«Рабаваньне па-беларуску»

Рабаваньне па-беларуску (fb2) - Рабаваньне па-беларуску 1220K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Пилип Липень

Частка 1. Рабаваньне

1. Хто такі Лявон

Калі б Лявона спатрэбілася апісаць адным словам, дык гэтае слова – летуценьнік. Але пакуль што ніякіх абмежаваньняў на словы дый нават на старонкі няма, і можна расказаць пра яго падрабязна. У час нашага знаёмства я працаваў наладнікам на адной зь менскіх тэлефонных станцый, а Лявона, студэнта, даслалі да мяне на практыку. Хоць за гэтыя два тыдні мы ня надта шмат гутарылі, разгледзець яго я пасьпеў як сьлед. Сярэдняга росту і складу юнак: шэра-блакітныя вочы паволі лупалі, зьлёгку хвалістыя цёмна-русыя воласы былі коратка састрыжаныя і тырчалі вожыкам на патыліцы, мяккія рысы яшчэ памяталі дзяцінства. На ягоных вуснах заўжды блукала паўсьмешка, а калі яму даводзілася гаварыць з кімсьці тварам да твару, дык ён крыху паварочваў галаву і пазіраў у вочы скосу, нібы ўнікаючы адкрытага погляду.

Апранаўся Лявон па-свойму выразна: сьветлая, пераважна белая кашуля з кароткім рукавом кантраставала з абавязковымі чорнымі нагавіцамі і чорнымі туфлямі. Кашуля запраналася ў нагавіцы, зморшчыны зганяліся за сьпіну, строгі скураны пас моцна стужаўся. Нагавіцы ледзь прыкметна блішчэлі – на адпрасаваных стрэлках, на азадку і збоку, на кішэні, дзе Лявон хаваў ключы да кватэры. Мяккія туфлі з круглымі насамі былі густа наваксаваныя, але бліскацелі не заўсёды – Лявон, хоць і насіў з сабою падарожную шчотку, часта аб ей забываўся.

Але сама незвычайныя ў ягоным выглядзе былі жэсты і хада – запаволеныя і млявыя, яны нагадвалі рух вадалазаў, што перадольваюць супраціў водных тоўшчаў. Ясны погляд Лявона рухаўся яшчэ павольней і падоўгу спыняўся на тых ці іншых рэчах альбо пунктах па-над гарызонтам. Нягледзячы на гэтае дзівацтва, гаворка Лявона прыемна зьдзіўляла складнасьцю і разважлівасьцю, а голас – выразнасьцю. Калі яму даводзілася апавядаць пра сябе, прыкладам новаму знаёмаму, Лявон зьніжаў на яго вочы дый ціха і нетаропка казаў, што вучыцца на ўнівэрсытэце, жыве ў цётачкі на Жудро, любіць музыку і чытаньне. Знаёмага гэта цалкам задавальняла; ён цікавіўся, якую менавіта музыку любіць Лявон, ці чытаў ён такое, ці да смаку яму гэткае, ну і далей, як звычайна адбываецца ў моладзі. Але наогул сябраў у Лявона вадзілася няшмат, зносінаў ён не шукаў і часта нават унікаў іх. Большасьць аднагодкаў таксама цураліся яго – ён здаваўся ім дзіваком, чужынцам з прычыны маруднасьці, задуменнасьці і звычкі выдаляцца ўвагай ад суразмоўцы ў вакно, да дрэў, далёкіх дамоў і нябёсаў.

Лявонава жыцьцё складалася з трох асноваў: летуценьняў, разважаньняў і неба. Лявон летуцеў і марыў заўсёды і ўсюды – раніцай на ложку, дарогаю на ўнівэрсытэт, на лекцыях, на перапынках, кожны вечар і ўсе выходныя запар. Асабліва добра яму марылася гледзячы ў неба. На вуліцы гэта прыводзіла да спатыканьняў і спазьненьняў, а ў памяшканьні Лявона нібы магнітам цягнула да вакна. У адчыненае вакно ён высоўваўся, абапіраючыся локцямі на падваконьнік, а да зачыненага набліжаў твар амаль усутыч, так, што ад подыху на шкле зьяўлялася вільготная пляма. Летуценьні і мары былі смутныя, нявызначаныя – пра бязьмежную будучыню, пра сьветлыя зьдзяйсьненьні. Часам ён бачыў сябе ў прасторным матэматычным кабінэце, дзе ён зь мімалётнай усьмешкай вырашаў значныя навуковыя задачы, часам – на залітым сонцам узьбярэжжы, дзе шырокім жэстам паказваў камусьці, у якім месцы трэба будаваць новы жытловы масіў.

Часам мары пакідалі будучыню, набліжаліся да сучаснасьці і ўтвараліся ў прыгожых дзяўчын, якія маглі б яму сустрэцца на вуліцы ці ўва ўнівэрсытэцкіх калідорах. Іхныя абрысы, лёткія, паўпразрыстыя, адначасна ўзбударажвалі яго і прыводзілі ў прыемны сум. А зрэдку мары згушчаліся ў спартовы ровар, і Лявон імчаў на ім прахалоднай, роснай ранішняй шашою. Міма праплывалі лёгкія летнія гаі, зьверху яго суправаджалі прыязныя вялізарныя аблокі. Стаміўшыся круціць понажы, Лявон элегантава тармазіў побач з хутарам, які паслужліва зьяўляўся ля дарогі. Аблокі спыняліся. Зь сенцаў усхвалявана выходзіла хутаранка, цудоўная, чорнавалосая. Ружовая са зьбянтэжанасьці, яна давала яму напіцца вады з коўшыка. Лявон нязмушана даставаў мабільны тэлефон (яшчэ адна слабая матэрыяльная мара), запісваў ейны нумар і зараз жа кранаўся далей, каб не змутняць мары банальнай размовай.

Зрэдку Лявону здаралася глядзець у вакно разам з кімсьці яшчэ, тады ён скоса пазіраў на суседа і бязмыльна вызначаў, ці існуе паміж імі душэўная сваяцтва, і колькі яго: калі той апускаў вочы ўніз, да вуліцы і мінакоў, дык адразу атрымоўваў нізкую адзнаку. Да суседзяў, якія назіралі на аблокі разам зь ім, Лявон адчуваў падабаньне, але і тут былі свае нюансы. Калі чалавек пачынаў прыдумляць, да чога падобнае тое ці іншае воблака, Лявон моршчыўся. Неба – яно заўсёды выдатнае, у сваёй плыўнай велічнай зьмене; параўнаньні аблокаў да зямных рэчаў прыніжалі нябёсы і сьведчылі аб занадта практычным розуме наглядальніка. I, бо практыкамі аказваліся бадай што ўсё, Лявон зь некаторага часу аддаваўся нябеснаму сузіраньню пераважна ў адзіноце, каб лішняга разу не расчароўвацца ў знаёмых. Аднойчы яму ў галаву прыйшла думка, што і цудоўная хутаранка, гледзячы на аблокі, хутчэй за ўсё пачала б радавацца на іхную падобнасьць да львоў, кітоў, чалавечых галоў, а то і горай – апусьціла б погляд, пазяхнула ў вузкую далоньку дый сказала, што ёй сумна і хочацца на танцы. Сваёй сілы ейны вобраз з гэтага ані ня страціў, нават наадварот, але з тых часоў Лявон праязджаў міма ейнае хаты пасьля заходу, калі неба ўжо зьнікала.

Позьнія вечары Лявон звычайна праводзіў у сваім пакоі, на некаторы час адрываючыся ад летуценьняў, каб пагартаць часопісы ці паслухаць магнітафон. Магнітафон быў часткай музцэнтра, старога, але надзвычайна дыхтоўнага, мяркуючы на колькасьць клявішаў, круцёлак і лямпачак на ягонай пярэдняй панэлі. Каб усталяваць касэту, трэба было націснуць пэўнае месца на панэлі – і тады ейная частка павольна адкідвалася, адкрываючы погляду электронныя вантробы з пахам цёплае плястмасы. Устаўляючы касэту, ён заўжды ўважліва прыслухоўваўся да асаблівых, далікатна-шурпатых адчуваньняў на кончыках пальцаў, калі касэта сьлізгала ў магнітафонавую зяпу – чорны плястык аб шэры плястык. Зяпа зачынялася зь мяккай пстрычкай, пачыналі рух ціхія маторыкі, і Лявон уяўляў, як музыка выцякае з магнітафона праз правады. Правады ад музцэнтра цягнуліся да чорных дынамікаў, з намаляваным на кожным шчарбатым графікам частотаў. Графік выклікаў у Лявона вялікую павагу – Лявон лічыў, што стваральнікі дынамікаў і магнітафона, якія аддалі столькі сілаў на іхнае вынаходзтва і абдумваньне, проста не маглі не дасягнуць абсалютнае дасканаласьці.

Касэты да магнітафона захоўваліся ў кніжнай шафе, на верхняй палічцы, а ніжэйшыя, за шклянымі дзьверкамі, былі запоўненыя старымі кніжкамі. Колькі разоў Лявон браў наўздагад адну зь іх і разгарнаў. Было відаць, што раней за яго гэтага не рабіў ніхто: чыстыя і зьляжалыя старонкі пахлі пылам і сухасьцю. Гаворка ўва ўсіх кнігах чамусьці кожнага разу ішла пра нейкіх князёў і нейкія ваенныя падзеі. Лявон нават усумніўся аднойчы, а ці не дастае ён заўсёды адзін і той жа том? Аднак узгадаць, якога колеру вокладка трапілася яму ўчора, не выходзіла. Назвы гэтых кніг таксама імгненна зьнікалі з галавы. Але ўва ўсякім выпадку, думка, што можна сапраўды чытаць нешта пра князёў, выклікала ў Лявона зьдзіўленьне – гісторыя не цікавіла яго.

Пад кнігамі, у самым нізе, зьмяшчаліся ягоныя ўпадабаныя часопісы: «Навука і жыцьцё», «Папулярная мэханіка», «Навука і рэлігія». Лявон выцягваў выпадковы часопіс і клаўся на ложак. Больш за ўсё яму падабаліся аповяды пра незвычайныя вынаходзтвы. Прыкладам, артыкул з малюнкамі пра прынцыпова новы водаправодны кран, распрацаваны нямецкім інжынэрам, прыносіў Лявону шчырае задавальненьне. Ён усьміхаўся, апускаў галаву на руку і разважаў, як добра было б абсталяваць усе дамы гэтым рэвалюцыйным кранам… І засынаў.

Прачынаўся праз колькі гадзін, з самлелымі рукамі і шыяй. Магнітафон даўно маўчаў. Лявон перакладаўся на сьпіну і цярпліва чакаў, калі непрыемныя адчуваньні пройдуць. Спрабуючы ўзгадаць, што яму сьнілася, ён падоўгу пакідаў погляд на розных месцах у пакоі, на рэчах. Прыкладам, на лямпе пад стольлю. Калі гарэла сьвятло, у пляфоне бачыліся тры сухія мухі, і аднойчы ўвечары ўвага Лявона засяродзілася на мухах. «Апошні раз я мыў лямпу каля паўгода таму», – напружыўшыся, успомніў Лявон. Ён прыкладна вылічыў абыймо і вывеў, што пляфон месьціць 36000 мух і можа запоўніцца імі цалкам праз шэсьць тысяч гадоў. Гэтая думка ўсхвалявала яго. «Значыцца, у канцы майго жыцьця ў пляфоне апынецца ўсяго толькі зь дзьвесьце мухаў...» Лявон узьняўся і заходзіў туды-сюды. «А ці залежыць колькасьць мухаў, што трапілі ў пляфон, ад працягласьці гарэньня сьвету? Яны ж павінныя ляцець на сьвятло», – прыйшла яму ў галаву яшчэ адна думка. Тут ён злавіў сябе на тым, што думае нейкую лухту. Лявон паставіў новую касэту, узмацніў гук і пайшоў на кухню па сок.

Гэта хтосьці са знаёмцаў аднойчы расказаў яму, што апэльсінавы сок нашмат карысьнейшы за ўсе іншыя сокі спрэс. Сказана гэта было такім упэўненым у сабе і ў соку тонам, што словы ўцяміліся Лявону ў галаву, і ён цалкам перайшоў на апэльсінавы сок, балазе яго было досыць у кожнай краме. А неўзабаве ў адным з часопісаў яму трапіўся артыкул, у якім раілася грэць сок, каб ён лепей засвойваўся арганізмам. З тога часу Лявон абавязкова падцяпляў яго: калі дома, дык у рондальцы, калі на вуліцы, дык пад сонцам ці хоць бы ў далонях. Выпіваў ён каля літру штодня: шклянку ўвечары, шклянку ўранку і астатняе на працягу дня. А часам так смыжыла, што прыходзілася ісьці ў краму па дадатковы маленькі пакунак з трубачкай. Улюбёнай шклянкаю соку была вечаровая; нават шклянка, якая ўжывалася ўвечары, была адмыслова абраная Лявонам і адрозьнівалася ад іншых звычайных: высокая, трохі пашыраная дагары, з празрыстага шкла, з выцісьненым малюнкам вінаграду і вінаграднага лісьця. Піць вечаровы сок належыла седзячы ў фатэле – павольна, уважліва смакуючы дробныя апэльсінавыя валокны на кончыку языку. Прыкладна ў гэты час касэта сканчалася, і Лявон пераварочваў яе на другі бок. Ягоныя думкі ляцелі да хутаранкі. Ровара зараз не патрабавалася, увесь шлях да ейнае хаты мільгаў смутным ценем. І вось яны ўжо стаяць побач на ганку, і яна глядзіць на яго цёмнымі вачыма. Лявон разгарнаў ложак, падсоўваўся пад цяжкую коўдру і мякка церся шчакою аб прахалодную пухоўку, уяўляючы плячо хутаранкі. І тады ўверсе жывата, у сонечным супляценьні, пачынала салодка цягнуць, як бывае, калі высока ўзьлятаеш на арэлях, але бяз боязі зваліцца. Потым ён засынаў.

Ураніцу Лявон быў халодны і горка пакеплівы. Надыходзіў час разважаць. «Як гэта ганебна, – думаў ён, – што выводныя шляхі ў чалавечым арганізме зьяднаныя з ворганамі ўтварэньня і задавальненьня». Спускаючыся лесьвіцай, ён з прыкрасьцю спрабаваў уявіць, чым мусіла кіравацца Боства, ствараючы гэткую недарэчнасьць. Зьдзек дужэйшага над слабейшым? Насьмешка над бездапаможным? Няўдалыя экспэрымэнты? «Калі б я быў Богам, ужо я б намогся нічым не пазмрочыць функцыі расплоджваньня. Патрэбна толькі аднесьці чэлес з похваю далей ад страваводу, і адразу ўсё зьменіцца. Аніякага бруду, аніякіх агідных пахаў, аніякага сораму, аніякага прыніжэньня. Дарэчы, тыя асаблівасьці, што зараз ужываюцца ў нашым арганізме, можна лічыць лепшым довадам існаваньня Бога. Эвалюцыя не магла стварыць гэткай абуральнай супярэчнасьці». Лявон змрочна глядзеў на аблокі, падазраючы іх у саўдзеле. Ці можа яны такія ж нешчасьлівыя стварэньні як і людзі? Ён даставаў з заплечніка сок і рабіў на хаду глыток.

Да ўнівэрсытэту можна было дайсьці рознымі шляхамі, прыкладна аднолькавай даўжыні, аднак Лявон аддаваў перавагу аднаму, які быў не найбліжэйшы, затое праходзіў уздоўж Камсамольскага возера, праз алеі са старымі высокімі дрэвамі. Там гулялі з сабакамі і грэліся на лаўках нешматлікія тутэйшыя жыхары, пераважна сівыя дзядулі з тэрмасамі. Лявону падабалася, як сьвет бліскае праменьчыкамі празь лісьце. Сонечныя коскі пагойдваліся пад нагамі, на камялях, на лаўках, на дзядулях. Горкая пакеплівасьць Лявона патроху выдувалася цёплым ветрам, ён зычліва глядзеў на дзядуляў ды гадаў – што там, ў іхніх тэрмасах?

Зьмеціўшы незанятую лаўку, ён садзіўся і, каб даць волю нагам, напалову высоўваў іх з туфляў. Сьпінкі лаў былі зручныя, высокія, на іх можна было адкінуцца і ўтульна адпачыць, пазіраючы на людзей ды на сабакаў. Гледзячы на чалавека, Лявон часта ўяўляў шкілет, які знаходзіцца ўнутры яго, і забавіўся, выдаляючы ў думках павярхоўную мякаць і пакідаючы толькі сухія белыя косьці. Стаўшы звычным, гэтае разумовае практыкаваньне не складала цяжкасьці, а калі ён аднойчы падрабязна разгледзеў у часопісе пабудову шкілета, выходзіла ўжо без усялякага напружаньня і прыносіла нязьменнае задавальненьне. Асабліва падабалася Лявону разглядаць рэльеф тога ці іншага носу, вызначаючы месца, дзе сканчаецца трохкутны выступ чэрапу і пачынаецца бескасьцёвы храсток, што фармуе кончык.

Сабакі таксама прыцягвалі ўвагу Лявона. Ён дрэнна знаўся на пароды і ня ведаў амаль аніводнае назвы, але некаторыя сабачыя морды памятаў лепей за твары іхніх гаспадароў. Прыкладам, пачварную зубатую са стомлена-разумным позіркам; буйную белую пушыстую з хвастом-колцам, якую хацелася абдымаць; маленечкую карычневую зь віслымі вушамі, што брахала тонкім галаском, толькі паварушыся; магутную старую аўчарку зь цяжкай хадою.

Нагледзеўшыся на мінакоў, Лявон заплюшчываў вочы і ляцеў да хутаранкі. Цяпер ён бачыў, як яна гуляе зь вялікім сабакам, зарываючыся пальцамі ў густую чорную поўсьць, сьмеючыся і жартоўна валтузячы яе. А сабака скакаў, спрабаваў стаць пярэднімі лапамі на грудзі, гучна і часта дыхаў расчыненай пашчаю, быццам сьмеючыся разам з гаспадыняй. Яна нахіляла галаву да сабакі, і ейныя валасы, ператужаныя паніж шыі ў тоўсты жмут, рассыпаліся па поўсьці. Некаторы час таму Лявон яшчэ вагаўся паміж русым і чорным колерам ейных валасоў, але ў нейкі момант даканцова зразумеў, што яны павінныя быць менавіта чорныя. І што яны адліваюць на сонцы драўняна-карычневым. Ці сінім? Лявон прычыняў вочы.

Паспаўшы паўгадзіны, ён аднаўляў шлях, змачыўшы горла сокам. З добрага настрою і добрага самаадчуваньня знутры ўзрастала энэргія, прымушала паскараць крок і штурхаць нагой каменьчыкі. Бліжэй да канчатку алеі, на правым баку, стаяла незразумелага прызначэньня сіняя скрыня на двайной белай ножцы, укапанай у зямлю. Аднаго разу, пахмурнага дню, калі алея была зусім бязьлюдная, Лявон, паддаўшыся нечаканаму імпэту, дастаў з заплечніка флямастар і напісаў збоку на скрыні: ГЕМАРОЙ. Праз боязь, што буйныя літары атрымаюцца няроўнымі і таму сьмешнымі, напіс выйшаў маладушна маленькім. Азірнуўшыся абапал і адыйшоўшы на колькі крокаў, ён зразумеў, што слова амаль неўзаметку з алеі, і трэба яго перапісаць. Але імпэт ужо выдыхнуўся, і Лявон схаваў флямастар. Цяпер, праходзячы ля скрыні, ён з сумесьсю павагі і незадаволенасьці адзначаў свой напіс. Чаму гемарой? Гэта было першае, што прыйшло яму на розум. Паходзіў жа гемарой, вядома, ад бацькі, які часта гаварыў гэтае слова.

Бацька Лявона зь ягоным малодшым братам жылі ў невялічкім мястэчку ў Гомельскай вобласьці. Лявон ужо даўно там не бываў, але гэта зусім яго не засмучала. Усе ўспаміны пра дом былі афарбаваныя раздражненьнем на бацьку – з прычыны ягонае грубасьці, неахайнасьці ды гультайства. Калі бацьку нешта здавалася складанае ці непрыемнае, дык ён моршчыўся і казаў: «які гемарой», «навошта мне гэты гемар». Адвечнымі гемароямі былі працёклая даха, падгнілы ганак, нахілены плот і чатырнаццацігадовы Мыкола, двоечнік і хуліган з такімі клясычнымі атрыбутамі, як сядзеньне па два гады ў адным клясе, цыгарэты, бойкі, гістэрыкі настаўніцы і адведзіны міліцыянтаў. Але ў цэлым бацька здольваў пасьпяхова ўхіляцца ўсіх гемарояў, і жыцьцё цякло звыкла і прыемна.

Вярнуўшыся з працы, бацька здымаў цёмна-сінія нагавіцы, каб не памяліся, у майткох ішоў на кухню і пачынаў есьці наўпрост з халадзільніка. Суцішыўшы першы голад, ён праходжваўся па хаце, муркаў якую мэлёдыю і пачухваў ногі. Калі Лявон яшчэ вучыўся ў школе, да часу вяртаньня бацькі з працы ён ужо пасьпяваў зрабіць урокі і ляжаў на ложку ў дрымоце. Ён чуў, як бацька набліжаўся да ягонага пакою, і рыхтаваўся да традыцыйных роспытаў, заўсёды аднолькавых. Дзьверы адчыняліся; каля хвіліны нічога не адбывалася. Лявон не глядзеў у той бок, але ведаў, што бацька стаіць, прыхіліўшыся да вушака, паціраючы і пагладжваючы ногі. Нарэшце ён ізноў пачынаў свой напеў і набліжаўся да стала. «Ну што, двоечнік?» Прытым, што двоек у Лявона ніколі не было. Лявон анічога не казаў, толькі паводзіў галавой у знак таго, што чуе. «Давай сюды дзёньнік». Лявон падымаўся, корпаўся ў партфэлі і працягваў дзёньнік. Бацька любіў гартаць яго з самага пачатку і перачытываць заўвагі, якія зрэдку пісалі настаўніцы. «Глядзеў у вакно на ўроку, ха-ха! Што гэта ты там убачыў, га?» Калі сёньня ці заўтра быў урок сьпеваў, дык бацька абавязкова цікавіўся, што праходзілі і што задалі. Яшчэ яму падабалася зазірнуць на апошнюю старонку, дзе былі прастаўленыя адзнакі за чвэрць, прааналізаваць схільнасьці Лявона да навук і намаляваць ягоную будучыню. Лепш за ўсё Лявону давалася матэматыка, да якой бацька ставіўся скептоўна. «Матэматыка добрая ў дадатак да чагосьці. А сама сабою яна нічога ня вартая. Хочаш быць настаўнікам у школцы, ці што?»

Лявон маўчаў, бо ня ведаў, кім ён хоча быць. Яму падабалася шпацырыць лесам, зьбіраць грыбы, сядзець ля вогнішча, купацца. Лесьніком? Чытаць кніжкі таксама падабалася. Бібліятэкарам? Бацька хацеў, каб Лявон пайшоў вучыцца на мэдычны інстытут і зрабіўся лекарам. Лявон жа лекарам рабіцца не хацеў. Аднаго разу ён ляжаў у раённым шпіталі з апэндыцытам, і яму не спадабалася агульна ўсё. Доктар быў злосны, прапахлы табаком, і аднойчы недарэчна аблаяў Лявона за незачыненыя дзьверы ў палату. Кармілі зусім прэснай ежай, а соль у сальніцах агідна зьліплася. Сетка ў ложку нязручна правісала. Суседзі гучна храплі і ўсе былі старэчага веку. Сяданкі ўнітазаў былі ў брулях. Вядома, усё гэта мела толькі ўскоснае дачыненьне да мэдыцыны, але Лявон цьвёрда пастанавіў ня быць лекарам. Тады ён яшчэ не адважваўся пярэчыць бацьку і толькі глядзеў безуважна ўбок. Бацька ані ня крыўдзіўся на гэтае маўчаньне, успрымаючы яго як паслухмянасьць; выходзіў і рушыў далей, да пакою Мыколы. Мыкола звычайна хаваўся ў каго зь сяброў, і бацька, адчуваючы абавязак выкананым, ізноў ішоў на кухню. Там яго чакала гарэлка ў халадзільніку і радыёпрымач на падваконьніку. Ён закусваў яблыкам першыя пяцьдзясят і браўся за радыёпадарожжы.

Навінаў ён не любіў і аддаваў перавагу песьням ці рамансам, асабліва пад гітару. Хоць радыёстанцыяў, якія перадавалі песьні пад гітару, было няшмат, і бацька мог бы занатаваць ці запомніць хвалі, ён гэтага не рабіў. Яму падабалася кожны раз нанова блукаць ува эфіры, зноў і зноў радуючыся выпадковаму трапленьню на ўпадабаныя станцыі. Мабыць, думаў Лявон, шыпеньне і пералівы, вымаемыя бацькам з прымача, уяўляюцца яму гульнёй брызу ў ветразях, плёскам хваляў, а сам ён, стоячы на капітанскім мастку ў беласьнежным кіцелі і фуражцы, жмурачыся на сонца і салёныя пырскі, узірае наперад, у гарызонт. У дзіцячыя гады Лявон яшчэ не адчуваў моцнага раздражненьня да бацькі, якое разьвілося пазьней; ў тыя часы ён бадай заўсёды выходзіў на кухню ды садзіўся побач. Бацька паварочваўся да яго і пытаўся, ці не жадае Лявон яечні. Потым працягваў падарожжа па станцыях. Часам Лявон прасіў яго спыніцца і даць яму паслухаць тую ці іншую песьню. Бацька настройваўся дакладней, каб шуму было меньш. Уставаў, запальваў і гучна адрыгіваў. Бацька недзе даведаўся, што адрыгіваць – традыцыйная нямецкая звычка і што анічога дрэннага ці сорамнага ў ёй няма. Яму здавалася, што гэта ўсіх нават забавіць. Але Лявон гідзіўся гэтае гадасьці ўжо тады. Настроіўшы станцыю, бацька пачынаў смажыць яечню і павольна зьядаў яе, праглынаючы яшчэ колькі чарак. У праніклівыя музычныя моманты ён дырыжыраваў відэльцам, наводзячы на Лявона шматзначна-п'яны погляд.

 «Усё ж дзіўна, – разважаў Лявон, мінуючы сінюю скрыню. – Колькі год прайшло, і я ўжо дарослы чалавек, здольны самастойна і разумна разважаць, а дзяцінства па-ранейшаму моцна трымае мяне. Цікава, гэтак усе? Ці толькі я занадта ўражлівы?» Ён спрабаваў зразумець, ці ня шкодзіць усё гэта ягонае мужнасьці, па меншае ў вачох хутаранкі. А часам нешта прымушала яго прыдумляць недарэчныя сцэны, у якіх ён выглядаў сьмешна і жаласна. Прыкладам, быццам ягоны бацька адрыгівае побач з хутаранкай. Лявон дранцавеў з сораму і губляўся, ня ведаючы, як сябе паводзіць. Хоць падобныя думкі наведвалі яго і нячаста, але пасьля кожнага іхнага ўплыву на ўскрайку сьвядомасьці доўга заставаўся каламутны асадак.

Вяртаючыся з унівэрсытэту, Лявон рабіў невялікі крук і заходзіў у прадуктовы аддзел на першым паверсе ЦУМа, каб аднавіць запасы апэльсінавага соку. Прадаўнікі ў аддзеле ніколі не зьмяняліся, даўно ўжо памяталі яго і гатовыя былі ўсьміхацца і вітацца, але Лявон рабіў выгляд, што нікога ня ведае, што ён тутака ўпершыню. Прадаўнікі тады таксама сур’язьнелі, адводзілі погляды і зноў пачыналі гутарку паміж сабою. Лявон аніколі не задумваўся, чаму ён цураецца гэтых любых і зычлівых людзей. Мабыць, ён падсьвядома баяўся, што, пачаўшы вітацца і наблізіўшыся да іх, ён адкрые нейкую сваю таямніцу ды стане ім падуладны. Сокі стаялі ў глыбіні, па-за малочнымі прадуктамі. Кожнага разу Лявон уважліва аглядаў палічкі ў пошуках новых гатункаў: марка, якую ён звычайна піў, ужо надта надакучыла яму, нават сваім вонкавым выглядам. На пакунку былі намаляваныя два апэльсіна, адзін цэлы, другі разрэзаны. «Бязьмежная фантазія», – пасьміхаўся Лявон. Але выбар сокаў заўсёды заставаўся ранейшым, іншага такога ж, натуральнага і бяз цукру, не было. Адначасна ён прыслухоўваўся да прадаўнікоў, іхная гутарка нязьменна круцілася вакол нейкіх ціхіх песень. Вышэйшы прадаўнік, ня дужа стары, але сіваваты, заўсёды вельмі сур'ёзны, тлумачыў калегам нешта пра ўнікоўнасьць. Невысокі і мажны згаджаўся, але з агаворкамі, мабыць ён любіў навуковую дакладнасьць і верыў у аб'ектыўнасьць. Трэці, зусім юнак, у размове ўдзелу ня браў, але часта нягучна напяваў, пазіраючы на Лявона. «Як ім не надакучае пра адно і тое ж? – думаў Лявон. – Што за песьні такія?» Ён браў два-тры літровыя пакункі са сваім сокам і кіраваўся да выйсьця.

У тую пятніцу, зь якой пачынаецца гісторыя, шляхам дадому Лявона апанаваў настрой, які зрэдку авалодваў ім – прага пераменаў і нават нейкага вычыну. У такія хвіліны ён рабіўся непадобны да сябе: погляд загараўся, апускаўся зь нябёсаў, рухі рабіліся рэзкія і дакладныя, зьяўлялася здольнасьць да складнае мовы. Такія настроі былі падобныя да тога імпэту, што некалі падштурхнуў яго размаляваць сінюю скрыню, але мацнейшыя ды сьвятлейшыя. Адкуль яны бяруцца і што зь імі рабіць, ён не разумеў, і толькі паскараў крок, бліскаючы вачыма. Дык вось, у тую пятніцу Лявону прыйшла ў галаву адважная думка – пачаць вітацца з прадаўнікамі ў ЦУМе. І, мажліва, пазнаёміцца. І – хто ведае? – можа нават распытаць іх пра гэтыя ціхія песьні. Ён наважна ўзьбег каменнай лесьвіцай, штурхнуў дзьверы і рушыў да прадуктовага аддзелу, чакаючы ўбачыць накіраваныя на яго з-за прылаўкаў тры пары зычлівых вачэй, і падрыхтаваўшы гучнае прывітаньне. Але, да ягонае прыкрасьці, за касай сядзеў толькі невысокі і мажны, ён нешта пісаў, апусьціўшы галаву. Несупадзеньне пляна з рэчаіснасьцю было такое нечаканае, што калі невысокі і мажны нарэшце падняў на Лявона вочы, той сумеўся і адвёў погляд у бок, не сказаўшы ні слова.

Пасьля сцэны ў краме прага перамен і вычынаў амаль сьціхла, але нейкага, хоць бы невялічкага ўчынку ўсё роўна хацелася. І, калі Лявон дабраўся да хаты, зьмеркаваньне раптам прыйшло: ён пойдзе ў лазьню не ў нядзелю, як звычайна, а ў суботу. І не ў абы-якую, а ў сама далёкую, што ведаў: ружовую Чыжоўскую лазьню. Каб ня проста мыцьцё, а маленькае падарожжа.

2. Хто такі Рыгор

Знаёмцы, суседзі дый проста добрыя людзі ведалі Рыгора  за вольнага аўтасьлесара каля трыццаці, вялікага аматара выпіць і паесьці. Ён меў каржакаватую, моцную, але суладную постаць, крыху сапсаваную сьпераду чэраўцам, якое зрэшты трапна хавалася адзеньнем вольнага летняга стылю. Круглявы і высакалобы твар выжыўляўся насычана-карычневымі вачамі і густымі брывамі, а нізкі, троху падвоены падбародак надаваў яму мужнасьці. Цёмныя валасы з гадамі пачалі саступаць з лобу, і Рыгор зачосваў іх зьлёгку наўскос і рэгулярна састрыгаў. Гэтак жа рэгулярна ды ўважліва ён займаўся ўсім сваім выглядам: ніколі нельга было ўбачыць яго кепска паголеным, ці з валасінкамі ў носе, ці зь цёмнымі палосамі пад пазногцямі, ці з кетчуповай плямай на суколцы.

Тым каштоўнейшай была ягоная акуратнасьць і ахайнасьць, што бадай увесь уласны час ён бавіў у гаражох, рамантуючы аўтамабілі для прыватных кліентаў. Рамонт прыдаваўся яму нядрэнна, найскладанейшыя працы заўсёды ўдаваліся, і Рыгор выславіўся сярод аўтааматараў сапраўдным прафэсіяналам, яго раілі сябрам і сваякам. Дапамагаў яму працаваць таксама і ягоны характар, роўны, нязьменны і надта адказны. Ніколі не забыўся ён ані найменшага абяцанку і ніколі не спазьніўся да ўмоўленага тэрміну. А калі ён казаў, уздыхаючы, што той ці іншы рамонт зрабіць немажліва, дык і ніхто ўва ўсім горадзе ня ўзяўся б за яго. Але з усёй сваёй сур'ёзнасьцю Рыгор зусім ня быў сухаром, ён часта рагатаў, часам хадзіў маркотны, а калі-нікалі нават злаваўся.

Былі ў Рыгора і свае дзівацтвы. Калі ягоныя калегі і канкурэнты цікавіліся чымсьці кшталту бодыбілдынгу, тэлевізійнага футболу ці зімовае рыбы, дык Рыгор быў не такі і выглядаў на іхным фоне белай варонай. Наўрад ці шмат знойдзецца на сьвеце аўтасьлесараў, якія захапляюцца акадэмічнай музыкай, але Рыгор быў менавіта зь ліку гэтых рэдкіх дзівакоў. Часта можна было ўбачыць, як ён абмяркоўвае чарговы дыск з кімсьці са сваіх доўгавалосых сябраў і тыцкае ў вокладку пальцам. Вядома, амаль усе, хто яго ведаў, не зьвярталі на гэтую прыхільнасьць вялікай увагі, бо ў астатнім чалавек ён быў добры, станоўчы і прыязны. Хто будзе чапляцца па дробязях да такога хлопца? Няхай слухае што хоча. Тым больш што другое Рыгорава дзівацтва бадай усім прыходзілася да густу – ён складаў анэкдоты і ўвесь час іх расказваў. Збольшага гэтыя анэкдоты былі нясьмешныя і зразумелыя толькі самому аўтару, але ягоны заразьлівы сьмех кампэнсаваў іхныя хібы.

Рыгор аніколі ня супраць быў пабалбатаць за келіхам піва ды лёгка сыходзіўся з новымі людзьмі. Мы пазнаёміліся зь ім у бары пры лазьні, патрапіўшы за адзін столік, і ён спачатку расказаў мне анэкдот пра беларуса. Надумаліся навукоўцы правесьці экспэрымэнт: хто хутчэй уцячэ зь вязьніцы – француз, японец, габрай ці беларус. Пасадзілі іх у вязьніцу. Француз праз тры дні так моцна па палюбоўніцах засумаваў, што перапілаваў краты і зьбег. Японец празь пяць дзён так моцна па машынах замаркоціўся, што выкапаў падкоп і зьбег. Габрай празь дзесяць дзён так па свае грошы затурбаваўся, што падкупіў наглядара і зьбег. Толькі беларус сядзіць ды сядзіць. Прыйшлі да яго навукоўцы і пытаюцца – ты чаму зь вязьніцы не ўцякаеш? Беларус адказвае – а што, хіба гэта вязьніца? па-мойму, тут нядрэнна!

Далікатна пасьмяяўшыся, суразмоўца расказваў нешта падобнае ў адказ, а пасьля другога келіха адбываўся плыўны пераход ад тэм агульных да тэм асабістых. Рыгор, даверліва зьнізіўшы голас, маляваў сваё невясёлае становішча: яны з маладою жонкай і дзьвюма дачкамі зьмяшчаліся ў невялікім пакоіку ў цешчынай кватэры. У ягоных родных бацькоў кватэра была наогул аднапакаёвая, і жыць там было зусім няма дзе. Ён скардзіўся, што мусіць прыходзіць дадому пазьней з прычыны цясноты і шматлюдзтва. Жонка зь дзецьмі, цешча, цесьць, сваячка, а на салодкае – сярдзітая бабка. На пытаньне, чаму ён не арэндуе асобнага жытла, калі яму цесна, Рыгор слушна адказваў, што зьбірае грошы на ўласную кватэру, а калі здымаць, дык ужо нічога і не назапасіш. Тут ён звычайна хмурыўся ці нават уздыхаў.

Але па-за расповедам заставаўся той факт, што, нягледзячы на даўкасьць і напружанасьць у хаце, зь цесьцем яны добра ладзілі. Больш таго – Рыгор нават клікаў яго «татам». Гэта павялося здаўна, с самога вясельля, калі цесьць пажартаваў: «Ці будзеш татам мяне клікаць?» Рыгор са сьмехам пагадзіўся. Спачатку ў размовах на слове «тата» рабіўся высьмешлівы націск, і абодва ўсьміхаліся, задаволеныя сваім досьціпам і сяброўскімі, нават змоўніцкімі зносінамі. Потым слова ўгрунтавалася, зрабілася звыклае, дый ужо не заўважалася.

Тата, з твару якога амаль аніколі не сыходзіла хітрая ўсьмешка, меў магутную, цяжкую постаць, вялізарныя ногі і рукі, грамавы голас і нос буйной бульбай. Але з носам «бульбай» ён не згаджаўся і сьцьвярджаў, што гэткі тып носу трэба называць «клубніцавы», як слушна прыкмечана недзе ў Буніна. Тата, карыстаючыся сваёй выдатнай памяцьцю, любіў працытаваць каго з клясыкаў, дадаць у размову пераканаўчы афарызм альбо таксама расказаць анэкдот. Тата ўвесь час хадзіў застуджаны, чхаў ды смаркаўся, з чаго ягоны нос чырванеў і бунінскае параўнаньне з клубніцаю яшчэ больш удакладнялася. Застуда яго ані не бянтэжыла, ён і чуць не жадаў ні пра гарачае малако, ні пра цёплыя шкарпэткі, ні пра таблеткі. Наадварот, расчыняў фортку шырэй, абмываўся штораніцы халоднай вадой і піў ледзяны кефір з халадзільніка. Тата, паводле ўласнага выразу, «бадзёра дапрацоўваў» апошнія пяць гадоў перад пэнсіяй, шаўцом у Доме побыту. Калі пыталіся, чаму ён прысьвеціць акіян вольнага часу, які чакае яго на пэнсіі, тата рабіў шырокі жэст, абводзячы рукою сьцены, усю паверхню якіх займалі стэляжы з кнігамі. Ён любіў паўтараць жарт, што выдаткаваныя на кнігі грошы зь лішкам акупіліся непатрэбнасьцю шпалераў. Увесь час, колькі яго ведаў Рыгор, ён заўсёды зьбіраў кнігі, але, здаецца, ніколі іх не чытаў.

Аднак былі ў таты і такія аспэкты, што Рыгора ятрылі. Прыкладам, бясконцае сядзеньне ў прыбіральні з часопісам ці газэтай, манера калупаць запалкай паміж зубоў, альбо агідная звычка пляваць у попельніцу. Да падобных бытавых дробязяў дадавалася прынцыповае непадабенства ў густах і поглядах на шэраг музычных пытаньняў. Тутака сама час заўважыць, што тата таксама выходзіў вельмі дзіўны чалавек, бо людзі, занятыя папраўкай абутку, ні да кніг, ні да спрэчак пра музыку звычайна ня схільныя. Але, як кажуць псыхолягі ды псыхіятры, паняткі слушнасьці і дзівацтва вельмі няпэўныя і дакладных межаў ня маюць. Не сакрэт таксама, што дзіўнае цягнецца да дзіўнага, а дзівак – да дзівака, і хто ведае, калі б тата любіў паляваньне ці рыбу замест кніжкаў, як бы ў Рыгора склалася зь ягонай дачкой.

Калі гаварыць дакладна, дык тата быў прыхільнікам раньняга барока і нават схіляўся да рэнэсансу, у той час як для Рыгора музычная гісторыя пачыналася з рамантыкаў. Як чалавек дасьведчаны, мудры і тактоўны, тата старанна абыходзіў гэтую розьніцу густаў, і калі ім здаралася слухаць музыку разам, дык запісы абіраліся так, каб дагадзіць абодвум. Але Рыгор, сам ужо даўно не хлапец, ня быў гэткім жа памяркоўным, як тата. Часам, стаўшыся не ў гуморы, ён выклікаў тату на спрэчку, каб давесьці слушнасьць сваіх густаў і зьняпраўдзіць татавы погляды. Тата сварыцца не любіў, але ад поглядаў ніколі не адступаўся. У гэтых спрэчках высьветлілася, прыкладам, што ён аддаваў вялікую пашану клявэсыну, а фартэпіяна лічыў скажэньнем чыстае ідэі; што ён пакінуў ззаду рамантычную пустэчу, фальшывы надрыў мадэрну і бясплодныя сучасныя пошукі – і дасягнуў сапраўднае музычнае чысьціні. Аднойчы ў лаянкавым запаленьні тата сказаў, што глядзіць на Рыгора, зь ягонымі Вагнэрам і Малерам, як на падлетка, не дарослага да сьпелых уяўленьняў пра мастацтва. Рыгор запомніў гэта, і часта ўспамінаў, калі зь іроніяй, а калі са злосьцю. Ён быў упэўнены, што гэтая навамодная прыхільнасьць да барока – ня болей за піжонства.

Нягледзячы на гэткія абуральныя рознагалосьсі, сваркі ў іх былі нячастыя. Тата з Рыгорам разам елі – цесьць умеў добра гатаваць. Пілі разам таксама даволі часта, дакладней, Рыгор піў піва, а тата ўхвальна складаў яму кампанію. Відавочна, таце падабаўся захмялелы Рыгор. Сам ён алькаголю не ўжываў аніколі, што служыла адвечнай тэмай весяліцца: непітушчы шавец – нонсэнс! Тата аджартоўваўся, кажучы, што ў кефіры таксама ёсьціка невялічкі градус. Ён верыў, што кефір мае гаючы эфэкт і пры рэгулярным яго ўжываньні людзі робяцца доўгажыхарамі. Але калі на Рыгора знаходзіў настрой выпіць, тата адразу прыкмячаў гэта і даставаў яму з халадзільніка запацелую бутэльку моцнага «Сябра», прыгаворваючы, што першым глытком трэба выпіць роўна палову. Пасьля вячэры яны перамяшчаліся ў татаў пакой, дзе знаходзіўся балкон, і можна было шмат курыць і гучна гутарыць. Тата ставіў нэўтральную музыку, якая не выклікала абурэньня ні ў яго, ні ў Рыгора, штосьці з Гэндэля ці Гайдна, і яны да позьняе ночы аддаваліся ўзьліваньням за зачыненымі дзьвярыма.

У дні жа ўмеранасьці пасьля вячэры Рыгор закрываўся ад таты ў сваім пакоі і прасіў яго таксама зачыняць дзьверы, дзеля гукаізаляцыі. Стаміўшыся за дзень, Рыгор мог увесь вечар прасядзець на канапе, лагодзячы сябе півам з салёнымі сухарыкамі і слухаючы Брукнэра. Зрэдку ён браў пачытаць штосьці ў таты, пераважна пра падарожжы. У такія вечары нашмат утульней было пагасіць верхняе сьвятло і запаліць таршэр з аранжавым абажурам. Пацягваючы піва з вэнджанымі каўбаскамі, ён ляжаў на баку, абапёршыся на пухоўку, і не сьпяшаючыся чытаў «Зямлю Саньнікава» альбо «У нетрах Усурыйскага краю». Прачытаўшы гадзіну-другую, Рыгор вырашаў, што ўжо досыць позна, і ніхто не перашкодзіць яму дадаткова павячэраць, спакойна і разважана.

Ён ішоў на кухню, адрэзаў дзьве-тры лусты белага хлебу. Потым падымаўся на зэдлік і зазіраў на антрэсолі, дзе захоўваліся канфітуры. Трэба было зьмеркаваць, якое сочыва шмараваць на хлеб сёньня: белая парэчка мела дробныя костачкі, якія дакучліва засядалі паміж зубоў, а малінавага заставаўся апошні слоік, яго было шкада. Таму Рыгор апошнім часам усё часьцей цягнуў долу чорную парэчку. Нашмараваўшы хлеб маслам, а зьверху сочывам, ён раскладваў яго на талерцы так, каб можна было браць кожную лусту не запэцкаўшы рук аб суседняе, і садзіўся за стол. Мэтадоўна жаваў, часам уздыхаючы з задавальненьня.

Пятніцай ураніцу, напярэдадні знаёмства зь Лявонам, Рыгора прымусілі расплюшчыць вочы ціхія, але выразныя гукі клявэсыну з-за сьцяны. «Зноў Пёрсэл! Неўзабаве я ўсіх гэтых чарцей напамяць буду ведаць». Зь вялікай прыкрасьцю Рыгор паглядзеў на будзільнік – да званка заставалася пару хвіляў. Прычапіцца, што тата ўключаў музыку надта рана, было нельга, і што надта гучна – таксама нельга. Спусьціўшы ногі на падлогу, Рыгор зь непрыязнасьцю адзначыў, што да падэшваў прыліплі дробныя парушынкі. Пара б ужо правесьці вялікае агульнае прыбіраньне. Ён абтрос ногі адна аб адну, устаў, падыйшоў да стала і вымкнуў будзільнік. Было б непрыемна, калі б ён такі зазваніў. Ад вечаровае чакалядкі засталіся два квадраціка, і Рыгор імлява зьеў іх. За вакном сьвяціла сонца, выяўляючы на шкле аксамітавы пляст пылу. «І вакно трэба вымыць», – скрывіўся Рыгор. Ён правёў пальцам па шкле і паглядзеў на палец, абцёр аб майткі.

Нацягнуўшы джынсы, Рыгор пайшоў у лазенку. У татавым пакоі ўжо сьпявалі анёлавымі галасамі нейкую кантату. Падлога пад нагой рыпнула, і Рыгор уявіў, што мог бы стаць на гэтым месцы і разгойдвацца з боку ў бок у тахт анёлам. А таце, калі б той выйшаў, ён растлумачыў бы, што нават падлогавыя дошкі імкнуцца разам зь Пёрсэлам славасловіць нябёсы. Але хай яго... У лазенцы Рыгор абмыў твар, падрабязна разгледзеў яго і застаўся задаволены. Уважліва расчасаў валасы, спрабуючы зьмеціць зьмены, што адбыліся пасьля ўжываньня новага шампуню. Здаецца, сталі зьлёгку сушэйшыя. Рыгор нахіляў галаву пад рознымі вугламі, уздымаў асобныя пасмы, ловячы на іх водбліск лямпачкі. Нарэшце зноў прычасаўся, вычысьціў зубы і выйшаў. Клявэсын ужо сьціх.

– Рыгору! – паклікаў тата з кухні. – Прачнуўся? Як спаў? Што сьніў?

Рыгор спыніўся ў дзьвярох кухні і спрабаваў узгадаць, што ж яму сьнілася.

– Халера яго ведае... Як толькі прачынаюся, з галавы ўсё зьнікае.

– Сьнедаць будзеш? Ёсьць амлет са шпінатам, гарэхавыя кексы. Мо кавы? – тата ведаў, як пацешыць. Ён аніколі не ленаваўся ўстаць зранку і згатаваць штосьці панадлівае.

– Дзякуй, тата, не адмоўлюся, – Рыгор сеў за стол і зглынуў, ён добра памятаў амлет са шпінатам і ведаў ягоны смак. Тата зараз жа закатаў рукавы халата, задрынькаў лыжкамі і талеркамі, палез у духоўку. Ён паклаў Рыгору важкую порцыю амлету, адкаркаваў загадзя прыгатаваную бутэльку «Сябра» і прысеў побач, каб атрымаць асалоду з паглынаньня свайго твору. Амлет атрымаўся смачны на дзіва. Рыгор, жвава жуючы, ухвальна ківаў галавой і рабіў вялікія вочы, паказваючы, як яму хораша. Тата ўсьцешана высмаркаўся ў сурвэтку, устаў і наліў сабе кефіру.

– У краму пойдзеце сёньня? – спытаў Рыгор, паставіўшы пустую талерку ў мыйку і адсопваючыся.

– Як заўсёды, бліжэй да абеду. Што табе прынесьці?

– Дык звычайна: тройку піва і закусіць. Што яшчэ чалавеку патрэбна... – Рыгор узяўся за кексы, запіваючы іх півам. – Вафляў. Ну ці печыва з разынкамі. І мо шампунь які, пажадана на ўвільгатненьне.

– Няўжо апошні не падыйшоў?

– Мне здаецца, празь яго валасы нейкія сухія, – Рыгор пакрывіўся.

– Хадзітка сюды, – тата ўзяў зяця пад локаць і падвёў да вакна. Ня менш уважліва за Рыгора ў лазенцы, агледзеў валасы і лягутка пакратаў, пацёр паміж пальцамі. – Маеш рацыю. Купім на ўвільгатненьне. Можа, Іва Рашэ?

– Чаму не? Добра, тата, дзякуй. Пайду я, – Рыгор адным глытком дапіў піва. – Кексы – асалода. Да вечара!

І, выходзячы з кухні, Рыгор не ўтрымаўся і бессэнсова зьедліва сказаў:

– Як там наш Прэторыюс маецца?

– Дарэчы, даўно яго не заводзіў. Вось увечары і паслу-хаем разам, калі ты па ім засумаваў, – падміргнуў тата, не паддаўшыся на выклік спрачацца.

Рыгор не знайшоў нічога лепш, як шматзначна хмыкнуць ды пайсьці зьбірацца на працу. Звычайна зборы складаліся з глядзеньня ў вакно на надвор'е ды адзяваньня. Надвор'е стаяла нязьменна цёплае і сонечнае, і Рыгору заставалася адчыніць шафу і выцягнуць з палічкі самую ніжнюю суколку. Гэта была ягоная даўняя традыцыя: пасьля генэральнага праньня акуратна складаць усе суколкі на палічку ў выпадковым парадку, а потым выцягваць іх па чарзе, зьнізу ўверх. Калі стос сканчаўся, зьдзяйсьнялася новае праньне, і гэтак далей. Сёньня трапілася адна зь ягоных упадабаных – вольная, ярка-аранжавая, з чорным, стылізаваным пад татуіроўку ўзорам на грудзёх. Ён надзеў красоўкі, паглядзеў у люстэрка і выйшаў.

Рыгор бадзёра зьбег лесьвіцай, штурхнуў дзьверы на вуліцу і ледзь не прыбіў дзядзьку Васіля, што стаяў да іх сьпіною. Дзядзька Васіль, як заўсёды, спрачаўся зь дзядзькам Міхасём. Абодва яны былі сьціплымі худзенькімі пэнсіянэрамі, жылі ў гэтым жа доме і дзеля мацыёну шпацырылі ад аднаго пад'езда да другога. Рыгор гучна павітаўся, але адказаў яму толькі дзядзька Міхась. Дзядзька Васіль да тога захапіўся сваёй прамовай, што замест прывітаньня на імгненьне зірнуў на Рыгора выпуленымі вачыма.

– Возьмі хоць «Вайну і мір». Талстога было б наўпрост сумна чытаць, калі б не вузлы жаноцка-мужчынскіх зносін паміж героямі! Яны раўнамерна расстаўленыя ў рамане, і ўвага чытача як на рэйках коціцца ад аднаго вясельля да наступнага.

– Ну што ты кажаш, Васіль. Якая аблуда.

Дзядзька Міхась адказваў упэўнена і спакойна. Ён быў вялікі прыхільнік Ільва Талстога, нагэтулькі перакананы ў велічы клясыка, што нават сама роспачныя напады разьбіваліся аб ягоную ўпэўненасьць, як хвалі аб скалу.

– Але ж дазволь! – не даваў яму казаць дзядзька Васіль, – Асабіста мне гэткія хітрыкі здаюцца занадта прымітыўнымі. Ён іграе на ніжэйшых інтарэсах чытача, я б на’т сказаў – на ягоных інстынктах!

На слове «інстынктах» дзядзька Васіль драматычна ўзвысіў голас. Рыгор ужо добра памятаваў усе інтанацыі, жэсты і фазы, якія праходзілі спрэчкі паміж дзядзькамі, але тэма кожнага разу была іншая, і ён часта спыняўся паслухаць. Дзядзька Васіль любіў паспрачацца і ня меў усталяваных поглядаў ані ў чым, а менш усяго ў літаратуры. Спрэчкі ж бадай заўсёды тычыліся менавіта літаратуры: дзядзька Васіль ніяк ня мог прымірыцца з тым, што дзядзька Міхась шануе Талстога як вышэйшага за ўсіх, хоць у сьвеце шмат ані ня горай напісаных кніжак.

– Васі-іль, – з дакорам працягнуў дзядзька Міхась, – А хіба ягоныя нарысы пра ваенныя падзеі ня гэтак жа захапляюць? Ня ведаю, як ты, але я – чалавек, вельмі далёкі ад вайсковае сфэры. Я ніколі не служыў ды наогул збольшага пацыфіст. Але нагледзячы на тое гэныя нарысы мяне моцна ўражваюць. Калі чытаеш, як героі імкнуцца ў атаку, на’т сэрца б’ецца хутчэй – адчуваеш душэўны ўздым, а абзацы так і праглынаюцца.

– Гэта таксама гульня з інстынктамі!

– Якія ж тутака інстынкты?

– Ня ведаю, як яны слушна называюцца, я ж табе не прафэсар Паўлаў. Але калі ўсе вакол крычаць «ура! наперад!» дык і ты разам зь імі закрычыш, і пабяжыш з душэўным уздымам – і гэта чыстае вады інстынкт і рэфлекс.

– Але скажы, хіба гэта не геніяльны пісьменьнік, калі ён здольны выклікаць у цябе гэны інстынкт? Не рэчавістымі дзеяньнямі, а толькі сваім аповядам? Вось ты, Рыгор, ці чытаў ты «Вайну і мір» ?

Яны перапыніліся і дружна паглядзелі на Рыгора. Рыгор паціснуў плячыма.

– Здаецца, чытаў некалі.

Ён невыразна памятаў, як пачынаў раман, але неўзабаве кінуў, бо здалося занадта расьцягнута і нудна.

– Як жа так, Рыгор? Ты абавязкова пачытай. Вялікі раман.

Дзядзька Міхась сур'ёзна глядзеў на яго. Рыгор абяцаў пачытаць. Дзядзька Васіль у гэты момант састроіў грымасу агіды, прыадчыніўшы рот і прыжмурыўшы вочы, быццам кажучы, што ані ня варта чытаць «Вайну і мір», калі ня хочаш выпрабаваць ванітавага рэфлексу. Раптам Рыгор чмыхнуў – у яго нарадзіўся анэкдот:

– Слухайце, бацькі! Прыходзіць Талстой у аптэку і кажа – дайце мне пакунак начэпнікаў, сама вялікіх і з пупышкамі. Аптэкарка кажа – Леў Мікалаевіч! карыстацца начэпнікамі амаральна! бо павінны нараджацца дзеці! Талстой адказвае – дурніца! гэта ня мне, а Дастаеўскаму, ён сам купляць саромеецца, – і Рыгор зарагатаў.

Дзядзька Васіль і дзядзька Міхась разам скрывіліся. Дзядзька Міхась нават плюнуў з прыкрасьці, а дзядзька Васіль сказаў:

– Што за гідота, Рыгору! Ты нібы шкаляр, далібог. Аніякага густу!

Але пакрыўдзіць Рыгора было немажліва. Ён толькі ўсьміхнуўся ў адказ, разьвітаўся, паправіў торбу на плячы і рушыў. Ён яшчэ чуў, як дзядзька Васіль выказаў здагадку, што сапраўдна вялікім пісьменьнікам быў бы той, хто напісаў бы захапляючую кнігу, не абапіраючыся ні на якія інстынкты. Яшчэ колькі мэтраў, і іхныя галасы патухлі.

Рыгор любіў хадзіць і хадзіў шпарка. Ён выйшаў з двароў, перасёк вуліцу, зрэзаў рог парку і разагнаўся да сваёй звычайнай хуткасьці. Ягоны шлях ляжаў спачатку ўздоўж працяглага Чыжоўскага парку, потым мастом праз вадасховішча, потым паўз ружовае прастакутнае лазьні, потым Партызанскім праспэктам, потым празь лесапарк, трамвайнымі рэйкамі. У лесапарку Рыгор бавіў крок, спыняўся і ненадоўга сядаў на схіле з выгаралай на сонцы траўкай – адпачыць і перакусіць. Зьядаў два-тры бутэрброды з маслам і сырам, слухаючы ветрык у галінах над галавою і ціўкат птушак. За паркам праглядаўся белы плот Трактарнага завода, дзе працаваў поварам Рыгораў знаёмец. Знаёмец даўно запрашаў яго на завод у госьці, “па сумленныя працоўныя бліны”, як ён казаў. Але Рыгор так ані разу не зайшоў – ураніцу ён сьпяшаўся на працу, а ўвечары знаёмы ўжо сыходзіў дадому, ён сканчаў зьмену ці тое а чацьвёртай, ці тое а пятай гадзіне... Адпачыўшы і аднавіўшы сілы, Рыгор наважна падымаўся і ішоў наперад уздоўж трамвайных рэек ці нават па ім. Цяпер ён ужо ўваходзіў у стан, калі хацелася ісьці далей і далей, хутчэй і хутчэй. Цэнтар горада ён перасякаў на ўсю моц, а пад сканчэньне шляху, перад плошчай Бангалор, ужо трохі стамляўся. Але больш не адпачываў, бо заставалася ўжо няшмат: прайшоўшы краем парку і абмінуўшы невялікую ладную царкву, ён збочваў направа ды трапляў на фінішную прамую, вуліцу са старымі цаглянымі дамамі.

У адным з вокнаў апошняга дома, белага дзевяціпавярховіка, напалову схаванага лісьцем высокіх каштанаў, ён аднаго разу, кінуўшы выпадковы погляд, заўважыў бледны старэчы твар пад сабранымі назад сівымі валасамі. Бабулька нерухома сумавала і глядзела на дарогу, на Рыгора. Праз колькі дзён ён заўважыў яе зноў, потым яшчэ і яшчэ. Спачатку ён адчуваў лёгкае раздражненьне да бабульцы, яму не падабалася быць пад ейным наглядам і кантролем, хай і нікчэмна малым. Але пакрысе бледны твар у вакне зрабіўся яму звыклы і нават сяброўскі; калі ў некаторыя дні яго не было відаць, Рыгор смутна непакоіўся. Сёньня, задаволена адзначыўшы наяўнасьць бабулькі, Рыгор коратка і дзелавіта паглядзеў у ейны бок і кіўнуў. Зь некаторага часу, будучы ў гуморы, ён вітаў яе, хоць яна ніколі не адказвала.

Яму засталося прайсьці жоўтую тралейбусную станцыю, атачоную кругавой дарогай з суплётамі правадоў над ёю, а за станцыяй ужо пачыналася тэрыторыя гаражоў. Гаражы займалі значную плошчу і падзяляліся на сэктары, якія належылі розным таварыствам. Сэктар Рыгора меў назву «Гаражны кааператыў» і пачынаўся з двух пышных каштанаў, паміж якімі ўтульна прыбудавалася хатка ахоўніка зь белае цэглы і доўгі, тонкі, выгнуты пад сваім цяжарам шлягбаўм у чырвона-белую паласу.

Рыгор валодаў двума сумежнымі гаражамі ў канцы «гаражнага кааператыву», у цяністым тупіку. Іхныя жалезныя брамы былі памаляваныя ў цёмна-вохрысты колер, які хаваў бруд і ржу. Усярэдзіне абодва гаражы злучаліся праходам, самачынна і нелегальна прарэзаным Рыгорам. У першым гаражы, які ён называў кухняй, зьмяшчаліся стэляжы са мноствам прылад, варштат з магутнымі абцугамі, невялікі сьвідравальны станок, гонар Рыгора, стары-замшэлы халадзільнік з абцякальнымі формамі ў стылі пяцідзясятых і фатэль-качалка «для кліентаў». Запаліўшы сьвятло – асьвятляліся гаражы простымі лямпачкамі, якія зьвісалі з даху на касічках правадоў – Рыгор сеў у фатэль і адчыніў халадзільнік. Пяць бутэлек піва, тры бляшанкі з тушонкай, вэнджаныя каўбаскі, спагеці, аліўкі, аўсянае печыва. Рыгор застаўся задаволены аглядам. Пад варштатам у яго захоўвалася электраплітка і рондаль, ён дастаў іх, увамкнуў плітку ў разэтку і адразу ж вымкнуў, успомніўшы, што вада ўчора скончылася.

Ісьці ў краму па пітную ваду было лянота, і Рыгор, узяўшы пустую пяцілітровую бутлю, рушыў да водакалёнкі, што ўпэўнена і незалежна сінела побач са шлягбаўмам. Рыгор падставіў пад кран бутлю і націснуў на рычаг. Пачулася падземнае сіпеньне, руцэ перадалася лёгкая дрыготка, і неўзабаве палілася вада, тоўстым празрыстым струмянём. Пакуль бутля гула і булькала, Рыгор наблізіў твар да вакна і зазірнуў праз шкло ў хатку ахоўніка. Хатка зараз пуставала, дзядзька Геня зьяўляўся на месцы не раней абеду. На запыленым стале ляжала газэта і аловак, пэўна, ён учора адгадваў крыжаванку. Тым часам бутля поўнілася і гук у ёй рабіўся ўсё цішэйшы і танчэйшы. Рыгор паспрабаваў адпусьціць рычаг менавіта ў той момант, калі бутля напоўніцца роўна даверху, але на імгненьне спазьніўся і вада плюхнула праз рыльца. Зноў запанавала цішыня. Сонца прасьвечвала лістоту клёнаў, цьвіркалі вераб'і. Удалечыні зьявіўся і зьнік мінак.

Вярнуўшыся ў гараж, Рыгор паставіў ваду кіпяціцца. Хацелася піць. Ён дастаў зь лядоўні піва, зрабіў колькі глыткоў і прайшоў у другі гараж, названы ім пакоем. Гэты гараж быў асабістай тэрыторыяй Рыгора, куды кліенты не дапускаліся. Там было аскетоўна пуста: цьвёрдая кушэтка са сьпінкай, высокі круглы столік, а насупраць – тумба з прайгральнікамі і ўзмацняльнікамі. Побач з тумбай стаялі вялізныя акустычныя калёнкі. Рыгор, акрамя любові да музыцы, быў аўдыёфілам, знаўцам чыстага і празрыстага гуку. Каб палепшыць акустыку ў гаражы, ён абцягнуў сьцены і столь старымі дыванамі, а на падлогу паклаў кавалак тоўстага лямцу. У кутку за правай калёнкай зьмяшчаўся стэляж з кружэлкамі і кампакт-дыскамі. Паставіўшы бутэльку на калёнку, Рыгор пачаў вадзіць пальцам па тарцох дыскаў, выбіраючы, што б такога паслухаць. Усё было пераслухана ўжо трыста раз, фонатэка даўно мела патрэбу ў папаўненьні.

З кухні пачуўся шып, гэта закіпела вада. Рыгор хутка выцягнуў адзін са сваіх улюбёных дыскаў, Італьянскую сымфонію Мэндэльсона з Караянам, зрабіў грамчэй і пабег да рондалю. Вада булькала і выплюхвалася на плітку. Ён сунуў у рондаль пук спагеці і пачаў ціснуць на іх, каб сагнуць і цалкам пагрузіць пад ваду. Мэндэльсон уваходзіў у сілу. Нарэшце спагеці паддаліся, і Рыгор уладкаваўся на кушэтцы, адпіваючы піва і ўважаючы імклівае моцы аркестру. Калі першая частка канцэрту скончылася, ён спыніў прайгральнік і заняўся нарэшце абедам. Гэта было да прыемнасьці нескладана: зьліць ваду са спагеці, адкрыць адмысловым нажом бляшанку, выгрузіць тушонку ў рондаль ды ўсё перамяшаць. Атрыманую страву Рыгор наклаў у плястыкавую талерку, колькі ўлезла, зачыніў што засталося ў рондалі накрыўкай, узяў відэлец і пагасіў сьвятло. Рыгору падабалася слухаць музыку ў прыцемку. З уздыхам задавальненьня ён сеў на кушэтку і націснуў гузік на пульце. Пачалася другая частка канцэрту.

Да канца сымфоніі Рыгор ужо даеў спагеці, пасядзеў на канапе, цешачыся пачуцьцём сытасьці і спакою, а потым прыняўся за справу, якой займаўся ўжо не першы тыдзень. Гэта была глябальная каталягізацыя ўсіх дэталяў і запчастак, якія захоўваліся ў ягоных гаражох. Некаторы час таму яму прыйшла ў галаву ідэя, што можна значна паскорыць пошук усякіх дробных дэталькаў, калі ведаць дакладна, дзе кожная зь іх ляжыць. Ён завёў сабе два вялікіх тоўстых сшыткі ў клетачку, у першым зь якіх зрабіў альфабэтавыя выразы на правым краю кожнае старонкі, як бывае ў тэлефонавых кніжках. У гэты сшытак Рыгор запісваў назвы дэталяў па альфабэту, з пазнакай памераў, матэрыялаў, асаблівасьцяў канструкцыі, а таксама нумар палічкі на стэляжы і нумар скрынкі. Прыкладам, «вінт дыямэтрам 5 мм, даўжынёй 20 мм, сталь, шасьцігранная галоўка, 3 адзінкі, палічка №1, скрыня №1». У другі сшытак занасіліся тыя ж дэталі, але прынцып сартаваньня быў іншы: спачатку ішлі нумар паліцы і нумар скрынкі, а потым пэдантоўна пералічвалася зьмесьціва.

Рыгор выйшаў у першы гараж і спыніўся перад бліжэйшым да выйсьця стэляжом. Верхняя частка ягоных палічак была занятая пранумараванымі і ўжо каталягізаванымі бляшанкамі і скрынкамі, а ўнізе стаялі некранутыя пакуль што рэсурсы. Ён выцягнуў зьнізу наўзгад бляшанку – трапілася з-пад кавы – сеў за варштат і са звонам і шолахам высыпаў дэталькі. Некаторыя пакаціліся ды ўпалі на падлогу. Абодва сшыткі ляжалі разгорнутыя яшчэ з учора. Рыгор узяў аловак і паглыбіўся ў працу.

Ён доўга і з густам працаваў, рашчыніўшыся ў дэтальках, паказаньнях штангэнцыркуля і запісах у сшытках. Папіваў піва, зьядаў паміж справай каўбаску-другую і пачуваўся цалкам шчасьліва. За колькі гадзін яму ўдалося ўпарадкаваць дзьве вялікія бляшанкі з-пад кавы. Ад справы яго адарваў званок будзільніка на мабілцы: пяць гадзін. Працоўны дзень скончыўся. Рыгор адсунуў сшыткі ўбок, устаў і пацягнуўся. Падняў бутэльку, падыйшоў да брамы і дапіў пару цёплых глыткоў, што засталіся на дне. Сьвятло сонца ўжо рабілася залаціста-вечаровае.

3. Як Лявон ды Рыгор пазнаёміліся

У чыжоўскай лазьні Лявон бываў толькі аднойчы, некалі даўно, і зараз трохчасовы шлях да яе стаўся сапраўднай прыгодай, з тых прыгод, што вылучаюць дзень з роўнай чаргі падобных. Дарогай Лявон уяўляў, быццам ягоныя ногі пакідаюць за сабой паўпразрыстыя сьляды, якія назусім застаюцца на зямной паверхні. Гэта была ўпадабаная Лявонава забаўка падчас шпацыраў новымі мясьцінамі – маляваць у розуме вялікую гарадзкую мапу з пункціравымі траекторыямі ўсіх ягоных шляхоў. Пракладаньне на гэтай мапе новай лініі тым больш задавальняла, чым далей яна знаходзілася ад клубка старых і будзённых ліній, якімі ён рухаўся звычайна. Сёньняшні шлях, з усімі адмысловымі адгалінаваньнямі, спантанавымі зваротамі і колькімі панічнымі імгненьнямі – ў моманты, калі страчваліся арыенціры – гэты шлях, хай і ня ўвесь, але хоць часткай пралягаў празь белыя плямы на мапе. Лявон адчуваў сябе першапраходцам, ягоны настрой няўхільна ўздымўся, і ён наблізіўся да лазьні, размаляванае ружовымі і белымі прастакутнікамі, у найлепшым гуморы.

Суботняя лазьня выявілася значна шматлюднейшая, шумнейшая ды душнейшая за нядзельную. Ён зразумеў гэта адразу, ледзь пераступіўшы парог у распранальню. Але трэба было ісьці мыцца, бо вярнуцца дадому значыла згубіць  паўдня, змарнаваўшы яго на хаду туды-сюды. Адкінуўшы сумневы і стараючыся не думаць пра зьневажальнае становішча індывіда ўва ўмовах цясноты, Лявон накіраваўся ўглыб, куды яму махнуў лазеньнік. Парожнія шафкі адрозьніваліся ад занятых наяўнасьцю зьверху бляшаных тазікаў – з нумарамі, намаляванымі чырвонай фарбай.

Адным з сама прыемных лазьневых уражаньняў для Лявона быў першы ўваход пад душ. Зьняўшы нагавіцы і зачыніўшы шафку, Лявон прайшоў у мыйную залю. На шчасьце, адзін з душаў, адразу ля дзьвярэй, быў незаняты. Выцягнуўшы рукі да круглага вэнтыля-рамонка, ён пусьціў моцную ваду і ўважліва адрэгуляваў тэмпэратуру, не сьпяшаючыся і даючы ёй час устаяцца. Потым разам ступіў пад пругкі гарачы дождж, з радасьцю адчуваючы, як імгненна бракне і цёпла цяжэе кашуля, майткі і шкарпэткі, як вільготна і ласкава тканіна аблеплівае скуру. Лявон зажмурыўся, закінуў галаву тварам да вады, падняў рукі і ўсім целам пацягнуўся ўверх. Ён усьміхаўся, адчуваючы, як тонкія, але моцныя струмені ствараюць вірчыкі ў ягоным носе і вачніцах, пырхаў і напяваў.

Потым Лявон распрануўся, кінуў мокрую адзежу ў тазік і напоўніў яго вадой. Насыпаўшы ў ваду пральнага парашку з адмысловага непрамакальнага пакуначка, ён выпраў сваю бялізну, старанна прапаласкаў яе, адціснуў і акуратна склаў у сіні мяшок «Nivea», каб па вяртаньні дадому разьвесіць на балконе і высушыць. Цяпер надыйшоў час парыцца.

Лявон першым убачыў Рыгора. Калі Лявон увайшоў у парную – пасьля высьветлілася, што трэба казаць «апарня» – ля печы, сьпіной да яго, стаяў сярэдняга росту хлопец у шэрай лямцавай шапцы-будзёнаўцы. Ён асьцярожна плюхаў на распаленыя камяні з коўшыка і пытаўся мужыкоў на верхніх паліцах, ці не занадта ім горача. Мужыкі пагладжвалі венікамі грудзі, плечы, сьцёгны і прасілі яшчэ трошачкі. Лявон не сьпяшаўся падняцца наверх, абвыкаючы. Стоячы за крок ад печы, ён разглядаў Рыгора: ягоны мужную, зьлёгку цяжкаватую постаць, магутную сьпіну, упэўненыя рухі. Каб паддаць пару, Рыгор выцягваў руку з каўшом, паварочваў яе, і пад скурай на перадплеччы пераліваліся доўгія цягліцы. Здаецца, да вады была дададзенае піва, адчуваўся далікатны хлебны водар. Наверсе ўжо пачалі хвастаць сябе венікамі, і нарэшце хтосьці гукнуў: «Хапае!» Гэта азначала, што ўжо досыць горача і больш пару ня трэба.

Рыгор апусьціў коўш у вядро і, адыходзячы ад печы, наступіў на нагу Лявону. «Даруй, браценік», – Рыгор выбачальна дакрануўся да ягонага пляча шырокай далоньню. Лявон ветліва кіўнуў, і яны разам падняліся наверх, на пляцоўку для аматараў парыцца стоячы, вакол якой зьмяшчаліся прыступкі для менш актыўных. Лявон залез на верхнюю прыступку, дзе запал быў наймацнейшы, сеў, падклаўшы пад зад разважліва прынесеную з сабою дошчачку, і заціх. З кожнага руху скуру пякло. Рыгор стаяў побач, спачатку ён махаў венікам перад сабой, спараджаючы хвалі распаленага паветра, а потым ужо і захвастаў сябе, ўсё мацней і мацней. «Аднак любіць паесьці», – адзначыў Лявон ягонае чэраўца. Потым ён прыкрыў вочы і забыўся пра Рыгора, уяўляючы, як чырвона-чорны жар працінае ягонае цела наскрозь.

Папекшыся ў парнай хвілін дзесяць, Лявон зь лёгкай запамарокай выйшаў у мыйную залю і доўга стаяў пад прахалодным душам. Тугія бруі білі з бляшанага конуса, цяжка ціснулі на галаву і на плечы. Лявон цешыўся гэтым цяжарам, гучным плёскатам і шумам вакол, ярка-фруктовым шампунавым пахам і пяшчотнымі бурбалкамі шумы, што паўзьлі ўніз па грудзёх і жываце. Ён ненадоўга вылез з-пад душу, каб пацерці нейкаму дзядзьку тоўстую сьпіну, і, адмовіўшыся ад узаемнасьці і вярнуўшыся пад бруі, назіраў, як той старанна вымывае сабе падпахі і ядры. Усё вакол здавалася Лявону ў вышэйшай ступені слушнае і патрэбнае, ён чарговага разу адчуў салодкую сапрыналежнасьць і суяднаньне з усімі гэтымі мокрымі, мыльнымі целамі.

Стаміўшыся, Лявон выйшаў у прахалодны прылазьнік, апусьціўся на сяданку свае шафкі і накінуў на плечы вялікі зялёны рушнік. Скура ягоная, здавалася, набрыняла і гула, але не балюча, прыемна. Ён паспрабаваў знайсьці слова, якое б падыходзіла да ягонага цяперашняга стану, і спыніўся на «зьнемажэньні». «Душа зьнемагла ў расстаньні», – спамянуўся радок з улюбёнага бацькоўскага рамансу. Лявон заплюшчыў вочы, і думкі звыкла паляцелі над дарогай да хутару, пад аблокамі. Сёньня хутаранка ўбачылася яму здалёку, са сьпіны, яна ішла сьцежкаю паўз залацістых палёў. Чорныя валасы, сабраныя ў тоўсты жмут, пагойдваліся ў тахт ейных крокаў, рукі трымалі нешта ля грудзяў. Ён нагнаў яе і паляцеў побач, амаль дакранаючыся да пляча. Жаўтлява-белая ільняная сукенка пахла сьвежай тканінай. Пяшчотным высокім голасам яна сьпявала чароўную незнаёмую песьню, кожнае слова якой было зразумела, але агульны сэнс вытанчаўся і зьнікаў у паветры.

Прачнуўся Лявон з холаду. Рушнік зваліўся са сьпіны і ляжаў адным канцом на падлозе, мокрай і бруднай. Ён правёў рукой па плячы ў цьвёрдых дрыжыках, потым па галаве. Валасы высахлі – мусіць, праспаў ён каля гадзіны. Лявон выцягнуў зь мяшка чыстыя майткі і шкарпэткі, адзначыўшы, што ў паступовым і даканцовым высыханьні ёсьць свая рацыя: шкарпэткі ня ліплі да скуры і напяліся лёгка. Выцерціся рушніком да такой сухасьці ніколі б не атрымалася. Стоячы нагамі на туфлях, каб не змачыць шкарпэтак, ён павярнуўся да шафцы. Каб надзець нагавіцы ў лазьні, патрабаваўся досьвед і спрытнасьць – крануўшыся падлогі, калашыны б немінуча запэцкаліся, таму іх трэба было пакласьці на сяданку ці трымаць у руках. Па чарзе балансуючы тое на адной назе, тое на другой, Лявон нацягнуў нагавіцы, акуратна разгарнуў сваю ўпадабаную белую кашулю са стаячым каўняром і панюхаў яе. Пахла сьвежа, але зь нейкім прысмакам, і ў смутнай спробе вызначыць яго Лявон наморшчыў лоб. Ён надзеў кашулю, запрануў яе ў нагавіцы, сагнаўшы зморшчыны на сьпіну, і зашпіліў пас.

У бары на першым паверсе стаялі пяць-шэсьць столікаў, заўжды занятыя чыстымі румянымі мужыкамі, якія падоўгу сядзелі там пасьля мыцьця. Ціхія і ўлагоджаныя, прыемна стомленыя, яны паважна пілі піва з бутэлек ці з аднаразовых куфляў і гутарылі. Лявона вабіў гэты лянотны пасьлялазьнёвы дух, хацелася таксама пасядзець за столікам і выпіць, з асалодай праз пустэчу ў галаве. Лявон падыйшоў да стойкі, спытаў у буфэтніка пакуначак апэльсінавага соку і агледзеўся, шукаючы месца. За бліжэйшым столікам сьпіной да яго сядзеў хлопец зь цёмнымі валасамі і ў беласьнежнай кашулі-пола. Вакол яго стаяла колькі вялікіх плястыкавых талерак са сьлядамі кетчупу і дзьве піўныя бутэлькі. Лявон наблізіўся і запытальна дакрануўся да крэсла насупраць. Хлопец падняў галаву і кіўнуў. Лявон пазнаў тога парыльнага майстра, што паддаваў жару і наступіў яму на нагу. Ён адсунуў крэсла і сеў, паставіўшы заплечнік на падлогу. На яго зышоў той настрой, калі хацелася з кімсьці гутарыць, павольна, падрабязна, пра сябе ды пра яго.

– Добра сёньня было! – Лявон усьміхнуўся Рыгору, вылушчыў плястыкавую саломку і ўторкнуў яе ў пакуначак. – Чым ты пырскаў у печ, півам ці квасам?

– Піва трохі да вады дадаў. Чыстае піва на камяні ліць нельга, смаленым будзе пахнуць, – ахвотна адказаў Рыгор і глынуў з бутэлькі. – Навак?

– Так, у гэтай лазьні я ўсяго пару разоў быў, ды і то ўнядзелю. Лявон, – назваўся Лявон.

– Рыгор.

Рыгор ссунуў талеркі адна на адну, каб было месца для Лявона. Ён ужо разгледзеў суразмоўцу, адзначыўшы ягоную маладосьць і просты, але не бязглузды твар. «Машыны ў яго вядома няма, і жонкі няма. Студэнт», – зьмеркаваў ён.

– А ў саўну ходзіш? – працягваў Лявон.

– Не люблю я яе, кволая. Гэта для ўсялякіх там спарцмэнаў і для хворых, каму грэцца пажыўна, але хто ў сапраўднай лазьні памерці можа.

– Дакладна! – Лявон усьміхнуўся зноў, быццам згаджаючыся. Калі задумацца, дык ён і насамрэч быў згодны, але Лявон не задумваўся. Рыгоравы словы нават не адпалі ў ягоную памяць; зараз яму проста падабалася слухаць гук голасу і разумець, што ён зьвернуты менавіта да яго.

Яны пагаварылі пра лазьню, потым пра сок, чаму Лявон п'е сок, а ня піва. Лявон сказаў, што нічога супраць піва ня мае, здароўе ў яго таксама добрае, проста ён звыклы да апэльсінавага соку і любіць яго. Тады Рыгор усхваліў тутэйшыя бутэрброды – і хлеб, і каўбаса, і сыр сьвежыя. Лявон адказваў, што таксама абавязкова паспрабуе, толькі трошкі пазьней, зараз яму да тога хораша, что нават жаваць ня хочацца. Потым за столікам у дальным куце нягучна засьпявалі, і іхная гутарка перайшла на музыку. Высьветлілася, што Лявон музыку любіць, але пэўных музычных прыхільнасьцяў ня мае і нават цяжарыцца ўзгадаць хоць бы колькі сваіх улюбёных запісаў. Рыгор дапіваў другую бутэльку піва, ён ужо прыхмялеў і не зьдзіўляўся на такія дробязі. Ён спытаў Лявона, што той думае пра клясыкаў, рамантыкаў і мадэрністаў, і Лявон аддаў ім усім роўную пашану. Калі Лявон глядзеў яму ў вочы, Рыгору рабілася добра, утульна і лёгка, ён адчуваў увагу да сваіх слоў і праз гэта казаў яшчэ болей і лепей.

Падыйшоў буфэтнік, каб прыбрацца са стала. Рыгор напаўголасу спытаў яго, што за песьні сьпяваюць за столікам у куце, незнаёмыя нейкія. Гэта ціхія песьні, адказаў буфэтнік. Лявон падняў вочы да столі, успамінаючы, дзе ён ужо чуў пра іх, а Рыгор засьмяяўся:

– Я чую, што ціхія, а ня гучныя! Хто напісаў іх, вось я пра што, – буфэтнік ня ведаў, і Рыгор махнуў рукой. – Ну дый добра, ня ведаеш дык ня трэба. Прынясі мне яшчэ пару бутэраў з каўбасой, зрабі ласку. І два «Сябра». Вып'емо «Сябра», Лявон? Я частую.

– Не, мне соку, – папрасіў буфэтніка Лявон. – Даруй, Рыгор, я ўсё-ткі соку. Няма сёньня настрою на піва, дзякуй. А дзе ты працуеш?

Ягоная ўсьмешка была такая добрая і чыстая, што Рыгору і ў галаву не прыйшло крыўдаваць на адмову. Ён сам зьеў абодва бутэрброды, шчодра іх запіваючы, і ахвотна расказаў Лявону пару пацешных выпадкаў з жыцьця аўтасьлесара. Потым Рыгор сказаў, што ўжо заседзеўся і хоча надвор, да паветра. Калі яны выйшлі вонкі і спыніліся на прыступках, Лявон звыкла падняў галаву і загледзеўся на нябёсы. Цела было ў прыемным паслабленьні, кожны збытны рух патрабаваў намогі. Шлях дадому здаўся Лявону непамерна доўгім, замарылася пра ровар. Рыгор глядзеў на юны Лявонаў профіль на фоне вечаровых нябёсаў і таксама думаў пра вяртаньне дадому, але з раздражненьнем і бадай што з агідай. Асабліва непрыемнымі зараз былі думкі пра тату і пра сваю несвабоду.

– Гэх, Лявон, дзе грошай здабыць? – чула ўздыхнуў ён. – Дужа патрэбна ўжо кватэру купіць нарэшце. Зрабіцца гаспадаром і сабе самому, і сям'і. Вось ты глядзіш на мяне дый цяміш – дарослы мужык? Самастойны? А вось і не, дружа, не. Табе яшчэ гэта незразумела, але чым ты старэйшы, тым горай ад некага залежаць...

– Дзе наогул людзі грошы бяруць? – задуменна і адасоблена спытаў Лявон, не адрываючыся ад нябёсаў. – Я б таксама не адмовіўся. Купіў бы сабе ровар, езьдзіў бы.

Рыгора насьмяшыла гэткая дробязь, ровар, і ён, забыўшыся пра свой сум, глынуў яшчэ піва, рагатнуў ды прапанаваў абрабаваць банк. Лявон ветліва і запытальна ўсьміхнуўся, быццам не разумеючы, пра што гаворка.

– Чаму не? Рызыкнем аднаго разу, затое потым! Усе праблемы адразу вырашацца. Я куплю хату, куплю хай-эндавую апаратуру, выпішу па каталёгу вагон фірмовых дыскаў, – Рыгору відавочна спадабалася ягоная ідэя, ён натхніўся.

Лявон паківаў галавой і з сур'ёзным выглядам пагадзіўся:

– Давай абрабуем, я ня супраць. Толькі як? Падкапаем пад суседняй вуліцай? Ці пераапранемся ў інкасатараў? Ці заскочым з аўтаматамі?

– Першыга разу лепей зрабіць усё проста: з калашамі, газавымі шашкамі і закладнікамі, – Рыгор склаў рукі, нібы страляючы з уяўнага аўтамата. – І абавязкова трэба на галаву надзець панчохі, каб не пазналі! Ці шапку вязаную, толькі вочы прарэзаць.

– Гэта ўсё зразумела. Але ты ведаеш, што ў кожнай касыркі пад сталом чырвоны гузік? Як толькі мы ўвойдзем, яна зараз жа націсьне і паведаміць міліцыянтаў.

– Пакуль міліцыянты прыедуць, мы пасьпеем усё зрабіць! Не турбуйся! Раней, ніж хвілін празь дзесяць-пятнаццаць яны ніяк ня зьявяцца.

– Адвольнае дапушчэньне. Могуць і празь пяць хвілін прыехаць. Акрамя таго, звычайна тамака яшчэ і ахоўнікі. Сам я ў банках не бываў, але чытаў недзе.

Лявон казаў гэта з сумным выглядам, быццам шкадуючы на гэтае рабаваньне, якое загадзя асуджанае праваліцца. Але Рыгор быў упэўнены, што Лявон толькі падыгрывае ягоным жартам і на ўсю моц весяліўся, ягоныя цёмныя вочы п'яна і буяна гарэлі.

– Ахоўніка завалім адразу. Дый наогул усіх завалім. Разам батальён не прыедзе. Спачатку дваіх-траіх дашлюць, ня больш, – Рыгор махаў бутэлькай, – А мы стаімся і хоп! Мяшок на галаву ды ў калодзеж!

Лявон скрывіўся:

– Лепш абысьціся без ахвяраў. Брыдка гэта – забіваць некага. Тым больш дзеля грошай.

– Сьмяротнай кары баісься?

– Не, я пра гэта на’т ня думаў. Непрыемна проста. Гвалт – гэта не пра мяне.

Рыгор адчуў, што Лявон гаворыць сур'ёзна. Ня ведаючы, што дадаць, ён нагнуўся і правёў пальцамі па прыступку, спрабуючы, ці не запэцкаюцца сьветла-сінія джынсы. Пальцы засталіся чыстымі. Рыгор прысеў. Дапіў апошні глыток з бутэлькі і апусьціў яе ля сьметніцы. Тым часам Лявон разважаў услых:

– Але зь іншага боку, якая розьніца, заб'ем мы іх сёньня ці яны самі памруць праз дваццаць гадоў? Усё роўна ж памруць, і перашкодзіць гэтаму немажліва, – Лявон памаўчаў. – Больш таго, мне зараз прыйшла ў галаву выдатная думка! Можна зірнуць на пытаньне па-хрысьціянску... Ты ж хрысьціянін, Рыгору?

Рыгор няпэўна кіўнуў. Ён дастаў з торбы новы пачак цыгарэт і вылушчыў яго з празрыстай плеўкі. Плеўка, нібы прылепленая, трымалася на ягоных пальцах і не хацела ляцець у сьметніцу.

– Ну дык вось, па-хрысьціянску для душы чалавечай вельмі карысна, каб цела памерла крыху раней. Удумайся: чым раней чалавек пакідае зямныя юдолі, тым менш пасьпявае награшыць. Бо верагоднасьць, што аднойчы ён адумаецца і перастане грашыць, зьнікнавенна малая. З кожным днём чалавек умацоўваецца і касьцянее ў грэху.

– Згодны, – заўважыў Рыгор, зь весялосьці перакінуўшыся ў п'яную ўдумлівасьць. – Па сабе ведаю – чым дольш жывеш, тым большым скотам робісься.

– Менавіта! Але гэта першае. А другое, калі чалавека забіць, дык атрымаецца, што ён нявінна пацярпеў, а за гэта яму многае даруецца на тым сьвеце. Чым больш люта забіць, тым лепш. Учыні над малым сім зьверства, і заўтра ён будзе ў раі!

Рыгору нарэшце ўдалося выкінуць плеўку, скруціўшы яе ў галку. Ён закурыў і падаў пачак Лявону.

– А сам ты гатовы, каб цябе потым чэрці смажылі? У адвечным полымі, як той казаў?

– У адвечным полымі? – Лявон патрос галавой, адмаўляючыся ад цыгарэт. – Дзе там! Вось тутака і крыецца салодкая рызына, я б на’т сказаў, смоква. Заўваж, мы йдзем забіваць не дзеля карысьлівасьці і ня ў гневе, але па любові. Ратуем банкаўскіх працаўнікоў ад пекла! Душы сваёй не шкадуем дзеля блізкага! Хто ж мы пасьля гэтага? Адказ просты: мы сьвятыя!

Лявон намаляваў пальцам круг над галавой. Зараз твар і пастава ягоныя былі адухоўленыя і з гэтага асабліва харошыя. Рыгор мімаволі залюбаваўся. У гэты момант дзьверы адчыніліся і вонкі выйшла кампанія мужыкоў. Яны кашлялі, хісталіся і гучна абмяркоўвалі піва «Крыніца».

– Як вам «Крыніца», хлапцы? – зьвярнуўся да Лявона і Рыгора адзін зь іх, разгойданы бляндын.

– Я ўжо даўно яе ня п'ю, – аўтарытэтна адказаў Рыгор. – Бяры лепш «Сябар», ён лепей будзе.

– Паважаю! Гутэ нахт! – згодна ўсклікнуў бляндын, з размаху паціснуў Рыгору руку і нязграбна пабег за сябрамі. У дарогі ён іх нагнаў, і адтуль пачуўся сьмех, гучны чых і сьпевы хорам: «Майн лібхэн, гуууте наааахт!» Лявон і Рыгор пераглянуліся. Рыгор устаў і стрэльнуў недапалкам у сьметніцу.

– Па-нямецку сьпяваюць, ці што? Во сьвіньні... То ў іх ціхія песьні, то гучныя. Пайшлі мо шчэ півасіку возьмем? Ды па піццы?

Яны вярнуліся ў бар. Пасьля кампаніі застаўся пусты столік у куце, Рыгор паказаў Лявону на яго, а сам пайшоў да стойкі. Праз колькі хвіляў ён вярнуўся зь дзьвюма бутэлькамі «Сябра».

– Ты піццу якую любіш? Там ёсьць з сырам, а ёсьціка з каўбасой.

– Дзякую, – Лявон імлява ўсьміхнуўся і матнуў галавой. – Я не галодны, бяры толькі сабе. Калі раптам будзе вельмі смачна, дык пачастуеш кавалачкам.

– Ну як скажаш.

Рыгор памахаў буфэтніку, і той кіўнуў яму ў адказ. Лявон падумаў, што гэты жэст Рыгора азначае адмову ад другое піццы. Рыгор сеў і дастаў з кішэні джынсаў маленькі гайкавы ключык, растлумачыўшы, што памер 13 ідэальна падыходзіць для бутэлькавых коркаў. Ён перадаў адну бутэльку Лявону і прызыўна падняў сваю, гледзячы яму ў вочы. Яны чокнуліся за знаёмства. Рыгор адпіў колькі глыткоў, моцна паставіў бутэльку на стол і, наладзіўшыся на грунтоўную размову, спытаў:

– Ну, Лявоне, раскажы, хто ты? Чым жывеш?

– Дык няма чаго асабліва расказваць... – зьбіраючы думкі, сказаў Лявон. – Студэнт, вучуся на інстытуце. Жыву на Захадзе, у цётачкі, на трэцім паверсе. Музыку слухаю, чытаю.

Не ведаючы, пра што яшчэ сказаць, Лявон змоўк. Ён апусьціў бутэльку на стол, так і не глынуўшы. Яму ўжо хацелася спаць. Але ў Рыгора настрой быў актыўны. Ён ляпнуў Лявона па руцэ і засьмяяўся, не зусім зразумела, чаму:

– А я аўтасьлесар! Працую! Жыву ў цесьця зь цешчай! Музыку люблю! – ён рагатаў.

Лявон падумаў, што той рагоча над яго, Лявона, апісаньнем сябе і парадыруе. Гэта ані яго не пакрыўдзіла, бо ён выдатна ўсьведамляў усю беднасьць свае прамовы. Буфэтнік паднёс дзьве вялікія талеркі з піццай. Выявілася, што Рыгор масьціўся зьесьці абедзьве, «паціху», паводле ягонага выразу. Ён адразу ж ўзяўся за першую. Піццы былі набытыя ў краме, разагрэтыя ў мікрахвалёўцы і шчодра палітыя маянэзам. Лявон падумаў, ці ня зьесьці яму кавалак.

«Не, не хачу піццы. Але як хацелася бы мне стаць на колькі хвіляў ім – Рыгорам! Пракрасьціся ў ягонае цела, адчуць маянэз на ягоным языку, піўную шуму на ягоных вуснах, цяжар ягонага ўпертага ў стол чэрава, убачыць сьвет празь ягоныя вочы. Як крыўдна, як зьневажальна, што нашы змогі да тога дробныя і бедныя. Размовы, назіраньні, дотыкі – гэта ўсё, што нам даступнае ў дачыненьні да іншага чалавека. І калі на’т выказаць здагадку, што ўзаемапратачэньне ня мае сэнсу праз нашу аднолькавасьць, дык ці суцяшае гэтая думка? Не, не суцяшае... Узяць хоць бы абрыс ягоных пазногцяў: як гэта – мець менавіта такія пазногці? Ніколі не пазнаю», – так разважаў Лявон, назіраючы, як Рыгор кусае ды жуе.

Ягоныя разважаньні былі нечакана перапыненыя. Да іхнага століка падыйшоў буйны пэнсіянэр і, закрануўшы нагою столец, зрабіў даволі моцны шум і напалохаў Лявона, які ўжо засынаў. Лявон і Рыгор дружна паднялі да яго твары.

– Тата?! – усклікнуў Рыгор. – Як вы тутака апынуліся? Вы ж звычайна ў ваннай мыецеся, сьцюдзёнаю вадзіцай?

– Цябе вельмі доўга не было. Я ўсхваляваўся, – тата падцягнуў нагавіцы на каленях і зноў зрабіў шум стольцам, сядаючы. Ён дастаў з унутранай кішэні хустку і грунтоўна высмаркаўся, пасьля чаго прамакнуў ноздры, нацягнуўшы хустку на мезенец.

– Вы паглядзіце на яго! Ён усхваляваўся! – нахабай Рыгор спрабаваў схаваць зьбянтэжанасьць, але было відаць, што ён пачырванеў.

– Лявон, – назваўся Лявон, каб зьмякчыць.

Ён падаў руку, і тата павольна і асьцярожна паціснуў яе. Татава далонь, як і Рыгорава, была вялікая, шырокая і цёплая. «Цікава паглядзець, як яны паціскаюць рукі адзін аднаму. Дзьве вялізарныя клюшні, якія прыкладаюць узаемныя намаганьні».

– Кліч мяне татай, сынку. Лявон, кажаш? І колькі табе гадкоў? – Тата ўва ўпор глядзеў на Лявона цяжкім позіркам, трохі спадылба, і Лявону зрабілася ніякавата.

– Кіньце, тата! Гэта мой новы сябар. Мы зь ім у апарні пазнаёміліся, – абыякава сказаў Рыгор і павярнуўся да Лявона. – Мой цесьць – рэдкі чалавек! Дабрэйшая душа, і сьціплы да крайнасьці. Напускае на сябе прасьцяцкі выгляд, а сам акрамя клявэсыну нічога ня слухае.

– Новы сябар, кажаш? – нарасьпеў вымавіў тата і падняў тоўсты паказьнік на Лявона.

– Так! Слухайце, які мы зь Лявонам анэкдот злажылі. Сустрэліся неяк раз тры цара: будыйскі, юдэйскі і хрысьціянскі ды паспрачаліся, хто больш дабра людзям зробіць. Будыйскі цар загадаў усім жыхарам свае сталіцы раздаць па кнізе. Юдэйскі цар загадаў усім жыхарам свае сталіцы раздаць па кішэні золату. А хрысьціянскі цар загадаў усіх жыхароў свае сталіцы пакараць сьмерцю. Будыйскі і юдэйскі цар пытаюцца – што ты такое нарабіў? гэта ж не дабро, а зло! Хрысьціянскі цар адказвае – дурні, ня ведаеце, у чым дабро! мае людзі нявінна пацярпелі, і зараз патрапяць наўпрост у рай!

Лявону не было сьмешна. Аднак ён зьдзівіўся, што Рыгор ня толькі зразумеў іхную размову, але і пасьпеў яе пераварыць. Тата, таксама бязь ценю ўсьмешкі, заўважыў, што назаві адзін цар іншых дурнямі, дык тыя адразу б абвясьцілі яму вайну. «Вайну!» – паўтарыў ён з націскам. Павісла паўза. Нарэшце Рыгор рэзка ўстаў, пахіснуўшыся.

– Ну ўсё! Хадзем дадому! – сказаў ён тату. – Лявон, рады быў знаёмству. Дай мне свае кантакты, можа шчэ сустрэнемся.

Лявон прадыктаваў адрас і тэлефон. Рыгор занатаваў іх на мятую паперку, дапіў залпам піва і рушыў да выйсьця. Тата таксама ўстаў, моўчкі паціснуў Лявону руку і пайшоў усьлед. Gf Лявон сядзеў у замяшаньні. Што магла значыць уся гэтая сцэна? Чаму Рыгор занэрваваўся? Саромеецца свайго цесьця?

Зьявіўся буфэтнік, узяў пустыя бутэлькі і спытаў Лявона, ці будзе ён даядаць піццу. Лявон паматаў галавой. Буфэтнік прыбраў талеркі й, зірнуўшы на яго, з усьмешкай падміргнуў у бок выйсьця, дзе толькі што зьніклі Рыгор з татам.

– Так сябруюць, так сябруюць!

Голас у буфэтніка быў тонкі і пакеплівы, яму відавочна карцела пабалбатаць, але Лявон на сёньня ўжо перапоўніўся зносінамі і прамаўчаў. Нясьцерпна карцела прылегчы і паспаць. Ён прымусіў сябе спачатку ўстаць, потым дайсьці да дзьвярэй бара, потым да выйсьця з лазьні. Там было неба, і яму палягчэла.

4. Як Лявон ды Рыгор змовіліся

Тыдзень прайшоў хутка і непрыметна. Але назваць яго пустым не павярнуўся б язык – нагэтулькі лагоднае і павольнае было жыцьцё. Лявон хадзіў на інстытут і дадому, адпачываў на лаўках, чытаў часопісы, піў сок. Надвор'е стаяла прыемна сонечнае, зь лёгкімі белымі палосамі ў нябёсах. Увечары зьяўляліся аблокі, і дзякуючы ім заходы былі пышнымі і ўрачыстымі. Да свае вялікае прыкрасьці, Лявон жыў на трэцім паверсе, і дрэвы не дазвалялі атрымаць паўнавартаснае асалоды ад заходаў. Усяго ж паверхаў было дзевяць, і аднаго дню ў яго зьявілася дарэчная думка: спраўдзіць, ці ёсьць наверсе выйсьце на дах. Каб не забыцца пра думку, ён зьдзейсьніў яе адразу. Лявон падняўся на ліфце на дзявяты паверх, адчуваючы прыемную незвычайнасьць і нават таямнічасьць сваіх дзеяў. Паверх сустрэў яго коса намалёванай сіняй дзявяткай на сьцяне і высокімі чорнымі дзьвярыма праваруч, за якімі хавалася пляцоўка з кватэрамі. Лявон сунуўся налева, трапіў на лесьвіцу і пачаў падымацца, удыхаючы сухі пах беліва і бэтону. Прыступкі канчаліся на невялікай пляцоўцы, зь якой жалезная лесьвічка цягнулася да невялікага іржавга люку. Аніякага замка ня было відаць. Лявон ступіў на лесьвічку і спачатку штурхнуў люк, потым налёг на яго мацней – і ён туга, са скрыпам папусьціўся.

Сагнуўшыся і стараючыся не закрануць галавой за жалезную раму вакол люку, Лявон вылез на дах. І калі ён выпрастаўся, з захапленьня па ягонай сьпіне пабеглі дрыжыкі. Як жа там было добра! Шмат, вельмі шмат неба, і зусім блізка, значна бліжэй ніж зьнізу. Вялізарнае воблака ўздымалася збоку, сьветлае, але ўжо зь лёгкімі ценямі, што нагадвалі пра блізкасьць вечара. Ён стаяў нерухома, адчуваючы, як ветрык варушыць валасы. Тут люк рыпнуў, і Лявон спалохаўся, што ён можа зараз зачыніцца, пстрыкнуць і ня выпусьціць яго назад. Ён зьмеркаваў чымсьці падперці люк і ў пошуках палкі ці каменя наблізіўся да парапэту, спрэс залітога смалой, чорнай і цьвёрдай, у некаторых месцах бліскучай. Парапэт даходзіў яму да поясу і быў даволі шырокі, так што Лявон нават не адчуваў страху вышыні. Верхавіны дрэў клубіліся ўнізе, наводдаль высіліся суседнія дамы, а ў разрывах паміж імі было відаць, як сыходзяць да гарызонту зялёныя землі. Там, пэўна, горад сканчаўся, і Лявона пацягнула туды, удалячынь. «Чаму ж я ніколі...» – падумаў быў ён, але люк ізноў рыпнуў. Каб недарэчна не засесьці, Лявон рассудзіў зараз сысьці, а на заходзе вярнуцца, прыхапіўшы з сабою соку, крэселка і штосьці падперці гэты рыпучы люк. Аднак, вяртаючыся, ён лаяў сябе за маладушнасьць: хіба ж мог люк зачыніцца і пстрыкнуць, ня маючы ані замка, ані запора?

Перад тым, як вярнуцца ў кватэру, ён спусьціўся на першы паверх і зазірнуў у паштовую скрыню. Месяц ці два таму, калі тэлефон сапсаваўся, Лявона папярэдзілі на ўнівэрсытэце, што цяпер афіцыйная сувязь будзе падтрымвацца толькі поштай. Лявон не зусім разумеў, навошта патрэбная гэтая пошта, калі ён і бяз тога кожны дзень бывае на занятках, але завёў лаяльную звычку штодня правяраць скрыню. Звычайна скрыня пуставала ці зьмяшчала нікчэмную газэтку, але сёньня яго чакаў ліст ад Рыгора. Лявон разарваў капэрту проста ў ліфце і прачытаў прапанову: пайсьці суботай у лазьню разам, але крыху раней, а дванаццатай, калі ў апарне яшчэ чыста і горача. Лявон узрадаваўся запрашэньню. Хоць ягоны звычайны мыцьцёвы дзень была нядзеля, а мінулае суботняе наведваньне ня надта спадабалася яму праз шматлюдзтва, шум і бруд, але мажлівасьць пабачыць новага прыяцеля перавешвала ўсе мінусы. Таварыскасьць і актыўнасьць Рыгора, хай і дурнаватая, прыемна бударажыла Лявона. Гэта падмацоўвалася тым, што Рыгор быў старэйшы і здаваўся Лявону чалавекам сталым, дасьведчаным і мудрым.

З прыемнасьцю ў думках Лявон прылёг на канапу і неўзабаве задрамаў. Заход ён праспаў, аднак ані не засмуціўся, бо наперадзе гэтых заходаў было яшчэ шмат, нічым не абмежаваная колькасьць. Галоўнае, што выйсьце на дах знойдзенае, і шлях пракладзены.

У пятніцу ўвечары, вяртаючыся дадому, Лявон знайшоў мабільнік. Мякка зьмяркалася, пахла лісьцем, калыхаліся цені ад ліхтароў. Тэлефон ляжаў ля сьцяны кінатэатра, пад афішай, побач з газэтай, якую варушыў ветрык. Лявон, загадзя шкадуючы, што тэлефон пацярпеў праз упадак, падабраў яго на рукі. Пэўна, ён дарагі, падумаў Лявон. Хоць можа і танны, я ж ня знаўца. Ён паспрабаваў паглядзець на тэлефон вачыма хутаранкі і застаўся задаволены. Невялікі і пляскаты, але цяжкі, сьпераду мэталічны, а ззаду чорны, зусім маленькія вузкія гузікі. Трэба зразумець, як яго ўключаць. А ці не запэленгуюць яго, калі тэлефон уключыцца? Ён чуў, што можна запэленгаваць скрадзены тэлефон. Але цяпер позна, усё сувязісты сьпяць, міліыянты сьпяць. Лявон асьцярожна націснуў на лічбу «1». Экран тэлефона засьвяціўся фіялетавым, плыўна набраўшы яркасьць, і паказаў чорную адзінку. Лявон першы раз у жыцьці трымаў у руках мабілку і таму ня ведаў, што зь ёй рабіць далей. Праз колькі сэкунд экран стаў згасаць, і, каб засьвяціць яго зноў, ён націснуў гузік «2».

У гэты момант з праспэкту пачуліся сьмех і галасы, потым хуткія крокі. «Па тэлефон», – прадчуў Лявон. Мільгнула думка, што можна пасьпець схавацца, ня страціўшы адносна чыстага сумленьня, бо галасы зусім не абавязкова належаць гаспадарам мабільніка, і ён не абавязаны іх чакаць. Але, ганарліва сагнаўшы гэтую думку, Лявон застаўся на месцы, з прыкрасьцю і расчараваньнем чакаючы набліжэньня галасоў. Экран плыўна згас, і Лявон ізноў націснуў лічбу «1». Нарэшце з-за рога зьявіліся двое. Яны махалі бляшанкамі зь нейкім алька-кактэйлем, напявалі нешта, сьмяяліся і жартаўліва біліся. Убачыўшы Лявона, адзін зь іх закрычаў:

– Дзякую, дружа! Як добра, што ты знайшоў маю трубу! Гэты вырадак Казік штурхаўся, і я яе выпусьціў!

Яны падбеглі да яго і дзякавалі Лявону, перамаўляючы адзін аднаго. Ён ужо аддаў тэлефон і зараз глядзеў празь іхныя галовы ўсьлед за хутаранкай. Здаляючыся, яна заглянула яму ў твар, і ён спрабаваў інтэрпрэтаваць выраз ейных вачэй: ці то расчараваньне, ці то ўхваленьне, ці то нешта яшчэ, ледзь прыкметнае. Казік прапанаваў яму кактэйль, але Лявон холадна разьвітаўся і рушыў прэч, паскараючы крок. Праз хвіліну яго нагнаў уласьнік тэлефона, ня-Казік, і сунуў яму ў рукі кампакт-дыск. «Прабач, чувак, больш няма чым цябе падзячыць. Але гэта вельмі добры дыск! Абавязкова паслухай яго!» Лявон нядбайна кіўнуў і сунуў дыск у заплечнік. Яго абурыў зварот «чувак», і гэтыя казікі сталі яму яшчэ больш агідныя. Было адразу і шкада тэлефона, і брыдка з таго, што шкада. «Як гэта зьневажальна, – думаў ён шляхам дадому, – мець патрэбу ў такой лухце, як тэлефон, і ня мець мажлівасьці валодаць гэтай лухтою». Ягоны лоб хмурыўся. Ён уяўляў Казіка зь не-Казікам у ролі ахоўнікаў альбо касіраў у банку, які яны з Рыгорам рабуюць – і ён зь лёгкай душой ляскае засаўкай і націскае на цынгель.

У суботу раніцай Рыгор ізноў пасварыўся з татам пра музыку. Рыгор рыхтаваўся да паходу ў лазьню і ўжо сабраў у сінюю спартовую торбу, з эмблемай у выглядзе дзьвюх перакрыжаваных клюшак, усё патрэбнае: чыстую бялізну, рушнік, сандалі, шапку і рукавіцы. Прынёс з лазенкі шампунь, мыла, вяхотку, чорны кавалак пэмзы і маленькія нажніцы, а з кухні – загадзя замарожаную бутэльку піва «Сябар». Цяпер засталося схадзіць на балкон, дзе захоўваліся венікі. Ён ужо надумаўся, што возьме з сабой стары дубовы, яго акурат стане на сёньня, а потым можна будзе выкінуць. Рыгор пастукаў у дзьверы татава пакоя і, дачакаўшыся ягонага гучнага, але невыразнага воклічу, увайшоў. Тата, у пярэстых пляжных майткох і белай суколцы, стаяў на фатэле і даставаў зь верхняе паліцы кружэлку. Пад пахамі залаціліся ў сонечных промнях пучкі валасоў. Тата адкашляўся і зрабіў запрашальны жэст у бок канапы.

– Сядай, мой юны сябар.

– Не, тата, я толькі па венічак! Сёньня субота, дык я ў лазьню.

Рыгор зь нязмушаным выглядам прайшоў на балкон. Рассунуўшы дзясятак венікаў, што віселі на бялізнавай вяроўцы, ён знайшоў дубовы і сьцягнуў яго. Выглянуў уніз, на двор: там шпацырылі абавязковыя дзядзька Васіль і дзядзька Міхась. Дзядзька Васіль рабіў энэргічныя жэсты рукамі. Тата крэкнуў, сьлез з фатэля і таксама выйшаў на балкон, дастаючы з пачка цыгарэту.

– Выбіраю вось, каго паслухаць, Палястрыну ці Пёрсэла. Каб выходныя з самога пачатку добра зайшлі, у слушнае горла, – тата засьмяяўся і чхнуў. Рыгор таксама рагатнуў дзеля ветлівасьці і шчыра прапанаваў яму паслухаць Скрабіна.

– Скрабіна? – сказаў тата павольна. Абапёршыся на плячо Рыгора далоньню, ён выглянуў уніз і памахаў рукой дзядзьку Васілю і дзядзьку Міхасю, але тыя не заўважылі. – Скрабіна толькі калі разам з табой, адзін я зь ім ня спраўлюся.

– Дык я ж зараз у лазьню йду. Хіба што ўвечары, – адмовіўся Рыгор, вылез з-пад цяжкай татавай далоні і ступіў у пакой. – А вы пакуль што Скрабіна самі паслухайце, не пашкадуеце. Разумны быў мужык, сачыняў як мае быць.

Настырнасьць таты і ягоная манера класьці руку на плячо часам да крайнасьці злавалі Рыгора. Так і зараз, ён раззлаваўся, не ўтрымаўся і выдаў таце крыўдны анэкдот, які дагэтуль не зьбіраўся яму расказваць:

– Слухайце анэкдот, тата. У кампазытараў барока йдзе пераклік. – Пахэльбэль! – Я! – Палястрына! – Я! – Пёрсэл! цішыня... Пёрсэл! цішыня... Пёрсэл, халера цябе разьдзяры!! – Я! – Ты што маўчыш, ёлупень?! Слых істраціў?! Калі называюць тваё дзёўбанае ймя, ты мусіш адказваць адразу! Тры нараду без чаргі! Зразумеў, цецярук? – Так точна, таварыш Бах!

Тата скрывіўся, быццам у рот яму патрапіла брыдота, а выплюнуць яе ня было куды.

– Агідны анэкдот! Ну, першае, каб ты ведаць хацеў, Палястрына да барока аніякага дачыненьня ня мае. Ты б хоць невуцтва свайго не выстаўляў напаказ.

– Дык пофігу, тата. Што Палястрына, што Пэргалезі, усё адно. Вось гатуеце вы выдатна, тата, а ў музыцы чамусьці ўпарта харчуецеся кансэрвамі ды паўфабрыкатамі. Вы сьвежую ежу спрабуйце! Пару разоў паспрабуеце – і ўвойдзеце ў смак. Потым ужо кансэрвы ў рот не палезуць.

Тата паблажліва паглядзеў на Рыгора і пачаў разьмінаць цыгарэту.

– Жартуеш, ці што? Думаеш, я твайго Скрабіна ня слухаў? І так я яго слухаў, і гэтак. Некалі на’т захапляўся моцна. А цяпер не прымае мой страўнік гэтай манернасьці. Скрабін? Ламака і крыўляка з прэтэньзіямі на касьмічныя празарэньні. Я б так сказаў: Скрабін – гэта апошняя стадыя хваробы пад назвай «рамантызм», калі тканіны ўжо пачынаюць гніць і раскладацца.

Рыгор быў ужо гатовы – і абурыцца, і пакрыўдзіцца, і за сябе, і за Скрабіна, і за рамантызм – і спрэчка пакацілася застарэлай каляінай.

– А гэтыя вашы Палястрыны халодныя і пустыя! Як завітоўкі на іхніх парыкох. Пазалочаныя вэнзэлі зь віньеткамі. Не разумею, як вы гэта слухаеце? Шарманка, аднастайная мэханічная шарманка.

– І Альбіноні табе шарманка? – уздымаў бровы тата.

– Альбіноні наогул боўдзіла! – горача адмахваўся Рыгор. – Шкляная цацка! Ні сюжэту, ні зьместу!

– І Букстэхудэ табе боўдзіла? І Фрэскабальдзі? – фальшыва дзівіўся тата, каб яшчэ горш раззлаваць Рыгора.

– Усё лепшае, што яны панапісалі, толькі тым і добра, што месцамі падобнае да Бэтховэна!

– Да Бэтховэна падобнае? Ну можа і падобнае... Але я б гэта параўнаў зь першай зморшчынкай на твары харашуна, якая на’т упрыгожвае яго, надаючы жвавасьці, – павучальна і сур'ёзна сказаў тата і гучна высмаркаўся ў хустачку. – Але калі ягоны твар праз зморшчыны ўжо падобны да печанага яблыка... пачварнасьць, сябра, а не хараство.

Рыгор чуў словы таты, але не задумваўся над імі дый гнуў сваю лінію. Яму здавалася, што ягоныя перакананьні магутныя, нібы танк, што ён зараз раздушыць і зраўнуе зь зямлёй татавы слабыя і нелягічныя гледжаньні.

– Адна толькі «Няскончаная сымфонія» Шубэрта значнейшая за ўсе вашы напудраныя парыкі, разам узятыя. Хоць я вас і паважаю, тата, але ж... Вы хоць слухалі яго?

– Па-твойму, пакуты па Млынарысе заслугоўваюць большае цікавасьці, чымся чыстая абстракцыя? – тата запальваў цыгарэту. Рыгор ведаў, што цяпер пачнуцца пляўкі ў попельніцу, і раздражняўся яшчэ больш.

– Якая Млынарыха? Я вам пра сымфоніі кажу. Але хай на’т і Млынарыха, халера зь ёй! Млынарыха – гэта сапраўднае жыцьцё! Каханьне! А ўсе гэтыя вашы канцоны – проста нікчэмныя бразготкі. У каго няма сапраўднага жыцьця дый сапраўдных пачуцьцяў, вось той і брэнькае ў бразготкі.

– Не ўжо, сынку. Жыцьцё, ды і музыка сама па сабе – нашмат шырэйшыя за гэткія пачуцьці. Вось паспрабуй, прыбяры з гэтых песень Млынарыху, і што застанецца? Нічога, акрамя клічу самца да самкі. Аднак мусіць жа заставацца. Ты малады, як Шубэрт, гармон гуляе ў табе, – тата падміргнуў, – і скажае прапорцыі сусьвету. Справа на’т ня столькі ў сэксуальнасьці, колькі ў агульнай антропацэнтроўнасьці. Ты шануеш чалавека за пункт адліку, а ён жа ня больш за нязначную адзіначку, без якой можна лёгка абыйсьціся, – тата выпускаў дым і сплёўваў.

– Лёгка абыйсьціся, так? Ну дык паспрабуйце!

– Пачакай, а сьняданак!..

Але Рыгор, чырвоны з гневу, пляснуў дзьвярыма і выйшаў прэч. Калі ён завязаў матузкі, з пакою таты ўжо паплылі гукі нейкай дурной сарабанды. «Я яго аднойчы заб'ю, гэтага старога кабана! Пэўна, ён проста зьдзекуецца зь мяне. Ведае, што я нікуды ад яго не падзенуся». Рыгор уявіў тату ў парыку і легінсах, быццам той галантоўна танцуе на люстраным паркеце пад гукі клявэсына, і гэта трохі яго разьвеяла. Зьбягаючы лесьвіцай уніз, ён ужо больш спакойна падумаў, што немажліва быць чалавекам, ня будучы пунктам адліку. Што хіба не чалавек спарадзіў на’т гэтыя кастрацкія канцоны? І што рамантычную музыку таксама можна ўявіць у выглядзе абстракцыі, апісаўшы яе матэматычнымі формуламі, толькі значна больш складанымі, чымся формулы барока. Але дзе ж, чорт дзяры, узяць нарэшце грошы на кватэру?

На вуліцы яго сустрэла яркае сонца, і Рыгор незадаволенна адзначыў, што ўжо пачаў пацець. Дзядзька Васіль і дзядзька Міхась сварыліся каля суседняга пад'езду: дзядзька Васіль адной рукой трымаў дзядзьку Міхася за верхні гузік кашулі, а другою трос у паветры. Рыгор падзівіўся на моц спрэчкі, празь якую справа дайшла аж да фізычнага кантакту. Іншага разу ён абавязкова пацікавіўся бы пра тэму, але сёньня не хацеў спазьняцца да сустрэчы зь Лявонам. Добра было б нават крыху раней прыйсьці, каб да зьяўленьня Лявона прагрэць апарню як мае быць. А зь іншага боку, было б прыемна паказаць яму працэс ува ўсёй прывабнасьці, каб ён уразіўся.

Рыгор павярнуў за рог дому і сутыкнуўся тварам да твару з Андронам.

– Здароў, браценік, – нарасьпеў мовіў Андрон, спыняючыся і знарок павольна падымаючы руку да ўзроўню пляча, каб потым з размаху пляснуць Рыгора па далоні.

На раёне Андрона ведалі за хвацкага крымінальніка. У свой час ён адседзеў у вязьніцы за ўзлом аўто і крадзёж магнітолаў, а цяпер займаўся, паводле ягоных слоў, бізнэсам. Што гэта быў за бізнэс, Рыгор ніколі не цікавіўся. Часам яны бачыліся на вуліцы, гутарылі пра музыку, калі-нікалі мяняліся дыскамі. Ува ўсім, што датычылася музыкі, Андрон цалкам згаджаўся з Рыгорам і гатовы быў слухаць усё запар, таму хоць неяк ахарактарызаваць ягоны густ было немажліва. Рыгор нават падазраваў, што Андрон наогул ня слухае музыку, а размаўляе пра яе празь нейкія іншыя меркаваньні.

Рыгор глянуў у спакойныя злачынныя Андронавы вочы, і ў ягонай галаве бліснула і загарэлася выразная думка: няма чаго разважаць, трэба пайсьці і абрабаваць банк. Думка была ўпэўненая, цьвёрдая і ўжо адразу вырашаная. Рыгор узрадаваўся гэтай вырашанасьці і пэўнасьці будучых дзеяў. І таксама Андрону, які сустрэўся вельмі дарэчы – гэта быў менавіта той чалавек, у якога можна даведацца пра зброю.

– Пашто сумны? Маркотны ты нейкі, – ад Андрона, як заўсёды, моцна пахла адэкалёнам. Кароткая стрыжка, навюткія красоўкі, ладны спартовы гарнітурык, зашпілены даверху, што ў гарачую сонечную раніцу крыху зьдзіўляла. – Давай, раскажы старому сябру.

Яны закурылі, і Рыгор расказаў Андрону, што сілаў ягоных больш ніякіх няма трываць гукі клявэсыну. Андрон паставіўся сур'ёзна і прапанаваў дапамогу:

– Клявэсын – сапраўды брыдота, Рыгору. Нельга гэткае трываць. Хочаш, мае хлапцы яму ногі пераламаюць? – ён зрабіў няпэўны, але пагрозьлівы жэст.

Рыгор пасьпешліва папрасіў Андрона не чапаць цесьця:

– Хто яму потым ваду будзе насіць? Мне ж і прыйдзецца. Дый наогул чалавек ён нядрэнны. Ты мне лепей скажы, дзе пісталет можна здабыць? Вось як пачне тата клявэсын слухаць, я йго пісталетам і шугану! Адразу мазгі на месца ўстануць.

Андрон зарагатаў: ці можа гранатай шугануць? Рагатаў ён з роспачным выглядам, шырока адкрываючы рот і вочы, з чаго здавалася, што сьмех струмяніць не весялосьць, а пагрозу, і што ён любога моманту можа кінуцца на суразмоўцу і пачаць зьбіваць. Рыгора заварожваў гэты эфэкт, вось і цяпер ён ізноў адчуў прыцягненьне да Андрона; каб утрымацца і не паклікаць яго з сабой у банк ці ў лазьню, ён узгадаў сонна-нябытны Лявонаў твар. Паглуміўшыся, Андрон паведаў пра аднаго знаёмага прапара з вайсковага гарадку ўва Ўруччы, які захапляецца жывапісам, зьбірае альбомы і за добры альбом можа вынесьці са складу амаль што мінамёт.

– Да брамы падыдзеш дый гукнеш яго. Клічуць Антосем. Ён звычайна ля КПП бадзяецца. Як ісьці туды ведаеш? Ну і насьмяшыў ты мяне, браценік. Я б табе сам Макарава падагнаў, але выяўляцца не хачу. Будзь! Шчасьліва.

Андрон, як звычайна, рэзка спыніў размову і рушыў прэч. «Якая ўдалая сустрэча! – радаваўся Рыгор. – Вось і са зброяй ужо нешта зразумелася. Возьму пару альбомаў у таты, ён не зьбяднее».

Тым часам Лявон ужо чакаў на лаўцы непадалёк ад уваходу ў лазьню, перакінуўшы руку за сьпінку і пагульваючы чаромхавай галінкай. Ён не разьлічыў часу і прышоў значна раней за дамову. Шляхам Лявон стаміўся, і думкі пра гарачы пар, задуху і навал целаў выклікалі агіду. Не пайду ў лазьню. Нашмат больш прыемна назіраць на беласьнежны дым з тонкага высокага коміну – як ён тоўста і павольна падымаецца, радзее і расьсейваецца ў ярка-сінім небе. Ці гэта ня дым, а пар? Цішыня нічым не парушалася, толькі аднаго разу міма прайшоў старэча, ціхай і няўпэўненай хадою, з валасамі колеру дыму. Лявон сеў ніжэй, каб абаперці галаву на сьпінку лаўкі, заплюшчыў вочы і колькі разоў глыбока ўдыхнуў пах чаромхі.

– Гэй, Лявоне! Сьпіш ці што? – Лявон прачнуўся ад Рыгорава голаса. – Ну даеш! Я думаў, ты ўжо парышся даўно. Пойдзем!

Лявон сеў, паставіўшы локці на калені, і спрабаваў засяродзіцца. Старэча з валасамі колеру дыму. Мыцца ў лазьні. Рабаваць банк.

– Пачакай... – сказаў ён. – Давай пяць хвілінак пасядзім яшчэ, я прачухаюся.

Рыгор сеў побач і штурхнуў нагой нагу Лявона.

– Ну, як ты, дружа? Чаму ня выспаўся? Дзе ўначы скакаў? – пытаньне была жартаўлівае, але Рыгор чакаў адказу зь лёгкай напругай.

– Спаў я ўначы... стаміўся, пакуль сюды ад хаты дабраўся, вось і прыснуў.

– Нічога, зараз я цябе так папару, што надоўга прачнесься! У мяне сёньня венічак жорсткі.

Лявон кіўнуў.

– Ну, а пра банк памятаеш яшчэ? Пойдзем банк рабаваць? – кажучы гэта, Рыгор раптам захваляваўся, што Лявон забыўся пра іхную папярэднюю размову дый зноў успрыме ягоныя словы як жарт.

Але Лявон ізноў кіўнуў, ягоны твар быў цалкам сур'ёзны. Рыгор не зразумеў, што гэта было – пасіўнасьць ці рашучасьць, але рассудзіў пакуль што ня ціснуць на Лявона і паглядзець, як ён будзе паводзіцца далей.

– Вось і выдатна! Я на’т наконт зброі вызнаў. У бліжэйшыя дні здабуду. Па банку ёсьць прапановы?

Лявон вадзіў туфляў па пяску і маўчаў. Рыгор па-свойску стукнуў яго ў плячо:

– Прачынайся, дружа! Я кажу – які менавіта банк адкаркуем? Ці ты не зразумеў, пра што гаворка?

Але Лявон усё зразумеў. Ён цьвёрда паглядзеў на Рыгора і сказаў, што ўжо добра прачнуўся, што яму патрэбныя грошы, і што калі адкаркоўваць банк, дык ужо які вялікі; ў маленькім пэўна і грошай мала. І Лявон прапанаваў напад на галоўнае аддзяленьне Беларусбанка, на Паўднёвым Захадзе, побач з мэдінстытутам.

– Ха, я таксама пра яго адразу ж!.. – Рыгор узрадаваўся супадзеньню іхніх думак. – Колькі гадоў таму праходзіў тым раёнам і бачыў яго. Вялізная такая будыніна. Хутчэй за ўсё, там яны грошы і захоўваюць! Але на’т калі і ня там, дык патрэніруемся на ім. Можа даведаемся, дзе сапраўды захоўваюць. Схопім якога бухгальтара ды выпытаем! Як мяркуеш, у які дзень лепей? Давай можа ў пятніцу ўвечары, дакладней не зусім увечары, а пасьля абеду?

Другая палова пятніцы была Рыгоравым ўлюбёным часам тыдню. Ужо даўно ён дамовіўся з татам, што ў аўторак і ў пятніцу ён можа маяцца зь сябрамі і піць дзе заўгодна, галоўнае – вярнуцца начаваць дадому.

– Не атрымаецца, – адмовіўся Лявон. – Акурат у пятніцу ў мяне іспыт, таму ня ведаю дакладна, у колькі вызвалюся.

– Іспыт? Добра. Іспыт – гэта сур'ёзная справа. А па якім прадмеце?

– Так, рыхтавацца трэба... Сэмэстар іскончыўся, і я мушу трымаць іспыт, каб перайсьці на наступны курс.

Рыгору здавалася, што на інстытуце трымаюць колькі іспытаў па розных прадметах, але ён ня стаў удакладняць, з боязі здацца невукам. Ён крыху саромеўся перад Лявонам, што ня мае вышэйшае адукацыі.

– Добра, дамовіліся! Тады давай у суботу зранку. Потым, можа, яшчэ і ў лазьню пасьпеем, – Рыгор засьмяяўся. – Або наадварот, спачатку ў лазьню, а потым у банк?

– Не, пасьля лазьні ўжо сілаў ня будзе, – з сумневам адказаў Лявон.

– Праўда. Значыць так: сустрэнемся ў наступную суботу а дзясятай каля ўваходу ў банк дый зробім справу. А потым ужо будзем разважаць. Калі раптам што зьменіцца, дык я табе напішу. А цяпер пойдзем! Годзе сядзець!

– Наконт суботы дамовіліся. Але даруй мне, Рыгору… я не пайду ў лазьню... Ніякавата мне. Вярнуся лепш дадому, – Лявон прадбачыў гарачыя пратэсты, але нічога ня мог з сабою зрабіць, агіда да мыцьця не праходзіла. Ён хацеў дахаты.

– Як не пайду?! Мы ж намасьціліся! Я ж сьпяшаўся! – Рыгор быў так шчыра засмучаны, што Лявону зрабілася сорамна.

– Пэўна, ураніцу зьеў нешта ня тое, – паспрабаваў абгрунтаваць адмову Лявон. – Хочаш, ты парся, а я цябе тут пачакаю? Потым пагутарым.

Але харчовая тэма з усімі ейнымі цяжкасьцямі была вельмі блізкая Рыгору, і ён, са спачуваньнем пляснуўшы Лявона па плячы, не дазволіў чакаць.

– Усё роўна ж піва ня вып'еш, калі са страўнікам праблемы. Дый мяне напружваць будзе, што ты мяне тутака чакаеш сядзіш. Давай, тупай дахаты, лякуйся. Сьпішамся. Посьпеху табе на іспыце!

«Усё ж ён крыху дурнаваты, гэты хлапец», – спыніўшыся на лазьнёвым ганку, Рыгор глядзеў, як сыходзіць Лявон. Ягоная постаць павольна выдалялася і раптам здалася яму самотнай і сумнай, захацелася дагнаць яго, зрабіць нешта добрае. Але тут дзьверы ў лазьню расчыніліся, і на ганак шумна вываліліся вымытыя да зьзяньня мужыкі. Рыгор адвярнуўся і рушыў унутар.

А Лявона раптам наведала дзіўнае пачуцьцё – быццам ён з кожным крокам памяншаецца памерамі, становіцца празрыстым і ўсё лягчэйшым. Ён спыніўся і пакруціў галавой, праганяючы адчуваньне. Дастаў з заплечніка сок, напіўся, і гэта дапамагло.

5. Як Рыгор здабыў зброю

Аўторкам увечары Рыгор зьдзейсьніў свой плян. Позна вярнуўшыся з працы, млява павячэраўшы кукурузавым пірагом ды выпіўшы гарбаты з ванільнымі сухарыкамі, ён паскардзіўся таце на нястраўнасьць і галаўны боль. Тата ўсхваляваўся, распытаў пра зьедзенае і выпітае за дзень і даў Рыгору чорную таблетку актываванага вугалю. Пасьля чаго яны пажадалі адзін аднаму добрай ночы і разыйшліся па пакоях. Не заводзячы музыкі, Рыгор сеў ля дзьверэй і прыслухоўваўся, чакаючы, калі тата пойдзе ў лазенку. Ён ведаў татаву звычку падоўгу плёскацца пад душам перад існом і вельмі спадзяваўся на яе сёньня. Нарэшце сапраўды пачуўся скрып дзьвярэй і цяжкія крокі. Палілася вада; спачатку гучна, а потым раптам цішэй – гэта тата зачыніўся ў лазенцы. Дзеля пэўнасьці Рыгор пачакаў у засадзе яшчэ хвілінак пяць, страхуючыся ад мажлівага вяртаньня таты – магло здарыцца, што той забыўся пра рушнік ці чыстыя майткі.

Зьмеркаваўшы, што час надыйшоў, Рыгор ціхутка адчыніў дзьверы і на дыбачках рушыў у калідор, насьцярожана заміраючы. Вада ў лазенцы лілася. Хоць часу на выкраданьне было шмат, ён ня бавіўся. Увайшоўшы ў пакой таты, схапіў фатэль і падсунуў яго пад кніжны стэляж леваруч, балазе ён добра ведаў, дзе ў таты зьмяшчаюцца альбомы. Узьлезшы на фатэль, ён правёў пальцам па глянцавым карэньчыкам. Які альбом абраць з добрай сотні, было незразумела. Рыгор тыкнуў пальцам наўздагад і трапіў на сярэдняе таўшчыні кнігу ў сьветла-шэрай вокладцы, з назвай «Fra Filippo Lippi. Life and Works». Пагарнаў. У пачатку ішло трохі тэксту на ангельскай, а за ім – каляровыя ілюстрацыі з павялічанымі фрагмэнтамі і камэнтарамі. Карціны былі галоўным парадкам на рэлігійную тэму, чужую Рыгору, але ён рассудзіў, што імпартовы альбом павінны пэўна спадабацца калекцыянту. «Прасіцьму калаш, а на пісталеце сыдземся». Ён заціснуў кнігу пад пахай, рассунуў пакінутыя тамы па палічцы, каб не засталося пустэчаў, вярнуў фатэль на месца, і, выходзячы ў калідор, акуратна прычыніў дзьверы. Пракраўся ў свой пакой, хутка дастаў з шафы спартовую торбу, сунуў туды альбом, абуўся і высьлізнуў з кватэры.

Зьмяркалася. На лесьвіцы было ўжо цёмна, і Рыгор, спусьціўшыся на першы паверх, намацаў на сьцяне ўключальнік і запаліў сьвятло. На лаўцы ля пад'езду гутарылі ў прыцемках дзядзька Васіль і дзядзька Міхась. Іхная спрэчка зараз перажывала спакойную фазу, і была больш падобная да шчырае размовы.

– Не магу адмовіць Талстому ў велічы, Міхась, – напаўголасу даводзіў дзядзька Васіль. – Але і ты мусіш пагадзіцца, што Талстой – ня больш як нязграбны і недарэчны вучань Флябэра. Няспраўны, але зь вялікай фізычнай сілай.

– Васі-іль! – з крыўдай і дакорам адказваў дзядзька Міхась. – Ды як ты можаш іх наогул параўноўваць! Флябэра, які напісаў пару сьлязьлявых жаночых раманаў і Талстога, які пакінуў 90 тамоў жывое глыбокае думкі, філёзафа, асьветніка, змагара за праўду!

– Слухайце анэкдот, – сказаў Рыгор, загадзя ўсьміхаючыся. – Заходзіць аднаго разу Набокаў у гастраном па піва і бачыць: Талстой купляе бутэльку гарэлкі, а на вуліцы яго Флябэр чакае. Набокаў зьдзівіўся і пайшоў па свае справы. На другі дзень заходзіць Набокаў ізноў па піва і бачыць: Талстой ізноў купляе бутэльку гарэлкі, а на вуліцы яго Флябэр чакае. Набокаў зьдзівіўся і пайшоў. На трэці дзень, калі ўсё паўтарылася, Набокаў ня вытрымаў і пытаецца Флябэра – чаму Талстой увесь час гарэлку купляе, а ты ані разу? Флябэр адказвае – ён «Анну Карэніну» з маёй «Мадам Бавары» сьпісаў, дык цяпер цэлы месяц прастаўляецца.

Дзядзька Васіль зарагатаў, трасучы выстаўленым уверх сухенькім адзінцам, а дзядзька Міхась захлынуўся з абурэньня і колькі сэкунд маўчаў, спрабуючы набраць у грудзі паветра. Не чакаючы адлупу, Рыгор махнуў ім рукой.

Рыгор пайшоў ува ўсю сілу. Спазьніцца ён ня мог, бо пэўны час сустрэчы ніхто не пазначаў, але яму карцела хутчэй дабрацца да месца. Да тога ж ён нечакана падлавіў сябе на тым, што адчувае боязь перасьледу, нічым не абгрунтаваную. Рыгор пасьмяяўся сам зь сябе: ну хто, хто можа гнацца за ім? Але трывожнае пачуцьцё засталося. Увечары, у прыцемку, ішлося прыкметна лягчэй і хутчэй. Запаліліся ліхтары, і ён пачаў назіраць за сваім ценем, як той, насычана-чорны, узрастае з-пад ног, бляднее, рашчыняецца па меры падаўжэньня і, нарэшце, саступае месца новаму, ад наступнага ліхтара. Насустрач трапляліся ночныя матылькі ды нейкія невялічкія жукі, што праляталі мэтліва і нячутна, удзень ён аніколі такіх ня бачыў. Калі яны траплялі пад сьвятло ліхтароў, на асфальту можна была заўважыць іхныя ценьчыкі, дробныя і бясформавыя.

Дарога была нескладаная, але доўгая, нават даўжэйшая чымся да працы. Прайшоўшы, па адчуваньні, палову шляху, Рыгор узгадаў, што ня ўзяў з сабою падсілкавацца. Усе крамы былі ўжо зачыненыя, і ён зьлёгку запанікаваў. Ён паляпаў па кішэнях і знайшоў-такі маленькую мятную цукерку, якую адразу ж адправіў у рот, а фаньцік сунуў назад у кішэню.

Да брамы вайсковага гарадку Рыгор наблізіўся ўжо поўнай ноччу. Бліжэйшы ліхтар не гарэў, над галавою змрочна высіліся вялізныя хвоі. Весьнічкі сталіся зачыненыя, гузіка пазваніць ён не знайшоў. Сама брама была вельмі высокая, з тоўстых жалезных дубцоў, з вострымі дэкаратыўнымі дзідамі зьверху. Пра тое, каб пералезьці празь іх, можна было і ня думаць. Ён хвіліну пастаяў ля брамы, у надзеі, што яго заўважаць. Ледзь відомы наперадзе КПП быў незаселена цёмны. «Антоооось!» – крыкнуў ён, адважыўшыся парушыць цішыню. Пастаяў яшчэ хвіліну – ці пачуе Антось? «Няўжо Андрон мяне падмануў? Не, ня мог ён гэта зрабіць!» Рыгор раззлаваўся. Ён пайшоў уздоўж плота, разважыўшы, што ў ім можа сустрэцца якая шчыліна. Але плот быў непрыступны, белыя бэтонавыя пліты без адзінае шчыліны цягнуліся наперад і наперад. Прайшоўшы мэтраў пяцьсот, Рыгор у роспачы стаў шукаць у кішэнях яшчэ адну цукерку. Ён паабяцаўся цяперака заўсёды мець пры сабе дзясятак цукерак. «А раптам Антось адыходзіў у прыбіральню, прыкладам? Акрамя таго, можна ж паспрабаваць падлезьці пад брамай», – ён узрадаваўся на гэтую новую мажлівасьць і павярнуў назад.

За паўгадзіны ягонае нябытнасьці нічога не зьмянілася. Будка КПП цямнела за брамай, весьнічкі былі зачыненыя. Між брамай і асфальтам можна было прасунуць хіба што руку. Думка пра вяртаньне ні з чым разьюшыла яго. У прыкрасьці Рыгор схапіўся за дубцы і патрос іх. Брама трошкі варухнулася. Ён пашукаў вачыма замок або завал, але створы брамы нічым не злучаліся. Мабыць, брама зачынялася электрычнымі штурхачамі, зьмешчанымі ў падмурку. Рыгор паспрабаваў рассунуць створы, і яны зь вялікай цяжкасьцю паддаліся, утварыўшы шчыліну, у якую ён бязь лішніх роздумаў пачаў шчаміцца. Моцна прыціснула жывот, але ён напружыўся і вырваўся ўнутар. Створы пругка злучыліся за ім. «Як усё проста сталася. Вось толькі куртку прыйдзецца зараз праць». У цемры не было відаць, ці запэцкалася куртка, але Рыгор у гэтым не сумняваўся. Ён як мог атросься. «Халера зь ім, якая справа Антосю да маёй курткі? Брудная яна ці не, усё роўна».

Рыгор наблізіўся да КПП і зазірнуў у вакно. Там бачыўся стол зь нязьменнымі газэтай і алоўкам, і фатэль за ім. Далей была цемра. «Можа, ён сьпіць на падлозе? Яны ж тут вайскоўцы, а значыцца спартанцы». Рыгор абышоў будку вакол. З далёкага боку ў будцы была дзьверка, зьнізу засьветленая ліхтаром, а зьверху пакрытая чорным ігольчастым ценем ад галін суседняе хвоі. «Шкада, Лявона няма – падзівіўся бы на прыгажосьць», – Рыгор адважна штурхнуў дзьверку. Яна была незачыненая; сьвятло ліхтара і чорны ўзор імгненна трапілі ўсярэдзіну і ляглі на падлогу, часткова асьвятліўшы шафу ля задняе сьцяны. «Анікога. Дзе ж цяпер шукаць гэтага чортава Антося?» Ён увайшоў у будку, памацаў рукою па сьцяне побач зь дзьвярыма. Уключальнік сапраўды знайшоўся, загарэлася сьвятло. Ігольчасты ўзор ізьнік, але затое ў пакоіку адразу зрабілася ўтульна. Рыгор рассудзіў ненадоўга застацца ў КПП і адпачыць. Можа, Антось убачыць сьвятло і прыйдзе даведацца, хто яго ўключыў? Рыгор прычыніў дзьверы, паставіў торбу на падлогу і, паддаўшыся натхненьню, расчыніў шафу. Ягоныя надзеі спраўдзіліся: на адной з вольных ад папер палічак ляжаў пачаты пакунак дробных пернічкаў. Ён з палёгкай згроб яго, зачыніў шафу, сунуў пернічак у рот і сеў за стол. Пернік быў чэрствы, амаль каменны, і прыйшлося пасмактаць яго перад тым, як раскусіць. Але гэта было лепш за нічога, і на душы ў Рыгора трохі паспакайнела. Ён прыцягнуў газэту, яна менавалася «Савецкая Беларусь». Рыгор перагарнуў яе апошняй старонкай уверх, але крыжаванкі там не было. Не было яе і на папярэдняй. «Дзіўна, навошта ж тады аловак?» Рыгор гартаў газэту ў пошуках якіх падкрэсьленьняў ці пазнак на палёх, але ўсё было чыста. У шуфлядах было пуста.

Ён жаваў пернічкі і глядзеў на жоўта-сіняе адлюстраваньне нутробаў КПП у ваконным ішкле. Зьлева, з боку брамы, адбіткі не парушаліся нічым, а праваруч праз адлюстраваньне шафы прасьвечваў ліхтар. Рыгор уявіў, што нехта глядзіць на яго звонку, нябачны і пагрозьлівы. Яму зрабілася ніякавата, і пернікі ўжо ня лезьлі ў горла. Ён запіхаў рэшткі пакунка ў кішэню, устаў і, змацаваўшыся, пагасіў сьвятло. За колькі страшных сэкунд, пакуль палачкі ў вачох мяняліся месцамі з коўбачкамі, ягоная кашуля прыліпла да сьпіны. Нарэшце рэзкасьць навялася, і ён убачыў за вакном усё тое ж: пустынны адрэзак дарогі і нерухомыя хвоі. Яму раптам прыйшло ў галаву, што Антось можа сачыць яго з-за цёмных камялёў, але ён прымусіў сябе ня думаць пра гэта. Закурыў. Лаючы Андрона зь ягонымі парадамі ды сваю даверлівасьць, Рыгор так моцна пстрыкнуў пальцам па цыгарэце, абтрасаючы попел, што яна трэснула. Нічога не заставалася, як пайсьці шукаць Антося наўзгад, спадзяючыся толькі на шацунак.

Ён ляпнуў дзьвярыма КПП і рушыў углыб вайсковага гарадка. Хвоі неўзабаве скончыліся, і ўздоўж дарогі пацягнуліся двухпавярховыя пабудовы. Вулічныя ліхтары гарэлі спраўна, але ні ў водным з будынкаў не сьвяцілася ні вакенца. «Цікава, што гэта: казармы, канцылярыі, склады ўзбраеньня? Ці ёсьць там хтосьці? Трэба пайсьці паглядзець, усё роўна мне ўжо губляць няма чаго. На’т калі наскочу на ахову, дык прыдумаю якую казку. Прыкладам, што прышоў наведаць стрыечнага брата і нясу яму альбомы паглядзець», – Рыгора засьмяўся з абсурду сытуацыі. Ён сунуў у рот пернічак і падыйшоў да бліжэйшага ўваходу. Перад тым, як пацягнуць клямку, ён агледзеўся і – шацунак! – заўважыў на другім баку дарогі, наперадзе, сьвятло ў вакне другога паверху. Рыгор пасьпяшаўся туды. Звонку не праглядалася, што знаходзіцца за вакном, яно было зачыненае жоўтымі фіранкамі са зварушлівымі карункавымі бакамі. Дзьверы ў будыніну зьмяшчаліся рыхтык пад гэным вакном. Рыгор насьцярожана ўвайшоў, рыхтуючыся да непрыемнасьцяў. Лямпачка над уваходам асьвятляла пачатак лесьвіцы наверх, справа і зьлева сыходзілі ў прыцемкі калідоры. Ён падняўся на другі паверх і адразу пазнаў патрэбны пакой па яркай палосцы сьвятла з-пад дзьвярэй. Рыгор патрываў. Усярэдзіне слухалі бурлівы фінал нейкага скрыпічнага канцэрту, і гэта надало яму сьмеласьці. Ён пастукаў. Пачуўся шум крэславых ножак па падлозе і імклівыя крокі. Дзьверы адчыніліся, і ён адразу пазнаў Антося праз круглыя акуляры. Антось быў менавіта такі, як уяўлялася Рыгору: сярэдняга росту і сярэдніх гадоў, худзенькі, вельмі ахайны мужчына са сьветлымі валасамі і пшанічнымі вусікамі. Вусы дзіўна выглядалі на ягоным мяккім твары з дробнымі недарослымі рысамі.

– Здароў, Антось! Мяне клічуць Рыгор, я па справе. Цябе мне Андрон параіў, – Рыгор чамусьці думаў пра запэцканую куртку, і яму было няёмка.

– Так, ведаю Андрона. Заходзьце, – Антось павярнуўся і схаваўся за фіранкай, таксама жоўтай, нацягнутай паміж дзьвюма шафамі паабапал дзьвярэй. – Дзьверы зачыняйце.

Антось чымсьці зашамацеў у глыбіні пакоя. Рыгор прайшоў за фіранку і пасьпеў заўважыць, як той схаваў нешта ў шуфляду. Стол стаяў насупраць уваходу, пад акном. Справа і зьлева ўся прастора была запоўненая шэрымі кардонавымі скрынямі розных памераў. «Няўжо яны набітыя зброяй?» – уразіўся Рыгор. Вось яна, мэта!

– Сядайце, – Антось паказаў Рыгору на адзінае ў пакоі крэсла, што стаяла ля стала. Рыгор скінуў торбу на падлогу і сеў, адчуўшы нязручнасьць праз тое, што ён сядзеў, а Антось стаяў. Але Антось нязмушана прыхінуўся сьпіной да нагрувашчваньня скрыняў і чакаў, увасабляючы сабой чысьціню і акуратнасьць. На ім быў цёмна-зялёны вайсковы строй, які рабіў яго яшчэ больш танклявым, і фрывольныя жоўтыя тэпцікі.

– Андрон маўляў, ты альбомамі па жывапісу цікавісься. Вось я і прынёс табе адзін рэдкасны, – нягледзячы на халодна-афіцыйны зварот Антося, Рыгор спадзяваўся ўсё ж перайсьці на «ты». Антось моўчкі глядзеў на яго, і ён сунуўся ў торбу: – Зараз убачыш, які надзвычайны: Фра Філіппа Ліппі! Ліфэ Анд Воркс!

Не чакаючы, пакуль Рыгор дастане кнігу, Антось гэтак жа моўчкі перасёк пакой, адсунуў адну са скрыняў і адчыніў іншую, што стаяла за ёй. Скрыня была поўная альбомаў. Антось пачаў вымаць іх адзін за адным і неўзабаве дастаў дакладна такое ж выданьне Піліпа Ліпі.

– Яно?

Рыгор зьбянтэжана кіўнуў.

– Усё, што можна здабыць у Менску, я ўжо маю. Таму дзякуй, але не патрэбна. Вас што да мяне прывяло? – Антось пачаў складаць альбомы назад у скрыню і нават не глядзеў на Рыгора, быццам ведаючы адказ загадзя.

– Мне два калашы патрэбныя, дружа. Вельмі патрэбныя, – падкрэсьлена засмучаным голасам мовіў Рыгор. Ён разгледзеў крадком сваю куртку – на грудзёх было колькі чорна-іржавых палос. У гэты момант скрыпічны канцэрт скончыўся, і настала цішыня. – Гэта Паганіні граў? Магу дыскаў табе прынесьці паслухаць, у мяне іх шмат. Раз ужо з альбомамі такая прыкра выйшла. Ці скажы, якія іншыя кнігі патрэбныя, я пашукаю.

Напружаная атмасфэра ўжо пачала раздражняць Рыгора, замільгалі абрыўкі думак пра гвалт над Антосем. Ён падумаў, што сказаў ужо досыць, што цяпер хай кажа Антось, калі хоча, і павярнуўся да стала. На ім ляжаў разгорнуты альбом зь незразумелымі абстрактоўнымі кампазыцыямі. Абедзьве старонкі развароту былі запоўненыя супляценьнем каляровых плямаў, лініямі, кропкамі. Каб разгледзець абстракцыі лепей, Рыгор падняў альбом са стала, і ўбачыў пад ім вялікую паперу з алоўкавымі малюнкамі кацянят.

– Гэта ты намаляваў, браценік? Якая прыгажосьць! – не ўтрымаўся Рыгор і з захапленьнем павярнуўся да Антося.

Антось выпрастаўся і стаяў, пачырванеўшы са зьбянтэжанасьці. Рыгор здагадаўся, што сваім зьяўленьнем ён перапыніў ночныя натхненьні мастака-пачаткоўца, і схаваныя ў шуфлядзе былі хутчэй за ўсё алоўкі. Ён паклаў альбом, узяў малюнак у рукі і разглядаў. Намаляваных каляровымі алоўкамі каткоў было зь дзясятак, галоўным парадкам яны сядзелі, сьціпла абгарнаючы сябе хвастамі, адзін спаў, а адзін выгінаў сьпіну.

– Асабліва вось гэтыя трое добрыя! Як жывыя. Такі прыгажун! – Рыгор правёў пальцам па паласатым баку кацяняці, крайняга з трох, размаляванага аранжавым і жоўтым. – А шчанюкоў можаш?

Антось падыйшоў, нахіліўся і нясьмела спытаў, які менавіта прыгажун. Ад яго дыхнула адэкалёнам і часныком. Рыгор тыцнуў у прыгажуна.

 – Так, гэта мой улюбёны, як ты здагадаўся? Шчанюкоў таксама магу, але каткі мне больш даспадобы. Калі дакладней, дык кацяняты і шчанюкі роўна любыя, але ведаючы, хто зь іх потым вырасьце, немажліва ставіцца да іх аднолькава.

– Што ты маеш на ўвазе? – Рыгор неўзаметку расчыніў куртку так, каб брудных палос на грудзёх не было відаць, але жывот хаваўся.

– Я маю на ўвазе тое, што са шчанюкоў потым вырастаюць сабакі, таксама харошыя, але батрацкія стварэньні, занадта залежныя ад чалавека. Тым часам як каты выдатныя бездакорна. І калі яны зьлёгку пыхлівыя, дык гэта мне падабаецца.

– А чаму ж ты ня возьмеш сабе жывых кацянят?

– На гэты конт у мяне другая тэорыя, – усьміхнуўся нарэшце Антось. Гэта была ягоная першая ўсьмешка, і яна даканцова скарыла Рыгора. – Калі хочаш добра маляваць кацянят, дык мець іх нельга. Трэба сумаваць па ім, марыць пра іх. Малюнак з натуры надта роўны і просты, я б на’т сказаў – неадухоўлены. Нават ягоная вонкавая форма не дасканалая, як можа падацца на першы погляд, яна толькі суха адбівае відомае воку. Поўная ж дасканаласьць дасягаецца працай душы і сэрца.

Рыгор паківаў. Ён трымаў у руках малюнак і наважыўся абавязкова выпрасіць яго сабе. Дзеля падтрыманьня гутаркі ён спытаў:

– Але хіба нельга зрабіць накід з натуры, а потым укласьці ў яго душу, калі канчальна дамалёўваць будзеш?

– Нельга. Душа мусіць быць у кожнай лініі кацяняці, пачынаючы з самай першай і канчаючы самай апошняй.

Яны пагутарылі яшчэ колькі хвілін, ужо без усялякай напругі, амаль як старыя сябры. Потым Антось сам прапанаваў схадзіць на склад зброі, а на пытаньне, што Рыгор будзе яму абавязаны, толькі махнуў рукой. Рыгор ужо шкадаваў, што прышоў да Антосю па справе, а не проста так. Любы чалавек! Але зь іншага боку, не прыйдзі ён па справе, як бы яны пазнаёміліся? Каб ісьці вонкі, Антось зьняў тэпцікі і надзеў боты. Паводле ягоных слоў, склад знаходзіўся побач, хвілінах у пяці хады. Перад сыходам Рыгор спытаў, ці ня знойдзецца ў Антося чаго пад’есьці. Антось з ахвотай прапанаваў зайсьці ў сталоўку, у будынку насупраць.

– Але зараз жа ноч? Там пэўна зачынена і нікога няма?

– Адчынім. Знойдзем што паесьці. Я таксама адчуў апэтыт, гледзячы на цябе! Гэта на’т рамантычна – вячэраць удваіх ціхай летняй ноччу.

Неўзабаве яны ўжо ўваходзілі ў сталоўку. Антось павярнуў уключальнік, і на столі загулі і заміргалі, запальваючыся, лямпы дзённага сьвятла. Па прасторнай зале цягнуліся шэрагі сталоў з лаўкамі, а ў адным з кутоў зьмяшчалася раздаткавае акенца і дзьверы на кухню. Антось рушыў наўпрост туды, Рыгор за ім. Яны апынуліся ў шырокай паўцёмнай кухне зь вялізнымі электраплітамі, шырокімі сталамі ды халадзільнікамі.

– Гатаваць, калі шчыра, вельмі лянота, – сказаў Антось, – Як табе падабаецца такі варыянт: мы зьямо па місачцы баршчу, выдатна смачнага ўчорашняга баршчу, ды па чакалядцы? Ну і па сто грамаў, вядома?

Рыгор ахвотна пагадзіўся на боршч і чакалядку, але выпіць з выбачэньнямі адмовіўся.

– Калі б піва, тады іншая справа. Гарэлка, яна дужа цяжкая. Мне ж заўтра на працу, на’т паспаць не пасьпею. Пакуль дадому дабяруся, дзень будзе, дык лацьвей ужо зусім цьвярозым застацца.

– Навошта табе дадому? Заставайся тутака!

– Не, дружа, мне ісьці трэба абавязкова, – Рыгор пачаў тлумачыць пра тату, адначасна думаючы пра тое, што добра было б застацца. Але адразу ж бліснула думка пра рабаваньне ды пра Лявона і адсунула ўсё іншае. Антось зразумела паківаў, адкрыў адзін з халадзільнікаў і выцягнуў рондаль, да сьмешнага маленькі ў параўнаньні з паліцай, на якой ён стаяў. Ён усталяваў рондалец на фаерку, што зьмесьціла б яшчэ пяць такіх, і ўключыў пліту.

– Пакуль будзе грэцца, я схаджу за аўтаматамі. Табе якія? Ёсьць АК-74М і АКС, скарочаны.

– Нясі скарочаныя! Мне чым меней, тым лепей.

– Аптычны прыцэл парэбны? Ці ночны прыцэл? Ці гранатамёт?

– Не, гэта ўжо занадта, ня трэба.

– Пільнуй боршч, каб не ўскіпеў. Калі ўскіпіць, дык увесь колер істраціць. Я хутка, – і Антось пайшоў.

Рыгор паглядзеў на гадзіньнік, была палова на трэцюю. Наблізіў палец да фаерцы, на якой стаяў рондаль, але сьпякоты не адчуў і дакрануўся. Фаерка ледзь цяплела. Мда, пакуль такая грамада раскачыгарыцца, раніца надыдзе. Ён пацягнуў за клямку халадзільніка, спачатку трошкі, а потым з усёй намогі. Халадзільнік з глухім цмоканьнем адчыніўся. Усярэдзіне стаялі радамі слоікі з тушонкай і чырвонай фасольлю, асьветленыя слабай жоўтай лямпачкай. Рыгор узяў два слоіка фасолі і паклаў у торбу, каб зьесьці на зваротным шляху. Пачаў шукаць відэлец, каб таксама прыхапіць яго з сабой, ня жэрці ж фасолю рукамі. На стале ляжалі колькі нажоў і чарпак. Зазірнуў пад пакрыўкі вялізарных чанаў каля пліты; яны былі пустыя і пахлі мэталам. Усё было пыльнае, здаецца, кухняй не карысталіся.

Рыгор звык уночы спаць, і зараз адчуваў, як дзіўна працуе галава: асаблівая чысьціня і яснасьць думкі дзіўным парадкам спалучалася зь непасьлядоўнасьцю і нелягічнасьцю: прыкладам яго чамусьці вельмі насьмяшыла невялічкая калекцыя каўбасных этыкетак, налепленых збоку пліты. Усе этыкеткі былі круглыя або авальныя, і абавязкова чырвоныя ці ружовыя. Ён выйшаў у залю сталоўкі і патрапіў там на цэлы паднос з лыжкамі і відэльцамі. Потым прысеў за адзін са сталоў каля вакна. Стол быў накрыты клятчастай цыратай, шэрыя клеткі перамяжоўваліся з ружовымі, і на іхніх сутыках нараджаліся чырвоныя палосы. На вуглу цырата прадзіравілася, і відаць былі белыя валокны ейнага тканкавага падложку. Рыгора моцна хіліла ў сон, і, каб не папусьціцца, ён устаў і зноў рушыў на кухню. Пад рондалем ужо пачало шыпець, пацягнуўся саладкаваты ядомы пах. Рыгор голадна праглынуў.

Бразнулі дзьверы, пачуліся крокі. Зьявіўся Антось. Ён скінуў з пляча два аўтаматы і падаў іх Рыгору, а да ягоных ног паставіў сінюю поліэтыленавую торбу з напісам «Nivea».

– У пакеце патроны. Карыстайся. Як там наш боршч? Мяркуючы па паху, яго трэба есьці. Абяры стол, а я зараз.

Рыгор цёр вочы і пазяхаў. Ён схаваў зброю ў торбу, адхілена падзівіўшыся на ўласную абыякавасьць: яму нават не цікава было патрымаць аўтаматы ў руках. Ён паслухмяна выйшаў у залю і сеў за бліжэйшы стол; зараз трапілася цырата з галінкамі чорнае парэчкі на фоне сіне-жоўтае клетачцы. Праз хвіліну зьявіўся Антось з падносам у руках, на ім стаялі дзьве глыбокія сталёвыя міскі з баршчом, сподак з зубкамі часныку і няпоўная чарка гарэлкі.

– Ты як хочаш, а я вып'ю. Тады мая муза прачнецца і прыляціць на пах. Алькаголь і часнык! – Антось адпіў паўчаркі. – Дарэчы, старажытныя грэкі ня мелі музы выяўленчых мастацтваў. Але ўсё роўна хтосьці прачынаецца ўнутры!

Рыгор засьмяяўся на жарт і ўзяўся за боршч. Асноўным складнікам баршчу была фасоля, але згаладнеламу Рыгору нават спадабаўся гэткі варыянт. Ён глытаў гарачы боршч, крыху злаваў, што няма сьмятаны, і глядзеў на Антося, як той зьлёгку нахіляе галаву да кожнай лыжцы, як ходзіць у яго пад скурай невялічкі акуратны кадык. Антось чамусьці ня еў гушчы, а толькі цадзіў у лыжку булён. «Пэўна, ён потым яе асобна зьесьць», – меркаваў Рыгор.

– Ты чаму часныку не бярэш? – у сваю чаргу заўважыў Антось.

Сам Антось зьеў ужо зубкоў пяць, ня меней. Рыгор адказваў, што ня вельмі шануе часнык праз пах, які потым застаецца.

– Зусім не ясі часныку? – казаў Антось са зьдзіўленьнем. – Як жа табе тады атрымоўваецца нешта разумець у выяўленчым мастацтве?

Рыгор прыняў гэта за чарговы жарт, і хоць ён здаўся яму нязграбным, ветліва рагатнуў. Антось дапіў гарэлку і пачаў расказваць, што добры часнык набыць за грошы немажліва, трэба гадаваць яго самому, вось ён, прыкладам, спэцыяльна разьбіў градачкі каля стадыёну. Але і выгадаваць слушны часнык таксама няпроста.

– Магу навучыць цябе, як за ім прыглядаць. Навошта набіваць сабе гузы, калі можна пераняць чужы досьвед. Заходзь як-небудзь у сьветлы час, пакажу градачкі.

– Абавязкова зайду наступнага тыдню, – пагадзіўся Рыгор, думаючы пра сябе, што і сапраўды б зайшоў, калі б ня гэты непрыемны часныковы пах з Антосева рота.

– Так, прыходзь ува ўсякі дзень! Я тут заўсёды, – Антось адклаў лыжку і сядзеў, падпёршы галаву кулаком. Сподак быў пусты. Рыгор памятаў, што гаворка ішла яшчэ і пра чакаляд, але ўмацаваўся ды палічыў за лепшае ня згадваць пра яго, бо Антось і бяз тога вельмі яму дапамог. Сумленьне трэба мець. Лепей пра іншае.

– Чаму ты свае альбомы захоўваеш у скрынях? Зрабіў бы якія паліцы ці стэляжы?

– Усё проста – каб не пыліліся. Не выношу выціраць пыл з кніг.

– А чаму ты на абстрактныя карціны назіраеш, калі кацянят малюеш? Што гэта за мастак быў?

– Кандзінскі... Так проста гляджу, выцягнуў з адной скрыні выпадкова. Вывучаю яго апошнія колькі дзён. Нешта ў ім кранае мяне, але вызначыць, што менавіта, не магу, – Антось стаў задуменны. Мабыць, ён таксама захацеў спаць.

– Слухай анэкдот! – падміргнуў яму Рыгор. – Паклікаў аднойчы цар Левітана, Пятрова-Водкіна ды Кандзінскага – і загадаў, каб намалявалі яму па карціне, за царскі ўзнагарод. Левітан намаляваў пэйзаж з манастыром на беразе ракі – цару так спадабалася, што ён узнагародзіў Левітана дзесяцьцю куфрамі золата. Пятроў-Водкін намаляваў партрэт царскае дачкі ў вобразе Боскае маткі – цару так спадабалася, што ён выдаў прынцэсу за Пятрова-Водкіна замуж. А Кандзінскі намаляваў абстрактовую кампазыцыю. Цар глядзеў-глядзеў дый кажа – гэта што? Кандзінскі адказвае – вось гэтыя лініі ўтвараюць замкнёную вобласьць, антаганічную да фону, а вось гэтае кола захапляе гледача ў роўніцу палатна і ёсьць цэнтрам успрыманьня; карацей, гэта карціна. Цару спадабалася, і ён дае Кандзінскаму моркву. Кандзінскі кажа – гэта што? Цар адказвае – вось гэта аранжавая вось, прыгняцёная цьвёрдай паверхняй, а вось гэта зялёныя адрэзкі, якія імкнуцца зь яе; карацей, гэта палова царства.

Антось кіўнуў, паказваючы, што зразумеў анэкдот, але нават не ўсьміхнуўся. Рыгор зьмеркаваў, што пара ісьці. Ён устаў і коратка, але душэўна падзякаваў Антосю, пажадаў добрай ночы і папрасіў не праводзіць. Антось сядзеў і ківаў – падаецца, у яго нават не было сілаў варушыцца. Рыгор закінуў торбу на плячо і пакрочыў да выйсьця. На парозе ён азірнуўся і ўбачыў, што Антось сьпіць, паклаўшы галаву на рукі.

6. Як Лявон трымаў іспыт

У пятніцу Лявона чакаў іспыт. Увесь тыдзень ён узмоцнена рыхтаваўся да яго, рана падымаўся і позна клаўся. На працягу сэмэстру выкладца Адам Васілевіч выдаў яму два стосы кніжак, назваўшы кожную зь іх вельмі значнай і абавязковай чытаць. Вядома, вывучыць іх усе за тыдзень не было аніякае змогі, і Лявон укараняўся ў кнігі наўздагад: адкрываў іх на выпадковым месцы, уважліва перачытваў дзясятак старонак, а потым перагортваў адразу чвэрць або палову тома. Такім ходам ён спадзяваўся хай ня цалкам, але затое раўнамерна пазнаёміцца з усім матэрыялам. Лявон вельмі стамляўся і, каб разьвеяцца, у сярэдзіне дня прымушаў сябе каля паўгадзіны шпацырыць па вуліцы, а на заходзе браў зэдлік, пакуначак соку і выбіраўся на дах. Нягледзячы на гэтыя засьцярогі, да пятніцы ў ім скапілася моцная стомленасьць, і, прачнуўшыся, Лявон спазнаў чарговы прыступ кепскага настрою.

Ён ляжаў і традыцыйна думаў пра несправядлівасьць пабудовы сьвету і ягоных брудных аспэктах. «Як гэта зьневажальна, – ягоныя вусны грэбліва крывіліся, – што ўдыхаць сьвежае паветра прыходзіцца тым жа месцам, што і выдыхаць скарыстанае. Добра хоць на ежу ды на лайно з брулямі ёсьць абасобленыя каналы. Усё магло б быць нашмат горай». Ён моршчыўся, уяўляючы сабе створаныя баством-экспэрымэнтоўцам варыяцыі на тэму выводзячых шляхоў. Кожны сьняданак ці вячэра неўзабаве абарочваліся б кашмарам для далікатнае чалавечае псыхікі. Зь іншага боку, псыхіка звыкла б ды не была гэткай далікатнай... Гэтыя разважаньні суправаджаліся яркімі і агіднымі фантазіямі, адагнаць якія ніяк не выходзіла.

Урэшце Лявон перапыніў іх радыкальна, адкінуўшы коўдру і ўстаўшы з ложка. Спружыны зарыпелі. «Да чога падобны гук спружынаў? – палезьлі ў галаву новыя, ужо не такія змрочныя роздумы. – Сярэдні паміж электрагітарай і скрыпкай? Так... А што, калі?.. Канцэрт для мэблевых спружын і віялянчэлі? Можна было б садраць абіўку, агаліць кожную зь іх і атрымаць даволі гнуткага гучаньня інструмэнт. Ці спружыны, здабыўшы свабоду ад абіўкі, перасталі б рыпець?» Лявон стаяў пасярод пакою і глядзеў напаўпаварота на ложак. Коўдра і прасьціна застылі ў складаным узаемадзеяньні, пратачаючы адна ў адну зморшчынамі. Ён падлавіў сябе на тым, што ягоныя думкі безь перапынку чапляюцца за ўсякую лухту. Што ж, не сама ўдалы стан іспытывацца, але дзецца няма куды. Высілкам волі ён прымусіў сябе мэтадоўна адзецца, не задумваючыся ні пра што, хоць спакусаў было мноства. Прыкладам, драпіны на ножках фатэля, ці маюць яны нейкую заканамэрнасьць? Мастацкую каштоўнасьць? Стоп! Супраць гэтых думак, што вадка расьцякаліся вакол, трэба было тэрмінова нешта рабіць. Лепш за ўсё – актыўнае дзеяньне. Ён зірнуў на гадзіньнік: шэсьць раніцы. Часу заставалася яшчэ шмат.

Лявон расчыніў шафу і правёў рукой па плечцах з кашулямі і нагавіцамі. Усе тры пары ягоных нагавіцаў былі чорныя і адрозьніваліся толькі ступеньню зношанасьці. Гурба кашуляў ляжала на паліцы неадпрасаванай пасьля мыцьця, а з тых, што віселі гатовыя да ўжываньня, засталіся толькі ў паласу ці ў клетку. Але на іспыт Лявону хацелася надзець менавіта белую. Ён абраў кашулю зь дзьвюма кішэнямі на грудзёх, расклаў яе на канапе і ўвамкнуў прас. Прасуючы, Лявон заўсёды адчуваў задавальненьне, яму падабалася ўдыхаць белы пар, што ўздымаецца ад распаленай прасам тканіны, і паляваць на зморшчынкі на ейнае паверхні. І ўсё ж бездакорна адпрасаваць ані кашулю, ані нагавіцы яму ніколі не ўдавалася, прас мусіў з кожнага неасьцярожнага руху стварыць рэзкую зморшчыну, сьцерці якую потым ужо не выходзіла. Вось і цяпер, стаміўшыся змагацца з правым рукавом, ён кінуў прасаваць і надзеў прыемна цёплую кашулю як ёсьць. Акуратна запрануў яе ў нагавіцы і зноў паглядзеў на гадзіньнік. Шэсьць пятнаццаць. Яшчэ можна пачытаць адну з кніжак – а раптам метавіта яна спатрэбіцца на іспыце.

Узгадваючы, якая зь іх была чытаная радзей за іншыя, Лявон перакладаў кніжкі са стоса ў стос, узважваючы кожную ў руках. Спыніўся ён на мэтадычцы – «мэтадычны дапаможнік для студэнтаў Політэхнічнага Ўнівэрсытэту» – кніжыцы ў пяцьдзясят жоўта-шэрых старонак, у мяккай вокладцы. Выгнуўшы край мэтадычкі паміж двума пальцамі, ён пругкім веерам перагарнуў наўздагад тоўстыя шурпатыя старонкі, трапіў прыкладна на сярэдзіну і пачаў чытаць з апошняга на развароце абзаца.

«Такім парадкам, мы лічым, што разьвіцьцё тэхнікі і заняткі тэхнікай ня толькі не супярэчаць унутранаму росту чалавека, але спрыяюць яму. Звычка да матэматычна дакладнага мысьленьня спрыяе ўкараненьню як у прыватнае, так і ў грамадзкае жыцьцё індывіда выразна структураваных і заснаваных на лёгіцы спосабаў быцьця. Індывід: а) мэтапакладае; б) суадносіцца з рэаліямі; в) сьвядома рухаецца да мэты, выкарыстоўваючы ясную прычынна-выніковую мэтодыку; г) дасягнуўшы мэты, выходзіць на новы віток мэтапакладаньня.

Пытаньні самастойна разважаць: 1. Ці мажлівая сытуацыя, у якой індывід, дасягнуўшы мэты, пераконваецца ў ейнае непатрэбнасьці і нават шкоднасьці? 2. Канчальнымі ці бясконцымі ёсьць мэтавыя цыклы? 3. Ці вынікае з цыклічнасьці мэтапакладаньняў іхная марнасьць?»

Лявон адвёў вочы ад мэтадычкі і задумаўся пра мэты, якія стаялі перад ім у бліжэйшы час. Вытрымаць іспыт? Яна была ў вышэйшай ступені патрэбнай і карыснай, бо ў выпадку няўдачы ён ізноў заставаўся на другі год. Рабаваньне? Яно таксама не дарэмнае, бо цягне за сабою валоданьне грашыма, а значыць, роварам, тэлефонам і запэўным посьпехам у хутаранцы. Лявону раптам стала брыдка, як рабілася заўсёды празь беспасярэднія думкі пра гэта. «Ці ня нізасьць гэтае меркаваньне, што ейнае стаўненьне да мяне можа залежаць ад валоданьня нейкімі рэчамі? Досыць погляду яе, каб падобныя думкі адваліліся, як засохлы бруд адвальваецца ад туфляў». Параўнаньне з брудам таксама здалося яму нізкім. Ейныя цёмныя вочы глядзелі на яго адначасна сур'ёзна і пакепліва, быццам ужо даўно ведалі ўсё тое, што ён мог і зрабіць, і падумаць, і адчуць.

А сёмай Лявон адклаў мэтадычку ўбок, узяў заплечнік і выправіўся.

Перасякаючы ўнівэрсытэцкі двор, Лявон з усьмешкай спамянуў, што толькі прыхільнасьць да штодзённага чытаньня навукова-папулёвых часопісаў і прывяло яго сюды некалі. Як даўно гэта было! Уступныя іспыты і першыя гады вучэньня здаваліся яму цяпер туманна-далёкія, і быццам нават не пражытыя, а ўбачаныя ўва сьне ці нават прачытаныя ў кнізе. Толькі найпершы візыт на ўнівэрсытэт запомніўся Лявону дакладна: ён стаіць у холе галоўнага корпуса перад вялізарным стэндам зь пералікам факультэтаў і спэцыяльнасьцяў і расчаравана чытае іхныя сумныя сухія назвы, якія ня маюць анічога агульнага з багатым і насычаным жыцьцём навукоўца або вынаходца. Абраць было абсалютна не з чаго. Лявон з нудою агледзеўся абапал, падсьвядома спадзяючыся ўбачыць недзе побач яшчэ адзін пералік, дадатковы, у якім прапаноўваліся б спэцыяльнасьці кшталту «канструяваньня хатняе тэхніцы» або «ўкараненьне бытавых інавацый». Але нічога падобнага вакол не назіралася. Лявон ізноў перачытаў сьпіс кафэдраў і ўжо пачаў схіляцца да сыходу і наведваньня іншага ўнівэрсытэта, ня вузка-тэхнічнага, а агульнага. Ён быў упэўнены, што такі ёсьць. Можа, там яму пашанцуе больш, і падыходная прафэсія адшукаецца.

Нашчасьце, паблізу праходзіў Адам Васілевіч, кандыдат навук і дацэнт. Заўважыўшы пачаткоўца, ён парабалічна зьмяніў сваю траекторыю і, стукаючы абцасамі па паркеце, наблізіўся да Лявона. Сьцісла распытаўшы яго і выслухаўшы сарамлівыя пажаданьні, Адам Васілевіч з запалам казальніка пачаў пераконваць Лявона, што ён патрапіў дакладна па адрасу, а за гэтымі агульнымі і расплывістымі назвамі тоіцца скарбніца інжынернае думкі. Натхняючыся ўсё больш і больш, Адам Васілевіч прычыняў вочы, складаў пальцы колцам і з прыдыханьнем прамаўляў імя тае ці іншае спэцыяльнасьці, нагадваючы сваім выглядам самэлье, што апавядае пра рэдкі гатунак вінаграду і адценьні ягонага густу. Лявон глядзеў на ягоныя гладка прычэсаныя чорныя валасы – і верыў. Адаму Васілевічу ўдалося запаліць Лявона сваім жарам і данесьці да яго музыку політэхнічных словазлучэньняў: «Супраціў матэрыялаў і тэорыя пругкасьці», «Мэталургія ліцейных сплаваў», «Аўтаматызацыя тэхналягічных працэсаў і вытворчасьцяў».

Яны спыніліся на паэтычнай «Тэорыі мэханізмаў і машын». «Добра. Цяжка было б зрабіць лепшы выбар, – Адам Васілевіч разьвёў рукамі і падняў вочы да высокай столі. – Гэтая спэцыяльнасьць дазволіць вам стаць як практыкам, так і тэарэтыкам-дасьледнікам. Многія выпускнікі працуюць цяпер у Акадэміі навук». Лявон папрасіў колькі дзён памеркаваць, але Адам Васілевіч няўмольна заўважыў, што набор на кафэдру сканчаецца, і Лявон рызыкуе страціць цэлы год праз сваю нерашучасьць.

У той жа дзень Лявон прайшоў інтэрвію па шэрагу агульнаадукацыйных дысцыплін і быў прыняты на ўнівэрсытэт.

Лявон падняўся прыступкамі і штурхнуў вялізарныя дзьверы. Яго заўсёды зьдзіўляла, наколькі яны добра збалансаваныя: высачэзныя, ў два чалавечых росту і таўшчэзныя, дзьверы адчыняліся без асаблівых высілкаў. Як звычайна, пасьля яркага вонкавага сонца здалося, што хол пагружаны ў прыцемак. Зьлева, над пустым гардэробам, зелянелі лічбы электроннага гадзіньніка; было безь пяці дзевяць. Насупраць уваходу разьмяшчалася шырокая лесьвіца, а перад ёю стаяў стэнд з раскладамі заняткаў і іспытаў. Лявон пайшоў да яго, слухаючы, як ягоныя крокі адбіваюцца складаным рэхам ад столі і далёкіх сьценаў. Вочы ўжо звыклі да змроку, і ён убачыў Адама Васілевіча, які прымацоўваў да стэнда аб'яву. Лявон павітаў яго. Той коратка кіўнуў галавой, паказаў на сваю аб'яву і, адвярнуўшыся, пасьпяшаўся лесьвіцай наверх. Адам Васілевіч звычайна насіў сьветлыя кашулі з кароткім рукавом, а сёньня, мабыць з нагоды іспыту, надзеў строгі цёмна-шэры строй, цагляна-чырвоную кашулю, пярэсты гальштук у тон і чорныя лякавыя туфлі. На чорных шкарпэтках, якія выглядалі пры ўздыме нагі на прыступку, Лявон заўважыў сінія палосы. Лявон уявіў, што час раптам запаволіўся, і хуткі крок Адама Васілевіча па прыступках ператварыўся ў плыўны лёт, ледзь прыкметны воку, як рух хвілінавае стрэлкі. Лявон нахіляецца і разглядае сінія палосы зблізку. І можа нават дакранаецца да іх. Якія ягоныя шкарпэткі навобмацак?.. Лявон страсянуў галавой і пачаў чытаць аб'яву.

«Іспыт адбудзецца сёньня ў 9-00. Аўдыторыя 304». Аб'ява была напісаная сіняй асадкай на аркушы ў клетачку. Лявон адзначыў элегантавасьць почырку Адама Васілевіча, ненадоўга задумаўся – ці купляў ён спэцыяльна сшытак, каб выдраць зь яго аркуш на аб'яву? – прачытаў яе яшчэ раз і нарэшце ступіў на лесьвіцу. Трэба было падняцца на трэці паверх. Лявон ведаў цьвёрда, што першая лічба ў нумары аўдыторыі азначае паверх. Яму ніхто гэтага не казаў, але аднойчы здагадка спусьцілася на яго звыш, як адкрыцьцё. Лявон ішмат разоў правяраў тэорыю першае лічбы на справе, і яна працавала заўсёды, без выняткаў. Таемнае веданьне выклікала ў яго некаторы гонар за сябе, але нядоўга: сакрэт другой і трэцяй лічбаў ён разгадаць ня здолеў, колькі ні ламаў галаву. Пытаць ж Адама Васілевіча не хацеў, бо разьвязаньне магло стацца нагэтулькі простае, што зрабілася б сорамна за сваю тупасьць.

На трэцім паверсе Лявон трохі павагаўся, направа ісьці ці налева, і пайшоў калідорам налева. З аднаго боку калідору цягнуліся вокны, з другога – дзьверы аўдыторый, памаляваныя шэрым глянцам. Нумары пачаліся з 330 і цяпер патроху памяншаліся. Калідор яшчэ раз павярнуў налева, і неўзабаве Лявон убачыў дзьверы з нумарам 304 і прышчэпленым аркушам «Іспыт».

Ён дастаў з заплечніка пакунак апэльсінавага соку і адпіў дзеля адвагі колькі глыткоў. Пастукаўся і пацягнуў дзьверы; яны паддаліся не адразу, толькі пасьля некаторага намаганьня, здавалася, што створа зьлёгку прыліпла да вушака. «Пэўна, гэта праз фарбу. Дзьверы памалявалі тоўстым плястом, і зазоры зьменшыліся да шчыльнага прыляганьня. Да тога ж фарба глянцавая, а глянец схільны ліпнуць да глянцу», – думаў Лявон, прыадчыняючы і зноў зачыняючы дзьверы.

– Лявоне! Гэта вы? – гучна спытаўся з аўдыторыі Адам Васілевіч. – Што вы там чыніце, га? Заходзьце.

Голас Адама Васілевіча, як заўсёды, меў асаблівую інтанацыю, што надавала кожнаму вымаўленаму слову адценьне скепсысу і пакепу, ці то з суразмоўцы, ці то з тэмы гутаркі. Першым знаёмствам Лявон не заўважыў гэтай манеры; калі ж пачаліся лекцыі, яна зрабіла рыхтык тое ўражаньне, на якое і была разьлічана: Адам Васілевіч здаўся яму прымудроны і ўседасьведчаны. Але пакрысе чары разьвеяліся, і Лявон стаў адрозьніваць маску ад схаванага за ёй чалавека, ня надта мудрага і нават ня вельмі разумнага, але затое бяскрыўднага, а ў некаторых праявах чульлівага і мілоснага. Ён шчыра любіў сваю працу і на лекцыях часта дасягаў тога натхненьня і душэўнага ўздыму, якое рабіла яго падобнага да захопленага самелье, як у дзень першага знаёмства зь Лявонам.

Лявон набраўся сьмеласьці і ўвайшоў. Углыб і ўверх аўдыторыі падымаліся шырокія прыступкі з партамі, а па-за імі, наверсе, сьвяціліся сонцам вялікія вокны. Ён наблізіўся да подыюму, на якім стаялі кафедра і стол. Над сталом схіліўся Адам Васілевіч, раскладваючы квіткі.

– Зноў сьпіцё? Давайце сюды залікоўку. Цягніце квіток! – Адам Васілевіч сеў за стол, сашчапіў на жываце далоні і іранічна паглядаў на Лявона. – Напомню правілы: калі адказваеце адразу, без рыхтоўлі, дык атрымваеце адзнаку вышэйшую на адзін бал.

Квіткі ўяўлялі сабой усё тыя ж аркушы ў клетку, іх было зь дзясятак. Яны ляжалі тварамі ўніз, і на некаторых выпукла праступалі сьляды напісаных слоў. Лявон уявіў, як Адам Васілевіч сядзіць увечары на кухні ўва ўтульнай паласатай піжаме і піша ў сшытак пытаньні да іспыту, адрываючы старонкі па меры напісаньня. Ці спачатку адрывае, а потым піша? На абрусе? Гэтым маглі б тлумачыцца адбіткі слоў праз паперу. П'е ён перад існом чай ці гарачае малако?.. Павагаўшыся – узяць бліжэйшы да сябе квіток ці адзін зь сярэдніх, зь няроўна адарваным кутком – Лявон пацягнуў сярэдні.

«Квіток N6. 1. Агульныя вынікі сэмэстру. 2. Што сказала Марыся Мікалаеўна праз год пасьля нашага вясельля. 3. Тры прычыны суму».

Адам Васілевіч загадаў прачытаць білет услых. Выслухаўшы, кіўнуў і напомніў Лявону яшчэ адно правіла: білет можна замяніць, але тады адзнака панізіцца на два балы. Лявон крыху расчараваў Адама Васілевіча, не выказаўшы жаданьня ні адказваць без рыхтоўлі, ні цягнуць зноўку. Хоць ён ведаў дакладны адказ толькі на другое пытаньне, досьвед папярэдніх іспытаў падказваў яму, што новы квіток можа быць яшчэ больш няўдалы. Пытаньні не палохалі яго, і гэта было ўжо добра. Трэцяе пытаньне нават спадабалася яму. Узяўшы ў Адама Васілевіча чысты аркуш і асадку, ён падняўся на колькі прыступак і сеў на край парты, гледзячы ў білет. Адам Васілевіч устаў і прайшоўся па подыюму.

– Хай вас не зьдзіўляе, што я дадаў у квіткі пытаньне пра словы маёй жонкі, Марысі Мікалаеўны, сказаныя на гадавіну нашага вясельля. Разуменьне выказанай ёю думкі вельмі значнае для кожнага адукаванага чалавека. Я цьвёрда памятаю, што расказваў пра гэтую думку ў маіх лекцыях, і калі вы слухалі ўважліва, дык не маглі не запомніць яе, – ён з усьмешачкай паглядзеў на Лявона.

«Каханьне – гэта вышэйшая мэта кожнага чалавека», – Лявон выдатна ведаў гэтую бессэнсоўную на ягоны погляд фразу жонкі Адама Васілевіча, той спыняўся на ёй раз дваццаць. Адам Васілевіч любіў адысьці ад тэмы лекцыі і расказаць пра сваё жыцьцё ды пра сваю жонку. Слухаць яго Лявону падабалася, жыцьцёвыя пэрыпэтыі Адама Васілевіча ня ўражывалі бурлівасьцю, але былі забаўныя, як і кожная тэма ў ягоным выкладзе. Ён быў добры апавядальнік, эмацыйны і захапляючы, умела паглыбляўся ў дэталі і нюансы, але ня грузнуў у іх. Прыкладам, ён вельмі жыва і ярка маляваў свой сямейны побыт: усхваляваную куплю першага аўтамабіля, анэкдатычныя зносіны зь цешчай, лаянку з суседзямі, традыцыйны заквас капусты, падарожжы ў абутковую краму, цяжбу зь нядбайнымі страхарамі, празь якіх у яго цякло са столі, і многа іншых немудрагелістых, але вясёлых здарэньняў. Разьвеяўшыся аповядам, Адам Васілевіч наколькі мажліва сур’язьнеў і прамаўляў чарговага разу сакральнае выслоўе жонкі пра каханьне, пасьля якога рабіў шматзначную паўзу. Меркавалася, што Лявон, як кожны адукаваны чалавек, усё разумее, і тлумачэньні залішнія. Аднак Лявон не разумеў, і пасьля шэрагу спробаў страціўшы надзею спасьцігнуць сутнасьць гэтых слоў, проста забаўляўся кантрастам паміж глыбакадумнай сур'ёзнасьцю фразы і пакеплівай манерай лектара, якой ён не зьмяняў нават тут. Выходзіла, што Адам Васілевіч жартуе з жонкавых слоў, сам тога не заўважаючы.

Занатаваўшы патрабаваную фразу на паперу, Лявон перайшоў да першага пытаньня. Якія вынікі сэмэстру? За гэты сэмэстар Лявон яшчэ больш глыбока вывучыў жыцьцё Адама Васілевіча, ягоныя погляды на грамадзтва і палітыку (ён сам называў іх дэмакратычным сацыялізмам), навуку (ён пачытаў вышэй за ўсё фізыку і мэханіку, спасылаючыся на сувязь паміж прагрэсам тэхнікі і ўзроўнем жыцьця), мастацтва (перавага аддавалася фатаграфіі), рэлігію (асабісты Бог адмаўляўся, але меркавалася існаваньне вышэйшых цывілізацый на іншых плянэтах, якія час ад часу кіравалі ходам зямной гісторыі), здароўе (ягонай асновай лічыліся захаваньне распарадку дня і слушнае харчаваньне) і спорт (найгарманічнейшым відам спорту быў прызнаны біятлон). Лявон пэдантоўна перапісаў усё гэта на аркуш, у канцы трохі напругшыся над біятлонам. Ён заўсёды блытаў біятлон з баскетболам, пакуль аднойчы не даведаўся, што па-ангельску «бол» значыць «мяч», і адсюль вынікала, што ў баскетболе гуляюць зь мячом, тым часам як у біятлоне ніякага мяча няма. Але, каб не мыліцца, яму кожны раз даводзілася аднаўляць гэты лягічны ланцужок у памяці.

Лявон падняў галаву са сваіх запісаў і пашукаў позіркам Адама Васілевіча. Той, сашчапіўшы рукі за сьпіной, стаяў у канцы залі, ля вакна, і глядзеў на інстытуцкі двор. «Што ж гэта за тры прычыны суму? – думаў Лявон, – няўжо я іх праспаў?» Але прасыпаньне было малаверагоднае, Адам Васілевіч ставіўся да лекцый дбайна і не дазволіў бы Лявону спаць. «І наогул нечакана чуць ад яго пра сум. Па пытаньню на’т і не зразумееш, як ён ставіцца да суму, ганьбіць ці сам схільны? Не ўяўляю, як наогул ён можа сумаваць. Няўжо ён сумуе і цяпер, гледзячы ў вакно? Па жонцы? Так, дакладна, гэта добры варыянт. Яна сядзіць дома і кахае яго, а ён сумуе па ёй, сумуе і чакае вечаровае сустрэчы». Лявон занатаваў на аркуш першую прычыну суму: расстаньне з блізкім чалавекам. Потым падумаў і падставіў замест слова «чалавекам» слова «істотай», узгадаўшы пэнсіянэраў з сабакамі, што гулялі алеямі. Яны таксама маглі б сумаваць, калі б іх разлучыць з сабакамі. Падумаў яшчэ і зноў напісаў «чалавекам». Бо Адам Васілевіч мог бы пакрыўдзіцца на тое, што пад істотай маюць на ўвазе ягоную жонку, хай і ўскосна.

«Далей. Другой прычынай суму пэўна ёсьць мэтафізычныя разважаньні. Калі пачынаеш разумець, наколькі зьневажальна ўладкованы сусьвет, нехаця аддаешся суму. Чалавек мітусіцца, корпаецца, пакутуе і памірае... Але ці спадабаецца гэткі адказ Адаму Васілевічу? Нічога, калі не спадабаецца, я яму растлумачу». Задаволены сваімі ўпэўненымі адказамі, Лявон адкінуўся на сьпінку парты і паглядзеў уверх, чамусьці чакаючы ўбачыць неба і прыязныя аблокі, але ўверсе была абыякавая белая столь.

– Глядзім у столь? Лічым птушак? – заўважыў ягоны рух Адам Васілевіч. Ён стаў спускацца праходам уніз, тукая па прыступках цьвёрдымі абцасамі туфляў. – Калі больш анічога напісаць ня можаце, дык выходзьце і прыступайце да адказу. Навошта бавіцца.

– Зараз, мне ўжо няшмат засталося, – сказаў Лявон і апусьціў галаву.

«Можа ў гэтым пытаньні пра сум нейкі падвох? Раптам і запраўды не было ў лекцыях анічога падобнага, а ён цяпер хоча мяне падлавіць: калі я напішу адказ, гэта будзе значыць, што я дрэнна падрыхтаваўся і зараз кручу, выдумляючы адказы? Дык што ж, устаць і сказаць, што пра сум ня ведаю і ня чуў? Не. Рызыкну, напішу». Лявон пачаў разважаць пра трэцюю прычыну. Трэба было б напісаць нешта блізкае да поглядаў Адама Васілевіча. Ці можа паходзіць сум праз пагарду да спорту, ці на’т канкрэтна да біятлону? Не, гэта занадта тупа, трэба пашырыць вызначэньне. Прыкладам, пагарда да здаровага ладу жыцьця, які месьціць ў сабе гульні ў мяч, здаровую ежу і рэжым дня. Стоп, мяч тут лішні, ня мяч, а катаньне на лыжах. А цікава, калі адначасна ехаць на лыжах і аддавацца мэтафізычнаму суму? Ехаць пустымі палямі з зубкамі лесу па гарызонту, ехаць да хутара. Ці бывае сумна хутаранцы? Пэўна бывае, бо наўрад ці яна гуляе ў мяч. Гэта значыць наўрад ці катаецца на лыжах. Хоць чаму б і не, каляровыя стужкі ў валасох і вялікі паласаты мяч. Яна падкідвае яго да аблокаў і сьмяецца. Сарафан разьдзімаецца цёплым ветрам. Трава... Думкі Лявона блыталіся, а галава апускалася ўсё ніжэй.

Прачнуўся ён праз вокрык:

– Лявоне! Вы што, сьпіце? А ну ўставайце ды йдзіце адказваць! – Адам Васілевіч узлавана хмурыў бровы, стоячы ля дошкі, але ягоны твар ня здолеў выглядаць цалкам сур'ёзна і жыў сваім жыцьцём: куткі вуснаў самі па сабе ўсьміхаліся, куткі вачэй зьбіраліся ў зморшчынкі.

– Я яшчэ хвіліначку! – вінавата папрасіў Лявон.

– Не ўжо, досыць! Выходзьце.

Лявон вылез з-за парты і спусьціўся ўніз. Жудасна хацелася пазяхаць, але ён вытрымаў, моцна пацершы пальцамі пераносьсе. Хтосьці сказаў яму аднойчы, што гэта дапамагае супраць чханьня, дык чаму б не паспрабаваць і супраць пазяханьня? Дапамагло. Паклаўшы квіток на стол, ён пачаў адказваць на першае пытаньне, спраўляючыся па паперы і стараючыся на хаду дадаць да напісанага яшчэ штосьці. Лявону атрымалася незвычайна расьцягнуць сваю прамову, ён гаварыў хвіляў пяць. Адам Васілевіч слухаў і ківаў. Калі Лявон скончыў, спыніўся і запытальна паглядзеў на яго, ён зрабіў далоньню запрашальны жэст – працягвайце. «Значыць, нараканьняў няма. Рухаемся далей». Каб адказаць на другое пытаньне, Лявон абраў іншую тактыку: выразна вымавіў шлюбную фразу і змоўк, глыбокадумна гледзячы Адаму Васілевічу ў вочы. Аднак ягоная глыбокадумнасьць не знайшла адказу – замест таго, каб зрабіцца сур’ёзным, Адам Васілевіч расьцягнуў вусны ў пакеплівую ўсьмешку:

– Вы дрэнна слухалі, Лявон. Не «каханьне – гэта вышэйшая мэта кожнага чалавека», а «вышэйшая мэта кожнага чалавека – усьвядоміць каханьне» ! Вялізарная розьніца, малады чалавек, вялізарная! Ня проста каханьне, вунь сінічкі за вакном таксама кахаюцца. Ня проста каханьне, а менавіта ўсьвядомленае! У-сьвя-доміць каханьне! Чалавек! Эх вы... А я думаў, вы разумееце. Я думаў, вы хочаце працаваць у Акадэміі навук. Што ж, кожнаму сваё. Давайце трэцяе пытаньне.

Лявон так зьдзівіўся, што ня стаў супярэчыць і спрачацца. Ён адкашляўся і няўпэўнена расказаў сваю вэрсію дзьвюх прычын суму. Пасьля невялікай замешкі ён разьвёў рукамі і паскардзіўся, што пачаў апісваць трэцюю прычыну, але не пасьпеў, а цяпер забыўся.

– Вельмі дрэнна! Вось што значыць прасыпаць і спазьняцца на лекцыі, – сказаў Адам Васілевіч. – Дык вось, запомніце: першая прычына – спадчыннасьць. Калі бацькі хварэлі на засмучэньне, дык дзіцяці таксама перадаецца гэтая хвароба. Другая прычына – маларухомы лад жыцьця і нелюбоў да спорту, якiя цягнуць за сабой застой як у членах, так і ў мозгу. Кровазабесьпячэньне мозгу пагаршаецца, і ён пачынае нэгатыўна рэагаваць на навакольную рэчаіснасьць. Па аналёгіі з болем, які ёсьць індыкатарам непаладак і паломак у арганізму, сум можна разглядаць як сыгнал пра няслушную працу сьвядомасьці і псыхіцы. Трэцяя прычына суму вынікае з другой, але ляжыць ужо ў грамадзкай сфэры. У чалавеку ўкараняецца сум, калі ён ня мае дакладных жыцьцёвых мэтаў і не разумее сваіх задач. Гэта калі сьцісла. Зразумела?

Лявон паслухмяна кіўнуў, ён хацеў як мага хутчэй скончыць гэты іспыт.

– Дык вось. Вы адказалі толькі на адно пытаньне з трох, а значыць, правалілі іспыт, – Адам Васілевіч ужо складаў квіткі ў свой чорны скураны партфэль. – Вам прыйдзецца праслухаць увесь курс паўторна. І ўсё ж у вас наперадзе невялічкія вакацыі. У панядзелак раніцай прынесяце падручнікі, якія я вам выдаў, і потым два тыдні адпачываеце. Ці будзе сёлета практыка – пакуль невядома. Я ўжо двойчы пісаў на тэлефонную станцыю спадару Піліпу, які летась быў вашым кіраўніком, але ён яшчэ нічога не адказаў. Наступныга тыдню схаджу туды сам і дамоўлюся зь ім. Прынамсі замест практыкі зробім дадатковыя заняткі. А пакуль што можаце адсыпацца! І не забывайцеся пра рэжым дня.

Адам Васілевіч уважліва паглядзеў на Лявона з вышыні подыюма і пайшоў да дзьвярэй. «Ці пакліча ў госьці?» – думаў Лявон, разглядаючы залікоўку. Адам Васілевіч часам клікаў яго да сябе ў госьці пасьля заняткаў, але Лявон заўсёды адмаўляўся, яму ўдосталь хапала зносін і на лекцыях. Каб Адам Васілевіч ня крыўдзіўся, Лявон прыдумаў казаць, што ля выйсьця з унівэрсытэту яго чакае цётачка, і гэта ўплывала безадказна.

Але гэтым разам Адам Васілевіч анічога не прапанаваў. Тук-тук-тук, зрабілі ягоныя абцасы па паркеце, адчыніліся дзьверы, і зноў тук-тук-тук, заціхлі ў калідоры. Лявон падумаў, што забыўся аддаць яму асадку. Ён падняўся да верхняга вакна, на тое месца, дзе стаяў Адам Васілевіч. Неба закрывала густая лістота таполі пад вакном, і на шкло падаў ейны рухомы мазаічны цень. Ён назіраў цень і прыслухоўваўся да свае прыемнае стомленасьці і прыемнае сьвядомасьці пра двухтыднёвую свабоду наперадзе. Ён ізноў не ўтрымаў іспыт, але гэта даўно ўвайшло ў звычку і не засмучала. Лявон спусьціўся да парты, на якой застаўся ягоны заплечнік, і прысеў адпачыць перад дарогай дадому. Паклаў заплечнік на парту, рукі на заплечнік, галаву на рукі. Ягоны нос апынуўся ў сантымэтры ад заплечніка, ён пах спакойна і ледзь кісьлява. «А як мог пахнуць вялікі паласаты мяч, што падкідвала хутаранка?» – праплыла празрыстая думка, і Лявон заснуў.

7. Як Рыгор шукаў Лявона

Суботняй раніцай, а палове дзясятай, Рыгор ужо набліжаўся праспэктам Дзяржынскага да банку. Учора ён знарокам крыху раней лёг спаць і зараз, нягледзячы на доўгі шлях ад хаты да банку, пачуваўся сьвежа і бадзёра. Наблізіўшыся да вялізарнае будыніны, абкладзенае шэрым гранітам і люстраным ішклом, з калёнамі, аркамі, лесьвіцамі, тэрасай, мастком, і пераканаўшыся, што перад ім запраўды банк, Рыгор парадаваўся шчасьліваму выпадку, дзякуючы якому ён колькі гадоў таму праходзіў міма па нейкай справе ды запомніў гэтае месца. Акрамя таго, як і казаў Лявон, банк выявіўся ня проста банкам, а Менскім Упраўленьнем, што перавышала ўсе чаканьні Рыгора. Галоўны ўваход зьмяшчаўся на другім паверсе, і ад праспэкта, які праходзіў па насыпу, да яго вёў мост, злучаны з доўгай тэрасай уздоўж будынку. Тэрасу нёс на сабе фасад цакалёвага паверху ў форме паўкруглых аркаў, а верхняя частка пабудовы хавалася за суцэльнай сеткай люстраных акенцаў, што замінала падлічыць дакладную колькасьць паверхаў. Пад мостам знаходзілася абгароджаная зялёным мэталічным плотам стаянка бадзёра-жоўтых інкасатарскіх аўтобусаў. Аўтобусы таксама парадавалі Рыгора – яны недвухсэнсоўна паказвалі на блізкасьць залатых зьліткаў і грашовых пачкаў.

Рыгор прышоў на паўгадзіны раней дамоўленых дзесяці, каб паназіраць, хто будзе ўваходзіць у банк, і супол нясьпешна падсілкавацца перад рабаваньнем. Ён разьмясціўся на парослым траўкай схіле непадалёк ад моста, тварам да ўваходу ў банк. Раскрыўшы сумку і пакапаўшы рукою паміж аўтаматамі ды патронамі, ён дастаў пакунак аўсянага печыва і бутэльку «Сябра», ў якой яшчэ захавалася прахалода. Праз колькі печываў ён прылёг, абапёршыся на правы локаць. Дробныя трывогі ўжо вымыліся дзясяткам глыткоў, і нішто не парушала ціхамірнасьці. Рыгор адкусваў хрумсткі салодкі кавалачак печыва, мачыў яго гаркаватай вадкасьцю, жаваў, глытаў, чакаў Лявона і быў цалкам шчасьлівы.

Хвіліны йшлі, але ў банк аніхто не заходзіў. Тым лепш, з аптымізмам цяміў Рыгор, пазіраючы на гадзіньнік, будзе меней ахвяраў. Але Лявона таксама ўсё не было і не было, і гэта пачынала непакоіць Рыгора, нягледзячы на лёгкі хмель. Зьеўшы печыва, ён некаторы час забавіўся, насьвістываючы Вагнэра і дырыжыруючы травінкай. «Лявон – ён павольны. І вечна думае пра сваё. Мабыць пляцецца ўжо недзе непадалёк і глядзіць у аблокі. Зараз прыйдзе», – сьцішваў сябе Рыгор.

А палове адзінаццатай ён ня вытрымаў, устаў і выйшаў на праспэкт. Паглядзеў у бок цэнтру, паглядзеў назад. Пуста. Прайшоў мастком да галоўнага ўваходу, прачытаў шыльды. Высьветлілася, што Ўпраўленьне сёньня не працуе, затое працуе нейкая Апэрацыйная заля, ў цакалёвым паверсе. Рыгор пацягнуў на сябе клямку люстраных дзьвярэй – сапраўды зачынена. Цяпер нябытнасьць наведвальнікаў была зразумелая. «Ну і халера зь ім, з Упраўленьнем, паперкі ўсялякія. Лепей Апэрацыйныя заля – тамака і сэйфы, і грошы».

Адзінаццаць сорак пяць. «Што за чорт! Мальцом мяне лічыць?» Ён вярнуўся да торбы, патыкаў у яе красоўкам і засунуў у хмызьняк. Прайшоўся ўздоўж праспэкту, потым назад. Рабілася душна, і Рыгор спатнеў. Відаць, зьбіраўся дождж. На гарызоньце ўзрасталі хмары, яшчэ далёкія, але ўжо пагрозьлівыя. «Калі ён зьявіцца да дванаццаці, дык мы яшчэ пасьпеем усё справіць і вярнуцца да мяне ў гаражы засуха».

Прайшло і дванаццаць.

Рыгор паставіў канчальны тэрмін зьяўленьня Лявона – дваццаць хвілін на першую. Але што рабіць пасьля гэтага крайняга тэрміну, ён ня ведаў. Рабаваць аднаму? Вяртацца дадому? Ісьці ў лазьню? Усё выглядала недарэчна, і Рыгор злаваўся. Ён як мага павольней дапіў рэшткі піва ды выкурыў колькі цыгарэт, пускаючы ў нерухомае паветра дымовыя колцы, але і гэта не дапамагло – Лявон ня йшоў.

А палове першай ён надумаўся ісьці Лявону насустрач. Ён замарудзіўся на пару хвіляў, думаючы, што рабіць з торбай. Цягнуць яе з сабою было б цяжка, а пакідаць тут – небясьпечна, раптам хтосьці ўкрадзе? Тым больш у дарозе заўсёды карціць падсілкавацца. Найразумнейшым яму здалося вынуць аўтаматы і схаваць іх у хмызьняку, а торбу з харчаваньнем узяць з сабой, тым самым забіўшы двух зайцоў. Рыгор завінуў аўтаматы ў белую кашулю, якую ён захапіў у якасьці зьменнае бялізны на выпадак поту ці крыві, і замаскіраваў скрутак на схіле, у хмызе, пад шырокім, шурпатым лісьцем лопуху.

Закінуўшы палягчэлую торбу за плячо, Рыгор хуткім крокам накіраваўся ў бок цэнтру, мяркуючы, якім шляхам можа рушыць Лявон. Памятаецца, ён казаў, што жыве ў цёткі ў Масюкоўшчыне, а туды хутчэй за ўсё дабірацца вуліцамі Гурскага, Бельскага і Жудро. Але Лявон мог абраць і іншы шлях, накшталт прасторнага праспэкту Пушкіна ці наадварот якіх закуткоў. Каб не разьмінуцца, слушна было б застацца і чакаць, але Рыгор ня мог больш ня дзеіць.

Тут ён усхапіўся, што трэба было б пакінуць на месцы сустрэчы нататку, на выпадак, калі яны ўсё ж разьмінуцца. Рыгор павярнуў назад да банку, думаючы, як напісаць нататку, ня маючы ні асадкі, ні паперы. Папрасіць у банку? Не, гэта ўжо падобнае да нейкае камэдыі. Прасіць асадку з паперай, а потым рабаваць. Напісаць на зямлі дубцом? Такі напіс змое дождж. Нарэшце ён знайшоў спосаб: прысеў на кукішкі ў пачатку моста, каля вазы з кветкамі і пачаў драпаць на асфальце ключом ад кватэры: «Лявон, чакай тут». Яму было непрыемна псаваць асфальт, але выйсьця не заставалася. Спачатку ён пісаў мелка, але каменьчыкі крышыліся, і літары ператвараліся ў бясформавыя плямы. Рыгор пачаў нанова, буйней, і зь лёгкай агідаю да сябе скончыў фразу.

Было ўжо бяз чвэрці час. Рыгор рушыў у бок Гурскага, уважліва назіраючы абапал, каб не ўпусьціць ані ценю Лявона. Ён адарваў увагу ад вуліцы толькі аднаго разу – заскочыў на хвілінку ў краму, каб папоўніць запасы піва. Зь півам дарога пайшла дужа прыемней, і ён ужо ня так злаваўся.

Дождж пачаўся а палове другой і засьпеў Рыгора непадалёк ад Радзільнага дома №2. Спачатку Рыгор і не падумаў спыняцца: паветра пасьвяжэла, колькі прыемных прахалодных кропель ляпнулі на твар. Але дождж імкліва ўзмацняўся і за хвілю-другую ператварыўся ў сапраўдную залеву. Пацямнела. Рыгор пабег да жалезнае брамы, за якой пачынаўся сквэр радзільні, і схаваўся пад бліжэйшым каштанам. Абапёрся плячом на камель і страсянуў галаву. З валасоў паляцелі пырскі. Бабахнуў гром. Дождж ліў усё мацней, і сухая пляма вакол камяля зьмяншалася, а лісьце патроху насычалася вадою, перапаўнялася і больш не затрымвала яе. Рыгор паглядзеў у бок радзільні: да яе было каля пяцідзесяці мэтраў, дзесяць сэкунд бегу, затое над галоўным уваходам надзейна навісаў шырокі брыль. Рыгор яшчэ раз акінуў поглядам вуліцу ў пошуках Лявона, і пабег.

Пад брылём ён апынуўся ўжо наскрозь вымаклым. Але гэта было лепш, чымся стаяць ды макрэць пасіўна і павольна. Рыгор паварушыў пальцамі ў красоўках, там было суха. Нахіліўся і строс далоньню кроплі з валасоў. Пастаяў колькі хвіляў, назіраючы, як вада на асфальце бурбаліць пад цяжкімі струменямі, і рассудзіў зайсьці ўнутар. Можа, там ёсьціка буфэт зь пірожнымі.

Адчыняючыся, дзьверы пацягнулі язычок паветранага арганца, і ён сыграў імправізацыю зь дзясятка нотаў, заканчэньне якой заглушыў шум дажджу. Рыгор адзначыў, што трэба будзе здабыць такі арганец сабе ў гараж, і агледзеўся. Ён знаходзіўся ў прасторным, паўцёмным вестыбюлі. Буфэту не было, былі толькі крэслы ўздоўж сьцен і рэгістратура. Сухое і цёплае паветра радзільні спадабалася яму. Здаецца, нават пахла чымсьці прыемным. Паставіўшы торбу на падлогу, ён сеў у кутку, ля вакна, і стаў глядзець на дождж. Быў відаць край уваходнае лесьвіцы, асфальт з лужынамі і каштаны, з-пад якіх ён уцёк.

Тут з глыбіні рэгістратуры пачуўся гук адсунутага крэсла і крокі. Драўляныя дзьверцы адчыніліся, і адтуль выйшаў я, прыглядаючыся да Рыгора. Вестыбюль асьвятляўся толькі вокнамі, і мне прыйшлося падысьці зусім блізка да Рыгора, каб пазнаць яго.

– О-о! Піліпу! – усклікнуў Рыгор, таксама пазнаўшы мяне, – Цябютка як сюды занесла?

Я быў крыху сагнуты, хмурны барадаты брунэт, у цёмна-сінім працоўным халаце ды ў сандалях. З Рыгорам мы выпадкова пазнаёміліся пасьля лазьні, за бутэлечкай піва, празь нястачу месца патрапіўшы за адзін столік у бары. Памятаецца, мы з паўгадзіны пагаманілі пра сёе-тое, ня надта адзін аднаго зацікавіўшы і не знайшоўшы агульных тэмаў, але і не выклікаўшы непрыязнасьці. Наступнымі сустрэчамі мы па-сяброўску віталіся, ня болей.

– Прывітаньне, Рыгору! – я выцер далонь аб падлогу фартуха, і мы пляснулі па руках, – Працую тут, ужо бадай год. Электрыкам. адразу ж мора ўсялякіх прыбораў электрычных, трэба іх рамантаваць калі-нікалі.

– Нядрэнна ўладкаваўся! Адны каштаны чога каштуюць. Асабліва калі квітнеюць – выдатна, га? Чым гэта ў цябе пахне?

– Дык каніфоля. Учора прыцягнуў са склада рарытэт, бабіньнік, спрабую вось яго запусьціць, але пакуль што не атрымоўваецца. Уяўляеш, тутака ў сутарэньні гурба старых магнітафонаў! Ёсьць на’т лямпавыя, але я яшчэ за іх ня браўся. І адкуль толькі?.. Там яшчэ цэлая шафа з запісамі. Наколькі я зразумеў, у савецкія часы кабетам у палатах ставілі клясыку, каб спрыяла. Пойдзем, пакажу, ты ж цікавісься, я памятаю.

– Так, пакажы! А я, бачыш, міма праходзіў і ад дажджу пад дах схаваўся. Дамовіліся з прыяцелем ля мэдінстытута сустрэцца, а ён усё ня йдзе ды ня йдзе. Пайшоў яму насустрач, а тут дождж.

Мы прайшлі ў рэгістратуру. Там я абсталяваў сабе рабочае месца, аблюбаваўшы сама шырокі стол і вялікую шафу са скрынкамі для картак, у якіх я захоўваў дробныя запчасткі, правады і радыёдэталі. На стале стаяў вялізарны паўразобраны магнітафон, гарэла электрычная лямпа, накіраваная на ягоныя вантробы, дыміўся паяльнік.

– Бабіны круцяцца, а гуку няма, – патлумачыў я. – Яшчэ не разабраўся дакладна, у чым справа. Здаецца, узмацняльнік згарэў, прытым адразу абодва каналы.

– Ну нічога, разьбярэсься! Дзе ты гэты фартух адкапаў? Ты ў ім са сваёй барадою да нейкага манаха падобны, – засьмяяўся Рыгор.

– Гэта каб ня пэцкацца. Ты б бачыў, які ён быў пыльны, гэты бабіньнік, калі я яго са склепу выцягнуў.

Я падняў з падлогі кардонавую скрынку з двума дзясяткамі бабін і паставіў яе на суседні стол. Рыгор падыйшоў і стаў перагортваць бабіны, чытаючы напісы на іхніх тарцох.

– «Зімовы шлях», «Прыгожая млынарыха», «Лясная музыка», «Рамансы Рахманінава»... Мда, усё зразумела. «Каханьне паэта», «Лебядзіная песьня»... Дарма стараесься, Піліпу! Як ты гэта слухаць потым будзеш? Гэта ж немажліва, суцэла песьні. Кідай гэты бабіньнік! Купі лепш звычайны плэер, а я табе сур’ёзных дыскаў цэлы вагон адгружу.

– Дык я ня дужа ў музыцы знаюся, – паціснуў плячыма я, – Магу і песьні паслухаць. І наогул, справа ня столькі ў музыцы, столькі ў тым, што мне проста падабаецца рамантаваць магнітафоны. А калі ўжо зусім шчыра, дык я толькі праз гэта сюды і ўладкаваўся.

Рыгор ня слухаў і працягваў калупацца ў скрыні, яму было цікава, што яшчэ адшукаецца ў гэтай дзіўнай музычнай падборцы. Нарэшце ён знайшоў нешта падыходнае для сябе:

– Глядзітка, «Песьня пра зямлю» з Гарэнштэйнам! Як яна сюды трапіла? Для цяжарных мала падыходзіць...

Ён выцягнуў бабіну ў падвойным сінім пакунку і сеў на столец, разглядаючы яе. Спытаў у мяне, ці няма чаго пад'есьці. Я прапанаваў прыгатаваць салацікаў або насмажыць бульбы, а для апэтыту па чарке сьпірту перад ежай – ён захоўваўся ў мяне дзеля мыцьця кантактаў, і, паводле маіх слоў, быў цалкам ядобны. Але Рыгор адмовіўся і ад сьпірту, і ад бульбы, спаслаўшыся на нястачу часу. Ён сказаў, што меў на ўвазе чыпсы ці якія пернікі, каб ня трэба было гатаваць. Я разьвёў рукамі.

Мы выйшлі ў вестыбюль паглядзець, ці ня скончыўся дождж. Ён прыкметна сьціх, і на асфальце ўжо не было бурбалак, толькі хуткія канцэнтровыя колцы. Рыгор дастаў са свае торбы бутэрброд з сырам і прапанаваў мне, але я адмовіўся. Перажоўваючы хлеб, Рыгор задумаўся і напружана пазіраў у вакно, на парк.

– Па-ранейшаму аўтарэмонтам займаесься? – падтрымаў я размову, – І па-ранейшаму ў лазьню па суботах?

– Так, усё тая ж халера... – разгублена адказаў ён, думаючы пра тое, што кожная прамаруджаная хвіліна ўсё больш павялічвае мажлівасьць разьмінуцца зь Лявонам. – А ты чаго на лазьні не зьяўляесься? Наогул мыцца перастаў?

Я расказаў яму, што жыву цяперака тут, пры радзільне, у адным зь невялікіх пакояў для персаналу. Перабраўся. Бо вельмі няблізка было з Чыжоўкі сюды на працу хадзіць. Затое цяпер у тую лазьню, упадабаную, стала далёка, хаджу бліжэй, на вуліцы Дэкабрыстаў. Яно вядома ня тое, але марнаваць паўдня на дарогу занадта стомна. Рыгор паківаў і нарэшце напаўголасу выказаў тое, што яго хвалявала:

– Дзе ж мне зараз шукаць Лявона? Пакуль я тут хаваўся, мы маглі разьмінуцца. Ён хлопец дзіваваты, мог і пад дажджом ісьці.

– Лявон? Дзіваваты? Ці ня той гэта Лявон, што ў мінулым годзе ў мяне практыку праходзіў, студэнт? Я тады яшчэ на тэлефоннай станцыі працаваў.

Я апісаў Рыгору Лявона, і ён ажыўлена пацьвердзіў – той самы!

– Ня ведаеш, дзе яго знайсьці?

– Ён нешта казаў, што жыве на Жудро, у цётачцы. А вучыцца на палітэсе, дакладна, але ня памятаю, на якой спэцыяльнасьці. Навошта ён табе? Таксама аркестрамі ўсякімі захапляецца?

–        Кшталту таго.

– А навошта вам ля мэдінстытута ўздумалася сустракацца?

Рыгор адказваў невыразна і неахвотна, і я тактоўна спыніў роспыты. Але тут Рыгор сам абмовіўся аб тым, што дзьве з паловай гадзіны прачакаў Лявона. Я засьмяяўся і запэўніў яго, што той пераблытаў дні.

– Ён няўважлівы жудасна! Вось пабачыш, потым апынецца, што ён чакаў цябе або ў пятніцу, або ў нядзелю. У першы жа дзень практыкі спазьніўся на паўдні і гаворыць – праспаў. А аднойчы, памятаю, ён заснуў у апаратнай, неўпрыкмет, і я выпадкова яго зачыніў, калі дадому сыходзіў. Прыходжу раніцай, а ён яшчэ сьпіць, чуеш? Ніколі гэткіх саньлівых людзей не сустракаў! Потым патлумачыў мне, што прачнуўся, дзьверы адчыніць ня здолеў, і лёг спаць зноўку. Але я яму ня веру, хутчэй за ўсё, ён і не прачынаўся нават. Інакш мог бы патэлефанаваць, ці праз вакно выбрацца. Падумаеш, другі паверх.

Дождж скончыўся, і я зноў падступіўся да Рыгора з угаворамі застацца на абед. Павагаўшыся яшчэ трохі, Рыгор паддаўся. Напраўду, шукаць Лявона наўздагад ня мела ніякага сэнсу, ён мог швэндацца дзе заўгодна.

На двары прасьвятлела, выглянула сонца. Мы вярнуліся ў рэгістратуру, і я пачаў мэтадоўна прыбірацца: вымкнуў паяльнік, пахаваў радыёдэталі па скрынях, накінуў на раскурочаны бабіньнік цырату.

– Навошта ты прыбіраеш? Не лянота потым будзе ўсё назад даставаць? Давай ужо на стол сьцялі, вось на гэты, напрыклад! Не хвалюйся, мы нічога не сапсуем, я ж не буян, – Рыгору не цярпелася паесьці.

– Люблю парадак. Калі мяне раптам хопіць удар, дык усё будзе па сваіх месцах, – адказаў я.

Рыгор усьміхнуўся, палічыўшы мае словы жартам. Агледзеўшыся абапал, ён падыйшоў да кніжнае паліцы і, нахіліўшы набок галаву, пачаў чытаць напісы на карэньчыках.

– Дэтэктывы, дэтэктывы... Шмат накупляў! Нічога, акрамя дэтэктываў, не чытаеш? – ён выцягнуў томік Чэйза і ўзважыў у руцэ.

– А што яшчэ чытаць? Сантымэнтаў я не люблю, а клясыка сумнаватая, я спрабаваў, але на сон цягне. Дынамікі няма.

– Ну, а прыгоды? Вось напрыклад «У нетрах Усурыйскага краю» – хвацкая кніга! Магу пазычыць.

Я няпэўна кіўнуў, як ківаюць, калі зь ветлівасьці ня хочуць адмаўляцца.

– А гэта што? – ён сунуў Чэйза на месца і пацягнуў з паліцы тоўсты карычневы сшытак.

– Гэта ня кніга, пакладзі, – таропка папрасіў я, дакранаючыся ягонае рукі.

– Дык што там?

– Ну... гэта я балуюся... Сам складаю аповед.

– Малайца! Творыш, значыць! Нядаўна я з мастаком пазнаёміўся, а цяпер яшчэ і ты. Таксама дэтэктыўны, гэнты аповяд?

– Ага, – я сарамліва ўсьміхнуўся. – Потым дам пачытаць, калі добра атрымаецца.

Нарэшце мы прыселі. Я дастаў зь ніжняга аддзяленьня картатэкі двухлітровую плястыкавую бутэльку са сьпіртам і жоўтыя керамічныя гурткі, упрыгожаныя малюнкамі ракавінак. Дзьмухнуў у кожную, праганяючы пыл, і наліў патроху. Рыгор прыняў у рукі гурток і зь некаторым сумневам паварочваў яго, разглядаючы ракавінкі і чапаючы пальцам іхны выпуклы малюнак. Я запэўніў Рыгора на поўную бясьпеку сьпірту для зроку, слыху і наогул здароўя, і паказаў прыклад. Рыгор паглядзеў на мяне, пакрывіў вусны і сказаў, што ня хоча сьпірту. Ён падсунуў гурток да мяне, а сам схадзіў у вэстыбюль па сваю торбу, дастаў бутэльку піва, адкаркаваў і выпіў яе адным глытком напалову. Трасянуўшы галавой з задавальненьня, ён запатрабаваў абяцаную бульбу.

– Пайшлі! – я засьмяяўся і пляснуў яго па калене. – Яе спачатку трэба накапаць.

Рыгор скрывіўся і прапанаваў схадзіць у краму. Я таксама скрывіўся і выказаў усё, што думаю пра бульбу з крамы і наогул пра гародніну з крамы. Сама пераканаўчым стаўся аргумэнт пра колер скуры, што пагаршаецца калі харчавацца гадаваным на хімічных угнаеньнях. Рыгор разьвёў рукамі:

– І дзе ты гэтага набраўся?.. Добра, угаварыў! Дзе рыдлёўка? Я так есьці хачу, што гатовы рыць да цэнтру зямлі!

Мы прайшлі доўгім калідорам да чорнага ходу. Дзьверы былі зачыненыя на кручок, і я пахваліўся Рыгору, што сам сагнуў яго са стальнога дроту. Рыгор пакратаў яго і ў знак высокай ацэны выставіў адзінец. Звонку было сонечна, цёпла і зялёна. Мы выйшлі наўпрост на агарод, ён займаў усю зямлю ад будынку радзільні да мэталічнага плота, за якім бялеўся дзіцячы садок.

– Дзеткі табе градкі ня топчуць? – пацікавіўся Рыгор.

– Не, зараз там пуста, усё на вакацыі разьехаліся. Лета. Бачыш, дзе бульба? Вунь яна!

Лавіруючы паміж градкамі, мы спачатку падыйшлі да шклярніцы з агуркамі, у якой я захапіў рыдлёўку і зялёнае эмаляванае вядро. Рыгор таксама зазірнуў у шклярніцу, удыхнуў цёплы вільготны пах і парадаваўся на маладыя калючыя агуркі. Ён адразу ж сарваў адзін і пачаў з хрустам жаваць, нахвальваючы саладосьць. Дабраўшыся да бульбяных градак, я загадаў Рыгору паглядзець, ці няма на лісьці каларацкіх жукоў, а сам усадзіў рыдлёўку побач з бліжэйшым кустом, націснуў нагой і прыўзьняў скібу вільготнае зямлі. Выняўшы колькі найбуйнейшых клубняў, я падкапаў яшчэ два кусты. Рыгор тым часам азіраўся. Ён спытаў мяне, чаму ў адных месцах бульба квітнее, а ў іншых толькі ўзыходзіць. Я растлумачыў яму, што саджаю яе ў розны час, і яна сьпее бесьперапынна, то на адной градцы, то на іншай.

– Знайшоў! – усклікнуў тут Рыгор, – Вось ён сядзіць, гад паласаты! Што зь ім рабіць?

– Для жукоў у мяне ёсьць рэзэрвацыя. Вунь там, ля плота. Трымаю колькі кустоў бульбы спэцыяльна ім на паядзеньне, – я падыйшоў і строс жука з бульбянога ліста ў далонь. Рыгор зьдзіўлена глядзеў. – Шкада мне бульбы, ці што? Хай ядуць у сваю давольнасьць, і мне стане, і ім. Галоўнае – не перашкаджаць адно аднаму.

Рыгор зарагатаў і выказаў поўную згоду з маёй палітыкай. Ён пашукаў яшчэ жукоў, але не знайшоў. Гэта было нядзіўна, бо я зьбіраў іх і дэпартаваў два разы на дзень, ураніцу і ўвечары.

– А ці ня брыдка іх вось так у рукі браць? – спытаў Рыгор.

– Што брыдкага. Божую кароўку трымаў у руках? Аднолькава, толькі тыя ў крапінку, а гэтыя ў паласу.

Жук падціснуў лапкі і прыкінуўся памёрлым. Я аднёс яго да плота і махнуў Рыгору рукой, каб падыйшоў. Побач з каларацкай тэрыторыяй расла сьліва, крывая, сукаватая, але шчодрая. Сьліў было мноства, да тога сасьпелых, што яны нават лопаліся, паказваючы далікатную жоўтую мякаць. Мы з Рыгорам набралі поўны падол майго фартуха.

– Ну, што яшчэ нам можа спатрэбіцца?

– Як што? Сьліўкі ды пара бульбачак? І ты мерышся мяне гэтым накарміць? – жартоўна абураўся Рыгор. – Раз ужо запрасіў на абед – дык сабірай на стол па поўнай праграме!

Пажаданьне Рыгора мяне незвычайна пацешыла – заўсёды прыемна, калі твае стараньні камусьці карысныя. Мы прачасалі ўвесь агарод, паціху напаўняючы зялёнае эмаляванае вядро. Радыска, зялёная салата, зялёны лук, салодкі перац, кроп, маленькія баклажаны, вострыя вусікі часныку. У шклярніцы з памідорамі Рыгор доўга ўдыхаў водар таматавых сьцяблоў і лісьця – маўляў, гэта ягоны ўлюбёны пах пасьля паху бэнзіну. Жоўтыя і чырвоныя памідоры, квяцістая капуста, тонкая маладая морква, бурачнае бацьвіньне і тоўсты жмут шчаўя.

Колькі гадзін запар мы абедалі, уладкаваўшыся ў пакоі папярэдніга агляду, абсталяванага водаправодам, ракавінай, шафкай з посудам і электрапліткай. Я не сьпяшаючыся гатаваў, Рыгор еў, запіваючы півам, а я цадзіў сьпірт з чорнай парэчкай і глядзеў, як ён есьць. Потым браўся за наступную страву. Рыгор і сам быў бы ня супраць прыгатаваць штосьці, але нават ня пыкнуў пра гэта, назіраючы за маімі да дзівацтва мэтадоўнымі дзеяньнямі. Прыкладам, нашаткаваўшы моркву, я адразу ж мыў ножык, выціраў яго рушніком і клаў дакладна на тое ж месца, дзе ён ляжаў спачатку. Калі на стол каля электрапліткі капаў гарачы алей, то я адразу ж прамакаў пляму сурвэткай і выкідваў яе ў сьмецьцевы мяшок. Рыгор зрабіў выснову, што я крыху дзівак, але бяскрыўдны. Было ўтульна. Патроху Рыгор разгаварыўся пра сваё жыцьцё, стаў расказваць пра сваркі з татам, пра мару купіць кватэру, пра лазьню, пра працу. Я схіляўся над электрапліткай, перагортваў на патэльні лустачкі баклажанаў, пасыпаў іх цёртым часныком і слухаў. У перапынках паміж стравамі мы елі сьлівы зь зялёнага плястмасавага тазіка, і я мыў посуд.

– Што за пункцік у цябе, Піліпу? – ня вытрымаўшы, спытаў Рыгор. –  Потым посуд вымыеш! Апачні! Я магу ўсё з адной талеркі есьці, яшчэ смачней будзе. Мы ж не ў рэстарацыі. Першы раз у жыцьці бачу такую прагу да парадку!

– Разумееш, Рыгору, – язык у мяне ўжо трохі заплятаўся, – У маім жыцьці ёсьціка прынцып. Думаю, што не адкрыю табе сакрэту, сказаўшы, што ўсе мы сьмяротныя. Больш таго, сьмерць можа наступіць у кожны момант. Ці не?

– Глупства! – палічыў за патрэбнае не пагадзіцца Рыгор, каб падцяпліць мае прызнаньні спрэчкай. – Вось мы сядзім у цябе ў рэгістратуры, і што з намі можа здарыцца?

– Ня будзь гэткім наіўным. Ты, да прыкладу, можаш задушыцца сьлівай. А я магу спатыкнуцца і паваліцца, стукнуўшыся скроняй аб кут стала. Ці будынак можа абрынуцца. Бо бываюць выпадкі, калі будынкі бурацца. Бачыш тую расколіну на сьцяне? Дык вось: цалкам упарадкаваўшы свае справы і дзеяньні, я заўсёды гатовы да сьмерці. Яна ня можа засьпець да мяне зьнянацку, бо пасьля мяне ў кожны момант застанецца максымальна мажлівы парадак.

– Трызьненьне нейкае, – Рыгор патрос галавой і колькі імгненьняў нават ня ведаў, з чаго пачаць пярэчыць. – Ну першае, верагоднасьць задушыцца або стукнуцца скроняй такая малая, што на яе можна плюнуць!

– Кінь! Па-твойму, людзі не паміраюць? – Я зрабіў шматзначную паўзу. – Верагоднасьць не занадта вялікая і знаходзіцца ў разумных межах, згодны. Менавіта таму я не адмаўляюся цалкам ад усялякіх дзеяньняў і на’т складаю на будучыню некаторыя пляны. Напрыклад, гадую гародніну.

– Ну добра, дапусьцім. Але якая табе наогул справа да таго, парадак застанецца пасьля тваёй сьмерці або бязладзіца? – усклікнуў Рыгор, трасучы перад сабой расчыненымі далонямі. – Цябетака ўжо ня будзе!

– Гэта пытаньне ахайнасьці. Мне агідна думаць, што пасьля мяне застануцца нямытыя талеркі, да прыкладу. Ты ж ходзіш у лазьню? Быць брудным агідна, так ці не? Вось і тут тое самае.

Апошнюю фразу я вымавіў сувора і павучальна. Рыгор не знаходзіў чаго сказаць, і мы выпілі яшчэ. Я зноў стаў да пліткі, каб заняцца наступнай стравай, прапанаваўшы Рыгору выбраць паміж дранікамі і галубцамі з фасолевым начыньнем. Ён абраў галубцы, і я ўзяўся за справу, але неўзабаве парэзаў палец, аддзяляя капусную храпку. Палец моцна крывянеў, і я мусіў забінтаваць яго; на гэтым абед скончыўся.

Рыгор палез у торбу па чарговую бутэльку піва і нечакана для сябе выявіў там альбом «Fra Filippo Lippi», што ляжаў на дне яшчэ з тае ночы, калі ён хадзіў да Антосю па аўтаматы. Ён са сьмехам кінуў мне яго на стол, маўляў, занадта доўга цягаў яго з сабой, і цяпер хай ён застанецца ў мяне. «Пагартай у вольны час, бо з адных дэтэктываў мазгі на бок пакрывяцца», – і ён па-дурному рагатнуў.

– Слухай анэкдот! Я табе расказваў анэкдот пра беларуса?

– Так. Беларус не хацеў сыходзіць зь вязьніцы.

– Не, другі. Сустрэліся аднаго разу маскаль, хахол і бульбаш. Зайшла ў іх размова, хто што зь ежы любіць. Маскаль кажа – я люблю хлеб. Хахол кажа – я люблю сала. А бульбаш кажа – я люблю Тамагоякі-сусі. Маскаль і хахол дзівяцца – клёва! Але дзе ты іх бярэш? Беларус адказвае – сам з бульбы раблю!

Рыгор затросься са сьмеху, а я толькі бровы падняў – тэма была занадта старая. Потым я прапанаваў спусьціцца ў сутарэньне і паглядзець на бабіны, што засталіся там, але Рыгор лягічна заўважыў, што слухаць іх усё роўна не на чым. Ягоны лоб наморшчыўся: ён успомніў пра няўдалае рабаваньне. Яму зноў захацелася пайсьці да мэдінстытута, а раптам Лявон ужо там і чакае яго? Рыгор устаў, але ногі ўжо дрэнна яго слухаліся, ён зачапіў крэсла і перакуліў яго. Я дастаў шахматы, і ён пагадзіўся пагуляць. А што яшчэ было рабіць? Каб не сядзець у рэгістратуры, даволі змрочнай, мы выцягнулі адзін са сталоў на ганак. Чорнае туры бракавала, і мы паставілі замест яе леташні каштан, маленькі і засохлы. Згулялі колькі партыяў, а калі надакучыла, зноў прыняліся за сьлівы, утварылі спаборніцтва, хто далей стрэліць сьлізкай костачкай, сьціскаючы яе паміж адзінцам і паказьнікам.

Увечары Рыгор зазьбіраўся дадому. Я адгаворваў яго, але ён быў цьвёрды, хоць і вагаўся. Ён успомніў пра тату, што той чакае яго і мабыць хвалюецца. «Эх, тата, тата», – Рыгор паспрабаваў паглядзець час па мабільніку, але той разрадзіўся і не працаваў. Ён зірнуў на мяне, але я пакруціў галавой, у мяне тэлефона не было наогул. Я працягнуў угаворы застацца, прыточваючы такія аргумэнты, як Рыгорава самастойнасьць і незалежнасьць ад таты, занадта доўгі шлях дадому, смажаная бульба з чырвоным лукам і салодкім перцам на вячэру, мяккі ложак у палаце для парадзіх, адрамантаваны магнітафон і блізкая дарога да мэдінстытута заўтра раніцай. Апошні аргумэнт яго пераканаў.

8. Як Лявон шукаў Рыгора

Лявон прачнуўся праз гром, у той жа позе, у якой заснуў – за партай, калені шырока рассунутыя, галава на скрыжаваных руках. Рукі і шыя здранцьвелі, зрабіліся нібы драўляная, і ён з болем выпрастаўся. Моршчыўся і пакорліва чакаў, калі кровазварот наладзіцца, і ўяўляў, як кроў штуршкамі прабіваецца ў рукі па танюткіх жылках, закаркаваных у час існу, і яны цяпер паціху адчыняюцца. Аўдыторыя была напоўненая празрыстым шэрым прыцемкам, і Лявон спачатку быў здагадаўся, што набліжаецца ноч. Але гадзіньнік над дошкай паказваў без малога дзьве, і гэта было дзіўна: надта сьветла для позьняе ночы і надта цёмна для сярэдзіны дня. Ззаду, за вокнамі, раптам бліснула маланка – і парты, прыступкі і Лявонава галава адкінулі імгненныя цені. Зноў грымнула.

«Дождж, – зразумеў Лявон і ўспомніў, што трымаў іспыт, ізноў ня вытрымаў, і што наперадзе два тыдні вакацый. – Пара йсьці дадому. Вось толькі парасоніка няма». Ён вылез з-за парты і ледзь ня паваліўся – ногі і паясьніца таксама невыносна зацяклі і ня слухаліся. Хацелася піць. Лявон дастаў з заплечніка пакунак з сокам і дапіў апошнія пару глыткоў, што плёскаліся на дне. Па-старэчаму сагнуўшыся, ён спусьціўся да выйсьця з аўдыторыі, адчыніў дзьверы, трымаючыся за вушак, і закільгаў калідорам уздоўж сьцяны, абапіраючыся на яе рукой.

Пакрысе кроў прасякнула ўсе ягоныя члены, усе нават сама далёкія кончыкі ягонага цела, і старасьць ізноў адсунулася наперад на нявызначаны тэрмін, стаілася там, маленькая і нябачная. Але Лявона цяжка было падмануць, або адцягнуць ягоную ўвагу, ён ужо заўважыў яе і затаўраваў пагардлівай думкай: «Як гэта зьневажальна – ведаць, што цябе няўхільна чакаюць жаласная старасьць і сьмерць». Горда сашчурыўшы вочы, ён колькі хвіляў глядзеў з калідорнага вакна на залеву. Трэба было перачакаць яго, ня йсьці ж дадому гэткай навальніцай. Каб заняць час, Лявон надумаўся зазірнуць у сталоўку на першым паверсе і выпіць там яшчэ соку. Ягоныя крокі ў пустых калідорах аддаваліся лёгкім рэхам, пругкі гук лінолеўму зьмяніўся на парыпваньне паркету ля цэнтральнае лесьвіцы і аднавіўся, калі ён прайшоў у правае крыло будынка. Дасягнуўшы канца калідора, Лявон спусьціўся бакавой лесьвіцай уніз.

Дзьвюхстворкавыя дзьверы ў сталоўку, памаляваныя ў той жа тоўсты шэры глянец, што і дзьверы аўдыторый, былі расчыненыя. Набліжаючыся да іх, Лявон пачуў голас. Хутчэй за ўсё, голас належаў Янку, кухару, але з кім ён мог размаўляць? Можа, Адам Васілевіч зайшоў паабедаць? Голас быў трохі прыглушаны, мабыць ён даносіўся з кухні. Ля парога Лявон спыніўся, зьдзіўлены да крайнасьці: Янка дэкламаваў вершы.

Ў сырой цішы ядальні Жыцьцё паволіць бег. З марудлівасьцю рэк Бруіцца дух баршчовы.

Прыслухоўваючыся, Лявон ступіў наперад і стаў на парозе. Утульная сталоўка з двума шэрагамі пакрытых абрусамі сталоў пуставала, за вялікімі вокнамі капаў дожджык. Праваруч блішчала нержавейкай раздаткавая лінія, чыстая і халодная.

Халоднаю рукою Ўздымаю высако Кляновае драўко, Нягучнай славы зброю.

Чытаньне чулася з бакоўкі. Лявон ціхутка падыйшоў да бліжэйшага стала і сеў на крэсла. Да ягонае прыкрасьці, ножкі крэсла пад цяжарам цела ссунуліся і гучна рыпанулі па падлозе. У бакоўцы адразу ж раздаўся глухі ўдар, быццам нехта саскочыў з зэдліка. У сталоўку выбег Янка і спалохана ўтаропіўся на Лявона.

– Здароў!.. Як цябе занесла сюды ў суботу? – ён быў на пару гадоў старэйшы за Лявона, невысокі, сьветлавалосы і сьветлавокі, у белай суколцы і шырокіх пярэстых шортах. – Іспыт пераздаеш?

– Дзе там, проста зайшоў соку папіць.

Яны заклапочана глядзелі адзін на аднаго. Янка бянтэжыўся, што ягоную дэкламацыю мабыць пачулі, а Лявон узмоцнена думаў над трывожным словам «субота».

– Ты ўпэўнены, што сёньня субота? – нарэшце спытаў Лявон.

– Вядома! Учора была пятніца і іспыт у дзёньнікаў, – «дзёньнікамі» называлі студэнтаў, якія вучыліся на дзённым аддзяленьні; сам жа Янка вучыўся на завочным, адначасна працуючы кухаром у сталоўцы. – У мяне яшчэ Адам Васілевіч сьнедаў, булачкі з джэмам і амэрыкана, як ён любіць. Ды што здарылася, га? Ты думаў, што сёньня пятніца, і на іспыт прышоў?

– Не, на іспыце я ўжо быў...

– І што, заваліў?

– Заваліў...

– А якія квіткі папаліся?

Лявону не хацелася размаўляць пра іспыт і, каб перавесьці размову на іншую тэму, ён выказаў захапленьне пачутымі вершамі. Янка адразу пра ўсё забыўся і зачырванеўся. Лявон дрэнна знаўся ў паэзіі, але дзеля падтрыманьня гутаркі спытаў, хто ўлюбёны паэт Янкі. Высьветлілася, што кухар – прыхільнік сымбалістаў, але вышэй за ўсіх ставіць Рыльке. А такія паэты, як Ясенін – ягоныя ідэалягічныя ворагі. Янка стаў чытаць Лявону Рыльке ў сваім перакладзе. Ён чытаў шчыра і выразна, кончык ягонага маленькага круглага носа рухаўся ў тахт словаў, а рукі рабілі зародкі жэстаў, якія не пасьпявалі набыць форму. Янка ў сваёй новай ролі вельмі спадабаўся Лявону, але Рыльке здаўся яму нейкім каламутным. Ён папрасіў Янку пачытаць яшчэ свае вершы, а заадно напомніў пра апэльсінавы сок. Абодва ягоныя жаданьні былі задаволеныя адразу і са шчодрасьцю: Янка вынес яму двухлітровы пакунак соку і прачытаў цыкл сваіх санэтаў, прысьвечаных ночным перажываньням і ўражаньням. Шоргаты, цьмяныя водбліскі, прынесеныя лёгкім ветрыкам пахі, глыбіня цёмных бяззоркавых нябёсаў, маўклівы погляд адусюль, неўміручасьць, мінуласьць і будучыня.

Прысьніўся дзіўны сон: Цякла рака баршча. Я спакваля ўвайшоў. Туга і гарача Была яго бруя, Паток барвовы нёс Сьмятаны астрава. Затрапятаў мой нос, І я паплыў туды, Дзе пачаўся ўсход. Дзе горы-буракі Схавалі гарызонт, Дзе араматны пар Ахутаў сонца шар.

Янка выслухаў, як належнае, хвалу, і, памаўчаўшы, выказаў перакананьне, што асноўнай вартасьцю паэзыі ёсьць ейная ўзвышанасьць і адарванасьць ад зямное рэальнасьці, відавочнай толькі для вачэй і зусім не аб'ектыўнай.

– Вазьмі самое слова «відавочны». Мы прывыклі, што яно азначае пэўнасьць нейкага факту ці зьявы, але забываемся на ягоную этымалёгію. Слова «відавочны» утварылася з выразу «відзець вачыма», але пагадзіся, што відомасьць не заўсёды адлюстроўвае сутнасьці зьявы.

Лявон не зразумеў.

– Усё вельмі проста! – Янка сеў насупраць Лявона. – Вось напрыклад сок. Для вачэй гэта ня больш як аранжавая вадкасьць, але для паэта – душа паўднёвых пладоў, што зьмяшчае ў сабе сонца, і адначасна асьвяжальная вільгаць. Разумееш? Адзінства сонечнага агню і зямной вады. Дзіўна, га?

– Мабыць. Але чаму нельга апець аранжавую вадкасьць як такую? Перад тваёй аранжавасьцю, вадкасьць, я сціпла кленчу, як перад сьвятыняй! Драбнюткія валокны апэльсіна зьмяшчаеш ты ў сабе, як рот зьмяшчае зубы.

На апошніх словах Янка скрывіўся.

– Пра рот і зубы выйшла загруба. Лепш сказаць: «як ноч зьмяшчае зоркі». А потым некаторыя ўласьцівасьці ночы і зорак перанесьці назад на сок. Гэта будзе крыху прымітыўна, але пачаткоўцу згадзіцца. Мне здаецца, ты здолеў бы пісаць вершы, у цябе ёсьць пачуцьцё.

Так яны гутарылі, пакуль сонца не зьявілася ў вакне, пусьціўшы па абрусу яркі касой квадрат. Лявон успомніў пра час, пра суботу, пра ўгавор з Рыгорам і перастаў слухаць Янку. «Ужо бадай што тры! Як я спазьніўся... І што цяперака рабіць?»

– Скажы, Янка, калі б ты дамовіўся з чалавекам сустрэцца, а чалавек спазьняўся, колькі б ты яго чакаў?

– Пятнаццаць хвілін, – не задумваючыся, адказаў Янка, – Ты кудысьці спазьняесься?

– Так. Прабач, але мне ўжо пара.

Янка запрасіў яго заходзіць часьцей, і Лявон абяцаў. Яны прайшлі калідорам да чорнага ходу, Янка дастаў з кішэні вялізную зьвязку ключоў і адчыніў амаль непрыкметныя ў цені дзьверцы. Лявон паціснуў яму руку і выйшаў, апынуўшыся на алеі студэнцкага гарадку, непадалёк ад тога месца, дзе стаяла гемаройная скрыня на ножцы. Не азіраючыся, ён пайшоў наперад, да галоўнае брамы, і спыніўся толькі пачуўшы за сьпіной гук зачыненай дзьверы. Лявону хацелася паразважаць у нерухомасьці, але калі б ён спыніўся адразу, Янка мог ізноў напасьці на яго з размовамі.

«Колькі б я чакаў на месцы Рыгора? – ён стаяў на краю алеі, разглядаючы траву пад нагамі. – Дзеля гэткае сур'ёзнае справы можна прачакаць столькі, колькі спатрэбіцца. Мала што можа здарыцца з чалавекам. Але Рыгор – не такі. Усе людзі розныя, і раўняцца па сабе – дурное. Трэба паспрабаваць змадэляваць у сваёй сьвядомасьці Рыгора і вылічыць ягоныя мажлівыя крокі... Ведаючы актыўную натуру Рыгора, можна сказаць упэўнена, што так доўга чакаць ён ня будзе. Можа, ён абрабаваў банк сам-на-сам? Не, хутчэй за ўсё не, інакш навошта б яму наогул спатрэбіўся памагаты. Але, абрабаваны банк ці не абрабаваны, Рыгор ужо адтуль пайшоў ува ўсякім выпадку. Галоўнае пытаньне зараз – дзе яго шукаць? Хутчэй за ўсё, у лазьні, бо па суботах ён заўсёды парыцца».

А пятай Лявон дачэпаў да Чыжоўскае лазьні дый распытаў тамака пра Рыгора буфэтніка і лазеньніка. Абодва ўпэўнена сказалі, што ён сёньня не зьяўляўся. Можна было б зайсьці ўнутар і спраўдзіць іхныя словы самому, але вечаровая лазьня, ледзь цёплая, брудная і зьвільгацелая, непераадольна агідзіла Лявона. Ён трохі адпачыў ува ўжо паўпустым буфэце, асьвяжыўся сокам і сабраў думкі. Наступнае па верагоднасьці месца знаходжаньня Рыгора быў дом, і Лявон дастаў з заплечніка ягоны ліст з запрашэньнем, каб паглядзець адрас. «Вуліца Галадзеда. Якая дзіўная назва», – думаў Лявон, разглядаючы капэрту і спрабуючы паразумець схаванае значэньне слоў па цьвёрдаму і нязграбнаму почырку Рыгора. Калі падыйшоў буфэтнік, Лявон ізноў зьвярнуўся да яго, і той махнуў рукой у паўднёвым кірунку:

– Гэта недалёка. Пяройдзеш праз мост, потым хвіляў дваццаць уздоўж парку, і ты на месцы.

– А чаму гэткая назва – Галадзеда?

– Хто яго ведае! Можа, нейкае гістарычнае прозьвішча, а можа, яны самі прыдумалі.

– Хто яны?

– Жыхары, хто! – буфэтніка паклікалі да стойкі, ён падміргнуў Лявону і адвярнуўся.

Дваццаць хвілін хады – ня так ужо і дрэнна. Лявон паварушыў пальцамі ў туфлёх і скрывіўся: там было волка і напрацавана. Можа плюнуць на ўсю гэтую задуму? Але, узмацьніўшыся, ён устаў і выйшаў з лазьні.

Пасьля дзённага дажджу вечаровае паветра было асабліва ціхае і залацістае, зь ледзь прахалоднай, прыемнай вільгацьцю. Леваруч лазьні дарога йшла пад гару, пераходзіла ў мост, а за ім бачыўся цёмна-зялёны масіў парку. Лявон рушыў, уяўляючы, як ягоныя пыльныя туфлі чэрцяць па зямлі новую, яшчэ ня ходжаную траякторыю. Мост сустрэў яго гулкімі мэталічнымі пласьцінамі пад нагамі і шырокім, сьветлым краявідам на вадасховішча. Лявон пастаяў, узіраючыся ў адваротны бераг, гарызонт і цалкам адкрытыя погляду нябесныя прасторы, але ўтрываў сябе і пашыбаваў далей. Праходзячы паўз парку, адмежаванага ад вуліцы высокай лініяй састрыжанага хмызьняку, ён бачыў у прасьветы ягоных галін то спартовых хлопцаў, якія адціскаліся на брусах, то дзядуляў з сабакамі, то гучных барадатых мужыкоў, учыніўшых пікнік у густой траве пад бярозамі.

Апынуўшыся на скрыжаваньні з кінатэатрам, Лявон наўздагад збочыў направа і адгадаў: Рыгораў дом, з адпаведным нумарам, знайшоўся непадалёк, у ціхім двары па-за дзевяціпавярхоўкай. Каля аднаго з пад'ездаў гутарылі два дзеда. Ён яшчэ раз дастаў капэрту і спраўдзіў нумар кватэры; яму быў патрэбны менавіта пад'езд са старэчамі. Яны не зьвярталі на Лявона ніякае ўвагі, і ён запаволіў крок, разглядаючы іх і прыслухоўваючыся.

Адзін са старэчаў, у тоўстай кашулі ў блакітную і сінюю клетку, з кіслым выглядам слухаў, а другі, у шэрым пінжачку, трымаў у руках разгорнуты таўсты том і чытаў: «...Теперь, когда он рассказывал все это Наташе, он испытывал то редкое наслаждение, которое дают женщины, слушая мужчину, – не ўмные женщины, которые, слушая, стараются или запомнить, что им говорят, для того чтобы обогатить свой ум и при случае пересказать то же или приладить рассказываемое к своему и сообщить поскорее свои умные речи, выработанные в своем маленьком умственном хозяйстве; а то наслажденье, которое дают настоящие женщины, одаренные способностью выбирания и всасыванья в себя всего лучшего, что только есть в проявлениях мужчины».

– Гэта адкуль? – прыязна спытаў Лявон, скарыстаўшыся кропкаю сказа. Ён адчуваў прыязнасьць і нават замілаваньне да гэтых маленькіх, худзенькіх і сівавалосых людзей.

– «Вайна і мір», – з годнасьцю адказаў дзядуля.

Ён заклаў старонку паказьнікам і павярнуў том рудою вокладкай уверх, быццам Лявон меў сумневы, што гэта запраўды «Вайна і мір», і мог упэўніцца. Дзядуля ў кашулі таксама скарыстаўся паўзай: пырхнуў, узмахнуў рукою і пераможна заявіў:

– Ну хіба гэта не лухта? Лухта і дзівацтва! Сэксызм ды мужчынскі эгацэнтрызм. Я не зьдзіўлюся, калі ў наступнай главе ён спытае, ці ёсьціка ў жанчыны душа! – і, каб ня даць апаненту запярэчыць, ён зьвярнуўся да Лявона: – Вы некага шукаеце, малады чалавек?

– Так, Рыгора, аўтасьлесара. Ён жа ў гэтым пад'езьдзе жыве?

– У гэтым, але зараз у іх няма нікога. Рыгор у лазьні, ён жа лазеньнік у нас заўзяты, а ягоны тата на працы.

– На працы? Сёньня ж субота, выходны? Шэсьць вечара!

– Даражэнькі юнак, – дзядуля з дакорам паглядзеў на Лявона, – Рыгораў тата – шавец. Вы ўяўляеце, колькі працы ў шаўца? Хадакоў шмат, і кожнаму патрэбны абутак. А ён – чалавек адказны, любіць, каб усё тэрмінова, і каб усё ідэальна. Яму і суботы мала, сядзіць крукам, не разгінаючы сьпіны. І вельмі, вельмі якасна. Рэкамэндую! Зьявіцца патрэба – дык толькі да яго ідзіцё. Тут недалёка, у Доме побыту.

– Дарэчы, Васіль, – заўважыў дзядуля ў пінжаку, – Калі ўжо ты згадаў шавецкае рамяство, ды спадзяюся, ня будзеш спрачацца, што думкі Талстога ня ёсьць спараджэньне нядзейнага розуму і ленасьці? Спадзяюся, табе ня прыйдзецца расказваць, што ён уласнаручна шыў боты?

– І што гэта даводзіць? – пакепліва спытаў дзядзька Васіль, ужо забыўшыся пра Лявона. – Міхась, мне вельмі цікава пачуць, што ты намасьціўся праз гэта давесьці!

Лявон, пазлаваўшы на нястачу часу, які не дазваляў яму прыняць удзел у гэтай прыемнай і павучальнай гутарцы, пасьпяшаўся назад, да скрыжаваньня з кінатэатрам. Ён разьлічваў, што Дом побыту знойдзецца менавіта там і спадзяваўся даведацца ў таты, дзе шукаць Рыгора. «Цікава толькі, чаму дзядулі таксама клічуць яго татам? Было б нашмат больш лягічна, кліч яны яго па ймя, як аднагодка і сябра», – думаў Лявон на хаду. Ён абышоў кінатэатар са старымі выцьвілымі афішамі нейкіх невыразных фільмаў жахаў, на якіх былі намаляваныя зомбі, ажывелыя мерцьвякі і спалоханыя людзі, і ўбачыў у колькіх сотнях мэтраў наперадзе Дом побыту.

Наўпрост над уваходам вісеў пералік усіх службаў ды паслуг Дома побыту. Шавецкая майстэрня, пазначаная чырвонай стрэлкай, зьмяшчалася не ў асноўным будынку, а недзе зьлева, за вуглом. Зьвярнуўшы за рог, Лявон убачыў незвычайную па форме, складзеную са скошаных геамэтрычных фігураў, белую прыбудову з шыльдай «Рамонт абутку».

Адчыніўшы дзьверы, Лявон апынуўся ў цёмнай зальцы з прымальным акенцам і адзінокай ішклянай вітрынай, у якой вісеў чорны бот, прэйскурант і нейкія ссохлыя аб'явы. Лявон ступіў да акенца і зазірнуў унутар. Насупраціў стаяў фатэль, а за ім зьмяшчаўся стэляж з квадратнымі суполкамі, у кожнай зь якіх ляжала пара абутку і паперка з паметкай пра ўладальніка і тэрмін. Направа быў відаць сьветлы пакой, чулася нягучная музыка. Выцягнуўшы галаву і спрабуючы штосьці разгледзець, Лявон кашлянуў.

Пачуўся рып, грук, кароткае шорганьне ног, і ў пройме сьветлага пакою зьявіўся вялізарны тата ў карычневым скураным фартуху, які закрываў ягоныя грудзі, жывот і сьцёгны. На ягонай левай руцэ быў надзеты чаравік, а ў правай ён трымаў доўгае шыла, бліснуўшае стальлю.

– А-а, сынку. Памятаю, памятаю цябе, – сказаў тата, набліжаючыся. – Як, кажаш, клічуць? Лявон, так, Лявон. Вось сюды заходзь.

На ягоным твары зьявіўся цень усьмешкі, зморшчыны на шчоках прыйшлі ў рух. «Калі б ён усьміхнуўся мацней, зьявіліся б і ямачкі», – адзначыў Лявон. Тата адчыніў дзьверы, якія знаходзіліся крыху далей вакна, і зрабіў запрашальны жэст рукой. Лявон прайшоў унутар і павярнуў сьледам за татам направа. У татавай майстэрні было ўсяго адно невялікае вакно зь відам на плот электрычнай падстанцыі, але на столі гарэлі шэрагі даўгіх люмінясцэнтавых трубак, якія залівалі пакой яркім белым сьвятлом. Сьцены пакою былі занятыя стэляжамі з абуткам, а пасярэдзіне стаяў вялікі зялёны варштат з абцугамі і наждаком. Салодка пахла гумовым клеем.

– Сядай, – тата паказаў на аблезлы фатэль з мэталічнымі ножкамі. – Па што прыйшоў?

– Рыгора шукаю. У лазьні яго няма, дома няма. Дзядулі каля вашага пад'езду сказалі мне, дзе вы працуеце, дык вось я і прыйшоў спытаць. Можа, вы ведаеце, дзе ён?

– Навошта табе Рыгор, сынку? – Тата пільна разглядаў нешта на чаравіке, напятым на руцэ, потым паставіў яго на варштат і запусьціў наждак.

– Мы зь ім дамовіліся сустрэцца сёньня, а я спазьніўся. Цяпер вось шукаю яго ўсюды.

Тата, не адказваючы і ня гледзячы на Лявона, працяжна высмаркаўся ў хустачку, прамакнуў ноздры ейным сухім кончыкам, а потым высунуў шуфляду і, ляснуўшы, выцягнуў адтуль вялікі нож, зроблены з шырокай сталёвай пласьціны. Стаўшы да наждака, які вярцеўся з магутным гудам, ён акуратным рухам прыціснуў нож да паверхні каменя. Пырснулі іскры. Праз паўхвіліны тата спыніў станок, падняў нож да вачэй і, прыжмурыўшыся, ацаніў лязо. Тым часам Лявон, не гнятучыся маўчаньнем, ўдыхаў прыемны пах клею і разглядаў незвычайныя рэчы, якімі была напоўненая майстэрня: кавалкі рыфлёнае гумы, скруткі тоўстых нітак розных колераў, слоічкі зь цьвікамі, кардонавыя скрынкі з абцасамі і падэшвамі, няроўныя палосы чорнае і рудае скуры, калекцыю вялікіх грозных нажніц. Раптам Лявон заўважыў, што тата павярнуў галаву і спадылба глядзіць яму ў твар. У ягоных грудзях нешта сьціснулася, і ён, халадзеючы, устаў з фатэля. Тата набліжаўся, нож у вялізарнай далоні быў накіраваны на Лявона. На лязе гулялі халодныя люмінясцэнтавыя блікі. Лявон адступіў да дзьвярэй.

– Мая табе парада, сынку, – павольна сказаў тата, – Кінь думкі пра Рыгора. Калі яшчэ ўбачу цябе зь ім – пашкадуеш. Давай бяжы адсюль, ну!

«Вар'ят стары! – думаў Лявон, вяртаючыся да лазьні, – Гэта ён з усімі так, ці толькі са мною? Зараз зразумела, чаму Рыгор хоча жыць асобна. Дзіўна, як ён яшчэ жывы застаўся». Спалох надаў Лявону сілаў, ён забыўся аб стомленасьці і шпарка йшоў назад уздоўж парку, падымаючы левую руку і праводзячы пальцамі па лісьцю кустоў. Ён ужо наважыўся, што цяпер накіруецца да банку і будзе чакаць там Рыгора, пакуль не дачакаецца. Пакрысе спакайнеючы, ён ізноў перайшоў мост і запаволіў крок, вагаючыся, ці зазірнуць яму ў лазьню яшчэ разу, запытацца пра найкарацейшы шлях да банку. Сонца стаяла яшчэ даволі высока над дамамі Серабранцы, і Лявон зьмеркаваў, што яно зараз на захадзе ці на паўночным захадзе, і калі ісьці кірункам да яго, па мажлівасьці забіраючы ледзь лявей, дык міма Паўднёвага Захаду ніяк не абмыхнешся. Заходзіць у лазьню ён ня стаў і рушыў вуліцай Крупскай, да сонца.

Ягоныя развагі сталіся слушныя, але ён змарнаваў на дарогу значна больш часу, ніж разьлічваў. А пачатку восьмай, калі ён выйшаў на вуліцу Ванеева, зьявіліся вялікія вечаровыя жукі, якія з кароткім гулам праляталі між дрэў, а яшчэ праз паўгадзіны, набліжаючыся да праспэкта Маякоўскага, ён назіраў, як дыск сонца, астываючы, кранае дахі пяціпавярховак. Паўз аэрадрому ён праходзіў у прыцемку, ужо пры сьвятле ліхтароў павярнуў на Чыгуначную вуліцу, і бяз чвэрці дзевяць выйшаў на фінішную прамую: наперадзе праглядалася буйная, цёмная будыніна банку.

Глупствам было б спадзявацца сустрэць Рыгора, але Лявон, ня маючы сілаў утрымацца ад надзеі, узіраўся ў кожны цень, які б хоць прыблізна нагадваў чалавечую постаць. Ля мастка, што вёў да галоўнага ўваходу ў банк, ён спыніўся. Масток асьвятляўся ліхтарамі, малочна-белымі кулямі на высокіх ножцах, і напіс, пакінуты на асфальце Рыгорам, нават можна было б прачытаць, прысеўшы на кукішкі. Напіс парадаваў і падбадзёрыў бы Лявона, але разглядаць асфальт яму ў той момант не прыйшло ў галаву. Убачыўшы наперадзе аўтобусны прыпынак з парай лаваў, ён падыйшоў да іх і прысеў. Ён дужа стаміўся за сёньняшні дзень, хацеў спаць і марыў пра апэльсінавы сок, апошні глыток якога быў выпіты яшчэ гадзіну назад.

Праз дарогу ўтульна сьвяціліся вокны Макдональдса, у які Лявон па галечы ніколі не хадзіў. Але цяпер ён быў нагэтулькі стомлены, што занядбаў усе эканамічныя меркаваньні. Сабраўшы сілы, ён ізноў устаў і пайшоў на сьвятло, з прыкрасьцю думаючы пра тое, што быў бы ўжо казачна багаты, калі б гэтак па-дурному не праспаў рабаваньня. Макдональдс абкружалі шэрагі круглых летніх столікаў зь лёгкімі мэталічнымі стольцамі, якія паблісквалі ў сьвятле вокнаў і ліхтароў. Усярэдзіне было бязьлюдна, пахла сьвежасьцю і пральным парашком. Лявон наблізіўся да стойкі і ветліва пакашляў, аднак ніхто не адгукаўся. «Але калі ўваходныя дзьверы адчыненыя, дык хтосьці ж мусіць працаваць? Пачакаю колькі хвіляў».

І праўда, неўзабаве за паваротам калідора пачуўся грук, крокі, а потым зьявіўся Янка, зь вядром і швабрай, адзеты ў чорныя нагавіцы са стрэлкай і блакітную кашулю.

– Янка? – Лявон не паверыў уласным вачам.

– Здароў! Ха-ха, чаго дзівісься? – Янка, усьміхаючыся, паставіў вядро на падлогу і падаў руку кулаком, павярнуўшы яе так, каб Лявон паціснуў яе за запясьце. – Прабач, рукі брудныя, туалет мыў. Так, я тутака падзарабляю ўвечары! А цябе як сюды занесла?

– Дык вось... Зайшоў соку выпіць. Ёсьціка апэльсінавы сок у цябе? – зь нечаканае сустрэчы Лявон зьбянтэжыўся, быццам яго злавілі на чымсьці бессаромным.

– Вядома ёсьць!

Янка аднёс вядро і швабру ў бакоўку, зьбегаў вымыў рукі і прынёс Лявону тры жоўта-аранжавыя пакуначкі. Яны прыселі за столік каля вакна. Каб растлумачыць сваё зьяўленьне, Лявон мусіў скласьці нейкую няўклюдную гісторыю пра стрыечнага брата, які жыве непадалёк, і да якога ён ішоў у госьці. Зрэшты, Янка ня масьціўся нічога распытваць, яму не цярпелася падзяліцца зь Лявонам плёнам свайго чарговага натхненьня:

Бурак і бульба – стрыечнае брацтва. Вазьмі, прыгледзься, уяві як пахнуць. І зразумей, што немажліва шчасьце: Дзьве дасканаласьці, сустрэўшыся, згасаюць.

Ён дэклямаваў яшчэ больш пранікліва і мелядычна, чымся ўраніцу, і Лявону ў нейкі момант нават здалося, што Янка сьпявае.

– Гэта выдатна! – уразіўся ён. – Бракуе толькі музыкі, атрымалася б незвычайна прыгожая песьня.

Янка з горыччу адказваў, што ягоныя вершы пэўна не зацікавяць ані кампазытараў, ані сьпевакоў, ані слухачоў, бо яны занадта далёкія ад звыклых ім тэмаў.

– Каханьне, жанчыны і ўсё сумежнае! Вось, што цікавіць стваральніка і спажыўца песень. Адзіная струна, на якой яны могуць граць і гук якой яны здольныя пачуць. Ясенін! – І Янка пачаў падрабязна апавядаць на тэму свайго нялюбага паэта.

Лявон уважліва слухаў і ківаў галавой. Калі Янка перапыніўся, ён заўважыў:

– Сусьвет уладкаваны несправядліва і зьняважліва – гэта маё глыбокае перакананьне.

Праз паўгадзіны Янка абвясьціў, што яму пара зачыняцца і прапанаваў Лявону крыху пачакаць, а потым пайсьці разам. Але Лявон адмовіўся, адлюстраваўшы на твары выраз чалавека, які заседзеўся, а потым падхапіўся і зараз сьпяшаецца. Цягнучы ногі па асфальце, ён вярнуўся на аўтобусны прыпынак, адкінуўся на сьпінку лаўкі і ляніва глядзеў, як згасаюць вокны Макдональдса. Ён падрыхтаваўся схавацца за лавай, калі Янка пойдзе ў гэты бок, і чакаў. Але Янка ўсё ня йшоў і ня йшоў, мабыць, пайшоў кудысьці ў другі бок, і Лявон заплюшчыў вочы.

9. Рабаваньне

– І вось! Нарэшце! Каго я бачу!

Лявон здрыгануўся і заміргаў. Перад ім стаяў Рыгор, абціраючы з лобу пот і гучна абураючыся.

– Я ўжо пературбаваўся ўшчэнт! Увесь горад аббегаў, пакуль цябе шукаў! Насустрач пайшоў! На’т у твайго кіраўніка практыкі быў!

Лявон глядзеў на яго, быццам не разумеў.

– Я, безумоўна, ведаў, што калі мы дамовіліся, дык ты прыйдзеш жалезна. Падумаў, можа ты мяне зразумеў няслушна або ў календары заблытаўся. А зараз вяртаюся і бачу – нехта сядзіць на лаве. Адразу сьцяміў, што гэта ты. Але які ж ты боўдзіла! Як можна дзень пераблытаць! Можа, ты і ня ведаеш, што сёньня ўжо нядзеля?

– Даруй мне, Рыгору, я праспаў, – зьбянтэжана адказаў Лявон. Ён выпрастаў зацёклую сьпіну і сядзеў, абапіраючыся рукамі на край лавы. Далоні адчувалі цёплую, парэпаную ветрам фарбу на верхнім баку сядзеньня, а кончыкі пальцаў пагладжвалі шурпатае дрэва зьнізу. Лявон стаў глядзець на чорныя валасінкі, што пакрывалі перадплечча Рыгора, і яны непрыемна напомнілі яму нешта са сьвету вусякоў. – У мяне быў цяжкі дзень, і я жудасна стаміўся... трымаў іспыт.

– Ты ж казаў, што іспыт у пятніцу! Значыць, яго перанесьлі на суботу? Чаго ж ты не папярэдзіў? Мог бы патэлефанаваць і сказаць! Ведаеш, як цяжка чакаць, ня ведаючы нічога. А раптам з табой нешта здарылася?

Рыгор падлавіў сябе на тым, што махае рукамі рыхтык як дзядзька Васіль, і гэта сьцішыла яго, ён не хацеў быць падобны да старога суседа. Тым больш што ягоны дакор быў несправядлівы – сувязь не працавала, і патэлефанаваць было нельга. Дый наогул, як можна было сур'ёзна злавацца на Лявона: ён жаласьліва ўсьміхаўся, вінавата і сумна, а погляд ды пастава выказвалі найпаўнейшае раскаяньне. Рыгор адзначыў, што нясьвежая белая кашуля падыходзіць Лявону выдатна, дадаючы яму нейкае заганнае стомленасьці. «Ці шмат знойдзецца людзей, каму б падыйшла скамечаная белая кашуля?» – падумаў ён і запытаўся:

– Вытрымаў хоць свой іспыт?

– Не... Зноў заваліў. Яго немажліва вытрымаць, – паглыбляцца ў падрабязнасьці свайго пасьлявыспытавага сну і наступных прыгод Лявон не хацеў. Няхай Рыгор лепш думае, што іспыт перанесьлі на суботу.

– Як жа так! Хіба ты не рыхтаваўся? І што цяпер? Згоняць?

– Не. Паўторнае слуханьне курсу...

– Дык і халера зь ім! Яно табе ўжо не спатрэбіцца. Можаш лічыць, што гэта быў твой апошні іспыт. Хлопцам з грашыма іспыты не патрэбныя! Але чаму ты на прыпынку сядзіш, а не ля банку? Мы ж ля банку дамовіліся. Я б мог цябе і не заўважыць, – Рыгор пацягнуўся, закінуў галаву і хруснуў суставамі шыі. – Добра, пойдзем рабаваць! Спадзяюся, сёньня нашы банкіры працуюць.

Ён павярнуўся і ўпэўненым крокам пайшоў да моста, які вёў да ўваходу ў банк. Лявон рушыў усьлед за ім, разглядаючы ягоную вялікую спартовую торбу. «Цікава, колькі грошай у яе ўлезе? Мільён? Дзесяць мільёнаў?» У пачатку моста Рыгор паставіў торбу на зямлю, загадаў Лявону пачакаць тут, а сам зьбег па схілу да хмызу. Лявон, мяркуючы, што Рыгору захацелася папісяць, адвярнуўся і прысеў на краёчак вялікае кветкавае вазы. У вазе, квадратнай, зробленай з суцэльнага кавалка бэтону, расьлі цёмна-сінія фіялкі, пышныя і дагледжаныя. Лявон задумаўся, ці могуць пахнуць дэкаратыўныя фіялкі, і ўжо амаль наважыўся нагнуцца і панюхаць, але тут вярнуўся Рыгор зь вялікім скруткам у руках. Нешта буйное і цяжкае было загорнутае ў белую суколку. Рыгор апусьціў скрутак на торбу і сеў на суседнюю зь Лявонам вазу. Позіркам пашукаў на асфальце нататку, якую шкрабаў учора, але не знайшоў – дождж і пясок яе сьцерлі. Ён разгарнуў суколку, бліснуў мэтал.

– Аўтаматам карыстацца магёш?

Лявон крутнуў галавой, ён аніразу ў жыцьці ня меў справы са зброяй. Ён зацікавіўся, узяў у рукі аўтамат, падаты Рыгорам, і ледзь утрымаў яго, бо той стаўся нечакана цяжкі.

– Я ведаю, што трэба цэліцца ў мушку і ціснуць на цынгель, вось і ўсё, – Лявон прыцэліўся ў дарожны знак, які тырчаў непадалёк. – І яшчэ ведаю, што недзе збоку мусіць быць засьцерагальнік.

Рыгор паказаў яму засьцерагальнік. Лявон ізноў прыцэліўся ў знак і з салодкім заміраньнем у жываце націснуў на цынгель. Нічога не адбылося. Рыгор растлумачыў, што зараз аўтамат менавіта на засьцерагальніку, што калі трэба страляць, дык засьцерагальнік трэба перамкнуць, і што ўсё роўна ня стрэліць, пакуль засаўкі не перадзернеш. І наогул рана шчэ страляць, можна спудзіць ахову.

– А ў цябе такі ж? – спытаў Лявон. Сапраўдны, сур'ёзны, навюткі мэханізм уразіў яго, і ён захоплена глядзеў на Рыгораву торбу, чакаючы зьяўленьня адтуль новых цудаў тэхнікі. Нават заўсёдны сонны выраз зьнік зь ягонага твару.

– Ага, такі ж самы, нібы брацік!

Рыгор дастаў другі аўтамат, страсянуў яго ў руках, адшпіліў і зноў прышпіліў магазын, выцер пальцам плямку алею з рулі, а палец выцер аб вазу. Палец пакінуў на вазе шэравата-жоўтую паласу. Рыгор паглядзеў на Лявона і са сьмехам штурхнуў яго ў плячо прыкладам свайго аўтамата:

– Прысьвячаю цябе ў рыцары, браценік Лявоне! Будзь адважны і змагайся як леў!

Лявон глядзеў на яго і запытальна ўсьміхаўся. Гэтая ўсьмешка падабалася Рыгору, яна выклікала ў ім адчуваньне маладосьці, прастаты і спакою. Але адначасна Рыгор зразумеў, гэтага разу даканцова, што Лявон суцэльна не ўспрымае гумару і над сваімі жартамі яму прыйдзецца заўсёды сьмяяцца самому. Звычайна Рыгор шанаваў пачуцьцё гумару як значную якасьць, безь якой лічыў чалавека глупаватым, але зараз не засмуціўся, а толькі адчуў да Лявона нейкі асаблівы жаль. Рыгор памаўчаў, гледзячы ў зямлю, і ягоныя думкі паціху вярнуліся да справы:

– У мяне з сабой яшчэ пару магазынаў, але яшчэ невядома, ці прыйдзецца нам страляць. Як маркуеш, гэтае торбы досыць для грошай? Можа, набыць недзе пару вялікіх мяшкоў?

– Ня варта, – адказваў яму Лявон, – у мяне заплечнік бадай пусты, там толькі пакунак з сокам. Можна яго дапіць і выкінуць. Хочаш соку?

– Давай! Дарэчы трэба было б праглынуць штосьці перад гэткай дзеяй.

Рыгор паклаў аўтамат побач з сабой на вазу і выцягнуў з торбы пачаты пакунак вафляў і папяровы мяшок з лустамі доктарскай каўбасы.

– Бяры! Паямо дый наперад.

Лявон адламаў палоўку вафлі і павярцеў у руках. Аўтамат ён апусьціў на калені і пагладжваў ягоны корпус вольнай рукой. Пальцы пакідалі на прахалодным гладкім мэтале лёгкія вільготныя сьляды, якія хутка таялі. Лявон думаў пра тое, што Адам Натаніэлавіч мае рацыю, і навука з тэхналёгіяй здольныя дарыць чалавеку радасьць, у тым ліку сузіральную, ані ня меншую за жывую прыроду. Колькі вафлёвых дробак патрапілі на засьцерагальнік; ён садзьмуў іх і занепакоена спытаў у Рыгора, ці ня могуць дробкі пашкодзіць зброю.

– Ха. Калаш нічым не сапсуеш! Гэта табе не гадзіньнік зь зязюляй. Зь ім на’т у ванну можна кунацца, не зламаецца, – Рыгор ужо зьеў бадай усю каўбасу, але было відаць, што ён не наеўся. – А ты чаго не ясі? Добра, на потым пакінем.

Рыгор дапіў сок, узяў у зубы адну вафлю, а астатнія разам з рэшткамі каўбасы сунуў у торбу. Торбу закінуў за сьпіну, пас аўтамата надзеў на шыю і ўстаў.

– Дзе тут сьметніца ў іх? Мяшок выкінуць.

Лявон таксама ўстаў і агледзеўся. Найбліжэйшая сьметніца, чыгунавая, памаляваныя ў зялёны, віднелася перад уваходам у банк. Яны рушылі.

Спыніць іх ніхто не спрабаваў, хоць Рыгор быў гатовы да таго, што ахова, убачыўшы па відэакамэрах узброеных людзей, выскачыць на абарону. Яны бесьперашкодна дасягнулі сьметніцы, у якую трапна паляцеў пусты пакунак з-пад соку, і спыніліся каля люстраных дзьвярэй. Рыгор яшчэ раз прачытаў працоўны расклад, які паведамляў, што ўва Ўпраўленьні сёньня выходны, але цалкам надзеі не адымаў, адсылаючы да Апэрацыйнае залі ў цакалёвым паверсе. Рыгор на ўсякі выпадак патузаў клямкі, але марна. Пераглянуўшыся, яны вярнуліся мостам назад, спусьціліся лесьвіцай і прайшлі паўз зялёнага рашэцістага плота, які бараніў стаянку інкасатарскіх аўтобусаў, таксама бязьлюдную.

Шыльда каля ўваходу ў Апэрацыйную залю даканцова адабрала надзею: сёньня, у нядзелю, быў абсалютны выходны. Рыгор адразу адчуў, як ён стаміўся за гэтыя содні, якая потная ягоная суколка, як далёка вяртацца дадому і якая цяжкая торба. Зірнуў на Лявона. Той вінавата разглядаў свае туфлі, чорныя, пыльныя, з вострымі насамі. Рыгор перадужыў сябе і мовіў з аптымізмам:

– Ну, што рабіць... Раз ужо так выйшла, дык пойдзем сёньня ў лазьню!

Лявон задумаўся, ці хочацца яму ў лазьню. З аднаго боку, абмыць зь сябе пыл, бруд і стомленасьць колькіх дзён, а з другога боку – зноў далёкая дарога, нячыстая кафляная падлога ў распранальні, цялесна-мясная шматлюднасьць. Ён ужо пачаў быў адкрываць рот дзеля адмовы, як раптам Рыгор, мабыць, дзеля ачысткі сумленьня, пацягнуў дзьверы Апэрацыйнае залі на сябе, і яны адчыніліся. Рыгор кінуў на Лявона агністы погляд і ўвайшоў, прытрымаўшы дзьверы перад сябрам.

Яны апынуліся ў невялічкім тамбуры са сьценамі, абклеенымі аб'явамі, сьпісамі паслугаў, рэклямамі ўкладаў і плянам пажарнае эвакуацыі. Праваруч стаяла празрыстая будка вахтара і круцёлка, за якой віднелася лесьвіца наверх; налева цягнулася сумная доўгая заля, запоўненая па абодва бакі кабінамі касіраў, з драўляным аздабленьнем унізе і шклянымі перагародкамі ўверсе. Рыгор кіўнуў Лявону на залю, але адразу ж падняў паказьнік, быццам узгадаўшы нешта. Ён высунуў з торбы дзьве зімовыя вязаныя шапкі з прарэзанымі на вочы дзіркамі – адну чыста белую, а другую цёмна-сінюю, з блакітнай паласой. Рыгор надзеў белую шапку, а сінюю падаў Лявону.

Шапка прыціскала нос, замінала дыхаць. Лявон пацягнуў яе ў адзін бок, у іншы, спрабуючы знайсьці зручны начэп. Яны ўвайшлі ў залю, пануры казённы выгляд якой трохі ўпрыгожваўся пухлявай скураной канапай ля ўваходу. У зале не было нікога: ні аховы, ні наведвальнікаў, ні касіраў, і Рыгор у чарговы раз парадаваўся шчасьліваму супадзеньню, якое прывяло іх сюды менавіта ў нядзелю.

– Здаецца, сёньня выходны на’т у аховы, ніхто нас не сустракае, – сказаў Рыгор напаўголасу. – І слушна, трэба ж ім калі-нікалі мыцца!

У гэты момант у адной з бліжэйшых кабін яны ўбачылі чалавека – да гэтага ён сядзеў на кукішках, а зараз выпрастаўся. Злодзеяў ён не заўважаў, стоячы да іх сьпіной і корпаючыся з чымсьці ля шафы. Лявон і Рыгор, не змаўляючыся, рушылі да яго. Лявон зьняў аўтамат з засьцерагальніка і перасмыкнуў засаўку: гук выйшаў гучны і звонкі. Служка павярнуўся да іх, ён трымаў у руках кубак і лыжачку – відаць, ён заварываў гарбату.

– Ня рухацца! Гэта рабаваньне! Дзернешся – застрэлім! – заравеў Рыгор і пагрозьліва патрос аўтаматам.

Служка імгненна зноў прысеў на кукішкі, зьнікшы з вачэй. Пачуўся войк і звон разьбітага парцэляну, мабыць, ён выпусьціў кубак і апёкся кіпенем.

– Вось пачвара! Ён зараз там на сыгналізацыю пацісьне! – Рыгор адставіў правую нагу назад і, трымаючы аўтамат ля пояса, націснуў на цынгель. Нічога не адбылося.

– Ты, пэўна, забыўся пра засаўку і засьцерагальнік, – заўважыў Лявон. – Пагодзь, зараз я паспрабую.

І ён паспрабаваў. Гэта было падобна да жаху маланкі наўпрост яму пад ногі! З грукатам і агнём аўтамат ірвануўся зь ягоных рук; пырснулі ўва ўсе бакі аскепкі шкла і тынкоўкі са сьценаў. Лявон пасьпяхова пусьціў курок і стаяў, аглушаны.

– Куды ты пуляеш, дружа? Па кабіне страляй! Ён жа там хаваецца! – папракнуў яго Рыгор і грукануў доўгай чаргою наўскос па кабіне. Паляцелі трэскі; Лявон з захапленьнем назіраў, як на плястыкавай паверхні зьяўляюцца дзіркі. Ён мацней сьціснуў аўтамат, напружыўся і зноўкі пацягнуў цынгель, цаляючы трошкі вышэй за тое месца, куды прысеў служка. Грукат, агонь, трэскі, аскепкі! Лявон ціснуў на цынгель, пакуль аўтамат не заціх сам сабою. Ён паглядзеў на Рыгора. Рыгор глядзеў на яго. У вушох зьвінела, ў вачох плылі жоўта-чырвоныя кругі.

– Дай яшчэ патронаў, – усьміхнуўся Лявон.

– Трымай, – трасучы галавой, Рыгор падаў Лявону поўны магазын. – Старога не выкідвай, можа шчэ спатрэбіцца. Вось на гэтую клямку цісьні, каб высунуць. Ага, добра. Зараз гэты ўстаўляй. Але годзе пакуль што страляць, наш банкір там і так ужо ў катлету. Пайшлі паглядзім.

Банкаўская заля зьмянілася. Падлога была абсыпаная друзам і белівам, ад шыбаў на ўсіх блізкіх кабінах засталіся толькі зубастыя кавалкі, а ў тым месцы, дзе хаваўся служка, кулі прабілі вялікую дзірышчу, падобную да зоркі. Лявон удыхнуў пах пораху, даволі прыемны, ён напомніў яму пах супу. Нагнуўся і падабраў прастакутны шкляны кавалачак. «Чым абумоўленыя абрысы аскепкаў? Пунктамі кулёвых удараў, што задаюць вяршыні ліній-расколінаў, альбо ўнутранай структурай самога шкла?» Але дакончыць думку ён не пасьпеў.

– Уцёк, паскуда! – крыкнуў Рыгор. Ён залез унутар кабіны, але трупа там не было. – Вунь у тыя дзьверы ўцёк, бачыш? І калі толькі пасьпеў! Пабеглі хутчэй за ім!

Між шафай, ля якой служка заварываў сабе гарбату, і крыху далейшай калёнай сапраўды знаходзіліся дзьверы ў службовыя памяшканьні. Лявон памеркаваў, што калі параўнаць велічыню ўсёй будыніны з адносна невялікай Апэрацыйнай заляй, дык службовых памяшканьняў мусіць быць вельмі шмат, і што шукаць там кагосьці можна вельмі доўга, нават содні напралёт. Да тога ж яшчэ невядома, на колькі паверхаў банк сыходзіць углыб зямлі. Падземнае царства гномаў, незьлічоныя скарбы… Можа, застацца тут назаўсёды, сесьці на гномавы трон і справядліва кіраваць? Тым часам Рыгор ужо зьнік за дзьвярыма. Лявон павагаўся, пералезьці праз кабіну або абыйсьці і рассудзіў абыйсьці, бо стальніца была абсыпаная шклом, і можна было парэзацца.

Службовыя памяшканьні пачыналіся вузкім калідорам зь зялёнымі дзьвярыма паабапал. Праваруч, ля наступных дзьвярэй з шыльдай «Прымальня», стаяў Рыгор, прыклаўшы палец да вуснаў і зрабіўшы вялікія вочы. Ён усьміхаўся, і было відаць, што ўсё навокал яму падабаецца і яго забаўляе. Лявон наступіў на шкло, гучна хруснула. Рыгор нахмурыўся і сказаў яму нешта строгае, аднымі вуснамі, бяз голасу. Лявон вінавата ўцягнуў галаву ў плечы і на дыбачках наблізіўся, выглядаючы месца для кожнага кроку.

– Чаго бавішся? – спытаў Лявон шэптам, – Зараз ён выкліча ахову, і нам гамон.

– Ды нікога ён ня выкліча. Я ўпэўнены, ніякай аховы сёньня тут няма. Яны ўсе ў лазьні.

Лявон не разумеў, жартуе Рыгор ці не. Усярэдзіне прымальні чулася валтузьня і гістэрычны голас – мабыць, служка спрабаваў выклікаць па тэлефоне міліцыянтаў.

– Алё! Алё! Алё!

Рыгор падміргваў Лявону, быццам кажучы: «А тэлефон-та не працуе!» І праўда, дзівак гэты службовец, падумаў Лявон, няўжо ня ведае пра праблемы з сувязьзю ў апошні месяц. Пэўна, чапляецца за саломінку. Спадзяецца – а раптам тэлефон запрацуе, дый нехта прыйдзе яго ратаваць.

Тым часам Рыгору надакучыла чакаць, і ён пастукаў у дзьверы сагнутым пальцам:

– Даражэнькая, адчыняй! Інакш я мушу выбіць дзьверы!

Ён радасна глядзеў на Лявона, чакаючы ацэны свайго жарту. З пакою пачуўся нейкі малазразумелы стук, ляск, і ўсё сьціхла.

– Мы пачынаем ламаць! – урачыста абвясьціў Рыгор і дадаў Лявону: – Толькі не страляй. Я падумаў, што калі мы яго заб'ем, дык хто нам выдасьць грошы?

Рыгор адыйшоў на крок і з усёй намогі грохнуў нагой у дзьверы, бліжэй да клямкі. Замок быў слабенькі, і яны адразу ж расхінуліся. Сябры ўбачылі ўсярэдзіне ўтульныя канапкі абапал уваходу, высокія скураныя дзьверы зьлева і вялікі сакратарчы стол пасярэдзіне. Па-за сталом – вакно, расчыненае насьцеж. Служкі не было. Лявон падыйшоў да стала і зазірнуў пад яго. Там стаялі паношаныя карычневыя туфлі.

– У вакно ўцёк! – усклікнуў Рыгор. – Вось каскадзёр!

Ён высунуўся ў вакно і ўбачыў унізе заасфальтаваны ўнутраны дворык, з усіх бакоў закрыты сьценамі. Зьлева, ля вакна, была прычэпленая мэталічная лесьвічка з агароджай, яна цягнулася ўверх, да даху. Рыгор падняў галаву і выялаўся: высока над ім торгаліся ногі і зад служкі, які караскаўся вельмі жвава і знаходзіўся ўжо прыкладна на ўзроўні трэцяга паверху. Рыгор пасьпяшаўся за ім. Лявон назіраў, як ён перакінуў аўтамат за сьпіну, стаў на падваконьнік і схапіўся рукамі за лесьвіцу. Ягоныя ногі патузаліся, зьніклі, а потым на імгненьне зноў мільгнулі ў вакне.

Лявон наблізіўся. «Чакаць ці лезьці за імі?» Ён выглянуў. Іржавая лесьвіца выдавала мэлядычнае «тум-тум-тум» пад нагамі служкі і Рыгора. Агароджа надавала ёй надзейнасьці, і Лявон наважыўся падымацца. Ён узгрувасьціўся на падваконьнік, трымаючыся адной рукой за шыбу, а другой асьцярожна ўхапіўся за найвышэйшую папярочку, якую здолеў дастаць. Зямля была так блізка, што ніякага страху ён не адчуваў. Зь нечаканым для сябе спрытам Лявон падцягнуў ногі, злавіў ніжэйшую прыступку і пачаў узыходжаньне. «Цікава, куды цяпер вядзе лінія маіх сьлядоў – уверх?» Папярочкі пружынілі пад туфлямі, аўтамат за плячом мерна біў руляй аб агароджу, ствараючы рытм, на які накладвалася цякучая мэлёдыя трох параў крокаў. Неўзабаве лесьвіца тузанулася, і засталося толькі дзьве пары – служка выскачыў на дах. Рыгор падымаўся павольна, і Лявон даганяў яго. Да далоняў прыліплі слушчаныя з прыступкаў кавалачкі фарбы і іржы. Праз колькі хвіляў Лявон стаміўся, але дах быў ужо блізка. Лесьвіца зноў тузанулася, і Рыгоравы ногі зьніклі.

Зьверху пачуліся крыкі, пагрозы і лаянка. Калі праз паўхвіліны галава Лявона паднялася над узроўнем даху, ён убачыў на фоне вялізарнага неба Рыгора, служку і вялікі беларускі сьцяг на высокім флагштоку. Рыгор тыркаў аўтаматам служцы ў бок, а той, перабіраючы рукамі вяроўку, спускаў сьцяг уніз.

– Уяўляеш! – крыкнуў Рыгор, заўважыўшы Лявона, – Вось табе і аварыйная сыгналізацыя – сьцяг! І гэны бруль ужо амаль пасьпеў падняць яго. Хутчэй спускай, ну! А то дзірак нараблю.

Лявон застаўся на лесьвіцы. Цяпер ён разгледзеў служку: трохі качыны твар з выразам крыўды і несправядлівасьці, русявы, у тонкіх акулярах. Нягледзячы на сьпякоту, на ім быў шчыльны сіні гарнітур, туга зацягнуты гальштук і сьветлая вятроўка паверх пінжака.

– Толькі не надумайся зноў уцякаць, дупка. Табе ж з самога пачатку сказана было: ня рухацца! Слухай, што я табе кажу, зразумеў? Інакш адстралю мазгі да чарцей сабачых. Зразумеў? – казаў Рыгор.

Служка пакорліва ківаў. Ён ужо спусьціў сьцяг і бездапаможна стаяў, паціраючы далоні.

– Давай вядзі нас па грошы, – загадаў Рыгор. – Палезьлі ўніз. І бяз жартаў!

Яны гужам спусьціліся ў прымальню – Лявон, за ім служка, за ім Рыгор. Лявонавы далоні пачырванелі і гарэлі, ён падзьмуў на іх і пацёр аб нагавіцы. Рыгор, аддыхаўшыся, дзелавіта патлумачыў служцы:

– Мне патрэбная поўная торба грошай. Вось гэтая торба, бачыш? І яму столькі ж, – ён паказаў на Лявона. – Тузанешся – заб'ю.

– Пойдзем! – нарэшце пусьціў дрыготкі голас служка. – Калі яны такія выхлы, дык ці павінен я жыцьцём рызыкаваць? Колькі разоў я прасіў штогадзінавую ахову! Колькі разоў! А зараз пойдзем. Я ўмываю рукі. Забірайце ўсё, што ёсьць.

Ён рабіў усхваляваныя жэсты. Ягонае абурэньне і роспач былі да тога жаласьлівыя, што Рыгор разьвесяліўся. Ён ляпнуў Лявона па плячы і засьмяяўся:

– Возьмем хлопца ў нашу банду? Ён нам спатрэбіцца. Мабыць умее грошы хутка лічыць! Чуеш, ты? Тупай наперад і не балбачы! А за добрыя паводзіны зможаш і сабе мяшок грошай адсыпаць. Потым зваліш на нас усё.

Служка няўпэўненымі крокамі накіраваўся да выйсьця з прымальні. Лявон разглядаў ягоны дзіўна белы твар са шкляным поглядам. На служкавым лобе выступілі дробныя кропелькі поту, але вятроўкі ён чамусьці не здымаў. «Цікава, перапалохаўся б я на ягоным месцы гэтак жа моцна? Як бы я сябе паводзіў?» – думаў Лявон.

– Ёсьціка там хто? – Рыгор паказаў руляй на скураныя дзьверы.

– Вось жа я, перад вамі, – сказаў служка і праглынуў.

– Дык ты дырэктар, ці што? – зьдзівіўся Рыгор.

– Так.

– Вылупак ты, а не дырэктар! Што тут яшчэ скажаш. Вядзі!

Рыгор саступіў убок, даючы дырэктару прайсьці ў калідор. Яны рушылі ўглыб будынка: наперадзе дырэктар, за ім з аўтаматам наперавес Рыгор, і ў канцы Лявон, які разглядаўся на бакі і прынюхваўся да ядомага водару пораху.

– У вас тут сталоўка ё? – не ўтрымаўся Рыгор і таксама павёў носам. Яму зусім не здавалася, што пахне порахам: пахла вызначана супам харчо. Ягоны рот напоўніўся сьліной і ён адчуў, што дзеля добрага абеду гатовы абрабаваць заадно і сталоўку. Дырэктар маўчаў, і Рыгор тыцнуў яго руляй у зад. – Сталоўка ёсьць, кажу?

– Гэта я сабе суп заварваю, таму пахне, – спатыкнуўшыся, нясьмела адказаў дырэктар.

Яны дайшлі да лесьвіцы і пачалі спускацца. Рыгор думаў, што гурток гарачага супу – гэта вельмі нядрэнна. Суп з канцэнтрату вядома саступае сьвежазваранаму, але ў гэткіх умовах на першым месцы – шпаркасьць. А Лявон разважаў ужо пра іншае: ці робіцца быцьцё менш зьневажальнае, калі ў цябе ў руках аўтамат, і ты можаш загадваць камусьці і вырашаць, жыць яму ці ня жыць? Ён вёў рукой па драўляных парэнчах і адчуваў стомленасьць. Яму ўжо пачынала пазяхацца.

Спусьціўшыся на два пралёты, дырэктар адчыніў цяжкія краты. Зноў пацягнуўся калідор, але ўжо больш змрочны, падземны. Дзьверы зрабіліся мэталічныя, з кодавымі замкамі.

– Вам даляры ці рублі? – пацікавіўся дырэктар, запавольваючы крок. Ён ужо ўвайшоў у ролю банкіра, які выдае кліенту ўклад, і перастаў дрыжэць.

Рыгор павярнуўся да Лявона, поглядам запытаўшы яго. Лявон паціснуў плячыма.

– А ты, дружа, ці купляў кватэру калі? – спытаў Рыгор у дырэктара. – За яе далярамі плацяць ці рублямі?

– Я жыву з мамай, – унікліва адказаў дырэктар.

Ён панурыўся, быццам паказваючы, што ня хоча браць на сябе адказнасьць за прыняцьце значнага вырашэньня, але нікога не прысьпешвае і гатовы чакаць, пакуль кліент робіць выбар. Рыгор выглядаў разгублена, пытаньне пра валюту засьпела яго зьнянацку. Ён пачухаўся. Лявон адзначыў, што Рыгор паводзіць сябе вельмі падобна да сапраўднага крымінальніка. Звычкі, манеры, лексіка. Хоць, зь іншага боку, хіба ён бачыў крымінальніка? Можа, яны цалкам іншыя.

– Чуеш, а якую валюту больш бясьпечна браць? – зноў запытаўся дырэктара Рыгор, спрабуючы ўсё прадугледзець. – Можа, нумары купюр з даляраў усе запісаныя, а з рублёў – не? Ну ці наадварот? Каб ня вылічылі нас потым?

– У нас усё ўлічанае, – дырэктар з вартасьцю нахіліў галаву. Але потым зразумеў, што, засмучаючы рабаўнікоў, можна атрымаць кулю ў лоб, і дадаў: – Калі пасьпяшацца, дык можна штосьці прыдумаць, самі ж бачыце, як павольна ўсё працуе. На’т спэцназ даводзіцца з цэнтру выклікаць.

Пачуўшы пра спэцназ, Рыгор больш ня бавіўся і запатрабаваў набіць сваю торбу далярамі, а заплечнік Лявона – рублямі. Дырэктар набраў на бліжэйшых дзьвярох код, разнасьцежыў іх і, памацаўшы рукой за вушаком, запаліў сьвятло. І адразу ж пайшоў адчыняць суседнія дзьверы, а Рыгор зь Лявонам зазірнулі ўнутар.

На падлозе высілася вялізарная куча пачкаў з далярамі. Памяшканьне было прыкладна пяць на пяць мэтраў, і ўздоўж сьцен стаялі стэляжы з паліцамі. Хутчэй за ўсё, ад пачатку меркавалася складаць пачкі на паліцы, але калі месца не хапіла, грошы сталі валіць наўпрост на падлогу. Рыгор стаяў узрушаны. Урэшце ўвайшоў, павярнуўся да кучы даляраў сьпіной і паваліўся на яе, раскінуўшы рукі. Лявон усьміхнуўся, гледзячы на яго, але сам уваходзіць ня стаў, бо сачыў дырэктара, які корпаўся ля наступных дзьвярэй. Ад даляраў пахала сьвежай паперай і чымсьці яшчэ, Лявон пакуль што ня мог распазнаць.

– Памятаеш, Лявон, як мы дзівіліся: дзе людзі грошы бяруць? – паслабленым голасам мовіў Рыгор, беручы ў рукі то адзін, то другі пачак, і разглядаючы іх. – Няўжо ўсе тут бяруць?..

Нарэшце ён устаў, расшпіліў торбу дый пачаў хутка кідаць у яе пачкі. Торба напоўнілася імгненна; яна здавалася нікчэмна драбнюткай у параўнаньні з грудай грошай, якая ані не паменшылася. Рыгор штурхнуў торбу нагой і застаўся незадаволены ейнай друзласьцю. Ён высыпаў даляры на падлогу і пачаў складаць ізноў, цяпер ужо шчыльна і акуратна. Зашпіліўшы маланку, ён зь цяжкасьцю закінуў торбу на плячо і выйшаў у калідор.

– Хадзі, вазьмі рублёў. Толькі купюры выбірай якія буйнейшыя, – сказаў ён Лявону і падаў яму невялікі поліэтыленавы мяшок з напісам «Nivea». – Сюды таксама насыпай. Можа, у цябе яшчэ мяшкі ёсьць з сабой?

У Лявона мяшкоў не было. Ён увайшоў у суседні пакой, зірнуўшы дырэктару ў вочы так, што той адступіў на крок, і ўбачыў там дакладна такую ж карціну: гару рублёў у пачках на падлозе. Рублёвы пах быў падобны да даляравага, але адрозьніваўся большай сьвежасьцю. Лявон памяшаў нагой гару. Сярод пачкаў чырвоных дзясятак і зеленаватых дваццатак трапляліся бледна-сінія пяцідзясяткі і ружовыя сотні. Лявон пачаў выбіраць сотні і напаўняць заплечнік, краем вуха слухаючы размову Рыгора з дырэктарам.

– А ты чаго стаіш? Набяры хоць у кішэні баксаў!

– Не, дзякуй.

– Ня будзь дурнем. Ніхто ж не пазнае! Шкадаваць потым будзеш. Усё роўна ж не твае грошы, а казённыя. Чуеш, а золата ёсьціка ў вас?

– Ёсьць і золата.

– Ух! Я чмурэю проста! Мы яшчэ прыйдзем да цябе, зараз усё роўна ня ўцягнем. Ты як, ня супраць? Ха-ха! А суп яшчэ застаўся ў цябе?

Дырэктар маўчаў, палічыўшы пытаньне пра суп не патрабуючым адказу жартам. Але Рыгор не жартаваў:

– Што маўчыш?! Пагарджаеш мяне, ці як? Суп застаўся, кажу?

– Ой! – мяркуючы па голасе, дырэктар атрымаў штурхель руляй. – Прабачце, я думаў, вы не сур'ёзна. Так, застаўся суп! Вы зь якім густам любіце? У мяне харчо і курыны.

– Гэта добра. Абодва паспрабуем. Ты мне вось што яшчэ скажы: навошта ў нядзелю на працы тырчыш?

– Мне падабаецца тут. Я справаздачы складаю, суп вось ем...

Яны павярнулі галовы да Лявона, які зьявіўся з напоўненым заплечнікам у адной руцэ і мяшком у другой. Выглядаў ён кепска: стомлены твар, цьмяны погляд пад ногі. Рыгор занепакоена спытаў, ці ўсё ў парадку, і Лявон адказаў, што проста хоча спаць. Дырэктар прапанаваў яму выпіць кавы, каб узбадзёрыцца. Яны пайшлі назад, зараз ужо ў іншым парадку: наперадзе Рыгор, за ім дырэктар, ззаду Лявон. Рыгор напомніў дырэктару пра суп, і той з найсур’ёзьнейшым выглядам сказаў, што памятае. Лявон выказаў сумнеў, ці патрэбныя ім кава з супам, бо спэцназ можа наляцець з хвіліны на хвіліну. Рыгор паглядзеў на гадзіньнік і супакоіў Лявона: з узьняцьця сьцяга прайшло ўсяго дваццаць хвілін, і нават калі сьцяг заўважылі, дык у іх ёсьць яшчэ паўгадзіны, пакуль спэцназ дабярэцца сюды з цэнтру.

Рыгор і Лявон уселіся ў прымальні на канапе, а дырэктар пайшоў у свой кабінэт грэць электрачайнік. Рыгор закурыў і павольна, знарочыста гучна, каб чуў дырэктар, пачаў расказваць сьвежы анэкдот:

– Сустрэліся аднойчы тры бандыты – Саня Руды, Сярога Чырвоны ды Дзімон Барвяны. Выпілі яны моцна дый паспрачаліся – хто зь іх найбессаромнейшы і найбязьлітасьнейшы. Саня Руды кажа – я аднойчы абрабаваў банк і дырэктара забіў. Сярога Чырвоны кажа – я аднойчы рабаваў банк і дырэктара забіў, і касіраў забіў, і кліентаў забіў. Дзімон Барвяны кажа – а я аднойчы абрабаваў банк і ўсіх жывымі пакінуў. Саня Руды ды Сярога Чырвоны сьмяюцца – ты ў нас найсумленьнейшы і найжаласьнейшы. А Дзімон Барвяны адказвае – дурні, дык гэта толькі аднойчы было, усяго ж я абрабаваў дваццаць чатыры банкі.

 Рыгор паглядзеў на Лявона – ці хоць усьміхнецца? – але той быў сур'ёзны і засяроджаны. Тым часам з кабінэта зьявіўся дырэктар з падносам, на якім стаялі плястыкавыя кубачкі з кавай і плястыкавыя слоічкі з супам, ужо напоўненыя кіпенем. Па ягонаму бледнаму твару Рыгор зразумеў, што анэкдот паўплываў. У паветры разьліваўся мясны водар, і Рыгор праглынуў. Ён ведаў, што трэба пачакаць колькі хвіляў, пакуль суп заварыцца, і, адцягваючы сябе ад нецярплівых думак, пачаў акуратна закасваць ніз свае шапкі, каб вызваліць рот паесьці. Лявон у задуменьні ўзяў у рукі кубачак з кавай і пачаў павольна круціць яго пад невялікім нахілам, назіраючы, як шума пакідае сьляды на сьценках. Усе маўчалі.

– У цябе паслухаць штосьці ё? – парушыў цішыню Рыгор, зьвяртаючыся да дырэктара. – Радыё там ці яшчэ штосьці?

– Радыё няма. У нас забаронена, – суха адказаў дырэктар.

– Пакрыўдзіўся на нас? Кінь, усё ж застрахаванае! Каму можа быць дрэнна праз маленькае рабаваньне, – дабратліва сказаў Рыгор. – Ты не хвалюйся, у анэкдота яшчэ і другі канчатак ёсьць, слухай. Значыцца, Саня Руды ды Сярога Чырвоны сьмяюцца – ты ў нас найсумленьнейшы і найжаласьнейшы. А Дзімон Барвяны адказвае – дурні, я людзей кінуў паміраць са старасьці і хваробаў, а гэта нашмат бязьлітасьней! Ну як, лепш? – пасьмейваючыся, Рыгор пацягнуўся за супам. – Ужо заварылася. А лыжачкі ёсьць у цябе?

Дырэктар спахапіўся і прынёс са свайго кабінэта колькі чайных лыжак. Рыгор зьняў фольгу са слоічкі, удыхнуў гарачы духмяны пар і, зрабіўшы першы глыток, ухвальна мыкнуў. Дырэктар стаяў, абапёршыся на стол, Лявон працягваў круціць кубачак з кавай, і абодва глядзелі на Рыгора, як ён есьць. Рыгор моўчкі і спакойна зьеў абедзьве слоічкі супу, з палёгкай уздыхнуў і абвясьціў, што пара ісьці.

– А цябе мы прывяжам да фатэля, каб ты ня бачыў, у які бок мы рушылі. Не крыўдуй, дупка.

Дырэктар запэўніў, што ня будзе крыўдзіцца. Рыгор сарваў з вакна пупыркавую вяроўку, з дапамогай якой паварочваліся жалюзі, і прывязаў дырэктара да сакратарскага фатэля.

10. Як Лявон ды Рыгор застудзіліся

Рыгор прапанаваў нікуды не ісьці, а залегчы ў хмызьняку і дачакацца, пакуль зьявіцца спэцназ. На ягоную думку, было б глупствам сутыкнуцца зь ім на дарозе, гэта прывяло б да бессэнсоўнага і небясьпечнага стрэльбішча. Яны прайшлі трохі ўбок ад будынка і разьмясьціліся ў густых, даўно ня стрыжаных зарасьніках грогу. Лявон з асалодай сьцягнуў з галавы гарачую шапку, адчуўшы кончыкамі пальцаў рыфлёныя адбіткі, пакінутыя ніткамі на твары. Зямля за грогам парасьла высокай травою з высьпеўшымі каласкамі, і Лявон, улёгшыся на сьпіну і падклаўшы пад галаву заплечнік, цешыўся на іхную блізкасьць. Адзін каласок схіліўся да самага твару Лявона, ён лёгка правёў па ім паўзачыненай далоньню і разглядаў пясочна-жоўты пылок, што застаўся на скуры. Тым часам Рыгор уважліва агледзеў хмыз, абраў найлепшую агнявую пазыцыю ў прасьвеце паміж лісьцем і ўсталяваў туды аўтамат.

Паназіраўшы колькі хвіляў за дарогай, Рыгор павярнуўся да торбы і расшпіліў маланку. Палез у яе рукою, спрабуючы намацаць нешта ў глыбіні, але пачкі даляраў былі выкладзеныя шчыльна, і дабрацца да дна яму не ўдалося. Ён з прыкрасьцю мовіў, што забыўся перакласьці рэшткі доктарскай каўбасы ў бакавую кішэню, а яны былі б зараз так дарэчы! Лявон не адказваў.

Рыгор праглынуў сьліну і вярнуўся назіраць праспэкт. І ў час: ўдалечыні паказалася чалавечая постаць. Яна хутка набліжалася, расла, і неўзабаве можна было разгледзець чорную бярэтку, чорны вайсковы строй і трыкутнік бела-сіняй цяльняшкі на грудзёх. Спэцназавец крочыў бакавінай шырока і цьвёрда, ад ягоных высокіх чорных ботаў, даверху зашнураваных, падымаліся воблачкі пылу. Ён выразна махаў адной рукой у тахт крокаў, а другую трымаў на пасу аўтамата, дакладна такога ж, як і ў Рыгора зь Лявонам. Ужо праз хвіліну, узяўшы аўтамат наперавес, ён збочваў на масток, што вёў да банку. Ля ўваходу ён спыніўся, зьняў з поясу пляшку і адпіў колькі глыткоў. Потым выцер вусны рукавом і адважна рушыў унутар. Рыгор зірнуў на гадзіньнік.

– Выдатна! Каб мы тамака хвіляў на пяць затрымаліся, дык невядома, чым магло б скончыцца. А зараз сыходзім! – загадаў ён і ўстаў.

Рыгор падняў торбу, надзеў яе на правае плячо, павесіў аўтамат на шыю і павярнуўся да Лявона. Той спаў, раскінуўшы рукі і прыадчыніўшы рот.

– Знайшоў час! – Рыгор штурхнуў яго красоўкай. Лявон здрыгануўся і расплюшчыў вочы. – Падымайся! Сыходзім! Хутчэй!

Лявон паслухмяна ўстаў, пазяхаючы і праціраючы пальцамі вочы. Рыгор узяў яго за рукаў і пацягнуў да праспэкту. Ён баяўся, што спэцназавец выйдзе вонкі дый заўважыць іх; ягоны твар зрабіўся заклапочаны і злосны. Лявону перадалося пачуцьцё сур'ёзнасьці, і ён таропка пайшоў за Рыгорам па бакавіне. Калі яны адыйшліся ад мастка мэтраў на пяцьдзясят, Рыгор спыніўся, падштурхнуў Лявона ў сьпіну, каб ён ішоў далей, а сам пабег назад, да ўваходу. Напружваючыся, ён падцягнуў да дзьвярэй чыгунавую сьметніцу, стварыўшы невялікую барыкаду. Калі ён бегам дагнаў Лявона, ягонае дыханьне было цяжкім, твар заліваў пот. Лявон прапанаваў паднесьці ягоны аўтамат, выказаўшы здагадку, што страляць ужо наўрад ці прыйдзецца.

– Дзякуй, браценік! – выдыхнуў Рыгор, аддаючы яму зброю.

Лявон цяпер крочыў першым, разглядаючы ў пыле сьляды спэцназаўца, і думаючы, ці зручна яму ў гэтых чорных ботах. Цікава, яны носяць шкарпэткі або анучы? Ён нават хацеў задаць гэтае пытаньне ўголас, але потым рассудзіў, што ня час. Яны шпарка рухаліся праспэктам Дзяржынскага да цэнтру і неўзабаве дасягнулі скрыжаваньня-круга, ад якога ішоў на паўднёвы ўсход праспэкт Жукава. Увайшоўшы ўнутар круга, пакрытага выгарэлай ны сонцы травой, Рыгор спыніўся, скінуў торбу і сказаў Лявону:

– Пасядзім пяць хвіляў? Сьпякотна.

Ён апусьціўся на зямлю, выцягнуў ногі і абапёрся рукамі назад. Лявон, застаўшыся ў яго за сьпіной, няўпэўнена пераступіў з нагі на нагу дый мовіў:

– Мне, мусіць, пара, – Рыгор зьдзіўлена павярнуўся да яго. – Мне туды.

Лявон павёў падбародкам на поўнач, дзе пачынаўся праспэкт Пушкіна. Рыгор адразу забыўся аб стомленасьці і сьпякоце, падхапіўся і пачаў горача пераконваць Лявона, што йсьці дадому небясьпечна. Лепш трымацца разам, і лепш затаіцца. Ён прапанаваў перачакаць некаторы час у ягоных гаражох. Лявон імлява пагадзіўся, не зусім разумеючы, што дасьць ім перачаканьне. Калі ўжо цябе высачаць, дык адседжвайся ці не, гэта нічым не дапаможа, хіба не? Але на спрэчку не было сілаў. Акрамя таго, бываць у гаражох яму раней не даводзілася, і думка пра іх абуджала ў ім смутную цікавасьць. Лявон уяўляў сабе вялізарныя памяшканьні з паўкруглай стольлю на складаных рашэцістых мэталяканструкцыях – ён бачыў такія гаражы ў адным з часопісаў.

Калі яны прамінулі Траецкае прадмесьце, Лявон адчуў, што больш ісьці ня мае сілы: аўтаматы нацёрлі плячо, а заплечнік зь мяшком, якія здаваліся спачатку маленькія і лёгкія, пасьля доўгага шляху зрабіліся каменна цяжкія. Ён паклікаў Рыгора, што зноў крочыў наперадзе, і прапанаваў зрабіць прывал. Рыгор таксама стаміўся і маўчаў толькі з асьцярогі, што Лявон ізноў захоча сысьці. Цяпер, калі гаражы сталі бліжэйшыя за Лявонаву хату, і вяртацца назад ён наўрад ці пажадаў бы, можна было і адпачыць. Яны збочылі ў парк ля Опэрнага тэатра і плюхнуліся на адну з даўгіх гранітавых лавак.

– Стаміўся? Ну, патрымай крыху, галоўная справа зробленая! Ты давай пасядзі, а я ў гастраном па чыпсы зьлётаю, – за час, праведзены ў дарозе, Рыгор дужа згаладнеў, і пустэча ў ягоным жываце патрабавала запаўненьня.

Лявон, адказаўшы на словы Рыгора слабым ускалыхам галавы, адкінуўся на сьпінку лаўкі, выцягнуў ногі і заплюшчыў вочы.

Рыгор вярнуўся праз чвэрць часу з двума вялізнымі пачкамі чыпсаў, скруткам гарачых сэндвічаў, трыма бутэлькамі піва і літрам апэльсінавага соку, асабіста дзеля Лявона. Лявон моцна спаў. «Дзіўны дзяцюк гэты Лявон. Колькі ўжо можна спаць? Таму ён такі і затарможаны, што сьпіць помногу». Рыгор сеў побач, адкаркаваў піва гайкавым ключыкам нумар трынаццаць і ўзяўся за сэндвічы.

Было ціха і цёпла, недзе ўглыбіні парку сьпявала птушка. Рыгор глядзеў на шэры, змрочны фасад Опэрнага тэатра і, жуючы, разважаў, што ў гэткай пабудове добра было б выконваць Вагнэра. Ці бываюць там наогул канцэрты? Успомніўшы ўвэрцюру да «Валькірыі», ён закалыхаў галавой у тахт музыкі і замыкаў у нос. Зьеўшы другі сэндвіч, ён зьняў красоўкі, сьцягнуў шкарпэткі, акуратна паклаў шкарпэткі на красоўкі і выцягнуў стомленыя ногі побач з нагамі Лявона, трохі даўжэйшымі. Салодка паварушыў пальцамі. «Як добра ўсё атрымалася! Так лёгка і проста!» – ягоныя думкі перацяклі на ўдалае рабаваньне. Можа пералічыць зараз грошы? Не, потым. Ён залетуцеў, як будзе выбіраць і купляць кватэру. У якім раёне лепш? Можа, недзе тут, у цэнтры? Ціха, сьвежа. Тэатар побач, дарэчы. Гуляй сабе ў парку навокал, валяйся на траве, жуй вэнджаныя каўбаскі. Улагоджаныя думкі Рыгора перапыніліся, калі ягоная рука, працягнутая па наступны сэндвіч, намацала толькі пусты мяшок з хлебнымі дробкамі. Ён зірнуў на Лявона і рассудзіў, што калі санліўцу не дасталася сэндвічаў, дык у гэтым вінаваты толькі ён асабіста. Стане яму і чыпсаў. Але калі ж ён прачнецца? Рыгор апусьціў пустую бутэльку і мяшок з дробкамі ў чорную чыгунавую сьметніцу, адкаркаваў другое піва і ўзняўся, выпрастаўся. Заманіўшыся крыху прайціся басанож, ён накіраваўся да тэатра.

Ягоныя падэшвы прыемна ступалі па ўгрэтым сонцам пліткам, падмінаючы мяккую траўку, што прабівалася паміж імі. Накіраваўшыся па прыступках да галоўнага ўваходу і разглядаючы ўзьнёслыя фігуры на портыку, Рыгор намагаўся падымаць босыя ногі вышэй, каб ня ўдарыць пальцамі аб камень. Прайшоўшы паміж квадратнымі калёнамі, ён убачыў у адной зь нішаў тое, чаго невыразна спадзяваўся – афішу. Напісаная бэзавым алоўкам на белым кардонавым аркушы, яна здалася яму дзіўнай і неналежнай. Але раней афішы яму ніколі не трапляліся, параўноўваць было не з чым, і ён адагнаў сумневы. Пачаўшы чытаць, Рыгор нават сьвіснуў са зьдзіўленьня – афіша абяцала ў найбліжэйшай будучыні ўрачыстае адкрыцьцё сэзона і паведамляла, што вядзецца рыхтоўля да пастаноўкі опэры Вагнэра «Лятучы Галяндзец». Ніякіх падрабязнасьцяў і дат не вызначалася. Рыгор перачытваў яе колькі разоў запар і дзівіўся сам на сябе – як яму раней не прыходзіла думкі наведаць тэатар? Ён пацягнуў дзьверы, але яны не паддаліся. Рыгор адпіў з бутэлькі. «Мабыць, нядзеля ў іх выходная. Трэба будзе прыйсьці сюды ў які будзень дый даведацца дакладную дату пастаноўкі. Выдатны дзень сёньня! Дзень перамогаў, посьпехаў і добрых навінаў». У найлепшым гуморы ён спусьціўся назад і пабудзіў Лявона.

Праз гадзіну яны дабраліся да гаражоў. Ахоўнік дзядзя Геня ўжо быў на месцы, незвычайна рана для сябе. Ён прадыхаўся ля свае цаглянае хаткі і ўбачыў іх здалёку: памахаў смуглай валасатай рукою дый падняў шлягбаўм. Патрэбы ў гэтым не было ніякай, але яму падабалася гэткім парадкам паказваць вартасьць сваіх службовых абавязкаў. Дзядзя Геня выглядаў тыповым вяскоўцам-гаспадаром, ужо не маладым, але яшчэ не пажылым, жылаватым, з пасівелым шчэцьцем, у старых нагавіцах са стрэлачкай і замытай белай суколцы. Ураніцу і ўвечары дзядзя Геня корпаўся з жонкаю на лецішчы, а калі-нікалі ўдзень на гадзіну-дзьве прыходзіў да гаражоў, пабалбатаць з Рыгорам і адгадаць крыжаванку. І ўсё ж пра становішча ахоўніка ён меў асаблівае ўяўленьне – ён лічыў сваю пасаду ў некаторым родзе кіравальнай. Таму, падняўшы шлягбаўм, ён ня стаў сустракаць Рыгора і Лявона на нагах, а дзеля самавітасьці вярнуўся ў будку, надзеў на нос свае ўлюбёныя акуляры без аправы і ўзяў у руку аловак. Акуляры бліснулі ў сонечным промні.

– Дзядзя Геня – добры мужык. Свой чалавек, – патлумачыў Рыгор Лявону, калі яны параўняліся зь сіняй водакалёнкай, і крыкнуў: – Здароў, дзядзь Гень! Як маесься?

Дзядзя Геня заўсьміхаўся, зарухаўся за шклом. Ані не зьдзівіўшыся на аўтаматы за плячыма ў сяброў, ён высунуўся ў дзьверы і з воклічам «Лаві!» кінуў Рыгору вялікі чырвоны яблык. Рыгор лёгка злавіў яго, перадаў Лявону, а сам запусьціў руку ў торбу з грашыма. Праходзячы паўз адчыненых дзьвярэй, спрытна шпурнуў туды тугі пачак грошай і патрапіў наўпрост на калені дзядзе Гене.

– Ну, каго ўжо абрабавалі, байцы? – дзядзя Геня засьмяяўся і пастукаў пачкам па стале. – Пастраляць з калаша дасьцё, героі? Ха-ха!

– Дзядзь Гень, калі тутака спэцназавец раптам зьявіцца, дык паведамі, га?

– Не турбуйся, сынку, вораг ня пройдзе! – ён ізноў памахаў ім рукой.

«Дзікі нейкі дзядзька, – думаў Лявон, – Здаецца, аўтаматы, пачкі грошай і спэцназ – гэта для яго жыцьцёвая норма». Ён азірнуўся і ўбачыў, як дзядзя Геня апускае шлягбаўм. Цёплы павеў надзьмуў ягоную суколку нібы ветразь.

Гаражы троху расчаравалі Лявона сваімі невялікімі памерамі, але, калі Рыгор зьняў замок і расчыніў створку брамы, унутры сталася вельмі ўтульна. Лявон стаў на парозе і разглядаўся. Асабліва яго зьдзівілі прычэпленыя да сьцен разнастайныя прылады, інструмэнты дый проста дзіўныя рэчы, кшталту тачкі на трох колах, зялёнай гумовай грэлкі ці двух зьвязаных за дзяржальні венікаў. Ён падыйшоў да сьвідравальнага станка і з павагай правёў пальцамі па ягонаму магутнаму патрону з шурпатай насечкай.

– Праходзь, ладкуйся. Тутака кухня, а вунь там пакой. Можаш паслухаць штосьці, пакуль я макароны звару, – тон Рыгора прыкметна зьмяніўся, стаў яшчэ больш упэўнены і нядбайны: тут, дома, ён панаваў безумоўна.

Рыгор кінуў торбу пад варштат, паставіў аўтаматы за халадзільнік і з гучным «уфффф» паваліўся ў качалку. Сагнуўшы шыю, панюхаў свае падпахі і скрывіўся. Лявон зь непрыязнасьцю адвёў вочы. «Як вульгарна. І што я тут раблю, зь ім? А сысьці – дык няветліва. Зьневажальнае становішча!» Каб адцягнуцца ад гэтых думак, Лявон скарыстаўся запрашэньнем – прайшоў, нагнуўшыся, у другой гараж, сеў на кушэтку.

– Толькі ня сьпі! Пайшлі, памыемся! – Рыгор зазірнуў у пройму, здымаючы зь сябе кашулю. – Лазьні вядома няма, але не зарастаць жа каростай! Сёньня быў вялікі дзень, і цяперака мы зусім іншыя людзі! Адчуваеш, як ты зьмяніўся з раніцы?

Лявон не адчуваў нічога, акрамя смутнага раздражненьня, але ўстаў і выйшаў усьлед Рыгору вонкі. Рыгор, ганарліва расправіўшы плечы, нетаропка шыбаваў паўз доўгага шэрагу рознакаляровых гаражных брамаў. Ля калёнкі ён шырока расставіў ногі і націснуў на рычаг. Вада зьявілася, як заўсёды, не адразу, а праз хвіліну, даючы зразумець, што ёй няпроста, і яна бяжыць здалёку. Рыгор папрасіў Лявона патрымаць рычаг, а сам нахіліўся, склаў далоні коўшыкам і, дачакаўшыся струменя, спачатку абмыў твар, потым з крыкам і сьмехам сунуў пад яго галаву, а потым стаў плёскаць ваду сабе на грудзі, на шыю і на рукі. Нечакана ён заціснуў рукою кран і накіраваў тугія пырскі на Лявона. Лявон віскнуў і адскочыў ад калёнкі, адцягваючы ад скуры мокрую кашулю.

– Стой! Не адпускай, бо зноў чакаць прыйдзецца! Больш ня буду! – рагатаў Рыгор. – Распранайся, цёпла ж!

Дзядзя Геня за шклом вартоўні ўхвальна сьмяяўся і паказваў ім адзінец. Вада была сцюдзёная, але Лявон раптам ізноў адчуў, што энэргія Рыгора сілкуе яго, нібы батарэйка. Завабіўшыся хваляй душэўнага ўздыму, ён пырхаў, крычаў і гарэзіў разам з Рыгорам. Яны плёскаліся і пырскаліся хвіляў пяць, у выніку штаны таксама вымаклі наскрозь, іх прыйшлося зьняць і разьвесіць на створцы брамы. Сонца схавалася за хмарку, стала халаднавата.

– Ну як табе? Асьвяжыўся? Палезьлі зараз на дахі загараць, – Рыгор, грэючыся, падскокваў на месцы, адлюстроўваючы стойку баксёра.

Ён вынес з гаража алюміневыя ўсходкі, першым залез наверх і лёг, закінуўшы рукі за галаву. Лявон асьцярожна падняўся ўсьлед. Жалеза даху, памаляванае карычневым, было цёплае празь нядаўняе сонца, але Лявону неўзабаве стала зябка. Ён лёг на жывот і падціснуў пад сябе рукі, ужо ў дрыжыках. Перад ягоным тварам была няроўная фарба, месцамі аблупленая, дробныя напаўпразрыстыя семечкі бярозы, выспы балотна-зялёнага моху. Рыгор таксама зьмерз, і яму не ляжалася. Ён сказаў, што прынясе піва, пераступіў церазь Лявона і зьнік унізе.

– Можа, у цябе і рушнік знойдзецца? – спытаў наўздагон Лявон. Рыгор крыкнуў, што пашукае.

Рушнік давялося чакаць доўга – ён, мабыць, захоўваўся ў Рыгора недзе ў далёкіх запасьніках, і знайсьці яго было нялёгка. Лявон уяўляў, як Рыгор рыецца ў глыбокіх скрынях з клёпанымі кутамі, дастаючы адтуль і разглядаючы тое камзол, тое сурдут, тое вышыты чырвонымі ўзорамі абрус. Лявон пачынаў дрыжаць. Пяшчотны павеў у немені сонца і пасьля ледзянога купаньня здаваўся непрыемна халодны. Лявон сеў і шчыльна абхапіў калені рукамі. З валасоў сьцякала вада і зьбіралася кроплямі на кончыку носа. Лявон дакранаўся набрынялай кропляю да калена, і яна расьцякалася ледзь прыкметнымі струменцамі па скуры, прыўздымаючы валасінкі. Чакаючы наступную кроплю, ён з надзеяй паднімаў галаву да неба. Праз воблака было відаць, як павольна рухаецца ўнутры бледна-жоўтае сонца.

Сонца пасьпела дасягнуць сярэдзіны, калі Рыгор вярнуўся з бутэлькай піва, пакункам соку і маленькім вафлёвым рушніком. Гэта быў адзіны рушнік, які ў яго знайшоўся, але затое ён гасьцінна дазволіў Лявону выцерціся першым. Пачаўшы выціраньне з галавы, Лявон зразумеў, што зглупіў – рушнік імгненна змакрэў і зрабіўся агідна халодны. Рыгор адкаркаваў піва, закурыў і паабяцаў, што сонца зараз зьявіцца. Лявону смажыла, і ён узяў сок, які, здаецца, праляжаў у лядоўні тыдзень. Скалынаючыся, Лявон выпіў пакунак за пару глыткоў. Рыгору ж, відаць, холад толькі дадаў настрою – ён весела зірнуў на Лявона і сказаў:

– Гэта на’т карысна – халадочак! Загартоўка. Слухай дарэчы анэкдот пра спорт! Сустрэліся аднойчы Пруст, Кафка ды Джойс – і зайшла ў іх размова, хто якім спортам займаецца. Пруст кажа – я хаджу на трэнажоры. Кафка кажа – я катаюся на ровары і на сноўбордзе. Джойс кажа – а я ўніз галавой вішу. Пруст і Кафка дзівяцца – гэта што за трэндавы спорт гэткі? Ёга? Джойс адказвае – якая нахалеру ёга. Калі галавою ўніз, дык да яе кроў прылівае – і плыня сьвядомасьці так і прэ, так і прэ!

І, не чакаючы Лявонава водгуку, Рыгор зарагатаў. Лявон, зьмерзлы і раззлаваны, дэманстратыўна хмыкнуў. «Ён вызначана шалёны, гэты Рыгор. Вар'яцкія анэкдоты». Адрагатаўшы, Рыгор змоўк, і яны некаторы час разам глядзелі на воблака. «І ўсё ж ён уважлівы, Рыгор. Памятае, што я люблю менавіта апэльсінавы сок, – меркаваў Лявон, мякчэючы. – І сьляды... Мае сьляды яшчэ ніколі не заходзілі так далёка». Ён з задавальненьнем адзначыў маўчаньне Рыгора, які не рабіў аніякіх спробаў параўнаць воблака зь якой чарапахай.

Праз хвіляў пяць воблака сапраўды выпусьціла сонца зь сябе. Зноў пацяплела. Лявон і Рыгор неўзабаве ўгрэліся і паслабіліся. Яны перакульваліся са сьпіны на жывот і назад, сохлі і заплюшчвалі вочы. Праз павекі сонца прасьвечвала густа-чырвоным, і на фоне гэтае чырвані плавалі маленькія, няўлоўныя роўным позіркам колцы.

Абсохшы, яны спусьціліся ўніз. Рыгор пачаў гатаваць спагеці з тушонкай, а Лявона пасадзіў у качалку. Ужо ведаючы пра ягоную схільнасьць да нечаканага засынаньня, Рыгор як мага гучней ляскаў вечкам аб рондаль, дробна тупаў нагамі і падрабязна камэнтаваў кожны свой рух: «Вось і вада ўскіпела! Паламаць спагеці напалам ці будзьма есьці даўгія? Саліць шмат, ці ты ня любіш? Ізноў згубіў кансэрвавы нож!» Калі неўзабаве спагеці былі звараныя, зьмяшаныя з тушонкай і выкладзеныя ў плястыкавыя талеркі, Рыгор прапанаваў перайсьці ў суседні гараж і паслухаць музыку.

– Люблю есьці ды слухаць. Табе я таксама піва адкаркую, добра? Бяры! Ты, дарэчы, што любіш слухаць?

Рыгор стаяў перад сваім музычным стэляжом, трымаючы ў адной руцэ талерку, а другой перабіраючы кружэлкі. Лявон сеў на канапу і паставіў талерку побач, яна апякала далоні. Гледзячы на апаратуру Рыгора і высокія паліцы з запісамі, ён успомніў пра дыск, што яму падаравалі ўва ўзнагароду за знойдзены тэлефон. Лявон прынёс з кухні свой заплечнік, расчыніў і спытаўся Рыгора, куды можна перакласьці грошы.

– У мяне там на дне дыск ляжыць. Я яго ні разу ня слухаў.

– Грошы? Валі на падлогу! – Рыгору так спадабалася гэтая ідэя, што ён пакінуў сваю порцыю спагеці на калёнцы, прынёс торбу з далярамі і таксама вытрас яе на сярэдзіну гаража. Утварылася мініяцюрнае падабенства тых грашовых гораў, якія яны бачылі ў банку. З хвіліну яны моўчкі глядзелі на кучу банкнотаў, Рыгор з узбуджэньнем, а Лявон у нейкім здранцьвеньні. Нарэшце Рыгор узяў падаты Лявонам дыск і падазрона агледзеў яго.

– Шубэрт? Песьні? Вось дык густы ў цябе!

– Хіба там Шубэрт? Адкуль ты ведаеш?

– Вось жа, алоўкам падпісана, танютка. Не, давай яго крыху пазьней паслухаем, – Рыгор паклаў дыск на калёнку. – А зараз я «Валькірыю» ўключу! Акурат па гумору, га?

Лявону гэтая назва нічога не сказала, і ён паціснуў плячыма. Рыгор падміргнуў яму, быццам абяцаючы разьвесьці ўсе ягоныя сумневы, раскрыў кардонавы футарал з наборам кружэлак і выцягнуў адну з капэрты. Перш як усталяваць кружэлку на прайгральнік, ён дзьмухнуў на паверхню, паднёс яе да самага носу і агледзеў пад рознымі вугламі. Запусьціўшы круг і апусьціўшы іголку, Рыгор пагасіў сьвятло, і «пакой» зараз асьвятляўся толькі з праходу на «кухню», адкуль падаў пераламаны рэчамі жоўты электрычны прастакутнік. Рыгор ізноў узяў талерку ў рукі і сеў побач зь Лявонам.

Рыгор вельмі любіў гэтую опэру і праслухаў яе не адзін дзясятак разоў. Зараз ён прамінуў палову і паставіў адразу сама яркае месца, «Лёт валькірыяў», каб уразіць госьця. Музыка ўзмацнялася, і па сьпіне Рыгора пабег халадок захапленьня. Кампанія Лявона дадавала асалоды, ён ужо наперад смакаваў, як той упадабае Вагнэра і ўшануе Рыгораў густ. Ён ціхутка засасываў у сябе спагеці, стараючыся ня цмокаць і ніводным гукам не перашкаджаць музыцы.

Лявон сапраўды ўразіўся магутнымі сугуччамі. Што ў гэтае музыцы маецца на ўвазе менавіта лёт, Рыгор яму не сказаў, і Лявону ўявіўся моцны, цяжкі драўляны карабель у буйным моры і жорсткія вікінгі ў змаганьні са штормам. Яму захацелася стаць адным зь іх, утрымліваць цьвёрдымі далонямі тоўсты поўраз, паварочваць ветразь, жмурыцца на ледзяныя кроплі. Хутаранка ацаніла б гэта. Але неўзабаве бушаваньне сьцішылася, зьмянілася на ўрачыста-сумныя дыялогі, і Лявон адцягнуўся на свае ўласныя думкі. У гаражы пахла тушонкай і пыльнымі дыванамі, а ад грошай павявала сьвежай паперай. Ён нагнуўся, падабраў адзін з пачкаў, паспрабаваў разгледзець яго ў прыцемку, панюхаў, і стаў гладзіць пальцам ціснёную паверхню верхняе банкноты. Яму было крыху млосна: галава здавалася вялікай і драўлянай, як карабель, і каламутнай, як штармавое мора, а цела зусім саслабела.

Даеўшы тушонку, Рыгор нахіліўся і паставіў пустую талерку на падлогу. Да гэтага моманту ён унікаў глядзець на Лявона, але цяпер, калі да канца кружэлкі засталося зусім няшмат, Рыгор павярнуўся і з запытальна паднятымі бровамі зазірнуў яму ў твар. Лявон спаў, прыадчыніўшы рот. Рыгор з прыкрасьцю ўстаў з кушэткі і падыйшоў да прайгральніка. Аўтастоп чамусьці не спыніў кружэлкі, яна працягвала круціцца, і на кожным абароце іголка мякка пстрыкала. «Чаму ён увесь час сьпіць? Спаў зранку, калі я яго сустрэў, спаў ля банку ў хмызе, спаў на лаве каля Опэрнага, сьпіць цяпер. Яшчэ толькі пяць вечара! І што мне цяпер рабіць?» Ён паклаў кружэлку ў капэрту і засунуў на месца. Прайшоў да халадзільніка і ўзяў яшчэ піва, моцнае. «А можа і добра, што ён заснуў. Мы і бяз тога за сёньня зрабілі зашмат. Ня будзем прысьпешваць, хай усё ідзе як ідзе».

Рыгор бязмэтава выйшаў на вуліцу з бутэлькай у руцэ, падыйшоў да хаткі дзядзі Гені, ужо апусьцелай, вярнуўся назад, закурыў. Пагартаў свае сшыткі з каталёгам запчастак, але займацца не хацелася. Паглядзеў на нерухомага Лявона. Потым сеў на кукішкі побач з грашовай кучай і пачаў перабіраць пачкі, раз-пораз адглынаючы з бутэлькі. Банкноты крыху адрозьніваліся па памерах, але ў цемры было незразумела, якія зь іх даляры, а якія рублі. Паціху да Рыгора вярнуўся добры гумор. Ён думаў пра сваё новае жыцьцё, што, даладна кажучы, яно пачалося сёньня, але па-сапраўднаму пачнецца з заўтрашняе раніцы. Заўтра ўсё будзе па-іншаму.

Назіраючы на роўны подых Лявона, ён таксама заманіўся легчы і заплюшчыць вочы. Ці праз моцнае піва, ці праз багаты падзеямі дзень, але яго адолела стомленасьць і слабасьць, а ў галаве нешта непрыемна пульсавала. Рыгор устаў, пагасіў сьвятло на кухні, а потым прылёг наўпрост на грашовую кучу. Ён доўга круціўся і паварочваўся, але неўзабаве ўладкаваўся зручна і ўтульна.

Частка 2. Празарэньне

1. Як Лявон ды Рыгор празарыліся

Лявон прачнуўся ў гарачай цемры, разьведзенай бледнай плямай праходу ў суседні гараж. Цела за ноч зрабілася цалкам ватовым. Ён устаў, і галава закружылася, а ногі ледзь не падагнуліся са слабасьці. Нос чымсьці запоўніўся знутры, і дыхалася толькі ротам. Вочы рэзала, быццам у іх насыпалі дробнага пясочку. «Што са мной?» – млява дзівіўся Лявон. Ён паспрабаваў прыгледзецца да цемры і, здаецца, распазнаў постаць Рыгора на падлозе, на кучы грошай. Лявон рушыў да выйсьця. Ноч канчалася, але сонца яшчэ не ўстала, паветра цьмяна шарэла. Ён зьняў з прыадчыненае створкі брамы нагавіцы і надзеў іх, скамечаныя, але прыемна сухія і прахалодныя. Галава зноў закружылася. Ён зрабіў пару крокаў і апусьціўся на зямлю, прыхінуўшыся сьпіной да гаража. З правай ноздры раптам выцек цёплы струменец і казытліва спыніўся на верхняй вусьне. Лявон выцер яго тыльным бокам далоні і зразумеў, што застудзіўся. Да гэтага часу зь ім аніколі такога не здаралася, хоць ён часам бачыў застуджаных людзей. Адразу спамянуўся тата, які чхаў і смаркаўся, паводле Рыгора, на працягу колькіх гадоў. У гэты ж момант з гаража пачуўся глухі кашаль. «Ну вось, і Рыгор таксама. Спадзяюся, ад гэтага можна неяк пазбыцца... – сумна падумаў Лявон, – Чога будуць вартыя ўсе ровары і тэлефоны, калі ў мяне гэткія сусьлі...» Вобраз хутаранкі згусьціўся перад ягонымі вачыма, і ў Лявона праз ейную прыгажосьць і праз жаль да застуджанага сябе набухлі сьлёзы.

У поўным заняпадзе сілаў ён сядзеў ля гаража, дыхаючы расчыненым ротам. Гарачая галава, здавалася, усё павялічвалася ў памерах. Ягоныя думкі зрабіліся непаваротлівыя і вязкія, але быццам набылі новы характар і здольнасьць бачыць усё зь іншага пункту. Назіраючы, як навокал павольна віднее, Лявон адчуваў, што вось-вось ухопіць і зразумее нешта надзвычайна значнае. Ён цёр паказьнікам расколіну на асфальце, і ейная шурпатасьць прыносіла нечаканае задавальненьне. Ад асфальту адлузваліся паўпразрыстыя дробкі, прыліпалі да вільготнай са слабасьці скуры, і Лявон падносіў руку да вачэй, каб разглядзець іх. У гаражы часам натужна кашляў Рыгор. Лявон накіраваў у ягоны бок камякаватую плыню сваіх думак і назіраў, як яны зь неаднолькавай хуткасьцю працякаюць праз браму і цагляную сьцяну, абгінаюць калёнкі, кружэлкі, прайгральнікі і кружаць у цемры над грашовай кучай. Думкі павольна спускаліся да Рыгора пасярод кучы, і па меры іхнага зьніжэньня Лявон усьведамляў усё глупства і зьневажальнасьць свайго знаходжаньня тут, з гэтым чужым чалавекам. Трэба забіраць свой заплечнік і сыходзіць. Закарцела дахаты, на мяккі ложак. Ён абняў калені рукамі і паклаў на іх галаву, адчуўшы каленяй пульс у скроні. Але што рабіць з грашыма? Несьці іх у ЦУМ? Каб адзін з тройцы прадаўнікоў пералічыў іх, пайшоў у бакоўку і выкаціў адтуль ровар?

Зноў пачуўся кашаль, гэтым разам асабліва доўгі, а потым крокі, гучныя глыткі, пругкі гук плястыкавай бутэлькі. Некаторы час было ціха.

– Лявоне! – хрыпла і трывожна паклікаў Рыгор з гаража.

«Хвалюецца, што я ўцёк крадком?.. І навошта я наогул яму патрэбны?» Рыгор зьявіўся ў браме, басанож, у адных майткох, і Лявон утаропіўся на ягоны голы круглы жывот. Але Рыгор, здаецца, хваляваўся зусім зь іншае нагоды, ён блістаў на Лявона дзікімі вачыма.

– Што здарылася? – спытаў Лявон.

– Я ўспаўся на цэлую ноч, – вочы Рыгора акругліліся і былі падобныя да сподкаў, нібы ў сабакаў, што вартавалі крэсіва ў казцы Андэрсэна.

– Заснуў? Ну дык што? Выспаўся хоць?

– А раней мне гэтага ніколі не хацелася, – ягоны голас быў падазрона роўны.

– Ніколі не хацелася спаць? Хлусіш! Ці мо прысьнілася штосьці? Кашмар, пэўна? Ты нейкі дзіўны.

– Калі б кашмар. Я бы рады быў кашмару. Мне машыны прысьніліся. І бабы. Бабы ехалі ў аўтобусах і ў машынах. І старыя, і маладыя, і дзяўчынкі на’т.

Лявон адвёў вочы і выцер пальцамі вадкасьць з носа. Што непрыемнага магло быць у такім сьне? Можа, жанчыны (слова «бабы» яго гідзіла) на машынах неяк перашкаджалі Рыгору ўва сьне ці паводзілі сябе агрэсіўна?

– Яны зрабілі табе нешта дрэннае?

– Ты што, не разумееш?! – гаркнуў Рыгор і схапіў Лявона за плячо. Лявон, аслупянеўшы, глядзеў на яго. – Бабы! Машыны! Я толькі зараз уцяміў!

– Уцяміў што? Пусьці мяне.

– Не будзь тупаком! Вакол азірніся! Ніводнае бабы! Ты хоць раз у жыцьці бабу жывую бачыў?!

Лявон вызваліў плячо, яму было балюча.

– Ты хоць раз у жыцьці машыну бачыў? – голас Рыгора задрыжаў. – Я мабыць звар’яцеў... Ці сплю дагэтуль... А бабы і аўтобусы – сон ува сьне.

Ён закашляўся. Лявон не аднойчы чытаў у навукова-папулёвых часопісах розныя гісторыі пра трызьненьне з нагоды высокае тэмпэратуры, але як яго спыніць, не ўзгадвалася. Адначасна словы Рыгора пасеялі ў Лявоне неспакойны сумнеў, што і запраўды адбылася нейкая вялікая і непапраўная падзея, але ён гнаў гэтае пачуцьцё –Рыгор пэўна проста трызьніць. Неўзабаве прыступ кашлю скончыўся; Рыгор прыхінуўся лобам да брамы, ашчаперыў галаву рукамі і маўчаў. Лявон паспрабаваў размаўляць з дапамогай лёгікі:

– Дык ты даўно жанчын ня бачыў? А як жа твая жонка і дачкі? Ці ня ты казаў, што ў цябе ё жонка і дачкі, і што ў кватэры цесна? І што вы з жонкай марыце купіць кватэру і жыць асобна?

Рыгор са злосным тварам павярнуўся да Лявона і замахнуўся на яго кулаком:

– Чортаў тормаз! А хіба ня ты казаў мне пра сваю цётку? Дык успомні зараз, бачыў ты яе хоць калі, ці не!

Цётка? Цётачка? Звычайна Лявон аніколі пра яе ня думаў. Цяпер, асьцярожна пачаўшы абмацваць яе атожылкамі свае падобнае да цеста думкі, ён выявіў суцэльную пустэчу. Было толькі само слова «цётачка», полая абалонка, яечная шкарлупіна, але пазбаўленая ўсіх уласьцівасьцяў шкарлупіны – вагі, крохкасьці, гладкасьці, беласьці. Лявон трохнуў галавой –такія думкі таксама вельмі нагадвалі высокатэмпэратуравае трызьненьне. З носу зноў выцякла кропля. Трэба вярнуць думаньне ў практычнае рэчышча. Калі ён бачыў цётачку апошняга разу?.. І раптам Лявон зьбянтэжана зразумеў – аніколі. Ні твару, ні фігуры, ні голасу, ні вязанай кофты. Акрамя дзьвярэй у ейны пакой, заўсёды зачынены, ніякіх візуальных вобразаў выявіць не ўдалося, ня кажучы ўжо пра падзеі зь ейным удзелам. Лявон паўтарыў колькі разоў: «цётачка, цётка, цёця» але дамогся толькі тога, што слова страціла ўсякі сэнс і ператварылася ў пусты гук, без азначэньня. Гук жа сам сабою быў нейкі бязглузды і малапрыемны.

Ад разважаньняў Лявона адцягнуў Рыгор, з надзеяй крануўшы яго за плячо.

– Ну дык што? Ё цётачка ці няма?

– Падобна што няма, – разгублена адказаў Лявон.

– Зразумела... Чакай! У дзядзі Гені яшчэ жонка была, раптам ён нешта ведае! – Рыгор падхапіўся і пабег да вартоўні дзядзі Гені, забыўшыся, што той зьяўляецца не раней абеду.

Гэта выглядала сьмешна – Рыгор бег паўз гаражоў, у чырвоных майткох, з выпнутым жыватом – і Лявон нават заўсьміхаўся праз сусьлі. Падымалася сонца, ягоныя промні ўжо асьвятлілі бляшаныя дахі, і паветра ўгары пазалацела, папразрысьцела. Лявон выцягнуў руку, але не дастаў да промня, той быў яшчэ занадта высока. Значыць, цётачкі няма? Гэта вельмі дзіўна, вядома, але навошта так хвалявацца? Няма дык няма. Аднак Рыгору складаней: адна справа цётачка, а зусім іншая – жонка з дачкамі...

Тым часам Рыгор дабег да будкі дзядзі Гені, заскочыў у яе і ляснуў за сабою дзьвярыма. З моцнага ўдару дзьверы спружынілі і з рыпам адчыніліся зноў. Рыгор са злосьцю зачыніў яшчэ раз. Каб супакоіць узрушэньне, яму трэба было заняць сябе нейкімі актыўнымі дзеямі. Ён схапіў газэтку з напалову разгаданымі крыжаванкамі і паглыбіўся ў першае наўзгад пытаньне. Морская рыба сямейства трасковых, шэсьць літараў. Зграя сабакаў, пяць літараў. У горле заказытала, быццам бы туды занурылася вясёлая казурка з намерам давесьці яго да сьмеху сваімі тонкімі лапкамі. Рыгор адкінуў газэтку і колькі хвіляў суха кашляў, трымаючыся рукою за грудзі.

Крыху адкашляўшыся, ён адчуў палёгку. Перавёў запалёны погляд воддаль, на вуліцу, і сядзеў, асьцярожна дыхаючы, баючыся зноў разварушыць казурку. Бярозавыя верхавіны ўжо блішчэлі кожным лісьцікам на сонцы, камялі ж яшчэ заставаліся ў цені. Удалечыні, у прыцемку ходніку, бачылася фігурка, якая спачатку нагадвала яшчэ адзін камель на павароце дарогі, але неўзабаве, праз рэзкія рухі і хуткае набліжэньне, склалася ў чалавека. Прыгледзеўшыся, Рыгор пазнаў чорны строй спэцназаўца. Ён адрэагаваў імгненна: сьлез са стольца і прысеў на кукішкі. Потым асьцярожна выбраўся з будкі, стараючыся не расчыняць дзьверы шырока, і, прыгнуўшыся, пабег да Лявона.

– Хаваемся! Гэтая пачвара высачыла нас!

Лявон устаў зь зямлі і масьціўся нешта сказаць, але Рыгор, не слухаючы, пацягнуў яго за руку ў гараж. Зачыніўшы браму, ён навесіў на яе знутры тоўсты жоўты замок і павярнуў ключ.

– Якая яшчэ пачвара? Хто нас высачыў?

– Той спэцназавец! Ідзе сюды. Так: сядзім ціха, напагатове, але першымі не страляем, – Рыгор выцягнуў аўтаматы з-за халадзільніка і падаў адзін Лявону.

Яны затаіліся: Рыгор сеў у фатэль і накіраваў рулю на браму, а Лявон апусьціўся на падлогу, прыхінуўшыся сьпіной да варштата. Лявон усьміхаўся, ён у чарговы раз пацешыўся сваім успрыманьнем Рыгоравай мовы: на слове «пачвара» ён уявіў сабе гэтую пачвару, нейкага гарбуна з гнілымі зубамі і пакрытым лішаём тварам. «І калі я навучуся разумець ягоныя мэтафары?» Жалезная ножка варштата непрыемна халадзіла скуру, і Лявон спытаў, ці ня бачыў Рыгор ягоную кашулю. Рыгор не адказаў.

– Чаму нам проста не забіць яго? – зь цішыні і цемры Лявон перайшоў на шэпт.

– Зараз убачыць, што нас няма, дый сыдзе. Лепш абысьціся бяз трупаў.

– Цікава, як яму ўдалося нас высачыць?

– Халера яго ведае! Хтосьці здаў мяне.

– Можа, гэта твой дзядзя Геня? Мы ўчора па шляху больш анікога ня бачылі, – Лявон з бульканьнем уцягнуў у сябе сусьлі.

– Я заб'ю яго, калі гэта ён. Усё! Ціха.

Яны змоўклі. Стала чуваць, як гудзе пад стольлю муха. Створкі брамы ўверсе прымыкалі адно да адной ня шчыльна, і адтуль пахільна ўніз падаў пляскаты і паслаблены промень сонца. Праз промень павольна праляталі і ўспыхвалі пылінкі, і раз-пораз чорным мэтэорам праносіліся муха. Ціха адчыніўся халадзільнік, асьвятліўшы гараж сваёй жоўтай лямпачкай. Рыгор нешта нячутна перасоўваў унутры, адкідаючы на сьцяну вялізны цень. «Быццам ля вогнішча сядзім», – падумаў Лявон. Зь лёгкім кароткім скрыгатам Рыгор адкаркаваў бляшанку з аліўкамі і падаў яе Лявону. Ягоныя вочы загадкава бліснулі ў сьвятле халадзільніка. Лявон сунуў пальцы ў бляшанку і ўхапіў мокрую аліўку. Пакуль ён спрабаваў яе разгледзець, колькі ледзяных кропель расолу ўпалі яму на грудзі. Лявон пасьпяшаўся адправіць аліўку ў рот, але не глытаў, перакочваў яе і грэў. Рыгор адпусьціў дзьверцы халадзільніка, і яны зачыніліся, глуха цмокнуўшы.

Неўзабаве звонку пачуліся стукі. Мабыць, спэцназавец грукаў у дзьверы гаражоў нагой або прыкладам. «Шукае незачынены гараж. Вось дэбіл», – усьміхнуўся Рыгор, ловячы ў бяляшанцы сьлізкую аліўку. І адразу ж яму стрэльнула: на ўсіх гаражох звонку вісяць замкі, а на ягоным – не вісіць! Так зглупіць! Зрэшты што ён мог? Як, знаходзячыся ўнутры, навесіць замок звонку? З прыкрасьці яму закарцела разнасьцежыць браму і разьвязаць праблему доўгай аўтаматнай чаргой. Але памяркоўнасьць перамагла: пакуль ён стане расхінаць браму і выскокваць, у спэцназаўца будзе выдатная мажлівасьць прыцэліцца. Лепш сядзець на месцы.

Стукі набліжаліся. Цяпер было слыхаць нават крокі цяжкіх ботаў па зямлі. Вось пачуўся ўдар у дзьверы Рыгорова аўдыё-гаража. Крокі. Рыгор і Лявон напружыліся. Спэцназавец грукнуў ботам у браму (па глухому гуку зразумелася, што гэта не прыклад, а менавіта бот), замок ляснуў, промень сонца са шчыліны тузануўся і захістаўся. Крокі аддаліліся. Здаецца, спэцназавец быў ня надта кемлівы і не зьвярнуў аніякае ўвагі на немень замка. Ён пайшоў назад, стукаючы ў дзьверы гаражоў ужо па другім баку двара.

– Сапраўдны паўдурак, – прашаптаў Рыгор. – У школе дрэнна вучыўся. Сэнсу вось так ботам стукаць? Чаго ён хоча дамагчыся?

У горле зноў пачала скрыжавацца казурка. Нахінуўшыся так, што грудзі ляглі на калені, і заціскаючы рот далоньню, ён змагаўся з прыступам, але вытрымаў нядоўга і пачаў ціха кірхаць. На ўдачу спэцназавец адыйшоў ужо далёка і не пачуў.

Пасьля таго, як звонку сьціхлі і крокі, і стукі, яны дзеля надзейнасьці яшчэ хвілін дзесяць нерухомелі ў цемры. Рыгор дапіваў апошнюю бутэльку піва, пакрысе спакайнеючы. Упэўніўшыся ў бясьпецы, ён узгадаў сваё адкрыцьцё, і ў параўнаньні зь ім пагроза спэцназа здалася яму сьмешнай і шчасьлівай.

– У галаве ня ўкладваецца, – сказаў ён гучна. – Як я раней мог гэтага не заўважаць?! Аўтамэханік! Ха-ха! Аўтамэханік без машын! Трызьненьне. Можа, я сапраўды звар’яцеў? – ён неяк нядобра паглядзеў на Лявона, і той увесь падабраўся, чакаючы якога злоснага выбрыку. – А жонка? А дачкі? А цешча з бабкай? І я яшчэ скардзіўся, што цесна! О-о... Мы ж удваіх з татам жывем, уяві?

Лявону зрабілася ніякавата. Хоць агульным парадкам нябытнасьць жанчын і аўто яго ніяк ня тычылася – машынамі ён ніколі не цікавіўся, а хутаранка, адзіная дзяўчына, якая яго цікавіла, жыла толькі ў ягонай галаве – ён нарэшце прасякнуўся адкрыцьцём Рыгора, і яно ўзрушыла яго сваім маштабам.

– Мусіць, мы б гэтак жа моцна зьдзівіліся, калі б выявілася, што зямля пляскатая і стаіць на трох кітох, – паспрабаваў ён пажартаваць.

– Што ты гоніш, – адмахнуўся Рыгор. – Як? Як? Як гэтага можна было не заўважаць?! Вось давай, раскажы мне, як гэта ў цябе выходзіла: ты лічыў, што жывеш зь цёткай, але насамрэч цёткі не было? Ты дадому прыходзіў – і не дзівіўся, што яе нямашака ніколі, увесь час недзе швэндаецца?

Лявон паціснуў плячыма. Ён выпрастаў ногі, і промень сьвятла перакрэсьліў іх ярка-жоўтай лініяй.

– А калі не дзівіўся і ня думаў пра яе ніколі, дык навошта ў размове згадваў? Ты ж казаў, памятаеш, у лазьні, што зь цётачкай жывеш?

– Дык мне і запраўды так здавалася. Я не магу растлумачыць.

– А машыны? Ні не напружыўся, што ні машын, ні аўтобусаў няма?

– Рыгору, я ж зусім далёкі ад машын. Нават аніколі пра іх не задумваўся. Мне здаецца, гэтае пытаньне хутчэй да цябе, ты ж у нас аўтасьлесар.

– Блін! І цябе не зьдзівіла, калі я сказаў, што працую аўтасьлесарам у гаражох?!

Лявон паматаў галавой. Ён пачуваўся ўсё горай. Чэрап наліваўся цяжарам, у вушох зьлёгку зьвінела, хацелася прылегчы. Ён адчуў, што зьмерз, дый зноў спытаў Рыгора, куды ён схаваў ягоную кашулю. Рыгор падаў яму кашулю, якая вісела на сьпінцы фатэля, і сваю працоўную куртку. Лявон захутаўся і абхапіў сябе рукамі. Ён адчуў набліжэньне вялікага чыху, і моцна пацёр пераносьсе пальцамі. Чхнуць перахацелася.

– Дзіўна, – сказаў ён, – я ня памятаю ні тога чалавека, хто параіў мне піць апэльсінавы сок, ні тога, хто параіў церці пераносьсе, каб ня чхаць. А мо гэта быў адзін і той жа чалавек?

– Што за глупства, – прабурчаў Рыгор. Ён сядзеў, сьціснуўшы галаву рукамі, утаропіўшыся ў падлогу. – Успамінаю зараз, ці бачыў я ў сваім жыцьці хоць раз жывую бабу, ці ня бачыў. І не магу ўспомніць. У галаве ня тоўпіцца! І бач, усе звыкліся і на’т не заўважаюць. Вось што сама дзіўнае! Быццам так яно і трэба.

– Давай разважаць пасьлядоўна, – прапанаваў Лявон. Ягоныя скроні горача пульсавалі, і думалася нібы праз паперу. – Мы існуем, і значыць у нас былі бацькі. Бацькі – гэта бацька з маці. Маці – гэта жанчына.

Рыгор падняў вочы і глядзеў на Лявона зь некаторай надзеяй.

– Далей. Бо маці-жанчыны калісь існавалі, а цяперака іх няма, дык яны мусілі кудысьці зьнікнуць у перыяд паміж нашым нараджэньнем і цяперашнім момантам. Спачатку можна паспрабаваць узгадаць, калі мы бачылі жанчын апошняга разу. Можаш?

– Ні халеры я не магу! Ужо ўсю раніцу ўзгадваю.

– Я таксама не магу... Тады зойдзем зь іншага боку. Час, калі жанчыны яшчэ існавалі, можна ўдакладніць, вызначыўшы век сама маладзейшага чалавека. Табе колькі гадоў?

– Трыццаць два.

– А мне дваццаць два. Гэта ўжо вынік! Ты каго маладзейшага за мяне ведаеш?

Рыгор памаўчаў і раптам штомоцы ўдарыў кулаком па сваім плеценым сядзеньні, усклікнуўшы:

– Вось чорт! Дзяцей жа таксама няма! Няма нідзе дзяцей! О-о... Што за халера, га?!

Ён пачаў лаяцца і зноў закашляўся. Лявона раздражняла гістэрыка і лаянка Рыгора, і ён, скарыстаўшыся кашлем, адзначана спакойна працягнуў:

– Добра, дапусьцім, што я – наймаладзейшы. У такім выпадку, калі жанчыны – маю на ўвазе маю маці – яшчэ існавалі, дык табе было ня менш за дзесяць гадоў. Няўжо ты нічога зь дзяцінства ня памятаеш?

Рыгор, не перастаючы кашляць, груба выялаяў Лявона. Сутнасьць ягонай лаянкі зводзілася да таго, што не, ён анічога ня памятае пра жанчын. Лявон з абрыдай змоўк, Рыгор зрабіўся яму даканцова агідны. Яны сядзелі ў прыцемку, гледзячы ў розныя бакі: Лявон – на сонечную шчыліну ў браме, Рыгор – на цьмяны водбліск на клюбах. Праз колькі хвіляў Рыгор пахіснуўся ў фатэле наперад і ўстаў.

– Прабач, браценік, не хацеў пакрыўдзіць. Я ў такім шоку, што зусім ня цямлю нічога.

Ён крануў Лявона за плячо. Падыйшоў да выйсьця, ляснуў замком і расчыніў браму. Яркае ранішняе сьвятло запоўніла гараж, і абодва з палёгкай уздыхнулі. Рыгор узяў на варштаце цыгарэты, выйшаў на вуліцу і закурыў, разглядаючы сьляды цяжкіх ботаў у пыле.

– Гэта ж трэба было так застудзіцца... Мазгі трэскаюцца. Памыліся, бычыш, халоднай вадзіцай. Табе добра, ты хоць ня перхаеш.

Лявон таксама ўстаў і выйшаў. Кружылася галава, і яго мякка заносіла, быццам ён плыў у нябачных водных бруях. Ён з асалодай падставіў твар сонцу і заплюшчыў вочы. Яму пацяплела. Ён слухаў, як цьвіркаюць вераб'і недзе за гаражамі, як Рыгор выпускае з рота тытунёвы дым. Хацелася дадому.

– Але як нас усёткі высачыў спэцназ? Гэта таксама значна. Яны ўжо ведаюць нашы адрасы і імёны? Можна вяртацца дахаты, ці там чакае засада?

– Дзядзька Геня ня мог нас здаць, – Рыгор патрос галавой. – Не такі ён чалавек. Тым больш калі б гэта дзядзька Геня здрадзіў, дык прыйшлі б менавіта ў мой гараж, а не ламіліся ў кожныя дзьверы. Згодны?

– На’т ня ведаю... – працягнуў Лявон, абціраючы нос. – Можа, ён дзеля кансьпірацыі грукаў ува ўсе брамы, а зараз прытаіўся і чакае?

– Мог бы тады адразу прытаіцца ды чакаць! Які сэнс хадзіць і грымець? Не, навёў нехта іншы, хто мяне ня ведае і ня ведае мой гараж, але бачыў, як мы йшлі ў гэты бок.

– Можа, з вокнаў дома? – Лявон кіўнуў у бок пяціпавярховак.

– Так! Дакладна! – ажывіўся Рыгор. – Тут у адным з бліжэйшых дамоў бабка жыве, і ўвесь час у вакно глядзіць. Яна і здала! Вось транда старая! – Рыгор пагразіў кулаком у бок ейнае хаты. – Я на’т памятаю прыкладна ейнае вакно. Пайшлі! Наладзім ёй шчасьлівую старасьць!

– Бабка? – асьцярожна ўдакладніў Лявон пасьля паўзы.

Яны ўважліва паглядзелі адзін на аднаго.

– Ты ўпэўнены, што гэта менавіта бабка?

– Упэўнены! Ейныя валасы даўгія і сівыя, сабраныя ў хвост. І твар такі – круглы ды тоўсты, – Рыгор паказаў рукамі, які ў бабкі твар. – Дый што меркаваць, пайшлі спраўдзім, хто яна ёсьць, бабка ці дзед! Можа, чуеш, гэта апошняя бабулька на сьвеце. Стой, аўтамат табе навошта? Няўжо рука на бабулю падымецца?

Лявона зьдзівіла непасьлядоўнасьць Рыгора. «То забіць яе хоча, то бабуляй называе. Пэўна, гэткія крайнасьці ў думках вынікаюць праз хваробу. Таму дрэнна, што ён у кожны момант можа наладзіцца і супраць мяне. Трэба нарэшце сыходзіць ад яго, але толькі тактоўна і асьцярожна», – прыкладна так разважыў ён, а ўголас сказаў:

– Маеш рацыю! Але ўва ўсякім выпадку тут небясьпечна, і нам пара адсюль уцікаць. Давай паглядзім на бабулю дый разыдземся па хатах. І калі ты не супраць, дык я возьму сабе грошай на ровар.

З насьпелю Лявон гундосіў. Рыгор махнуў яму рукой – рабі, што хочаш – і адвярнуўся. «Хай валіць», – падумаў Рыгор. Пасьля таго, што сёньня адбылося ў ягоных мазгох, цікавасьць да знаёмства зь Лявонам загасла. Пра тату ён наогул успамінаў з агідай. Галава балела, у горле пяршыла. Рыгор ізноў закурыў, спрабуючы кіраваць струмень дыму ў роце на ўчасткі горла, якія сьвярбелі. Лявон зьнік на хвіліну ў гаражы, а потым няцьвёрда зьявіўся адтуль, ужо са сваім заплечнікам. Ён цёр пачырванелыя вочы, ягоны нос зусім распух. Куртку ён зьдзець забыўся, але Рыгор ня стаў яму пра гэта казаць. «Хай бярэ сабе на памяць. Нахалеру мне гэтая куртка цяпер».

Яны падыйшлі да пяціпавярхоўкі і спыніліся на адваротным баку вуліцы, там, дзе шыбаваў ураніцу Рыгор. Рыгор узіраўся ў пустыя вокны, спрабуючы вызначыць, у якім зь іх ён бачыў бледны круглы твар. Гэта быў другі паверх, бліжэй да рогу дома, але ў пэўным вакне ён сумняваўся. Здаецца, шыба мусіць быць падвойная, а не трайная. Мабыць, кухня. Ён прайшоўся туды-сюды, кідаючы бакавыя, быццам незнарочныя погляды на фасад і ловячы адчуваньне шляху на працу. Найверагоднейшымі яму здаліся два суседнія падвойныя вокны ў прасьвеце паміж клёнамі. Рыгор паказаў на іх пальцам:

– Як думаеш, гэта які пад'езд?

Лявон палічыў вокны, што засталіся да рогу, і выказаў здагадку, што першы. Рыгор кіўнуў, у яго таксама атрымаўся першы, сярэдняя альбо левая кватэра.

Але пад'езд стаўся зачынены, і на званкі па дамафоне аніводны нумар не адказаў. Лявон імлява прапанаваў вярнуцца за аўтаматамі і прастраліць замкі, але, на ягонае зьдзіўленьне, Рыгор гэтак жа млява адмовіўся. Зь яго нібы вынялі батарэйку, погляд патух і апусьціўся ўніз.

– Халера зь ім. Я можа абмыліўся, пэўна гэта ня бабка была, а дзед. Усё роўна сыходжу адсюль назусім, з гэтых гаражоў, дык якая ўжо розьніца. Не забіваць жа гэтага дзеда цяпер.

Лявон з палёгкай падаў Рыгору руку. Рыгор, ня гледзячы, паціснуў яе, і яны пачалі разыходзіцца ў розныя бакі. Зрабіўшы колькі крокаў, Рыгор павярнуўся і гучна сказаў усьлед Лявону:

– Толькі не марнуй шмат грошай пакуль што! Трэба крыху счакаць.

2. Як Рыгор зьвеставаў

Разьвітаўшыся зь Лявонам, Рыгор вярнуўся ў гараж, сеў на кушэтку і распачаў пакунак вэнджаных каўбасак. Іхны пах, звычайна яркі і моцны, зараз пачуўся нібы празь нейкую тоўстую вату. Ён разгледзеў пакунак: тэрмін спажываньня яшчэ не мінуў. «Гэтая чортава празяба псуе мне ўсю жыцьцёвую радасьць!» – Рыгор з прыкрасьцю адкусіў каўбаску, але ейны густ, па-ранейшаму насычаны, трохі супакоіў яго. Ён жаваў каўбаскі і глядзеў на кучу грошай. Як яе лацьвей скарыстаць? Ясная думка, што цяпер, пасьля столькіх гадоў чаканьня, ён казачна багаты, зноў наведала яго, даставіўшы пачуцьцё спакойнага задавальненьня. Быццам пасьля доўгага і цяжкага пад'ёму ўгару ён нарэшце дасягнуў вяршыні, і зараз, цьвёрда стоячы нагамі на роўнай надзейнай паверхні, аглядаў зьверху сусьвет. «Нібы адначасам і пасталеў, і памаладзеў», – думаў ён.

Але не пасьпеў ён як сьлед нацешыцца на ясную думку, як у горле ў яго задрапала, і ён надоўга закашляўся, ды так моцна, што ўсё каўбаснае ды грашовіе задавальненьне было сапсаванае. адразу ж успомніў ён і машыны, і жанчын, пра якіх ненадоўга забыўся – і спахмурнеў даканцова. Ён быў зьбіты з панталыку, усе ягоныя пляны на будучыню страцілі ўсялякі сэнс. Ці патрэбная была яму гэтая доўгачаканая кватэра? Бо ён, як выявілася, камфартова жыў у асобным пакоі, а тата гатаваў яму, хадзіў у краму, прыбіраў і клапаціўся. Што рабіць яму аднаму ў сваёй новай кватэры? А жонка і дачкі? Рыгор патрос галавой. Ён не разумеў, як ён мог раней расказваць пра іх і сур'ёзна лічыць, што яны йснуюць, калі сам аніколі іх ня бачыў? І на’т не задумваўся пра іх? Гэта ня месьцілася ў ягонай галаве.

З уздыхам ён рассудзіў адкласьці глябальныя пытаньні на потым, а спачатку проста схадзіць у лазьню. Пасьля тыднёвага перапынку вельмі хацелася як сьлед папарыцца, наскрозь прагрэцца і пазбыцца супольна гэтага дакучлівага перханьня. Лазьня не пакіне ад кашлю нават сьледу, у гэтым Рыгор быў упэўнены і загадзя прадчуваў перамогу лазьні над празябай. Але што потым? Вярнуцца да таты? Халоднае піва, гарачая бульба з салам, хрумсткі агурочак... Ці пайсьці ў госьці да Антося, вайсковага мастака? Пачаставацца баршчом, шчырым часныком і чакалядкай, застацца начаваць? Рыгор добра памятаў пра чакалядку, якую абяцаў яму Антось. «Але так і не пачаставаў», – зазначыў Рыгор змрочна. Ці да Піліпа?

Але як ні марнуйся, спачатку трэба было зайсьці дадому па мыйныя прылады. Ён зазьбіраўся. А што з грашыма? Цягаць з сабой поўную торбу грошай – глупства, пакідаць іх дома – небясьпека. Рыгор агледзеўся абапал у пошуках прыдатнага сховішча і надумаў справіць часовы сэйф унутры адной з калёнак. Паклаўшы яе на падлогу, тварам уніз, ён выкруціў шрубы, зьняў задняе века і запоўніў фанэравае нутро банкнотамі. Каля дзясятку пачкаў не зьмясьціліся, і Рыгор схаваў рэшту ў торбу. Можна будзе дараваць знаёмым і сябрам.

Змагаючыся з кашлем – закрываючы рот і сьціскаючы зубы яму на злосьць – ён закруціў века і вярнуў калёнку на месца. Зазірнуў за халадзільнік: аўтаматы паслухмяна стаялі. Крануўшы рукой адзін з халодных прыкладаў, ён рассудзіў ня браць з сабой зброю. Нацягнуў джынсы і прапахлую потам сінюю кашулю, закінуў за плячо спусьцелую торбу і выправіўся.

У горле зьвягліва пяршыла, балела галава, але Рыгор ішоў звыкла хутка. Паўдзённае сонца гарэла, але ён не адчуваў сьпякоты і дзіўвіўся. Ён нават абіраў сонечны бок вуліцы, каб не дубець у цені. Праходзячы паўз дома бабулькі, ён сьлізнуў поглядам па вокнам, але не заўважыў анікога. Чарговым разам узгадаўшы пра свае празарэньні (бесьперапынна трымаць іх у думках не атрымоўвалася), ён наўмысна выйшаў на сярэдзіну праезнай часткі і з роспаччу пакрочыў па белай падзяляльнай паласе, намагаючыся ступаць дакладна на яе. Яму вельмі хацелася, каб з-за рогу раптам зьявіўся аўтамабіль, пастаяў на сьветлафоры і будзённа праехаў міма, хай на’т не насустрач, а кудысьці ўбок.

Ён павярнуў на Сурганава, прайшоў уздоўж парку, абмінуў плошчу Бангалор. Сьветлафоры не гарэлі. У поўнай цішыні чуўся толькі гук красовак, што зьлёгку прыліпалі да разагрэтага на сонцы асфальту. Праплывалі дамы, дрэвы, Рыгор глядзеў на іх і разважаў: хто ў іх жыве, калі на вуліцах пустэльна? Няўжо ўсе людзі сядзяць па хатах? Чым яны там займаюцца? Ён узіраўся ў вокны, але нідзе ня бачыў ані твару, ані руху. У нейкі момант яго накрыла жахам: а раптам нікога не засталося ў горадзе, акрамя яго? Далоні схаладнелі, сэрца забілася. Зьвярнуўшы на Якуба Коласа, Рыгор паскорыў крок і ўжо амаль бег паміж трамвайных рэйкаў, сутаргава азіраючыся абапал. Раптам за плотам Політэхнічнага ўнівэрсытэта ён заўважыў постаць у шэрым гарнітуры. Ён кінуўся да плота, але постаць ужо зьнікла за паваротам.

Рыгор спыніўся і прадыхаўся, наракаючы на празябу і нэрвы. І праўда, людзей было мала, але яны былі: неўзабаве ён убачыў здалёк яшчэ аднаго чалавека, які йшоў у бок Камароўкі, крыху пазьней – іншага, які спускаўся праспэктам да плошчы Перамогі. Рыгор супакоіўся даканцова, калі ў краме «Тарты» цукернік, такі сапраўдны і такі ветлівы, падыйшоў да яго ды ласкава пацікавіўся, што пану прапанаваць. У Рыгора не хапіла духу распытваць прадаўніка пра пытаньні, якія яго турбавалі, ён узяў пару крэмавых пірожных, піва і рушыў далей, не ўступаючы ў размову.

Увайшоўшы ў кватэру, Рыгор пастараўся зачыніць дзьверы ціхутка, але безадмоўны замок звонка ляснуў. Адразу ж пачуліся хуткія цяжкія крокі, і ў вітальню з пакою выйшаў тата ў тоўстым белым халаце. Ён спыніўся і з абурэньнем, не падаючы рукі, усклікнуў:

– Зьявіўся!

Ссунуўшы бровы, тата стаяў і глядзеў на яго. Рыгор спакойна сьцягнуў красоўкі, наступаючы мыском адной нагі на пятку другой, і бясклопатным голасам спытаў:

– Спэцназавец тут не зьяўляўся? Рослы такі мужык, увесь у чорным, у бярэце і высокіх ботах?

– Не, мужыкоў у чорным не было. Можна мне даведацца, дзе ты сам быў?

Тата сказаў гэта знарочыста мякка, але адчувалася, што ён вось-вось выбухне і гнеўна зараве.

– У сяброў начаваў, тата. Адпачыў, адцягнуўся. Як вы тутака безь мяне? – сказаў Рыгор будзёным тонам і закашляўся, прытуляючы рот кулаком.

Пачуўшы кашаль, тата зірнуў на яго ўжо зусім іншым поглядам: гнеў выпарыўся, а ягонае месца занялі хітрасьць і цікаўнасьць. Рыгор перхаў. Тата, быццам заразіўшыся, набраў у грудзі паветра, наморшчыў лоб і, затрымаўшыся на пару сэкунд, з трэскам чхнуў. Пакуль ён старанна прамакаў ноздры сурвэткай, Рыгор увайшоў у свой пакой. Ён зьдзеў зь сябе ўсю вопратку, кідаючы яе на падлогу, адчыніў шафу і адзеўся ў чыстыя, з мылавым водарам джынсы, блакітныя і прасторныя. Працягнуў руку да стосу суколак і ўзяў верхнюю: яна была аранжавая з бледна-жоўтым малюнкам у выглядзе замуляных лічбаў і невыразных вуглаватых узораў. Тканіна суколкі была мяккай, прахалоднай і сьвежай, яна так прыемна лягла на скуру, што Рыгор усьміхнуўся з задавальненьня. Ён расшпіліў торбу і дастаў пачак наўздагад. Трапіліся даляры.

Рыгор выйшаў у вітальню і падаў грошы таце, які ўсё яшчэ стаяў там.

– Давайце зробім увечары сьвята, га? Сама смачная ежа і найлепшыя напоі! Але гэта ўвечары, калі я з лазьні вярнуся. А пакуль дайце штось у рот кінуць, я згаладнеў як зьвер.

Тата прыняў грошы, пакруціў у руках і, нічога не сказаўшы, сунуў у кішэню. Яны прайшлі на кухню.

– Расольнік будзеш? – тата не сумняваўся ў згодзе і дастаў з халадзільніка вялікі рондаль. – Я яго дзеля цябе яшчэ ў суботу зварыў, а ты не зрабіў ласкі на’т зьявіцца.

Ён адліў з вялікага рондаля ў малы пяць – Рыгор падлічыў – апалонікаў, паставіў малы на пліту і падпаліў газ. Рыгор сеў за стол, адчыніў хлебніцу і на сэкунду задумаўся, якога хлеба хочацца – чорнага ці белага. Абраўшы чорны, адламаў акраец «Нарачанскага», пасыпаў сольлю і прагна зажаваў.

– Піва ё? – спытаў ён з набітым ротам.

– Ёсьць, а як жа! Калі гэта я забываўся пра піва, скажы калі ласка? – у голасе таты чуўся дакор. – Толькі ня пі з халадзільніка. Пачакай хвілінку, я зараз бутэльку гарачай вадой салью, каб не была ледзяная. І дзе толькі прымудрыўся застудзіцца? У гэткую цяплыню?

Рыгор, нягледзячы на пратэсты Таты, узяў з халадзільніка свой ушанаваны «Сябар», адкаркаваў яго відэльцам і, закінуўшы галаву, стаў піць наўпрост з рыльца.

– Ну вось, суп ужо амаль і падагрэўся. А на другое ў нас сёньня галубочкі! Га? Галубочкі! Ты хлебам не наядайся, яшчэ шмат усяго смачнага.

Тата зноў палез у халадзільнік і дастаў вялізарную гусятніцу з галубцамі. Выклаўшы дзясятак галубцоў на патэльню, ён паставіў яе на слабы агонь, з такім разьлікам, каб галубцы падцяпліліся хвілін празь пяць-дзесяць апасьля расольніка. Потым падняў з падлогі на стол трохлітровы слоік з агуркамі і пачаў вылоўліваць зь яго агурочкі, з дапамогаю адмысловага раздвоенага кручка, зробленага зь вязальнай сьпіцы. Агурочкі ён укладваў на сподак.

Рыгор апусьціў пустую піўную бутэльку пад стол і ўздыхнуў з палёгкай – ён нарэшце перастаў адчуваць голад, які турзаў яго з раніцы – а наперадзе яшчэ чакалі расольнік і галубцы. Тата ўжо наліваў расольнік у талерку і падсоўваў сьмятану. Рыгор паклаў у талерку лыжку сьмятаны, разьмяшаў і зрабіў пару глыткоў, жмурачыся з асалоды.

– А я табе анэкдот склаў, у адказ на тое барока, памятаешь? – сказаў тата непавінным голасам, сядаючы побач. – Сустрэліся аднаго разу Брукнэр, Малер і Вагнэр, ды паспрачаліся, хто дужэйшы кампазытар. Брукнэр кажа – у мяне адзінаццаць сымфоніяў. Малер кажа – гэта што, у мяне ў сымфоніях яшчэ і сьпяваюць. А Вагнэр кажа – гэта што, сынкі, а ў мяне яшчэ і скачуць!

Тата гучна зарагатаў, а Рыгор пакрыўджана сьцяў зубы.

– Што за лухта, тата! Вагнэр не пісаў сымфоніяў! І ніхто ў яго ня скача, гэта ж не балет. І наогул, ня сталі б яны спрачацца. Брукнэр быў Вагнэравым вучнем і вельмі яго паважаў, каб вы ведаць хацелі.

– Але сьмешна ж? Сьмешна? – тата рагатаў.

Аднак Рыгору сёньня было не да спрэчак і не да анэкдотаў. Сьціскаючы лыжку, ён нарэшце загаварыў сур'ёзна:

– Досыць вам, тата, бакі мне забіваць. Давайце, раскажыце лепей пра вашу дачку і маю жонку. І дзьвюх унучак не забудзьцеся ўзгадаць. І вашу старэнькую матулю.

Тату пытаньне не зьдзівіла, мабыць, ён падрыхтаваўся да падобнае размовы. Ён наліў сабе кефіру, падняў кубак, быццам заклікаючы яго ў сьведкі, і паглядзеў Рыгору ў вочы.

– Давайтка лепей сам раскажы, дзе дзьве ночы правёў, з кім.

– Тата, гэта дробязі. У суботу ў старога сябра, Піліпа, начаваў. У нядзелю ў гаражох хаваўся, зь Лявонам. Вы яго ведаеце. Памятаеце, у лазьні знаёміліся? Але гэта ўсё роўна. Вы мне скажыце, дзе ўсе бабы?

– У Піліпа, кажаш? Зь Лявонам?

Тата выпіў кефір і пацягнуўся па цыгарэты. Рыгор хутка губляў апэтыт і пачынаў раздражняцца. Ён зьеў яшчэ колькі лыжак, ужо без задавальненьня.

– Цяжка адказаць, ці што? Простае пытаньне: дзе ўсе бабы?

Рыгор пачаў кашляць і адклаў лыжку. Тата закурыў і, гледзячы ў столь, прамовіў:

– Дзіўлюся, дзе чалавечая падзяка? Усё сваё жыцьцё марнуеш на кагосьці, корміш яго, поіш, мыеш, прыбіраесься, душою грэеш. А гэты хтосьці бярэ і харкае табе ў твар. Ногі аб цябе выцірае.

Кроў шыбанула Рыгору ў галаву. Ён раптам прышоў у поўнае шаленства, і нават кашаль адпусьціў яго. Ён з усяе сілы бахнуў кулаком па сталу – так, што ўсё на ім падскочыла, а талерка паляцела на падлогу, абліваючы і яго, і тату гарачым расольнікам. Рыгор падхапіўся і зароў на тату зьверху ўніз:

– Стары вырадак! Высьмяхаешся зь мяне?! Я цябе пытаюся – дзе ўсе бабы?!

Ён увесь намогся, як спружына, рукі сьціснуліся ў кулакі. Ён бачыў блізка перад сабой тоўстыя татавы зморшчыны і ягоны клубнічны нос. Калі б тата выдаў хоць адзіны гук, дык спружына б сарвалася. Рыгору здавалася, што ў ягоным кулаку столькі сілы, што ён пройдзе татаву галаву наскрозь. Але тата нават не варушыўся, уражаны гэткім усплёскам. Праз сэкунду Рыгор апусьціў рукі, штурхнуў нагой стол і выбег з кухні. За сабой ён чуў грукат хлебніцы, якая павалілася на падлогу.

Распалёным мэтэорам Рыгор прамчаўся на балкон па венікі, у лазенку па шампуні, потым у свой пакой, дзе згроб з шафы наўздагад стос адзеньня ў торбу. «Яшчэ горай, чымся мінулым разам, – думаў ён, зьбягаючы лесьвіцай, – спадзяюся, я сюды больш не вярнуся».

Ля пад'езда стаялі дзядзька Васіль і дзядзька Міхась. За той час, што Рыгор правёў у таты, яны пасьпелі пачаць новую спрэчку, пра адукацыю, якая, пэўна, пачалася з абмеркаваньня Талстога-пэдагога.

– Роля жанчыны ў адукацыі можа быць ані ня меншая за мужчынскую! Не спрачайся са мной, бо ў адукацыі я знаюся дакладна! Ты ж ведаеш, кім працуе мой сын, – казаў дзядзька Васіль.

Дзядзька Міхась паважна адказаў яму, што ягоны сын таксама ня лыкам шыты, і значнейшы будзе за інстытуцкага выкладальніка.

– Жанчына, Васіль, падыходзіць толькі каб пачаткова выхаваць дзіця ў першыя гады жыцьця. Далей дзіця мусіць пераходзіць у мужчынскія рукі, а жанчына можа нараджаць наступнага.

Рыгор стаяў побач зь імі, слухаючы ўсю гэтую лухту і наліваючыся гневам. Доўга ён не вытрымаў і неўзабаве закрычаў:

– Што вы чаўпецё, старэчы! – ён схапіў дзядзьку Міхася за локаць. – Якія яшчэ жанчыны! Дзе? Дзе яны? Пакажыце мне хоць адну! Яны ж не йснуюць!

Дзядзька Васіль памаўчаў, кіруючы думкамі ў бок, пазначаны Рыгорам, а потым зрабіў на твары чулы выраз:

– Я разумею вас, малады чалавек. Вы зараз у тых гадох, калі задумваюцца пра сэнс жыцьця, таямніцы быцьця ды іншыя філязафэмы, – ён з годнасьцю вызваліў локаць. – Аб'ектыўная рэальнасьць або суб'ектыўная?.. Ці мысьлімае тое, што існуе?.. Ці першаснае тое, што памысьлілася?.. Гэта добра, гэта слушна, і мы праз гэта таксама прайшлі. Але вы мне вось што скажыце, моладзь: ці можна нагэтулькі быць блізкарукім, каб істоту, адрозную ад сябе, далікатную жанчыну, абавязкова лічыць за ніжэйшую і другасную? Так-так, Міхась, я кажу менавіта пра Талстога!

Дзядзька Васіль павярнуўся да дзядзькі Міхася і з выклікам глядзеў на яго. Рыгор з горыччу плюнуў, адвярнуўся і доўгім крокам пасьпяшаўся ў лазьню. Ён падумаў, што спатнее з хуткае хады, і суколку спатрэбіцца мяняць, але цяпер было ўжо ўсё роўна.

Панядзелкавыя наведвальнікі лазьні былі спрэс незнаёмыя, раней ён ня бачыў аніводнага гэтага твару. Распранаючыся, ён выявіў, што забыўся шапку і рукавіцы. Пачаўся прыступ кашлю, і людзі спагадліва глядзелі на яго. Магутны дзядзька з чэравам, разы ў тры больш за Рыгорава, падыйшоў, шлёпаючы чырвонымі гумовымі сандалямі, і прапанаваў папарыць яго – ўсё хваробы як рукой здыме! Рыгор і сам на гэта спадзяваўся. Яны ўвайшлі ў апарню, і Рыгор узглабаўся на сама высокую прыступку, адзначыўшы, як кепска напалена. Ён распрастаўся на прыступцы, яна была гарачая, але не абсмалівала, як патрэбна.

– Што, брат, у панядзелак заўсёды так слабенька? – спытаў ён дзядзьку.

– Ураніцу, кажуць, добра было. А цяпер выдахлася ўжо. Пятая гадзіна, што ж ты хочаш.

Дзядзька пачаў хвастаць Рыгора венікам, і ён на колькі хвіляў паслабіўся. Але пакрысе ўсё яму рабілася ня так: і ляжаць было нязручна, і ў горле пяршыла, і хацелася піць, і венік быў халодны і занадта мокры.

– Дзядзь, ты жанаты? – спытаў Рыгор брухатага.

– Ды ўжо пятнаццаць гадоў як! – ахвотна адгукнуўся той. – І, ведаеш, задаволены. Многія скардзяцца, маўляў, другім разам дык ані за што на сьвеце, а я задаволены! Ці ім не пашанцавала, ці я гэткі шчасьлівы, але ні слова супраць маёй жонкі не скажу. Пятнаццаць гадоў душа ў душу. А ты навошта пытаесься? Ажаніцца надумаў?

– Ты жонку сваю калі апошнім разам бачыў? – спытаў Рыгор наўпрост.

– Раіць ня буду, каб потым ня скардзіўся на дарадцаў, – адказаў дзядзька, як і тата, ігнаруючы правакацыйнае пытаньне. – Адно скажу: прыглядзіся да нявесты лепей. Спраўдзі яе. Можаш на’т поўху даць раза, каб водгук пачуць.

Рыгор рэзка павярнуўся і сеў. Ён схапіў дзядзьку вышэй локця і пачаў моцна дрогаць:

– Ты што, ня чуеш? Калі ты апошнім разам жонку бачыў, пытаюся?

– Прыбяры рукі! Ты што, ашалеў? – дзядзька вырваў локаць і злосна глядзеў на Рыгора. – Калі хварэеш, дык дома сядзі! На маму з татам крычы.

Ён сунуў Рыгору ягоны венік і пайшоў прэч з апарні, нешта гыркаючы на хаду. Рыгора трэсла, і ён сам не разумеў, чаму, ці тое з хваробы, ці тое са злосьці. Ён таксама ўстаў, спусьціўся прыступкамі і выйшаў. У мыйным аддзяленьні яму падалася холадна, ён сунуўся пад душ, улучыў ваду пагарачэй і колькі хвіляў ня рухаўся, убіраючы ў сябе цяпло вадзяных бруяў.

І раптам на яго накаціла: магутны ўнутраны парыў штурхнуў Рыгора на цэнтар залі, ён расставіў ногі і выцягнуў рукі ўбокі, сьціскаючы ў правай венік.

– Мужыкі! – гукнуў Рыгор.

Усе, хто быў у гэтую хвіліну ў мыйным, кінулі свае справы і павярнуліся да яго. Рыгор паспрабаваў быў узьлезьці на каменную лаву, каб яго бачылі лепей і каб ягоныя словы мелі з вышыні большую вагу, але вада і шума, разьлітыя па лаве, палохалі яго – пасьлізнуцца, паваліцца, не. Рыгор выбег у распранальню і з крыкам «Мужыкі!» узьлез на доўгую драўляную лаўку. Яна была ніжэйшая, чымся ў мыйным, але затое ня сьлізкая.

Усе ўтаропіліся на Рыгора. З мыйнага таксама выходзілі людзі і спыняліся, гледзячы на яго са зьдзіўленьнем і трывогай.

– Мужыкі! Адчыніце вашы вочы! Азірніцеся вакол! Здарыўся жах!

Людзі заціхлі ў чаканьні. Лазеньнік рыпнуў крэслам. Рыгор адчуў адказнасьць моманту і мовіў асабліва выразна і гучна:

– Усе жанчыны зьніклі.

Падняўся шум, мужыкі заварушыліся. Малады плячысты хлапец зь зялёным рушніком праз плячо, што стаяў блізка да Рыгора, узяў яго за прыдалоньне і пацягнуў уніз.

– Браценік, злазай давай, не выступай.

Пачуўся сьмех. Нехта весела гаркнуў: «ты што піў?», яму адказаў іншы голас: «ён ня піў, ён траву курыў».

– Мужыкі! Дык што ж гэта! Вы што, сасьляпелі? Аніводнае бабы вакол, а вы маўчыцё!!

Рыгора ўжо сьцягвалі за абедзьве рукі. Ён вырываўся, але страціў раўнавагу і мусіў саскочыць на падлогу.

– Ды што ж вы такія тупыя! Хадзем у жаноцкае аддзяленьне, спраўдзім!

Ніхто яго ўжо ня слухаў. Людзі ўсьміхаліся, хто вяртаўся ў мыйнае, хто працягваў адзявацца. З прыкрасьці Рыгор штурхнуў у плячо хлопца зь зялёным рушніком і атрымаў у адказ яшчэ мацьнейшы штурхель.

– Супакойся, браценік, – сказаў хлопец сур'ёзна, – Бо разварачу табе зараз усю храпу. Матухна не пазнае.

Рыгор быў тузануўся, але хтосьці схапіў яго ззаду за локці. У лазеньніка зьведалі нумар шафкі Рыгора, дасталі адтуль адзеньне ды рэчы, сунулі яму ў рукі і выпхнулі ў калідор.

Згінаючыся з сухога кашлю і дрыжучы, Рыгор зышоў з лазьневага ганка, перасёк дарогу і паглыбіўся ў двары Моладзевага пасёлку. Знутры жарыла, твар гарэў, непераадольна хацелася прылегчы, заплюшчыць вочы і ляжаць. Ён сеў на бераг круглай пясочніцы і ашчаперыў калені, яго калаціла. Вакол не было ні чалавека, пустыя вокны пяціпавярховак адлюстроўвалі дрэвы. «Там жа нідзе нікога няма, – дайшло да яго раптам, – дык навошта я тут сяджу?» Сабраўшы сілы, ён рушыў да аднаго з суседніх пад'ездаў і пацягнуў дзьверы. Адчыніліся. Падзівіўшыся, як саслабелі ягоныя ногі, Рыгор падымаўся лесьвіцай і тузаў усе клямкі запар. Незашчэпленая кватэра знайшлася толькі на трэцім паверсе, ён счакаў сэкунду і ўвайшоў.

– Ёсьць хтосьці? – спытаў ён гучна і, не чакаючы адказу, прычыніў за сабой дзьверы.

Ад слоў засьвярбела ў горле, і ён заперхаў. Вітальня была абклееная бэжавымі шпалерамі з дробнымі зялёнымі і сінімі лісьцікамі. адразу ж стаяў халадзільнік, вымкнуты зь сеткі, у якім зьмяшчаліся колькі пляскатых слоікаў са шпротамі. Рыгор узяў два слоікі, прайшоў на пыльную кухню і ў пошуках відэльца бязмыльна высунуў шуфляду праваруч мыйкі. Ён сеў на зэдлік, адкаркаваў слоік, балазе той меў адмысловае колца, і неўзабаве зьеў усё, безь цікавасьці гледзячы на маркотныя абкуродымленыя сьцены і паласу белае кафлі над плітой. Адразу зьеў і другі слоік. Пасядзеў, слухаючы шум у галаве, і пайшоў шукаць канапу, ложак або хоць штосьці прыдатнае спаць. Успомніў, што ў халадзільніку засталіся яшчэ шпроты і на імгненьне затрымаўся ў вітальні, але стомленасьць перамагла.

У пакоі яго чакаў ложак, засланы капай, з багатым кветкавым узорам кшталту старадаўніх габэленаў і выпукласьцю, пад якою хавалася пухоўка. Рыгор паваліўся на ложак і, схаваўшы далоні ў цёплае месца паміж сьцёгнамі, скруціўся абаранкам. Было холадна, і празь некаторы час ён знайшоў сілы занурыцца пад капу.

Раніцай, шляхам у туалет, Рыгор, намагаючыся адкашляцца і прачысьціць горла, выявіў, што страціў голас. Ён паспрабаваў вымавіць колькі слоў, але вязы адмаўляліся выдаць нават найменшы гук і выпускалі з рота толькі шэпт. Затое ў грудзёх зьявіліся нейкія хрыпы. Рыгор злаваўся, што лазьня не дапамагла яму, і вінаваціў у гэтым слабенькую апарню. «Схаджу сёньня яшчэ раз», – падумаў ён, пагойдваючыся са слабасьці над унітазам.

Ён падмацаваўся двума-трыма слоікамі шпротаў і зрабіў сабе вялікі кубак салодкае гарбаты. Пасьля гарбаты Рыгор адчуў, што голас вяртаецца, і колькі разоў гучна сказаў, быццам правяраючы мікрафон:

– Раз, два, тры...

Потым ён шукаў венік, але не знайшоў, хоць выразна памятаў, што трымаў яго ў руках, калі яго выштурхоўвалі з распранальні. Рыгору было шкада венік, і ён наважыўся абавязкова распытаць пра яго лазеньнікаў. Адначасна ён адчуў сорам за ўчорашняе ды сьверб ушчэмленага гонару. Асабліва распаляў яго ўспамін пра хлопца зь зялёным рушніком, які так самаўпэўнена пагражаў яму. Рыгору здавалася, што апыніся ён зараз ізноў там, усе насьмешнікі размазаліся б па сьценах і ўбіліся ў адзежныя шафкі.

Шляхам у лазьню Рыгор супакойваў сябе меркаваньнем, што сёньня мыцца прыйдуць зусім іншыя людзі. І праўда, сярод аўторкавых купальнікаў ён не пазнаў ні ўчорашніх, ні суботніх. І лазеньнік зьмяніўся, хоць гэта было нават дарэчы: ўчорашні абавязкова ўспомніў бы Рыгора і ягоны гучны, але ганебны выступ. Ён спытаў лазеньніка пра забыты дубовы венік, і той адмоўна пакруціў галавой, прапанаваўшы яму адзін са сваіх, бярозавых. Рыгор пачаў выбіраць венік, трэсьці імі ў паветры, спрабаваць на гушчыню і пругкасьць. Абраўшы, ён пайшоў распранацца і доўга кашляў, сунуўшы галаву ў шафку, каб цішэй. Пасьля кашлю яго апанавала такая смага (адбіваліся гэныя шпроты), што ён мусіў адмовіцца ад правіла піць толькі пасьля працэдур і накіраваўся ў бар.

У такую рань бар пуставаў, толькі за сама ўтульным століку ў куце сядзелі два непаголеныя брунэты, якія, відавочна, таксама адмовіліся ад правілаў. Ён спытаў «Сябра» ў незнаёмага соннага буфэтніка і першым глытком выпіў бадай палову куфля. Яму здалося, што ягоныя мазгі – гэта акунутая ў шклянку губка, да тога хутка хмель ахутаў ягоную саслабелую галаву. Рыгор памятаў, што абяцаў сабе ня лезьці больш у спрэчкі, але зараз ня вытрымаў і зьвярнуўся да буфэтніка:

– Ці ты жанаты, браток?

– Не-а. Куды сьпяшацца, – буфэтнік, крымінальнага выгляду хлапец зь мясёным тварам і маленькімі вочкамі, падазрона паглядаў на яго.

– А дзяўчына ёсьціка ў цябе?

– Як безь дзяўчыны.

– Ты калі яе бачыў апошнім разам?

– Ты чаго прычапіўся? – дзяцюк упёрся тоўстымі пальцамі ў стальніцу.

– Супакойна, браток. Мы ж проста гутарым, га? – Рыгор адпіў яшчэ добра піва. – Я ведаеш што заўважыў? Што вакол аніводнае бабы няма.

Буфэтнік крыва ўсьміхнуўся, і Рыгор працягваў, сьпяшаючыся і баючыся быць заўважаны ў пасьпешлівасьці:

– Я таксама раней лічыў, што ў мяне жонка ёсьць, і дзьве дачкі, і цешча з бабкай. А пазаўчора як накаціла на мяне! Празарэньне! І адкрылася мне, што ня маю ніводнае жанчыны, а толькі старога цесьця. І ня толькі я – ніхто ня мае! Быў са мной адзін прыяцель, дык выявілася, што ў яго таксама цёткі няма. Вось так гадамі жывеш, і праўды ня ведаеш, чуеш? Дык прынамсі. Я ж аўтасьлесар па прафесіі, чуеш? А мне адкрылася, што і машын няма! Зусім няма! А я аўтасьлесар. Ты разумееш?

Заўважыўшы погляд буфэтніка яму за сьпіну, Рыгор павярнуўся і ўбачыў аднаго з чарнявых, які падыйшоў да стойкі з пустой шклянкай і стаяў, слухаючы размову.

– Кажа, што бабы ў яго няма, – пакепліва сказаў буфэтнік.

– Ба-абы няма? – працягнуў чарнявы, ківаючы з пакеплівай спагадай. – Гэта кепска, калі бабы няма.

– А ў цябе хіба ёсьць? – пачынаў злавацца Рыгор. – Ты навокал паглядзі, хлопча! Няма ніякіх баб! Адна ілюзія. Нам здаецца, што яны ёсьць, а яны насамрэч толькі ў нашых галовах!

– Небясьпечны тып, – міргнуў буфэтнік брунэту. – Спачатку зьвествуе, а потым бач, і ў кішэню табе залез.

– Ба-абы няма? Ты можа, браток, таго? – чарнявы блазнаваў і ўздымаў бровы дзеля большае выразнасьці.

Рыгор не разважаў. Маланкай бліснула ў ягонай галаве думка пра рэабілітацыю за ўчорашнюю зьнявагу. Сьціснуўшы кулак і рэзка выпрастаўшыся, Рыгор з усёй намогі прыпёк яго ў зубы чарнявага. Шклянка з рэшткамі піва перакулілася, шума пацякла па стойцы. Удар атрымаўся да тога моцны, што Рыгор адразу ж палічыў сябе цалкам рэабілітаваным: чарнявы адляцеў назад на пару мэтраў, перавярнуў два столікі і гучна грымнуўся, дарэмна спрабуючы ўчапіцца за крэслы. Ягоны сябар адразу ж падхапіўся і рушыў да Рыгора. Буфэтнік колькімі шырокімі крокамі абмінуў стойку і таксама накіраваўся да яго. Рыгор адступіў да выйсьця і спыніўся, пагрозьліва прыпадняўшы за сьпінку крэсла. Сябар і буфэтнік асьцярожна насоўваліся. Брунэт, які грымнуўся, крактаў і варушыўся, спрабуючы ўстаць з нагрувашча крэслаў і сталоў.

– Думайце сваёй галавою, а не чужой, людзі! Азірніцеся навокал! Адкрыйце вашы вочы! – крычаў Рыгор, адчуваючы, як столец дрыжыць у ягоных руках.

Тут за ягонай сьпіной пачуліся крокі, і не пасьпеў Рыгор абярнуцца, як нешта ўдарыла яго па галаве, і ён паваліўся на падлогу, зьдзівіўшыся на мяккасьць упадку і лёгкасьць свайго цела. Ён убачыў над сабой засяроджанага лазеньніка з доўгім паленам, грэблівага буфэтніка, чарнявага, які штурхаў яго нагой у бок, і другога чарнявага, які прыціскаў да вуснаў скрываўленую сурвэтку. Усё вакол бачылася вельмі сьветлае і бяз гуку. Ён заплюшчыў вочы.

3. Як Лявон знайшоў бабульку

Увайшоўшы ў кватэру, Лявон кінуў заплечнік на падлогу, разуўся і надзеў свае хатнія аксамітавыя тэпці. Галава гула, сачыліся сусьлі. Лявона нібы магнітам цягнула ў ложак, але ён намогся і падыйшоў да пакоя цётачкі. Націснуў на халодную клямку: зачынена. Раней ён ніколі не падыходзіў да гэтага пакою і нават ня думаў, ці ёсьць у гэнай дзьверы замок. Лявон пабавіўся, прыпамінаючы, ці не трапляліся яму недзе ў кватэры ключы, а потым ізноў абуўся ў туфлі і што моцы бухнуў абцасам у сярэдзіну дзьвярэй. Дзьверы адказалі нізкай працяглай нотай. «Пэўна, яна парожняя ўсярэдзіне, таму і ўтвараецца гэткі прыемны гук», – адзначыў Лявон. Ён успомніў, як спрытна атрымалася выбіць дзьверы Рыгору, калі яны рабавалі банк, і зрабіў невялікі навуковы аналіз сытуацыі. «Дзьверы трымаюцца на дзьвюх завесах і замку, і біць трэба бліжэй да замка, каб прыкладзеная сіла не разьмяркоўвалася, але канцэнтравалася на тым месцы, якое мусіць зламацца». Выснова была слушная: гук другога ўдару выйшаў не такі прыгожы, затое вушак побач з клямкай трэснуў, а пасьля трэцяга раскалоўся, выпусьціўшы вострыя трэскі. Дзьверы расхінуліся, хляснулі, на падлогу са звонам паляцела нейкая жалязяка.

Усярэдзіне пакоя было ціха і будзённа. Стракатая ў сініх тонах канапа, дзьвюхстворкавая шафа, пара фатэляў, пыльнае вакно зь цюлевымі фіранкамі, паласаты дыван на падлозе. У куце ля вакна стаяў квадратны каўны столік, над ім вісела рэпрадукцыя Левітана ў драўлянай шыбе. Лявон адчыніў шафу і адбіўся ў люстры, што вісела на адной са створак. На паліцах стаялі пустыя абутковыя скрыні, з адзежнай перакладзіны зьвісаў пакуначак са сродкам супраціў молі.

Лявон стомлена сеў на канапу, вялізную і дужа праціснутую. Пад сынтэтавай, непрыемнай навобмацак абіўкай нераўнамерна цьвярдзелі круглыя спружыны. «Пацешна, – думаў ён. – Дык значыць, гэта праўда? Жанчын няма і, можа быць, не існуе наогул? Ані цётачак, ані хутаранак?» Цётачку ён так і ня здолеў выклікаць у памяці, колькі ні спрабаваў, а маці тым больш. Хутаранку, пра якую ён марыў кожны дзень, раптам стала вельмі складана ўявіць. Гукі ейнага голасу і сьмеху, якія так лёгка чуліся раней, прайграць не атрымалася наогул. Застаўся толькі ўспамін, што голас мелядычны і высокі, як ані ў кога зь ягоных знаёмых. Заплюснуўшы вочы, Лявон доўга пяўся ўбачыць ейны вобраз, і яна нарэшце зьявілася, але быццам далёка і ў прыцемку. Глядзела сабе пад ногі, ня рухалася і не казала ні слова. Яму здавалася, што яна бляднее і адсоўваецца ўсё далей. З трывогай і горыччу ён заснуў.

Ураніцы, дрыжучы і хістаючыся са слабасьці, Рыгор перайшоў зь цёткінага пакоя ў свой і залез у ложак, накрыўшыся коўдрай і пакрывалам. Увесь дзень ён не ўставаў, то засынаў, то варушыўся ў дрымоце. За гэты час ён скарыстаў усе свае насоўкі, і яны ссохлымі камякамі валяліся на падлозе. Лявон засынаў, а прачнуўшыся, зноў браўся разважаць. Прыкладам, пра сувязь ідэі жанчыны з ідэяй аўтамабілю, альбо пра цётачку, як ён мог раней лічыць, што яна йснуе, ці пра тое, чаму ім з Рыгорам раптам адкрыліся раней схаваныя фэномэны. Лявон прышоў да высновы, што сама верагодная прычына празарэньня – гэта застуда. Пагладжваючы рукой халаднаватую прасьціну па берагу ложка, ён запытваўся сам сябе: калі акрыяць, дык вернецца былое сьветаадчуваньне? Ці яно страчанае назусім?

Хацелася піць, але сілаў схадзіць на кухню не было. Толькі ўвечары ён прымусіў сябе ўстаць, і гэта яму ўдалося на зьдзіўленьне лёгка, здавалася, што галава ператварылася ў паветраны шарык, а цела – у нітачку. Ён наліў соку ў сталёвую міску і колькі хвіляў грэў яе на пліце, абапёршыся рукой на падваконьнік. Рыхтык у гэтыя хвіліны ў гарызантальных палосах аблокаў на небе адбілася сьвятло вечаровага сонца, і яны афарбаваліся ў ружовы і далікатна-бэзавы. Лявону заманілася на дах, але ён ведаў, што не дапаўзе да яго ў сваім сёньняшнім стане. Пакуль ён піў гарачы сок, аблокі павольна патухлі. Лявон вярнуўся ў ложак, узяўшы з сабой замест насоўкі вафлёвы рушнік. Гэта была някепская думка, годная таленавітага вынаходцы, сказаў ён сабе. Настрой палепшыўся, і праз задавальненьне ў яго нават прасьвятлелася галава, стала лягчэй дыхаць. А мо наадварот – яму палягчэла, і праз гэта палепшыўся настрой? Калі Лявон ужо апускаўся ў сон, у ім нарадзілася яшчэ больш сьвежая і адважная думка: трэба перасяляцца на дах. Гэтая ідэя зрабіла яго канчальна шчасьлівым; засынаючы, ён усьміхаўся.

На наступны дзень, прачнуўшыся, Лявон адчуў сябе крыху лепей. Гледзячы на лямпу пад стольлю, ён успомніў сваё вечаровае шчасьце і тое што яго выклікала: жыцьцё на даху. Нават у звычайнай ранішняй цьвярозасьці і скепсысу вечаровая думка зусім не здалася яму дурной. На дах можна перацягнуць канапу, крэсла і столік зь цётчынага пакою ды зладзіць над імі навес зь якой плёнкі, на выпадак дажджу. Турбуючыся, каб уздым сілаў ня скончыўся, ён надумаўся пачаць пераезд зараз жа.

З крэслам пад пахай ён падняўся на дах – як заўсёды, зь невытлумачальнай асьцярогай, што выйсьця адтуль ня будзе. Але люк па-ранейшаму быў адчынены, неба – чыстае, і зь мінулага тыдню нічога не зьмянілася. Толькі пару сухіх бярозавых лісьцікаў, занесеных сюды моцным ветрам, нагадвалі пра суботні дождж. «Што сёньня за дзень? Здаецца, серада». Паставіўшы крэсла, Лявон прайшоўся вакол цаглянай будкі, зь якой выходзіў люк на дах. Будка была троху вышэйшая за  чалавечы рост і прыкладна такой жа даўжыні і шырыні. Выдатнае месца ўладкаваць жытло! Да будкі можна паставіць канапу, і мур за сьпіной створыць адчуваньне спакою і ўтульнасьці.

Не губляючы часу, Лявон вярнуўся ў хату. Парыўся ў скрыні з інструмэнтамі, знайшоў там гайкавыя ключы і падступіўся да канапы. Зь перапынкамі на ўціраньне сусьляў ды чыхі ён адкруціў гайкі, што змацоўвалі часткі канапы паміж сабой. Частак атрымалася пяць: дзьве бакоўкі, два матрасы і падстава з ножкамі. Разьядноўваючы цяжкія матрасы, ён прышчыкнуў сабе палец мэханізмам іхнага раскладаньня, і, ледзь не скуголячы з болю і накату кволасьці, бязь сілаў сеў на падлогу. Уся энэргія ўжо растрацілася, і Лявон нават ня мог паварушыцца. Толькі праз паўгадзіны ён здолеў дабрацца да лазенцы, змыць з рук чорную змазку, што пакрывала канапавы мэханізм, і вярнуцца ў ложак.

Да вечара Лявон вылежаўся, і актыўны настрой зноў наведаў яго. Гэтым разам ён прагадліва ня стаў марнаваць на канапу зь цяжкасьцю назапашаныя сілы, а заняўся дасьледваньнем. Ён вылез з-пад коўдры, уключыў музыку, узяў у кніжнай шафе пару часопісаў і, зноў улёгшыся зручней, пачаў гартаць іх у пошуках зьвестак пра жанчын. За апошнія дні, бязладна, але шмат думаючы, ён прасякнуўся сьвядомасьцю значнае і таямнічае ролі, якую грала гэтая разнавіднасьць людзей – бо ў жыцьці кожнага чалавека знаходзілася для іх месца, хай і ілюзорнае. Нават ён, Лявон, увесь час марыў пра сустрэчу не зь якім хлопцам, а менавіта з хутаранкай, якая – ён быў цьвёрда перакананы – ёсьць дзяўчынай, маладой жанчынай. Абгрунтаваць лягічна гэтую ўпэўненасьць Лявон ня мог, і яму хацелася разабрацца, з чога канкрэтна складаецца ідэя жанчыны, і чым жанчына мусіць адрозьнівацца ад звычайнага чалавека. Акрамя адзеньня, даўгіх валасоў і высокага голасу, яму нічога не прыходзіла ў галаву, і гэтага здавалася занадта мала.

Лявон паглыбіўся ў часопісы. Раней ён не зьвяртаў асаблівае ўвагі на ілюстрацыі з жанчынамі, але цяпер разглядаў кожную прагна і пільна. Падборка часопісаў у Лявона была тэматыковая – «Навука і жыцьцё», «Папулярная мэханіка», «Навука і рэлігія» – і збольшага там трапляліся фотаздымкі альбо малюнкі мужчынскіх твараў. Часам мільгала якая кабета ў белым лябаранцкім халаце, у скафандры ці ў камбінэзоне, але з гэткіх малюнкаў анічога новага Лявон ня ўведваў. Крыху мякчэйшыя рысы, крыху даўжэйшыя валасы, вось і ўсё.

Пагартаўшы колькі часопісаў, ён адкінуўся на пухоўку і, блукаючы вачыма па столі, паспрабаваў самастойна сфармуляваць хоць вонкавыя прыкметы жанчыны. «Як мы наогул вызначаем у час сустрэчы, мужчына перад намі ці жанчына? Напрыклад, Рыгор – мужчына? Ці Адам Васілевіч? Няўжо ідэнтыфікацыя толькі лексычная: імя і зварот «ён», а не «яна»? Але калі мы з чалавекам незнаёмыя, як мы вызначаем пэўны зварот? Па тэмбру голасу? Але чалавек можа маўчаць. Па мяккасьці рысаў? Гэта занадта расплывістае паняцьце... Па даўжыні валасоў? Але калі кожны чалавек кіне стрыгчыся, дык неўзабаве зарасьце. Па вопратцы? Спадніцу ці сукенку таксама можа надзець хто захоча. Тупік! Можа, жанчына – гэта справа самасьвядомасьці? Чалавек вырашае быць жанчынай, адпускае валасы, бярэ сабе новае імя, пераапранаецца і імкнецца казаць тонкім голасам? Не, не падыходзіць, інакш такія выпадкі былі б знаныя. Сытуацыя прынцыпова іншая: у панядзелак высьветлілася, што ні я, ні Рыгор аніколі ў жыцьці ня бачылі ніводнае жанчыны. Хоць нам здавалася, што мы жылі зь імі побач. Трэба было б пагутарыць з Рыгорам ізноў, падрабязьней, усё ж такі ён старэйшы ды жанаты, а жанатага акрэсьлівае наяўнасьць жонкі, жанчыны». Лявон патрос галавой, пачынаючы заблытвацца. «Стоп, ён жа не жанаты насамрэч! Ніякай жонкі ў яго няма, як няма і цётачкі ў мяне. І пэўна Рыгор анічога новага мне ня скажа. Толькі лаянкі наслухаесься».

Пад'ём канапы на дах Лявон зьдзейсьніў у чацьвер. Зьмеркаваўшы пачаць з сама грувасткага, ён выцягнуў на лесьвічную пляцоўку падставу канапы, паставіў яе вэртыкальна і запхаў у ліфт, ледзь праціснуўшыся ў кабіну побач зь ёю. Дзьверцы аўтаматычна зачыніліся, і Лявон толькі тады заўважыў, што стаў ня з тога боку і ня можа дацягнуцца да кнопак. Ён змарнаваў хвіляў пяць, пакуль здолеў павярнуць падставу, прасунуць руку да пульта і навобмацак націснуць гузік дзявятага паверху. Абліваючыся потам са слабасьці і адпачываючы праз кожныя колькі прыступак, ён давалок сваю ношу да апошняга крэсу – кароткае жалезнае лесьвічкі і іржавага люку. Гэты этап стаўся пякельны. Перацягваць падставу з прыступкі на прыступку тут не выходзіла, прыйшлося зноў паставіць яе вэртыкальна, нахіліць так, каб яна патрапіла адным бокам у люк, выбрацца на дах, і адтуль цягнуць яе наверх. Але калі ўсё нарэшце атрымалася, Лявон адчуў сябе сапраўдным героем. Спусьціўшыся на кухню, ён разагрэў соку і выпіў яго з улюбёнае вечаровае шклянкі.

Далей пайшло лягчэй. Матрасы, якія складалі сядзеньне ды сьпінку канапы, былі цяжкія, але меншыя памерамі, а бакоўкі і зусім нязначныя. Падняўшы наверх апошнюю зь іх, Лявон ізноў адчуў сябе шчасьлівым. Нагнуўшыся і абапёршыся локцямі на парапэт, Лявон спатолена глядзеў на адрэзкі гарызонту ў разрывах суседніх дамоў і ляніва вырашаў, які бок сусьвету ён хацеў бы бачыць часьцей за ўсё. Заходы і сьвітаньні ён любіў аднолькава, таму адназначна схіліцца да захаду ці ўсходу ня мог. Поўнач была яму нецікавая, тым больш што з поўначы выступ занімаў люк. Значыць, адзіны слушны і падыходны бок – паўднёвы. Удзень можна грэцца на сонейку, а ўранку і ўвечары назіраць і на заходы, і на сьвітаньні, пераварочваючыся з аднаго боку канапы на другі.

Зьбіраць канапу і ладзіць навес Лявон сёньня нават і ня масьціўся, балазе дажджу не прадбачылася. Бясхмарнае неба, ветрык і цішыня. Ён абмежаваўся тым, што падцягнуў матрас канапы да паўднёвага боку цаглянай будкі дый апошнім разам спусьціўся ў кватэру па часопісы «Навука і жыцьцё», пакунак соку і чыстыя рушнікі. Задаволены і ўлагоджаны, ён высмаркаўся ў сьвежы рушнік і лёг на матрас, закінуўшы рукі за галаву. Так блізка да неба ён яшчэ ня быў ніколі.

Жмурачыся на яркае сонейка, ён разважаў пра бліжэйшую будучыню. Заставацца яму застуджаным ці паспрабаваць вычуніцца? Калі хвароба скончыцца, ён рызыкуе набыць назад усе тыя ілюзіі, зь якімі жыў раней. Калі ўдумацца, дык анічога дрэннага ў гэтых ілюзіях няма, і ягонае жыцьцё пасьля празарэньня не зьмянілася... але вяртацца да іх зьневажальна. Тут ён раптам успомніў Рыгорава тату, які таксама няспынна  чхаў, смаркаўся і паводзіў сябе невытлумачальна. Мабыць таксама празарыўся. Мо пайсьці да яго яшчэ раз і пагутарыць, цяпер ужо з разуменьнем? Але не, пасьля тое сцэны з нажом наступная сустрэча дабром ня скончыцца. І няхай. Мне дапамога не патрэбная. Сам ува ўсім разьбяруся! «Трэба мець адвагу. Трэба йсьці наперад і не спыняцца ў разьвіцьці. Абавязак гома сапіенса – назіраць, рабіць досьведы і знацца ў тым, што адбываецца вакол», – Лявон прагадаў колькі больш-менш падыходных лёзунгаў, што вызначалі якія-ніякія арыенціры ў далейшых дзеяньнях. Засталося прыдумаць нешта каб падтрымваць у сабе застуду. Першае, што прыходзіла ў галаву – гэта халодны душ з наступным не-выціраньнем і замярзаньнем... Лявон нахмурыўся і міжвольна здрыгануўся. «Цяжка, але належна. Трэба мацавацца. Навука патрабуе ахвяраў».

Але мужныя фразы гучалі слаба і самотна ў параўнаньні са змрочнымі карцінамі, якія пачалі яму малявацца. Калі спрыяць хваробе, ці ня зойдзе яна занадта далёка? Раптам ён ляжа надоўга і ня здоліць выйсьці на’т у краму па сок? Што, калі застуда давядзе яго да сьмерці? Яму спамянуўся злавесны татаў твар у шавецкай майстэрні. У непакоі і турбоце ён заснуў.

Калі Лявон прачнуўся, ужо зьмяркалася. Ён пералёг галавою на захад, падклаўшы пад грудзі пухоўку, і з захапленьнем глядзеў, як сонца апускаецца за хаты, грэючы нябёсы з бледна-зялёнага колеру да памаранцавага, ружовага і пяшчотна бэзавага. Найдалікатнейшыя шаўковінкі аблокаў, што плылі нізка над гарызонтам, паціху распаліліся да жоўта-чырвонага. Не адрываючыся, Лявон глядзеў на сонечны дыск, а калі раптам захацелася чхнуць, і ён заплюшчыў вочы, прыкладаючы да носу рушнік, дык на ўнутраным боку павека адбіўся чырвоны круг, які павольна бляклеў і праз хвіліну пераўтварыўся ў чорны. Сонца кранула дах далёкага дома і хутка зьнікала за ім, зьлёгку расплясканае. Прыкметна пахаладзела. Лявон нацягнуў коўдру на плечы і парыпаўся, спрабуючы легчы ў згодзе з выпнутымі спружынамі. Зьявіліся зоркі, загарэліся жоўтым рэдкія вокны ў цёмных глыбах дамоў. Ён перавярнуўся на сьпіну, глядзеў угору і марыў пра яе, пра хутаранку. Яна магла б ляжаць побач зь ім, тут, і да ейных валасоў можна было б дакрануцца шчакой. Праз гэтыя думкі па сьпіне прабеглі салодкія мурашкі, і ён усьміхнуўся ды паабяцаў сабе абавязкова яе знайсьці, нягледзячы на ўсе гэтыя празарэньні. Зьнізу павеяла пахам лісьця і травы. Заплюснуўшы вочы, ён падумаў, што гэты вечар і гэтая ноч – найшчасьлівейшыя ў ягоным жыцьці.

Рабаваньне і наступны дзень побач з Рыгорам надоўга насыцілі Лявона зносінамі. Лявон разумеў, што навуковыя пошукі – так ён цяпер называў свае развагі – прасунуліся б нашмат хутчэй праз кантакты зь іншымі людзьмі, носьбітамі ўнікальнага досьведу, кожны свайго, але размаўляць яму ні з кім не хацелася. Да тога ж яго апанавала ганарыстае жаданьне разабрацца ўва ўсім самому, без пабочнае дапамогі. Яму прыйшло ў галаву вярнуцца ў раён гаражоў дый высачыць бабульку, пра якую казаў Рыгор. Іншае мажлівасьці пабачыць рэальную жанчыну Лявон прыдумаць ня мог. І, каб пазьбегнуць сустрэчы з Рыгорам, ён запланаваў гэтую дзею на суботу, традыцыйны лазьнёвы дзень.

Пятніцай увечары Лявон учыніў сваё хваробадзейнае абмываньне, задуманае напярэдадні. Скаланаючыся, ён колькі хвіляў стаяў пад ледзяным душам, а потым, адганяючы думку пра вопратку і коўдру, курчыўся на падлозе ў пярэднім пакоі і пакутліва доўга абсыхаў. Лявону ўзгадалася, як Адам Васілевіч прадказваў яму няздольнасьць працаваць у Акадэміі навук праз няскупчанасьць, марудлівасьць і слабенькую памяць. «А ці здолеў бы ён сам вось так, халоднай вадою? Толькі дзеля экспэрымэнту і пазнаньня? А ці здолелі б так акадэмікі? Займаюцца мабыць ўсякім глупствам у сваіх цёплых кабінэтах ды ў мяккіх фатэлях, у той час як ісьціна даецца толькі застуджаным і адмовіўшым  сябе».

Пасьля экзэкуцыі, ужо на даху, ён прыслухоўваўся да сваіх адчуваньняў дый гадаў, ці залежыць ступеня празарэньня ад цяжару застуды. Халодны душ не зрабіў яму ні горш, ні лепей. Нос па-ранейшаму не прадыхаўся і сачыўся сусьлямі, вочы сьлязіліся, гарачая галава дрэнна разумела, часам чхалася.

Назаўтра ён спусьціўся ў кватэру, адзеў сама зношаныя штаны і бледна-зялёную кашулю колера ўчорашняга неба, на ягоны погляд, найнепрыкметнейшую і маскіроўчую з усіх, што былі ў шафе – і выправіўся.

Ягоны раён адрозьніваўся асаблівай бязьлюднасьцю і цішынёй. Крокі, здавалася, разносіліся на шмат кілямэтраў вакол, адбіваючыся ад асфальту і шэрых цагляных фасадаў. Бразгаючы ключом у кішэні, ён ішоў і ўзіраўся ў вокны, што выходзілі на вуліцу. Карункавыя фіранкі, кветкавыя гаршкі, лялькі, радыёпрымальнікі, стосы кніг, статуэткі, гадзіньнікі, вазы, прасы. У верхніх вокнах ідэнтыфікаваць рэчы было ўжо цяжка: падстаўка пад нажы ці настольная лямпа? Калёнка ці хлебніца? Часам яму да голачак у кончыках пальцаў хацелася пракрасьціся за вакно і прыкласьці далоні да гэтых аблезлых на сонцы рэчаў, убачыць, што акружае іх, у чыім суседзтве ім даводзіцца існаваць. Удыхнуць пах пакою, разгледзець яго ўвесь, прайсьці па ім і спыніцца ў дзьвярох наступнага. А наперадзе будуць яшчэ ды яшчэ пакоі, павядуць далей, далей, адзін за адным, у маўклівыя глыбіні.

За разважаньнямі шлях праляцеў незаўважна. Лявон, з задавальненьнем пракладваючы па сваёй уяўнай гарадзкой мапе новую лінію, збочыў з Радыятарных завулкаў на вуліцу Чыгладзэ, мінуў парк атракцыёнаў і «Менскэкспа», прайшоў мастом над Сьвіслаччу і вуліцай Сурганава, што падзяляла раён старых пяціпавярховак і прыватны сэктар. Перад паркам Лявон павярнуў на вуліцу Карастаянавай і празь пяць хвілін ужо стаяў на тым месцы, зь якога Рыгор паказваў яму бабулькіны вокны. Сонечнае сьвятло падала на фасад дома наўскасяк зьлева, і пад гэтым вуглом добра бачыўся пыл на ваконным ішкле. «Калі б там жыла бабуля, дык яна б не прамінула вымыць вакно. Хутчэй за ўсё, кватэра пустая, а Рыгору ўсё прычулася. Хоць зь іншага пункту, бабулька мо неахайная. Ці інвалідка. Ці зрок саслабелы». Цені лістоты клёнаў лёгка вагаліся на вокнах і цаглянай сьцяне, дражнячы ўяўленьне. У нейкі момант Лявону нават падаўся рух сівое галавы па-за шклом.

«Цікава, якая ж яна, жанчына, насамрэч?» Блытаючы ў здагадках, ён абмінуў пяціпавярхоўку вакол і падыйшоў да крайняга пад'езда. Перад дзьвярыма ён затрымаўся, набраў у лёгкія пабольш паветра і са смакам чхнуў. Колькі імгненьняў пасьля чыху Лявон стаяў, зажмурыўшыся, потым выцер рукавом сьлёзы і разгледзеў кодавы замок. Мэталічнае колца і два шэрагі гузікаў зь лічбамі зьлева і справа. Фарба на корпусе замка вакол лічбаў 1, 3 і 6 была сьцёртая праз часты дотык пальцаў, і Лявон усьміхнуўся – як проста быць узломнікам! Набіраеш 1, 3, 6 ды цягнеш колца ўніз. Заблякавана? Цягнеш яго ўгору да слабой пстрычкі і спрабуеш наступную камбінацыю лічбаў. На вызначэньне пэўнага коду спатрэбілася ня больш за хвіліну, колца пстрыкнула, апусьцілася, і Лявон уступіў у прахалодны пад'езд.

Абсалютная цішыня. Каленчаты даводнік павольна зачыніў за ім дзьверы, ціха пстрыкнуў замок. Колькі лесьвічных пралётаў вышэй зазьвінела і змоўкла аса. Лявон падняўся на другі паверх, ведучы рукою па няроўным жалезным парэнчам. Да ягонага зьдзіўленьня, дзьверы ў кватэру пасярэдзіне, адну з падазроных, былі прыадчыненыя. Лявон піхнуў іх рукой і глядзеў, як яны паволі расхінаюцца, дасягаюць пэўнага пункта, вяртаюцца на пару сантымэтраў і заціхаюць. Смачна высмаркаўшыся ў рушнік, ён адкашляўся і спытаў унутар:

– Ёсьць хтосьці?

Ягоны голас выдаваў хваляваньне і няўпэўненасьць, гэта заўважыў нават ён сам. Лявон пераступіў парог і ўдыхнуў складаны пах старога жытло: ледзь саладкавы, душны, з прысмакам аптэкі і пыльнае каморы. Цёмна-зялёны дыванок ля парога вітальні, бэжавыя шпалеры, шафа. Два пакоі зьлева былі зачыненыя; кухню, ярка асьветленую сонцам, было відаць праваруч уваходу. Ён зрабіў колькі крокаў у бок кухні, і падлога пад ім віскліва зарыпела. Лявон спыніўся на рыпучым месцы і пахістаўся з боку ў бок, услухоўваючыся ў гук. Лінолеўм на падлозе імітаваў сьветлы паркет «у елачку», а пад ім, відаць, хаваліся ссохлыя дошкі. Прысеўшы на кукішкі і нахіляючы туды-сюды галаву, ён злавіў такі пункт гледжаньня, зь якога на лінолеўм клаўся сонечны водбліск і выразна выяўляў сутыкі і зьлёгку выпуклыя сьпіны дошак. Лявон яшчэ трохі парыпеў, пераносячы вагу з адной нагі на другую, а потым, раптам заклапаціўшыся магчымым практычным ужыткам рыпаньня, паспрабаваў атрымаць тую мэлёдыю Вагнэра, што яны слухалі з Рыгорам у гаражох. Атрымалася кепска, зусім не падобна.

У гэты момант з кухні пачуўся ўскрык, і ў вітальню выскачыла постаць зь сякерай у занесеных руках. Адзіная крыніца сьвятла зьмяшчалася за сьпіной постаці, таму і ейны твар, і ейнае адзеньне выглядалі як цёмныя, бадай чорныя; не бліснула на’т лязо сякеры. Зрэшты, разгледзець падрабязнасьці Лявон ня змог бы нават пры добрым асьвятленьні, ён толькі пасьпеў інстынктоўна адхіснуцца назад і направа, да выйсьця, і паваліўся на локці. У тую ж сэкунду падлога здрыганулася з магутнага вытню, сякера глыбока ўшпілілася ў лінолеўм на тым месцы, дзе сядзеў на кукішках Лявон, а постаць, не ўтрымаўшы раўнавагі, павалілася на падлогу і, здаецца, стукнулася галавой аб сьцяну.

«Бабулька. Спалохалася, што я хачу забіць яе і наладзіла засаду. А калі я доўга не зьяўляўся і рыпеў падлогай, нэрвы ня вытрымалі, і выскачыла», –  патлумачыў сам сабе Лявон, сядаючы і разглядаючы яе. Ейныя валасы былі сапраўды зусім сівыя, даўгія, сабраныя ззаду ў хвосьцік, як Рыгор і казаў. Простае і сьціплае адзеньне: паркалёвая сукенка ў невыразныя кветкі, чорная футравая камізэлька, шчыльныя шэрыя калготы, зношаныя тэпцікі. Росту яна была невялікага, складаньня худзенькага; маленькая сухая далонька, якая ляжала на падлозе ля туфлі Лявона, была падобная да птушынае лапкі. «І адкуль у ёй столькі сілы?»

– Бабуля? – паклікаў ён. – Вы добра?

Лявон крануў яе за локаць, выцягнутай рукой, баючыся наблізіцца – раптам яна ачуецца і зноў кінецца на яго? Бабулька не варушылася. Ён устаў, выдраў з падлогі сякеру і паклаў яе за рог, каб бабка не змагла зноў ёю скарыстацца. Лявон пераступіў адной нагой праз бабульку і паспрабаваў зазірнуць ёй у твар, але яна ляжала ніцма, сівым хвосьцікам уверх. Ён прыслухаўся, ці дыхае яна, але не адчуў ні гуку. «Як спраўдзіць, ці жывы чалавек? Пульс?» Дакранацца да ейнай скуры падалося яму агідна, але, памятаючы пра абавязак дасьледніка, ён зрабіў над сабою высілак. Прахалоднае прыдалоньне не пульсавала, хоць Лявон старанна яго прамацваў у колькіх пунктах. «Няўжо можна памерці вось так, проста праз упадак на падлогу?» Ён пацягнуў яе за плячо і перакуліў на сьпіну. Патыхнула аптэкай. Твар, пацьвярджаючы словы Рыгора, і запраўды быў амаль круглы, але ня праз мажнасьць, а праз шырокі скуласты абрыс. Нічым асаблівым твар не вызначаўся. Са зморшчынкамі, зь мяшочкамі пад вачыма, гладка паголены, напамажаны – гэткі твар мог быць у кожнага старэчы, пытаньня пра адрозьненьні мужчынскага і жаноцкага ён не разьвязваў.

«Можа, адрозьненьні караняцца ўсярэдзіне арганізму? Іншыя, ніж у мужчынаў, унутраныя ворганы? Але каб гэта вызначыць, трэба быць лекарам, знацца на пабудову цела. На’т калі б я знайшоў адвагу разрэзаць ёй жывот, дык усё роўна нічога не зразумеў бы». Лявон рассудзіў агледзець цела хоць бы звонку. Адчуваючы моцную гідлівасьць, ён расхінуў бабкіну камізэльку і пачаў расшпільваць доўгі шэраг гузікаў на сукенцы, зробленых у форме дробных чорных галкаў. Паказаліся худыя, трохі валасатыя грудзі са шматлікімі радзімкамі, барадаўкамі і старэчымі рудаватасьцямі, потым шарачковага адценьня жывот. Майткоў бабулька не насіла, і праз расьцягнутыя на сьцёгнах калготкі праглядаўся зморшчаны цёмны чэлес.

Лявон мусіў прызнаць, што Экспэрымэнт пацьвердзіў вэрсію пра нястачу каранёвых палавых адрозьненьняў, і гэндэр – гэта толькі пытаньне самасьвядомасьці. Адзеньне, даўжыня валасоў і тэмбар голасу – вось і ўсе даступныя ідэнтыфікаваць прыкметы. Такая выснова Лявону зусім не падабалася, і, хоць падстаў для сумневаў не было ніякіх, у яго засталося адчуваньне, што з бабуляй нешта ня так. Надосталь ён яшчэ раз прыклаў далоню да ейных грудзяў і заціх: сэрца вельмі слаба, але ўсё ж такі білася. З палёгкай уздыхнуўшы, Лявон захінуў на бабульцы сукенку і з булькатаньнем высмаркаўся. «Дачакацца, калі яна апрытомнее, і пагутарыць? Не, як толькі яна ачуняе, дык адразу ж кінецца на мяне. Лютая! Зьвязаць і катаваць? Фэ, ну яе зусім». Лявону раптам зрабілася сумна і гідка, і ён пасьпяшаўся сысьці, пакуль бабулька не акрыяла.

4. Як Рыгор пазнаёміўся зь міністрам

Пасьля зьбіцця ў лазьні Рыгор цэлыя содні адлежваўся ў кватэры са шпротамі і многа чаго перадумаў. Ён спрабаваў скласьці з тога што адбываецца цэласны мэханізм сусьвету, але адчуваў, што ягоны розум на гэта ня здольны – мэханізм распадаўся на фрагмэнты, ніяк ня злучаныя паміж сабою. Як і заўсёды ў цяжкую хвіліну, Рыгору бракавала чалавека, які дапамог бы яму ўсё зразумець і растлумачыў бы, як жыць далей.

Першым узгадваўся тата – той без сумневаў ужо даўно празарыўся, а ў апошнюю сустрэчу проста строіў дурня. Відавочна, жыцьцё цалкам задавальняла тату, і ён карыстаўся ім у поўнае меры. «Карыстаўся мною! Старая шуя! Вядома, навошта яму нешта мяняць. Але які падлюга: столькі гадоў запар, і хоць бы слоўца! На’т пра машыны не патлумачыў – што няма машын. Бачыў, як я на працу хаджу кожны дзень, нібы дэбіл, і сьмяяўся сам сабе». Рыгор ужо канчальна зьненавідзеў тату і адчуваў да сябе пагарду за тое, што так доўга знаходзіўся ў ягоным жыллёвым і гастранамічным палоне. А на ўспамінах пра прыкрую татаву ўсьмешку і ягонае старое грузлае цела Рыгор скрыгатаў зубамі са злосьці і рэзка перагортваўся на другі бок.

Яшчэ быў Лявон, але Лявон ведаў пра тое што адбываецца ня больш за самога Рыгора. Аднак Рыгор быў упэўнены – разам яны маглі б нашмат хутчэй разабрацца ў тым, што адбываецца вакол. Ён паабяцаў сабе абавязкова зноў знайсьці Лявона, калі ачуняе.

Больш дапамогі чакаць было неадкуль, і Рыгор мусіў думаць самастойна. Нягледзячы на тое, што поўны вобраз сусьвету не складаўся, Рыгор зрабіў яшчэ адно значнае адкрыцьцё: бо людзей у горадзе мала, а дамоў шмат, дык большая частка хат павінная пуставаць, і можна свабодна выбіраць кватэру па густу. Прытым цалкам дармова. «Якія ж мы былі дурні, што нейкі банк рабавалі! – цяміў ён, заходзячыся ў чарговым прыступе кашлю. – Добра хоць удалося ўцячы ад спэцназа». Думка пра новыя мажлівасьці, што адкрываліся перад ім, значна палепшыла ягоны настрой, і ён быў бы даканцова рады такому павароту спраў, калі б не застуда. Кашаль не праходзіў і кавэнчыў яго ўсё больш пакутліва.

У сераду зранку, з торбаю за плячом, хістаючыся з голаду, Рыгор выбраўся са свайго прытулку ў пошуках ежы. Сышоўшы на двор, ён азірнуўся на ружовую будыніну лазьні і рушыў у іншы бок. Патрапіўшы на вуліцу Шышкіна, ён прайшоў яе ўсю і павярнуў на Куляшова, дзе яму неўзабаве сустрэлася прадуктовая крама. Згаладнелы Рыгор хутка набраў ежы ў поліэтыленавы мяшок з напісам «Дзякуй», выйшаў і прысеў адразу ж за рогам, на падмурку крамы. Ён адрываў кавалкі сьвежага батона, макаў іх у сьмятану і адпраўляў у рот, адчуваючы салодкую палёгку, радасьць і гармонію з сусьветам. Зьеўшы большую частку батона, ён адчуў смагу і бадай залпам выпіў бутэльку «Сябра». На колькі хвіляў перапыніўшыся, Рыгор адкінуўся да сьцяны крамы і жмурыўся на сонцы. Здавалася, шчасьце згусьцела вакол, і ён знаходзіўся ўсярэдзіне шчасьлівага воблака, шануючы ўвесь сьвет. Калі б зараз раптам зьявіліся ягоныя ўчорашнія крыўдзіцелі, дык ён бы дараваў нават ім.

Воддаль, мэтрах у дваццаці ўглыб двара, у сінім сьмецьцевым баку корпаўся бадзяга. Ён прыглядаўся да Рыгора, пакуль той еў, а потым павольна падыйшоў і папрасіў цыгарэту. Рыгор падаў яму пачак і, убачыўшы закарэлыя пальцы валацугі, адчуў мімалётную прыкрасьць, што не дастаў цыгарэты сам. Але прыкрасьць таксама рашчынілася ў шчасьце. Яны закурылі, выпускаючы бледныя дымкі ўва ўгрэтае паветра. Валацуга пачаў нягучна апавядаць нейкую бязглузьдзіцу, ня гледзячы на Рыгора і мабыць не спадзяваючыся ягонае ўвагі, а задавальняючыся самою прысутнасьцю жывога чалавека побач.

– Даўно бамжуеш? – спытаў Рыгор.

– Я не бамжую! – ганарліва адказаў бадзяга і адразу ж, быццам у тлумачэньне сваіх слоў, працягнуў свой аповяд, зараз ужо гледзячы Рыгору ў вочы зь некаторай крыўдай. – Маё жыцьцё насычанае чысьцінёй. Я штодня на Чыжоўскае сьмецішча хаджу зь сябрамі, тамака нам Госпад зьяўляецца…

– Чуеш, калі б у цябе грошы зьявіліся, што б ты зрабіў? Зажыў бы, га? Па сьметніцах перастаў бы чухацца? – перапыніў яго Рыгор.

І, не чакаючы адказу, ён дастаў з торбы пачак даляраў і кінуў бамжу. Той няўклюдна выцяў рукі, але не злавіў, і пачак упаў на зямлю.

Крыху не дашоўшы да ўнівермага «Беларусь», Рыгор збочыў у арку аднаго з дамоў на Партызанскім праспэкце, каб прыгледзецца да тутэйшых кватэраў. Ён зайшоў глыбей у надворак і павольна азірнуў пад'езды, спрабуючы выклікаць якую інтуіцыю, але ўнутры глуха маўчала. Пасядзеўшы на лаўцы непадалёк ад сініх сьмецьцевых бакаў, такіх жа, як і каля крамы, зьеўшы пару маленькіх булачак і не дачакаўшыся натхненьня, ён падыйшоў да першага пад'езда і патузаў дзьверы. Зачынена. Бліжэйшыя вокны на першым паверсе былі забраныя кратамі, але наступныя не бараніліся нічым, акрамя фіранак. Рыгор падцягнуў да іх пусты сьмецьцевы бак, колькі разоў спыніўшыся пакашляць, і перавярнуў яго дагары нагамі. Залезьці на яго было няпроста: дно было гладкае, красоўкі кожны раз сасьлізгвалі, а на падскок Рыгору бракавала сілаў. Калі ён нарэшце ўзглабаўся на бак, прыйшлося сядзець і прадыхацца.

Павярнуўшыся да вакна, ён нечакана ўбачыў за ім вясёлы твар. Распрануты па пояс хлапец усьміхаўся, казаў яму нешта праз ішкло і махаў рукой. Заўважыўшы, што Рыгор ня чуе ягоных слоў, ён пакорпаўся са шпінгалетам і расчыніў вакно, ледзь не закрануўшы Рыгора шыбаю. З пакою моцна загучалі нямецкія сьпевы ў суправаджэньні фартэпіяна.

– Давай, заходзь, дружа! – запрасіў ён. – Залазь!

Каб прыхаваць зьбянтэжанасьць, Рыгор пачаў кірхаць.

– Давай, брат, не саромейся! – здавалася, хлапец быў шчыра рады бачыць Рыгора. – Мяне Казікам клічуць, я тут зь сябрам жыву! Ты чаго ня празь дзьверы? Лянотна? Ну і добра!

– Зачынена тамака, – сказаў Рыгор. – Я хацеў кватэру паглядзець.

Ён адразу зразумеў, што дурное было гэта казаць, ды зноў закашляў. Але Казік зусім не зьдзівіўся.

– Дык заходзь! Паглядзі ўсё! Млынарыху ці даўно чуў? Зараз разам паслухаем!

Казік узяў яго за руку і пацягнуў унутар. Нічога не разумеючы, Рыгор паматляў галавой, ступіў на падваконьнік і саскочыў у пакой. Казік пасадзіў яго на канапу слухаць Млынарыху, а сам выбег за півам. У пакоі, акрамя канапы, стаялі шафа, стол і фатэль. На фатэле высілася гара адзеньня, а на стале стаяла чорная парэпаная магнітола, зь якой пралівалася музыка. Праз паўхвіліны Казік вярнуўся зь сябрам, таксама па пояс голым, які паціснуў Рыгору руку, але імя не назваў, і падаў яму адкаркаваную бутэльку піва.

– Я ўвогуле ненадоўга, – Рыгор адпіў глыток. – Толькі даведацца, якія ў гэтым доме пляноўкі. Можа, суседам вашым буду.

– Суседам? Выдатна! Зараз песьню даслухаем ды пакажам табе пляноўку.

Яны калывалі галовамі ў тахт музыкі і весела паглядалі на яго. Зычлівая парачка… І ўсё ж Рыгор падазраваў іх у нейкіх нявызначаных намерах да сябе, адначасна адчуваючы няёмкасьць. Каб прыглушыць яе, ён спытаў, ці няма ў іх чаго пад’есьці.

– Пад’есьці? – Казік пераглянуўся зь сябрам, і яны засьмяяліся, прытым Рыгору здалося, што сьмяюцца яны не пакепліва, а радасна. – Няма, вядома, навошта гэта? Плюнь! Паслухаем лепей песьні! Пі да дна!

Рыгору зрабілася яшчэ больш няёмка. Не чакаючы канчатку песьні, ён адмовіўся слухаць далей, патлумачыўшы, што аддае перавагу сымфанічнае музыцы, і настаяў на тым, каб яму хутчэй паказалі кватэру. Казікаў сябар правёў яго ў маленькую кухню са спарахнелымі шафкамі і газавай плітою, зачыненай кавалкам фанэры, якая служыла падстаўкай пад фікус. Глядзець было няма на што, але Рыгор пасьля свае настойлівасьці палічыў за належнае падрабязна агледзецца і нават пакратаць глянцавіты фікусавы ліст. Потым яны выйшлі ў вітальню, пастаялі. Сябар Казіка адчыніў дзьверы лазенкі і запаліў там сьвятло.

– Вось. Бач, ванна, – ён прамяніў радасную ўсьмешку. – Застанешся ў нас?

– Дзякуй, братка, але не магу. І за піва таксама дзякуй. Мне пара йсьці.

Рыгор накіраваўся да дзьвярэй, бы запыняцца тут не хацелася. Кватэра яго расчаравала, а хлопцы выклікалі неспакой.

– Пачакай, – з пакоя зьявіўся Казік з кампакт-дыскам у руцэ. – Застанься яшчэ ненадоўга. Я адразу не заўважыў, што ты нешчасьлівы. Мы табе дапаможам. Пачакай жа! Вазьмі хоць бы дыск, у падарунак! Выдатная музыка! Дома паслухаеш.

Як раз у гэты момант на Рыгора наваліўся кашаль, і ён палічыў гэта за падставу не турбавацца пра ветлівасьць. Ён сунуў дыск у кішэню, самастойна адчыніў замок, выйшаў на пляцоўку і, махнуўшы рукою сябрам, хляпнуў дзьвярыма. «Вось паўдуркі», – думаў ён, зьбягаючы лесьвіцай уніз.

Рэшту тыдню Рыгор правёў у пошуках падыходнае хаты. Ён прыдабыў жалезны лом з выгнутым падвоеным кляўцом, які дазваляў яму лёгка выкрываць большую частку зачыненых пад'ездаў і дзьвярэй. Каб насіць лом, не займаючы рук, Рыгор прывязаў да яго скураны пас са старога фотаздымача, знойдзенага ў адной з кватэр, і закідваў яго за плячо, нібы стрэльбу ці лук. Звычайна Рыгор узьдзіраўся ў дом, які падабаўся яму знадворку, і абсьледаваў колькі выпадковых кватэраў, аддаючы перавагу другім паверхам. Першы паверх здаваўся яму няварта нізкім, а занадта высока паднімацца не было сілаў. Зрэшты, застуда патроху адыходзіла, ён кірхаў усё слабей і слабей.

Больш за другія яму спадабалася хата ў адным з дамоў па вуліцы Захарава, непадалёк ад плошчы Перамогі. Першае, яго ўзрадавала суседзтва дома з хлебнай крамай на рагу, дзе можна было заўсёды купіць найсьвяжэйшыя пірожныя, тарты ці на благі канец гарачы хлеб – як чорны, так і белы. Другое, у хаце была вада. Трэцяе, вялізарны дзьвюхдзьверавы халадзільнік «Атлант» у вітальні зьмяшчаў у сабе дзіўную колькасьць алькаголю: бутэлек было да тога шмат, што яны не стаялі, а ляжалі ўстос. З усьмешкай дзіця, што патрапіла ў краму цацак, Рыгор ашчэдна вымаў і разглядаў бутэлькі адну за другой. Стваральнік алькагольнага запасу відавочна аддаваў перавагу сухому чырвонаму віну: нейкія Шыразы, Бастардо, Піно Нуары, Сэнсо, Вэрмэнціны – урэшце Рыгор, які нічога не разумеў у віне, кінуў дурное. Ён мелькам прагледзеў іншыя палічкі ў пошуках піва, але піва было зусім трохі, таксама незнаёмых назваў. Моцныя напоі не шанаваліся: пару бутэлек з гарэлкай, нейкая тэкіла і маленькі флякон абсэнту, на якім красаваў чалавек зь перабінтаванай галавой. На верхняй паліцы зьмяшчаліся вэрмуты, партвэйны і лікёры. Павагаўшыся, Рыгор узяў піва наўздагад, з манахам на этыкетцы.

У нядзелю пад вечар, шчытна павячэраўшы эклерамі і вішнёвымі бісквітамі, закінуўшы за плячо лом і невялічкую торбу з паходным правіянтам, Рыгор выправіўся на шпацыр па праспэкту. Настрой быў ня лепшы, зацягнутая адзінота ўжо пачынала ўціскаць яго. Рыгор перабіраў усіх знаёмых, да каго можна было б зайсьці ў госьці, але ніхто не падыходзіў – пасьля размовы з татам яму здавалася, што ён ня здоліць маўчаць пра хвалюючыя яго тэмы, і сустрэча абавязкова скончыцца жаласна. Заставаліся толькі тата, шчасьлівая пара сяброў-паўдуркаў і Лявон, але нікога зь іх ён ня мог узгадваць без злаваньня.

Падняўшыся да Дома афіцэраў, Рыгор збочыў налева, мінуў помнік з танкам і спыніўся насупраць Рэзідэнцыі прэзыдэнта, разглядаючы яе. «Чаму б не?» – мільганула нечаканая думка, праз якую ён нават зьбянтэжыўся. Прысеўшы на чыгунавую агароджу, ён адкаркаваў «Сябра» і з хваляваньня выпіў яго адразу ўсяго, забыўшыся пра пакунак вэнджанага сыру. «Чаму б мне не пажыць у рэзідэнцыі прэзыдэнта? – падумаў ён цяпер сьмела, – Яна пэўна пустуе, пакрываецца пылам, і ніхто яе ня ветрыць». Рыгор аднёс бутэльку ў сьметніцу на краю агароджы і накіраваўся да ўваходу.

Галоўныя высокія дзьверы, як ён і чакаў, былі зачыненыя. Рыгор з задавальненьнем пацягнуўся, падняўшы ўверх сагнутыя ў локцях рукі, і наважыўся ўжо зьняць з пляча лом, як раптам пачуў вокліч:

– Гэй, ты!

Голас гучаў зьверху, нясьпешны і ўпэўнены. Рыгор адступіў на пару крокаў і падняў галаву. З вакна трэцяга паверху на яго пазіраў мужчына ў белым.

– Што ты робіш? Зусім боязь страціў? – счакаўшы крыху, мовіў мужчына.

Гэта было нечакана, і Рыгор замарудзіўся, абіраючы паміж адказамі «Выбачайце, я, здаецца, не туды трапіў» і «Вось зараз падымуся і навучу цябе сапраўднае боязі». Ён пракашляўся, схіляючыся да другога адказу, але мужчына апярэдзіў яго:

– Застудзіўся? Зразумела. Як клічучь?

– Рыгорам.

– Пачакай, зараз табе адкрыюць.

Мужчына зьнік. У ягоным уладным голасе ня чулася пагроза, і Рыгор, які быў падумаў схавацца ў парку, далей ад мажлівых непрыемнасьцяў, спыніў сябе. У яго зьявілася надзея, што зараз, мабыць, ён нарэшце атрымае нейкія тлумачэньні.

Хвіляў празь пяць дзьверы адчыніліся, і зьявіўся высокі худы чалавек гадоў сарака ў цёмна-шэрым гарнітуры, з сур'ёзным тварам колеру чырвонае цэглы. Не выходзячы вонкі, ён прытрымаў дзьверы і моўчкі зрабіў запрашальны жэст рукой. Калі Рыгор прайшоў унутар, чалавек гэтак жа моўчкі рушыў углыб вэстыбюля, завабіўшы Рыгора йсьці ўсьлед. Хада ў яго была ледзь стомленая, але худую сьпіну ён трымаў роўна, як сьцяг. «Целазахоўнік? Ад'ютант? Дварэцкі?» – меркаваў Рыгор, пакуль падымаўся за ім лесьвіцай з дываном. На трэцім паверсе, адразу за паваротам, строгі праваднік пастукаў у цёмныя дзьверы з залацістай шыльдай «Міністар» і, не чакаючы водгуку, увайшоў.

Рыгор рушыў за ім і апынуўся ў вялікай залі з даўгім пурамоўным сталом і чаргамі фатэляў абапал. Ля вакна стаяў той самы мужчына, што размаўляў зь ім. Да вялікага зьдзіўленьня Рыгора, мужчына быў загорнуты ў белую прасьціну, што рабіла яго падобным да старажытнага грэка. Але калі ён павярнуўся, стала зразумела, што гэта пэўны міністар – высокі, самавіты, з тоўстым тварам, маленькімі, жорсткімі вочкамі і вялікім чэравам. Упэўненым крокам міністар падыйшоў да Рыгора і падаў яму далоню:

– Рады новай асобе! Нас мала, і кожны каштоўны. Ці даўно ты застуджаны?

Рыгор паціснуў руку і кашлянуў са зьбянтэжанасьці, апусьціўшы вочы на босыя міністэрскія ногі.

– Каля тыдню.

– Зразумеў ужо, што ды навошта? Малайчына, – ягонае маўленьне было выразнае і хуткае, з трапным спалучэньнем камандавых і давяральных інтанацыяў, якое адначасна прыхіляла і падпарадкоўвала слухача. – Цяпер табе галоўнае – падтрымваць у сабе хваробу, не забывайся аб гэтым. Паменш бываць на сонцы, пабольш ладзіць скразьнякоў у хаце, і гэтак далей. Ты хто па прафесіі?

– Аўтасьлесар. Але хвіліначку, навошта мне падтрымваць хваробу?

Рыгор зьдзіўлена пазіраў на міністра. Той зьлёгку ўсьміхнуўся і зрабіў кароткую паўзу, быццам занатаваўшы сьціплыя разумовыя здольнасьці Рыгора.

– Ты заўважыў, што людзей у горадзе мала? Вядома заўважыў, калі лом з сабой цягаеш. Заўважыў, што жанчын няма? Што дзяцей няма? Што машын на дарогах няма? Што грошай няма? – на кожнае з гэтых пытаньняў Рыгор сьцьвярджальна ківаў, а пачуўшы пра грошы, утаропіў вочы на міністра. – Ну? Дык усё гэта ты зразумеў толькі дзякуючы застудзе. Калі ачуняеш, ізноў забудзеш.

Міністар разглядаў твар Рыгора, чакаючы водгук на свае словы. Рыгор адвёў погляд і прамармытаў:

– Вось якая навіна… А я сам і ня сьцяміў.

Міністру відавочна спадабалася, што Рыгор прызнаў сваё глупства. Ён сеў за стол, запрасіў сесьці насупраць сябе Рыгора і прыслужніка, і, быццам пацьвярджаючы свой тэзіс пра застуду, з густам чхнуў. Прамякнуўшы нос клятчастай хустачкай, ён працягнуў:

– Дык вось, Рыгору. Людзі нічога не разумеюць і разыходзяцца, хто ў плот, хто ў агарод. Напрыклад, ты – аўтасьлесар? І чым ты займаўся да застуды? Брынды біў! Ня мог жа ты рамантаваць няісныя аўтамабілі. Дындаваў, як і ўсё, за рэдкім выняткам. Лайдачуць ды ня бачуць, што знаходзяцца над прорвай. Разумееш мяне цяпер? Падтрымваць жыцьцядзейнасьць і функцыянальнасьць соцыюму ў гэткіх умовах неверагодна цяжка. Людзі жывуць ілюзорным жыцьцём, з гэтым анічога зрабіць мы пакуль што ня можам. Калі б ты ведаў, якіх намаганьняў патрабуе адно захаваньне працаздольнасьці электрасетак ды вода-забесьпячэньня! Вось Юрась не дасьць зманіць. Юрась – кіраўнік прадпрымальнікаў.

Юрась, які сядзеў у элегантавай позе леваруч Рыгора, зьлёгку нахіліў галаву, калі яго назвалі. Перад ім ляжаў разгорнуты нататнік у скураной вокладцы і бэзавы фламастар. Рыгор чуў часты і моцны подых Юрася, і цяпер зразумеў прычыну чырвані ягонага худога твару – высокая тэмпэратура.

– Ты разумееш, што я кажу? – спытаў міністар Рыгора.

– Так... – працягнуў Рыгор. – Але ўсё адразу ў галаве ня тоўпіцца. Чаму, напрыклад, хварэе так мала людзей? Няўжо падабаецца быць абдуранымі?

– Калі крыху разважыць, – міністар, мабыць, усё больш зацьвярджаўся ў тупаватасьці Рыгора, – дык можна лёгка знайсьці адказ. Першае, у нашым клімаце захварэць няпроста. Сам памяркуй: заўсёды сонечна, горача, зрэдку кароткі цёплы дождж. Разумееш? Другое, ня кожнаму прыдаецца ўтрымаць застуду, і ня кожны ўсьведамляе патрэбу гэтага для сябе, ня кажучы ўжо пра грамадзкую значнасьць.

– А калі застуджваць людзей гвалтоўна?

– Няблага. Але як ты сабе гэта ўяўляеш?

Рыгор маўчаў, узмоцнена думаючы, і міністар вярнуўся да тэмы.

– Рыгору, давай пакінем фантастычныя і радыкальныя тэорыі на потым. Зараз наш галоўны доўгачасовы плян – аднаўленьне таварова-грашовых зносінаў, якія дазволяць зацікавіць грамадзян у карыснай працоўнай дзейнасьці. Нашае грамадзтва балансуе на краю згубы, і выратаваньне мы бачым толькі ўва ўсеагульнай сістэмовай працы. Паводле нашых падлікаў, зараз у Менску каля дзесяці тысяч жыхароў, зь якіх карыснай працай займаецца ня больш за тысячу. У гэтым вялізарная заслуга Юрася, – міністар ізноў паглядзеў на Юрася, а Юрась ізноў элегантава пакланіўся, – які асабіста наладзіў сістэму забесьпячэньня ў горадзе. Гандлёвая сетка працуе бесьперабойна, як ты ведаеш, і ў гэтым рэжыме голад нам не пагражае. Але праблем застаецца многа. І твой абавязак, Рыгору, дапамагчы свайму народу. Мажлівасьць дапамагчы ўсяму народу – гэта шчасьце для чалавека, рэдкая ўдача. І яна надарылася табе! На свае дробныя жаданьні забудзься, – міністар паказаў вачыма на лом, які тырчыў з-за сьпіны Рыгора. – Мы забясьпечым цябе ўсім патрэбным.

– Так, вядома, я гатовы! – разгублена і блытана загаварыў Рыгор, уразіўшыся на міністравы словы. – Вы не падумайце, што я!.. Калі б я адразу ведаў, што ўсё так, як вы кажаце... Але цяпер я ўсё гатовы зрабіць! Я на’т зараз пачну, толькі скажыце, з чаго пачаць!

– Малайчына, Рыгору! Я не сумняваўся ў табе. Я адразу ўбачыў, што ты наш чалавек, – сказаў міністар ласкава і ўсьміхнуўся, што надало ягонаму твару хцівы выраз.

Ён устаў і падаў Рыгору руку праз стол. Рыгор таксама ўстаў і жвава яе паціснуў. Яны зноў селі, і міністар зьвярнуўся да Юрася:

– Што ў нас на сёньня найбольш значнае?

– Сувязь, – бяз роздумаў адказаў Юрась, паглядаючы на Рыгора. Ягоны голас, які прагучаў упершыню, быў рэзкі і выразны. – Зносіны з дапамогай пошты занадта павольныя. Належыць ізноў наладзіць тэлефонную сувязь. Яна ніколі не была паўнавартаснай, але колькі месяцаў таму зьнікла спрэс, як вам вядома. Без яе надзвычай цяжка.

– Разумееш? – міністар павярнуўся да Рыгора. – Гэта і будзе тваім першым заданьнем. Зразумела, ніхто не патрабуе ад цябе самастойнай папраўкі сетцы, але ты знойдзеш спэцыялістаў і прыладзіш іх да работ. Калі спатрэбяцца сродкі прыладжаньня, дык зьвяртайся да мяне.

– Слухайце! Я ж ведаю чалавека, які зволіўся з тэлефоннай станцыі! Піліп! Усе сыходзіцца: паўгода таму ён адтуль пайшоў, а неўзабаве і сувязь зьнікла. Мабыць нешта сапсавалася, а паправіць няма каму, – Рыгор казаў усхвалявана, пабліскваючы вачыма.

– Выдатна! Вось і займіся наўпрост заўтра, – сказаў міністар. – Памяркуй, чым яго можна матываваць, каб ён вярнуўся на тэлефонную станцыю, і дзей. Людзей заўсёды можна чымсьці зацікавіць.

Скарыстаўшыся тым, што размова дасягнула лягічнага завяршэньня, і, мабыць, не жадаючы чакаць пачатку наступнае тэмы, кіраўнік прадпрымальнікаў Юрась устаў і разьвітаўся:

– Алесь Міхасевіч, калі я больш не патрэбны, дык дазвольце адкланяцца. Рады быў знаёмству, – Юрась нахіліў галаву ў бок Рыгора.

– Да заўтра, – дазволіў міністар.

 «Алесь Міхасевіч? Вось дык імейка для міністра», – Рыгору чамусьці стала сьмешна. Калі Юрась выйшаў, міністар высмаркаўся ў сваю клятчастую хустку і сказаў ужо іншым, менш афіцыйным тонам, кіўнуўшы ў бок дзьвярэй:

– Найразумнейшы мужык! І цьвёрды, як камень. Ты яго яшчэ пазнаеш і ацэніш. Ну, Рыгору, вып'ем за знаёмства?

– Вядома, – адказаў Рыгор, хоць для яго зьявілася нечаканасьцю, што зь міністрам можна піць за знаёмства.

– Але спачатку працэдуры!

Міністар падміргнуў Рыгору і прайшоў у кут залі, да невялікіх белых дзьвярэй. За дзьвярыма выявіўся туалет з блакітным унітазам і рукамыйнаю ракавінай. Рыгор са зьдзіўленьнем глядзеў, як міністар зьняў зь сябе прасьціну і кінуў яе на падлогу, выставіўшы на агляд вялізарнае тугое чэрава і прасторныя белыя майткі. Пусьціўшы ваду з крана, ён узяў з паліцы другую прасьціну, мабыць сьвежую, і пачаў мачыць яе ў ракавіне. Потым ён адціснуў зьлішкі вады над унітазам і накінуў прасьціну на голыя плечы, зноў ператварыўшыся ў старажытнага грэка. Шчыльна загарнаючыся ў сваю тогу, уздрыгаючы і крэкчучы, ён выйшаў з туалета і растлумачыў:

– Вось так я і застаюся пры катары, як бачыш. Дзейны спосаб. Здаравець нельга, інакш уся праца дарма пойдзе. Адчыні-ка дзьверы ў калідор, няхай проймачка падзьме, – загадаў ён Рыгору.

Пакуль Рыгор адчыняў дзьверы і прыстаўляў іх крэслам, каб не зачыняліся, міністар дастаў аднекуль бутэльку каньяку і дзьве чаркі з жоўтага шкла. Рыгор, вярнуўшыся да стала, папярэдзіў, што ня любіць каньяк і вынуў з торбы сваё піва. Міністар паціснуў плячыма і акуратна напоўніў адну з чарак. Перш як піць, ён са сьмешнай асьцярогай панюхаў налітае, быццам у бутэльцы мог выявіцца не каньяк, а што заўгодна іншае. Але, здаволіўшыся пахам і спадылба зірнуўшы Рыгору ў вочы, ён падняў чарку і залпам выпіў. «Хіба каньяк п'юць залпам? Зрэшты, яму лепей відаць, ён жа афіцыйная асоба», – Рыгор сынхронна адпіў значны глыток піва і спытаў, ці няма чаго закусіць. Тут упершыню яму ўдалося зьдзівіць міністра і нават амаль паставіць яго ў тупік: ён пасядзеў хвіліну, мяркуючы, потым падыйшоў да непрыкметнае ў сьцяне шафы і адчыніў яе. Перасоўваючы бутэлькі ўнутры, ён неўзабаве знайшоў у глыбіні напаўпразрыстую талерачку з цукеркамі і паставіў яе перад Рыгорам. Рыгор адразу ж адправіў адну з цукерак у рот (яна сталася чакаляднай з праслойкамі вафлі) і, разгладжваючы фаньцік, сказаў, загадзя пасьмейваючыся:

– Слухайце анэкдот, рыхтык у тэму! Аднаго разу заўважыў цар, што народ ягоны сьпіваецца, і абвясьціў сухі закон. На наступную раніцу ўваходзіць да яго міністар аховы здароўя і кажа – маю патрэбу ў гарэлцы, Ваша Вялікасьць! дзеля дэзінфэкцыі! Цар пытаецца – колькі? Сто грамаў штотыдзень на кожнага хворага! Выдаць. Пасьля яго заходзіць міністар абароны і кажа – маю патрэбу ў гарэлцы, Ваша Вялікасьць! дзеля павышэньня баявога духу! Цар пытаецца – колькі? Сто грамаў перад атакай і сто грамаў апасьля атакі на кожнага салдата! Выдаць. Пасьля яго заходзіць міністар культуры і кажа – маю патрэбу ў гарэлцы, Ваша Вялікасьць! дзеля натхненьня! Цар пытаецца – колькі? Сто грамаў перад абедам, сто грамаў апасьля абеду і бутэльку на вячэру на кожнага паэта! ужо вельмі рыфмы складаныя, Ваша Вялікасьць!

Міністар, нават не ўсьміхнуўшыся, памаўчаў і спытаў:

– І што? Выдаў?

– Выдаў, само сабой. Як без паэтаў у дзяржаве.

– Добра. Я б таксама выдаў. Але ты, Рыгор, замест анэкдотаў лепш пра справу мяркуй. Вецер у галаве нам не патрэбны. Глядзі вакол і заўважай, што адбываецца. І высновы рабі. На напоі, напрыклад, ты ўвагу зьвярнуў? Хто што п'е? Не зьвярнуў? Тады ўспомні, ці піў ты хоць раз нешта акрамя піва.

Рыгор, нахмурыўшыся, цяміў.

– Маўчыш? Дык я табе скажу: ня піў. Бо ў кожнага чалавека ёсьць свой напой, які ён толькі і п'е. Але ў звычайным жыцьці гэтага не заўважаеш, як і ўсяго іншага, – міністар праглынуў яшчэ адну чарку і працягваў, – Вельмі шмат дзіўнага вакол, але я стараюся не сяродзіцца. Мяне хвалюе толькі тое, што мае дачыненьне да рэальнага сьвету, рэальнага жыцьця і рэальнае карысьці для людзей. Памятай, Рыгор: жыць можна, і жыцьцё добрае. І памятай: ад нас залежыць, як мы жывем. Калі мы чагосьці пазбаўленыя, дык нам многае дадзенае наўзамен.

– Не разумею, пра што вы?

– Я пра тое, што кожны з нас – чалавек асаблівы, – міністар ізноў напоўніў чарку. – І застуда, вярнуўшы нам разуменьне жыцьця, адкрывае вочы на гэтыя асаблівасьці і дзівацтвы, але не адбірае іх.

– Гэта значыць, у кожнага з нас ёсьць нейкія свае асабістыя дзівацтвы? Акрамя напояў?

– Абавязкова. У каго малыя, у каго вялікія, але ёсьць ува ўсіх.

– І як даведацца, якія? Асабіста я за сабой нічога гэткага не заўважаю... Але вось адзін мой сябра, Лявон, дык ён сьпіць увесь час. Гэта я разумею – дзівацтва. А сам я накшталт звычайны, як усе, нічога такога...

Міністар не адказаў і засьмяяўся, і праз гэта ягоныя вочы ператварыліся ў кароткія шчылінкі. Ён закурыў. Пасьля сэкунды ваганьня, закурыць таксама ці зьесьці цукерку, Рыгор абраў цукерку. Яму зноў трапілася чакалядная, але зараз з мармэладам усярэдзіне. Пэўна ўсе чакалядныя, падумаў Рыгор, перабіраючы ў талерцы пальцам. Міністар, назіраючы за Рыгорам і зацягваючыся тытунёвым дымам, усьміхаўся сваёй драпежнай усьмешкай. Нарэшце ён сказаў:

– Ня бі сабе галаву. Урэшце, гэта ўсё глупства. Нам эканоміку трэба падымаць, а не філязаваць. Мая даўняя мара – запусьціць у горадзе гарачую ваду, хоць бы ў цэнтры. Вось скончыш з тэлефонам, пачнем разам думаць, як падступіцца, – убачыўшы, што Рыгор ізноў не разумее, пра што йдзе гаворка, ён пакепліва спытаў: – Ты нястачы гарачае вады не заўважыў?

– Не, а што?

– Як што? Няма гарачай вады, ня льецца з крана. Халодная хоць ня ўсюды, але льецца, а гарачая наогул ня льецца.

– Я думаў, так і трэба... Гарачая толькі ў лазьне бывае, – Рыгор разьвёў рукамі.

– Што значыць так і трэба? Навошта тады другі вэнтыль на кране, калі яго адкручваеш, і нічога не цячэ?

– Думаў, запасны можа...

– Запасны... Эх ты, – міністар прамякнуў нос і ўзяўся за бутэльку.

– Годзе вам! Самі гэткім жа былі, – Рыгора пачала раздражняць начальніцкая манера міністра. Ён зьеў яшчэ адну цукерку і скамячыў фаньцік.

– Былі, былі, – няпэўна адказаў міністар, прыкметна п’янеючы. Цяпер ён расьцягваў словы і рабіў паміж кароткімі сказамі значныя паўзы, – Але з тых часоў шмат зьмянілася. Я ганаруся тым, што мне ўдалося наладзіць. Працуе цэлы комплекс структураў. Зладжана працуе, сумленна. Нялёгка ўсім, але жыцьцё наладжваецца. У нас на’т навукоўцы працуюць. Асобны дэпартамэнт.

– Навукоўцы?

– Дэпартамэнт. Вось яны філязафуюць. Але з карысьцю. Я ім паставіў заданьне – разабрацца ў тым, что адбываецца. І зразумець, як вярнуць усё на свае месцы. Ёсьць тамака адзін, Пятрусём клічуць. Разумніца. Я яму аддаў усю бібліятэку, і ён намагаецца, рухае навуку. Вывучае прыроду і формы празарэньняў.

– Празарэньняў? – Рыгор ува ўсе вочы глядзеў на міністра. – Дык іх шмат розных?

– Так. Але нас з табой яны не цікавяць. Бо да рэальнага жыцьця яны не датычацца. А мы з табою людзям дапамагаць павінныя. Мы людзям патрэбныя. Запомні гэта.

Рыгор мала што зразумеў, але на ўсялякі выпадак кіўнуў галавой.

– Цяпер шмат усякіх людцаў зьявілася. Якія хочуць жыць як матылі, – міністар паказаў рукамі порханьне крылцаў. – Усё ў іх добра і выдатна. А тым часам горад зарастае травой і пылам. На ваду ім напляваць, на электрычнасьць напляваць, на забесьпячэньне напляваць, на сувязь напляваць. Ненавіджу. Мне б яшчэ пару чалавек, такіх як ты. Мы б навялі парадак.

– Адкуль вы ведаеце, які я? – спытаў Рыгор, ізноў нічога не разумеючы. – Вы ж мяне бачыце першы раз.

– Калі чалавек ідзе з ломам у рэзідэнцыю прэзыдэнта, дык ён ведае, чаго хоча. У яго ёсьць жаданьні і мэты. Якія менавіта – усё роўна. Іх можна накіраваць у патрэбнае рэчышча. Такі чалавек, з ломам, мне патрэбны. Такі чалавек патрэбны людзям. А ў тых, – міністар паказаў пальцам кудысьці ў бок, – у тых няма ні жаданьняў, ні мэтаў. Гэта нашы ворагі, Рыгору.

5. Як Лявон экспэрымэнтаваў

Пакуль Рыгор марадзёрыў, Лявон працягваў свае навуковыя пошукі. Ён сяродзіўся на іх усё настойлівей і настойлівей, асабліва пасьля таго, як да яго закралася думка, што ў сваіх мінулых ілюзіях быў вінаваты ён сам – бо занадта шмат марыў. Народжаная гэтай думкаю прыкрасьць прывяла Лявона да вырашэньня дысцыплінаваць свой розум. Неўзабаве, за нейкую гадзіну, ён прыдумаў строгую сістэму: летуценьні і пачуцьцёвыя асалоды дазваляюцца толькі пасьля выніковай працы розуму і пабудовы хоць аднаго выразнага лягічнага ланцужка. Цяпер, прачынаючыся на сваёй паднябеснай канапе, Лявон нязьменна пачынаў чуйнаваць з разважаньняў. Ён не даваў сабе адкрываць вочы і не глядзеў на неба, пакуль не ўспамінаў усяго прадуманага перад засынаньнем і не фармаваў выразнага пляна далейшае разумовае працы. Часам Лявон дзеля большае карысьці практыкаваў нават заахвочваньне самаго сябе, прыкладам, за невялікую ўдалую думку пасьля сну ён узнагароджваў сябе тым, што зьвешваў руку з канапы ўніз і пагладжваў прахалодны бэтон. Пальцы адчувалі кожную трэшчынку і няроўнасьць, драбнюткія цьвёрдыя пясчынкі, і гэта было цудоўна.

Такія суровыя меры далі свой плён: праз колькі дзён пасьля знаёмства з бабуляй, чарговым разам аналізуючы сваё жыцьцё і ўспамінаючы падзеі апошняга тыдня, Лявон зрабіў яшчэ адно дзіўнае адкрыцьцё, гэткае ж нечаканае, як і нябытнасьць жанчын: ён ня памятаў аніводнага выпадку, каб выкарыстоўваліся грошы. У крамах ён проста браў патрэбны яму тавар і выносіў яго без аніякае аплаты.

«Навошта ж мы рабавалі банк? – Лявон скрыгатнуў зубамі з прыніжэньня і падбросіўся з боку на бок. – І наогул незразумела, як маглі мы заманіцца на грошы, калі яны нікому не патрэбныя? Адкуль мы наогул зьведалі пра іхнае існаваньне? І пра тое, што яны прызначаныя купляць? Вельмі падобна да гісторыі з жанчынамі: насамрэч іх няма, але ўсе ўпэўненыя ў адваротным. Пацешна, як бы я купляў ровар і тэлефон, калі б не застудзіўся? Прышоў бы, як ідыёт, у краму з грашыма? Зрэшты, гэта можна зьведаць: паспрабаваць даць прадаўніку грошы пасьля якой пакупкі. Як ён павядзе сябе?»

За гэтае адкрыцьцё Лявон узнагародзіў сябе шпацырам і адтэрміноўкай халоднага душа зь пераносам яго на вечар. Экспэрымэнт з грашыма яму карцела правесьці зараз жа, тым больш што сок канчаўся, і запасы тэрмінова патрабавалася аднавіць. Акрамя таго, гэта была добрая нагода каб пачаць зносіны з прадаўнікамі ў ЦУМе. Ён спусьціўся ў кватэру, да якой з часу перасяленьня на дах пачаў ужо адчуваць некаторае адчужэньне, і выцягнуў з-пад стала заплечнік з грашыма. Вытрас грошы на падлогу, абраў адзін з пачкаў, не залішне чысты і новы, сунуў яго ў кішэню, а астатнія згроб нагой назад пад стол. «Трэба было б і падручнікі нарэшце здаць... І так я ўжо спазьніўся на цэлы тыдзень. Адам Васілевіч будзе незадаволены. Зрэшты... Ці патрэбнае мне ўвогуле гэтае вучэньне і гэты ўнівэрсытэт?» Але Лявон рассудзіў не дадумваць пакуль што гэтай думкі і адкласьці яе на потым. Ён сабраў у апусьцелы заплечнік падручнікі са стала, паклаў зьверху апошні чысты рушнік і выйшаў з хаты.

Лявон ізноў пачуваўся дрэнна, і таму не пайшоў на ўнівэрсытэт сваёй звычайнай дарогай паўз Камсамольскага возера, а рушыў убок вуліцы Чыгладзэ, як і ў дзень візыту да бабульцы. Яму здалося, што так будзе крыху карацей. Малюнак ягоных сьлядоў у гэтым раёне быў зусім рэдкі, з працяглымі белымі плямамі, якія чакалі запаўненьня, і ён, не ўтрымаўшыся, трохі паблытаў Пуцеправоднымі і Радыятарнымі завулкамі, страціўшы ўсю карысьць кароткага шляху. На адкрытых прасторах ён спыняўся і закідваў галаву да неба, жмурачыся на сонца і хлюпаючы носам.

Праходзячы міма склепа з чырвоным напісам «Рамонт абутку», Лявон успомніў сваю сустрэчу з Рыгоравым татам. Мог бы тата дапамагчы яму ў тлумачэньні быцьця? Ня факт, хоць ён і быў доўгі час застуджаны. А навукоўцы з Акадэміі навук?.. Але стоп! Трэба трымацца, трэба быць цьвёрдым і самастойным. Лявон адкінуў думкі, выкліканыя слабасьцю, і з успамінаў пра тату пераскочыў на Рыгора. Дзе ён цяпер? Яго так моцна ўразіла празарэньне... Супакоіўся? Ці ўжо ачуняў і пра ўсё забыўся?

Пасьля сарака хвіляў пешшу Лявон ужо дужа смагнуў, і ўжо гатовы быў правесьці свой сакавіты экспэрымэнт у кожнай першай краме, якая б трапілася, але ніводная не працавала. На першай вісела шыльда «Перападлік», на другой – вялізарны замок, трэцяя была зачыненая на абед. Сьцяўшы зубы, ён трываў. Крыху не даходзячы павароту да бабулькі, ён заўважыў за рогам доўгае пяціпавярхоўкі крамку з запрашальна адчыненымі дзьвярыма. Дзьверы мелі ярка-белы выварат і стваралі такі кантраст зь цяністым дваром, што нібы сьвяціліся. Лявон зглынуў і пайшоў да крамачкі, як да маяка, але яго зноў чакала няўдача: крамачка мела шыльду «Бытавая хімія».

Да ЦУМу ён прышоў зусім зьнясілены. Пастаяў хвілю, прыхінуўшыся да калёны ля ўваходу, потым намацаў у кішэні пачак грошай і ўвайшоў. Усярэдзіне было прахалодна і, пасьля яркага сонца звонку, цёмна. У харчовым аддзеле пахла фарбай і сьвежай паперай – мабыць, ішоў прыём тавару. Сапраўды, сіваваты прадаўнік, той, што заўсёды быў сур'ёзны, рассоўваў па адной з паліц кансэрвы дый толькі скінуў вокам на Лявона. Невысокі і мажны сядзеў за касай і падпісваў нейкія лісты, нахіліўшы стрыжаную пад машынку галаву. Маладога не было, мабыць, ён падносіў кансэрвы са склада. Дзеля чысьціні экспэрымэнту Лявон ня стаў сьпяшацца і павольна дыбаў па залі, быццам абіраючы, што купіць. Стэляж з сокамі, як і раней, стаяў ля малочнага аддзела. Лявон уважліва вывучыў увесь асартымэнт, але нічога новага ня ўбачыў, толькі свой звычайны сок з двума апэльсінамі, адзін зь якіх распалавінены. Ён узяў пяць пакункаў, абмінуў стэляж з макаронамі і наблізіўся да сіваватага. Той павярнуўся да яго, абтрасаючы рукі аб халат:

–  Нешта шукаеце?

– Дык ужо знайшоў. Вось! – Лявон прадэманстраваў прадаўніку пакункі. – Вазьміце грошы.

Левай рукой трымаючы пакункі, ён падаў правай прадаўніку пачак грошай, імкнучыся выглядаць сьціпла і непавінна.

– Аплата ў касу, – гэтак жа непавінна мовіў сіваваты, коратка паглядзеўшы на грошы.

Лявон, яшчэ ня верыў у няўдачу, ён паслухмяна падыйшоў да касы, дачакаўся, пакуль мажны падыме галаву, і сказаў яму:

– У мяне пяць пакункаў соку. Вось грошы, бачыце? Вас не зацяжарыць выцягнуць адну банкноту? Бо ў мяне рукі занятыя, – кажучы гэта, Лявон уважліва сачыў рэакцыю прадаўніка.

Мажны, як і сіваваты, паставіўся да банкнот без належнага зьдзіўленьня. Ён нават не дакрануўся да грошаў. Нагнуўшыся і зьлёгку выцягнуўшы шыю, разгледзеў годнасьць купюр і трохі разгублена сказаў:

– З сотні рэшты няма. Каса пустая зусім.

І, пакуль Лявон, не гатовы да такога варыянту, зьбіраўся з думкамі, прадаўнік з усьмешкай прапанаваў:

– Вы бярыце, бярыце свой сок! Аплаціце потым, іншым разам.

– А калі я не зьбіраўся больш прыходзіць?

– Дык цяпер у вас будзе нагода! – мажны з усьмешкай адкінуўся на крэсьле.

Тым часам з падсобкі, напяваючы нейкую жыцьцярадасную песенку, зьявіўся малады прадаўнік. Ён нёс у руках перад сабой вялікую кардонавую скрыню з кансэрвамі. Убачыўшы Лявона, ён апусьціў скрыню на падлогу, выпрастаўся і таксама пачаў усьміхацца. Лявон замуляўся і апусьціў вочы. Ён ціха падзякаваў мажнаму, сунуў грошы назад у кішэню і пайшоў да дзьвярэй. У галаве круцілася думка, што старэйшыя прадаўнікі пачынаюць няўхільна лысець.

«Якія глупствы я думаю! Навошта мне ўсе гэтыя лысіны? Лепш паспрабаваць абсэнсаваць вынікі экспэрымэнту. Дык вось, калі прадаўнікоў не зьдзіўляюць грошы, дык можа яны таксама празарыліся? Аднак малаверагодна – за пяць хвіляў ніхто зь іх не кашлянуў, ня чхнуў і не высмаркаўся. Значыцца, на’т непразоранага чалавека грашыма ня зьдзівіш? Але ці мажліва – ніколі не карыстацца грашыма дый ня ўразіцца на раптоўнае іхнае зьяўленьне? Усе пакупнікі заўсёды бралі тавар дармова, і раптам хтосьці спрабуе абмяняць сок на грошы. Зьдзівіўся б я на ягоным месцы? Зь іншага боку, калі ўдумацца, дык што тут дзівіцца. Мы з Рыгорам упершыню ўбачылі грошы толькі ў нядзелю, у банку – і таксама зусім не зьдзівіліся».

Уладкаваўшыся на прыступках лесьвіцы пад ценем брылю, Лявон напіўся соку, з асалодай адчуваючы праліваньне прахалоднай вадкасьці па сухім сьценкам горла ўсё ніжэй і ніжэй, да страўніка. І, не пасьпеў ён аддыхацца, як ідэя новага экспэрымэнту нарадзілася ў ягонай галаве. Па-добраму, трэба было б абдумаць яе як сьлед, але ён, адкінуўшы сумневы, устаў і зноў увайшоў у ЦУМ. Прачытаўшы на паказальніку, дзе шукаць аддзел жаноцкае вопраткі, Лявон падняўся на трэці паверх, але там было зусім цёмна, і толькі вакно на лесьвіцы асьвятляла колькі мэтраў гандлёвае залі. Яму прыйшлося спусьціцца ўніз і зьвярнуцца да прадаўнікоў.

– Хачу набыць жаночую вопратку, – сказаў ён наўпрост, падыйшоўшы да сіваватага, які па-ранейшаму рассоўваў кансэрвы.

– Ляксей, правядзі чалавека, калі ласка! – бязь ценю зьдзіўленьня гукнуў сіваваты.

Ляксеем выявіўся малады прадаўнік. Ён адразу ж зьявіўся, шчыра ўсьміхнуўся, кіўнуў і хутка пайшоў перад Лявонам. Лесьвіцай ён падымаўся энэргічна, пераступаючы праз тры прыступкі, і далёка абагнаў Лявона.

Калі Лявон увайшоў на трэці паверх, там ужо гарэла сьвятло. Ён рушыў усярэдзіну, азіраўся і намагаўся зразумець, якое менавіта адзеньне патрэбнае яму. Аднекуль з глыбіні зьявіўся Ляксей і спытаў паслужліва:

– Вы шукае нейкую канкрэтную мадэль?

– Сукенку, – сказаў Лявон наўздагад.

– Калі ласка сюды, – прадаўнік павёў яго заляй. – Дзяўчыне сукенку падбіраеце... ці сабе?

– Сабе, – адказаў Лявон панура; нягледзячы на нядаўнюю рашучасьць, ён пачуваўся па-дурному.

– Вечаровую або штодзёную? Можа, сарафан? Даўгую мадэль або міні? Якога колеру?

Ляксей пазіраў на Лявона, быццам ацэньваючы ягоную постаць і ўяўляючы сукенку, якая падыдзе яму. Лявон імлява адказваў, і паціху высьвятлілася, што сукенка мусіць быць доўгая, але з адкрытымі плячыма, зь ледзь падкрэсьленым станам, ў сьветлых, пастэлевых тонах. Яны спыніліся ў патрэбным аддзеле, і Ляксей, адзначыўшы, што трэба глядзець памер 48, пачаў здымаць сукенкі зь вешала па чарзе і паказваць Лявону. «Здаецца, і гэты экспэрымэнт скончыўся нічым! – з прыкрасьцю думаў Лявон. – Ім напляваць, што хлопец набывае сабе жаночую вопратку! Ці ня зьбегчы зараз жа? Чорт зь імі з усімі». Але, змацаваўшыся, ён наважыўся ісьці да канца.

Прымерыць яны адабралі тры сукенкі: бледна-бэжавую ільняную, прыемна-прахалодную навобмацак, прасторны сарафан зь сінім нізам і блакітным зь белымі рамонкамі верхам і кароткую задорыстую сукеначку ў дробныя жоўтыя ромбікі, з шырокім тканым поясам. Лявон зайшоў у прымяральню і заторгнуў запавесу, а Ляксей застаўся звонку, ветліва трымаючы ягоны заплечнік. Кароткая сукеначка ў ромбікі адпала адразу, бо Лявона прывялі ў жах ягоныя кастлявыя валасатыя калені, а ільняное, хоць і сядзела добра, здалося яму некарыснае і маркае. Сіні сарафан з тонкае мяккае бавоўны спадабаўся яму і тактылёвымі адчуваньнямі, і фасонам, і тым, што штаны пад ім былі амаль незаўважныя. Кашулю ўсё ж прыйшлося зьняць, ейныя рукавы тырчалі з-пад сарафана надта недарэчна.

Ляксей з сама сур'ёзным выглядам ухваліў Лявонаў выбар, зьвярнуў ягоную ўвагу на бясшвоўнасьць сарафана як на вялікую вартасьць, папрасіў яго павярнуцца задам, нешта абцягнуў на поясе і прапанаваў спакаваць куплю. Лявон адказаў, што пакаваць ня трэба, ён хоча сысьці ў сарафане. Без адзінага пытаньня Ляксей зрэзаў этыкеткі з каўняра, дапамог акуратна скласьці кашулю ў заплечнік і праводзіў Лявона ўніз. Лявон у поўнай прастрацыі разьвітаўся зь Ляксеем і выйшаў з ЦУМа. Ён сеў на прыступцы, прыпёршыся сьпіною да калёны, папіў яшчэ соку і моцна заснуў.

Яго абудзілі галасы. Лявон расплюшчыў вочы і адразу сажмурыўся, паўдзённае сонца сьвяціла яму ў твар. Ён убачыў дзьве постаці на лесьвіцы непадалёк ад сябе і зноў самкнуў павекі. Абуджэньне было непрыемнае: сон хутка пакідаў яго, і на месца ўтульнасьці і лёгкасьці ў цела прыходзіла хваравітая загрунтаванасьць; ў носе разваджылася, пацяклі гарачыя сусьлі.

– За што мы любім котак? – тым часам разважаў голас, які належыў адной зь фігур. – Я схіляюся да тога, што чалавек з прычыны сваёй складанасьці адчувае спрыяньне да больш простых істотаў.

«Я каля ЦУМа. Правяраў рэакцыю на грошы. Перапрануўся ў жаноцкае. Трохі заснуў», – Лявон аднавіў у памяці сваё становішча і працёр вочы. У колькіх мэтрах ад яго, на той жа прыступцы, з выглядам поўнае асалоды расьцягнулася цяжарная котка. Яна драмала, зьвесіўшы ўніз хвост і зрэдку ўздрыгваючы кончыкамі вушэй, ейная паласата-шэрая кароткая поўсьць блішчала і ільсьнілася на сонцы. Размова, відаць, ішла менавіта пра яе.

– Суцэль ясныя, напрыклад, умовы, у якіх котка шчасьлівая ці нешчасьлівая, якія ейныя патрэбы, мэты і спосабы іхнага дасягненьня. Я б на’т назваў котку жывым мэханізмам, што дзеіць па цалкам вызначаным законам і здольны на пэўныя функцыі. Мы добра разумеем працу такога мэханізму і таму ён нам падабаецца.

Гэта казаў сур'ёзны сіваваты прадаўнік, ён паслаблена абапёрся на сьцяну і зьвяртаўся да спэцназаўца ў чорным строі, які нешта прыляпляў да суседняе калёны. Лявон спатнеў. «Гэта той самы спэцназавец! Усё, трапіўся! – ён суха праглынуў. – Аднак стоп. Ён жа ня мог мяне не заўважыць! Значыцца, бачыў, але не пазнаў». Спэцназавец апусьціў рукі, адступіў на крок ад калёны і, нахіліўшы галаву, ацэньваў свае стараньні. На калёне вісела аб'ява ці плякатка, але ўбачыць яе з пункту гледжаньня Лявона было немажліва. Пераканаўшыся, што плякатка вісіць моцна і роўна, спэцназавец зьвярнуўся да прадаўніка:

– Бязглузду кажаш! Хай на’т я пагаджуся, што котка – мэханізм, але ж тады мы павінныя любіць і пацукоў, і прусакоў, і павукоў, і наогул усіх запар, – спэцназавец зарагатаў.

Лявон ціхутка ўстаў і хацеў ужо скарыстацца тым, што спэцназавец не глядзіць на яго, і схавацца за рогам, але завагаўся. Ці ня выклічуць падазронаў ягоныя ўцёкі? Ўбегчы ўсё адно не атрымаецца, вунь у яго нажышчы якія. Можа, лепш сьмела пайсьці насустрач лёсу? Ён высмаркаўся ў рушнік, зашпіліў заплечнік і, наблізіўшыся, сказаў:

– Але ці ня ёсьць чалавек такі ж самы мэханізм, як і котка, хіба што ледзь складанейшы?

Абодва суразмоўцы павярнуліся да яго і запытальна паглядзелі. Мабыць, Лявон вымавіў сваё пытаньне заціха, і яны не пачулі. Іхныя погляды зьбянтэжылі Лявона, і ён ня стаў паўтараць свае словы, зрабіўшы выгляд, што сказанае не патрабавала абавязковага адказу і было чымсьці накшталт канстатацыі добрага надвор'я. Ён ветліва кіўнуў, усьміхнуўся і прайшоў міма.

– Дзяўчына, пачакайце! Можна вас на хвілінку?

Лявон спыніўся. Спэцназавец, расставіўшы нажышчы ў даверху зашнураваных высокіх чаравіках, сур'ёзна і з прыжмурам пазіраў на яго. Прадаўнік хмыліўся. «Пазнаў? Не пазнаў?» – сэрца Лявона так стукала, што на сарафане падскоквалі рамонкі.

– Паглядзітка на фотаробат. Не трапляліся табе гэтыя хлопцы?

Спэцназавец паказаў на плякатку. На ёй былі намаляваныя каляровымі алоўкамі дзьве галавы ў шапках, белай і сіняй, з прарэзамі для вачэй. Пад галавой у сіняй шапцы стаяў подпіс «Лявон». Лявон успомніў, што Рыгор сапраўды называў ягонае імя перад дырэктарам банка, са слоў якога хутчэй за ўсё і малявалі фотаробат. Ён пакруціў галавой.

– А як вас завуць? – строга спытаў спэцназавец.

– Марыся, – Лявон назваў першае імя, якое прыйшло яму на розум, так клікалі жонку Адама Васілевіча.

– Калі ўбачыце іх, Марыся, дык адразу паведаміце. Гэта ўзброеныя і небясьпечныя злачынцы.

– Што яны нарабілі?

Лявону здалося, што ягоны голас прагучаў занадта тонка і ўсхвалявана. Ён хутка зірнуў на прадаўніка; сіваваты працягваў хмыліцца. Ведае? Ня ведае? Выдасьць?

– Узброены напад на банк, – сур'ёзна адказаў спэцназавец, гледзячы Лявону ў вочы.

Лявон паабяцаў паведаміць, пра сябе адзначыўшы, што зусім незразумела, якім ходам гэта мажліва зрабіць. Каго паведаміць? Дзе? Як? Ён павярнуўся і пайшоў прэч, імкнучыся ня быць падазроным і не занадта паскараць крок.

Нечаканая сустрэча са спэцназаўцам напалохала Лявона і зблытала ўсе ягоныя думкі. На скрыжаваньні, пасьля якога пачынаўся ўніверсітэцкі гарадок, Лявон перасёк дарогу і рушыў уздоўж студэнцкіх інтэрнатаў, потым паўз высокае чорнае агароджы. «Яны не пазналі мяне толькі праз сукенку!» – думаў ён у паніцы, зусім забыўшыся пра падручнікі, якія плянаваў здаць сёньня ў бібліятэку. Зьвярнуўшы ўвагу на Акадэмію навук на адваротным баку праспэкта, ён падумаў, што нельга больш губляць час і трэба ісьці да навукоўцаў. Бо калі яго раптам зловяць і пасадзяць у вязьніцу, таямніцы быцьця так і застануцца непазнаныя. Ён спусьціўся ў падземны пераход, цёмны і страшны, з запахам сухого цёплага камню. Далёка наперадзе яркай плямаю гарэла асьветленая сонцам лесьвіца. Толькі на сярэдзіне пераходу, калі побач цьмяна бліснулі мэталічныя дзьверы мэтро, ён зразумеў, што спускаўся дарма – можна было перайсьці праспэкт паверсе. Бо ніякіх машын не йснуе.

Лявон бадай штодня бачыў Акадэмію навук, але ніколі не набліжаўся да яе і нават не пераходзіў на ейны бок. Зараз, падняўшыся шырокай лесьвіцай і прайшоўшы праз паўкола калянады, Лявон намаляваў яшчэ адну невялікую лінію на ўяўнае мапе сваіх маршрутаў. Апынуўшыся ўва дворыку, утвораным калянадай і будынінай Акадэміі, Лявон агледзеўся і падзівіўся на незвычайную прыгажосьць пабудовы. «Не дарма прышоў! На’т калі Адам Васілевіч нахлусіў, і ніякіх навукоўцаў тутака няма». Ён пастаяў яшчэ трохі, разглядаючы ляпныя ўзоры. Паміж вокнамі яны былі аднолькавыя, са скрыжаванымі рагамі багацьця, якія струмянілі кветкі і разнатраўе, а пад дахам ішоў шэраг кампазыцый на тэму інструмэнтаў пазнаньня і ягоных вынікаў: глёбус, мікраскоп, вагі, хімічныя колбы, скруткі з навуковымі ведамі, абавязковыя каласы ды яшчэ колькі не зусім зразумелых вобразаў.

Уваход у Акадэмію навук, тры аднолькавыя блокі дзьвярэй у чорна-мармуровым абрамленьні, навёў Лявона на думку пра тры шляхі пазнаньня, але ён адклаў разважаньні на потым і наблізіўся да цэнтральнага блоку. На левай створцы дзьвярэй вісеў сьвежы алоўкавы фотаробат, ужо знаёмы Лявону. Лявон разгледзеў яго падрабязней. Па вольнасьці мастака абодва рабаўніка былі ўпрыгожаныя змрочным шчаціньнем на падбародку (мабыць, неадымным атрыбутам злачынца) і зялёнымі вачыма, быццам крыху зьдзіўленымі. У правым ніжнім куце малюнка аўтар каліграфова расьпісаўся «Антось» і дадаў да мяккага знаку вытачаны росчырк.

Праваруч вісеў стары аркуш з аблезлым паведамленьнем: «Акадэмія навук пераехала ў Нацыянальную бібліятэку. Направа, 30 хвілін». Хоць Лявон і чакаў няўдачу ў той ці іншай форме, сыходзіць ані з чым усе роўна было крыўдна. У задуменьні Лявон падняў галаву да неба і ўбачыў там спачатку цёмную кропку далёкай птушкі, а потым, адразу па-над калянадай, бледны месяц, які заўсёды зьдзіўляў яго сваімі зьяўленьнямі ў сьветлы час. Мяркуючы па колеру нябёсаў і адценьню сонечнага сьвятла сьцяне Акадэміі, было каля шасьці вечара, і працоўны дзень няўмольна канчаўся. «Пайду ўсё роўна. На’т калі не пасьпею. Хоць пагляджу на бібліятэку і даведаюся пра расклад. Раптам яна таксама не працуе ці пераехала кудысьці?»

Фотаробаты Лявона і Рыгора былі налепленыя на ўсіх афішных тумбах, якіх багата стаяла ўздоўж гэтае часткі праспэкту. Лявона зьдзівіла стараннасьць і працаздольнасьць мастака, які выканаў столькі копій, хай і нескладаных. Ён падыходзіў да кожнае тумбы і разглядаў фотаробаты ў пошуках адрозьненьняў, але ўсе яны былі бадай аднолькавыя, за выняткам дробных алоўкавых штрыхоў, якія дзе-нідзе выбіваліся за абрыс малюнка. Акрамя фотаробатаў, на некаторых тумбах вісела чорна-белая тэатральная афіша з буйнымі літарамі «Лятучы Галандзец», з ужо пратэрмінаванай датай. «Рыгору было б цікава. Вось толькі дзе ён цяпер, што зь ім?»

На павароце праспэкту, крыху не даходзячы да батанічнага саду, Лявон убачыў на гарызоньце, па-над дрэвамі, далёкую сьпіну вялізарнае цёмна-шэрае будыніны, і адразу зразумеў, што гэта бібліятэка. Раней Лявон чуў пра яе, але на свае вочы ня бачыў аніколі і ўяўляў, што яна значна менш. Зараз, зразумеўшы ейныя рэальныя памеры, ён уразіўся і ўсхваляваўся. Мусіў спыніцца і высмаркацца. Калі ён мінуў уваход у батанічны сад, сьпіна бібліятэкі схавалася за дрэвамі.

Праходзячы паўз парку Чалюскінцаў, Лявон бачыў людзей, якія павольна шпацырылі з другога боку праспэкта, мабыць яны адпрацавалі зьмену на заводзе «Луч» і вярталіся дадому. Гадзіньнік на квадратнай вежы завода паказваў палову на сёмую. Сама час выбірацца на дах з прахалодным пакункам соку і трохі падрамаць, рыхтуючыся да назіраньня за заходам... Праваруч, у цені вялізных паркавых дрэў, былі відаць прывабныя лаўкі, адпачыць на якіх таксама было б вельмі прыемна. Каб не спакусіцца збочыць да іх, Лявон выйшаў на сярэдзіну праспэкта, спадзяючыся зноў убачыць адтуль бібліятэку. Бібліятэка сапраўды зьявілася, але Лявон заўважыў, што людзі спыняюцца і пазіраюць на яго. Аблаяўшы сябе за неасьцярожнасьць, праз якую ён рызыкаваў прыцягнуць увагу і быць пазнаным, Лявон вярнуўся на ходнік і паскорыў крок.

Неўзабаве праплылі міма шэрыя, старыя цагляныя дамы, потым абсэрваторыя з двума чырвонымі шарамі незразумелага прызначэньня. Адкрыўся від на аўтавакзал, з цэнтральнай вежай, падобнай да вежы гадзіньнікавага завода, што засталася ззаду. Ад вежы спускаўся данізу веер тросаў, якія падтрымвалі кругавы дах, а на ўваходзе было нешта напісанае залатымі літарамі, нябачнае адсюль. У іншых абставінах Лявон абавязкова б разгледзеў дзіўную пабудову паблізу, але зараз, чакаючы зьяўленьня бібліятэкі, ён толькі мелькам зірнуў у той бок. Месца наперадзе, дзе мусіла зьявіцца бібліятэка, засланяў невялікі таполевы гаёк, і ў прасьветах галін часам мільгала нешта невыразнае.

Яшчэ пару дзясяткаў крокаў, і гаёк застаўся збоку, адкрыўшы вялізарную прастору, абкрэсьленую па гарызонту паласой лесу. У цэнтры прасторы ўпэўнена і ўладна высілася бібліятэка. Ейная змрочная грамада захапіла Лявона, напомніўшы ядравы рэактар з малюнка ў адным з часопісаў. Ён запаволіў крок. Здавалася, што бібліятэка, пры ўсёй сваёй нерухомасьці і ўстойлівасьці, жыве напружаным унутраным жыцьцём. «Можа, гэтае адчуваньне выклікае ейная форма? Гіганцкі камень, які ляжыць у часовай раўнавазе, але гатовы пакаціцца праз вонкавы штуршок ці ў выніку ўнутраных працэсаў? Так! Патэнцыйная мажлівасьць руху і дзеяньня. Патэнцыйная энэргія», – разважаў Лявон.

Праваруч, за нізкай кованай агароджай, зелянеў парк з акуратнымі дарожкамі, фігурнымі ліхтарамі, невялікім вадаёмам… але блізкасьць мэты надала Лявону сілаў. Лявон адчуваў адначасна душэўны ўздым і нясьмеласьць; з хваляваньня ён так часта ўціраў нос, што нават не хаваў рушніка ў заплечнік і нёс яго ў руцэ. Па меры набліжэньня бібліятэка губляла цэльнасьць, распадалася на часткі – вокны, сьцены, лесьвіцы, мэтал, шкло – і ператваралася ў проста вялікую пабудову. «Хай бы яна сталася таксама зачыненая. Унутры яна пэўна горай, чымся звонку. Лепш не расчароўвацца».

Перад самым уваходам, ужо амаль ступіўшы на лесьвіцу, Лявон раптам успомніў, што на ім дагэтуль надзеты жаночы сарафан. Ён адступіў убок, пасьпешліва сьцягнуў яго праз галаву і дастаў з заплечніка кашулю, катастрафова ўмятую. Сарафан не зьмяшчаўся ў заплечнік; ён мусіў дастаць пакунак соку, у якім яшчэ заставалася бадай палова, і асушыць яго.

6. Як Рыгор хадзіў слухаць опэру

Першае міністрава заданьне Рыгор зладзіў хутка. Ён так захапіўся ідэяй сацыяльнага і эканамічнага разьвіцьця горада, што пасьля размовы ў Рэзідэнцыі паўночы прасядзеў на кухні, мяркуючы, як угаварыць ці прымусіць мяне вярнуцца на тэлефонную станцыю. Наўрад ці атрымаецца захапіць ідэямі агульнага дабра здаровага чалавека, а значыць, трэба прапанаваць яму ўласную карысьць. Але якую? «Піліп любіць агарод, дэтэктывы і старыя магнітафоны. Агарод – не праблема, яго можна ўладкаваць ува ўсякім месцы. Дэтэктывы чытаць і пісаць – таксама не праблема: канапа, стол і крэсла. Але вось як быць з магнітафонамі?» Пасьля абкручваньня ў халодную мокрую прасьціну было вельмі прыемна курыць у фортку і пакрысе грэцца. Рыгор выпускаў дым у цёмна-сіняе паветра і ўяўляў, як добра стане жыць, калі тэлефоны зноў запрацуюць. Можна будзе нарэшце патэлефанаваць таце дый папрасіць прабачэньня за свой сыход, хай і незваротны. Напісаць яму ліст Рыгор усё ніяк ня мог наважыцца.

Пасьля трох абкручваньняў Рыгор спыніўся на тым, што прапануе мне асабістую дапамогу ў пераносе магнітафонаў з радзільні на тэлефонную станцыю. «Дамоўлюся на адзін бабіньнік штотыдзень, яму стане. Возьму з сабой пару бутэлек джыну і віскі ў падарунак, глядзіш і спадабаецца». Раскрыўшы свой неверагодны халадзільнік, Рыгор пачаў быў падбіраць пару бутэлек пахупавей, але раптам успомніў словы міністра пра тое, што кожны чалавек п'е толькі адзін, свой напой. Рыгор вылаяўся з прыкрасьці і ляпнуў дзьверцамі халадзільніка, але ніякага іншага прэзэнту, акрамя алькаголю, прыдумаць не ўдавалася. «Ён жа сьпірт піў! Дакладна памятаю. Дзе я яму цяперака сьпірт здабуду?» – нявесела цяміў Рыгор, вярнуўшыся да халадзільніка і перабіраючы бутэлькавыя паклады. Нарэшце ён спыніўся на абсэньце, бо ягоная моцнасьць была найбліжэйшая да сьпірту. «Зялёны нейкі... Ну нічога, затое бутэлька харошая, зь цісьненьнем».

Наступнай раніцай а восьмай Рыгор ужо ўваходзіў у вестыбюль радзільні з паласатай гаспадарчай торбай у руках. Ён спыніўся ля ўваходу, пачакаў, пакуль паветраны арганец адыграе сваю мэлёдыю, і паклікаў: Піліпу! Ніхто не адгукаўся. Рыгор зайшоў у рэгістратуру, адзначыўшы, што на стале стаіць ужо іншы магнітафон, і зазірнуў у кабінэт папярэдняга агляду. У кабінэце было таксама пуста, але ад крана мыйкі цягнуўся чорны гумовы шлянг і высоўваўся ў фортку. «Ага, значыць, у агародзе корпаецца». Рыгор выглянуў у вакно, і адразу ўбачыў мяне – я стаяў непадалёк і паліваў са шлянга градкі, заціскаючы дзірку пальцам, з чаго струмень вады драбніўся на тонкія даўгія цуркі, якія даляталі да зямлі ўжо асобнымі кроплямі. Я адразу заўважыў Рыгора і прывітаў яго вольнай рукой. Рыгор крыкнуў, што ў яго ёсьць сур'ёзная размова.

– Размова? Ды яшчэ сур'ёзная? А я ўжо думаў, ты засумаваў па натуральнай гародніне! Памятаеш, які абед мы закацілі? Колькі гэта часу прайшло, два тыдні, – я сунуў канец шлянга ў бляшаную бочку, што стаяла ля дзьвярэй задняга ходу, і выцер рукі аб фартух. – Пачакай у хаце, я зараз прыйду, трэба ваду закруціць.

Зьявіўшыся ў кабінэце, я закруціў вентыль, адлучыў шлянг ад крана і паклаў яго ў зялёнае эмаляванае вядро, каб не нацякло. Рыгор прысеў на белую кушэтку, абцягнутую поліэтыленавай плёнкай, паставіў на падлогу паміж ног торбу і дастаў зь яе дзьве зялёныя бутэлькі. Я наблізіўся, узяў і зь цікавасьцю разгледзеў кожную, спрабуючы прачытаць дробныя замежныя літары на этыкетках і водзячы пальцам па шклянаму цісьненьню. Пра сябе Рыгор таксама не забыў: ён адкаркаваў бутэльку «Сябра» і са смакам адпіў колькі глыткоў.

– Піліпу. Трэба, каб ты вярнуўся працаваць на АТС. Сувязь у горадзе зьнікла, чуў?

– У горадзе? А я прычым?

– Як прычым? А хто ж?

– Ведаеш, колькі ў горадзе АТС? Калі б толькі мая на Ўбарэвіча сапсавалася, дык і сувязь зьнікла б толькі тамака.

– Піліпу, – бровы Рыгора хмурыліся. – Акрамя цябе, наладзіць сувязь няма каму. Знайдзі няспраўнасьць і адрамантуй, ты ж можаш! Сувязь нам вельмі патрэбная, – ён зрабіў націск на слове «вельмі».

– Нам? Каму – нам?

– Кіраўніцтву. Людзям. Усім нам, – Рыгор паважна счакаў і, не пачуўшы пярэчаньняў, перайшоў да дзелавой часткі, – За дапамогу мы гатовыя ўзнагародзіць цябе хоць якім спосабам. Я асабіста буду прыглядаць за тваім агародам. Дэтэктываў новых дастану. А раз на тыдзень буду прыносіць табе па магнітафону. У мяне ёсьць сувязі, і ў цябе будуць вылучныя, адметныя магнітафоны! Пальчыкі абліжаш! – ён пасмактаў паветра. – Ну дык што? Можа, табе яшчэ чагосьці хочацца? Я цяпер працую ў адміністрацыі, зраблю ўсё, што душы тваёй заўгодна!

– Ну... – я сумеўся, бо прапанова была занадта нечаканай. – Мабыць... Ведаеш... Так. Адзінае, чаго мне хочацца – дык гэта павандраваць. Аніразу за мяжою ня быў.

– Выдатна! Вось і дамовіліся! Наладзіш сувязь – выправім цябе ў камандыроўку, хочаш – у Эўропу, хочаш – у Азыю, – лёгка паабяцаў Рыгор і дзеля падмацаваньня дадаў: – Давай пашпарт, адразу візу афармляць пачнем, каб часу не губляць.

Я памаўчаў, круцячы ў руках бутэльку, а потым раптам пачырванеў. Рыгор зь цікаўнасьцю глядзеў на мяне, чакаючы наступных пажаданьняў. Нарэшце я мовіў, падняўшы на яго вочы і адразу ж апусьціўшы іх:

– Калі ўжо пра пашпарт гаворка зайшла... Я хацеў бы зьмяніць прозьвішча.

– Зьмяніць прозьвішча? – Рыгор зьдзівіўся. – Без праблем! Зробім! Але чаму ты яго раней не зьмяніў, калі карцела?

– Думаеш, усё так проста? Яны там значныя падставы патрабуюць, аднаго жаданьня нядосыць. Іх таксама зразумець можна: інакш кожны пачне сабе прозьвішча мяняць, штогод новае. Вось я і ня рыпаўся...

– Зразумела. Дык якое ты хочаш прозьвішча?

– Ліпень.

– Ліпень? Дзіўнае. А зараз якое?

Я сказаў. Рыгор паціснуў плячыма: няўжо адно лепей чымся другое? Я патлумачыў, што новае гучыць хораша, асабліва ў спалучэньні з імём. Ацэньваючы гучаньне, Рыгор пару разоў вымавіў «Піліп Ліпень», і яму здалося, што імя нейкае знаёмае. Кагадзе ён чуў падобнае, але дзе?

Але доўга Рыгор ня думаў, ён паабяцаў, што прозьвішча неўзабаве будзе зьмененае, на працягу тыдню. Мой твар асьвяціўся ўсьмешкай дзіцяці, якое атрымала навагодні падарунак, і я паабяцаў пайсьці на АТС і пачаць разьбірацца з праблемай наўпрост заўтра.

На наступны дзень адбылося чарговае плянавае паседжаньне ў кабінэце міністра. Міністар сказаў невялікую прамову да праблемы аднаўленьня таварова-грашовых зносінаў, першым крокам да вырашэньня якой было стварэньне ў людзей станоўчае матывацыі да працы. Ён выказаў меркаваньне, што на дадзеным этапе трэба ў першую чаргу падымаць з руінаў аўтамабілебудаваньне. Ён менавіта так і выказаўся – «з руінаў». На адказнага выканаўцу, зразумела, быў прызначаны Рыгор, адзіны чалавек, які знаўся ў аўтамабілях.

Рыгор паспрабаваў высьветліць, з чаго лацьвей пачаць, і ці ёсьць хоць якісьці, хай нават прыблізны плян дзеяньняў, але ні міністар, ні Юрась анічога зразумелага сказаць не змаглі а мо не захацелі. Міністар намякнуў, што з гэткімі практычнымі дробязямі Рыгор мусіць пыніцца самастойна, а кіраўнік прадпрымальнікаў прамаўчаў з такім выглядам, быццам Рыгор задаў нетактоўнае пытаньне ці пажартаваў на недарэчную тэму. Потым, у прыватнай гутарцы за бутэлькай каньяку, міністар сказаў фразу, над якой Рыгор доўга цяміў: «Спачатку машыны, а потым ужо і да баб недалёка». Як ён масьціўся падымаць з руінаў жаночую папуляцыю, было незразумела, але Рыгор кінуў адцягвацца і засяродзіўся на выкананьні свайго наступнага заданьня.

Рыгор ведаў, што ў горадзе ёсьць аўтазавод, але дрэнна ўяўляў дзе, і ня меў там аніводнага знаёмага. Наведацца ў лазьню і распытаць мужыкоў пра аўтазавод ён не рызыкнуў, асьцерагаючыся новых боек з буфэтнікамі і лазеньнікамі. За больш простае выйсьце ён палічыў наведацца на Трактарны завод, да свайго даўняга таварыша, які даўно ўжо клікаў яго папалуднаваць разам. «Бо трактары – гэта таксама ў сваім родзе аўтамабілі», – разважыў Рыгор.

Не адкладаючы візыт на доўгі час, Рыгор выправіўся на Трактарны ў той жа дзень. Ён забег на паўгадзіны дахаты – ён ужо называў сам сабе кватэру на Плошчы Перамогі хатай – падсілкавацца яечняй ды бутэрамі з маслам і сьлівавым джэмам, і а другую гадзіну папаўдні ўжо праходзіў міма Дома культуры Трактарнага завода. На тэатральнай тумбе, што стаяла недалёка ад уваходу, вісела адзінокая афіша, і Рыгор, зьвярнуўшы на яе ўвагу, раптам успомніў, што ўжо бачыў падобную ў дзень рабаваньня, і што масьціўся абавязкова схадзіць у опэру, але зусім пра яе забыў. З дакоры ён ляпнуў сябе рукой па лбе і, паскорыўшы крок, наблізіўся да тумбы. Сапраўды, афіша абяцала «Лятучага Галяндзца», і ўжо ня ў нейкай няпэўнай будучыні, а шаснаццатага. Гэта значыць наўпрост сёньня! «Чорт, – вылаяўся пра сябе Рыгор, – І як я цяпер усё пасьпею? Добра хоць сёньня, а ня ўчора. Не, трэба ўсё адкласьці дый трапіць на опэру».

Думка, што часу ў яго засталося зусім мала, страсянула і ўзбадзёрыла Рыгора. Мэтлівы, з насупленымі бровамі, ён прасунуўся праз турнікеты на прахадной, напружана ўспамінаючы, як клічуць таварыша-трактаразаводца. Імя ўзгадалася неўзабаве – Зьмітрок – але акрамя таго, што Зьмітрок быў кухаром, хадзіў па суботах у Чыжоўскую лазьню і запрашаў Рыгора на бліны, у памяці не захавалася нічога. Выйшаўшы з прахадной, Рыгор апынуўся на абсаджанай па пэрымэтру дэкаратыўным хмызьняком невялікай плошчы, ад якой у тры розныя бакі разыходзіліся дарогі. Спыніўшыся ў нерашучасьці, як волат на ростанях, Рыгор толькі зараз зразумеў, што знайсьці Зьмітрака на вялізарным заводзе будзе няпроста.

Ён накіраваўся наперад. Раней Рыгору не даводзілася бываць на заводах, і цяпер яго зьдзівіла, што ўнутранае ўладкаваньне заводу падобнае да вонкавага гораду: дарогі з праезнай часткай, перакрыжаваньні і пешаходныя пераходы, дрэвы, кусты, ліхтары, лаўкі. Толькі замест жылых дамоў і крам уздоўж ходнікаў цягнуліся двухпавярховыя цагляныя цэхі зь зялёнымі брамамі. Ля ўваходу ў адзін з цэхаў ён спыніўся і пацягнуў прарэзаныя ў створцы брамы невялікія весьнічкі, да нізу якіх прымацавалі шырокі кавалак чорнае гумы, ці дзеля зьмякчэньня ўдараў, ці дзеля выратаваньня ад скразьнякоў. Усярэдзіне цэха было зусім цёмна; сьвятло з адчыненых дзьвярэй намалявала на падлозе скрыўлены жоўты прастакутнік. «Эээй!» – паклікаў у цемру Рыгор. Адказу не было. Ён адступіў, адпусьціў дзьверцы, і яны ціха зачыніліся, зьлёгку спружыніўшы на сваёй гуме.

Рыгор мінуў яшчэ адзін цэх, потым яшчэ адзін, і ў ім ужо пачаў быў зараджацца роспач, але раптам наперадзе выразна намалявалася зялёная зь белымі літарамі шыльда «Сталовая». Ля ўваходу, прыхінуўшыся плячом да сьцяны, ляніва курыў мажны хлапец у белым халаце.

– Чуеш, браценік? Я Зьмітрака шукаю. Ведаеш Зьмітрака? – зьвярнуўся да яго Рыгор і дастаў цыгарэты, заманіўшыся пакурыць у кампаніі.

Хлапец, выпускаючы дум адначасна са словамі, сказаў, што Зьмітрок працуе вунь там, далей – ён махнуў рукой наперад – у бліннай. Ідзеш-ідзеш-ідзеш, а калі ўпрэшся ў зялезную браму, дык зьвернеш налева і адразу ўбачыш. Яны сынхронава зацягнуліся, і Рыгор дзеля падтрыманьня гутаркі спытаў, ці шмат людзей наведвае сталоўку. Сур'ёзна падняўшы бровы, хлапец адказваў, што людзей зусім мала, бо ўсё на летніх вакацыях.

Праз хвіляў пяць Рыгор сапраўды дасягнуў жалезнае брамы й, павярнуўшы налева, убачыў невялікую сінюю шыльду «Блінная». Мімаволі глытаючы, ён увайшоў і апынуўся ў паўцёмным буфэце зь пяцьцю-шасьцю высокімі столікамі і паліцай есьці ўздоўж сьцяны. Густа пахла гарачымі блінамі. За кароткай парэпанай раздаткай важдаўся таўстун Зьмітрок, таксама, як і хлопец са сталоўкі, у ярка-белым кухарскім халаце, з чорным каўнерам кашулі з-пад яго. Ён азірнуўся на грук дзьвярэй і пляснуў рукамі.

– Оооо! Рыгору! Заходзь, даражэнькі! Нарэшце ты прышоў! Столькі абяцаў! Як той казаў, абяцанага тры гады чакаюць, – ільсняны твар Зьмітрака выказваў шчырую пашану.

Ён зараз жа паклаў пару пышных румяных аладак на вялікую талерку і спытаў Рыгора, чым іх нашмараваць – сьмятанай, маслам альбо павідлам. Рыгор папрасіў памазаць кожную аладку чымсьці розным, каб можна было параўнаць. Зьмітрок з разуменьнем кіўнуў і неўзабаве выйшаў з-за раздаткі, несучы ў руках талерку з аладкамі, шклянку яблычнага ўзвара, відэлец і дзьве сурвэткі. Яны ўладкаваліся за столікам, і Рыгор з палёгкай узяўся за аладкі, пачаўшы са сьмятанавага варыянту. Зьмітрок, усьміхаючыся, назіраў і балбатаў пра нейкія свае справы.

– Ці ёсьціка піва ў цябе? – спытаў Рыгор, прыступіўшы да масьлянай аладкі.

– Што ты, якое піва! Гэта ж завод, нам тутака алькаголь не дазволены. Пі кампот, вельмі смачны, кісьлюткі! У сьпякоту сама тое.

Рыгор сказаў, што кампот ня любіць, і Зьмітрок, ані не пакрыўдзіўшыся, пачаў піць яго сам. Зьеўшы аладку і шчыра ўхваліўшы яе, Рыгор адклаў відэлец і расказаў Зьмітраку анэкдот пра трактар:

– Сустрэліся аднаго разу італьянец, ангелец і беларус і паспрачаліся, у каго машыны лепей. Італьянец сеў у Ферары, ангелец сеў у Ягуар, а беларус сеў у трактар. Італьянец і ангелец прыехалі да фінішу і чакаюць беларуса. Прыязджае праз гадзіну беларус, і яны кажуць – бач, у нас лепей машыны, твая нейкая занадта павольная! Беларус адказвае – не, мая лепей! На ёй яшчэ і араць можна.

– Па-мойму, я гэта ўжо недзе чуў, – сказаў Зьмітрок са слабай усьмешкай.

– Наўрад ці! Дзе ты мог яго чуць, калі я сам яго склаў паўгадзіны назад? Але хай. Ты мне вось што скажы – трактары ваш завод па-ранейшаму вырабляе? – перайшоў Рыгор да справы.

Зьмітрок са зьдзіўленьнем пацьвердзіў, што па-ранейшаму. Што яшчэ можа вырабляць Трактарны завод, як ня трактары? На пытаньне, дзе ў такім выпадку ўсё трактары, Зьмітрок адказваў, што яны на складзе гатовай прадукцыі, дзе ж яшчэ. А дзе ўсе працоўныя? Ну, першае, зараз зьмена, і ўсё ля станкоў, а другое, зараз лета і шмат хто на вакацыях. Зьмітрок больш не ўсьміхаўся, падазраючы ў Рыгоры ці тое насьмешніка, ці тое нейкага агітатара. Рыгор адчуў гэта, перавёў размову на блізкую абодвум лазьневую тэму і вярнуўся да аладкаў, ужо трохі астылых. Зьмітрок паслабіўся і пачаў расказваць пра саўну на вуліцы Кашавога, непадалёк, але Рыгор слухаў няўважліва. Ён крыўдаваў, што прышоў дарма, ад Зьмітрака толку ніякага і трэба ісьці да трактарнае дырэкцыі, але гэта ўжо заўтра. А зараз трэба даядаць і сьпяшацца.

Как пазьбегнуць наплыву аматараў опэры і нястачы квіткоў, Рыгор дужа перастрахаваўся і прышоў да тэатру на гадзіну раней. Унутар яшчэ не пушчалі. Каля фантана шпацырылі, сашчапіўшы рукі за сьпіной, урачыстыя сівыя старэчы. Адзін зь іх, ледзь маладзейшы за астатніх і нават не зусім яшчэ сівы, патлумачыў Рыгору, што ўказам міністра культуры ўваход у Опэрны тэатар цяперака вольны для кожнага грамадзяніна, і квіткі ўжо не патрэбныя. «Указ аб дармовасьці культуры і мастацтваў! Няўжо ня чулі?» Уважліва зазіраючы Рыгору ў вочы, старэча расказаў, як добра ён памятае папярэднюю пастаноўку Вагнэра, пад канец сямідзясятых. Ягоны голас дрыжаў з сур'ёзнасьці. У іншы час Рыгор зь цікавасьцю паслухаў бы ўспаміны тэатрала, але зараз яму карцела хутчэй перакусіць. Ён прапанаваў старому падзяліць зь ім піва і аладкі, якімі яго багата забясьпечыў Зьмітрок, але той, здаецца, нават не зразумеў, пра што гаворка.

Адчапіўшыся ад яго ветлівай фразай і падумаўшы, што пасьля гэтага няхораша будзе брацца за ежу ў яго навідавоку, Рыгор аддаліўся ад тэатра направа, перасёк змрочны парк з помнікам піянэру-герою і выйшаў да набярэжнай. Закруглены парапэт з шэрага шурпатага каменя за дзень увабраў у сябе сонечнае цяпло, і на яго было прыемна абаперціся голымі рукамі. Рыгор жаваў аладкі, глядзеў на вадзяныя плыні і сачыў час па тэлефону. На набярэжнай было пуста; толькі прашыбаваў у бок тэатра яшчэ адзін старэча.

Бяз чвэрці сем Рыгор вярнуўся да тэатра. Старэчы зьніклі – мабыць, іх ужо запусьцілі ўнутар. Сапраўды, адна са створак дзьвярэй была адчыненая, і Рыгор пасьпешна падняўся да яе прыступкамі, мімаходам разгледзеўшы скульптуры над уваходам. Разумеючы, што час яшчэ ёсьць, і сьпяшацца няма куды, ён усё роўна адчуваў хваляваньне, асьцерагаючыся празь няведаньне тэатральных парадкаў зрабіць штосьці ня так.

Мінуўшы невялікі тамбур з пустымі касамі, Рыгор са зьдзіўленьнем убачыў наперадзе, перад шырокай лесьвіцай Юрася, кіраўніка прадпрымальнікаў, у ягоным звычайным цёмна-шэрым гарнітуры. Мяркуючы па ягонай ветліва-нерухомай паставе, зьвернутай да ўваходу, ён знаходзіўся тут ня ў якасьці гледача, а зноў выконваў ролю швэйцара ці прыслужніка, што яму вельмі падыходзіла. Пазнаўшы Рыгора, ён спачатку элегантоўна пакланіўся яму, як, пэўна, кланяўся і ўсім старым, а потым падаў руку, як асабістаму знаёмаму. Ягоная далонь была хваравіта гарачая.

– Слухайце анэкдот, Юрась! Сустрэліся аднаго разу Пучыні, Вэрдзі і Чайкоўскі дый паспрачаліся, каго больш гледачы любяць. Пучыні кажа – на маіх опэрах гледачы плачуць і сьмяюцца. Вэрдзі кажа – на маіх опэрах гледачы пасьля кожнай арыі ўчыняюць авацыю. Чайкоўскі кажа – а на маіх опэрах гледачы кашляюць і чхаюць. Пучыні і Вэрдзі дзівяцца – ну дык што? Чайкоўскі адказвае – гэта значыць, што на мае опэры гледачы на’т хворыя прыходзяць.

Кіраўнік прадпрымальнікаў ці тое праігнараваў анэкдот, ці тое не лічыў за патрэбнае сьмяяцца пасьля анэкдотаў. Ён мовіў, нават не ўсьміхнуўшыся:

– Так, выдатна, што вы прыйшлі, Рыгор. Ваша прысутнасьць падтрымае Алеся Міхасевіча. Хадзем, я правяду вас у партэр, – Юрась паказаў жэстам кірунак, і яны сталі паважна падымацца лесьвіцай.

– Алеся Міхасевіча? Ах, і ён тут? Таксама аматар музыкі? – Рыгор сказаў «ах», каб афарбаваць размову ўва ўласьцівыя тэатру тоны сьвецкасьці і салоннасьці.

– Чаму вы кажаце «таксама» ? – Юрась зрабіў вялікія вочы. – Хіба гэта ня ён вас запрасіў сюды? Не? Ат, дык вы нічога ня ведаеце! Рыгор, сёньня Алесь Міхасевіч упершыню сьпявае на вялікай сцэне.

– Міністар? Сьпявае?

Рыгор спыніўся са зьдзіўленьня, але Юрась узяў яго пад локаць, тактоўна кіруючы да відоўні, і сказаў, што трэба займаць свае месцы.

– Дзіўна, што вам пра гэта не вядома. Вось вам праграмка, тут усё напісана. Сядайце на першы рад. Мне ж трэба сустрэць апошніх гасьцей, а потым зачыніць уваход.

Сьціскаючы праграмку, Рыгор спусьціўся да першага раду, азіраючыся абапал. Спадзістая відоўня была амаль пустая, дзясятак-другі старэчаў занялі разрозьненыя месцы на блізкіх да аркестравай ямы радох. Рыгор сеў роўна пасярэдзіне першага раду, вызначыўшы сярэдзіну па люстры на столі і стыку вялізарных чырвона-залатых запавесаў на сцэне. Паглазеўшы на арнамэнты з каласамі, сярпамі і молатамі, што атачалі сцэну, балконы і магутныя каляровыя пражэктары, ён нарэшце адчыніў праграмку. Гэта быў складзены ўтрая аркуш белае паперы, і на першай старонцы значылася: «Лятучы Галяндзец. Рыхард Вагнэр з падмогай Міністэрства Культуры». Усярэдзіне паведамлялася, што выканаўца галоўнай ролі – міністар культуры, Алесь Міхасевіч, і што сьпектакль ідзе з двума антрактамі.

Празьвінеў трэці званок, і ўсё люстры плыўна патухлі напалову, пакінуўшы ў відоўне жаўтлявы прыцемак. Рыгору было відаць, як па аркестравай яме прабяжаў на дыбачках Юрась, прысеў перад апаратурай на падлозе і націснуў пару гузікаў. Загучала знаёмая ўвэрцюра. Юрась падняў галаву на Рыгора і запытальна кіўнуў яму, прыставіўшы паказьнікі да вушэй. Рыгор зразумеў, што пытаньне датычыць гучнасьці музыкі, і паказаў яму адзінец. Бурлівы пачатак увэрцюры дазволіў ушанаваць магутныя калёнкі, што выдавалі дзіўна сакавіты бас. «Дзе Юрась знайшоў гэткую апаратуру? Шляхецкая! Але акустыка невыразная... Музыку трэба слухаць у невялікім гермэтычным памяшканьні, са сьценамі каб гук гасілі. Але чый гэта запіс? Караян? Ці Бём?» – так разважаў Рыгор.

Калі ўвэрцюра скончылася, вялізарныя запавесы прыйшлі ў рух і рассунуліся. Адчыніўся белы заднік з намаляванымі на ім макштамі і ветразямі; сцэна ж адыгрывала ролю палубы. Малюнак выканалі, хутчэй за ўсё, вуглём, ўмоўным графічным стылем; макшты сыходзілі пад самую столь, ветразі разьдзімаліся, на карме карабля бачыўся невялікі сьцяг, зь ледзь адрозным подпісам «Антось». «Ізноў Антось! Вось малайца! Усё ў яго выходзіць! І коцікі, і караблі», – уразіўся Рыгор. З калёнак гучала трывожная музыка, якая паказвала хваляваньне мора, але ягоная трывога перамагалася мужным хорам матросаў.

Калі трывога была пераможаная даканцова, на сцэну паважна і велічна выйшаў міністар, загорнуты ў сваю мокрую белую прасьціну. На сцэне прасьціна зусім не выглядала камічна, як у міністэрскім кабінэце, зараз яна суцэльна ператварылася ў старажытнагрэцкую тогу, хай і не зусім дарэчную для нямецкага марака. Міністар нёс у руках зэдлік, ён паставіў яго каля задніка, побач з намаляванымі мастком і штурвалам. З выглядам, поўным капітанскае вартасьці, міністар падняўся на зэдлік акурат у той момант, калі хор матросаў заціх. Рыгору было ў вышэйшай ступені цікава, будзе міністар сьпяваць ці стане толькі расчыняць рот пад фанаграму. Да поўнага ягонаго задавальненьня, арыгінальны голас выразалі з запісу на манер караоке, і міністар сапраўды засьпяваў. Вядома, да Ханса Хоттэра яму было далёка, але ён вельмі стараўся, і Рыгор шчыра радаваўся, а пасьля першай партыі далучыўся да воплескаў, паднятых старэчамі. У гэты момант адчыніліся і зачыніліся дзьверы ў відоўню – хтосьці спазьніўся, і, скарыстаўшыся кароткай замінкай, хутка прайшоў прыступкамі ўніз і сеў ззаду Рыгора.

Акрамя міністра, у сьпектаклі не было занята аніводнага акцёра, і ўсе астатнія партыі гучалі ў запісе. Тым часам міністар шпацыраваў па сцэне, па-напалеонаўску заклаўшы руку за адварот прасьціны на грудзёх. У канцы першага аддзяленьня старэчы зладзілі міністру сапраўдную авацыю, устаўшы з месцаў і гукаючы «Брава!» слабымі ломкімі галасамі.

Рыгор таксама запляскаў і хацеў устаць, але на ягонае плячо лягла цяжкая рука.

– Не варушыся! Сядзі ціха! – загадаў незнаёмы голас. – У тваю башку глядзіць таўстая руля.

Рыгор адчуў нешта цьвёрдае, што ўткнулася яму ў шыю. Сумневаў не было – яго высачыў спэцназавец. Маланкай мільганула думка, што наўрад ці той захоча паднімаць шум пасярод сьпектаклю. І Рыгор імгненна адважыўся: ён ірвануўся направа, ускочыў і, прыгінаючыся, пабег уздоўж шэрагу фатэляў. Спэцназавец грозна закрычаў «Стаяць!», ляснула засаўка. У гэты ж момант Рыгор з размаху пераскочыў драўляны бар'ер, што адлучаў відоўню ад аркестравае ямы, і паляцеў уніз, чуючы над галавой грукат аўтаматнае чаргі і звон разьбітага шкла. Пэўна, спэцназавец страляў уверх і трапіў у люстру.

Вышыня была невялікая, але Рыгор прызямліўся няўдала – зваліўся на нейкі столец і моцна юкнуўся каленяй. Ён ляжаў на баку, у нязручным становішчы, заблытаўшыся ў пюпітрах, і спрабаваў устаць і бегчы далей. Але лік ішоў на сэкунды: праз колькі імгненьняў побач здрыганулася падлога, і цяжка груканулі чорныя боты. Спэцназавец навёў на Рыгора аўтамат і загадаў падымацца.

7. Як Лявон запісаўся ў бібліятэку

Лявон увайшоў унутар бібліятэкі, спыніўся каля ўваходу і захоплена азіраўся. Асьцярогі былі марныя, усярэдзіне яна выглядала ня горай чымся здалёк. Вялізарны хол асьвятляўся скрозь празрысты дах, што ляжаў на лёгкіх мэталаканструкцыях. Падтрымваючы шкло, яны сыходзілі ўверх, зьмяняючы абрысы, перапляталіся і губляліся ў вышыні. Усю гэтую складаную сістэму несьлі на сабе два шэрагі жоўтых глянцавых калён паабапал холу, а за калёнамі зьмяшчаліся лесьвіцы, якія вялі вышэй, да ядра «рэактара», як ужо называў сам сабе бібліятэку Лявон. Ля правай лесьвіцы паважна стаяў сталы вусаты вартаўнік у сінім мундзіры і фуражцы, ён рабіў выгляд, што не зьвяртае ўвагі на Лявона.

Нагледзеўшыся на мэталаканструкцыі, Лявон падыйшоў да вартаўніка і сказаў, што шукае Акадэмію навук. Вартаўнік пацьвердзіў, што Акадэмія навук цяперака тут, і што Лявону трэба на пяты паверх – але прапусьціць Лявона ён ня можа, бо спачатку належыць запісацца ў бібліятэку. Пра позьні час і канец працоўнага дня ён не сказаў нічога. Запіс рабіўся адразу, на маленькім круглым століку. Вартаўнік унёс Лявонавы анкетавыя зьвесткі ў вялікі сшытак у клетку, з тоўстымі жаўтлявымі старонкамі, і выдаў яму кардонавы пропуск, на якім значыліся імя, прозьвішча і нумар. Вартаўнік паказаў яму рукой на лесьвіцу і рог калідора, за якім трэба было сесьці ў ліфт, і папярэдзіў пра моцны скразьняк.

«Старэнькі, вось і баіцца скразьнякоў», – рассеяна адзначыў Лявон, павольна падымаючыся лесьвіцай і азіраючыся абапал. Але скразьняк на пятым паверсе сапраўды выявіўся незвычайны. Яшчэ пад'язджаючы да пятага на ліфце, Лявон пачуў парывісты шум, які бывае ў час навальніцы. Калі дзьверы адчыніліся, і ён ступіў з ліфта ў калідор, паветраны струмень садзьмуў ягоныя валасы ўбок і прымусіў шырэй расставіць ногі, каб ня страціць раўнавагу. Калідор сыходзіў направа і налева дугой і, мабыць, абымаў кругам усё ядро рэактара. Лявон павярнуў направа, каб вецер дзьмуў у сьпіну, а ня ў твар.

Доўга блукаць у пошуках не прыйшлося, на першых жа дзьвярох, насьцеж расчыненых, Лявон прачытаў напіс «Акадэмія Навук». Акадэмія навук выглядала сьціпла: вузкі пакой з кніжнымі стэляжамі ўздоўж бакавых сьценаў, а насупраць дзьвярэй – шырокае, таксама разнасьцежанае вакно і пісьмовы стол ля вакна. За сталом, нізка нагнуўшыся, сядзеў чалавек у акулярах і ў сьветлай кашулі з кароткімі рукавамі, ён нешта еў лыжкай з глыбокае керамічнае міскі. Лявонава зьяўленьня ён не заўважыў, бо да шуму ветру дадаваўся гук радыё – мужчынскі голас сьпяваў рамансы.

– Добры дзень! – павітаўся Лявон.

Акадэмік ня чуў і працягваў есьці, ня надта хутка, але засяроджана. Мяркуючы па белым колеры, у місцы было нешта малочнае, суп або каша. Лявон зрабіў крок наперад і паўтарыў прывітаньне. Чалавек здрыгануўся і павярнуўся да яго. Ён быў значна маладзейшы, ніж чакаў Лявон, гадоў трыццаці пяці, з далікатнымі рысамі твару і мяккім позіркам праз тонкія прастакутныя акуляры.

– Вам што? – спытаў ён строга, адначасна накрываючы міску вялікім сшыткам і дастаючы з задняе кішэні хустку, каб выцерці рот.

– Я... Я, бачыце, без асаблівае справы. Хацеў пагутарыць з кімсьці з навукоўцаў, у мяне шмат пытаньняў назапасілася, – Лявону прыйшлося напружыць голас, каб ягоныя словы не патухлі ў скразьняку і рамансах. – Прабачце, што я ня ў час, але вартаўнік сказаў мне, што можна...

– Дык можна, чаму ж не! Вы не бянтэжцеся, я проста зладзіў сабе перапынак павячэраць, – акадэмік ветліва ўсьміхнуўся, устаў, выявіўшы невысокі рост, і падыйшоў да Лявона, працягваючы руку. – Мяне клічуць Пятрусь! Як вы назваліся? Лявон? Вельмі прыемна. Якія ў вас пытаньні? Ці не міністар вас да мяне прыслаў?

– Не, міністар мяне не дасылаў, я сам, – Лявон пачуваўся па-дурному, ён зьбянтэжыўся, ўцягнуў сусьлі, і гэты гук прыпаў на паўзу ў рамансу дый прагучаў нечакана гучна. – Мабыць асноўнае маё пытаньне – ці існуюць жанчыны насамрэч? І калі так, дык у чым іхнае адрозьненьне ад мужчынаў? Такім парадкам, ўжо два пытаньні атрымалася.

– Ат! Восб як! Застудзіліся! – усьмешка Пятруся з ветлівай расьцягнулася ў цалкам шчасьлівую. – Выдатна! Выдатна! Вы – мой першы застуджаны госьць! Унікоўная зьява! Вельмі рады вам! Якая ўдача!

Лявон разгублена слухаў узьнясеньні Пятруся, гледзячы на ягоныя тонкія цёмныя валасы, якія трапяталі на скразьняку. Яго турбавалі сумневы – ці ня варта яму тактоўна выдаліцца і дазволіць акадэміку спакойна паесьці.

– Тут, ведаеце, так мала людзей бывае, што паціху ня толькі правілы ветлівасьці забываеш, але на’т губляеш навык простае гутаркі. Міністар ужо даўно абяцаў мне чалавека даслаць, каб дапамагаў у досьведах, і ўсё ніяк. З вартаўніка нашага што возьмеш? Безадказная істота. Вельмі рады вам! Ці даўно хварэеце? Новазастуджаныя, ведаеце, ідуць звычайна да ўлады праўду шукаць, а бібліятэкай ці Акадэміяй навук анікому і ў галаву ня прыйдзе пацікавіцца. А песьні вы яшчэ ня слухалі? Не?

Пятрусь гаварыў, падняўшы галаву і ўважліва зазіраючы Лявону ў вочы. Праз колькі сэкунд ён папрасіў прабачэньня, адвярнуўся і чхнуў у хустачку, тонка і сьмешна.

– Ведаеце, падтрымваць застуду ня так ужо і проста. Вы заўважылі?

– Дарэчы, хацеў яшчэ запытацца ў вас, ці нельга праз застуду памерці? – усхвалявана перарваў Лявон, успомніўшы свае боязі. – Калі занадта яе запусьціць? Як утрымаць яе прад незваротнымі працэсамі?

– Не-не-не! – Пятрусь узмахнуў рукамі і засьмяяўся. – Пра гэта можаце не хвалявацца.

– Але ж калі...

– Прысядзьмо, – прапанаваў Пятрусь. – Я вам пастараюся зараз патлумачыць. Вось сюды сядайце.

Пятрусь вярнуўся на сваё месца за сталом, а Лявона пасадзіў насупраць, побач з адчыненым вакном. З вакна так моцна дула, што ў Лявона пачалі сьлязіцца вочы, і ён мусіў адвярнуцца, нават не пасьпеўшы разгледзець краявідаў. Ён паставіў локаць на падваконьнік і прыкрыў твар далоньню. «Белеет парус одинокий...» – сумны мужчынскі голас запеў наступны раманс. Лявон заўважыў, што гук даносіцца з бардовага плястмасавага рэпрадуктара, які стаяў на адной з паліц кніжнае шафы за сьпіной у Пятруся.

– Пятрусь, можна крыху цішэй зрабіць? Я вас амаль ня чую празь яе, – гукнуў Лявон.

Пятрусь дакрануўся да круцёлкі на рэпрадуктары, сьцішыўшы гук зусім на трошку. «Вось меляман», – падумаў Лявон.

– Дак вось, пра жанчын. Першае, – пачаў Пятрусь, – ваша здагадка суцэльна справядлівая: ніякіх жанчын у рэальнасьці не існуе. Гэта ня болей за сымулякры, майстэрскія і тонкія, глыбока ўкаранёныя ў сьвядомасьці людзей.

– Сымулякры?

– Прасьцей кажучы – выдумка. Тое, што дэталёва і рэчаісна апісанае, але чаго насамрэч няма.

– Абвяшчаць складаную праблему няіснай – хіба гэта не ганебная капітуляцыя? – скрывіўся Лявон. – Задаўшыся мэтай, можна пра кожную рэч давесьці, што яе не існуе. Мы праходзілі сафізмы на ўнівэрсытэце, таму я ў курсе. Але зараз мяне не цікавяць тэорыі, мне патрэбная сапраўднасьць. І не кажыце мне, што сапраўднасьці няма! Я, напрыклад, надоечы бачыў цалкам сапраўдную кабету, магу і вас да яе зьвесьці, каб не сумняваліся. І наогул, я дрэнна сфармуляваў сваё пытаньне. Паспрабую яшчэ раз: ці існуе жанчына як нешта, што прынцыпова адрозьніваецца ад мужчыны? Ці «мужчына» і «жанчына» – гэта толькі станы чалавека, у якія можна адвольна пераходзіць?

– Дазвольце, Лявоне, вы сказалі, што бачылі кабету? Ці я недачуў? – Пятрусёў твар прыняў уважліва-вясёлы выраз, быццам Лявон масьціўся расказаць анэкдот, і ён маніўся не прапусьціць ані слова.

– Менавіта так!

І Лявон, хмурачыся на непрыстойна радасны выгляд Пятруся, пачаў падрабязна апісваць свой паход да бабулькі. Пятрусь зь цікавасьцю слухаў, падтакваў, ківаў, і ў захапленьні рухаў туды-сюды міску з малочным супам. Заўважыўшы гэта, Лявон перапыніўся:

– Пятрусь, сапраўды, паешце! Хочаце, я звонку пачакаю, каб вас не бянтэжыць?

Пятрусь запратэставаў і прыбраў суп на кніжную паліцу, да рэпрадуктара. Рэпрадуктар сьпяваў ціхую песьню пра востраў са схіламі ў беласьнежных анэмонах. Лявон ведаў, што анэмоны – гэта кветкі, але ніколі іх ня бачыў. Якія яны? Дробныя і шматлікія? Ці вялікія, далікатныя і растуць па-асобку? Яго хіліла спаць, але Пятрусь уважліва глядзеў на яго, чакаючы працягу. І Лявон, змацаваўшыся, паведаў яму пра вынікі абсьледваньня бабулькінага цела.

– Браво! – усклікнуў Пятрусь, калі Лявон змоўк. – Вы нарадзіліся дасьледнікам, Лявоне! Упершыню бачу такога чалавека! Ці ведаеце, я ўжо даўно прашу кіраўніцтва знайсьці мне асістэнта дапамагаць у навуковых пошуках. Сам я не спраўляюся і зь дзясятай часткай патрэбных экспэрымэнтаў – поле дзейнасьці для аднаго мяне непасільна шырокае. І вось вы зьяўляецеся самі! Якая ўдача!

Пятрусь устаў і са шчасьцем на твары падаў Лявону абедзьве рукі. Лявон, ня ведаючы, як яму адказаць, таксама ўстаў, нязграбна варухнуўшы фатэль, і падаў рукі насустрач, болесна адчуваючы ўсю недарэчнасьць таго, што адбываецца. Але Пятрусь аніякае недарэчнасьці не заўважаў, ён ветліва сьціснуў і страсянуў Лявонавы рукі.

– Але бачыце, Лявоне... Спадзяюся, вас не занадта засмуціць?.. Ваш экспэрымэнт можна назваць удалым толькі ў... эээ... псыхалягічным сэнсе. Чалавек, якога вы знайшлі, ня ёсьць сапраўднай жанчынай. Вы сказалі, што разгледзелі ягоны чэлес, так? Дык вось, чэлес рыхтык адно з сама відавочных адрозьненьняў. Тое, што вам трапілася – зусім не бабуля, а дзядуля, якому ўздумалася пагуляць у бабулю.

Лявон нават не зьдзівіўся. Унутранае пачуцьцё падказвала яму з самага пачатку, што бабуля несапраўдная. Пятрусь ізноў павярнуўся, зьняў з паліцы над радыё вялікі карычневы том і паклаў яго перад Лявонам. «Мужчына ды жанчына. Таямніцы полу», – прачытаў Лявон і запытальна зірнуў на Пятруся.

– Так-так, пагартайце! Я мяркую, вам ня будзе складана зразумець, што ўяўляе сабой сапраўдная – калі наогул можна гэтак выказацца адносна сымулякру – сапраўдная жанчына. У мяне ў свой час гэта атрымалася безь вялікае працы, хоць, вядома, шмат што стала нечаканасьцю. Бачыце, маюцца істотныя, фізыялягічныя адрозьненьні паміж мужчынам і жанчынай, а вопратка або даўжыня валасоў – гэта толькі вонкавыя атрыбуты, якія ня маюць вялікага значэньня.

Лявон разгублена разгарнуў кнігу на выпадковай старонцы і патрапіў на каляровы малюнак, які паказваў чалавека бяз скуры, з высалупленымі цягліцамі. Яму стала страшна, але не праз выгляд асьвежаванага цела, а праз блізкасьць таямніцы полу, якая раптам здалася яму злавеснай і змрочнай. Ён адвёў вочы ад ілюстрацыі і спытаў:

– Але адкуль увогуле ўзялася ідэя жанчыны? Хто стварыў гэты ваш сымулякар? Хто напісаў гэтую кнігу і намаляваў рысункі? І як атрымалася пераканаць усіх людзей у рэальнасьці таго, чаго няма?

– Менавіта пра гэта вам і трэба будзе даведацца! – мовіў Пятрусь з такім радасным і змоўніцкім выглядам, быццам Лявон адгадаў ягонае даўняе патаемнае жаданьне. – Сам я не пасьпяваю займацца ўсімі кірункамі дасьледаваньняў і, каб не раскідвацца, засяродзіў свае намаганьні ў адной сфэры: прырода і формы празарэньняў. А вы можаце абраць спэцыялізацыю на ўласны густ. Напрыклад, жанчына – гэта ж выдатная спэцыялізацыя, дарагі калега! Вы дазволіце мне так вас называць? Ні хвіліны не сумняваюся, што навуковая ніва – вашае сапраўднае закліканьне.

– Чакайце, ці слушна я разумею вас, Пятрусь, вы сказалі – празарэньняў? Гэта значыць, застуда – гэта яшчэ ня ўсё, ёсьць і іншыя празарэньні?

– Менавіта так, дарагі калега! Я зьбіраўся расказаць вам пра іх пазьней, але калі вы ўжо самі спыталі... Наш погляд на сусьвет у цэлым і на жанчын у прыватнасьці наўпрост залежыць ад ступені нашага празарэньня. Успомніце: калі мы здаровыя і бадзёрыя, жанчыны здаюцца нам няісныя, разам з цэлым шэрагам іншых сумніўных зьяў. Калі мы застуджваемся і да некаторай ступені празараемся, яны здаюцца нам дзіўнай выдумкай, якая ня мае ніякіх падстаў. Калі не лічыць за падставы шматлікія кнігі, малюнкі дый сам факт прысутнасьці ідэі жанчыны ў нашай сьвядомасьці. Празраваючы далей, мы пачынаем разумець, што зусім не жанчыны павінныя нас зьдзіўляць сваім нейснаваньнем. Зьдзіўленьня варты ўвесь наш сьвет, пабудаваны ідэальна і шчасьліва, але непадуладны ніякаму лягічнаму асэнсаваньню. Зьдзіўленьня і захапленьня! Выбачайце...

Пятрусь адвярнуўся і чхнуў. Лявон скарыстаўся гэтым, каб перапыніць ягоную гаворку:

– І што адкрываецца чалавеку пры далейшым празарэньні?

– Калі караценька, дык сьпеўнае празарэньне значна глыбейшае ў параўнаньні з застудным, якое датычыць толькі некаторых аспэктаў побыту і грамадскага ўпарадкаваньня. Напрыклад, сьпеўнае празарэньне дае ўсьведамленьне немень прасторы і часу, – ён змоўк зь вясёлым выглядам, відавочна назіраючы, як паўплываюць ягоныя словы на слухача.

– Як гэта? – Лявон узрушыўся, – Немень прасторы і часу? А хіба мы з вамі знаходзімся зараз не ў прасторы? І хіба наша размова ня доўжыцца ўжо чвэртку часу?

Пятрусь засьмяяўся, махнуў рукой і сказаў, што ніякія тлумачэньні не дапамогуць. Акрамя таго, тлумачэньні парушаць чысьціню экспэрымэнтаў. Выявілася, што ў Пятруся была распрацаваная цэлая схема працы зь непразораным асістэнтам, зьяўленьня якога ён чакаў ужо даўно. Шэраг пасьлядоўных псыхалягічных тэстаў з штодзённай сьвядомасьцю, потым ступеневае застуджаньне, далей шырокі цыкл пошукаў наконт пост-застудных эфэктаў, а ўжо толькі тады... Зь бібліятэчным вартаўніком усе мажлівыя экспэрымэнты былі зробленыя, але ён стаўся здаровы як бык, і нават наймагутшыя скразьнякі не маглі прымусіць яго смаркацца. Таму цяперашні Лявонаў стан меў вялікую значнасьць для навукі, адкрываючы доўгачаканыя дасьледчыя змогі.

– Пятрусь, я вам веру. Але пакінем экспэрымэнты на потым. Раскажыце мне, як гэта зрабіць. Што за сьпеўнае празарэньне? Не хачу губляць ні хвіліны!

– Лявоне! Прашу вас дзеля прагрэсу: не празарайцеся яшчэ трошачкі. Патрывайце! Усё, усё прыйдзе, не сумнявайцеся. Давайце правядзем маленькае, хе-хе, экспэраня наўпрост зараз? Я вам задавацьму пытаньні, а вы адказвайце; пажадана не задумвацца. Скажыце, Лявон, ці бывалі вы калісь у іншай краіне?

Але Лявон спыніў яго, падняўшы руку далоньню наперад. Ягоны твар прыняў цьвёрды і нават напышлівы выраз, даволі сьмешны ў спалучэньні з распухлым чырвоным носам.

– Пятрусь, аніякіх экспэраня. Гэта вельмі зьневажальна – чагосьці ня ведаць і быць у дурнях. Прашу вас патлумачыць мне, як празарыцца далей. Інакш я сыходжу адразу ж, – ён зрабіў рух, быццам намасьціўся ўстаць.

– Што вы, што вы, даражэнькі калега! – Пятрусь заспакаяльна падаў руку ў бок Лявона. – Вашае жаданьне ў вышэйшай ступені законнае і значыць для мяне больш хоць за якія навуковыя мэты і задачы. Хай будзе так, як вы хочаце. Упэўнены, што мы ўдваіх неўзабаве знойдзем новых людзей экспэрымэнтавацца!

– Я вам сябра прывяду, зь якім мы разам застудзіліся, – паабяцаў Лявон, адчуваючы патрэбу згладзіць катэгарычнасьць свайго патрабаваньня.

– Сябра? Выдатна! Лепшага нельга і жадаць, – твар Пятруся рабіўся ўсё больш радасным, ён сашчапіў пальцы і патрос імі перад грудзьмі. – Я так за вас рады, Лявоне! Уяўляю сябе на вашым месцы зараз, – ён шчасьліва ўздыхнуў і паківаў галавой. – Такім ходам, усё, што вам трэба – гэта ўважліва слухаць песьні, якія зараз гучаць. Адсюль і тэрмін – «сьпеўнае празарэньне». Паспрабуйце не адцягвацца ні на што. Давайце сюды кнігу, прачытаеце яе пазьней. Зараз глянем, колькі хвілін засталося на касэце...

Пятрусь нагнуўся, пстрыкнуў чымсьці пад сталом, і музыка перапынілася. Мабыць, там у яго знаходзіўся магнітафон, гук ад якога перадаваўся ў рэпрадуктар. Лявон адчуў палёгку з насталай цішыні. Мяккі шум ветру, які павольна зьмяняў інтэнсыўнасьць і танальнасьць, ужо зусім не перашкаджаў яму. «Якая яна грубая і прымітыўная – музыка людзей, – падумаў ён. – Што можа параўнацца са звычайным шумам ветру?»

Тым часам Пятрусь падняў касэту, паглядзеў на прасьвет, павярнуўшыся да вакна, а потым ізноў сунуў яе ў магнітафон. Пачуўся шолах перамоткі, пару пстрычак і шыпеньне плёнкі перад пачаткам музыкі.

– Вельмі значна слухаць уважліва! Я вярнуся празь пятнаццаць хвілін.

Пятрусь узяў з паліцы сваю міску і пайшоў з пакоя. Лявон, якому карцела хутчэй празарыцца, з усіх сілаў засяродзіўся. Прагучала колькі фартэпіянавых акордаў – Пятрусь відавочна зрабіў гук яшчэ мацней – а за імі ўсё той жа сумны мужчынскі голас шчыра засьпяваў:

Несказанное, синее, нежное… Тих мой край после бурь, после гроз, И душа, словно поле безбрежное, Дышит запахом мёда и роз.

З прыгажосьці слоў Лявону перахапіла дух, і на вочы навярнуліся сьлёзы. «Цуд! – думаў ён, сморкаючыся ў рушнік. – Гэта абавязкова павінен пачуць Янка! Вось яна, вяршыня паэзіі». Лявон паслабіўся, забыўшы пра ўсякае празарэньне. Ён заплюшчыў вочы і ўявіў бязьмежнае поле, вільготнае і цёплае паветра пасьля навальніцы, пах мёду і руж, што даносіўся аднекуль здалёк. На наступных куплетах ён ужо не засяроджваўся. У бязьмежным поле яму нарэшце зноў зьявілася хутаранка, яна сьмяялася і працягвала да яго прыгожыя голыя рукі. Ён, расплываючыся ўсьмешкай, пайшоў да яе насустрач, усё хутчэй і хутчэй, і з кожным крокам ідэя жанчыны рабілася яму ўсё больш зразумелая.

Лявон прачнуўся праз тое, што Пятрусь церабіў яго за рукаў. Пятрусь прымудрыўся адначасна сьмяяцца і хмурыцца, таму было не зусім зразумела, скардзіцца ён ці задаволены.

– Як у вас атрымалася заснуць, Лявон? Пры такім высокім узроўні шуму? Вы ня выспаліся ўночы?

Лявон праціраў вочы і пазяхаў. Ён успомніў, дзе сядзіць, успомніў новага знаёмага і раптам усьвядоміў, што цалкам і канчальна шчасьлівы. Паветра было дзіўна сьвежае і прыемнае на смак, рэчы вакол выпукліся і наблізіліся, іхны колер зрабіўся ярчэйшы і сакавіцейшы, быццам за час існу іх начыста вымылі. Зялёныя вочы Пятруся, які схіліўся над ім, глядзелі нагэтулькі ўважліва і з такой дабрынёй, што раней гэта б зьбянтэжыла Лявона, прымусіўшы думаць пра сваю нягожасьць, але зараз ён толькі адкрыта ўсьміхнуўся ў адказ.

– Як настрой? Што адчуваеце? Апавядзіце падрабязна, – дапытваўся Пятрусь.

Лявон адказваў, што пачуваецца як ніколі добра. Ён багата высмаркаўся, і нават гэта даставіла яму вялікае задавальненьне. Ён успомніў, як рэзка гаварыў зь Пятрусем, і пачаў выбачацца, але Пятрусь перапыніў яго:

– Пакіньце, Лявон, усё ў парадку! Мяне іншае турбуе – што вы заснулі ў час слуханьня песень. Гэта мабыць наложыць на вашае ўспрыманьне адбітак, пакуль што незразумела які менавіта. Дакладна гэтак жа, як і ў застудным варыянце, вынік празарэньня залежыць ад спосабу яго дасягненьня. Умоўна кажучы, калі ў вас катар, дык вы ў першую чаргу заўважаеце немень аўтамабіляў, калі кашаль – нябытнасьць жанчын, калі баліць горла – нястачу грошай. Ат, дык вы пра гэта ня ведалі? Што ж, нядзіўна, бо вы яшчэ зусім навак у нашай сфэры. Дык вось, сьпеўнае празарэньне дае розны эфэкт у залежнасьці ад праслуханых песень. Найлепшыя вынікі назіраюцца празь «Ціхія песьні» Сільвэстрава і вакальныя цыклы Шубэрта. Прытым Шубэрт дае больш магутны, але не такі ўстойлівы эфэкт. Таму я аддаю перавагу Сільвэстраву.

– Песьня, якую я слухаў, надзвычайна прыгожая! – захоплена пацьвердзіў Лявон. – Чые гэта вершы?

– Не пазналі? Гэта ж Ясенін, вялікі рускі паэт.

«Янка нешта казаў пра Ясеніна!» – успомніў Лявон і нават трохі засмуціўся, што ня зможа наўпрост зараз адкрыць яму такога выдатнага паэта. Ён шчыра падзякаваў Пятруся за знаёмства з чароўнай песьняй, а потым спытаў, чаму ня зьніклі прастора і час, як было дакляравана.

– Вы праспалі сваё празарэньне, – засьмяяўся Пятрусь, дакрануўшыся рукою да пляча Лявона, – Жартую, вядома! Але, відаць, эфэкт будзе мяккім для вас і ніякіх небясьпечных для псыхікі ўзрушэньняў не адбудзецца. Галоўнае, што я ўжо бачу ў вас аснову сьпеўнага празарэньня – радасьць быцьця. А што датычыць асаблівых прасторавых і часавых умоў нашага сьвету, якія вы неўзабаве заўважыце – гэта ня больш як дадатак і пабочны эфэкт.

Пятрусь змоўк, з замілаваньнем гледзячы на Лявона. Але Лявон ня даў яму спыніцца, настойваючы на падрабязных тлумачэньнях, пажадана яшчэ раз з самага пачатку, і Пятрусь ахвотна працягнуў. Паводле слоў навукоўца, пры слуханьні пэўных песень чалавек спасьцігаў сапраўдную сутнасьць быцьця: абсалютнае і непрамінушчае дабро.

– Паскаль казаў, што мы жывем у лепшым зь міроў, і гэта сапраўды так! Парадаксальна: самога Паскаля ня было і няма, але словы слушныя. Вы адчуваеце, Лявон?

Лявон кіўнуў, ён і на самай справе адчуваў вострае, шчымлівае шчасьце, якое адцянялася вытрыманым смуткам песень. Ягоная далонь ляжала на стале, і празь цьвёрдасьць стала, праз тонкі малюнак драўляных валокнаў на ягонае паверхні ўверх па руцэ цяклі задавальненьне і радасьць. І на чым бы ён ні фіксаваў увагу – на голасе сьпевака, на прахалодным паветры, на кніжнай паліцы, на валасох Пятруся, на ўласных пальцах ног, што варушыліся ў туфлях – усё струмяніла шчасьце.

– Але чаму вы кажаце, што Паскаля не было?

– Калі вы застанецеся ў сьпеўным празарэньні яшчэ некаторы час, вам стане гэта відавочна. Вы зразумееце, што няма, не было і ня будзе нікога і нічога, акрамя існага тут і цяпер. Сьвет гэтак уладкаваны. Прасторы няма, акрамя нашага горада. Нічога, акрамя Менску, лепшага горада на сьвеце, і да тога ж пазбаўленага прыкрых хібаў кшталту машын, жанчын і патрэбы за ўсё плаціць. Цудоўна, праўда? – Пятрусь усьміхаўся зьдзіўленьню Лявона. – А чалавек, які ня слухае песень, знаходзіцца ў палоне ілюзій пра космас, зямную кулю, акіяны, кантынэнты, краіны, гарады. Сымулякры!

Нягледзячы на шчасьце, якое абступіла вакол, словы акадэміка выклікалі ў Лявона скепсыс і жаданьне спрачацца. Ён сказаў, што па-ранейшаму адчувае і прастору, і час.

– Ваша ўспрыманьне скажонае з прычыны неасьцярожнага засынаньня ў сама апагеі празарэньня, – разьвёў рукамі Пятрусь.

– Дапусьцім! Але мусіць жа мецца лёгіка ў вашых словах? Першае, чаму вы лічыце, што машыны, жанчыны, грошы ды іншае – гэта хібы? Бо вы іх ніколі не спрабавалі? Другое, як Менск можа быць лепшым горадам, калі іншых гарадоў не існуе? І наогул, як можа існаваць толькі Менск, калі я сам асабіста нарадзіўся ў Гомельскай вобласьці і правёў там усё дзяцінства? І цяпер часта там бываю!

– Сур'ёзна? І калі апошні раз былі?

Жадаючы адказаць як мага больш дакладна, Лявон паспрабаваў успомніць сваё апошняе падарожжа. Здаецца, яна была мінулым летам? Не, мінулым летам ён таксама заваліў сэсію і нікуды не паехаў. Пазамінулым? Але і ў пазамінулым ён заваліў сэсію: ён выразна памятаў, як Адам Васілевіч трос у яго перад тварам няслушна вырашаным заданьнем пра два цягнікі, якія выйшлі насустрач адзін аднаму з пунктаў А і Б. Добра, а ці здаў ён сэсію наогул хоць раз? Ён напружваў памяць, спрабуючы за штосьці зачапіцца, але нічога не выходзіла. Бясконцам ланцужком, які паступова блякнуў, сыходзілі ў мінуласьць праваленыя іспыты, лекцыі, шпацыры летнімі алеямі, мары, нябёсы. Ён разгублена зірнуў на Пятруся. Акадэмік схіліў галаву:

– Так-так, Лявон, часу таксама не існуе! Зьвярніце ўвагу, – ён паказаў пальцам за вакно, – Вечнае цёплае лета! Вечная цішыня і спакой! Вечнае шчасьце.

Вочы Пятруся ўвільгатніліся, і ён перавёў погляд вонкі,  да вечаровых далячынь.

Пятрусь ні за што не захацеў адпускаць Лявона дадому проці ночы, паабяцаўшы ўладкаваць яго ў сябе з максымальнай выгодай. Яны спусьціліся на другі паверх, у кафэтэрый, дзе Лявон знайшоў досыць апэльсінавага соку, а Пятрусь разагрэў сабе шклянку малака ў мікрахвалёўцы. Седзячы за столікам і пацягваючы сок, Лявон выказаў сваю шчырую падзяку Пятрусю, і спытаў пра далейшыя празарэньні. Бо калі ёсьць два, то чаму б ня быць і тром, і дзесяці? Пятрусь цалкам падтрымаў здагадку Лявона, але сказаў, што іншыя празарэньні навука яшчэ ня ведае. Трэба ўзмоцнена займацца гэтым пытаньнем, і адказ рана ці позна будзе знойдзены. Ключ да празарэньня можа адшукацца дзе заўгодна, ён можа стацца нейкай найпростай бытавою зьявай, і таму ад навукоўца патрабуецца неадменная пільнасьць і абачлівая ўвага.

І яны дамовіліся, што з гэтага часу Лявон зойме пасаду малодшага навуковага супрацоўніка і асыстэнта, і застанецца жыць у бібліятэцы. Гэтая ідэя вельмі спадабалася Лявону, але ён ня мог ня выказаць сваё адзінае пярэчаньне: аднойчы паспрабаваўшы жыцьцё на даху, ён ужо ні на што не зьмяняе яго. Лепей штодня хадзіць праз увесь горад і назад. Шаленства Лявона зьдзівіла Пятруся, але ён адразу ж прапанаваў пасяліцца на бібліятэчным даху, зь якога шчасьліўцу-рамантыку – ён раптам падміргнуў – адкрыюцца лепшыя ў горадзе краявіды. Лявон не ўтрымаўся і зазьзяў.

Яны спусьціліся да вартаўніка, які ўжо зьмяніў мундзір на хатні швэдар, і Пятрусь пазнаёміў яго з новым супрацоўнікам. Сымóн – так звалі вартаўніка – нягледзячы на позьні час, ўспрыняў Лявона з поўнай сур'ёзнасьцю. Ён схадзіў кудысь у бакоўку і вярнуўся адтуль з паласатым матрасам, парай прасьцінак і даўгаватай пухоўкай, па якой былі рассыпаныя рознакаляровыя вазкі, немаўляткі ў пялюшках, і дробныя напісы «baby». Сымон сказаў, што выйсьце на дах зладзіць толькі заўтра ўвечары: трэба было знайсьці ключы, заблякаваць сыгналізацыю ды аформіць адмысловы пропуск.

Лявону заслалі ў Пятруся ў кабінэце. Лежачы на матрасе галавою да вакна і змагаючыся са сном, ён яшчэ некаторы час слухаў Пятруся, які так засумаваў па размовах, што ніяк ня мог супакоіцца. Пятрусь сядзеў у цемры за сваім сталом і расказваў Лявону пра свае пляны, думкі і праблемы, кпіў зь міністра, які чакаў ад яго ідэй па аднаўленьню ілюзорнай цывілізацыі – яна нібыта была страчаная ў нейкі момант часу па невядомых прычынах – і дзяліўся марамі пра ўсенародные празарэньне. Для ўстанаўленьня ўсеагульнага шчасьця Пятрусю бракавала тэхнічнага аснашчэньня – магутнае перасоўнае гукаапаратуры і хоць невялікага тыражу песень на касэтах ці дысках. Праз сон Лявон успомніў, як аднойчы вясёлыя і шчасьлівыя хлопцы падаравалі яму дыск зь песьнямі Шубэрта. Язык ледзь варушыўся, але ён паведаў пра гэты выпадак Пятрусю, і расказаў яшчэ пра свайго сябра Рыгора, у якога пэўна мелася патрэбная апаратура. Пятрусь зацікавіўся, папрасіў Лявона абавязкова прынесьці дыск, пагаварыць з Рыгорам і яшчэ нешта неразборлівае, цягучае, соннае...

8. Як Рыгор сядзеў у вязьніцы

Жыцьцё вязьня сталася зусім інакшае, чымся ўяўляў сабе Рыгор. Прыкладам, у першы тыдзень ён чакаў і баяўся, што сьледчыя пачнуць яго дапытываць, зьбіваць і катаваць, але насамрэч яго ня толькі ня білі, але наогул не было ніякіх ані допытаў, ані сьледчых. Быў толькі вусаты наглядар Кастусь, былы вайсковец, зь мяккім і дабратлівым тварам, яшчэ не стары, але ўжо зусім сівы, вялікі аматар зялёнае гарбаты. Ён піў яе дзесяць разоў на дзень, і нязьменна пачынаў чаяваньне з уздыхаў і скаргаў, дзей няпроста знайсьці добрую гарбату, што трэба бегаць па крамах, а зь ягоным бесьперапынкавым графікам гэта зусім цяжка. Рыгор ня бачыў століка наглядара за рогам сьцяны, але каб ня страчваць свае адзінае забаўкі, ён падыходзіў да кратаў і слухаў гукі чайнае цырымоніі, уяўляючы, якія дзеяньні Кастуся і рэчы іх вырабляюць.

Вось чулася тугая пстрычка ўключальніка электрапліткі, пасьля – млявы алюміневы звон гурткі, плёскат вады, мэлядычны дотык чайнае лыжачкі да парцэляну ды іншыя, ужо нераспазнавальныя, прыгукі. Кастусь, заўважыўшы Рыгораву цікаўнасьць, аднойчы паказаў яму некаторыя свае прыналежнасьці, і сярод іх сапраўды былі і алюміневая гуртка, у якой ён разаграваў ваду, і белы парцэлянавы кубачак з тонкім зялёным малюнкам, зь якога ён піў. Часам, пад настрой, Кастусь камэнтаваў усе свае дзеяньні, каб Рыгору было зразумела: увамкнуўшы электраплітку, трэба пачакаць, каб вада ў алюміневай гуртцы згарачэла, і пераліць яе ў парцалянавы кубак, каб угрэлася; у гуртку ж дадаць халоднае вады зь вядра, якое стаяла на падлозе. Вядро служыла адстойваць водаправодную ваду, занадта жорсткую на Кастусёў смак. Сухую гарбату Кастусь хаваў у адмысловым бляшаным слоічку, і насыпаў яе ў прагрэты кубачак толькі рукамі, строга адмераную шчапоць. Дачакаўшыся зьяўленьня ў вадзе дробных бурбалак, якія ён называў «белым кіпенем», Кастусь хутка здымаў гуртку з фаеркі, даваў вадзе астыць пару хвілін, а ўжо толькі потым заліваў у гарбату.

Шануючы Рыгораву ўвагу, Кастусь калі-нікалі гатаваў чай асабіста дзеля яго, падсоўваючы пад краты свой парцалянавы кубачак на круглай драўлянай падстаўцы. Рыгор гарбату ня піў, але дзеля ветлівасьці браў кубак, нюхаў з сур'ёзным выглядам, а калі Кастусь адварочваўся і адыходзіў, ціха зьліваў яго пад лесьвіцу. Дзьверы-краты, што разьдзялялі іх, мелі даволі дробныя вочкі, празь якія Рыгорава далонь не працісківалася, і замыкаліся на вялізарны замок, з дужкамі яшчэ таўсьцейшымі за дрот кратаў. Мабыць, менавіта таму Кастусь паводзіў сябе цалкам рахмана, не баючыся ніякіх выбрыкаў з боку зьняволенага. Гэты ягоны спакой быў для Рыгора лепшым довадам немажлівасьці ўцёкаў, але ўсё ж такі часам ён пачынаў уважліва аглядаць сваю камору, шукаючы хоць найменшую зачэпку. Але дарэмна – кожны раз ён прыходзіў у роспач, сядаў на каменныя прыступкі і са злоснай усьмешкай успамінаў першае знаёмства зь вязьніцай і тагачасную наіўную ўпэўненасьць у хуткіх уцёках.

Калі маўклівы спэцназавец адканваяваў Рыгора ў музэй Вялікае Айчыннае вайны, упіхнуў у паўсклепавы лесьвічны пралёт і зачыніў за ім краты, недарэчнасьць сытуацыі спачатку насьмяшыла яго, а потым напалохала. Калі ў бяскрыўдным на першы погляд музэі зьмяшчаецца вязьніца, дык чаму б не чакаць небясьпекі і з боку іншых звыклых зьяў? Аднак, у хуткім часе ўсё патлумачылася даволі проста: наглядар Кастусь, акрамя гарбаты, захапляўся ваеннай гісторыяй і, ня маючы часу рэгулярна адлучвацца з Валадаркі ў музэй, падаў прашэньне на ўладкаваньне філіялу вязьніцы беспасярэдне ў музэйным будынку. Бо злачынстваў у горадзе не зьдзяйснялася, і зьняволеных не вадзілася, міністэрства прашэньне ўхваліла, і Кастусь асабіста пераабсталяваў пад турэмную камору левы лесьвічны пралёт, які раней вёў да гардэроба. Правая лесьвіца засталася ў вольным доступе наведвальнікам музея. Наведвальнікі, дарэчы, зьяўляліся ненашмат часьцей за вязьняў, але ўсёткі часам здараліся, і, убачыўшы іх у вакно, Кастусь захінаў на кратах каморы сьціплую шэрую запавесачку.

Сам Кастусь месьціўся ў былой білетнай касе, якая пуставала пасьля Ўказу аб дармовасьці культуры і мастацтваў. Там у яго стаялі стол з электрапліткай, стэляжы з кнігамі і цьвёрды драўляны фатэль, які забясьпечваў доступ да верхніх палічак. Паміж уваходам у музэй і білетным катухом стаяў ложак, на якім Кастусь чытаў і зь якога назіраў за каморай.

Такім парадкам, ува ўладаньні Рыгора былі дзьве лесьвічныя пляцоўкі, ніжэйшая паболей, з ложкам, вышэйшая паменей, але з вакном, і дзьве лесьвіцы. Вакно, таксама забранае надзейнымі кратамі, выходзіла на рог Дома прафсаюзаў, правей якога быў відаць праспэкт, а за ім празь лістоту дрэў Аляксандраўскага сквэра праглядалася Рэзідэнцыя. Рыгор падоўгу бавіўся ля вакна, узіраючыся ў рэдкіх мінакоў на праспэкце – у надзеі ўбачыць Юрася, які б выходзіў з Рэзідэнцыі. Ён разумеў, што нават заўважыўшы каго знаёмага, падаць знак было б немажліва, але ўсё роўна стаяў і глядзеў, зьнемагаючы зь нечыненьня.

Ля вакна зьмяшчалася вялікая драўляная шафа з ваеннымі мэмуарамі і фанэравы столец. Шафа была ідэяй Кастуся, ён спадзяваўся на дыдактычную ролю ваенна-патрыятычнай літаратуры ў перавыхаваньні вязьня. Але Рыгор ня здолеў прачытаць ані паўкніжкі, хоць сапраўды спрабаваў пару разоў. Адолеўшы старонку-другую, ён губляў думку, забываў, пра што йшла гаворка спачатку, і з прыкрасьцю запіхваў кніжку пад ложак. Убачыўшы гэта, Кастусь хмурыўся і загадваў Рыгору паставіць кнігу назад у шафу, на тое ж месца, дзе яна стаяла. Ён лічыў даручаную яму вязьніцу камфартовай, утульнай і наогул узорна-паказальнай, і строгі парадак у ёй быў абавязковы.

Патрабаваньне паставіць кнігу ў шафу было для Рыгора добрай падставай выказаць незадаволенасьць турэмнымі ўмовамі. Першае, ён пакутваў без хады, да якой прывык і безь якой адчуваў у целе непрыемны застой. У першыя дні ён нават буяніў, трос краты і дамагаўся прагулкі, але Кастусь слушна заўважаў, што калі Рыгора вывесьці на шпацыр, дык ён абавязкова ўцячэ, а дагнаць яго Кастусь ня зможа, гады ня тыя. Рыгор даваў урачыстыя абяцанкі і палкія прысягі, але наглядар на’т чуць анічога пра гэта не хацеў, а ў кару за някемлівасьць захінаў краты запавесай. Другое, дужа бракавала ежы і піва, якія Кастусь таксама наадрэз адмаўляўся прадастаўляць Рыгору, матывуючы тым, што тутака вязьніца, а не рэстарацыя, і вязьні церпяць кару, а не дагаджаюць страўніку. І яшчэ: калі Кастусь адыдзе ў краму, дык Рыгор можа нешта напаскудзіць, ён жа крымінальнік. Вось каб быў Рыгор добранадзейны, законлівы грамадзянін, тады б іншая справа. Трэцяе, Рыгор быў пазбаўлены лазьні, і, крадком нюхаючы свае падпахі, прыходзіў у роспач і пачынаў палохаць Кастуся вошамі і заразнымі скуранымі хваробамі. Апошняе мела некаторы посьпех: дзеля падтрыманьня гігіены Кастусь падсунуў Рыгору пад краты зялёны плястмасавы таз і штодня мяняў у ім ваду. Чацьвёртае, не было музыкі. На пытаньне Рыгора пра радыё Кастусь адказваў, што адмысловым указам міністра прайграньне песень у грамадскіх месцах забароненае. «Глупства якое! Міністар сам сьпявае ў Опэры, хіба вы ня ведалі?» – зьдзівіўся Рыгор, але Кастусь паціснуў плячыма і сказаў, што ён на службе і абавязаны выконваць загады.

У дадатак да ўсіх нязручнасьцяў, праз колькі дзён пасьля арышту тэлефон Рыгора разрадзіўся і вымкнуўся, пазбавіўшы яго прыемнасьці глядзець на гадзіньнік, што яму асабліва падабалася ўночы, у цемры. На просьбу прыдабыць зарадную прыладу Кастусь толькі хмыкнуў, а на запытаньне права на званок запярэчыў, што тэлефоны ў горадзе не працуюць і тэлефанаваць няма каму.

– Быццам ня ведаеш! Не прыдавайся дурням.

– А як мне час пазнаваць? – з роспаччу спытаў Рыгор.

– Мяне пытайся, – адрэзаў Кастусь. Ён быў рацыянальны чалавек і не любіў капрызаў.

Такім ходам, Рыгор, як яму і належала, пакутаваў і марыў пра свабоду. На волі засталіся незавершаныя справы, якія, ён ведаў, безь яго ня зрушацца ні на крок. Цепластанцыю так і не запусьцілі, Піліпу не пасьпелі зладзіць новы пашпарт, магнітафоны яму ніхто ня носіць, і ён у кожны момант можа кінуць рамонт АТС. Рыгор спадзяваўся, што да міністра неўзабаве дойдзе вестка пра ягонае зьняволеньне, і ён сваёй уладай адчыніць краты. Каб незнарок не акрыяць да гэтага часу, ён заварочваўся ў мокрую прасьціну на манер міністра і стаяў ля вакна, спрабуючы скласьці апраўдальную прамову. Казённая бялізна была ня белая, а сіняя, з малюнкамі на тэму падводнага сьвету, і Рыгор у сваёй прасьціне-тозе быў падобны не да старажытнага грэка, а да хворага чарадзея ці алхіміка.

Ён паспрабаваў быў суцешыцца складаньнем анэкдотаў, і, разважыўшы, што Кастуся зацікавіць ваенна-гістарычная тэма, выдаў:

– Слухайце анэкдот, таварыш начальнік! Аднойчы ў час вайны паклікаў Сталін да сябе ламу, рабіна і бацюшку, каб малітвамі Гітлера перамагчы. Лама кажа: калі прачытаеш маю малітву, дык той, хто мае лепшую карму, адразу пераможа. Рабін кажа: калі прачытаеш маю малітву, дык той, хто справядлівейшы, адразу пераможа. Бацюшка кажа: калі прачытаеш маю малітву, дык той, хто мацней блізкага палюбіў, адразу пераможа. Сталін затупаў нагамі і сагнаў іх усіх. Маршал Жукаў пытаецца – вы навошта іх сагналі, таварыш Сталін? Сталін адказвае – нельга гэтак рызыкаваць, лепш танкамі задушым!

Рыгор задаволена зарагатаў, а Кастусь, у час апавяданьня ўсё больш і больш наліваючыся крывёю, разінуўся гнеўнай тырадай:

– Блазьнюк! Нездарма цябе сюды ўпяклі! Табе ўсё ў жыцьці так лёгка далося, што ты, акрамя як выскаляцца, ні на што ня здольны! Выскаляцца і красьці. Ці можна табе пра справядлівасьць разважаць? На сябе паглядзі – бандыт, рабаўнік, зладзюга! Але бач, цаца якая, ён меркаваньне сваё мае. Табе б маўчаць ды віну выкупаць! Срамата. Вось і сядзі цяпер тутака, пакуль не паразумнееш!

Сярдзіта засапеўшы, Кастусь рушыў у свой катух і пачаў заварваць гарбату. Болей расказваць анэкдоты Рыгор не рызыкаваў, а складаць іх на запас яму было не да спадобы.

Аднаго разу, патрабаваўшы ў Кастуся аркуш і асадку, Рыгор напісаў два лісты – да міністра і да таты. Ліст да міністра быў складзены ў пакрыўджана-афіцыйных выразах і сканчаўся заклікам вярнуць справядлівасьць, спыніць непаразуменьне, якое зайшло занадта далёка і шкодзіць агульнай справе, і пакараць вінаватых. Ліст да таты зьмяшчаў гарачыя раскаяньні, пакорлівыя скаргі на турэмныя нягоды і просьбу прынесьці штосьці паесьці. Склаўшы абодва лісты капэртамі і падпісаўшы адрасы, Рыгор папрасіў Кастуся аднесьці іх у паштовую скрыню. Кастусь схаваў лісты ўва ўнутраную кішэню кіцеля і буркнуў, што перадасьць іх з паштальёнам. «З паштальёнам? За ўвесь час, пакуль я тут тырчу, паштальёна не было ані разу!» – усклікнуў Рыгор. Але Кастусь строга сказаў, каб Рыгор спыніў спрэчкі, інакш ён зараз пойдзе і завесіць ягонае вакно звонку вярблюджай коўдрай.

У глыбокай паныласьці Рыгор варушыўся на ложку. Ён змрочна ўспамінаў падзеі, якія прывялі яго ў вязьніцу – мары пра кватэру, знаёмства зь Лявонам, сваркі з татам, паход па зброю, рабаваньне, застуду, марадзёрства, працу на карысьць грамадзтва, опэру – і спрабаваў знайсьці ў сваіх дзеяньнях абмылу, якая ўсё сапсавала.

Гэтым жа вечарам Рыгору ўзгадалася, што зьвінавачваньне яму не прад'яўленае і прысуда ня вынесеная. Паляжаўшы на ложку і пракруціўшы ў галаве яшчэ раз усё падрабязнасьці арышту, каб незнарок ня ўзьвесьці на правасудьдзе дарэмшчыну, ён пераканаўся ў пэўнасьці сваёй прэтэнзіі. Рыгор рэзка ўскочыў, падняўся да кратаў, зь сілай гахнуў у іх нагой і паклікаў Кастуся. Кастусь, які таксама ляжаў на сваім ложку пад жоўта-аранжавым пледам, быў заняты чытаньнем тоўстага тома ў чырвонай вокладцы з залатой зоркай, хутчэй за ўсё пра партызанаў. Ён узьняў галаву і запытальна паглядзеў праз акуляры. Ягоныя вочы былі блакітныя і добрыя. Рыгор гучна і злосна абвясьціў сваё жаданьне даведацца, па якім праве яго тутака трымаюць.

– А хто банк абрабаваў? Ці можа я? Не. Ты. Ты банк абрабаваў, вось і пасадзілі цябе. У наступны раз падумаеш спачатку.

– А довады дзе?! Сьледзтва дзе? Сьведкі дзе? – Рыгор ужо ўвайшоў у ролю і адчуў крыўду нявінна пацярпелага. – Ня ведаю ніякага банка! Я невінаваты!

– Ууу, і ня сорамна табе? – Кастусь дакорліва паківаў галавой і адклаў кнігу. – Будзь жа ты мужчынам! Учынак зрабіў, дык адкажы за яго, сьліны не выпускай.

Але Рыгор ня вытрымаў. Ён пачварна і бязладна раскрычаўся, лаяў спэцназаўца і наглядара, патрабаваў ежы, піва і шпацыраў, узгадваў прэзумпцыю невінаватасьці і пагражаў Кастусю знаёмствам зь міністрам і кіраўніком прадпрымальнікаў. Кастусь, ківаючы галавой, зашмаргнуў на кратах запавесу і скрыгатнуў спружынамі, зноў паклаўшыся на ложак. Гістэрыка Рыгора скончылася доўгім прыступам кашлю, пасьля якога ён у зьнямозе паваліўся на ложак і ледзь не расплакаўся зь нязмогі.

Але наступнай раніцай да Рыгора ўпершыню прыйшлі. Мабыць, нягледзячы на сваё незадавальненьне, Кастусь нейкім ходам паведаміў пра Рыгоравы патрабаваньні спэцназаўцу. Пазьней Рыгор даведаўся, што спэцназавец безь перапынку сядзеў на тэлевышцы непадалёк ад Плошчы Перамогі, пільнуючы зьяўленьне на курыруемых аб'ектах чырвонага сьцяга, як гэта адбылося, прыкладам, у час рабаваньня банку. Пасьля гістэрыкі Рыгора, калі ён доўга і ціха ляжаў тварам да сьцяны, Кастусь крадком падняўся на дах і падаў умоўлены сыгнал.

Спэцназавец прывёў з сабою дырэктара банку і старэчу, аматара опэры, які расказваў Рыгору пра былыя пастаноўкі Вагнэра. Старэчу пасадзілі на фатэль перад кратамі, дырэктар стаў побач, а спэцназавец – ззаду, паклаўшы магутныя рукі на сьпінку фатэля. Кастусь, прапанаваўшы ўсім гарбаты і не атрымаўшы водгуку, уладкаваўся на сваім ложку. Спэцназавец паклікаў Рыгора, які стаяў напаўпаварота ля вакна:

– Зьняволены, прашу вас падысьці бліжэй. Можаце ўзяць столец.

Рыгор быў дужа ўсхваляваны, ён безь пярэчаньняў павярнуў да кратаў столец і сеў, гледзячы на гасьцей. Яны таксама глядзелі – сурова, цьвёрда і трохі грэбліва.

– Ваша імя? – холадна пачаў спэцназавец.

– Рыгор, – Рыгор паціснуў плячыма на бессэнсоўнае пы-таньне. «Цікава, ці ёсьціка ў спэцназа зьменная вопратка? Ён ува ўсё тым жа чорным, што і раней».

– Я пазнаў ягоны голас! – усклікнуў дырэктар і паказаў на Рыгора пальцам. – Гэта менавіта той чалавек, што абрабаваў банк!

– Быццам нехта ў гэтым сумняваўся, – хмыкнуў опэрны старэча і з пакеплівым выглядам скрыжаваў рукі на грудзёх.

– А вам адкуль ведаць? – груба сказаў яму Рыгор.

– А чые фотаробаты па ўсім горадзе расклееныя? – ад-казаў пагардліва старэча.

– Дык на фотаробаце ж толькі дзьве галавы ў шапках, і больш анічога! – абурыўся Рыгор.

– Слухай, ты, бандыт! Давай ня будзем! Я хоць і ў дзяды табе падыходжу, але зрок у мяне добры! Я цябе адразу пазнаў, як толькі каля Опэрнага ўбачыў. І калі б я ў час не паведаміў ворганы, ты б яшчэ невядома чаго пасьпеў нарабіць. Зладзюга!

Спэцназавец паклаў руку старэчы на плячо, супакойваючы яго, і спытаў:

– Зьняволены, вы прызнаеце сябе вінаватым?

– Так! – з выклікам пацьвердзіў Рыгор. Адмаўляцца было глумна. – Але навошта мяне трымаць тутака? Быццам гэтыя грошы маюць нейкую каштоўнасьць! Яны ж анікому не патрэбныя! Каляровыя паперкі, якія вы наштосьці замкнулі ў банку!

– Ён спрабуе выглядаць анархістам, – напаўголасу зьвярнуўся дырэктар да спэцназаўца. – Мусіць, намагаецца надаць сваёй справе палітычны кірунак. Дэмагог.

– Я дэмагог?! Дык вы ўспомніце, калі вы грошы апошнім разам мацалі? Калі заробак атрымоўвалі апошнім разам? Калі ў краме расплачваліся? Няма ніякіх грошай! Няма! Не патрэбныя яны!

– Не патрэбныя? Калі вы рабавалі банк, дык яны былі вам патрэбныя, а зараз раптам зрабіліся не патрэбныя, – дырэктар паглядзеў на спэцназаўца, быццам кажучы яму: «які хітрун!» – Зараз вы жадаеце разыграць непрытомнасьць сваімі бессэнсоўнымі прамовамі? Думаеце, мы вам паверым? Дарэмна вы лічыце нас гэткімі наіўнымі.

Рыгор апусьціўся на крэсла і закашляўся, зачыніўшы вочы. Штосьці даводзіць было некарысна. «Зараз ён яшчэ скажа, што сваім кашлем я хачу сымуляваць сухоты». Ён чуў, як дырэктар, спэцназавец і Кастусь пра нешта ціха перамаўляліся адзін з адным, а потым спэцназавец прачысьціў горла і цьвёрда вымавіў:

– Вы прызнаны вінаватым і пазбаўляецеся волі. Выказваем надзею, што гэта станецца вам урокам.

Рыгор апусьціў галаву і заплюшчыў вочы. Пасьля кароткай цішыні пачуліся крокі, шорганьне фатэля па паркеце, лопат дзьвярэй, і ўсё сьціхла. З прыкрасьцю ён падумаў, што забыўся паскардзіцца на голад і смагу. «І забыўся спытаць, колькі мне далі!» Ён ускінуўся, але за кратамі было ўжо пуста, усе сыйшлі. Рыгор падбег да вакна, схапіўся за краты і ўбачыў дырэктара банка, які аддаляўся ў бок вакзалу. Спэцназавец і старэча, хутчэй за ўсё, збочылі направа, першы – да тэлевышцы, другі – да Опэрнага. «А Кастусь?! Куды дзеўся ён? Няўжо мяне пакінулі аднаго?» Рыгор запанікаваў, але тут дзьверы зноў ляпнулі, і Кастусь вярнуўся.

– Кастусь! На колькі мяне пасадзілі? – спытаў ён няварта нясьмелым голасам.

– Будзеш сядзець, пакуль ня выправісься! – павучальна адказаў Кастусь.

Ён падыйшоў да свайго стала і пстрыкнуў уключальнікам электрапліткі, зьбіраючыся гатаваць гарбату. Рыгор пачуў знаёмае цурчаньне вады, шыпеньне кроплі, што патрапіла на распаленую фаерку, лёгкі сухой шолах чаінак у парцэляне. Потым Кастусь выйшаў са свойго катуха з алюміневым кубкам у руках і паглядзеў на Рыгора, які панура стаяў ля кратаў.

– Дарэчы! Калі скажаш, дзе шукаць твайго саўдзельніка, Лявона, што ў сіняй шапцы быў, гэта табе залічыцца! Памяркуй. А лісты твае я перадаў.

Наконт лістоў Кастусь не падмануў, і праз пару дзён Рыгора пачалі наведваць. Першым зьявіўся тата зь дзьвюма вялізнымі торбамі і заплечнікам, нагружанымі харчаваньнем.

– Рыгору! Рыгору! Ат, калі б я ведаў, што ты тутака! – тата вохаў, смаркаўся і трос галавой. Ён наблізіўся ўсутыч да кратаў і схапіўся за іх абедзьвюма рукамі, фалангі ягоных вялізарных пальцаў загнуліся ўнутар вочак. – Што я перажыў безь цябе! Роспач, сапраўдную роспач, ізмрок і адзіноту. Калі б я толькі ведаў, што ты тут...

Каб схаваць сьлёзы, ён нахіліўся і паспрабаваў прасунуць прынесеныя торбы пад краты, але шчыліна была занадта вузкая, і адна зь іх парвалася, выявіўшы пакунак чакалядных пернікаў. Тата з крэкамі прысеў на кукішкі і пачаў разладоўваць торбы ды падсоўваць іхнае зьмесьціва ў камору. Рыгор, які спачатку вінавата апусьціў галаву, убачыўшы ежу, ажывіўся і радасна браў і перакладаў татавы гасьцінцы да кніжнае шафы. Сухары з ванільлю, сухары з разынкамі, сухарыкі зь перцам, аўсянае печыва, чыпсы, снэкі, мятнае дражэ, тры бляшанкі згушчонкі, ружовы зэфір, колькі буйных чакалядак і вялікі пакунак з разважнымі вафлямі – і гэта толькі першая торба. Другая торба зьмяшчала прадукты, якія, паводле тлумачэньня таты, трэба было зьесьці ў першую чаргу: плястыкавыя кантэйнэры з чымсьці яшчэ цёплым, два літровыя шкляныя слоікі з супам, сьмятана, масла, сыр і скрынка зь пірожнымі. Адно зь пірожных Рыгор адразу ж адправіў у рот, пасьля чаго адкаркаваў слоік з супам і з захапленьнем панюхаў. Гэта быў гарохавы, ягоны ўлюбёны. Тата падаў яму праз краты лыжку і відэлец, загорнутыя ў стос жоўтых сурвэтак.

Сеўшы на столец, ссунуўшы калені і паставіўшы на іх слоік з супам, Рыгор з асалодай еў. Гэта было сапраўднае, паўнавартаснае шчасьце. Ён адчуваў, як суп праліваецца па страваводзе ўніз, у жывот, напаўняючы яго чароўным мяккім цяжарам. Тата глядзеў на яго вільготнымі з замілаваньня вачыма, а потым зьняў са сьпіны заплечнік і пачаў даставаць зь яго піва «Сябар», бутэльку за бутэлькай. З узьнясеньня і ўдзячнасьці Рыгору захацелася расцалаваць мясісты татаў твар. Ён хутка і асьцярожна браў кожную бутэльку з рук у рукі, стараючыся не закрануць шклом ні падлогі, ні кратаў, каб не зазьвінець – Кастусь працягваў чытаць тварам да сьцяны – і ставіў іх на ніжнюю паліцу кніжнае шафы, паціснуўшы ваенных гісторыкаў.

Тата паабяцаў прыходзіць дзень празь дзень і прапанаваў Рыгору скласьці сьпіс патрэбных рэчаў. Рыгор папрасіў прынесьці яшчэ піва, кніжак, дыскаў і магнітолу. Ён пачаў тлумачыць, як знайсьці магнітолу, што мусіла захоўвацца ў вітальні на антрэсолях. У гэты момант рыпнуў ложак, і да іх падыйшоў Кастусь. Рыгор схаваў піва за сьпіну. Кастусь, выявілася, добра чуў усю іхнюю размову. Ён сказаў, каб яны і думаць забыліся пра музыку.

– Тутака вам не дыскатэка, а вязьніца! У разе парушэньня рэжыму наведваньня будуць забароненыя. А наведвальнікі будуць пакараныя за кантрабанду, – ён хмурна паглядзеў на тату, і той зазьбіраўся дадому.

Пасьля сытнага абеду жыцьцё зноў набыла паўнату, радасьць і шчасьце. Глядзець у вакно ўжо не хацелася, і Рыгор лёг на ложак, залетуцеў пра хуткую волю. Рабаваньне зноў здалося яму ня змрочнай абмылай, а пацешным непаразуменьнем, і ён падумаў, што, апынуўшыся на волі, будзе сьмешна і прыемна ўспамінаць пра месяц адсідкі. З задавальненьнем ён смакаваў у памяці ўсе падрабязнасьці налёту на банк, кожны крок і кожнае слова, сказанае ім і Лявонам адзін аднаму. Як асьвятліўся Лявонаў твар, калі ён узяў у рукі сапраўдную зброю! Упершыню за ўвесь час, што прайшоў пасьля рабаваньня, Рыгора наведала цёплае пачуцьцё да Лявона, ужо бадай забытае. «Ці памятае ён пра мяне? Ці здабыў ровар, пра які марыў? А як мы страцілі надзею, калі банк стаўся зачынены!» – Рыгор шчасьліва ўсьміхаўся на свае думкі.

І раптам адна падрабязнасьць уразіла яго! Побач з уваходам у цакалёвы паверх банку... Так, цалкам дакладна: побач з уваходам у Апэрацыйную залю была аўтастаянка! Ярка-жоўтыя інкасатарскія аўтобусы! Сэрца Рыгора забілася. «Ня можа быць! Гэтага ня можа быць! Але я так выразна іх памятаю – стаянка, аўтобусік, зялёны плот з мэталічных дубцоў вакол, – ён сеў на ложку. – І чаму я раней пра гэта не ўзгадаў? Дык што ж, значыць, аўтамабілі існуюць? Можа... і жанчыны?» Двума вялікімі крокамі ён падскочыў да вакна і ўтаропіўся ў праспэкт. Прайшло пару хвіляў, але ніякага руху там не было, як і раней. Толькі пагойдваліся на ветры галіны дрэў Аляксандраўскага сквэру.

Рыгору падумалася, што, мабыць, ён выхвараваў, і ілюзіі пакрысе вяртаюцца да яго. Ён узмоцнена пакашляў і, адчуўшы ў грудзёх знаёмыя хрыпы, трохі супакоіўся. І ўсё ж ён адразу намачыў прасьціну, завінуўся ёй ды пачаў хадзіць туды-сюды, абмяркоўваючы факт існаваньня аўтобусаў.

– Дзядзь Кастусь, а ці езьдзілі вы на аўтобусе калісь? – узбуджана спытаў Рыгор, падыйшоўшы да кратаў і сам не разумеючы, што яму хочацца – пакпіць з наглядара ці пагутарыць зь ім шчыра.

– Ды навошта мне аўтобусы? Бач, як я ўдала ўладкаваўся – і жыву, і працую ў адным месцы, нікуды езьдзіць ня трэба, – дабратліва адказваў Кастусь са свайго катуха.

– Але ўсё ж, езьдзілі ці не?

– Езьдзіў, вядома. Дзівак ты, – Кастусь паціснуў плячыма і бразнуў кружкай, намасьціўшыся заварваць гарбату.

Рыгор, адчагосьці сьвяткуючы ўнутры, прымусіў сябе замаўчаць і пакінуць у спакоі здаровага Кастуся. Ён лёг, але зь перапоўненасьці пачуцьцямі ня змог ляжаць, і зноў пачаў хадзіць туды-сюды лесьвіцай. «Пэўна, у гэтых аўтобусах крыецца нейкая значная разгадка! Эх, хутчэй бы прышоў міністар», – пакутаваў ён зь нецярпеньня.

Увечары зьявіўся Юрась, але адзін, безь міністра. Ягоны твар гарэў мацней за звычайнае, ён няцьвёрда трымаўся на нагах і, падыйшоўшы да кратаў, абапёрся на іх плячом. Рыгор радасна падбег да яго, не сумняваючыся, што той прынёс ліст з памілавальным указам, і праз хвіліну яго чакае свабода, аднак спачатку яму хацелася паведаміць Юрасю глябальную навіну пра аўтобусы. Але, да ягонага зьдзіўленьня, Юрась пра існаваньне аўтобусаў ведаў, і называў іх «анамальнымі аўтобусамі». Паводле ягоных слоў, дабрацца да іх было немажліва, бо ў дырэктара банку не было ключоў ад стаянкі.

– Дык што? – зьдзівіўся Рыгор. – Падумаеш, няма ключоў! Хіба нельга зламаць замок на браме?

– А хто будзе ламаць? – спытаў Юрась з такім выглядам, быццам Рыгор прапанаваў зламаць яго голымі рукамі.

– Дык я і зламаю! Узяць добры лом, або якую балгарку.

– Балгарку?

– Гэта такая піла электрычная. У мяне ў гаражы ёсьць.

Юрась глядзеў на яго, як на вар'ята. Рыгора паставіў у тупік гэты погляд, і ён, зьмеркаваўшы пагаварыць пра аўтобусы асабіста зь міністрам, зьмяніў тэму:

– Нарэшце ж вы прыйшлі, Юрась! Я ўжо змучыўся тут. Спадзяюся, вы забярэце мяне адсюль?

– Што вы, Рыгору, зараз гэта немажліва.

– Дык як жа, Юрась? Няўжо мяне будуць тут трымаць празь нейкія дурныя грошы? Мы ж з вамі ведаем сутнасьць таго, што адбываецца! І міністар ведае! Скажыце ім, каб вызвалілі мяне! – ён кіўнуў у бок Кастуся, які наблізіўся і глядзеў на іх па-над акулярамі.

– Разумееце, Рыгору... – пачаў Юрась.

– Што тут разумець? – перапыніў яго Рыгор. – А як жа праца на карысьць грамадзтва? На волі я магу прынесьці столькі карысьці!

– Зразумейце, злачынства мусіць быць пакаранае. Ці вы хочаце, каб мы апраўдалі рабаўніка? Закон – гэта закон. Кіраўніцтва ня можа таптаць яго, калі чакае даверу ад грамадзян. Сказаць грамадзянам: так, ён абрабаваў банк, але чалавек ён патрэбны, і мы яго не пакараем? Сказаць: рабаваньне банку ня ёсьць злачынствам? Не, Рыгору. У нас ня хунта, а цывілізаванае грамадзтва. Мы ня можам дазволіць сабе гульні з крымінальнікамі, інакш нас чакае катастрофа. Пастаўцеся адказна, Рыгор. Пасядзіце тут хоць бы гадок ці два. Грамадзкая карысьць нікуды ня дзенецца.

Пад канец Юрась афіцыйным тонам запытаўся пра ўмовы ўтрыманьня і, бо Рыгор абражана маўчаў, разьвітаўся зь ім, адштурхнуўся плячом ад кратаў і пайшоў. Кастусь працягваў глядзець на Рыгора па-над акулярамі, і ён, зароўшы са злосьці, схаваўся зь ягоных вачэй у глыбіні каморы.

9. Як Лявон вызваліў Рыгора

9. Як Лявон вызваліў Рыгора

Раніцаю, сьвежай і сонечнай, Лявон бадзёра крочыў вуліцай Някрасава ў бок Рыгоравых гаражоў. Напярэдадні, пасьля напружаных успамінаў, ён цьвёрда пераканаўся, што пакінуў падараваны яму дыск зь песьнямі Шубэрта тамака на калёнцы. Пятрусь пацьвердзіў, што  дасьледаваньне зьмесьціва дыска мае вялікую каштоўнасьць для навукі, і папрасіў супольна прыхапіць прайгральнік, калі будзе мажліва. Паабяцаўшы вярнуцца да абеду, Лявон напоўніў заплечнік пакункамі апэльсінавага соку і аднаразовымі папяровымі хустачкамі, выдадзенымі яму пад росьпіс строгім Сымонам, і рушыў. Яму было шкада смаркацца ў чыстыя мяккія хустачкі, якія ўжо нельга будзе памыць і немінуча прыйдзецца выкінуць, таму ён марнаваў іх як мага менш, шморгаючы носам і ўцягваючы сусьлі ўглыб.

Дарогаю Лявон нягучна напяваў Сільвэстрава; ён спачатку саромеўся невядома каго і раз-пораз замаўкаў, але потым асмакаваўся, узмацніў голас і атрымоўваў ад сьпеваў вялікае задавальненьне. Пятрусь патлумачыў яму, што каб утрымаць празарэньне патрэбна альбо слухаць песьні, альбо сьпяваць самому, інакш яго можна страціць на працягу колькіх гадзін. Перад сыходам зь бібліятэкі Пятрусь прымусіў Лявона разоў пяць праслухаць песьню, якая яму асабліва ўпадабалася, «Несказанное, синее, нежное», каб добра запомніць матыў і словы.

Вуліца Някрасава, якую Лявон абраў, каб прачарціць сьлядамі новы маршрут, сталася трохі сумная, але любая і ўтульная. Пяціпавярхоўкі, таполі, стары патрэсканы асфальт. «І ўсёткі, пасьля гэтага празарэньня застаецца асадак, нейкая нездаволенасьць, – разважаў ён павольна. – Так, вечнае лета, поўнае шчасьце. Бясконцасьць мінуласьці і будучыні, ніякіх абавязкаў, ніякіх патрэбаў, праблемаў... Але ці не зьневажальна гэта?» Ён паспрабаваў сфармуляваць, што менавіта зьневажальна, але адцягнуўся на парачку вераб'ёў, якія з гучным шчэбетам праскакалі праз дарогу ў колькіх мэтрах ад яго і, ці то ў сварцы, ці то ў гульне, пырхнулі адзін за другім на бярозу. «Зьневажальна ўжо тое, што я занадта добра памятаю і бацьку, і Міхася, і нашу хату, і старое радыё, але адначасна ведаю, што яны не існуюць. І выдатна памятаю, як уладжваўся на ўнівэрсытэт. Калі гэтага не было, дык адкуль у мяне ілжывыя ўспаміны?» Набліжаючыся да гаражоў, Лявон рассудзіў, што празарэньне – добра, але факты лепей. І што калі існаваньне мінуласьці і будучыні давесьці ці аспрэчыць цяжка, дык зьведаць канчальнасьць прасторы зусім проста: ісьці дый ісьці хоць якой дарогай наперад дый наперад, пакуль не сыдзеш з гораду. І паглядзець, што потым атрымаецца.

Хатка дзядзі Гені ля ўваходу ў «Гаражны кааператыў» была пустая, ён яшчэ не вярнуўся зь лецішча і не заступіў на вахту. Лявон абмінуў шлягбаўм і пашыбаваў уздоўж гаражоў, успамінаючы дзень, калі ён упершыню тутака пабываў. З тае пары мінуў усяго тыдзень альбо два, але Лявону здавалася, што гэта было ці летась, ці нават у другім жыцьці. «На якім з дахаў мы загаралі? На гэтым? Ці на тым, зялёным?» Дзьверы апошняга гаража былі прыадчыненыя, і Лявон паскорыў крок, узрадаваўшыся – ён засумаваў па Рыгору і хацеў хутчэй даведацца, як той маецца пасьля ўсіх іхніх прыгодаў. Галоўнае, каб ён яшчэ ня выхварэў! Трэба расказаць яму пра сьпеўнае празарэньне, пра свае высновы, а калі размова пойдзе, дык нават прапанаваць сумеснае падарожжа да таямнічае граніцы гораду.

Лявон зазірнуў у гараж і паклікаў:

– Рыгору! Ты тут?

У «пакоі», другім гаражы Рыгора, нешта грымнула, і адтуль зьявіўся незнаёмы высокі хлапец у красоўках, спартовых нагавіцах і тонкай скураной куртцы. Ён усутыч падыйшоў да Лявона, неадрыўна гледзячы яму ў вочы, і зь дзіўнай інтанацыяй, быццам намякаючы на нешта, расьцягнута спытаў:

– Ты хто такі будзеш?

– Лявон мяне клічуць. Я тутака ў Рыгора дыск пакінуў, прышоў вось забраць.

– Дыск, кажаш? – ён прыжмурыўся. – Дык гэта з табою ён банк адкаркаваў?

– Са мною, так, – пасьміхнуўся Лявон. У стане сьпеўнага празарэньня ён не адчуваў ані страху перад арыштам, ані патрэбы маніць. – А вы хто?

– Андрон я, кораш Рыгораў. Чуеш, браток, павязалі Рыгора, – ён уважліва сачыў, як Лявонаў твар набывае зьдзіўлены выраз. – Трымаюць у ваенным музэі на праспэкце, сукі. Нейкі стары перац яго пільнуе, сам-адзін. Што скажаш? Сяброў у бядзе не кідаюць, га?

Лявон кіўнуў.

– Карацей, хавай дзяцей. Давай так: сёньня як сьцямнее, а дванаццатай, пойдзем у музэй экскурсаваць. Я гляджу, у вас тут за халадзільнікам калашы засумвавалі. Дык возьмем іх на шпацыр, ушануем спэцназ, – ён закінуў за плячо адзін з аўтаматаў і паклаў у кішэні па пачку патронаў. – Дабазарыліся, ці як?

– Атож! – у тон яму гукнуў Лявон. – За Рыгорку ўсіх парву.

– Ваяка! – ухваліў ягоныя словы Андрон. – Ну дык давай шукай свой дыск, ці што там, а ў мяне яшчэ справы. Ды не спазьняйся.

Ён паціснуў Лявону руку і, не азіраючыся, годнай хадою рушыў прэч. Задуменна гледзячы яму ўсьлед, Лявон дастаў сьвежую папяровую хустачку і доўга высмаркаўся, спачатку адной ноздрай, потым другой. Пашукаўшы вачыма сьметніцу і выявіўшы яе пад варштатам, ён скамячыў хустачку, кінуў з адлегласьці трох крокаў і патрапіў. Разьвязаньне ўжо пасьпела – трэба пазьбегнуць гвалту і вызваліць Рыгора мірным шляхам.

Лявон прайшоў у «пакой» і адразу ўбачыў свой дыск, але не на калёнцы, а на прайгральніку. Рыгор клапатліва паклаў дыск люстраным бокам даверху, каб не падрапаўся. «Schubert. 25 Lieder», – прачытаў Лявон тонкі алоўкавы подпіс на дыску. Ён абвінуў дыск хустачкай і схаваў у кішэню заплечніка, а потым уважліва разгледзеў нагрувашчаньне апаратуры на тумбе і выбраў адзін з прайгральнікаў ды найвялікшы ўзмацняльнік. Вялізныя калёнкі, аж да поясу, былі адзінымі ў гаражы. Ён паспрабаваў падняць бліжэйшую, але вохнуў з каменнага цяжару і здолеў толькі нахіліць яе. Уся надзея была на тачку, якую ён заўважыў на сьцяне першага гаражу яшчэ мінулым разам. З крэкатам зьняўшы тачку з крука і ледзь не абрынуўшы паліцу зь нейкімі слоікамі, Лявон падкаціў яе да калёнцы. Дзяржальня тачкі была высокая і зручная, але колы пранізьліва рыпелі. Лявон памеркаваў, што дарогаю дэталькі прыцяруцца адна да адной, і рыпеньне скончыцца.

Лявон напружыўся, нахіліў калёнку да тачкі, штурхнуў, і яна так цяжка грохнулася на мэталічнае дно, што можна было не сумнявацца – на ейных драўляных бакох засталіся глыбокія драпіны. «Рыгор мне даруе», – уздыхнуў Лявон і пачаў уладжваць на калёнцы ўзмацняльнік і прайгральнік. Яны сасьлізгівалі, зьязджалі, хіліліся, але Лявон моцна прыкруціў іх да тачкі колькімі плястамі ізаленты. Уважліва злучыўшы правадамі ўсе тры кампанэнты, каб не прыйшлося рабіць гэтага потым сьпехам, Лявон прысеў на канапу з пакуначкам соку. І адразу ж устаў, спужаўшыся неспадзявана заснуць. Ён з задавальненьнем абышоў вакол свае пабудовы, і ганарліва паменаваў яе: Мабільны Музычны Модуль.

Першыя дзесяць хвілін шляху даліся яму лёгка. Тачка падскоквала нават на сама драбнюткіх няроўнасьцях асфальту, дрынчала, рыпела, а Лявон весела разважаў, як скараціць ейную назву: МММ, МаМуМо, або МаММ? Але далей зрабілася цяжка. Рукі стаміліся сьціскаць сталёвую дзяржальню, што няспынна тузалася, далоні пачырванелі, лоб спатнеў. Лявон ізноў адчуў, які ён хворы і слабы. Насупраць дому, дзе жыла «бабулька», ён спыніўся аддыхацца, прасмаркацца дый прасьпяваць песьню. Сьпевы дапамаглі; яму нават здалося, што гэтым разам песьня атрымалася ідэальна. Сілаў дадалося, і ён рушыў далей.

Аднак невыносны рып колаў не сьціхаў, і Лявон пачаў шкадаваць, што ня сьцяміў улагодзіць іх алівай, якая б пэўна знайшлася ў Рыгора. Каб вушы хоць ненадоўга адпачылі ад рыпеньня, ён зрабіў другі прыпынак у канцы парка, ля маленькае белае царквы. Раней Лявон ніколі не бываў у царкве, але зараз, каб трохі забыцца пра гэную тачку, наблізіўся, ступіў пад павець з бляшаным расьлінавым арнамэнтам, і пацягнуў высокія дзьверы на сябе.

Ён апынуўся ў маленькай вітальні, на сьценах якой віселі аб'явы, расклад службаў, каляндар з праваслаўнымі сьвятамі, фотаробат рабаўнікоў у шапках дый шыльда з просьбай вымкнуць тэлефоны перад уваходам. Лявон усьміхнуўся – ён дагэтуль не займеў жаданага калісь тэлефона – высмаркаўся і ўвайшоў.

Нутро царквы ўразіла яго: невялікае круглае памяшканьне поўнілася паўпразрыстым змрокам, ясныя агеньчыкі сьвечак плыўна вагаліся на высокіх круглых падстаўках, а сьцены, спрэс завешаныя абразамі, адступалі ў глыбіню пад мяккім сьвятлом лямпадак. Гучала песьня, яна цякла аднекуль зьверху, прыгожая, сумная і трагічная, на незнаёмай мове. Лявону здалося, што гэта быў ня запіс, а жывы сьпеў. Ён узьняў галаву і ўбачыў упрост над сабою маленькі ганачак, да якога вяла вінтавая лесьвіца леваруч уваходу. Мабыць, там і стаяў нябачны адсюль сьпявак. А ля правае сьцяны Лявон разгледзеў схіленую постаць у доўгім адзеньні і цёмнай хустцы, якая асьцярожна і амаль нягучна мяла падлогу венікам. Лявон стаяў, разглядаў абразы, слухаў песьню, і паціху нейкая сіла падхапіла і панесла яго па хвалях усепаразуменьня, замірэньня і шчасьця. Ён прыхінуўся плячом да лесьвіцы і шэптам падпяваў, зьміргваючы сьлёзы.

Празь якую хвіліну песьня скончылася. Наверсе пачуўся шоргат, крокі, і на вінтавой лесьвіцы зьявіліся ногі ў чорных туфлях, такіх жа, як у Лявона. Трымаючыся за жалезныя парэнчы бледнымі пальцамі, уніз спусьціўся чалавек у доўгім чорным адзеньні, з кароткай стрыжкай, пасівелай бародкай і зычлівым прыжмурам.

– Добры дзень, – ціха зьвярнуўся ён да Лявона, – Вы тутака ўпершыню?

Лявон, адарваўшы плячо ад лесьвіцы, каб пастава ня была бесцырымонная, і выказаў сваё захапленьне і ўзрушэньне, як выкананьнем, так і самою песьняй.

– Гэта Шубэрт? Я не абмыліўся... сьвяты айцец? – Лявон не разумеў, як зьвяртацца да чалавека, але той, здаецца, быў ня супраць «сьвятога айца».

– Так, гэта ён. Песьня называецца «Der Lindenbaum», «Ліпа», з цыкла «Зімовы шлях». Добра, што вам спадабалася, прыходзьце да нас часьцей. Вунь тамака расклад службаў, заўсёды буду рады вас бачыць.

– Абавязкова прыйду! Мне вельмі падабаецца. Раней ніколі не даводзілася бываць у царкве, – і, павагаўшыся, Лявон спытаў: – Цікава, чаму менавіта Шубэрт і Сільвэстраў гэтак уплываюць на чалавека? На сьвеце багата і іншых песень…

– Так, невыведныя шляхі Госпадавы, – ахвотна падтрымаў гутарку сьвятар. – Але мы, прынамсі, здольныя спасьцігаць іх, колькі стае сілаў. Калі памеркаваць, дык паміж Шубэртам і Сільвэстравым шмат агульнага, значна больш, ніж можа здацца на першы погляд. Яны маюць розную абалонку, але блізкае па духу зьмесьціва. Пэўна вы ўжо заўважылі, што...

У гэты момант ім прыйшлося саступіць: постаць зь венікам, якая мяла падлогу ўсё бліжэй ды бліжэй да іх, зараз спынілася побач і моўчкі ўзьняла твар – яна хацела падмесьці там, дзе яны стаялі. Сьцепануўшыся, Лявон пазнаў сівую бабульку, да якой ён хадзіў у госьці. Ён жыва ўспомніў, як яна ляцела на яго зь сякерай. Зь нечаканасьці ў Лявона перахапіўся подых і схаладнелі далоні, але бабулька яго не пазнала.

Сьвятар прапанаваў Лявону выйсьці вонкі і пагутарыць там, каб не перашкаджаць прыбіраньню. Яны ўладкаваліся на зялёнай лаўцы з чорнымі каванымі ножкамі, і Лявон усхвалявана спытаў:

– Сьвяты айцец, ці вы ведаеце, хто гэны чалавек, які ў вас прыбіраецца?

– Вядома. Найстарэйшая парафіянка, сьціплая і непрыкметная кабета, глыбокая верніца. Яна прыняла на сябе штодзённае прыбіраньне ў храме, як паслушэнства. Гэта вельмі сур'ёзны падтрым для храма.

– Але гэта зусім не кабета! Гэта мужчына, які адзеўся ў сукенку!

Лявон адразу ж пашкадаваў аб сваім выкрыцьці: «Ну вось, зараз давядзецца тлумачыць, што ды як!» Але шкадаваньне было мімалётнае – узьдзеяньне песень працягвалася, і ўсе боязі і няёмкасьці, не пасьпеўшы згусьціцца, расьсейваліся. «Ці ня ўсё роўна, што я нарабіў? Калі спатрэбіцца, дык патлумачу. Так ці інакш, усе мы шчасьлівыя».

Але сьвятар зусім не зьдзівіўся словам Лявона, ён крыху падумаў і сур'ёзна адказаў:

– Бог рассудзіць. Гэты чалавек жыве праведна, і я ня бачу ніякіх падстаў, каб папікаць яго такімі дробязямі як сукенкі. Тым больш што калі гэтая кабета – ці гэты мужчына, як пажадаеце – прайшла ўсе выпрабаваньні ды апынулася тутака, з намі, дык цяпер яна мае права лічыць сябе кім заўгодна і адзявацца як заўгодна.

– Што вы маеце на ўвазе? – зьдзівіўся Лявон. – Якія выпрабаваньні? Дзе апынулася?

– Усе мы прайшлі выпрабаваньні, – лагодна прамовіў сьвятар. – І зараз пажынаем заслужаны плён, атрымоўваем асалоду празь вечнае жыцьцё ў раі. Хваліць Бога!

– Вы хочаце сказаць, што мы жывем у раі? – Лявон быў уражаны гэтай нечаканай думкай, якая дзіўным ходам тлумачыла ўсе тэорыі Пятруся наконт канчальнасьці прасторы і часу. – Значыцца, Менск – гэта рай?

– Зразумела, сын мой. Хіба вы ня бачыце, якое бездакорнае і радаснае нашае жыцьцё? Разумею, вы, мабыць, толькі нядаўна спазналі ісьціну песень, і яшчэ шмат чаго не пасьпелі ўсьвядоміць. Дык ведайце: наш сусьвет ідэальны і створаны дзеля нашага шчасьця. Мы – несьмяротныя і пазбаўленыя ўсіх цяжараў і нягод зямной юдолі – патрэбаў цела, хваробаў, грахоў. Мы выратаваліся і здабылі жыцьцё вечнае. І таму павінныя ўзносіць вечнае ўсхваленьне Богу!

У Лявона ў галаве падняўся такі віхор нязгод і пратэстаў, што ён нават ня ведаў, з чаго пачаць. Сьвятар глядзеў удалячынь, на сьвежую зеляніну бярозак, і лёгка пасьміхаўся, цёмныя валаскі на ягонай патыліцы дрыжалі пад ветрыкам.

– Мы несьмяротныя?! – гукнуў нарэшце Лявон.

– Вядома. Ці вы яшчэ не заўважылі, што нашы целы ня маюць патрэбы ні ў ежы, ні ў вадзе, ні ўва сьне, і ніяк не зьмяняюцца на працягу бясконцых гадоў?

– Але я ж п'ю! Вось, глядзіце, – Лявон дастаў з заплечніка пакунак соку і зрабіў пару вялікіх глыткоў. – Бачыце? І спаць я вельмі люблю!

– Усё гэта вы чыніце дзеля свайго задавальненьня, але зусім не па патрэбе. Бог так зладзіў рай, што кожны жыхар вольны цешыцца быцьцём на ўласны густ. Паспрабуйце ня піць ці ня спаць – з вамі ня здарыцца нічога дрэннага, – сьвятар усьміхаўся, гледзячы на ачмурэлага Лявона.

– Дазвольце, але няўжо нельга забіць чалавека? Напрыклад, сякерай па галаве? Ці рана адразу загоіцца?

– Хто ж створыць гэткае вар'яцтва, любы мой юнак? Бо ўсе мы – праведнікі, – сьвятар ужо не ўсьміхаўся, а сьмяяўся напаўголасу, аксамітным пяшчотным сьмехам. – Дый навошта каму-колечы зьдзяйсняць забойства ці іншае злачынства? Усе мы шчасьлівыя – абсалютна і навечна.

– Абсурд! – гарачыўся Лявон. – Першае, далёка ня ўсе шчасьлівыя, паверце мне! Асабіста я нядаўна зусім ня быў шчасьлівы, меў неспатоленыя жаданьні дый зь лёгкасьцю зрабіў бы дзеля іх якое злачынства! Другое, ці не здаецца вам, што гэта вельмі дзіўны рай – у якім трэба застудзіцца дзеля найменшага разуменьня таго, што адбываецца, а потым яшчэ і ўвесь час сьпяваць песьні?

– Песьні і музыка ёсьць выслаўленьне Бога, – зноў пасур'ёзьнеўшы, адказаў сьвятар. – Няма нічога дзіўнага, што думаючы пра Бога і ўсхваляючы Яго музыкаю, мы набліжаемся да разуменьня Ягонае задумы. Але вашы словы пра хваробу мяне зьдзіўляюць. Як гэта мажліва – застудзіцца? Азірніцеся, навокал вечнае лета!

Ён ківаў галавой і ўважліва глядзеў, як Лявон урачыста дэманструе сморканьне, а потым счакаў, параіў яму хутчэй паздаравець і задуменна дадаў:

– Невыведныя шляхі Богавы. Не стамляюся дзівіцца на бясконцасьць Ягонага стварэньня: колькі ні жыві, заўсёды пазнаеш нешта новае пра сьвет, Ім створаны. І няма гэтаму канчатку. Дык ці ў нашых сілах меркаваць пра Ягоныя справы? Хто ведае, навошта спатрэбілася Яму застуда ў раі... Хутчэй за ўсё, у застудзе ёсьць дабро, пакуль што нам невядомае. А можа наадварот – гэта знак ворага чалавечага, апошні ягоны сьлед пасьля таго, як ён быў зрынуты.

Лявон устаў. Яму ўжо даўно пара было сьпяшацца, на сёньня ён даведаўся і бяз тога занадта шмат. Час ішоў, а Рыгора трэба было ратаваць. Але апошняе пытаньне ён ня здолеў утрымаць:

– Дарэчы, сьвяты айцец! Калі ёсьць рай, дык павіннае існаваць і пекла?

– Цалкам слушна, сын мой. Пекла ёсьць, і яно блізкае. Усе, хто ня выратаваўся, засталіся за граніцай нашага гораду.

Па сьпіне Лявона прабег халадок. Ён ветліва разьвітаўся, паабяцаў прыходзіць яшчэ ды ўзяўся за сваю тачку. Сьвятар  таксама ўстаў і надосталь мовіў:

– Не хвалюйся за іх. У Бога бясконца каханьня, Ён даруе і ім таксама. Наступіць дзень, калі Ён накіруе туды промень сьвятла, Сына Свайго. І ўсё выратуюцца, і не застанецца больш цемры.

Ён махаў рукою ўсьлед Лявону, агаліўшы з-пад рукава белае запясьце. Тачка, праехаўшы колькі мэтраў ціха, зноў зарыпела на ўвесь квартал, і ў Лявона мільганула думка, ці не спытаць у сьвятара алівы. «Не, ня буду, неяк бязмозгла гэта».

У час сыходу з гаражоў Лявон плянаваў адзець сарафан у якім зацішным месцы, прыкладам, у парку за цыркам, але зараз, датузаўшы нясьцерпную тачку да мосту празь Сьвіслач, ён так стаміўся, што яму было ўжо ўсё роўна, заўважыць хто-колечы зьмену ягонага туалета ці не. Абыходзіць цырк толькі дзеля таго, каб пераадзецца, здалося яму бязглузьдзіцай – ён палічыў за лепшае ўгачыць апошнія сілы на пад'ём да Палацу прафсаюзаў.

З асьцярогі, што, спыніўшыся, ён ня здоліць зрушыць далей, Лявон адпусьціў дзяржальню МоММа толькі калі тыкнуўся коламі ў прыступкі музэю. Слабымі рукамі ён нацягваў на сябе сарафан і маладушна зыбаўся – а мо Андрон падмануў яго, і ніякае вязьніцы тутака няма? «Ат. Калі не знайду Рыгора, дык лягу спаць, наўпрост дзе за рогам, на траўцы», – ён сагнаў усе думкі, засяродзіўся на тачцы і неверагодным высілкам уцягнуў яе на прыступкі ды ўпіхнуў у музэй.

Насустрач яму ўзьняўся з канапы, адклаўшы тоўстую кнігу, пажылы наглядар. Ён падазрона разглядаў праз акуляры стомленага Лявона, ягоныя недарэчныя чорныя туфлі пад сарафанам, грувасткую тачку, якая спыніліся зь ляскам і віскам, і ўрэшце спытаў – чаго заўгодна паненцы?

– Шампанскага! – усклікнуў Лявон і натхнёна махнуў рукой. – Сёньня ў майго каханага Рыгора імяніны!

Лявон быў гатовы, што турэмная ахова можа запрацівіцца ўключэньню музыкі, і раптам прыдумаў гісторыю, дурную і недарэчную, але добрую сваёй нечаканасьцю.

– Палкоўнік, мілосны! Як мы кахаем адно аднаго! Мы зьбіраемся ажаніцца ў верасьні! Яго ж выпусьцяць да верасьня? А сёньня мяніны! Дзе ў вас разэтка?

Кастусь, падсалоджаны «палкоўнікам» і зачараваны юнай дзяўчынай у яркім сарафане, няўпэўненым жэстам паказаў бліжэйшую разэтку, ля ўзгалоўя канапы. Усё ішло па пляну, і галоўнае зараз было не змарнаваць ні сэкунды. Лявон падкаціў МоММ да канапы, сарваў ізаленту, што мацавала провад, і ўвамкнуў штэпсель у разэтку. Зьлева пачуўся мэталічны бразгат – Лявон павярнуў галаву і ўбачыў завінутага ў прасьціну Рыгора, які трымаўся рукамі за краты і глядзеў на яго круглымі вачыма. Лявон падміргнуў яму і націснуў гузік.

– Чакайце, дзевачка, што вы наважыліся? – Кастусь не разумеў, што адбываецца, і адчуваў нейкі падман.

– У майго каханага мяніны! – Лявон сунуў дыск у латок прайгральніка і штурхнуў яго ўсярэдзіну. – Я падрыхтавала яму падарунак – песьню!

– Стоп-стоп-стоп! Песьні нельга! Песьні забароненыя! – Кастусь пратэстоўна падняў рукі. – Вымыкайце зараз жа! Тутака музэй і вязьніца, а не танцпол.

– Калі ласка, палкоўнік, шчырэнькі, дазвольце! Мы неўзабаве жаніцца будзем! Усяго адну песьню, ціхутка! Крышачку! Зрабіце літасьць! – Лявон балбатаў гэтыя няскладныя маленьні, зыркаючы на прайгральнік, які ўсё марудзіў і шоргаў дыскам.

Кастусь уздыхнуў і апусьціў рукі. Ён быў добры чалавек, і, спамянуўшы, колькі разоў ён забараняў Рыгору ці тое, ці іншае, надумаўся хоць аднойчы пайсьці насустрач, тым больш што мяніны і маладая.

Напіс у вакенцы прайгральніка зьмяніўся з «loading» на «play», і Лявон задрыжаў з хваляваньня. Песьня пачалася. Але пасьля першага акорда пачуліся хуткія гучныя пстрычкі. «Драпіна! І адкуль яна зьявілася?» – Лявон пасьпешна націснуў гузік «next», каб перайсьці да наступнага трэку. Прайгральнік затрымцеў і пагрозьліва скрыгатнуў чымсьці ўнутры. Кастусь строга хмурыўся, і Лявон адчуваў, што ўся апэрацыя можа зараз сапсавацца. У паніцы ён наўздагад пару разоў тыцнуў пальцам у пульт, і гэта раптам дапамагло: прайгральнік заціх, роўна зашамацеў, а ў вакенцы пачаўся адлік часу.

Загучала музыка. Да зьдзіўленьня Лявона, гэта была тая самая «Ліпа», якую сьпяваў сьвятар у царкве. Лявон асьцярожна, каб не шумець, прысеў на кукішкі, абапёрся сьпіной на мур і крадком пазіраў то на Рыгора, то на Кастуся. Рыгор нерухома стаяў за кратамі, утаропіўшы погляд у калёнку, а Кастусь пасьля другога куплета апусьціўся на канапу, адкінуўся на сьпінку і паціраў рукою лоб. 

Nun bin ich manche Stunde Entfernt von jenem Ort, Und immer hör 'ich's rauschen: Du fändest Ruhe dort!

 На гэтых словах Кастусь усхліпнуў і дастаў з задняе кішэні штаноў белую хустачку. Ён падняў на Лявона вочы, поўныя сьлёз і папрасіў яго ўзмацніць гук. Лявон узмацніў і стаў глядзець, што дзеецца з Рыгорам. Рыгор адпусьціў краты і цяпер сядзеў на падлозе, нахіліўшы галаву, гледзячы сабе пад ногі.

Яшчэ празь пяць хвілін, калі наглядар неяк асабліва працяжна ўздыхнуў, а потым засьмяяўся, лёгка і павольна, Лявон зразумеў, што час надыйшоў.

– Палкоўнік, мілосны, скажыце, ці вы шчасьлівыя?

– Так, дзевачка мая, так, – маладым бясклопатным рухам ён закінуў рукі за галаву. – Дзякую табе! Ты спытала пра гэта, і я раптам зразумеў, што шчасьлівы, вельмі шчасьлівы.

– І мы з Рыгорам шчасьлівыя! А хіба могуць адны шчасьлівыя людзі трымаць іншых шчасьлівых людзей пад замком?

– Разумніца! Ня могуць. Бяры, забірай яго, ідзіце, жаніцеся, – ягоны голас ліўся ласкаю.

– Дык вы адчыніце. Ці ключы дайце.

Кастусь, ківаў і шчасьліва ўсьміхаўся. Ён выцягнуў з унутранай кішэні ключы і аддаў Лявону. Перамога! Лявон корпаўся з замком і адчуваў, што песьні ўплываюць і на яго таксама, і нікуды сыходзіць ня хочацца. «Дачакацца Андрона, каб і ён празарыўся, паслухаўшы песень? Няхай таксама стане шчасьлівы? Не, не, ён ня будзе слухаць, ён адразу ўчыніць пагром, у яго ж на твары напісана. Трэба ўцякаць», – і Лявон сьцяў зубы. Больш не разважаць, а толькі дзеіць!

Рыгор па-ранейшаму сядзеў на падлозе, і нават не паварушыўся, калі Лявон страсянуў яго за плячо.

– Хадзем! Хадзем, Рыгору! Уцякаймо адсюль, пакуль спэцназ не зьявіўся!

– Куды нам ісьці? Навошта? – Рыгор узьняў асьветлены твар на Лявона. – Сядай побач, даслухаем. Ніколі ў жыцьці ня чуў гэткае чароўнае музыкі.

– Пасьпеем яшчэ наслухацца! Пайшлі! Бо зараз прыйдзе спэцназ і ўсё вымкне. Дзе вопратка?

Лявон цягнуў яго за руку, і Рыгор неахвотна ўстаў. Ён скінуў прасьціну на падлогу і пачаў нацягваць джынсы.

– Давай, давай, варушыся. Зусім хадзіць развучыўся? Нас чакаюць вялікія справы! Машыны, жанчыны, грошы, казыно і віскі. Хутчэй! Машыны, Рыгор, падумай пра машыны. Аўтамабілі!

Але Рыгору аўтамабілі былі відавочна абыякавыя. Ён выйшаў за краты і палез да Кастуся абдымацца. Кастусь адказаў яму з запалам, яны расцалаваліся спачатку ў абедзьве шчокі, у вусны, а потым ціха заплакалі на плячох адзін у аднаго. Каб адарваць Рыгора ад наглядара, прыйшлося ўперціся нагой у канапу і моцна тузануць. Рыгор павярнуўся да Лявона і, усьміхаючыся, раскрыў яму абдым, але той спрытна падхапіў яго за бакі і выцягнуў на вуліцу.

10. Як Лявон ды Рыгор сагналі аўтобус

Намогшы апошнія сілы, Лявон давалок Рыгора, які няспынна захапляўся хараством сьвету, да Парку Горкага. Яны ўладкаваліся на траўцы ля карусэляў, і Лявон скрозь засынаньне назіраў, як Рыгор дазволіў запаўзьці на мезенец даўгаватаму чорна-памаранчаваму жуку-пажарніку і захоплена паварочваў палец пад рознымі вугламі. «Добра праняло», – нават пазайздросьціў Лявон, заплюснуўшы вочы.

Калі Рыгор растузаў Лявона спытаў, панура мацаючы ягоны заплечнік, ці няма падсілкавацца, было зразумела, што ён крыху адцягнуўся пасьля Шубэрта, і можна сур'ёзна пагутарыць. Прайшло, мабыць, гадзіны дзьве: да вечара яшчэ заставаўся час, але, каб дайсьці завідна да граніцы гораду, трэба было рушыць зараз жа.

– Куды? За горад? – няўхвальна спытаў Рыгор. – Навошта нам туды? Давай лепей зазірнем ненадоўга ў рэзідэнцыю прэзыдэнта. Мне карціць пару разоў грохнуць тамтэйшага міністра галавой аб сьцяну. Шмат часу ня зойме. А потым пойдзем да мяне! Я тут недалёка ўладкаваўся, ля Плошчы Перамогі. У мяне тамака поўны халадзільнік ежы, і піва вагон.

– Дамовіліся, але спачатку прасьпяваем песьню! –прапанаваў Лявон, і Рыгор вылупіў на яго вочы.

Але Лявон адолеў зьбянтэжанасьць – ён адчуваў, што празарэньне Рыгора вось-вось зьнікне, калі ня зьнікла ўжо. «Пятрусь мае рацыю: праз Шубэрта празарэньне атрымалася занадта няўстойлівая». Лявон зацягнуў сваю ўлюбёную «Несказанное, синее, нежное», і Рыгор спачатку патукаў пальцам у скроню, маўляў дурны, але неўзабаве ўслухаўся, памякчэў позіркам і пачаў падпяваць. Яны сьпявалі і паглядалі то адзін на аднаго, то ўверх, дзе ў прагалах паміж бухматымі каронамі дрэў праплывалі павольныя аблокі.

– Чорт зь ім, зь міністрам, – сказаў Рыгор, калі яны дасьпявалі. – Урэшце, я сам вінаваты, што трапіў у вязьніцу. А ён збольшага добры мужык. Хочаш, пазнаёмлю? У яго цукеркі ёсьць.

– Пачакай. Адчуваеш, як тваё стаўленьне да сьвету зьмяняецца пасьля песень?

– Ну... Ёсьць трохі.

І Лявон расказаў яму пра сьпеўнае празарэньне, працу навукоўцаў, канчальнасьць прасторы, сымулякры і несьмяротнасьць. Рыгор моўчкі слухаў, у адных месцах зьдзіўлена матляў галавой, а ў іншых згодна ківаў. Ён правёў рукою па мяккаму калосьсю зуброўкі і далікатна пацягнуў адзін каласок. Тонкая даўгая траўка зь ледзь чутным рыпеньнем выцягнулася зь лісьця, і Рыгор закусіў ейны салодкі белы кончык.

– Слухай анэкдот, – прапанаваў ён, калі Лявон скончыў прамову і змоўк у пачаканку водгуку. – Сустрэліся аднойчы Хайдэгер, Бярдзяеў і Бадрыяр і паспрачаліся, хто болей гарэлкі вып'е. Выпілі першую шклянку. Хайдэгер закусіў смажанай каўбаскай, Бярдзяеў – салёным агурком, а Бадрыяр нічым не закусіў, толькі мармытнуў нешта ў кулак. Выпілі другую шклянку. Хайдэгер і Бярдзяеў ізноў закусілі, а Бадрыяр ізноў нешта мармытнуў. Пасьля трэцяе шклянкі зваліўся Хайдэгер, пасьля пятае зваліўся Бярдзяеў. Прачынаюцца яны ўраніцу і пытаюцца ў Бадрыяра – колькі ты выпіў? Дзесяць. А што ў цябе за словы гэткія чарадзейскія, якія ты ў кулак мармытаў? Усё проста, – сьмяецца Бадрыяр, – апасьля кожнае шклянкі трэба прыгаворваць: гэта не гарэлка, гэта сымулякар!

Лявон паціснуў плячыма, падзівіўшыся на Рыгорава легкадумства ў такую значную хвіліну, і дадаў:

– І мінуласьці мы таксама ня маем. Усё, што мы памятаем – ілюзія. Вось я, калі ўцяміў гэты факт, дык згубіў бацьку і брата...

– А ў мяне наогул аніякае мінуласьці няма, – махнуў рукою Рыгор. – Я заўсёды жыў з татам, працаваў у гаражох, а па суботах хадзіў у лазьню. Вось толькі калі мы з табой пазнаёміліся і банк наважыліся рабаваць, у жыцьці нешта пачало адбывацца. Пацешна…

«Дзіўна, што ён гэтак спакойна ўспрыняў. Мабыць, таксама асаблівасьць Шубэрта, – зьдзівіўся Лявон, а потым яшчэ падумаў: – Ягонае жыцьцё зьмянілася, толькі калі ён пазнаёміўся са мной? Што, я нейкі асаблівы? А можа, я і ёсьць той промень сьвету, пра які казаў сьвятар? Я спушчуся ў пекла і выратую ўсіх!» Ён патрос галавой, каб адагнаць шалёную думку. Думка адагналася, але пакінула пасьля сябе ўзрушанасьць і жаданьне дзеіць. Ён устаў і патупаў нагамі.

– Дый наогул, жаліцца няма пра што, – разважаў тым часам Рыгор. – Вядома, нядрэнна было б мець жонку і аўто, але ці ня ёсьць гэта ўрэшце гемарой? З жонкай кахаешся паўгадзіны на дзень, а ў астатні час яна цябе пілуе. А машына? Навошта яна патрэбная, калі сьпяшацца ўсё роўна няма куды? Лепей пешшу прайсьціся. Тлушчу менш будзе, – ён зарагатаў і пляснуў сябе па чэраву. – А грошы? Наогул глупства! Працаваць дзеля грошай, каб потым на іх купляць жанчын, машыны і ежу?

– Што ты трызьніш! – спыніў яго Лявон, а сам сабе панаракаў на Шубэрта яшчэ раз. – Ці можна казаць пра тое, чаго не спрабаваў? Нельга сядзець склаўшы рукі!

– Запраўды? – пакепліва запярэчыў Рыгор, – Прапануеш аднаўляць таварна-грашовыя зносіны, як тое раяць афіцыйныя асобы? Хай сабе ў дупу дунуць! Годзе мне.

– Я прапаную дасьледаваць сусьвет! Навука лічыць, што за граніцай гораду нічога няма, а рэлігія сьцьвярджае, што там – пекла. Хіба табе не цікава спраўдзіць самому? У першым выпадку мы станем адважнымі дасьледнікамі-піянэрамі, у другім – сынамі Госпада, што праліваюць сьвятло ў юдолю вечнага смутку.

– Ну вось, панесла цябе! Добра памятаю, якія ты тэорыі складаў наконт рабаваньня, зусім супэр. Што мы заб'ем усіх банкіраў і касіраў і зробімся сьвятыя, – Рыгор крэкнуў і раптам спахапіўся: – Дарэчы! Я, пакуль сядзеў у вязьніцы, ну гэта значыць у музэі, нудзіўся і жыцьцё ўспамінаў. Асабліва рабаваньне. Такое ня кожны дзень адбываецца, можа наогул раз у жыцьці! Карацей, успамінаў нашы вычыны і адну дзіўную рэч выявіў. Памятаеш лесьвіцу ля ўваходу ў банк? – Лявон кіўнуў. – А памятаеш, як мы спускаліся зь яе ўніз, у Апэрацыйную залю? – Лявон кіўнуў. – А памятаеш, што было пад лесьвіцай?

Лявон, ссунуўшы бровы, спрабаваў успомніць. У задуменнасьці ён дастаў хустачку і высмаркаўся.

– Плот нейкі, быццам...

– Дакладна! А за плотам што? Лявоне, за плотам былі аўтобусы! Інкасатарскія аўтобусы! Тады мы на іх увагі не зьвярнулі – нам здавалася гэта звычайным. А потым забыліся, не да тога было!

– Ты перакананы, што там былі аўтобусы? – Лявон недаверліва паглядзеў на яго.

– Мамай клянуся! Зуб даю!

Цяпер і Рыгор узбудзіўся. Мабыць, думка пра аўтамабілі моцна ўплывала на яго нават скрозь празарэньне. Ён падхапіўся з травы і прапанаваў зараз жа выправіцца да банку, каб спраўдзіць існаваньне аўтобусаў. Лявон завагаўся. Сёньня ён плянаваў выведаць, што знаходзіцца на краю гораду ў раёне ўсходу, і вярнуцца начаваць у бібліятэку – яму карцела правесьці ноч на бібліятэчным даху. Але пабачыць рэчыўныя машыны таксама было б значным укладам у навуку. Да тога ж, банк таксама знаходзіўся зусім недалёка ад граніцы гораду, і Лявон памеркаваў, што ўпрасіць Рыгора на лішнія паўгадзіны шпацыру будзе нескладана. У горшым выпадку можна вярнуцца ў бібліятэку заўтра.

Лявон нават цяпер памятаў пра свае сьляды: ён запытаўся ў Рыгора, ці няма да банку іншае дарогі, акрамя праспэкту Дзяржынскага, і, даведаўшыся, што можна прайсьці Чыгуначнай вуліцай, наперся, каб яны рушылі менавіта так. Рыгор падумаў, што Лявон хоча толькі выйграць час; ён паціснуў плячыма і сказаў, што плюс-мінус пяць хвілін нічога ня зьменяць. Атрасаючы з вопраткі траву і лісьце, яны выйшлі з парку. Збочыць з праспэкту, каб раптам не сутыкнуцца са спэцназаўцам, Рыгор адмовіўся цьвёрда, узгадаўшы аргумэнты кшталту «ўсе людзі – браты», «дабро перамагае зло», «на бяззбройнага на’т у жандара рука не падымецца». На благі канец, калі ўжо нічога не дапаможа, Рыгор паабяцаў «раскравяніць яму пысу».

– Ты ж кажаш мы несьмяротныя? Значыць, ён мяне ня здолее застрэліць. Вось і разаб'ю яму ўсё рыла!

І Рыгор, папрасіўшы Лявона крыху пачакаць, забег у гастраном «Цэнтральны». «Трэба часьцей сьпяваць, штогадзінна, як Пятрусь раіў. А то ён нейкі злосны робіцца», – думаў Лявон, прысеўшы на бераг падмурка і гледзячы на неба ўзвыш дамоў. Лявона смажыла, але ў галаву яму прыйшла ідэя яшчэ аднаго экспэрпаня – на падставе слоў сьвятара, што чалавек ня мае ніякіх патрэбаў. «Цікава, колькі я здолею ня піўшы?.. Але навошта піцьцё – спачатку можна зьведаць, ці патрэбнае мне паветра!» Лявон затрымаў подых, але тут зьявіўся Рыгор зь дзьвюма торбамі, поўнымі півам, чыпсамі і вэнджаным сырам. Рыгор, зірнуўшы на Лявона, раптам зарагатаў.

– І доўга ты маешся яго насіць? – ён таргануў Лявона за рукаў сарафана. – Ат, не здымай! Табе вельмі пасуе!

Але Лявон ужо сьцягваў яго, забыўшыся пра подых. Ён туга згарнуў сарафан, сунуў яго ў заплечнік і мовіў, што ня варта губляць час, трэба ісьці. Яны рушылі. Шляхам Рыгор доўга і грунтоўна насычаўся, з выглядам сур'ёзным і засяроджаным, а Лявон пазіраў на яго і чакаў зручнага моманту сьпяваць. Нарэшце, абмінуўшы плошчу Незалежнасьці і спыніўшыся на мосьце праз чыгунку, яны яшчэ раз прасьпявалі «Несказанное, синее, нежное», і потым Лявон спытаў:

– А вось скажы мне, няўжо табе ніколі раней не даводзілася слухаць Шубэрта або Сільвэстрава? Ты ж гэткі вялікі аматар музыкі?

– Сільвэстрава дакладна ня чуў. А Шубэрт – ну што Шубэрт? У мяне ёсьць пару ягоных сымфоніяў, але ён нейкі вадкаваты, размаху ня мае. Іншая справа – Бэтховэн, прыкладам. Тым больш, дзеля ўсіх гэтых празарэньняў трэба было песьні слухаць, а я іх ня надта шанаваў, мне сымфанічнае болей даспадобы.

– А тата?

– Тата? Тата – добры чалавек, але нічым, акрамя барока, яго не зачэпіш. Песьні ён аніякім парадкам слухаць ня стане. Вось канцоны – гэта ён любіць. Ці кантаты.

Далей яны шыбавалі моўчкі, кожны сам у сабе. Лявон напяваў Ясенінскі верш, глядзеў некуды ўгору і пасьміхаўся. Рыгор думаў пра аўтобусы і пяўся зразумець, ці зможа ён кіраваць машынай. Ён падняў перад сабой кулакі, сьціснуўшы ўяўны абаранак, потым апусьціў правую руку на рычаг перадач. А ўнізе, пад нагамі, понажы. «Здаецца, змагу. Паеду!» – і гэтая думка зрабіла яго даканцова шчасьлівым.

– Глядзі! Сапраўды стаяць! – усклікнуў Лявон, калі яны наблізіліся да банку.

Пад мастком, за жалезным плотам, пэўна віднеліся жоўтыя аўтобусікі зь зялёнымі палосамі па бакох. Рыгор разьвёў рукамі і ўсім сваім выглядам выказаў Лявону маўклівую крыўду за недавер.

 – Слухай, Рыгору, – раптам сьцяміў Лявон, – Можа пракоцімся на машыне за горад?

– Ды мы куды захочаш пракоцімся! Толькі не сьпяшайся. Трэба спачатку пагутарыць з гэтым дупкам, дырэктарам, – рагатнуў Рыгор. – А то ён ізноў на дах палезе, спэцназ клікаць.

– Добра. Але давай дамовімся, што ты ня будзеш яго біць, – Лявон зморшчыўся, падумаўшы аб грубасьці і гвалту.

– Біць? Навошта? Дзедаўскія мэтады! Я не дурнейшы за цябе. Ужо навучыўся, як зь людзьмі пыніцца, – Рыгор зірнуў на Лявона па-змоўніцку і дадаў: – Дупка.

Лявон занепакоена глядзеў на яго, але Рыгор так лагодна ўсьміхаўся, што «дупцы» наўрад ці маглі пагражаць сур'ёзныя непрыемнасьці. Слова насьмяшыла Лявона, і ён чмыхнуў. Рыгор таксама чмыхнуў, і, як гэта часам бывае, беспадстаўны сьмех цалкам авалодаў імі. Яны сьмяяліся, глядзелі адзін на аднаго, заражаліся весялосьцю ўсё больш і больш, а потым, не змаўляючыся, пабеглі лесьвіцай уніз, пад масток, да ўжо знаёмае Апэрацыйнае залі. З рогатам яны дамчаліся да ўваходу, і Рыгор, на крок апярэдзіўшы Лявона, з пляча пляснуў далоньню ў дзьверы, сьцьвярдзіўшы сваю перамогу. Зь цяжкім подыхам яны ўваліліся ўнутар і заціхлі, зрабіўшы адзін аднаму вялікія вочы і прыклаўшы паказьнікі да вуснаў.

З часу рабаваньня там мала што зьмянілася – зьнявечаныя стрэльбішчам касавыя стойкі, пабітае шкло, глыбокія сьляды куляў на сьценах. Толькі з падлогі былі прыбраныя трэскі і аскепкі, яе падмялі ды чыста вымылі. Рыгор абышоў стойку і з хіхікамі, на дыбачках, накіраваўся да службовага калідору. Лявон краўся за ім, але спыніўся і зазірнуў у тую кабінку, дзе яны мінулым разам засьпелі дырэктара. На стале стаяў канцылярскі набор з алоўкамі і сашчэпкамі, пару збанкоў з кактусамі, ляжаў разгорнуты на маляўнічым фотаздымку часопіс «Вакол сьвету», а да сьценкі была прымацаваная кнопкамі вялікая мапа сусьвету ў форме двух кругоў. Агляд перапыніўся грукатам і крыкамі з калідора:

– Лявоне! Сюды! Трымай дупку!

Лявон хутка адкалупнуў пазногцем кнопкі, зьняў мапу, склаў яе па лініях згіну і сунуў у кішэню заплечніка. Трыма крокамі ён ускочыў у знаёмыя дзьверы прымальні і ўбачыў, як Рыгор сьцягвае дырэктара з падваконьніка. Мабыць, той ізноў спрабаваў выскачыць у вакно і залезьці на дах.

– Пусьціце! Крымінальнік! Ведаеце, колькі вам дадуць за рэцэдыў?

Дырэктар, які па-ранейшаму красаваў у сьветлай куртцы па-над гарнітурам, упіраўся і брыкаўся, але Рыгор трымаў моцна. Ён штурхнуў дырэктара ў фатэль і загадаў Лявону знайсьці якую вяроўку, каб зьвязаць палоньніку рукі. Лявон агледзеўся абапал, адчыніў і зачыніў дзьверцы шафы, запоўненае пульхнымі папяровымі тэчкамі, зазірнуў у скрыні стала, але нідзе нічога прыдатнага не знаходзілася. У выніку яны скарысталі гальштук у сінюю паласу, зьняты з дырэктара. Рыгор зьвязваў яму рукі за сьпінкай фатэля і прыгаворваў:

– Што ж ты, пачвара, думаў, я зь вязьніцы не ўцяку? Думаў, можна так наўпрост асудзіць чалавека? Дык зараз клямка табе!

Завязаўшы апошні вузел, Рыгор абышоў фатэль сьпераду і нахіліўся да дырэктара, каб зазірнуць яму ў вочы, але той накіраваў погляд кудысьці направа ўверх і пагардліва жмурыўся. Зь іхнае першае сустрэчы дырэктар зьмяніўся: тады ён лёгка запалохаўся, а зараз трымаўся горда і задзірліва. Мабыць, ён дужа перажываў за сваё тагачаснае прыніжэньне, шмат разоў пракручваў яго ў галаве і пакутваў, што паводзіў сябе не па-гэройску. І цяпер, калі нечакана зьявілася мажлівасьць рэабілітавацца, ён масьціўся скарыстацца ёю ў поўнай меры – так разважаў Лявон.

Рыгор выпрастаўся, пацягнуўся ўгору і пачаў па чарзе хрумсьцець суставамі пальцаў, нетаропка і тэатральна. Уплыў песень, відавочна, зноў саслабеў, і вось-вось мог пачацца гвалт. Але тутака на Рыгора напаў кашаль, ён мусіў адысьці ад свае ахвяры і сесьці на канапку побач з уваходам. Адкашляўшыся і ўцёршы сьлёзы, ён сказаў дырэктару:

– Ты паступіў подла, як брыдкі здраднік. Але я табе дарую. Памятай маю дабрыню! І ягоную дабрыню таксама, – Рыгор кіўнуў у бок Лявона, які выціраў хустачкай нос.

Здраднік не адводзіў прыжмуранага погляду ад столі, хоць відавочна хваляваўся – калі Лявон пляснуў у ладкі, каб зьведаць ягоную рэакцыю на нечаканы гук, дырэктар здрыгануўся, хутка скасіў на яго позірк і адразу ж падняў назад. Рыгор, які назіраў за сцэнай, пагардліва працэдзіў: «дупка», і тут іх зь Лявонам ізноў накрыла хваляю сьмеху. Яны тупалі нагамі, штаўхалі адзін аднаго ў плечы, стагналі, згіналіся напалову ды ўціралі сьлёзы. Дырэктар кідаў на іх дзікія са страху погляды: ён ня ведаў, чаго чакаць ад гэтага незразумелага і недарэчнага рогату, і чакаў горшага.

Трохі аддыхаўшыся, яны выцягнуліся перад ім на зважай і засьпявалі – Рыгор засьпяваў «Ліпу», а Лявон «Несказанное, синее, нежное» – і праз несупадзеньне зноў зарагаталі, трымаючыся за жываты і павіскваючы, але гэты прыступ доўжыўся ўжо нядоўга. Лявон адсьмяяўся і першым працягнуў сваю песьню, і Рыгор мусіў далучыцца да яго. Лявон старанна выводзіў мэлёдыю і думаў, што б здарылася, калі б яны сьпявалі дырэктару на вуха адначасна кожны сваё. І яшчэ зьдзіўляўся, як цікава сьпяваць і думаць адразу, і адно другому не перашкаджае. Праз гэтыя думкі ён паціху страціў свой вясёлы запал і зрабіўся задуменны і сур'ёзны. Калі песьня скончылася, ён стомлена апусьціўся на канапку, падаўшы Рыгору весьці перамову.

– Ну што, дупка, ключыкі ў цябе? – пачаў Рыгор наўпрост.

– Якія яшчэ ключыкі? – адгукнуўся дырэктар, але было незразумела, што прымусіла яго ўступіць у дыялог – пасьпяховае празарэньне праз песьні ці зьдзіўленьне на самы факт нечаканых сьпеваў.

– Да тых жоўтых аўтобусаў, што тамака пад мастком стаяць.

– Вы не атрымаеце ад мяне ні-чо-га, – сказаў дырэктар выразна і цьвёрда.

Рыгор павярнуўся да Лявона, каб прапанаваць яму прасьпяваць для дырэктара яшчэ і «Ліпу», але засьпеў яго ў засынаньні, са схіленай на плячо галавою. Рыгор штурхнуў красоўкам ягоны туфель, і Лявон сьцепануўся і зьдзіўлена ўскінуў галаву.

– Пойдзем паглядзім, а там зьмяркуем, што рабіць.

Пакінуўшы дырэктара, яны выйшлі з будынка і спыніліся пад мастком. Рыгор наблізіўся да плота ўшчыльную, узяўся рукамі за зялёныя мэталічныя дубцы і з глыбокай павагаю пазіраў на аўтамабілі. Лявон стаяў наводдаль, ляніва спрабуючы злавіць хоць нейкую зачэпку ў бязглузьдзіцы: спачатку сталася, што машыны не існуюць, а цяпер яны раптам зьявіліся зноў. «Можа, мы акрыялі дый зноў падпалі пад уплыў ілюзіяў?» Але супраць гэтага сьведчыў ягоны нос, які быў наглуха закладзены і струмяніў гарачую вільгаць. Ён павярнуўся і паглядзеў на дарогу – а раптам машыны зьявіліся там таксама? Але дарога была пустая. «Якое зьневажальнае становішча, – падумаў ён. – Дзякуй песьням, каб не яны, я б ня вытрымаў».

У гэты момант Рыгор адарваўся ад плота і пабег уздоўж стаянкі. Лявон паглядзеў у бок, куды ён накіраваўся, і ўбачыў лёгкі шлягбаўм, які раней, зьверху, было цяжка заўважыць. Абегшы стаянку вакол, Рыгор абмінуў шлягбаўм, закрануўшы яго сьцягном і вылаяўшыся, і спыніўся тварам да твару з бліжэйшым аўтобусам. «Цікава, ніякіх запораў… Усё адчыненае... Нядзіва, што ён зьбянтэжаны, – Лявон нясьпешна рушыў сьледам за Рыгорам. – Яму прыйшлося нялёгка. Аўтасьлесар, што  выявіў немень аўто, падобны да... напрыклад, да кухара, што выявіў нястачу ў прыродзе харчоў».

Тым часам Рыгор перайшоў ад сузіраньня да актыўных дзеяў, выканаўшы магічны шафёрскі рытуал: ён тыцнуў нагой па пярэдняму калесу, а потым налёг абедзьвюма далонямі на капот, пахіснуўшы аўтобус на рысорах. Ён таргануў клямку шафёрскае дзьверцы – таксама адчыненае – і двума скокамі апынуўся ўнутры, за абаранкам. Наблізіўшыся, Лявон бачыў праз блікі лабавога шкла, як Рыгор зь вялікай пашанаю аглядаецца ўсярэдзіне. Нарэшце Лявон таксама пацягнуў клямку, адчыніў дзьверы і нязграбна палез у кабіну – няўдала стаўшы на прыступку правай нагой, ён зь цяжкасьцю прасунуў наперад левую дый запэцкаў калашыну.

Унутры пахла пылам і нагрэтай плястмасай; пасярэдзіне, пад люстэркам, матлялася на нітцы бірулька – пляскатая зялёная ялінка. Рыгор націснуў на нейкі гузік пад абаранкам, і звонку пырснулі на шкло вадзяныя струменцы, а потым з рыпам заварушыліся туды-сюды гумовыя шчоткі, намаляваўшы дзьве празрыстыя дугі. Рыгор узьняў вочы ўгору і нешта прамармытаў, а потым сунуў руку ўніз і павярнуў ключ. «Аднак і ключ тутака», – дзівіўся Лявон.

Аўтобус завёўся: пад нагамі нешта магутна і ўпэўнена завуркатала. Рыгор сказаў, што трэба даць рухавіку трохі прагрэцца, але ягоны твар быў узбуджаны, вочы гарэлі, і ён ня вытрымаў нават адной хвіліны. Дрыготкай нецярплівай рукой ён тузануў рычаг перадач і націснуў на понаж. Рухавік рыкнуў, і аўтобус зрушыў назад, даўшыся бампарам аб падмурак плоту. «Чорт!» – усклікнуў Рыгор, трасянуўшы галавой. Лявон цярпліва ўсьміхаўся. Рыгор зь сілай выдыхнуў, умацаваўшыся і паабяцаўшы сабе ўсё рабіць далікатна, і зноў перасунуў рычаг. Аўтобус павольна пакаціўся наперад. З дапамогай складаных маніпуляцыяў з абаранкам, рычагом і понажамі, Рыгор вывярнуў машыну на прамы ўчастак стаянкі.

– Атрымалася, га?! – ён зірнуў на Лявона сьветлымі шчасьлівымі вачыма.

Перад шлягбаўмам ён ня стаў ані тармазіць, ані разганяцца, і тонкі плястмасавы ашэстак спачатку гнуўся пад вагаю машыны, а потым, суха трэснуўшы, адламіўся недзе ля падставы. Рыгор ледзь дадаў хуткасьці і асьцярожна павярнуў па закруглёнай асфальтавай дарожцы. Яны праехалі будыніну «Белнафтахіму», павярнулі да праспэкта Дзяржынскага і прытармазілі на скрыжаваньні.

– Нам налева, – заўважыў Лявон, убачыўшы Макдональдс. Ён спрабаваў разглядзець у асьветленых жоўтым вокнах постаць Янкі.

Але Рыгор са сьмехам націснуў на газ і павярнуў направа.

– Гэй! Ты куды! Налева трэба, за горад!

Рыгор сьмяяўся і ня слухаў Лявона. Ён націскаў на понаж, торгаў рычаг і разганяў аўтобус усё хутчэй і хутчэй. Мільганула бэнзакалёнка, нейкі зялёны лужок, потым яны рэзка, зь віскатам шынаў, збочылі налева, праляцелі пратэстанцкую царкву і панесьліся паўз шэрых бэтонавых платоў, заводаў. Каб хоць трохі паўплываць на Рыгора Лявон паспрабаваў засьпяваць Шубэрта, але машыну так трэсла, што ён замоўк, пабаяўшыся прыкусіць сабе язык.

Іхны шлях доўжыўся хвіляў дзесяць, якія здаліся Лявону гадзінай. Ён з жахам назіраў за слупамі, якія ляцелі насустрач, і абліваўся потам, а ўнізе жывата нешта непрыемна апускалася і цягнула. Але, пасьпяхова ўлагодзіўшыся ў яшчэ некалькі крутых паваротаў, Рыгор раптам сьцішыў рах і завярнуў у нейкі двор. Спыніўшы машыну, ён, шчасьлівы і задаволены, адкінуўся на сьпінку сядзеньня. Лявон зьмяніў дух.

– Ну, дык куды мы прыехалі? – спытаў ён панура.

– Як куды? Тутака твой кіраўнік практыкі працуе, Піліп! Твой кіраўнік, а мой сябра. Пайшлі, зойдзем да яго, пахвалімся самаходам! – Рыгор выскачыў з кабіны і пацягнуўся. – Ня кныхай! Пасьпеем яшчэ за горад.

Лявон хмурна адмовіўся. «Рыгор – зусім дурны. Навошта яму гэты Піліп?» Ён пакруціў рычажок, апусьціў шкло і высунуў твар вонкі, ўдыхнуўшы вечаровае паветра. Пасьля рову і грукату цішыня зьвінела ў вушох.

Лявона разбудзіў грук дзьвярэй. Рыгор плюхнуўся на сядзеньне і падаў Лявону буйны памідор. У падоле ягонае суколцы ляжалі яшчэ пяток памідораў, дзясятак агуркоў і шмат дробных сініх сьліў.

– Няма яго, гада. А мне пагутарыць зь ім трэба было... – ён адчыніў бардачок і выгрузіў туды здабычу. – Думаеш, я дзеля сьмеху сюды прыехаў? Не, братка. Разумееш, я яго, Піліпа, да тога як сеў, падгаварыў наладзіць тэлефоны ў горадзе. Намаляваў фарбамі – грамадзянскі абавязак, адказнасьць, карысьць людзям. А ён і паверыў, наіўка. Дый сам я наіўны быў, пакуль у вязьніцы не патрымалі. Гэта значыць у музэі – ну ты зразумеў. Ім, – ён тыцнуў паказальнікам у столю, – гэтая народная карысьць далямпады! Ім галоўнае – выконваць свой дурны, нікому не патрэбны закон. Дык вось, хацеў я Піліпу зараз сказаць, што ўся гэтая задума з тэлефонам – сапраўдная дрэнь. Каб ён на’т і не рабіў анічога. А яго, бач ты, няма. Мабыць ужо на АТС... Ну што, паехалі за горад!

Рыгор запаліў фары, завёў рухавік і даў задам.

– Дый што тэлефоны! Тэлефоны – драбяза. Ён жа ўсё пра сьмерць думае, рыхтуецца. А сьмертайкі няма! Вось што трэба яму сказаць!

– Добрая вестка... Дабравешчаньне, – прамармытаў Лявон і задуменна панюхаў свой памідор.

Ён напаўвуха слухаў Рыгораву гаворку і спрабаваў злавіць за хвосьцік сон, што прысьніўся яму і зараз высьлізгаў – здаецца, гэта было нешта вельмі значнае. Яны моўчкі мчалі змрочным горадам, тым жа шляхам, якім прыехалі. Хвілін празь пяць Рыгор падумаў, што можна было трапіць за горад карацейшым шляхам, Ракаўскай шашою, на Гародню, але вяртацца было ўжо позна.

Калі наперадзе зноў паўстала цёмная будыніна банка, Лявон усклікнуў:

– Я ўспомніў свой сон! Мне прысьнілася, што банк – гэта заварожанае, анамальнае месца. Усе сыходзіцца! Глядзі: раз тамака ёсьць і грошы, і машыны, якія ў звычайным сусьвеце не існуюць, дык там могуць быць і жанчыны! Паварочвай. Вернемся і перарыймо ўсё! Дарэчы, можа, гэты дырэктар і ёсьць жанчынай?!

– Добра, пасьпеем яшчэ, – адказаў Рыгор, мінуўшы паварот да банку. – Паехалі ўжо за горад, бо зусім цёмна зробіцца, нічога не разгледзеш. А спаць вернемся ў банк, каб наша дырэктарка не засумавала ў адзіноце. Я памятаю, у яго там запасы сухога пюрэ былі, дык я ня супраць падсілкавацца!

– У цябе толькі пра адно думкі, – засьмяяўся Лявон і засьпяваў «Das Lied im Gruenen». Рыгор, як умеў, падхапіў.

Міма праплылі апошнія дамы спальных раёнаў, прысадзістая глыба гіпэрмаркета, і вось, паднырнуўшы пад мост кальцавое дарогі, аўтобус памчаўся Брэсцкай шашою.

Частка 3. Вандраваньне

1. Як Лявон ды Рыгор заблукалі

Яны ўжо доўга маўчалі, і Рыгор гнаў машыну наперад і наперад. Спачатку паабапал дарогі цьмянымі ценямі праносіліся хаты, лецішчы, запраўныя станцыі, нейкія склады, а потым застаўся толькі чорны лес, ён падступаў да асфальту ўсё бліжэй і бліжэй. Калі звонку стала зусім цёмна, непрыкметныя раней спыдомэтры і тахомэтры вакол Рыгора набылі значнасьць, выявіўшы свае таямнічыя бледна-зялёныя абрысы. Рухавік упэўнена і магутна роў унізе, празь сядзеньне перадавалася прыемная вібрацыя. Праплывалі ліхтары – мяккія колы сьвету, высока на нябачных ножках – узрасталі, асьвятлялі кабіну і зьнікалі ззаду. Лявон звужаў павекі, і тады зь сярэдзіны кожнага кола ўзьнікаў яркі чатырохвугольны промень, падобны да компасу са старажытных мапаў, толькі танчэйшы. Лявон чакаў, калі Рыгор скажа «ну што, пракаціліся? нічога асаблівага? паварочваем», ці нешта кшталту, і гатоў быў пагадзіцца, але Рыгор з выглядам адважнага капітана карабля пазіраў наперад і крэпка сьціскаў абаранак. Здаецца, яму проста падабалася ехаць. Нарэшце яны загаварылі адначасна:

– Слухай, Рыгору...

– Чорт!

– Што чорт?

– Ды бэнзін! Бач, чырвонае загарэлася. Канчаецца. Забыўся я, не паглядзеў адразу... – Рыгор зірнуў вінавата, – А што ты хацеў сказаць?

– Мо назад? А то бесталкова неяк – усё роўна не відаць анічога. Лепш заўтра ўдзень вернемся. І заправімся заадно.

Рыгор кіўнуў і пачаў плыўна тармазіць. Бліжэйшы ліхтар спыніў набліжэньне, замарудзіў рост і з роўным зьзяньнем застыў на месцы. А калі Рыгор закруціў абаранак дзеля развароту і зноў перасунуў перадачу, рухавік заглух. Павярнуўшы колькі разоў ключ у замку, Рыгор адкінуўся і з прыкрасьцю ляпнуў сябе па каленях.

– Прыехалі! Ну што... Пайду зірну ў багажнік – раптам тамака запасная каністра.

Ён адчыніў дзьверы, з чаго ў столі кабіны запалілася слабая жоўтая лямпачка, і выскачыў у цемру, а праз імгненьне зьявіўся і зьнік у сьвятле фар. «Нібы ведаў, што будуць непрыемнасьці», – Лявон уздыхнуў і ўладкаваўся ямчэй у куце паміж сядзеньнем і дзьвярыма.

– Чуеш! Тутака поўная машына грошай! – даляцеў да яго голас Рыгора.

– Так, зараз гэта асабліва значна... – млява мармытнуў Лявон сабе пад нос.

За гэты доўгі дзень ён вельмі стаміўся, і цяпер яму нарэшце зрабілася ўсё роўна. Невыразна ўспомнілася, што ён ня піў соку цэлы дзень, праглынулася. Ён заплюшчыў вочы і пачаў драмаць, паклаўшы галаву на бакавое шкло. Але не прайшло і хвіліны, як Рыгор стукнуў косткамі пальцаў у шкло звонку.

– Зноў сьпіш?

Лявон сьцепануўся і падняў галаву. Павекі зьліпаліся, кабіна двоілася, і ён, пазяхаючы, цёр вочы кулакамі. Аўтобус пахіснуўся – гэта Рыгор ізноў сеў на кіроўчае месца.

– Няма бэнзіну. Затое грошай шмат. Інкасатары – нябедныя хлопцы! – голас Рыгора быў аптымістычны і бадзёры. – Ну, што рабіць будзем? Пайшлі, пройдземся да бліжэйшае бэнзакалёнкі!

– Давай лепш заўтра, – прапанаваў Лявон, з прыкрай адзначыўшы ўмольнасьць сваёй інтанацыі. – Я стаміўся і спаць хачу. Дый позна ўжо, цёмна.

– Вось скажы мне, Лявон, – нечакана раззлаваўся Рыгор, – ты зараз будзеш спаць, а мне што рабіць? Доўбні ганяць? Якога ліха ты заўсёды сьпіш? Ніхто ня сьпіць, а вось ты ўвесь час сьпіш! Вось патлумач мне!

– А сам? Чаму ты ўвесь час жрэш? – ускіпеў у адказ Лявон, зь сілай выгаварыўшы неўласьцівае і непрыемнае яму, грубае слова «жрэш». – Ты хоць аднаго чалавека бачыў, каб столькі еў? Празь цябе потым дробкі, і гэты гідкі тлушч на вуснах, і паскудны піўны пах! Я дзіўлюся, як табе не зьневажальна праглынаць ўнутар гэтую перажованую, змочаную сьліною брыду?

Вочы Рыгора загарэліся, кулакі сьціснуліся, і ўсё ягонае цела ператварылася ў спружыну, як у дзень апошняе сваркі з татам. Ён адчуў, што зараз адным ударам расплюшча Лявону вусны і зубы, але той дадаў:

– Успомні, хто выцягнуў цябе зь вязьніцы? На тваім месцы я паводзіўся б сьціпла, хоць першым часам.

І Рыгор садзьмуўся, як паветраны шарык.

– Выбачай, братка.

Яны памаўчалі хвіліну, гледзячы ў розныя бакі, і Рыгор паўтарыў:

– Прабач. Давай, сьпі, калі хочацца. Ты сьпі, а я за бэнзінам схаджу. І соку табе прыхаплю.

Лявон хмыкнуў. Рыгор замірэнча крануў яго за калена і ціхутка засьпяваў песьню, нейкую новую, якую Лявон раней ня чуў. Здаецца, словы былі нямецкія, але гэта быў ня Шубэрт. Сварка згладзілася, здалася сьмешнай і бессэнсоўнай. Лявон падцягваў сьпеў мыканьнем. Стала хораша, але сумна: у мэлёдыі адчуваўся выразны густ трывогі.

Калі песьня скончылася, Рыгор падміргнуў Лявону і выскачыў у цемру. «Чакай, Рыгору, хто гэта быў?» «Гэта Малер, я яго добра ведаю. Трохі ўплывае, га? Пасьпяваем яшчэ!» Ляпнулі дзьверы, сьвятло ў кабіне згасла, і неўзабаве таямнічыя зялёныя кружочкі і стрэлачкі прыбораў выявіліся зноў.

Калі Лявон прачнуўся, ўжо разьвіднела. Вокны кабіны спрэс запатнелі драбнюткімі сьветла-шэрымі парасінкамі. Ён правёў тыльным бокам далоні па лабавым шкле, і пад ягонай рукою сабраліся раўчукі, пабеглі ўніз. Звонку была ясная раніца – сонца, яшчэ нізкае, асьвятляла толькі верхавіны ялін леваруч дарогі. Лявон адчыніў дзьверы, саскочыў на дарогу і быццам абмыў твар халоднай вадой – да тога сьвежае было паветра. Ён удыхнуў халодны струмень, і па скуры пабеглі золкія мурашкі.

– Што, выспаўся?

Рыгор сядзеў ля тоўстае яліны непадалёк стаянкі. Убачыўшы Лявона, ён пацягнуўся і ўстаў, атрасаючы дробкі з жывата і нешта дажоўваючы.

– Бач, я гадзіны дзьве тупаў у бок Менску, але нічога не знайшоў. Ані заправак, ані паказальнікаў, нічога! Вярнуўся вось. Мо памятаеш – мы ўчора пасьпелі разьвярнуцца ці не? Мо я ня ў той бок пайшоў?

– Па-мойму, мы не разьвярнуліся, – мовіў няўпэўнена Лявон і паказаў: – Менск мусіць там, а Брэст – вунь там.

Яны разам паглядзелі спачатку туды, потым сюды, але бакі нічым не адрозьніваліся. Сьветла-шэры асфальт зь перарывістай белай паласою, высокі нерухомы лес.

– Мабыць, надта далёка ад'ехалі. Паўгадзіны на хуткасьці сто – гэта ж дзесяць часоў хады... Нядзіўна, – Рыгор пачухаў сабе грудзі і скрывіўся. – Памыцца б! Дзёўбнула нас глядзець на гэтыя аўтобусы… Зараз бы дома сьнедалі.

Памаўчалі.

– Ну... Пайшлі наперад, ці што? Можа трапіцца якая вёска.

– Пайшлі! Што яшчэ рабіць.

Перад тым, як выправіцца, Рыгор расчыніў заднія дзьверы аўтобуса і паказаў Лявону свае знаходкі: акрамя гурбы чорных тканкавых торбаў з грашыма, там выявіліся колькі вялізарных пакункаў з салодкімі кукурузнымі палачкамі, ліхтарык, зялёны парасон і помпа для ровару. Рыгор напёрся, каб Лявон набіў свой заплечнік далярамі – на ўсялякі выпадак – а сам узяў пад паху кукурузныя палачкі.

У пачатку шляху яны гучна сьпявалі ўсё, што маглі ўспомніць, потым Рыгор расказваў анэкдоты і турэмныя байкі, а потым пайшлі моўчкі. Дзеля забаўкі стараючыся наступаць туфлямі роўна на белую паласу, Лявон разважаў пра ўсё, што бачыў і чуў за апошнія дні, асабліва пра сваю размову са сьвятаром. За горадам – пекла?.. Сонца стаяла высока, сьпявалі птушкі, уздоўж дарогі пырхалі матылі, праносіліся мухі, завісалі на месцы нейкія казуркі накшталт пчолаў, але паменей. Аднаго разу нізка над дарогай з шоргатам праляцелі дзьве вялікія качкі. Усё гэта слаба нагадвала пекла і супакойвала. Рыгор таксама быў цалкам бясхмарны – ён скінуў красоўкі ды йшоў цёплым асфальтам басанож, з задавальненьнем глядзеў абапал і няспынна падмацоўваўся кукурузнымі палачкамі.

Густыя цёмныя яліны перамяжоўваліся асінамі і бярозамі. Часам зарасьнікі сыходзілі ўніз, перарываліся ровам, а дарога перасякала яго па насыпу. З травы рэгулярна тырчалі квадратныя слупкі з нахільнай чорнай паласой, але без усякіх зьвестак. Адзнакі кілямэтраў? Калі сонца ўстала наўпрост над дарогай, яны зрабілі прывал – збочылі з асфальту і селі пад ценем шырокіх іглістых лапаў. Сагнаўшы зь сябе буйнога рудога мураша, Рыгор сказаў, што па мурашніку можна вызначыць, дзе поўдзень, а дзе поўнач – бо мурашы будуюць свае дамы з паўднёвага боку дрэва. Лявон, ляніва падняўшы бровы, спытаў, чаму гэтак.

– Бо з паўднёвага боку цяплей! – з урачыстасьцю абвясьціў Рыгор. – А яшчэ з паўднёвага боку на дрэвах расьце мох, ён таксама любіць цяпло.

– Скуль ты ведаеш?

– У школе казалі, – Рыгор устаў і агледзеў яліну, але мох рос з усіх бакоў аднолькава.

– Хіба ты ў школку хадзіў? Скуль упэўненасьць?

– Лявоне! Няўжо ты нарэшце пачынаеш жартаваць? Дачакаўся!

Лявон, які і не зьбіраўся жартаваць, крыху падумаў, а потым панура запытаўся пра другое:

– А што, калі мы сюды надоўга трапілі? Што мы будзем рабіць, калі пройдзе застуда? Бо цёпла.

Застуда сапраўды турбавала Лявона. У ягонай галаве трохі шумела, нос быў яшчэ закладзены, але ён пачуваўся нашмат лепей, чымся ў апошнія дні. Рыгор штучна пакашляў і прапанаваў начаваць галяком у траве – ураніцу ляжа раса і так застудзіць, што матка не пазнае. Узгадай, як сёньня было. Яны ляглі і маўчалі.

Праз паўгадзіны Рыгор дахрумсьцеў апошнія палачкі і штурхнуў Лявона. Яны рушылі далей, часам казалі адзін аднаму нешта нязначнае, але абодва адчувалі, як уздымаецца мімаволі трывога.

Калі сонца пачало хіліцца да захаду, шаша раптам паднялася на горку, асіны і бярозы перамаглі над ялінамі і лес прасьвятлеў. Наперадзе цераз дарогу перакінуліся правады, і, наблізіўшыся, яны ўбачылі шырокую прасеку з высокавальтовай лініяй. Прасека буйна зарасла бясформавымі, безыменнымі паўдрэвамі-паўхмызам, паміж якімі ў абодва бакі ад шашы сыходзілі сьцяжынкі. Лявон і Рыгор рассудзілі, што магістралем яны натупаліся ўжо досыць, і варта паспрабаваць пайсьці ўздоўж электралініі, мусіць жа яна куды прывесьці.

– Направа ці налева?

Рыгор павярнуў галаву туды-сюды, але не знайшоў аніякае розьніцы.

– Давай направа. За сонцам. Больш пасьпеем прайсьці да цемры, – навукова разважыў Лявон.

Яны спусьціліся насыпам на сьцежку і акунуліся ў зарасьнікі. У густым гудзеньні правадоў ня чулася ні іхніх крокаў, ні шуму дрэў, ні птушак. Рыгор сказаў, што ў гэтай высокай траве могуць весьціся зьмеі і абуўся. Часам сьцяжынка гублялася, і, рассоўваючы рукамі пругкія галіны, Лявон азіраўся назад, каб не хваснуць Рыгора па твару. Празь нейкі час Рыгор адстаў, а потым радасна паклікаў Лявона – ён знайшоў маліны. Лявон спыніўся і назіраў, як ён есьць. Думкі марудна вагаліся: «запэцканыя ў чырвоны сок пальцы... ягады складаюцца з маленькіх шарыкаў…» Яшчэ Лявон думаў пра малюнак уласных сьлядоў на мапе, які пускаў зараз доўгі і тонкі самотны парастак.

– Чорт! Чарвяк! – абурыўся Рыгор, адплёўваючыся. – Тоўсты, жоўты! Скаціна! Бач ты, і тут чарвякі водзяцца.

– Ага... І паспрабуй адгадай, хто яшчэ можа весьціся ў гэтым лесе, – шматзначна сказаў Лявон. – Ну што, наеўся? Рушымо далей?

– Хто яшчэ можа весьціся? Ты каго маеш на ўвазе? Ваўкоў зь мядзьведзямі? – Рыгор паспрабаваў ісьці побач зь Лявонам, але ўдваіх на вузкай сьцежцы было цесна.

– Мядзьведзі – гэта было б надта проста і будзёна для нашага дзіўнага сьвету.

– Маньякі? Мярцьвякі? – засьмяяўся Рыгор. – Слухай анэкдот! Сустрэліся аднаго разу Хічкок, Рамэро і Фасбындэр – і паспрачаліся, хто даўжэй на могілках уночы вытрымае. Прыехалі апоўні на могілкі і разыйшліся па розныя бакі. Першы ня вытрымаў Хічкок – праз гадзіну выбягае і галосіць: «Мама!» Праз дзьве гадзіны выбягае Рамэро: «Ратуйце!» А Фасбындэра чакалі-чакалі, дый не дачакаліся, ён толькі ўраніцу зьявіўся, заспаны. Хічкок і Рамэро пытаюцца: як гэта ты не спалохаўся? Ты ж на’т аніводнага фільма жахаў не зрабіў? Фасбындэр адказвае: затое я зрабіў шмат нудных фільмаў. Ад іх нават мёртвы ўцячэ.

Лявон паківаў. Чаму ў тваіх анэкдотах абавязкова хтосьці з кімсьці сустракаюцца і пра нешта спрачаюцца? І што гэта наогул за людзі? Рыгор адказваў, што зусім ня ўсе ягоныя анэкдоты гэткія, ёсьць і іншыя; людзі ж гэтыя – славутыя рэжысёры.

Цямнела. Лявон прапанаваў шукаць дзе начаваць, пакуль яшчэ хоць нешта відаць. Каб не калоцца сухой ігліцай, яны ўладкаваліся пад тоўстым старым дубам, наводдаль сьцяжынкі, на мяжы лесу і прасекі. Распрануўшыся па майткі, каб добра застудзіцца, і паадкідаўшы ў бок жорсткія жалуды, яны апусьціліся ў густую нізкую траўку і ляглі на сьпіну. Рыгор нягучна засьпяваў «Ляснога цара».

Ужо была глыбокая ноч і цемра, калі Рыгору раптам стала пранізьліва холадна і самотна. Ён прыслухаўся да левага боку, спрабуючы ўлавіць Лявонаў подых праз лёгкі шолах лісьця зьверху і гудзеньне правадоў. Цішыня. Рыгор асьцярожна падаў руку, але пальцы кранулі толькі халодную траву. «Ляво-оне», – ціхутка паклікаў ён, спадзяючыся пачуць у адказ хоць мармытаньне ці сонны чмых. Рыгор закашляўся і сеў, абдымаючы сябе за плечы, каб угрэцца. «Куды ён мог падзецца?»

– Лявоне! – хрыпла крыкнуў ён, – Лявоне! Дзе ты?

Ён памацаў зямлю вакол і знайшоў сваю вопратку, складзеную акуратным стосам. Плюнуўшы на застуду, ён пачаў нацягваць суколку, але спачатку заблытаўся ў рукавох, а потым выявіў, што надзеў яе задам наперад – каўнер ціснуў шыю. Перагортваючы суколку, ён раптам пачуў крокі і замёр.

Крокі чуліся з боку прасекі, і гэта былі не Лявонавы крокі. Напалову прасунуўшы галаву ў каўнер, Рыгор роспачна ўслухоўваўся. Крокі то паскараліся, то запавольваліся, і былі б падобныя да хады дужа п'янага чалавека, які зь цяжкасьцю трымаў раўнавагу, калі б ня іхная сухая лёгкасьць і шпаркасьць, часам нават тапатаньне. «Сабака? Бегае сьцежкай, абнюхвае кусты, тады-сяды спыняецца, каб падняць нагу? Але хіба сабакі бегаюць у поўнай цемры? Халера іх ведае…» Ззаду пачулася далёкае буханьне, і Рыгор абліўся халодным потам, адначасна разумеючы, што гэта хутчэй за ўсё птушка – сава ці які пугач. Крокі таксама замёрлі, а потым з прасекі пачулася касьцёвае лясканьне, празь якое сэрца Рыгора ўпала кудысьці ўніз жывата. «Шкілет! Чорт, гэта жа шкілет!!» Крокі аднавіліся, пагрозьліва павольныя.

Рыгор сьцяўся ў тугі камяк, сьцяў зубы. «Лявон?.. Што яны зрабілі зь ім?.. Як гэта ён сказаў – паспрабуй здагадайся, хто яшчэ можа весьціся ў гэтым лесе... І як я выпусьціў момант, калі яны яго пацягнулі? – Рыгор адчуў гарачы жаль за Лявона і сорам за сябе. – Бегчы туды? Можа, яго яшчэ ня позна выратаваць? – Але ён ня здолеў нават зрушыць рукой, жах быў дужэйшы за яго. – Які ж я ідыёт, што ня ўзяў калаша!» У роспачы ён засьпяваў пра сябе «Ліпу», бязгучна ляпаючы вуснамі і адчуваючы, як музыка напаўняе яго мужнасьцю. Крокі зноў паскараліся, запавольваліся, потым аддаліліся і пакрысе зьніклі, але Рыгор яшчэ доўга не адважваўся нават варухнуцца.

Прайшла вечнасьць, потым яшчэ адна і яшчэ адна. Ноч канчалася. Паветра зрабілася вадка-шэрае, вакол праступілі абрысы дрэў, а зьлева абазначылася постаць Лявона, які скрукаваўся ўва сьне. Тады, у цемры, Рыгору не хапіла дзясятку сантымэтраў, каб дацягнуцца да яго. Каб праверыць, ці не падманваюць яго вочы, ён пасунуўся да Лявона і крануў яго за халодную нагу. Нага тарганулася. Камень ссунуўся з грудзяў Рыгора, яму стала сьветла, спакойна і радасна: Лявон жывы, а ён невінаваты! Ён глыбока ўздыхнуў і ўстаў, каб надзець джынсы і красоўкі. «Але ўсё ж такі якая шуя! Ён спаў, а я тут марцьвеў сам-адзін!»

– Прачынайся! – ён штурхнуў Лявона ў пятку. Раздражненьне і злосьць.

Лявон падняўся на локці і адразу задрыжаў.

– Дзе мая кашуля? Т-так, застуда атрымаецца добрая, – сказаў ён, чхнуў і пачаў пасьпешліва адзявацца.

– Як спалася? Нічога ня чуў?

– Не, а што?

– Хтосьці хадзіў вакол нас. Дзіўныя такія крокі, быццам нейкі шкілет, – сказаў Рыгор сур'ёзна, але змоўк, зразумеўшы па погляду Лявона, што той чакае пачуць чарговы анэкдот.

Удзень ізноў жарыла, і Рыгор зьдзеў суколку, з агідай адзначыўшы брудны каўнер. Апошняга разу ён перадзяваўся каб пайсьці ў Опэру, два ці тры тыдні таму. «Вось халера! І куды мы шыбуем? І навошта?» Ён патрос галавой і крыкнуў Лявону, які крочыў наперадзе:

– Гэй, Лявоне, пайшлі назад! Здаецца, акрамя Менску сапраўды нічога няма. За два дні дабярэмся. Чуеш, Лявоне? Я хачу ў лазьню!

– Пачакай… – Лявон прайшоў яшчэ з паўсотні крокаў і паказаў рукою наперад, – Глядзі!

Прасека плаўна сыходзіла ўніз, адкрываючы агляд: лес наперадзе радзеў і саступаў, праваруч віднелася прасёлкавая дарога, а за ёй цямнела нейкая драўляная пабудова. Паскорыўшы крок, яны пачалі спускацца. Рыгор, павесялеўшы, уголас фантазіяваў на тэму вясковае лазьні і самагонкі, а Лявон маўчаў і неспакойна азіраўся. Усё вакол было дзіўнае і смутна знаёмае, ён нібы бачыў гэта раней ува сьне.

Драўляная пабудова сталася закінутай адрынай на краю мястэчка, углыб якога бегла дарога. Абапал стаялі рознакаляровыя аднапавярховыя хаткі, зь нізкімі платамі, кветнікамі, бярозкамі і лаўкамі.

– Рыгор, гэта ж Кляновіца! – мовіў Лявон зь нейкім незразумелым жахам.

– Кляновіца? Вёска так называецца? Дзе ты прачытаў? – Рыгор углядаўся ў хаткі, але яго хвалявала ня назва, а шыльда прадуктовае крамы ўдалечыні.

– Гэта ж мая вёска! Я тут нарадзіўся! – Лявон ледзь не крычаў.

– Дык добра! Чаго хвалявацца? Усе супэр! Нарэшце! Бачыш, інтуіцыя вывела цябе да роднае вёскі, – Рыгор радасна пацягнуўся і падміргнуў. – Пайшлі ў краму, возьмем пажаваць чагосьці.

– Гэтага быць ня можа! Першае, я ўпэўнены, што мінуласьці не йснуе, і таксама не йснуе ніякае Кляновіцы!..

– Дый ліха на іх, на ўсіх гэтых навукоўцаў, міністраў і сьвятароў, – зарагатаў Рыгор, – яны самі нічога ня ведаюць. Зусім табе галаву затлумілі! Яны табе, а ты мне. Бачыш, насамрэч і мінуласьць ёсьць, і жыцьцё па-за Менскам ёсьць. Памятаеш анэкдот...

– Другое, мы не маглі сюды гэтак скора дабрацца! – перапыніў Лявон. – Гэта ж Гомельская вобласьць!

– Ну дык што? Мы ж колькі на машыне ехалі, а зараз тупаем ужо другі дзень. Пайшлі, я піць хачу!

Да Рыгора вярнулася былая ўпэўненасьць, і Лявон разгублена пайшоў за ім, гледзячы на платы. З глыбінь сьвядомасьці ўсплывалі ўспаміны, то смутныя, то выразна-яркія. Ён ужо пачаў спадзявацца, што ўсе ідэі Пятруся былі выдумкай. Тэорыя не пацьвердзілася? Вось яна прастора, вось ён час – роднае мястэчка і цэлае жыцьцё, пражытае тут. Гэтай дарогай яны зь сябрамі хадзілі па грыбы, а ў старым хляве хаваліся і ўпотай курылі... Ці ня ў гэтым хляве? Вось тут, здаецца, раней штолета гатавалі дровы, і зямля была па костачкі абсыпаная бледна-жоўтым пілавіньнем. Так – нават трава на гэтым месцы слаба расьце. А вось тутака, пад плотам, пад вялізарным лопухам, ляжаў мяч! Нібы выразны здымак перад вачыма – пругкі гумовы мяч у чырвона-сіне-белую паласу пад тоўстым, валасатым зьнізу лісьцем. Лявону ўявіўся гук, што адбываецца праз удар нагой па гумоваму мячу, і адчуваньне ўдару ў назе, абутай у карычневую сандалю. А ў гэтай краме ніколі нічога не прадавалі, акрамя хлеба, цыгарэт і гарэлкі, але аднойчы завезьлі жвачкі з малюнкамі пад кожным фаньцікам – і яны ўцяклі з урокаў, каб пасьпець купіць.

Рыгор ужо выходзіў з крамы, пераможна ўздымаючы над галавой бутэльку зь півам. Ён адкаркаваў яе аб выцьвілую раму старэнькае тэлефоннае будкі, і з бутэлькі шуснула шума, заліваючы яму рукі і джынсы.

– Халера! – весела выялаўся ён і зрабіў доўгі глыток. – Ну, дзе твая хата, Лявоне? Вядзі ў госьці, калі ўжо прыйшлі!

Лявонава хата стаяла ў цяністым завулку, за зялёнай, крывенькай драўлянай брамай. Колькі Лявон сябе памятаў, яна ніколі не адчынялася, створкі праселі пасярэдзіне і ўрасьлі ў зямлю. Лявон ужо зусім супакоіўся і адчуваў цяпер толькі прыемнае хваляваньне. Вяртаньне дадому! Каб адкрыць весьнічкі, трэба было націснуць клямку, якая падымала зашчаўку з унутранага боку. Зашчаўка ляснула, весьнічкі рыпнулі і адчыніліся. Яны прайшлі ўва двор. У гарачых сонечных промнях са звонам праносіліся мухі, у кветніку стракаталі конікі. Дзьверы ў хату былі адчыненыя, на верандзе чуўся звон посуду і шкварчэньне алею на патэльні.

На ганак, выціраючы рукі аб зялёны фартух, выйшла матуля. Яна пафарбавалася ў сьветла-руды колер, схуднела і выглядала сьвежа і молада. Лявон зьнямеў і толькі глядзеў на яе ўва ўсе вочы.

– Лявоне! – пляснула яна рукамі, – Дачакаліся! Я ўжо думала ты зусім пра нас забыў! Зьбіралася паехаць да цябе, даведацца што ды як. Здаў свае іспыты нарэшце? Неўзабаве і лета скончыцца, а ты ўсё вучысься! А гэта хто, аднакурсьнік?

– Добры дзень! Мяне клічуць Рыгор, мы зь Лявонам сябры, – весела назваўся Рыгор і штурхнуў Лявона ў бок: – Як тваю матулю клічуць?

– Кліч мяне цёця Ганя, сынку. Хадзем у хату, якраз бульбачка пасьпела! Заходзьце, ну! – і яна схавалася ўнутры.

Пасадзіўшы Лявона і Рыгора за прахалодны стол на кухні, якая здавалася цёмнай пасьля сонечнай вуліцы, матуля завіхалася вакол іх зь бясконцымі рондалямі, слоікамі, талеркамі, лыжкамі, відэльцамі. На стале зьявіліся міскі з кіслай капустай, маласольнымі агуркамі, салёнымі памідорамі, сьвежым лукам, бутэлька гарэлкі, сподачак зь цёртым хрэнам, кошык з чорным хлебам, слоік са сьмятанай, збан зь вішнёвым узварам, дошчачка з нарэзаным салам, акружак з гарчыцай. Рыгор зь зіготкімі вачыма ўжо ўпісваў хлеб з салам і лукам, а на настойлівую матчыну прапанову паесьці спачатку шчаўя адказаў глыбокім і сур’ёзным кіўком.

– А ты што ж сьмятанкі не дадаў, Лёвутка? Дайкася, яечка пакладу табе, – мама паклала яечка, ласкава дакранулася да ягоных валасоў і зноў пабегла на веранду, рэзаць кроп.

– Лёвутка? Ха-ха, я таксама цябе Лёвуткам клікаць буду, – усьміхаючыся набітым ротам, падміргнуў яму Рыгор.

Лявон аслупянела сядзеў перад талеркай з гарачым шчаўем і пагладжваў пальцам ложку. Дробны напіс «нерж». Калі ўвайшла маці з кропам у мокрых руках, ён спытаў яе, дзе бацька зь Міколам. Мама спынілася і падрабязна расказала, як яны тога тыдню паехалі да бабулі Марысі ў суседнюю вёску. У бабулі дужа цёк дах, і трэба было яго перабраць, пакуль суха.

– Дык мы ім дапаможам, цёця Ганя! Ці далёка тая вёска? – аўтарытэтна сказаў Рыгор і пацягнуўся за салам.

– Сядзі! – махнула на яго маці, – Паесьці на’т не пасьпелі! Яны і самі неўзабаве скончаць. Колькі там тога даху! Адпачывайце. Апавядзіце лепш, што ў сталіцах адбываецца.

Выявіўшы, што Лявон смаркаецца і чхае, а Рыгор кашляе, мама распачала дзейнасьць: накарміла абодвух мёдам (і дасачыла, каб Лявон праглынуў ня менш сталовае лыжкі), прымусіла іх па чарзе парыць ногі ў тазіку з гарачай гарчычнай вадой, знайшла дзьве пары тоўстых ваўняных шкарпэтак (а для Рыгора яшчэ і ваўняную хустку, каб завязваць вакол грудзяў), заварыла гарбату зь мяты і сьвятаяньніка, выветрыла пакой і паслала ім чыстую бялізну. Паклала іх у ложкі і пазабараніла выходзіць з хаты да выхварэньня. Лявон не супярэчыў – яго моцна хіліла спаць, а Рыгор, зьеўшы пасьля дабаўкі шчаўя яшчэ поўную патэльню бульбы са скваркамі, быў шчасьлівы і згодны на ўсе.

Матуля села на ложак да Лявона і, пагладжваючы яму калені, пачала грунтоўнае апісаньне свайго мернага жыцьця. Рыгор слухаў, жвава цікавіўся, устаўляў слушныя пытаньні і заўвагі, а Лявон спаў, прыадчыніўшы рот, што надавала ягонаму твару жаласны выраз.

2. Лявонава каханьне

Лявон паціху прывыкаў да новага жыцьця. Ён больш ня кідаўся ад маці, калі яна цягнулася прылашчыць яго, паслухмяна зьядаў па лыжцы мёду штодня, парыў ногі ў тазе ды рабіў інгаляцыю над рондалем з кіпенем, накрыўшы галаву махровым рушніком. Але ў першы жа дзень яны з Рыгорам дамовіліся, што акрыяць ад застуды ім ані ў якім разе нельга – гэта магло б прывесьці да сама нечаканых і непапраўных вынікаў. Уначы, стараючыся не рыпець масьніцамі і не абудзіць матулю, Рыгор прабіраўся на веранду, мачыў у халоднай вадзе прасьціны, а потым тармасіў Лявона. Моўчкі скаланаючыся, яны загортваліся, перашэптваліся. Вільгаць паціху выпаралася, і, грэючыся, Лявон ізноў засынаў. Да раніцы прасьціна высыхала, і маці нічога не заўважала.

Са сьпевамі было прасьцей: маці да сьлёз спадабаліся Ціхія песьні, яна неўзабаве вывучыла словы і ахвотна падпявала ім, Шубэрта ж проста слухала, ківаючы галавой у тахт. Звычайна яны шмат сьпявалі пасьля абеду, калі ўсе гаспадарчыя справы былі зробленыя, а кампот звараны і пастаўлены астуджацца ў вядро з халоднай вадой. Пагладжваючы аксамітнае лісьце герані ля вакна, Рыгор, акругляў рот і старанна выводзіў мэлёдыю. Ягоны рэзкі і слушны барытон вёў за сабою душэўнае, мяккае кантральта матулі і летуценны тэнар Лявона.

Некалькі разоў маці спрабавала пашырыць іхны рэпэртуар і нават зьвярталася па дапамогу да старэнькага прайгральніка-валізкі «Юность». У шуфлядзе пад прайгральнікам захоўваўся невялікі стосік кружэлак у пацёртых папяровых капэртах. Мама брала стосік на калені і замілавана перабірала кружэлкі, збольшага з эстраднымі песьнямі. Яны пераспрабавалі ўсё, але ніводная зь іх ня ўзрушыла Лявона з Рыгорам. Яны слухалі, але ніколі не падпявалі. Мама не настойвала, разумеючы, што ў моладзі свае густы, і неразумна было б чакаць ад іх захапленьня хітамі трыццацігадовай даўніны. І яны зноў сьпявалі Сільвэстрава.

Пасьля сьпеваў сьвет рабіўся выразна шчасьлівы і радасны. Матуля цалавала хлопцаў у патыліцы ды з памаладзелым тварам бегла ў гарод, прарэжваць моркву ці перагортваць на другі бок гарбузы. Ад дапамогі застуджаных яна са сьмехам адмаўлялася, і яны, у чаканьні падвячорку, ішлі на шпацыр па мястэчку. Традыцыйна сядзелі на зялёным пагорку ля крамы, дзе Рыгор курыў цыгарэту і выпіваў бутэлечку піва, а Лявон, прыхінуўшыся да плота, глядзеў на неба. Рыгор ведаў, што ў гэтыя моманты лепш памаўчаць, але часам яму карцела:

– Гэй, Лявоне? Слухай анэкдот. Сустрэліся аднаго разу Лі Бо і Ду Фу, і кажа Лі Бо: чуеш, Ду Фу, ты мне сябар? Сябар. Дык напішы за мяне верш, бо няма натхненьня. Ду Фу напісаў. Неўзабаве сустракаюцца яны зноў, і зноў Лі Бо кажа: чуеш, Ду Фу, ты мне сябар? Сябар. Дык напішы за мяне верш, бо няма натхненьня. Ду Фу напісаў, што зробіш. Але наступнага разу, калі яны сустрэліся, Ду Фу першы пытаецца: Лі Бо, ты мне сябар? Сябар. Дык вось табе верш, скажы, што ён твой. Лі Бо прачытаў і кажа: што гэта за паскудзьдзе? Ду Фу адказвае: прабач, няма натхненьня. Але ты ж мне сябар?

Пасьля паўзы Лявон спытаў:

– А гэта хто наогул такія?

– Ну… кітайскія паэты.

Аднойчы, пасьля чарговае бутэлькі і чарговага дурнога анэкдоту, Рыгору спатрэбілася забегчы дадому, а хмурны празь перапыненыя летуценьні Лявон устаў дый пайшоў на шпацыр адзін, не чакаючы прыяцеля. Ён мінуў сельсавет з паніклым бязь ветру сьцягам, маленькую аднапавярховую школку, зачыненую зараз на вакацыі. Лявон ішоў павольна, глыбока ўдыхаючы: сьвежае сена, габляваныя смалістыя дошкі, дзёгаць, яблыкі. Настрой вяртаўся да яго. Ён перасёк жвіровую дарогу да чыгуначнай станцыі, памарудзіў, гуляючы шэрым пыльным каменьчыкам: ці не схадзіць туды? Дарога загіналіся направа, за апошні вясковы сад, і бегла ў палі.

Раптам яму пачулася далёкае бразджаньне роварнага званочку, недзе за паваротам. Падалося? Не! Узрушаны, ён хутка рушыў дарогай. Пыльныя каменьчыкі разьляталіся і адскоквалі, замінаючы крок. Калі ён дасягнуў павароту і зірнуў наперад, яму перахапіла подых – удалечыні каціла на ровары постаць з чорнымі валасамі, у белай сукенцы. Не адчуваючы ног, ён пайшоў за ёй, праз моцнае хваляваньне гледзячы ня ў неба, як звычайна, а ўніз, на каменьчыкі. Сьлед колаў быў ледзь відомы, але Лявон упарта сачыў віхлістыя рубцы ды ўзіраўся ў іхныя плыўныя зігзагі, быццам яны маглі яму нешта расказаць.

Хутар стаяў на паўгадзіне хады ад Кляновіцы. Старэнькая, чыста пабеленая хатка з бляшаным дахам, парай пуняў збоку і зьдзічэлай грушай. Хутар быў і падобны, і непадобны да тога, пра які так часта марыў Лявон. Хатка ня мела ганку, але мела маленькія сенцы з трохкутовым дахам і вакном, падзеленым на дробныя квадрацікі.

Сэрца стукала высока, бадай у горле. Лявон збочыў з дарогі і набліжаўся. Твар гарэў. Трава пад нагамі была мяккая, нібы ўва сьне. Яму здавалася, што ён запомніць усё гэта назаўсёды, што ягоныя вочы ператварыліся ў фотаапараты: жалезны люк, абгароджаны крывенькімі слупкамі; доўгія цені ад слупкоў; сагнуты на палове сьцяны вадасьцёк; карункавыя фіранкі ў вокнах.

Перад дзьвярыма Лявону заказытала ў носе, з грудзяў паднялася непадуладная хваля, і ён зь вільгацьцю чхнуў. Зажмурыўшыся, ён уціраў нос хусткай, а калі расплюшчыў вочы, яна ўжо адчыніла дзьверы і стаяла перад ім – чорнавалосая. Яна запытальна ўсьміхалася, але ў ейных цёмных вачох яму бачылася ня толькі пытаньне, але і зацьвярджэньне, адказ. Яна была менавіта такая, як уяўлялася яму: вытанчаны насок са сьлядамі вяснушак, шырокі рот, выразна акрэсьленыя вусны з прыпаднятымі ўва ўсьмешцы куткамі.

– Як цябе завуць? – спытала яна проста.

– Лявон, – праз доўгае маўчаньне ягоны голас быў хрыплы. «Зараз яна вынесе мне ваду ў коўшыку», – пранеслася думка.

– Ты скуль? Я цябе раней ня бачыла.

Лявон адказаў, што ён з Кляновіцы, прыехаў да матулі на вакацыі. Яе клікалі Алеся. «Алеся? Гэта ўжо неяк занадта, лубок якісьці», – мільганула ў галаве, але ён адразу ж сагнаў гэтую думку. Яна не пыталася, навошта ён прыйшоў, а толькі казала пра надзённае і пасьміхалася куткамі. Між вушаком дзьвярэй і падолам ейнага сьветлага сарафана прасунуўся вялізарны чорны сабака, падняў мудрую морду і, прыадкрыўшы пашчу, глядзеў на Лявона. Яна паклала руку яму на галаву і сказала, што яго клічуць Фаўст, а парода – ньюфаўлэнд. Лявон глядзеў на ейную руку, з блакітнымі венкамі на тыльным баку далоні і далікатна-эліптычнымі пазногцямі, ледзь падоўжанымі. Яны селі на лавачку пад грушай, там было прахалодна і пахла вільготным ценем. Фаўст уладкаваўся побач і прыязна дыхаў, высоўваючы язык не далей дазволенага ветлівасьцю. Яна расказала, што скончыла ў гэтым годзе мэдвучэльню і зьбіраецца паступаць на інстытут.

– Мэдінстытут? – Лявон успомніў, як ён правёў ноч на аўтобусным прыпынку каля мэдінстытута, дзе па-за дрэвамі была відаць ягоная будыніна, і адчуў глыбокую павагу да тога месца і часу. Яму заманілася вярнуцца туды, зноў сядзець на прыпынку і чакаць, чакаць доўга, хоць цэлую вечнасьць, каб аднойчы ўбачыць, як яна, сьпяшаючыся, праходзіць міма.

А яна ўсё гаварыла, гаварыла, і ён нешта адказваў. Замест коўшыка вады яна прапанавала гарбаты. Лявон радасна пагадзіўся і глядзеў, як падол сарафана закруціўся вакол ейных ног, калі яна ўстала. Якія лёгкія і дакладныя рухі! Яны перайшлі за хату, да старога драўлянага століка, і ўладкаваліся на ўгрэтых сонцам плястыкавых крэслах. Алеся прынесла на бляшаным, размаляваным кветкамі падносе два кубкі з чорным чаем і сподачак з сочывам. Ён ува ўсе вочы глядзеў на яе і думаў, што яна, пэўна, адчувае ягоны погляд, дужа пільны. «Няўжо мы будзем есьці сочыва з аднаго сподку?» – халадок захапленьня пабег па ягонай сьпіне.

Лявон блага памятаў сваё вяртаньне дадому ў той вечар, дый навошта было памятаць? Вярнулася толькі ягоная абалонка, а сам ён застаўся лунаць вакол хутара. Ён больш не задумляўся, што такое жанчына і чым яна адрозьніваецца ад мужчыны – гэта зрабілася бессэнсоўна, як задумляцца аб тым, што такое неба ці аблокі. Цяпер ён ня думаў – ён ведаў усе адказы, без дапамогі акадэмікаў і анатамічных атлясаў. Ён успамінаў абрыс ейнага твару і праз гэта быццам напаўняўся эфірам: цела страчвала вагу і ўзьлятала над зямлёю, прывязанае толькі тонкай нітачкай.

Раніцай, калі ён прачнуўся і сядзеў на ложку, задуменна боўтаючы голымі нагамі, маці і Рыгор падступіліся да яго з пытаньнямі – дзе ён быў, што зь ім здарылася? Лявон без утояў расказаў, што пазнаёміўся зь дзяўчынай, што жыве непадалёк. Маці і Рыгор пераглянуліся і пачалі асьцярожна выпытваць падрабязнасьці: хто ды дзе, як ды чаму. Але тут са двара пачуўся брозгат клямкі на весьнічках, басавіты брэх, і звонкі голас паклікаў гаспадароў. Алеся прыехала сама.

Яна сталася адкрытай, таварыскай, простай – і не адчуваць да яе прыязнасьці было немажліва. Першага жа дню яна падмяніла маці на кухні і, заслаўшы Лявона ў краму за селядцом, прыгатавала неверагодна смачны фаршмак, у выглядзе рыбкі з цытрынавай каронай на галаве. Маці, робячы выгляд, што выпадкова праходзіць міма, рупліва сачыла кожнае дзеяньне Алесі, але не магла не ацаніць ейнага стаўленьня да сябе, сьмелага, але поўнага павагі, пачцівасьці і ласкі.

Не прайшло і двух дзён, як мама ўжо клікала яе Лесенькай, Лесечкай, дачухнай, а часам брала ў рукі ейныя вузкія далоні і глядзела ў вочы, з замілаваньнем і ледзь не са сьлязьмі. Лявон не разумеў гэтых сцэнаў і бянтэжыўся. Ён сыходзіў у пакоі і няўважліва гартаў друзьлюткі тамок Пэтраркі, з паніклай чорна-белай галінкай на вокладцы. Яму не абавязкова было глядзець на Алесю ці гутарыць зь ёю – ён пачуваўся нібы ўнутры ейнае аўры, нібы ў пяшчотных хвалях ейнага спакойнага, радаснага сьвятла. «Ці гэта яно – каханьне?» – спытаў ён сябе аднойчы і не знайшоў, што адказаць. Параўнаць было не з чым.

Рыгор, спачатку ўзрушаны фактам існаваньня ў прыродзе дзяўчын, неўзабаве акрыяў ад зьдзіўленьня і пачаў вывяргаць на Алесю свае бясконцыя запасы анэкдотаў, баек і дурных казак. Лявон, асьцерагаючыся грубасьцяў і пошласьцяў, уважліва прыслухоўваўся да Рыгоравых слоў, нават калі ня ўдзельнічаў у іхнай размове наўпрост, але той паводзіў далікатна і ані разу не дазволіў сабе нічога дрэннага. Сталы, вясёлы, дужы, зь беззапіннаю мовай – ён мог лёгка выперадзіць сябра, калі б не нябачная, але амаль датыкальная сувязь, якая адразу ўзьнікла паміж Лявонам і Алесяй. Сувязь стваралася мноствам дробязей-нітак: іхнымі тварамі, зьвернутымі адзін да аднаго нават па-за відомасьцю, як сонечнікі да сонца; іхнымі поглядамі, нячастымі, але яркімі, як промні; іхнымі дыялёгамі, кароткімі, але напоўненымі асаблівым, значным сэнсам, і яшчэ нейкім няўлоўным хваляваньнем, што вісіць у паветры, як пах далёкае чыгункі ці звон конікаў.

Алеся ахвотна прыняла ўдзел у іхніх хатніх сьпевах, а аднойчы прынесла двайную кружэлку Шубэрта «Прыгожая млынарыха». «Гэта татава кружэлка», – сказала яна з гонарам. Лявон і Рыгор адразу ж завялі яе на прайгральніку і з захапленьнем развучвалі словы аж да вечара. Голас Алесін быў тонкі, старанны, але няўмелы, а твар у час сьпеваў рабіўся сур'ёзны і па-дзіцячаму безабаронны.

У некаторыя дні Алеся не прыязджала. Лявон нудзіўся і чакаў да абеду, хоць і ведаў – калі яна не зьявілася а адзінаццатай, дык ужо ня зьявіцца зусім. Лявон са зьдзіўленьнем адзначаў, што на адлегласьці ягоныя пачуцьці ясьнелі, узмацняліся, і, замест сьляпога захапленьня блізкасьцю да яе, усярэдзіне загараўся яркі агонь, які шукаў выйсьця і штурхаў дзеіць. Да якіх менавіта дзеяў – гэта Лявон пакуль што ня здолеў зразумець.

Каб адцягнуцца на штосьці, ён блукаў садам, пагладжваў цяжкія яблыневыя галіны, падоўгу сядзеў на старой лаўцы пад вакном мамчынага пакою, слухаў мушынае гудзеньне на сонцапёку і мэханічныя гукі, што даносіліся з хлява. Там важдаўся са старымі роварамі Рыгор – ён зьбіраў з пары іржавых, крывых калымажын адзінае здольнае цэлае.

Колькі дзён раней Лявон узгадаў яму сваю даўнюю мару пра ровар, і Рыгор з нуды ўхапіўся за гэтую ідэю. Ён выказаў перакананьне, што дрэнная тая мара, якая не ўжыцьцявіцца, і што дрэнны той сябар, які не ўжыцьцявіць мару другога. Ён заручыўся мамчыным дазволам і ўзяўся за справу, але задача ўскладнялася тым, што з інструмэнтаў удалося знайсьці толькі малаток, нажоўку для дрэва і страшэннага выгляду абцугі. Астатняе, поводле слоў маці, бацька і Мікола ўзялі з сабой да бабулі. Праца ішла павольна: старыя ровары былі розных мадэляў і гадоў выпуску, з гнутымі коламі, перакрыўленымі понажамі, парванымі ланцугамі, але Рыгора гэта не бянтэжыла.

І вось, пасьля бадай тыдню штодзённае працы, Рыгор вывеў з хлява за рогі «машыну». Ён наперся, каб Лявон апрабаваў яе зараз жа. Лявон пагадзіўся. Крыху расчараваны празаічна аблупленым сядлом і патрэсканым хромам на шчыткох, ён адштурхнуўся ад зямлі, закінуў нагу і, віляючы, пакаціў дарожкай да ганку. І не пасьпеў Лявон выраўнаваць ход, як правая калашына патрапіла ў ланцуг, хісткая раўнавага парушылася, і ён нязграбна паваліўся ў кветнік, падмінаючы браткі. Рыгор дапамог яму ўстаць і адвёў ровар у хлеў на дапрацоўку: ланцуг быў зачынены адмысловай накрыўкай і стаў бясьпечны.

Цяпер, калі Алеся не зьяўлялася, Лявон ехаў да яе сам і заставаў яе ў садзе, за праполкай бручкі ці за цыраваньнем прадраных бульбяных мяшкоў. Яна была радая яму, але далёкая. Нягледзячы на пасьмешку куткамі і ветлівыя словы, яна відавочна думала пра сваё. «Пра што? Пра што?» – напружваў ён думку, каб сілай пратачыцца за ейны погляд, за лоб. Ён сядаў на кукішкі побач і пачынаў таксама палоць. Яна сур'ёзна паглядала ды казала, што ён зараз запэцкае рукавы, і што лепш пераадзецца. Лявон ішоў за ёй да сенцаў і чакаў, пакуль яна вынесе старую, але моцную яшчэ цяльняшку, з латкамі на локцях – гэта стала іхнай традыцыяй. Цяльняшка была бацькоўская, вялікая, яна пахла ейнай хатаю – складаным спалучэньнем розных пахаў, у якім Лявону ўдавалася адрозьніць толькі адценьні мыла і махоркі. Ён з амаль рэлігійным пачуцьцём браў цяльняшку ў рукі і апранаў паверх сваёй кашулі, здымаць якую саромеўся.

Выдзіраючы парасткі лебяды і багатак з духмянае гліністае зямлі, Лявон спрабаваў разгаварыць Алесю, распытваючы яе ці пра махорку, ці пра бацьку, ці пра мэдвучэльню. Гэта быў пэўны ход. Яна пачынала неахвотна, але скора захаплялася, адрывалася ад бручкі і апавядала, апавядала – нястомна, ў драбнюткіх падрабязнасьцях. Махорку яна сапраўды трымала ў шафе, каб сагнаць моль, а бацька ўжо бадай месяц знаходзіўся на курсах павышэньня кваліфікацыі, ён аграном. Пра бацьку яна магла гаварыць бясконца, і праз гэтую тэму ейны настрой рос асабліва хутка. Яна ўспамінала, як бацька вучыў яе плаваць і езьдзіць на ровары, як выжучыў за дзіцячую хлусьню, і яна з тых часоў ня хлусіла, як даглядаў яе ў час хваробы, як дапамагаў вырашаць матэматыку, як паставіў на месца вывіхнуты палец. Яна паказала Лявону той палец, і ён зь нечаканай адвагай прыцягнуў яго да сябе, разгледзеў. Роўны, каштоўны. Яна засьмяялася, адабрала палец і працягвала. Пакрысе, па цьмяным і ўскосным рыскам, у Лявона склалася адчуваньне, што бацька Алесі быў алькаголікам, але алькаголікам ня дробным і ганебным, а мужным, спакойным і высакародным.

Яна ведала сотні афарызмаў, крылатых выразаў, цытатаў і з задавальненьнем абсявала імі гаворку. Лявон ніколі раней іх ня чуў, і заставаўся сур'ёзным, хоць разумеў па ейнаму тону, што яна чакае пазнаваньня і сьмеху. Крыху пакрыўджаная, яна пачынала тлумачыць, скуль паходзіла тая ці іншая фраза – у асноўным гэта былі кінакамэдыі – і дзівілася Лявонаву невуцтву. Зрэшты, тлумачыць ёй таксама падабалася. Ён у сваю чаргу зьдзіўляўся ейнае памяці і сумленна спрабаваў паглыбіцца ў гумар.

Слухаючы ейны звонкі, гнуткі голас, які адлюстроўваў дзеі ў ролях, Лявон з палёгкай разумеў, што ад яго патрабуецца толькі ўвага, апавяданьні ў адказ не абавязковыя. Ён скуб і скуб пустазельле, дзівячыся на іхнае багацьце пры Алесінае працавітасьці. Пустазельле бездапаможна і слаба чаплялася за зямлю бледнымі карэньчыкамі, і Лявону было шкада губіць гэтыя траўкі, такія прыгожыя пры ўсёй сваёй сьціпласьці. Дачакаўшыся паўзы ў ейным аповядзе, ён спытаў, што яна зьбіраецца рабіць з ураджаем бручкі. Алеся, зрабіўшы вялікія вочы, паглядзела на яго зь перабольшаным зьдзіўленьнем – які дрымучы! – і пачала пералічваць рэцэпты салатаў, супоў і соўсаў. Гумор цалкам вярнуўся да яе. Гэта было поўнае шчасьце – глядзець у дасканалы, знаёмы да драбнюткіх рысак твар. Былі імгненьні, калі Лявон адчуваў такую блізкасьць да яе, што, здавалася, мог увабраць усю яе ў сябе, зьліцца зь ёй, рашчыніцца.

Завялае пустазельле, галінкі і сухое лісьце зь яблынь яны згарналі ў гурбу і запальвалі вогнішча. Алеся лічыла, што попел вельмі карысны на гародніну. Яна давала Лявону разьвесьці агонь, але як ён не намагаўся, гэта атрымлівалася не заўсёды. Запалкі тухлі, газэты не гарэлі. Тады яна прыходзіла на дапамогу, схілялася побач, і праз хвіліну ад жмутка паперы ўжо падымаўся ўпэўнены агонь.

Яна ставілася да вогнішча прагматычна, звыкла. Калі гарэла добра, дык яна абыякава сыходзіла і займалася іншымі справамі. Лявон жа заставаўся сядзець побач, выгляд агню заварожваў і зацягваў яго. Вецер паварочваў у ягоны бок горкі дым, але Лявон не зьмяняў месца, а толькі выціраў сьлёзы і жмурыўся. Часам Алеся падыходзіла, апускалася побач, і праз блізкасьць да яе ён пачынаў губляць цялеснасьць, ператвараўся ў дым вогнішча, лёгкі, напаўпразрысты.

Але часьцей яна клікала яго дапамагчы па гаспадарцы: прыбіць дошку на плоце, каб не матлялася, адпілаваць засохлы яблыневы сук, перасунуць цяжкую бочку з дажджавой вадою. Малаток абавязкова біў па пальцу, тупая нажоўка бадай не пілавала і надзірала на далонях мазалі, але Лявону ўсё было да радасьці. Краем вока ён бачыў, як яна праходзіць побач, і праз гэта ў руках раптам зьяўляліся сілы і ўмеласьць. А калі ўсе справы былі зробленыя, яны пакідалі вогнішча мірна датляваць і йшлі ў хату.

У Алесінай хаце было ціха і прахалодна. Яна садзіла Лявона на канапу ў зале, а сама ішла па шыцьцё. Насупраць канапы, паміж вокнамі, стаяла цёмная кніжная шафа, а на сьцяне мерна цікаў драўляны гадзіньнік. На падлозе – тонкія тканыя палавікі з расьлінавымі ўзорамі, на вокнах – карункавыя фіранкі. Яна ўваходзіла і садзілася побач, а сьледам забягаў Фаўст, громка дыхаў, віляў тоўстым хвастом і ўладкоўваўся ля ног Лявона.

– Навошта табе фіранкі? Яны ж перашкаджаюць глядзець? І сьвятло зачыняюць.

– Як навошта? – гаварыла яна з дакорам, – Каб звонку не было відаць!

– А ўвечары? Калі гарыць сьвятло, праз фіранкі ўсё відаць.

– А ўвечары патрэбныя шторы. Ты быццам з дуба зваліўся! Табе што, падабаюцца голыя вокны? Ці мае фіранкі непрыгожыя?

Лявон спалохана запэўніваў яе, што фіранкі адшуканыя, а яна сьмяялася над ягонай гарачнасьцю і нахілялася над шыцьцём. Звычайна гэта была кашуля, у якой патрабавалася падкласьці старыя рукавы, або прадраныя зімовыя шкарпэткі. З сабой яна прыносіла вялікую пляскатую скрыню з рознакаляровымі ніткамі, наборамі іголак, гузікамі, гаплікамі і іншай драбязой. Яна схіляла галаву, і чорная пасма падала на твар. Хуткім і дакладным жэстам яна вяртала яе за вуха, але тая неўзабаве падала зноў. Тады яна закідвала галаву назад, зьбірала валасы дзьвюма рукамі ў пук і перацягвала іх чырвонай аксамітнай гумкай. Заміраючы, ён глядзеў на ейную далікатную шыю, на чароўна прыгожы профіль. Па ягонай сьпіне беглі хвалі мурашак, а па жылах цёк гарачы мёд.

Аднойчы, калі яна стаяла перад люстэркам, Лявон падыйшоў да яе ззаду, вельмі блізка, і дрыготкім голасам сказаў, гледзячы ў вочы ейнаму адлюстраваньню: я кахаю цябе. Алеся не зьдзівілася, нібы чакала гэтых слоў.

– Лепш ня трэба. Я дрэнная, – сказала яна, апусьціўшы рукі.

– Чаму ты дрэнная? – спытаў ён з палёгкай, бо гэтыя словы адзначалі не адмову, а прыняцьце.

Яна пачала тлумачыць, і ён уважліва слухаў, але не лавіў сутнасьці. Усё, што ён здолеў зразумець зь ейнае эмацыянальнае прамовы – гэта частая зьмена настрояў і бязужыўны характар. І тое, і другое здалося яму сьмешным, дробязным. Ён ня ведаў, што адказаць, і шчасьліва ўсьміхаўся. Яна паглядзела на яго і змоўкла.

Потым яны, быццам нічога і не было, пілі гарбату з сочывам. Лявон чхаў, і Алеся, па-асабліваму бліснуўшы вачыма, вынесла са свайго пакоя дзьве вялікія насавыя хусткі, на кожнай зь якіх была вышытая маленькая сіняя літара Л. Яму стала шкада смаркацца ў іх, але яна прымусіла яго, сказаўшы, што інакш зрэжа літары.

– Вы з Рыгорам нейкія дзіўныя! Заўсёды застуджаныя. Так нельга! Вам абодвум трэба як сьлед акрыяць, інакш могуць быць ускладненьні.

Ён паспрабаваў аджартавацца, але Алеся перапыніла яго і заўважыла, што мае мэдычную адукацыю, і ведае лепш. Яна выправіла яго дадому і строга сказала, каб ён вяртаўся толькі здаровым. Лявон выйшаў у прыцемак вітальні, надзеў туфлі, завязаў матузкі, выпрастаўся – і тут яна абняла яго за шыю і пацалавала. У вусны: коратка, але моцна. Ён не зьдзівіўся, быццам чакаў гэтага пацалунку.

Лявон баяўся акрыяць. Думка пра тое, што ў цяперашнім ягоным жыцьці можа нешта зьмяніцца, палохала яго. Ён прасіў Рыгора мацней змочваць начныя прасьціны, а дзеля ўзмацненьня эфэкту прыдумаў стаяць басанож на прахалоднай падлозе ў час абкручваньняў. У адну з начэй, прастаяўшы басанож паўгадзіны і скалынаючыся з холаду, Лявон спытаў Рыгора:

– Ты зусім ня памятаеш сваю жонку?

– Зусім. Што за дурное пытаньне? Як можна памятаць тое, чаго не было? – груба адказаў Рыгор. У час працэдураў ягоны настрой заўсёды псаваўся.

Адчуваючы цьмяную непрыязнасьць да Лявона, Рыгор закруціўся ў прасьціну як мага шчыльна і пачаў складаць зьедлівы анэкдот пра першае каханьне. Празь пяць хвілін ён ужо астыў і хацеў загаварыць зь сябрам, але той ужо лёг і нават прымудрыўся заснуць.

3. Як Рыгор абараніў гонар аўтасьлесара

Алеся ня надта падабалася Рыгору. На ягоны густ ёй бракавала цэласьці: то халодная сур'ёзнасьць, то агонь у вачох і гарачы сьмех; то імкненьне да самоты, то хваравітая прага да зносінаў і кампаніі. Яму ня надта падабаўся і ейны твар, з выпуклым ілбом і тонкімі вуснамі, а ейныя вузкія клубы нават сьмяшылі – як на ёй трымалася спадніца, было незразумела. Іншая справа – цёця Ганя. Ён часта заглядваўся на яе ззаду, асабліва калі тая адзявалася «па-каўбойску»: кашуля ў клетку з закасанымі рукавамі і старэнькія выцьвілыя джынсы, якія ўдала хавалі хібы і вызначалі вартасьці. Але калі цёця Ганя абарочвалася, нясьмелыя ілюзіі адразу разьвейваліся – твар быў непапраўна пажылы, а ў поглядзе, заўсёды лагодным, ласкавым і мудрым, зусім не было ні жаноцкасьці, ні вабы да новага жыцьця. І нарэшце яна ўсё-ткі была маткай ягонага сябра, і гэты фармальны факт перашкаджаў канчальна.

Рыгор стараўся адцягнуць сябе, і ў гэтым яму больш за ўсё дапамагалі сьпевы. Але шмат сьпяваць не выходзіла – пачынала суха казытаць у горле, і калі ён упару не спыняўся, дык пачынаўся кашаль і падоўгу кавэнчыў яго. Заўважыўшы гэта, цёця Ганя абмежавала іхныя хатнія канцэрты: цяпер дазвалялася сьпяваць толькі пасьля абеду дый трошкі перад сном. Таму адразу па сняданку Рыгор пачынаў чакаць абеду, а пасьля абедавых песень мучыўся, думаючы пра вячэру. Ён нудзіўся, піў шмат піва і курыў «Балканскую зорку», адзіныя цыгарэты ў тутэйшай краме.

Дзень, калі ў цёці Гані сапсаваўся замок на хляве, дзе яна хавала граблі і матыкі, стаў для Рыгора сьвятам. Ён падахвоціўся паправіць замок, а калі ўрэшце адчыніў дзьверы, ягоныя вочы загарэліся творчым агнём: у прыцемку, на саломе, стаялі, ляжалі і цьмяна блішчалі старыя ровары. Сьмеючыся ад прадчуваньня, ён спытаў:

– Навошта вам замок, цёця Ганя? Каб матыкі не пакралі?

– Дык гэта ў бацькі парадак такі, каб усё зачынена было, – зьбянтэжана сьмяялася ў адказ цёця Ганя, – Ён тут інструмэнт захоўвае, запцацкі ўсякія. А зараз усё з сабою забраў, да бабулі Марысі. Дах перабіраюць там зь Міколкай.

Жаданьне Рыгора «пакалупацца ў старым жалезе» парадавала цётку Ганю – на ейную думку, сапраўдны мужык павінен мець рукі і адчуваць пал да працы наогул і да тэхнікі менавіта. З тога дню яна больш не зачыняла хлява, і Рыгор важдаўся там з ранку да ночы. Працягнуўшы ад бліжэйшага слупа кабэль, ён павесіў у хляве лямпачку, рассартаваў па кутох хлам’ё і ламачча, начыста падмёў падлогу жорсткім венікам і падняў на ногі стары скалечаны стол. Цяпер хлеў нагадваў яму родны гараж, па якім ён ужо засумаваў.

Праца над роварам для Лявона заняла колькі дзён, у якія Рыгор жыў такім паўнавартасным, насычаным жыцьцём, што нават спазьняўся да вячэры. Калі ровар быў сабраны, ён па інэрцыі правёў у захапленьні і эйфарыі яшчэ некаторы час, але неўзабаве нуда згусьцілася зноў. Сабраць другі ровар было немажліва празь нястачу спраўных дэталяў: рамы і понажы – пагнутыя, колы – розных памераў, рулі наскрозь праржавелі.

– Цёця Ганя, ці мае хто ў Кляновіцы машыну? – спытаў ён аднойчы.

– Ня ўсе, вядома, не сталіца ўсёткі, але многа хто мае, – рукою ў тоўстай гумовай пальчатцы яна разьмешвала ў тазіку ўгнаеньне на памідоры, – Падлей яшчэ вадзіцы, Рыгорку, бо загуста. Бацька таксама марыў машыну купіць, але вось бачыш, не атрымалася. Дый куды нам езьдзіць на ёй?

Цёця Ганя расказала, што вось прыкладам Алесін бацька мае машыну, «Жыгулі». Ня новая ўжо, але ён яе так даглядае, што тая ніколі не ламаецца. Рыгор акуратным струменцам падліваў ваду, сіняватыя крышталікі рашчыняліся.

У той жа дзень Алеся вячэрала ў іх, і Рыгор завёў размову пра машыну. Алеся пацьвердзіла словы цёці Гані пра «Жыгулі», пра любоў да іх свайго бацькі, і згадала пра вялікі цагляны гараж, поўны разнастайных інструмэнтаў і прыстасаваньняў. Рыгор з узбуджэньня нават прыўстаў з крэсла, але заўважыўшы погляд Лявона, поўны халоднай лютасьці, не адважыўся напрасіцца ў госьці да Алесі.

Занядбаўшы хлеў, Рыгор стаў праводзіць шмат часу ля брамы, на нізкай лавачцы з двух укапаных у зямлю чурбакоў і цёмнай дошкай на іх. Ён піў піва з бляшанкі, лускаў семкі ў скрутак ды чакаў, ці не праедзе міма машына. Але дні цягнуліся ціха. Гулі мухі, сьпявалі непрыкметныя птушкі, зьвінела далёкая бэнзапіла, ляскала вядром, паліваючы клубніцы, цёця Ганя. Рыгор разьмінаў цыгарэту і курыў, пускаючы дым уніз, паміж каленяў, каб цёця Ганя ня бачыла і лішні раз не дакарала яго за дапамогу свайму кашлю. Часам ён браў з сабою ножык і габляваў сухія яблыневыя галінкі, спрабуючы зрабіць драўлянага чалавечка.

Паціху Рыгор затужыў сур'езна, і ягоная туга пагаршалася шчасьцем Лявона. Убачыўшы, як яны з Алесяй стаяць, абняўшыся, ля суседзкага тыну ці ўсутыч мілуюцца на ягонай лаўцы, Рыгор адварочваўся ды йшоў у хату, пахмурны і злосны. «Час мне сыходзіць», – думаў ён, але ўсё ніяк ня мог наважыцца. Боршч быў казачна смачны, дранікі, сьпечаныя на сале, раставалі ў роце, і не было ў жыцьці нічога выдатней за клёцкі з грыбамі і макам. Але дзень, другі, тыдзень – і ў яго мала-памалу склаўся плян: вярнуцца ў Менск, расстарацца бэнзінам, мапай краіны і рушыць у далёкае аўтамабільнае падарожжа – у які буйны горад, накшталт Брэсту ці Гародні. А можа нават у Маскву ці ў Кіеў. Дакладную мэту падарожжа ён не фармуляваў, яго гнала нейкая невыразная трывога, якая часам мяжавала з роспаччу. Трэба было неяк зьмяніць сваё жыцьцё, і ён адчуваў, што на гэта яму абавязкова патрэбная жанчына. «Сапраўды, Менск – нейкі зачараваны горад. У іншых гарадох усё мусіць быць слушна. І бабы будуць, і машыны, і рублі. Хоць Кляновіца таксама дзіўная, але гэта з прычыны блізкасьці да Менску».

І вось, у адзін з такіх самотных вечароў, калі цёця Ганя, як заўсёды, пажадаўшы яму добрай ночы, пайшла да сябе, і настала доўгая цішыня, Рыгор хадзіў з кутка ў куток, а потым раптам пачаў зьбірацца. Ён ужо даўно нагледзеў на верандзе палатняную заплечную торбу, ёмістую і трывалую, і цяпер складаў туды патрэбнае: хлеб, піва, кансэрвы, запалкі, нож, вяроўку, пачкі грошай. Павінны ж некалі нарэшце спатрэбіцца грошы? Рыгор пакаваўся, з надзеяй чакаючы крокаў Лявона – калі б той прышоў зараз, пагаварыў зь ім, прасьпяваў песьню, проста пасядзеў побач, туга б сунялася. Рыгор лёг і чакаў, нібы нейкая нітачка трывала яго тут.

Але Лявон пракраўся ў пакой ужо пад раніцу, на дыбачках, асьцярожна прычыніўшы за сабою дзьверы і на імгненьне замёршы, узіраючыся ў бок Рыгора – ці заўважыў? Рыгор змрочна маўчаў: «Значыцца, ён да гэтага часу не заўважыў, што я наогул ніколі ня сплю. Сябар, называецца». Лявон, стараючыся не рыпець спружынамі ложку, лёг, і ягоны подых адразу зрабіўся глыбокі і роўны. За вакном віднела. Неўзабаве і цёця Ганя прачнецца. Рыгор ціха, але спрытна ўстаў, паправіў ложак, ускінуў на плячо торбу і прайшоў на кухню. Асьвяжыўшы твар халоднай вадой з рукамыйніку, ён сунуў у кішэню пару яблык, абуўся і выправіўся.

Ён ужо добра вывучыў маленькую Кляновіцу і прыкладна ўяўляў, як патрапіць на тую прасеку, што вядзе да Менскае трасы. Шлях, якім яны прыйшлі сюды ў сама пачатку, быў абыходны, і Рыгор, каб скасіць вуглы, павярнуў на пустэчу, спрэс зарослую палынам. Між пустэчай і нахіленым плотам, цёмным са старасьці, вілася сьцежка, кірункам рыхтык да прасекі. Рыгоравы джынсы неўзабаве змакрэлі з расы, пацяжэлі, і ён шкадаваў, што не падвярнуў іх, але было ўжо позна. Ён крочыў шпарка, сьпяшаючыся сысьці далей, ці то з боязі раздумацца, ці то з асьцярогі, што яго хопіцца цёця Ганя. Ён ня здолеў бы вытрываць ейныя ўгаворы застацца. «Але як яна мяне дагоніць? Бягом пабяжыць ці што? Дурное».

Платы скончыліся, і сьцежка пабегла хмызьняком, паўз бярозак і ялінак, што расьлі з густое высокае травы. Хутка сьвятлела. Неба зьлева паружовела, і неўзабаве над верхавінамі дрэў зьявіўся краёчак сонца. Рыгор хмурыўся – ён меркаваў ужо даўно выйсьці на прасеку і збочыць да трасы, але ня было ні прасекі, ні высокавольтавае лініі. «Я ня мог пайсьці не туды! – думаў ён са злосьцю, – І хто пратаптаў гэтую пятлюку?» Драбналесьсе ўжо скончылася, і цяпер ён ішоў між высокіх хвояў, нягучна ступаючы па моху і сухіх іголках. Рыгор заўсёды ганарыўся сваёй здольнасьцю дакладна арыентавацца ў прасторы, і думка пра вяртаньне назад яго абражала.

Надумаўшы трохі перадыхацца, ён сьцягнуў з пляча торбу і кінуў яе на зямлю. Гучна дзынькнула шкло аб шкло, і ён, раззлаваўшыся на сябе за глупства, кінуўся правяраць, ці не разьбіліся бутэлькі. Не, цэлыя. Рыгор уладкаваўся на пагорку побач са сьцяжынкай, зьеў акраец хлеба з салам і напіўся піва. З задавальненьнем закурыў. Справы паўсталі ўжо іншым бокам. «Мусіць жа гэтая сьцяжынка куды весьці, калі людзі яе пратапталі. Куды прыйду, туды прыйду. Хіба ня ўсё роўна? Патрапілі ж мы ў Кляновіцу выпадкова? Сама лепшае заўсёды здараецца выпадкова», – і, задаволены гэтым абагульненьнем, ён устаў і пацягнуўся, падняўшы рукі над галавою.

Адпачыўшы, Рыгор рушыў далей. Выпітае піва быццам паўплывала на лес: ён пачаў сьвятлець, ператварацца гаем, і раптам сьцяжынка выбегла на грунтавую дарогу з густым траўем абапал. Рыгор узрадаваўся і пасьля нядоўгіх ваганьняў збочыў направа, напяваючы «Ungeduld» і дырыжыруючы рукой. Ён памеркаваў, што трэба дайсьці да якога паказальніка, а потым ужо з’арыентавацца і абраць дакладны кірунак. Сонца стаяла высока над дарогай, біла ў вочы, пякло. Зьвінелі конікі. Ён ішоў бакавінай, трымаючыся ценю, але неўзабаве наскрозь змакрэў, нават да плямаў на грудзёх і пад пахамі. Вельмі смажыла, і ён адкаркаваў яшчэ адну бутэльку.

Доўгачаканы паказальнік нарэшце зьявіўся, ён нёс на сабе нечаканы напіс белым па сінім: «Мытня». Рыгор ня надта зьбянтэжыўся гэтым словам – пасьля літру піва ён быў у найлепшым гуморы. Ён мінуў расчыненую браму з жалезных дубцоў, памаляваных аблупленай зялёнай фарбай, і пазабавіўся, што брама ёсьць, а плота няма. «Вось дурні, – ён пасьмейваўся і кашляў, – Гэтую браму можна папросту абысьці! І навошта яна патрэбная?» У глыбіні гаю, напалову схаваныя галінамі, віднеліся нейкія пабудовы, ці то адрыны, ці то казармы, але Рыгор не марнаваў часу на дробную цікаўнасьць – ён ужо не сумняваўся, што вось-вось кудысь прыйдзе .

І запраўды: за наступным паваротам ён убачыў тоўсты чырвоны шлягбаўм цераз дарогу і невялікую цагляную пабудову побач зь ім. На дзьвярох вісела шыльда «Толькі для пэрсаналу». Абціраючы пот з лобу, Рыгор патузаў клямку: зачынена. Ён паспрабаваў разгледзець нутро пабудовы праз вакно, прыціснуўшыся тварам да шыбы і зачыніўшы далонямі сьвятло, але пыл і сонечныя водбліскі перашкаджалі. Пастукаў у шыбу і прыслухаўся. Ціха.

Дарога ўпэўнена працягвалася, і крыху далей нават ператварылася ў асфальтавую. Яна падымалася на насып, паабапал якога гаёк радзеў і расступаўся. «Тая самая прасека! – усьцешыўся Рыгор, – Усё ж такі я да яе выйшаў». Але па набліжэньні выявілася, што гэта зусім не прасека, а паласа голае зямлі. Ля паласы стаяў сіні знак «Беларусь», і ў Рыгора мільганула думка – мо гэта амбасада? Але як амбасада можа стаяць сярод лесу? У запаведніку? Дурное. Заставалася адно – нейкім загадкавым ходам ён дабраўся да мяжы.

Дайшоўшы да насыпу, Рыгор заўважыў праваруч, мэтрах за сто ад дарогі, постаць у вайсковым строі, якая корпалася на земляной паласе. Схіліўшыся, чалавек раўнаваў граблямі ўскапаную зямлю.

– Гэй! – паклікаў Рыгор. – Гэй, мужык!

Грабар павярнуўся, убачыў Рыгора і закрычаў тонкім голасам:

– Стой! Куды! Стой, не варушыся!

Памежнік пабег быў напярэймы Рыгору, але мабыць зразумеў, што зараз наробіць сьлядоў на сьвежай зямлі, і пачаў адступаць назад, да другога боку мяжы, хуценька сьціраючы граблямі лункі ад сваіх ботаў. Рыгор закурыў і таксама пайшоў наперад, забаўляючыся пэдантызмам памежніка, і так старанна разглядаючы яго, што праз хвіліну ледзь ня даўся галавой аб слуп са знакам «Польшча». «Здурнець можна», – падумаў Рыгор і прачытаў напіс яшчэ, потым яшчэ. Тым часам памежнік ужо сьпяшаўся да яго з граблямі наперавес. З-пад ягонае пілоткі выбіваліся залацістыя кучары, а абрысы цела былі такія, што сэрца Рыгора забілася. «Вось яно, пачалося!» – і ён пастараўся расправіць плечы ды ўцягнуць жывот.

– Што вы тут рабіцё? – памежніца пагрозьліва павяла граблямі. Зь бегу яна хораша расчырванелася, а ейныя вочы, дзіўна сінія, глядзелі строга.

– Я? – Рыгор бязмозгла ўсьміхаўся. – Я наогул дадому йшоў, а трапіў незразумела куды. Цябе як завуць?

– Што вы несяцё! Дакументы ёсьць? Віза ёсьць? – яна хмурылася.

– Адкуль жа ў мяне дакументы? Я толькі з дому выйшаў! Не пасьпеў бутэлечку піва выпіць, а тут ужо Польшча!

– Спачатку вы сказалі, што йшлі дадому. А зараз кажаце, што выйшлі з хаты! – яна ўжо не хмурылася, здаецца, Рыгор ёй спадабаўся.

– А што, гэта запраўду Польшча? – кіўнуў ён ёй за сьпіну, зрабіўшы знарочыста вялікія вочы.

– Вядома.

– Ачмурэць! А ты, значыцца, сапраўдная полька? Так? Як цябе зваць?

– Эва.

Яна ўжо ўсьміхалася, а ён, падбадзёраны і акрылёны, гучна зьдзіўляўся на ейныя вочы і валасы. Абапёршыся на граблі мяккімі белымі рукамі, яна сьмяялася, паказваючы вільготна бліскучыя зубкі. Зубкі зьлёгку насьцярожылі Рыгора, але затое яму вельмі спадабаліся вясёлыя ямачкі, што зьявіліся на ейных шчоках са сьмеху.

Эва не няволілася дакумэнтазваротам і папяровымі фармалёвасьцямі. Даведаўшыся, што Рыгор згаладнеў, яна занядбала візавы рэжым і запрасіла яго паабедаць на сваю тэрыторыю – у маленькую мытную хатку. Пакуль Эва завіхалася ля пліты, паабяцаўшы разагрэць сьвежыя, але трохі астылыя флякі, Рыгор жаваў піражкі з тварагом і цешыўся на ейную постаць, якая выразна праступала праз вайсковы строй.

– Слухай анэкдот! – сказаў ён, даеўшы піражок. – Пайшлі аднаго разу Шастаковіч, Шонбэрг і Шапэн у рэстарацыю. Шастаковіч кажа: мне пяльмені ды гарэлку. Шонбэрг кажа: мне шніцаль ды піва. Шапэн кажа: а мне флякі ды мазурку. Шастаковіч дзівіцца: што такое флякі? Шапэн адказвае: гэта кшталту пяльменяў, але смачней. Шонбэрг таксама дзівіцца: што такое мазурка? Кшталту гарэлкі, але мацней? Шапэн адказвае: не, гэта кшталту атанальнае музыцы, але пад яе скакаць лягчэй.

Эва завохала, сьмешна зморшчыла твар і зарагатала, прыціснуўшы адну руку да грудзяў, а другою зачыніўшы вочы. Зубкі дробна паблісквалі, але Рыгору было прыемна. Але яна рагатала так доўга, што Рыгору стала нават няёмка – ён склаў гэты анэкдот сьпехам і лічыў яго ня надта ўдалым. Нарэшце яна сьцішылася і сказала, што ён дурны, што флякі зусім не падобныя да пяльменяў, і што зараз у яго зьявіўся шанец іх паспрабаваць. Яна паставіла перад ім глыбокую талерку, наліла ў яе раз-два-тры-чатыры-пяць (Рыгор наштосьці лічыў) апалонікаў густога духмянага супу і паклала побач лыжку. Гэты суп і называецца – флякі, патлумачыла Эва. Калі яна выпроствала далоню, на месцы костак зьяўляліся мяккія ямачкі, такія ж, як і на шчоках.

Пару хвіляў яна назірала, як ён есьць, а потым дадала:

– Ты хоць ведаеш, што яны ніяк не змаглі б сустрэцца?

– Хто? – падняў бровы Рыгор.

– Шапэн. Ён памёр у 1849 годзе, калі яму было ўсяго 38 гадоў. Жахліва… Гэтая кабеціна загубіла яго! – у голасе Эвы прагучала пагроза. – А Шонбэрг нарадзіўся толькі ў 1874, ня кажучы ўжо пра Шастаковіча.

– Ды ведаю я. Але гэта ж проста анэкдот! – яму было ўжо крыўдна за свой экспромт, – На тое ён і анэкдот, каб у ім небыліцы здараліся.

Эва зноў засьмяялася і супакоіла Рыгора, прашчабятала, што яна толькі ўдакладніла дэталі. Яна вярнулася да пліты і, не гнятучыся маўчаньнем, працягвала разаграваць, памешваць і са шкворкатам пераварочваць нешта прывабна духмянае. Рыгор еў флякі ды паглядаў на яе. «Як усё ж такі хораша, калі ш дзяўчыны ямачкі! І эрудыцыя». Праглынуўшы апошнюю лыжку, Рыгор зразумеў, што амаль не запомніў густу. На яго накаціла невытлумачальнае хваляваньне. Ня ведаючы, што казаць ці рабіць, ён устаў і падыйшоў да камоды зь люстэркам і букецікам сухіх траў на верхняй паліцы.

– Ты што, адна тут? – спытаў ён, праводзячы пальцамі па паліраванай паверхні паліцы.

– Не. Яцэк на зборы зьехаў, у Варшаву. Сёньня вернецца.

– Яцэк?

– Гэта мой хлопец. Ён таксама памежнік. Ты куды пайшоў? Сядай, зразы будзеш есьці!

Вестка пра Яцэка, як ад гары з плячэй, вызваліла Рыгора ад хваляваньняў і ваганьняў паміж ямачкамі і зубкамі. Цяпер ня трэба было думаць, пра што гаварыць і як слушна дзеіць. Ён паслабіўся і зь вялікім задавальненьнем зьеў зразы з тушанай капустай, так іх расхваліўшы, што Эва пачырванела. Хаваючы зьбянтэжанасьць, яна выцягнула з кішэні тэлефон і пачала нешта ў ім тыцкаць.

– Пакажы апарат? – усклікнуў Рыгор, – Дзіўна! Бадай такі ж, як у мяне! А зарадка ёсьць?

Эва прынесла зарадку, паказала разэтку, і Рыгор зь пяшчотай уключыў свой тэлефон, упершыню аж з адседкі ў музэю. Тэлефанаваць не было каму, але Рыгору падабалася вызначаць час менавіта па тэлефонаваму гадзіньніку – бэзавы экран плыўна загараўся і плыўна патухаў. За нядзелі, праведзеныя безь сілкаваньня, тэлефон ня зьбіўся і паказваў той жа час, што і вялікі насьценавы гадзіньнік над Эвінай камодай.

– Дык куды ты йдзеш? – спытала Эва, паставіўшы кіпяціцца чайнік і прысеўшы побач з Рыгорам. Роля гасьціннае гаспадыні была выкананая, і зараз яна наважылася пагутарыць.

– Я шукаю жонку! – не разважаючы, ляпнуў Рыгор першае, што трапілася на язык.

– У цябе ёсьць жонка? – тон Эвы трохі зьмяніўся, – А чаму ты яе шукаеш? яна ўцякла з дому? Ты зь ёй жорстка абыходзіўся?

– Не, ну навошта адразу прыдумляць! Жонкі пакуль што наогул няма. Вось знайду прыдатную дзяўчыну – дык адразу ажанюся!

Эва ўхвальна слухала. Яна сядзела блізка, і да яго давяваў ейны дзіўны пах: зямлі, яблыкаў і карыцы. Яна была такая харошая, маладая, пругкая, што Рыгору карцела яе чапаць, але ён трымаўся і адцягваў сябе пералікам цнотаў будучае жонкі:

– Разумееш, усё складана. Першае, яна мусіць быць вельмі разумная, вось як ты, напрыклад. Яна абавязкова мусіць  знацца ў музыцы! Інакш мне будзе зь ёй сумна. Другое, яна абавязкова мусіць любіць гатаваць. Таксама як ты. Бо я шмат ем! І ня ўсё запар. Мне значна, каб гатавалася з душою. Трэцяе... – трэцяе з ходу не прыдумлялася, ён важка счакаў, а потым шматзначна мовіў: – Трэцяе, у нас мусіць быць поўная сумяшчальнасьць.

Эва кіўнула. Рыгор ня ведаў, што яшчэ дадаць, і пацікавіўся, калі яны зь Яцэкам пажэняцца. Эва вельмі сур'ёзна, нават урачыста, сказала, што яны будуць шлюбавацца ў касьцёле, і што Яцэк ужо падарыў ёй колца. Яна ўзяла з камоды і падала Рыгору разьбёную скрыначку, у якой захоўваліся ейныя скарбы: жамчужныя каралі ды тонкае залатое колца зь зялёным каменьчыкам. Рыгор ухваліў колца, памаўчаў, а потым спытаў наўгад, ці ёсьць у іх машына.

– Ёсьць, вядома. Але цяпер мы на ёй ня езьдзім – заводзіцца зь дзясятага разу, а потым глухне, – Эва жаласьліва ўздыхнула. – Яцэк кажа, што карбюратар сапсаваўся. Трэба гнаць на аўтасэрвіс. Вось вернецца са збораў дый выкліча эвакуатар.

Рыгор папрасіў Эву паказаць яму машыну, сьціпла адзначыўшы, што ён трохі знаецца ў канструкцыі рухавікоў. Зь нецярплівасьці ён устаў раней, аніж яна пагадзілася. Эва зьдзіўлена паглядзела і павяла паказваць. Ён ішоў ззаду яе і хваляваўся, бо паводле Лявона ён аніколі ў жыцьці не рамантаваў аўтамабіляў. «Але ж, калі не атрымаецца, дык я і не абяцаў паправіць, я толькі папрасіў паглядзець. Тым больш, што ровар мне ўдалося сабраць!» Мэханічна назіраючы, як спадніца Эвы калыхаецца ў тахт крокаў, але плечы заразом застаюцца нерухомыя, Рыгор думаў пра іншае. Ён перажываў і спрабаваў выспытаць сам сябе, успамінаючы, якія агрэгаты знаходзяцца пад капотам аўтамабіля ды як называецца кожны зь іх.

Маленькі чырвоны Фіят, вымыты да люстранога бляску, стаяў за мытняй, пад адкрытым небам. Рыгор абышоў яго вакол, паківаў галавой і папрасіў Эву завесьціся. Яна паслухмяна села ў кабіну і колькі разоў, з паўзамі, павярнула ключ. Стартар працаваў, але рухавік не заводзіўся. Рыгор паказаў Эве жэстам, каб яна адчыніла капот, і нахіліўся над пераплётам жалезных вантробаў. Эва выйшла і стала побач, заклапочана схіліўшы галаву.

– Так. Давай спачатку іскру зьведаем, дзе наш правадок? Ёсьць іскра! – Рыгору здавалася, што ягоныя камэнтары павінны заспакойваць. – Цяпер сьвечкі... Ведаеш, часам сьвечкі алівай залівае, праз гэта і праблемы. Але ў цябе ўсё гут, сьвечкі таксама іскрацца. Так. Дзе тут у нас паветраны фільтар? Зараз вечка зь яго здымем... Цяпер цісьнем на прывад дросэльных засланак... Ну во-ось, паскаральная помпа ня брызгаецца, а значыць бэнзін у карбюратар не цячэ! У цябе ключы ёсьць?

Рыгор зьняў шлянг з карбюратара і пару разоў націснуў на рычаг падпампоўкі бэнзіну. Струмень не зьяўляўся. «Зразумела! Альбо бэнзапомпа, альбо фільтар», – Рыгор адчуваў лёгкасьць і спакой. Успомніць, калі раней ён рабіў нешта падобнае, было немажліва, але рукі самі здымалі шлянг з бэнзапомпы, а вусны цягнуліся да яго, прадчуваючы густ. Шлянг ня прадзімаўся, і гэта значыла толькі адно – трэба мяняць бэнзафільтар. Трыюмфуючы, ён выняў яго і паказаў Эве:

– Бачыш? Не патрэбны вам аніякі эвакуатар! Трэба толькі памяняць вось гэтую рэч.

– Праўда? – Эва глядзела на яго так даверліва, што Рыгору зноў захацелася дакрануцца да ейнага пляча або валасоў, і толькі бруд на руках затрымаў яго. – Здаецца, у нас недзе валяліся такія!

Пакуль Рыгор, выцершы пальцы аб траву, курыў, Эва зьбегала ў хату і вярнулася з навюткім фільтрам. Паводле ейных слоў, мяшок зь фільтрамі і яшчэ нейкімі дэталямі быў у камплекце да «Фіяціку» пры куплі. Уставіўшы на месца фільтар, прыкруціўшы шлянгі і ўпэўнена бразнуўшы капотам, ён жэстам прапанаваў Эве сесьці за руль. Фіяцік завёўся імгненна, і Эва, радасна ўсьміхаючыся, праехала па двары павольны круг. Яна выйшла з машыны ўдзячная, зіхатлівая, і Рыгор не ўтрымаўся – узяў яе за голую руку, вышэй запясьці. Яна здрыганулася, нахмурылася, але зь ветлівасьці не адняла рукі. Усьмешка згасла, і Рыгор пасьпешна зымітаваў сяброўскі поціск.

– Цяпер мая місія скончаная, і мне пара! – як мага бадзёра сказаў ён, хаваючы рукі за сьпіну. – Ці далёка да Прагі?

– Да Прагі? Навошта табе ў Прагу?

– Ну як навошта! Усё ж сталіца, там пэўна шмат такіх дзяўчат, як ты.

– У нас сталіца ня Прага, а Варшава, – удакладніла Эва.

– Сапраўды? Ніколі ня ведаў геаграфіі… А да Варшавы далёка?

Эва сказала, што даволі далёка і махнула рукой, паказваючы кірунак. Зрабіўшы вінаваты твар, яна папрасіла прабачэньня перад ім за тое, што ня зможа падвезьці яго – ёй прыйшлося б тлумачыцца перад Яцэкам. Раптам ён заўважыць, што яна вязе чужога мужчыну? Яны вярнуліся ў хату, і Эва паклала яму ў торбу колькі бляшанак піва з халадзільніка і важкі скрутак карычневае паперы, напоўнены чымсьці пэўна смачным. Прыкусіўшы ніжнюю вусну, яна выслухала ягоныя разьвітаньні, выйшла за ім вонкі і, папраўляючы валасы, глядзела ўсьлед.

«Ну і лухта! – дзівіўся Рыгор, – Значыцца, накарміць абедам чужога мужыка – гэта слушна, а вось падвезьці да Прагі – цьфу, да Варшавы! – гэта патрабуе тлумачэньняў. Дурніца». Зрэшты, гэтыя думкі былі хутчэй вясёлыя, чымся пакрыўджаныя. Рыгор пшыкнуў ключыкам на піўной бляшанцы і зрабіў глыбокі глыток. Ён быў сыты, ён быў сапраўдны аўтасьлесар, а наперадзе яго чакала ўсё сама лепшае.

4. Як Лявон уцёк з дому

Неўзабаве яны сабраліся пажаніцца.

Лявон дайшоў да гэтае думкі пакрысе, як да лягічнага разьвязаньня свайго каханьня. Сьвядома ці не, але гэтым шляхам яго кіравала Алеся, хоць Лявон тады яшчэ не заўважаў ейнага ўплыву – яму здавалася, што ён дзеіць вольна.

Калі-нікалі ў Алесі здараліся асаблівыя настроі – ейны погляд апускаўся, цямнеў, і яна казала: я дрэнная, мяне цяжка трываць, я адзінотная. У гэтыя моманты ён абдымаў яе і шаптаў у валасы пяшчотныя словы, чуйна назіраючы на іхнае ўзьдзеяньне. Падыходзілі ня ўсе словы: часам яна дрыжала, нібы адгароджвалася ад яго, а часам наадварот – разгарналася насустрач, падымала шчасьлівы твар. Але гаварыць заўсёды аднолькавыя фразы, хай і прыдатныя, яму здавалася няварта, і Лявон напружваў фантазію, імправізаваў, вынаходзіў. Слоўны запас губляўся імкліва. Апроч таго ён заўважыў эфэкт прывыканьня – каб убачыць зьвернуты да сябе радасны твар, ён кожны раз мусіў казаць ўсё мацней, усё больш пераканаўча. Аднойчы ён абмовіўся пра шлюбнае жыцьцё, і праз гэтыя колькі слоў яна моцна прыціснулася да яго, схіліўшы галаву на плячо, і дакранулася вуснамі да ягонае шыі. Так ён намацаў сама дзейны шлях, і збочыць з гэтага шляху было ўжо немажліва. Дый навошта? Лявон марыў пра тое, як стане яшчэ бліжэй да яе, зусім блізка.

Адчуваючы, што ёй падабаецца цьвёрдасьць і настойлівасьць, ён паставіў пытаньне адкрыта. Апусьціўшы пацяплелыя вочы, яна мовіла, што хацела б дачакацца тату – выходзіць замуж безь ягонага ведама было б дрэнна, бо гэта найбліжэйшы для яе чалавек. На слове «найбліжэйшы» яна няўпэўнена зірнула на Лявона – ці не аспрэчыць? – але ён прамаўчаў, пакуль што не прэтэндуючы на сама-блізкасьць. На ўсё свой час, думаў ён дарогай дадому. Таргаваць у гэтым выпадку проста зьневажальна. Тым больш да ейнага таты ён адчуваў складаныя пачуцьці, далёкія ад рэўнасьці. У кароткіх перапынках паміж тамленьнямі Лявон спрабаваў зразумець тое, што адбываецца, і быў амаль упэўнены: няма ніякага таты. Зь іншага боку, яшчэ зусім нядаўна ён лічыў, што маці таксама не існуе, і аднак вось яна – мама. Як усё няпроста!

Лявон кідаў думаць пра складанае дый аддаваўся каханьню, успамінаючы ейны профіль, абрыс носу і вуснаў. Якая яна прыгожая, проста дзіўна! На кожную рыску ейнага твару можна глядзець бясконца, як на неба ці на агонь. Ён спыняўся і садзіўся на абочыну, падымаючы твар да месяца. Выклікаў у памяці ейны голас, і праз кожнае слова ўнутры прабягала гарачая хваля. Але і халодныя думкі не адставалі. Адкуль бярэцца прыгажосьць, і навошта яна патрэбная? Няўжо гэта ўсяго толькі прымітыўная прынада прыроды?

Калі Лявон, абдымаючы Алесю за плечы, абвясьціў пра іхнае вырашэньне маме, тая заплакала. Яна адвярнулася і прасіла дараваць сьлёзы, бо яны з радасьці. «Якая ж ты шчасьлівая, Лесенька», – мама ўзяла Алесю за руку і ўважліва разглядала ейны твар. У прастрацыі, перапоўнены каханьнем, Лявон назіраў, як Алеся, ані не зьбянтэжаная, усьміхалася маме. Мабыць, яны разумелі адна адну. І праўда – быццам ілюструючы іхнае паразуменьне, мама сказала, што трэба дачакацца вяртаньня бацькі і Міколы. І ў чарговы раз з крыўдай узгадала непрыстойныя Рыгоравы ўцёкі.

Але неўзабаве Лявон выявіў – па водгуках на некаторыя свае словы, па намёках, абмоўках і недамоўках – што насамрэч і Алеся, і мама гатовыя да вясельля, а тата і бацька – толькі фармальнасьць, даніна паваге, якую патрэбна часам выказваць. І ён, узяўшы ўладу ў свае рукі, прызначыў вясельле на суботу. Прызначэньне прагучала непераканаўча, як яму здалося, але жанчыны ўспрынялі яго сур'езна і нават з пашанай. Яны заўвіхаліся. Мама загадала Лявону дастаць з гарышча швейную машынку і засела за шлюбную сукенку. Алеся склала сьпіс страваў і занялася нарыхтоўкамі, адначасна расхажываючы навюткія туфлі, каб не мулялі ў вясельны дзень. Лявон прапанаваў Алесі дапамогу, але ў адказ яна прапанавала не перашкаджаць і заняцца сваімі справамі. І зьмякчыла адмову пацалункам.

Лявон ня ведаў, якія ў яго могуць мецца справы, і павольна сноўдаўся па саду, па хаце. Сеўшы на ложак, ён гартаў дзіцячыя кніжкі, напаўзабытыя, амаль чужыя, з абшарпанымі, распластованымі ад часу куткамі кардонавых вокладак. Расьцягваўся на сьпіне і, закінуўшы рукі за галаву, кранаў прахалодныя мэталічныя дубцы падгалоўя. Глядзеў у патрэсканую столь. За сьцяной, у мамчыным пакоі, зь перабоямі стукала швейная машынка. Каб не заснуць, скідаў ногі на падлогу і йшоў на кухню, дзе выразна цікаў стары гадзіньнік у двайной драўлянай аправе.

У чацьвер, калі ён стаяў ля кухоннага вакна, гледзячы на яблыню ў гародзе, зазваніў тэлефон. Лявон сьцепануўся. У поўнай цішыні, у перапыненьні швейнае машынкі, званок паўтарыўся. Раней тэлефон заўсёды маўчаў. Мама крыкнула яму з пакоя, каб ён узяў слухаўку, мабыць, гэта з ЗАГСа. Слухаўка была гладкая і цяжкая. «Але як яны даведаліся пра наша вясельле?» – усумніўся Лявон.

– Алё? – сказаў ён у плястмасавыя дзірачкі.

– Алё, Лявон? – гукнуў далёкі голас.

– Так, гэта я.

– Добры дзень! Гэта Пятрусь! Нарэшце я вас знайшоў!

– Добры дзень... – Лявон быў разгублены; Пятрусь здаваўся яму нейкім невыразным успамінам, кшталту дзіцячых кніжак.

– Дзе вы, Лявоне?

– У маці... Гэта мястэчка Кляновіца.

– Цудоўна! Няўжо праўда? Я так і меркаваў – вы абавязкова мусілі паспрабаваць зьведаць матэрыяльнасьць сьвету па-за межамі Менску. Я памятаю нашу гутарку! Вельмі ўзрушаюча, даражэнькі Лявоне! Вы зрабілі найвялікшае навуковае адкрыцьцё!

Лявон паціснуў плячыма: залішнія захапленьні Пятруся выклікалі ў яго непрыязнасьць. Ён хацеў запярэчыць, але Пятрусь не даваў яму адчыніць рот:

– Мне прыйшлося нямала пабегаць, каб знайсьці вас, калега: я зьвятраўся і ў міліцыю, і да лекараў з хуткай дапамогі, і да клеркаў з пашпартнага аддзелу! І толькі ў дэканаце вашага ўнівэрсытэту мне далі хоць нейкія зьвесткі. І вялікі посьпех, што ваш інстытут трапіўся мне па шляху, і я зайшоў у яго, наўгад. Вы ж не сказалі мне, дзе менавіта вучыцеся. Потым я пабываў у вас дома, так-так! – ён шчасьліва засьмяяўся і прасьпяваў: «Da ist meiner Liebsten Haus!» – Дзьверы былі адчыненая, і я трохі агледзеўся, спадзяюся, вы ня супраць? І я ўжо зусім істраціў надзею. Гэтак і зьмеркаваў, што вы выйшлі зь Менску і цемра вас паглынула. Вы ж чулі? Некаторыя містычна наладжаныя людзі лічаць, што Менск атачае вакол сама сапраўднае пекла. Ха-ха, ці смажаць ужо вас на патэльні, Лявоне, прызнайцеся? А сёньня да мяне дайшла вестка пра папраўку тэлефонных лініяў, дык я падумаў: чаму б не? Чаму не патэлефанаваць вашаму бацьку? Нумар мне таксама далі ў дэканаце. І вось нарэшце – посьпех!

Пятрусь перапыніўся, і Лявон адчыніў рот, каб нешта сказаць, але ў галаве было пуста.

– Я неўзабаве ажанюся, – паведаміў ён будзённа.

– Лявоне! – паклікала мама з пакоя, – З кім гэта ты? З ЗАГСам?

– Ага! – адгукнуўся ён.

– З кім гэта вы? – спытаў са слухаўкі Пятрусь, – Што значыць – ажанюся?

– Дзяўчыну сустрэў.

– Дзяўчыну?! – на баку Пятруся нешта дзынкнула, пэўна, ён трымаў у руках лыжку і праз захапленьне выпусьціў яе. – Лявоне, мае вушы мяне не падманулі? Вы сказалі – дзяўчыну?

– Так, – Лявон адчуў прыкрасьць, выразна ўсьведамляючы, што зараз пачнецца па-навуковаму бестактоўнае ўмяшаньне ў асабістае жыцьцё.

– Лявон, але ці вы ўпэўненыя, што ваша выбраньніца – дзяўчына насамрэч? У поўным, значыцца, сэнсе слова? Добра памятую вашае экспэраня з бабуляй... Гэтым разам вы пераканаліся? – Пятрусёў голас быў вельмі сур'ёзны, і гэта ўтрымала Лявона ад крыўды. Кепікаў ён бы не вытрываў.

– Пятрусь, я абсалютна ўпэўнены, што яна – асобіна жаноцкага полу, менавіта жаноцкага, – адказаў ён роўна. – Больш таго, тут бытуе і мая маці, яна таксама жанчына.

Пятрусь у вялікім хваляваньні пачаў выпытваць падрабязнасьці. Спачатку Лявон адказваў неахвотна, але паціху дасьледчае натхненьне Пятруся перадалася яму. Аднак гутарка доўжыўся занадта доўга, і ён баяўся, што маці зьдзівіцца, увойдзе ды будзе слухаць. Лявон не хацеў, каб яна даведалася пра ягоныя сувязі зь Пятрусём. Ён пачаў разьвітвацца, але Пятрусь не адпускаў яго, пераконваючы ў патрэбе новых пошукаў і спрабуючы зараз жа прадумаць іхную мэтадалёгію. Лявон мусіў паабяцаць Пятрусю, што ён сёньня ж прыступіць да экспэраняткаў. Пад канец акадэмік яшчэ раз выказаў захапленьне Лявонавымі здольнасьцямі і прадыктаваў свой нумар, наказаўшы тэлефанаваць удзень і ўноч і як мага больш сьпяваць.

Пасьля абеду – хоць калі строга, дык аніякага абеду не было, Лявон толькі выпіў шклянку соку – яны з мамай прасьпявалі «Зімовы шлях». Яна сядзела ў фатэле, паклаўшы на калені шыцьцё, а ён стаяў ледзь ззаду, трымаючыся рукой за сьпінку. Яны глядзелі на цагляную печку, глянцава-белую. Лявон уяўляў, што ля печы стаіць Алеся, павярнуўшы галаву да вакна, а пра што думала маці, зразумець было немажліва. Сьпяваць удваіх Лявону падабалася больш за ўсё – выходзіла вытрымана, але моцна. Бліжэй да канчатку песьні мама прасьлязілася; у апошні час яна лёгка плакала, без усякіх падстаў. Свае сьлёзы яна тлумачыла «так, проста так, Лёвутка», і ён перастаў пытацца прычыны і рабіў выгляд, што нічога не заўважае.

Пакінуўшы маму займацца выкрайкамі і вытачкамi, да якіх яна так прынадзілася, што закінула гарод, Лявон паехаў да Алесі. На жвіры ровар трэсла, шчыткі назойліва бразгаталі, але ён разганяўся хутчэй, і тады трасяніна мякчэла, а з напругі і з шуму паветру ў вушох мэханічныя гукі слабелі – заставаліся толькі імклівасьць і палі, што праплывалі міма. А зьверху яго суправаджалі вялізарныя і прыязныя аблокі – зусім як у ягоных ранейшых марах. «Як хораша! – думаў ён, – Можа, больш нічога і ня трэба? Рушыць над палямі, пад аблокамі, і прадчуваць сустрэчу. Што лепей – сама сустрэча або прадчуваньне?»

Увечары, гледзячы, як Алеся расчэсвае валасы шырокім драўляным грабянцом, а потым зьбірае іх гумовым пасікам, Лявон спрабаваў узгадаць малюнкі ў той кнізе пра мужчыну і жанчыну, што даваў яму глядзець Пятрусь. Але акрамя целаў з аголенай крывава-чырвонай мускулатурай ён анічога ня памятаў. Ягоная сьвядомасьць падвойвалася. «Жанчына ці не?» – сумняваўся ён і не разумеў, як разьвязаць гэтыя сумневы. І адначасна кахаў – да густых мурашак па сьпіне – пры выглядзе ейных паднятых рук, калі пад бледнай скурай праступалі вытанчаныя доўгія цягліцы. Яна павярнулася і спытала з жартаўлівай незадаволенасьцю – ці ён так і будзе жаніцца, з сусьлямі? Ад гэтага голасу яго абдало жарам. Яму стала цалкам зразумела, што абсьледаваць ейнае цела, як ён аднойчы абсьледаваў бабулькіна – дзея зьневажальная і блюзьнерская. Ён падумаў, што гэтаму не бываць. Дзеля навуковых пошукаў можна абраць іншую сфэру, хоць якую, трэба толькі перамкнуць увагу Пятруся.

Ужо ў поўнай цемры вяртаючыся дадому, ён пад'ехаў да крамы і спыніўся ля будкі тэлефона-аўтамата, пад слабым сьветам ліхтара на другім баку вуліцы. Дзьверы з рыпам адчыніліся, у халоднай слухаўцы адгукнуліся далёкія гудкі. Лявон з палёгкай уздыхнуў – працуе. Яму не хацелася тэлефанаваць з хаты. Ён разгарнуў аркуш з тэлефонам Пятруся і з трэцяе ці чацьвёртае спробы набраў як мае быць код горада і нумар. Той адразу падняў слухаўку, быццам сядзеў ля апарату і чакаў.

Лявон пачаў наўпрост: ён сказаў, што Петрусёва тэорыя пра канчальнасьць прасторы і часу пацярпела поўны крах, і прапанаваў яму пракамэнтаваць існаваньне матэрыі па-за межамі Менску. Але Пятрусь ня быў самалюбцам, і зьбянтэжыць яго было няпроста. Ён ужо падрыхтаваўся і адразу выдаў новую гіпотэзу – пра няпэўна шырокі круг быцьця вакол Менска, якое згасае прапарцыйна выдаленьню ад цэнтра.

– Але чаму быцьцё абавязкова мусіць згасаць або абрывацца? – нападаў Лявон. – Чаму ня выказаць здагадку пра ягоную бясконцасьць? Цалкам традыцыйная выснова.

– А як вы ў такім выпадку растлумачыце сьпеўнае празарэньне? Дарэчы, які эфэкт даюць песьні там, дзе вы цяпер?

– Эфэкт прыкладна такі ж: яснасьць думкі і радасьць жыцьця. Але нельга ж падганяць пад узьдзеяньне песень усю пабудову сусьвету, пагадзіцеся, – Лявон адчуваў, што выкрут удалы, і Пятрусь адцягнуўся ад жаночага пытаньня. У натхненьні ён працягваў: – Можа, празарэньне не паказвае нам факты, а дае толькі кірунак думаць? Яно не сьцьвярджае, што прасторы і часу няма, але паказвае кірунак, у якім іх трэба шукаць?

Пятрусь уважліва слухаў, і Лявон перайшоў ад тэорый да практыкі: ён падрабязна расказаў пра ўсе незвычайнасьці, заўважаныя па-за межамі Менску. Строга кажучы, сапраўдная незвычайнасьць была толькі адна: яны з Рыгорам дабраліся да Кляновіцы занадта хутка. Лявон пачакаў, пакуль Пятрусь зьбегае па мапу і падліча час, патрэбны на такое падарожжа. Атрымалася, што йсьці трэба было ня меней чатырох дзён, яны ж ішлі каля двух. Пятрусь трыюмфаваў:

– Бачыце! Усё ж такі парушэньні тапалёгіі ў наяўнасьці! Лявон, я зноў і зноў радуюся, што маю ўдачу працаваць з вамі. Зараз пераломны момант. Мабыць, мы стаім на парозе рэвалюцыйнага навуковага адкрыцьця!

Лявон ужо ведаў, што плынь красамоўства лепш душыць у сама пачатку, і прапанаваў працягнуць дасьледваньні заўтра ўранку, а пакуль што адпачыць і сабраць думкі. З уздыхам палёгкі ён павесіў спатнелую слухаўку на рычаг. «Чаму мяне наогул хвалюе меркаваньне гэтага Пятруся? Баюся яго расчараваць?» Але, нягледзячы на сумневы, перад існом ён з асаблівым намаганьнем абвінуўся мокрай прасьціной і стаяў ля адкрытага ў ноч вакна бадай паўгадзіны.

Ураніцу ён сказаў маме, што мусіць зьезьдзіць да бабулі, запрасіць усіх на вясельле, бо часу засталося зусім мала. Яна ўхваліла думку, але Лявону, які ўважліва пільнаваў ейную рэакцыю, у мамчыным голасе пачуліся ноткі няўпэўненасьці. «Як жа ты, гэткі хворы, паедзеш? Не, едзь, едзь! Рух – гэта жыцьцё, казаў кітайскі мудрэц. Надвор'е зноў добрае, няхай сонейка цябе прапячэ. Вяртайся да вячэры», – мама пагладзіла яго па плячы і папрасіла заехаць па шляху да Алесі, паклікаць яе прымерыць сукенку.

У гэты момант зазваніў тэлефон, і Лявон, сказаўшы маме, што сам адкажа, пайшоў на кухню. Ён ужо пачынаў злавацца на Пятруся – колькі можна надакучаць! Але гэта стаўся Адам Васілевіч, які лісьліва спытаў: ці зможа Лявон прыехаць у Менск праходзіць практыку? Ён пра ўсё дамовіўся зь Піліпам. Лявон сказаў, што зараз яму было б вельмі нязручна вяртацца ў Менск, не дазваляюць сямейныя справы. Адам Васілевіч паставіўся да адмовы лаяльна і паабяцаў патэлефанаваць пазьней, бліжэй да пачатку навучальнага года. Лявон холадна разьвітаўся, зь непрыязнасьцю ўспамінаючы штодзённыя заняткі, сядзеньне на бессэнсоўных лекцыях і дурных іспытах. «Не вярнуся туды», – падумаў ён выразна.

Тэлефон зазваніў ізноў. Лявон здрыгануўся і злосна схапіў слухаўку:

– Хто?

– Вітаю, Лявоне! Куды ты падзеўся? Гэта я, Янка! Даўно ня бачыліся! Зайшоў бы, га?

– Хто гэта? – спытала мама, уваходзячы на кухню.

– Сябры, мам. Аднакурсьнікі, – адказаў Лявон, зачыняючы далоньню мікрафон.

Тым часам Янка пачаў дэкламаваць сьвежы верш, прасякнуты, паводле ягоных слоў, настроем сымбалістаў:

Белавокія здраднікі Мне ўсю душу згубілі. Аніводнае дробінкі Згвалтаваць не забылі. Ў шатах чорных, гумовых Ўночы ў вокны грукалі, Кацянятак ласкавых Страшным шэптам жахалі. Хай памру я, паганьбены, Хай загіну, абылганы, Але вычварных злодзеяў Пракліну назаўсёды я!

Лявон пасьпяшаўся разьвітацца зь Янкам, маўляў, яго чакаюць. «Якая лухта. На тэму кухні ў яго выходзіць лепей», – думаў Лявон, мацуючы заплечнік да роварнага багажніка. Матуля выйшла на ганак і глядзела, як ён выводзіць ровар на дарогу. Ён памахаў маме рукой, зачыніў весьнічкі і грунтоўна высмаркаўся. Перад мамай і Алесяй ён стараўся не выяўляць прыкметаў застуды.

– Далёка да гэтае вёскі? – спытала Алеся, трымаючы яго за руку.

– Кілямэтраў дзесяць, вунь у той бок, – Лявон паказаў вольнай рукой на далёкую паласу таполяў, якія хавалі чыгунку. – Шкада, што я не змагу ўбачыць цябе ў сукенцы!

– Ты сапраўды хочаш убачыць? Але гэта ж толькі прымерка, табе будзе нецікава. Можа, я дачакаюся цябе, і паедзем разам?

– Не, не, едзь зараз, каб не трымаць маму з шыцьцём. А я вярнуся ўвечары.

Ён абняў яе за плечы і прыцягнуў да сябе, пагладжваючы па цяжкім валасам. Фаўст, гучна дыхаючы, падбег, гульліва тыхнуўся галавой і паспрабаваў праціснуцца паміж іхнымі нагамі. Лявон адсунуўся, патузаў яго за ўскаламачаны карак ды пайшоў да ровара. Алеся прысела на кукішкі, абхапіўшы Фаўста за пухнатую сьпіну, і глядзела, як Лявон штурхаецца ад зямлі і закідвае нагу ў сядло. Набіраючы хуткасьць, ён абарочваўся, а яна ўставала на дыбачкі і махала яму ўсьлед.

Аддаляючыся ад хутара і ад вёскі, Лявон адчуваў, як зь яго спадае напаўпразрыстая заслона, абалонка, цяжар якой ён адчуў толькі цяпер. Так ужо было колькі разоў – калі ён упершыню падняўся на дах, калі яны з Рыгорам зладзілі разгром у банку – подых свабоды, новых змогаў і адкрытасьці сьвету. Пад'язджаючы да чыгуначнае станцыі, дзе пачалася бэтонавая дарога, Лявон быў ужо даканцова шчасьлівы: здранцьвеньне і прастрацыя пакінулі яго, зьмяніліся на сьвежасьць і адвагу.

Сонца біла ў вочы, і ён, спыніўшыся на пераезьдзе праз рэйкі, прыклаў далонь брылём да вачэй, каб прачытаць назву станцыі: «Канатоп». Гэта нічога яму не сказала. Стаяла поўная цішыня, толькі наводдаль, у таполях, перарывіста сьпявала птушка. Рэйкі блішчалі стальлю, направа і налева. Перакаціўшы праз рэйкі ровар, які падскакваў і пабразгваў званком, Лявон сеў у сядло і налёг на понажы.

Бэтонавая дарога ізноў ператварылася ў грунтавую. Ланцуг пачынаў рыпець, Лявон стамляўся, а зялёным палям не было канца. Павярнуўшыся, Лявон убачыў, што ўжо далёка ад'ехаў ад Канатопу – лінія таполяў бадай згубілася ўдалечыні. «Кілямэтры чатыры-пяць», – зьмеркаваў ён і засьпяваў, каб падбадзёрыцца. Але ў нагах гуло, у горле пяршыла, і ён вельмі ўзрадаваўся, калі за чарговым паваротам зьявілася зграйка тонкіх дрэў. Лявон спыніўся і прыставіў ровар да шэрага камяля. Пагладзіў пальцамі даўгаватыя, пакрытыя бялявым пухам лісьцікі, і, пазяхаючы, прылёг.

Калі ён прачнуўся, сонца ўжо хілілася да гарызонту, сьвяціла залацістымі праменьчыкамі праз пульхную крону. Галава балела, зьвінела. «Зноў я ўсё праспаў! Прыйдзецца начаваць у бабулі». Ён змрочна павёў ровар за рогі. Неба наперадзе было глыбокае, сіняе. Павеяла слабым ветрам, гаркаватым пахам сухіх траў. Лявон зрабіў колькі глыткоў соку і пакаціў наперад – хутка, каб не сустрэць ноч у полі. «Але ж добры ровар мусіць мець фару. Рыгор паленаваўся».

Ён ехаў. Паціху паветра халаднела, і Лявон нават зашпіліў верхні гузік кашулі. Паказалася адна, другая, трэцяя зорка, а потым яны высыпалі адразу ўсё. Лявон глядзеў на вечаровае неба, але рашчыняцца ў ім перашкаджаў непакой. Ён трывожыўся, пакуль зьнячэўку ня ўбачыў, як праз ізмрок мякка праступілі сьветлыя сьцены з жоўтымі квадрацікамі вокнаў. Гэта была хата, вельмі падобная да Алесінае – бяз плота, з трохкутовым дахам, з дымніцай пасярэдзіне. Ён збавіў рух і накіраваў колы да ганку. Званок гучна дзынькаў на купінах, і Лявон, які звычайна злаваўся на гэты гук, зараз радаваўся яму, бо саромеўся стукацца ў дзьверы і спадзяваўся, што гаспадары пачуюць яго вось так, быццам незнарок.

Дзьверы адчыніліся, і на ганак выйшла чарнявая дзяўчына ў белай сукенцы. «Алеся!» – стукнула ў Лявона ў грудзёх. Пранеслася думка, што ён нейкім цудам зрабіў крук і зноў апынуўся ля ейнага хутару. Ён пад'ехаў бліжэй і спыніўся, заціснуўшы раму паміж ног.

– Ты хто? – спытала дзяўчына. Гэта была не Алеся.

– Мяне завуць Лявон. Ехаў вось да бабулі дый заехаў кудысьці ўбок.

– Незвычайнае імя. Ты з Кіева? – адказала яна глыбокім пявучым голасам, – Мяне клічуць Зарана. Хочаш напіцца?

Лявон дробна патрос галавой – яго ахапіла моцнае пачуцьцё дэжавю. Ён адмовіўся вады і ўзіраўся ў твар Зараны, схаваны ў прыцемку. Пахла далёкім дымам, а можа палыном. Аднекуль з ночных палёў данёсься ледзь чутны сьмех, абрывак песьні.

– Хто гэта? – Лявон павярнуў галаву ў цемру.

– Дыўчыны сьпяваюць.

Яны памаўчалі. Там, адкуль далятала песьня, сьвяціўся агеньчык – дыўчыны запалілі вогнішча. «Водзяць карагод. І ўсе рыхтык Алеся, – падумалася Лявону. – Але гэта проста подла! Гэта насьмешка і зьдзек!» Ён ізноў паспрабаваў разгледзець Зарану, а яна адчыніла дзьверы і мэлядычна паклікала яго:

– Хадзем! Ты галодны, напэўна? Заставайся ў мяне начаваць, заўтра ўжо да бабусі паедзеш.

Лявон пакінуў ровар ля ганку і падняўся ў хату, дзівуючыся на музычнасьць тутэйшых жыхарак. Усярэдзіне было ярка і чыста. На белых сьценах стракацелі размаляваныя талеркі, тканыя кілімкі, сухія вянкі, малюнкі марыністаў з часопісаў; на стале, на падваконьніках і на камодзе стаялі сьвежыя букеты палявых кветак і мноства дробных лялек – касьцяных, парцалянавых, шкляных.

– Вось і хлеб зараз падасьпее!

Усьміхаючыся, Зарана пасадзіла Лявона за стол з вышытым абрусам, а сама нешта рухала ў глыбіні шырокае пячы. Лявон з палёгкай адзначыў, што да Алесі яна была падобная толькі валасамі. Ейная постаць была цяжэйшая, твар больш скуласты. Лявону карцела даведацца, куды ён патрапіў, але пытацца наўпрост і выглядаць дзіваком не хацелася. Прыйшлося хітрыць: ён спытаў, ці ёсьць у яе тэлефон, і яна зь некаторай крыўдай – думаеш, тут у нас зусім цывілізацыі няма? – паказала яму на жыцьцярадасна-жоўты апарат.

– Ці можна патэлефанаваць ад цябе ў Менск? Я хуценька, толькі скажу твой нумар свайму сябру, а ён ператэлефануе.

Зарана замахала рукамі: навошта! Гаварыце, колькі хочаце. Яна ня ведала тэлефонных кодаў і прынесла важкі сіні даведнік, абціраючы поўнай далоньню пыл з вокладкі. Лявон апусьціў тоўсты том на калені, адчыніў, і сумневаў не засталося – Украіна. Ён набраў нумар Пятруся, і той зноў узяў слухаўку пасьля першага ж гудку. Зарана займалася хлебам, і Лявон напаўголасу апісаў Пятрусю сваё падарожжа. Пятрусь закрычаў: «Украіна? Выдатна!» – ды так гучна, што Зарана зьдзіўлена азірнулася.

– Лявоне! – радасна ўсклікаў Пятрусь, – Вы ведаеце, што Сільвэстраў, аўтар нашых з вамі песень – менавіта ўкраінскі кампазытар? У мяне нарадзіўся проста шыкоўны плян! Лявоне, вы мусіце знайсьці там Сільвэстрава. Чуеце? Гэты чалавек валодае ключом да таямніцаў быцьця!

– Дык як жа я знайду яго, Пятрусь? Самі памяркуйце. Калі б хоць адрас ведаць.

– Прошча-ай, сьві-іце, прошчай-ай, зе-емле... – замест адказу Пятрусь гучна, з энтузіязмам засьпяваў адну зь іхніх упадабаных песень.

– Які вясёлы ў цябе сябар! Сьпявае па тэлефону, – засьмяялася Зарана, – Што гэта ён сьпявае?

– Лявоне! Што я чую! – вохнуў Пятрусь, – У вас там жаночы голас? Гэта праўда? Дайце, дайце ж мне зь ёю пагутарыць!

Лявон, раззлаваны абсурднасьцю становішча, падаў Заране слухаўку і пачаў нэрвова хадзіць па хаце. Пятрусь нешта вяшчаў ёй, а яна рагатала, упёршы руку ў моцны бок і закідваючы галаву. Потым яны засьпявалі дуэтам «Прошчай, сьвіце», і Лявон мімаволі заслухаўся ейным нізкім, але дзіўна пяшчотным голасам.

Калі песьня была дасьпяваная, Зарана вярнула была слухаўку Лявону, але ён матнуў галавой – ня трэба. Размаўляць не хацелася. Ён выглядаў такім стомленым, што Зарана бязь лішніх пытаньняў паслала яму ў суседнім пакоі. Лявон распрануўся, склаў адзеньне на столец і апусьціўся ў ложак. Пярына прыняла яго мякка, прахалодна і глыбока. «Парушэньні тапалёгіі, – ляніва думаў ён, ласкаючыся плячом аб пухоўку. – Нелінейнасьць прасторы. Гадзіну-другую ехаць на ровары – і ты ўжо ў невядомых краях. Але хто гатовы вызначыць, ёсьць парушэньне ці не? Хто вымяраў лінейнасьць? Дзе эталён?» Ён успомніў, як у час апошняга наведваньня банку разжыўся мапай сусьвету, і яна, пэўна, ляжыць у заплечніку. Заўтра, заўтра.

5. Рыгоравы няўдачы

Рыгор бадзёра крочыў убок Варшавы, успамінаў хараство Эвы і зьдзіўляўся на ейную невытлумачальную дзіклівасьць. «Добрая дзеўка! Але гэты ейны Яцэк-Воцэк... Ну і ладна. Навошта мне тая мітусьня? Знайду іншую ляхутку, яшчэ лепей». Пад узьдзеяньнем піва і ляснога паветра ягоныя думкі пакрысе рабіліся сур'ёзныя. «А мо і сапраўды – жонку трэба шукаць? Жарты жартамі, але навошта губляць час?» І яму намалявалася сцэна недалёкае будучыні, быццам ён сядзіць у мяккім фатэле, пасмоктвае салёныя валокны сушанай рыбкі, пацягвае халоднае піва, а побач, ля пліты, у туга зацягнутым фартуху, завіхаецца Эва. Густа пахне вараным бураком, часныком, стукае па кухоннай дошцы востры ножык. Эва выпростваецца, сьмяецца яму, вільготнай рукой прыбірае з  лобу залацістую пасму. Убягаюць дзьве маленькія дзяўчынкі ў ружовых сукеначках і высокіх шкарпэтках, рагочуць і караскаюцца да яго на калені. Гучыць... Хто ж гучыць? Брукнэр? Ён адчуў, як да горла падступае камяк, а вочы брыняюць гарачым. Каб адцягнуцца, Рыгор гучна засьпяваў «Der Wanderer».

Вакол цягнуліся раскошныя цёмна-зялёныя дубровы, а пад нагу раз-пораз траплялі буйныя жалуды ў шурпатых каптуркох. Часам у воддалі пачынала адлік і заціхала зязюля, праз дарогу пераляцеў чорны дзяцел. Сонца ўжо ня пекла і вісела нізка над дрэвамі. Начаваць у лесе не хацелася; Рыгор рассудзіў крыху адпачыць і зірнуць, што смачнае паклала яму ў заплечнік Эва, а потым паскорыцца і прыйсьці куды-небудзь повідну. Аблюбаваўшы адзін з бліжэйшых дубоў, што расьлі на доўгім пагорку, ён збочыў з дарогі і, перасякаючы паласу высокае травы, ледзь не наступіў на вялікі і тоўсты грыб-баравік. Ён падпарадкаваўся паляўнічаму інстынкту – нагнуўся і сарваў яго. Мажны, пругкі, ліпкаваты грыб пахнуў чароўна, і Рыгор зажмурыўся з асалоды. Але што зь ім цяпер рабіць? Ён разгублена агледзеўся і заўважыў непадалёк яшчэ два баравікі, ледзь меншыя. «Раскладу вогнішча, пасмажу! Не губляць жа дабро», – Рыгор зьняў заплечнік і расчысьціў нагой ад лісьця пляцоўку пад вогнішча.

Ён ужо нацяваў грыбы на дубец, капялюшыкі асобна, а ножкі асобна, і нахіляў галаву, унікаючы сіняватага дыму, калі ўдалечыні пачуўся гук матора. «Няўжо Эва раздумалася і хоча мяне падвезьці?» Але рухавік быў дакладна не фіятаўскі. Гук набліжаўся; Рыгор устаў, сьціскаючы гарачы шашлык. З-за павароту вылецеў невялікі джып, падымаючы за сабой каламутнае воблака пылу. Рыгор падаўся да дарогі, замахаў рукой. Джып заўважыў яго, затармазіў, спыніўся побач. Пыл павольна асядаў. За рулём сядзела іншая кабета, ня Эва – фарбаваная, з халодным тварам і цёмнымі акулярамі.

– Да горада падкінеш? – нядбала спытаў ён.

– Мы, здаецца, незнаёмыя. Чаму вы зьвяртаецеся да мяне на «ты»? – абражана мовіла кабета і зрушыла правай рукой, каб перасмыкнуць перадачу.

– Чакайце! Усё добра! Можам і на «вы», калі хочаце. Давязіце да гораду, я заплачу.

Яна грэбліва адказала, што ня мае патрэбы ў грошах. «Дурніца», – зразумеў Рыгор, і, не ўступаючы ў размовы, каб не парушыць ейную слабую, невідавочную згоду, ён зьбегаў па торбу, расчыніў дзьверцы і паклаў яго на бэжавае сядзеньне. У салёне салодка пахла парфумай. Яна нецярпліва павярнула твар, але Рыгор не сьпяшаўся садзіцца. Нагнуўшыся ў салён і дакранаючыся патыліцай мяккае столі, ён нявінна папрасіў ад'ехаць мэтраў на пяцьдзесят наперад і пачакаць яго там.

– Навошта?

– У мяне тут вогнішча, трэба яго пагасіць! Шкада, вады няма, дык прыйдзецца карыстацца ўнутранымі рэзэрвамі арганізму... Разумееце?

Яна гідліва адвярнулася ад яго і паклала далонь на рычаг. Хоць торба была поўная грошай, Рыгор не хваляваўся і ведаў, што зараз яна ўжо ня зьедзе. «З пагарды ня зьедзе, – думаў ён задаволена, заліваючы вогнішча, – Зьехаць з маёй торбай значыла б для яе прызнаць каштоўнасьць торбы, а сьледам і мой статус гаспадара каштоўнасьці». Вогнішча яшчэ дымілася ў сярэдзіне, але зямля вакол вільготна цямнела. Рыгор зашпіліўся і пайшоў да машыны. «Шкода, бач ты... А грыбы? Але ж яна можа выкінуць торбу і зьехаць!» Ён паскорыў крок і пасьпеў. Апускаючыся на сядзеньне, разгледзеў кабеціну: вольны чорны гарнітур, які зусім хаваў грудзі, худыя калені, касьцістыя рукі з чырвонымі кіпцюрамі. Яны рушылі. Шкода імчалася мякка і ціха, з кандыцыянэра веяў духмяны ветрык.

– Хочаце анэкдот? – парушыў маўчаньне Рыгор. Яна не запярэчыла. – Калісьці даўно і прастора, і час мелі па два вымярэньні. І вось аднаго разу сустрэліся яны пасьля абеду, пагаманілі-пагаманілі, а потым прастора кажа: давай хто хутчэй да тога дрэва дабяжыць? У заклад на адно вымярэньне? Ну давай! І пабеглі. Звычайна яны аднолькава бегалі, але зараз час – хлабысь! – і паваліўся, на матузок наступіў. Пакуль абтросься, туды-сюды, а прастора ўжо ля дрэва. Ну што, кажа, ягамосьці? Аддавай адно вымярэньне, каб па сумленьню. Потым адыграесься. Пабедаваў-пабедаваў час – ды куды дзенесься? Аддаў. І стала ў прасторы тры вымярэньня, а ў часу толькі адно засталося.

– Самі прыдумалі? – спытала яна холадна, ня гледзячы ў ягоны бок.

– Ага. Як вы здагадаліся?

– Прыкметна.

– Ну... – ён ня ведаў, што сказаць, і паспрабаваў пацешыць яе развагамі. – Уявіце, калі б у часе было два вымярэньня, га? І мажлівасьць накіраванага руху? Направа-налева, га?

Яна не адказвала, зрабіўшы выгляд, што засяродзілася на дарозе. Як на погляд Рыгора, дык засяроджвацца было зусім не на чым: ізноў пачаўся гладкі асфальт са спраўнымі белымі слупкамі паабапал. Ён зьдзіўляўся, чаму яна так напышліва паводзіць сябе зь ім. Можа, баіцца? Нягледзячы на худзізну, яна здалася яму прывабнай, і ён намагаўся прыдумаць новую тэму гутарыць. «Трэба расказаць, што я – аўтасьлесар. Хоць нешта ды знойдзецца ў ейнай Шкодзе, што патрабуе ўвагі спэцыяліста». Але толькі ён адкрыў рот, намасьціўшыся пачаць, як у кішэні затрымцеў і засьпяваў мэлёдыю тэлефон. Дужа зьдзіўлены, ён мітусьліва заварушыўся, выкалупваючы мабільнік з тугое джынсавае кішэні. Хто гэта?

– Алё? – мовіў ён асьцярожна, нарэшце дастаўшы мабілку.

– Здароў, Рыгору, – сказаў я.

– Здароў... Гэта хто?

– Не пазнаў? Багаты буду, – я засьмяяўся. – Гэта Піліп! Як тэлефоны папраўляць, дык ты памятаеш пра мяне, а як мне што спатрэбіцца – ужо і не пазнаеш. Куды зьнік?

– Дык я гэта... – Рыгор сутаргава цяміў, што скласьці. Сказаць пра вязьніцу і пра зваду з уладай? Ці не казаць? Пра застуду? Пра празарэньні? – Дык я тут выехаў па справы, разумееш... А ты што, наладзіў сувязь, значыцца?

– Ужо тыдзень як адрамантаваў! Чакаў цябе, чакаў, а ты кудысьці запаў. Памятаеш, што абяцаў мне?

– Памятаю, вядома. Зробім, пане Піліпу, усё зробім! – Рыгор акрыяў і загаварыў упэўнена і пераканаўча. – І прозьвішча зьменім, і ў загран выправім. Пацярпі трошкі, як толькі вярнуся – адразу да цябе.

– Глядзі, Рыгорку, я ж магу і назад усё сапсаваць, – змрочна пажартаваў я.

Рыгор запэўніваў мяне ўсё больш маляўніча – жаноцкае суседзтва яго натхняла. Годны, сталы, пачуцьцёва хрыплаваты. Я пакрысе супакоіўся і ўрэшце разьвітаўся. Рыгор з палёгкай пікнуў гузікам адбою і зірнуў на кабету. Як яе завуць, дарэчы? Трэба даведацца. Яна быццам адчула гэта – пакасілася на яго і спытала, дзе спыніць. Ён ускінуўся: за шклом і запраўды ўжо праплывалі вечаровыя прадмесьці.

– Дык недзе ля крамы... Каб павячэраць. А скажыце, вам аўтамэханік не патрэбны?

Пытаньне прагучала недарэчна, і яна адмоўна паківала галавой, нават не ўнікаючы ў сэнс. Рыгор злосна сьцяў зубы, адвярнуўся і пачаў шукаць за вакном ядомую шыльду. Было б нядрэнна даведацца, Варшава гэта ці яшчэ не, але ён падумаў, што больш рота не раскрые. Звонку мільгалі акуратныя цагляныя хаткі з асьветленымі дзе-нідзе жоўтымі акенцамі, насустрач праносіліся чыстыя рознакаляровыя аўтамабілі. У горле знаёма заказычыла, і ён пачаў перхаць. Апошнімі днямі кашаль рабіўся ўсё больш непрыемны, і ў час прыступаў невыразна балела ў глыбіні грудзяў. Пакуль ён, ашчаперыўшы сябе рукамі, кашляў, машына спынілася.

– Вось тут можаце павячэраць. Зьешце гарачага супу, –ейны голас жаласьліва памякчэў.

Рыгор коратка падзякаваў і, працягваючы кірхаць, нібы дзед, выбраўся на выкладзены шэрай брукаванкай ходнік. Ён яшчэ спадзяваўся, што яна спыніць яго і скажа пару замірэнчых слоў, ці нават... Але дзьверы бразнулі, і джып, глуха рыкнуўшы, зьехаў.

Ён стаяў перад трохпавярховай будынінай, памаляванай у вясёлыя квадраты. Брама бліжэйшага пад'езду была гасьцінна расчыненая, а над ёй вытанчанымі рукапіснымі літарамі значылася: Рэстарацыя «Сьмятана». Да гэтага часу Рыгору ніколі не даводзілася бываць у рэстарацыі, ён толькі чуў, што гэта адзначна дарагая забаўка, толькі для багацеяў. А тата расказваў яму, як аднойчы ў зухаватай маладосьці наведаў рэстарацыю і пакінуў там усю сваю месячную зарплату. «Вось жа стары хлус!» – зь цеплынёй уздыхнуў Рыгор і ўвайшоў. Насупраць уваходу зьмяшчалася барная стойка зь ярка асьветленымі шэрагамі пярэстых бутэлек, а направа сыходзілі шахматным парадкам разьбяныя столікі. Складзеныя хаткамі белыя сурвэткі, зялёныя вязаныя абажуры, мяккі і ўтульны сьвет.

Прыступ кашлю скончыўся, але Рыгор па інэрцыі кашлянуў яшчэ колькі разоў, і за стойкай яго пачулі. Зашамацела складзеная газэта, і зьявілася хостэс у строгім чорным строіку, са скураной тэчкай у руках. Невысокая, худзенькая, са сьветлымі, сабранымі ў хвосьцік валасамі і зьлёгку непрыгожым тварам, яна так спадабалася Рыгору, што ён адразу забыў пра напышліваю ўладальніцу джыпа. Хостэс прапанавала Рыгору выбраць месца па густу, і ён агледзеўся яшчэ раз і сеў на канапку ля вакна. На ейных грудзёх быў прышпілены квадратны бэджык з імём: Кацярына. Яна падала яму разгорнутую тэчку, дзе зьмяшчалася мэню з назвамі і фотаздымкамі страў, і запыталася, ці не прынесьці што-колечы адразу.

– Піва халадзенькае ёсьць у вас?

– Вядома! Якое вы хочаце?

Яна стала падрабязна пералічваць гатункі. Рыгор ня слухаў і глядзеў на ейны твар – як яна кажа. Вялікія вочы пазіралі нерухома і крыху дзіка, а кончык шырокага носа ледзь прыкметна рухаўся ў тахт з вуснамі. Ад крылаў носу апускаліся дзьве замілавальныя зморшчынкі. Вусны спыніліся, і Рыгор зразумеў, што яна ўсё расказала і чакае адказу. Ён папрасіў прынесьці сама першае па сьпісу. «Старапрамэн?» – удакладніла яна, кіўнула і пайшла. Рыгор гартаў мэню, але ні флякаў, ні зразаў, што спадабаліся яму ў Эвы, не знайшоў. Зрэшты, усе стравы былі падрабязна і апэтытна апісаныя, і праз адны толькі соўсы Рыгор пару разоў праглынуў. Часта трапляліся загадкавыя кнэдлікі, і, пакуль ён спрабаваў знайсьці іхную фатаграфію, Кацярына прынесла піва ў высокім куфлі. Яна паставіла куфаль на квадратную кардонку з напісам «Сьмятана», і, убачыўшы, што ён яшчэ вывучае мэню, наважылася сысьці.

– Каця! – паклікаў яе Рыгор, і яна паслужліва павярнулася. – Каця, чаму вы называецеся «Сьмятана»? У вас уся ежа са сьмятанай?

– Не, што вы! Гэтая назва – на чэсьць кампазытара Сьмятаны. Ведаеце такога? – проста адказала яна. – Хочаце, я вам зараз уключу ягоную музыку?

– Няўжо? – Рыгор зьдзівіўся, – Вядома, уключыце. Можа, у яго песьні ёсьць? Уключыце песьні, паслухаем разам. Але чаму менавіта ён? Назвалі б «Мэндэльсон» або «Глінка»?

– Бо Сьмятана – гэта наш гонар! Бадай усё жыцьцё ён працаваў тут, у Празе, а ведаюць яго ўва ўсім сьвеце. Ён пісаў толькі пра Чэхію, пра чэхаў і праславіў нашую культуру.

«Значыць, я ўсёткі ў Празе, а не ў Варшаве», – Рыгор канчальна заблытаўся і болей ні пра што не пытаўся, каб выпадкова ня трапіць перад ежай на яшчэ нейкія нечаканыя навіны. Ён тыцнуў пальцам у сама вялікую фатаграфію – “смажаная сьвініна з кнэдлікамі, капустай і агурочнай падліўкай”. Прасачыўшы, як Кацярына хуткай і нэрвовай хадой выдаляецца на кухню, ён адпіў піва і закурыў, адкінуўшыся на канапе. Ён спрабаваў думаць пра дзівацтвы прасторы дый новыя змогі, і што добра было б патэлефанаваць і расказаць пра ўсё Піліпу – хай ня б’е галаву пашпартамі ды йдзе ў падарожжа самастойна, але думкі няўхільна вярталіся да жаноцкае тэмы наогул і да Каці ў прыватнасьці. Зайграла музыка. Мабыць, песень не знайшлося, і Каця паставіла сымфанічнага Сьмятану. Рыгор пазнаў «Влтаву». Якая харошая дзевачка! Але з чаго менавіта складаецца ейная прыгажосьць? Твар, рукі, ногі – па асобнасьці ўсё было звычайнае. Ён хваляваўся. Закурыў яшчэ раз, зрабіў пару глыткоў. Цыгарэты паліліся імгненна, куфаль неўзабаве апусьцеў.

Неўзабаве зьявілася Каця з падносам. Яна паклала перад ім відэлец і нож, паставіла вялізарную талерку, ад якой узыходзіў пар. Рыгор запрасіў яе сесьці побач, але яна з падзякамі адмовілася, спаслаўшыся на неадкладную працу.

– Якая праца? Навошта? Нікога ж няма ўва ўсёй зале, толькі я! – Рыгор усьміхаўся, падняўшы рукі, і яна неспакойна азірнулася абапал. – Кацечка, калі ласка! Зрабі кампанію! Просьма прашу.

Сказаўшы, што зносіны з наведвальнікамі ім забароненыя, і яе могуць зволіць, яна насьцярожана села насупраць. Рыгор спытаў, дзе абяцаныя кнэдлікі, і Каця паказала яму на дзелькі распаранага белага хлеба. Проста хлеб? Рыгор быў крыху расчараваны, але ў спалучэньні з агурковым соўсам кнэдлікі прыйшліся яму да спадобы, і ён міжволі зноў успомніў тату зь ягонымі кулінарнымі вынаходзтвамі. Ён запытаўся Кацю, што цікавага можна паглядзець у Празе, і яна, быццам чакаючы гэтае пытаньне, пачала расказваць пра масты, пра саборы, пра фантаны.

– Ты пакажаш мне?

– Сёньня ўжо позна, неўзабаве сьцямнее. Лепш заўтра ўраніцу пагуляйце па горадзе. Лепш за ўсё купіце даведнік, яны ў кожнай краме прадаюцца, – ветліва адмовілася яна.

– Але аднаму ня надта цікава! Мне хочацца з табой, – дамагаўся Рыгор. – Калі ў цябе выходны?

Каця сказала, што ня зможа дапамагчы яму на’т у выходны, бо замужам. Рыгор пацікавіўся пра ейнага мужа, змрочна чакаючы, як яна замнецца, запнецца і ня здолее адказаць. Але Каця ахвотна расказала пра яго: Марцін працаваў юрыстам у турыстычнай кампаніі, захапляўся фатаграфіяй і футболам. Ён чымсьці падобны да акцёра Ўладзіміра Меншыка. У іх дзьве дачкі, Тэрэза і Крысьціна, Тэрэза ў гэтым годзе пойдзе ў каледж... Марцін кожны дзень заязджае за мной у канцы зьмены, дадала яна значна. Рыгор ужо не глядзеў на ейны твар, апусьціўшы вочы ў талерку. Яна памаўчала, потым пажадала прыемнага апэтыту і зьнікла. «Хацеў бы я паглядзець на гэтага Марціна з дачкамі, – горка думаў Рыгор. – Дапяклі ўжо гэтыя фантазіі. Вось бы яе застудзіць, адразу б зьведалі, ёсьць Марцін ці няма. Дый чорт зь ёй». Ён даеў капусту, паклаў на стол стодоляравую купюру і пайшоў.

Звонку ўжо запаліліся ліхтары, асьвятляючы нізы таполевых каронаў і першыя паверхі чысьцюткіх прыгожых дамоў. Рыгор павольна крочыў кудысьці наперад, разглядаючы шыльды над дзьвярыма ўжо зачыненых крам. Неўзабаве ён убачыў наперадзе мост, на які ўзыходзіла дарога, і набярэжную ўнізе. «Пэўна, гэта яна, Влтава», – ён перасёк вуліцу і спусьціўся схілістым брукам. За камянёвым парапэтам цямнела рахманая рака, плынь было відаць толькі па водблісках асобных струменяў. Рыгор уяўляў Влтаву значна болей шырокай – і хутчэй за ўсё, гэта быў адзін зь ейных прытокаў. Адваротны бераг узгоркам сыходзіў уверх, там быў відаць дзьвюхгаловы белы сабор з высокімі шпілямі. Рыгор збочыў пад мост.

Цагляныя сьцены зь ледзь відочнымі ў цемры графіці адбівалі гук крокаў, а наперадзе паўкругам сьвятлела выйсьце на другі бок моста. Адразу за мостам зьмяшчалася шырокае летняе кафэ з чырвоным цыратавым дахам, асьветленае рознакаляровымі гірляндамі. За адным столікам рагатала кампанія, блішчалі куфлі. Рыгор падыйшоў да стойкі і спытаў у рудавалосай бармэнкі піва на вынас.

– Якога вам?

– Хоць якога, акрамя «Старапрамэн», яго я ўжо піў сёньня.

Бармэнка, мажная і прыгожая кабета з круглявым тварам, паразумела ўсьміхнулася, дастала з халадзільніка бутэльку «Будвайзэру». Рыгор паклаў перад ёй сто даляраў. Барменка разьвяла рукамі і папрасіла яго знайсьці зьмяняць грошы ў адным з банкаў. Паказала рукой – вось туды, тамака ўноч працуе. Рыгор падзякаваў, адкаркаваў піва і пайшоў прэч, пакінуўшы банкноту.

– Гэй, малады чалавек! Калі ласка, вярніцеся! – гучна паклікала яна. – Гэта занадта шмат! Забярыце вашы грошы!

Кампанія з куфлямі абарочвалася да яго жаночымі тварамі, сьмяялася, але Рыгор на сёньня быў перапоўнены зносінамі. Ён стаміўся і хацеў адпачыць – прыняць душ, скінуць адзеньне і паляжаць на прахалоднай сьвежай бялізьне. Ён баяўся, што бармэнка пагоніцца за ім, але тая неўзабаве сьціхла, мабыць звыклая да турыставых дзівацтваў. Халаднела. Рыгор накіраваўся да жылога кварталу праваруч, з намерам знайсьці там начлег. Рака тут пашыралася і таксама сыходзіла направа, і ён працягнуў шлях па набярэжнай. Неўзабаве, абмінуўшы невялічкі паўвостраў зь нейкім арабскім помнікам, ён выйшаў да дарогі, за якой узвышалася доўгая шматпавярхоўка. Насупраць пераходу са сьветлафорам чарнела арка ў надворак дому.

Рыгор насьцярожана паглыбіўся ў чарноцьце і апынуўся на ледзь відомай унутранай тэрыторыі, зь цьмянымі платамі, дрэвамі, прыпаркаванымі машынамі ды лаўкамі. Бліжэйшы пад'езд быў зачынены на кодавы замок незнаёмай канструкцыі, але вокны першага паверху, не забраныя кратамі, безабаронна паблісквалі. Рыгор патаптаўся на месцы, узіраючыся ў зямлю: ці не валяецца пад нагамі добрая жалязяка? Але ходнік быў пусты і чысты, і ён пайшоў уздоўж сьцяны, напружваючы зрок. Лядашчыя кусьцікі, лаўкі з занадта тоўстымі, каб паламаць, брусамі, шчыльна прыгнаныя да адтулінаў люкі. «Так усю ноч можна шукаць! Што зробіш, прыйдзецца», – Рыгор дапіў апошнія глыткі піва, размахнуўся і з усяе сілы швыргануў бутэльку ў бліжэйшае вакно.

Звон разьбітага шкла прагучаў аглушальна, а потым мэлядычна пасыпаліся аскепкі. У бліжэйшай «Шкодзе» доўга і паныла загаласіла сыгналізацыя. Праз колькі сэкунд у пабітым вакне загарэлася сьвятло і пачуўся абураны віск. Сталі запальвацца бліжэйшыя вокны. Уцягнуўшы галаву ў плечы і прыгнуўшыся, Рыгор пабег прэч з асьветленае плямы. Не спатыкнуцца б у гэткай цемры! Прамінуўшы тры ці чатыры пад'езды, ён спыніўся і зьмяніў дух. Здаецца, яго ніхто не перасьледваў. «Шкода» пікнула і змоўкла, але перад разьбітым вакном зьявіліся людзі, яны махалі рукамі і ўзбуджана гаманілі. «Бутэлькай, чым жа яшчэ!» – даляцела да яго. «Вось чэрці! І адкуль тут столькі людзей?» – і Рыгор з прыкрасьцю вылаяўся.

Але сьвежы піўны хмель не даваў яму сумаваць, і ён прыдумаў новы спосаб: падыйшоў шчыльна да дому і рушыў вузкай дарожкай паміж мурам і хмызам, падняўшы руку і штурхаючы шыбы. У Менску багата было адчыненых, знойдуцца і тут! Неўзабаве ягоная здагадка пацьвердзілася: адно з вокнаў бязгучна адчынілася ўнутар і застыла напаўшляху, вабячы за сабой у загадкавую цемру кватэры. Рыгор схапіўся рукамі за гзымс, падскочыў, пашморгаў нагамі па сьцяне, падцягнуўся і зь вялікай намогай наваліўся грудзьмі на падваконьнік. І раптам забянтэжыўся – што, калі кватэра заселеная? «Дык і нічога, – зьмеркаваў адразу. – Пастараюся ціхутка, на дыбачках. Прайду наскрозь. Галоўнае – ў пад'езд патрапіць, а там ужо знайду штосьці для сябе». Ён пачаў асьцярожна пералазіць цераз падаконьнік, але закрануў рукою керамічны гаршчок зь нейкай кветкай – той паляцеў на падлогу і з грукатам раскалоўся. У глыбіні пакою ўскрыкнула жанчына, завозілася, пачуўся гук перасоўванага стольца і хуткія крокі. І не пасьпеў Рыгор падацца назад, вонкі, як яму з добрае моцы выцялі стольцам па галаве. Ён ірвануўся, штурхануўся і паваліўся ўніз, у хмызьняк. Зь цяжкасьцю стаўшы на ногі, ён пабег да бліжэйшае аркі, а ўсьлед яму шпурнулі нешта цяжкае, хруснуўшае і трэснуўшае аб асфальт.

Зьвярнуўшы за рог, ён памацаў патыліцу. Крыві не было – мусіць, па галаве патрапілі абцягнутым тканінай сядзеньнем. «Ну і дзянёк выдаўся! Суцэльная няўдача!» – ён плюнуў. Пхнуўшы мур няветлага дому, ён выйшаў з аркі і зноў апынуўся на набярэжнай. Іншых варыянтаў, акрамя як вярнуцца да летняга кафэ ды ўзяць яшчэ піва, ён ня бачыў.

Кампанія ўжо разыйшлася, і бармэнка працірала пухлявай ручкай апошнія куфлі. Яна не зьдзівілася Рыгору – па ейнае ўсьмешцы было відаць, што яна не сумнявалася ў ягоным вяртаньні. Яна дастала зь вялікае кішэні на жываце сто даляраў і падала яму:

– Забірайце! Тая бутэлька – за кошт рэстарацыі.

– Што за глупства, – махнуў ён рукой, – Дай лепш яшчэ адну. Схавай, схавай! Лічы, што я купіў піва на ўсе грошы. Дай яшчэ дзьве ды вунь тую булку з сасіскай.

– Сэндвіч? Падагрэць вам? – яна паклала сэндвіч на белую плястыкавую талерачку, паставіла ў мікрахвалевую печку і пажартавала: – Можа, вам адразу скрыню піва?

– Давай адразу дзьве скрыні, – сур'ёзна адказаў Рыгор. – А ў бляшанках няма? Каб несьці лацьвей было. Як цябе клічуць?

Яе клікалі Вераніка. Яна сыходзіла ў бакоўку і прынесла два кардонавыя пакункі, па шэсьць бляшанак у кожнай. Рыгор паклаў адзін пакунак у торбу, а да другога ўзяўся адразу, жуючы і нахвальваючы сэндвіч. Ён скоса разглядаў Вераніку, якая балбатала пра два сьвяточныя дні наперадзе і што будзе наплыў турыстаў. Чым больш ён глядзеў, тым больш яна падабалася яму: роўны твар, фарбаваныя рудыя валасы, пастрыжаныя грыўкай, поўныя мяккія вусны, моцныя загарэлыя рукі. Вераніка пазірала на гадзіньнік і часам заклапочана паварочвала галаву да дарогі. Яна паскардзілася, што ўжо пара зачыняцца, а Томаш усё ня едзе. Зноў у сваім бары сядзіць, ці што? Рыгор падахвоціўся дапамагчы ёй, і яны разам склалі стосамі крэслы, ссунулі сталы і апусьцілі над стойкай шырокую ралету.

– Вазьмі мяне з сабой, – з аптымізмам прапанаваў Рыгор і закурыў. – Неяк атрымалася, што мне пераначаваць няма дзе.

– Што ты! Я не магу! – памахваючы сумачкай, яна глядзела на дарогу. – У мяне ж ёсьць Томаш.

– Што яшчэ за Томаш?

– Гэта мой шэф, – патлумачыла Вераніка і хіхікнула: – і адначасна бойфрэнд! Мы разам жывем. Ну куды я цябе вазьму? Пашукай гатэль ці хостал, іх тут як грыбоў.

– Усё ты выдумляеш! – з прыкрасьцю сказаў Рыгор. – Няма ніякага Томаша!

– Кінь дурное. Ці стала б я цябе падманваць! Ты мне падабаесься, але што я магу зрабіць?

Дзеля даверлівасьці яна ўзяла Рыгора пад руку, і праз гэты дотык ён абмякнуў. Дрыготкім голасам ён папрасіў Вераніку дазволіць хоць праводзіць сябе. Яна не супраціўлялася – сказала, што калі Томаш застане яе са староньнім, дык сам вінаваты: ня йсьці ж ёй уночы адной. Так, пад ручку, яны і пайшлі. Яна махнула сумачкай наперад, паказваючы на дом, у якім жыве, і пачала апавядаць гісторыю сваіх пераездаў з кватэры на кватэру. Гэта быў менавіта той дом, у які Рыгор спрабаваў залезьці паўгадзіны назад, але ён ані не спалохаўся. Упоцемку не даведаюцца. Ён слухаў Вераніку напаўвуха, засяродзіўшы ўвагу на тым, каб ісьці зь ёй наша ў нагу. Аповяд пра кватэры відавочна цешыў яе, і, каб пасьпець яго выкласьці Рыгору, яна ішла ўсё павольней і павольней. Скончылася тым, што ў сама апагеі эпізоду з чарговым транспартаваньнем мэблі яны спыніліся ў арцы. Вераніка блішчала вачыма і жэстыкулявала правай рукой. Яна хацела вызваліць і левую, але Рыгор не пусьціў, прыціснуў локцем. Вераніка запнулася і зьдзіўлена зірнула, а ён нязручна абняў яе за плячо і пацягнуў да сябе. Яна ўперлася далоньню яму ў грудзі і так роспачна засіпела, што ён растуліў рукі і адступіў.

– Ты што робіш?! А калі Томаш убачыць?!

– Ціха, ціха, я ж проста пажартаваў!

Рыгор зрабіў сама нявінны выгляд, і паспрабаваў адцягнуць Вераніку анэкдотам, імправізуючы на хаду:

– Сустрэліся аднаго разу Дворжак, Чапэк і Мрожак і паспрачаліся, што лепей – музыка, літаратура або тэатр. Дворжак кажа: музыка лепей! Трыста гадоў прайшло, а Баха яшчэ слухаюць! Чапэк кажа: літаратура лепей! Паўтары тысячы гадоў мінула, а Гамэра яшчэ чытаюць! Мрожак кажа: не, хлопцы, не пра тое вы спрачаецеся, з тэатрам нішто не параўнаецца! Ён непараўнальна лепшы! Дворжак і Чапэк зьдзіўляюцца: чаму гэта тэатар лепшы? А Мрожак сьмяецца: бо ў тэатры буфэт ёсьць! І пабег ад іх, а сам рагоча. Дворжак і Чапэк за ім бягуць і крычаць: дык у кансэрваторыі таксама буфэт ёсьць! дык можна кніжку чытаць і гарбату піць зь пірожнымі! А Мрожак вушы пальцамі затхнуў, рагоча і ўцякае на весь спрыт. Так і не дагналі.

У сярэдзіне анэкдота Вераніка засьмяялася, а пачуўшы канчатак, скрывіла лоб і выдала гук, роўна падобны і да сьмеху, і да ўсхліпу. Яна залівалася, трымаючыся за ягоны рукаў, і Рыгору было вельмі прыемна. Адсьмяяўшыся, яна пачала разьвітвацца, але Рыгор пайшоў за ёй да пад'езда, а калі яна націснула код і ўвайшла ўнутар, уставіў нагу ў дзьверы, перашкодзіўшы ёй зачыніцца. Вераніка казала нешта сярдзітае, але ён спакойна тупаў за ёй лесьвіцай на трэці паверх. На пляцоўцы яна павярнулася да яго і крыкнула:

– Ідзі! Ідзі адсюль! Вось зараз Томаш зьявіцца – ён табе морду наб'е!

Вераніка пасьпешліва адчыніла свае дзьверы, высокія, мэталічныя, і, азірнуўшыся злосным тварам, падалася назад, бразнула. Бухнула рэха, пстрыкнуў замок. Рыгор, які гэтым разам не рызыкнуў нахабіцца і ўставіць нагу, наблізіўся і паглядзеў у вочка. Няясная сьветлая кропачка нічога не казала яму. Ён апусьціўся на кукішкі ля сьцяны насупраць і дастаў яшчэ адно піва. «Паглядзім-паглядзім на гэтага Томаша», – думаў ён помсьліва, прыслухоўваючыся да лесьвіцы. Томаш усё ня йшоў. Прачакаўшы дзесяць хвілін, Рыгор кінуў недакурак у апусьцелую бляшанку, той пшыкнуў. Ён падняўся і націснуў гузік званку – раптам яна прыме яго за Томаша і адчыніць? Усярэдзіне гучна зайграла ўрачыстая мэлёдыя з сымфоніі Дворжака, плыўна заціхла. Акрамя невыразнага шоргату, ніводнага гуку з кватэры не данеслася. Ён прайшоўся па рыпучаму лінолеўму. Суседзкія дзьверы таксама былі жалезныя і непрыступна адчыняліся вонкі – нагой такую ня выб'еш.

Рыгор ізноў сеў на падлогу, выцягнуў ногі. Ён невыносна стаміўся, настрой застыў нашмат ніжэй нулявой адзнакі, і нават сьпяваць не хацелася. Са смутнай тугою ён успомніў свой менскі пакой, канапу, лямпу, старонкі «Зямлі Саньнікава» са сьлядамі капусты і тытунёвымі дробкамі ў складках развароту. Пакруціўшыся на торбе, ён горка задрамаў.

Скрыпнула, бразнула – ён расплюшчыў вочы і ўбачыў, як у каламутна-шэрым ранішнім сьвятле празь дзьверы зь лесьвіцы ўсоўваецца манумэнтальны, станісты азадак, абцягнуты квяцістым халатам. Мерныя рухі азадка намякалі на працу, якую рабіў торс, і праўда: неўзабаве зьявілася чэрава, грудзі, схіленыя плечы, апушчаныя рукі ў жоўтых пальчатках, і, нарэшце, галава са зблытаным, паўсядым-паўчорным клубом валасоў на патыліцы. Прыбіральніца.

Магутныя ногі ў цьвёрдых туфлях напружыліся, цела выпрасталася, твар павярнуўся да Рыгору. З анучы капала нячыстае.

– Ты чый? – прабасіла яна, жмурачы маленькія вочкі, – Ты чаго тут?

– Дык вось ляжу, – гульліва і млява адказаў ён, пацягваючыся і падрабязна разглядаючы яе. – Як цябе клічуць?

Спрасонку ці не, але прыбіральніца яму вызначана падабалася: магутныя галёнкі фігурна напружваліся пад ваўнянымі калготамі, жывот пучыўся, але не занадта, грудзі ўпэўнена расьпіралі халат, твар губляўся ў промнях лямпы за ейнай сьпіной. Рыгор выцягнуў руку і дакрануўся да ейнае цёплае лыткі, пяшчотна сьціснуў, адчуваючы пругу плоці пад цёмнай тканінай. Але мары пра ўзаемныя пяшчоты не ажыцьцявіліся – прыбірачка паставілася да ягонага рапта як да абразы. Хвостка, з плёскатам, яна сьцебанула анучай Рыгора наўпрост па твары:

– Ат жа паскуда! Бач што ўдумаў! Ат жа бамжаціна! А ну пайшоў прэч!

Размазваючы брудную жыжку па твары, спатыкаючыся, хаваючы галаву, Рыгор кінуўся да выйсьця з пляцоўкі. Яна адступіла на крок, даючы яму праход, а потым яшчэ раз выцягла яго па сьпіне сваёй мокрай мярзотай.

6. Як Лявон туляўся

Прачнуўшыся незвычайна рана для сябе, удосьвітку, Лявон павярнуўся з боку на сьпіну, каб памеркаваць. Спружыны завішчалі, матрас мерна захістаўся. «Як яны сьпяць у гэткіх ложках? Занадта мякка, быццам у гамаку». Ён заціх, і хістаньні пакрысе сьцішыліся. Але спакойна разважыць не атрымалася – пачуўшы зык спружынаў, увайшла Зарана. Яна шырока ўсьміхалася і трымала ў руках гліняны збанок і круглую лусту хлеба.

– Вось, сьняданак табе прынесла. Паеш.

Лявон з прыкрасьцю падзякаваў яе, і, ня вытрымаўшы, заўважыў, што ні есьці, ні піць людзям зусім не абавязкова.

– Які ты калючы! – яна ані не пакрыўдзілася і пазірала хітра.

Ён агледзеўся ў пошуках адзеньня. Нагавіцы і кашуля, адпрасаваныя, акуратна віселі на сьпінцы стольца ў кутку. На сядзеньні ляжаў стос сьвежых, чыстых хустачак. «І навошта яна так намагаецца?» Лявон устаў, ледзь ня страціўшы раўнавагу праз матрас, што рэзка хістануўся. Зарана, сьціпла нахіліўшы галаву, папраўляла тоўстую касу і назірала, як ён адзяваецца.

Лявон прайшоў цераз хату на ганак. Яна не пыталася, ня ўтрымлівала. Ейная ўсьмешка казала: нікуды ты ня дзенешся, вернешся. Лявон, робячы выгляд, што не заўважае намёкаў, з сур'ёзнасьцю спытаў яе, дзе можна знайсьці Сільвэстрава. Зарана выказала здагадку, што ў Кіеве – усё ж такі гэта сталіца. Кіеў, паводле ейных слоў, ляжаў менавіта ў тым баку, скуль прыехаў Лявон. Ён зьдзівіўся, але рассудзіў, што Зарана мыліцца. Вяртацца было бязглузда. Толькі па звычцы павагаўшыся, Лявон спусьціўся прыступкамі да ровару і паклаў рукі на гумовыя дзяржальні, вільготныя і прахалодныя з расы.

– Да пабачэньня, Зарана. Дзякуй.

Яна не сказала ні слова і, пэўна, паглядала пакепліва, але Лявон не азіраўся. Ён старанна высмаркаўся і зрушыў. Пасьля ўчорашніх намогаў ногі гулі. Пятляючы і азіраючыся абапал, ён выехаў на дарогу. Удалечыні, у жоўта-зялёных травах, адкуль увечары даносілася сьпевы, цямнела пляма вогнішча. Дзе цяпер тыя ночныя дзяўчыны? Адсыпаюцца за пагоркамі? Паляцелі на месяц? Сонца падымалася над галавой. Ён налёг на понажы. Да ног пакрысе вярталіся сіла і пругкасьць.

Шляхам яму яшчэ колькі разоў трапляліся хутары, падобныя да хутара Зараны, але ніжэйшыя, з саламянымі дахамі і скруглёнымі сьценамі. Усе яны месьціліся зводдаль дарогі, і Лявон нават не скідаў хуткасьці. Ён думаў пра Алесю, пра ейную замілавальную постаць з роўнымі худзенькімі плячыма, як яна махала рукой яму ўсьлед. Яна чакае і хвалюецца... Але ён мусіць ехаць наперад. Раскрыць таямніцы сьветабудовы і вярнуцца з чыстым сумленьнем. Інакш аніколі ня будзе спакою. Рана ці позна. Лепш рана. Лявон давіў на понажы, і праз намаганьні цела сумныя думкі адступалі, зьбіваліся ў камяк. Аднаго разу ён абагнаў зграйку босых дзяўчат у падаткнутых белых сукенках і рознакаляровых хустках, якія несьлі на плячох доўгія вілы. Ён спытаў, ці далёка да Кіева, і яны разам зарагаталі ў адказ, нахіляючыся адзін да адной і хаваючы далонькамі загарэлыя твары.

Убачыўшы на гарызонце выцягнутыя, высокія дрэвы, ён здагадаўся, што гэта – кіпарысы. Здаецца, пра іх было ў адным з часопісаў. Кіпарысы стаялі ўздоўж дарогі двума доўгімі, рэдкімі шэрагамі. Дасягнуўшы першага дрэва, ён спыніўся, апусьціў ровар на траву і прайшоўся, разьмінаючы ногі. Пакратаў гладкі камель і лісьцінкі – вузкія, жорсткія, бліскучыя, падобныя да лаўровых з пакуначка з заправай.

Неба было бледна-блакітнае, яркае, вельмі высокае, без адзінага воблачка. Лявон прыслухаўся да сябе: спаць не хацелася. Галава не балела, насмарк ледзь адчуваўся. «Я бадай здаровы. Што ж гэта будзе?» – ён трывожна ўзіраўся ўва ўзгорысты гарызонт. За содні ён не прасьпяваў аніводнае песьні, але сьвет пакуль што не бурыўся, толькі настрой крыху пагоршыўся. Мабыць, Пятрусь шарлатан ці захоплены дурань. А песьні ня маюць аніякага дачыненьня ні да прасторы, ні да часу – проста яны нагэтулькі прыгожыя, што да сьлёз падабаюцца нам. Лявон наважна падняў ровар, званок бразнуў. Ён пакаціў далей, з тварам суровым і мэтлівым. Куды менавіта ён едзе і навошта, Лявон ня думаў.

Сонца паліла. Кіпарысавыя прысады абарваліся невыразным хмызам, дарога пайшла ўніз. Пагоркі скончыліся, і наперадзе, у дрыготкім марыве, праглядваўся дзіўна роўны гарызонт. Трава ссохлася і парадзела, адкрываючы сьветлую пескавую глебу. Лявон павольна рушыў пакатым схілам, часам націскаючы на понажы дзеля хуткасьці. Гарачы вецер лашчыў твар, пасьвістваў у вушох. Лявон узіраўся ў невытлумачальна роўную прастору, якая амаль ня розьнілася зь нябёсамі колерам, і раптам зразумеў, што гэта – мора.

Зьяўленьне мора было да тога нечаканае і казачнае, што ў Лявона захапіла дух. Усе змрочныя, каламутныя думкі расталі, і ён круціў понажы, пачуваючыся дзіцём, якому карціць упершыню патрапіць у цырк ці на атракцыёны. Неўзабаве ўбачылася выгнутая лінія берага і далікатныя белыя бараняты, што раўнамерна зьяўляліся і зьнікалі на вадзе. «Сапраўдныя морскія хвалі», – з захапленьнем адзначыў Лявон. Круціць понажы стала цяжэй – колы загразалі ў пяску.

Нарэшце ён сьпешыўся і павёў ровар за руль, узіраючыся ўва ўзьбярэжжа. Яно сталася населенае: ля вады ён разгледзеў постаці людзей, якія ляжалі, сядзелі, шпацырылі. З мора падзьмуў вецер, і Лявон узьняў да яго галаву. Вецер прынёс новы, незнаёмы пах, сьвежы і моцны, які лёгка праточваўся праз сусьлі. Яго хацелася набіраць поўныя грудзі і – узьлятаць.

Перад пляжам дарога плыўна загнулася налева. Лявон збочыў зь яе і пакаціў ровар да мора па мяккаму, глыбокаму пяску, які суха насыпаўся празь верх у туфлі. Ён ужо бачыў твары людзей – і ўсе яны былі жанчыны. Некаторыя ў яркіх бікіні, некаторыя ў адных тонкіх трусіках, шмат хто ў цёмных акулярах, сяя-тая з кароткімі валасамі – усіх іх яднала нешта невытлумачальнае, але несумнеўнае, што мусіла быць менавіта жаноцкім атрыбутам. Акрамя таго, Лявон цяпер даканцова зразумеў, якія цялесныя адрозьненьні паміж мужчынам і жанчынай меў на ўвазе Пятрусь. «Значыць, маё падарожжа ўжо не дарэмнае!» – з гонарам думаў Лявон. Смутны цяжар у ягоных думках пра Алесю і пра маму цяпер пакінуў яго.

Жанчыны абыякава разглядалі яго, і ён адчуў прыніжальную няёмкасьць за свой гарадзкі абутак, чорныя штаны і кашулю з доўгімі рукавамі. Лявон спыніўся, зьняў туфлі, замацаваў пад спружынай багажніка і сунуў у іх шкарпэткі. Ступаць басанож па гарачаму пяску было прыемна, і Лявон зажмурыўся, заўсьміхаўся. Каб выглядаць яшчэ больш па-пляжнаму, ён падвярнуў калашыны, расшпіліў верхні гузік кашулі і крадком агледзеўся, пільнуючы рэакцыю жанчын. Ім было ўсё роўна. У асноўным кабеты ляжалі на рушнікох, прыплюшчыўшы вочы, некаторыя стаялі, закінуўшы рукі за галаву ці ўпёршы ў бакі. У вадзе тырчалі галовы купальніц.

Мноства людзей напружвала Лявона. Ён пайшоў налева, уздоўж берагу, каб збочыць да вады крыху далей, дзе, мабыць, будзе вальней. Сапраўды, у сотні мэтраў ад дарогі жаноцкая канцэнтрацыя пачала зьніжацца і неўзабаве ўпала да такой ступені, што да берага можна было наблізіцца, не рызыкуючы закрануць нікога понажам. Дзеля пэўнасьці ён прайшоў яшчэ далей, дзе ў ваду выступала шэрая скала, і не было ані чалавека. Цяпер толькі асобныя погляды даляталі да яго, і Лявон уздыхнуў свабодна. Паклаўшы ровар на пясок, ён асьцярожна ступіў у ваду.

Слабая хваля казытліва падняла валасінкі на ягонай бледнай галёнцы, мяккі падводны пясок праточваўся паміж пальцамі. За крок ад ягоных ног мільганула маленькая шэрая рыбка, шмыгнула і зьнікла, растала ў сонечных косках. Стаяць у вадзе было прыемна, спакойна. Слухаючы віск дзяўчат, што рагаталі і пырскаліся ўдалечыні, Лявон вагаўся – ці можа выкупацца? Зьдзець кашулю, штаны, зайсьці па грудзі ў ваду? Ён падаўся назад і сеў на пясок, у тым месцы, дзе праходзіла няроўная мяжа паміж сухім, сыпкім і вільготным, ліпкім. Падняў ракавінку, шэра-рубчатую з выпуклага боку і далікатна-пэрламутравую ўнутры.

Ён разважаў пра тое, што калі рэальная прастора хоць прыкладна адпавядае ягоным уяўленьням пра сусьвет, атрыманым з часопісаў і кніг, дык гэтае мора мусіць быць Чорнае. Лявон падцягнуў да сябе заплечнік, які пакінуў на пяску шырокую паласу, і стаў намацваць сярод грашовых пачкаў сусьветную мапу, скрадзеную ў банку. Яна пляската прыстала да сьпінкі і знайшлася не адразу, але доўгія пошукі прынесьлі нечаканы сюрпрыз – забыты пакуначак апэльсінавага соку. Як даўно ён ня піў апэльсінавага соку! Лявон з асалодай адлушчыў трубачку, праткнуў ейным завостраным канцом кружочак фольгі, зрабіў глыток. Жыцьцё набыла даканцовую паўнату і насычанасьць.

Пасядзеўшы, ён расклаў мапу на пяску, знайшоў Менск і прачарціў пальцам лінію да Чорнага мора. Ці да Азоўскага? «Ну, усё роўна. Куды далей? – Лявон павёў пальцам уверх, павёў уніз. – Мо паспрабаваць у Індыю?» Ён пачаў вылічаць, колькі часу спатрэбіцца: замерыў адлегласьць паказальнікам, атрымаў чатыры дні і дадаў яшчэ адзін на хібы і блытаньні. Да Індыі, зь ейнымі сланамі, раджамі, сьвятымі, Лявона заўсёды цягнула. У часопісах пра Індыю пісалі рэдка, і гэта толькі дадавала ёй таямнічасьці і прыцягальнасьці. «Так! Можа, менавіта там трэба шукаць усе адказы? Можа, навуковы шлях – гэта толькі блуканьне ў цёмным пакоі? І адкрыцьці, якімі мы ганарымся, такія ж нязначныя, як намацаньне ўпоцемку зэдлічкаў ды кветкавых гаршкоў? Можа, ёсьць іншы шлях да кухні, роўны і сьветлы?» Думаючы так, Лявон прылёг на бок, падтрымваючы галаву далоньню, і глядзеў то на вялізарны морскі гарызонт, то на дробныя, пляскатыя хвалі ля сваіх ног.

Ён прачнуўся рыхтык перад заходам сонца, умыўся шумавой хваляй, прачысьціў нос і, раззлаваўшыся на чарговую страту часу, зноў правёў пальцам па мапе. Направа – Румынія, налева – Расея. Да мокрага пальцу ліплі маленечкія пясчынкі. Праз Расею выходзіла значна бліжэй. Пад канец ён яшчэ раз паглядзеў направа, на бадай што пусты і зацішны пляж, зь якога цягнуліся парамі-тройкамі жаночыя постаці, склаў мапу ў заплечнік, падняў ровар і рушыў.

Спрасонку ісьці пяском было няёмка, ногі загразалі, зьязджалі ўбок, але неўзабаве ён выбраўся на дарогу і, падрабязна высмаркаўшыся, пакаціў. Перад ім, уздрыгваючы на няроўнасьцях пяску і паціху падаўжаючыся, бег ягоны цень, і Лявон шкадаваў, што ня едзе тварам да сонца. Там было казачна прыгожа! Лявон абарочваўся і назіраў на чырвоны дыск, які асядаў да гарызонту і павольна цьмянеў, але руль адразу пачынаў ухіляцца, пагражаючы стратай раўнавагі і ўпадкам. Азірнуўшыся ў дзясяты раз і ледзь не заваліўшыся набок, ён рассудзіў, што рызыкаваць здароўем нельга – раптам ён паваліцца і зломіць нагу? – лацьвей дачакацца паўнавартаснага заходу, спыніцца і глядзець. Лявон засяродзіўся на дарозе, прыгнуўся да руля і намагаўся круціць понажы роўна і моцна. Ягоныя ногі прыкметна адужэлі за апошнія дні, і адпачываць хацелася ўсё радзей. Дарога шырокай дугою загіналіся направа, аддаляючыся ад мора, і патроху падымалася. Пясок ператвараўся ў глебу, камянеў. Міма мільгалі сухія хмызьнякі, праплывалі нізкія, рэдкія гаі.

Абмінаючы адзін з гаёў, Лявон пачуў наперадзе дружны сьмех. Замёршы понажамі, ён амаль бязгучна, з хвацкім шоргатам шынаў, вылецеў за паварот. Здаецца, гэтых дзяўчат ён ужо сустракаў: ільняныя сукенкі зь яркімі арнамэнтамі, чырвоныя хусткі, сярпы ў руках. Цяпер яны йшлі насустрач і, згледзеўшы Лявона, ахвотна засяродзілі свой сьмех на ім. Пераглядаліся, перагаворваліся і пырскалі. Спрабуючы захаваць вартасьць, ён ліха затармазіў і сьпешыўся.

– Добры вечар! Падкажыце, калі ласка, я яшчэ ўва Ўкраіне ці ўжо ў Расеі? – спытаў ён і адразу ж пашкадаваў: дзяўчыны спыніліся і заліліся сьмехам, нешта неразборліва кігікаючы і паказваючы на яго пальцамі. Адна зь іх, рослая, русявая, з тварам у дробным рабаціньні, ступіла да яго і тхнула пальцам у грудзі:

– А цябе як зваць, ягамосьці?

Ейная інтанацыя зьмяшчала нейкі гідкі, зьневажальны намёк, і сяброўкі проста ўзвылі з рогату. Яна нахабна глядзела наўпрост яму ў вочы і была вызначана п'яная. З абрыдай, ня кажучы больш ані слова, Лявон адвярнуўся, стаў на понаж і штурхнуўся ад зямлі. Але шыны здрадніцкі патрапілі ў пескавы струмень, і ровар застыў, ганебна і бездапаможна. Скрыгочучы зубамі на сьмех, віск і невыразныя воклічы, ён упарта цягнуў ровар і, намацаўшы нарэшце цьвёрдую глебу, зрушыў. Паціху набіраючы хуткасьць, ён уяўляў, як за сьпіной вырастаюць каменныя сьцены, горы, і непераадольна адлучаюць яго ад жудасных дзевак. Праз колькі хвіляў моцных кручэньняў і рытмоўнага дыханьня сьмех пачаў заціхаць. Лявон уздыхнуў, выпрастаўся і ўзьняў галаву.

Вакол распасьціраліся камяністыя пагоркі, парослыя  лінялай траўкай, а дзе-нідзе зь зямлі выступалі невысокія даўгаватыя скалы. Цень перад ім непрапарцыйна выцягнуўся, зрабіўся карычневы, і, павярнуўшыся, ён засьпеў сонца ўжо ля самога гарызонту. Дарога йшла ўверх з добрым ухілам, і для захаваньня хуткасьці ногі па чарзе напружваліся, нібы незалежны ад Лявона мэханізм. «Калі паднімацца спрытна, дык можна апярэджваць заход і не даваць сонцу апусьціцца!» – гэтая новая дасьледчая ідэя натхніла Лявона, і ён націскаў на понажы з усіх сілаў. Неўзабаве ён наскрозь змакрэў і задыхаўся, але хітрык атрымаўся: сонца завісла над гарызонтам і больш не апускалася, толькі налівалася чырвоным і губляла дзённую яркасьць.

Патроху дарога канчальна скамянела, ехаць стала цьвёрда, дрогка, званок бязладна брэнькаў, сядло падскоквала, але Лявон сьціскаў зубы і налягаў на понажы. «Ваенна-Грузынская дарога», – прачытаў ён на самотным сінім паказальніку, і парадаваўся, што рухаецца як мае быць. Але скалы па абодвух бакох зьяўляліся ўсё часьцей, рабіліся ўсё вышэйшыя, і ўжо бадай засьцілі сонца. Трэба было выбіраць: спыніцца і назіраць заход зараз ці рызыкнуць, паднапружыцца і дасягнуць найвышэйшага пункта – перавала, які ўжо віднеўся далёка наперадзе. Тонкая стужачка дарогі ўзьнімалася на седлавіну вялізарнае гары, што магутна ўзвышалася над суседнімі, і адтуль, пэўна, адкрываўся найлепшы з усіх мажлівых відаў на захад. «Ірвану!» – наважыўся Лявон, затхнуў адну ноздру пальцам і ліха высмаркаўся на абочыну. Учапіўшыся ў руль, ён люта ўціскаў понажы ўніз, уніз, у думках дапамагаючы сабе ды ўяўляючы, як нябачная рука штурхае яго ў сьпіну, і ровар нясецца ўсё хутчэй і хутчэй. Каменьчыкі ляцелі з-пад колаў, вецер сьвістаў у вушох, пот ліў па скроням і па сьпіне, дыханьне зрабілася рэзкае і балючае. Азірацца на хаду ўжо не было сілаў, але ён адчуваў, што яшчэ пятнаццаць, дзесяць, пяць хвілін – і ён уляціць на перавал.

Але тут кола сьлізганула па нечаканаму каменю, які скаціўся са скалы на сярэдзіну дарогі, руль тузануўся, нага саскочыла з понажа, і Лявон з усяго размаху паляцеў на зямлю. Ён прызямліўся ўдала, бадай мякка – на плячо і сьцягно, і адразу скочыў на ногі, адплёўваючыся ад пылу. Але ровару не пашанцавала – руль скрывіўся, пярэдняе кола непапраўна сагнулася і шчыльна засела ў відэльцы, правы понаж адламаўся і валяўся наводдаль. Лявон адвярнуўся.

Да перавалу заставалася колькі сотняў мэтраў, але цень бліжэйшае вяршыні, абеленае сьнягамі, ужо амаль захінуў верхні пункт дарогі. Яшчэ можна было пасьпець, і Лявон пабег наперад, потым успомніў заплечнік, вярнуўся, са злосьцю сарваў яго з багажніка і, выціскаючы рэшткі сілаў, кінуўся да перавалу. Сонца зычліва дачакалася яго: калі ён з хрыпам дасягнуў змазанае мяжы сьвятла з ценем і павярнуўся, яно рыхтык закранула гарызонт. Мора засталося далёка ззаду, і астыгаючы дыск садзіўся за пагоркі; ягонае гарачыні яшчэ хапіла на тое, каб распаліць тонкую лінію аблокаў. Сонца таксама стамілася ад гонкі і цяпер раставала на вачох – Лявон толькі аддыхаўся, калі апошняя ягоная рыска ўжо згасла, пакінуўшы за сабой трывожнае зарыва.

Паветра пахаладзела. Вечаровае сьвятло імгненна згусьцілася да мутнага зьмярканьня і, не спыняючыся, усё слабела ды слабела. Зарыва сьціскалася, бляднела, саступала месца цёмна-сіняму ночнаму небу, і Лявон захоплена назіраў зьяўленьне незвычайна буйных і яркіх зорак. Вельмі скора ён задубеў і, абхапіўшы сябе за плечы, пайшоў наперад, шкадуючы пра пакінутую дома куртку. Дарога спускалася ўніз, і Лявон паскорыў крок у надзеі, што ў даліне стане цяплей.

Але неўзабаве цяпло засталося толькі пад заплечнікам на сьпіне і пад скрыжаванымі на грудзёх рукамі. Яго абступаў зімовы холад. З-за гары выплываў ледзяны месяц зь сіняватымі плямамі на целе, і ў яго сьвятле Лявон з жахам назіраў белы пар, які выходзіў зь ягонага рота. Па скуры прабягалі дрыжыкі, да сэрца падступала паніка. Угаворваючы сябе, што нічога дрэннага здарыцца ня можа, што неўміручасьць гарантаваная, ён збочыў да прыдарожнае скалы, спрабуючы разгледзець у змроку лагчынку ці пячэрку, прыдатную начаваць. Скала трапілася з усіх бакоў выпуклая, а шукаць іншую ўжо не было сілаў. Лявон абмацаў рукамі камень у пошуках рэшткаў дзённага цяпла, і сеў наўпрост на зямлю. Ссунуўшы заплечнік на грудзі, ён прываліўся сьпіной да скалы, разьлічваючы пакрысе яе ўгрэць, і заціх. Месяц выплываў усё паўней, і месяцовы цень лісьліва насоўваўся на ягоныя пыльныя туфлі.

Лявона разбудзіла песьня, звонкая і незнаёмая. Павекі моцна зьліпліся, і ён нецярпліва цёр іх пальцамі, каб хутчэй пабачыць сьпявакоў. Адчыніліся! Вакол зьзяла раніца, ледзяная, але такая ярка-сонечная, што было б ганебнай кволасьцю не пацярпець холаду яшчэ трошкі. У ста мэтрах ніжэй Лявона з-за павароту дарогі жанчыны ў нейкіх незвычайных шапках. Пакрывіўшыся зь нечаканага болю ў сярэдзіне і каленях, ён адарваўся ад наседжанага месца і, прыгнуўшыся, схаваўся за скалой. Кабеты не заўважылі яго, працягваючы набліжацца і сьпяваць. Па рытму і мэлёдыі Лявон пазнаў раньняга Шубэрта, перыяду «Прыгожае млынарыхі». Асьцярожна высунуўшыся, ён разгледзеў жанчын: чарнавалосыя, кучаравыя, убраныя ў свабодныя атласавыя сукенкі, шырокія шаравары і размаляваныя туфлі з доўгімі загнутымі насамі, яны несьлі на галовах гліняныя збаны, падтрымваючы іх адной рукой, а другой рукою рабілі на ўзроўні сьцёгнаў плыўныя рухі ў тахт сьпева.

Калі яны наблізіліся, Лявон, сьціскаючы заплечнік, перамясьціўся за скалой, каб застацца незаўважаным. «Хавайся, ці будзеш абсьмеяны! Што боль зьневажальнае? – думаў ён з тужлівай злосьцю. – І навошта цягнуць збаны на горы? Сустракаць сьвітанак? І што ў іх там?» Нясьцерпна захацелася чхнуць, і ён, заціснуўшы далоньню нос і рот, накіраваў чых унутар, дзе той выбухнуў бязгучнай і хваравітай глыбіннай бомбай. Абцершы сьлёзы, Лявон выглянуў: жанчыны мінулі перавал і спускаліся, ужо па калена на тым баку. Ён ціха выпрастаўся і пасьпяшаўся ўніз.

На яркім сонцы хутка цяплела, але Лявон пачуваўся зусім кепска. У вэртыкальным становішчы нязручна ныла сьпіна, бесьперапынна цёк цёплы струменец з носу, праз кожны крок тупа балела галава, а сьвятло рэзала вочы. Ён паспрабаваў засьпяваць пачутую толькі што песьню, матыў якой яшчэ блукаў у ягонай галаве, і гэта крыху дапамагло. Паабапал ізноў зьяўляліся дрэвы, усё больш густыя і высокія па меры спуску, трава, дробныя кветкі, стракатыя матылькі. За далёкім узгоркам зьявіўся і зьнік невялікі гастраном, даляцеў мерны кліч пеўня.

Суставы патроху расьцерліся, і хада перастала быць занадта пакутлівай. Лявон успомніў сваю старую забаўку, уяўную мапу з накрэсьленымі траекторыямі руху, і прыйшоў у захапленьне зь дзёрзкае даўжыні лініі, якую пракладаў зараз. «А колькі часу змарнавана на Менск! Лянівае таптаньне! Гады, цэлыя гады», – ён адчуваў адначасна прыкрасьць за гэтыя гады, патопленыя ў несьвядомай мінуласьці, і радасьць за гады будучыя, што ўрачыста ўзьнікалі з-за гор і гарызонтаў.

Ён нарваў апэльсінаў, што расьлі на дрэвах ля самой дарогі, і, адкусваючы ім тоўстыя горкія азадкі, выціскаў сок у закінуты рот. Гэта было ані не смачнейшым за фабрычныя пакункі, дый у прыдачу нязручна, неахайна і са сьлізкімі косткамі – але ўсё акупляла экзотыка. Дзеля акуратнасьці засыпаючы туфляй у пясок выціснутыя цельцы апэльсінаў, Лявон думаў пра Алесю – як яна там? Хвалюецца, шукае? Ці яны з мамай застылі ў час ягонае нябытнасьці, як лялькі, склаўшы на каленях рукі і ашклянеўшы вачыма? Ці яны наогул толькі галюцынацыі, застудавыя міражы? І што лепей: абдымаць за плечы і трымаць у руках рукі? Ці марыць, сумаваць і таміцца на адлегласьці? Намагаючыся параўнаць, ён задуменна йшоў далей, уніз і ўніз.

Па меры выдаленьня ад гор паветра зноў распалялася, дрэвы зьнікалі, трава ссыхала і адрывалася ад зямлі пад гарачым ветрам. Лявон разгортваў мапу і задзіраў галаву да зэніту, да сонца, ў надзеі вызначыць поўдзень з поўначчу. На мапу з шамаценьнем сыпаліся пясчынкі і заставаліся ў папяровых зморшчынах, ўжо пасьпеўшых зашкуматацца. Вецер дзьмуў пяском у твар, і Лявон спачатку хаваў рот і нос у кашулю, нацягваючы гузік на нос, а потым зьняў яе і ўкрыў усю галаву, пакінуўшы вузкую шчылінку для агляду. Але акрамя бясконцых пескавых хваляў аглядаць не было чаго, і праз колькі хвілін ён самкнуў і шчылінку. Кашуля атуліла яго роўным белым сьвятлом, сьвіст ветру сьціхнуў, подых адбіваўся ад тканіны і горача вяртаўся да вуснаў. Яму ўспомнілася, як ён некалі, яшчэ ў цётчынай кватэры, любіў засынаць – на сьпіне, нацягнуўшы на галаву прасьціну. Тут Лявон вельмі дарэчы спатыкнуўся, страціў раўнавагу і нязграбна паваліўся ў мяккі пясок. «Знак, што пара адпачыць», – ён зьняў заплечнік, перавярнуўся на сьпіну і расьцягнуўся, парухаўся, падраўняўшы пясок пад выступы цела.

Хтосьці крануў яго за плячо, і Лявон, вярнуўшыся са сну, таропка зашукаў, замацаў самкнутую шчылінку, затрос галавой. Кашуля ўпала, сонца ўдарыла па вачох. Над ім навісла постаць, загорнутая з галавы на пяты ў чорнае, выразна жаноцкая. Лявон няёмка ўскочыў, небясьпечна нахіліўся ўбок, але выстаяў. Галава хваравіта кружылася. За постацьцю чакальна спыніўся караван гарбатых вярблюдаў, па жанчыне на сьпіне. Паміж чадрой і чалмой кожнай з жанчын бліскалі бялкі. «Як ім ня горача ў чорным?» – падумаў Лявон, падхапіў заплечнік і кінуўся бегчы. Ён ня памятаў патрэбнага кірунку і бег кудысьці прэч ад жанчын і вярблюдаў. Грудзі і плечы нясьцерпна паліла, і, зірнуўшы на сябе, Лявон спалохаўся – праз сон пад сонцам скура набыла пагрозьліва чырвоны колер. Ён азірнуўся: яго не перасьледвалі, толькі глядзелі нерухома ў сьпіну, як кобры.

Прыкладна праз гадзіну, зь цяжкасьцю падняўшы каламутную галаву, ён убачыў удалечыні Акадэмію Навук, зыбкую са сьпёкі, а крыху збоку – бібліятэку. Будынкі мелі недарэчна аднолькавую вышыню, і пэўна былі безнадзейнымі міражамі. Лявон з тугою ўспомніў бібліятэчны буфэт з доўгім шэрагам сокаў на барнай паліцы і больш не ўздымаў галавы, каб не цьвяліць душу.

Ён ішоў да тога ўпарта і да тога цярпліва сьціскаў зубы, што ў нейкі момант сонца здалося і пачало апускацца.

7. Як Рыгор зьдзейсьніў рэцэдыў

Пакінуўшы негасьцінную Чэхію, Рыгор накіраваўся ў Нямеччыну. Дзе шукаць цёплы прыём, калі не на бацькаўшчыне сваіх улюбёных кампазытараў? «Зь немкамі хоць будзе пра што пагутарыць! Бэтховэн, Вагнэр, Малер... А Шубэрт! Шубэрт! Дый машыны ў іх сур'ёзныя. Мэрсэдэс! – ён пацмокаў. – А піва? Нямецкае піва мусіць хвацкае! Хоць кажуць, што лепшае ў сьвеце піва – чэскае, але я гэтага не адчуў», – помсьліва думаў Рыгор. Ён бадзёра крочыў палямі, лугамі, гаямі, з кашлем ды сьпевамі.

Колькі разоў зьвінеў тэлефон, прыемна разбаўляючы адзіноту. Першым быў спэцназавец Сяржук, які абвясьціў, што адшукаў нумар Рыгора, і на гэтай падставе запатрабаваў здавацца. Рыгор зарагатаў, сказаў спэцназаўцу грубыя і непрыемныя словы дый вымкнуўся, са злосным высілкам надавіўшы чырвоны гузік адбою. І адразу пашкадаваў: чаму не пагаварыў з жывым чалавекам? «Мала што там у мінуласьці было – усё можна паспрабаваць выправіць. Ну нічога, патэлефануе яшчэ». І праўда, неўзабаве тэлефон ізноў задрыжаў і запішчаў: нейкі дзядзька з задышкай тэлефанаваў па рэкамендацыі сяброў і прасіў паглядзець сваё аўто – праблемы з рухавіком. Рыгор учапіўся ў дзядзьку, пачаў выпытваць у яго ўсе найменшыя падрабязнасьці, не пагарджаючы нават ягонымі дылетанцкімі здагадкамі і домысламі. Хвілін празь пятнаццаць у слухаўцы пікнула, і размова перапынілася – мабыць, у суразмоўцы скончыліся на рахунку грошы.

Рыгор агледзеўся: палі, лугі, гаі, скрыжаваньне з бляшаным паказальнікам. Направа – Франкфурт, налева – Штутгарт. Не пасьпеў Рыгор сьцяміць, куды накіравацца, як тэлефон зазваніў зноўку. Гэта быў я. Я ўжо ведаў, што Рыгор ува ўцёках, і не выказваў ані патрабаваньняў, ані пагрозаў. Толькі нясьмела распытваў – як яно там, за мяжою?

– Дык нічога асаблівага, Піліпу! Тое ж трасца, што і ў нас. Бабы хоць ёсьць, але ўсё нейкія адурэлыя. Аднак частуюць нядрэнна, нічога не скажу. Флякі, зразы ўсялякія, смачна! Дый ты дарэчы сам можаш дзе хочаш пабываць, чуеш? Нафіга табе гэты пашпарт? Сядай у машыну, дый едзь – дзень у дарозе, і ты на месцы! Ты наогул у якую краіну масьціўся?

– У Італію, вядома! У Флярэнцыю асабліва, тамака мусіць шмат Ліпі.

– Ліпі?

– Ага, Піліп Ліпі, мастак гэты – ну памятаеш, ты мне альбом ягоны прынёс?

– Памятаю, здаецца... Нешта было такое.

Мы загаварылі пра мінулае, пра лазьню, пра піва, пра радасьці гародніны. Я расчуліўся, разгаварыўся і ўрэшце прызнаўся Рыгору, што авантурыст зь мяне слабы, сагнаць машыну я ня здолею, кіраваць ня ўмею, бяз пашпарту перабягаць мяжу баюся і... Я папрасіў Рыгора, каб ён пабываў у Флярэнцыі замест мяне.

– Дык з радасьцю, братачка! Я табе столькі альбомаў адтуль прывязу, што за год не пераглядзіш! – шчыра паабяцаў Рыгор. – Вось толькі ты парай, куды мне збочыць, на Франфурт ці на гэны Штугарт? Алё! Алё! Чорт.

Мой голас зьмянілі кароткія гудкі. Рыгор выялаўся і сунуў тэлефон у кішэню. Тое скрыжаваньне ён ужо мінуў, і зараз паабапал дарогі доўгімі радамі цягнуліся вінаградні са шчыльнымі нясьпелымі гронкамі. Наперадзе бачылася вёсачка, нізкія хаткі з чырвонымі дахамі. Пусты жывот смактала, і мажлівасьць падсілкавацца зьявілася вельмі дарэчы.

Ён прайшоў вёсачку бадай наскрозь, не сустрэўшы ніводнага гастранома і ніводнае асобы. Падобныя адна да другой хаткі са сьветла-шэрае цэглы за нізкімі каменнымі агароджамі, цішыня. Рыгор ужо наліваўся марадзёрнымі думкамі, але нарэшце на адной з адкрытых тэрасаў заўважыў адчыненыя дзьверы і няпэўны рух унутры.

– Гэй! Ці ёсьць хто? – ён паставіў нагу на агароджу.

Рух унутры ўвасобіўся ў ссохлую кабету сярэдніх гадоў, у карычневай сукенцы. Яна выйшла і стала, моўчкі гледзячы на Рыгора.

– У вас паесьці ня знойдзецца? Я заплачу! – спытаў ён.

– Праходзьце, – адказала яна роўна, бяз роздумаў, але і бязь ветлівасьці.

Ён прайшоў праз кветнік з бучнымі пятунямі і настуркамі і падняўся на тэрасу. Ва ўтульным цені падстрэшку стаяў плецены стол і лёгкія круглыя стольцы, на адзін зь якіх Рыгор паклаў торбу, а на другі асьцярожна сеў. Столец рыпнуў, але вытрымаў. Не прайшло і дзьвюх хвілін, як кабета зьявілася з падносам: вялікая пляскатая талерка белага хлеба і сыру, шкляны пітнік белага віна, бакал.

– Як цябе завуць? – пацікавіўся ён, складаючы бутэрброд.

– Жулі. Неўзабаве будзе суп, – адказала яна суха.

– Вось дык імя! Ты з Францыі прыехала, ці што? – яна моўчкі ўзьняла бровы, быццам ягонае пытаньне было ідыёцкае, але Рыгор не паддаваўся, працягваючы быць вясёлым і адкрытым: –  Паясі са мной, га, Жулі? Аднаму кавалак у горла ня лезе!

Жулі паціснула плячыма і пайшла ў хату. Ён спытаў усьлед, ці няма піва, і яна матнула галавой. «Вось сучка!» – думаў Рыгор, але рахмана, ня злосна. Злосьць адыходзіла перад сьвежым духмяным хлебам і пругкім сырам. Спаталяючы першы голад, ён з асалодай зьеў усю талерку, задаволена ўздыхнуў і наліў сабе віна. Адзін бакал Рыгор выпіў залпам, заліў смагу, а другі цягнуў павольна, ацэньваў. Віно нагадвала густам піва, якое ўжо вытхнулася – спакойнае, бяз шумы і газаў. Нядрэнна. Падсунуўшы столец да драўляных парэнчаў, ён адкінуўся на іх і закурыў.

– Суп.

Жулі несла ў руках круглы белы збанок. Паставіла на стол, адклала вечка, паваліў пар. Рыгор нахіліўся і асьцярожна панюхаў. Пахла неяк салодка.

– Сахара не пашкадавала, здаецца? А гэта што? – ён патыкаў лыжкай у кавалак смажанай булкі, які плаваў зьверху.

– Ня хочаш – ня еш, – адрэзала Жулі і пацягнулася за збанком.

– Чакай! Я ж пажартаваў! Вось, трымай, – ён сунуў руку ў торбу, намацаў грашовы пачак і адпластаваў адну паперку, – паеш са мной, Жулі? Мне будзе прыемна.

Яна яму спадабалася – ясныя і незвычайна харошыя рысы. Хоць круглявасьць ейнага твару ўжо пачынала спрамляцца ад гадоў, а на шчоках чыталіся зморшчынкі. Вытрыманыя карыя вочы і каштанавыя валасы, якія былі абстрыжаныя ледзь вышэй плячэй і закручваліся ў кудзеркі на кончыках. Кудзеркі незгаворліва гайдануліся, і яна пайшла ў хату, сказаўшы, што прынясе рэшту. Рыгор запярэчыў, але яна ўжо зьнікла.

Суп быў цыбулёвы і ня вельмі спадабаўся Рыгору. Размоклую булку ён спачатку наогул не хацеў есьці, адсоўваючы яго лыжкай, і адважыўся на гэта толькі пад канец, калі збанок апусьцеў. Ён выпіў яшчэ адзін бакал віна, закурыў, і кветнік зь пятунямі і настуркамі прыемна паплыў вакол ягонае галавы. Нячутна зьявілася Жулі, сабрала посуд і спытала, што яшчэ прынесьці. Ён падняў галаву, пераклаў цыгарэту ў левую руку, а правай абняў яе за сьцягно.

– Прыбяры лапы! – яна грэбліва страсянула ягоную далоню, набы павука ці таракана. – Зараз паклічу мужа!

Рыгора лічыў сябе за вытрыманага чалавека, але ўсе гэтыя «хлопцы», «мужчыны» і «мужы» за час падарожжа зрабіліся ягоным балючым месцам. У вачох пацямнела зь лютасьці, і ён падскочыў. Стол здрыгануўся, сурвэткі рассыпаліся, столец паляцеў у настуркі.

– Мужа? Мужа, га? Ну дык давай, паказвай мне свайго мужа! Вядзі яго! – гыркнуў ён.

Жулі ценем віхнулася ў хату і паспрабавала зачыніць знутры дзьверы, а ён зароў і тыграм рынуўся за ёй, вырваўшы клямку і абваліўшы зашапацеўшыя жалюзі. Яна крычала, што ейны муж на службе і вось-вось вернецца, і, адыходзячы ўглыб, шпурляла ў яго лыжкі і талеркі. Ён насунуўся, нагнаў яе і схапіў за локаць. Жулі паспрабавала вырвацца, але Рыгор трымаў моцна. «Ну?! Дзе твой муж? Дзе?» – рыкаў ён. Яна выгнулася ўкусіць яго за руку, але ён сунуў пад ейны вытачаны нос свой правы кулак:

– Толькі паспрабуй куснуть! Панюхай, чым пахне! – аднекуль з глыбінь галавы ўсплыла гэтая дзіцячая, але дзейная пагроза.

Рыгор цягнуў яе па пакоях, кашляючы і патрабуючы паказаць мужа, а яна абмякла і паслухмяна пасьпявала побач, з поўнымі сьлёзаў вачыма. Дом быў добры, прасторны. У гасьцёўні – гіпсавы бюст Напалеона, абчэплены вусікамі плюшчу, піяніна і партрэт Бэрліёза ў букавай шыбе; у сонечнай ядальні – стол на дванаццаць пэрсонаў, старадаўнія крэслы, гадзіньнік са спружынай і салатавы сэрвант; у спальні – нізкі шлюбны ложак з папяровымі таршэрамі ля галоў; у дзяцёўні – двухпавярховая калыска ў выглядзе чырвонага лонданскага аўтобуса і калекцыя футбольных мячоў. У тупіку вітальні хаваўся ход у сутарэньне – стромкія, сьцёртыя падэшвамі прыступкі.

– Можа, ён у склепе нас чакае? – упарта рыкаў Рыгор, не жадаючы слухаць пра службу мужа на чыгуначнай станцыі, – Пайшлі ўніз, паглядзім! Дзе сьвятло? Уключай, кажу! Горай будзе!

Яна скарылася, кранула рукой непрыкметны ўключальнік і пачала спускацца ўніз. Рыгор, не адпускаючы ейнага заломленага локаця, тупаў ззаду. Глыбокае сутарэньне адасоблівалася ад лесьвіцы тоўстымі філёнкавымі дзьвярыма. Уздоўж мураваных сьценаў цягнуліся доўгія паліцы з пыльнымі бутэлькамі віна, бляшанкамі, збанкамі, скрынкамі. Склепавая прахалода прыемна абвеяла твар, але гнеў не астываў. Рыгор штурхнуў Жулі ўсярэдзіну, і яна мусіла прабегчы колькі крокаў, каб не зваліцца на бэтонавы пол.

– Сядзі тут, паскуда! Будзеш ведаць, як крывіць незадаволеныя рожы. Каралеўна знайшлася! Пачакай, я цябе правучу, – Рыгор успамінаў крыўды, нанесеныя яму чэскімі кабетамі, і злаваўся ўсё больш.

– Што ты хочаш ад мяне, вар'ят? Што табе трэба? Цябе чакае Бастылія! – яна ступіла да яго, сьціскаючы рукі.

– А ну стой, дзе стаіш!

Убачыўшы ў ягоных вачох сапраўдную лютасьць, яна адступіла назад і паглядала спадылба.

– Будзеш сядзець тутака, зразумела? Толькі паспрабуй выйсьці, шыю зламаю. Глядзі! Я жартаваць не люблю.

Рыгор грымнуў дзьвярыма і пайшоў наверх, дзівуючыся на сябе – што ён робіць і навошта? А зь іншага пункту, чаму б яму не рабіць тое, што прыйдзе ў галаву? Ён ужо перажываў падобнае пачуццё жахлівае свабоды – адразу пасьля першае застуды, калі пазнаў мажлівасьць беспакарана драцца ў кватэры.

Пашукаўшы па паліцах салатавага сэрванту, Рыгор знайшоў мяшок сухіх абрыкосавых костак і вялізарную бутэлю белага віна з тоўстым коркам у зеленаватым горле. Ён выцягнуў корак, і горла адказала яму кароткім сяброўскім гулам. Агладзіўшы рукою тонкі ільняны абрус, ён сеў за стол. Густ віна дзіўна падыходзіў да гаркавата-салодкіх ядзеркаў, а ўсё вакол сьвяцілася ўтульнасьцю, чысьцінёй і сьветлым дзённым спакоем. Як выдатна было б застацца тут жыць! Навошта йсьці некуды яшчэ? Вось толькі як уцюкаць у Жуліну галаву, што ніякага мужа няма? Рыгор быў упэўнены – час і чаканьне тут не дапамогуць, і ў Жулі заўсёды знойдзецца сотня гісторый, чаму ейны муж не вяртаецца. Затрымаўся на службе, неадкладна паляцеў у камандзіроўку, паехаў зь сябрамі на рыбу, выправіўся наведаць састарэлых бацькоў.

У гэты момант у вітальні рыпнулі дзьверы сутарэньня. Рыгор схапіў са стала белую вазку са стакроткамі, у два крокі выскачыў зь ядальні дый з усёй намогі шпурнуў букецік у глыбіню лесьвіцы. Пляснуўшыся аб вушак, вазка разарвалася бомбай, а разьяднаныя стакроткі яшчэ колькі сэкундаў пырхалі, асядаючы вільготнай дугою на падлогу. Дзьверы спалохана зачыніліся. Рыгор паважна вярнуўся за стол, дапіў шклянку і раптам  натхнёна пляснуў па лобу: «Трэба яе застудзіць! Вось разьвязаньне! Яна адразу зразумее, што ды як мае быць на гэтым сьвеце». У хваляваньні ён падыйшоў да вакна і, пагладжваючы сэрвант, глядзеў у палісаду. На фоне кветнікаў яму маляваліся ідылічныя сцэны – зь ціхімі сямейнымі вячэрамі, са шпацырамі паўз вінаградняў, з папраўкай старых фольсквагэнаў, з добрай усьмешкай на Жуліным твары. Верная жонка, добры муж, пляны на адпачынак…

На верандзе ён знайшоў сіняе эмаляванае вядро, прыладзіў яго пад кранам у мыйцы і пусьціў халодную ваду. Але як тонка і павольна льецца! Ён чакаў, тупаючы нагой, пакуль вядро напоўніцца хоць бы па абадок. Дастаў, трохі расплюхаўшы. Спусьціўся ў сутарэньне і знайшоў Жулі на стосе кардонавых каробак з бутэлькай віна ў руках. Без аніякіх тлумачэньняў Рыгор цяжка размахнуўся і шухнуў на яе шырокую вадзяную хвалю. Яна віскнула, падхапілася і ў шаленстве швырганула ў яго віннай бутэлькай. Міма. Рыгор раўнуў і замахнуў вядром. Выйшла натуральна, і яна, рыдаючы са спалоху і крыўды, апусьцілася назад на скрынкі. Мокрая карычневая сукенка жаласьліва абляпіла ейную рабрыстую сьпіну. «Не раві! Гэта дзеля твайго ж дабра. Потым яшчэ падзякуеш мне! І ціха сядзі, ня рыпайся».

Асьцерагаючыся прыступаў агрэсіі зь ейнага боку, Рыгор заблякаваў дзьверы стольцам. Потым, дзеля справядлівасьці, выйшаў на тэрасу, мужна расставіў ногі і абліўся вадою сам. Брррррааах! Апасьля нетаропка шпацырыў па пакоях, скаланаўся і думаў – як паскорыць ейную застуду? Бо ў склепе ня надта ўжо і холадна. У засяроджанасьці Рыгор спыніўся перад бюстам Напалеона і раптам нечакана, краем сьвядомасьці, зразумеў, што знаходзіцца ўва Францыі. Гэта ня дужа зьдзівіла яго – паскораныя перамяшчэньні па прасторы ўжо зрабіліся звыклыя. Францыя дык Францыя. Вось толькі за нямецкіх кампазытараў крыўдна, так і не пабываў на іхнай бацькаўшчыне. Праскочыў Германію ў нейкі момант… Ён глянуў на ганарыстага Берлiёза і вярнуўся на веранду. «Бэрлiёз, Бізэ, Сэн-Санс – якое паскудзтва гэтыя францускія сымфаністы! Ну хіба што Франк». Ён ізноў напоўніў вядро вадой і паставіў яго ў халадзільнік.            

Убачыўшы Рыгора зь вядром у руках, Жулі абняла сябе за плечы і скурчылася.

– Ты хочаш мяне забіць, га? Скажы! Ты хочаш, каб я памёрла? – яна горка заплакала. – Калі ласка, калі ласка, не аблівай мяне… Не рабі гэтага…

Ён разьбіў круглы ледзяны пляст на заінелым вядры і прыцэльна пляснуў ёй на плечы, на грудзі. Як і мінулага разу, яна ашалела і кінулася на яго з пазногцямі. Рыгор спрытна схапіў яе за руку і балюча сьцяў, жорстка працадзіўшы, што зараз адрэжа ёй вушы. Адрэжу, халера! Яна адразу абвяла, і толькі сутаргава хліпала. Рыгор засаромеўся і, каб неяк прымірыцца, расказаў сьвежы анэкдот:

– Селі аднаго разу Экзюперы з маркізам дэ Садам адзін насупраць аднаго ў аўтобусе. Едуць. Сад глядзіць у вакно, маўчыць. Экзюперы хмурыцца. Сад ветліва ўсьміхаецца. Экзюперы адварочваецца, падціскае вусны. Сад запытальна падымае брыво. Экзюперы пырхае, пагардліва жмурыцца. Нарэшце Сад пытаецца: што здарылася, даражэнькі Антуане? І тут Экзюперы раве на ўвесь аўтобус: ня сьмей думаць гэта пра майго Маленькага прынца!!!

Рыгор чакаў хоць бы ўсьмешкі, але Жулі толькі зіхацела вачыма, ненавісьніцкім шэптам заклікаючы на ягоную галаву гнеўнага мужа і грозных жандараў.

Пакуль Жулі застуджвалася, Рыгор рассудзіў не губляць часу і выправіцца паглядзець на Парыж, калі ўжо трапіў да французаў. Ён шчыльна прычыніў дзьверы ў сутарэньне, сунуўшы паміж палатном і вушаком кавалак кардону, але блякаваць іх зэдлічкам ня стаў – каб Жулі ў якім выпадку здолела выбрацца. На дарогу ён падмацаваўся рэшткамі цыбулёвага супу, знойдзенага на пліце ў рондальцы, і, выпіўшы добры бакал віна, выйшаў з хаты.

Палудзень ужо мінуў, сьпякота саступіла, і навокал расплываўся млявы спакой. Нерухомае лісьце дрэў, стомленыя мухі на сьценах дамоў, залацісты пясковы пыл на дарозе. Рыгор закінуў за сьпіну торбу і рушыў. Залацістыя аблачыны з-пад ног. Пад канец азірнуўся на хату і запомніў нумар – 17. Ён ня ведаў, у які бок трэба йсьці да Парыжу, але вяртацца і пытацца Жулі было няварта. Усё роўна дарога толькі адна, дык што дарма мітусіцца. У грудзёх крактала і папісквала, і ён закурыў. Тытунёвы дым напоўніў хрыпуткія поры, згладзіў шурпатасьці.

Вёсачка неўзабаве абарвалася, і ўздоўж дарогі пацягнуўся нізкі хмызьняк, ціхія сьветлыя палі, спадзістыя пагоркі. Цыгарэта яшчэ ня скончылася, калі насустрач Рыгору выплыў паказальнік «Парыж», з выразнай стрэлкай, накіраванай наперад па курсу, да зялёнага гарызонту. Рыгор затаптаў недакурак у зямлю, дадаў хады, і не прайшло і паўгадзіны, як ён ужо крочыў да цэнтру Парыжу шэрай каменнай набярэжнай, абыходзячы заводы, масты і складаныя транспартныя разьвязкі.

Пра Парыж Рыгор чуў няшмат: Эйфелева вежа, Луўр і Бастылія, якую быццам даўным-даўно разбурылі. Дзе іх шукаць, было незразумела. Мінакі не траплялася, а рэдкія машыны праносіліся міма, ігнаруючы ягоную паднятую руку. Дый ці трэба іх шукаць? Рыгор ня быў занадта заклапочаны аглядам славутасьцяў і наладзіўся на мінімум – невялічкі шпацыр па горадзе дый гастраном з халодным півам. Безаблічная аўтастрада ўжо стаміла яго, і пры першай мажлівасьці ён збочыў направа, апынуўшыся на ўтульным цяністым бульвары са старадаўнімі пяціпавярхоўкамі. Гастраномаў тут таксама ня бачылася, і Рыгор зьвярнуўся ў кафэ пад аранжавым тэнтам. Хмурная бармэнша нячульна прадала яму пяць бутэлек ледзянога піва, нават не зірнуўшы. Рыгор спытаў, ці слушна ён ідзе да Луўру, вунь туды, на што яна абыякава кіўнула. «Склеп па табе плача», – на дне Рыгора плесканулася злосьць, але плесканулася нямоцна.

Францускае піва ня ўразіла Рыгора густам, але дапамагло бавіць дарогу да Луўра, з даволі маркотнымі, аднастайнымі каменнымі дамамі і мутна-шэрай Сенай. Сам Луўр стаўся значна сьціплейшым за Рыгораву ўяву: двухпавярховая будыніна з чатырма калёнамі ля ўваходу і сумнымі скульптурамі ў нішах наўзбоч. «Што за трасца? Я думаў, ён будзе вялікі», – Рыгор азірнуўся абапал, шукаючы позіркам Эйфелеву вежу, але не знайшоў. З сумневам ён счакаў перад Луўрам і ўсёткі адважыўся ўвайсьці – трэба ж хоць недзе пабываць.

Бабулька-квіточніца доўга не хацела браць у яго стодаляравую купюру – угаворвала схадзіць памяняць яе на эўры. Рыгор нагінаўся перад празрыстым акенцам, усьміхаўся і на хаду прыдумляў рацыі, паводле якіх разьмен грошай быў немажлівы. Нарэшце бабуля махнула рукой і здалася, адарваўшы яму квіток ад тоўстага скрутку. Ён спытаў, ці ёсьць тутака карціны Піліпа Ліпі, і яна няпэўна кіўнула галавой у бок заляў.

На гранітнай падлозе добра адчувалася, што красоўкі гумовыя. Пругкі скрып-скрып. Рыгор адкаркаваў новую бутэльку і, разглядаючы паказальнікі, падняўся белакаменнай лесьвіцай. Сівавалосая, кучаравая бабулька-наглядальніца з высілкам устала з крэсла ля ўваходу ў залю і працягнула руку за білетам.

– Дзе ў вас Піліп Ліпі вісіць, бабуля? Я тут упершыню, пакуль што яшчэ ня звыкся, – ён азіраўся абапал.

– Ёсьць такі, ёсьць, а як жа! Італьянскі жывапіс, салён Карэ. Хадземце, я вас адвяду, – яна глядзела на яго так заклапочана і сур'ёзна, быццам гаворка йшла пра жыць ці памерці.

Яны рушылі залямі: маленькая белая бабуля, у чорнай сукенцы і шэрай футравай камізэльцы, ішла перавальваючыся і ледзь-ледзь бокам, а Рыгор, у нясьвежай сіняй суколцы і абвіслых джынсах, у воблаке піўных газаў, шыбаваў ззаду. Па сьценах цягнуліся бясконцыя біблейскія сцэны ў шырокіх пазалочаных рамах – Маткі Боскі, Немаўляты, Язэпы, магі і крыжы.

– А вось бутэльку прыбярыце, калі ласка! У нас нельга піць.

Патыліцай яна ўбачыла, ці як? Вялікім паслухмяным глытком ён дапіў рэшткі і схаваў бутэльку ў торбу. У залях было прахалодна, нават зябка, і зусім ціха. «Яна не дурніца што камізэльку надзела», – Рыгор здрыгануўся плячыма. Яны павярнулі, прайшлі яшчэ праз колькі заляў, і бабулька спынілася.

– Прошу пана! – яна паказала далоньню на вялікі патройны алтар. – Мадона зь Дзіцём.

Бабулька ўрачыста маўчала і відавочна ганарылася за карціну, за музэй, за сваю памяць, і прадчувала захапленьні Рыгора. Ён падыйшоў бліжэй і разгледзеў падрабязнасьці: Мадона з харошым, але расьцягнутым ушыркі тварам і сумным позіркам, абыякавы Немаўля, сьвятыя на каленях, зь дзіўнымі сьпіральнымі палкамі, шматлікія задуменныя анёлы.

– Зыба! – пацьвердзіў ён. – Тут уся заля гэтага Ліпі, так?

– Не, – суха адказала бабулька. – Гэта адзіны ягоны твор у нашым музэі.

І, абражаная невядома чым, пайшла прэч, напышліва выпрастаўшы сьпіну. «Сварлівая бабуля», – адзначыў Рыгор, ужо пачынаючы прывыкаць да жаночых паводзінаў. Ён разгледзеў суседнія карціны, сярод якіх былі і кампактнейшыя, але Піліп Ліпі быў сапраўды адзіным. Ён прысеў на сінюю канапку непадалёк. Павярнуўся: бабулька, не рызыкуючы пакідаць Рыгора аднаго, праходжвалася па суседняй зале. Уладкаваўшыся бокам, ён ціхутка выцягнуў новае піва, непрыемна цёплае і ўзбоўтанае, падчапіў корак ключыкам. Шума пышна хлынула на сінюю тканіну канапкі, і Рыгор таропка сунуў рыльца ў рот. Здаецца, бабуля нічога не заўважыла.

Папіваючы піва, Рыгор разважаў, што карціна ўсё ж такі завялікая. «Мэтра два ў вышыню, ня менш. Хоць, калі на таксі... Можна да даху прывязаць. А як давалачы да вуліцы? Цяжкая нябось». Алтар вісеў на двух акуратных тросіках, скінутых са столі. Рыгор наблізіўся зноў, паспрабаваў зазірнуць за раму, але яна шчыльна прылягала да сьцяны. «Халера зь ім. Усё ж я Піліпу вінавайца – вось і будзе яму падарунак. Напружуся». Ён узяўся за раму і пацягнуў – цяжкая. Адразу ж са столі тужліва і гучна запікала сыгналізацыя. З суседняе залі пачуўся пасьпешлівы тупаток, і ўбегла бабулька-наглядальніца.

– Зараз жа адыдзіце! Карціны нельга чапаць! – яна пацягнула яго за рукаў суколцы.

– Прысь, бабуля! Акыш! – ён адхіліў яе і тузануў алтар уніз, але той быў прымацаваны векавіта.

– Што ж ты творыш, лярвёнак! – загаласіла яна і павісла на ягоных руках. – Жандары! Хуліганства! Рабунак!

Рыгор адпусьціў карціну і паспрабаваў адсунуць бабульку, але яна ўчапілася намёртва, лямантуючы пра суровыя кары, што спасьцігнуць яго па прыбыцьці жандараў. Ён згроб яе за камізэльку ды з усіх сілаў страсянуў. Галава бабулі матлянулася, і яна спужалася, абвяла, пусьціла. Рыгор адштурхнуў яе, і яна пабегла прэч, галёкаючы і ўздымаючы рукі. «Ну і бабка! Баявая», – ён пацёр далоні, грунтоўна ўхапіў тоўсты багет збоку і тузануў. Хруснула. Яшчэ раз. Храбусь! Храбусь! «Што храбусь, здымайся давай!» – Рыгор падскочыў, схапіўся за верх рамы, і з усяго размаху павіс на карціне. У апошні раз хруснула – і алтар з грукатам і трэскам абрынуўся на падлогу. Рыгор выпрастаўся і атросься. Адзін кут рамы зламіўся, але папраўна: можна было яго склеіць і змацаваць ззаду лёстачкай. Ён перакуліў карціну на сьпіну, цэлым бокам рамы да сябе, і пацягнуў плазам да выйсьця. Сыгналізацыя панура пікала, зламаная рама непрыемна скрыгатала па паркеце. Ці пралезе ў дзьверы? Пралезла.

Насустрач яму выбеглі бабулькі – квіточніца і наглядальніца – квіточніца трымала ў руках вялікі чорны пісталет.

– Па нагах, па нагах яму цэлі! Толькі ў паркет не патрапі, – крычала наглядальніца.

– Стой! А ну кінь карціну! – крычала квіточніца.

Яна трэсла пісталетам. Рыгор адпусьціў карціну, і тая шумна павалілася. Ён кінуўся на квіточніцу, выцягнуўшы рукі, каб адабраць пісталет. Бах! – аглушальна разарваўся стрэл. Абедзьве бабулі завішчалі, гледзячы кудысьці за сьпіну Рыгору, а наглядальніца нават закрыла рот рукамі. Мабыць куля трапіла ў каштоўную карціну, але Рыгору да гэтага не было справы – ён ужо вырваў пісталет і, трасучы ім, лаючыся і страшна круцячы вачыма, прымусіў бабулек удваіх падняць карціну сьпераду. Сам ён акуратна ўзяў раму за зламаны бок і штурхнуў карцінай бабулек.

– Наперад, бабулі!

Яны хісталіся і галасілі, але пайшлі.

– Давай-давай! Весялей! Усё роўна на яе тут ніхто не глядзіць. А я яе сябру адвязу, у Менск. Ён вялікі фанат гэтага Ліпі! Цёзка. Можа нат сваяк які далёкі – хто ведае? А раму палатаю, не хвалюйцеся, у мяне рукі з тога месца растуць, зь якога трэба.

Але сыгналізацыя пілікала недарма. Калі яны ўжо спускаліся лесьвіцай, павярнуўшы карціну бокам, дзьверы Луўра расчыніліся, і ў хол уварваліся жандары – тры дзяўчыны ў зялёных строях, чорных чаравіках і нізкіх цыліндрычных фуражках. Звонкімі галасамі яны запатрабавалі апусьціць нарабаванае на падлогу, стаць тварам да сьцяны, а рукі закласьці за галаву. Яны цалкам сур'ёзна цэлілі ў Рыгора свае маленькія аўтаматы, і алтар прыйшлося зноў кінуць. Бабулькі трэсьлі гнеўнымі пальцамі ў Рыгора, а той скочыў і сагнуўся, схаваўшыся за белай балюстрадай, што агароджвала лесьвіцу. «Вось засада», – думаў ён зь вялікай прыкрасьцю і хмурыўся.

– Кідай зброю! – і дзяўчаты затупаталі па прыступках.

– Трымайце вырадка! – падначвалі зьбелянелыя са злосьці бабулькі.

Прыгінаючыся, Рыгор памчаўся галерэяй, што агінала хол па пэрымэтру. Жандары не адразу зразумелі ягоны хітрык, і беглі за ім усе ўтрох. Адна ляснула аўтаматам і выпусьціла па ім кароткую траскучую чаргу – тра-та-та! Пырснулі каменныя дробкі, узьляцеў сухі беліўны пыл. Бах! – стрэліў ён наўздагад, назад. Не адчуваючы ног, пераскокваючы празь дзесяць прыступак, Рыгор пранёсься процілеглай лесьвіцай, пад віск куляў перакінуўся холам і віхурай вырваўся вонкі.

– Стой! Стой!

Тра-та-та! Тра-та-та! Зайцам пятляючы вулачкамі, рысьсю пералятаючы масты, дзікім кабаном праломваючыся праз хмызы. Азірнуўся і – Бах! Бах!

– Стой! Сыходзіць, гад! Трымай яго!

Тра-та-та! Празь перакрыжы на чырвоны, цьмяным ценем праз гулкія тунэлі, спрынтарам па транспартных разьвязках. «Даўно я так ня бегаў! Сучкі, зусім мяне загнаць наважыліся!» Тра-та-та! Бах! Прасёлкавая дарога, але накшталт ня тая, якая... Як там Жулі? Лугамі, палямі, вінаграднямі – да прыстані. Хісткімі дошкамі, з разьбегу – у ваду!

– Вунь ён! Нырнуў! Бачыш? Дый вунь жа, паплыў! Вось падла!

Рыгор адьдзімаўся, адчмыхваўся і моцнымі сажэнкамі плыў да другога берага.

8. Як Лявон спасьцігаў патаемнае

Лявон прачнуўся пад мяккім бярозавым ценем, на сьвежай траве. Маленечкі вусень, выгінаючыся, апускаўся па павуцінцы на ягонае плячо. Ён ізноў зачыніў вочы, паляжаў, але сон ужо ня йшоў. Сеў, крануўшы кашуляй вусеня, і той, атрымаўшы жаданую паверхню, адразу ж папоўз кудысьці ў бок. Лявон агледзеўся. Ягоная бярозка расла на краю нізкага, невыразна-цёмнага лесу. Наўпрост перад ім стаяла трухлявая халупа, са сьценамі з крывых шэрых рэйкаў і саламянай страхой, насупраць хаціны хіліўся ўва ўсе бакі нізкі плот з гародам унутры, а яшчэ далей з-за чаротавых зарасьнікаў праглядала рака. У чароце, апусьціўшы галаву і памахваючы тонкім хвастом, стаяла задуменная падласая карова. Павеяў ветрык, і Лявона накрыла салодкім пахам кветак. Ён абярнуў галаву: зьлева, на сонечным пагорку, калыхаліся сотні рознакаляровых рамонкаў-касьмеяў, а пасярод гэтага яркага воблака стаяла, прыпадняўшы далоні над пялёсткамі, высокая жанчына ў бэзавым сары.

Ад абароту балюча апякло абпаленыя плечы і шыю, але жанчына была да тога прыгожая, што ён амаль не заўважыў болю. «Можа, яна здаецца мне высокай, бо стаіць вышэй за мяне, на ўзгорку?» Яна ішла да яго, з чырвонай кропкай паміж бровамі, з коратка абстрыжанымі сьветлымі валасамі, усьміхаючыся, ведучы пальцамі па касьмеях.

– Устань, пойдзем, я абмою цябе, – мовіла яна, набліжаючыся. – Ты ўвесь згарэў. Добра, што здолеў заснуць, сон ацаляе. Як цябе завуць?

– Лявон.

Плыўная, але пругкая хада, расслаблены рух уздоўж матэматычна дакладнае лініі – ад бярозы да зарасьляў чароту. Ён ішоў за ёй, у духмяным воблаке. Спынілася – ростам зь яго ці нават крыху вышэйшая. Зірнула ў вочы і назвала сябе: Лакшмі. Загадала распрануцца дзеля абмываньня, і Лявон паслухмяна пачаў расшпільваць гузікі. Ёй было каля трыццаці. Або каля сарака? Як пакутліва здымаць кашулю – скуру быццам паляць агнём! Разбуўшыся, ён пакратаў нагой цякучую рачную ваду.

– Не, Лявон, не сюды! Вада не дапаможа.

Лакшмі паказвала рукою пад карову. Мільгануў сумнеў – ці не галюны? Нахіліўся, стаў на калені, падпоўз, лёг. Ці замычыць? Маўчала. Пахла зямлёй, салодкім гноем, кветкамі. На каровіных локціках рудая поўсьць завіваліся ў хохлікі. Прыгаворваючы ціхія, спакойныя словы, Лакшмі гладзіла карову па вымю – сухі гук скуры па скуры. Капнула, палілося малако, цёплае, белае. Асьцярожнымі далонямі яна абмывала ягоную сьпіну. Сьверб апёкаў сьцішыўся, паленьне згладзілася, чырвоныя трэшчыны змыліся, як рыскі алоўка.

– Чаму ты чхаеш, Лявон?

Лявон стаяў перад ёй – асьвежаны, павесялелы, поўны сілаў. Ён саромеўся сваіх худых грудзяў, але яшчэ сорамней было б выявіць гэтую сарамлівасьць, паспрабаваўшы адзецца. Чаму чхаю? Хлусіць ці ўхіляцца ад адказу перад гэтай жанчынай здалося яму нявартым і зьневажальным. Незалежна скрыжаваўшы і адразу раскрыжаваўшы рукі, ён патлумачыў, што без застуды і песень бачыць сьвет як мае быць – няможна. Застуда адчыняе вочы на сапраўднае жыцьцё, а песьня асьвятляе яго сонцам. Бо безь сьвятла не відаць анічога нават у адчыненыя вочы. І ён засьпяваў «Стронгу» Шубэрта, спачатку нясьмела, а потым, убачыўшы, што яна слухае ўважліва і сур'ёзна, усё мацней і мацней. Лакшмі раптам прысела на кукішкі, адным вольным рухам, і слухала, падняўшы да яго галаву. Калі ён скончыў, сказала:

– Каб бачыць сьвет як мае быць, Лявоне, трэба трымацца дхармы. Нельга адчыніць вочы, Лявоне, калі іх няма. Дхарма – вось вочы.

Сказала ўпэўнена, нібы сказала: неба сіняе. Малако белае. Гэткім жа рухам, без намогі, устала. Праз гэтыя словы і праз гэтыя рухі ўнутры Лявона ўздрыгнула. «Паслухайце, пачакайце, Лакшмі! Дхарма? Адкуль у вас гэтае слова, адкуль у вас упэўненасьць? Навошта гэтая чырвоная кропка? Мне вельмі хочацца ведаць!» І неяк само атрымалася, што Лявон папрасіў Лакшмі дазволіць застацца зь ёй.

Лакшмі расказала Лявону, што выкананьне дхармы традыцыйна пачынаецца з брахмачар’і – строгага і аскетовага вучнёўскага жыцьця. Нязмушаным лотасам седзячы ля хатняе сьцяны – уваходзіць унутар Лявону забаранялася – яна склала яму шчыльны распарадак дня зь пералікам што рабіць. Ён, стоячы побач на нязручных каленях, варушыў вуснамі, вымаўляючы доўгі сьпіс, і намагаўся запомніць. Яна цярпліва паўтарала.

Раніца. Насіць ваду ў бочку. Узяўшы пад тынам два плястмасавых вядра, бледна-жоўтае ды сіняе, Лявон спускаўся да ракі, заходзіў па калена ў ваду, зачэрпваў. Сіняе мела застарэлую расколіну, празь якую сачыўся зьвілісты струмянец, веерам адрываючыся з абадка дна. Каб ня выцекла шмат, Лявон крочыў таропка, вёдры спружыньвалі, рытмоўна сьціскаючыся і расьціскаючыся паміж чорнымі вочапкамі – і калі крок зьбіваўся, парушаючы рытм, вада плёскала яму на калашыну. Па-за плотам стаяла высокая жалезная бочка, старая, іржавая, з дробнымі вадзянымі казюлькамі, якія любілі капашыцца ля краёў. Бочка і казюлькі выклікалі ў Лявона непрыязнасьць, але Лакшмі сказала, што перад палівам вада мусіць нагрэцца на сонцы і насыціцца Пранай. Ён паднімаў цяжкае вядро да грудзяў і перакульваў у бочку. Гулкі плёскат, ваганьне балотнага паветру з глыбіні. Потым наступнае. За дзесяць рэйсаў бочка напаўнялася, і Лявон садзіўся на зямлю, адпачываў, але нядоўга – каб не заснуць.

Раніца. Мыць карову. Карову клікалі Каньякумары, яна мела рахманы, задуменны нораў і царскае пачуцьцё ўласнае годнасьці. З вытрыманай грацыяй яна ўваходзіла ў ваду, па калена, па сама рудыя хохлікі, і Лявон паліваў ейныя нярвовыя дрыготкія бакі зь берасьцянога коўшыка. Лакшмі дала Лявону кіпарысавы грэбень, якім ён старанна расчэсваў ільсняную поўсьць, а Каньякумары ў задавальненьні нахіляла галаву. Яна ўвесь час жавала лісьце ды карэнішчы чароту і ані не саромелася часам адвесьці ўбок хвост і плюхнуць перавараны чарот у ваду. Брудную масу хутка зносіла плынь, але пырскі траплялі ёй на ногі, і Лявон з агідай мыў іх зноўку.

Раніца. Сьнедаць. Яны садзіліся ў цені хаціны, за парэпаны плястыкавы столік. На сьняданак бываў амлет, салодкая запяканка ці тварог з абавязковымі чакаляднымі цукеркамі. Аюрведа патрабавала цукеркі перад ежай, каб асьвяжыць, завільгатнець нутробу і стымуляваць утварэньне крыві. Лакшмі ела элегантава і павольна, спрытна адпраўляючы ў рот маленькія кавалачкі, але глядзела засяроджана ў талерку. Лявон карыстаўся гэтым, неўпрыкмет хаваючы цукеркі ў кішэню, а ежу пад стол, у місачку, каб потым скарміць Каньякумары. Аднойчы здарыліся апэльсіны, і Лявон з такім вялікім задавальненьнем высмакаў сок з аранжавай мякаці, што Лакшмі зьвярнула на гэта ўвагу, і апэльсіны пачалі зьяўляцца штодня.

Дзень. Паліваць расьліны. Вада ў бочцы ўжо пасьпявала прагрэцца, але чамусьці яе заўсёды заставалася значна менш за ранішнюю колькасьць. Аднойчы ён перавярнуў яе набок, агаліўшы вільготны зямлёвы круг з чарвякамі і лічынкамі, што соўгаліся ў ім. Дно бочкі месцамі праржавела наскрозь, і ён доўга і старанна заклейваў яго плястылінам. Гэта дапамагло слаба, але іншую бочку ўзяць не было дзе. Лявон набіраў ваду ў вялікую бляшаную палівачку і, адставіўшы другую руку ў бок дзеля раўнавагі, ішоў да градак. Лакшмі гадавала галоўным парадкам спэцыі: далікатныя цыбулінкі шафрану, паветраныя парасоны куміну і фенхелю, магутнае лісьце куркумы і яшчэ нейкія невядомыя далікатныя травы. Яна ўважліва назірала, каб Лявон ліў ваду нізка, асьцярожна, не размываючы каранёў, і дбайна падрэхлівала пацяжэлую глебу матыкай. Парасіўшы гарод, трэба было аднесьці рэшткі вады касьмеям, і гэта падабалася Лявону нашмат болей. Жывучыя і непатрабавальныя касьмеі не баяліся моцных бруяў, і ён, прабіраючыся празь іхныя густыя зарасьнікі, багата паліваў тонкія сьцеблы з вышыні поясу.

Дзень. Зьбіраць пялёсткі касьмеяў. Лакшмі ўпрыгожвала імі алтар Крышны, да якога яна абяцала дапусьціць Лявона пасьля года стараннае брахмачар’і. Абскубленьню пялёсткаў падлягалі ня ўсе кветкі запар, але толькі тыя, што ўжо гатаваліся нарадзіць насеньне ды ўва ўпрыгожваньнях ня мелі патрэбы. Лявон прыкмячаў састарэлыя суквецьці і асьцярожна здымаў пялёсткі, апускаючы іх у белую ільняную торбу. Спачатку ён працаваў стойма, нагнуўшыся, а потым дзеля разнастайнасьці апускаўся на зямлю, апынаючыся з кветкамі тварам да твару. Касьмеі ветліва і бясклопатна ківалі яму рознакаляровымі галоўкамі, гулі чмялямі, цвыркалі конікамі, поўзалі жучкамі-пажарнікамі.

Але Лакшмі не любіла, калі Лявон засынаў у недарэчны час. Рассоўваючы лісьце і сьцеблы, яна знаходзіла яго, тармасіла, адбірала торбу зь пялёсткамі і вяла абедаць.

Дзень. Абедаць. Асновай дзённых страваў заўсёды былі прасяная каша і таматавая падліўка. Лакшмі дадавала ў кашу то перац, то баклажаны, то бульбу, то струковую фасолю, то ўвогуле неразьбяры-што, але ўся ежа выглядала прыкладна аднолькава. Пасмоктваючы дзельку апэльсіна, Лявон спотайку назіраў, як яна есьць, а калі гэта яму надакучвала, перакладаў погляд на нябёсы па-над ракой. Неба было зусім такім жа, як над Менскам, і яму гэта падабалася. Павольныя ператварэньні аблокаў... Пераўтварэньні... Ён лавіў сябе на засынаньні і трос галавой. А аднойчы, удыхнуўшы ў чарговы раз несуцішны кветкавы водар, ён раптам зразумеў: пахнуць зусім не касьмеі, а сама Лакшмі! Не паверыўшы ў цуд адразу, ён пасьля абеду правёў колькі экспэраня па выдаленьню і набліжэньню да яе – і пераканаўся даканцова. Касьмеі жа, як высьветлілася, ня пахлі наогул.

Дзень. Перабіраць проса. Са зваротнага боку хаціны зьмяшчаўся маленечкі прыклетак з вузкімі дзьверцамі, у якім захоўваліся два мяхі просу і пустыя пыльныя слоікі. Лявон акуратна разьвязваў торбу, набіраў у рондалец проса і, прыхапіўшы старую газэту, садзіўся пад бярозай. Рассыпаючы проса невялікімі порцыямі па газэце і разроўніваючы пальцам жоўты пляст, ён выдаляў пацямнелыя макулінкі і дробныя чорныя каменьчыкі. Часам сустракаліся белыя каменьчыкі, найцяжэйшыя: занадта буйныя, грубыя пальцы не адразу ўхаплівалі іх, яны ўкатываліся ў проса, хаваліся ў масе, і прыходзілася напружваць зрок у пошуках. Лявон уяўляў сябе белым каменьчыкам, які спрабуе ўцячы ад вялізарнае галавы, але тая няўмольна цікуе яго. І горка было яму з уласнае бязьлітаснасьці. Абраныя каменьчыкі ён рупліва браў на далоню, глядзеў ласкава і адпускаў на волю – на зямлю, да братоў. Бачыце, каменьчыкі? Нічога ня здарылася дрэннага, я вярнуў вас на радзіму! Каменьчыкі махалі яму рукой, усьміхаліся, уцякалі ў травінкі, пацешна падскокваючы.

Лакшмі суха будзіла Лявона. Яна намагалася захоўваць мірны выгляд, але вочы глядзелі жорстка, нябесная сінь зьмянялася на шэры мэтал. Яна тлумачыла, ужо без спасылак да атмы і Праны, практычна: праз тваю няўважлівасьць я магу зламаць аб каменьчыкі зубы, плёмбы! Нельга спаць! Лявону рабілася сорамна, бо ейныя зубы – раўнейшая дасканаласьць! Зламаць іх – невыноснае злачынства! Хоць зь іншага боку – ці гэта ня карма? Ён не адважваўся спытаць Лакшмі пра карму ў дачыненьні да ейных зубоў, і яна адпраўляла яго на іншую працу.

Дзень. Палоць градкі. Лявон рабіў гэта з прыкрай – вышукваць дробныя пустазелькі, вырываць іх з коранем – а яны чапляюцца адчайна – кідаць на цьвёрдую дарожку, на сонца, дзе яны паціху згасалі, засыхалі… Жорсткасьць гняла яго. Абціраючы нос, ён стаяў над пустазельнымі трупікамі. Ці не ліхадзей я? Ці не ганебны парушальнік прынцыпу ахімсы?

Дзень. Капаць карэнішчы чароту для Каньякумары. Карова ўсё ж такі падабалася яму, нягледзячы на фізыялягічныя нюансы. Ведаючы, што карэнішчы салодкія, і што Каньякумары з задавальненьнем іх зьесьць – і будзе жыць, і махаць худым хвастом, і глядзець на яго вялізным вокам – ён цьвёрда высякаў іх зь зямлі лапатай. Напоўніўшы вядро бледнымі атожылкамі, ён выціраў з лобу пот і сядаў на зямлю. «Мне дык добра, бесьцялеснаму райскаму жыхару, а як ім? Лакшмі, Каньякумары – ім, небаракам, трэба есьці, падтрымваць уласнае цела ў дзеяздольнасьці і прыгажосьці». У думках ён параўноўваў, хто болей грацыёзны і жаноцкі – карова або ягоная гуру? Лакшмі перамагала, але ж трэба дадаваць папраўку на антропацэнтрызм ягонага густу, так?..

Рыпелі дзьверы, з хаціны выходзіла Лакшмі, паглядала ў ягоны бок. Лявон хуценька падымаўся на ногі, з палёгкай уздыхаючы – ух! цудам не заснуў.

Вечар. Чытаньне Махабхараты і мэдытацыя. Незадоўга перад зьмярканьнем яны садзіліся пад паветкай, адведзенай Лявону на ягоныя матрасы, і Лакшмі чытала ўрыўкі на ўласны выбар. Слухаць з Махабхараты ў Лявона выходзіла кепска. Хітраспляценьні варожасьці паміж Пандавамі ды Каўравамі на некаторы час захаплялі Лявона, але пакрысе ягоная думка, адштурхнуўшыся ад гісторыяў і прыпавесьцяў, ляцела ў далечыню, і неверагодныя высілкі патрабаваліся, каб утрымаць яе на матрасе. Пра мэдытацыю, вядома, не магло быць аніякае гаворкі. Калі пачынала цямнець, і літары рабіліся ледзь відомыя, Лакшмі адкладала кнігу і закручвалася ў лотас, жэстам запрашаючы Лявона рабіць па ейнаму прыкладу. Яна прамаўляла кароткую малітву, а потым давала тэму: веліч горных вяршыняў, або спакой горных азёраў, або сымфонія горнага захаду. Лявон правальваўся ў сон мамэнтоўна, і Лакшмі зь цяжкасьцю трывала гэтую слабасьць. Ураніцу яна рабілася ўсё больш сухая і непрыветная.

Канец надыйшоў неўзабаве. Аднойчы ўвечары, калі Лакшмі чытала ўрывак са свае ўпадабанае Бхагавад-Гіты, і пульсаваў асабліва салодкі пах, Лявон ня здолеў утрымаць улёту думкі і сама шчырым ходам заснуў. Хроп, мабыць, ці што... Наступнай раніцай яна не разбудзіла яго. Прачнуўшыся сам, непапраўна позна, Лявон пасьпяшаўся да ракі мыцца і спатыкнуўся аб свой заплечнік, які ляжаў на дарожцы. Гэты недвухсэнсоўны знак складана было не зразумець. Пасьпех сьціх. Павольна, сумна, падыйшоў ён да дзьвярэй хаціны, прычыненых як ніколі шчыльна. Падняў руку, каб пастукаць, але застыў, не наважыўся. Апусьціў.

Ніводнае праўды так і не адкрылася яму, і Лявон, пакуль крочыў да лесу і ўспамінаў бэзавае сары, яшчэ маркоціўся. Але вось паплылі міма бярозы, хвоі дый высокія травы, залёталі праз дарогу птушачкі, загойдалася сонечная павуцінка. Прэч, засмучэньне! Ён чхнуў, прачысьціў нос вымытай у Ганге хустачкай – і засьпяваў песьню.

Кітай ён распазнаў па затопленых вадою рысавых палёх і белакаменных пагадах у зарасьніках дзікіх мандарынаў. Доўгі шлях змарыў яго, хацелася памыцца чыстай вадой і прылегчы на мяккае. Ён наогул не разумеў, як трэба паводзіць сябе ў Кітаі, але, убачыўшы чарговы манастыр, гэтым разым чырвонацэглавы, занядбаў усе мажлівыя прыстойнасьці і павярнуў да брамы. Паабапал шырокае лесьвіцы выскалялі гіпсавыя пашчы карлікі-львы. Ён падняўся прыступкамі і крануў сухія драўляныя дзьверы. Медны званочак над імі хіснуўся – чанннь. Унутры быў невялікі двор, парослы нізкай травой і хмызам, а наперадзе ўзвышаўся галоўны будынак – асымэтрычны чырвоны храм з трыма квадратнымі вежамі, адной буйнейшай і дзьвюма ніжэйшымі.

На зык званочку з-за высокага ганку зьявілася дзяўчынка ў кімано. Аранжавы крамнінавы пояс, басыя ногі, густая чорная стрыжка. Яна павітала Лявона пачцівым паклонам і паважна спыталася, што яму заўгодна, і куды ён шляхуе. Лявон, пакорліва апусьціўшы галаву, папрасіў цыноўку начаваць, сухі куток і міску рысу. Спакваля разглядаў яе – раней ён ніколі ня бачыў дзяўчынак. Маленькія рукі і ногі. Далонькі і ступачкі. Пра мэту падарожжа Лявону няма чаго было сказаць, але яе цалкам задаволіў адказ, што ён вандруе ў пошуках ісьціны і нядаўна пакінуў Індыю.

– Бодхідхарма, наш вялікі настаўнік, таксама прышоў зь Індыі! Ці ведаеш ты, што Бодхідхарма мэдытаваў дзевяць гадоў, каб здабыць празарэньне?

Лявон не прыдумаў лепшага адказу, як ізноў пакорліва схіліць галаву. Яна пайшла ўздоўж выгнутага дугой мура з паўкруглымі вокнамі. Валасы ўзьляталі ў тахт нягучных крокаў. У павароту, ля глухой каменнай аркі, яна спынілася і паказала рукою. Жоўтая цыноўка на зямлі, нізкі сасновы столік з парай керамічных талерак. З кута пырхнуў матылёк-капусьнік. Дзяўчынка сказала, што ён можа спыніцца тутака, а ўнутар яму, чужынцу, нельга. Прапанавала рыс і чай, але Лявон адмовіўся. Яе клікалі Ліджуан – вытанчаная. Сказаўшы, што ёй пара займацца, яна зьнікла.

Калі ён спаў, Ліджуан вярнулася зноў і тузанула яго за рукаў:

– Ня сьпі ўдзень! Ты ведаеш, што Бодхідхарма аднойчы таксама заснуў у час мэдытацыі? Ты ведаеш, што ён потым зрабіў? Ён вырваў сабе павекі! І на тым месцы, куды яны ўпалі, вырас першы чай! Цяпер ты хочаш, каб я заварыла табе чай?

Пасьля гэткай жорсткай гісторыі Лявон не адважыўся пярэчыць дзяўчынцы. Празь дзесяць хвілінак яна зьявілася з маленькім падносам на драўляных ножках, з двума кубкамі гарбаты і двума сподачкамі рысу. Лявон сядзеў нерухома і параўноўваў пары, якія ўздымаліся ад рысу і ад гарбаты – ці адрозьніваюцца? Ліджуан строга спытала, чаму ён ня есьць і ня п'е. Ён паслухмяна пакаштаваў. Чай меў нечаканы і даволі прыемны малочны густ, але Лявон ня здолеў прымусіць сябе выпіць больш за два глыткі. Ён паставіў кубак і падсунуў да сябе глыбокую талерачку. Белыя рысынкі ляжалі хаатычна, адна на адной, белай горкай на зялёнае эмалі. Доўгія конусы палачак. «Калі яна адвернецца, я высыплю яго пад стол». Але яна не адварочвалася. Насычана-карычневыя вочы то глядзелі на Лявона, то апускаліся ў талерку. Як яна спрытна палачкамі! Ніяк ня высыплеш – заўважыць.

– Калі ты ня будзеш есьці, дак саслабееш! Цябе можна будзе перамагчы вельмі лёгка! – яна паднесла сподачак да вуснаў і згрэбла рэшткі рысу ў рот. Потым асьцярожна ўзяла свой кубак абедзьвюма рукамі. Прыжмурыўшы вочы, як з глыбокае асалоды, яна ўдыхнула чайны пар. Выкінуць зараз?! Адкрыла. Усё, не пасьпеў!

– Навошта мяне камусьці перамагаць, Ліджуан? Каму я патрэбны?

– Ворагі заўсёды знойдуцца!

– Што ты, якія ў мяне ворагі? Я нікому не перашкаджаю, жыву сабе. Грошай у мяне няма, рабаваць няма чаго, – тут ён спахапіўся, што хлусіць: грошай было яшчэ шмат.

– Цябе могуць зрабіць рабом! Ці адабраць у цябе тваю нявесту! Ці спаліць хату тваіх бацькоў! – дзяўчынка бліскала вачыма.

Лявон адчыніў рот, каб спрачацца. Але, падумаўшы, зразумеў, што яна мае рацыю – чаму б камусьці і сапраўды не спаліць хату ягонае маці? Чалавек у чорным, злавесная ўсьмешка, змрочна насоўваецца. Робіць знак прыхвасьням, тыя бягуць з каністрамі, плёскаюць бэнзінам. Падпальваюць папяросай. Полымя! Ўзьвяваецца, як сьцяг, як факел. Іскры ў ночным небе. Балькі трашчаць, абвальваюцца. Абвугленыя шкілеты, скурчыліся.

Ён здрыгануўся і недаўменна памiргаў. У сонечным промені плылі парушынкі. Ліджуан ужо сыйшла, забраўшы свой посуд. «Значыць, каб матчыну хату не спалілі, трэба есьці рыс?» – ён узяў палачку і дакрануўся ёю да сама верхняе рысынкі. Ліпне. Не, гэта абсурд, я ня буду есьці. Азіраючыся абапал, як злодзей, ён выйшаў зь нішы. Дзяўчынкі не было. Зрабіў наском ямку ў сырой зямлі пад кустом бэзу і ссыпаў туды рыс. Зараўняў. Угнаеньне кусьціку, будзе лепей расьці. Але ці не цынічна? Рыс – расьліна, бэз – расьліна. Расьліна сілкуецца расьлінай? Як брыдка ўсё ўладкована! Ён непрыязна сажмурыўся, павярнуўся назад да аркі і ўбачыў перад сабой Ліджуан. Узмахнуўшы шырокімі рукавамі, яна імкліва павярнулася вакол сябе – і раптам нешта сьцебанула яго па нагах. Страціўшы раўнавагу, Лявон паляцеў на зямлю і балюча грымнуўся на хвасьцец. Ліджуан, шырока расставіўшы басыя ступачкі і склаўшы далонь да далоні, спадылба глядзела на яго.

– Бачыш, ты зусім безабаронны! Ты млявы і няўважлівы! Тваё цела паслабленае голадам, а дух кволы праз сонную ляноту!

І, пагардліва выпрастаўшыся, яна выдалілася.

– Ліджуан! – паклікаў ён раніцай, калі яна нібы няўзнак праходзіла міма. – Можна цябе папрасіць? Кубачак рысу і кубачак чаю?

Дзяўчынка зазьзяла. Яна падскочыла да яго, і, упёршы рукі ў калені, прапішчала: значыць, кнігі кажуць праўду! У мяне атрымалася! Што ў цябе атрымалася? Старажытныя сьвятыя, якія напісалі кнігі, яны білі сваіх вучняў! І тады тыя спасьцігалі ісьціну! Падыходзілі ціхутка ззаду – і грох палкай! І наступала празарэньне! Калі ты захацеў есьці і піць, дык ты ўжо на шляху! І яна пабегла за гарбатай.

– А гэта не зажорстка – біць вучняў? – спытаў Лявон, праз колькі хвіляў прымаючы зь яе ручкаў кубак. Які гарачы.

– Падумаеш! – яна чмыхнула. – Дзеля празарэньня мусіш пацярпець! Ведаеш, калі ты станеш прасьветленым, дык зможаш лётаць!

– Лётаць?

– Уздымацца над зямлёй і завісаць!

– Навошта мне гэта?

– Напрыклад, хтосьці хоча ўдарыць цябе, а ты ўзьлятаеш!

Яны балбаталі. Лявон мучыў сябе гарбатай і нават зьеў трохі рысу. Куды ён потым дзенецца зь цела? Калі рыс есьці і есьці, дык у мяне будзе павялічвацца жывот, як у Рыгора? З балбатні ён зразумеў значнае: у дзявочых кнігах напісана, што ёсьць два шляхі – шлях мудраца ды шлях ваяра. Можна з роўным посьпехам пачынаць з кожнага, бо потым яны сыходзяцца ў адзін, а ў ягоным канцы – даканцовае празарэньне. У чым яно заключаецца, звычайнаму чалавеку зразумець няможна, патлумачыла Ліджуан. А мо я ўжо прасьветлены, га? Яна засьмяялася, зморшчыўшы носік – які ты дурны! – і няўлоўным рухам выхапіла зь ягоных пальцаў пусты кубак.

– Бачыш? Як лёгка забраць у цябе тваё! А ты кажаш, прасьветлены! А ісьціну ты спасьцігнуў? А Творца сусьвету табе зьяўляўся? Ты на’т мэдытаваць ня ўмееш, засынаеш, як маленькі хлопчык! Табе трэба з сама пачатку пачынаць! З драўлянае палкі!

Так Лявон уступіў на шлях ваяра.

Ліджуан будзіла Лявона на ўзыходзе сонца, і яны беглі роснай травой вакол храма, у шэрым сьвітальным паветры. Яна прымусіла яго зьняць туфлі і шкарпэткі, і ён з жахам глядзеў у час бегу пад ногі, на стары шурпаты асфальт, асьцерагаючыся за безабаронныя пальцы. Баяўся сарваць пазногаць. Ён падзяліўся зь ёй сваёй апаскай, на што яна адказала: у мяне ёсьць і бінт, і ёд. Лявон зьдзіўляўся: хіба не прасьцей засьцерагчыся, чым потым гаіць? Але засьцярогай яна грэбавала.

Бегаць было цяжка: ужо на другім крузе ён пачынаў задыхацца, сэрца калацілася, у грудзёх гарэла і хрыпела, сусьлі ліліся ручаём. У іхную першую прабежку ён спыніўся, рукі ў калені, і крыкнуў Ліджуан у сьпіну, што хоча адпачыць і далучыцца да яе пазьней. Яна адразу ж вярнулася, абабегла яго дый з размаху штурхнула ў зад – так, што ён узмахнуў рукамі і ледзь не паваліўся. Бяжы!

Потым яны пілі чай ля помніка Бодхідхарму, які забівае дзідаю зьмея, і пачыналі заняткі. Прыкладам, прысяданьні. Трэба было бясконца доўга прысядаць – то глыбока і не адрываючы пяткаў, то застываючы на чвэрці, то выгнуўшыся ўбок. «Хутчэй, хутчэй!» – пішчала Ліджуан, прысядаючы з выразнасьцю сэкунднае стрэлкі. Ці скокі са скакалкай. Лявон старанна падскокваў, але гумка білася аб зямлю, трапляла яму па нагах, блыталася ў пальцах. А Ліджуан магла скакаць гадзінамі, як пругкі мячык, на правай і на левай, ногі разам, ногі ўбокі. Нахілы, прысяданьні, падцягваньні, адцісканьні. Адзінае, што падабалася Лявону – гэта баі зь «мячом», драўлянай палкай, супраць высокага каштана, шматкроць абгорнутага тканінай, якая абараняла кару ад пашкоджаньняў. Сякучыя ўдары з рукі і з пляча, колючыя з усяго корпуса. «Малайчына!» – крычала Ліджуан, і яны пачыналі біцца адно з адным. Яна заўсёды перамагала, пакідаючы яму сінякі, якія паціху цямнелі. А найжахлівейшым практыкаваньнем была расьцяжка. Расстаўляючы ногі як мага шырэй, Лявон апускаўся ўсё ніжэй і ніжэй, пакуль цягліцы на ўнутраным боку сцёгнаў не пачыналі востра балець – і ў гэтым становішчы пакутліва пагойдваўся. Ліджуан падыходзіла ззаду і плыўна ціснула яму на сьпіну, не зьвяртаючы ўвагі на ягоныя скаргі і стогны.

Шлях ваяра быў няпросты, а ў кампаніі Ліджуан – бадай невыносны! Яна не выпускала мажлівасьці нечакана стукнуць Лявона – ёй падабаліся гульні, якія пераходзілі ў злосьць і  ў сапраўдны боль. Яна любіла застаць яго ў задуменнасьці і пстрыкнуць па носе, скубануць, тыкнуць у рэбры і падставіць падножку. Лявон адчуваў, што дзяўчынка чакае адказу, пагоні, сяброўскае бойкі, але ўсё гэта адштурхоўвала яго. Непрыемна і чужа. Лежачы на сваёй цыноўцы, ён абмацваў ныючыя месцы на целе, моршчыўся і не любіў Ліджуан.

Праз колькі нясьцерпных дзён ён надумаўся ісьці шляхам ваяра самастойна, і аднойчы ўвечары, калі Ліджуан заснула, ціхутка сышоў з Шаоліня.

9. Як Рыгор істраціў надзею

Рыгор выпаўз на бераг непадалёк ад Статуі свабоды і застаўся ляжаць на пяску, ледзь дыхаючы і стогнучы. Столькі плаваць яму не даводзілася ніколі. Сэрца тахкала знутры так моцна, што каўнер мокрае суколцы ўздрыгваў, і пры кожным уздрозе зь ягонага кутка зрывалася кропля. Зьверху кружылі чайкі, крычалі, пікіравалі. Рыгор моршчыўся. Адляжаўшыся, ён устаў і рушыў да гораду, на хаду сьцягнуўшы торбу з плячэй і памацаўшы ўнутры. Усё размокла спрэс. Францускі багет ператварыўся ў агідную цюру, пачак цыгарэтаў – у ліпкую аладку, пакункі даляраў – у сьлізкія камякі. Ён сеў ля набярэжнага парапэту і пачаў акуратна расслойваць банкноты, раскладваючы іх вакол сябе канцэнтрычнымі коламі. Рыгор ведаў – чуў ад некага – што ў Амэрыцы бяз грошай рабіць няма чаго. Дык хай сонейка іх высушыць.

Перш за ўсё Рыгор наведаў псыхааналітыка. Місіс Сара выглядала вельмі свабодна і сучасна, яна правяла яго ў кабінэт, між іншым згадаўшы пра памер ганарару і пра сваё шматгадовае і шчаснае замужжа. Жадаеце кавы? Ці можа кукурузавы хлеб? яна пасадзіла яго на канапку, а сама ўладкавалася ў плеценым фатэле за нізкім столікам. Непрыгожы, але ветлівы твар, кароткія валасы, пафарбаваныя ў белы, худыя плечы, схованыя ў мяккі дэмакратычны пінжачок. Рыгор, умінаючы хлеб, расказаў ёй, што жыцьцё бадзягі зь некаторых часоў зрабілася яму не да спадобы, што ён хоча пасталець і завесьці сям'ю, але нічога не выходзіць. Як слушна пачаць? Сара горача падтрымала яго:

– Вельмі разумнае жаданьне, Рыгору! Ты ўжо зрабіў першы крок на шляху да самарэалізацыі, душэўнае раўнавагі і шчасьця. Раскажы мне пра сваё жыцьцё крыху падрабязьней, і мы разам знойдзем найэфэктыўнейшы шлях да посьпеху.

Рыгор раскрыў рот, але закашляўся. У грудзёх балюча хрыпела. Сара нахмурылася і пацікавілася пра мэдстрахоўку. Рыгор казаў, што кашляе зь дзяцінства, і гэта для яго не хвароба, што ён толькі-толькі прыбыў у Амэрыку, і страхоўкі ў яго пакуль няма. І што ён ужо не аднойчы спрабаваў наладзіць сур'ёзныя зносіны з жанчынамі, але яны нязьменна адпрэчвалі яго. Можа быць, у вашай краіне ў мяне ўсё атрымаецца? Сара запэўніла яго ў безумоўна-пазытыўным выніку і параіла распачаць новае жыцьцё з уладкаваньня на працу.

– Навошта? У мяне і бяз працы шмат грошай! – Рыгор выцягнуў з торбы кучу бугрыстых, няроўна высахлых купюраў, патрымаў у руцэ, аддзяліў колькі на ганарар, а астатнія сунуў назад.

– Не-не, Рыгор, гэта не падыходзіць. Зараз ты падобны да крымінальніка, які абрабаваў бэнзакалёнку. Гэта можа спадабацца толькі бяздомнай хіпоўцы. А сур’ёзным жанчынам патрэбная ўстойлівасьць і ўпэўненасьць у заўтрашнім дні. Ты ўмееш штосьці рабіць?

З наступнага дня абнадзеены Рыгор уладкаваўся працаваць у аўтасэрвіс. У аранжавым камбінэзоне і фірмовай бэйсболцы ён праходжваўся па стаянцы, напяваючы ціхія песьні, і чакаў кліентаў. Яны не зьяўляліся падоўгу. Ён пасьпяваў выкурыць паўпачку цыгарэт, падрабязьнейшым парадкам разгледзець свае новыя красоўкі, выпіць пару бляшанак піва ўпотай у прыбіральні. Ён забаўляўся тым, што раскладваў на стале шматлікія адвёрткі – спачатку па велічыні, потым па колеру дзяржальняў, потым дадаваў у гульню пасатыжы, абцугі, кусачкі і будаваў зь іх геамэтрычныя фігуры. Час цягнуўся, бавіўся, і Рыгор парою губляў адчуваньне рэальнасьці – яму раптам здавалася, што сьцены аўтасэрвісу вагаюцца, і празь іх праступаюць абрысы ягоных родных менскіх гаражоў.

Але нарэшце які адзінотны аўтамабіль збочваў з трасы і няўпэўнена спыняўся на ўезьдзе. Рыгор сьпяшаўся да шлягбаўма, падымаў яго і бег перад аўтамабілем, запрашальна паварочваючыся. Звычайна патрабавалася выправіць нейкую дробязь: замяніць перагарэлую лямпачку ў паказальніку павароту, умацаваць разгойданы нумаровы знак або вызваліць захраснуты паплавок у бачку абмывацеля. Уладальніцы аўто паводзілі сябе па-рознаму. Далікатныя брунэткі з чубкамі спалохана глядзелі вялізнымі вачыма праз ішкло, наадрэз адмаўляючыся выходзіць з машыны, мажныя фэрмэрыхі грузна выбіраліся зь пікапаў і па-гаспадарску соўгаліся па надворку, мурынкі ў спартовых гарнітурах абапіраліся падцягнутымі задкамі на бампэр і насьцярожана запальвалі цыгарылы. Сара раіла Рыгору паводзіць сябе на працы ветліва, але вытрымана, і ён, цалкам даверыўшыся ёй, маўчаў, усьміхаўся і спрытна круціў дамкрат.

На перапынку ён ішоў у бістро і заказваў абед: набор шчодра загорнутых у фольгу гамбургераў і чызбургераў, кардонавае вядзерца з бульбай-фры, круглыя курыныя кумпячкі ў карычневай крупцы і два вялікіх піва. Потым ён браў кексы ды яшчэ адно піва. Сара казала, што на абедзе ён можа паводзіць сябе вольна і нават улучацца ў нескладаныя вэрбальныя камунікацыі, калі ёсьць жаданьне. Аднак партнэраў камунікаваць не знаходзілася – бістро пуставала. Толькі зрэдку забягалі за марозівам школьніцы з шалёнымі вачыма, а па цотных чыслах у куце зьбіралася на каву зь бісквітамі кампанія немаладых палісмэнак. Рыгор пасылаў ім пяшчотныя ўсьмешкі і стараўся есьці кекс элегантава, не крышыць, але палісмэнкі так і не падаравалі яму аніводнага позірку.

Па абедзе час ішоў хутчэй. Па абедзе статут кампаніі дазваляў уключаць радыё, па якім безупынна круцілі блюзавыя рымэйкі Шубэрта, Шумана і Шастаковіча. Рыгор сядаў у аўтакрэсла, прытупваў ступакамі і з задавальненьнем падпяваў. Пад канец працоўнага дня спускаўся ў мыйку і абліваў сябе ледзяной вадою са шлянга. Потым курыў дрыготкай рукою, пакідаючы на цыгарэце шэрыя плямкі вільгаці. Ён пакуль што не рызыкаваў казаць Сары пра празарэньні, з боязі страціць ейны давер. «Трапіцца добры выпадак – скажу».

У час наступнага візыту Сара заўважыла, што Рыгору трэба купіць сабе аўтамабіль. «У крэдыт?» – спытаў ён, перачуты пра гэтую амэрыканскую традыцыю. Але на ягонае зьдзіўленьне, Сара параіла набыць ужываную машыну – бо аўтамэханік мусіць мець асаблівае аўто! Якая-небудзь старая, але адмысловая мадэль, незвычайна размаляваная. Рыгор пайшоў у задуменнасьці і колькі вечароў апасьля гэтае размовы правёў на абочыне фэдэральнае магістралі, разглядаючы машыны, якія праносіліся міма, і гартаючы глянцавыя каталёгі. Ён натхняўся абрысамі Доджаў, Плімутаў, Крайсьлераў, Шэўрале, Джэнерал Мотарсаў і з апэтытам закусваў уражаньні тоўстымі хот-догамі. Ён зьвяртаў увагу толькі на аўто мінулага стагодзьдзя, але мадэлі 90-х здаваліся яму несамавітымі, 80-х – нязграбнымі, 70-х – прыкра прастакутнымі. Больш за ўсё Рыгора натхнялі футурыстычныя 60-е, і ён, здалёк убачыўшы знаёмыя абрысы, падымаўся з травы, прыкладваў далоню брылём да лба і пільна паварочваўся ўсьлед аўто. І аднойчы, заўважыўшы ягоную цікавасьць, крэмавы зь нікелем Лінкальн Кантынэнтал замарудзіў ход і спыніўся побач з Рыгорам – велічны, як параход. Карычнева загарэлая – ці такая нарадзілася? – карэянка нахіліла гладкую галаву, зазіраючы Рыгору ў твар, і прапанавала падвезьці. Пакінуты на траве пакунак з хот-догамі прымусіў яго засумнявацца і праглынуць, але ён наважыўся. Пацягнуў лякавыя дзьверы, сеў на рыпнуўшую пад джынсамі скуру сядзеньня. І адразу зразумеў, што пошукі скончаныя.

– Прадай цялежку, сястрычка?

– Вось адразу і прадала! – яна засьмяялася, паправіла пальцам акуляры, зрушыла рычаг. Лінкальн паплыў, павольна набіраючы ход. – Гэта майго мужа лайнер, калі што. Ён даўніну любіць, надакучыў страшэнна! Вось вазьму і прадам. Якога трасца, сапраўды, га? Калі мне падабаюцца спартовыя Хонды, дык чаму я павінная сабе адмаўляць? Вось ён хіба сабе адмовіў дзеля мяне? Хоць разу, га? У цябе ў самога жонка ё? Няма? Ну і добра, гэта хоць сумленна! Хочаш жыць у сваё задавальненьне – дык жыві, хто супраць. Але іншых у гэтую справу не цягні! Вось паслухай...

Яна доўга скардзілася Рыгору на мужа, а ён уважліва ківаў, крадком пагладжваючы аздабленьне дзьвярэй. Карэянка – ці хто? – разьятрывалася, паглядала лютым чорным вокам, сварылася ў паветра – і раптам пагадзілася. Гэта відавочна быў парыў, нэрвы, але Рыгор учапіўся. Так! Сёньня! Зараз! Грошы, дакумэнты, рухавік! Паддалася. Разьвярнуўшыся на блытанай дарожнай разьвязцы, яны падплылі да аўтасэрвісу. Рыгор зьбегаў па грошы і заплаціў ёй у два разы больш за ейную лічбу, пасадзіў у таксоўку, памахаў рукой. Няўжо гэтае шчасьце – маё? І ён забыў пра ўсё, зьнік з жыцьця.

Праз тыдзень ён ізноў зьявіўся да Сары – вясёлы, памаладзелы, з водарам сьвежага бэнзіну. Яна выглянула ў вакно і вохнула:

– Які цуд, Рыгору! Гэта менавіта тое, што я мела на ўвазе, дый на’т лепей! Маеш выдатны густ. Гэтая машына падыходзіць табе ідэальна. Калі б я не была тваім псыхолягам і не была замужам, дык я б напрасілася пакатацца. Ну што? Працягнем?

І яны працягнулі. Зараз, сказала Сара, трэба шукаць хату. Яна разаслала на стале мапу і вылучыла алоўкам раёны, прыстойныя аўтамэханіку. Ён глядзеў на востры аловак, на ейныя вытанчана-выпуклыя пазногці зь пэрлямутравым лакам і чорным расьлінавым малюнкам, ўдыхаў парфуму з тонкага пляча, але дакрануцца не рызыкнуў. Зрабіўся асьцярожны. Навошта псаваць? Усё роўна не атрымаецца. Сара спытала, ці запомніў ён назвы раёнаў. Не? Запісала на аркушыку, працягнула. Пасадзіла яго на канапку, распытала пра пачуцьці, пра ўражаньньні.

– Дык якія пачуцьці, няма ніякіх асаблівых пачуцьцяў... Добра ў вас тутака, мне падабаецца! Быццам нарадзіўся ў Амэрыцы.

– Гэта толькі пачатак, Рыгору. Далей будзе яшчэ лепей! Ты падлячыўся ці яшчэ кашляеш? Здаровае цела – гэта неадымная частка шчасьця.

Ён запэўніў яе, што ўжо амаль ня кашляе. Яна прынесла яму кавы і два кавалачкі кукурузавага хлеба. І яны зноў працягнулі. Голас Сары гучаў даверліва: паралельна з пошукам хаты надыйшоў час пачынаць актыўнае прыватнае жыцьцё. Праца – гэта ня ўсё, што ёсьць у жыцьці чалавека! Па ейнаму ўрачыстаму твару было прыкметна, што яна ганарыцца гэтай сваёй думкай. Яна пусьцілася ў падрабязнасьці. Табе трэба бываць на людзях, Рыгор. Запісацца на фітнэс, па пятніцах хадзіць у ночны клюб, па выходных загараць на пляжы, глядзець усе кіна-навінкі, ежы купляць паменей, але хадзіць за ёй часьцей, а штотыднёва ладзіць вялікі шопінг. Будзь адкрыты, усьміхайся! Ня думай пра мэты, пра жаніцца. Абстрагуйся. Проста будзь такім, які ты сёньня – вясёлы, ветлівы, шчасьлівы. Шчасьлівыя людзі прыцягваюць. Рыгор пазначаў на абароце аркушыка, бледна-малінавага, падушанага.

Калі ён выйшаў ад Сары, быў пятніцкі вечар. На аркушыку значыўся ночны клюб, і Рыгор павольна паехаў змрочнымі вуліцамі, выставіўшы локаць вонкі за шкло і паварачваючы наўздагад. Учытваўся ў нэонавыя шыльды: Night Flight, Boys Toys, Gop-Stop Lounge, Purcell Chillout. Пёрсэл! Рыгор успомніў пра тату. Стоп. Сюды. Хмурачыся на ўспаміны, ён спусьціўся каменнай лесьвічкай уніз, у цокаль. Дзьверы з цынкавым аздабленьнем, калідорык з утульна скруглёнымі кутамі. Вартаўніца востра зірнула, але не перашкодзіла.

Чорныя канапкі ўздоўж сьценаў, столікі, у глыбіні – сцэна са струнным квартэтам, бліскучая люстраная куля, рознакаляровае сьвятло пражэктараў, жанчыны паслаблена танцуюць. «А сьпяваць будуць?» – спытаў ён у бармэнкі, ускараскаўшыся на высокае крэсла перад стойкай. «Вядома. Пасьля дзесяці. Зараз – фантазіі». Мажная, але твар роўны і строгі, роўны нос. Няўжо індыянка? Рыгор папрасіў піва, стэйк і пару-тройку бэйглаў. Яна рухалася павольна, поўныя грудзі ўздрыгвалі, калыхаліся. Густая і мяккая шума, белая, іскрынкі ўспыхваюць па паверхні. На суседняе крэсла падсела гнуткая дзяўчына з выбеленымі валасамі, спытала нейкі кактэйль. Рыгор злавіў ейны погляд, усьміхнуўся. Голымі рукамі папраўляючы пасмы, яна вольна назвалася: Мэры. «Патанцуем трохі? Мой хлопец прыедзе толькі пасьля адзінаццаці». Яна пацягнула яго за руку. Ён зь цяжкасьцю ўяўляў, да чога можа быць падобны танец пад фантазіі Пёрсэла, але гэта сталася лёгка і хораша: Мэры вольна гнулася ў тахт мэлёдыі, то вяла плячыма, то цягнулася даверху, то пакорліва схілялася, то падымала слаісты кактэйль і адпівала, адставіўшы нагу і падміргваючы яму. Няспраўны глыток – і кропля цякла па ейнаму падбародку, па шыі, па грудзёх, пакідаючы на скуры бліскучы сьлед. Харошая. Але трэба быць проста ветлівым. Ён прытупваў побач, дбаючы не праліць з куфля, і спрабаваў абстрагавацца.

Абстрагаваньне атрымалася, з дапамогаю Пёрсэлава смутку. Рыгор напоўніўся думкамі пра тату, затужыў, зажурбаваў. Пачуцьцё віны: навошта я зь ім гэтак па-сабачы? Ён вялікімі глыткамі дапіў куфаль і, апусьціўшы вочы, пайшоў прэч. Жаночыя целы ў стракатых строях расступаліся, адтанцоўвалі ўбок, прапускаючы яго. Ён падняўся вонкі. Ужо сьцямнела, пахла ночным асфальтам.

Сонечнай суботняй раніцай Рыгор купіў газэту, мапу і аловак, гэткі ж востры, як у Сары. Разгарнуўшы мапу на рулі, ён адразу ж праткнуў яе дзюбкай. Халера! А цікава, ці шчыльна заселеныя тутака хаты? Сара – дурніца. Навошта кудысьці ехаць і нешта шукаць? Ён ізноў вылез з машыны і задраў галаву. Цалкам прымальны хмарачос, увесь ішкляны. Пэўна агляд зьверху добры. Прадаўніца часопісаў глядзела на яго, і Рыгор ветліва памахаў ёй.

Ён прайшоў у параднае, паўз кансьержніцы, да ліфту. Націснуў сорак восьмы зь пяцідзесяці мажлівых. «А манціроўка? Эх, ня сьцяміў! Зусім істраціў навык! Добра, паглядзім». Ліфт ужо неўпрыкмет узьляцеў да вышыні, люстраныя дзьверы разьехаліся. Перад ім стаяла густа нафарбаваная кабета з высокай прычоскай, мабыць намасьцілася ехаць уніз.

– Добры дзень! Выбачайце, можа вы ведаеце – ці не здаецца тут кватэра? – ён шырока і бестурботна ўсьміхнуўся ды ступіў так, каб перагарадзіць ёй праход.

Пачуўшы зварот да сябе, яна так ганарліва ўзьняла галаву, што зрабілася амаль што вышэйшая за Рыгора, хоць спачатку ледзь даставала яму да носа. Скоса зірнуўшы і вытрымаўшы напышлівую паўзу, яна сказала «Пойдзем» і павяла яго выгнутым холам. Шпількі незалежна цокалі па гранітнае плітцы і заціхалі ў дыванох. Нейкая бясформавая, асымэтрычная сукенка.

– Вось гэты офіс я здаю ў арэнду, – яна адчыніла малочна-шкляныя дзьверы і коратка абвяла рукой. Там было сьветла і прасторна, вялізныя вокны, дахі, аблокі. – Я сама выбірала дызайн. Калі табе абавязкова тут спаць, дык можна гэта рабіць вунь на тэй канапе. Ты мэнэджэр?

Рыгор сказаў, што ён лорд Генры Пёрсэл, што яму ўсё падабаецца, і што ён хоча пажыць тут на пачатак паўгода, а потым пабачым. Вось ганарар. Ён пакапаўся і падаў ёй пачак. Пачкаў, дарэчы, засталося зусім няшмат. Яна пагардліва паглядзела на пачак, перш чым узяць, тузанула плячом і наважылася сыходзіць. Трымай ключы. На пытаньне, ці ёсьць унізе рэстарацыя, працадзіла, што замужам і шчасьлівая.

– Гэй, місіс! А ці ёсьць тутака халадзільнік?

Але яна не пашанавала яго адказам. Працокала і дакладным рухам зачыніла за сабой дзьверы. Ён кінуў торбу на канапу з карычневай скуры, агледзеўся. Перамоўны стол, глёбус, бязважкія паўпразрыстыя стольцы, бессэнсоўныя карціны на сьценах. Халадзільнік быў умураваны ў сьцяну і ўтрымліваў у сабе пітныя ёгурты ды сьцеблы салеры. Адкаркаваўшы бутэлечку, Рыгор закурыў і падыйшоў да вакна. Прыгажосьць! Агляд такі, што подых перахапляе. Вось Лявон бы парадаваўся! А ён сядзіць у сваёй вёсцы.

Фітнэс-клюб знайшоўся ў гэтым жа будынку, на першым паверсе. Адсёрбваючы ёгурт, Рыгор прайшоўся заляй: дзяўчаты ў яркіх трыко і слухаўках круцілі понажы вэлатрэнажораў, дзьве мурынкі пяліся пад штангамі, зграйка пажылых лэдзі рабіла гімнастыку перад люстэркамі. Ацэньваючы поглядам, да Рыгора пругка падбегла інструктарка са сьветлай грыўкай: «Вы ў нас упершыню? На бегавую дарожку?» Рыгор самавіта кіўнуў, паказаў пусты ёгуртавы слоік і спытаў, дзе сьметніца. Інструктарка пабегла да сьметніцы, а потым да бегавой дарожцы. Рыгор не пасьпяваў за ёй, і яна нецярпліва абарочвалася. Яе клікалі Лінда. Ён стаў на дарожку, і яна пачала тлумачыць яму кіраваньне.

– Зразумела, Рыгор? Справісься?

– Вядома, Лінда! – ён зрабіў пазытыўны твар. – Пачакай, паслухай анэкдот! Сабраліся аднойчы на Каляды індэйцы-ваяры ў правадыра, і ён пытаецца іх па чарзе: гэй, Моцная Рука, з колькіх бледнатварых ты зьняў за год скальпы? Той трасе дзідай: зь дзесяцёх. Малайчына! Гэй, Зоркае Вока, з колькіх бледнатварых ты зьняў скальпы? Той трасе лукам: з дваццацёх. Малайчына! Гэй, Каракулевая Футра, з колькіх бледнатварых ты зьняў скальпы? Той разводзіць рукамі. Эх ты! Які ж ты ваяр пасьля гэтага? Той праўдзіцца: ну якая карысьць з бледнатварых? Я з мурынаў скальпы здымаю, чорны колер больш практычны!

– Маўчы, брудны расіст! – прашыпела Лінда, злосна прыжмурыўшыся. – Каб ты ведаў, мой муж – афраамэрыканец, і ён можа папросту зрабіць футру зь цябе самога!

І ўцякла, злосна трасучы грыўкай. Хоць Рыгор і звык да слабога посьпеху сваіх анэкдотаў, гэты інцыдэнт сапсаваў яму настрой. Жаданьне займацца спортам калі і было, дык цяпер зьнікла спрэс. «Чаму яна сказала, што я менавіта брудны, а ня проста расіст, га? Мабыць, трэба зьмяніць суколку... Нашу яе ўжо невядома колькі». Ён панюхаў падпаху.

Каб узбадзёрыцца і вярнуць настрой, Рыгор даведаўся ў кансьержніцы, дзе шукаць бліжэйшы супэрмаркет і, падсілкаваўшыся рэшткамі салеры, паехаў па шопінг. Піхаючы перад сабой вялічэзны вазок, ён круціў галавой абапал і спрабаваў зразумець, дзе тут могуць прадавацца суколкі. Бясконца цягнуліся стэляжы зь нейкімі тазікамі, патэльнямі, рамкамі для фатаграфій, швабрамі, пральнымі парашкамі, канцтаварамі, часопісамі, падгузьнікамі. Рыгор збочыў углыб і доўга йшоў праз кветкавыя вазы, кружкі, цацкі, корм для сабакаў, шампуні, рушнікі. Нарэшце ў прасьвеце паміж імбрычкамі і тостарамі мільганулі чыпсы! Ён рынуўся туды ды патрапіў у рай. Сотні гатункаў! Чыпсы, крэкеры, снэкі, сухарыкі, салёная саломка, пернікі, печыва. Рыгор зграбаў пакункі ў вазок: трэба паспрабаваць усё. А наперадзе ўжо віднеліся гігантэзныя халадзільнікі зь півам! Эх, Сара, Сара, твая псыхалёгія ня вартая ні цэнту – вось яно, сапраўднае шчасьце.

Ён пракаціў поўны вазок шчасьця праз касу і расплаціўся. Усьмешлівыя прадаўніцы ў кароткіх спадніцах і паласатых гольфах дапамаглі яму раскласьці шчасьце па мяшкох і, зрабіўшы кніксэны, уручылі ўлётку.

– Прыходзь заўтра на нядзельную службу ў нашу царкву! Будзем радыя цябе бачыць!

Такія ветлівыя.

«І чаму б мне не паехаць на службу?» – разважаў Рыгор раніцай, абвінуўшыся халоднай прасьціной і гатуючы яечню. Хоць Сара нічога не казала пра гэта, Рыгор палічыў, што царква – месца ані ня горшае рамантычна сустракацца за, прыкладам, пляж. Ён перачытаў улётку, знайшоў адрас на мапе. Плюхнуў жаўтком, выцер пальцам. Да дзесяці пасьпею. Спускаючыся на ліфце, адчуў невялікую прыкрасьць, што забыўся зьмяніць суколку.

Царква выявілася прысадзістай будынінай наводшыбе, за плотам, асяроджаная ялінкамі і бярозкамі. Над уваходам вісеў вялікі строгі крыж, каля плоту паркаваліся прыхаджанкі. Ля дзьвярэй яго віталі тыя самыя прадаўніцы: праходзіце вунь туды! Рыгор перасёк хол і зь некаторай нясьмеласьцю ўвайшоў у высокую і прасторную залю. Насустрач яму ўсьміхалася элегантавая лэдзі ў белым:

– Бачу цябе ў першы раз! Сёньня выдатны дзень – Госпад прывёў у свой дом яшчэ аднаго чалавека! – выцягнула руку. – Маргарэт, кіраўніца. Хадзем, я пасаджу цябе на першы шэраг. Ты мусіш быць у цэнтры падзеяў, усё добра бачыць і чуць! Ты ня супраць, калі я сяду побач?

Яны селі ў сярэдзіне першага шэрагу, наўпрост перад эстрадай, упрыгожанай пышнымі букетамі сьвежых гвозьдзікаў. Маргарэт ветліва і ненадакучліва распытала яго пра жыцьцё, і Рыгор ахвотна адказваў, зьлёгку саромеючыся свайго піўнога подыху. Неўзабаве служба пачалася: сталая кабета ў бэзавым, з добрым тварам, выйшла да мікрафона ды громка і выразна прачытала зь Евангельля. І запрасіла на сцэну ансамбаль. Усе запляскалі. Рыгор крадком азірнуўся: заля была бадай поўная. Зіхаценьне ўсьмешак. Ансамбаль – тры кучаравыя дзяўчыны ў летніх сукенках з гітарамі – прасьпявалі колькі песень пра Ісуса. Ім пляскалі, а апошнюю песьню падпявалі ўсёй заляй, і зноў пляскалі. Потым бэзавая казальніца расказала гісторыю з жыцьця сваіх сяброў – як вера дапамагла ім выкараскацца зь невырашальных праблемаў. Пакуль пляскалі, Маргарэт зрабіла казальніцы знак на Рыгора.

– Любыя мае! – казальніца падняла руку і прамовіла, зьзяючы: – Сёньня ў нас новы госьць! Павітаем яго! Давайце памолімся Госпаду, каб ён застаўся ў нашай сям'і!

Маргарэт устала і пацягнула Рыгора на сцэну. «Чаму б і не?» Паднімаючыся на сцэну, ён павярнуўся да залі з сама радаснай усьмешкай, на якую быў здольны. Сотні жаночых вачэй глядзелі на яго. Маргарэт папрасіла яго сказаць колькі слоў пра сябе. Ён дзьмухнуў у мікрафон, выйшла гучна, засьмяяўся.

– Добры дзень, ласкавыя дзяўчыны! Мяне клічуць Рыгор. Я зусім нядаўна ў вас у Амэрыцы, але мне тут вельмі падабаецца! Я прыплыў з Францыі, а да гэтага жыў у Менску. Я працую ў аўтасэрвісе – калі трэба штосьці паправіць, дык зьвяртайцеся! Я вельмі хачу ажаніцца, завесьці сям'ю, і спадзяюся, Госпад дапаможа мне, – з залі пачуліся ахі і захопленыя перашэпты. Ён павярнуўся да Маргарэт, – Ну... Што яшчэ сказаць? Так, давайце лепей сьпяваць! Я ведаю шмат добрых песень, вам спадабаюцца. Вы падыграеце мне?

Кучаравыя гітарысткі кіўнулі. Ён засьпяваў «Der Schiffer», і яны сапраўды вельмі прыстойна падыгралі з другога куплета. Усім спадабалася, пляскалі. Рыгор увайшоў у смак і прасьпяваў яшчэ «Der Storm» і «Die Forelle». Але найвялікшы посьпех займелі «Das Wandern» і «Fischerweise». Заля ўстала і пляскала бесьперапынна, і хоць гэта выходзіла не зусім у тахт і крыху перашкаджала, але затое натхняла. Ён прасьпяваў бы ім усю «Прыгожую млынарыху», калі б не прыступ кашлю. Закрываючы рукамі рот, Рыгор адыйшоў ад мікрафону, і ягонае месца заняла бэзавая пажылая, якая распачала заключнае чытаньне зь Бібліі.

Яны з Маргарэт вярнуліся на месца. Неўзабаве па шэрагах пусьцілі адмысловы мяшочак ахвяраваць, Рыгор сунуў туды стодаляравую купюру, і хвілін празь дзесяць служба скончылася. Кабеты загаманілі, пацягнуліся да выйсьця. Маргарэт паправіла прычоску:

– Рыгор, у мяне ёсьць добрая навіна для цябе! Глядзі, – яна раскрыла папернік, прагартала колькі фотаздымкаў і дастала адзін, зь дзяўчынай, якая сьмяялася, бестурботна закінуўшы рукі за галаву. – Гэта Глэдыс, мая пляменьніца. Яна ня замужам, жыве на поўдні, у Арызоне, у горадзе Фэнікс. Хочаш, я дам табе ейны адрас?

Рыгор вядома хацеў. І наступнага дню, узяўшы пазачарговы выходны, ён заліў поўны бак бэнзіну і паехаў у Фэнікс.

Міма плылі бясконцыя пясковыя ўзгоркі, мільгалі рослыя кактусы. Стэп. Уверсе стаяла неба, наперадзе стаялі пляскатыя горы. Марыва над асфальтам, пульс падзяляльнае лініі насустрач. Пясочна-жоўты, цьмяна-зялёны і блакітны – зрок зрабіўся нагэтулькі звыклы да трох нязьменных колераў, што чорная пляма праваруч адразу зачапіла яго. Чалавек у чорным, скрыжаваўшы ногі, сьпіной да дарогі. Рыгор стаміўся зь бесьперапыннасьці і рады быў разьмясіцца. Нагою з понажа на понаж – затармазіў. Выйшаў, прытупваючы нягнуткімі нагамі. Дзяўчына ў чорнай куртцы, чорных джынсах, зь фіялетавым шалікам. Валасы жоўта-рудыя, стрыжаныя.

– Гэй, міс!

Яна маўчала, ня рухалася, і Рыгор пайшоў да яе па пяску. Крокі ўціскаліся, пакідалі ямкі. Яна стомлена ўзьняла галаву – шэрыя блізка пасаджаныя вочы, поўныя вусны, пяшчотна-тонкі нос.

– Вас падвезьці?

– Сыдзі, мужык, – ейны голас быў пакепліва-хлапечы.

– Гэй, міс, кідай дурное! Памрэш тутака бязь ежы. Ці жарты – пустыня навакол. Паехалі са мной, я еду на захад, у Фэнікс.

– Ну і дарма едзеш. Толькі час марнуеш.

– А на што мне яго яшчэ марнаваць? – Рыгор засьмяяўся.

– Шукай свой камень, – сур'ёзна мовіла яна.

– Кастанэды начыталася, ці што? У мяне адзін знаёмы быў, разам у лазьню хадзілі, дык ён таксама ўсім гэтым захапляўся. Кактусы, камянюкі, сьненьні і ўсякая гэткая лухта. Так ведаеш, чым ён скончыў? – Рыгор зрабіў вызначную паўзу.

– Чым? – спытала няўпэўнена.

– Кінуў жонку і дваіх маленькіх дзяцей.

Удалы экспромт: яна здрыганулася і глядзела ўжо спалохана. Рыгор, з выглядам відалага ратавальніка ад няшчасьцяў, падаў ёй абедзьве рукі, і яна падняла свае насустрач. Цёплыя. Падабрала ногі, напружыла сьпіну, ўстала і коратка пасьміхнулася. Рыгор не адпускаў ейныя рукі – і ў гэты момант, калі яны стаялі тварам да твару, трымаючыся за рукі, па іх раптам пабег магутны ток, дрыжыкі, захапленьне! Мацней сусьляў, мацней Шубэртаў, неверагодны белы выбух унутры: трэцяе празарэньне!

Яны раптам зьліліся і распаліся, стэп рашчыніўся, неба зьвінулася і разьвінулася. Яны раптам апынуліся на беразе мора, пад зялёным парасонам. Яна сядзела сьпіною да яго, прыклаўшы далоньку да лба, глядзела на дымок з парахода. Сонечныя акуляры. Косткі пазваночніка пад залацістаю скурай, прысталі пясчынкі. Бледны сьлед купальніка. Саламяны кошык зь віном і бісквітам. Тууууу – аддалёна гудзе добры параход. Яны раптам апынуліся на ложку, ён кашляў пад пледам, а яна сядзела ля ног і гладзіла ягонае калена, пасоўвала паднос зь мёдам і гарачым малаком. Погляд каханьня. Як прыемна кашляць, калі на цябе глядзяць, калі табе пасоўваюць. Намацваюць тваю руку пад пледам. Яны раптам апынуліся ля елкі з чырвонымі кулямі, са сьнегам, зь сінімі вечаровымі гурбамі. Дзеці запалілі бэнгальскія сьвечкі, круцяць агністыя эліпсы, васьмёркі, рагочуць. Вязаныя шапкі, шалікі. Ногі мерзнуць праз боты, трэба весела тупаць і гучна сьпяваць. Васьмёрка – бясконцая. Падарункі ў чырвонай паперы, папера пахне глянцам. Яны раптам апынуліся ў восеньскім лесе, ішлі па сухому лісьцю, а потым кінуліся бегчы. Шоргат і шолах. Да абрыва, да возера! Зьехалі па пяску ўніз, да празрыстае вады. Бярвеністы прычал. Жоўтая бярозавая выспа, цішыня. Птушкі робяць круг над дрэвамі. Трымаць за плечы. Яны раптам апынуліся на кухні, яна выцягвала высока ўверх руку з сасіскай, сабака служыў, ён шчасьліва ўсьміхаўся, абдымаў за ногі. Дымілася какава, стыў вішнёвы пірог. Яны раптам апынуліся пад дажджом, пад плашчом, сьпяшаліся пад дах, пераскоквалі праз лужыны, ляцелі струмяні і пырскі, плашч быў караценькі, суколкі ліплі, сьмяяліся адно аднаму мокрымі тварамі. Яны раптам апынуліся ў цемры, толькі вочы і зубы, толькі дотык. Яны раптам спалі, елі, ведалі, былі.

Яны раптам убачылі таго, хто ўсё гэта робіць, трымае сваёй рукою – ягоныя вочы. Ні добрыя, ні злыя – але цікаўныя, як у дзіцяці ў час забаўкі з жуком. Знаёмыя! Рыгор ужо амаль ухапіў рысы, амаль зразумеў, хто гэта – але той змазываўся, вышмыгваў убок. Але цяпер Рыгор быў моцны, а вялізарная рука памякчэла; лёс спыніўся і саслабеў. Матэрыя губляла цьвёрдасьць і шчыльнасьць, прасьвечвала чымсьці іншым, да чаго можна было дацягнуцца. Амэрыка імкліва дрыжала, прэрыі, горы, гарады ператвараліся ў пяшчаныя зморшчыны пад нагамі. Нібы праз запацелую плеўку шклярніцы, празь неба праглядаў Партызанскі праспэкт, выяўляліся вежы менскага вакзалу. «Гэй, ты! Што ты робіш! Навошта ты чмуціш нас!» – крычаў Рыгор у тыя вочы, задраўшы галаву. Ён адпусьціў рукі дзяўчыны, пацягнуўся – сарваць, згамтаць заслону! Апошняе покрыва, за якім – поўная сьвядомасьць, хай і страшэнная.

Але бяз рук, замкнёных у кола, усё пачало вяртацца. Зморшчыны рассоўваліся, выносячы ягоную шэравокую сяброўку прэч, плеўка зьлівалася зь небам, зьнікаў праспэкт, зьнікалі вежы. У гневе Рыгор рынуўся кудысьці наперад, без дарогі, пераскочыў цераз яшчэ невялікія горы, праваліўся па костачкі ў цёплую ваду, затрымаўся, тузануўся, страціў раўнавагу. Веерам разьляцеліся пырскі. Бег далей, бег, пакуль пад нагамі зноў не пасушэла. Травы, зарасьнікі маладога хмызу. Заблытаўся ў нізкіх галінах – сакура квітнее, ці што? – ірвануўся. Рассыпаліся белыя пялёсткі. Вываліўся на паляну і выдыхнуў: на фоне Фудзі з засьнежанай вяршыняй стаяў Лявон у чорным кімано, з занесеным над галавою мячом.

10. Вяртаньне

– Здурнець! Лявоне!

Меч здрыгануўся.

– Рыгор?

Меч апусьціўся.

– Жабаў палюеш? – Рыгор падыходзіў, зьзяючы тварам, забыўшы пра ўсе абразы.

– Не, я ўдасканальваю валоданьне мячом, – зь некаторай зьбянтэжанасьцю Лявон паціснуў радасную руку.

– Што?

– Я абраў шлях ваяра, – сказаў Лявон сур’ёзна і цьвёрда, чакаючы, што Рыгор пачне кпіць. – Шлях сілы і канцэнтрацыі. Я маю намер дасягнуць апошняе ісьціны, хоць на гэта можа спатрэбіцца шмат часу.

Рыгор зусім не сьмяяўся, і Лявон дадаў:

– У мяне ўжо ёсьць посьпехі. Глядзі, я магу рассячы мячом волас улёт, – ён пачаў намацваць волас на патыліцы, каб выдраць.

– А кімано дзе надыбаў?

– Дык яны тут у кожнай краме ляжаць, – Лявон паціснуў вольным плячом. – Для практыкаваньняў сама тое. А ты якім ходам тутака?

– О-о!

Рыгор летуценна ўсьміхнуўся, прадчуваючы задавальненьне падрабязным аповядам, паляпаў сябе па кішэнях і закурыў. Лакі Страйк, белы пачак з чырвоным колам. Але раптам апамятаўся, перакасіў рот, плюнуў, злосна затаптаў цыгарэту ў зямлю.

– Дрэнна, Лявоне, усё дрэнна! Апошняя ісьціна, кажаш? Вось я табе зараз яе пакажу! Пакладзітка свой меч. Ды пакладзі ты, ня бойся! Ну! Давай рукі!

– Пачакай, меч нельга гэтак проста ўзяць і пакласьці. Сьпіраль энэргіі мусіць спачатку зьвінуцца.

– Кідай, кажу. Я знайшоў трэцяе празарэньне! Давай рукі!

Добра. Лявон акуратна апусьціў меч на траву, выпрастаўся і падаў Рыгору рукі. Той моцна схапіў, пранізьліва гледзячы Лявону ў вочы. Якія паўхвіліны нічога не адбывалася. Сакура лагодна ківала суквецьцямі, ляцела ластаўка. Лявон скептычна нахіліў галаву. І тут усё пачало паціху плыць, рухацца. Хруснула.

– Глядзі, глядзі! Хоць бы на гару глядзі! Гэта ж не сапраўдная Фудзі! – Рыгор так сьціскаў далоні Лявона, што яму было балюча. – Якая на халеру Фудзі! Гэта проста Чыжоўскае сьмецішча! Бачыш?

Гара асядала, сьнег выпараўся. Ад сакуры не засталося і сьледу. Навостраны меч зрабіўся каравым кавалкам дошкі, чорнае кімано – піжамай у квадрацікі. Над пляскатаю вяршыняй сьмецішча плыўна выяўляліся засяроджаны твар, кулак, аловак. Лявон глубока задыхаў.

– Гэта што, Бог? – спытаў ён Рыгора.

– Ну... – Рыгор пільна ўзіраўся.

І тут Лявон пабялеў, і закрычаў, зьвяртаючыся туды, уверх:

– Чуеш, ты! За што ты зьдзекуеш нас! Дай нам сапраўднае жыцьцё! Ці пакінь нас у спакоі! Тое, што ты робіш – гэта проста паскудзтва!

І вырываў рукі з рук Рыгора. Але Рыгор не адпускаў:

– Стой, стой, трэба трымаць, інакш зьнікне, пачакай... Гэта ж Піліп! Глядзі, Піліп!

Карціна ў небе над звалкай выяўлялася ўсё больш дасканала: я сядзеў у рэгістратуры радзільні №2 і нешта хуценька пісаў у тоўсты карычневы сшытак. Лявона і Рыгора я не заўважаў.

– Падлюга! Ты нас чуеш?! – раўнуў Рыгор з усіх сілаў і закашляўся.

Я ня чуў. Рыгор са злосьцю разьняў рукі, і выява пачала цьмянець, рашчыняцца ў сіні. Лявон адвярнуўся, сеў на траву і панурыўся. Рыгор штурхаў нагой каменьчыкі, таптаў палынавыя кусткі, біў кулаком паветра. Нарэшце сеў побач. Вечарэла. Сонца апусьцілася за насып сьмецішча і залаціла ягоныя бокі, з цэнтра падымаўся блакітны дымок нейкага цяпельца – і сьмецішча было падобнае да вулкана, які паціху абуджаецца.

– І што далей? Што ўсё гэта значыць? – Лявон слаба варухнуўся. – Твой Піліп – гэта наш Бог, ці як? Трызна нейкая. Што ён там пісаў у сшытак?

– Ну... Ён ужо даўно мне казаў, што складае дэтэктыў. Абяцаў нават даць пачытаць, – Рыгор з надзеяй прыслухоўваўся да голасу Лявона – ён разумны, зараз падумае ды ўсё растлумачыць.

Лявон глядзеў у зямлю і млява ківаў – здавалася, што ягоную галаву калыша вецер.

– Мда... Я, вядома, заўсёды быў упэўнены ў зьневажальнасьці ўніверсуму, але такога... гэта ўжо занадта. Атрымалася, мы пэрсанажы нейкага дурнога дэтэктыўнага аповяду?

Яны маўчалі, прыгнечаныя.

– Лепей бы нам гэтага ня ведаць... І навошта ты толькі?..

– Дык сам вінаваты! Са сваімі песьнямі! Хіба дрэнна было?

– Да? А праз каго мы застудзіліся?

Яны злосна глядзелі адзін на аднаго, а потым разам адвялі вочы. Сьвет вакол зацьвярздеў, ушчыліўся, вярнуў згубленую рэчаіснасьць – са сьмецішча цягнула дымком, у траве пырхалі дробныя мятлушкі, аблокі павольна плылі да поўначы. Галава Лявона хілілася.

– Добра, пайшлі! – Рыгор трасянуў Лявона за плячо. – А тое ты зараз засьнеш.

– Куды?

– Па Піліпа, куды ж яшчэ! Разаб'ем яму пысу! Я ведаю як ісьці, праз Курасоўшчыну. Толькі трэба трымацца, хоць бы адной рукой. Інакш ён нас піша, разумееш? А калі трымаемся, дык мы яго бачым, а ён нас не.

Лявон нахмурыўся, але Рыгор ня даў яму пярэчыць, пацягнуў за руку, падняў. Трымаючыся за рукі, яны перасеклі разнатраўе, пералезьлі праз падзяляльны шчыт на кальцавой дарозе і паглыбіліся ў горад. Было ціха, толькі са сквэрыка чуўся стукат шашкаў і памяркоўны старэчы сьмех.

– Рыла расплюшчым! Мурло расьпярдолім! Мардасы расхярачым! – практыкаваўся Рыгор на розныя лады, а калі яму надакучыла, прапанаваў: – Даўно мы не сьпявалі разам, га?

І яны засьпявалі Heldenroslein.

– А калі ён усё гэта прадугледзеў? Што мы па яго пойдзем? Што, калі ён піша кожны наш крок? І пра рукі напісаў? І зараз піша? – з сумам запытваў Лявон, усхвалявана водзячы трубачкай ад соку па ніжняй вусьне. Яны зрабілі прывал ля гастранома на Ўманскай, крыху збочыўшы з курсу, і прыселі на сталёвыя парэнчы, нязручна падагнуўшы ногі.

– Не… не такі ўжо ён і разумнік! Гэта нават на вочы відаць, цяміць чалавек ці не. Ты ж таксама зь ім знаёмы быў? Ён, вядома, не суцэльны дэбіл, але мазгоў на ўсё адразу ў яго ня стане, гэта я табе гарантую. Бачыш, як ён з рукамі ўкляпаўся, –Рыгор раўнамерна хрумкаў чыпсамі і запіваў з бляшанкі. У змроку абрыс ягонага твару патанчэў, падалікатнеў, вочы і рот цямнелі таямнічымі западзінамі.

Лявон ня бачыў, ня слухаў, нудзіўся, скакаў думкамі.

– Навошта ўсе гэтыя складанасьці? Навошта застуды і празарэньні? Што робіцца з прасторай і часам? Бессэнсоўныя выпадковасьці альбо сістэма, недаступная нашаму разуменьню?

– Ну, ня ведаю, – Рыгор пшыкнуў наступнай бляшанкай, – Запытаеш яго, калі захочаш. Але па-мойму, – буль-буль, – па-мойму, калі добра разважыць, тут ня так ужо і блага! Слухай анэкдот. Спытаў аднойчы адзін мужык у Бога: навошта на небе сонца і зоркі? А Бог яму ў адказ: магу пагасіць, калі не падабаецца! Ха-ха-ха!

«Здаецца, у яго выдатны настрой! Што за чалавек? Няўжо ён нагэтулькі чэрствы, што не адчувае роспачы?.. Не, мы чужыя, чужыя», – злаваўся Лявон, але тут запаліліся ліхтары, пусьцілі залатыя праменьчыкі, і празь сьвятло паляцелі жукі. Пахі раптам зрабіліся выразьнейшыя: пахла дрэвамі, травою, асфальтам, апэльсінам, далоні пахлі стальлю. Дужа хацелася спаць.

– Ёсьць пытаньні, вядома, – сказаў Рыгор ужо сур’ёзна. – Але галоўнае ў мяне да яго пытаньне – чаму ён зь сябрамі па-сьвінску? Мы ж зь ім парыліся разам, пілі, елі, а ён ані слоўца не сказаў! – Рыгор саскочыў з парэнчаў і атросься. – Вось пачакай, мы яму зараз увесь лыч... Давай руку! Пойдзем!

У цемры яны абмінулі радзільню і адшукалі асьветленае вакно на першым паверсе. Зазірнулі на дыбачках: я схіліўся над сшыткам і грыз аловак. «Сука шчэнная», – шапнуў Рыгор. Яны адыйшлі далей, каб параіцца, і Рыгор вылаяўся: нага патрапіла ў нешта мяккае і мокрае.

– Калі гэта гной, дык я яму наогул шыю скручу! Але здаецца не сьмярдзіць... Селянін хрэнавы! Карацей, зробім так: я абагну радзільню ды ўвайду праз пад'езд. Там на дзьвярох паветраны арганец. Піліп чуе арганец, ідзе да мяне насустрач, і я яго цоп! А ты стаіш тутака, і калі бачыш, што ён пайшоў з пакою, разьбіваеш вакно, залазіш і хапаеш сшытак. Галоўнае – хутка, каб ён не пасьпеў заўважыць, што мы рукі растулілі.

– Дык чаму б нам разам праз параднае не ўвайсьці?

– Бо ён можа сшытак схаваць! Ты зараз пільнуй, куды ён яго пакладзе. Толькі не засьні, інакш усё прапала!

– Добра... А чым я вакно разаб'ю?

– Ну што ты як дзіцёнак! Цэгла знайдзі. Ці вось на, абкруці кулак, – Рыгор падаў Лявону ледзь відочную ў цемры насоўку і зьнік.

Асьцярожна ступаючы, Лявон ізноў наблізіўся да вакна і павольна разглядаў мяне. Я пачухаў галаву, пазяхнуў, пацёр бараду, паглядзеў на гадзіньнік. «Спаць масьціцца, – думаў Лявон, помсьліва звузіўшы вочы, – напрыдумляў усякае лухты і спакойны. Халодны цынізм? Ці ён проста не разумее, што робіць?» Тут Лявону прыйшло ў галаву, што яны з Рыгорам, у існасьці, зноў задумалі налёт і рабаваньне. Здаецца, паміж празарэньнямі і злачынствамі ёсьць сувязь – калі здарылася адно, дык абавязкова чакай другое! Яму чамусьці стала сьмешна, і ён усьміхнуўся, прыкрыўшы рот кулаком і апусьціўшы вочы, каб не прыцягнуць маю ўвагу занадта жывым позіркам.

«У-у!» – нечакана прасьпявала ў цемры ночная птушка, і Лявон сьцепануўся. Я таксама здрыгануўся і павярнуўся сьпіной да вакна – пэўна пачуў стук дзьвярэй і звон паветрага арганца. Я загарнуў сшытак, але нікуды яго не схаваў, устаў і выйшаў. Паняслося! Імгненна зьмеркаваўшы, што кулак можна парэзаць нават праз насоўку, Лявон падскочыў і трахнуў у шкло локцем. Глухі гул, слабы бразгат. Яшчэ раз! Яшчэ! Бах! Трэск, звон, вострыя аскепкі – зажмурыўся, сьціснуўся! Здаецца, цэлы. З шыбы тырчалі вялізныя шкляныя іклы, і Лявон колькімі ўдарамі зьбіў іх. Ухапіўся, падцягнуўся, улез. У калідоры чуліся крыкі, тупат і валтузьня, але Лявон, не зьвяртаючы ўвагі, узяў у рукі сшытак. Карычневая, шурпатая вокладка. І гэта наша жыцьцё?

У рэгістратуру з лаянкай уваліліся мы з Рыгорам: Рыгор заломваў мне руку і штурхаў перад сабой, я блытаўся ў крысах цёмна-сіняга халата і з хлюпаньнем уцягваў у нос крывяны струменец.

– Што, глумак, не чакаў? – Рыгор штурхнуў мяне на крэсла, а сам пагрозьліва наступіў красоўкай на край сядзеньня.

– Дык чаго вы, хлопцы?.. Я на вас не даносіў, клянуся! Хоць адразу фотаробаты пазнаў, але не даносіў! – пратэставаў я.

– Не мані! У дупу фотаробаты, мы зусім па іншаю справу прыйшлі. Думаеш, мы такія даўбешкі? Мы ўжо ўсё ведаем! Таму давай, раскажы нам, што за трасцу ты напісаў? Ты хоць сам перачытваў? Дэтэктыў называецца! Мы, як вахлакі, са скуры лупімся, а гэта ўсё, выяўляецца, твой аповед! Мы табе што, цацкі?

Я разявіў рот і адразу зачыніў. На маім лобе чытаўся рух думкі. Нарэшце, сьцяміўшы, што хлусіць ужо некарысна, я пасур'ёзьнеў і насупіўся.

– Я ж ня ведаў, што так зробіцца...

– Ня ведаў? Дык ты на’т ня ведаеш, дзе Францыя, а дзе Японія! Не, Лявоне, ты як думаеш, ён поўны маздан ці ўдаецца? Вось я табе зараз галаву зьнясу, дык будзеш ведаць! – Рыгор прыўзьняў са стала бабіньнік і злосна ляснуў яго на месца, быццам маючы на ўвазе, што і на галаву можа гэтак жа ляснуць. – Што будзем зь ім рабіць, Лявоне?

Лявон, не адказваючы, адгарнуў першую старонку сшытка і пачаў чытаць услых:

«Калі б Лявона спатрэбілася апісаць адным словам, дык гэтае слова – летуценьнік. Але пакуль што ніякіх абмежаваньняў на словы дый нават на старонкі няма, і можна расказаць пра яго падрабязна. У час нашага знаёмства я працаваў наладнікам на адной зь менскіх тэлефонных станцыяў, а Лявона, студэнта, даслалі да мяне на практыку...»

У Лявона блішчалі вочы – што можа быць цікавейшым за чытаньне пра самога сябе? Не ўтрымаўшыся, я ўхмыльнуўся, і гэта было абмылай – Рыгор заўважыў і трэснуў нагой па крэсьле:

– Стой, Лявоне! Не чытай, зачыні! А то зараз ізноў усё пойдзе кругам!

Лявон зь цяжкасьцю адарваўся і зачыніў сшытак. Канец.

– Ну не, ты нас больш не абвіхнеш, Піліпка. Лявон, трымай сшытак моцна! Зараз усё ў нашых руках. Давай пад’ямо чагосьці і разважым, як быць далей. У цябе бульба яшчэ засталася? – ён штурхнуў мяне і загадаў смажыць бульбу. – І бяз глупстваў! Бо аповед у нас.

Я выцер нос і панура прапанаваў ім сьпірту. Яны не захацелі. Я сказаў, што трэба перайсьці ў пакой папярэдняга агляду, там ёсьць водаправод і электраплітка. Яны моўчкі кіўнулі і пашыбавалі за мной. Я паставіў кіпяціцца ваду ў рондалі і дастаў з-пад стала сіні мяшок з бульбай. Рыгор, абапёршыся на вушак дзьвярэй, змрочна сачыў мае дзеяньні. Закасаўшы рукавы, я пачаў мыць клубні. Лявон праходжваўся па пакою, разглядаў вантробы бабіньнікаў, мацаў вокладкі дэтэктываў, а потым урачыста вымавіў: прыдумаў!

– Піліпу? – зьвярнуўся ён да мяне, і я вінавата падняў вочы. – Вымыйце рукі, сядайце за стол і пішыце. Трымайце ваш сшытак. Вось аловак. Дыктуй яму, Рыгор.

– Што дыктаваць?

– Ну, дыктуй усё, чаго б табе хацелася. Ці не разумееш? Што Піліп напіша зараз, тое і будзе. Жонку дыктуй з дачкамі, кватэру, ці як ты там хацеў.

– Хэх, – сказаў Рыгор, і ягоны гнеў лёгка зьмяніўся хітрай усьмешкай.

І яны пачалі дыктаваць.

Вярнуўшыся на бацькаўшчыну пасьля вандраваньняў, Рыгор знайшоў тату, жонку і дачок у добрым здароўі. Жонку клікалі... Яе клікалі... Добра, Рыгору, гэта потым можна дадумаць. Галоўнае, што жонка была вельмі харошая, добрая і ўмела гатаваць боршч са сьмятанай. Дачкі былі паслухмяныя, ахвотныя да музыцы, добра вучыліся, і Рыгор любіў заплятаць ім касічкі. Кожны вечар яны зьбіраліся ў зале свае новае вялізарнае кватэры, сьпявалі хорам, а жонка грала на піяніна. З Амэрыкі Рыгор прыгнаў раскошны Лінкальн Кантынэнтал, крэмавы зь нікелем, велічны, як параход, з поўным багажнікам рэдкіх дыскаў. Кожную суботу яны ехалі ўсе разам сьнедаць у Макдональдс, потым ён адвозіў сям'ю дадому, пакідаў машыну і йшоў пешшу ў лазьню.

Лявон вытрымаў выпускныя іспыты на выдатна, бліскуча абараніў дыплом і быў прыняты ў Акадэмію навук. Ён завёў сабе спартовы ровар і смартфон – і пасьля некаторых ваганьняў патэлефанаваў спачатку маме, а потым Алесі. Яны, як высьветлілася, зусім не пакрыўдзіліся на ягоныя ўцёкі і непрыстойна доўгую нябытнасьць, яны, здавалася, наогул нічога не заўважылі. І апошнія хмары разьвеяліся.

Жыцьцё ў горадзе ішло сваім ціхамірным парадкам. Рабаўнікоў банку і згонцаў інкасатарскіх аўтобусаў так і не знайшлі. Фотаробаты віселі на слупох яшчэ колькі месяцаў без усялякае карысьці, пакуль іх ня змылі цёплыя дажджы. Зрэшты, па ўскосным довадам, тыя ж рэцэдыўнікі зьдзейсьнілі крыху пазьней яшчэ адно злачынства, дзіўнае і невытлумачальнае: рабунак радзільні. Пра рабаваньне заявіў пацярпелы – электрык Піліп. Два невядомыя ўварваліся ўва ўнутраныя памяшканьні і выкралі рэгістрацыйны сшытак у карычневай вокладцы. Зь іхнае гутаркі электрык Піліп зразумеў, што загадкавыя зламысьнікі меліся зацэмэнтаваць сшытак у бляшаным тазіку і ўтапіць у Камсамольскім возеры, папярэдне напісаўшы ў ім апошні радок:

Канец

Оглавление

Частка 1. Рабаваньне

  1. Хто такі Лявон

  2. Хто такі Рыгор

  3. Як Лявон ды Рыгор пазнаёміліся

  4. Як Лявон ды Рыгор змовіліся

  5. Як Рыгор здабыў зброю

  6. Як Лявон трымаў іспыт

  7. Як Рыгор шукаў Лявона

  8. Як Лявон шукаў Рыгора

  9. Рабаваньне

  10. Як Лявон ды Рыгор застудзіліся

Частка 2. Празарэньне

  1. Як Лявон ды Рыгор празарыліся

  2. Як Рыгор зьвеставаў

  3. Як Лявон знайшоў бабульку

  4. Як Рыгор пазнаёміўся зь міністрам

  5. Як Лявон экспэрымэнтаваў

  6. Як Рыгор хадзіў слухаць опэру

  7. Як Лявон запісаўся ў бібліятэку

  8. Як Рыгор сядзеў у вязьніцы

  9. Як Лявон вызваліў Рыгора

  10. Як Лявон ды Рыгор сагналі аўтобус

Частка 3. Вандраваньне

  1. Як Лявон ды Рыгор заблукалі

  2. Лявонава каханьне

  3. Як Рыгор абараніў гонар аўтасьлесара

  4. Як Лявон уцёк з дому

  5. Рыгоравы няўдачы

  6. Як Лявон туляўся

  7. Як Рыгор зьдзейсьніў рэцэдыў

  8. Як Лявон спасьцігаў патаемнае

  9. Як Рыгор істраціў надзею

  10. Вяртаньне Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg