзельнікаў тых нашых інтэрнацкіх дыспутаў Генадзь Бураўкін піша:

Дрэмлецца мірна на лаўцы рудому катку. З-пад рушнікоў абразы узіраюцца строга. Хата падмецена. Венік прыткнуўся ў кутку. Цёпла і ўтульна. Нібыта за пазухай Бога...

Паміж зоркай і свечкай... Там, дзе стала прапісана, творча жыве душа паэта. Там, дзе матчына хата...

«Ідыліяй» назваў гэты верш Генадзь Бураўкін. Здаецца, у згодзе з той, даўняй, паэтычнай «ідыліяй» Анатоля Астрэйкі...

НА КРОНЕ ПЯШЧОТЫ І ГНЕВУ

Усё гэта было так даўно — і гэтак нядаўна. Скажам, як у казцы: трыццаць год, і паўгода, і яшчэ адзін дзень... Мы хадзілі тады, студэнты-бульбакопы, вуліцаю вёсачкі Сініло, кватаравалі ў бывалага дзеда Альшэўскага, слухалі яго — ледзь не мюнхаўзенаўскія — легендарныя ўспаміны (пад яго ж, «самагонны», кілішак), любілі пасядзець на скацістым узвалку, ля ўзнохсжа якога перамывала пясок яшчэ светлая і яшчэ рыбная Свіслач, і не здагадваліся ці не зважалі, што недзе зусім блізка, побач амаль, толькі вышэй па цячэнні, месціцца беларускі Парнас — Каралішчавічы — Дом творчасці пісьменнікаў. Не ведаў дзед Альшэўскі, што і мы тое-сёе папісваем, а то парасказаў бы, відаць, нямала і каралішчавіцкіх гісторый ды прыгод (а ў яго іх мерана-нямерана было — на любы «кручок») — пафантазіраваў бы «настаўлення маладзёнаў дзеля...».

А што да нас — то нам і сапраўды няблага тады было — нават лацвей! — і без Парнаса. Гэта сёння неяк павялося: «стварыўшы» два-тры вершы, бегчы з працягнутаю рукой да жывога класіка — паздароўкацца ці папрасіць?.. — хаця б рэкамендацыю ў Саюз пісьменнікаў...

Аднак забудземся на гэтыя «трыццаць год і паўгода», пакінем сабе адзін дзень, каб зрабіць тое, што робім цяпер не так ужо часта: сядзем зноў на тым крутым беражку і пагамонім, а то і памаўчым, прыслухаемся да асенняга вераснёвага надвячорка...

Мякка падае на дол у недалёкім садку, неяк аж сакавіта гупнуўшы, яблык, пэўна, антонаўка, і лёгка выпрамляецца прыгнутая толькі што фунтовым цяжарам галінка — чутно, як шарханулася... Дзесьці на лужку, пазвоньваючы цуглямі, нязлосна (паверхі на паўтара) робіць вымовы гнядзьку дзед Альшэўскі. У расшпіленай, як заўсёды, на два гузікі зверху — каўбойцы, з поўным вядзерцам вады падымаецца ад рэчкі Сеня Блатун, сябра наш, аднакурснік, паэт-летуценнік. Ён ідзе, набліжаецца, вырастае, як з глыбіні, з-пад зямлі (мы яшчэ не ведаем нічога таго, што будзе, яно гэтак толькі здаецца) і нешта насвіствае. Загадкавае, як асенняе развітанне з нядоўгім вераснёвым днём, шчымлівае і зразумелае аднаму яму...

Паслухаем вечнасць...

А яна ў кожнага з нас, дваццацігадовых, а то і маладзейшых, была свая, з дакладным адрасам, канкрэтным абліччам. Кожны нёс яе ў сэрцы як часцінку роднага кутка, бацькоўскай хаты, як голас матчынай песні, як подых першых спатканняў... Вечнасць была рэальнасцю, якую асабіста ніхто не звязваў з часам: яна заставалася ўсяго толькі філасофскай катэгорыяй, якая патрабавала семінарскіх ды заліковых тлумачэнняў А ў астатнім вечнасць была сама па сабе, а час — сам па сабе. Яны змыкаліся хіба толькі ў тым, што часу ў нас, як кажуць, была цэлая вечнасць (за выняткам сесій, калі яго, здаецца, заўсёды ў абрэз, катастрафічна мала, прынамсі не хапае аднаго дня). Мы плавалі ў вечнасці, як рыба ў вадзе. Мы мелі на гэта права, бо юнацтва — само вечнасць...

Генадзь Бураўкін (а ён якраз і ёсць адзін з дзейных удзельнікаў таго вераснёўскага юнакавання і роздумаў), сын старажытнай Полаччыны, з першых паэтычных крокаў адчуваў, дзе яно — вечнае:

Не шукайце красы за морамі, Узбярэжжаў з крыштальнымі зорамі, — Прыязджайце да нас на Полаччыну, Пахадзіце яе прасторамі.

Гэтае запрашэнне-заклік (праўда, чамусьці ўпарта — ці не з першага чытання? — сядзіць у памяці: «Не шукайце экзотык за морамі» — замест «красы»...) мае ўсе падставы, бо «тут пад кожным курганам і каменем — ці быліна, ці казка чароўная», а яшчэ «тут на кожнага закаханага салаўёў па чатыры тузіны»!.. Так. яны сыходзяцца — вечнасць-гісторыя і вечнасць-юнацтва. І для Генадзя Бураўкіна гэта паэтычная еднасць дзвюх стыхій стане вызначальнай. Прыгадаем: Скарына, Каліноўскі, Купала, Чэ Гевара, Гагарын, Хатынь, Асвея... — зоркі і вехі на шляхах гісторыі сталі зоркамі і вехамі натхнення паэта, як і лёс яго аднагодкаў, пакалення дзяцей вайны, сэрцам і вуснамі якога сказана тэстаментнае — да роднай зямлі, да Беларусі: «Сто разоў кожным нервам сваім, кожнай жылкаю перажыў я твой мужны і велічны лёс... Я — пясчынка твая. Я — крывінка твая...» І сонечна-юнае: «Сёння я незвычайна радасны, ну, не хлопец — усмешка адна: цеплынёю дваццаціградуснай абагрэла мяне вясна... Я іду — дваццацігадовы, і дзяўчаты глядзяць на мяне...»

Такі дыяпазон душэўнага настрою Генадзя Бураўкіна — ад верша-прысягі да верша-гарэзніка — хочацца асабліва падкрэсліць яшчэ і з прычыны звыклага ў крытыцы нашай «ярлыкавання»: як пайшла з чыёйсьці «лёгкай» рукі гуляць па рэцэнзіях ды артыкулах атэстацыя, што ён паэт адкрытага грамадзянскага пафасу, трыбуннага напалу і гучання (што само па сабе і някепска, і небеспадстаўна), дык і па сёння трымае ў «крытычным цені», бадай, ці не палову зробленага ім у творчасці.

Я не знаю, удаўся ў каго я такі: Цягне дзіўная сіла мяне да ракі. Цэлы дзень у прадоннях крынічных віроў Бачу гульні язёў, чуйны сон шчупакоў. Я не знаю, удаўся ў каго я такі: Цягнуць, нібы магнітам мяне саснякі... Чую: гліцу і мох прабіваюць грыбы... Каб не быў чалавекам, я б жаўранкам быў І спяваў бы нястомней за ўсіх і званчэй, Каб рабілася людзям ад песні лягчэй...

Радаслоўная? Ці творчае крэда? Відаць, і тое, і другое. А мы сабе прыкмецім яшчэ адну акалічнасць: адчуванне паэтавай сувязі і еднасці з жыццём не толькі ў сферы «надбудовачнай», але і «базіснай».

Асцерагаючыся зноў жа «аднабокасці» ці «аднавокае^», толькі з іншым, супрацьлеглым, знакам, схілім усё ж увагу да Генадзя Бураўкіна «нечаканага», не запраграмаванага крытычнымі стандартамі. І пабачым свет шырокі і шматфарбны, свет, які дадзены нам і які мы ствараем, свет, які паглынае нас і які творыць нас, свет — зямны і нябесны, свет — як быццё і вечнасць. Свет просты і складаны — як жытні колас:

Хто раней, хто пазней, Толькі ўсе Зноў і зноў Мы прыходзім Да простых, як хлеб і паветра, Высноў: Што жыццё чалавеку — Любому — Даецца адно, І што, як ні надточвай, Кароткае вельмі яно, І што праўда на свеце Адна — Без крупінкі маны, І што шчасця на свеце Няма Без сваёй стараны...

І свет — як міг кахання:

Ты не ішла — асыпаная зорамі, Хмурынкай лёгкай да мяне плыла — Уся з адчаю, чысціні і сораму, З даверлівасці, страху і святла. Цямнелі, аддаляліся і чэзнулі Зямныя і нябесныя агні. І я ступіў насустрач цёплай бездані Здіўлення, шчасця, тайны, цішыні...

Такая яна — і немалаважная! — асаблівасць востра-публіцыстычнага Бураўкіна: піша ён на тэмы інтымныя ці не сама больш з усіх паэтаў-равеснікаў (якасць у нашай паэзіі ох якая дэфіцытная) і вершы пра каханне займаюць у кожным ягоным зборніку (як бы паэтычны контртэзіс спрошчанаму тэзісу крытыкі) добрую трэць, а то і палову. І ці не з доляю палемічнага падтэксту выдаў ён нарэшце кнігу «Пяшчота» — з вызначэннем «Лірыка кахання». Нібы сказаў: паэт — гэта сэрца, насцеж адкрытае жыццю, гэта свет з усімі яго радасцямі і трагедыямі, з яго пяшчотаю і суровай барацьбой, гэта космас — і далёкіх зор, і вясновай травінкі, і слязы на шчацэ каханай...

Мы хочам зразумець галактык мову. А хто мне скажа, думае аб чым Сцяжынка ў полі, спелы бор сасновы, Рачулка, што прыцмоквае ўначы?.. І зноў — як гаварыў Маякоўскі — «про это»: Яна ішла сцяжынкай вузкай Да вечаровага сяла. І ветразем над сіняй блузкай Касынка белая плыла. Ах, незнаёмка, незнаёмка, Неспадзяваная бяда! І прыпыніць цябе няёмка, І адпусціць цябе шкада...

Ці не першымі з чытачоў нашы кампазітары здагадаліся, што крытыка нешта не дагаворвае пра Генадзя Бураўкін, заўважылі яго светлую — і з добрай усмешкай, і шчымлівую — лірыку, і ўзнялася яна на песенныя крылы, загучала і ў канцэртных залах, і на сябрынах, і проста так — на паўголаса, для сябе...

Патухаюць, цямнеюць высі, Зоркі ўспыхваюць над сінявой. Да пляча майго прыхініся Залатою сваёй галавой. Чуеш вецер і чуеш вечар? Чуеш, ціха бярозы рыпяць? На твае худзенькія плечы Асыпае звон зарапад. Гэта я з табой вечарую, Туманамі цябе чарую. Васількоў шапатліваю моваю Зачароўваю, зачароўваю. Роснай сцежкаю, рэчкай ціхаю Закалыхваю, закалыхваю...

Імгненне непаўторнае і высока-нябеснае, імгненне вечнасці. І — музыка, музыка: у радку, у дыханні, у цішыні...

А вось цяпер, пасля зробленых вытлумачэнняў катэгарычна пагодзімся і з тымі, хто сцвярджае: так, Генадзь Бураўкін — паэт, чуйна настроены на сучаснасць, паэт грамадзянскай наэлектрызаванасці, паэт-палеміст.

Добра помніцца, як усхвалявалі нас, і нязменна адчуваецца, як нясуць байцоўскую службу яго вершы «Адышлі ў нябыт панегірыкі», «Кампрамісы», «Не рабіце з людзей багоў...», «Уцякаюць хлопцы ў гарады», «Ад залысін да лысін...» Апошні з такой — па высокім рахунку — сённяшняй высновай: «Той сумленна рассудзіць, хто сабе не даруе...»

Ці заўважалі вы, што ўсё глыбей і глыбей карэніцца ў нашу размоўную практыку «сімбіёз»-неалагізм «жывое жыццё»? Першая рэакцыя была не вельмі прыхільная: таўталогія, стылёвая неахайнасць?.. Не кажам жа мы «мясное мяса» альбо «хлебны хлеб»... Аднак моўная рэальнасць — рэч упартая: нагадвае і нагадвае пра сябе «жывое жыццё»... Значыць ёсць яшчэ і другое жыццё — мёртвае? І міжволі задумваешся: а што ж яно тады такое?..

Грамадзянская пазіцыя Генадзя Бураўкіна ставіць звышзадачы: мала сказаць праўду (хоць і слова таксама справа), трэба і самому рабіць гэту праўду, змагацца за яе — кожнаму з нас і кожны дзень, кожным учынкам сваім... Паэзія, усё ж, не стырно, не руль, што адзіным паваротам можа рэзка мяняць кірунак чалавечай душы, наіўна чакаць ад паэтычнага слова імгненных вынікаў уздзеяння. Яна, паэзія, хутчэй, — плуг, што рыхтуе глебу, на якой узрастаюць духоўныя, маральныя шуканні чалавека.

Генадзь Бураўкін дапытлівы назіральнік, востра бачыць жыццё ў характэрных прыкметах. Пабачыў і паслухаў ён Ігру духавога аркестра ля ваенкамата, дзе маці праводзяць на службу ў армію сваіх сыноў, — і як шчымліва і трывожна падумалася паэту:

Духавыя аркестры, Паходныя трубы Папулярнымі робяцца Перад вайной... —

гэтая трывога ападае на сэрца тым — Хатынскім — снегам, што «ў памяці вечна стыне»...

Пра паэму «Хатынскі снег» цяжка гаварыць, цяжка яе пераказваць, як і наогул паэзію. Гэта незагойная рана, гэта боль людскі, які стаў болем асабістым:

...І бабы загаласілі: — А дзеткі! А вы ж не паспелі пажыць! А вашы ж ногі не паспелі нахадзіцца. А вашы ж рукі не паспелі напрацавацца. А вашы ж вочы не паспелі наглядзецца. А вы ж не паспелі ўнукамі парадаваць нас. Крывіначкі нашы! Сонейкі нашы! Дзеці! За што ж яны вас?!.

Словы такія — галашэнні — вартыя быць выбітымі на фасадах усіх ваенных міністэрстваў, — усіх, дзе яны ў свеце ёсць... Каб ведалі, каб не забываліся...

Праблемы лёсавызначальныя — небяспека знікнення, адыходу ў нябыт канкрэтнага народа — трывожна пранізваюць і сённяшнюю, мірную, атмасферу, адгукаюцца болем у сэрцы і думах паэта:

Словы жудасна паміраюць, Патухаюць, як светлякі. Забываюць іх, не паўтараюць І газеты, і языкі. Толькі недзе ў далёкай вёсцы З плёску рэк і шуму лясоў Узляцяць, як забытыя вёсны Салаўямі на сто галасоў... ...Ды цяжкім, раўнадушным нарогам Іх завальвае час і быт. І здаецца, не словы — народы Адыходзяць моўчкі ў нябыт...

І вось чаму мы павінны, нарэшце, паглядзець праўдзе ў вочы, не рабіць прынамсі выгляду, што нічога не адбываецца. Калі ў нас ёсць намеры застацца народам, калі мы хочам ісці ў гісторыю беларусамі, Беларуссю, мы павінны з сапраўдным жыццёвым неспакоем думаць, клапаціцца пра лёс роднай мовы. Няма народа бязмоўнага. І з размываннем нацыянальнага ці не ідзе прасоўванне, усталяванне спажыўца манкуртнага чужамоўя, таго бязроддзя, якое насоўваецца пад маскай «інтэрнацыяналізму». Яго нам паслужліва, але настойліва прапануюць, падкідваюць, падшэптваюць... Сапраўдны ж інтэрнацыяналізм, калі мы ўжо хочам так яго называць, трымаецца на грунце нацыянальным.

Крэўнай, глыбіннай, асабістай прысутнасцю ў нашым бурлівым, неўтаймоўным свеце пазначана паэзія Генадзя Бураўкіна. Голас паэта, яго інтанацыя, тэмперамент, нават жэст прачытваюцца ў яго радках выразна, дакладна і непаўторна. І клопат яго — грамадзяніна і паэта — нязменны: несці святло праўды, змагацца за яго ў імя шчасця людзей. «Гняздо для птушкі радасці» назваў адну са сваіх кніг Генадзь Бураўкін. Гняздо для птушкі радасці — яно і ў сэрцы паэта, і на санцасяжнай, высокай кроне жыцця, кроне пяшчоты і гневу.

1986

МЫШЫНАЕ ВОЧКА

Звычайна пішаш (ці прынамсі ўзнікае нейкі, ледзь не падсвядомы, сігнал сказаць) пра таго альбо пра тое, што зрабілася ўжо часцінкай тваёй душы.

Не скажу гэта пра Міколу Купрэева. Ведаю: паэт. Ведаю: таленавіты. Ведаю: з нялёгкім, блытаным лёсам... Усё так. Але не настолькі блізкія мы з ім па тым, як молімся паэтычнаму небу, што і на гэты раз мог бы прачытаць жменьку новых вершаў Міколы, адзначыўшы тое-сёе для сябе з чыста рамесніцкім інтарэсам. І толькі. І толькі — калі б не гэтае «мышынае вочка»...

«Прощай, немытая Россия...» Адзін радок — і ўжо неўзабаве два стагоддзі спрэчак, разваг, доказаў сцверджання і адмаўлення. З аднаго радка вырастаюць артыкулы, даследаванні, філасофскія трактаты...

Паэзія — загадка не на мігатлівыя стагоддзі: яна — на тысячагоддзі, на вечнасць.

Разгадваюць яе кожная эпоха, кожнае пакаленне па-свойму, грунтуючы на ёй сваё светаўспрыманне, сваё светасцверджанне ці светаборства.

І гэта паўсямеснае духа валадарства паэтычнага слова вырастае як бы з імгненнага яго прамаўлення, усяго толькі з канкрэтнага, аднаразовага, здавалася б, яго прызначэння, адрасна-будзённай скіраванасці, з аднае ўспышкі, выбуху сонечнага пратуберанца ўдушы паэта.

Але зараз я, усё ж, не пра адзін радок, а пра адзін верш: «Яма ў канцы XX стагоддзя» («ЛІМ», 15 ліпеня 1994 г.).

Дык вось:

Па чыгунцы стагоддзя гудзе і грыміць аграмада, і я свой вагон прычапіў да пачвары праклятай, кідае ў бакі мой вагон, і за намі масты рушацца з грукатам страшным у бездань...

Заўважаю адразу ёмісты, змястоўны гукапіс: стагоддзя - ГУДЗЕ, ГРЫМІЦЬ - аГРАмада, прыЧАПіў - ПАЧвары (з гэтай люстраной, як рэха, адваротнасцю, вяртаннем наадварот: чап — пач, як, дарэчы, і не такое прыкметнае «перасяленне» («пераскок») гукавое і, пэўна ж, небязмэтнае, часцінкі «ры» з пачатку аднаго слова на заканчэнне другога...); потым: РУшацца — гРУкатам (ды плюс яшчэ Страшным)...

А далей — верш-метафара разгортваецца, вырастае...

«На крутым павароце»... «упаў мой вагон у глыбокі адхон, і душа раз'ядналася з целам»... Аднак:

У крыві і асенняй гразі я сабраў сваё цела і паклікаў душу — яна з поля азвалася ціха, я на голас пайшоў — пад халодным кустом трымцела, шэпча: ў неба хацела — цяжкія грахі не пусцілі... Зноў душу я ўдыхнуў у сябе, астудзіў ёю горла і прыйшоў па разбітай дарозе назад на радзіму, пад вокнамі дзедавай хаты палын вырас горкі. І брыду я з рыдлёўкай на ўзлесак счарнелы і дзікі...

Безвыходнасць, пустэча. Апакаліптычная? Чарнобыльская?.. Адказу няма. Толькі капае чалавек яму. І зноў жа: сябе пахаваць? ці гэты зруйнаваны свет?.. Пытанні, пытанні... (У мяне, зразумела. І гэта добра: пытанні без гатовых адказаў — перадумова паэзіі, тое, што і чытача робіць сааўтарам: пытанні будзяць маё чытацкае ўяўленне, «уключаюць» у працу думку і душу).

І — «раптам шэрая мышка-палёўка глядзіць на мяне»... «маленькімі бубкамі-вочкамі»... «быццам пытае: «Вярнуўся? вярнуўся?.. У норках маіх — зернейка, зернейка, хопіць нам на дваіх...» Вось дзе яна — надзея на вяртанне да жыцця: у адным-адзіным «зернейку»...

Зернейку спагады...

Як па мне, то, мабыць, і хапіла б для верша гэтага «мышынага вочка». Але ж нешта «пацягнула» паэта на «апошнюю страфу» — «зняць» мае чытацкія пытанні ці што? А можа, лепей было б, каб яны засталіся са мною?.. Аднак — пацягнула. Як на «апошнюю чарку», «аглаблёвую»... Быццам «усё выпіта», хоць і не дапіта, а яшчэ хочацца нешта «ўзяць для душы», дагаварыць, давесці, здаецца, самае галоўнае...

А бывае — і часцей за ўсё — яно ўжо сказана? І не трэба высільвацца... Але ж уздымны чад натхнення!.. Ды і, зрэшты, апошняе слова за паэтам. Астатняе — засведчана няхітрай мудрасцю аднаго аўтара (з творча-рэдактарска-цэнзарскага фальклору): «Ведаеш, як напісаць, то вазьміся і напішы. А маё не чапай...»

І яшчэ адно маё чытацкае «адкрыццё», а дакладней, пра тое, як я «шукаў» у гэтым вершы рыфму. З самага пачатку і не думаў пра яе (сведчанне сапраўднай паэзіі — калі не заўважаеш «формы») — проста чытаў. А на апошняй страфе, саткнуўшыся на яе «патрэбнасці» ці «непатрэбнасці», раптам «адкрыў», што яна без рыфмы:

Ля ямнага выкапаў яму, накрыў дзірваном — ля сівых курганоў, ля пакінутых хатаў, схаваўся ў ёй — не чуць і не бачыць, як трашчыць і гарыць аграмада, як падаюць рэйкі з неба... Дзе ж ты, мышка? Хопіць нам на дваіх.

Ну, без рыфмы дык без рыфмы — што ж тут дзіўнага... Але вярнуўся да пачатку. І першая страфа без рыфмоўкі. Праўда, тут «працуюць» сугуччы, пра якія ўжо гаварылася, і, мабыць, не горш за рыфмы. У другой страфе першы радок «падаў» голас апошняму, чацвёртаму: «ляцелі — целам»; другі і трэці радкі ад рыфмы адмовіліся (насуперак чаканню!.. — І «адсутнасць», магчыма, «прагучала» мацней, чым «прысутнасць»). У трэцяй страфе рыфма перакрыжавалася: першы радок перагукваецца з трэцім ды яшчэ з дадатковым падгалоскам у чацвёртым радку (унутранай рыфмай): «цела - трымцела — хацела»... Другі і чацвёрты радкі «ціхенькім» асанансам (Ціха — пусцілі) як бы рыхтуюць нас да страфы чацвёртай, дзе гэты прынцып рыфмоўкі загучаў «на ўвесь голас»: «горла — горкі, радзіму — дзікі»...

Такое вось каларытнае рознагалоссе атрымалася: ад поўнай рыфмы да поўнай яе адсутнасці... А галоўнае... галоўнае — «мышынае вочка»! Яно свеціцца з верша...

ПЕРАД САБОЮ І ЛЮДЗЬМІ...

Паэт — гэта лёс. Формула класічная. Ісціна неабвержная. І не толькі для паэзіі як літаратурнага жанру, але і наогул для мастацкай творчасці. Для рэалізацыі сваёй прыродны дар, божы праменьчык, мусіць знайсці перасячэнне з лініяй лёсу. Лёсу, наканаванага не стракатасцю анкетных штампаў, а духоўнымі папаўненнямі, вехамі на рубяжах жыцця і смерці, болем і радасцямі, адкарбаванымі ў сэрцы мастака.

Раман Тармола прыйшоў у паэзію поплеч з сябрамі-аднагодкамі, чыё дзяцінства было апалена вайной. Гэтым у многім, калі не ў асноўным, і былі прадвызначаныя тэматычныя абсягі, настраёва-душэўны лад і кірунак яго творчых пошукаў, што знайшлі выяўленне ад самага пачатку — з першай кнігі «Асколкі і росы». Яшчэ і сёння, праз ужо не адзін дзесятак гадоў, паэт з хваляваннем згадвае, як чытаў ён верш-баладу з гэтага зборніка на сустрэчы маладых беларускіх паэтаў — удзельнікаў усесаюзнай нарады з Міхаілам Ісакоўскім, верш пра страшэнную раніцу: пасля начной бамбёжкі — на травах — жалезныя росы...

Бліскавіца і гром! Ноч, бы чорная яма. — Мама... мама... На вуснах застыла: «Сынок, бяжы!» І худзенькае цельца побач ляжыць. І крывёю апырсканы ўсе вясёлкі, На траве — раса, у сэрцы асколкі...

Са шчырай ухвалай выслухаў знакаміты паэт верш маладога беларуса — як бласлаўляў на плённую творчую дарогу...

Так яно і было, усё ў рэчышчы лёсу, сугучнага лёсу літаратурных равеснікаў... Ды аднойчы... Аднойчы — і раптоўна — жыццё абарвала гэту трывалую, здавалася, назаўжды прадвызначаную хаду. Вось ужо, сапраўды, лёс Рамана Тармолы не паскупіўся на выпрабаванні. Цяжкая хвароба паставіла яго, як гаварылася толькі што, на рубяжах жыцця і смерці. Рубяжах — бо іх было не адзін, не два... Аперацыя за аперацыяй — і ніводная не давала трывалай надзеі...

Але Раман Якубавіч не схіліўся перад навалай хваробы ў пакоры і разгубленасці. З нязломнай верай у жыццё ён аб'яўляе ёй вайну, у поўным сэнсе гэтага слова. Ён змагаецца са смерцю, каб перамагчы. І перамагае. І ў гэтым яго чалавечая мужнасць. І мужнасць яго паэзіі. Бо і яна разам з дактарамі ўвесь час была побач з ім і дапамагала выстаяць — Духоўная Сястра Міласэрнасці.

Гэтая паэзія склала кнігу Рамана Тармолы-Мірскага «Прычасце».

Калі чалавек ідзе да прычасця, то найперш збірае думы і нясе — нялёгкія і непад'ёмныя для самотнай душы — да чалавека другога, вернікі — да святара... Прычасце паэта Рамана Тармолы-Мірскага — споведзь перад сабою і людзьмі. І нясе ён не роспач, а тую кропельку, тое зерне надзеі, назавём яго словамі паэта: «не стала яшчэ горш...», зерне, што, прарастаючы, зноў поўніцца, паўстае жыццём:

Сягоння гнаў ад сябе скруху, Пачаў бязволле дакараць: Душа не любіць слабых духам І памагае паміраць... Я не скажу, што стала лепей. Варочаўся хваробы смоўж. Але адчуў я, болю злепак, Што мне не стала яшчэ горш...

І тут жа — вершы побач у кнізе — як першы ўздых на ўсе грудзі, як адхланне пасля здушанасці, як вокліч удзячнасці:

Госпадзі, як добра жыць на свеце, Нават як нядобры гэты свет... Гэй, хто лішні прадае білецік На другі сеанс жыцця?...

Паэт Раман Тармола-Мірскі і чалавек Раман Якубавіч Тармола — гэта і ёсць той лёс, за якім «выжыве не цела, выжывае наш дух...». Непазбежнасць, вызначаная чалавеку як фізічнай існасці, уступае ў супрацьборства з яго існасцю духоўнай, і якая з іх выходзіць у пераможцы, вырашаецца — сведчыць і ўпэўнены ў гэтым сведчанні паэт — не ў апошнюю чаргу чалавечай воляй:

Жыццё у смерці адваёўваць Цаной уласнага жыцця, —

такім коштам (здавалася б, круг замкнуўся: за жыццё плаціць жыццём) гатовая адстаяць чалавечая душа сваё высокае наканаванне. І сцвердзіць тым самым права на жыццё.

Паэтычныя роздумы Рамана Тармолы-Мірскага не даюць падставы ні на момант усумніцца ў яго непахісным аптымізме. Сучаснасць і мінуўшчына, вечныя пытанні быцця і простыя людскія радасці, непазбежнасць і выпадковасць у асабістых і грамадскіх дачыненнях, далёкая зорка і расінка на кветцы — усё хвалюе, усё клопатам турбуе паэта. «Я ў жыцці, нібы ў разведцы...» Тэматычныя далягляды кнігі «Прычасце» вымяраюцца даляглядамі, перад якімі стаіць краіна наша і наш народ.

Голас паэта, як і душа, падуладны толькі жыццю. Голас-лёс. У ім лунае і змагарны, барыкадны заклік, і пяшчотна-закаханы шэпт. Дарога не ўсыпана кветкамі — на ёй больш церняў. Ды заўсёды з паэтам — шляхавызначальнай зоркай — родны вобраз:

І які ні прымярай куток Да мае вандроўнае натуры, Беларусь адна мне вочы жмурыць І слязіць і ясніць часта зрок.

З такою зоркай у вачах і ў сэрцы ідзецца надзейна і ўпэўнена...

КНІГА ЯК ХРАМ

Пры сяброўскіх сустрэчах-бяседах Янка Сіпакоў іншы раз не-не ды і прыгадае з пэўнай доляй шкадавання, як спазніўся ён з-за нейкага «бала» патрапіць на наш журналісцкі курс — і ўжо вучыўся годам пазней, чым Генадзь Бураўкін, Міхась Стральцоў, Юрась Свірка, Сымон Блатун, Мікола Гіль, Алесь Дзятлаў, Герман Кірылаў, Алесь Станюта (прыкметны быў набор!..)...

Але тут жа і суцяшэнне знаходзілася: у аднакурсніках Янкі Сіпакова былі Барыс Сачанка, Віктар Дашук — кампанія таксама пашанотная...

А зрэшты, усе мы тады — і курсам-другім старэй, і маладзей, і журналісты і «чыстыя» філолагі, скажам, Рыгор Барадулін ды на год «ранейшыя» Анатоль Клышка, Кастусь Цвірка — жылі адною дружнаю інтэрнацкай сям'ёй, штодня сутыкаліся то ў лекцыйных аўдыторыях, то ў бібліятэчных «чыталках», то на тлумных рэдакцыйных парогах. Так-так, ужо з першых дзён першакурснага жыцця купкамі і ў адзіночку наляталі мы ў Дом друку з адвечнай рэпарцёрскай надзеяй: прабіцца хоць бы адзіным інфармацыйным радком на газетную паласу. Выкладчыкамі гэта віталася і заахвочвалася: а як жа! — прафесійная жылка!... Ну а тыя, хто яшчэ і «рыфмаваў», нясмела неслі да строгіх рэдактарскіх сталоў і свае паэтычныя надзеі...

Такіх была ці не большасць. І можа, думаецца сёння, з адлегласці дзесяцігоддзяў, практычная журналістыка нашая шмат страціла, не далічыўшыся ў сваіх шэрагах творцаў, што цалкам і незваротна змянялі рэпарцёрскія пёры на пісьменніцкія «вечныя» самапіскі. Янка Сіпакоў у гэтым сэнсе выявіў добрае і выйгрышнае выключэнне. Бо жывая газетна-журналісцкая справа сталася для яго не прафесійнай адзнакай у дыпломе, а неад'емнай, сутнаснай пазіцыяй творчасці.

І нават той, «прапушчаны», год, які закінуў выпускніка вясковай школы ў раённую газету, вунь як адгукнуўся сёння: каларытнымі, багатымі на жыццёвыя малюнкі і характары, са слязою і ўсмешкаю, эсэ, якія чыталі мы нядаўна ў «Полымі» (і пра сваё першае, і няўдалае, абітурыенцкае падарожжа ў Мінск на вагоне, зайцам, і пра далучэнне да жыцця-быцця газетчыка-раёншчыка)...

Журналісцкі дапытлівы характар, «учэпістасць» да дэталі, імкненне «дакапацца» да сутнасці факта, як пабачым, заўсёды скіроўвалі, выводзілі, можа, нават і «падштурхоўвалі» Янку Сіпакова да не сказаць што сенсацыйных, але не стандартных, не трафарэтна-прадвызначаных крокаў і ў паэзіі, і ў прозе.

Ды, хутчэй за ўсё, і да прозы павярнула паэтычную сцежку Янкі Сіпакова будзённае журналісцкае «паляванне» на факты, сюжэты, калізіі, характары. І тут яго чакала несумненная ўдача.

Хоць сустрэчы з ёю былі і ў паэзіі.

Быў «Сонечны дождж», быў «Лірычны вырай». І была, выяўлялася задума, прасочвалася, прарастала імкненне — ад «проста» зборніка да Кнігі: вершаў, паэзіі. Кнігі, кампазіцыйна выверанай, змацаванай адзінствам задумы і мастацкага вырашэння. І калі ў «Лірычным выраі» толькі нясмела вызначаецца «пастаноўка задачы»: запеў — «Пачатак палёту» (лірычны ж вырай!) і фінал — «Заканчэнне палёту», а перад усім — эпіграф з Максіма Багдановіча, своеасаблівы паэтычны анонс, а можа, і творчае крэда, прамоўленае следам за класікам: «З нізкага берагу дно акіяна вачам недаступна, — глуха ўкрыла яго сіняя цемень вады. Але ўзбярыся ўгару на вяршыну ўзбярэжнай страмёны, — кожны каменьчык на дне, пэўна, пабачыш ты стуль», — так, усё, як з вышыні птушынага палёту, то ўжо далей Янка Сіпакоў вызначэнне дае катэгарычна і небеспадстаўна: Кніга. «У поўдзень, да вады», прыкладам, «Кніга вершаў», а «Усміхніся мне» — «Кніга трывогі» — твор цэласны, кампазіцыйна складаны, але распрацаваны па-мастакоўску дакладна і выразна.

Аднак, пэўна ж, самы адметны пасад займае тут «Веча славянскіх балад» — кніга, нібы храм, узведзены талентам дойліда. Архітэктоніка яе строгая, жанрава «замкнутая», завершаная, але адзінства не пагражае перайсці ў аднастайнасць дзякуючы багатай фактычнай напоўненасці, гістарычнай шматфарбнасці сюжэтаў, іх славянскай «шматмоўнасці», агучанай беларускім словам, — сапраўднае славянскае веча на скрыжаваннях стагоддзяў і лёсаў.

Толькі што ж мы ўсё аб форме, аб форме... Яно так — збудаванне цешыць вока. Аднак храм робіцца храмам, калі ён духоўна абжыты, напоўнены святлом не толькі знешняй, але і змястоўнай прыгажосці. Якія ж малітвы ўзносяцца тут, якія гучаць прароцтвы? Ці, прамаўляючы словамі Мікалая Забалоцкага, спытаемся: «...что есть красота... Сосуд она, в котором пустота, или огонь, мерцающий в сосуде?..»

А малітвы ў храме Янкі Сіпакова гучаць зямныя, напоўненыя адвечным людскім клопатам. Бо і сам ён — з гэтых малітваў-песень:

Я з песень родам, З восені позняй, Дзе вечары і ночы — Даўгія-даўгія, як андаракі жанчын, А песні — сумныя, Як апошнія, памёрзлыя кветкі пад вокнамі... Жанчыны крышылі капусту І спявалі, шаткуючы. З імі спявала і мая маці. Я з песні радзіўся. Крышачку паляжаў моўчкі, услухоўваючыся: Песня была для мяне такою сваёю. Такою знаёмаю — Колькі ўжо вечароў да нараджэння Чуў я яе! І я заспяваў... А жанчыны здзівіліся: — Зірніце, плача. Аж да цяпер не разбяруся: Няўжо яны і напраўду не зразумелі, Што я спяваю?

І, відаць, нездарма з'явілася тут імя і паэтычная формула Мікалая Забалоцкага. Прыгледзімся ды прыслухаемся хоць бы да «Веча славянскіх балад»:

...Аслы, паабчапляныя кашамі, Б'юць з крэктам, нецярпліва капытамі І пазяхаюць — рана іх збудзілі... ...Вы чулі, закракталі ўжо сталы — На іх паўсклалі горы садавіны. І весялеюць на вачах аслы — Як павышэлі струджаныя спіны! А на сталах — сінеюць кабачкі, Грувасцяцца цяжкія баклажаны. А гэта — брынза, гэта — сыр жаданы, А кветак пахкі акіян які! Зеле — капуста, побач — дыні, мак — Да гібелі ўсялякіх тут прысмак! — Кісело млеко, Чэсен лук! Моля, другару, — Купляй, сябрук!

Гэта — «Базары. Балгарская балада. XX стагоддзе». І ці не згадваецца ў разгорнутым малюнку размах знакамітых «Столбцов» Мікалая Забалоцкага? Як, дарэчы, і другога паэтычнага куміра — Уолта Уітмена, кнігу якога «Лісце травы» Янка Сіпакоў пераклаў на беларускую мову. І яшчэ раз заўважым: Кнігу — так было ў Уітмена, так было ў Забалоцкага: «Столбцы» — Кніга!..

Гэткая ж зямная, па сутнасці, малітва і ў прозе Янкі Сіпакова. Як мастацкай, так і публіцыстычнай, хоць, помнім, «кітайскай сцяны» пісьменнік паміж імі не ўзводзіць. «Нарыс, на маю думку, — гэта своеасаблівая аповесць, споведзь з лірычным, настраёвым або проста дарожным сюжэтам, дзе галоўная дзеючая асоба — канкрэтнае «я» — мае магчымасць выказацца...» — гэтае сведчанне аўтара сцверджана і яго творчай практыкай. Цяжка (ды і ці трэба?) вызначыць, што пераважвала ў «Крыле цішыні»: «прыцягненне» жывога, непасрэднага факта, уражання ці доля мастацкага дадумвання, «закруглення», «падгонкі»... Важна іншае: мы маем непаўторна-арыгінальную, таленавітую «Кнігу вёскі» (так: Кнігу), пад крылом якой утульна і мастацкай, і дакументальна-мастацкай, і проста дакументальнай стыхіі, дзейным асобам — і рэальным, і літаратурным.

Прыгадаем яшчэ «Пяць струн» — «Кнігу настрояў» (І. Лірычная струна. 2. Дарожная струна. З. Апавядальная струна. 4. Літаратурная струна. 5. Іранічная струна) ды «Жанчыну сярод мужчын» — апавяданні, што ў сумоўі сваім: супернічаюць з жанрава «чыста»-раманам (і ні ў чым не саступаюць яму!) аб жаночай долі-нядолі...

А вось — калі ласка: жанр спецыфічны газетны — «Інтэрв'ю з міс Палон Іяй» — разрывае свае рамкі, перарастае ў якасна новую існасць — паэму ў прозе:

«Ага, вось у каго я вазьму інтэрв'ю — у пані Ірэны, дырэктара гэтага магазіна.

— Пані Ірэна, што гэта такое — кветка?

— Гэта радасць.

— Таму вы займаецеся імі?

— Не! Я іх проста люблю. А я, заўважце, нічога не раблю ў жыцці, чаго не люблю. — А за што вы любіце кветкі?

— За справядлівасць...»

Ах, ды што яшчэ можа нагаварыць пані Ірэна! Заслухаешся. І зачытаешся... О, гэта пані Ірэна... О, Палонія...

Ад уласных лірычных мініяцюр — праз выдатна ўзноўленыя па-беларуску вершы ў прозе Івана Тургенева — да жанру, дзе сінтэзаваліся і паэзія, і проза, і журналістыка са знакам майстра: Янка Сіпакоў — прыйшла да нас кніга паэм у прозе «Ахвярны двор».

Літаратурны пошук у форме вартасны мацуецца тут дастойнай змястоўнасцю. Мастакоўскі позірк Янкі Сіпакова заўсёды высвечвае штосьці вельмі важнае для чалавечай душы. Гэта, скажам, і мудрасць стагоддзяў, застылая (але з жывым дыханнем! у каменнай легендзе армянскіх храмаў (паэма ў прозе «Ахвярны двор»):

«Чалавек ідзе далёка, а яго душа ідзе яшчэ далей. Чалавек залежыць ад дарогі, а душа ні ад кога і ні ад чога не залежыць. Яна вольная. І на зямлі, і на небе вольная...»

Гэта і наш чарнобыльскі боль (паэма ў прозе «Одзіум», пранізаная і радыяцыяй, і промнем надзеі і ўратавання: радок за радком — праз увесь твор — малітваю «Ойча наш...»):

«Усё лета я хаваўся ад радыяцыі», — хваліцца хлопчык з той страшнай зоны, бо пакуль яшчэ не ведае, што схавацца ад радыяцыі нельга.

«Доктар сказаў, што ў мяне дужа многа радыяцыі», — сумуе дзяўчынка з той жа самай зоны, бо ўжо ведае: тое, што з ёй, з ёй назаўсёды — радыяцыя не прастуда, яна не выводзіцца.

«Бабулечка, родненькая мая, я так хачу да цябе ў вёску, але напішы мне, калі ж ты выганіш са свае хатачкі радыяцыю?!» — рыдае малое, бо здагадваецца: не бабулечка выганяе радыяцыю, а радыяцыя выганяе бабулечку з хаты...»

Такі вось «рэпартаж з радыяцыяй у крыві»...

Пачалі мы ўспамінам. І закончым тым., чым канчаецца «Журба ў стылі рэтра» Янкі Сіпакова: пытаннем-сцверджаннем. Пытаннем-журбой перад мінулым і сцверджаннем-надзеяй перад будучыняй: «Што такое жыццё? Гэта адзінства, узаемаразуменне і садружнасць зямлі, вады, паветра і агню.

І яшчэ думкі. Але думка можа і не адбыцца, калі няма папярэдняга ўзаемаразумення.

А можа, наадварот, думка якраз і з'яўляецца насуперак такому адзінству і такой садружнасці?»

Вечны закон і сакрэт жыцця і мастацтва: у садружнасці і — насуперак...

1997

«ДЗЯЛЮСЯ З ЛЯСАМІ...»

Не, крыўды і тады не было, і пасля... А от пэўнае здзіўленне было. Удумлівы, не крыклівы, шчыры і трапяткі паэт — а пацягнула ж на такую «статутную ранжыроўку»: у публіцыстычнай «лімаўскай» нататцы Юрась Свірка сарамаціў творцаў і заклікаў раўняць песняю творчыя шыхты ў камуністычным паходзе (а гэта быў самы; росквіт «брэжнеўшчыны» — застою і паказухі) і ў якасці адмоўнага (як не трэба «спяваць») выстаўляўся верш, у якім аўтар замест узнёслага аптымізму ўпадае ў недаравальны песімізм, яшчэ пры жыцці замаўляючы сабе пахавальную музыку... Прозвішча «песіміста», праўда, не называлася... Як каму, а мне здагадацца было няцяжка — гэта пра радкі з майго верша «Сплывае гук, а думка застаецца...»: «...Не трэба слёз. І слоў не трэба плоскіх... Над пылам: прыдарожнае травы, над ростанню хай прагучыць Чайкоўскі...» і далей: «Праз небыццё ўсплывуць акорды Шостай...» (у тым вершы, навеяным Шостай сімфоніяй Чайкоўскага, думалася пра жыццё і смерць, пра іх сэнс думалася...)

Я ніколі не сказаў пра тое Юрасю — быццам і не распазнаўся... Ды і навошта, калі творчасць самога паэта шчасліва не зазнала тае «навукі», што знячэўку зляцела, «выскачыла» на свет з-пад «публіцыстычнага» пяра ды, здаецца, з той жа нататкай і заглухла, больш нідзе не азвалася...

І было ўсё так, бо паэт верыў жыццю, і жыццё давяралася яму, адкрываючы свае таямніцы, а не схемы. Непрэтэнцыёзная, натуральная філасафічнасць была, бадай, вызначальнай рысай ужо самых першых яго паэтычных выступаў і сталася асноватворным стрыжнем усяе творчасці. Аб гэтым дастаткова пераканальна сведчыць ужо сама настраёвая танальнасць, у якой гучаць назвы ягоных кніг: «Шэпчуцца ліўні», «Вечнасць», «Баравіна», «Крэўнасць», «Біяграфія памяці», «Ядранасць», «Паўшар'е блакіту», «Узаемнасць»... Усё ў паэта творыцца як бы насуперак таму «трыбуннаму закліку». Юрась Свірка не галёкае вершам, а даверліва перамаўляецца, іншы раз і таемна перашэптваецца, з жыццём, а гэта значыць — перш за ўсё з самім сабою... Такі закон творчасці, як зазначыў Мікалай Васільевіч Гогаль, нельга тварыць «міма сябе»...

Удумліва, нетаропка і засяроджана піша біяграфію сваёй памяці Юрась Свірка. Сцежкамі партызанскай Бягомельшчыны (куточак славутай зямлі няскоранасці і незямнога трагізму ў гады вайны з фашысцкай ардой) вядуць паэта землякі — людзі баладнага лёсу, а яшчэ — родныя лясы, прытулак яго ваеннага дзяцінства і калыска дум у дні сталасці. Ім нясе самыя запаветныя пачуцці, з імі — па-чалавечы вывярае паэт свае жыццёвыя пазіцыі. «Многім я абавязаны лесу, — прызнаецца Юрась Свірка. — Ён заўсёды неадступна ішоў са мною. І мне хочацца думаць пра яго, гаварыць з ім, як з чалавекам, услухоўвацца ў яго голас і настройваць свае думкі на яго вольны спеў». А вось як пра лес — у вершы:

Ён не любіць бедаваць. Ён да ўсіх з душою. Цягне рукі — аддаваць, А не браць чужое... —

Гэтая пазіцыя сардэчнай чуйнасці рашуча і непахісна супрацьстаіць «сытаму ныццю», дзе пануе «незадаволенасць жыццём і задаволенасць сабою»... Пазіцыя, падказаная лесам, але засведчаная і змацаваная душою паэта. Яны не ўяўляюцца адзін без аднаго. І заўжды ў крэўнай лучнасці: зямное прыцягненне лесу і нябесны ўзлёт яго вальнадумных кронаў... «Лясны камертон» ад самага пачатку вывярае мелодыю Свіркавай песні.

Пэўна, усе мы, з даўняй студэнцкай сябрыны, помнім «ціхае», але высокай канцэнтрацыі васьмірадкоўе Юрася Свіркі пра суніцы ў глухім, бязлюдным лесе:

Адцвілі, паспелі і завялі, І ніхто іх не прыйшоў сабраць...

Такія знаёмыя, такія з дзяцінства блізкія ўсім кропелькі лясной радасці — і такі нечаканы позірк на іх, такое зусім ужо не «лясное» шкадаванне... І ці не тое гэта самае, вечнае для паэзіі, «пытанне жыцця і смерці»?..

А вось яшчэ адно яго праяўленне — ужо ў глыбока асабістых, роднасных, стасунках (верш «Так думае мая сястра»):

Гляджу зайздросна я на вас: Вы — прыгажуні, каралеўны. А мой жа шчаслівейшы час Ужо далёкі — даваенны. Муж-партызан любіў мяне Так, як ніхто на гэтым свеце... Сын і дачушка па вясне Асірацелі ў сорак трэцім. Пакрыўдзіла я жаніхоў: Каханню здрадзіць я не ўмела І ў дваццаць пяць сваіх гадкоў, Нібы старая, пасівела. Як жыць вам? — цяжка павучаць. Шкада не буду маладою, Не дай вам бог у дваццаць пяць Застацца вечнай удавою...

Гэта лёс роднай сястры паэта — гэта і лёс тысяч і тысяч беларускіх жанчын... Гэта лёс Беларусі, нарэшце... Верш-дакумент, што паўстае ў мастацкім вырашэнні, каб засведчыць трагедыю народа... Так паэзія Юрася Свіркі ўзнімаецца да маштабных абагульненняў...

І паўторым яшчэ раз сэнсавую паралель: «Адцвілі, паспелі і завялі, і ніхто іх не прыйшоў сабраць...» — «Не дай вам бог у дваццаць пяць застацца вечнай удавою...» — хіба гэта не вяртае нас ізноў да таго ж «пытання жыцця і смерці»?..

«Мне ў жыта хочацца ўвайсці, мне вечнасцю здаецца жыта», — сказаў выдатны наш паэт Аляксей Пысін. Дык вось тое самае Юрась Свірка мог бы сказаць пра лес. Так яно і ёсць:

Не ведае, ці будзе жыць, Але цвіце вярба...

І ў гэтай вечнасці, у несмяротным абнаўленні прыроды — недатыкальны запас жыццесцвярджальнай трываласці паэзіі Юрася Свіркі.

Я дзялюся з лясамі І шчасцем І бедамі...

І лес адказвае ўзаемнасцю. Хапае ў абодвух і аднаго і другога — і шчасця, і бедаў... І асабліва балюча, калі віною таго выступае чалавечае варварскае стаўленне ці то да чалавека, ці то да лесу, да крынічкі, да журавіннага і жураўлінага балота, згубна асушанага...

І ўсё ж: не забывайма пра запас трываласці. Жыццё перамагае. Бо жыццё — вечнае. І на гэтай вечнай ніве галоўны араты і сейбіт — чалавек. Ён у адказнасці і за вечную душу прыроды, і за сваю ўласную:

Жыццё — адказнейшы экзамен, Яго ніяк не абмінеш, І ў спёку летнюю і ў замець Ідзеш здаваць, пакуль жывеш. З гадамі хочаш азірнуцца, Памылкі выправіць усе. Але жыцця паток нясе, І да вытокаў не вярнуцца. Жыццё сваю дыктуе волю, Жыві да ста, жыві за сто — Перапісаць яго ніколі На чыставік не змог ніхто.

Разам з жыццёвымі, несумненна ж, развіналіся, шырэлі і паэтычныя далягляды Юрася Свіркі. Дарогі і вандроўкі, блізкія і далёкія, прыносілі паэту багатыя ўражанні, цікавыя сустрэчы і знаёмствы, адкрывалі новыя характары і лёсы. Усё гэта і захапляла, і хвалявала. І пераплаўлялася ў паэтычныя радкі і строфы... Тут абжываюцца і Грузія з удзячнай памяццю за міласэрнасць: «Беларусь мая дала жыццё мне, Грузія ад смерці зберагла...»; і Крым з яго старажытнымі кімерыйскімі каранямі, татараханскім Бахчысараем; і Чувашыя з дзіўным калгасам, бо назву такую меў: «Самалёт» (амаль язычніцкае светаўспрыманне!..); і Латвія з такім настроем — нашым, сённяшнім, людска-памкнёным: «сосны любяць незалежнасць...» (гэта яны, юрмальскія сосны, а што ж мы, як жа мы? — людзі, народы, краіны?..)

Але — дзе б ні апынуўся паэт, з ім заўсёды быў родны лес.

І міжволі перакідваеш мосцік да паэтычнай згадкі: «на пуню залазіў, сядзеў на сасне», бо «некалі вельмі хацелася мне... пабачыць: а што там за лесам?..» Не толькі неба, але і «далеч паказвалі сосны...» І супастаўляеш сосны тыя, з узбярэжжа Балтыкі, і сосны нашы, з-пад Бягомля, што «паказваюць далеч» — і думаецца: а пэўна ж, «адрас любові» і ў тых, і ў гэтых супадае, адзін і той жа. З паэтычнага падтэксту вынікае глыбокі жыццёвы змест... Такія шматзначныя паралелі пабачанага і свайго сведчаць, дзе апірышча: паэтавы дарогі з непазбежным пастаянствам вяртаюцца дадому:

Заглядаю я у вёску, як у слоўнік, Каб упэўніцца, што правільна пішу...

І зноў жа — якая знакавая паралельная ўзаемнасць: вёска — слоўнік жыцця, і захавальніца роднага слова — вёска. Самага значнага творчага плёну паэт дамагаецца на гэтым суладдзі і сумоўі: «...пяю пра вернасць зямлі і матулі, пра вечную мову сваю...» Тут невычэрпная крыніца творчасці — багатая і непаўторная...

У нас сваіх хапае слоў Крамяных, росных, васільковых Ад мурагоў і ад лясоў, Ад светлых высяў жаўруковых. Сваіх хапае слоў у нас Суровых, мужных, як яднанне, Яны гучаць у грозны час І заклікаюць на змаганне. У нас хапае слоў такіх Чысцюткіх, ядраных, як ранне. Яны выказваюць услых Пяшчоту, ласку і каханне...

Як трымае сейбіт на далоні зярняты, як любуецца, цешыцца нівай, слухае мову каласоў, так паэт з душой хлебароба песціць, абагаўляе роднае слова, захапляецца ім:

Таемны свет прыроды не змаўкаў: Пялёхкаў, крумкаў, шорхаў, уздыхаў, Басіў, усхліпваў, бомкаў, лапатаў, Чуфыркаў, туркаў, вухкаў, задыхаўся (нібыта штось выказваць парываўся), Бляяў, кігікаў, форскаў і... смяяўся...

Якое шматгалоссе!.. Стаіш дзе-небудзь на ўзлессі — і слухаеш, слухаеш гэтую казачную сімфонію!..

А колькі такіх моўных іскрынак-россыпаў па ўсёй паэзіі Юрася Свіркі! Вось, прыкладам, толькі пра дождж: праліўны, патопны, грыбны, спорны, аблажны... І гэта ў адным толькі вершы!.. А то яшчэ: «праклюнуцца травы», «асака адскочыла», дуб «аджалудзіўся», «драмляк» — дрымучы лес...

Слова, нечакана пастаўленае ў кантэкст, стварае цэлы малюнак: «паабдымаліся з сасной» — гэта пра тое, «пакуль на воз яе мы клалі...» Ці гэты сэнсавы «перанос»: маці з таго свету пытае: «А як там, сынок, на тым свеце жывецца?..» — сапраўды, задумаешся: дзе ён, той свет, а дзе гэты?..

Юрась Свірка не толькі майстра ўштукаваць у паэтычны радок падслуханае, трапнае слова — ён умее ўдала скарыстаць, прыстасаваць традыцыйную фальклорную «форму» да самага сучаснага, надзённага зместу:

Засынай, маленькая трывога, Засынай, лянотная знямога; Засынай, няясная задума, Засынай, і здзек, і прага глуму; Засынай, жаданне — браць чужое, — Паслушэнства рабскае, сляпое; Засынай, няшчырасць і зазнайства, Засынай, і зайздрасць, і нядбайства...

Гэты верш «безыменны». Але з поўным правам ён можа называцца: «Калыханка». Калыханка-заклінанне, калыханка-адмаўленне, калыханка-пратэст супраць усяго, што стаіць насуперак светлай плыні жыцця.

Паэзія Юрася Свіркі, што пачыналася ад тае сасны дзяцінства, разраслася ў шыракадумны бор. І лёс у іх неразлучны, і наканаванне адно. Скажам пра гэта радкамі з верша «Бор»:

Праменяцца яго ствалы, як медзь. Імхі і верасы пасланы гожа. Разгневаны, Ён можа пашумець, І засланіць слабейшага ён можа...

2003

ДАЛЯГЛЯДАМІ «НОВАЙ ЗЯМЛІ»

Пакліканне перакладчыка, і асабліва паэзіі, яго прафесійнае стаўленне да перакладу ў вызначальнай сутнасці сваёй дужа нагадвае шлюбныя стасункі. Адбываецца шлюб альбо па каханні, альбо па разліку. Гэтак і пераклад: бывае альбо па сардэчным захапленні, альбо па меркантыльна-выдавецкіх замовах, што выліваецца — і нярэдка — у канвеерную гонку радкоў з перакладам на лічбы ганарарнай ведамасці...

Усім, хто ў той ці іншы час меў дачыненне да выдання сваіх кніжак у былых саюзных выдавецтвах, знаёмае ў большай ці меншай меры прыкрае адчуванне, што перакладаюцца твае творы не на рускую, а на нейкую «маскоўскую»: творчасць саступае месца «вытворчасці» — падрахунак вёўся на працадні. І калі пакутавалі ад такіх перакладаў празаікі (Іван Мележ, Васіль Быкаў ды й іншыя), то што ўжо гаварыць пра паэтаў... Заўважалася толькі адна пастаянная акалічнасць: паэзія, ну, скажам так, не самага высокага гатунку «падцягвалася» да пэўных выдавецкіх «стандартаў», набывала «таварны» выгляд, а вось паэзія сапраўды дастойная губляла штосьці самае важнае, тую таямніцу «між радкоў», што, уласна, і рабіла яе паэзіяй...

Не ўнікла падобнага лёсу і выдатная паэма народнага паэта Беларусі Якуба Коласа «Новая зямля». Да нядаўняга часу мела яна адзіны пераклад: на рускую мову. Параўноўваць яго — хаця б «в назидание» — не было з чым.

І вось — адзін за адным — з'явіліся і грунтоўна заявілі аб сабе, займеўшы пачэсны пасад, два пераклады: спачатку — на польскую мову, цяпер — на ўкраінскую. З'явілася і магчымасць для параўнання...

Дзесяць гадоў шчыраваў над польскім перакладам Чэслаў Сенюх; перакладчык на ўкраінскую мову Валерый Стралко «ўправіўся» значна хутчэй. Але ў абодвух выпадках — і адзін, і другі — працавалі па закліку сэрца, ніякіх выдавецкіх гарантый не маючы. Усё рабілася па любові. І гаварылася аб ёй з паэтам на яго роднай мове — гэта не малаважны, а то і вызначальны момант: перакладчыкі — і Сенюх, і Стралко — валодаюць мовай арыгінала.

І цяпер як бы мы ні шукалі прыкметы вартасцяў рускамоўнай версіі, настойліва карціць сказаць: пераклад гэты здзейснены па прынцыпе нейкай «калектыўнай любові», калектыўнага «падраду» — калгасны, адным словам...

Ажно паўдзесятка перакладчыкаў былі «привлечены к делу» (сярод іх і таленавітыя паэты, і... ніякія). А ў выніку — губляецца адзінства стылю, навідавоку выдавецкае памкненне да «залатой» сярэдзіны, дакладней: «усреднен ности»...

Таму і выкажам спадзеў: рускамоўны чытач чакае яшчэ сапраўднай сустрэчы з «Новай зямлёй» Якуба Коласа.

Польскі і ўкраінскі — ёсць падставы сцвярджаць — дачакаўся. Факт выключнай важнасці не толькі ў літаратуры, але і грамадскім жыцці братніх народаў. Бо сусветная паэзія (падкрэсліваю — паэзія) тэму Пошуку Зямлі — як пошуку народам свайго лёсу — раскрыла з такой глыбінёй і мастацкай дасканаласцю, пэўна, толькі ў нас, на Беларусі, паэмаю «Новая зямля». А гэты — і чыста зямны, і ўзвышана-нябесны, філасофскі — узлёт беларускага духу, мастацкае даследаванне душы чалавека працы, натуральна, не мог не адгукнуцца ў душы сусветнай — праз яе канкрэтныя праявы: польскую і, асабліва, украінскую. Чаму «асабліва»? А таму, што гістарычныя шляхі народаў нашых і сёння ў Пошуку — Сваёй Зямлі, Зямлі Запаветнай.

І таму гэтакі натуральны быў уваход перакладчыка Валерыя Стралка ў цудоўны свет Коласавай «Новай зямлі»...

Жыццёвы лёс яго склаўся так, што пасля доўгіх блуканняў і пошукаў ён знайшоў і прытулак, і працу на беларускай зямлі. Беларусь адкрыла яму і яшчэ адну сцяжыну — да сваёй мовы, да свайго мастацкага слова... Сам Валерый Стралко згадвае, як адразу ж, без лішніх перадумоў, з беларусамі стараўся загаварыць па-беларуску. Як мог. І старанне не сталася марным. Пэўна, выявіліся тут, далі аб сабе знаць і карані Чарнігаўшчыны, дзе нарадзіўся Валерый Стралко, зямлі, дзе на поўныя грудзі дыхае ўкраінска-беларуская крэўнасць. Можна толькі парадавацца цяпер, паслухаўшы, як нязмушана, натуральна размаўляе ён па-беларуску ў прыклад усім тым, хто дзесяцігоддзямі жыве ў Беларусі — і ні слова не можа (і не хоча) сказаць на мове яе народа...

На гэтай глебе, на своеасаблівай чуйнасці і схільнасці да іншых моў, а яшчэ і душэўнай адкрытасці да іх спасціжэння, абудзіліся і творчыя памкненні Валерыя Стралка: ён, чалавек тэхнічнай прафесіі, пачаў перакладаць беларускую паэзію спачатку на рускую, а неўзабаве і на ўкраінскую мову. Потым творы ўкраінскіх паэтаў загучалі ў яго перакладах па-беларуску... І адразу ж, першымі публікацыямі ў перыёдыцы, ён засведчыў: гэта ў яго атрымліваецца. І заўважым — да ўласнага яго здзіўлення: што адкуль узялося, у даволі паважаным узросце, — як бы наноў адкрыў сябе. І зразумеў, што не можа цяпер і ўявіць сваю штодзённасць без гэтага творчага захаплення...

Дастаткова нагадаць, што ў Валерыя Стралка набыў рускамоўнае жыццё шырока вядомы «Сказ пра Лысую гару», следам быў зроблены пераклад і на ўкраінскую мову. Перакладзена ім на ўкраінскую і рускую мовы і славутая папярэдніца «Лысай гары» — паэма «Тарас на Парнасе»... Сведчаннем яго перакладчыцкага шчыравання сталася кніга «Непагасны агонь». Гучыць яна адразу на дзвюх мовах: Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч гавораць па-ўкраінску, Тарас Шаўчэнка, Іван Франко, Леся Украінка — па-беларуску.

Знакавыя постаці і знакавыя творы выбраў для перакладу Валерый Стралко. Янка Купала — «Курган», «Свайму народу»; Якуб Колас — «Новая зямля» («Лесніковая пасада» і «Раніца ў нядзельку»); Максім Багдановіч — «Раманс» («Зорка Венера...»), «Слуцкія ткачыхі», «Пагоня»; Тарас Шаўчэнка — «Запавет», «Раве ды стогне Днепр шырокі...», цыкл: вершаў «У каземаце» (з Петрапаўлаўскай крэпасці); Іван Франко — «Каменяломы» (нагадаем: Камянярам назваў народ паэта — тым, хто руйнуе, крышыць скалу няволі...); Леся Украінка — цыкл вершаў «Мелодыі»...

Гэта не пералік — гэта сведчанне таго арэола, той аўры, што ўзыходзіць над кнігай. Кожная з назваў — сімвалічная, абуджае ў сэрцы столькі дум і памкненняў кожнага, хто ведае, шануе, любіць беларускую і ўкраінскую паэзію, хто ідзе з імі па жыцці. А такіх — не адзін мільён...

Згаданыя толькі што коласаўскія «Леснікова пасада» і «Раніца ў нядзельку» перакладчык абраў для сябе як бы тэставымі, праверачнымі на подступах да ўсяе «Новай зямлі».

Выбар быў беспамылковы: тут ёсць на чым і самому пераканацца і пераканаць іншых, што «замах» на перакладчыцкі плён не беспадстаўны.

Мій куте рідний, серию милий!.. Тебе забуть не маю сили! Частенько, втомлений шляхами, Весни убогоі лигами, В думках до тебе запливаю І там душею спочиваю...

І гэтак далей, і гэтак далей... Чытаеш — і палонішся ўражаннем, што так яно было сказана і на самым пачатку, самім Якубам Коласам. Тэкст чытаецца лёгка, арганічна, і праз некалькі ўжо старонак забываеш, што гэта пераклад. А вартасці яго звычайна правяраюцца на момантах хрэстаматыям-крылатых, афарыстычных. Пакарыстаемся гэтым, спосабам і мы, каб яшчэ раз пацвердзіць: лексічная роднасць, дыханне і рытмічны лад украінскай мовы даюць перакладчыку выключную магчымасць быць арганічна блізкім да арыгінала, захаваць яго амаль што ў першародстве:

За хлеў ён чэша без аглядкі: — А во яны! а во «начаткі»! За хліў імчить він без оглядки: — Та ось вони! Осьо «Початки»... (Раздзел «Начаткі») І так, бывала, наясіся, Што хоць на пупику круціся... -- І так, бувало, наісися, Що хоч на пупику крутися... (Раздзел «Дзядзька-кухар»)

(Так і падмывае зазірнуць у рускамоўны пераклад, Я. Мазалькова:

Так угостятся карапузы, Что хоть волчком вертись на пузе... —

Па-першае, рыфмуюцца словы аднаго кораня: карапузы — пузе; а, па-другое, — куды ж дзяваўся каларытнейшы «пупік», на якім і сапраўды «ваўчком» можна закруціцца?..)

Ідзе так дзядзька і па бруку Адзін за дзесяць робіць груку... Крокуе дядько наш по бруку, Один як десять робить грюку... (Раздзел «Дзядзька ў Вільні»)

(Зноў жа рускамоўны варыянт, на гэты раз П. Сямыніна:

Шагает дядя, не спешит, Один за пятерых гремит...

У скарочаных на адзін склад канцоўках радкоў як бы абсекся, аглух гэты грукат абцасаў... Ды яшчэ і гэты «дядя» (так па ўсёй паэме): як яно выпадае, чамусьці аблюбаванае перакладчыкамі «правільнае» (па-руску!..) слова з найкаларытнейшай стылістыкі твора...)

Паэма «Новая зямля» набыла жыццё на ўкраінскай мове. Канешне ж, у такой вялікай перакладчыцкай працы можна, асабліва пры пільным жаданні, адшукаць і пэўныя хібы. Але не яны вызначаюць агульную вартасць зробленага. Не будзем аб дробязях. Сёння ў нас свята. Шырэюць далягляды «Новай зямлі». І нам, беларусам, застаецца толькі парадавацца з нагоды гэтай далёка не шараговай падзеі. І спадзявацца, што наша радасць стане радасцю і ўкраінскіх чытачоў. Хай таленавіты пераклад выдатнага твора паслужыць гэтаму!

ВЕЛЬМІ ЎСЁ ПРОСТА - ЯК ПРОШЧА...

Эсэ прачытання кнігі

Я набраў тэлефонны нумар. Гэта было ў чатырохдзенства рэвалюцыйных святкаванняў, калі спрачаліся палітыкі, высільваючыся «падключыць» і народ: ці гэта дзень, які перавярнуў свет, ці ўжо час залічыць яго ў дні людскога прымірэння і згоды, заплюшчыўшы вочы і памяць на «пераваротныя» кроў і смерць?..

Я набраў нумар, каб сказаць: «Валодзя, я сёння абсалютна цвярозы (не зважаючы на свята), як і ўчора быў, і як, пэўна, не вып'ю і заўтра... Але я толькі што прачытаў тваю «Прошчу», і мне хацелася б расцалаваць цябе». (Не тым пацалункам, што ахвяруецца ў «прашчоны дзень» — хоць і на гэта ёсць падставы: падвёў Някляева, згадзіўшыся «ўзначаліць» Саюз пісьменнікаў, чым «паламаў» нейкі сцэнарый, распрацаваны перад з'ездам «новаю хваляй»... «Прабач, Валодзя, за твой голас «супраць»... А пацалунак — проста «за прошчу»...)

Валодзі не было дома. І гэты тэлефонны «пацалунак» згубіўся дзесьці там, на тым канцы провада...

Але ў мяне засталося права.

«Думаю, Василь Зуёнок не обидится, если я вспомню, как он высказал мне в простоте своей общее литературное мнение: «Скуль ты выскачыў раптам, як чорт з канапель, і што цяпер з табой рабіць: адкрываць ці закрыць адразу?» Шутейно, конечно, сказано было, но за шуточкой этой как что-то стояло, так и стоит — и я вовсе не имею в виду Василя Зуёнка, который с присутствием моим искренне смирился и теперь ему даже как бы рад», — гэта цытаваў і рабіў «каментар» Някляеў у інтэрв'ю часопісу «Нёман». А мяне паставіў перад пытаннем: гаварыў я так ці не гаварыў? Калі меркаваць па «чорт з канапель» — дык у мяне было б не інакш як «Піліп з канапель»... (Ды там чорт яго ведае — калі і пасля чаго было сказана...) А калі па сутнасці, дык «рэмарка» тая хай сабе і не сакратаўская, але ў нечым блізкая да рэальнасці: паэт, сапраўдны паэт, — ён заўсёды «з канапель». І крыўднага тут нічога няма. Тут адна, і неабвержная, пахвала.

Нe думаў я, што буду згадваць гэтыя словы. Але... Але — на чарзе — чарговая пахвала: кніга «Прошча»! Іншы раз, чытаючы, і слязу не стрымаеш. Шчаслівы і непаўторны міг!..

І нічога крыўднага, што сляза — мая, а верш-такі не мой... Як па мне, дык самая высокая паэтычная адзнака, калі чытаеш — і ловіш сябе на думцы: «Вось гэтак бы і я сказаў...» І што самае загадкавае: іншы раз нават і словы возьмуць ды і паўторацца...

Быў у мяне верш з паездкі на радзіму Аркадзя Куляшова, у вёску Саматэвічы, дакладней — у Саматэвіцкую школу, дзе запланавана было (сцэнарый!) пасадзіць на школьным двары — разам з дзецьмі — памятныя елачкі. А дзеля каго? каму? — калі вёска была прысуджаная на «радыяцыйнае адсяленне»... Я адыходзіў, развітваючыся і з тою елачкай, і з тою дзяўчынкай Пеначкай, што дапамагала мне (ці я ёй) садзіць дрэўца... Развітваўся, бадай, назаўсёды. Як і з Ленай. І як Лена са мною, і зноў жа — праз чарнобыльскую бяду — з елачкай...

І:

Я Богу кажу:

— Закурым?

— Кінуў. Другі інфаркт...

І неўспадзеў чытаю ў някляеўскай паэме «Зона» (з кнігі «Прошча»): «Я бога пытаю: «Пакурым?..» // Ён кажа: «Не я вінаваты...» Першы радок — амаль слова ў слова, з зусім: нязначнымі адхіленнямі... Вось, скажам, у Някляева слова «бог» — з малой літары, але выдзелена курсівам. Што, прызнацца, насцярожвае. Як і гэтае «не я вінаваты»... І праз колькі радкоў: «Я снедаю з богам зон. // Ён кажа: «Не я вінаваты...» Той жа курсіў. І той жа — курсіўны «бог»?.. Пэўна, так яно і ёсць: у Някляева — бог зямны. У Зуёнка — нябесны. І таму ў аднаго: «не я вінаваты», а ў другога — «другі інфаркт». Ён не можа быць «не вінаватым». Ён сплачвае людскую віну, як сплачваў на крыжы...

Вось так давай і развядзём, Валодзя, гэты нявінны паўтор, і не будзем цягацца, як гогалеўскія героі: хто першы сказаў «э-э-э»... Ці як да разводу дайшло ў паэта з жонкай-паэткай: «Яна ў мяне рыфмы крадзе»... ( А то яшчэ «быў выпадак»... Рэдагуючы маю кніжку «Крэсіва», сябра мой Рыгор Барадулін дужа настойваў на «ліквідацыі» ў адным з вершаў страфы (хоць ён і друкаваўся ўжо ў «Полымі» — прайшоў «вялюгінскую апрабацыю»):

Ядловец — нізенькі пярэстар, Куп'ё бруснічнае, чабор... І раптам — мора-звон пярэстае Пад ногі выплеснуў мне бор...

Чаму раптам такі «вырак»? — не мог ніяк я ўцяміць... Тады і на думку мне не прыходзіла, што і ў Рыгора быў верш (напісаны, ну, можа не дзень у дзень, але адным і тым жа часам) з такой страфой:

Па ёй легкавушкі пабліскваюць, Нібыта багоўкі пярэстыя. Аб'езды шукаюць блізкія Грузавікі-пярэстары...

І «натрапіў» я на гэтую страфу праз многа лет і зім (тым жа, даўнім, часам яна «міма мяне» неяк «праскочыла») — і ўсміхнуўся: няўжо Рыгор Іванавіч ведаў «пра ўсё», ды не хацеў «крыўдзіць», бо, тым больш, «уличать в воровстве» не было падстаў: дужа ж фактура вершаў, «матэрыял» розны... Сказаў бы тады — разам пасмяяліся б...)

Наогул такіх «рыфмавых пераклічак» можна адшукаць нямала. Вось, у Максіма Багдановіча: «Цёплы вечар, ціхі вецер...» («Вянок», 1913), у рускага паэта Георгія Іванова: «Синий вечер, тихий ветер...» (1930). Наўрад ці чытаў Іваноў беларускамоўнага Багдановіча, каб высноўваць нейкія падазрэнні...

І апошнюю кропку ў гэтым «рыфмаадступленні» даверым мудрасці Гётэ. Разважаючы ў адной з гутарак наконт таго, што, маўляў, «Шэкспір пажывіўся... у Гамера», а «...лорд Байран... расчляніў... «Фауста», запэўніваючы, што вось гэтае ўзята адтуль, а тое адгэтуль...», Гётэ спакойна заўважыў: «...лорд Байран вялікі адно ў сваёй паэтычнай творчасці, а калі пускаецца ў развагі — існае дзіця... Што я напісаў — то маё... а адкуль я гэта ўзяў, з жыцця ці з кнігі, нікога не тычыцца, важна — што я добра ўправіўся з матэрыялам!..» Хай сабе і ёсць чыйсьці водгук, але гэта ўжо — са знакам «Сказаў Гётэ!..» І не такі ён ужо бедны, каб утойваць гэтыя крохі...

Але вернемся, пасля «незапланаваных экскурсаў», да «Прошчы».

Мне хацелася чамусьці, каб Прошча была ракой, і каб можна было напісаць: «Усё проста і мудра, як у плыні...» Так — усё проста і мудра. Як у плыні нязнанай (і спазнанай толькі ім — паэтам) Прошчы. Як і ў здымку, што адкрывае кнігу: стаіць Някляеў з цыгаркаю, глядзіць на мяне і думае: «вось зараз падыдзе Зуёнак і папросіць закурыць...» (як не раз ужо было: падыходзіў і прасіў)... А мне і сапраўды хочацца падысці і, як зазвычай, «па-стралецку» ўважыць, не падмануць гэтае «чаканне»...

Усё проста...

І ўсё — простае, як дзіцячае пытанне, на якое і адказаць немагчыма; ці прынамсі каб адказаць, і простага жыцця мала: «А адкуль неба?», «А што за небам?», «А адкуль я?» — ды ці мала што можа спытаць дзіця... Пытае і паэт. Як дзіця. Толькі розніца ў тым, што ён пытае ў сябе. І адказаць мусіць — сам сабе і ўсяму свету.

Прошча... Хай сабе і не рэчка, хоць можа быць і рэчкай, і возерам (як у Някляева), і крыніцай, і каменем, паводле слоўніка: месца, знак, надзеленыя надзвычайнай, выратоўнай сілай, куды ішлі з малітваю, просьбай, заклінаннем нашыя продкі-язычнікі...

Прошча — карэністае, учэпістае, слова: карнявішча. Яно спакушае на асацыяцыі: «Прошча — палошча...» (вецер асіну), «Прошча — мітынговыя вуліцы, поўныя ярасцю плошчы...» — гэта ў Някляева (заўважым — які размах, амплітуда: ад выклятай богам асіны — да мітынговай плошчы...)... А можна было б, а просіцца: Прошча — капытоў, у пагоні, пошчак (а ў стасунку з плошчай — дык і пошчак дубінак аб шчыты...); Прошча як прашчур, што камень шыбае з прашчы... Прошча — як Пушча, Прошча — святая зямля, як «Нача — «зямля плодная» — слова з балцкім водгуллем на скрыжаваннях шляхоў і гісторыі...

І кампазіцыя кнігі «Прошча» — укрыжаваная: дзве дарогі, спалучаныя ростанню, на чатыры напрамкі свету... І на кожным — свае пісьмёны-вершы і свая скрыжаль-паэма.

Гэта кніга, здаецца, начыста, тастамента, адмовілася ад агульна-дэкларацыйных сентэнцый і заклікаў, яна схіляецца ў маленні, у просьбе перад абярэжнаю сілаю прошчы — захінуць і ўратаваць, што яшчэ засталося жывое ў душы чалавечай.

Крыж, укрыжаванне: сіла духу, энергія, што ідзе ад цэнтра, і вяртаецца — адсюль — да цэнтра. У нашым вымярэнні:

Калі ты паэт ці калі ты званар, Ты лішні, ты вольны. Няма ў цябе тут ні сяброў, ні радні, Няма і не трэба. Усё тваё там, дзе сляпыя агні Халоднага неба...

У нашым канкрэтным выпадку: цэнтр — душа паэта. Расхрыстаная, загнаная да ўзмыленасці, яна шукае самаўсталявання: яна вырвалася са свету, што яшчэ гудзе і верашчыць увушшу, па-д'ябальску скача і стрыптызуе перад вачыма. І таму — гэта неадольнае імкненне:

У камень увайсці — і ў камяні Агонь раскласці, сесці пры агні, Да дыму прываліўшыся спіной, — І жыць, як за каменнаю сцяной... — імкненне да самотнай, амаль акамянелай, цішыні...

Што гэта — уцёкі? стамленне? ці тамленне?.. Не — гэта толькі шлях. Ён прывядзе яшчэ нас — мы пабачым — ад першай часткі, імя якой назоўнае для ўсёй кнігі — «Прошча» — да іншых напрамкаў крыжа, а іх яшчэ тры: «Індыя», «Зона», «Саракавіны»... І ў кожнай — свой кантрапункт, свой грэх і сваё маленне. І ў кожнай кантрастуюць дабро і зло, праўда і падман, святло і змрок, мітусня і супакой, жыццё і смерць. Як на крыжавых дарогах: направа пойдзеш — славу здабудзеш, налева пойдзеш — смерць знойдзеш (можа, і са славай...)... Толькі хто знае: дзе на крыжы «права», а дзе «лева»?!..

І калі першы прамень кампазіцыйнага крыжа падуладны імкненню цэнтрабежнаму, да ўжо цытаванага дададзім:

Здабыў я ўрэшце волю на зямлі. Сябры былі. Каханыя былі. Іх стала меней. Адзіноты — болей...

І гэта ўсё, бадай, што я займеў на волі... — «адмаўленне» ад свету, каб уратаваць гэты свет, што асабліва яскрава падкрэслена «супрацьборствам», валявым супрацьстаяннем двух заключных раздзелаў паэмы «Прошча»: ад «пакінь, як кратоў, невідушчых братоў» да:

Мітынговыя вуліцы, поўныя ярасцю плошчы Я пакіну аднойчы і рушу да возера Прошчы... Па збалелай дарозе з камянём непазбыўнай віны Я ўвайду ў тое возера і разгайдаю званы, І, аблашчаны Прошчай, за ўсіх, каго проста люблю, Памалюся, паплачу і свечку ў царкве запалю... —

то ўжо «Індыя» (найперш паэма) настойліва шукае шляхі вяртання. Гэты пошук няпросты, ён у спрэчках. У спрэчках з небам і яго зямным ахоўцай — манахам («Шлях з веры ў веру — шлях не твой...» «Ты з тых, чый шлях — зваротны. Да чужых святых ты рушыў са сваімі...» — з няўцямным пытаннем-пярэчаннем: «Святыя могуць быць чужымі?»); з самім сабою («Зваротны шлях — сляпы. Ніколі яго не пройдзеш да канца. Па ім вяртаешся ні з кім...»); з вышынёй, адкуль трэба сысці на грэшную зямлю (з адзіным самасуцяшэннем: «Не змог я збегчы гэтак нізка, каб падаць не было куды...»).

Паэма «Індыя» — твор метафізічных пытанняў і такіх жа метафізічных адказаў (у тым, ранейшым, дамаркскіцкім, разуменні гэтага слова: трактаванне паняццяў, што выходзяць за межы вопыту, — бог, душа, свабода волі і г. д.):

— Марыя, ты ўжо там была. Скажы мне, што там? — Дзе? — У Бога. — Нічога там няма. Дарога.

І няхай сабе застаюцца пытанні. Гэта зарука таго, што я не раз яшчэ буду мець патрэбу і магчымасць прайсці Дарогай Вяртання, па якой ішоў паэт... Каб знаходзіць адказы. Бо пошук святасці — гэта яшчэ і пошук ачышчэння. І, можа, — раскаяння — перад пустэчай:

Роспачных слёз не хаваючы. Слёз невядома па чым...

Бо «Індыя» (у сваёй вершаванай частцы) — гэта яшчэ і пошук прабачэнняў — перад сваёю душой і перад душой, закаханай у яе. Ёсць і канкрэтныя адрасы. Адрасы вяртанняў:

Вечар у ветраным Віцебску...

(Чытаю, а д'ябал штурхае пад локаць: «Помніш: «вечар — вецер — веер...»?)

Ды не падмануць цябе Слёзы, што вецер мне выціснуў У развітальнай журбе... І: У Баранавічах снег. Праз дарогу — змеі: Нізкі, роўны, доўгі бег Белае завеі..

(І зноў гэты з'едлівы д'ябальскі смяшок: «А помніш — у Фета: «Опять серебряные змеи через сугробы поползли»?..)

... Анікога тут няма З тых, хто быў бы любы. Ды забытае імя Вытапталі губы... Там пытала — з нематы, З даўніны, з нябыту: «Да каго вярнуўся ты, Калі ўсё забыта?»

Вяртанні, расстанні, вяртанні:

Глухі завулак. Вецер. Ноч. Расстанне. Я затулюся, падыму каўнер І ўспомню мімалётнае каханне, Як паляванне ўспамінае звер. Імя згадаю. Плечы. Вусны. Вочы. Было ж яно! Ну як я мог забыць! І цень ягоны над прадоннем ночы, Нібы анёл ружовы, праляціць...

Дык імёны ці ўсяго толькі цені? І вяртанні — здрадніцкія ці трагічныя?.. А можа наогул дэкарацыйныя?..

...Як ты стамілася, любая, як ты стамілася Побач са мной!.. ...Мы самі сваё прадказалі. Блукалі — кругамі сляды На дэкарацыйным вакзале... Блізкая спіць на плячы — Сніцца далёкая...

Такая — побач з метафізікай — дыялектыка... Ці — тэхналогія?..

І сапраўды, хочацца ўсклікнуць: Не азірайся, каханая, гэта не мы!.. Тады — хто ж? Зноў цені? Так: Прывіды нашы, спалохаўшы нас, праплылі...

Сапраўды — «час настаў спасцігнуць Веду»... І. пытанне з адказам правакуюць новыя пытанні:

А па кім жа я заплачу На мяжы, дзе цёмны стаў? А па Той, якой не бачыў, Той, што ў свеце не застаў. Па адной нецалаванай, Той, якой не цалаваць, Па адзінай, не спатканай Той, што Бог не даў спаткаць...

А «сюжэтны крыж» тым часам разгортвае крылы: яшчэ адзін «радок у Апакаліпсіс» — «Зона»... А яшчэ, да ўласна зоны, да чарнобыльскай, — «Беларуская песня» з дзіўным прароцтвам: «Можна ведаць наперад толькі тое, што помніш назад...» Трэба азірнуцца (як вярнуцца!..). І азірнуцца боязна. Бо там:

Разбой. Вайна і зноў вайна. Хапіла і крыві, і болю. Усё было — чаго ўжо болей? Скажы, у чым твая віна, Адкрый, у чым віны прычына, Мая самотная Айчына?.. Там: Хто паспеў звар'яцець — звар'яцеў, Хто прадацца хацеў — той прадаўся... Там: Прарокі страявым шыбуюць крокам, І ў кожнага на шыі нумарок Матляецца... А ў існага Прарока Без нумарка зацягнуты шнурок... Там: Сусед і брат не ведаюць віны. Нібы не мы, нібыта не яны — Народ, што прамаўчаў сваю дзяржаву...

І гэта ўсё — шлях да Зоны, яе злавеснае прадвесце. Гэта перадспеў «Зоны», уступ, у паэму, тую, ужо згаданую, дзе паэт палуднуе з богам і закурвае па-зямному...

Зона — як страта цяжарная Стратай. Просяцца хаты: хоць клямку пакратай! Самі — пад ногі — сцежкі — як змеі!.. Той, хто праз гэта стане вар'ятам, — Паразумнее. Чыстая смерць.. Без ніякіх прыкмет. Пуста. Чарнобылем пахне Сусвет...

Гэтыя апакаліптычныя строфы пераказваць немагчыма, нельга. Іх трэба чытаць, а значыць — цытаваць, без купюр, цалкам. Што зноў жа — немагчыма. А таму абмяжуемся:

Вочы дарослыя — поўныя зонаю. Вочы дзіцячыя — зонай пустыя...

Зона — гэта Чарнобыль. І зона нашага быцця, нашай духоўнасці наогул...

І нарэшце, па закону жанру пісанага і жанру дадзенага Прыродай: пасля псіхалагічнага піку, стрэсу, чарнобыльскага разлому — адхланне «Саракавіны засяроджаны роздум, суцішная і суцешная медытацыя на саракавой вярсце:

У сферных люстрах плаўных небасхілаў Абвалы зор і роўны рух снягоў Пад поўняю, што вёслаў не згубіла Над водамі, што выйшлі з берагоў. Свет шырыцца да незанятых ніш І пустату закідвае насеннем, Што прарасце маланкамі паміж Самаз'яўленнем і самазнікненнем. Бясконцае ствараецца бясконца — То скручваецца ў ніць на вераценца, То рвецца на спіралі і кругі, Як гэта высь халодная нямая, Як гэта плынь, што берагоў не мае І шырыцца — шукае берагі...

І я раптам, мо ў дзесяты раз перачытаўшы радкі (штосьці такое шчымліва прасілася з падсвядомасці, нагадвала пра сябе), страпянуўся: «Дык гэта ж, здаецца, санет?!» Так і ёсць — ён самы... І пахваліў я паэта: форма незаўважная — найвышэйшая з формаў!..

Саракавіны... Сабраліся сорак гадоў. Сорак — паэтавых. Сабраліся да паэта — памужаваць, пагаманіць... А што ім скажа паэт? Паплача? раскаецца?.. О не — не дачакаецеся. Хоць яшчэ ўсе сорак гадоў! Паэт толькі тады і паэт, калі жыве ўсведамленнем — як абнаўленнем:

Не з тымі пайшоў і дарогай не той. Дарэмна дарога прасіла: «Чакай. Азірніся. Падумай. Пастой». Вяла невядомая сіла. Дарозе казаў: «Ты не тая. Маўчы». Ні д'яблу не верыў, ні Богу — І крочыў, і крочыў удзень і ўначы, Пакуль не адолеў дарогу. І рушыў далей — на цалік, і сляды Пакінуў, што сцежкаю сталі. А тыя, што з ім не пайшлі, хто куды Пазбочвалі і заблукалі. Глядзелі яны — хто з дупла, хто з нары, Аброслыя мохам з карою — Як ён пад гарою, як ён на гары, як знік і прапаў за гарою...

Але, здаецца, не на жарты ўваходжу я з ролі чытача ў ролю друкара: пачынаю перапісваць вершы — страфу за страфою. А што зробіш — калі падабаецца!..

А зрабіць застаецца толькі адно: пажадаць паэту спрыяльнай дарогі і сустрэч з людзьмі — тымі, між якіх (наіўная мроя!..) адсутнічалі «не тыя»...

І закончу страфой, аб якой друкары яшчэ і не ведаюць. А я — ведаю. І ведаю, чаму Уладзімір Някляеў зрабіў на «Прошчы» надпіс:

Мы сам-на-сам з прошчаю высільваемся. З начаю выжыльваемся, крэсівам, А тым часам, дарагі Васіль Васільевіч, Міма йдзе жыццё — і, бляха, весела!..

Здагадваюся і я пра гэта, Уладзімір Пракопавіч... І разумею...

1996

КАМП'ЮТЭР З ДУШОЙ ВАСІЛЬКА

Ён уваходзіў у сталае творчае жыццё — будзем пакуль што мець на ўвазе яго навуковыя штудыі і пошукі — у той час, калі паэт Барыс Слуцкі ні то сцвярджаў, ні то пытаўся: «Что-то физики в почете. Что-то лирики в загоне...»

Дык вось, зробім цяпер карэкціроўку і, зноў жа «пакуль што», выкажам здагадку: гэты малады «тэхнар» да самых драбніц (асабліва паводле знешніх прыкметаў: абранай прафесіі, вучобы...) быў апантаны памкненнем стаць як бы жывой антытэзай тым словам паэта. Бо, сапраўды, як паказаў час, як сцвердзіў лёс, гэты «фізік» быў захоплены, а дакладней сказаць, душа гэтая была прасякнутая — да самых глыбіняў, да самых патаемных куточкаў — «лірыкай»...

Кажуць, што навукоўцы — у самых нават абстрактных сферах іх дзейнасці — перажываюць адчуванне эстэтычнай асалоды, штосьці блізкае паэтычнаму натхненню. Кожнае навуковае адкрыццё суправаджаецца высокай радасцю творчасці...

Пра гэта гаварыў мне аднойчы і наш славуты беларускі матэматык акадэмік Уладзімір Платонаў. Нагадаю: ён пачуваўся сапраўдным следапытам у лабірынтах алгебраічных праблем, рашаў задачы, што не паддаваліся атакам не аднаго матэматычнага «генерала». Творчае азарэнне спадарожнічала Уладзіміру Платонаву. На маё пытанне, у чым. сэнс тых праблем, як перакласці рашэнне, хоць прыблізна, схематычна, на мову, даступную чалавеку, далёкаму ад матэматыкі, Уладзімір Пятровіч толькі спагадліва (і як гэта ў яго зазвычай атрымлівалася — быццам выбачальна-саромеючыся) усміхнуўся: на жаль, вось гэтая задача якраз і не вырашальная — не ўсім матэматыкам, хоць і не апошняга рангу, адкрыецца, бадай, сутнасць рашэння... Але паэзіі ў прыгажосці формул — для дасведчаных — не менш, чым у вершах самай высокай пробы...

Чалавеку, дзейнаму ў гэтай сферы, нельга не паверыць. Але ўсё ж, думаецца, «матэматычнае натхненне» чымсьці розніцца ад «паэтычнага» — дужа ж яны далёкія па сваіх вытоках, па генетычных каранях... Яно, канешне, няма «неадольнай» мяжы паміж правым і левым паўшар'ямі мозга, «адказнымі» кожны за сваю сферу разумовай дзейнасці — эмацыянальную і лагічную. Ды толькі факт, як кажуць, застаецца фактам: не кожны матэматык — паэт, як не кожны паэт — матэматык.

І тым большае выклікаюць захапленне праявы чалавечага духу, якому даступныя адразу два гэтыя сусветы інтэлектуальнай дзейнасці.

З такім выключэннем мы маем справу і ў нашым выпадку. І ўжо неяк міжволі «здагадка» наша перарастае ў загадку: як мог адзін чалавек, гэты самы «тэхнар», здзейсніць такую аб'ёмную працу, зусім іншай, здавалася б, душэўнай, настраёвай арыентацыі. Вось: «Антология белорусской лирики XIX-XX веков. Составление и перевод с белорусского Геннадия Римского» — важкі том, скажам так, у фірмовым, класічна-простым, сціплым, дакладным паліграфічна-мастацкім афармленні «Беларускага кнігазбору». А перад гэтым быў як бы томік-разведчык, плён супрацоўніцтва перакладчыка з маскоўскім выдавецтвам «Русский двор». Там жа паўстае і двухтомнае выданне беларускай паэзіі ў перакладах Генадзя Рымскага... Як паэтычны манумент над яго заўчаснай магілай...

Калі ў тым, «разведным», томіку загаварылі з рускамоўным чытачом 59 аўтараў, дык ужо ў «кнігазбораўскім» томе іх кола пашырылася аж да 135: ад Яна Чачота і Яна Баршчэўскага да Сыса, праўда, не Анатоля, а Сяргея. А паміж гэтымі адзнакамі — і асабовымі, і часавымі — сустрэнем «між імён, праслаўленых на свет», і такія: Ігнат Канчэўскі, Уладзімір Дудзіцкі, Сяргей Крывец...

Словам, праца прароблена, паўторым, аб'ёмная і карпатлівая. Праца не аднаго года.

Праца, якую «між іншым» не зробіш, калі залічыць у «міжіншае» «Сістэмы пераўтварэння многаканальнай графічнай інфармацыі ў электрычныя сігналы», «Аўтаматызацыя даследаванняў дынамічных сістэм», «Каранёвыя метады даследавання Інтэрвальных сістэм». Гэта толькі некаторыя з манаграфій Генадзя Рымскага. А яшчэ — доктарская дысертацыя на тэму «Агульная тэорыя каранёвых траекторый і аўтаматызацыя даследаванняў сістэм кіравання на яе аснове». А яшчэ — 31 аўтарскае пасведчанне на вынаходствы новых прылад і сістэм, на некаторыя з якіх былі выдадзены патэнты найбольш развітых краін: свету: ЗША, Англіі, Францыі, Італіі, Японіі...

Такое яно «між іншым» па-Рымскаму!..

Член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі па спецыяльнасці «тэхнічная кібернетыка» і паэт: такі творчы дыяпазон Генадзя Рымскага, такі вектар яго пошукаў. Застаецца толькі здзіўляцца: калі паспяваў чалавек?!

І тут напрошваецца другая здагадка: гэты цуд рабіла не толькі праца, але і захапленне, любоў. Любоў як да абстрактнага матэматычнага сімвала, так і да сі мвала канкрэтнага — жывога, трапяткога вобраза, выяўленага ў слове. А слова гэта было наша, беларускае, бо прыходзіла да Генадзя Рымскага з беларускай паэзіяй. І можа, не ў апошнюю чаргу, дзякуючы ёй Генадзь Васільевіч, рускі па паходжанні, так зблізіўся, зросся з Беларуссю — складам характару, шчырай адданасцю яе народу, яго духоўнасці. У адным са сваіх арыгінальных вершаў ён прызнаваўся:

Я люблю тебя, Беларусь... Моя радость, и боль, и грусть, Мой восторг и мое страданье...

У 1946 г. дзесяцігадовым хлапчуком Генадзь стаў мінчанінам, калі бацька ягоны (да вайны — інжынер Сталінградскага трактарнага, а ў вайну — абароннага завода ў Свярдлоўску) быў прызначаны намеснікам галоўнага тэхнолага Мінскага трактарнага завода. З той пары Беларусь стала радзімай Генадзя Рымскага... І ў школе (11-я мінская), і ў Вышэйшым ваенна-марскім інжынерным радыётэхнічным вучылішчы ў Гатчыне, побач з асноўным, чым жыў тады, — вучобай, юнак з захапленнем аддаваўся паэзіі. Чытаў сам, чытаў сябрам-курсантам. І асабліва — беларускіх паэтаў, бо лічыў: тут ёсць яму чым пахваліцца. Гэта ж падказала яму і яшчэ адзін спосаб данесці да небеларусаў прыгажосць і мудрасць беларускай паэзіі: ён пачаў перакладаць яе на рускую мову. Творчасць перакладчыка зрабілася неад'емнай часткай духоўнага жыцця Генадзя Рымскага.

Паэзія акрыляла яго навуковыя пошукі. Гэта несумненна. Як несумненна і тое, што характар навукоўца забяспечваў яго паэтычнаму захапленню грунтоўнае пастаянства. Генадзь Рымскі быў цвёрда перакананы, што беларуская паэзія, па-зямному непасрэдна-чалавечая, мае сусветны ўзровень. І гэтым кіраваўся ў перакладчыцкай творчасці. «З нічога — нічога не ўзнікае» — Генадзь Рымскі спавядаў гэты прынцып і не памыляўся: беларуская паэзія давала яму магутны эмацыянальны зарад, які дапамагаў мабілізаваць духоўныя сілы для навуковых здзяйсненняў. Гэта было не распыленне ітэлектуальнай энергіі, а шлях да яе канцэнтрацыі. Дзейнасць Генадзя Рымскага як бы ўвасабляла ў канкрэтнай праяве словы Максіма Багдановіча: «...добра быць коласам; але шчасліў той, каму давялося быць васільком. Бо нашто каласы, калі няма васількоў?..»

На перасячэнні гэтых лініяў кардынал скажам так, і сышліся душэўныя памкненні Генадзя Рымскага з эстэтычным крэда Максіма Багдановіча. І таму, пэўна, каб выверыць перакладчыцкую практыку Генадзя Рымскага, ёсць самы непасрэдны сэнс паглядзець, як пачувае сябе пад яго пяром паэзія Максіма Багдановіча.

Але перад гэтым — яшчэ адна «здагадка»: чаму ў многіх выпадках, і асабліва напачатку, перакладчыцкія сімпатыі Генадзь Рымскі грунтаваў на сустрэчы з песенным словам: «Явар і каліна» Янкі Купалы, «Раманс» («Зорка Венера ўзышла над зямлёю...») Максіма Багдановіча, «Малітва» («Магутны Божа!..») Наталлі Арсеньевай, «Лясная песня» («Ой бярозы ды сосны...») Адама Русака, «Александрына» Петруся Броўкі, «Бывай...» Аркадзя Куляшова, «Жураўлі на Палессе ляцяць» Алеся Ставера, «Ты мне вясною прыснілася» Міхася Шушкевіча, «Вы шуміце, бярозы» Ніла Гілевіча... Перакладаючы, Генадзь Рымскі як бы падпявае тым жа «песнярам», акрыляе музыкай сваё паэтычнае вяртанне з матэматычных абстракцый да трапяткіх жыццёвых рэаліяў і радасцяў. Гэта мела для яго пільную асабістую патрэбу, таемны сэнс (згадаем: тут, дарэчы, і славутую скрыпку славутага матэматыка Альберта Эйнштэйна, і паэтычныя вопыты знакамітага фізіка Ампера, і... пералік, пры жаданні, можна працягваць...). Перакладаючы паэзію, Генадзь Рымскі як бы «душой адпачывае»... Зрэшты, так яно наогул, пэўна, мусіць быць у перакладчыцкай творчасці: перакладаць тое, што суладна гучыць з тваімі думамі і настроямі, б'ецца ў рытме твайго сэрца... І прамаўляць тут слова трэба, як сваё, але не навязвацца аўтару, а помніць, што ты ўжо як бы не ты, а напалову ён. Ён, аўтар, павінен: весці цябе, падказваць дарогу, заспяваць мелодыю...

Відаць, гэткім жа чынам быў пакліканы Генадзь Рымскі і багдановічаўскай «Веранікай». І зноў жа, заўважым: перакладаецца не ўсё вершаванае апавяданне, а толькі фінал ягоны (той «пастскрыптум» — «Ізноў пабачыў я сялібы...»), пакладзены на музыку Ігарам Лучанком і акрылены «Песнярамі»...

Давайце ж прачытаем: Увидел вновь края родные, Где годы первые прошли: Там стены мхом уж поросли, На стеклах — радуги чудные. И все в пыли. Так стало мне Печально, грустно в тишине. Я в сад пошел... Все глухо, дико, И все травою заросло. Что было раньше, то прошло, И только росчерк «Вероника» На липе, врезанный в коре, Мне говорил о той поре. Расти же, наливайся, древо, Как монумент живой вставай И к небу надпись поднимай. Извечна истина напева: Чем дальше даль уходит дней, Тем имя милое родней.

Вось так — Багдановіч па Рымскаму: пераклад у шэрагу іншамоўных прачытанняў паэта — дастойны. Чытачу, які не ведае арыгінала, які душою не зросся з кожным яго словам, рускамоўны пераказ даносіць сэнс багдановічаўскага тэксту. А вось перабоі ў дыханні (тут ужо, дзеля справядлівасці скажам, пачынаюцца вечныя «пакуты» і «прычэпкі» да перакладу з боку тых, хто мае магчымасць чытаць арыгінал...), ну хоць бы тыя ж «сялібы»... — «камень спатыкнення» для любога перакладчыка... Браніслаў Спрынчан, да прыкладу, скарыстаўся аднакарэнным, але, здаецца, неадэкватным: «селенье» («Ізноў пабачыў я сялібы» — «Я вновь увидел то селенье»). А Генадзь Рымскі, наогул, «абышоў» гэты «камень», «абмінуў»: «Увидел вновь края родные», — не «спатыкнуўся», утапіўшы ў «агульным» такое — на вагу золата — канкрэтнае, трапяткое, не «заезджанае» слоўца... Калі б гэта мой быў выбар, то я «адважыўся» б пакінуць яго «жыўцом», — чым кепска: «Я вновь увидел те селибы...»?.. Не варта ў такіх выпадках баяцца парушыць «рускамоўную стэрыльнасць»: коранем сваім слова сэнсава даступнае, зразумелае, а дадаткова — якім дыяментам ззяе яно!.. Як вакол сябе гуртуе фразу, не проста аздабляе, а стварае паэтычны вобраз. (Дарэчы будзе заўважыць, што сучасныя рускія пісьменнікі — і паэты ў тым ліку — усё часцей і часцей «зазіраюць» у нашу моўную «кладоўку», дзе, на зайздрасць іншым славянскім мовам, захаваліся самыя першародныя лексічныя залацінкі.)

А вось багдановічаўскаму «Няма таго, што раньш было» перакладны адпаведнік, здаецца, знойдзены ўдала: «Что было раньше, то прошло»...

Дзесьці паўкрокі да мэты — «Чым болі сходзіць дзён, начэй...» — не хапіла перакладному радку «Чем дальше даль уходит дней...» Дастаткова было б замест «уходит» сказаць «ушедших» — і ўсё загучала б натуральна, і знікла б гэтая коснаязыкая інверсія... Радок — хоць стаўляй у рад класічных: «Чем дальше даль ушедших дней...» (Але гэта ўжо, як кажуць, на тэму «Калі б я быў рэдактарам»...)

І гэтак — страфа за страфой, верш за вершам, аўтар за аўтарам... — цікавыя знаходкі, удачы, і — не-не ды й «выскачыць» агрэх, часцей за ўсё нязначны, лёгкі для: выпраўлення...

Зноў — Максім Багдановіч:

Привет, морозный, звонкий вечер! Привет, скрипучий, мягкий снег! Метель не веет, замер ветер, И волен легких санок бег. Мечтая, белые березы В голубизне ночной стоят, А в небе звезды от мороза Похолодевшие дрожат. Оттуда месяц прямо в поле Прозрачный светлый столб спустил И ризой шелковой раздолье Снегов синеющих накрыл. Взорвите ж санями их, кони! Залейся бубенцами, медь! Вокруг леса летят в погоне, В груди кровь начала кипеть.

Каб пацвердзіць, што гэта здорава і ў перакладзе, так і карціць працытаваць арыгінал: «Здароў, марозны, звонкі вечар!», аднак, зацікаўленыя адшукаць яго, думаем, магчымасць знойдуць. А вось заўважыць, што хораша лягло ў радок скарыстанае і Багдановічам слова — багдановічаўскае! — «прывет» («Прывет табе, жыццё на волі!..»), варта. Варта адзначыць з'яўленне ў перакладзе і яшчэ аднаго — знакавага — слова Максіма Багдановіча — «пагоня»: «Вокруг леса летят в погоне». Хоць у арыгінале яго няма: «Вакол лятуць бары і гоні». Такую «замену» можна толькі вітаць.

І ўсё ж можна было б унікнуць такога прачытання ў арыгінале «Як мары, белыя бярозы...» — «Мечтая, белые березы...» Багдановічавы «мары» — багіні, німфы нашай старажытнай, язычніцкай міфалогіі, — «асучаснены» ў «мары» — «мечты». Браніслаў Спрынчан «улавіў» гэты нюанс: «Как привидения, березы...» пераклаў, быццам вычытаўшы ў Буніна: «Как привидение, береза стоит, серея за окном...» — ёсць у славутага празаіка верш з гэтакім жа малюнкам, нават з тою ж рыфмай «береза — мороза»... Чымсьці падобная да названай і яшчэ адна моўная «пастка», што напаткала перакладчыка ў іншым вершы. «Заснаваная» яна на «даверы» таму сэнсаваму значэнню слова, якое «ляжыць на паверхні». Гэта здараецца, калі нейкі спецыфічны, рэдка скарыстоўваемы ў сучастай моўнай практыцы тэрмін (архаізм) і назва агульна- і шырокавядомая перадаюцца адной і той жа лексемай (словы-амонімы: аднолькавыя па гучанні, але розныя па сэнсе). Вось так і ператварыўся ў адным з перакладаў «зямны шар» — «куля» ў кулю звычайную, тую, што вылятае са ствала агнястрэльнай зброі...

Прыкрыя «дробязі»... Ва ўсялякім разе перакладам Генадзя Рымскага перад кніжным выданнем не ставала добрай, сяброўскай, рэдактарскай рукі...

Не ставала і часу. Генадзь Васільевіч адчуваў, як імкліва, трагічна скарачаліся яго зямныя дні, калі б можна было яшчэ працаваць і працаваць...

Але пагодзімся ў адным: пераклады Генадзя Рымскага — светлы, душою сагрэты, палетак на літаратурнай ніве...

Ды і не адно аб гэтым гаворка. Яна тычыцца яшчэ і меры захаплення, меры спасціжэння паэзіі чалавекам іншага інтэлектуальнага занятку, а яшчэ, больш канкрэтна, мерай яго апантанасці паэзіяй беларускай.

У наш суровы, прагматычны век, век камп'ютэрызацыі, такую рысу інтэлекту, тым больш у чалавека — стваральніка кібернетычных сістэм, — нельга абысці безуважна. Яна падказвае шлях. Ураўнаважыць, гарманізаваць у душы «рацыё» i «эмоцыё», зрабіць яе паўнавартаснай, адпаведнай Боскай задуме, — гэтая сіла дадзена мастацтву і, у прыватнасці, мастацкаму, паэтычнаму слову. Сіла, здольная паяднаць два космасы...

Пра камп'ютэр з душой васілька, здаецца, марыў і Генадзь Рымскі...

2001

АКВАРЭЛІ ЛЕТА, ГРАФІКА ЗІМЫ...

За Алесем Пісьмянковым настойліва ходзіць (каб не сказаць «замацоўваецца») вызначэнне — «спавядальнік» кароткага верша. Што ж, аспрэчваць схільнасць паэта да лаканічных вырашэнняў тэмы асабліва не выпадае. У лірыцы гэта з'ява не такая ўжо і рэдкая. Непераўзыдзены майстар такога верша Ганна Ахматава неяк зазначыла нават, што паэту-лірыку, каб выявіць свой душэўны настрой, эмацыянальны імпульс, дастаткова дзвюх-трох строфаў... І ўсё ж, сцверджанне гэтае, здаецца, нельга прыняць за абсалют: не зусім верыцца, што любую тэму, яе пачуццёвы змест можна «заключыць» у такія жорсткія рамкі.

Ды і сама паэтычная практыка Ахматавай у гэтым сэнсе можа паслужыць пэўным «апанентам». Там, дзе яе паэзія адчувала набліжэнні да «душэўных сусветаў велізарнай напружанасці і невымернай працягласці» (словы В. Жырмунскага пра А. Блока), верш сам сабою, як бы па ўласнай волі, разрываў гэтыя «межы», «выломваўся» на прастор... З іншае прычыны гаварыла Ахматава: «Я перакананая, што добрую паэму нельга напісаць, кіруючыся жанрам. Хутчэй насуперак яму...» Але тое ж можна сказаць і пра лірыку. Любы паэтычны твор з'яўляецца на свет разам з формай. Тут не бывае «пашывачнага цэху» (паўзункоў ды слюняўчыкаў) для нарыхтоўкі «апраткі» тым, хто народзіцца. Згубна, у прынцыпе, для самае паэзіі, калі «форму» ёй «выпрацоўвае» па адпаведным плане галава — «тэхнолаг» гэты слугуе іншым творчым патрэбам. Паэтычная форма нараджаецца ў сэрцы, натхнёным, апантаным пэўнай тэмай, настроем як сцверджанне іх існасці, неабходнасці існавання ў гэтым, рэальным:, свеце, — і ў гэтым, менавіта ў гэтым, выяўленні. Нездарма ж Ахматава (зноў паклічам у эксперты Ганну Андрэеўну) заўважыла пра паэта В-га, які ў 1960-я гады бурна і імкліва «набіраў ачкі» папулярнасці (у тым ліку, дададзім, і фармальнымі не столькі адкрыццямі, колькі паўтарэннямі «навацыйнага» вопыту паэтычных плыняў пачатку XX ст.): «Я кажу з усёй адказнасцю, ніводнае слова сваіх вершаў ён не прапусціў праз сэрца...»

І калі мы гаворым пра паэзію Алеся Пісьмянкова, то трэба мець на ўвазе, што «велічыня» верша ягонага, якая «вымяраецца» радкамі і строфамі, якраз і дыктуецца тэмай, і, адпаведна, эмацыянальным настроем, той энергіяй, якая назапашана гэтай тэмай, і той «крытычнай масай», што прыводзіць да «выбуху». І каб творчая схільнасць паэта да «лаканізму» не сталася «ярлыком», зазначым, што колькасная статыстыка ў паэзіі фактар далёка не вызначальны. Вершы Пісьмянкова не «кароткія» і не «доўгія» — яны вывераныя мастацкай суразмернасцю, неабходнасцю гармоніі, адзінствам формы і зместу. Марны занятак падводзіць іх «пад ровень» цеслі ці муляра: яны не па-рамесніцку складзеныя, а натхнёна моўленыя адным дыханнем, як, напрыклад, верш «Лодка»:

Ланцуг паіржавеў На ветраным плёсе. На беразе правым Самотна без вёсел. Журботна да плачу Адной у залеве: Ёй мроіцца ўдача На беразе левым.

Верш датаваны 1986 годам. А зусім нядаўна — на юбілейнай выставе мастака Аляксея Марачкіна — я сустрэўся з невялікай жывапіснай працай — таксама «Лодкай» (2000) — і падзівіўся: якое ў іх — не падабенства, а сугучча ў паэтычным ладзе, настроі, падтэксце, нарэшце... «Лодка» (і адна, і другая) — не бяздушная. Тут чуецца дыханне, тут жыве чалавечае хваляванне, — жыве душа...

Прыстань і замры на імгненне, Калі ты душой не аглух: Скалелы алешнік, Як статак аленяў. Прылёг на заснежаны луг. Прыселі Азяблыя птушкі На крохкі сярэбраны рог — Звычайны пейзаж беларускі Ля самых звычайных дарог...

Верш Алеся Пісьмянкова — як і ў гэтым «Малюнку» — графічна-выразны, ці то ў чорна-белых, ці то ў акварэльных танах. Ды — «зіма» гэта будзе, ці «лета», «перадзім'е», ці «вясна» — не адно толькі пейзажныя моманты фіксуюцца ў слове, але і трапяткія душэўныя зрухі, не толькі «нацюрмортавыя» паставы, але — і найперш — пачуццё, настрой, пакліканы судакрананнем з прыродай жывой чалавечай душы:

Мой сад у снезе па калена Азяб у золь і снегапад... Табе не холадна, Алена? Табе не холадна, Алена? Табе не хочацца назад?

Гэты сад — ужо нешта іншае, чымся кавалачак зямлі, заселены дрэвамі. Гэта ўжо свет, космас паэтавай душы. І пытанне да Алены: ці не холадна ёй там?..

Але крый божа пасля ўсяго сказанага падумаць ці дапусціць, што паэзія Алеся Пісьмянкова толькі і «круціцца» ў коле, акрэсленым кругазваротам прыроды. Не і яшчэ раз — не. Натхненне знаходзіць ён і ў абсягах гісторыі, і ў пластах будзённа-побытавых... Усё падуладна яго музе. Як і належыць сапраўднай паэзіі...

А звярнуць увагу хацелася тут на адну з вызначальных творчых рысаў Алеся Пісьмянкова: выяўляць з'явы жыцця — ва ўсіх іпастасях — графічна-ярка, скандэнсавана-выразна, маляўніча і змястоўна-канкрэтна.

Дапоўнім сказанае пра паэта і «рыфмаю» — вершам-прысвячэннем:

А было такое: Лета ў звон гуло, Бесяддзю-ракогою Да Сажа плыло. Спрыту не хавалі — Пад узмах рукі «На сажонкі» хвалю Бралі хлапчукі. Сох пракос сажнёвы, — Водар мурагоў Аж да Магілёва Далятаў з лугоў. Зверху ж, у нябёсах, Клопаты свае: Дождж перапялёсы Сыпануць ці не? Колераў сем столак Гром у пас звязаў — Беседка вясёлак Арэлі разгайдаў... Сожна і мурожны, Медна, як з вулля, І травінкай кожнай Цешыла зямля... Заблукаўся ў леце Пісьмянкова спеў Ды і не прыкмеціў, Як зіму сустрэў. Бесядзь не ў бяседзе, І, нібы ў бярлог, Гром старым: мядзведзем У сумёт залёг. Ды малюнак строгі — Не сваяк нудзе, І марозік ногі Лёгка ў лес вядзе. Ранкам заінелым Аж звініць лядок!.. Рытмы чорна-бела Просяцца ў радок... Не ляцяць арэлі Чуйна спяць грамы... — Лета акварэлі... Графіка зімы... 23.10.2001

№ 26

Паэт Леанід Дранько-Майсюк любіць вадзіць (і вадзіць) сваю музу па цыркавым канаце, а можа, ды хутчэй, яно так і ёсць: па вастрыі ляза, што працягнута замест каната. І адначасна ён сам — у падманлівым ззянні юпітэраў — імкнецца ёй насустрач.

Але яна лёгка ўзлятае, як матылёк. А ён — ідзе. Ідзе — басанож па лязе. А яна — ляціць. Ён — рэальнасць, яна — уяўленне.

Ён не чуе парэзаў і не бачыць, як падаюць чырвоныя кроплі. Бо — не азіраецца. А яна — бачыць, бо глядзіць у той бок, адкуль ён ідзе.

Усё там, што за ім — перад ёю. Ён не ведае, а яна маўчыць.

І не скажа, што па адзін бок ляза — шчымлівае захлынанне ў сэрцы, па другі — слязлівая, варта толькі пахіснуцца — банальнасць...

Але ён ідзе. Бо насустрач яму ляціць муза...

Яна з'яўляецца ў самых розных і нечаканых абліччах і іпастасях. Як вось у гэтым фрагменце з кнігі «Паэтаграфічны раман» («Літаратура і мастацтва», 27 ліпеня 2001 г.), пазначаным нумарам 26...

Спачатку — паэзія, прамоўленая прозаю: паэт «на праспекце каля «Іспанскага кутка» чакае зусім не яе, а сябра, з якім даўно не бачыліся. Звычайнае чаканне, у самоце якога можна «думаць пра ўсё адначасна... А то і зусім ні пра што...» І тут жа — псіхалагічны штрышок, наколькі празаічна-спрэчны, настолькі і паэтычна-неаспрэчны: «Дарэчы, думаць «ні пра што» — неабходная ўмова, каб адчуваць сябе паэтам...»

І вось — «узнікла аддаленая постаць... (не-не, не сябра. — В. З.)... Гэта была дзяўчына, гімназістка.

Знаёмы з ёю, я не знаў пра яе нічога (запомнім гэта, каб неўзабаве прыгадаць. — В. З.). Пэўна ведаў хіба што адно — з усіх існых еўрапейскіх местаў найбольш ёй падабалася Прага...» І як выснова — яе прызнанне, заключанае ў двухрадкоўе, на якім, фактычна, і трымаецца «рыфмаваны жарцік», экспромт у дзве страфы: «З табой у Менску разам будзем, а ў Празе буду я адна» — юная «ўзнагарода» ўмудронаму «вопытам». Свет інтымна-асабісты для яго закрыты, пазначаны пячаткай таямніцы. Туды доступу няма. І не будзе. Бо — старонні. Ён выштурхоўваецца глыбінёю на паверхню — на хвалю лёгкай гульні... І таму — зноў проза: «Мне было няўтульна, нават колка, нібыта маю шыю абвівала шыпшынавая галіна...» Такія «абдымкі»... І яшчэ адна спроба «папетушыцпа»: «Ведай, самыя лепшыя мужчыны — паэты...» — на што гімназістка, здаецца, і брывом не павяла...

І ўсё ж гэта яшчэ пакуль што толькі светлае прадвесце. Светлае, бо: «Яна ішла, кульгаючы, проста на мяне. Абязвечаная Неферціці. Адкрыты змест беспараднасці. Надламаная жалейка. Лебедзь на лёдзе...»

Гэта набліжалася не тая, набліжалася іншая — прыгажуня з адметным фізічным калецтвам — кульгавасцю...

«Я не быў з ёю знаёмы, але ведаў пра яе ўсё (акрамя, вядома, яе любімага еўрапейскага места)!»

Вось цяпер і ўспомнім тое «няведанне» ў шчасці і гэтае «веданне» ў няшчасці.

Для шчасця можна не ведаць нічога.

У няшчасці будзеш ведаць усё. Усё спазнаеш воляю няўмольнага лёсу.

І паэт сведчыць гэта: той, гімназічны, па сутнасці, «жарцік», тая невідушчасць шчаслівага, руйнуецца, закрэсліваецца відушчасцю чалавечай трагедыі:

Прыгажуня кульгавая — хто ты?.. Адкуль?.. У цябе за плячыма адчаю хатуль, Горб няверу ў душы, як на шыі пятля... І якая ты зблізку, такая й здаля. У касе залацісты заціх васілёк, Нібы лётаць змарыўся начны матылёк, А на вуснах тваіх — і маўчанне, і боль... Скрыпка змоўкла, і пахне адно каніфоль. У вачах — вышыні надалтарнае страх, Што відочны пры свечках, а не ліхтарах! У руках — летаргічна пяшчота жыве. Хто абудзіць яе?! Хто яе пазаве?!

Вось так: выяўляецца, што і ў паэта ёсць пытанні, хоць сказана было: «Я... ведаў пра яе ўсё...» Дарэчы, і пачыналася сустрэча з пытання: «...Хто ты?.. Адкуль?..» — пытання зусім не абавязковага, дзяжурка нікчэмнага перад усім, што ведае яна ў сваёй трагічнай прыгажосці...

Паэтычнае сведчанне жыве існым момантам: Ты па Менску ідзеш — не таму, каб ісці, Ты па Менску ідзеш, каб збавенне знайсці І застацца пры ім, і забыцца пры ім З прыгажосцю сваёй і калецтвам сваім... Знебылася ў бясконцай дзявочай журбе, І дзявоцтва тваё, як атрута табе, І дзявочасць твая не на ўцеху, на здзек... Гэта, пэўна ж, на здзек, калі цнота навек!

Асцярожна заўважым: ці не варта было б памяняць гэты неаспрэчны клічнік на знак пытальны?.. «Існы момант» — ён «ад паэта». А існасць, у прыватнасці яе існасць, несумненна ж мае і тое, што было, і тое, што будзе. Існасць жанчыны бязмежная — не сваёй зямной асуджанасцю, а зорнай непрадказальнасцю, касмічнай верай у сваю наканаванасць.

І ці не таму на шкадобнае паэтава: «Добры вечар, спадарыня... Дайце руку... Будзе добра нам тут, у «Іспанскім кутку...» было «ў адказ усё тое ж — маўчанне і боль...» Не — зусім не з прычыны, што «скрыпка змоўкла, і пахне адно каніфоль»... Тут тоіцца штосьці іншае... Яна — не для шкадавання. Яна — самавыява разумення, нашаптанага Богам: прыгажосць не бывае кульгавай... Прыгажосці кульгавай няма.

А паэт? Сустрэўшыся з сябрам, з якім «не бачыліся сем доўгіх месяцаў», не стаў (прадчуванне яе прыгажосці!) «расказваць пра шчаслівую гімназістку і кульгавую красуню...» «Мы доўга не размаўлялі як паэты, таму гаворка наша адразу ж набыла паэтаграфічныя рысы»...

Што ж, гаварыце, гаварыце, паэты...

А прыгажосць з пагардаю не падала руку... Не будзьце ў крыўдзе: прыгажосць вышэй таннага жалю. І таму — вышэй паэзіі...

Зрэшты, № 26 ёсць непасрэднае сведчанне таго, што існуе яшчэ і нумар 27, а там... і 100, і 100 ў эннай ступені...

ЗГУБІЦЦА, КАБ ЗАСТАЦЦА,

або падвойная перспектыва радка

Напэўна, спачатку неўсвядомлена, ды так яно, хутчэй што, і ёсць, бо іначай як жа з паэзіяй можа быць? — але пачынае акрэслівацца пытанне: адкуль гэты сустрэчна-паралельны, люстраны, рух? Ад сумежнай рыфмоўкі? Магчыма, як у вершы «Шлях Максіма Гарэцкага»:

Цёмна, цёмна — хоць ты плач, — З неба зоры ўкраў крумкач. Да святла дайсці ўсё ж трэба. Тут зямля, тут наша неба. Тут шынок, а тут турма, Нават нашая зіма. На крыжах завея грае. Кожны крыж свой выбірае. А ў Гарэцкага дарога Да вясны, святла і Бога...

Розныя сэнсавыя і лагічныя сувязі яднаюць паралелі двухрадкоўяў: прычынна-тлумачальныя, узмацняльныя, пабуджальныя, пярэчлівыя і сумоўныя... Але несумненна: радок як бы дагукаецца да радка, шукае і чакае сваё рэха... Спрыяе гэтаму іх непасрэдная блізкасць, абвостраная судакранальнасць, змацаваная сумежнасцю рыфмы. І ўсё ж, магчыма, — і найбольш верагодна: спосаб арганізацыі верша яшчэ не ўсё вызначае. Ён толькі знешняе выяўленне, сігнальны знак чагосьці карэнна-сутнаснага, пакліканага не адно толькі фармальнымі высілкамі...

Згубіцца ў восеньскім густым тумане, Нібы згарэць у восеньскім агні, Нібы разбіцца на аэраплане, Упаўшы з неанёльскай вышыні...

А тут ля вокан лётае сарока І нас заве ў бярэзнік залаты, Нібыта ў Храм, дзе нас даўно з табою, Шчаслівых, як ніколі, не было. Згубіцца, каб застацца, быць ракою, Дзе стронга, як застылае святло. Згубіцца і глядзець у цемру неба, І не баяцца, што жыццё міне і будзе нам нічога ўжо не трэба, Як пылу, што прыгрэўся на акне...

Рыфмоўка мяняецца (там была сумежная, тут — перакрыжаваная), і паралелі як бы падвойваюцца, але іх суразмоўе трымаецца на той жа хвалі сустрэчнага палёту. Верш сам па сабе, здаецца, ціхі, не бунтоўны, прынамсі не крыклівы. Ён не грукаецца з настойлівымі намаганнямі ў сэрца, але ўваходзіць туды па-сяброўску даверліва, і ты па-сяброўску жадана сустракаеш яго... З ім ёсць пра што пагаманіць... І гэты траісты паўтор дзеяслова згубіцца вядзе, паглыбляе думку: ад простага, сузіральнага, пейзажна-замалёвачнага «згубіцца ў восеньскім тумане» да непадуладнага, метафізічнага вопыту, угрунтавання чалавека ў космасе прыроды: «згубіцца, каб застацца...», і, нарэшце, — адчуванне жыцця ў спасціжэнні душою Вечнага Духу: «згубіцца... і не баяцца, што жыццё міне...» Элегічную настраёвасць медытацыі падмацоўвае рэха «паралельнага», пейзажнага, плана, нібы звон у сусветнай цішыні. Далёкі, але суцешны...

Падвойная перспектыва радка. Ці перспектыва голасу... Тут дзіўнае адчуванне, калі ўдумацца. Загадкавае. Не арыфметычна разлічанае. І такое заманлівае ў сваёй недамоўленасці, накшталт вось гэтых «нашых» (хто яны? што яны?..):

Нашы не прыйдуць, бо нашых няма, І нам чакаць іх з табою дарма. Ім не вярнуцца. Адкуль і куды? Ім не вярнуцца ніколі сюды, Так, як ніколі не вернецца дым Да папялішча назад, дзе сядзім, Нібы трава, што шуміць да пары, Покуль завеі няма на двары...

Сапраўды, радок за радком неяк па-русалчынаму кліча, заваблівае. Навяваецца штосьці шчымлівае. А разгадкі ўсё няма і няма. Яна няўлоўна аддаляецца, нібы ўцякае, пакідаючы агеньчык надзеі, як папараць-кветка...

Покуль снягамі ўсё не замяло, Снег успрымаецца, нібы святло, Што асвятляе апошнія дні, Дзе мы з табою, як на далаві Бога, якому сябе аддаём, Быццам матыль, што ляціць над агнём, Вогненнай смерці сябе аддае, Не разумеючы сэнсу яе...

І зноў — вяртанне-рэха. Апошняе. Але — не адамкнёнае. Усё з той жа таямніцай. Шукай ключы сэрцам сваім:

Нашы не прыйдуць, бо нашых няма, Нашы не прыйдуць, бо заўтра зіма...

Чуецца штосьці магічнае ў паралельных паўторах... Ляціць голас, ён жа, безумоўна, аціхае, каб недзе не знікнуць, а растварыцца, у нешта матэрыялізавацца зусім іншае, ужо недаступнае табе, няўлоўнае... І ён жа — вяртаецца. Вяртаецца рэхам. Значыць, рэха недзе там, на самым пачатку сваім, мусіць набрацца моцы — каб вярнуцца. Павінен быць сілавы момант, момант энергіі, каб нарадзіць той, сустрэчны. Іначай — не будзе вяртання. Будзе самотная глухата. Будзе абсалютная маўклівасць, як у стане касмічнага бязмежжа, і нулявая магчымасць «пачуць» сваю прысутнасць...

І так па-дзіцячы хочацца гукнуць у прастору і перабегчы туды, адкуль пачынаецца рэха — каб паглядзець сюды, дзе толькі што быў, адкуль толькі што гукаў. Паглядзець, як на сябе самога, на свой голас — у момант існасці, які ўжо адляцеў у вечнасць. Зрабіўся рэхам. Але ж. ён ёсць!..

Калі слухаеш музыку, калі паглынаюць цябе незямныя хвалі гукаў, хіба задумваешся тады аб іх прыродзе? Душа твая проста жыве іх жыццём — жыццём іх ладу, іх гармоніі. (Гаворка, вядома ж, пра музыку, якая: мае права так называцца, — гвалтоўнае гукаспалучэнне паціху абмінём...)

Так і з паэзіяй. Так і з гэтымі радкамі, прынесенымі лютаўскай кніжкай часопіса «Полымя» (2001): чытаеш — і нібы твае крылы разгортваюцца, і перад табою адкрываецца прастор, які толькі што быў вядомы выключна аднаму чалавеку — аўтару, паэту. Імя яго — Віктар Шніп: яшчэ адзін сустрэчны палёт...

Р. S. І ўсё ж — як самапрысуд: немагчыма ніякім пераказам «ахапіць» паэтычны твор. Яго трэба чытаць. Бо па-за «канцэпцыяй» «пераказчыка» могуць застацца без «ацэначных курсіваў» не толькі такія іскрынкі, як з працытаваных фрагментаў: «стронга, як застылае святло», «з неанёльскай вышыні» (якою адразу робіць «вышыню» гэтае «не» ў спалучэнні з «анёльская»!..), «кожны крыж свой выбірае...», але і з вершаў суседніх, ды не згаданых: «...іду... // пакуль стамлюся вечнасцю зямной, // пакуль не ўбачу, хто ідзе за мной...»; «жыве ўва мне, як смерць мая, Іуда, // што знае час, калі мяне прадаць...»; «жыць паэту нялёгка, тым болей жанчыне...»; «засыпаны снегам дамы і платы, // і ты сярод снегу, нібыта святы, // ідзеш без дарогі па белым: святле, // нібыта па хмары, па белым сяле...»

Калісьці непаўторны і непараўнальны майстар прозы і мысляр Аляксей Рамізаў спытаўся і адказаў: «...што трэба чалавеку ад чалавека? — так мала: кроплю сардэчнасці — і лёд растае...»

Такою сардэчнасцю прасветленыя вершы Віктара Шніпа.

НА СВЕЦЕ БЫЛО ТОЛЬКІ ДВОЕ...

І шэпчацца жыта. Так шэпчацца жыта! А ты мне — ні слова, Ні слова... А што яшчэ скажаш?.. ...Давай памаўчым... ...А лета якое! Ты помні мяне, моўчкі помні. І ведай — на свеце было толькі двое...

Недзе ёсць на зямлі чалавек, напаткаўшы якога праз многія зімы і леты, жанчына, цяпер ужо сталы празаік, паклікала на дапамогу паэтычную музу, каб справіцца са сваім хваляваннем, прыгадаўшы сябе ў шаснаццаць (ці хай сабе й дваццаць) год... Паклікала дзеля гэтай маўклівай размовы (ці муза — тая, юная, — паклікала яе? — якая розніца!..)

І хочацца пазайздросціць таму, невядомаму, і вядомаму толькі ёй, жанчыне, чалавеку, да якога скіраваны гэтыя — не, не словы — а гэтае дыханне-ўспамін (дыханне ў рытме рэха: «шэпчацца жыта. Так: шэпчацца жыта», «а ты мне ні слова — ні слова», «ты помні мяне — моўчкі помні»), і паспачуваць яму, такому адзінокаму сярод жытняга поля, падзякаваць Богу, што застаўся з ім — ад нечаканасці спаткання — толькі ягоных «вачэй пакутлівы сполах», і не пачуў ён, пэўна, куды больш пакутнае і горкае шкадаванне: «Я магла б нарадзіць табе дзетак...», сказанае, аднак, іншым разам, бо — у іншым вершы... А прамоўлены яны — і адзін, і другі — Нінай Маеўскай, як вытаптаны тым жытнім полем. Услухацца толькі ў гэтае калыханне (паўторым цытаваныя радкі)!.. Сапраўды, як жытняе поле пад ветрам, дзе мора каласоў — і ніводнага твайго... Як думы жанчыны на ветравеях жыцця.

Лета ў прыродзе і лета як момант шчымлівай згадкі пра вясну, куды не вяртаюць дарогі, лета з высненаю вясною і выснаванае — не вясновым вопытам: «Не любіць лета адзінокіх...» Гэта прамаўляе паэтэса Ала Петрушкевіч вершам класічнай формы — трыялетам — і тут жа ясніць думку суседнім верлібрам, нялёгкі, перарывісты пульс якога спароджаны душэўным настроем:

Што мне лета, калі я забылася, як узыходзіць сонца, каб асвяціць вокны нашага дому і нас, шчаслівых, пабачыць? Што мне лета, калі ў маім свеце — ні цябе, ні нашага шчасця, ні нашага дому? Што мне лета, калі я адна?..

Простыя, няхітрыя словы. Але гэта той выпадак, калі кожны (ці амаль кожны) верш хочацца — не, не зусім тое: трэба — цытаваць. Інакш немагчыма: гэтае ціхае віраванне, гэтую стыхію, затоеную ў бруенні лірычнай плыні, нельга перадаць іншымі словамі, апроч тых, якія ёсць — вось тут, у гэтых радках, у гэтай невялічкай аб'ёмам кніжачцы — «Пярсцёнак».

Што ж тут дзіўнага — так бывае з сапраўдным пачуццём, з яго выявай — паэзіяй...

Ты даруй мне, даруй, вольны вецер, што няволяю стала тваёй...

Вось паспрабуй трансфармаваць на мову логікі, зразумей гэтае прабачэнне жанчыны, самотнай у сваім леце. А зразумець трэба. І той, да каго прамоўлены гэтыя, словы, той вецер — з воляю сваёю — зразумее...

Можна здзівіцца, але зганьбіць не паспяшаемся — бывае і такое:

...А не догонит — согреется, Плоть обретет и кровь, Выключит свет, Разденется, И сделает мне любовь...

Гэта, можа, якраз тое, што смяротна адчувае жанчына, ды баіцца — нават самой сабе — прызнацца. Ці саромеецца... А ў гэтым адчуванні - як у толькі што прамоўленых радках рускай паэтэсы Веры Паўлавай, — покліч жыцця, зарука вечнасці... Так разумее паэтэса. З ёю і з яе вершамі, аб чым у свой час паведамляў штотыднёвік «ЛІМ», мелі магчымасць сустрэцца і філфакаўцы Белдзяржуніверсітэта: «Агульнапрызнаны эратызм яе паэзіі мяжуе з ненарматыўнай лексікай, але і апошняя страчвае магнетызм табу на нецэнзурнасць пад вытанчанасцю яе параўнанняў і лаканізмам формаў...» — нічога не скажаш: таксама «вытанчаная» слоўная канструкцыя ў аўтара водгуку — дзеля «ўтрымання курсу» паэтычных «акцый»... Марныя старанні... «Апраўданні» не патрабуюцца...

Дык вось: «той» ці «тое» (пра «каго» ці пра «што» ў Паўлавай) якраз і ёсць бяссмерце. Віртуальнае, праўда, але ж... Сказана: «За мною бессмертие гонится...» Гоніцца — «сделать любовь»...

Пагодзімся: гэта штосьці зусім іншае, чым «на свеце было толькі двое» з ягонай цнатлівасцю. Аднак стаўкі, паэтычныя стаўкі, зроблены. Менавіта яно, бяссмерце, «овеществляется», пераўвасабляецца, ператвараецца ў пэўнага мужчыну, каб зрабіць усё тое, пра што ў вершы... Прызнацца, яму, такому, не пазайздросціш. Але ж, пэўна, ён ёсць.

І яго чакаюць...

ХАЦЕЎ БЫ ПАРАДАВАЦЦА...

Калі б усё было добра, можа б і гэтыя вершы не нарадзіліся. Але ў паэтаў «усё добра» не бывае. І не будзе, ім гэта супрацьпаказана. Калі ж наадварот, то будзь сабе кім заўгодна: шаўцом, краўцом, машыністам, кадэбістам, зацейнікам, «парцейнікам», — але не паэтам...

Дык вось — аб вершах, якія нарадзіліся.

І не толькі. Яны выйшлі ў людзі. Маю на ўвазе ўсяго толькі адзін нумар часопіса «Першацвет», на вокладцы якога пазначана: «Кастрычнік, 1995». Чаму «ўсяго толькі адзін»? Ды проста так атрымалася. Мог бы і іншы нумар «абазвацца»: «Першацвет» шчодры на імёны і знаёмствы.

І ўсё ж — аб «нашым»: № 10...

Пэўна, «зачапілі» за жывое двое: Кацярына Варанцова і Ігар Шарай. Іх паэтычныя нізкі стаяць побач, упоплечкі, чуюць дыханне і пульс адна адной...

«Вершы пішу змалку, але пачуццё таго, што гэтая змучаная, усё роўна як сонная, зямля — мая Радзіма, прыйшло не так даўно. Мяне вельмі турбуе лёс Беларусі, беларускай мовы, гісторыі і культуры. На жаль, пакуль я нічым не магу дапамагчы маёй краіне (мне толькі семнаццаць гадоў), акрамя як сказаць у яе адрас колькі шчырых слоў».

Што ж — для семнаццаці і гэта не мала. А яшчэ калі і словы тыя, мяркуючы па фота, — зусім дзеўчаняці, праўда, з чупрынай задзірыстай, па-чаротаўску віхравейнай... Гэта Кацярына Варанцова, са Слуцка:

... топчуць краіну каменныя людзі... І - Стаяць і смяюцца каменныя людзі, смяюцца, таму што ў нямое каменне паспелі яны апрануць пакаленне...

Каця разумее, што яна з гэтага пакалення. Але — не з «каменных». Бо на вуснах у яе пытанне: «Чаму гэтак сталася, што з намі будзе?..» На вуснах — бо пытанне не толькі і не сама да сябе, а найперш — да пакалення: «Як жа вам, бязглуздым, даказаць, што на гэтай мове можна марыць!» Хай не надта выкшталцона з боку паэтычнага, але затое — не ў брыво, а ў вока!.. Як і гэты запыт — ужо не да пакалення, а ад імя пакалення:

Нам трэба ведаць: з кім: ісці, галоўнае ж — куды.

Запомнім: гэта Кацярына Варанцова пытаецца і шукае адказы на свае пытанні...

У Ігара Шарая (ён з Белаазерска) пытанняў менш — больш сцверджанняў. Але ў іх гэткі ж самы боль і крыж пакалення, хоць ён не ўсеагульны, не ўсёахопны, а вельмі асабісты, інтымны:

Ну вось і мы здарожыліся. Колькі нам засталося? Вечнасць альбо ўздых? І нашы стрэчы — быццам нашы болькі: чым больш баляць, тым болей прагнем іх.

Цяжка быць фізіянамістам, асабліва на аснове двух фотаздымкаў. Але от жа гэтыя прычоскі, гэтыя вусны... Якія розныя яны! Зноў і зноў параўноўваю, не крыўдзячы нікога, а знаходзячы «нервовыя» нітачкі ад зрокавага да сутнаснага: Ігар, прыкладам, і да абранніцы — толькі на «вы»:

не трымайце, — калі не да сэрца, не ганіце, — калі да душы...

Ён і з жыццём у своеасаблівых, як бы тут сказаць, не «гераічна»-наступальных, а ў медытатыўна-засяроджаных стасунках:

О не, яшчэ не думаем аб смерці. Адкуль жа прысмак смерці на губах?

На што Кацярына Варанцова, як вастрыё стралы, скіроўвае: «і лёгка так згаджаешся на смерць...», — адрасаванае асенняму лісту, а між тым і (невядома-незнаёмаму) Ігару... Хлапечая хватка ў гэтай Каці!..

Не хацелася б вышукваць нейкія праекцыі, скажам, на Каменнага госця, Камандора, у выпадку з «каменнымі людзьмі», я толькі пра тое, што прачыталася мне, мінуючы ўсялякую папярэднюю зададзенасць. Я і чытаў гэта, каб проста чытаць у штодзённай маёй электрычцы «Мінск — Зялёнае»... А вось хацеў бы парадавацца і з вамі, усімі, хто любіць паэзію (ёсць паэты — жыве надзея!). Парадавацца, калі б не горкія думы, прамоўленыя юнымі — мудрымі і абцяжаранымі (?) жыццём...

Р. S. (2008). Хацеў бы парадавацца і цяпер — праз «тузін» гадоў: як узмужнелі тыя паэтычныя парасткі?.. Нічога нідзе не давялося прачытаць... Маўчанне?.. Спытаўся ў Алеся Масарэнкі, натхняльніка і кіраўніка (усё, на вялікі жаль, у былым...) як суполкі юных паэтаў, так і часопіса «Першацвет». Нічога не ведае і ён...

Застаецца пэўным толькі адно: думкі, выказаныя тады юнымі, гучаць падзённа, горка, балюча і сёння — прыкмета сапраўднай паэзіі...

МАСНІЧКА Ў СВЕТ СУНІЧНЫ...

Здаецца, лёс ад самага пачатку творча спрыяў Алене Якаўлевай — яе паэтычныя мроі шчасліва супалі з паэтычнай аўрай роднай вёскі Ігрушка...

Прамовіш адно толькі назву — і ўжо ва ўяўленні адразу ўзнікаюць белыя сады ў вясновай квецені. І дзесьці на ўскрайку поля, на мяжы, — летуценная, задумная, светлай аблачынкай — ігруша...

Я сам мог бы засведчыць гэта. Не злічыць, колькі разоў мой шлях дадому, у Мачулішча, і з дому — то на закалыханым аўтобусе, то на спадарожнай машыне, а то, здаралася, і пешкі (два дзесяткі кіламетраў) — перасякаў гэтую вёску: так — папярок Ігрушкі — ляжыць дарога, калісьці брукаванка з каркаломнымі выбоінамі, цяпер — асфальтаваная шасэйка...

Дык вось: мог бы засведчыць... А чаму ж і не: сады тут ёсць — нават усцяж дарогі, вялізны, калгасны, праўда, запушчаны, амаль здзічэлы... І ўсё — яблыні, яблыні... А вось ігрушы — не давялося ніводнай пабачыць...

І тады ўяўленне міжволі скіроўвала развагі да іншай «этымалагічнай каляіны»: а можа, «Ігрушка» зусім і не ад «ігрушы» найменнем абзавялася?.. Ёсць жа тут, у нашых мясцінах, і яшчэ адна вёска — Ігрышча. А цераз, так скажам, поле ды балота ад Ігрушкі — Шчаўры, дзе гасцяваў калісьці Дунін-Марцінкевіч і засведчыў (у «Шчароўскіх дажынках» (цікава толькі: а чаму не «шчаўроўскіх»?..)), як «Дойка на ігрышчы з Талеркай танцуе»... Ды і дарога да Шчаўроў спрадвек. называлася ў нас Пагулянкай: па ёй ішлі і ехалі святочныя людзі на кірмаш...

Дык ці і не тут, дзе Ігрушка, — а месца падыходнае якраз: круты пагорак спадае да (калісьці ж, пэўна, бруістай) рачулкі, а хутчэй, крыніцы, — збіраўся ў даўніну навакольны люд — абмыцца жыццядайнай, асвечанай рачнымі багамі, вадой, ці не тут наладжваліся язычніцкія вясновыя ігрышчы?..

Так ці інакш, а Ігрушка — вёска паэтычная.

Тым больш, што і тая самая, чаканая, ігруша зацвіла ў гэтым куточку. Не магла не зацвісці. Яна аб'явілася паэтычным словам. І слова гэта прамоўлена было вучаніцай Ігрушкаўскай школы Ленай Якаўлевай...

Падрастала дзяўчынка. Вясновая квецень прыносіла першы плён: вершы Алены друкаваліся ў часопісах «Маладосць», «Першацвет», «Бярозка», «Вясёлка»... Пазнаёміў з яе паэзіяй штотыднёвік «Літаратура і мастацтва»...

За гэты час Алена Якаўлева скончыла сярэднюю школы — са срэбраным медалём, прайшла вучобу і ў рэспубліканскай школе «Юны літаратар» пры акадэмічным Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы. Натуральным быў і выбар далейшага шляху: Алена паступіла на вучобу ў Літаратурны інстытут (Масква).

Год атрымання дыплома супаў з выхадам у выдавецтве «Юнацтва» кніжкі вершаў Алены Якаўлевай для дзяцей. А неўзабаве яна прыйшла да чытача дарослага — са зборнікам лірыкі.

Паэтычны голас Алены Якаўлевай не гучны, але шчыры і пранікнёны, па-народнаму просты і мудры:

— Часцей глядзі на полымя, унучка, — Казала мне бабуля не аднойчы. — Ураз згарыць хай у агні гаючым Ліхое ўсё, што нехта насурочыў...

Асветленая дзяцінствам, сагрэтая, як вясновым сонейкам, матчынай пяшчотай і любоўю, цеплынёй яе сэрца, яе рук, позірку, прарастаюць зярняткі паэзіі:

Драўляныя маснічкі — Бы сцежачкі. Калісьці Па іх у свет сунічны Спяшалася я выйсці. Драўляная падлога Цяплей пад абразамі. Я дома, дзякуй Богу, У хаце таты й мамы...

Усё, што акаляе Алену, яна надзяляе жывымі рысамі, адухаўляе — з дзіцячым здзіўленнем і захапленнем (а ў гэтым і ёсць паэзія, яе наіўная зачараванасць і стоеная мудрасць). Парог бацькоўскай хаты, падлога, печ, нават чыгункі ў ёй, двор, дрэвы, кветкі — усё-ўсё ў родным наваколлі дыхае, гамоніць з Аленай, і яна прамаўляе да іх, як да задушэўных сяброў...

А вось цялятка, якое «на свет з'явілася ў мароз», і, каб адагрэць, бацька прынёс яго з хлева да цёплае печы:

І дрыжаць няўстойліва каленкі Ў першым руху войстрых капыткоў... Чорна-белы цуд жыцця маленькі У хату лепшай казкай увайшоў!..

І тут жа пераход на хвалю трапяткога чалавечага настрою — любасці і замілавання:

Мой сынок схіліўся нізка-нізка — То смяецца, то ізноў маўчыць. І вільготны цуд з ружовай пыскай Першы раз на белы свет мычыць...

Якая па-сялянску глыбінная душа і светаўспрыманне праяўляецца ў малюнку!.. Колькі простай чалавечай мудрасці свеціцца ў ім...

Зноў прыгадаем тую ж ігрушу: не шмат у ёй фарбаў, але кожная квяцінка дыхае вясною. І ў кожнай, калі загаманіць з імі на іх мове, свой настрой: то ўзнёсла-крылаты, то летуценна-самотны, то замілавана-пяшчотны... Так і ў паэтычных радках Алены Якаўлевай, што сабраліся ў адзіную крону-кніжку, імя якой — «На ўзбярэжжы цішыні»...

Бэз схаваў свой позірк ад людзей, Давярае толькі яснай поўні. Хмары блякнуць, як кругі надзей... Колькі мар было ў дзяцінстве, помніш? Зноўку на ўзбярэжжы цішыні Нас пакліча ранішняе рэха... На імгненне ператворыць нехта Нам рамонкі ў яркія агні. Думка без пачатку і канца Неспакоем бэзу адгукнецца... І, як непаўторнасці працяг. Зарапад асвеціць нашы сэрцы...

Гэта голас вясны. Вясны паэтычнай дарогі, вясны абяцанняў і надзей...

На хвалях лясной дарогі

ДАЛЁКА - БЛІЗКА...

Ад хаты — да рэчкі за агародамі: як гэта было далёка! Бяжыш, бывала, калі прыхопяць прыцемкі, і сэрца ёкае, заходзіцца: хаця б з кім-небудзь не спатыкнуцца са страшным...

А зараз выйшаў: як усё яно блізенька — метраў дзвесце, калі стаць на палавіне гэтай, такой доўгай калісьці, дарогі...

Ці не гэтак і з жыццём: пачыналася — аж дух займала ад бязмежжа, — настолькі ўсё далёка, канца-краю не відаць. А стаў, адолеўшы палову, — пабачыў: да вусцішнасці блізка ўсё. Ад калыскі да... — як зараз ад хаты да рэчкі...

Зрэшты, цяпер ужо і не рэчкі зусім, а канавы. Рэчкі няма, няма лазняку, алешніку, крушынніку, няма ўзбалоткаў, што нараджалі столькі вясновага шматгалосся — цецеручынага, бакасінага, жабінага... Глуха зараз у наваколлі. Здараюцца рэдкія галасы — і знаёмыя, і дагэтуль не пазнаныя. Але няма Свята — Свята вясны: няма салаўя...

Анямела і вёска. Няма песні — жывой, з душы ў душу. Усё, да рэшты, перасялілася ў «тэлескрынку»: і хаты, і людзі. Голас чалавечы нібы атрафіраваўся, адмёр, калі не лічыць некалькі зыкаў п'янага бузацёрства ды лаянкі...

НА ХВАЛЯХ ЛЯСНОЙ ДАРОГІ...

Бывае такое ў летнюю спёку. Асабліва жніўнай парой, калі перагрэтае поле, нібы нізіннае возера ў паводку, расплываецца па лагчынах — да балацявін і купчастых імшарын, дзе хоць ледзь-ледзь, але ўсё ж дыхае з-пад зямлі вільготная прахалода.

А дарога, што бяжыць між кустоў і пералескаў, тая зусім ператвараецца ў рэчку: ідзеш і чуеш, як бушуе-коціцца з поля да лесу жытнёвая плынь. Паток ахінае цябе цёплым духам і ўсё гусцее і гусцее, аж пакуль не ўліваецца ў тунель пад ляснымі шатамі.

Тады жытнёвы дух пакрысе астывае ў імхах ды лістоце, змешваецца з водарам пушчанскай кары ды баравой жывіцы.

Дарога забывае пра поле.

Дарога робіцца лясной.

Вось тут і пачынаецца новае рэчышча, што гайдае цябе — ад праталінкі да праталінкі — як на сонечных хвалях: з цяньку ды на ўгрэў, з угрэву ды ў цянёк...

Во так і плывеш, так і плывеш — гайдаешся: то патанаючы ў пяшчотную прахалоду, то выныраючы з глыбіні на сонейка...

ЗЛАМАНЫЯ - ДЫ НЯЗЛОМНЫЯ!..

Ёсць у Чэхава цудоўнае апавяданне «Белалобы», цудоўнае сваёй псіхалагічнай насычанасцю: «характары» двух, так бы мовіць, прадстаўнікоў жывёльнага свету — старой, умудронай драпежніцкім досведам ваўчыцы і па-дзіцячы наіўнага і цікаўнага шчанюка — выяўляюцца па-чалавечы каларытна, дэталёва, пераканаўча і дакладна, што становяцца ў дастойным шэрагу літаратурн ых герояў, узорам класічных вобразаў...

І ёсць у гэтым апавяданні адзін штрышок, які не дае мне спакою вось ужо ці не больш за паўстагоддзя, выклікае нязгоду, скажам так... «...года три назад во время сильной бури вывернуло с корнем высокую старую сосну, отчего и образовалась эта яма» (у якой жыла ваўчыца з ваўчанятамі)... Колькі б ні перабіраў я ў памяці лясных бураломаў, павалаў і завалаў — ніяк не магу прыгадаць сасновую вывараць...

Не-не, не тое што веры не даю Антону Паўлавічу: магло быць... Ураганы ды смерчы і не такое ўтварыць здольныя... Але ж — сосны... Можа, хто і бачыў калі, можа, і яму, Чэхаву, на вочы трапілася такая? Можа... А ў мяне — ну, проста, душа не ляжыць, каб пагадзіцца... Вясковыя хлапчукі, (а я — з іх пароды) ведаюць: якія хвацкія, калі асцярожна выцягнуць з пясчанай зямлі, атрымліваюцца бізуны з каранёў маладой сасёнкі — метраў пяць-сем, не меней. А калі гэтакая «каранёвая сістэма» ды ўвекавуецца?! Хто ездзіў па дарозе ў сасновым бары, помніць, па якіх пакручаных, вузлаватых, нязрушных каранях дрогка скачуць колы фурманкі (на машыне не ездзіў — не ведаю: можа, мякчэй?..). А на старых вырубках: не даводзілася карчаваць сасновыя пні? смалякі на распал, на падгонку, а то і на паліва? ці нарыхтоўваць матэрыял для смалакурні?.. Паспрабуй-тка выбавіць з зямлі, вывернуць, вырваць з глыбіні галоўны, стрыжнявы корань сасны... Ого! — колькі патоў пральеш, падкопваючы ды падважваючы яго вагаю... Сапраўдныя ж прамыславікі ў такіх выпадках дынамітныя «шашкі» выкарыстоўваюць...

А вы кажаце — вывараць: з такімі каранямі (нагадваю: да дзесятка метраў у радыусе) сасна хутчэй зламаецца, чым «вывернецца». Так яно і бывае звычайна...

Вось елка — тая падае пад націскам ветру, падае з вывернутымі каранямі, падхапіўшы добры лапік прыствол ьнай імшанай глебы, утвараючы згаданую вывараць з ямай-лаўжом пад ёю. Такія карані ў елкі — не надта доўгія, не раскідзістыя і не глыбінныя, а верхавыя: вільгаці ім хапае, не трэба, высільваючыся, здабываць ды шукаць яе, бо расце ельнік звычайна па мясцінах больш нізінных, добра ўвільготненых...

Яловыя вывараці якраз і могуць паслужыць надзейным сховішчам, пад іх навесам — прыдатныя ўмовы для ваўчынага жытла: засяляй — і пладзіся.

Р. S. Згадаем яшчэ — як аргумент — верш выдатнага латышскага паэта Яна Райніса «Зламаныя сосны» - непакорныя сосны Балтыкі:

Зламаў выносныя сосны ўраган. На дзюнах стаялі -— мора ў нагах. Хацелі, гордыя, у далі зірнуць, Не ўмелі хавацца і спіны гнуць... (Пераклад Рыгора Барадуліна)

Зламаныя сосны, сімвал нязломнасці. Нязломнасці духу, нязломнасці памкнення да свабоды...

Здаецца, тут можна паклікаць на падмогу і паэтычны вобраз з верша Аркадзя Куляшова:

А што, як зямлю нашу выпусцяць з рук Сасна і бяроза?..

Бачым: не толькі сасна трымаецца за зямлю, але, тым часам, і саму зямлю трымае ў сваіх руках, аберагаючы і ратуючы, — такая моц у яе каранях!..

ЛЯЦЕЛА ЗЯРНЯТКА...

Дзень быў ціхі, бязветраны. Такія бываюць звычайна ў канцы жніўня, калі і ў людзей, і ў птушак, ды і наогул у прыродзе, наступае часовае адхланне ад прыпарнага клопату: у адных ад жніва, у другіх — ад завіханняў ля гнязда, каб накарміць ды паставіць на крыло ўежлівае патомства.

Ніхто не шастаў, не мітусіўся. І ў гэтай нерухомай цішыні раптам аб'явілася штосьці лятучае. Не сказаць, каб жывое, але як жа яно тады — без ветру? — ляціць сабе і ляціць... Можа, павучок які? Бываюць такія асеннія падарожнікі. Але таго адзіная павуцінка нясе — і толькі... А гэты — бачна ўжо, бо добра наблізіўся — увесь у гэтакіх бліскучых павуцінках, але тырчаць яны быццам шорстка натапыраныя, вожычкам. І чорненькая крапінка амаль мікраскапічна высвечваецца ў самым цэнтры гэтага «вожычка»... Цяпер ужо ясна: зярнятка нейкае. Накшталт дзьмухаўцовага. Толькі ў таго «апярэнне» для палёту — парашуцікам, а тут — паўсцінкі пухірыкам, ва ўсе бакі...

Тым часам лятунчык, параўняўшыся са мною, ужо і аддаляцца пачаў. Ну што ж — хай ляціць, я чапаць яго не стаў, хоць, можа, і пустазелле якое нясе ў агарод. Але ж гэтак прыгожа ляціць... То і няхай сабе...

Толькі тое падумаў — а ён: тут як тут — вяртаецца. І зноў жа гэтак плаўна, роўненька — не думаючы ні зніжацца, ні ўзлятаць вышэй...

А то ўжо цікавей: з чаго б гэта ён. І што прымусіла яго вярнуцца? Якая вятрынка? Які скразнячок?.. Ні ў паміне ні таго, ні другога, а ён такія развароты робіць...

І ўсё ж... І ўсё ж, здаецца, адгадку падказалі кветкі. Пэўна, трымала яго ў стане той, ледзь не касмічнай, бязважкасці клумба асенніх астраў, гэтых зямных зорак восені (хто не ведае: «астра» — ад грэцкай astron — «зорка»). Над ёю якраз (ды не над адною, а над цэлым сузор'ем!) і планіраваў лятунчык. З усіх бакоў была ўжо голая зямля, а тут — самая квецень.

Яе дыханнем і жыў ягоны палёт, трымалася вышыня. Бо, сапраўды: неяк адхіліўся ён крышачку ад клумбы і ціха пачаў асядаць... Тут я і падабраў яго. І ў карабочак асцярожненька паклаў (ці пасадзіў?)... Не таму што пустазелле, а каб спытацца ў дасведчаных людзей: чыё зярнятка такое разумнае?..

Выявілася: бадзякова... Што ж, бадзяк дык бадзяк. Не басяк... Той самы «татарнік», з жыццястойкасцю якога параўноўваў Леў Мікалаевіч Талстой у «Хаджы-Мураце» характар каўказскага горца, чачэнца: «Какая, однако, энергия и сила жизни... Как он усиленно защищал и дорого продал свою жизнь...»

ШАПКУ НЕ ЗНІМАЎ...

Бачыў, як ішлі з лецішча на Лысай гары Аркадзь Марціновіч з жонкаю Леанілай Сымонаўнай. Не сказаць, што па-старэчы марудна, не спяшаючыся, — не, зусім не. Ішлі яны неяк далікатна, быццам на шпацыры. Як бы і не тычылася іх, што недзе там., за ляском, ёсць паўстанак Зялёнае, і ёсць (хутка будзе!) электрычка, і яе — ого! — ні ў якім разе нельга прапусціць. Трэба спяшацца, трэба паспець, трэба прыбавіць кроку!.. Гэтак і выжыльваліся, задыхана беглі, прыгорбіўшыся пад хатулямі і рукзакамі, «лысагорцы». Бег і я. Пакуль не пабачыў перад сабою іх — Марціновічаў...

А ішлі яны. сапраўды прыгожа — якраз у тым: рытме і тэмпе, што дыктаваліся настроем і музыкай летняга надвячорка. Ішлі — і любаваліся, і слухалі. Гаманілі паціху, прыпыняліся — ці то над квяцінкай з бухматаю чмялінай песняй, ці то перад берасцянкай, што на хвілінку выскачыла з гнязда, як звалілася, на сцежку — перахапіць што-небудзь дзеля вячэры... Здаецца, заміралі яны, гледзячы на птушку — каб не спалохаць. А можа, нават, каб і спытацца пра нешта — пра яе, птушынае. Хіба не цікава гэта чалавеку, тым: больш творчаму, а яшчэ больш — празаіку...

Прыпыняўся зводдаль і я. Зноў жа, каб не патрывожыць, але ўжо не птушку, а таемную думу Аркадзя Нічыпаравіча. Па сабе знаю: не варта ў такіх выпадках лезці ў вочы... І бачылася мне, як перагортваецца старонка — такой жа няспешнай, задуменнай, не заносістай, але грунтоўнай, як гэты схіл працоўнага дня, — ягонай прозы...

Так было, пакуль не выбраліся на асфальт — ёсць такая «цывілізаваная» гарлавіна паміж былымі піянерскімі лагерамі і чыгуначным паўстанкам.

Ось тут і пачалося...

Адна за адной, адна за адной, і насустрач, і наўздагонкі імчаліся, выгінаючыся на завоінах шасэйкі, то «Волгі», то «Жыгулі», а найчасцей — тыя, назвы якіх мне і ведаць не дадзена было. І рулявалі ў большасці — гэта я ўжо ведаў — нашчадкі былых (ды і тымчасовых) гаспадароў жыцця, што ўхапілі на «перабудовачнай дзяльбе» свой «кавалак» з партыйна-камсамольскіх (ды і не толькі) рахункаў — у якасці самых давераных асоб, каб «зберагчы» сродкі партыі для будучых «класавых баёў»... Збераглі, канешне... Толькі, выявілася, што для сябе. Бо «заначка» тая зрабілася як бы: «безгаспадарнай», а таму і асела ў «давераных» кішэнях. Заадно трапілі туды і «пазыкі», шчодра «прафінапсаваныя» за кошт укладаў працоўнага люду ў ашчадныя касы, — на «чорны» ці «смяротны» дзень. Сталіся «стартавым капіталам» для наваяўленых «бізнесменаў»...

Уся гэтая брація і газавала цяпер па асфальце, разганяючы, як раскідваючы ці распырскваючы, люд па абочынах... Дабаўляліся і «пралетарскія» «транспартныя сродкі»: лёталі дзікія матацыклісты-падшывальцы, не раўнуючы, як чэрці з чыгункамі-каскамі на галовах...

Зачуўшы маторны трэскат і вэрхал, Марціновічы — зноў жа няспешна — прыпыняліся, а потым ужо збочвалі з дарогі. Чакалі, пакуль, абдаючы газавым смуродам, пранясецца чарговая «тачка» з «рулявым», што заносіста і з неаспрэчнай перавагай кідаў касы позірк на пешых «дачных няўдачнікаў»...

Чакаў Аркадзь Нічыпаравіч, здаецца, цярпліва, але без почату. І нават вочы — не тое зусім, што перад берасцянкаю — убок адводзіў...

Шапку не знімаў. І не кланяўся...

НА ЧОЎНЕ МЕСЯЦА...

Шмат песень, не меней ухвальных слоў праспявана і сказана сонцу. Яно — ясназорца, яно ўсё бачыць і ўсё бласлаўляе — усёдайнае: на квітненне і плён...

А люстэрка ягонае — месяц? Ахавальнік, абярэжнік — сакрэтны спадарожнік закаханых?.. Грахоўны сведка пачаткаў — у словах, у пацалунках, у смяротнай слодычы, імя якой — такое ж светлае — так і не прыдумалі людзі...

О, колькі разбілася нашых дум і парыванняў аб гэты начны бераг сонца...

Самыя патаемныя прызнанні былі не пры сонцы — пры месяцы. І самыя чароўныя закляцці былі пры ім. І праклёны — чорныя і пякельныя — бласлаўляліся светлай поўняю...

Не раз я лавіў сябе на падманлівым — і неадступным загадкавасцю сваёй — адчуванні: глядзіш на адлюстраванне месяца ў рачной плыні і здаецца, што не вада рухаецца, бязмоўна ўсхліпваючы, сутыкнуўшыся з якім-небудзь прыбярэжным асаковым мыском ці падмытым коранем алешыны, а месяц плыве, пакалыхваючыся на лёгкім, без хваль, спружыністым люстэрку...

Так і на небе: хмаркі ляцяць, то засланяючы, то абмінаючы светлую, разгорнутую месячную поўню, а выдае, што гэта ён, месяц, так імкліва праносіцца ў міжзорных вышынях... І ты ўжо міжволі пачынаеш сачыць позіркам гэты лёт, нават галаву паварочваеш, падуладны гэтаму ўяўнаму руху, пакуль не спахопішся... Хоць, па сутнасці, так яно і ёсць: месяц імчыць — вечны спадарожнік зямлі — у касмічнай прасторы. А ты стаіш, нерухомы, зачараваны гэтым, відавочным, а не тым, сусветным, летам, і здагадвацца не хочаш, што гэта час твой ляціць — такі імклівы, імгненны, прывідны на гэтай зямлі, пад гэтым месяцам, пад гэтым небам...

Хто там На чоўне, месяца Мог плыць?.. —

пытаўся Максім Танк. Пэўна, згадваўся яму шаўчэнкаўскі Дняпро з месяцам, што «неначе човен в синім морі, то виринав, то потопав...» А недзе — у іншым вымярэнні — у д'ябальскім кручэнні завірухі: «невидимкою луна освещает снег летучий» — з пушкінскіх «Бесов»...

Кажуць, усе амерыканскія астранаўты, якія пабывалі на Месяцы, вярнуўшыся на Зямлю, былі адзначаныя неадэкватнымі паводзінамі: хто замкнуўся ў сабе, хто падаўся ў беспрасветную містыку, хто наогул псіхічна зламаўся да вар'яцтва...

І — да ведама, адносна біярытмікі, — адна з высноў астралогіі: асабліва моцна рытмы Месяца выяўляюцца ў жанчыны...

ПАВУЧОК

Павучок быў маленькі, нават вельмі маленькі. Але апетыт меў павучыны і есці хацеў, як і. ўсе павукі. Таму і сядзеў ад самага ранняга ранку, як толькі сонца збольшага збіла расу, у маркотным і самотным чаканні. Сядзеў на беразе свайго, па ягоных мерках, вялікага павуціннага возера, закінуўшы ў затоку сець, зразумела, таксама павуцінную. А як жа інакш: сам ён павук, хай сабе і маленькі, і ўсё ў яго мусіла быць з павуціны. Нічога іншага ён не меў: ні вады, ні пяньковых нітак, ні капронавых, як цяпер павялося, каб сплесці сетку. Не кажучы ўжо пра які-небудзь перамёт з учэпістымі сталёвымі кіпцюрамі-хапунамі ці хаця б вуду з жылістай лёскай і джалістым кручком... Сядзеў, як сядзіць, бывае, малы хлапчук з самаробнаю вудачкай-свісцёлкай: вудзільна арэхавае, а то і лазовае — амаль што дубчык, лёска — з конскага хваста, паплавок — з гусінага пяра-пішчыка, — сядзіць у чаканні якога-небудзь печкурка ці верхаводкі-уклейкі... І раптам ухопіцца за нажыўку што-небудзь вялізнае і здаравеннае...

Гэткая нечаканая ўдача надарылася і павучку. Затрымцела не толькі ягоная сетачка, але і ўся азярына ўскалыхнулася.

Павучок адразу аж спалохаўся, але беспамылкова вызначыў, адкуль накочваюцца гэтыя ўраганныя, як дзевяты вал, хваляванні. Падхапіўся ён, слізгануў па нітачцы павуцінкі да месца здарэння. Сам дробненькі, як чорная расінка, а перад ім — страшыдла разоў у пяць, а то і ў дзесяць, большае за яго, ды і сківіцы — абцугі-кусачкі — не раўня павучковым: драціну сталёвую, здаецца, умэнт перашчыкнуць, а не тое што павуцінку. Ды і сам павучок такому на зуб не пападайся... Ён адразу ж і зразумеў гэта: пастаяў на бяспечнай адлегласці, прыкінуў, ацаніў свае баявыя магчымасці і ціхенька адкаціўся, слізгануў назад, на ранейшую пазіцыю.

Павучок ведае: цяпер яму спяшацца не варта ды і сэнсу ніякага няма. Цяпер усё зробіць павуцінка. Танюсенькая яна, кволая: махне заграбастай лапкаю ці сківіцай зачэпіць страшыдла — і як не было той павуцінкі... Так то яно так, але замест яе, парванай, ужо вісне на той лапцы ці на сківіцы дзве альбо тры новыя павуцінкі. І чым больш размахваецца, бушуе страшыдла, тым шчыльней заблытваецца ў павуцінні. Як бач: ужо і на дзве нагі спутаны, і на чатыры, і на ўсе шэсць... А там, глядзіш, і ўжо махаць нечым... Толькі сківіцы яшчэ то разыходзяцца, то сцінаюцца, аж рыпяць, здаецца...

Падбяжыць павучок, калі трапятанне сунімецца, паглядзіць: не, яшчэ ранавата набліжацца... Так і цікуе, так і цікуе раз за разам...

А страшыдла тым часам знямогла прыбілася ў куточак і варухнуцца не можа, адно толькі як ад сораму схавалася: з такімі сківіцамі і так ганебна ў палон здавацца!.. Ды яшчэ каб у палон... Павучок жа быў галодны...

Калі б павучок пазнаёміўся са страшыдлам, то даведаўся б, што гэта не хто іншы, як скакун палявы... Яшчэ б і пасябравалі, можа...

Але павучку было не да знаёмстваў: павучок хацеў есці... У-у, натура павучыная — яна і ёсць павучыная...

СЦЭНА ЛЯ ФАНТАНА

Не, гэта была не сустрэча, прызначаная напярэдадні па тэлефоне ці замоўленая пры ўчарашнім развітанні. Не прадбачылася тут ні вясёлага сяброўскага шчэбету, ні важнай дзелавой размовы, ні сур'ёзнай разборкі... Не нагадвала гэтая дзея і славутую «Сцэну ля фантана» з оперы Мусаргскага «Барыс Гадуноў», дзе Самазванец Ілжэдзмітрый клянецца ў каханні Марыі Мнішак...

Т фантан гэты быў зусім не з такіх, што ўпрыгожваюць прыдворныя паркі царскіх палацаў ці гарадскія плошчы і скверы. Ды і ўзнікнуць яму тут ніяк не выпадала, калі паглядзець на справу сур'ёзна. Вада ўпырсквалася, узлятала ўгору зусім без належнай на тое патрэбы і ў зусім непрыдатным месцы. Можна сказаць, выглядала гэта пустым вадалействам і марнатраўствам, ды яшчэ пэўнай нязручнасцю для людзей, што праходзілі міма...

А было іх тут, тых людзей, не тое што многа, а вельмі многа. Бо дзеелася ўсё на чыгуначнай платформе. І фантаніравала вада ды разлівалася лужаю вакол трубы, што чамусьці тырчэла тут са сваім, як гэта часцей водзіцца ў такіх, прывакзальных, выпадках, сапсаваным ці наогул збітым і так-сяк прыкручаным драцяною кранам...

Словам, кран быў. Але — па ўсім жа відаць — дзіравы і нікому не патрэбны. Нікому з людзей. Бо...

Вось гэтае «бо» якраз і ўгледзела ці пачула плюскатанне і шуснула да вады — спачатку ў выглядзе адной, а потым і другой — наўздагон — галкі...

Дзень быў спякотны, і галкам хацелася піць. То проста і плюхнуліся яны з прывакзальнай будыніны ў лужу. Раз-другі ўскінулі ўгору дзюбкі, перакочваючы ў перасмяглыя глоткі выратоўныя кроплі вільгаці. А потым і азірацца пачалі. Не таму, што спалохаліся. Прывакзальныя галкі звыклыя да натоўпу. Тым больш, што і натоўп сотнямі сваіх ног не надта набліжаўся да галак, стараючыся абмінуць лужу.

Азірацца ж галкі пачалі, зацікавіўшыся: адкуль гэта зверху падае вада. І тая, што была больш здагадлівая, тут жа ўспырхнула да крана, уселася побач з фантанчыкам і сунула ў ягоны струмень разяўленую дзюбку.

О, як было гэта гаманліва і прыгожа: лавіць на вышыні мігатлівыя кроплі і ўзносіць раз-пораз — яшчэ вышэй за фантанчык — дзюбку. Быццам горн узнімала галка: вось-вось заіграе-затрубіць.

Але ўжо гэтага якраз і не магла сцярпець тая, што засталася ў лужы. Да таго ж пачувалася яна, пэўна, мацнейшаю і разумела, што сіла зараз мае перавагу над кемлівасцю. А таму і ўсхапілася яна з лужы, і найшла ў наступ на «разумніцу-фантаншчыцу».

Спіхнула-такі... І ўсеўшыся на абрэзак трубы, тут жа паўтарыла ўсё, што рабіла адпрэчаная галка. А гонару ж колькі было, а пыхі!.. Рыхтык акторка на сцэне. Ды яшчэ, пазіраючы зверху, здзекліва чэкаць пачала. Быццам пыталася: «Ну, як там, у лужы?..»

А што ў лужы? — кемлівая на тое і ёсць кемлівая: раптам разгарнула крылы — і давай плёскацца, купацца, значыць. На тую, верхнюю, нават і вокам не вядзе.

«Ах, дык ты яшчэ і гэтак?!» — і паколькі нападаць з вышыні куды ямчэй, то і спікіравала зайздросніца ў лужу, і пачала чубіць купальшчыцу. Паляцелі — і пырскі, і пер'е...

І толькі задумлівы грак пазіраў з таполі на галчыную мітрэнгу і даўмецца не мог: дзеля чаго ўся гэтая валтузня?..

Ну, сапраўды: навошта бойка, навошта вайна?.. Каб вады больш ухапіць? Дык яе ў лужы — як у моры, калі па-галчынаму мерыць... З-за гонару: вышэй сесці, вышэй дзюбу ўзнімаць з вільготнаю кропляй? Альбо вада там смачнейшая? Дык жа з аднае трубы... Ці ў імя прыгажосці, дзеля «эстэтыкі піцця»? То ўжо гэта — ні ў якую дзюбку, як кажуць, не лезе: прыгажосць — і вайна...

Мудры грак — ды паспрабуй разбярыся тут з гэтымі галкамі...

ХАЙ АДПАЧНУЦЬ..

Вагон электрычкі быў запоўнены. Ну, не гэтак, як у загадцы пра гарбуз, дзе «ні вакон, ні дзвярэй, поўна хата людзей», — былі і вокны, і дзверы, а вось месцаў вольных не было. Скажам, як у тэатры пры аншлазе можна прыладзіцца «на прыстаўным». Ці так (што бліжэй стасуецца да нашага выпадку), як бывае на футболе падчас сустрэчы каманд экстракласа: маеш уваходны білет, то масціся на прыступны, падаслаўшы газетку, альбо стой сабе, не замінаючы глядзець тым, хто раскашуецца на трыбунах...

Стаялі і ў вагоне. Хоць пакуль яшчэ і не надта густа...

На нейкім прыпынку да «ўстойлівых» далучыліся яшчэ трое: маленькі хлопчык, ягоная мама, бялявая, зграбная маладзічка, і дзядуля.

Вось тут самы раз і вярнуцца да таго, што «бліжэй стасуецца да нашага выпадку». Гэтага чалавека, дзядулю, я ведаў. Ведаў не асабіста, але пазнаць мог беспамылкова. Дзядуля быў калісьці «футбалістам Івановым». Не-не, гэта не з серыі «Іваноў, Пятроў, Сідараў...» — прозвішча ягонае сапраўды было: Іваноў Яно гучала на стадыёнах, яно паўтаралася ў спартыўных рэпартажах і ў «разборках» футбольных аматараў («От каб ён ды яго... ды каб не нагой, а галавой...»)... Іваноў не быў кумірам-форвардам, ён гуляў у абароне. Стаяў, як гаворыцца, надзейна і цвёрда. Не раз, праўда, і ляжаць даводзілася яму на футбольным газоне, курчачыся ад болю, асабліва, калі ўдар зламыснага праціўніка трапляў па нагах... А ў дадатак яшчэ які-небудзь п'янаваты гарлапан з самага далёкага сектара на ўсю глотку раіў: «Уставай — прастудзішся!..»

Ногі футбаліста, відаць, самыя пакутныя, самыя, што называецца, бітыя-перабітыя між людскіх ног... Але стаяў Іваноў на подступах да варот нашай каманды, адзінай беларускай каманды ў вышэйшай лізе, не думаючы пра ногі...

Стаяў ён і цяпер — у вагоне электрычкі: месцаў не знайшлося ні двух- ці трохгадоваму ўнуку, ні дзядулю...

Ён даводзіўся мне, пэўна, равеснікам, можа, меў гадоў на пяць болей. Але старэйшых за нас у вагоне, бадай што, не было. Ранішняя электрычка везла ў Мінск у асноўным моладзь — на працу, на вучобу... Сядзелі ўпобачкі знаёмыя між сабой — жартавалі, смяяліся. Той-сёй прыкідваўся, што дужа стомлены і схіляў галаву ў дрымоце. Між маладых твараў і тварыкаў я выгледзеў нават адно негрыцянскае аблічча. Чорная, кучаравая, з крыху выцягнутай уверх макаўкай, галава яго чамусьці нагадвала мне куміраў футбольнага свету Пеле і Марадону...

А наш, хай сабе і не кумір, Іваноў — стаяў, панураны, і ўвесь час, як мне падалося, помніў пра ногі. Дакладней, яны не давалі забыцца пра сябе. Іваноў пакутна перамінаўся з нагі на нагу, іншы раз пры гэтым нахіляўся да крохі-ўнучка, па-змоўніцку падміргваў яму, штосьці шаптаў і горка ўсміхаўся...

І тады я не вытрымаў, устаў і сказаў: «Я вас ведаю, вы Іваноў, — сядайце. Вашы ногі так стаміліся, хай адпачнуць...» Іваноў страпянуўся, але запярэчыў: «Справа звычная...», як бы даючы знаць, што разумее, пра што гаворка. А я даводзіў сваё, гаварыў, што мне лягчэй было тупаць нагамі на трыбуне, свістаць ды галёкаць «давай!», «на мыла!..» (хоць, прызнацца, я і не грашыў гэтым, але зараз — гаварыў, дзеля абагульнення), а ногі яго, Іванова, працавалі, не па-чалавечы стамляліся і заходзіліся, як не плакалі, ад болю...

Так і стаялі мы ў перапоўненым вагоне, старэйшыя з усіх прысутных. Спрачаліся, каму сесці. І ніхто быццам і не звяртаў на нас увагі, такі выгляд рабілі, па самыя вушы занятыя, загружаныя сваім смехам, жарцікамі, учарашнім недасыпаннем...

Вось і ўся гісторыя... І ці варта яе згадваць?.. Нічога ж асаблівага не здарылася. Ну, пазнаў я Іванова. Ну, пастаялі... Ну і што? Астатнія ж не пазналі — дык чаго ім стаяць?..

Сядзяць людзі, едуць, клопаты свае вязуць... А вы стойце сабе і далей...

І ўсё ж — падумаўшы — усё ж у гісторыі гэтай штосьці было. Было...

ЁСЦЬ РАЗУМЕННЕ..

Зноў — як і ўчора, як і заўтра будзе, — «мая электрычка», «мая штодзённая»...

І ў ёй — зноў — звычайная мітусня, «перахопы»... А сёння яшчэ і перадвыходная «звалка»...

Успыхнула спрэчка з-за месца. Нейкі малады хлыст не ўступаў месца бабцы. Яе дзед «зганяў» бэйбуса, а той «адбіваўся»: «Я с работы!..»

Самы моцны аргумент «зганяльшчыкаў» (а зганялі ўсе суседнеўладкаваныя і неўладкаваныя) прагучаў з вуснаў аднае цёткі: «Беларус бы так не паступіў...»

«Работяга» беларусам быць усё ж не наважыўся. Бог з ім...

Але бачыць Бог: жыве самаўсведамленне (так цётка сцвердзіла) сапраўднага беларуса! Ёсць разуменне сваёй адметнасці, беларускасці: «Беларус бы так не паступіў...»

МУРАШЫНЫ ШЛЯХ

Прайшоў бы і я міма гэтага мурашніка: ці мала іх — маленькіх, з купінку, і вялікіх, з добрую капу, а то і стажок, сена — мітусліва і мякка пухірыцца ў лесе. Ля кожнага не будзеш спыняцца. І дзеля чаго? Бегаюць мурашкі, снуюць туды-сюды — ну і хай сабе. Клопат, значыць, нейкі маюць...

А да гэтага мурашніка я мусіў вярнуцца. Не адразу, а крокаў праз дваццаць, калі выразна, і неяк аж не верачы, пачаў заўважаць: праз мох, праз траву коціцца па зямлі мурашыны ручаёк. Адкуль? здагадацца няцяжка. Ды і не пашкадаваў я тыя дваццаць крокаў, каб упэўніцца: зноў падышоў да мурашніка. Так і ёсць: з яго, як з пагорка, скочваюцца гэтыя чорна-рыжыя кропелькі, зліваюцца ў роўненькі жывы струмок, набіраючы разгон... А вось куды? — гэта ўжо загадка. Прынамсі для мяне. Самі мурашкі, пэўна ж, ведаюць. Інакш не спяшаліся б гэтак...

Пайшоў і я ў той бок. Заадно і крокі лічыць пачаў. Іду сабе, не спяшаюся. Бо мне што: ступлю раз — і адразу тысячу мурашак, не менш, абганяю. А яны ўсё бягуць, бягуць... Паступова я нават і сцежку, вытаптаную імі, быццам заўважаць пачаў. Пасля сам з сябе пасмяяўся: адкуль жа быць той сцежцы ад гэтакіх дробненькіх ножак?! Здалося, канешне ж, мне...

А сцежка ўсё адно мроіцца: дужа ж многа мурашак тупацела па гэтай лясной істужцы ў пядзю-паўтары шырынёю. Тупату я, зразумела, не чуў, бо не дадзена чалавечаму вуху пачуць гэтакае. Але ж самі яны, мурашкі, пэўна, чуюць? І столькі ног! І такі шлях!.. Я намерыў ужо дзвесце пяцьдзесят крокаў. Маіх, чалавечых. А мурашыных?! Нават і злічыць не бяруся... А ім жа трэба дайсці... То схаваецца ручаёк у высокім версе, то, калі трапіцца на дарозе завал які з ламачча, дык пад яго, як у тунель, уліваецца. А з другога боку выплеснецца — і ўсё бяжыць, бяжыць. І ўсё — туды, туды... Туды? Не-не, пачакай, пачакай — толькі цяпер я прыгледзеўся як след: бягуць і адтуль, назад. Адно што вяртаюцца не так прытка, бо ўсе цягнуць паклажу нейкую. Іншы раз прыпыняецца такі «грузавічок», вусікі-антэны настаўляе і сустрэчнай мурашцы лёгкім дотыкам да ейных вусікаў штосьці скажа — сігнал падасць. І тады гэтая, што паражняком бегла, падхоплівае паклажу, разварочваецца і нясе ў бок мурашніка, а змораная — таксама мяняе курс і, уліўшыся ў агульны паток, ужо ўлегцы, кіруецца туды, адкуль толькі што бегла...

Тым часам неўпрыкмет разгарнулася перада мною маладая сасновая дзялянка з маткамі-старадрэвінамі. І тут заўважыў я, што мурашыная істужка як бы распыляцца пачала: разбягалася і ўвачавідкі радзела.

Ступіў я колькі крокаў у адзін бок, у другі — няма, знікла жывая «дарожка». Але затое позірк мой улавіў яшчэ нешта, больш нечаканае: на сасновай галінцы мурашак пяць ці шэсць «свежавалі» вялізнага, па мурашыных маштабах, зразумела, тоўстага, як абручыкамі перацягнутага, быццам падзеленага на кольцы, вусеня...

Вось гэтак я і дайшоў да разгадкі — праз дзвесце пяцьдзесят крокаў. Мурашкі вялі вайну з вусенем начніцы, соўкі, на гэты раз — хваёвай (наогул жа іх у Беларусі, совак гэтых, больш чым 330 відаў!..). Гэта матыль такі. Сам па сабе прыгожы і прывабны, харчуецца нектарам з кветак ды іншымі прысмакамі. А вось «дзеткі» ягоныя, вусені, барані бог, такія пражэрлівыя, столькі шкоды прыносяць і полю, і лесу... Бывае, як наплодзяцца — усю зеляніну з'ядаюць... Хоць і яны з выгляду не пачварныя: прыгажосцю сваёй многіх за пояс заткнуць, да таго ж і паяскоў тых не адзін, а з дзесятак, пэўна, у кожнага будзе. Бачылі ж: абручыкі якія ў вусеня. Гэта ўпоперак. А ўздоўж — залюбавацца: поверху, па спінцы, палоска зялёная, ніжэй — белая істужка ідзе, потым зноў — зялёная, спадыспаду — жоўтая плямка, на падбой, а паміж двух гэтых колераў, каб не зліваліся, чорная рыска надзелена — нітачкаю цягнецца... А дзеля чаго прыгажосць? Навошта расфарбоўка такая? А ўсё, каб непрыкметна схавацца на сасновай галінцы — усе колеры ёй у тон.

Ды ад мурашак не схаваешся! Не вокам яны бачаць, вусікамі-антэнамі: сігнал прымаюць ад сваіх разведчыкаў. І — у паход!..

І паўстае мурашыны заслон перад шкоднікам. Бягуць і бягуць мурашкі. Сюды і назад. Сюды і назад... Нясуць здабычу ў мурашнік.

Для лесу — санітарыя.

Для мяне — разгаданая загадка.

А для іх, для мурашак, — дарога жыцця.

Чуеце? — ножкамі, ножкамі — шамаціць Мурашыны шлях...

Дзесяць дзён другога адкрыцця

Абставіны патрабавалі ўдакладненняў. Нават праверкі. На ёй асабліва настойвалі некаторыя рэцэнзенты маёй паэтычнай кнігі «Вызначэнне», у якую ўвайшоў «амерыканскі цыкл»: ці ўсё і ці так я ўбачыў у ЗША? «Ці ўсё?» Безумоўна, не. «Ці так?» Прынамсі, ці так, як ім, рэцэнзентам, уяўляецца. Відаць жа, таксама — не. Бачыў я тое, што бачыў, — не больш і не менш. І пісаў пра тое, што бачыў — на свае вочы, на сваё разуменне, ні ў кога не пазычанае (іншая справа — як гэта выявілася ў вершаваных строфах, і ці той, ці прыдатны для «матэрыялу» выбраў спосаб выяўлення — паэтычны, які абавязкова канкрэтны малюнак, зафіксаваную з'яву ўзводзіць — прама ці ўскосна, у падтэксце, — да абагульнення?..). Аднак жа я і сам разумеў: мой НП меў даволі спецыфічны агляд: з калідораў і залаў ААН ды яшчэ з дарогі на пасяджэнні ці ў музейна-магазінныя «вылазкі». Безумоўна, нямала жывога матэрыялу давала і гэта. Бадай, фактычную аснову кожнага верша, пры жаданні, мог бы засведчыць калі не дакументальна, то пэўным прыкладам, што падкідваў кожны дзень. А яшчэ прэса ды тэле...

Пісаць жа пра тое, чаго не пабачыў, не перажыў, з чым не спатыкнуўся, не хацелася ды, здаецца, не меў і звычкі такой. А на гэта ж асабліва «націскалася» ў водгуках: не ўся Амерыка, не ў духу новага мыслення... Магчыма. Усё магчыма... Магчыма і тое, што недзе за спіной стаялі, і горкаўскі «Горад жоўтага д'ябла», і ясенінскі «Жалезны Міргарад»: традыцыя — сіла ўчэпістая (ды, скажам, — што, і ім недавер «прад'яўляць»?.. І прыкмецім, дарэчы: у іх таксама аб'ект даследавання быццам бы «абмежаваны»: Нью-Йорк...). Магчыма, і не хапіла магчымасцей (перапрашаю за міжвольны каламбур) — тых самых, творчых... Аднак... Нават тыя выпетраныя бярозкі на Чацвёртай авеню, якія я падгаворваў збегчы са мною з вышыні задушлівага даху да Наны, думаю, не пакрыўдзіліся на мяне за «негатыўны пафас»: мне так хацелася да родных пералескаў, так пэўнілася — лепшых мясцін і ва ўсім свеце няма, што сэрца падказвала: і ім, нью-йоркскім бярозкам, спадабаецца ў нас... А тут, аказваецца, Фёдар Яфімаў як бы хапае за руку: куды ж ты вядзеш іх — там жа, як сам сведчыш у адным з «дамашніх» вершаў, сваім дрэвам не соладка жывецца... Так, экалагічна крытык, што называецца, злавіў паэта. А псіхалагічна? Думаю, думаю...

Разумею і не адмаўляю права любога чалавека, чытача — у тым ліку і крытыка — успрымаць паэзію так, як яму дадзена. Вольны ён чытаць ці не чытаць (як гэта выявілася ў нашым выпадку) і сённяшняга, «публіцыстычнага» Еўтушэнка і «ўчарашняга» Аляксандра Блока (знойдуцца ж і такія?..). Турбуе іншае: імкненне ўзвесці каменную сцяну паміж «эмоцыё» і «рацыё» ў паэзіі, сканструяваць нейкае сіта, якое адсарціроўвала б: гэты матэрыял для паэзіі, а гэты — для іншых жанраў, адмовіць тым самым права на існаванне паэзіі публіцыстычнай (толькі — лірычная!), як быццам і яна не можа быць (ды і павінна быць!) глыбока асабістай... Аднак жа паўторым: вольнаму воля — ніхто не імкнецца тут навязваць свой тавар. Прынамсі ў мяне такіх патуг ніколі не было. Ніколі не адчуваў я «неабходнасці» пісаць у рыфму з тае прычыны, што анкетна залічаны па ведамстве паэзіі. Былі і маўчанні, а калі і пачыналася «вершаванае» пісанне, то па нейкіх іншых прычынах (часта і. неўсвядомленых), а не па тых, у якіх «уличает» рэцэнзент (здаецца, не толькі мяне). Не будзем «обольщаться» і атаясамляць настраёвае пабуджэнне і яго рэальнае здзяйсненне, выдаваць жаданае за сапраўднае, суб'ектыўнае аўтарскае адчуванне за аб'ектыўны творчы вынік. Аднак жа мушу сказаць і Фёдару Яфімаву — не крытыку, а паэту: як нараджаецца твой верш, часцей за ўсё цяжка растлумачыць. Кожны па-рознаму: то нейкі настрой «справакуе» яго, то пачнецца ён з выпадкова пачутай ці ўспомненай фразы, слова, то прарасце яго сцяблінка на глебе нейкай неадчэпнай, пакутнай думкі (што, па Яфімаву, — ужо «крымінал»?). Не гавару пра вынік. Але нейкія таямніцы мне — знутры — вядомыя і бачныя па-іншаму, чым рэцэнзенту. А таму прызнаюся шчыра: тое, што яму падабаецца, я лічыў (бо ведаю, як яно пісалася, як рабілася, з чаго пачыналася) нават не вартым параўнання з тым, што рэцэнзент начыста адмаўляе. З гэтае зачэпкі згадваецца і нейкае дзіўнае адчуванне ад яфімаўскай ацэнкі верша «Ніхто не пачуў...» у яго даўняй рэцэнзіі. Пра метафару, што ляжыць у аснове гэтай замалёўкі — яблык упаў ля Халопеніч, на Беларусі, а шар зямны здрыгануўся, — зазначана было: «Образ получился умозрительный: в нем есть то, чего в действительности нет...» Адчуванне прыкрае, бо я ж такі знаў, з чаго «пачынаўся» гэты верш — якраз не з «умозрительности», а з чагосьці зусім супрацьлеглага: з гука, з таго «гупання», з якім яблык падае на дол: (ноччу, калі спіш у будане пад яблыняй і раптам падхопліваешся ад гэтага «выбуху» — спрасонку такога землятруснага, — няўжо не чуў, Фёдар Архіпавіч?..).

Менавіта так прачытаў гэты кароценькі верш Уладзімір Караткевіч, калі пісаў у маладосцеўскім водгуку на «Крэсіва»: «Гэта не ілюстрацыя да закону фізікі. Дзеля гэтага трэба было самому ляжаць пад той яблыняй і адчуць, як яблык упаў у траву, як азвалася — гулка на дасвецці — зямля. Трэба было, каб... здрыгануўся не толькі шар зямны, але і сэрца таго, хто чытае...»

Іншыя асацыяцыі — аб трывожнай напружанасці, аб ваеннай памяці пакутнай зямлі — узніклі ў сербалужыцкага паэта Кіта Лоранца, які выкарыстаў згаданыя радкі ў якасці эпіграфа да сваёй паэтычнай нізкі з падарожжа па Беларусі.

З тым аршынам «умозрительности» пайшоў, здаецца, Фёдар Яфімаў і цяпер. Паўтараю: не мая аўтарская справа хапацца загрудкі з чытачом, даказваючы, магчыма, і сумнеўныя вартасці таго ці іншага свайго верша. Гаворка аб іншым: я на свае вочы бачыў хілыя, зачахлыя, задушаныя смогам бярозкі на даху шматпавярховік — і мне было іх (не «умозрительно») шкада, я клікаў іх да сябе — збегчы на бераг Наны; бачыў я (зноў жа — не «умозрительно») і «блюдалізаў», і «плюралістаў» з дыпламатычнай усмешкай і воўчай хваткай — я іх і меў на ўвазе, а не амерыканскі народ, і не хацеў тым самым запярэчыць добрым павевам «плюралізму»... Аднак жа — хопіць, бо вось тут якраз і пачынаецца сапраўдная «умозрительность» не толькі з боку рэцэнзента, але і аўтара.

От жа напісаў у Нью-Йорку, падчас свайго «дыпламавання» на 40-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН, вершы (усе яны «тамашнія», дома, па вяртанні, не было ні радка) і думаў на тым паставіць кропку... Так яно, відаць, і выйшла б. Ды вось — справа даўняя, а бач, адгукнулася сёння (як з тым «яблыкам»: каму верыць — таму, хто прымае яго, ці таму, хто адмаўляе? Нельга ж, немагчыма адразу двум кланяцца за адкрытую ісціну... Канешне, хочацца хутчэй у сэрца дапусціць прыемнае. Але ж...).

Але ж — пакарыстаюся парадаю Фёдара Яфімава і на гэты раз паспрабую пісаць пра Амерыку прозай (што, зноў жа, зусім не гарантуе ўдачу), бо, сапраўды, многія дэталі, «кавалкі» жыцця застаюцца па-за вершам. Гэта натуральныя, непазбежныя «страты» — можа, з іх «абчэсвання» (як у скульптара з каменнай глыбы ці дрэва) і «праразаецца» мастацкі твор. А тут жа — такі сверб «адкрывальніка»: і пра тое хочацца сказаць, і пра гэтае ўспомніць...

Пакарыстаюся яшчэ і таму, што жыццё падкінула мне, уласна, другое «адкрыццё Амерыкі». Я, праўда, не закрываў яе пасля першага наведвання (як гэта раіў зрабіць Уладзімір Маякоўскі: «...я б Амерыку закрыл, слегка почистил, а потом опять открыл — вторично...»).

Я проста ехаў сюды другі раз. І меў магчымасць праверыць свае «першыя» адчуванні, а галоўнае — пабачыць Амерыку цяпер ужо не з ААНаўскага НП, не вачыма, хай сабе і часовага, дыпламата, не вачыма нават «вечно гонимого» дэфіцытам часу турыста — з вечна задзёртай на небачосы галавою, а з «вышыні» звычайнай, сярэдняй Амерыкі, з НП першых і другіх паверхаў яе звычайных дамоў (аб прыярытэтных тонкасцях жылля: — крыху пазней).

Справа ў тым, што ў антываенным масавым руху з'явілася яшчэ адна плынь — «Фрэндшып форс» (што можна разумець і як «дружба — сіла», і як «сіла дружбы» — сэнс адзін). Нарадзілася яна ў ЗША, нарадзілася не сёння, але толькі зараз — у апошнія 2—3 гады — да яе далучыліся крыніцы нашай усенароднай міралюбнай ініцыятывы. Члены арганізацыі «Фрэндшып форс» запрашаюць да сябе гасцей — пажыць у сем'ях, проста, будзённа, без назойлівазалішняй афіцыйнасці...

Перад гэтым госці са штата Мінесота былі ў Беларусі, цяпер — запрашалі нас. Фарміравала групу Беларускае таварыства дружбы і культурнай сувязі з замежнымі краінамі. І «выбар» нашай дзесяткі трапіў у «дзесятку». Ехалі: славуты калгасны старшыня двойчы Герой Сацыялістычнай Працы Уладзімір Лявонцьевіч Бядуля, рабочая Брэсцкага электрамеханічнага завода Таццяна Сцепанюк, народная артыстка рэспублікі Лілія Давідовіч, намеснік старшыні Ленінскага райвыканкома Мінска (сёння пасада ў яе іншая) Зоя Калантай, выкладчык Белдзяржуніверсітэта Уладзімір Панкраценка, інжынер вытворчага аб'яднання «Атлант» (а прасцей — камерсант па экспарце нашых халадзільнікаў) Уладзімір Барышаў, юрыст Алег Шаблыка, супрацоўнік Таварыства дружбы Уладзімір Паўловіч. Узначальваў групу Мікалай Вайцянкоў, тады загадчык аграрнага аддзела ЦК КПБ, зараз — старшыня Гомельскага аблвыканкома.

Тым часам звесткі пра нас дабраліся да Мінесоты, і адтуль пачалі прыходзіць пісьмы. Атрымаў і я — адразу два: запрашалі мяне сем'і Кэмпбел і Поп — Сюзана з Дзікам і Сюзана з Джэфам. Для першага знаёмства былі прыкладзены каляровыя сямейныя фотакарткі, а Дзік Кэмпбел прыслаў і здымак свайго дома, абвёўшы кружком акно «майго» будучага пакоя.

«Дарагі Васіль! — пісалі Сюзана і Джэф Поп. — Мы толькі што даведаліся, што ў ліпені, у час наведвання Злучаных Штатаў, вы будзеце гасціць у нас. Вы не ўяўляеце, як мы гэтаму рады!

Мы ўпэўнены, што дружба паміж людзьмі можа быць асновай міру паміж краінамі. Шэсць гадоў назад мы былі ў СССР, і гэта дапамагло нам лепш зразумець вашу краіну, у нас засталося шмат добрых успамінаў аб вашым народзе. Мы хочам, каб такія ж пачуцці засталіся ў вас пасля наведання нашай краіны...

Мы ўжо ўдзельнічалі ў чатырох турах па лініі «Фрэндшып форс» — ездзілі ў Заходні Берлін і Савецкі Саюз, прымалі гасцей з Заходняга Берліна і Англіі. Мы захоўваем ад усіх сустрэч самыя лепшыя ўспаміны і ўпэўнены, што вы таксама станеце нашым сябрам... Мы вывучым некалькі рускіх фраз, але думаем, што налаўчымся «размаўляць» і. жэстамі, і з дапамогаю слоўніка. Паспрабуем!..»

Атрымалася ж усё крышку інакш. Вельмі шмат пытанняў было «нарыхтавана» для мяне і Сказанай, і Джэфам, і таму вырашылі яны для «абслугоўвання» майго «высокага візіту» запрасіць (а дакладней, наняць) перакладчыка. Ім аказалася выхаванка мясцовага універсітэта Дэніс. Яе рэкамендавала Сюзане універсітэцкая адміністрацыя — як маладога спецыяліста русістыкі. Што праўда, як выявілася, — Дэніс больш маўчала, а перакладаў яе муж, Аляксандр Беранштэйн, які недзе ў сямідзесятых гадах эмігрыраваў з бацькамі ў ЗША. («Саня з Адэсы, — адрэкамендаваўся ён і дадаў: — Дамовімся адразу, што ў палітыку я залазіць не буду: я вас не пераканаю, відаць, а вы мяне...» — «Чаму ж, можна і ў палітыку...» — не пагадзіўся я. І выйшла, бадай, па-мойму: хіба ж утрымаеш Сашо з Адэсы ад «гарачанькіх», на яго думку, пытанняў?! Характар адэсіта не выправіць, напэўна, ніякая Амерыка — нават і дзве, і тры, калі б яны былі... Тут жа, пры знаёмстве, працягнуў мне Саня кавалачак праперчанага, праясненага, пракаляндранага, раскачанага ў лісіц гіку сушанага мяса — пакаштаваць, а разам з ім — квадрацік, не больш за пазногаць, гумкі-жвачкі, увярнуўшы: «Пасля пажуяце, каб з рота не пахла, — гэта ж вам не Расія — Амерыка...» Ах каб табе...).

Што ж да «мовы жэстаў», то сапраўднае яе працвітанне было ў сям'і Кэмпбелаў. Вось дзе я (які ўжо раз!) успамінаў няласкавым словам нашу агульнаадукацыйную сістэму вывучэння — і ў сярэдняй, і ў вышэйшай школе — замежных моў, якая замест жывой размоўнай практыкі «загружае» мазгі і памяць граматычнымі правіламі, механічным перакладам тэкстаў (аб'ём якіх вылічаецца колькасцю друкарскіх знакаў — а іх набіраецца не адна тысяча тысяч, таму ў студэнцкім прастамоўі гэты «навучальны акт» называецца «Здаваць тысячы», а пасля ў анкеце графа аб валоданні замежнаю мовай запаўняецца шматзначнымі словамі недавучкі: «Чытаю і перакладаю са слоўнікам»).

Першы ж наш «сямейны дэсант» з боку «моўнай» абстаноўкі аказаўся зусім спрыяльным. Па праграме мы павінны былі наведаць Дэтройт — горад-пабрацім Мінска. «Дзялілі» нас тут па спісе проста ў аэрапорце, не раўнуючы, як размяркоўвалі, помніцца, па хатах бежанцаў у вайну... Хто з «языком» — той быў як рыба ў вадзе, а нас, «бязмоўных», такіх, як я ці Уладзімір Лявонцьевіч Бядуля, «прымяркоўвалі» да гаспадароў, што маглі, лепш ці горш, размаўляць па-руску. Так мы ўдвух і трапілі да Жоржа (Георгія) Шынкара. І нам пашанцавала!..

Пашанцавала ў тым сэнсе, што чалавек ён неардынарны, шырокіх інтарэсаў і нечаканых захапленняў. Вось перада мною разгорнутая схема будовы Сусвету, выкананая Жоржам, — ад мікра- да макракосмасу з памяншэннем 10-30, — Сусвет, скалапсаваны, «сціснуты» да кропкі...

А дома ў Жоржа — змайстраваная ім контурная карта свету. На сятчаста-ўзорыстым фоне кантынентаў — калейдаскапічны росып каляровых квадрацікаў мазаікі. Гэта гарады. Карта — і мастацкі элемент інтэр'ера, і — у недалёкім мінулым — выдатны навучальны дапаможнік для дзяцей Жоржа. Па ім яны вучылі геаграфію. Вучылі, гуляючы: хто называў 50 гарадоў, атрымліваў ад бацькі прэмію — долар, 100 названых гарадоў «прэміраваліся» дзвума доларамі. І, па ўсім відаць, не толькі ў гэтым дзеці мелі добрую дамашнюю школу. Адзін сын Жоржа — біяфізік, другі сын і дачка — медыкі. Дарэчы, другі, самы меншы, збіраўся неўзабаве жаніцца. І Жорж шкадаваў: каб трошкі пазней мы прыехалі — пабылі б на вяселлі. І ўсё ж адзначыць сваю прысутнасць на гэтай урачыстасці мы з Уладзімірам Лявонцьевічам пэўным чынам змаглі: ён падараваў для будучых маладажонаў ільняны абрус, а я — вышываны беларускі ручнік — для свата, сказаў. Вось што напісаў мне ў нядаўнім лісце Жорж: «На вяселлі Эрык паказваў гасцям вашы падарункі і гаварыў, што яны ад савецкіх сяброў, якія прыязджалі ў ЗША з мэтай усталявання міру і дружбы паміж нашымі народамі. Гасцям гэта вельмі спадабалася...» Што ж, мы рады: іскрынка нашых памкненняў запала ў душы: незнаёмых нам вясельных гасцей, як, дарэчы, і дзяцей Жоржа — яны жывуць самастойна, асобна ад бацькоў. Такая ўжо ў амерыканцаў завядзёнка: памагаць дарагім нашчадкам, пакуль тыя вучацца. А як набылі спецыяльнасць — калі ласка, на ўласныя ногі, на свой хлеб. Казаў і Жорж: «Вось, жэніцца сын, дапамагу яму выплаціць першы ўзнос за дом — пазычу неабходную суму (заўважце: «пазычу», не «дам») — і на тым...»

І наогул Жорж — чалавек сур'ёзны, практычны, у нейкім сэне нават аскетычны (што да побыту — нічога лішняга: усё рацыяальна ўраўнаважана, падлічана і выверана). Тыповы, як мне здаецца, амерыканскі характар: дзелавая хватка, «бізнесная жылка», практычнасць уперамешку з дзіцячай захопленасцю, непасрэдасцю і наіўнай даверлівасцю. Ён, ветэран Другой сусветнай вайны, былы капрал 40-й танкавай брыгады з незвычайнай назвай «Яшчэ на полі» (значыць: яшчэ ў баі, не выйшла з бою), ён, высокакваліфікаваны інжынер, картограф і тэхнік-чарцёжнік (працуе ў фірме па вытворчасці робатаў, канструктарскія ідэі, як сам тлумачыў, даводзіць да жыцця ў чарцяжах), дык вось ён, Жорж Шынкар, задаў раптам наіўнае, да смешнага, пытанне: «А ці праўда, што ў вас, у Саюзе, забараняецца хадзіць у шортах?» Расказваў — не толькі яму, а дзяліўся з усімі «ўражаннямі» аб паездцы ў горад свайго дзяцінства Кіеў — нехта з маладых «сучкоў» нядаўняй міграцыі, як іх ледзь не з дапамогай міліцыі прымушалі апранаць штаны, ушамяючы тым самым свабоду цяпер ужо амаль не паўнамоцных пасланцоў «вольнага свету»... Гэтыя — сапраўды ў дзіцячых шорціках — пытанні, ясна ж, задавальняліся, «вычэрпвалі сваю глыбіню» такімі ж няхітрымі тлумачэннямі (якая ўжо тут філасофія вакол шортаў?), а найперш смехам: «Ды не можа такога быць!.. Магчыма, дзе ў шыкоўны рэстаран не пускалі галаногіх?.. Дык жа і ў вас ёсць строгія нормы этыкету: ёсць таўкучкі, дзе ў джынсах сыдзе, а ёсць баль, дзе толькі ў смокінгах прымаюць...» Гэтак жа даводзілася на сяброўскай вечарынцы ў Сюзаны і Джэфа развейваць наіўны туман ва ўяўленні двух хлопцаў-старшакласнікаў (зноў — «хтосьці» ім расказаў!) аб імкненні нашых педагогаў «адабраць» кавалак ад вялікага «пірага свабоды», з якім прыехалі амерыканскія дзеці да нашых: маўляў, тут ім не дазваялася рабіць што хочацца, строга сачылі за імі, за іх паводзінамі, а гэта ўжо, казалі, «уціск свабоды». Адказваў я сустрэчным пыаннем: «А ў вас што — настаўнікі трымаюцца прынцыпу: вытарай і вычварай што хочаш? Ці ёсць нейкія правілы?» Хлопцы пераглядваліся і ніякавата ўсміхаліся. Усміхаўся і я: «Нам бы толькі тых і праблем, што з вашымі шортамі ды са школьна-выхаваўчай «педагагічнай сцяной забарон». Аднак разумеў, што падобныя «дробязі» з вуснаў «сведак», можа, найбольш западаюць у свядомасць слухачоў, асядаюць там, найбольш уражваюць — як самыя блізкія і канкрэтныя. І, можа, якраз яны сама больш і працуюць на стварэнне адпаведных стэрэатыпаў Устойлівы, адштампаваны недавер з лёгкасцю падсоўвае свае «паслугі»: «Як жа так — Савецкі Саюз ды без парушэння правоў? Ці ж такое можна ўявіць?..» На жаль, так ставіцца пытанне не толькі дзецьмі — дакладней, яны так і ставяць яго, бо ў такой «плоскасці» падрыхтаваныя. Вось, скажам, газета «Нью-Йорк тайме» параўоўае ўзровень злачыннасці ў Маскве і Нью-Йорку. Параўнанне атрымалася не на карысць апошняга. І тут газета робіць такі ашаламляльны «паварот»: прычына ў тым... што ў Маскве няма сапраўднай свабоды: не прадаецца ў магазінах зброя... Вось вам: і логіка: дзіцячая па форме, а па сутнасці, мякка кажучы нядобразычлівая.

«Прыязджайце, падыхайце нашым паветрам, а яно асабліва зараз, у час перабудовы, такое азоннае, — і многае адчуеце і зразумееце самі. Многія «страхі» вашы рассыплюцца, як «пясочыя домікі», — гэтак ці прыкладна гэтак стараўся я хоць збольшага расхістаць прадузятасць у юных душах (пераканаць іх — справа вунь якая нялёгкая: яны дзеці таго пласта амерыканскага грамадтва, якое, бадай, і з'яўляецца самым галоўным і ўстойлівым носьітам эталоннага «амерыканізму» з усімі яго плюсамі і мінусамі, што называецца, самыя амерыканскія дзеці самых амерыканскіх бацькоў).

Дзеля справядлівасці скажам: гэткім: жа самым чынам разбураюцца сёння і многія нашы стэрэатыпныя ўяўленні аб амеыканцах. Перш за ўсё пахіснуўся «маналітны» «вобраз ворага». Прынамсі, у яго стане я ўжо ніяк сёння не магу ўявіць тры сям'і, у якіх давялося мне пражыць тыя, хай сабе і лічаныя, дні. Зразуела, я ведаў і ведаю, што ёсць і такія і гэтакія амерыканцы, ёсць людзі цвярозага розуму, ёець і «гарачыя галовы». Ёсць тыя, хто нажываецца на ваенным бізнесе, а ёсць і тыя, і іх, напэўна ж, большасць, на каго ваенныя выдаткі кладуцца ўсё цяжэйшым і цяжэйшым гнётам. Магу засведчыць, што ніхто з маіх новых знаёмых у Амерыцы (а яны, паўтару, людзі зусім пэўнай ідэйнай і сацыяльнай арыентацыі — пра Джэфа Попа, напрыклад, Саня Берэнштэйн зазначыў: «Бізнесмен сярэдняй рукі...») не дапускае думкі аб ваеннай канфрантацыі з Савецкім Саюзам. Усё глыбей ва ўсе ячэйкі амерыканскага грамадства пранікае дух новага мыслення, разуменне неабходнасці шукаць узаемныя шляхі да мірнага суіснавання. Разумнай альтэрнатывы яму няма. Ёсць толькі ў многіх амерыканскіх душах немалая атрутная доза недаверу да нас. Цяжка прабівацца праз атмасферу яго запасаў, створаных афіцыйнай палітыкай, друкам, тэлебачаннем. Аднак тыя змены, што адбываюцца ў нашай краіне, наш працэс перабудовы, рэальнае здзяйсненне ў штодзённым жыцці і ў стратэгічных намерах палітыкі новага мыслення (бадай, у любой гаворцы найбольшы: і самы жывы інтарэс выклікалі гэтыя пытанні) паспяхова драбяць тую ледзяную глыбу, што столькі гадоў ляжала на нашых адносінах...

І на пытанне, ці хочуць амерыканцы ваяваць з намі, сёння можна адказаць адназначна: не. І не таму, што «ястрабы» перасталі быць «ястрабамі». А таму, што расце ўсведамленне: ядзерная вайна не пакіне ні пераможцаў, ні пераможаных. У нас ёсць толькі такое поле змагання: даказаць адзін аднаму свае перавагі ў мірным спаборніцтве. Інтэнсіфікаваць сусветныя экааічыя сувязі, вучыцца жыць у агульным доме па-новаму, узаемавыгадна гандляваць, абменьвацца духоўнымі каштоўнасямі — пра такія шляхі гаварылі і марылі мы і за ціхім абедзенным сталом, і на паўафіцыйнапаўсямейных вясёла-гаманлівых пікніках. Жорж Шынкар (амерыканец таксама добрага дастатку: гадавы заробак яго, па яго ж словах, складае 40—50 тысяч долараў), калі хацеў каго-небудзь ахарактарызаваць станоўча, гаварыў: «Ён чалавек прагрэсіўны...» Дык вось як Жорж маляваў схему таго самага прагрэсу, яго поступу па дарозе цывілізацыі: «Капіталізм падганяе канкурэнцыя — тут нельга спыніцца ні на хвіліну, іначай растопчуць. Нельга адставаць і сацыялізму — хай дэманструе свае перавагі. Жыццё рухаецца, развіваецца праз канфлікты. На гэтым шляху нямала тупіковых сітуацый: у экалогіі, у пытаннях вайны — цывілізацыя можа аказацца пад пагрозай. Як уратаваць чалавецтва ад згубы ў крытычных абставінах — вось над гэтым мы і павінны думаць. І тут — галоўны пункт нашых узаемадачыненняў і, трэба спадзявацца, узаемаразумення. І пры сусветным сацыялізме не спадзявайцеся на ідылію: развіццё — барацьба супрацьлегласцей...»

Так разважаў Жорж...

«Дык вельмі ж правільна вы глядзіце на многія пытанні», — падтрымліваў яго Бядуля, даючы, як зазвычай, нешта накшталт рэзюмэ: «с точки зрения прогресса» ці «с учетом научно-философской мысли...», а Жорж падхопліваў жартоўна: «У такім разе я вельмі шкадую, што я не прэзідэнт Злучаных Штатаў...»

Гаворка ж у яго, па-свойму, каларытная: руская аснова перасыпаецца словамі беларускімі і польскімі («надо адпачываць»), Жоржава маці Любоў Фёдараўна, у якой ён, ужо карэнны амерыканец, вучыўся мове, паходзіла з Беласточчыны: «Паеду ў Амерыку, зараблю на машынку і буду швачкай рабіць...» Тут, дарэчы, цэлая гісторыя, раманны сюжэт гаротнага беларускага лёсу. Дзяўчына была беспасажніцай: бацька прыйшоў у прымы, на жончыну зямлю, неўзабаве тая памерла, пакінуўшы малога сына, які і стаў спадчыннікам, астатнія дзеці, ад другой жонкі, не мелі нічога... Адзін з іх — Андрэй Нічыпарук — у грамадзянскую вайну стаў чырвоным камандзірам. А сястра яго — як паехала зарабіць на швейную машынку, так і засталася тут — выйшла замуж таксама за эмігранта, з Камянец-Падольска... На машынку-такі зарабіла і шыць пачала... Паслала бацьку (ён цяпер ужо ля ўнука-спадчынніка жыў) сто долараў. Купіў той каня. Стаў аднойчы запрагаць, конь тузануўся, упаў бацька, ды так, што і не ўзняўся, забіўся насмерць...

Апавядаў Жорж, а за акном шумеў лівень — першы асвяальны дождж за ўсё спякотнае лета. Спусташальная гарачыня панавала на большай частцы тэрыторыі ЗША. Больш як у 20 амерыканскіх гарадах слупок тэрмометра дасягнуў рэкордных адзнак. Самай «спякотнай» лічбай назвала тэлекампанія Эн-Бі-Сі тэмпературу паветра ў 37 градусаў па Цэльсію, зарэгістраваную ў Мінеапалісе, горадзе, куды мы яшчэ збіраліся ехаць. А пакуль што сядзелі, слухалі вясёлыя перакаты грому, жартавалі наконт прывезенага намі ў Амерыку выратавальнага дажджу, а гаспадар наш — як водгулле іншых, ваенных, грымот — трымаў на руцэ пакет з салдацкім пайком 1945 года (канцэнтрат супу, мяса, хлеб, цыгарэты, гумка-жвачка), і нагадваў мне ён шашку толу са спрасаванай памяццю... Колькі разоў прасілі дзеці раскрыць пакет, але Жорж цвёрда адказваў: «Памру, тады раскрывайце — памяніце салдата...» Паказваў Жорж яшчэ такія-сякія рэліквіі вайы (своеасаблівыя трафеі: павязка фашысцкага ваякі «татальай мабілізацыі», вайсковы вымпел...), узнагароды, сярод якіх быў і савецкі медаль — яго атрымаў Жорж да 40-годдзя Перамогі, калі быў нашым госцем у складзе дэлегацыі амерыканскіх ветэранаў. Пабываў ён тады і ў Мінску — заехаў да жончыных родзічаў (маці нашай гаспадыні Надзі Вулляна Багуцкая — дзявочае прозвішча Пахолак — з-пад Карэліч. «Дарэчы, — заўважыў Жорж, — Марыя Кюры, жонка славутага французскага фізіка і сама не менш славуты фізік, па матчынай лініі тамсама была з Багуцкіх...») Пабываў у Белавежскай пушчы (тут ужо здзівіўся проста цудазейаму збегу абставін сам бывалы Уладзімір Лявонцьевіч Бядуля: «Гэта ж трэба прыдумаць так: вы ездзілі недзе побач са мною, а каб сустрэцца, павінен быў я прыехаць аж сюды — у Амерыку»),

А дождж шумеў... І Жорж гаварыў, што ўраджаю ўжо ён не паможа. Мы і самі пабачылі гэта, калі ехалі дарогамі штата Мінесота: чэзлыя, нізенькія, дачасна пажоўклыя сцяблінкі кукуруы. Прыгадваліся і тыя, высачэзныя кукурузныя джунглі, да якіх прымерваўся ў штаце Айова Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў. Прыгаваася, як арудавалі ў нашых калгасах і саўгасах «кукурузнікі», насаджаючы сілком «каралеву палёў», якая — хоць распластайся ўсцяж баразён — не хацела расці на пустой зямлі. Прыгадалася мне кукурузная эпапея і тады, калі пасля вяртання з Амерыкі я ішоў полем ад Узнацка да Мачулішча і любаваўся — цяпер ужо сапраўднай Каралевай, што «вымахала», як і тая, у Айове, — раза ў паўтара вышэй за Мікіту Сяргеевіча... Радаваўся: раней у нашай кукурузе і зайцу не было як схавацца — вушы тырчалі з лісця. А цяпер... і тут, як у добрым даўнім кіно — усё па заказе, — выскачыла з кукурузнага «лесу» ліса — яшчэ, відаць, зусім «зялёная», не «саспелая»: ні аблісець, ні абрыжэць не паспела, а таму і празерна цікаўная: глядзела на мяне — як прызнавала: «Ён ці не ён?..» — «Ён, ён», — хацелася крыкнуць мне гэтай праўнучцы, а можа, і прапраўнучцы той лісы, што прыбягала з пушчы красці ў нас, маенькіх пастушкоў, гусей ды гусянят... Ды не крыкнуў, каб не спаоаць, — хай сабе ціха ідзе сваёй сцежкай у кукурузным зарасніку...

...У голасе Жоржа Шынкара, калі гаворка заходзіла пра амерыканскую засуху, гучалі і спачуванне, і трывога. Спачуванне фермерам, многія з якіх апынуцца перад безданню разарэння: ужо зараз, гаварыў Жорж, многія пачынаюць збываць жывёлу, статкі радзеюць — няма чым карміць... А трывога Жоржа была падсалоджана невясёлай усмешкай: трэба мяса наядацца цяпер — яно зараз будзе таннае... Але затое як падскочыць яго цана пасля, калі схлыне паток вымушанага скарачэння пагалоўя. Праўда, сям'і Жоржа з двух чалавек гэта не пагражала пакуль вялікімі фінансавымі патрасеннямі: ні ён сам, ні тым больш яго жонка Надзя, вегетарыянка, мясною ежай, натуральна, не захапляліся. Строгае меню на поўную меру адчулі на сабе і мы з Уладзімірам Лявонцьевічам: самы разнастайны выбар агароднінна-садавінна-збожжавых канцэнтратаў, залітых малаком, вінаградная гронка, луста кавуна (заўважце: не «вывальваўся» кавун, як у нас, цалкам на стол — рэж ды еш) ці яблык, шклянка чаю — такі прыкладна сняданак. А калі прадбачылася запланаваная калектыўная вячэра-прыём, то Жорж тут жа, за сталом, і папярэджваў: «Можна было б і ў абед што-небудзь перакусіць, але ж у нас у 18.30 будзе рэстаран, канешне» (адно з любімых пабочных слоў Жоржа — калі нешта сцвярджалася безумоўна: «гэта, канешне, мы зараз чаю пап'ём», «гэта гарачыя сабачкі, канешне...» — быў у нас і такі спосаб перакусіць: проста з машыны, праз акенца, даваўся заказ, а з акенца закусачнай (славутай фірмы «Макдональд» часцей за ўсё) выскоквалі тыя самыя «гарачыя сабачкі» — сардэлькі, загорутыя ў булку. Калі ж былі нейкія іншыя меркаванні, то тут з'яўляася ў Жоржа няпэўнае «я думаю...»: «Я думаю, гэта селядзец...» — і сапраўды быў селядзец, але купляць яго намеру не было — проста так, між іншым, звярталася ўвага: пабачылі — і хопіць...)

Амерыканцы ўмеюць лічыць і долар, і цэнт. Умеюць, бо інакш нельга — неабходнасць жорсткая. Жорж прыводзіў прыладую схему гадавых выдаткаў сям'і з чатырох чалавек пры заробку 14 тысяч долараў («каб толькі існаваць», — зазначыў ён). Падаткі: 800 долараў — федэральны, 300 — штатны, 300 — гарадскі; дзяраўны падатак на сацзабеспячэнне — прыкладна 1000 долараў; гарадскі падатак на дом (такі, як у Жоржа) — 1300 долараў... («Але мы не плачам, — жартаваў Жорж, — што вялікія падаткі: значыць, добра зарабляеш»). Затым ідуць камунальныя паслугі: ацяпленне — 900 долараў, электраэнергія — 400, водазабеспяэнне — 150, тэлефон — каля 80. Атрымліваецца 9430 долараў, на ўсё іншае застаецца 4570 долараў. З іх 2-3 тысячы — на ежу («і гэта не такая ўжо добрая ежа»). Для паўнаты карціны называліся і некаторыя цэны: малако — 80 цэнтаў за літр, хлеб — 2 долары: за кілаграм, біфштэкс — 4,4-6,4 долара за кілаграм, курыца з касцямі — І долар за кілаграм, без касцей: — 6-7,5 долара.

(Я прыкінуў зараз, каб праверыць апошнюю рэпліку Жоржа: узяў з «правіянтнай» сумы тысячу долараў і падзяліў на сярэднюю цану біфштэкснага мяса, атрымалася 200 кілаграмаў на год — значыць, на кожнага едака выходзіць па 50 кілаграмаў, прыклада кілаграм на тыдзень. Колькі на дзень — няцяжка «скалькуляваць».)

Такі разрахунак пры самых спакойных, без экстрэмальных здарэнняў, абставінах. А не дай бог — захварэць... Жорж, нарыклад, ездзіў рабіць аперацыю ў Канаду (адгэтуль не так далёка да мяжы). Асноўная прычына: там танней ды, здаецца, і лепш аперыруюць, хутчэй гоіцца рана (а кожны лішні дзень у стаыянары — таксама долары).

Вазьму ў сведкі і яшчэ аднаго чалавека — Вілі Токарава, аўара і выканаўцу песень, які эмігрыраваў з нашай краіны ў 1974 годзе, «пераспытаў» рознага хлеба і ў нядаўнім інтэрв'ю «Аргуентам і фактам» прызнаўся: «... каб дасягнуць у Амерыцы якой-небудзь вышыні, што забяспечыць табе нармальнае жыццё, трэба быць ці суперзоркай, ці, ва ўсякім выпадку, мець вельмі добра аплатную працу...» І далей (яшчэ штрышок — ужо не з маіх вераў — аб «негатыве» і «пазітыве»): «Я... чуў папрокі ад нашых эмігранаў. Яны казалі: «Ты што Амерыку лаеш? Навошта табе гэта парэбна?» Але я не лаяў, а пісаў пра тое, аб чым: пісалі амерыканскія газеты...»

У цэлым жа «сярэднія» амерыканцы не разбэшчаныя «траннацыянальнай раскошай» і не зацкаваныя бядняцкай прыніжаасцю...

У такіх прыкладна спакойных, нават крышку, здаецца, патрыярхальных абставінах апынуўся я ў Мінеапалісе ў сям'і Кэмпбелаў: муж, жонка, двое дзяцей — Джой: і Майкл. За стол сядалі чынна, па камандзе гаспадара. Схілялі галовы, складвалі рукі — гучала малітва (Кэмпбелы — шчырыя прыхільнікі лютэранства). Прамаўлялі малітву па чарзе: за кожнаю трапеай, — я, зразумела, з калейкі выпадаў. Потым гаспадар раскладваў ежу па талерках, пакідаючы ў агульным блюдзе рэшту — для дабавак, як высветлілася. Меню было без выштукоўванняў, сціплае, але грунтоўнае: як правіла, кавал таго самага біфштэкснага мяса альбо рыба, іншы раз — амлет, бліны...

Гаспадар — скандынаўскіх каранёў, і гэта бачна ва ўсім: у строга заведзеным, без мітусні, сямейным парадку, у характары, у звычках, у побыце, нават у той жа ежы. Не ведаю, колькі Дзік зарабляе, — няёмка было пытацца. Жонка яго Сью (Сюзана) выступае ў журналістыцы, піша эсэ, замалёўкі, друкуецца ў клерыкальных выданнях пратэстанцкага толку. Захапляецца журналістыкай, літаратурай і іх дачка Джой (нядаўна я вычытаў дзесьці: Джой — значыць радасць). Марыць паступаць ва універсітэт на філалогію, пачынае вывучаць рускую мову, піша вершы. На гарадскім конкурсе школьнікаў заваявала першую прэмію. Вось той верш-лаўрэат:

Крочу ўніз па шэрых каменных плітках, Пальцы звыкла шукаюць апору Парэнчаў драўляных. Астраўкі дываноў імшаных Усцілаюць лясную падлогу. Карані заплятаюць сцяжынку, І тая сама, нібы корань, віецца. Я спяшаю на бераг, Дзе хвалі напорыста б'юцца. Лапкі сосен ласкава Кранаюцца твару. Ветрык побач са мною бяжыць. Старадрэвіна суха рыпіць, Быццам крэсла-гайдалка. Ногі тонуць самотна, Набрынялыя цвіллю вады дажджавой. Водар шыгалля ў носе казыча. Па-над кронамі чайкі гарласта ўзлятаюць. Вось і выбліснуў бераг. На ім — я, нібыта вандроўніца, — Дома.

Так атрымалася (як быццам па сцэнарыі было задумана), што «перасяляўся» я з сям'і ў сям'ю, здаецца, па нейкай узыхозячай — штораз на прыступку вышэй у амерыканскім «табелі аб рангах», — не сягаючы, праўда, вышэй сярэдняга. Гэтая сцяжынка вяла ад лёсу праследуемага ў часы макартызму Жоржа Шынкара да ўдачлівай раскладкі «бізнеснай карты» ў нядаўнім юнага байскаўта (касцёр з аднае запалкі, арыенціроўка ў лесе) Джэфа Попа. Аднак, як бы ні розніліся іх шляхі, іх погляды на сутнасць рэчаў, на палітычныя і сацыяльныя з'явы, — у нечым самым істотным яны падсвечваліся адным — законам выжывання ў свеце прыватнага прадпрымальніцтва.

Жорж паказваў дэтройцкія газеты 1950 года з яго партрэамі і подпісамі «Пастаянная адстаўка», «Звольнены «чырвоны» з водага дэпартамента» і горка ўсміхаўся, прыгадваючы, як паводле «закоа аб лаяльнасці» яго, западозранага ў палітычнай ненадзейнасці, перавялі па службе спачатку «ад вады, што ўваходзіць у горад, да вады, што выходзіць», — каналізацыйнай — тут, маўляў, нічога і нікога не атруціш, а потым і зусім звольнілі. Паказваў і аб'ёмісты фаліянт з розным «кампраметуючым» матэрыялам і даносамі на яго: закончыўся заканадаўча ўстаноўлены тэрмін сакрэтнасці дакументаў, і копіі з іх вылаюцца зацікаўленай асобе — усё «рассакрэчана», толькі чорнай тушшу заквэцаны прозвішчы «осведомителей»...

А недзе ў той час Джэф Поп рабіў байскаўцкія паходы, вучыўся запальваць касцёр з аднае запалкі, арыентавацца ў лесе, гартаваў мускулатуру, рыхтаваўся да будучай кар'еры.

Сёння Жорж Шынкар служыць босу, някепска зарабляе і даражыць гэтай службай, асабліва зараз, на пенсійным парозе (да пенсіі з фонду, закладзенага ўласнымі адлічэннямі, дабаўляецца яшчэ і пенсія з фонду кампаніі). Трымаецца Жорж за гаспадара, і, як бы ні мянялася «дыслакацыя» прадпрыемства, ён вандруе следам — нельга адрывацца, проста небяспечна... А Джэф Поп сам вырастае ў боса, сам дае работу. Маючы дом у Мінеапалісе... («Тысяч дзвесце каштуе», — як шапнуў мне Саня, ён наогул амаар даваць такія каментарыі, любіць называць сябе камерсантам, падкрэсліваючы: «Я ехаў сюды, каб свае сілы і магчымасці рэалізаваць для сябе...» Вучыўся Саня ў Савецкім Саюзе ў харчовым інстытуце. Тут жа, у Амерыцы, пераспрабаваў розныя «бізнесныя пачынанні», зараз задумвае, як бы разгарнуцца на ніве пасрэдніцтва паміж амерыканскімі і савецкімі фірмамі. «Хачу прыехаць калі-небудзь у Саюз новым Армандам Хамерам», — кажа ён. А нейкі момант счакаўшы, дадае: «Хамер» — значыць «молат», і пачынае тлумачыць, хоць я гэта добра ведаю: «Хамер — амерыанскі бізнесмен, бацькі — выхадцы з Расіі, актыўны прыхільнік дзелавых сувязей ЗША і СССР». Рашуча прымерваецца Саня да хамераўскага прыкладу... Яшчэ адзін, новы лёс на бясконцых і заблытаных шляхах амерыканскага прадпрымальнага — як рэалізуецца ён, гэты лёс, не ведаю ні я, ні, хутчэй за ўсё, і сам яго носьбіт, хоць і петушыцца па-адэску). Дык вось, маючы дом у Мінеапалісе, Джэф Поп нядаўна займеў яшчэ адзін — кіламетраў за 150 ад горада, на беразе возера, з вялікім кавалкам лесу (гэта, да ўсяго, выгаднае ўкладанне капіталу: калі амерыканец нешта купляе, ён абавязкова, адразу ж, прыкідвае, за колькі прадасць свой набытак (праз некалькі год — якую будзе мець прыбаўку да выдаткаванай сумы).

Натуральна, што і ўклад жыцця, штодзённага побыту ў сям'і Джэфа больш раскаваны фінансава. Ва ўсім адчуваецца, што боязь растраціць лішні долар тут не гняце душу. На абедзенным стале — пастаянныя мясныя і кандытарскія далікатэсы, шыкоўая садавіна і агародніна. («Каштуйце, — з выглядам знатака ківае мне Саня, — многае і я рэдка бачу, гэта яны для вас стараюцца», — уплятаючы за дзве шчакі).

На вечар была аб'яўлена рыба. І калі Джэф заводзіў матор сваёй лодкі, што швартавалася тут жа, на беразе ля ўласнага прычальнага мосціка, я зразумеў: вячэра залежыць ад улову. А яго па-сапраўднаму якраз і не было. Траплялася такая-сякая рыбка (па маім разуменні, на юшку), але тут жа, з кручка, шпурлялася за борт... Відаць, рыбацкі бог адвярнуўся ад нас. Хоць пра бога — толькі ўжо не «ведамаснага», а ўсеагульнага — увесь час ішла ў нас гаворка. Джэф — прыхільнік аднаго з адгалінаванняў пратэстанызму кангрэгацыйнага толку, завезенага сюды англійскімі пілігрымамі, — цікавіўся становішчам рэлігіі ў СССР, прававой забяспечанасцю свабоды веравызнання, пытаўся, чаму так мала ў нас цэркваў і веруючых, ці ёсць атэізм афіцыйнай палітыкай нашай дзяржавы і г. д. Пытанні гэтыя яго па-сапраўднаму хвалявалі, ён спрачаўся, я спакойна тлумачыў, як мог і што знаў.

Павольна рухалася лодка, трымцелі на спружыністых лёсках блёсны, а перад намі, трошкі збоку, плыла гагара. Птушка гэтая — з такою назваю, як рэха лунае — лу-унь (з працяглым, нават падвоеным «у») — сімвал Мінесоты. Плыла гагара, купалася ў вадзе і сонцы, як прыхарошвалася: клалася на спіну, лапкі ўгору, нібы замірала, потым пераварочвалася — нейкім асабліва грацызным піруэтам, узмахвала крыламі, але не ўзлятала (узляцець з вады гагара наогул не можа: для старту ёй трэба выбрацца на ўзвышэнне), а пачынала перабіраць пярынкі — ад; галоўнае, махавой, да самай драбнюткай, што для аздобы, — расчэсвала іх, як індыянка раскідзісты веер валасоў. «Гэта яна для госця так стараецца», — жартаваў Джэф. А я ў тон яму пярэчыў: «не, на спатканне збіраецца — не інакш...» — «А ўвогуле яны вельмі асцяожныя птушкі, — ужо сур'ёзна працягваў Джэф, — першы раз бау такую бяспечнасць, ці, лепш сказаць, даверлівасць...» — «А што — можа, гэта і ёсць душа Мінесоты, якая паверыла ў шчырасць маёй душы — госця з далёкай Беларусі, — і вам падказвае: адкрыйце свае душы насустрач, змяніце трывожную насцярожанасць і адчужэнне на ўзаемны давер...» Ды мае думкі абарвала другая гагара: яшчэ здалёку хуценька запрацавала яна заграбастымі лапкамі, спалохана аддаляючыся, а потым і зусім нырнула, шукаючы паратунку ад бяды, народжанай уласным страхам...

Як жа пераканаць і гэтую — недаверлівую?..

З берага мы зноў закідвалі спінінгі, выцягвалі ці то лінькоў, ці падлешчыкаў і адпускалі. Пашанцавала нарэшце Саню: схапіўся на блясну нейкі адчайны шчупак. Утаймавалі яго агульнымі намаганнямі. «Ну, будзем-такі мець смажанку!» Ды захапленню майму тут жа давялося і паблякнуць: узважылі шчупака (З фунты), сфатаграфаваліся з ім і — кінулі ў возера... Лоўя, аказваецца, была толькі для «форсу». А смажылі рыбу магазінную — загадзя падрыхтаванае філе. Джэф кідаў на вялізную патэльню, напоўненую алеем, кавалкі, ляцелі і ўспыхвалі на вогнішчы тлустыя пырскі. («Американское изобилие», — па неадчэпнай звычцы падсоўвае свой мефістофельскі «каментар» Саня.) Вячэрняе неба глядзела безліччу зор на язычніцкі танец Джэфа вакол кастра. І ў гэтым мігатлівым мроіве мы пабачылі, як пралятае зорка — зямная, рукатворная: штучны спадарожнік, а можа, і «шпіён»?.. Джэф прыгадваў, як назіралі яны ў 1957 годзе за першым, савецкім, спадарожнікам Зямлі, як аб'яўлялася, дзе і калі праляціць ён. Успаміналі Юрыя Гагарына — яго сусветны славутую ўсмешку — адкрытую, сонечную... А недзе на возеры падавала голас гагара — самотна-шчымлівы, з трапяткой надзеяй, як душа гукала душу...

Гэты перагук пачуўся і ў застольнай малітве Джэфа (тут ужо быў крыху іншы, чым у Дзіка, рытуал: прамаўляў гаспадар — пастаянна, а ўсе, хто быў за сталом, трымаліся — кругам — за рукі). Да мяне даляцелі словы «Лондан», «Мінск». «Што за малітва?» — здзівіўся я. «То я прасіў бога паслаць мір і шчасце нашай Джуліі (дачка Сказаны і Джэфа была тым часам у Лондане на стажыроўцы па філалогіі) і вашым родным у Мінску...»

Так працавала мірная сямейная дыпламатыя — непрыкмета, але дабіраючыся да самых глыбінь душы — і ў шчырых размовах, і ў малітве.

Давялося мне наведаць і касцёл — па-англійску «чэрч». Гэым словам абазначаюцца самыя розныя культавыя ўстановы: хай сабе царква, сінагога, мячэць ці той жа самы касцёл — усё адно: «чэрч».

Дык вось заўважыў я, што сям'я Кэмпбелаў у нейкай збянтэанасці. «Што здарылася?» — пытаюся. «Ды нічога асаблівага, — адказваюць, — заўтра нядзеля, мы абавязкова едзем у касцёл...» — «Ага, — здагадваюся, — не ведаюць, губляюцца, дзе і як мяне на гэты час «прыладзіць».

Перамовы скончыліся тым, што назаўтра я сядзеў побач з Дзікам (не так, як звычайна, ззаду, а на пярэднім сядзенні: у касцёл жа едзем, на службу, — мужчыны — першыя). «В белом венчике из роз впереди Исус Христос», — па-блазенску круціліся на маім языку блокаўскія радкі.

У касцельным вестыбюлі (інакш не назавеш) купкамі стаялі людзі, пілі каву, жартавалі, абменьваліся навінамі, весела, ажыўлена віталіся з тымі, хто толькі што ўваходзіў. Падышоў і да нас з прывітаннем чалавек, невысокі, але па-спартыўнаму моцны і падцягнуты, у белай кашулі, спытаўся, як звычайна, пра настрой, пра здароўе (тут ужо я ўключыў у дзеянне ўсе свае англамоўныя рэсурсы і збольшага разумеў гаворку, а найперш, пабачыўшы пад каўнерыкам, дзе звычайна бывае гальштук-матылёк, своеасаблівую палоску, здагадаўся, што справу маем з кімсьці са святароў). Дзік пазнаёміў нас: гэта быў пастар Эвенсан.

У той жа апратцы, толькі паверх была яшчэ накідка-распашонка, перахопленая поясам, — белая з зялёнаю прошвай — выйшаў ён і да кафедры. Нічога лішняга не было і ў афармленні касцёла: сцены адштукаваны дрэвам — шалёўкай, за кафедраю — на сцяне — драўляны крыж, на самой кафедры — дзве гронкі вінаграду і каласы збожжа, таксама выразаныя з дрэва, — вось, бадай, і ўсё. Нічога пампезнага, ніякіх абразоў і ўпрыгожанняў.

Я і тут заняў месца Майкла (як і дома — жыў і спаў у яго паойчыку): учора сын Кэмпбелаў развітаўся са мною, паехаў у лагер.

Асцерагаючыся сказаць — «вясёлая», сказаў бы, што гэта «трошкі вясёлая» рэлігія: ні цяжкай суровасці каталіцызму, ні пышнай дэкаратыўнасці праваслаўя. Трошкі памаліліся (аддрукааны расклад службы на сёння быў раздадзены загадзя), паспявала пад гітару дзяўчына (тэксты духоўнага зместу), потым паспявалі разам. І нарэшце паапладзіравалі — гэта ўжо дзеля мяне, калі пастар аб'явіў, што прысутнічае між іх госць з Савецкага Саюза.

Не будзем паглыбляцца ў сутнасць рэлігійных толкаў і кірункаў, іх, здаецца, у Амерыцы безліч... Справа ў іншым: як тут умеюць захапіць і палоніць душу. і не проста святымі словамі і заклінаннямі, а тым, што ў нас назвалі б «сацкультбытам». Чаго толькі няма пры «чэрчы»: і канцэртная зала з рознымі мастацкімі калектывамі і ансамблямі — харавымі і інструментальнымі, і кавярня, і бібліятэка, і спартыўны комплекс з секцыямі, і нешта накшталт музея. Ля касцёла, куды ходзіць Джэф Поп з сям'ёю, нават зроблены праз адвадны канал крыты мост — з дашчанай страхою і сценамі, — як напамін аб далёкай, але генамі не забытай, старой Англіі, і, можа, самая важная дэталь — дзіцячы пакой з разнастайнымі забаўкамі, цацкамі і гульнямі. Можна сабе ўявіць такое: ля ўваходу, побач са святым звонам, што склікае прыхаджан, — гушкалка для дзяцей... Усё ўлічана, каб гэты хлопык ці дзяўчынка беглі да касцёла — хай сабе спярша пагушкацца ці нават ціхенька і звон тузануць. А тут ужо — і святы парог блізенька...

Дзіцячыя душы, куды ні зазірні, — пад клопатнай увагай (ці пад пастаянным прыцэлам): у магазіне — пакой для дзяцей, пакуль дарослыя прыцэньваюцца ды выбіраюць тавар, гуляй сабе (пэўна ж, і назаўтра малы будзе цягнуць маму ў той магазін, а гаспадару гэта найперш і трэба). У парках для дарослых самыя лепшыя атракцыёны — дзіцячыя; заалагічны музей ці акварыум заклікаюць не толькі пасіўна глядзець — гэта цэлая школа для малых: «Ці п'е рыба ваду?», «...ці нясе яйкі?», «...ці спіць?», «...ці можа ўтапіцца?», «чаму некаторая рыба вусатая?» і нават — «ці жэніцца рыба?» — вось толькі некаторыя пытанні ля самых характэрных рыб з дэтройцкага акварыума, побач з якімі — адказы, дасціпныя і пазнавальныя.

Вясёлай выдумкай, нечаканай захапіў і мяне калаўрот у дэтройцкім парку — звычайны калаўрот, дзе па крузе катаюцца дзеці на розных жывёлінах: па-першае, беглі яны не ў адной плоскасці, а імчаліся наўскач, то ўзнімаючыся, то апускаючыся пры дапамозе адпаведных механізмаў, а па-другое — свіння! Ехалі на страусе, ляцелі на арле, а на свінню — цэлая чарга. Можна ўявіць сабе радасць і захапленне дзяўчынкі, што прыпорала скакуна не нейкай там арабскай пароды, а звычайнай свінячай (і мне весела ўспаміналася, як мы калісьці, хлапчукі, пасучы свіней, таксама свавольна любілі праскакаць верхам на сваіх «падапечных» — хто даўжэй утрымаецца «ў сядле» — нібы каўбоі на неаб'езджаных конях...).

Ну, то забавы, тут з дзецьмі ўсё ясна (зразумела і выхаваўчая ды і — рэкламная — «нажыўка» дарослых). А як з такою сцэнкай: ля абстрактнай карціны (пустая шэрая пляма на сцяне) у музеі сучаснага мастацтва ў Мінеапалісе — купка дзяцей, гадоў так сямі-васьмі. Выхавацелька нешта горача тлумачыць. Падыходжу бліжэй, каб «падслухаць», і заўважаю: побач з тою мастацка-абстрактнай плямай — яшчэ адна дэталь — ужо зусім натураістычная — амерыканскі сцяг. Ага, дык ці не тут і разгадка: то нічога, пустата, то — цэлая краіна?.. — так магла тлумачыць насаўніца. А магла і так: «Вось гэта — мір, а гэта — вайна, усё знікне, ператворыцца ў нішто...» Не знаю, якія менавіта словы казала яна ў той момант дзецям, але здагадваюся: і гэтая абстракцыя была для іх зараз чымсьці вельмі канкрэтным — не дарэмна ж так уважліва слухалі...

Наогул амерыканцы любяць музеі. Любяць — у самым шыроім: сэнсе слова: і наведваюць іх, і найперш — ствараюць, захоўаюць, узбагачаюць. Тут шляхі самыя: розныя: і дабрачыннае апяунтва, і збіральніцтва энтузіястаў, і, можна сказаць, бесцырыонны вываз нацыянальных, народных этнаграфічна-мастацкіх багацяў з самых розных, асабліва слабаразвітых, куткоў свету.

Ілюбоў гэтая — не толькі па захапленні, але і па разліку. Беажліва і дбайна захоўваючы астраўкі самабытнасці, прывезеныя з далёкіх кантынентаў, амерыканцы, наезджыя жыхары ўсяго толькі 200-гадовых Злучаных Штатаў, хочуць мець і сваю, тутэйшую, гісторыю, бо разумеюць: без яе няма народа, няма краіны. З памяці пачынаецца, вырастае патрыятычнае пачуццё. І гэтую памяць амерыканцы шануюць і ахоўваюць, ганарацца ёю. і глядзяць на сваю, па сутнасці, такую юную — у параўнанні са старымі цывілізацыямі — пяцісотгадовую, з часу Калумбавага «адкрыцця», гісторыю такімі захопленымі вачыма, так стараюцца надаць ёй важкасць і паважнасць, што ў імкненні гэтым яна ўзрастае (прынамсі, у іх уяўленні) у шматвекавую — ледзь не «да нашай эры».

Гісторыя для амерыканца — катэгорыя, па сутнасці, вельмі блізкая па часе, паўстае ў канкрэтных праявах. У ратондзе Капітолія штата Мінесота Дзік Кэмпбел падвёў мяне да адной са скульптур і ўсміхнуўся: «Будзьце знаёмыя: мой стрыечны дзядуля — брат маёй бабкі генерал Джэмс Шэльдс...» Сябраваў генерал з Аўраамам Лінкальнам, пакахалі адну дзяўчыну, справа даходзіла да дуэлі, але памірыліся, а абранніца іх сэрцаў нікому не дасталася — пайшла за трэцяга.

Кавалачкі гісторыі тут пабачыш, бадай, у кожным доме: на самым відным месцы — сямейная радаслоўная, ілюстраваная фотакарткамі. На гістарычным абсягу ў дзвесце гадоў амерыканцы як бы імкнуцца запоўніць «усе ячэйкі», што іншымі народамі і дзяржавамі запаўняліся тысячагодняму. На наша «гістарычнае вока» ўсё гэта бачыцца як бы ў мініяцюры, а ў іх атрымліваецца і ўспрымаецца ўсур'ёз. Як, скажам, уражвае першы раз сваёй архітэктурнай сціпласцю і немаштабнасцю (у параўнанні з дзяржаўнай значнасцю) Белы дом — на нейкія два з паловай паверхі, з маленькімі, зноў жа як у мініяцюры, прэзідэнцкімі кабінетамі альбо «садам» жонкі былога прэзідэнта Кенэдзі — Жаклін: куточак у вестыбюлі з двума-трыма дрэўцамі, пасаджанымі ў вазонныя кадзі, ды яшчэ жменькай зеляніны — як у дзіцячай гульні. Але затое адкрыта ўсё гэта для людзей: прыходзь у нядзелю, калі прэзідэнцкая служба не працуе, глядзі і дзівіся — як «сціпла» кіруюць вялікай дзяржавай. Зразумела, маглі б узвесці і для прэзідэнта пышны небаскроб, аднак моду дыктуе традыцыя, а найперш палітыка. І бяспройгрышны псіхалагічны момант: хадзі там, дзе штодня ходзіць прэзідэнт, — і ў гэтым набліжэнні, «размыванні» дыстанцыі між простым абывацелем і вярхоўнай уладай, зноў жа, вялікая і прадуманая палітычная гульня...

«Індустрыя дэмакратыі» працуе нястомна і з невычэрпнай фантазіяй. Вось — побач з Белым домам — падыходзь і сфатарафуйся з «самім прэзідэнтам Рэйганам». Фанерны, у натуральную велічыню, ён стаіць на тратуары з характэрнай: рэйганаўска-акцёрскай усмешкай, а ля яго — увішны фатограф: заклікае кліентаў. Падмывала і нас з Уладзімірам Лявонцьевічам Бядулем (як любіўся — жартам і ўсур'ёз — паўтараць: «Для гісторыі...») стаць пад той аб'ектыў. Ды — старая наша «трагікамедыя»: ні я, служка беларускай паэтычнай музы, ні ён, старшыня калгаса-мільянера, не мелі ў кашальку тых лішніх долараў, якія выстаўяліся за «гістарычную» таксу прадпрымальным фатографам...

Вернемся, аднак, да гісторыі. Вось яе «кавалачак» у сённяшняй падачы, своеасаблівы гістарычны абразок у сучасным выкананні — форт Снэлінга. Галоўная брама прапускае цябе ў жыццё 150-гадовай даўніны. Пабудаваны форт у 1820-1825 гадах трымастамі салдатамі пад камандаваннем палкоўніка Джосая Снэлінга пры зліцці рэк Місісіпі і Мінесота, за 1000 кіламетраў ад больш-менш цывілізаваных асяродкаў і дарог. Мэта збудавання? Ну, ясна ж: форт ёсць форт... Усе землі належалі тут двум вялікім індзейскім плямёнам — аджыбіва і дакота. Яны, на той час, ловяць баброў, андатраў, абменьваюць пушніну на еўрапейскія коўдры, мушкеты, розны рыштунак. Тут жа скрыжаваліся інтарэы дзвюх пушных кампаній. Ваеннае начальства выдае ліцэнзіі, інспектуе прадметы гандлю. І, як тлумачыць музейная даведка, ухіляе войны паміж плямёнамі, не дае новапрышэльцам захопліаць землі індзейцаў, займацца лесараспрацоўкамі, закладваць руднікі. Толькі праз некалькі год, пасля перамоў з індзейцамі, тэрыорыя будзе адкрыта для пасялення. Гэта афіцыйная версія. А мы зробім папраўку: ішло асваенне, пакарэнне, каланізацыя ноых прастораў і своеасаблівай, непаўторнай індзейскай цывілізацыі.

Сёння жыццё форта выглядае ідылічна. Гістарычнае таварытва Мінесоты адрэстаўравала яго. Абслуга носіць грамадзянскае адзенне і ваенную форму 1827 года, ілюструючы ў малюнках і сцэнах «жывую гісторыю». Салдаты стаяць на варце, піляць і колюць дровы, пякуць хлеб, вырабляюць мэблю, рамантуюць у майтэрнях зброю і рыштунак. Жанчыны кухараць, шыюць, мыюць... Бойка ідзе гандаль у краме прадметамі ў стылі тых часоў. Ля прылаўка тоўпяцца цікаўныя, перакідваюцца жартамі і рэплікамі з прадаўцом — ён таксама ў адпаведным касцюме, і ў абліччы — настрой эпохі. Вось унук угледзеў дудачку, цягне бабулю да прылаўка, тая ў чымсьці сумняваецца. Тады прадавец бярэ дудку, гучыць мелодыя. Сумненні развейваюцца: бабуля вымае з сумачкі долары — зусім сучасныя...

А ў цэнтры пляца каманда бамбардзіраў зараджае гармату: рытуал разлічаны па секундах, выкрыкваюцца камандзірскія загады; нарэшце — кульмінацыя: стрэл! Натоўп наведнікаў рассейваецца — тым больш, што афіша заклікае: «Агледзець усе будынкі і задаваць пытанні персаналу». Апошняе падкрэслім спецыяльна: абслуга, не пазбаўленая і акцёрскіх здольнасцей, «уцягвае» на сваіх аб'ектах у дзею, уступае ў дыялог з наведнікамі: ідзе далучэнне да гісторыі, выхаванне гісторыяй. А будынкі, дарэчы, «Круглая вежа» і «Дом палкоўніка Снэлінга» - «самы стары будынак» і «самы стары дом у штаце Мінесота»... А гэтае «самы стары» — усяго толькі... з 1825 года. Прыгадаем і нашу Белую вежу і наша «маладое» Траецкае прадмесце ў Мінску і пагодзімся: як не хапае нам гістарычнага напаўнення на гэтых астраўках гісторыі. Хай бы ў тым жа прадмесці запанаваў і побыт, і касцюм эпохі — як бы прыцягвала гэта людзей, як бы выхоўвала! А на чарзе ж грунтоўная распрацоўка праграмы дзейнасці гісторыка-этнаграфічнага музея пад адкрытым небам. Дык ці не прыдасца тут вопыт далёкага форта Снэлінга ў штаце Мінесота?

Ведаючы, што ў Мінску распрацоўваецца праект заапарка, заўважу і такую дэталь — як гэта зроблена ў Дэтройце: там гледачы, наведнікі не тоўпяцца ля вальераў і клетак, а праходзяць над імі па спецыяльна абсталяванай паветранай дарозе-памосце. Гэты маршрут «праводзіць» над самымі цікавымі мясцінамі, дазваляе зазірнуць у самыя патаемныя куточкі, не турбуючы звяроў і птушак, — як бы ў натуральных умовах (небяспечныя месцы дарогі падстрахаваны засцерагальнай сеткай у дадатак да звычайных парэнчаў-бар'ераў).

Размах музейнай справы ў ЗША проста здзіўляе. Збіраюць усё і экспануюць усё — ад шаманскіх масак эскімосаў да навінак суперсучаснай тэхнікі, дзе, як да прыкладу, у Вашынгтонскім муеі авіяцыі і касманаўтыкі, можна нават зайсці ў кабіну касмічнага карабля, прымерацца ды прыкінуць ва ўяўленні сваё пачуванне ў палёце, а то і стаць пад касмічны душ спецыяльнай камеры-лазні — праўда, без вады. І не здзіўляйцеся, калі дазнаецеся, што амаль усе музеі тут бясплатныя (білеты прадаюцца толькі на якія-небудзь спецыяльныя, часовыя экспазіцыі ці дэманстрацыі — хоць бы касмічнага кінападарожжа, дзе звычайнае крэсла ў зале, дзякуючы аптычным, гукавым і іншым эфектам, раптам сапраўды пачынае здавацца крэслам «Чэленджэра» — таго самага «шатла» — касмічнага апарата шматразовага выкарыстання: ілюзія тваёй прысутнасці ў яго кабіне, побач з астранаўтамі, такая, што пачынаеш сапраўды адчуваць нешта накшталт бязважкасці — крэсла як бы выплывае з-пад цябе...).

З асаблівым: гонарам вадзіў нас Жорж Шынкар па музеі Генры Форда ў Дэтройце. Сам тэхнар, захоплена і з веданнем справы расказваў ён то пра інжынерскую вынаходлівасць і дасціпнасць Стаймеца, да якога звярнуліся па дапамогу: як пазбегнуць вялікай вібрацыі генератара? Узяў Стаймец аловак, паслухаў рытм механізма і, накрэсліўшы крыжык на махавіку, сказаў: «Тут прасвідруйце адтуліну». І дзіва — генератар набыў устойлівасць, перастаў разгойдвацца. Калі ж спыталіся ў Стаймеца аб плаце, ён, не вагаючыся, назваў лічбу: 5000 долараў.

— За што?! — абурыўся Форд.

Адказ быў такі ж лаканічны:

— Адзін долар за аловак і 4999 за тое, што знаў, дзе паставіць крыжык...

То пры ўваходзе ў залу музея, пазначаную сімвалам — машынай маркі «Форд» з надпісам «Абцякальная Амерыка», — пачынаў Жорж тлумачыць, што ёсць абцякальнасць: «Такою вось, як форма гэтага аўтамабіля — абцякальнай, — павінна быць і эканоміка, каб хутчэй рухацца ў сваім развіцці...»

То спыняўся ля ветрака і, нагадваючы пра пошукі чыстых крыіц энергіі, што прапагандуе партыя зялёных у ФРГ, — паказаў з міжвольным, неўсвядомленым, але нейкім сімвалічным на наш слых пераносам націску на першы склад: «Ветраны млын»...

І тут жа — з асацыятыўнай хуткасцю — працягваў ланцужок разваг аб энергетычных шляхах чалавецтва: «Нельга па крыле гэта вырашаць» (значыць, з першага позірку, легкадумна), не ставячы пад сумненне тыя заваёвы навуковай думкі, што дасягнуты зямой цывілізацыяй, аднак на нейкі момант дапускаючы і сумненне: «Калі б хацеў бог, каб чалавек лётаў, ён даў бы яму крылы...»

Такімі кардыяграфія на накрэсленымі штрыхамі (толькі вакол крыла — ад ветрака!) успыхвалі думкі Жоржа — і ўзнёслае захапленне, і цвярозасць пазнання.

А мне тым часам цікава было супастаўляць і параўноўваць, як Уладзімір Лявонцьевіч Бядуля то дапытліва прыглядаўся да лічбаў у табелі на дзённую аплату ў першай майстэрні Генры Форда (з якой пачалася яго бізнесная кар'ера): каму і колькі выпісана; то прыкідваў, як бы выкарыстаць для патрэб калгасага жыллёвага будаўніцтва ўзор дома з грэчаскімі рысамі (порцікі, калоны і інш.) — «Очень интересно с точки зрения архитектуры и внутренней планировки»; то раптам, ужо ад'язджаючы, прасіў Жоржа на хвілінку прыпыніць машыну і пачынаў крокамі вымяаць даўжыню пралётаў — ад слупа да слупа — у фордаўскай агароджы: «А то мне строители говорят...» і г. д.

Жоржу яўна падабалася такая «дзелавая» жылка Уладзіміра Лявонцьевіча, і ён, як кажуць, «падліваў алею ў агонь», расказаюы пра «хала-хуп удачы»: узяў чалавек — выпадкова — звычайную пластмасавую трубку, сагнуў, злучыў палачкай канцы — атрымаўся абруч, — і пайшоў ён круціцца вакол жаночых торсаў, аздабляючы фігуру штодзённымі трэніроўкамі, а вынаходніку — прыносячы мільёны... Так Жорж — можа, нават ужо і падсвядома — выспаведваў нам фордаўскую, амерыканскую веру, сцвярджаў прадпрымальніцкую філасофію: як можна — кожнаму роўныя магчымасці — разбагацець, зрабіць пры ўдачы з долара мільяры... Толькі не да ўсіх — і Жорж добра знаў гэта — паварочваецца тая ўдача. Не кідаецца яна ў абдымкі да першага сустрэчнага. Бывае, што здраджвае і самому Форду. Задумаў Генры выпусціць машыну з назвай па імені сына — Эдсл. Ды ідэя правалілася. Не набыла машына попыту ў пакупнікоў. Толькі і засталася ад яе памятка: калі нейкая задума правальваецца, кажуць: «Эдсл».

Наогул любяць амерыканцы нейкую сімвалічную загадкаасць, таямнічасць, а з імі і ўзнёсласць у назвах — на шыльдах, на рэкламных шчытах, у розных інфармацыйных надпісах. Едзеш — і раптам на воданапорнай вежы чытаеш: «Новая надзея». Што б гэта значыла? Можа, нагадваюць словы аб штодзённых магчыасцях на поспех? Абуджаюць дух у тых, хто зняверыўся? Ці проста даюць прычыну пахваліцца: «Я піў ваду з «новай надзеі»?..

Альбо раптам на газоне перад звычайным, як і многія суседнія, домам выступае шыльда-паказальнік: «Кантынентальная віла». Ну ясна ж, трэба разумець: будыніна — найпершая і найгалоўнейшая на кантыненце!

Ці вось такая назва клуба ў Дэтройце (а, дарэчы, амерыканец — зусім ужо і за паўнацэннага не лічыцца, калі не ўваходзіць у які-небудзь клуб, — хай сабе прыхільнікаў тэорыі кубічных яек — абы клуб!) — гучная і эпахальная: «Цэнтр рэнесансу» — будыніна, дзе было аб'яўлена калісьці эканамічна-прамысловае адраджэнне горада і куды збіраюцца сёння яго «бацькі» — бізнесмены. (Жорж чамусьці настойліва называў замест «возрождение» — «возбуждение» ці «развозбуждение» і стараўся пераканаць мяне ў правільнасці сваёй «версіі», з чым я ўрэшце з усмешкаю пагадзіўся: таксама сэнс ёсць.)

А цяпер паўтару: не здзіўляйцеся бясплатнаму (у краіне бізнесу!) музею — і працягну: здзіўляйцеся парадаксальнаму «дзіву» амерыканскага характару, — тут павароты і віражы сапраўды бываюць для нас невытлумачальныя. З той жа платай... Суседка майго гаспадара Джэфа Попа, дама рэспектабельная (муж — выкладчык універсітэта) і смяшліва-вясёлая, — Нэнсі Джэйсан — падчас сяброўскай вечарыны расказвала (найбольш звяртаючыся да мяне, каб пахваліцца сваім «дзелавым» спрытам), як правярнула яна адну «бізнесную» справу. Вось яе сюжэт.

Прыходзіць да Нэнсі знаёмы і здзіўляецца з нейкай дзвярной замочна-зачыняльнай навінкі — з адмысловай сігналізацыяй, фіксацыяй і г. д. Пытанне Нэнсі: «Хочаце мець такое ж прыстааванне?» Адказ: «Хачу...» — «Тады давайце трыста долараў, ваш дакладны адрас і праз два дні будзеце мець тое ж, што маем мы...» Праз два дні да знаёмага прыходзіць (маецца на ўвазе — прыязджае) майстар, падключае сістэму. А Нэнсі з радасным смехам расказвае сёння, што палову з той сумы яна пакінула сабе — у якасці камісійных, за паслугу ці за арганізацыю справы, — як хочаце называйце. Яна «зрабіла бізнес» на інфармацыі, якую мела і якой не меў яе знаёмы, таму і прыйшлося яму раскашэльвацца. Можаце быць пэўныя: валодаў бы ён гэтай інфармацыяй — усё было б наадварот. І ні ў каго не выклікае гэта здзіўлення, усё ўспрымаецца з натуральным разуменнем. Праўда, сума «бізнеснай аперацыі» нязначная, і паведамленне гаспадаровай суседкі сутраалася ўсяго толькі паблажлівымі (і як вясёлы прыклад для мяне) усмешкамі, — радасць Нэнсі была наіўна-дзіцячай, падобнай таму стану, калі знаходзіць нехта на тратуары ці на дарозе рубель (у нашым выпадку — долар). Незапланаваны, так сказаць, прыбыак. Смяяліся яшчэ і з мяне, з маёй «не разумнай», «не дзелавой» паралелі: у нас бы, тлумачыў я, наша гаспадыня замка на пытане знаёмага пачала б адразу тлумачыць: у якім магазіне ці ў якой майстэрні з'явілася такая прылада, такі цуд, як туды пазваніць, як даехаць. І ўсё за адно толькі «дзякуй». Смяяліся з мяне, я смяяўся з іх. А мой перакладчык Саня падводзіў пад гэтую з'яву эканамічную «базу», тлумачыў, што дама папрацавала не толькі на ўласны бізнес, але (хай сабе драбнюткай кропляй) і на росквіт Амерыкі, бо, дапамогшы збыць тую замочна-сігнальную навінку, дапамагла зарабіць яе вытворцу — стварыла рабочае месца, рабочую адзінку. А ў гэтым — эканамічны фундамент вольнага прадпрымальніца. Такая вось філасофія... Уласна, гэты вясёлы прыклад успрымаўся ў нашай кампаніі з сур'ёзным разуменнем яшчэ і таму, што бізнес на валоданні інфармацыяй з'яўляецца справай жыцця і дзейнасці майго часовага і добразычлівага гаспадара Джэфа Попа. Кампанія, якою ён валодае (напалову), тым і займаецца, што збірае і прадае інфармацыю.

Скажам так. Задумаў нейкі прамысловец настольных лямп наладзіць выпуск новай мадыфікацыі сваёй прадукцыі. Якія зраіць абажуры — форма, колер, матэрыял? Якія выключальнікі? Якія падстаўкі?.. (Словам, ён павінен ведаць усё ці хаця б большую частку таго, што цікавіць сёння мяркуемага пакупніка.) Гэтыя пытанні прамысловец і задае канторы Джэфа. А той праз сваіх агентаў (ёсць між іх пастаянныя, штатныя, і часовыя — са студэнтаў, напрыклад, што падказала Джэфу ідэю адкрыць тэлефонную падстанцыю ў гушчы студэнцкіх інтэрнатаў: бліжэй яго часовай арміі інфарматараў да сродкаў працы — тэлефонаў) наладжвае франтальны і глыбінны збор інфармацыі з наступнай апрацоўкай і сістэматызацыяй яе. У выніку ўся гэтая маса, гэты паток набывае форму кароткіх, дакладных і, як правіла, беспаылковых (хваліўся Джэф, і, відаць, не без падстаў, бо інакш фірма не працвітала б) рэкамендацый. За іх прамысловец плоціць Джэу, але дакладна ведае, што ў горадзе лямпа з зялёным абажурам пойдзе лепш, чым з блакітным. Бывае і так, што тавар перастае карыстацца попытам. Зноў жа — пытанні да Джэфа: чаму? як мадэрнізаваць выраб? ці наогул адмовіцца ад яго?.. «Кароль інфармацыі» Джэф Поп і тут скажа сваё слова. У гэтай справе ён спец спрактыкаваны і адукаваны. Яго кніга-даследаванне аб рыачай практыцы, падпісаная мне цёплымі даравальнымі словамі, змяшчае пад сваёю вокладкаю шмат сакрэтаў гандлёва-інфарацыйнай дзейнасці, і аўтар шчодра дзеліцца сваім вопытам. З гэткім жа захапленнем расказваў Джэф Поп аб тэхнічным забеспячэнні сваіх служб, тлумачыў мне, як і колькі інфармацыі трымаюць у сваёй памяці камп'ютэры. Казаў: выдатныя машыны, але думаем мяняць іх на найноўшыя, бо гэтыя, цяперашнія, выдаюць інфармацыю крыху марудней (вось яна — славутая цана, сапраўдны кошт секунды!).

Пабывалі мы з Джэфам і ў канторы на рэкламе, дзе працуе мастаком яго сябар. Кантора — не кантора, а цэлая фабрыка, камбінат па апрацоўцы і выдачы інфармацыі — з пэўнай зададзеасцю і высокім выканаўчым майстэрствам. Усё пастаўлена на службу магутнаму богу, імя якому -— Бізнес. Бізнес вялікі і малы. Бізнес у працы, у чалавечых узаемаадносінах, у думках і душах. І найпершая малітва яму — рэклама.

Рэклама, рэклама, рэклама — гэты звон гучыць безупынку. Ён метадычна ўрываецца ў ход любой тэлеперадачы, ён у трохілаграмовым нядзельным выпуску «Нью-Йорк тайме» забірае на свае патрэбы два з паловай кілаграмы газетнай паперы, «агучвае» — у бойкіх выкрыках шрыфтоў і малюнкаў — газетную плошчу.

Business — калі чытаць, як пішацца, атрымаецца нешта гуллівае - накшталт бусінкі, каралі. У транскрыптным напісанні гэта прагучыць, як «бізніс». Мы пішам гэтае слова — бізнес... Ён — той самы, што стаў асноватворным слупом, вуглавым каменем буынка, які называем мы амерыканскім грамадствам, дакладней, грамадствам Злучаных Штатаў Амерыкі.

Бізнес — як яно пестуецца, як саграваецца гэтае слова і ў думках, і ў настроях, якімі адценнямі, якімі колерамі свеціцца, ззяе, зіхаціць. Варта хаця б зазірнуць у слоўнік - гэтае люстэрка мовы, жывога адбітку чалавечага быцця.

Перш за ўсё «бізнес» — значыць «справа», «пастаянны занятак», «спецыяльнасць», — бачыце, як пашырае свае сэнсавыя абсягі, як паглыбляецца ў пласты, караніцца слова: ад звычайага, як належыць яму, — «справа» — да сацыяльна настроенага - «спецыяльнасць». І любая анкета ў вас па пунктах спытае: 1) прозвішча? 2) адрас? 3 бізнес? (гэта значыць род заняткаў, чым займаецеся).

А далей болей: «хадзіць на працу», «на работу» — таксама гучыць даслоўна як «хадзіць на бізнес» (хоць ёсць для вызначэння паняцця «работа», «праца» багатае і старажытнае слова "work"); звычайнае пытанне «чаго вы сюды прыйшлі?» зноў жа набывае «бізнеснае» адценне і гучыць у даслоўнай перадачы: «што ёсць ваш бізнес тут?», ці больш па-людску: «які бізнес у вас тут?»; «парадак дня» — таксама «бізнес дня».

«Гандаль», «камерцыйная дзейнасць» — гэта ўжо, безумоўна, «бізнес». Але ж і «абавязкі доктара» (ні, скажам, юрыста, настаўніка) — таксама выступаюць у слоўнай апратцы «бізнесу»: а doctor's business. Ды і другі бок гэтага, калі можна так сказаць, «працоўнага» ўзаемадзеяння нікуды ад бізнесу не падзеўся, і гэтае слова «паглынае» такія паняцці як «пакупнікі», «кліентура», «аўдыторыя»: вымавіўшы даслоўна «выступаць перад вялікім бізнесам», амерыканец разумее: «выступаць перад вялікай аўдыторыяй». І ўся вось такая гама сэнсавых паваротаў і адценняў — «прагнаць (вытурыць) каго-небудзь», «адчытаць (прабраць)», «паставіць (каго-небудзь) на месца», «паслаць да д'ябла» — зноў жа набывае даслоўны выгляд такога зместу, які можна прыкладна зразумець як: «паслаць наўзбоч бізнесу», «у другі бок ад бізнесу», «не туды, дзе можна мець бізнес»... Вось папярэджанне: «по тапку business» (штосьці накшталт «не жартуй (не прыдурваюся) з бізесам») — значыць: «без фокусаў!», «без глупства». А вось ужо зусім сур'ёзна і вычарпальна ў сэнсе грамадска-сацыяльным: «business is business» (бізнес ёсць бізнес) для амерыканца цалкам адэкватна і такім паняццям: «у гандлі сантыменты залішнія» і «на вайне як на вайне». Што праўда, то праўда... На гэтым трымаецца сістэма. Бязлітасна, але цвёрда і эканамічна грунтоўна.

Амерыканскі лад жыцця стварыў своеасаблівы тып харакару, асобу, якую ў дапаўненне да homo sapiens можна назваць яшчэ і homo amerycanus. Пакланенне долару (гэтае «рабіць грошы») прывяло да незваротных, магчыма, змен у сферы разумення духоўных каштоўнасцей.

«Гома амерыканус» ходзіць па зямлі, якая трымаецца на трох кітах: уласны дом, уласная машына, рахунак у банку.

Аднапавярховы з мансардай ці двухпавярховы «рай» — з гаражом унізе, з невялічкім газонам ля пад'езда і з лужком-садам з тыльнага боку (дрэў, агародніны не садзяць — няма патрэбы, ёсць кветкі — у аматараў) — такі эталон жылля сярэдняга амеыканца. Як бы мы назвалі, шляхам індывідуальнага будаўніцтва перш за ўсё і вырашаецца тут жыллёвая праблема. Дамы, безуоўна, забяспечаны ўсімі камунальнымі паслугамі. Планіроўа ў асноўным тыпавая: на першым паверсе пакоі агульнага карыстання — гасціная, сталоўка, на другім — спальныя. На кожную душу, па звестках нашага друку, у ЗША прыпадае 57 квадратных метраў жылой плошчы. Зразумела, лічба гэтая сярэдняя — за ёй «хаваюцца» і тыя, хто наймае кватэры ў домаўладальнікаў, і тыя, хто зусім не мае даху над галавой...

«Вы заўважылі, — пытаўся Жорж Шынкар, — чым бліжэй да цэнтра горада, тым большп старых машын трапляецца?.. Чаму? А таму, што жывуць тут бяднейшыя людзі».

«Белае кальцо» атачае горад: асноўная маса белых жыве ў прыгарадах, чорная (альбо каляровая), бяднейшая частка насельіцтва «прыціснута» да ўласна гарадскіх кварталаў. Сёння амерыанца ацэньваюць па адказу на пытанне: «Дзе жывеш? Дзе твой дом?» За гэтым — і бізнес, і поспех, і капітал. Найбагацейшыя людзі Мінеапаліса маюць жыллё ў зялёных зонах лесапаркаў, на берагах азёр.

Участак зямлі, на якім пабудаваны дом Жоржа, абышоўся яму прыкладна З тысячы долараў, а калі б перанесці той пляц на бераг возера, то цана яго падскочыла б да 150 тысяч. Заўважым, аднак, што кошт зямлі залежыць і ад бізнеснай сітуацыі: у цэнтры Нью-Йорка, да прыкладу, на Манхэтэне, квадратны метр плошчы ацэньваецца, кажуць, у 250 тысяч долараў.

Небаскробы сімвалізуюць сёння дзелавы бок «амерыканізму» ці «амерыканскасці», а жыллё — вяртаецца да зямлі (ды, уласна, яно і не адрывалася ад яе, асабліва ў багацеяў, — дастаткова паглядзець на фордаўскія палацы, што зашыліся пад лясныя шаты, каб пераканацца ў гэтым). Цэнтрабежная тэндэнцыя гарадкога рассялення (Жорж Шынкар жыве, напрыклад, на сёмай мілі ад цэнтра Дэтройта) падштурхоўвае неабходнасць мець уласны транспарт, машыну, кожнага, хто працуе. «Інакш, — тлумачыў Жорж, — як бы я штодня дабіраўся да месца працы, калі ўлічыць, што яно — з другога боку горада на такой жа адлегласці». Машыа тут сапраўды не раскоша, а сродак перамяшчэння. З гэтым звязана пэўным чынам і акалічнасць, што бедны, «безмашынны», не можа займець прыстойную працу, дакладней, утрымацца на ёй — круг для яго замыкаецца.

Знешне жыллё амерыканца — без паказной пампезнасці. І ўнутры ўсё разумна падпарадкавана функцыянальнай неабходасці. Апошняе асабліва тычыцца кухні, яе абсталявання і начыкі. Малая механізацыя — тут нязменная памочніца гаспадыні. Ды і наогул розныя сакрэты і сакрэцікі хатняй аўтаматыкі сустрааюца тут на кожным кроку. Пад'язджаючы да дома, Дзік Кэмпбел, нарыклад, націскаў на нейкую кнопку ў машыне, і дзверы гаража самі сабою адчыняліся перад ёй. А вечарам, калі я выйшаў з ванны, забыўшыся выключыць святло, мне тут жа нагадаў аб гэтым сігнал электрагадзінніка, устаноўленага ў галавах. Я, натуальна, не зразумеў яго турботы — аб гэтым ужо толькі тады здагадаўся, калі шчоўкнуў выключальнікам Дзік і патлумачыў: сігнал «адрасаваны» забыўліваму Майклу на ложку якога я спаў.

У меню, зразумела, як і ў нас, цэніцца прадукт натуральны. Ды і ў магазіне гэта адразу заўважаецца па цэнах: вось мяса курыцы, вырашчанай у натуральных умовах, а вось — нашпігаанае рознымі «стымулятарамі» (цэны, ясна ж, адпаведныя — «вілка» ўнушальная!); вось бульба, што расла на гнайку, вось — «на мінералцы»... Як самы вялікі далікатэс (а яно і сапраўды так — рэдкасць надзвычайная!) на абедзе ў Джэфа падаваўся да бліноў сіроп з кляновага соку, пры гэтым Сюзана падкрэслівала, што «вытворчасць» яго не канвеерная: рыхтаваў саматужны майстар. Жорж — хударлявы, падцягнуты, жылісты — як бы мімаходзь (можа, маючы на ўвазе і сябе) з усмешкай падкрэсліваў: «Багатыя — худыя...» (Бо лепш ці, дакладней, лепшае ядуць. Безнадзейна ўстарэў вобраз буржуя — таўстуна з цыгарай у зубах; паўната хутчэй нажытак бедных: эфект бройлераў, курэй у інкубатары, «напампаваных» хіміяй...)

Спорт — менавіта аздараўленчы — неад'емная частка побыу, укладу жыцця. На сцяне кожнага ўласнага дома, найчасцей гэта над дзвярыма ў гараж, можна пабачыць баскетбольнае кальцо; сямейны турызм — з'ява звычайная і распаўсюджаная, можна сказаць, абавязковая. Балельшчыкаў вялікага спорту — таксама хоць адбаўляй. Мускулы не ўмацуеш, але разрадка нейкая ёсць. Асаблівая любоў амерыканцаў — бейсбол — ускладнены да формаў «спартыўнай сімфоніі» варыянт усім нам вядомай з дзяцінства лапты. Трэба было пабачыць, як у меру паважная, па-дзіцячы наіўна-прымхлівая (з пакеціка-стаўбун ка трапляўся Дзіку ледзянец жоўтага колеру — тут жа перахапіла яго, памяняўы — для мужа! — на чырвонае колца), крыху сентыментальная лютаранка (назаўтра — у касцёл) Сюзана Кэмпбел імпэтна падскоквала, крычала, ускідвала рукі (пераможна!) ці хапалася за галаву (пры адваротным выніку), падбадзёрвала сваіх — куміраў Мінесоты, — каб зразумець, што ў гэты момант, пад гэтым «небам» крытага стадыёна адзіны бог — бейсбол...

У сем'ях, дзе мне давялося пажыць, не заўважыў я асабліага захаплення тэлевізарам. У Жоржа паглядзелі апошняе перадвыарае выступленне прэтэндэнта ў прэзідэнты Джэксана, у Дзіка Кэмпбела — відэакасету пра Маскву, з рускімі песнямі, а ў Джэфа — відэазапіс урокаў аэробікі, якія вядзе Сюзана.

Аднак жа, між іншым, адрасаваны камусьці і, відаць жа, знаходзяць гледача і такія тэле- і кінасюжэты, пра адзін з якіх расазвала газета «Нью-Йорк пост»: «Галівуд — Бах! Бах! Бах! Мёртвы. Мёртвы. Мёртвы. Фільмы робяцца з кожным днём усё болыш смяротныя...» Гэты рэпартаж-інтэрв'ю з рэжысёрам Майкам Вінерам аздоблены фотамантажом, з якога сурова, ледзянымі вачыма глядзяць узброеныя, як кажуць, да зубоў кінагероі і мякка ўсміхаецца сам «творца». З газетнай старонкі апроч загалоўка «Рэжысёр апраўдвае кроў у фільмах гвалту» крычаць аншлаг-выказванні Вінера: «Мы зробім «Прагу смерці 23» з Чарлі, які страляе з інваліднай каляскі». Загадкава? Другая сентэнцыя-аншлаг адразу і тлумачыць, і затуманьвае сэнс: «Я глядзеў «Рэмбо» 4 разы і налічыў 83 забітых. Толькі 60 чалавек забіта ў «Празе смерці 3».

Аказваецца, Вінер, рэжысёр фільма «Прага смерці З» не зааволены «вынікам»: усяго толькі 60 забойстваў, у той час як у фільме «Рэмбо» іх ажно 83! Вось і ўзнікае «творчая» задума «выпавіць» гэтую разбежку, ліквідаваць розніцу — дадаць забітых, якіх катастрафічна не далічыўся Вінер у сваёй «Празе...» (перад гэтым была «Прага смерці», потым, адпаведна з гэтай жа назвай, — серыі 2 і 3, а цяпер іх ужо, здаецца, паабяцана не проста 2 і 3, а цэлых 23 — абы выканаць і перавыканаць «план» па забойствах!..).

У свет амерыканскага масавага кінагледача давялося нам крыху зазірнуць у Дэтройце — дэманстравалася карціна «Чырвоная спёка». Галоўны герой там — савецкі міліцыянер, з выглядам і характарам супермена, народжанага ў нетрах кінабізнесу. Дык вось галоўныя «эмацыянальныя» ўспышкі выбухалі ў цемры глядзельнай залы пры самых эфектных аплявухах на экране, пры галаваломных і каркаломных бойках...

Хапае такой «прадукцыі» і на тэлеэкране.

Аднак, паўтару, у сем'ях, дзе давялося мне жыць, асаблівага захаплення такімі каналамі не назіралася, — пэўна ж, не было патрэбы.

Дамашнія бібліятэчкі, у адрозненне ад нашых, тут сціплыя — пераважае даведачная літаратура і фотаальбомы: (яны тут у пашане — як і альбомы з сямейнымі фотакарткамі). У Жоржа пабачыў і некалькі нашых кніг, а між іх — трэці том чатырохтомнага збору твораў Пімена Панчанкі. На пытанне «Чаму адзін?» Жорж патлумачыў: «А гэта ў нас так падзялілі падарунак з Беларусі — каб усім патроху...»

У выхадныя стараюцца дома не сядзець, адпачываюць актыўна, усе некуды едуць (ёсць, між іншым, і такое захапленне: хадзіць па вялізным магазіне, як па музеі, — любавацца рэчамі). Каб была поўная разгрузка, нават абед не гатуюць — карыстаюцца кафэ ці рэстаранам. Пабывалі аднойчы і мы з Дзікам у такой установе, што гарантуе абед за 10 мінут, апроч суботы і нядзелі. Тут, у суботу, я пабачыў першую чаргу — нам прыйшлося крыху пачакаць. Але якая гэта чарга была: Дзік падышоў да абслугі, сказаў прозвішча, яго запісалі. Мы селі, хвілін 5-7 пагарталі газеты, пакуль паклікалі: «Містэр Кэмпбел!» — і завялі да століка. Так ліквідуецца чарга з вечнымі пытаннямі: «Хто за кім?», «Я за вамі, хто перад вамі?..» Ціха, спакойна, культурна — і пры чарзе няма чаргі.

У дадатак уявіце, як у Нью-Йорку, у Чайнтаўне («Кітайскім горадзе»), бяжыць насустрач наведнікам гаспадар рэстаранчыка, ветліва схіляецца, запрашаючы ўвайсці, як прадбачліва сочыць за настроем, за кожным рухам, жэстам, рэплікай...

А для паўнаты карціны — дадайце яшчэ цітры шок, маскоўскі: як ганялі нас ад адных рэстаранных дзвярэй да другіх ля гасцініцы «Расія», і ніхто не хацеў звярнуць увагу на нашу згаладалую і змарнелую пасля доўгай дарогі «кампанію», усе кудысьці пасылалі, далей ад сябе, — сядзелі такія размораныя спякотай афіцыянткі — абыякавыя, нібы ўкормленыя: коткі, што даўно забыліся, дзе і як лавіць мышэй.

Гучыць увушшу — пасля цішыні і немітуслівасці нью-йоркскіх магазінаў — такі мілы і знаёмы голас прадаўшчыцы (тут жа — у Нью-Йорку!) пастпрэдаўскай лаўкі: «Поставьте (положите) товар на прилавок!..» — з інтанацыяй «пресечения» ў табе патэнцыяльнага злодзея.

Адкуль гэта ўсё? Калі ж запануе ў нас дыктатура спажыўца, пакупніка, кліента?.. «Очень интересно, — як сказаў бы Уладзімір Лявонцьевіч Бядуля, — с точки зрения социально-экономической...»

Сапраўды, няўжо не парадаксальна, няўжо не абсурд, што вытворчасць тавараў шырокага ўжытку (як і наогул прамысловасць), сфера абслугоўвання наша да апошняга часу працавала не на спажыўца, не на канкрэтнага чалавека, а на план, на абстрактную лічбу, накрэсленую рукою міністэрскага чыноўніка? І калі мы бачым на складах і на прылаўках «залежы» нерэалізаванай прадукцыі, тавараў - нікому не патрэбнай «матэрыялізацыі» тых лічбаў, горы сапсаванай такім чынам дыхтоўнай сыравіны, — то чаму ж гонімся за лішнім працэнтам, чаму ўзводзім яго ў абсалют, не пытаючыся думкі ў чалавека, закрываючы вочы на яго інтарэсы і попыт?

Вытворчы, гандлёвы дыктат прыніжае асобу. Ды нават і цэлыя калектывы ставіць у бязвыхадна-залежнае становішча. Мне расказвалі ў маім родным саўгасе, як прадпісалі гаспадарцы выкупіць, забраць са склада райсельгастэхнікі торфапагрузчык і сенакасілку — нікому не патрэбныя, тэхнічна ўстарэлыя, недасканалыя і дарагія агрэгаты. Яны так і зваляліся на гаспадарчым двары, ператварыліся, не папрацаваўшы, у металалом, аднак жа: нехта іх зрабіў, прыслаў па нейкай разнарадцы — і забірай, будзь ласкаў, інакш і чагосьці іншага, больш патрэбнага, не атрымаеш, калі заўпарцішся...

Пасля зялёнага пояса азёрна-паркавага Мінеапаліса — з шырокай плынню Місісіпі (хай сабе і абмялелай з-за працяглай і знясільваючай засухі) і з мініяцюрнай, накшталт ручаіны, Мінегагай (зусім ужо абязводненай, дзе скульптурны Гаяватэ, герой паэмы Лангфэла, пераносіць каханую не цераз бурны паток, а праз уяўнае толькі рэчышча, дзе сухія вадаспады ашчэрыліся перасмяглымі камянямі) — мы апынуліся ў чэраве Нью-Йорка, пад каўпаком сізавата-едкага смогу. Я быў ужо падрыхтаваны да гэтага кантрасту папярэднім знаёмствам, але і мне, як дзіўная паэтычная казка, успаміналася Мінегага... Успаміналася гэтае «вільготнае» вымаўленне: «Міне-га-га» — «ha»-«ha» —: не як наша, беларускае, лёгкае, нібы ўзмах крыла ў паветры, а глыбокае, гарлавое, быццам крык гуся. Успаміналася, як усплёск асвяжальнай хвалі, слова «лэйк» — возера.

Кампенсавалася, праўда, гэтая настальгія вячэрнім падарожжам на пароме з Манхэтэна на суседні востраў і канцэртам «на вадзе» — «філарманічнай» залаю служыла нейкая спісаная з кабатажных дарог пасудзіна і прычаленая да берага, каб паслужыць музам. У выкананні трыо гучалі Бетховен, Мендэльсон, Шапэн, а насупраць, праз Істрывер. у такт хвалям і галасам скрыпкі, віяланчэлі, раяля пагойдваліся вячэрнія агні небаскробаў... Добрую службу займела баржа, добрую, рамантычную паслугу аматарам музыкі прыдумалі вынаходлівыя людзі.

Кантрасты Нью-Йорка ўражвалі на кожным кроку. Пасля залітых электрычным агнём, вышынных, матэматычна і архітэктура разлічаных і ўзважаных небаскробаў з асаблівай пачварнасцю глядзелі ў вочы пустыя, з выбітымі шыбамі вокны закінутых — таксама не маленькіх — некалі жылых будынін Гарлема. Гаспадары-домаўладальнікі. падлічылі: здаваць тут кватэры беднякам няма ніякага сэнсу — утрыманне дамоў не пакрываецца кватэрнай платай. Вось і пустуюць дамы — цэлыя кварталы гмахаў, мёртвых, бязлюдных. Цяжкае, жудаснае відовішча. І, як рэха, павісала без адказу пытанне-роздум Уладзіміра Лявонцьевіча Бядулі: «А как это выглядит с точки зрения здравого смысла? - такая жилплощадь пропадает...»

Шмат успамінаў ускалыхнулася, калі ступіў я цераз парог будынка Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, дзе ў 1985 годзе ў складзе дэлегацыі БССР удзельнічаў у рабоце 40-й сесіі Генеральнай Асамблеі. Зараз панавала тут цішыня — летнія канікулы. Толькі рэдкія купкі экскурсантаў парушалі спакой...

А тады — усё віравала, бурлілі дыпламатычныя паядынкі. Ды і час яшчэ быў такі — калі прэзідэнт ЗША называў нашу краіну «імперыяй зла», калі да новых падыходаў у міжнародных адносінах было столькі завалаў і перашкод...

Яны ўзводзіліся гадамі, дзесяцігоддзямі.

Аднак дні 40-й сесіі сталіся днямі, калі расхістваліся асновы палітыкі пастаяннага напружання і канфрантацыі.

Такое не забываецца.

Першае ўражанне, калі ўваходзіш у гэты будынак на ўзбярэжжы Істрывера, што трапіў ты ў нейкую своеасаблівую, зменшаную мадэль нашага зямнога шара: планета — з усімі яе кантынентамі, з усімі краінамі — паўстае перад табою, праходзіць перад вачыма ў абліччы канкрэтных людзей, пасланцоў, прадстаўнікоў-дыпламатаў. Спачатку ўспрымаецца гэта ўсё як нейкае шматколернае, шматмоўнае адзінства. Аднак ужо з першых прамоў, з першых выступленняў праразаюцца вехі супрацьстаяння ідэй, памкненняў, задач і задум. Неспрактыкаванаму воку яны адкрываюцца паступова, але з непазбежнай заканамернасцю.

А заканамернасць была такая: з 46 рэзалюцый па пытаннях раззбраення Злучаныя Штаты Амерыкі, з тымі ці іншымі агаворкамі, знайшлі магчымым падтрымаць толькі 9; 10 разоў яны ўстрымліваліся і 27 галасавалі супраць — пры гэтым 7 разоў у поўнай адзіноце. Каментарыі тут ці патрэбныя... Адно думалася заўсёды: а як пачуваюць сябе пасля гэтага амерыканскія прадстаўнікі, калі адны яны насуперак усяму свету, як сігнал «стоп» імкненню чалавецтва да міру, запальваюць на табло чырвоную лямпачку?.. (Яна сапраўды свяцілася тады злавесным вокам бога вайны Марса.) Знешне амерыканцы быццам і не выказвалі асаблівай турботы і засмучэння: на іх тварах красавалася тая абавязковая, казённапарадная ўсмешка-«флэш» (успышка), аднак жа, думаецца, кошкі шкрэблі на душы: нават самыя блізкія хаўруснікі не рашаліся націснуць кнопку галасавання з «амерыканскім» знакам. І тады гэтыя дыпламаты і дыпламаткі яшчэ больш настойліва і мітусліва пачыналі снаваць па зале ад аднае дэлегацыі да другой, — каб — альбо ўгаворам, альбо прымусам, альбо абяцаннем-цукеркаю — «падрыхтаваць» наступнае галасаванне. Для поўнага «завяршэння» карціны адзначым: у цэлым ЗША галасавалі супраць больш чым 120 рэзалюцый...

Натуральна, што ў такой сітуацыі свет не толькі чакаў, але і патрабаваў пазітыўных змен, да якіх настойліва заклікалі новыя міралюбівыя ініцыятывы нашай краіны. Позірк надзеі скіроўваўся да Жэневы, дзе мелася адбыцца сустрэча кіраўнікоў СССР і ЗША. Словы прывітання Міхаіла Сяргеевіча Гарбачова Генеральнаму сакратару ААН Перэсу дэ Куэльеру, удзельнікам юбілейнага пасяджэння Генеральнай Асамблеі з выпадку 40-годдзя Арганізацыі Аб'яднаных Нацый прагучалі добрым, светлым прадвесцем і сур'ёзнай праграмай дзеянняў: «Сёння, як ніколі, патрабуюцца сумесныя намаганні дзяржаў і народаў для таго, каб адвесці ад чалавецтва пагрозу ядзернай катастрофы. У практычным плане для гэтага неабходна перш за ўсё пакончыць з гонкай узбраенняў на Зямлі i прадухіліць яе ў космасе».

Асабіста мне выпала працаваць у 4-м Камітэце Генеральнай Асамблеі, Камітэце, які займаецца пытаннямі дэкаланізацыі. Чалавеку не дужа дасведчанаму, ды яшчэ на першы погляд, здаецца, што ў свеце з сістэмай каланіялізму даўно і беззваротна пакончана.

Яно сапраўды — палітычная карта планеты за пасляваенны час непазнавальна змянілася. За 25 год з часу прыняцця Дэкларацыі ААН аб дэкаланізацыі 56 былых калоній і несамакіравальных тэрыторый набылі незалежнасць і сталі раўнапраўнымі членамі міжнароднай садружнасці. Аднак жа канчатковая: ліквідацыя рэшткаў каланіялізму, расізму і апартэіду ва ўсіх іх формах і праяўленых па-ранейшаму — адна з важных задач Арганізацыі Аб'яднаных Нацый.

Прыгадаем шматпакутную Намібію. Дзесяцігоддзямі яе народ імкнецца парваць рабскія ланцугі, і дзесяцігоддзямі сучасныя каланіялісты ўчэпіста, па-драпежніцку трымаюцца за гэтую зямлю, багатую карыснымі выкапнямі, і перш за ўсё ваенна-стратэгічнага значэння — уранам, напрыклад. Паўднёваафрыканскія і заходнія транснацыянальныя карпарацыі (ТНК) толькі ў выглядзе прыбыткаў прысвойваюць больш як 60 працэнтаў валавога ўнутранага прадукту Намібіі. Каля 340 філіялаў ТНК — у асноўным з ПАР, Англіі, ЗША - рабуюць прыродныя рэсурсы тэрыторыі. Да іх паслуг — танная, амаль дармавая, рабочая сіла. Размеркаванне прыбытку паміж белымі жыхарамі і чорным насельніцтвам складае 24:1, а для афрыканцаў, якія пражываюць у рэзервацыях і «хаумлендах», гэты паказчык яшчэ горшы.

Сферай панавання імперыялістычных інтарэсаў з'яўляюцца і так званыя малыя каланіяльныя і падапечныя тэрыторыі. Тут замежныя манаполіі дзесяцігоддзямі «апекі» па-грабежніцку здзяйсняюць свае карыслівыя мэты, цалкам кантралюючы выкарыстанне прыродных і людскіх рэсурсаў. Іх менш за ўсё турбуе лёс карэн нага насельніцтва. Уся іх «дабрачынная» дзейнасць зводзіцца да таго, каб пад усялякімі шыльдамі накшталт «садружнасці», «асацыяцыі», «інтэграцыі» навязаць тэрыторыям новыя формы каланіяльнай залежнасці.

Прадстаўнік Англіі ў 4-м Камітэце з упартай настойлівасцю імкнуўся давесці, што карпарацыі «садзейнічаюць стварэнню эканамічнай мікраструктуры», што наогул «гэтыя тэрыторыі малыя, там няма чаго рабіць», што, зразумела, замежныя кампаніі маюць і свае мэты, «іх задача — дзейнічаць у сваіх інтарэсах», аднак яны «даюць занятасць, работу».

Калі паслухаць гэтыя «довады», то можна падумаць, што капіталісты толькі і дбаюць аб тым, каб прынесці шчасце і дабрабыт жыхарам залежных тэрыторый. У такім выпадку, відаць, варта паслухаць і другі бок: што кажуць самі пасланцы «апякуемых» — у ААН іх называюць петыцыянерамі (своеасаблівыя хадакі). Зразумела, заходнім дыпламатам петыцыі гэтых шукальнікаў праўды былі яўна не па душы, і мы ў той час былі сведкамі, як прадстаўнікі дыпкорпуса ЗША, напрыклад, пакідалі свае месцы ў зале, каб не слухаць скаргі знядоленых.

Аднак жа — вось ужо зафіксаваныя ў афіцыйных дакументах сведчанні. Лопес-Пачэка расказваў, як вядзецца «палітыка сельскагаспадарчага разбурэння Пуэрта-Рыка пад выглядам «індустрыялізацыі»; што «...пакончана з такімі галінамі сельскай гаспадаркі, як вытворчасць цукру, тытуню, кавы, мяса-малочных прадуктаў, агародніны, рысу... — г. зн. тавараў, якія зараз мы вымушаны імпарціраваць са Злучаных Штатаў, прыносячы прыбытак дзяльцам», што «беспрацоўе дасягнула ўзроўню беспрэцэдэнтнага — 40 працэнтаў». Словам, эканамічная структура цалкам падпарадкавана інтарэсам карпарацый ЗША. І тое эканамічнае «ажыўленне» і занятасць пэўнай часткі насельніцтва грунтуецца на разгортванні ваеннай прамысловасці. Той жа Лопес-Пачэка называў і яшчэ адну крыніцу «заробку» — пуэртарыканцы заахвочваюцца да наёмнай службы ў арміі. Злучаныя Штаты ствараюць на востраве «дзяржаву падачак», а цана за гэта — падпарадкаванне ваенным імкненням. Самі пуэртарыканцы з горкай іроніяй кажуць: «Харчовыя талоны за мегатоны...» Яшчэ адзін петыцыянер з Пуэрта-Рыка — прападобны Велес — сведчыў: «Мы — нацыя пад залог...»

Размяшчэнне на залежных тэрыторыях ядзернай зброі і іншых відаў зброі масавага знішчэння — гэта новая тэндэнцыя: ядзерны каланіялізм. Ваенныя базы на залежных тэрыторыях прызначаны зусім не для павышэння занятасці мясцовага насельніцтва. Гэта байкі, што так званыя малыя тэрыторыі не хочуць разлучацца са сваімі гаспадарамі. Петыцыянер Крус (астравы Панапе і Касрае) прыводзіў яшчэ адно сведчанне: «Мы не хочам 200 мільёнаў долараў, за якія купляюцца нашы астравы і нашы жыцці...»

І чамусьці, калі заходзіць гаворка аб трывалым дабрабыце, аб матэрыяльнай уладкаванасці (катэгорыі духоўныя — іншая рэч), міжволі думаеш: усё гэта добра і так, здаецца, натуральна і зразумела, калі б...

Калі б не ўсплывалі ў памяці пякучыя, што спапялялі крыўдаю, словы прадстаўнікоў Лацінскай Амерыкі і Афрыкі на пасяджэннях ААН аб грабежніцкім размеркаванні багаццяў зямлі, аб міжнародным рабаванні. Хіба не адносіны джунгляў у эканоміцы давялі Бразілію да таго, што толькі адных працэнтаў за пазыку яна павінна выплачваць 50 мільярдаў долараў на працягу чатырох год? «Голад не менш страшны, чым ядзерная зброя», — гаварыў прадстаўнік Буркіна Фаса Базіль Гісон: штогод у Афрыцы памірае галоднай смерцю 30 мільёнаў чалавек — у асноўным дзеці і жанчыны. І ў той жа час паўтара мільярда штомінутна траціцца на ўзбраенне. Калі дзесяць з невялікім год назад ваенныя выдаткі ва ўсім свеце складалі прыкладна 300 мільярдаў долараў, то зараз штогадовая графа ваеннага бюджэту адных толькі ЗША з вялікім «запасам» пераваліла гэтую лічбу...

І тут жа — няспынна і смертаносны выбухаюць «снарады і бомбы» эканамічнай, гандлёвай вайны. Антычалавечны «клуб дзяржаў-даўжнікоў» стварыўся ў свеце, дзяржаў, што вымушаны, каб выплаціць працэнты за папярэднія даўгі, залазіць у новыя, браць новыя кабальныя крэдыты. Узровень бедных краін сёння робіць праблематычным не іх развіццё, а нават само існаванне... «Дыялог глухіх» цвёрда ўсталяваўся ў эканамічных узаемаадносінах паміж дзяржавамі-крэдыторамі з багатага боку і даўжнікамі з беднага. Адзін аднаго тут не чуюць...

Як не чуюць, відаць, і валадары карпарацыі «Кодэк» сваю наёмную рабочую сілу, калі, па сведчанні газеты «Нью-Йорк таймс», маючы чысты прыбытак (за 9 месяцаў года) 526 мільёнаў долараў, аб'яўляюць аб звальненні рабочых па прычыне «фінансавых цяжкасцей»...

Такі ён, «шматслойны амерыканскі пірог».

Аднак жа — лічыць чужое багацце ўсё адно як заглядваць цераз плячо ў газету таго джэнтльмена, што стаіць на пероне дэтройцкай паветранай чыгункі. Утаропіўся ён у разгорнутыя старонкі, міма пралятаюць вагоны, ля ног сіратліва чакае чамадан, а чалавек з такім захапленнем, так уважліва чытае, што той-сей з пасажыраў не-не ды і зазірне ў ягоную газету. І сам на момант супыніцца і толькі потым, збянтэжана і з вінаватай усмешкай, пачынае азірацца, калі ўгледзіць, што маўклівы і засяроджаны чытач той ні больш ні менш як па-майстэрску зроблены муляж...

Жыццё ўсюды і скрозь не запраграмавана — то светлае, то змрочнае, то радаснае, то самотнае, то імкліва-задзірыстае, то раўнадушна-гнятлівае. Жыццё ёсць жыццё...

Але ўсюды і скрозь яно павінна мець надзею. І надзея гэтая звязана ў чалавецтва з мірам на зямлі.

Хай жа возьмуцца людзі за рукі, як браліся мы за сталом у Джэфа і Сюзаны Поп, і паяднаюцца розумам і сэрцам, каб не спраўдзіліся апакаліптычныя словы паэта з Мінесоты Роберта Блая: «У вачах дзяцей-сямігодак сонца згасае, хутка свет распадзецца на купкі маленькія ўратаваных...»

1988

Оглавление

Васіль Зуёнак Паміж небам і зямлёй

Гукаючы слова

Матылёк

На хвалях лясной дарогі

Дзесяць дзён другога адкрыцця Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg