«Я марыў стаць шпiёнам (на белорусском языке)»

Уладзiмiр Арлоў

Я марыў стаць шпiёнам

Сёння не будзем гаварыць нi пра паэта, якога амаль год трымаюць у турме за легкадумны вершык, нi пра чыесьцi спаленыя партрэты, нi пра новыя арышты.

Давай уявiм, што там, за вакном, звычайная для Эўропы прыпозненая вясна, i я раскажу табе якую-небудзь займальную гiсторыю, штосьцi такое, аб чым мужчына i жанчына, якiя адчулi прыхiльнасць адно да аднаго i ўжо не першы год адчуваюць яе да добрага чырвонага вiна, могуць гутарыць зараз за столiкам кавярнi недзе там, дзе разлiчваюцца кронамi альбо крэдытнымi карткамi.

Напрыклад?.. Напрыклад, калi пачынаць ab avo*, паслухай, кiм я марыў стаць у дзяцiнстве.

* Лiтаральна "ад яйка"; з самага пачатку (лац.).

Зрэшты, я выказаўся не зусiм дакладна. Мары вырастаюць на падмурку хоць нейкага жыццёвага досведу, а я збiраюся казаць пра свае першыя гады, калi толькi пачынаў адасабляць сябе ад навакольнага свету, калi дарослыя ўжо бралi мяне з сабою ў кiно (тэлевiзараў на нашай вулiцы ды, пэўна, i ва ўсiм горадзе тады не было), але кнiга яшчэ доўга заставалася таямнiцаю за сямю пячаткамi. Тут, згадзiся, трэба весцi гаворку не пра асэнсаваныя мары, а пра своеасаблiвыя сны наяве...

Калi ласка, бутэлечку ламбрускi. Што яшчэ? Два келiхi i попелку.

Так, менавiта пра сны наяве, тлумачыць якiя мы павiнны, зыходзячы не з iх лiтаральнага сэнсу, а паводле той самай методыкi, што i сны звычайныя, у якiх злоўленая рыба абяцае не рыбалку, а цяжарнасць, а пажар - грошы.

Калi ў такiм узросце ў дзiцяцi пытаюцца, кiм яно хоча стаць, то вядуць дыялог з падсвядомасцю, а таму трохi дзiўна, што дзiцячым адказам на гэтае сакраментальнае пытанне не надавалi належнае ўвагi адэпты псiхааналiзу.

Афiцыянт не спяшаецца, i з твайго дазволу я пачну з таго, што выдатна памятаю не толькi тое, кiм хацеў быць, але i тое, кiм нi ў якiм разе не хацеў. Прычым гэты антывыбар, у адрозненне ад выбару са знакам плюс, нярэдка, як гэта здараецца i ў свеце дарослых, быў абгрунтаваны значна лепей. Вытлумачыць, чым той цi iншы чалавек табе не даспадобы, заўсёды, на мой погляд, прасцей, чым знайсцi прычыны сваёй прыхiльнасцi.

Дык вось, гадоў з двух з паловай я быў перакананы, што нiякая сiла не змусiць мяне, як вырасту, зрабiцца следчым.

Следчым працаваў дзядзька Чаглей, якi жыў у нашым драўляным доме праз сценку.

Дзядзька Чаглей прыехаў у Полацак з Сiбiры, але ў той дзень, калi ён падхапiў мяне сваiмi дужымi валасатымi рукамi пад пашкi i падкiнуў над галавой, а я з гэтае верхатуры абсiкаў яму блiскучы плех, у той дзень пра паходжанне нашага суседа, як i пра iснаванне ягонай далёкае радзiмы, я i не здагадваўся, а мой пругкi i трапны струменьчык нарадзiўся не ад нейкага перададзенага па генах асаблiвага пачуцця да сiбiракоў або да мiлiцэйскiх следчых, а ўсяго толькi ад лiшку радасных пачуццяў, што перапаўнялi маю юную iстоту.

Тым не меней пасля гэтага бяскрыўднага здарэння дзядзька Чаглей да скону дзён знелюбiў мяне. Ён нiколi - дарма што сваiх дзяцей яны з цёткай Клавай, якую ўсе звалi Чаглеiхай, не дачакалiся - не пачаставаў мяне нi цукеркаю, нi марозiвам, наогул нiчым, апрача нязменна насупленага калючага позiрку, якiм апошнi раз адарыў з труны пасля сваёй ранняе смерцi ад хваробы са смешнаю назваю "рак".

Малюючы гэтую псiхалагiчную сiтуацыю, можна знайсцi безлiч iншых дэталяў, аднак галоўную ролю ў маiм рашучым нежаданнi рабiцца следчым адыгралi не Чаглеевы п'янкi i не абванiтаваныя жоўтыя вяргiнi пад нашымi вокнамi, а грыбы лiсiчкi, якiя мама смажыла з цыбуляй i якiя наш сусед прынцыпова не еў, заяўляючы, што ў iх у Сiбiры такую смакату ўважаюць за паганкi i ўвогуле збiраюць адны баравiкi. Помсцячыся сiбiрскiм дзiкунам за лiсiчкi, я i паставiў на прафесii следчага вечны крыж.

Наступнай непрымальнаю нi пры якiх умовах была прафесiя цырульнiка. Тут мая непахiсная наважлiвасць вынiкала з бацькавых аповедаў пра франтавога сябра, якi ў нейкiм венгерскiм гарадку, пакуль мой тата-лейтэнант пазiраваў перад фотаапаратам, зайшоў у цырульню пагалiцца i прапаў. Потым тата разам з "нашым" патрулём знайшоў мёртвага сябра ў спiжарнi - над тазам крывi i з перарэзаным ад вуха да вуха горлам.

Да пятага класа я наадрэз адмаўляўся хадзiць у нашую цырульню "Ландыш", i бацькi мусiлi купiць ручную машынку i карнаць мае шорсткiя кудзеры каля кухоннае плiты. Напоўнены цёмнай крывёю таз, вiдаць, адклаўся ў самой геннай памяцi, бо ў мяне нiколi не паўставала дылемы: насiць бараду альбо не, i нiводнага разу ў жыццi я так i не зведаў, што значыць пагалiцца ў цырульнi.

Але найбольш зацята я не хацеў - не здзiўляйся - стаць кампазiтарам. Я проста панiчна баяўся гэтага, бо ў размовах бацькоў i iхнiх знаёмых кампазiтар быў нязменным пасмешышчам. На лавачцы каля дома цi ў нейкай застолiцы, памiж свежымi гарадскiмi плёткамi i сакрэтамi марынавання гуркоў i памiдораў, хтосьцi абавязкова згадваў "нашага кампазiтара", i хутка прысутныя клалiся ад рогату, зноў i зноў пераказваючы тую гiсторыю i аздабляючы яе ўсё новымi маляўнiчымi драбнiцамi. Жанчыны паказвалi на дзяцей i трэслi на мужоў пальцамi, але засцярогi былi перастрахоўкаю: хоць малеча кшталту мяне i заходзiлася ад смеху заадно з дарослымi, звязаць звесткi пра нейкую палюбоўнiцу, пра пастаўленую ёй на адным месцы пячатку музычнай школы i пра мужаў пiсталет, ад кулi якога кампазiтар мог загiнуць, аднак яму хапiла спрыту ўцячы i схавацца дзесьцi ў Менску, звязаць усё гэта ў адзiн ланцужок мы былi яшчэ не здольныя.

Ну вось нарэшце i вiно. Такое? Тады - за тваё ўменне слухаць.

Развiццё тых падзеяў ва ўсiм iх ужо мiфалагiзаваным трагiкамiзме я ўявiў класе ў восьмым, калi ў музычнай радыёперадачы назвалi прозвiшча даволi вядомага i цяпер кампазiтара i праз незачыненыя дзверы я мiжволi падслухаў, як пракаментаваў паведамленне мой бацька, чалавек наогул суровы i не надта гаваркi, але з несумнеўным талентам апавядальнiка.

Той, каго называлi кампазiтарам, у гады майго маленства працаваў дырэктарам гарадской музычнай школы, пiсаў песнi на вершы мясцовых паэтаў i круцiў раман з афiцэрскаю жонкай. Як я зразумеў, звычайным месцам iх спатканняў быў дырэктарскi кабiнет, у якiм дзеля такiх выпадкаў стаяла, як выказаўся мой бацька, дзяжурная канапа. Аднойчы на гэтай канапе кампазiтар i паставiў сваёй пасii там, дзе спiна пераходзiць у больш спакуслiвую частку цела, казённую пячатку.

Цяжка сказаць, якая логiка штурхнула яго на гэты неардынарны крок: цi то раптам разгулялiся ўласнiцкiя iнстынкты, цi то пячатка, як тая знакамiтая чэхаўская стрэльба, мусiла "стрэлiць" ужо з прычыны адной сваёй прысутнасцi на месцы дзеяння. Але што б там нi было, на тым самым адмысловым месцы ў кампазiтаравай абраннiцы з'явiўся фiялетавы адбiтак з надпiсам: "Полацкая дзiцячая музычная школа". Надпiс, бясспрэчна, атрымаўся добра чытэльны, iначай муж-афiцэр не схапiў бы ўначы пiсталет, i праштампаванай прыгажунi не трэба было б па тэлефоне папярэджваць каханка аб небяспецы, а таму - ратавацца ўцёкамi, каб урэшце пераехаць у Менск, скончыць кансерваторыю, сапраўды зрабiцца кампазiтарам i доўгi час не выступаць перад публiкаю, пабойваючыся, што ў зале можа апынуцца афiцэр з пiсталетам.

Карацей, кампазiтарам у маленстве я не згадзiўся б стаць нi за якiя грошы, нават за тыя, што бацькам нiколi не хапала, каб купiць мне ровар, на якiм я, на свой сорам, так i не навучыўся ездзiць.

Затое мяне не трэба было ўгаворваць на вадалаза.

Згодны, давай вып'ем за маю першую мару.

Вадалазаў я ўпершыню ўбачыў, калi ў Дзвiне ўтапiлася дзяўчына з суседняй вулiцы.

Яны прыязджалi ўраннi на машыне-"казле" i марудлiва, як на запаволеных кiнакадрах, выгружалi на бераг сваё мудрагелiстае прычындалле. Найбольшае захапленне ў маёй душы выклiкалi боты з таўшчэзнымi алавянымi падэшвамi, якiя мы не маглi нават зрушыць з месца, i круглы шалом з вялiзнымi вачыма-iлюмiнатарамi.

На трэцi дзень дзяўчыну выцягнулi з дна i, закруцiўшы ў брызент, некуды павезлi.

Вартаўнiк лодачнай станцыi дзядзька Мойша сцвярджаў, што за кожнага знойдзенага тапельца даюць вялiкую прэмiю. Прашамацела чутка, што дзеля гэтага вадалазы самi топяць людзей, чапляюць iм да ног камянi, а потым "знаходзяць" у прыкмечаным месцы.

Я не верыў. Я быў пэўны, што тапельцаў у Дзвiне не будзе бракаваць i без гэтага, i ўяўляў, як вырасту i буду гэтаксама абуваць цяжэзныя боты i шалом з iлюмiнатарамi, да якiх пад вадой будуць падплываць i - вочы ў вочы - глядзець на мяне дзвiнскiя шчупакi. Я буду добра шукаць тапельцаў i часта атрымлiваць прэмii, а пасля - самавiта рассцiлаць на траве газецiну, няспешна кроiць на ёй сала, не моршчачыся пiць з пляшкi з малiнавай галоўкаю гарэлку i мачаць зялёны цыбульны хвост у горбачку солi. Кульнуўшы апошнюю чарку i са смакам дажаваўшы цыбулiну, я буду закурваць i, як старэйшы вадалаз дзядзя Коля, напяваць загадкавую фразу: "Пара-па-бабам, пара-па-бабам..."

Апрача тапельцаў, я павiнен быў знайсцi на дне ракi яшчэ i жалезную скрынку грошай. Цiкава, што тапельцы мне ўпарта не снiлiся, а вось скрынку я бачыў у сне шмат разоў i дакладна ведаў, як яна будзе выглядаць: аброслая перлавiцамi i спавiтая багавiннем, з пудовым iржавым замком i белым чэрапам са скрыжаванымi косткамi, акурат такiм, якi быў на трансфарматарных будках i якi ў нас чамусьцi называлi iванам iванавiчам.

Тапельцы прыснiцца мне так i не паспелi, бо пасля таго, як дзядзьку Чаглея завезлi на могiлкi, у нас з'явiўся новы сусед, а з iм i мая новая мроя.

Суседа, якi пасялiўся на кватэры ў жонкi следчага Чаглея, звалi дзядзькам Жэнем, i ён працаваў паталагаанатамам. Вымавiць гэткае складанае слова, як i не менш складаную першую лiтару ягонага iмя, я, вядома, не мог i таму казаў, што, калi вырасту вялiкi, буду, як "дзядзя Зеня".

У дзядзьку Жэню мне не падабалася толькi адно: абсалютна неспасцiгальнае нежаданне хоць раз узяць мяне з сабою на працу.

Усё астатняе страшэнна падабалася.

Падабалася, што ад суседа заўсёды струменiў пах адэкалону, якi наводзiў на думку, што там, дзе дзядзька працуе, якраз адэкалон i робяць.

Падабалася ягоная жонка, цётка Таня, якая ўлетку кожны дзень купляла мне марозiва.

Падабалiся нават i не надта прыхiльныя размовы, што круцiлiся вакол iхняе сям'i.

Дарослых немаведама чаму абыходзiла, што дзядзька Жэня i цётка Таня нейкiя "нераспiсаныя".

На маю думку, не было нiчога кепскага i ў тым, што яны "нераспiсаныя", i ў тым, што, каб ехаць на адпачынак у купэ ўдваiх, дзядзька Жэня купiў у купэйны вагон не два, а чатыры бiлеты.

Яшчэ падабалася, што, калi на святы цётка Таня клiкала маiх бацькоў да сябе пасядзець, на стале ў нашых суседзяў стаяла не гарэлка, а вiно.

Ты ведаеш, я не забыў, як яны памiж сабою чокалiся. Кожны раз тройчы: спачатку звычайна, потым вось так, яе келiх зверху, а потым - зверху ягоны.

Яны абое былi высокiя, станiстыя i чарнявыя. Дзядзька Жэня насiў прыгожыя чорныя вусы, у цёткi Танi над верхняй вуснiнай таксама прабiваўся цёмны пушок, якi па часе абяцаў ператварыцца ў акуратныя вусiкi. Я думаў, што, можа, з гэтае прычыны Чаглеiха i казала пра кватарантаў за вочы - "мае жыды".

Аднаго разу бацькi, кудысьцi з'ехаўшы, даручылi клопаты пра мяне дзядзiжэневай жонцы i, калi мы пайшлi палуднаваць у сталоўку гарадскога Дома афiцэраў i цётка Таня замовiла несусветна смачную, як мне здавалася, страву з экзатычнаю назваю "шнiцэль", а потым сустрэла сяброў i тыя запыталiся, цi не ейны я сын, а яна адказала, што так, ейны, i пацiкавiлася, цi падобны я да яе, тады, памятаю, мне было нiякавата зусiм не таму, што такiм чынам я сам таксама трапляў у лiк "жыдоў". Я чуў лёгкi сорам, што гатовы адмовiцца ад родных бацькоў, але зрабiць з сабою нiчога не мог: калi ў паталагаанатамы бяруць толькi "жыдоў", я згодны быў запiсацца ў "жыды".

Усё на свеце канчаецца, прычым у дзяцiнстве гэта адбываецца хутчэй.

Цi то паўплывала празмерная сакрэтнасць прапахлай адэкалонам дзядзiжэневай прафесii, цi то прарасло пасеянае фiльмамi пра "нашых" разведчыкаў зерне савецкага патрыятызму, але аднойчы я прачнуўся з цвёрдым намерам пайсцi ў шпiёны. П'ем за нашых шпiёнаў!

Мяне вабiла не столькi рамантыка, як канкрэтнасць гэтага занятку.

У адрозненне ад духмяна-таямнiчых сфераў дзейнасцi паталагаанатамаў, тут усё выглядала ясна i проста, як яблык-антонаўка з нашага саду.

Мяне i маю радыстку павiнны былi скiнуць з самалёта над Амерыкай, каб мы прабралiся ў галоўны амерыканскi штаб i ўкралi галоўны план атамнай бамбёжкi Савецкага Саюза. Ваганняў наконт кандыдатуры напарнiцы не iснавала: радысткай будзе маё першае мужчынскае захапленне - дачка дырэктара мамiнай школы Людачка, з якой я ўпершыню сустрэўся чатыры гады таму на навагодняй ёлцы. Наша ўзаемная сiмпатыя аказалася такой моцнаю, што мы дружна намачылi штонiкi i потым цэлы год я вымагаў ад мамы завязваць мне хустачку i абвяшчаў, што хачу быць Людачкай. (Гэты момант варта адцемiць: перш чым зрабiцца вадалазам, я iмкнуўся пабыць жанчынай.)

Апусцiўшыся на парашутах, мы з Людачкай пасяляемся ў маленькiм брудным пакоi халоднага i змрочнага амерыканскага хмарачоса. Мы, як дарослыя, абняўшыся, спiм у адным ложку i дзеля маскiроўкi гаворым выключна па-амерыканску, а таксама не купляем ананасаў, каб амерыканцы не падумалi, што iх у нас няма. З дапамогаю аднаго галоднага беспрацоўнага мурына я пракрадаюся ў штаб i, перастраляўшы з кулямёта чалавек васемнаццаць амерыканскiх палкоўнiкаў, выкрадаю план бамбёжкi Масквы i ўсёй нашай вялiкай i магутнай Радзiмы, пасля чаго вяртаюся ў халодны пакойчык хмарачоса. Мая радыстка Людачка ляжыць у ложку з незнаёмым мурынам; я не ведаю, навошта яны ўдзень накрылiся коўдраю, але адчуваю, што, хоць амерыканскiя мурыны i за нас, тут нешта нячыстае, i таму з асалодаю ўсаджваю ў незнаёмага мурына кулямётную чаргу. З ложка ляцяць чырвоныя пырскi, але Людачка не плача, а перавязвае мне раны i складвае рацыю, бо пасланы па нас самалёт ужо знаходзiцца ў паветры.

Медалi i ордэны нам уручаў сам галоўны "наш" Хрушчоў, якога дарослыя фамiльярна называлi Мiкiтам i лаялi за нейкую кукурузу i за тое, што ў крамах няма хлеба. Я ж, наадварот, быў удзячны Хрушчову, бо дастаткова было выйсцi з веснiц на вулiцу, як ад чаргi, што вiлася вакол хлебнае крамы, умомант кiдалася некалькi цётак, якiя ўзахапы ўгаворвалi пастаяць у чарзе разам з iмi. У вынiку гэтага нескладанага манеўру крамнiца давала цётцы лiшнi бохан хлеба, а я атрымлiваў дзвесце грамаў злепленых у камяк iрысак альбо падушачак.

Ты, вядома, разумееш, што мне праглася быць шпiёнам выключна i безварыянтна савецкiм.

Пэўныя сумневы на гэты конт варухнуцца ў душы толькi праз шмат гадоў у зацiшным кутку берлiнскага прадмесця, на мастку цераз ручай на мяжы ўсходняга i заходняга сектараў, дзе дзве сiстэмы мянялi сваiх выкрытых агентаў.

Вось, бадай, i ўсё. Тое лета, калi я марыў стаць савецкiм шпiёнам, было апошнiм перад школаю, у якой нашы летуценныя цнатлiвыя душы мусiлi канчаткова заблытацца ў шырока раскiнутым нераце ўжо зацверджаных без нас iдэяў i мараў. Але тут пачынаецца зусiм iншая гiсторыя. Ты кажаш, у цябе хлопчык. У такiм разе можаш лiчыць, што калi цяпер ён хоча быць вадалазам, паталагаанатамам альбо шпiёнам, у яго ёсць значныя шанцы зрабiцца беларускiм пiсьменнiкам.

Урэшце, апошнiм часам мне зноў заманулася падацца ў шпiёны. Як ты думаеш, да чаго б гэта?