«Kamień Na Kamieniu»

Wiesław Myśliwski Kamień Na Kamieniu

GLOB 1986

Tekst oparto na wydaniu Państwowego Instytutu Wydawniczego z 1985 r.

Kamień na kamieniu

Na kamieniu kamień

A na tym kamieniu

Jeszcze jeden kamień

(z pieśni ludowej)

I. CMENTARZ

Wybudować grób. To się tylko tak mówi. A kto nie budował, ten nie wie, co taki grób kosztuje. Prawie tyle co dom. Choć grób, mówią, też dom, tylko że na tamto życie. Bo wieczność nie wieczność, a swój kąt powinien człowiek mieć.

Dali mi odszkodowanie za nogi, nawet sporo tysięcy, poszło. Miałem zegarek, srebrny na dewizce, pamiątka z partyzantki, poszło. Sprzedałem pola kawałek, poszło. I tylko mury postawiłem, a na wykończenie już mi nie starczyło. Inna sprawa, że gdyby Chmiel nie umarł, pewno bym wykończył. Nie na raz, to po trochu. Coś by się uchowało, coś sprzedało. Byłby w każdym razie ktoś, kto by wiercił człowiekowi dziurę w brzuchu i by go przypilał. Bo nie lubił Chmiel rozpaprać roboty i zostawić, jak dzisiejsze rzemieślniki. Co zaczął, musiał skończyć. Tylko że jak skończył murować sklepienie, tak ani już nie przyszedł po zapłatę się upomnieć i tego samego jeszcze dnia położył się do łóżka, a za tydzień było po Chmielu.

Ale cóż, nie dało się znikąd wydrzeć więcej grosza, żeby mógł przed śmiercią mi skończyć. Bo jak nawet coś tam wpadło, to pilniejsze były sprawy, a grób może jeszcze poczekać. Nikt, na szczęście, nie umiera. Do tego podatki, podatki. Tak że jeszcze się zapożyczyłem. A tu przyszło oddać i nie było skąd.

Kubik, sąsiad, prawie co dzień przychodził i od drzwi już, ni pochwalony, ni jak się masz, tylko kiedy oddasz i kiedy oddasz. Miałeś na tamto Boże Narodzenie, a tu drugie tylko patrzyć. Chłopak mi się musi żenić. Bachor w drodze. Garnitur mu trza kupić, koszulę, buty. Muzykę, wódkę. Wszystko to pan młody musi. Myślisz, że teraz to jak dawniej wesele. Po ojcu miałeś ubranie, a koszulę ci matka z płótnianki uszyła. I sami swoi ze wsi, to aby błogosławieństwo było. A teraz i z miasta trza zaprosić. To przecie im bimbru nie postawisz, tylko mus sklepową. I wesele trzy dni, bo jak już przyjadą, to się muszą nażreć, nachlać. Inaczej cię potem obszczekają, że u dziadów byli. Jeszcze, cholery, jakoś tak hulają, że trzeźwieją w trymiga. Jeść, nawet nie zjedzą tyle, co wypiją. I każdemu po pół litra na drogę, żeby dobrze cię wspominał.

No, to pożyczyłem od Maciołka. I oddałem Kubikowi. Liczyłem, Maciołek aż za młynem mieszka, to nie będzie tak co dzień przychodził jak Kubik. Ale Maciołek też zgaga się okazał. Nie przychodził. Za to kiedy tylko mnie na wsi spotkał, z daleka już się darł:

– Hej, pieniądze mi, chorobo, oddej! Pożyczyć to miał kto!

Strach było do spółdzielni po chleb pójść, bo może się go akurat tam spotka. Strach nawet do kościoła w niedzielę, bo nieraz nie poczekał, aż się za mur wyjdzie, tylko od razu przez ludzi na poświęconym jeszcze miejscu.

W końcu pomyślałem, ma mnie byle łajza szarpać. Wziąłem jałówkę na powróz i zaprowadziłem na skup. Na chowanie ją od cielęcia przeznaczyłem, ale co było robić. Patrzyłem tylko, żeby na wsi nikogo nie spotkać, kiedy ją prowadziłem, bo co ma mnie kto żałować, że szkoda takiej jałówki na skup. Na szczęście, pogoda, ludzie byli w polach i tylko stary Błach na ławce przed chałupą grzali się w słonku. Oczy mieli zamknięte, drzemali czy przed słonkiem, to liczyłem, że jakoś się prześlizgnę, jałówka szła miękko, ja też nie dobijałem. Nagle błysło im w tych oczach, jakby się na drugą stronę obróciły.

– Co, do byka ją prowadzisz?

– Nie, na skup.

– Byłoby do byka lepiej.

– Ano, byłoby.

– O, miałbyś z niej krowę. Na sześć cycków byś ją doił. Nie mu-siałybyśta wody pić we żniwa. Siadłe mleko byśta pili. Garnców byś tylko musiał nakupować. Dawniej na jarmarkach były, jakie chciałeś, gliniaki, siwaki i blaszane. Serki mógłbyś warzyć. Na strychu byś se w słomiankach pozawieszał i niech schną. Latami mogą schnąć. A przy-szłaby wojna, to masz serki suszone. Czy z kluskami, czy z chlebem. Czy nawet tak kawałek wziąć w pole, cały dzień można orać, kosić, siać. I nie czuje się głodu. Czy gawronom urypać i rzucić. Byłyby chodziły do wieczora za tobą. A tak zarżną, zeżrą i wysrają.

– Ano, krowa też nie wieczna.

– Nie wieczna, ale mleczna. A co wieczne?

Zagryzłem wargi, żeby nie powiedzieć złego słowa staremu, bo mnie tylko zezłościł. Sam wiedziałem, że miałbym z niej krowę. Nie musiał mi nikt przypominać. Sierść na niej jak strzecha. Głowa nieduziutka, kark szeroki. Nogi w tyle szeroko rozstawione, jakby dwa wymienia miały jej urosnąć. A do tego, gdy poszedłem ją z chlewa wyprowadzić, za nic nie dała sobie powroza na rogi założyć. Nie i nie, z łbem na boki uciekała. Aż ją wziąłem dopiero za pysk, pogłaskałem i mówię:

– Jałoś, jałoś, grób muszę wybudować.

A grób stoi nie wykończony i marnieje. Trzeba by go po wierzchu oszalować. Płytę zrobić do wchodu, żeby za każdą trumną nie zamu-rowywać. Napis wyryć, że grób rodziny Pietruszków. Może nawet ten napis pozłocić. Wszyscy teraz złocą. U Kłoniców nie tylko, że grób rodziny Kłoniców, ale i każde z Kłoniców z osobna wyzłocone, Balta-zar Kłonica, Jędrzej Kłonica, Adelajda Kłonica, Zofia z Cholewków Kłonicowa, urodzili się, pomarli, a prócz tego, Panie, cóż jest człowiek, żeś mu się oznajmił? Będzie tego ze sto liter. No, ale samego lnu sieją Kłonice trzy, cztery hektary co roku, to jest z czego złocić.

Też mnie namawiają, żebym siał len. Len roślina złotodajna, mówią. Lnu morga to z pięć mórg pszenicy, z siedem żyta, a kartofli Bóg wie ile. I roboty nie więcej niż przy życie, pszenicy, kartoflach. Zasiejesz, wyrwiesz, wysuszysz, wymłócisz i wieziesz na skup. Ziarno na siew? Zakontraktujesz, to ci dadzą. Jeszcze pożyczkę ci dadzą, żebyś miał im czym zapłacić. A przyjdzie mokry rok na len? To przyjdzie mokry i na żyto, pszenicę, nie mówiąc o kartoflach. Bo mokry na wszystko jest mokry. Nie wybiera, pszenica, kartofle, len. Moje, twoje pole. Czy kto z nas Bogu milszy. Potop cały świat zalał. Noe się tylko został i po dwie sztuki wziął wszystkiego i po dwa ziarnka ziarnek. A wda się zaraza jakaś? To żyto, pszenica, kartofle nie mają swoich zaraz? Kartofle nawet gorzej, bo mają swoją stonkę. A stonce i bażanty nie dają już rady. O, napuszczały bażantów w pola, miały być na stonkę. Nawet kolorowiej się zaczęło robić. Kosiłeś, a tu bażant czasem spod nóg ci wyskoczył. Ale długo? Polowanie szło za polowaniem i teraz bażanta ani na lekarstwo. Znowu ludzi w pola gonią, żeby stonki szukali. A brukiew, marchew, kapusta nie mają swoich zarazi Bo co ich nie ma?

Tylko patrzeć, a zarazy będą miały swoje zarazy, a zarazy tych zaraz swoje. Bo wszystko się na tym świecie pcha na siebie i będzie się gorzej pchało. A ty siej len, bo len przynajmniej płaci. Może też niedługo. A wróble? Oj, ty głupi, na wsi nie da się bez wróbli. Postawisz stracha na wróble, postawisz dwa albo w każdym rogu postawisz. Wielka sprawa parę krzyży zbić z kijów. Pooblekać to w stare portki, kurtki, koszule, kapelusze. Mało to łachów u każdego, co się do niczego nie nadają? Przez lata się to zbiera, bo szkoda wyrzucić.

Len to i słoma, i ziarno płaci. A żyto, pszenica tylko ziarno. Spójrz po wsi. Od razu widać, gdzie len sieją. Czy pójdziesz na sumę w niedzielę. Papierki z rąk lecą na tacę jak pióra z aniołów. A brzęknie gdzieś żelazny czasem, to się wszyscy oglądają jak na winowajcę. Leżałeś w szpitalu, to było tu dwóch takich, od wiosny do jesieni malowali kościół. Jeden kiedyś pijany z rusztowania zleciał. Ale drugi małował. Sufit teraz cały na niebiesko jak niebo. A na ścianach nowe Męki Pańskie. Dawniej głowa Jezusa w cierniowej koronie, to teraz jedno oko jego. Ludziom lepiej, to i Pan Bóg lepszy. A ten nowy dzwon na wieży to z czego? Ze lnu, bracie. Bije, to go słychać za górami, za lasami. Przychodzą stamtąd ludzie po sól, naftę, zapałki, to mówią. Bim-bam, bim-bam.

Ale jakby tak wszyscy siali len, to kto by siał żyto, pszenicę, z czego byłby chleb? Choć nieraz sobie myślę, mam siedem mórg, może by się zmieściła gdzieś ta morga lnu? Zrobiłoby się trochę grosza, jakby tak przyszedł dobry rok na len. I może bym wreszcie wykończył ten grób, bo już wstyd. Wygląda jak bunkier, ni figury, ni krzyża. Nie mówiąc, że już tyle lat. Stawiał tu jeden u Malinowskiego na grobie krzyż. Chciał i mnie postawić. Ale nie podobał mi się. Jak słupek od płotu, bez Pana Jezusa, to co to za krzyż. Ale i z tych bogatszych nic mi się jakoś na naszym cmentarzu nie podoba. Zajdę czasem popatrzeć, że może by się z któregoś na mój grób nadało, to tylko bogatsze i bogatsze. Kowalików krzyż to gdzie tam jeszcze przed cmentarzem widać. Prawie równy z drzewami. I jakby drzewo obłamane przez wichurę. I jakby z dwóch pni drzew nie okorowanych zbity. Sęczki nawet po nim pościnane niby na prawdziwym drzewie i kora ze starości popękana. A to wszystko w kamieniu wydłubane. Sam Pan Jezus nawet nieduziutki, za to korona cierniowa niczym wronie gniazdo. Staniesz pod nim, to jak pod szubienicą i głowę trza zadzierać jakby na wisielca. I po cóż tak wysoko? Na śmierć w górze nie da się długo patrzeć. Kark zaraz drętwieje. W górę da się tylko patrzeć na pogodę albo gdy bociany odlatują, a śmierć ku dołowi ciągnie. Nawet płakać, gdy się w górę głowę zadrze, nie bardzo się daje. Łzy się w wyciągniętym gardle duszą i zamiast do oczu, do żołądka płyną.

Raz jednego z naszych na takim wysokim krzyżu Niemcy powiesili. To gdy się z dołu na niego patrzyło, wydawało się, jakby się tak z tego śmiał. A gdy na ziemi u stóp naszych już leżał, twarz miał pokurczoną z bólu i język na wierzchu. Można by pomyśleć, że się jakimś słowem udusił, co mu w gardle uwięzło, gdy je chciał wykrzyczeć. Choć w tamtych czasach przeważnie coś krótkiego się krzyczało w takich chwilach i na jedno kopyto. Tyle co od naciśnięcia cyngla do kuli w swoim ciele.

Gdyby zresztą nie w pola uciekał, tylko w drugą stronę, ku rzece, byłby się może uratował. Rzeka niegłęboka, nieszeroka, zwykła rzeka, w każdej wsi taka płynie. Konia poisz, to pyskiem prawie dna sięga. Stare wiadra z niej wystają, a w wiadrach miętusy. Baby, kiedy szmaty płuczą, to na środek wyłażą i woda im ledwo kolana obmywa. A na brzegach wierzby, krzaki. I bliżej miał do rzeki niż do tego krzyża. Choć mogli go akurat w stronę krzyża gonić. A człowiek tam ucieka, gdzie go gonią. Albo mógł mu się ten krzyż wydać brzegiem lasu.

Postrzelili go, ale jakoś dowlókł się do tego krzyża. Objął go rękami z wszystkich sił, miał potem pełno drzazg za paznokciami i skórę na rękach zdartą aż do łokci, bo w żaden sposób nie mogli go oderwać. Musieli mu aż palce wyłamywać. I już prawie nieżywego powiesili go na ramieniu tego krzyża. Nie było go jak zdjąć potem i trzeba było krzyż urąbać.

Albo córka Barańskiego, trzech lat nawet nie miała, a grób jej Barański wybudował, jakby cały ród Barańskich od dziada pradziada w nim pochował. I Pan Jezus na tym grobie nie dość, że wielkolud, to czy to kamień taki siwy, czy czymś powleczony, że wygląda, jakby ze sto lat żył. A co żył? Trzydzieści trzy. I nie pochylając głowy przed futryną mógłby wejść do każdej chałupy. Sam nie jestem ułomek i za kawalerskich czasów byłem we wsi najwyższy. Nieraz tylko na zabawie w dalszej wsi trafił się ktoś wyższy. A na cały oddział w partyzantce nie było więcej niż dwóch, trzech trochę wyższych, choć chłop w chłopa jak dęby. To gdyby zrobić w dwuszeregu zbiórkę, Pan Jezus wypadłby gdzieś w środku. Mówiłem nawet Barańskiemu, że na takim dziecku lepszy byłby anioł. Ale machnął ręką. Anioł najwyżej się wstawi, ale nie zbawi.

Stoi jakby na pagórze jakimś, ręce splótł na piersiach, głowę spuścił i duma. Ano, jest o czym podumać. Bóg czy człowiek, na każdego przyjść to musi. Jeszcze nad trzyletnim dzieckiem? Można dumać i dumać, co by z niej wyrosło. Barański się chwalił, że byłaby doktorką. Ale czy to można umarłymi się chwalić? Lepiej pacierz za nich zmówić. A Barański zawsze był chwalidup. Kupił kiedyś konia, to się chwalił, że czterolatek. A zajrzeć było w zęby, to co najmniej drugie tyle. Może by została krawcową. Alboby jak inne za mąż wyszła i robiłyby z chłopem aż do śmierci w polu.

Albo Partyka, postawił na swoim grobie Jezusa krzyż dźwigającego na Golgotę. To w barach jakby trzech Partyków, a każda jego stopa prawie trzy ludzkie. Do tego koniec krzyża aż na sąsiedni grób Cie-pieli wystaje i ciągle się z Ciepielą na Wszystkich Świętych kłócą. I tak wielki Pan Jezus, gdy nawet krzyż na Golgotę niesie, nie czuje człowiek, że mu ciężko. Bo gdybyś chciał mu nawet pomóc, to co ty ze swoją siłą przy jego. Bóg powinien być jak i człowiek, żeby widać było, że go boli, co człowieka boli. Żeby można się było i zamartwić, kiedy on zmartwiony. I pożałować go jak samego siebie. I wyrozumieć, gdy tak samo jak człowiek nic nie może. A nawet się pomieniać. Ty daj mi krzyż, poniosę za ciebie, a ty za mnie pomyśl.

Żałuję, że nie byłem lotnikiem, bobym sobie może postawił takie śmigło jak u Jasia Królów na grobie. Strasznie mi się to śmigło podoba. Ale cóż, ni pies, ni wydra człowiek. A Jasiu, kiedy był ostatnim razem we wsi, miał już kapitana. Rozbił się na odrzutowcu, gdy do defilady ćwiczyli. Przywieźli go w metalowej trumnie osobnym samochodem. A w drugim przyjechali kolegi Jasia. Ze dwudziestu ich było i same oficery. Srebrny sznur u każdego przez ramię, medale na piersiach, bagneciki przy bokach. Po sześciu go nieśli od samej chałupy na cmentarz. A nawet na jedną zmianę nie dali go nikomu wziąć, choć i tutaj, we wsi, miał Jasiu kolegów. Krowy razem paśli, do szkoły chodzili.

Szła cała wieś w pogrzebie. Szła straż pożarna. Szły dzieci ze szkoły. A dwóch już siwych pułkowników prowadziło za trumną pod ręce, jeden z jednej strony, drugi z drugiej, Jasia ojców, Króla i Królową. Stary Król niewielkiego wzrostu, a jeszcze jakby się przykurczył, nie wiadomo, od ramienia pułkownika czy od śmierci syna, choć wcale nie płakał. Mówili potem ludzie, że nikt by nie płakał za takie odszkodowanie, jakie Króle dostali od rządu. Ale mogło być i tak, że przy takim pułkowniku i stary Król poczuł się żołnierzem.

Po Królowej też nie było widać, że płakała. Za to na cmentarzu, gdy nad trumną Jasia jeden z tych pułkowników powiedział, że zginął jak bohater, osunęła się temu drugiemu co ją podtrzymywał, na ręce i musieli ją cucić. I zaczęła dopiero płakać na drugi dzień po pogrzebie, kiedy już się wszyscy rozjechali. I dotąd, tyle lat, a wciąż płacze i płacze.

Potem przyjechali jacyś, nazwozili blachy, cięli, gięli, spawali, aż wyszło z tego śmigło. Nie bardzo się niektórym ludziom to śmigło podobało, że ojciec, matka chrześcijanie i Jasiu też był chrzczony, a tu śmigło zamiast Pana Jezusa na grobie. Choć według mnie to śmigło smutniejsze niż niejeden Pan Jezus. Jeszcze zmyślne takie, że kiedy wiatr wieje, to w nim coś takiego słychać, jakby po niebie samolot przelatywał. Może nawet ten sam, co się Jasiu na nim rozbił? I gdy dłużej patrzysz, to wydaje ci się, że się to śmigło nawet kręci. Tylko że tak szybko, aż tego nie widać. Widać tylko smugę świetlistą, która stoi na grobie. A gdyby ktoś chciał, to to śmigło może być za ukrzyżowanie.

Ciekawe, co też takie śmigło mogłoby kosztować? Choćby sama robota. Zwykły blacharz tego nie zrobi. Co innego dach pokryć, a co innego takie śmigło. Ci, co na grobie Jasia to śmigło stawiali, ciągle w jakieś papiery zaglądali i mierzyli wzdłuż, wszerz i z daleka, jakby komasanty przy scalaniu gruntów. Tylko że po urzędowych cenach to pewnie nie tak drogo. Ale to by i umrzeć trzeba urzędowo.

W gminie kiedy pracowałem, to gdy ktoś umarł z urzędników, gmina wieniec darmo choć dawała, z jedliny, parę kwiatków wplecione i na szarfie pisało, od gminy i kolegów. I nad trumną parę słów zawsze ktoś powiedział,, że lubiany był, umiał z ludźmi żyć, żegnaj, niech ci ziemia lekką będzie. Ale człowiek sam, to wszystko musi sam i za swoje pieniądze. Bo nawet jak ci kto pożyczy, toby potem krew z ciebie wyssał, żebyś czasem nie umarł przed oddaniem.

Może by mnie zresztą ten grób tyle nie kosztował. Tylko że zachciało mi się, żeby był i przedsionek. A taki przedsionek to prawie jedna trzecia grobu i kosztów, ma się rozumieć, jedna trzecia więcej. Za to jest jak wejść, jest gdzie się obrócić, kiedy jest przedsionek. Trumnę się wstawia, jak na trumnę przystało, a nie jakby beczkę z kapustą upychał. Nieboszczykiem nie szarpie się, nie przekręca, nie trzęsie. Przez to się i ludzi od żalu nie odrywa. I po samym już chowaniu widać, że to do wieczności.

Tak samo kwatery porobiłem osobne, rozdzielone ściankami, szerokie, bo nie cierpię ciasnoty, nawet w grobie. Nie tak jak u innych, że jedno na drugim jak buraki w dole i tylko na szynach. Potem gniją i spadają na siebie. U mnie nieboszczyka się wsuwa jakby chleb do pieca, zamurowywuje i przynajmniej w tamten świat nikt mu nie zagląda. Bo ho, ho! nie brak i takich, co i tam by zajrzeli, gdyby tylko się dało. Kwater jest osiem, cztery na górze, cztery na dole. Tyle wyliczyłem, że powinno nas być najbliższej rodziny. Matka, ojciec, Antek, Stasiek, ich żony, Michał, no i ja.

Dziadków ani z matki, ani z ojca strony nie liczyłem. Niby dziadki też najbliższa rodzina, ale ile to już lat, jak pochowani. I zwyczajnie, w ziemi, to ich ziemia dawno przetrawiła. A prócz tego wojna wszystkie groby wymieszała na naszym cmentarzu, to nawet trudno by odnaleźć, gdzie były. I pewnie dzisiaj na ich miejscach już ktoś inny leży.

Zresztą ze strony matki dziadka, Łukasza, ani babki, Rozalii, nawet nie znałem. Dziadek jeszcze w zeszłym wieku zabił karbowego i musiał uciekać do Ameryki. I już w tamtej ziemi został. Karbowy był podobno pies i zalecał się do babki, a dziadek i samemu dziedzicowi nie dałby sobie w kaszę napluć. Klepnął raz karbowy babkę w tyłek, jak zbierali w polu, to dziadek złapał karbowego za orzydle i przycisnął do snopków, aż mu ślepia na wierzch wyszły. To za to karbowy nie dopisał dwóch dniówek dziadkowi przy koszeniu jęczmienia. Dziadek liczyć nie umiał, ale każdy dzień pamiętał jak swój, wściekł się, wyrwał karbowemu kij, na którym karbowy zapisywał dniówki, potrzaskał o kolano i wyrzucił. Masz ty, sukinsynie! Myślał dziadek, że się strasznie zemścił. A karbowy śmiał się, aż po polu huczało. A kiedy się wyśmiał, do dziadka won! To dziadek, nie namyślający się, kosą go po szyi, aż się głowa karbowego potoczyła koniom pod kopyta. Konie się spłoszyły, wywaliły wóz ze zbożem, jeden złamał nogę, musieli go dobić. Przyjechali kozaki, zbobrowali chałupę, przetrząsnęli wieś, ale dziadek był już w drodze do Ameryki.

Długo nie dawał stamtąd znaku życia, nawet nikt nie wiedział, że tam jest. Dopiero po paru latach, kiedy wszyscy myśleli, że nie żyje, przysłał babce Rozalii trochę dolarów i list. Pisał, że już nigdy do wsi nie wróci, a tego, co zrobił, nie żałuje, bo przynajmniej jednego drania mniej na świecie i świat przez to kapkę lepszy. Choć nie-lekko mu tam. Całymi dniami przez bezludzia, w skwarze, w kurzu pędzą bydło do miasta na rzeź. Bliżej na wojny tu u nas się chodziło, niż oni tam to bydło pędzą. A zapędzą jedno stado, pędzą drugie. I tak bez końca. Nieraz, jak ich susza złapie, to szczyny swoje piją, bo rzeki wyschnięte, a bydło pada jak muchy. A nawet gdy chmura nadejdzie, to deszcz, zanim do ziemi doleci, w powietrzu wysycha. Ale mógłby drugi raz skosić łeb karbowemu, jakby zbój chciał klepnąć babkę. Kiedyś bufet w tamtejszej karczmie wywrócił, bo nagle zobaczył babkę z karbowym w uściskach. Klęknij przed Panem Jezusem. Rozalciu. przysięgnij na mękę Jego. Może masz gacha jakiego? To niech cię ręka Boska broni, Rozalciu. i niech cię Felek, szwagier, dobrze pilnują. A ty, Felek. szwagrze, pilnuj jej. bo jakby co. spotkamy się na tamtym świecie i się policzymy. I pisał, że za drugim razem napisze, kiedy ma babka przyjechać do niego. A nie tak prędko, bo pięć dolarów go ten list kosztował, a pięć dolarów to ty wiesz, jaki to majątek. Rozalciu?

Krawiec Blume mu ten list do babki napisał, do którego zaszedł, żeby portki mu połatał, jak to bydło pędzili, a okazał się chrześcijanin, choć Żyd.

Ale babka jak i dziadek, w gorącej wodzie była kąpana. I nie czekając, aż jej znów napisze, jak obiecał, oddała moją matkę i jej brata. Sylwestra, który zmarł potem na czerwonkę, siostrze, a oboje byli jeszcze dziećmi, i hajda za dziadkiem do tej Ameryki. Odradzali jej ludzie, że to aż po drugiej stronie świata, że dalej niż słońce zachodzi, że w dół głowami tam chodzą. Wrócił ktoś z Podleśnej i miał wszystko przewrócone, dzień przesypiał, w nocy wstawał i tylko psy bez przerwy na niego szczekały. Orał w nocy, kosił w nocy, kiedyś nawet nocą wybrał się na jarmark, nic nie sprzedał, nic nie kupił i już do chałupy więcej nie wrócił. Rzeka go dopiero gdzieś na brzeg wyniosła. Ale babka za nie miała wszelkie rady, przestrogi.

Mówili potem ludzie, że to Pan Bóg babkę skarał, że dzieci rzuciła, a za chłopem poleciała. Bo gdy była babka już na morzu, zerwała się wielka burza. Naszły ciężkie chmury i ciemno się zrobiło jakby w najciemniejszą noc. Wichry wyć zaczęły niby stada głodnych wilków. Błyskawice raz po raz darły niebo na połowy. A piorunów nikt nie widział jeszcze takich, aż dziury w morzu wybijały do samego dna. I wtedy bałwany huzia na ten statek i prały, ile tylko sił. Ludzie rwali sobie włosy, wzywali Boga, Maryję, wszystkich świętych, nieznajomi z nieznajomymi się żegnali. Był ksiądz na statku, to jedni rzucili się do niego do spowiedzi, a inni od razu w morze. Babka uklękła i zaczęła wołać, Łukasz! Łukasz! Przysięgłam Panu Jezusowi na mękę Jego, jak żeś mi napisał! Ani z tym psem karbowym, ani z nikim! Z tobą tylko. Łukasz! Gdybym mogła ci policzyć, ile łez wylałam! Gdyby ksiądz mógł ci zdradzić przenajświętszą tajemnicę, com mu na spowiedzi wyznała’ A bratu. Felkowi. nie wierz! Zły człowiek, choć brat! Stale się tylko pytał, czyś mu dolarów nie przysłał! I że jak mu nie przyślesz, to ci wszystko napisze i nie będziesz mnie chciał znać. Klucz od chałupy jest nad futryną, nad drzwiami, jakbyś kiedyś chciał wrócić! A dzieci zostawiłam u siostry. Agaty, nie będzie ich krzywdzić. Dałam jej krowę, wszystkie kury i pościel. Powiesz, żeś ich ojciec, i poznają cię. Tyle chciałam ci naopowiadać, jak przyjadę, ale nie przyjadę. Łukasz. Bóg nie chciał. To ci choć posyłam te słowa przez Niego, żebyś wiedział, jak było. W tej samej chwili bałwan jak chałupa walnął w statek i statek nie wytrzymał, pękł na pół i utonął, a ze statkiem babka. Podobno zawsze miała pstro w głowie i lubiła wesołe życie. Żaden odpust się bez niej nie obył. żadne wesele, żadne chrzciny, a przetańcować mogła i trzy noce. Toteż nawet grobu swojego nie dostąpiła, tylko ryby ją zjadły.

Choć według mnie. czy w grobie robaki zjedzą, czy w morzu ryby. ta sama wieczność. Na Sąd Ostateczny będą musieli wstać tak samo ci z grobów jak ci z mórz. A ile to mniej zachodu w morzu, niż gdy przyjdzie taki grób wybudować.

Ze strony znów ojca babka. Paulina, umarła, kiedy dzieckiem jeszcze byłem, i tylko trochę ją pamiętam. A dziadek, Kasper, przeżył ją parę lat, ale co to było już za życie. Za potrzebą szedł, to mnie matka wysyłała, żeby iść go popilnować.

– Idź, Szymuś, idź, dziecko, bo mnie się tu gotuje. Zaprowadź dziadka za stodołę. Wyjdą jeszcze gdzie na drogę i wstyd byłby przed ludźmi. I wyrwij mi ze dwie pietruszki!

Aż trudno uwierzyć, że to dziadek podobno kabłąk do kosy pierwszy we wsi wymyślił. Wymyślił czy wypatrzył, różnie ludzie gadali. Niektórzy, że wypatrzył, kiedy z wojny wracał. Gdzieś tak kosili z kabłą-kami na kosach. I kiedy wrócił, tak samo zaczął na swoim kosić. Bo niby co takiego do wymyślania było. Kawałek dębowego pręta, dwie dziurki w stylisku, każdy mógł wymyślić. Zresztą są rzeczy, których nie musi nikt wymyślać, bo są. Taki bat na konia. Jest i się siepie, jak koń nie chce ciągnąć. To pewnie razem z koniem musiał być. Czy dach na chałupie, koła u wozu, podeszwy u butów.

Podobno i straż pożarną dziadek założył. Bo przedtem gdy się paliło u kogoś, zlatywali się ludzie każdy ze swoim wiadrem z wodą i gdy na ogień te wiadra wylali, to im się wydawało, że co mogli, to pomogli. Baby zaczynały lamentować, o Jezu! Jezu! A chłopy wyciągali machorkę i kurzyli. Tu się paliło, a oni dumali, czy Bóg tak chciał, czy ktoś podpalił. Bo jak Bóg tak chciał, to nie pomoże ratować. Inna sprawa, że nie było studzien w podwórzach i po wodę chodziło się do stoku do rzeki. A tu chałupy drewniane i strzechami kryte. To kiedyś się pół wsi spaliło, a z innymi i nasza.

Dostał też dziadek jakieś papiery na ziemię, ze powstańców ratował. Nie pamiętał, ile tego było. ale mówił, że majątek. Dziedzicem mógłby zostać. Tylko że gdzieś zakopał te papiery i nie mógł sobie za nic przypomnieć gdzie. Ale co się dziwić, przez więcej niż pół wieku nie było potrzeby ich nikomu pokazywać ani się do nich przyznawać. Można było jak nic pójść na Sybir, to same mogły się zapomnieć. Jeszcze spaliła się w tym czasie ta połowa wsi, to nie tylko się pamięć w ludziach pomieszała, ale nawet ziemia z ziemią, i szukaj teraz wiatru w polu. jak zakopane były wedle dawnej ziemi.

Zaklinał ojciec dziadka na wszystkie świętości, żeby sobie, przypomniał, bo słychać już było. że Polska powstaje, koniec będzie niewoli, to i ziemię, wiadomo, będą łapać, a kto pierwszy złapie, tego będzie na wieki. Próbowali nawet razem sobie przypominać. Wstawali tylko świt, odmawiali pacierz, po czym wyprowadzał ojciec dziadka na obejście i chodzili krok za krokiem, wolniuteńko, patrząc w ziemię, i za każdym krokiem ojciec pytał się, może tu? Przystawali, dziadek dumał, dumał, ojcu już się nadzieją oczy zaczynały świecić, ale przeważnie dziadek mówił, tu nie. Choć czasem, jakby go coś nawiedzało, odpowiadał, ano, trzeba by pokopać. I ojciec kopał. Kopał, potem zasypywał. Potem złościł się na dziadka, wygadywał, że widać diabeł tak zamulił pamięć w dziadku, że darmozjad z dziadka, bo zjeść nigdy nie zapomni, że gdyby nie pił kiedyś tyle, toby miał i pamięć teraz dobrą, że co nie trza, to pamięta. Sądny dzień się robił nad dziadkową pamięcią. Aż nieraz matka brała dziadka w obronę, że o co się tak ojciec piekli, nie mieliśmy tej ziemi dotąd, to i dalej nie musimy mieć. aby zdrowie było. Może to Bóg nie chce, żeby dziadek pamiętał, to nie ma się co złościć na Boga, bo Bóg wie, co robi. A dziadek jak trusia, przybity tą swoją niepamięcią jakby jakąś wielką winą, bał się choćby oczu podnieść na ojca. Dopiero gdy ojciec sięgał po kapciuch z machorką, co było znakiem, że już się wyzłościł, wtedy i w dziadku słowa się ośmielały:

– Choroba, wszystko pamiętam, a tego nie. Mógłbym ci nawet powiedzieć, kto umarł, jak tu mór był. No, spytaj mi się. Mówili, że to Bolek Koseł do Górek skądś przywlókł. Jak z wojska tylko wrócił, zaczęli coś tak ludzie w Górkach chorować, a w niedługo cała wieś pomarła. A z Górek na inne wsie poszło, choć nie dali chodzić ze wsi do wsi, tylko wszystko wybielili, chałupy, płoty, drzewa, figury. A ile krzyży nastawiali! Z każdej strony świata krzyż. I nie było. jak teraz, cztery. Tylko gdzieś oczy obrócił, krzyż. I na każdym. Panie, zmiłuj się. Panie, zmiłuj się. Panie, zmiłuj się. Naszą wieś na szczęście aby tylko z brzega omacnęło. Wymarły Powiślaki i młynarz Kasperski. Powiślaki chodziły na zbójowanie, to dobrze im tak. A Kasperski domieszywał poślednią mąkę do takiej i nigdy otrąb nie oddał, ile trza. Oszukaniec był jak ciort. Ale młynów tak nie było jak teraz. U nas i w Zawodziu dopiero. Nieraz trzy dni musiałeś zmitrężyć. Ale jeździli i do Zawodzia, choć tam tak samo oszukiwał, ale jakby mniej. Bo bez oszukaństwa nie było świata i nie będzie. Kiedyś tak buty kupiłem na jarmarku. Niby rzemień na oko. Plułeś na podeszew, to nie wsiąkało. Miało być na mokro, na sucho, do kościoła, w pole, a ledwo żem wiosnę przechodził. Pojechałem, żeby mi choroby oddały pieniądze, to już tamtych nie było, co u nich kupiłem. Inne były i tak samo zachwalały, że ich nie oszukane. A wiesz ty. co takie buty kosztowały? No, spytaj mi się. Tylko o te buty. Co ci szkodzi. Trzy ruble. Pamiętam. Mógłbym ci nawet opowiedzieć wszystkie konie po kolei, jakie mieliśmy. Spytaj mi się. Na samym początku tośmy mieli deresza. Zbój się mienił, bo gryzł, jucha, i kopał. Nie szło nim robić i sprzedał go ojciec. Ale kupcowi nie powiedział, że Zbój, tylko Kuba, a my że się nazywamy Kapusty, nie Pietruszki, i że Oleśnica nasza wieś. A do Oleśnicy będzie ze trzy wiorsty i w przeciwnej stronie. No, i jakoś nie przyjechał. Widzisz, pamiętam. To i te papiery se przypomnę. Póki nie przypomnę, to nie umrę. Dasz zakurzyć?

I ojciec, dalej niby zły, dawał dziadkowi zakurzyć. A na drugi dzień znów prowadził dziadka po obejściu. Krok za krokiem i za każdym krokiem, może tu? Zeszli chyba wokół świata, jakby tak policzyć te ich wszystkie kroki, choć obejście nasze nie takie znów wielkie. I po zastodolu, i po sadzie chodzili, i do chlewów, do stodoły zachodzili, a nawet do piwnicy znosił ojciec dziadka, bo piwnica u nas głęboka, schodów ze dwadzieścia, to nie dałby dziadek rady sam zejść. Ale wciąż, tu nie. I tylko czasem, ano trzeba by pokopać. I ojciec kopał. Kopał, potem zasypywał. I od nowa złościł się na dziadka.

Na wszystkie sposoby próbował się ojciec dostać do pamięci dziadka. Kazał sobie z rana opowiadać, co się dziadkowi w nocy śniło. Tylko że na starość nie ma z czego się już śnić, tak że mało kiedy się dziadkowi śniło. To znów się ojciec złościł. Bo żeby tak nic? No, to czasem śniło się dziadkowi, ale nie to, co by ojciec chciał. Bo albo jak po rzece brodzi i miętusy wyciąga z narzucanych wiader, ale woda jak na złość nieprzezroczysta. Czy jak z Karolką Bugajówną hulają na weselu Karolki, a Karolką głaszcze dziadka po gębie i do ucha mu szepce, oj, ty, Kasper, Kasper. Czemuś taki stary, Kasper? Albo że chodzą z ojcem po obejściu i ojciec się pyta, może tu, a dziadek, o, patrz, jaka to glizda wyłazi z ziemi. Chora ziemia, chora, nic z niej już nie będzie.

To prześcielił ojciec łóżko dziadkowi, ze słomy na grochowiny, bo jak ma mu się nic nie śnić, to niech nie śpi przynajmniej tak twardo. Będzie się więcej wiercił, więcej budził, to i więcej myśli zaczną go nachodzić i może sobie przypomni. A dziadkowi wytłumaczył, że pcheł za dużo było i trza było prześcielić, a słomy zostało tylko już na sieczkę. Z początku skarżył się dziadek, że cały drętwieje. Ale powoli się uleżał i było mu jak na słomie.

To dowiedział się skądś ojciec, że podobno piołun pamięć wraca. Zbierał ten piołun całe lato po miedzach, potem suszył, myśleli ludzie, że mu coś z żołądkiem, bo i na żołądek piołun dobry. Nie chciał dziadek pić, że gorzkie. To mu po kryjomu przed matką cukru kupił i słodził. Ale też sobie dziadek nie przypomniał.

To znów kiedyś zaprowadził ojciec dziadka do karczmy i go upił. Liczył, że po pijanemu może dusza w dziadku się otworzy i wyzwierzy się, gdzie zakopał te papiery. Ale dziadek rozweselił się, jakby mu z pięćdziesiąt lat ubyło, i zachciało mu się śpiewać, hulać, a nawet do bitki się rwał. I kto tylko w karczmie był, wszystkim stawiał, ma się rozumieć, na koszt ojca. A próbował go ojciec mitygować, że dosyć, tata, bo z torbami pójdziemy, to go wyprzezywał, głupi synu, o, już ty mi się drugi raz nie urodzisz! Nie!

Musiał potem ojciec cielę sprzedać, żeby karczmarzowi dług oddać. Tyle tylko, że na drugi dzień, gdy dziadek wytrzeźwiał i strasznie głowa go bolała, to obiecał ojcu, że na pewno już sobie przypomni, jak Polska powstanie. Ale jeszcze czas. Dopiero się tam biją. Bo bez Polski i tak nic te papiery niewarte, przez to nawet nie może sobie przypomnieć, gdzie zakopał. Ale Polska powstała i też sobie nie przypomniał.

Wtedy obiecał, że przypomni sobie, jak będzie umierał, bo w godzinie śmierci wszystko się człowiekowi z całego życia przypomina. Staje to życie przy człowieka łóżku z taką wielką księgą i mówi, jam jest Kasper Pietruszka, widzisz, wszystko, coś zapomniał i co nagrzeszyłeś, tu jest. Przygniótł cię kiedyś wóz ze zbożem, zapomniałeś, a tu jest. Nie oddałeś miarki owsa sąsiadowi Dereniowi, a tu jest. Panu Bogu pożałowałeś na tacę w Palmową Niedzielę, a tu jest. I są te papiery, coś zakopał, o, tu, na pierwszej stronie. Najgrubszymi literami w całej księdze zapisane. Ale póki księga była nie otwarta, darmoś próbował se przypomnieć. Przeczytać ci?

Warował ojciec jak pies trzy dni i trzy noce przy śmierci dziadka, nie zmrużywszy oka, bo jakoś nie mógł dziadek skonać. Wydawało się nawet, że może znowu wstanie, bo już raz tak było, że po świętych olejach wstał. Choroba, powiedział, myślałem, że już żem umarły. A to tylko śniło mi się. Aż trzeciego dnia przysnął ojciec aby na chwilkę i wtedy dziadek skonał. A cichutko, jakby mucha z izby wyleciała. Toteż kiedy ojciec się obudził, jeszcze spytał się dziadka:

– No jak, stoi w tej księdze zapisane, gdzieście zakopali?

Nie wypadało ojcu złościć się na nieboszczyka, ale za to sprawił dziadkowi pogrzeb jak nie ojcu. Trumna z sosnowych desek, nawet nie pomalowana, tyle że pokostem pociągnięta. I ksiądz z chałupy zwłok nie wyprowadził, dopiero od kościoła. A na cmentarzu tyle co pokropił trumnę, rodzinę, rzucił bryłkę i poszedł, bo nie życzył sobie ojciec, żeby choć te parę słów powiedział nad dziadkiem, tak się zawziął. I na grób dziadka potem przez lata nie zaglądał, choć leżeli dziadek z babką na tym samym cmentarzu i niedaleko siebie, to na grób babki chodził, a na dziadka tylko my wnuki z matką. Ani za duszę dziadka na mszę nigdy nie dał, musiała matka po kryjomu. Ani też imienia dziadka nigdy głośno nie wymienił. Tylko czasem westchnął sobie, że przydałoby się więcej tej ziemi, niż jest, bo czym was tu będzie, czterech synów, obdzielić.

I kopał dalej. Kopał po omacku, gdzie mu się zwidziało, bo już nie miał nawet mu kto powiedzieć, tu nie. Kopał w stodole, po zapolach i w chlewach pod żłobami, i pod wozownią, i przy progu chałupy, i nawet kiedyś chciał w chałupie kopać, ale matka mu nie dała. A razu jednego przyśniło mu się że pod psią budą są te papiery zakopane, to przestawił budę w drugi koniec obejścia, potem znów ją przestawił, znów gdzie indziej. Przestawiał chyba z dziesięć razy i w każdym z tych miejsc kopał, jakby dziesięć psich bud u nas było i dziesięciu psów. A był tylko jeden. To od tego przestawiania budy już nie wiedział, na kogo ma szczekać. I szczekał na wszystkich, na ludzi, konie, krowy, kury, gęsi, kaczki. I nawet na ojca już szczekał. W końcu którejś nocy zerwał się z łańcucha i przepadł. Podobno widzieli go ludzie gdzieś w polach wściekłego.

A ojciec dalej kopał. Jak go nieraz co napadło, to w pole nie pojechał orać, tylko kopał. Przyszła wojna, samoloty prawie nad strzechami latały, ludzie z bydłem, z pierzynami uciekali w pola, a on jakby zawziętszy się w tym kopaniu zrobił, wywalał coraz głębsze doły.

Kopał też po wojnie, choć jakby już wiarę tracił, bo nieraz chodził, chodził po obejściu, nie wiedząc, gdzie zacząć, i nagle rzucał łopatę, a szedł młócić albo sieczkę rżnąć. I kiedy już się stary zrobił i siły zaczęły go opuszczać, też jeszcze od czasu do czasu szedł pokopać. Wywalił nieraz dół pośrodku obejścia na pół chłopa i trzeba było po nim zasypywać, bo nie było jak w obejście wozem wjechać.

Nie dałem mu w obejściu kopać, to szedł w sad i tam kopał. Od tego kopania uschła mi reneta i śliwka masztanówka. Miała śliwki niczym krowie oczy. Obrodziła nieraz, to się aż gałęźmi o ziemię opierała. Musiałem jej wciąż pilnować, boby mi ją chłopaczyska z liśćmi oberwały. A nie było lepszych śliwek na chamułę.

A kiedy umierał, dał mi znak, że chce mi coś powiedzieć, i wydusił głosem jakby już z tamtego świata, żebym dalej kopał, bo choć jemu się nie udało, to mnie na pewno się uda. O, teraz by już wiedział, gdzie kopać. Ale za późno na niego.

I ojca, i matkę pochowałem zwyczajnie w ziemi i tak leżą czekając, aż ten grób wykończę. Pewnie niewiele z nich zostało, bo długo trzeba, żeby ziemia przerobiła? Ojciec może calszy, bo dużo później pochowany, ale matka, jak tylko Michała przywieźli, z pół roku jeszcze pożyła, to ile to już lat będzie, a chorować zaczęła niedługo po wojnie.

Może nawet sobie myślą, że o nich zapomniałem. Leżą i leżą, i coraz bardziej ziemia ich zabiera, a ja może piję. Ej, Szymek, Szymek, bój ty się Pana Boga. Niedługo, a nie będzie z nich kosteczki. Ale obiecałem sobie, że jak tylko wykończę ten grób, nowe trumny im sprawię i przeniosę, co tam zostało. Będą leżeli obok siebie, po lewej stronie na dole, tak sobie umyśliłem, po prawej ja i Michał, a na górze Antek, Stasiek z żonami. Tak że wszyscy w kupie i żadne nie będzie mogło mi powiedzieć, że na gospodarce zostałem, a nic z tego nie mają. Gdyby nie to, nie budowałbym tego grobu i nie wykosztowywał się, nie szarpał tyle. Bo czy tak znowu dużo lepiej w murowanym niż w ziemi? Jakby o mnie samego chodziło, wolałbym nawet w ziemi. Aby kopczyk łopatą uklepany, kawałek krzyża wetknięty i te trzydzieści lat wieczności, przepisane urzędowo na człowieka, jakoś by się przeleżało. Potem niech kto inny by sobie poleżał na moim miejscu. Po nim inny i inny, i tak aż do końca, póki starczy świata dla ludzi. Bo nie ma się co tak od ziemi murem po śmierci odgradzać. Z ziemi człowiek żyje, to i wieczność swoją powinien ziemi oddać. Jej się też coś od człowieka należy.

Kiedyś w partyzantce trzy dni żywcem siedziałem w takim murowanym grobie i nie powiem, żeby znów tak wygodnie było. A nawet jak wyobraziłem sobie, że nieboszczyk jestem, też mi nie było wygodniej. Jeszcze pewnie z chytrości zrobili przedsionek jak klatkę na króle, że ani jak wstać, ani się obrócić. Dwóch nas było, ja i taki jeden, „Trzmiel” miał pseudonim, a musieliśmy w kucki siedzieć i cały czas przodem do siebie. Nogi mieliśmy ze sobą poplątane, jego u mnie, moje u niego, prawie wspólne, bo na osobne nie starczyłoby miejsca. I wciąż jeden drugiego tylko się pytaliśmy, twoja to czy moja noga? Cholera, jak mi to ścierpła. A myślałem, że to twoja. A chciał się który wyciągnąć, to wsuwał się do pustej kwatery na miejsce dla nieboszczyka. W trzech kwaterach było jeszcze wolne, a w trzech już stały trumny, nawet nie zamurowane, tylko tak wsunięte. Ale i w kwaterze nie dało się długo poleżeć, zaraz człowiek cierpł od ciasnoty i betonu.

Szliśmy wtedy do jednej wsi na zwiad i wpakowaliśmy się akurat na obławę. Nim się obejrzeliśmy, już Niemców wszędzie jak mrówek. A tu ni lasu, ni rzeki i wieś na równinie. I jesień do tego, zboża pokoszone, pola gołe. Trochę tylko sadów na po zastodolach, to wszystko. Na szczęście jakiś dziadek siedział pod chałupą, a ujrzawszy nas, że uciekamy, zaczął krzyczeć:

– Na cmentarz! Na cmentarz! Tam! – I pokazał laską w stronę kępy drzew, jakby wyrosłych na tym równinnym pustkowiu, żeby dać nam schronienie.

Skoczyliśmy w tamtą stronę i od razu do jakiegoś grobu, przywaliliśmy się płytą i siedzimy. Musieli niedawno kogoś w nim pochować, bo na płycie jeszcze wieniec leżał z jedliny i kwiatków kupa już po-deschłych. A nad tym wszystkim najładniejszy chyba, jakiego widziałem, Pan Jezus, jedną ręką trzymał się za serce, a drugą wyciągał przed siebie, jakby patrzył, czy deszcz na świecie nie pada. W środku za to ciemno, smród, ale trudno się mówi. Choć nie bardzo się dało mówić, bo w ustach gorzko się robiło od słów. No, i o czym w grobie mówić. Zaklął człowiek kurwa czy inaczej i co miał powiedzieć, powiedział. A nawet dla zabicia czasu jak próbowaliśmy pogadać, to nam też tylko przekleństwa cisnęły się na wargi, jakbyśmy nie umieli już porządnych słów. Ale są nieraz takie chwile, że porządnych słów trza by nie wiadomo ile powiedzieć, a i tak się nie zrównają choćby z jedną kurwą, bo jakby puste, ślepe i kulawe były. I za głupie na to wszystko, choć porządne. Porządne słowa dobre są, kiedy życie jest porządne. A tu wszy nas gryzły jak zarazy, że trudno było wytrzymać. Bo jak się rozhulały, to nie było miejsca na ciele, żeby nie swędziało. Raj z nas sobie zrobiły w tym grobie. I mieliśmy do tego jakby jedne wspólne i na jednym wspólnym ciele. Zaswędziało gdzieś jego, to i mnie od razu zaczynało swędzić. Podrapałem sieja na brzuchu czy gdzieś za karkiem, to i on w tych samych miejscach zaczynał się drapać. Ale co się dziwić. Skuleni, stłamszeni, to mogły harcować jak po niebie po nas. Zresztą gdybyśmy nie mieli wszów, pewnie też by nas swędziało. Bo gdy się nie mówi. nie myśli, nie rusza, musi przynajmniej coś swędzić.

Ja jeszcze wytrzymalszy byłem, podrapałem się i na jakiś czas mi przechodziło. Ale on z miasta, pewnie nigdy nie miał z wszami do czynienia. Zaczął się czochrać, to tylko siu i siu było słychać, jakby trumnę gdzieś ktoś heblował.

– Przestańże – mówiłem, bo aż mnie bolała jego skóra. Ale gdzie tam, siu i siu, siu i siu.

– Przestań, do cholery, słyszysz?

A ten dalej siu i siu. Zadrapie się na śmierć albo jeszcze kogo tu sprowadzi. Raz już nawet wyciągnąłem z wściekłości pistolet.

– Przestań, bo cię zastrzelę, cholero.

– Strzelaj. Wszystko jedno, od kuli czy od wszów.

Tego samego jeszcze dnia, późnym popołudniem, odwiedził nas ten dziadek, który nam kazał na cmentarz uciekać. Jak nas znalazł, w którym grobie jesteśmy, trudno pojąć. Usłyszeliśmy najpierw lekkie pukanie w sklepienie. Serca nam stanęły, złapałem tamtego za ręce, żeby mu się nie zachciało czochrać. A tu nagle jak coś nie łomotnie raz i drugi, a w takim grobie jak w bębnie słychać.

– Hej, odezwijta się! Wiem, że tam siedzita! To ja. – Odsunąłem trochę płytę, patrzę, a to dziadek spod chałupy. Klęczy na obu kolanach, ręce złożone do pacierza, że niby się modli.

– Musiałem przez was przed tych zbójów, Siewierskich, grobem klęknąć, a to dranie spod ciemnej gwiazdy. Jałówkę mi ten, co tu z wami leży, kiedyś zajął, psia jego mać. Mata. Przyniosłem wam bimbru i chleba ze słoniną. Pożywia się.

– Bóg wam zapłać – powiedziałem. – A co we wsi?

– A nieszczęście. Wieszać będą. Zgonili wszystkich chłopów przed remizę i wybrali dziesięciu, co kontyngentu nie oddali. Cieśle szubienicę stawiają. Jak pojadą, dam wam znać.

Bimber krzepki był, nic a nic nie chrzczony. Spróbowaliśmy po łyku najpierw. Nie chciał pić, że nie pije, ale wymusiłem na nim. Potem znów po łyku. Miało być na rozgrzewkę tylko i przed wszami. Bo kiedy ciało wódką najdzie, wszy tak nie gryzą. Ale bo to najdzie od dwóch łyków? Musi krew być porządnie pijana, żeby ani kropelka się trzeźwa nie ostała. A od dwóch łyków, gdyby dało się wymierzyć, palec najwyżej by się upił. To jeszcze po łyku. Do tego szkoda nam było marnować jedzenia, bo czy wiadomo, czy dziadek znów przyjdzie? I bez zagryzania ciągnęliśmy, aby pod nieboszczyków, na postne żołądki. Wzbraniał się, że już nie może, burakami mu śmierdziało.

– Pij – mówiłem. – Widzisz, wszy cię nie gryzą. A po trzeźwemu już byś się czochrał.

I piliśmy, on łyk, ja łyk, i tak na przemian aż do ostatka, do dna. Nic nas nie gryzło, nic nie swędziało i grób jakby się luźniejszy zrobił. Wydawało się nawet, że- mógłby człowiek wstać, przeciągnąć się, w końcu posnęliśmy.

Tylko że kiedy obudziliśmy się, o, wtedy nam wszy dopiero dały wciry. Jak się zaczął czochrać, myślałem, że już nie wytrzymam. Dałem mu chleba ze słoniną, to jedną ręką jadł, a drugą się czochrał. Jeszcze skamlał, czy nie została choć kropelka tego bimbru. Nie została. Sam bym się napił. Żal mi go było, choć i mnie swędziało, jak wszyscy diabli, ale widać nie tak jak jego. W końcu wyciągnąłem pasek ze spodni:

– Dawaj, zwiążę ci ręce.

Zaczął mnie błagać, że nie i nie, bo jeszcze gorzej będzie go swędziało. Prawda, pomyślałem.

– To się opamiętaj, do jasnej cholery!

– Kiedy nie mogę, tak okropnie mnie swędzi.

– To dłub słonecznik.

– Słonecznik? A skąd go wziąć?

– Nie pytaj się skąd, tylko dłub.

– Podłubałbym, ale jak bez słonecznika?

– Zwyczajnie. Tu i tak ciemno, to nic nie widać. Pomyśl, że trzymasz go na kolanach i dłubiesz. Wsadzasz ziarnka w zęby i tylko ci strzelają. Nie pamiętasz, zerwałeś na początku wsi, przed jedną chałupą? Była na niebiesko bielona, garnki schły na płocie, kot się grzał pod ścianą, kury trzepały się w kurzu. Wskoczyłeś do ogródka i próbowałeś go ukręcić, ale nie dał ci się. Wtedy wyszła z chałupy dziewczyna i powiedziała, przyniosę ci nóż. I przyniosła, ten największy. Zetnij, powiedziała. Albo nawet wszystkie zetnij, jak chcesz. I cała się do ciebie uśmiechała. Albo ten, ten ma grube ziarnka. No, masz go? Tylko pestek nie pluj na mnie.

– A dojrzały, próbowałeś?

– Czemu ma być niedojrzały? Jesień, wszystko teraz dojrzałe.

– Podłubiesz może ze mną?

– Mnie tak wszy nie swędzą.

No i dłubał. Czasem tylko się poczochrał, a tak dłubał. Słychać było, jak trzaskają ziarnka w jego zębach i pestkami pluł raz po raz. Już myślałem, że zapomni o wszach. Bo i mnie jakby mniej swędziały, choć nie dłubałem, gdy nagle przestał i pyta się:

– Na początku wsi, przy tej bielonej na niebiesko chałupie, tam rosły?

– Dłub – powiedziałem. – Czemuś przestał?

– To pójdę, może jeszcze tam rosną? – I zaczął gramolić się do wyjścia.

– Gdzie idziesz? Siedź na dupie, jak ci dobrze.

– Przyniosę, to i ty podłubiesz.

– Zgłupiałeś? Tam są Niemcy.

– To co? Mówił przecież dziadek, że już wybrali tych, co mieli powiesić. To może powiesili.

– Zabiją cię – próbowałem go zatrzymać. – Tam nie było słoneczników. Oszukałem cię. To w innej wsi.

– Nie oszukałeś. Pamiętam. I dziewczynę pamiętam. Wyniosła mi nóż, chciała, żebym ściął ten, co ma grube ziarnka. I ściąłem. Tylko mi się skończył.

Pochowałem go na tym samym cmentarzu, w gołej ziemi, bez trumny, bez pogrzebu. Uklepałem mu kopczyk, zrobiłem krzyż przeniosłem wieniec z tego grobu Siewierskich, gdzie siedzieliśmy, bo skoro dranie, to nie muszą mieć wieńca, i zagrałem mu na organkach, bo zawsze nosiłem organki przy sobie. Oj, ty głupi „Trzmielu”. Dłubałeś, to trza było dłubać.

Tak się przeważnie w partyzantce chowało, tam gdzie człowiek padł. Bez trumny, w gołej ziemi. A na krzyż kawał brzozy się ścięło, nawet z kory się nie obdzierało, aby tylko z gałązek, drutem czy rzemieniem na krzyż, i był krzyż. I żadnego śladu się nie zostawiało, ni imienia, ni nazwiska. Leżał sobie człowiek i nie wiedział, kto on. Nie wiedzieli ci, co przystawali przy nim. Nie wiedział może nawet Pan Bóg. Choć każdemu przecież jakoś było. Grzęda, Sowa, Smardz, Krakowiak, Malinowski, Buda, Gruszka, Mikus, Niecałek, Barcik, Tamtyrynda, Wrzosek, Maj, Szumigaj, Jamroz, Kudła, Wróbel, Karpiel, Guz, Mucha, Warzocha, Czerwonka, Bąk, Zyga, Kozieja, Donda, Zając, Lis, Gałęza, Kołodziej, Jan, Józef, Jędrzej, Jakub, Mikołaj, Marcin, Mateusz. Kalendarza by nie starczyło. A wszyscy się musieli siebie zaprzeć i jak ścierwo gnić.

Czasem się tylko furażerkę na tym krzyżu powiesiło, jak miał który furażerkę. I śpij, kolego, w ciemnym grobie, niech się Polska przyśni tobie. Ale mało który miał furażerkę. Przeważnie mieli kaszkiety, maciejówki, berety, niektórzy narciarki, paru kapelusze, ze dwóch, trzech rogatywki, a zdarzyła się i baranica, i papacha, i różne takie, nie wiadomo nieraz było, jak to nazwać, bo w czym kto z domu przyszedł, to miał, albo gdzie zdobył. Mikus i Łukasik chodzili nawet w wełnianych pilotkach, takich, co to matki dzieciom na zimę zakładają, na uszy i pod brodą na guzik zapinane. No, ale mieli po niecałe szesnaście lat i znaleźliśmy ich śpiących w lesie między jałowcami, bo Niemcy ich wieś spalili, ojców, matki zabili, a tylko im dwom z całej wsi udało się uciec. A kto nie miał w czym, to i w psubrackiej czapce chodził. Musiał tylko taką czapkę przedtem dobrze wyprać, a nie tyle nawet z brudu, co z szatańskich myśli, żeby się i w nim z tej czapki czasem nie zalęgły. I przypiąć orzełka na czubie, a pod orzełkiem kawalątko biało-czerwonej chorągwi.

Po tych czapkach to by mogło się wydawać, że to zbieranina i ła-magi, nie wojsko. Do kopania rowów, do sypania wałów czy w nagonkę, bo pany będą polowanie urządzać, nie wojsko. Ale w środku w każdym diabeł siedział i serce z kamienia. Boga zapomnieli, płakać zapomnieli. I nawet gdyśmy którego z nas chowali, nikt łzy nie uronił. Tylko baczność! Bo łzy lubią nieraz gorzej niż kule dziurawić. A nawet w brzuchu nie śmiało nikomu zaburczyć, choćby trzy dni nic w ustach nie miał i wyposzczony był jak sam Wielki Post. Czy żeby ślinę który głośniej przełknął. Czy nosem choćby siąknął. Ani wargi niczyje nie miały prawa szepnąć amen. I tylko po oczach patrzyłem, czy się któremu nie ślimaczą. Bo u mnie baczność to nie tylko noga do nogi i ręce przy półdupkach. Ale i myśli baczność, i dusza w słup, i wszystko baczność! Głos miałem jak dzwon, śpiewałem basem w kościelnym chórze, to aż nieraz ksiądz mnie prosił, ciszej, synu, ciszej, kościółek nasz nieduży, chcesz, żeby Pan Bóg ogłuchł. Śpiewasz mu przecież do samego ucha. A on nie lubi tak głośno, woli nawet, jak ktoś czuje, niż śpiewa, tak jak woli mniejszych od większych. To jak krzyknąłem baczność!, i garbaty by się wyprostował. No, ale nazywałem się wtedy „Orzeł”, a życie od śmierci różniło się dla mnie tyle co baczność od spocznij. Może się wydać nie do wiary komuś, żeby jedno słowo miało taką moc. Ale ma. Jak moc przeznaczenia, gdy się na kogoś uweźmie. Jak piekła i nieba moc razem wzięta. Na baczność wszystkiemu da człowiek radę, czego tak by mu się nie chciało albo byłoby ponad jego siły. Jak to mówią, i górę wywróci, i rzekę zawróci. Na baczność i serce wolniej bije, i rozum prościej rozumie. A kto wie, czy nawet umrzeć nie dałoby się na baczność bez żalu. Nieraz sobie myślę, skąd tyle siły może się pomieścić w jednym słowie. Musiał znać na wylot życie ten, kto to słowo wymyślił. Bo przychodzą nieraz takie chwile, że nie znajduje człowiek i na siebie innej rady, tylko baczność!

Po mnie mieli tak samo zakazane, gdybym zginął, że nie wolno żadnemu łzy uronić, tylko baczność! Najwyżej na organkach miał mi któryś zagrać. „Kamień na kamieniu, na kamieniu kamień”. Bo gdyby przyszło ze wszystkich melodii jedną wziąć na tamten świat, tę bym z sobą wziął. Z melodii i z życia.

Czasem żałuję, że tak się nie stało. Miałby człowiek to od dawna za sobą, nie musiałby się ze wszystkim tak szarpać. Choćby z tym grobem. Do tego jeszcze wciąż mnie nachodzą, ile mam im zboża sprzedać, ile kartofli, ile buraków, ile tego, tamtego, i co roku więcej, więcej. Sprzedam, ile się urodzi. Suka się nie oszczeni dziesięć razy na rok, tylko dwa najwyżej. To i ziemia tyle rodzi, ile może. A u was tak samo gówno kupi. Zresztą umrę, to se tę ziemię zabierzeta, bo i tak nie miałbym jej komu zostawić. I wtedy sprzedajta se, kupujta choćby dziesięć razy tyle. Ale póki żyję, moja ziemia, a i tak dobrze, że mi chce się na niej robić, boby stała ugorem. Ale przetłumaczysz co takim? Ziemi się to nie tknęło, a lepiej zna się na niej, bo po szkołach. A ziemi od ziemi można tylko się nauczyć i nie z samej roboty.

Tak mnie przed laty nachodzili, żebym strzechę z chałupy zrzucił i dachówką albo papą pokrył, bo jest zarządzenie przeciw strzechom. Kiedy dobra jeszcze, nie leje mi się. Ale wieś paskudzę. Kiedy wedle mnie ta moja strzecha ładniejsza od wszystkich dachówek, pap i nawet od blachy. A prócz tego mam strych. Idźta, cholery, zobaczta, bośta pewnie już zapomnieli, jak wygląda strych. A znajdzieta pod tymi waszymi dachówkami, papami, blachami takie strychy? Pudła, nie strychy. Skrzynie, nie strychy. Kiedy gorąco, to jak w piekle gorąco, a kiedy zimno, to jeszcze gorzej zimno. A u mnie zimą ciepło, latem chłodno. Zboże, mąka, cebula, czosnek, wszystko może leżeć, nie zaprzeje, nie umarznie. Można serki suszyć i ubrania mogą wisieć. Albo choćby przyjść poleżeć, gdy się człowiek narobi jak wół, albo gdy ma już dosyć wszystkiego, to przytulniej niż w izbie, muchy tak nie gryzą i świat jakby się zaczynał dopiero za strzechą. I cóż się tak akurat na te strzechy uwzięliśta? O, drogę do młyna byśta lepiej zrobili, bo wiosną we dwa konie nie daje rady fury z błota wyciągnąć. Kowal by się we wsi przydał, bo trza jeździć kuć konie aż do Boleszyc. A koniom jeszcze długo, zanim i na nich przyjdzie zarządzenie. Albo słyszałyśta, jak deszcz szumi po strzesze? Ani pod dachówką, papą, ani blachą takiego deszczu nie usłyszy, bo jakby żwir się walił. A po strzesze jakby manna bielutka z nieba się osypywała. Można leżeć i leżeć, i tego deszczu słuchać. Myśli zebrać, to nigdzie tak nie zbierzesz jak tutaj, pod strzechą. Ani w polu, ni w sadzie, nad rzeką ni w kościele.

A mam jeszcze pod okapem jaskółki. Małe się wylęgną, to od brzasku już głodne popiskują i razem z nimi się budzę. Coraz mniej jaskółek w naszej wsi, odkąd ludzie zaczęli strzechy zrzucać. Bo nie tak łatwo jaskółka przyjmie się z powrotem, kiedy dach jej zmienisz. I nie każdy dach jej miły. Papy na przykład nie cierpią, blachy tak samo. Od blachy, kiedy gorąc na świecie, żar im gniazda lepi, a znów papa im śmierdzi. Już prędzej bocian przyzwyczai się do innego dachu, aby mu tylko jakieś stare koło od wozu założyć czy patyków trochę upleść. Gołębie też da się z powrotem zwabić, trzeba im tylko grochu podsypać. Nie mówiąc o wróblach, tym jest wszystko jedno, jaki dach, aby tylko żreć co miały. A jaskółka, nawet gdy latami pod jednym dachem z ludźmi mieszka, wieczny strach. Strach boży, ludzki, liść osiki. I bez przerwy fruwający. Bez przerwy w locie. Tu, już tam. Niżej, wyżej. Co dopiero nad ziemią, już pod niebem. Jakby przed czymś ciągle uciekała. I przed czym? Nieraz patrzysz na nią, jak tak lata, to jakby w oku nieba źdźbło łzawiło. Czasem znów ci się wydaje, że za ciasno jej na tym świecie i szamoce się jakby w klatce zatrzaśnięta między niebem a ziemią. Ogłupiała prawie w tym lataniu. Stale goni ją coś i goni. I co? Bo nawet niziutko pośród chałup kiedy przelatuje, śmiga zakosami tak ostrymi, że cię prawie tnie po oczach, jakby chciała, żebyś śladu nawet po niej nie spamiętał. Gdyby nie to, że w połowie jest czarna, mogłoby się wydawać, że to słońce tak skrzy się. Tylko wysoko, już pod niebem, robi się trochę stateczniejsza. Choć gdzie jej tam do stateczności bociana czy gołębia. Na świecie upał, sennie, że nawet psom się nie chce warczeć, leżą w budach otępiałe. Nawet kury przesuwają się w cienie i chowają łby pod skrzydła. Liść na drzewie się nie poruszy. Muchom gryźć się nie chce. Tylko jedne jaskółki drżą wysoko w powietrzu czy ciskają się tuż nad ziemią. Dziwisz się, że też im się chce i po co? A na drugi dzień przychodzi albo nie przychodzi burza. Bo jaskółki nie znają spokoju.

Gniazdo, dwa się zdarzy u kogoś, a pod moją strzechą jest ich chyba z dziesięć. I tak się z nimi zżyłem, że nawet w szpitalu budziły się razem ze mną. Zaczynało się to zwykle tak, jakby kropla rosy kapła w coś miękkiego. To budziło się pierwsze wygłodniałe pisklę. Otwierałem oczy, spoglądałem w okno. Świt przez okno wydaje się niczym puste wiadro z blachy. I zaraz po tamtej kropli druga kropla, ale jakby już w to wiadro, głodniejsza. Za nią trzecia, czwarta, dziesiąta, a jedna od drugiej coraz gorzej głodniejsza. I tak się świt zaczynał rozjaśniać. Najpierw jakby ktoś popłukał siność tego wiadra. A po jakimś czasie ktoś inny przyniósł mleko w tym wiadrze od udoju i postawił je na środku sali. Zaraz łóżka zaczynały skrzypieć. Ktoś coś rzekł. Ktoś do Boga westchnął. Ktoś bez ręki czy nogi na drugi bok się przekręcił i cała sala się z nim przekręcała. I już dalej nie dało się spać.

Może to nawet któregoś z tych świtów pomyślałem sobie o tym grobie, że może by tak wybudować, mieliby gdzie wszyscy leżeć. Bo myśli po śnie są tak samo wygłodniałe jak jaskółki o świcie. I w szpitalu to przychodzą myśli, jakie chce się i nie chce. I nawet takie, które by nigdy zdrowemu nie przyszły. Bo zdrowemu się myśli tylko po tej stronie świata. A gdy chce pomyśleć i po tamtej, myśli ześlizgują się jak po szkle. Bo tam trzeba by się wybrać duszą i ciałem ze swoimi myślami. I na zawsze.

Ale co się dziwić, leży człowiek przykuty do łóżka, czasu jak much na gównie, nie wiadomo, co z nim zrobić. Spać się nie chce już, bo ile można. Gadać też już nie ma o czym, bo wciąż o tym samym. To godzina niby dzień się dłuży, dzień jak miesiąc, miesiąc jakby rok. Tyle czasu to chyba i w wieczności człowiek miał nie będzie. A taki pusty czas gorszy od choroby. Do tego dwanaście łóżek w sali. I na każdym łóżku jak nie noga ucięta, to ręka zgnieciona, ktoś przez traktor przejechany, ktoś w krzyżu złamany, to znów rurka w grdyce i powietrze aż pieje, tu pół żołądka wycięte, tam cały łeb w bandażach, a tam nawet trudno się dowiedzieć co. I to wszystko wzdycha, charczy, stęka i umiera co dzień. I jeszcze w kółko opowiada, opowiada, opowiada o swoich bólach i o wszystkim. I nie ma gdzie od tego uciec. To się w myśli ucieka, choć i tam nie lepiej.

Za całe życie tyle się nie namyślałem co za te dwa lata w szpitalu. Po wyjściu wydawało mi się, że mam głowę dwa razy cięższą. I jakby ul mi w niej bez przerwy brzęczał. Ale nie dawało się nie myśleć. Gdy się nawet nie chciało, to myśli same się za ciebie myślały. Wypłoszyłeś je z głowy, to nad głową krążyły jak stada wron zgonione z topoli. Krakały, skrzeczały. I nie było siły im zakazać, choć to twoje myśli.

Gdyby ktoś mi przedtem powiedział, że to na mnie wypadnie grób budować, obśmiałbym go. Ja i grób. Ani najmłodszy nie byłem, ani najstarszy. Gospodarzem tak samo nie myślałem być. Ziemia mnie nie ciągnęła. Robiło się, bo ojciec kazał, a myślami byłem zawsze gdzie indziej.

Z czterech nas braci najbardziej to do Staśka pasowało, bo Stasiek od maleńka zapowiadał się na gospodarza. Ojciec nawet czasem sobie snuł, że Stasiek, jak urośnie, pewnie dom nowy postawi. I przekomarzali się ze Śląskiem, bo Stasiek chciał, żeby był murowany, z piwnicami, z werandą, z weneckimi oknami, kryty blachą i wszędzie podłogi. A ojciec, żeby chociaż w kuchni zostawić polepę, bo jak tu chodzić w ubłoconych butach po podłogach, kiedy jesień przyjdzie. A i splunąć czasem trzeba czy przydeptać niedopałka. Stasiek chciał, żeby były trzy pokoje. Dwa na dole, osobny dla niego z żoną, kiedy się ożeni, osobny dla matki z ojcem. Trzeci na poddaszu, że jak który z nas, braci, odwiedzić go przyjedzie, żeby mieszkał tak samo osobno. Prócz tego komora, spiżarnia. I do wszystkich pomieszczeń miało wchodzić się osobno z sieni. Przekonywał ojciec Staśka, żeby chociaż oni z matką mogli wchodzić do siebie przez kuchnię. Całe życie tak wchodzili, trudno będzie się im przyzwyczaić. Ale nie dał Stasiek się przekonać, tylko że od sieni, bo tak widział na plebanii i tak u młynarza, że do wszystkich pomieszczeń osobno. A jeszcze buty miało zzuwać się w sieni i szmacianki zakładać, bo też tak widział na plebanii i tak u młynarza. Chociaż zanimby ten dom postawił, może by go ojciec przekonał, żeby z matką mogli wchodzić przez kuchnię do siebie. Starzy by już byli, nie wchodziliby tak długo. Potem mógłby przerobić. Albo może by mu się odmieniło, gdyby i on się postarzał, i chciałby tak samo przez kuchnię jak ojciec i matka.

A gdyby wybudował dom, wziąłby się pewnie i za grób. Bo prawdziwy gospodarz powinien mieć i grób swój. Dom pień, a grób korzenie, i dopiero dom i grób całe drzewo. Zresztą ojciec, matka by umarli, toby nie pochował ich przecież zwyczajnie w ziemi, bo choćby pójść na cmentarz w dzień zaduszny, to przyjemniej stać nad murowanym grobem, gdzie wszyscy w kupie, niż nad z ziemi mogiłą i każdym z osobna. Przyjemniej się modlić, przyjemniej świeczki palić i nawet żal za zmarłych podnosi na duchu. A gdy jeszcze ten grób okazalszy od innych, to czuje się człowiek nie tylko panem na iluś tam tych swoich morgach, ale jakby się dobry kawał i w tamten świat worał.

Michał, Antek, nie mówiąc już o mnie, nikt by się z nas ze Staśkiem nie mógł równać. Michał zresztą, kiedy Stasiek dopiero do szkoły zaczął chodzić, pojechał już w świat szczęścia szukać. Antek znów był postrzeleniec i nie wiadomo, co by mu mogło przyjść do głowy. A mnie się nigdy nie marzyło, żeby nowy dom kiedy wybudować, a co dopiero grób. Żyć mi się zawsze chciało, nie umierać. Żyć i żyć, aby dalej, aby więcej. Choćby i nie było po co. Zresztą czy to takie ważne, jest czy nie ma po co? Może to nawet wszystko jedno, a tylko człowiek lubi się na próżno dręczyć. Bo kto wie, czy żyć nie jest jedenastym przykazaniem, którego Bóg zapomniał obwieścić. Albo może ma każdy w gwiazdach czy w innej księdze zapisane, że ma żyć i żyć. I powinno wystarczyć. Nie wszystko się musi wiedzieć. Koń nie wie i żyje. A pszczoła, na ten przykład, gdyby tak wiedziała, że to dla człowieka zbiera miód, toby nie zbierała. A cóż lepszego od konia, pszczoły człowiek?

W każdym razie sam już nie wiedziałem, czy tak lubię żyć, czy tak muszę, że nawet umrzeć wydawało mi się dalej niż urodzić się. I śmierć się mało co liczyła dla mnie, tylko życie. Ma się rozumieć, nie raz, nie dwa szarpała mnie i pewnie więcej niż innego. Bywało, szła krok w krok za mną, a nieraz kładła się i na spoczynek przy mnie, bo myślała, że mnie we śnie może weźmie, a nieraz byłem już w jej kościstych objęciach, ale nie miała nigdy na mnie siły. To aż się nieraz popłakała z wściekłości. A płacz, płacz, czarna suko, a ja jeszcze pożyję, bo mi chce się. Nigdy mnie nie weźmiesz, kiedy tobie się będzie chciało, tylko ja sam, gdy się już nażyję, przyjdę i ci powiem, nażyłem się, mogę umrzeć.

Skąd się tyle życia we mnie brało, nie wiem. Czasem bywa, że to przeznaczenie, a czasem urodzi się już człowiek taki, że choćby się wszystko przeciw niemu sprzysięgło, żyje. Jakby go sobie samo życie przeciw śmierci wybrało.

Miałem trzy lata niecałe, gdy jednego razu indor sąsiadów przylazł na nasze obejście. Wielki był jak cielę i cały obwiśnięty czerwonymi koralami, jakby gałąź wiśni zamiast szyi niósł. Od tych korali poczerwieniało wkoło jak od czerwonej łuny. Stodoła, chlew, płot, ziemia, wszystko stało się nagle czerwone. Pies wyskoczył z budy, zaczął na indora ujadać i zalał się czerwoną złością. Kot wylazł z chałupy, kici, kici, był bury, a tu raptem czerwony. Z gęsi jakby ktoś obłoczki pozdejmował i w samych wsypach czerwonych chodziły. I nawet z kosy stojącej pod stodołą czerwona krew zaczęła kapać, kap, kap, kap.

Puściłem się do indora, żeby zerwać mu te korale, co tak świat na czerwono przemieniają, i powiesić je na swojej szyi. A on pewnie myślał, że chcę się z nim pobawić, i z początku zaczął uciekać. Wtem stanął, nasrożył się, zagulgotał i rozkrzewił się, jakby cała wiśnia, a z tych korali krew mu mało nie trysnęła. Sięgnąłem do jego szyi, a ten wtedy dziab mnie w rękę, dziab w głowę. I znowu zagulgotał, i znowu mnie dziab. Ale już złapałem się tej szyi obiema rękami i trzymałem jak sztachety w płocie. Szarpnął się, podskoczył, ale nie puściłem. Zaczął mnie skrzydłami bić, a tym łbem ściśniętym w moich rękach rzucał mną. jakby chciał mi już ten łeb zostawić i bez łba się bodaj wyrwać. Wszystko nadaremno, bo w tych swoich małych rękach czułem siłę jakby czterech rąk dorosłych chłopów. Przewlókł mnie przez całe obejście, w jedną stronę, potem w drugą. W końcu widać uznał, że nie ma na mnie rady. Stanął, rozcapierzył skrzydła jak dwie chmury i spróbował wzlecieć. Machał, machał, miotał się, skręcał, wił, tylko że powietrze nie chciało go jakoś podnieść. Zwaliliśmy się na ziemię. Kurz nas spowił. Nie rozróżniłby, gdzie indor, gdzie ja, jeden kłąb.

Wydawało mi się, że to od tych czerwonych korali tak czerwono zachodzi mi w oczach, i cieszyłem się, że je mam. A to moja krew mi oczy zalewała. Słabość zaczęła mnie nachodzić. Indor też już ledwo zipał, bo tylko jakby od niechcenia poruszał skrzydłami. Próbował mnie jeszcze dziobać, ale co mógł zrobić samym łbem, wystającym jakby z jakiejś dziury z moich zaciśniętych rąk. Dziobał nie mocniej niżby ziarno po ziemi. A zresztą, może już nie widział, co dziobie, bo mu oczy na wierzch wypłynęły i były jak kamyki. Dziób tylko otworzył szeroko i jakiś syk się z tego dzioba zaczął wydobywać jak z przebitej dętki, ale coraz słabszy i słabszy. Straciłem przytomność, on zwalił się na mnie. Wylecieli z chałupy ojciec, matka, myśleli, że już nie żyjemy. A prędzej, że to indor mnie zadziobał, nie że ja indora zadusiłem. Dziecko przecież byłem. A indor już po oskubaniu i bez flaków ważył dziesięć kilo. Niósł mnie ojciec do chałupy, to mu łzy jak groch leciały i cały się krwią moją umazał.

Zleciała się sąsiadów chmara. Posłali na wieś po święconą wodę, żeby mnie pokropić, nim mnie dusza opuści i ciało ochłodnie. Niektórzy zaczęli już odmawiać „Wieczny odpoczynek”, inni pocieszali matkę, że mi Pan Bóg krzywdy nie da zrobić, może nawet weźmie mnie w aniołki, bo przecież nic żem jeszcze światu nie zawinił. I czekali aby na tę wodę święconą. Ale zanim ją przynieśli, sam z siebie ożyłem. Tyle że kiedy zobaczyłem taką chmarę ludzi zebranych nade mną, rozbeczałem się, że mnie matka długo nie mogła w ramionach utulić.

Tak samo, gdyśmy po kolędzie już jako chłopaki chodzili, nikt nie chciał być królem Herodem, że niby śmierć ścina Herodowi głowę, a każdy wolał być żywy. To zawsze Herodem byłem ja, bo wolałem być królem niż się śmierci bać. Kosę mieliśmy prawdziwą, taką od żniwa, nie robioną z drzewa. To gdy tą prawdziwą kosą śmierć głowę ścinała, czuło się, jakby i śmierć była prawdziwa, a nie Antek Mączka w białej płachcie przebrany za śmierć. Jeszcze za każdą śmiercią ostrze kosy musiało dotknąć mojego karku, nie tylko mi koronę z głowy zrzucić. Ale ani razu nie zadrżałem. Choć ile chałup obeszliśmy jednego wieczora, tyle razy śmierć mi głowę ścinała i po karku. Gospodarze, u których się kolędowało, nieraz patrzeć nie mogli, baby w pisk i oczy dzieciom zasłaniały. Ale gdzie gorzej się bali, to potem i po większym kawałku placka dali, i po kawałku kiełbasy, po kieliszku wódki. A mnie to już zawsze się pytali, napijesz się drugiego? I próbowali, czy kosa klepana, czy kark mam nie zacięty. I nie mogli się wydziwić. Zuch, psiajucha. No, no, no. To ci Herod. Jak prawdziwy. Raz mnie tylko Antek Mączka jakoś tak zajechał, że mi krew pociekła, to mu kosę odebrałem, wykopałem po dupie i więcej śmiercią nie był.

Albo w partyzantce, siedem razy ranny byłem. I raz to mi się wydawało, że już na tamtym świecie jestem. W brzuch dostałem. A kiedy otworzyłem oczy, nawet się zdziwiłem, że taki sam i tam las, takie samo niebo, a w górze gdzieś skowronka było słychać. Skowronek czemu nie, mógłby być i na tamtym świecie. Tylko że niedaleko paliła się wieś, a z jej płomieni ryczały krowy, wyły psy, płakało dziecko, ktoś zawodził Jezuuu! A daleko, daleko, już pod samym niebem, jakiś chłop orał ziemię. Wyglądało, że to nie jest z tego świata chłop, tylko jakaś chłopska dusza, bo nie patrzył, że się pali, nie słyszał ryków, wycia ni zawodzeń, tylko z głową pochyloną nad pługiem orał. Sam już nie wiedziałem, w który świat uwierzyć, w ten czy w tamten. Prawdę mówiąc, nie bardzo mi się chciało na ten wracać. A na tamtym jakby się tylko ten dalej rozciągał. Aż poczułem, że cały we krwi leżę, a ten skowronek nade mną to z ziemi skowronek. Choć się wcale tym nie ucieszyłem. Bo to było tak, jakbym na tamtym nagle umarł i na ten przyszedłem, żeby żyć.

Liczyłem, że gdzieś dopiero pod jesień wyjdę ze szpitala, może uda mi się po kopaniach. Bo wcale mi się nie spieszyło, zresztą do czego? P Michała tylko trochę się martwiłem. Ale pocieszali mnie, że jakoś tam żyje. Raz mu ten jeść przyniesie, raz tamten. Żniwa mieli mi z kółka obrobić, a jakby nie, to sąsiady. A kartofle, buraki, też by się ktoś za jedną trzecią znalazł, bo tyle płaciłem.

Tylko że przyszedł kiedyś doktor, kazał mi wstać, przejść się w jedną, w drugą stronę po sali, z laskami, bez i powiedział, że powinien mnie potrzymać jeszcze do jesieni, ale wie, wie, rozumie, że chciałbym wyjść na żniwa. No i wypisali, trzeba było wracać. Miałem mu powiedzieć, że spieszyć się nie mam tak bardzo do czego, a żniwa obrobi mi kółko, a jak nie, to sąsiady, jak i do tej pory przez te dwa lata. A do kosy i tak bym się od razu nie wziął. Do kosy trzeba tak samo zdrowych nóg jak rąk. Kosiarze nawet mówią, że prawdziwie nogami się kosi i krzyżem, ręce tylko machają. Ale nic nie powiedziałem. Pomyślałem sobie, tyle żniw człowiek przeżył i teraz się ich przed doktorem zaprzeć? Niejeden na sali tylko o tym marzył, żeby wyjść na żniwa, choćby na te ostatnie przed śmiercią, choćby kłosków jeszcze żywą ręką pogłaskać, a może ten pokos jeszcze przejechać, pól się napatrzyć, ziemi nawdychać. Niejednemu i na tamten świat nie byłoby tak ciężko odchodzić, gdyby wiedział, że go tam czekają żniwa. Wiadomo, z ziemi człowiek żyje, to i do żniw powinno go ciągnąć jak psa do suki.

I wróciłem. A na trzeci już dzień wybrałem się na cmentarz rozejrzeć się trochę. Wziąłem metr, kawałek ołówka, kartkę, bo chciałem niektóre groby poobmierzać, żeby zobaczyć, co by mi najlepiej się nadało.

Cmentarz u nas zaraz za wsią. Minie się ostatnie chałupy, potem w lewo trochę i kawałek pod górę. Niesie się trumnę z domu nieboszczyka, to trzy, cztery zmiany się najwyżej przez całą drogę robi. Choćby od najdalszego miejsca się niosło, od szkoły czy od młyna. Nosiłem wiele razy i zawsze w głowach, a w głowach, wiadomo, dużo ciężej niż w nogach, bo, licząc od brzucha, krzyż, bary, głowa, a w nogach co jest do niesienia, uda, łydki i te dziesięć palców. Ale mógłbym całą drogę nieść bez zmiany, gdyby nie to, że wypada się niosącym trumnę zmieniać. I pewnie to mnie tak zmyliło, że blisko jest do cmentarza. A prócz tego zapomniałem, że już nie te same nogi pode mną i każdy krok to dawniejszych sto.

Rozglądałem się, czy czasem ktoś nie jedzie, by mnie podwiózł kawałek. Ale złą porę wybrałem, popołudnie, wszyscy w polach. Ręce mi aż ścierpły od lasek, a tu jeszcze pod górę najgorzej. Toteż ledwo minąłem cmentarną bramę, klapnąłem na pierwszym z brzegu grobie, zmachany, aż mi pot oczy zalewał.

Grób Kozłów, przeczytałem, na czym siedzę. Na oko niewielki. Nikt by nie uwierzył, że więcej się w nim zmieści niż troje, czworo. A tu gdy przed laty starego Kozła chowali, pięcioro już leżało i stary był szósty. Inna sprawa, że ledwo dało się go wcisnąć. Trumna na trumnie jak beczki w piwnicy. Nie było jak wejść, żeby trumnę na szyny naprowadzić. Trza było wybrać najmniejszego chłopa, ale nikt nie chciał być najmniejszy. Jeden na drugiego zganiał, że nie on, a tamten. No i jak dojść, kto najmniejszy w takiej chmarze ludzi? Trza by metrem mierzyć. W końcu znalazł się ktoś, może nie najmniejszy, ale wszedł. To znów nie miał jak wyjść potem, bo go trumna zastawiła i musiało się trumnę z powrotem wyciągać. To znów od spodu ją podnieśli, że może górą łatwiej przejdzie, ale wieko zawadzało. Zdjęli wieko, to wyszło na jaw, że pochowali ojca w żelowanych butach. A poszedłem kiedyś do remizy popatrzyć, jak chłopy w karty grają. I grał Franek Kozłów, a prócz niego Jasiu Bąk, Marciniak, Kwiatkowski. Bąkowi Jasiowi ful akurat przyszedł, Marciniak miał stryta, Kwiatkowski dębowe, a Franek nic nie miał, ale ciął się najgorzej. W końcu za całą pulę przebił. A w puli mogło być takich butów z dziesięć par, garnitur, koszula, krawat, może nawet trumna. I wszystko przegrał, bo Jasiu go sprawdził. Ale żeby mu choć brew drgnęła. Jeszcze wyjął z kieszeni dwie stówki i wysłał Gwoździa po pół litra.

Zmierzyłem chyba z dziesięć grobów. I nie tylko zmierzyłem, ale obejrzałem dokładnie, opukałem. I wyszło mi, że groby, co Chmiel stawiał, gdzie tam solidniejsze od grobów Woźniaków. Do tego w porównaniu z Chmielowymi to Woźniaków klitki, choć na tyle samo trumien. I nawet te najstarsze, przedwojenne groby Chmielą trzymają się dotąd, jakby z ziemią zrośnięte. Bo kiedy tam Chmiel już zaczął stawiać groby! A Woźniaki dopiero w wojnę, gdy Chmiel nie dawał sam rady.

Radzili mi niektórzy wziąć Woźniaków, że Woźniaki dużo młodsi i we dwóch robią, a Chmiel stary i dłubaga. I że z Woźniakami nie będę miał kłopotu ani z wapnem, ni z cementem, bo prosto z wagonów od złodziei kupują. Tylko że nie podobała mi się robota Woźniaków, a prócz tego lubią dobrze zjeść i do każdego obiadu trza im pół litra postawić, bo inaczej pójdą do kogo innego, a twoje zostawią. A Chmiel nie pił. Tak samo zjadł więcej albo tłuściej, to zaraz go pobolewało i musiał choć trochę pokucać ze ściśniętym brzuchem. Mówił, że to w tamtą wojnę zgniłych śledzi się najadł i już tak musi kucać, jak zje więcej albo tłuściej. Ale da się żyć i na kucący.

I Chmielą nie trzeba było pilnować, wszystko sam sprawdził, o wszystkim pamiętał. Kupiłem cement, to nie zadowolił się, że mam, ale przyszedł popatrzeć, jaki. Cholera mnie aż brała, bo jakby w całym dziury szukał. Najpierw umaczał palec w tym cemencie i do języka przyłożył. Potem nabrał garstkę i na dłoń sobie wąską strużką posypując dmuchał, czy lotny, potem jeszcze raz dosypał z worka na tę dłoń. napluł i mazał, mazał. A żeby mu się choć gęba rozjaśniła. Tylko cały czas skrzywiona jak psi ogon.

– Chmielu, co tam patrzeć, wszystko jest na worku napisane.

– Wierz ty, głupi, co jest napisane, to się potem sklepienie na ciebie zawali. Ty tam czuł nie będziesz, a o mnie powiedzą, żem do dupy rzemieślnik.

Pójść zresztą na cmentarz, to gołym okiem widać, które groby Chmielowe. Każdy jak skała. A Woźniaków pazurem podrapać, to się piasek z nich osypuje, bo nigdy cementu nie dadzą, ile trza. Przy niektórych już całe winkle obrypane. A niektóre w bokach zapadnięte. Albo rysa przez pół na płycie i woda leje się na nieboszczyków.

W dzień zaduszny to jeszcze tego nie widać, bo grób w grób taki sam. Cmentarz odstrojony, kwiaty, wieńce, świeczki i od ludzi tłoczno, to żal tylko widać. Ale w zwykły dzień, kiedy do zaduszek daleko, a po Zaduszkach jeszcze dalej i cmentarz jak ugór dawno nie orany, to każde pęknięcie wyłazi na wierzch, każda szczerba jak odbandażowana rana i grób od grobu odstaje jak człowiek od człowieka, a wszystkie razem jakby ludzie, kiedy zmachani posiadają na spoczynek i jedno drugiego nie ma siły się wstydzić. Chłopy gdzieś tam się drapią, baby nogi rozkładają, można nawet im zaglądać, tylko że się nie chce.

Postawił Chmiel przed wojną grób córki nauczycielki, Basia miała na imię, w pierwszej ławce siedziała. Była jak stokrotka i bez przerwy ktoś z chłopaków nie uważał na lekcji i potem w kącie stał. W szóstej klasie gdzieś nagle wyjechała i nie było jej cały rok. A kiedy przyjechała, nie przyszła już więcej do szkoły, tylko po cieniach wciąż siedziała. Lato. słońce, a ona w cieniu, pod murem, pod drzewem, pod parasolką. I coraz bledsza i bledsza, i oczy coraz większe i większe, a miała te oczy jak chabry niebieskie.

Nie bardzo mi szło z polskiego, a suka się akurat u nas oszczeniła. Wziąłem jedno szczenię i zaniosłem jej.

– W cieniu, Basiu, siedzisz, to miej chociaż pieska.

– Piesiu, piesiu. – Zaczęła go tulić, całować, jakby nie wiadomo jakie szczęście ją spotkało.

A co to mogło być za szczęście pies i do tego w biało-czarne łaty. ślepy. Ojciec kazał, żeby, nim owidzą, potopić. Najwyżej jednego zostawić, bo na co nam tyle psów. Porosną i żreć im tylko daj. A zaczną na suki potem ciekać, to będą ich tam tłukli gdzie po wsi kołkami i może jeszcze kaleki przyjdzie trzymać. A powiązać na łańcuchy, to ile to łańcuchów trza by kupić. O, krowie się urwał i nie ma kiedy do kowala zanieść, niechby jakoś spoił. A niech zaczną wyć, tyle psów naraz. Wytrzyma kto? Przyjdzie oka nie zmrużyć całą noc i jak rano do roboty wstać. -Jeszcze myśl, na czyją śmierć tak wyją. Chryste Panie, żeby chociaż nie z rodziny kto. A niechby i do księżyca tylko wyły, to nie zawsze jest księżyc na niebie, a śmierć zawsze.

– Piesiu, piesiu. A jak się nazywa? – spytała.

– Jeszcze się nie nazywa. Przyniosłem ci nie nazwanego, żebyś sama go nazwała.

– To nazwij go ty – powiedziała. – Chcę, żebyś ty go nazwał. Będę tak na niego wołać, jak go nazwiesz.

– Sama sobie nazwij. Dałem ci go, twój jest.

– No, nazwij – prosiła.

– A cóż to psa nazwać. Co ci ślina na język przyniesie i już nazwany.

– To niech się Szymuś nazywa. Chcesz?

– Jego się spytaj, czy chce. Mnie tam wszystko jedno.

– Szymuś, Szymuś. – Znów zaczęła go tulić, a w niebieskich jej oczach niebieskie łzy się zaszkliły. – Szkoda, że niedługo umrę.

No i przeszedłem do następnej klasy. A ona po tych cieniach jeszcze z pół roku umierała. Biały anioł na jej grobie już cały posiwiał i grób się spierzchł niczym stara strzecha, a nigdzie choćby śladu rysy. Z napisów też już złoto wywietrzało, a litery wciąż jak w elementarzu. „Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, moja droga Basieńko, tym zniknieniem swoim. Matka”. Niby co tam miała, ze dwanaście lat, a czyta się to, to jakby świat umarł. Pytałem się Chmielą, czy sam z siebie to wymyślił, czy mu ktoś wymyślił.

– A kto by wymyślał – rzekł. – Z grobu na grób się przenosi i tak idzie.

A u Woźniaków wszystko na jedno kopyto, urodził się, umarł, w Bogu niech spoczywa.

Albo grób młodego dziedzica. Tak samo sprzed wojny. Chyba nawet przed Baśką nauczycielki. Na automobilu się zabił. Jeździł na tym automobilu po wsiach, po polach, straszył ludzi, stworzenia, a kurzył podobno! Przejechał, to nieraz i pół dnia mgła stała nad wsią, a ludzie dychali, jakby ich suchoty napadły. Trzeba było okna w chałupach zamykać, kury, gęsi zganiać z drogi, a kto w pole jechał, czym prędzej zawracał. Bo najgorzej konie go się bały. Ledwo usłyszały, że gdzieś buczy w oddali, od razu dęba stawały. Musiały chłopy z wozów złazić i trzymać ich za uzdy. Ale jak który narwańszy, to i tak na nic się zdało, połamał dyszel, pozrywał postronki, wywalił wóz i poszedł gdzieś w bok. Przepowiadali niektórzy, że to widać początek zarazy. Do tego ubrany w skórzaną pilotkę, w wielkich jak szklanki okularach na oczach wyglądał jak Lucyper. I też tak wołali na niego. Lucy-per jedzie! Lucyper jedzie! I kto żyw na drodze, z daleka uciekał. A starzy żegnali się po trzy razy krzyżem i spluwali za siebie, zgiń, przepadnij, siło nieczysta.

No i razu jednego wracały krowy z łąk pod wieczór. I jak to krowy w tamtych czasach, cała droga ich. Jeszcze najedzone po grzbiety, to szły wolno, sennie, kijem by ich nawet nie popędził. Furmanki by nie przepuściły, a co dopiero jakiś tam automobil. To nie to, co dzisiaj krowy, idą, to uszy nastroszone i skóra na nich bez przerwy dygoce. Ledwo jakiś szum za nimi, przed nimi, a same ustępują. I nawet lewą stroną nauczyły się chodzić. A dawniej krowy były jaśnie panie dróg. Tylko że wydawało mu się, że on jest nad wszystkim jaśnie pan. I zamiast stanąć, poczekać, aż przejdą, zaczął trąbić, światłami migotać i nawet nie przyhamował. A krowy tylko ciaśniej się zbiły. Jedną roztrzaskał, drugiej nogi połamał i sam trup.

Przejechałem palcem po napisie, to jak rów, imię i nazwisko, i zginął tragicznie, wszystko da się przeczytać, i przed nazwiskiem hr. Dwory nie przetrwały, choć się wydawało, że gdzie tam dwory mocniejsze od grobów.

W czasie frontu też groby Chmielą ze wszystkich grobów najlepiej wytrzymały. A przecież nie ma gorszej próby dla grobów niż wojna. Przez sześć tygodni stały na cmentarzu dwie baterie niemieckich dział i waliły dzień i noc na wschód. A działo w działo smoki. Jeszcze do połowy zakopane w ziemię, że tylko im paszcze spomiędzy grobów wystawały, to za każdym wystrzałem góra z cmentarzem aż podskakiwała, a obsługa przy tych działach gęby tylko otwierała, żeby nie ogłuchnąć. A ile drzew nacięli, żeby miejsce dla tych dział zrobić.

Ze wschodu znów ruskie działa tak samo dzień i noc przez sześć tygodni. To wydawało się, że góra, co na niej cmentarz leży, zamieni się w dolinę. I nawet robaki tego piekła nie przetrzymają, nie mówiąc o umarłych. Ziemię na nice jakby obróciło i wywaliło na wierzch całą wieczność.

Szkielety, ciała, trumny leżały porozrzucane po całym cmentarzu, jakby śmierć się sama z siebie tak rozhulała, że już jej mało żywych było i nieboszczyków z grobów powywlekała, żeby ich na nowo uśmiercić. I niby umarli, niektórzy z ziemią już zrośnięci, niektórzy zgnili i prochy z niektórych, a musieli po raz drugi umierać. I to nawet nie wiedząc, ze umierają. A gdy front minął, trzeba ich było drugi raz chować. jak prawdziwych umarłych. I cmentarz przez lata jeszcze przypominał pobojowisko.

Poszło się, to kikuty, ruiny, pusto, głucho i tylko gdzieniegdzie jakiś ocalały grób i ocalałe drzewo. A ptaki jakby wymiotło, naj-marniejszego wróbla nie spotkałeś. I jeszcze długo potem, choć im już przecież nic nie groziło, omijały cmentarz jak zapowietrzony. Żeby choć w przelocie przysiadł któryś i zaćwierkał. Żeby zabłądził kiedy jakiś. Czy, jak to ptak. żeby odwiedził swoje dawne gniazdo.

A przedtem ptasi raj był na cmentarzu. Kukułki, kosy, szczygły, sikorki, wilgi, gile, jemiołuszki, dzięcioły, wrony, synogarlice. Kto by zresztą wszystkie zliczył. Trzęsło się aż w drzewach. Prześpiewywa-ły się, przećwierkiwały, kukały, krakały. Wchodziło się na cmentarz, to się w ptasią wrzawę najsampierw wchodziło, a dopiero potem między groby. A modlił się człowiek, to słowa pacierza nieraz mu się w tej wrzawie gubiły. Kościelny Franciszek od czasu do czasu wyłaził na niektóre drzewa i zrzucał co krzykliwsze gniazda, bo mu za mało smutno było na cmentarzu. Nie tylko w drzewach się gnieździły, ale i na krzyżach, i w Panach Jezusach, i w trawach na ziemi. A po froncie, gdy jakiś ptak przypadkiem przelatywał nad cmentarzem, to się wyżej wzbijał, nieraz tak wysoko, jak go tylko skrzydła poradziły wznieść. Jakby coś go nagle osaczyło i nie miał gdzie uciekać, tylko wyżej i wyżej.

Kościelny Franciszek, co mu przedtem za mało smutno było na cmentarzu przez te ptaki, teraz zbijał karmniki i rozwieszał tu, tam, gdzie tylko jakie drzewo ocalałe czy choćby gałąź, a nawet na krzyżach, na Panach Jezusach, aniołach, aby tylko zaczepić o co było. Patrzysz, krzyż na grobie, a na jego ramionach dwa karmniki wiszące, jakby to Pan Jezus je w ukrzyżowanych rękach trzymał i wabił do siebie ptaki. Albo w miejscu głowy anioła, co ją pocisk utrącił, karmnik jako ta anielska głowa. Narozwieszał tych karmników, że jak człowiek patrzył, mogło się wydawać, że aż tyle ptaków na cmentarzu jest. A tu ani jednego, bo i od karmników stroniły.

Ponastawiał też między grobami puszek z wodą po wojennych tuszonkach, żeby miały co pić, jak przylecą. Ludzie mu te puszki z wodą ciągle zabierali na kwiatki na groby, to nowe stawiał, bo na szczęście puszek po tuszonkach było dosyć. Front stał miesiącami, to żołnierze zjedli tych tuszonek całe kupy. Walały się po drogach, po rowach, po ziemiankach, okopach. Robiło się z tych puszek naczynia na cukier, sól, a od biedy mógł być z takiej puszki i talerz, i kubek.

Chłopaki w te puszki grali nawet do bramek. Czy choćby przeczytał sobie człowiek, swinskaja tuszonka, i mu za jedzenie musiała wystarczyć. Czasem spotkać można było Franciszka na cmentarzu już o pierwszym świcie, jak łaził niczym dusza z kieszeniami pełnymi prosa, siemienia, pszenicy, maku. okruchów chleba i siał między grobami, nawołując do pustego nieba cirli-cirli, cirli-cirli. I co parę kroków wzrok z nieba na ziemię przenosząc, przystawał i patrzył, czy gdzieś tam jakiś szpak, gil czy jemiołuszka, zwabieni tym jego wołaniem, nie dziobią sobie ziarna, wesoło kicając. Po czym ruszał dalej jakby krokiem siewcy, cirli-cirli. cirli-cirli.

Posądzali niektórzy Franciszka, że piach, nie ziarno sypie, a ptaki niegłupie i na piach nie dadzą się zwabić. Bo ile by to ziarna trzeba na taki cmentarz jak u nas. Ludzie chleba nie mieli z czego upiec. Pola zryte, stratowane, i kto tam mógł co zebrać pod kulami? To tak samo u ptaków musiało być głodno. A głodny i na piach się zwabi. Zresztą kiedy jest się ptakiem i po niebie się leci, to z nieba nie widać, co kto w dole sieje. Piach czy ziarno. Jeszcze woła cirli-cirli i w to niebo patrzy, czemuż by mu nie uwierzyć?

Uczył Franciszek nowych ministrantów do mszy służyć. Bo starzy przez wojnę już podorośleli i woleli niewypały i miny rozbrajać. Ale kto chciał wciągnąć się na ministranta, musiał zbić pułapkę na szpaki. I prowadził Franciszek tych swoich ministrantów na wzgórza pod lasem. I tam całymi dniami łapali te szpaki. A co złapali, przynosili i puszczali na cmentarz.

Bywało, że leżąc w trawach i zaroślach, z końcami sznurków od pułapek w rękach, a ministranty wokół niego, zapominał Franciszek nieraz o kościele. Bo ze szpakami nie tak łatwo. Można dzień zmi-trężyć i nie złapać żadnego. Wystarczy szepnąć jeden do drugiego, gdy szpak akurat nadlatuje, czy westchnąć głośniej i od razu się spłoszy. A ministranty jak to ministranty, zobaczyły, że nadlatuje, to serce buch, buch, a szpak i serce potrafi usłyszeć, jak za głośno bije. Ale kto raz spłoszył ptaka, ten przestawał być ministrantem.

– Wynoś mi się, jucho. Szpak cię zniecierpliwił, a chcesz Panu Bogu służyć?

I nie pomagał płacz ani przepraszanie, ani że w domu zleją. Bo srogi był czasem Franciszek. Ale tak był dobry człowiek. Jeszcze kiedy mnie na ministranta uczył, przeważnieśmy z wosku lichtarze skrobali. A było go się spytać, co znaczy saecula saeculorum czy Dominus vobiscum, to zasłaniał się, że tajemnica Boża.

– Abyś wiedział, kiedy mszał ze strony na stronę przenieść. Kiedy wino i wodę do kielicha nalać. Kiedy dzwonkami zadzwonić. A resztę abyś umiał mamrotać.

Przyszli nieraz ludzie na mszę, a tu zaduch w kościele jak w świętej oborze, bo nie było komu przewietrzyć kościoła. Dopiero ksiądz brał tyczkę i otwierał okna, bo Franciszek na szpakach. Albo schodzą się już ludzie do kościoła, a tu drzwi nie otwarte, bo Franciszek z samiutkiego rana poleciał na szpaki i jeszcze nie wrócił. Albo msza się już powinna zacząć, ludzi pełny kościół, ksiądz w ornacie co chwila z zakrystii wygląda, a tu świece nie pozapalane, ołtarz nie nakryty, organista tylko gra i gra. a Franciszka nie ma.

To czasem ktoś z parafian, kto tam jeszcze coś z ministrantury ‘pamiętał, przywdziewał na siebie komżę i wynosił mszał za księdzem. Ksiądz kielich podnosi, a Franciszek się dopiero zjawia. Jeszcze tymi szpakami cały rozogniony. Włos nie dość, że siwy, to pełno w nim źdźbeł trawy. Buty, spodnie uszargane w rosie. I żeby choć, skruszony, cichutko uklęknął. Ale gdzie tam, na kolana się wali, aż dudni. T tego, kto w służeniu do mszy go zastąpił, wypycha ze złością, że mu jego miejsce zajął. A zadarł się et cum spiritu Tuo czy choćby amen, to jakby od samego początku przed ołtarzem klęczał.

Ale nie ma co się dziwić. Szpaki się najlepiej z rana łapią i w niedzielę, kiedy wygłodniałe po nocy i cisza w polach. No i ze wzgórza pod lasem było do kościoła ze dwa kilometry, a Franciszek był już stary i może tylko te szpaki przy życiu go trzymały. Albo może Pan Bóg mu powiedział, nałap szpaków, Franciszku, nim umrzesz. Dlatego i ksiądz był taki wyrozumiały dla Franciszka, że nigdy go nie skarcił. Jeszcze go się pytał, kiedy Franciszek z ornatu po mszy go w zakrystii rozbierał:

– No i jak tam dzisiaj szpaki, Franciszku? Przybyło nam coś na cmentarzu?

Nie nadawał się zresztą Franciszek już do cięższych robót przy kościele. Ot, szpaki chodzić łapać na wzgórza pod lasem i znosić je na cmentarz to było w sam raz dla Franciszka.

Razu jednego przyniósł gniazdo sikorek z małymi i posadził je na drzewie. Stare by może uciekły, ale małe dorosły i zostały. Potem ktoś mu przyniósł z lasu wiewiórkę, też ją puścił między groby. Ktoś inny dzięcioła. Ktoś kosa. Ktoś synogarlicę. I tak powoli życie wróciło na cmentarz.

II. DROGA

Szła u nas przez wieś droga. Nie najlepsza, pewnie, jak to przez wieś. Dziury, doły. Wiosną czy jesienią błoto, latem kurz. Ale ludziom wystarczyła. Raz na jakiś czas tu i tam się wyrównało, trochę się kamieniem posypało i jakoś się jeździło. I na jarmark do miasta można było nią dojechać, i do każdej wsi w sąsiedztwie, i czy na wojnę, czy w świat ktoś wyruszał, tak samo go zaprowadziła.

A prócz tego, że była dla wszystkich, każdy miał jeszcze kawałek tej drogi na własność dla siebie, wedle tego, jak obejście jego. f przed każdą niedzielą czy świętem latem ją zamiatał, jesienią skrobał błoto, zimą śnieg odgarniał, kiedy napadało, popiołem posypywał, żeby ktoś się nie przewrócił przed jego chałupą. A na Zielone Świątki zawsze się ją tatarakiem maiło. Szli ludzie do kościoła, to im tatarak chrupał pod nogami, a pachniało jakby w gaju i mówiło się, że to droga tak pachnie, I prawie każdy miał przy niej swoją ławkę czy kamień. Mógł wieczorem wyjść usiąść, z sąsiadami pogadać, zakurzyć czy choćby w ciemne niebo nad sobą popatrzeć. Boga o to i owo się popytać. I tylko robaczki świętojańskie mu migały.

Ludzie, krowy, gęsi, wszyscy środkiem chodzili, bo nie było ni lewej ni prawej strony. Mogłeś konia z wozem na brzegu zostawić i pójść do gospody na oranżadę czy piwo, a trafiła się ćwiartka, to wypić jednego, a koń sobie stał. Czy z pola ze zbożem wracałeś, a ktoś z naprzeciwka jechał, to się przystanęło wóz przy wozie, jakby ramię przy ramieniu, i nikt ci nie trąbił, żeś mu drogę zastawił. I tak samo do wieczności odchodziło się tą drogą, bo nie było innej. Tyle że baby wylatywały z chałup i zaganiały swoje kury, gęsi na obejścia. Chłopy trzymali psy przy budach, żeby nie szczekały. Furmanki na skraju przystawały. Kosiarze kosy z ramion opuszczali. Matki wynosiły niemowlęta przed chałupy. A nawet pijany ściągał czapkę ze łba i trzeźwiał.

A po obu jej stronach rosły akacje. Szedłeś, kiedy kwitły, to aż cię zatykało. Okna na noc trzeba było zamykać, bo budziłeś się rano z rozbolała głową. Kurzyły chłopy wieczorami machorkę na ławkach czy ‘kamieniach, to jakby akacjowy kwiat kurzyły. Psy na złodziejów węch traciły i leżały otępiałe przed budami. Czy stanąłeś z panną pod taką kwitnącą akacją, to nawet niewiele jej musiałeś mówić. Dzisiaj zostało we wsi trzy, może cztery akacje. Pościnali, jak zaczęli nową drogę budować. Bo akacje dawniej na wozy się sadziło. Miałeś akację przed chałupą, to miałeś i wóz. No. może bez dyszla i latrów. Bo na dyszel najlepszy młody dębczak, a na latry sosnowe calówki. Ale miałeś rozworę, stołki, rycony, podoski, śnice, podełgę. wagę, orczyk, kłonice, luśnie, no i koła. A na koła to już nie ma lepszego drzewa od akacji. Nawet z dębu się nie równają. Za twarde i lubią pękać. A koła w wozie najważniejsze.

Tylko że na gumowe przyszedł teraz czas. Namawiają i mnie, żebym sprawił sobie gumowe koła. Koń by miał lżej i na wóz dużo więcej można wziąć. Albobyś go chociaż przekuł i założył mu gumowe okładziny na podkowy, bo asfalt dziabie. W żniwa po cztery pokłady snopków chłopy na gumowych kołach zwożą. Dawniej w dwa konie nie dałoby rady, a teraz w pojedynkę i ciągnie. Droga sama cię pcha. Mają niektórzy ziemi co by za paznokciem i mają gumowe koła. Albo starzy, wydawałoby się, tylko im się modlić o spokojną wieczność, a zmieniają drewniane na gumowe. Patrzeć, a i Karpiel na tamten świat się zwinie i nie będzie kołodziejów. Mechaniki nastaną. Kto ci wtedy choćby dzwono wymieni, gdy spróchnieje, kto piastę wytoczy? I z czego? Były dawniej akacje, to było z czego. Ale była i droga.

Kręta była, to prawda. Jak to droga. Musi to i tamto ominąć. Figurę, staw, chałupę. Wszystko to powyprostowywali, wyasfaltowali. Zakręty porobili długie i okrągłe, prawie się nie skręca, tylko prosto jedzie. Na niejeden taki zakręt całe pole poszło. Albin Mucha miał pole przy drodze, siał grykę, seradelę, a teraz ma zakręt. Czasem w niedzielę wyjdzie na ten zakręt i wali laską w asfalt, tu było moje pole! Zakopali mi go, cholery! Albo siądzie przy rowie i spisuje auta, co jeżdżą po tym jego polu.

Nie można powiedzieć, szersza jest ta droga ze trzy razy od dawniejszej i jeździ się po niej jak po stole. I świata się trochę na niej widzi. Najwięcej w niedzielę. Szkoda tylko, że takie drogi nie mają nazw jak rzeki. Bo wieś nasza przy tej drodze jakby przy wezbranej rzece. Patrzą ludzie, a ona płynie i płynie. I nawet jakby na dwie wsie wieś naszą rozdzieliła. Po tej i po tamtej stronie. Matka dziecka nic wyśle do sklepu, gdy sklep nie po tej stronie. Sąsiad do sąsiada pożyczyć konia, pługa, kosy woli nieraz dalej pójść, aby przez tę rzekę nie przechodzić. Pastuchy gonią krowy na pastwiska, to z tamtej osobno i z tej osobno, a kiedyś wszyscy razem. Na zebraniach też ci z tej i tamci z tamtej swoje strony trzymają. Czy sąsiad z sąsiadem niech z naprzeciwka wyjdą przed chałupy, to nie zbliżą się ku sobie, jak to dawniej, żeby zakurzyć, pogadać. Tylko każdy kurzy po swojej stronie i każdy ze swojej paczki. I gadają jakby głuchy do głuchego. Zresztą co można pogadać, gdy jeden na jednym brzegu, drugi na drugim i bez przerwy auta po ich mowie jeżdżą. Mniejsze można jeszcze przekrzyczeć, ale ciężarówce nie dadzą nawet słowom z gardła wyjść.

No, i tych akacji szkoda. Żal za gardło ściskał, gdy się takie stare drzewa waliły pod piłami jak patyki. Człowiek się urodził z nimi, rósł z nimi, to myślał, że i umrze z nimi.

Z wiosny jakoś to było. Zimno, mokro, błoto. Gdzieniegdzie śnieg na polach jeszcze leżał. Przyjechali z motorami, piłami i zaczęli ścinać. A ludzie wychodzili i patrzyli, bo cóż mieli robić? Starzy, młodzi, smarki, matki z dziećmi na rękach, jak się na brzeg rzeki wychodzi, gdy woda na powódź przybiera. Albo gdy łuna nocą na niebie i tyle wiadomo, że gdzieś się pali, ale pomóc za daleko. Niejednemu łza się w oku zakręciła, niejednemu Bóg się z ust wyrwał, niejednej matce dziecko na ręku zakwiliło, bo i dzieciom jakby ktoś wycinał świat z oczu.

Tylko że potem, jak się okazało, że mają te akacje sprzedawać, żal minął i wszyscy rzucili się do kupowania. Nie obyło się bez kłótni, przekupstw i posądzeń. Niektórzy całymi dniami warowali przy akacjach. Niektórzy dziewuchy wysyłali, żeby pokręciłym tyłkami koło robotników. A kto nie miał dziewuchy, obłaskawiał ich wódką, kiełbasą, czym się dało. Ktoś nawet przybił obrazek Anioła Stróża na jednej akacji, żeby mu jej pilnował. Ktoś powiesił kawałek czerwonej wsypy na innej, że to jego. A Boleś Wałek psa uwiązał, bo miał upatrzoną taką jedną na szafę na ubrania. Ale w nocy ktoś psa zatłukł i przewiązał go do słupa telegraficznego. To znów Mikus kazał swojemu chłopakowi wyjść na drzewo i siedzieć, póki go nie zetną. I tak rozkupili samych siebie.

Nie powiem, też sobie jedną upatrzyłem. Z kilometr za wsią rosła, to myślałem, zanim do niej dojdą, zdążę jeszcze kupić. I zachodzę kiedyś, a tu tylko pień po mojej akacji. I wszystkie już, jak droga długa, sprzedane, ścięte i nie ścięte. Mechanicznymi piłami cięli, to przyłożył taką piłę. drzyyzzz i po akacji. I już szedł do drugiej, do trzeciej. A mnie się, głupiemu, wydawało, że jak zwykłą piłą. ciachu. cia-chu. Z całej drogi została tylko stara wierzba przy mostku za kościołem, której nikt nie chciał kupić, bo straszyło koło niej. Wypróchniała w środku, że sama prawie dziura, a pnia tyle, co po wierzchu. Aż się dziwne wydawało, że jeszcze jej gałązki zielone wiosną z czuba odrastały.

Powiadali, że diabeł miał w niej kiedyś siedlisko. Pokazywał się podobno ludziom, tylko że nigdy w swojej własnej postaci, ale zawsze za kogoś przebrany, za zbłąkaną owcę, za jeźdźca na koniu, zakonnika w kapturze, kogoś, kto noclegu szukał albo drogi nie znał. A Pięcie z Zamłynia pojawił się za pannę młodą, w długim białym welonie, i ten welon zaścielał całą drogę w poprzek. Chciał ją Pięta minąć, bo od razu mu się coś nie spodobało, panna młoda nocą i przy starej wierzbie. Ale wlazł niechcący na ten welon, a tu nagle welon z niej opadł i ukazała mu się goluteńka, jak ją Pan Bóg stworzył. I do Pięty, teraz musisz się ożenić ze mną. Chodź, zaprowadzę cię na nasz ślub. Ale Pięta chłop nie w ciemię bity, mówi, czemu nie, tylko poczekaj tu trochę, polecę najpierw zadziabię siekierą swoją babę. No to leć!

Tak samo dziadek opowiadał, że za swoich młodych lat kiedyś nocą wracał, a tu jakiś pan w cylindrze, w palcie, z laseczką przy tej wierzbie chodzi. Myślał, że to dziedzic spać nie może i wyszedł się przejść. Choć trochę go zdziwiło, że akurat po takiej kostropatej drodze, jakby parku swojego nie miał. Jeszcze nogę zwichnie albo w gówno krowie wdepnie i będzie wstyd dla takiego pana. I nawet go się spytał, pokłoniwszy się jak panu;

: – To nie po parku pan dziedzic spacerują? Trza uważać, bo tu dziury, doły.

Wtedy tamten do dziadka:

– A to wy. Pietruszka.

A dziadkowi jakby plaster miodu ktoś do serca przyłożył, że W takiej ciemnicy dziedzic go z nazwiska poznał. A gdy jeszcze wziął dziadka pod rękę i że go do chałupy odprowadzi, to już dziadek pomyślał, czyby złe czasy na panów szły.

Najpierw wypytywał się dziadka, co tam we wsi, jak się ludziom żyje, czy nie skarżą się? Takie gadu. gadu. Ale widać dobrze im się gadało, bo kiedy podeszli pod chałupę, to dziadek, że on teraz dziedzica pod pałac odprowadzi. I znów gadu, gadu. I tak się odprowadzali przez pół nocy, to on dziadka pod chałupę, to dziadek jego pod pałac. Aż w pewnej chwili nagle pyta się dziadka:

– A nie myślą iść na dwory?

Dziadek się od razu spostrzegł, tu cię, jucho, boli, i powiada:

– A po co?

– No, palić, grabić, mordować!

– Iii, wieś pobożna, cicha, pracowita. I dobrze nam z dworami.

– Jakże to? – zaperzył się dziedzic. – To nie chcielibyście być panami?

– Kiedy i chłopami dobrze – na to dziadek przebiegle. – Tak ustanowione, to tak widać najlepiej. – A ten jeszcze gorzej się zaperzył.

I aż laską w drogę zaczął bić, że muszą iść. Przecież tyle ich pany nakrzywdziły, a i dalej krzywdzą. I jak zaczął się rozwodzić, co by to się nie paliło, ile krwi by pociekło, ile płaczów by płakało, to jakby się świat walił, a nie tylko dwory. Pod dziadkiem nogi zaczęły dygotać i ze strachu się przeżegnał. Wtedy wiatr powiał, tamtemu zerwało cylinder i ujrzał dziadek na jego łbie rogi.

– Puść, diable! – krzyknął i w tej samej chwili pusto mu się pod pachą zrobiło.

Ale miałbym diabła się bać? Kupiłem tę wierzbę. Zwaliłem ją pod stodołą i leży do dziś. Bo prawdę mówiąc, ani na drzewo ją porąbać, ani z niej coś zrobić. Tyle że ominęła mnie akacja, to niech choć tę wierzbę mam. Ale nie widać, żeby pies się na nią jeżył czy kot żeby ją omijał, a kury to już najlepiej na tej wierzbie lubią wysiadywać. Ano, jest diabeł, to niech wyjdzie, spróbujemy się. A akację chciałem potem t odkupić od Józka Winiarczyka i dawałem mu podwójną cenę. Kupił sześć, to na co ci aż tyle, mówię. A mnie by się na nowy wóz przydała. A nie; wóz, tobym może stół zrobił. Stół mi nawet potrzebniejszy. Ten, co jest, jest jeszcze od frontu i już ledwo zipie. Ni postawić na nim co cięższego, ni się oprzeć. Ruszyć, to się huśta jak na wietrze, popiskuje. Musiałem mu niedawno nogę wprawić. Pies się otarł i odpadła. Przed-; tem deskę ze środka wymienić. Postawiłem miskę z kapustą, a tu miska bęc przez stół na ziemię. Przyrżnąłem kawałek starej latry, też spróchniała, ale nic nie było innego, zabiłem gwoździami, gwoździe wlazły jak w masło. A nogę zrobiłem ze śliwki, co już parę lat uschnięta stała i nie było nigdy czasu jej wykopać. Nie pasuje do tamtych trzech nóg, ale stoi. Bo jak może pasować zwykła śliwka, gdy tamte trzy de-, bowe i rzeźbione. Górą jakby w wieńce każda opleciona, a u dołu cieniutkie jak końskie pęciny i jakimiś dziwnymi łapami stojące na ziemi.

Po froncie zaraz, kiedy trochę za fryzjera byłem, to jak naschodziło się chłopów w niedzielę, zawsze się kłócili o te nogi. Szły nawet zakłady, czy to lwów, czy innych potworów. Nikomu nie udało, się zgadnąć, ale niejednego litra się przy tym wypiło. I nie tylko o te nogi, ale kto siadywał wokół, co jedli, co pili. Rozochocili się nieraz, to jak zaczęli zgadywać, uczta się robiła. Śmiechy, krzyki, wiwaty było tylko słychać. A nawet korki jak strzelają, kieliszki jak dzwonią. A od jedzenia stół aż się uginał. I wciąż nowe i nowe potrawy donosili. I od zapachów aż w nosie wierciło. Póki ktoś pierwszy nagle nie otrzeźwiał i nie rzucił ze złością:

– Gól nas, Szymek. Choroby będą żarły, a my jak Mojżesze z brodami będziemy chodzili.

Ale stół miał wtedy jeszcze wszystkie cztery nogi, a po blacie jakby powoje się plotły. Miał szufladę ze złocony rączką. Było gdzie obcęgi, młotek trzymać, różne śruby, śrubki, gwoździe, przybory do golenia, kwity, różańce po matce, bo aż cztery ich zostało. Jeden nawet z pielgrzymki, gdy zabrała mnie raz matka z sobą. kiedy dzieckiem byłem.

Ale wróciłem ze szpitala i szuflada gdzieś znikła. Spodobała się komuś. I stół odtamtąd dziurą zieje, jakby duszy nie miał. Z blatu tak samo połysk dawno zlazł i pełno na nim dziurek od korników niczym piegów na piegatej gębie. Cóż. przychodzi na człowieka czas. przychodzi i na stół.

Znalazłem go na drugi dzień, kiedy z partyzantki wróciłem. Ojciec mi kazał pójść popatrzeć, czy pole nasze nie zaminowane, bo wiosna niedługo, trzeba będzie orać. siać. Choć gdzie tam do wiosny było, śnieg jeszcze leżał. I niedaleko już naszego pola rozejrzałem się tak sobie dookoła i widzę, coś na dworskim, w nie skoszonym życie, leży. przyprószone aby śniegiem, trup. nie trup. I to był blat. No, to zacząłem nóg szukać. Jedną znalazłem zaraz niedaleko, a dwie aż prawie pod lasem. A potem czwartą, kiedy dla Staśka za butami chodziłem, w rozwalonej ziemiance. A w szufladzie, gdzieś koło Wielkiejnocy, widzę, razu jednego sąsiad daje świniom jeść.

– Karol – mówię – coś mi się wydaje, że by pasowała do mojego stołu. Wziąłbyś se ode mnie korytko. Świniom wszystko jedno, w czym jedzą, a wypilibyśmy jeszcze pół litra.

– Ano. czemu nie – powiada. – Ale korytko to mi dasz. żeby świnie moje miały, w czym jeść. A co dasz za szufladę?

– Jak to za szufladę? Przecież mówię.

– Ano. mówisz. Ale co dasz?

– Weźmiesz sobie moje korytko i pół litra wypijemy.

– Pół litra możemy wypić. Ale i pół korca żyta dołożysz. Wam się udało zżąć przed frontem, a na moim okopy pokopali. I za rączkę dasz konia na dzień, dwa do orania. To nie taka zwykła rączka. Upa-prana trochę. Ale wyczyścisz popiołem i będzie się lśniła. Klamkę do pokoju dałoby się z niej zrobić. I nie będę ci już liczył, że na moim polu leżała. I min ile było. Chłopak tydzień rozbrajał. Dzień w dzień drżało się, czy go nie rozerwie. Rozbrajał na swoim Szczerbów Bolek i co? Nie było co zbierać. Tu ręka. tam noga. To i tak masz prawie za darmo tę szufladę.

No i tak się zebrało stół do kupy.

Matka nawet kurę zabiła, nagotowała rosołu. Siedliśmy przy tym stole, ja naprzeciw ojca, Stasiek z Antkiem naprzeciwko matki, przeżegnaliśmy się, zaczynamy jeść. Ojciec powiada:

– No, to jemy nareszcie jak ludzie. Matka wzdycha:

– Mój Boże, żeby jeszcze tak Michaś był z nami. Tyle lat i ni znaku, ni słowa. Może już nie żyje?

– Żyje, żyje – pociesza ją ojciec.

A Stasiek. jakby chcąc uwagę matki od Michała odwrócić, wyrwał się:

– Niechby tak kto teraz przyszedł. I kura. i stół. I jakby w złą godzinę się wyrwał. Drzwi się otwierają i wchodzi Mateja zza rzeki.

– Pochwalony.

– Na wieki wieków. – Ale widzę, że jakiś dziwny. Niby się uśmiecha, a lis mu w ślepiach się czai,, aż mu kły widać.

– Kurę sobie jecie – powiada. – Dobrze wam.

– Ano, stół mamy, to zabiłam – tłumaczy się matka.

– Wiem, że macie. Po to tu przyszedłem. – I zaczyna jakby nigdy nic oglądać ten stół z góry, z boków, od spodu, stuka, puka, za nogi tarmosi, czy nie chwieją się, klepie jakby konia po zadzie, a w końcu, że to jego stół.

– Masz metrykę? – pytam go się.

– Jaką metrykę?

– No. że twój.

– Przecież widzę. Na.moim polu leżał.

– Gdzie na twoim, ty ciulu?! Na dworskim leżał!

– Na dworskim, kiedy było dworskie. To i go nie brałem. Ale teraz po nadziale moje. to i stół mój.

– Gówno twój! Jakiś ta miały stół przed frontem? Zapomniałeś? Z desek zbity, nawet nie oheblowany. Drzazgi wam właziły wiecznie za pazury. Chodziłyśta z poobwiązywanymi paluchami, aż się ludzie z was śmiali, że jeżyny zbierata. A to pański stół i odpieprz się od niego! Was ile jest w chałupie? Ty. twoja baba, siedmioro dziecek, dziadek. Akurat tyle. co masz palców u rąk. A przy tym stole wiesz, ile siedziało? Tyle, co. o. tych apostołów przy Wieczerzy Pańskiej. To byś nawet nie potrafił zliczyć. A zjawiłby się trzynasty, też by się pomieścił. To jaki to twój stół, dziadu sakramencki?! Patrz, jeszcze znać ślady nakapane po wosku. Jadły, to świece się paliły. A ciebie na naftę nigdy stać nie było. Ślepiamiśta w ciemnościach świecili se, jak wilki. I co byś chciał, kartofle z. żurem jeść na takim stole? A oni kapłony jedli. Wiesz, co to są kapłony? Koguty bez jaj. I jedli, to tyle co noże. widelce o talerze dzwoniły, jak dzwoneczki w czasie podniesienia. A wy siorbieta, aż na drodze słychać. I mieli na szyjach pouwiązywane chusteczki. A co po nich zostało? Tyle co ten stół. Jeszcze trzeba go było do kupy pozbierać, bo go wojna rozrzuciła.

Traf chciał, że kiedy tę nową drogę zbudowali, pierwszego we wsi Maleję auto przejechało. Przechodził ze strony na stronę, bo przypomniał sobie, że mu soli kobieta kazała kupić, a sklep był akurat nie po tej stronie. I nie tylko że nie kupił, ale jeszcze się okazało, że to on był winny. W swojej wsi i winny. Po sól szedł i winny. Żył jeszcze trochę. Znieśli go na bok. Cała wieś się zleciała. Poszedłem i ja, choć odtamtąd przez wszystkie te lata gniewaliśmy się o ten stół

– Nie pamiętam ci tego stołu- wyszeptał, kiedy mnie zobaczył. – Twój, mój. I tak wszyscy przy jednym siądziemy.

Wygłosiłem mowę na jego pogrzebie. I nawet wspomniałem o tym stole, nie płacz, żono, i nie płaczcie, dzieci, bo Wincenty, przy Pańskim stole teraz siedzi.

A w jakiś czas po Matei przejechało Pociejkę. Do kościoła szła na sumę i miała- tak samo przejść na drugą stronę drogi, bo i kościół był po tamtej. Ale strasznie się tych aut bała i czekała, aż droga będzie pusta. A tak całkiem pusta nigdy już nie będzie. Czekała, czekała, aż tu słyszy, dzwonią już na podniesienie. Zerwała się i dryp, dryp, a auto gdzie tam jeszcze było. I gdyby nie spojrzała w bok, przeszłaby, bo już niedaleko do drugiego brzegu miała. Ale jak zobaczyła to auto, że nadjeżdża, tak ze strachu wypuściła laskę z ręki. Jedni mówili, że schyliła się po tę laskę, drudzy, że uklękła, żeby nie zabijał. I zabił.

Potem Kacperskiemu piec w izbie pękł od tych aut. Inna sprawa, że mu droga po samej ścianie teraz idzie. Jedzą, to łyżki się im w rękach trzęsą, gdy auto jedzie. Jeszcze gęste się jakoś doniesie do gęby, ale rzadkiego pół potrafi się po drodze wylać. Mówi Kacperski, że i na stojąco już próbował jeść, i gębę w talerz wkładał, i do sadu z talerzem wychodził. Jeszcze tylko się naje, kiedy mu kobieta obiad na pole przyniesie.

• Potem przejechało Barańskiego psa. Potem Waliszyny cielę. I którejś niedzieli mnie kurę. Pojechałem rano konia do rzeki napoić. Pogoda bez jednej chmurki, rzeka aż się szkliła, ciepło, rześko, ptaszki śpiewały, kto by mógł przypuszczać, że się coś stanie. Dałem krowom, świniom jeść. Zarzuciłem siana koniowi, psu wyniosłem miskę, kotu mleka na spodek nalałem. I zacząłem się golić. Byłem gdzieś w połowie brody, gdy wpada Michalina:

– Jezu! Szymek! Zabiło ci kurę!,,,

Wyskoczyłem na drogę, z gębą do połowy w mydle, z brzytwą w ręku, w koszuli na wypust… Widzę, stoi kupka ludzi na drodze, a w środku moja przejechana kura. Jeszcze się trochę trzepotała. Biorę ją, podnoszę za nogi. Twoja, pytają mi się? Jak nie moja. Kury swojej bym nie poznał. I co warte życie dla takiego auta?

– Który to? – pytam się, nie żebym chciał się dowiedzieć, tylko nic tak nie powiedzieć wobec własnej kury?

– Pojechał – ktoś mówi.

– Taki jeden zielony – ktoś dodaje.

– Nie zielony, a niebieski.

– Chyba mam oczy, gdzie trzeba! Zielony! – zaczynają się sprzeczać.

I co miałem zrobić? Zaniosłem do chałupy i trzeba było zjeść.

Nie ma już spokoju w naszej wsi. Tylko te auta, auta, auta. Jakby dla samych aut tę drogę zbudowali, a o ludziach zapomnieli. A czy to już same auta żyją na tym świecie? Może kiedyś przyjdzie taki czas, że nie będzie ludzi, tylko auta. To wtedy między sobą niech się cholery zabijają. Niech nawet wojny prowadzą, i gorsze od ludzkich. Niech się nienawidzą, żrą, przeklinają. Aż się może zjawi jakiś Bóg Auto, którego to zgniewa, i potopi wszystko. A kogo zostawi, ten będzie musiał znów na własnych nogach chodzić. Jak się zjawił Bóg Człowiek na ludzi.

Bo dziś kto na własnych nogach chodzi, ten-tym autom tylko zawadza i na drodze, i w ogóle na świecie. Nawet gdy samym skrajem drogi idziesz, czujesz się, jakby każde z tych aut przez ciebie jechało. Toteż idziesz z duszą na ramieniu. Nie dlatego, żebyś bał się śmierci. Tylko że co to za śmierć od auta. Nawet pamięć po takiej śmierci to jakby splunął na drogę. Ano, przejechany. Ale czy to znaczy to samo co umarł? Czy po takiej śmierci też jest jakaś wieczność? Jeszcze trąbią, stukają się w czoła, wymachują przez szyby, a niejeden i szybkę opuści i wyzywa cię, na czym świat stoi. Jakbyś był najgorszy z najgorszych, bo idziesz piechotą. Nic już nogi człowiecze nie znaczą. A dawniej całe armie szły piechotą na wojny. I wygrywały. I mówiło się, że nie ma jak piechota. Albo woda po deszczu niech stoi na drodze, to cię jeden z drugim jeszcze naumyślnie ochłapie. I potem śmieje się zza szyby, ciul. A jedzie z babą, to i baba się śmieje. Z najduchami, to i najdu-chy mają z ciebie uciechę.

Ech, gdyby człowiek mógł takiego sukinsyna w swoje ręce dostać, toby takie auto jak snop złapał i pieprznął z drogi w pola. Ale bo zatrzyma się który? W pędzie tylko każdy taki mocny. I gdzie to pędzi? Niebo takie samo wszędzie, a od swojego przeznaczenia i autem nie ucieknie.

Nie wiadomo już, jak chodzić. Niby mówią, lewą stroną. Ale w razie czego tyle ci pomoże, że nie plecami, a przodem do śmierci będziesz.

Inaczej nie wiadomo by było, że idziesz, tak żeś nisko upadł, człowiecze. Mogą cię widzieć i nie widzieć, jak któremu do woli. Światła aut nie oczy. To huśtasz, głupi, tą latarką przed każdym autem, jakbyś się upraszał, żeby cię nie zabijało.

I pomyśleć, że za kawalerskich czasów tą samą drogą, gdy wracało się z zabawy,’ to się całą noc nieraz wracało. Koguty przepiały raz, drugi i trzeci. Głodne krowy w oborach zaczynały porykiwać. Wiadra u studzien podzwaniały. A tu jeszcze się wracało. Nieraz do białego dnia. Do rana. Bo gdzie się człowiek miał spieszyć? W głowie jeszcze mu zabawa wirowała, muzyka mu grała, to sobie i przytupnął o drogę jak o deski w remizie i zaśpiewał, co mu ślina na język przyniosła. „Kamień na kamieniu, na kamieniu kamień!” I droga słowem się nie użaliła, że ją budzisz. I ani śmiała cię pogonić. Szła krok w krok pod twoimi stopami, razem z tobą jak twój wierny pies. Przystanąłeś, to i ona przystawała. Mogłeś iść w tę i w tamtą stronę, i nie wiadomo w którą, i nawet z powrotem na zabawę wrócić, zawracała z tobą. I była od brzegu do brzegu twoja. Jak dziewczyna na sianie, w pierzynie pod tobą. Noc mogła być czarna, że oko wykol, a ty spity jak świnia. Mogłeś mieć raz niebo nad głową, raz ziemię, a raz nic nie miałeś, może nawet Boga, bo gdzie by Bogu chciało się nad pijanym czuwać. A droga cię nie opuściła. Niechby cała ziemia jak ogier wierzgała pod tobą i chciała cię ze swojego grzbietu zrzucić. To cię drzewo czasem przytrzymało, czasem słup czy figura. A nie, to zwaliłeś się, poleżałeś, wstałeś i poszedłeś dalej. Nie na nogach, to na czworakach. Albo wcale nie wstawałeś. Aż cię dopiero ptaszki w przydrożnych akacjach, niczym chóry anielskie, nad ranem budziły. A gdy nie wiedziałeś, gdzie jesteś, sama ta droga do chałupy cię doprowadziła jak twój Anioł Stróż. Chyba że Szmul. gdy odwoził na rano bańki z mlekiem do miasta, zabrał cię i zawiózł. Ale Szmul tak samo do tej drogi należał jak akacje.

A nie przepuściłem ani jednej zabawy, i nie tylko w naszej wsi, w całej okolicy. Nieraz szło się na piątą i dziesiątą wieś, gdy się człowiek dowiedział, że gdzieś tam zabawa. A że umiałem się jak mało kto bawić, wszędzie byłem widziany z otwartymi rękami i znany daleko. Hej! przyszedł Szymek Pietruszka, to wiadomo było, że zabawa będzie ogień. W drzwiach się człowiek ukazał, a orkiestra stać! Wszystkie pary stać! Hej, orkiestra, marsza dla Szymka Pietruszki! I orkiestrę jakby na sto koni wsadził. I dopiero w marszu się wchodziło.

I od razu szło się do bufetu, środkiem sali. Jak przez kościół nowożeńcy do ołtarza. Wszyscy na bok! A przy bufecie znajomi, nieznajomi, ale wszyscy koledzy. Szymek, Szymuś, przyszedłeś, cześć, kolego, przyjacielu, druhu. Ten nalewa kieliszek, ten podsuwa już nalany, tamten jeszcze większy, ten szklankę, ten kiełbasę z ogórkiem. Pij, Szymuś! Nasze kawalerskie! No, to pobawimy się! Hej, górą nasi! A jak zadyndałem jeszcze dewizką u paska, to aż dreszcz przechodził po zabawie. Ech, będzie zabawa. Bo nosiłem na dewizce nóż.

O, słynny był ten mój nóż. Tak to niby sama rączka. I kto nie wiedział, mógł pomyśleć, że na szczęście go tylko noszę, jakby jakąś pamiątkę. Do tego na dewizce, jak zegarek, to prawie niewinny się wydawał. A tu było tylko nacisnąć go z boku i ostrze wyskakiwało jak żądło u osy. Z pałami nieraz na mnie szli. a ja tylko z tym nożem. Całą hurmą i ze wszystkich stron, a ja w środku sam tylko z tym nożem. A i szabla by mu nie dorównała.

A nieraz nie musiałem wcale go wyciągać. Wystarczyło rozpiąć marynarkę i poświecić tą dewizką, a strach załatwiał resztę. I tak samo w bufecie przez ten nóż nigdy się prawie grosza nie straciło. Kto chciał, żeby mu pokazać, kosztowało ćwiartkę. A z otwartym ostrzem – ćwiartka i piwo. A do ręki potrzymać – ćwiartka, piwo i zagrycha. A trafił się jaki mądry głupi, co się chciał niby dowiedzieć, która jest godzina, to się mu mówiło, będzie wieczność, jak się dowie. I też wolał ćwiartkę postawić.

Cztery wiązki czosnku mnie ten nóż kosztował. Kupiłem go od takiego jednego, co nosił po wsiach igły, nici, agrafki, sabadyl na wszy i inne różności. Ucho Igielne go nazywali, bo mógł cały dzień o tym uchu igielnym opowiadać, kto przeszedł, kto nie przeszedł. Matka potem, że ktoś jej czosnek ukradł i ktoś jej czosnek ukradł spod strzechy. Radziłem, żeby raz jeszcze policzyła, może się przeliczyła. Ale wciąż jej tych czterech wiązek brakowało. Dopiero kiedy umierała, a ja już młody być przestałem i z tych czterech wiązek zrobiły się jakby cztery główki, tak to dawno było, przyznałem się. że to ja. Zresztą i nóż mi dawno gdzieś się podział czy może go ktoś ukradł. Bo niejednemu się oczy aż do niego rwały. Próbowali go niejedni kupić ode mnie. Ale wtedy za żadną cenę nie był do kupienia. Mogłem go i za dziesięć wiązek czosnku sprzedać, i za metr żyta, za krawat, za kamasze, a raz nawet jeden dawał mi zegarek. Nikt nie miał takiego noża w okolicy. Rżnęły się przeważnie zwykłymi, od chleba, czasem ktoś masarskim, a najczęściej kozikami.

A taki kozik nadaje się najwyżej, żeby żaby nim miśkować czy fujarki za krowami strugać. Bo już tytoniu nie da się nim pokrajać. Ostrze jak wierzbowy listek, rączka kawałek patyka. Przyszedł który na zabawę w grubszej kurtce, to co taki kozik na niego, do skóry nie przeszedł. I do tego we wsi każdy siurek od ziemi nie odrósł, a już nosił taki kozik. I na każdym odpuście można było taki kozik kupić czy choćby w wędkę czy w wiatrówkę wygrać. Ale iść z takim kozikiem na zabawę, to już lepiej z gołymi rękami.

No, a po bufecie szło się w tany. Z początku miło, grzecznie. Jeszcze się pannę brało, co wolna gdzieś na ławce siedziała albo z koleżanką stała. I w pas się człowiek jej kłaniał. I w rączkę całował. I nie przyciskał za mocno, bo co tam miał w czubie, tyle co na pierwszą śmiałość. No i widno jeszcze było, słońce dopiero nad zachodem, świeciło prosto w okna. I starych bab jak wron pełno siedziało na ławkach pod ścianami i świdrowały każdą parę jak korniki. I bachory jeszcze plątały się po sali niczym po ochronce. Jeszcze orkiestra nie była po kolacji i grała same wolne. Jeszcze wszyscy tańczyli, jak wodzirej wodził. Para za parą, kółeczko, para w prawo, para w lewo, koszyczek, dziewczyny do środeczka, dziewczyny wybierają! I strażaki w złotych kaskach jeszcze trzeźwiuteńcy stali u wejścia jak u grobu Chrystusa i pilnowali, czy kto się nie upił. A kto się upił i zwady szukał, to go za dupę i na dwór. To i panna jeszcze mogła ci powiedzieć świnia.

To dopiero później. Gdy słońce już zaszło i u sufitu zapalili lampy. Gdy stare baby spod ścian rozeszły się krowy na noc doić. I matki zabrały bachory do spania. Gdy orkiestrze na czoło pierwsza rosa wystąpiła, a zabawa zaczęła dostawać pierwszych drgawek. Wtedy, o, tak, mogłeś już pannę do bufetu zaciągnąć. A w bufecie jeden, drugi, trzeci i jak ci na imię? Zosia, Krysia, Wikcia, Jadwisia. A mnie Szymek. Ech, ty Zosiu, Krysiu, Wikciu, Jadwisiu, nie napijesz się z Szymkiem? A ja chodzę i chodzę po zabawach za tobą jak za swoim szczęściem. No i wreszcie trafiłem. A nie kłamiesz? Co mam kłamać? Chodź, nasz taniec grają. A w tym tańcu i przytulić się już nie broniła. I po hafcie po bluzce z tyłu mogłeś ją pomacać. A miały niektóre te bluzki jak ogrody, strojne w wisienki, różyczki, maliny, jarzębiny. To niektóra aż zęby szczerzyła z uciechy, tak ją te wisienki, różyczki, maliny, jarzębiny mile łachotały, a niektóra aż z żalem na ciebie patrzyła, jakbyś je z niej zrywał.

A potem znowu do bufetu. I znowu w tany. I już nie kujawiak, walczyk, ale oberek! Hej, oberek, obereczek! I przytup. I kołujesz coraz szybciej. W lewo, w prawo. Hej! I panna już od ziemi oderwana. Już tylko w twoich rękach. I pod sufit ją. Spódnica jej rozwiana, bluzka roztrzęsiona. A warkocz jej sam hula wokół was po sali. Jezusie! Szymek! W głowie mi się kręci! Leci ci w ramiona, zdyszana, zziajana. Już cię sama ściska. Już szatan w jej oczach. Oj, Szymek, już nie mogę. Och, ty Szymek, Szymek. Chodźmy, Zosiu, Krysiu, Wikciu, Jadwisiu, wyjdziemy się przewietrzyć trochę. Albo nawet ona, chodźmy, Szymuś, przewietrzymy się trochę, gorąc tu. A na dworze jak najdalej od zabawy. Nie tu, Szymek, dalej, ktoś jeszcze zobaczy. Będzie potem gadania. A ty przyjdziesz albo i nie przyjdziesz znowu na zabawę.

Bo zabawa wszystko rozgrzeszała. I nawet, gdy ci która się spytała, a ożenisz się ze mną? Mogłeś przyobiecać, czemu nie, tylko jeszcze nie po tej zabawie. Chodźmy, wstań, bo grają.

A niech ci panna w oko wpadła, to z kim.by nie tańczyła, brało się ją jak swoją i bez odbijania. Chodź, z Szymkiem zatańczysz. Z Szymkiem dopiero zobaczysz, co to tańczyć. A ty won, ciulu! Był pokorny, to szedł na ławkę popatrzeć albo do bufetu się upić. A stawiał się, to mu się dewizką zadyndało w ślepia. A mało, to w ryja.,i się nieraz już od tego bójka zaczynała. Bo ten krzyknął, biją naszych! Panna zapiszczała. Ktoś skoczył. Ktoś się wmieszał, chciał rozdzielać. Ktoś z krzesełkiem leciał. Ktoś po nóż już sięgał.

Choć prawdziwe bójki zaczynały się zwykle bez przyczyny. I kiedy już zabawa po połowie była. I kiedy z czubów już wszystkim się kurzyło. I kto miał ustać, to ustał. Kto miał siłę jeszcze śpiewać, śpiewał. A, komu głos już zamarł, taczał się i darł. I kiedy panny po kątach jak myszy piszczały. I kiedy wszystko się zmieszało, wymięło. Suknie i koszule, dusze, ciała, krew, pot, a lampy u sufitu za czarną mgłę zaszły. I kiedy tylko szum i tłum przewalał się od ściany do ściany. I nikt nikogo już nie rozróżniał. I tylko nogi pod ludźmi same hulały, a remizą jakby jabłonią ktoś ze wszystkich sił potrząsał. A kurz się kurzył jakby z drogi polnej. Bo już wtedy szły same siarczyste. Oberek za polką, polka za oberkiem.

Muzykanty byli po kolacji, to im wódka w żyłach grała. Kurtki pościągali i w samych koszulach grali. A niektóry i koszulę rozpiął se do pępka i pasek popuścił, zdjął kamasze, bo go piły. A wszystko dla muzyki. Bo teraz dopiero wyłaziły dusze z muzykantów. I grali, że hej! Warg nie czuli, rąk nie czuli, bebechami grali, od pradziada grali. Grali, jakby umierali. Aż pioruny gdzieś biły. I wojsko szło na wojnę. I wesele jechało pijanymi końmi. I cepy w stodole waliły. I ziemia na trumnę spadała. I nie wstyd już było obłapić pannę tu, tam, i nawet za półdupek. I pod bluzkę jej sięgnąć. I nogi w nogi wcisnąć. I panny między kolana same już sfruwały jak kury na żerdzie. I resztkami tchu goniły. I zapominały ojców, matek, sumień. I nawet Boga dziesięciorga przykazań. Bo piekło z niebem było tu na zabawie.

I piersi do piersi cisnęły, i brzuchy w brzuchy gniotły. I właziły chichocząc mdlejące do rajów, że aż przez sukienki się czuło, jak z nich płynie. A w orkiestrę diabeł wstępował i smykiem jak kosą po łbach pańskich zacinał. I w klarnet wichrem dmuchał. I harmonią się aż okręcał. I w bęben kamieniami ciskał. A niech jeszcze na dworze noc parna, gorąca, to tylko krwi upuścić.

I wtedy już o byle co. W którejś stronie się nagle zatoczyło, jakby salę ktoś przechylił. I od razu piski, krzyki, Jezusy, Maryje, Stasieńki, Jasieńki, pierony, skurwysyny! Nasi do mnie! Biją naszych! A tu nogi z tańca jeszcze się nie wyplątały. I dziewczyna jeszcze przyrośnięta do ciebie jak huba do brzozy. Trzeba by ją nożem odcinać. Nie puszcza, całuje, płacze, błaga:

– Szymuś, wyjdźmy! Nie chodź tam! Zgodzę się. Chcę. Szymuś, słyszysz? Chcę już! Chcę! Jezusie Nazareński, zabiją cię! Szymek!

A tu już ktoś ławą po łbach kosi. Raz, drugi, zamajtnął i ława jak podcięta pada. Tłum do drzwi, przez okna. Ktoś w lampę butelką. A orkiestra już na cały dech, już nie polki, oberki, ale burza z piorunami. Aby głośno, najgłośniej i głośniej od krzyków, pisków, skurwysynów.

A salę znowu ktoś przechylił w drugą stronę. I znowu z powrotem. Nie wiadomo, stoi czy leży. Dziewczyny u kurtek, u koszuli, rąk, za szyję obłapiają, za ramiona, ciągną, skamlą, piszczą, płaczą. Ale co tani dziewczyny, jak już w ruch poszły noże. Gdzieś wodzirej drze się, para za parą! para za parą! kółeczko! wszystkie pary tańczą! Aż tu jęk i tylko kolorowe wstążki fruwają z wodzireja. Ktoś krzesełkiem próbuje wywijać. Raz, drugi wywinął i utonął w tłumie. Bo gdzie z krzesełkiem, jak tu noże na noże. Krew na krew.

A sala już się z wielkiej góry toczy. Hurgot, jęki, przekleństwa. Brzęk butelek. Już tylko jedna lampa u sufitu dynda. Zapalili gdzieś drugą. Pewnie przy bufecie. Ale już ją ktoś butelką zdmuchnął. Sypnęło się szkło. I sala znów pod górę się w mroku, w kurzu wspina. Sapanie tylko słychać. I noże chrzęszczące jak kosy we żniwa. I znów z góry. Aż gdzieś pod orkiestrę. Muzykantom ręce mdleją. Grać! Grać! Hej, orkiestra, marsza! Skrzypek marsza zaczyna, a tu go ktoś pod bok. Krew na białej koszuli. Skrzypki lecą jakby z nieba na ziemię. I bęben w pół grzmotu, bo go też ktoś nożem jakby w odsłonięty kałdun. I harmonia rozdarta. I klarnet złamany o łeb klarnecisty. Niech szlag trafi orkiestrę! Z niej się to zaczęło.

I nie ma orkiestry. A w oknach ani jednej szyby. I bufet do góry nogami wywrócony. I ze wstążek u sufitu już tylko, kucoty. A z kurtki strzępy na człowieku. To nieraz koszulę z krwi swojej i cudzej można było wyżąć. A jeszcze się ze śpiewem do chałupy wracało.

Raz po takiej jednej zabawie chłopy nas furmankami odwozili porzniętych jak świnie. Leżałem wtedy coś ze trzy tygodnie na strychu nad chlewami, bo trup się zdarzył i policja węszyła po wsiach, szukając winnego. Ale to to samo, co by wiatru w polu szukał. Niechby wdał się który w bójkę na zabawie, czyby poznał, kto winny? Na zabawie nie ma winnych i niewinnych. Wszyscy dziabią na okrągło, to jeden drugiego może i na śmierć zadziabać i nie będzie nawet wiedział kogo. Albo jego zadziabią i też nie będzie wiedział kto. To tylko jeden Bóg może wiedzieć, kto winny, nie policja.

Miałem w sobie trzy dziury, jedną w boku, dwie w plecach. Mogłem na brzuchu tylko leżeć. Przykładała mi matka różne zioła. Ale coś nie bardzo się chciało goić. Musiał nóż być zardzewiały. Bo krew ciekła i ciekła, a matka płakała:

– Szymuś. dziecko moje. Zmiłuj ty się nade mną. Jeszcze cię zabiją kiedy. Chybabym tego nie przeżyła.

– Nie zabiją, nie zabiją. Niech matka nie płacze. Nie tak łatwo mnie zabić. O, trzy dziury i co. zabili? Widzi matka. Jeszcze się z nimi policzę. A jak nawet zabiją, to lepiej wcześniej niż później. Nie ma co się tak trzymać tego życia, matko. Od żniw do żniw i od żniw do żniw, co to za życie?

A zaczęły się akurat żniwa, to chociaż tyle, że mnie żyto i jęczmień ominęły przez te rany. A żyta i jęczmienia siało się u nas więcej niż pół wszystkiego pola. Jeszcze deszcze tego roku lały i lały, jeden nie ustał, drugi już zaczynał padać, wszystko pokładzione, to ile by to trzeba było się namachać. Jedna morga przy takim powalonym to jak trzy przy prostym. Rąk potem nie czujesz, krzyż ci pęka, głowę jakbyś miał z kamienia, a nogi do chałupy nie chcą cię zanieść. To co tam te trzy rany w tobie.

Nieraz namawiałem ojca, żeby kupić żniwiarkę, bo mi już te żniwa bokiem wychodziły. Czy to Pan Bóg tak człowieka skarał. że co roku żniwa? Nie mogłoby się inaczej jakoś rodzić, żeby nie trza kosić, zbierać, zwozić, a potem jeszcze młócić, wiać, zawozić do młyna i dopiero chleb. Mógłby się chleb od razu rodzić, chodziłoby się tylko i bochenki zbierało. Mogłyby być nie większe od główek kapusty. Ale nie aż na takie ziarenka rozdrobnione, żeby tylko cię udręczyć.

To nie, bo za co i po kosie słoma prosta, a po żniwiarce mierzwa. Ani dachu potem poszyć, ani sieczki jak narżnąć, ani w łóżko do spania co włożyć. No, i Antek, Stasiek dorastają, co by mieli do roboty. próżnowaliby, jakby była żniwiarka. A gdy zboża pokładzione, to i tak trzeba kosą, bo żniwiarka nie da rady.

Wstałem dopiero, jak przyszła pszenica. Ale pszenicy siało się u nas najwyżej pół morgi. Aby na placki na Wielkanoc, Zielone Świątki, Boże Narodzenie, na podbitkę do żuru i od czasu do czasu, przeważnie przy niedzieli, na kluski. Do tego nie bardzo się udała tego roku. Trochę oset ją zżarł, trochę przez deszcze wyległa. Policja też już dała spokój z szukaniem winnego. Bo co to we żniwa szukać winnych. Chłopy pod kosami, krew w każdym gorąca. A zabity już i tak nie wstanie. Zresztą między swymi zabity, co policji do tego.

Pokosiłem trochę, ale w oczach ciemno zaczęło mi się robić i matka mi kazała pójść do domu. Jeszcze na ojca powsiadła, że sumienia nie ma, że mnie pędzi do roboty, że jakbym nie syn był jego, ale pasierb albo znajduch. I aż się, biedaczysko, popłakała. Bo ojciec już na trzeci dzień gnał mnie do roboty. Przyszedł do mnie na strych.

– Co, nie wstaniesz? Żyto jutro trza zacząć. Kłosy się już sypią. E, tam takie rany. Aby tylko po skórze. Mogłeś nożem, to i kosą mógłbyś. Na zbója wyrośniesz. Jeszcze w kryminale skończysz. Nie było dotąd zbója w rodzie, to będzie. Dziadek Łukasz zabił, ale to za sprawiedliwość. I uciekł do Ameryki. A ty gdzie uciekniesz? Stach Owsianek na jednej nodze i drugim szczudle, a jak kosą wywija. Czy Mielczarek, pokręcony jak korzeń, a weźmie kosę v. ręce i nie poznasz, że pokręcony. Prościuteńko jak sztacheta idzie, a żyto mu się samo kładzie. Bo przy życie zapomina się, czego człowiek nie ma, co go boli. Przecie na śmierć cię nie zabili. A jak co boli, najlepiej rozchodzić. Dziabnęli cię w plecy, w bok, ale ręce masz całe. Nogi całe. A do koszenia tylko ręce i nogi potrzebne. Jeszcze jak kto dobry kosiarz, to się skręcać nie musi. Idzie, jakby szedł za drogą, a ręce same przed nim machają. On osobno, a ręce osobno. I tylko nogi z rękami. Widziałeś, jak ksiądz chodzi i brewiarz odmawia? To tak samo, krok za krokiem, wolniuteńko. Ano, boli, pewnie. Ale przejdziesz jeden pokos i nadstanie. Przejdziesz drugi i zapomnisz, żeś. przebity. Pan Jezus tak samo przebity, a ile to tysięcy lat na krzyżu wisi. I nie goi mu się. I na wszystko zło jeszcze musi patrzeć. Myślisz, że nie wolałby kosić niż wisieć na krzyżu? Ale jak zejdzie, kiedy takie przeznaczenie jego? Najgorzej się rozkosić. Bo nawet jak nie podziabany jesteś, to po pierwszym dniu jakbyś był podziabany. W rękach, w nogach, w bokach, w plecach, wszędzie. Ale jak się rozkosisz, to potem kosa ci odsapnąć nie da. Aby na osełkę tylko. Czy na Anioł Pański się przeżegnać. Będzie cię ciągnęła, i dalej, i dalej. I aż do samego końca.

Bo kosa już taka jest. Przy kosie nieraz prędzej się wygoi niż w kościele. I na ciele, co boli i na duszy, i w rodzinie, we wsi i na świecie. Chłopy przez to, że kosiły tyle wieków, to ich pany nie bolały tak, jakby bolały nie koszący. Bo jak człowiek się nakosi, to i znieść drugie tyle potrafi, i przebaczyć dużo więcej. I kto zły czy dobry, skąpy czy fałszywy, poznasz po tym, jak kosi. I nawet śmierć gdy przyjdzie, to jakby ci tylko z garści tę kosę przy żniwie wyjęła, gdyś już podmęczo-ny, i skończyła za ciebie to staje żyta, pszenicy, jęczmienia. Zależy, co się kosi. Czy we wojnę gdy kosisz, to nie taka ona straszna. A ciebie przecie nie na wojnie podźgali, tylko na zabawie. Hulałyśta, nie płakali. Pannyśta ściskali, nie umarłych. Wódkęśta chlali, nie żółć.

A choć się dałem wtedy podźgać jak pierwszy lepszy, to przeszły żniwa, pogoiły się rany i znowu latało się na zabawy. Bo lubiłem się bawić, że hej! Świat nie wydawał mi się dobrze urządzony, ale jak człowieka w bójce nawet trochę podrapali, to po zabawie jakoś cieplej na ten świat patrzył i do roboty był chętniejszy. Poszedłem na kolej sypać nasyp pod tory, kupiłem sobie garnitur brązowy w białe prążki. Kopali staw we dworze, płacili pół złotego od kubika. Kupiłem płaszcz gabardynowy, koszulę, krawat, skarpetki. Myślałem nawet, żeby kupić zegarek i papierośnicę, i pewnie bym kupił, gdyby wojna nie wybuchła. Ale bez zegarka i papierośnicy lepiej chodziłem ubrany niż niejeden bogaty. Miałem i chusteczkę do nosa, co niektórzy nie wiedzieli, do czego to jest. Daleko by szukać drugiego takiego kawalera. Toteż nie było panny na zabawie, żeby ze mną nie chciała zatańczyć. Przebierało się jak w ulęgałkach. Zdarzało się, że po takiej zabawie wracałem do domu dopiero wieczorem na drugi dzień, witany przez ojca, jakbym z piekła wracał. Baw się, baw, jucho, to ani się obejrzysz, jak przebawisz życie. I co powiesz Panu Bogu, gdy ci przyjdzie umrzeć, żeś się bawił?

Ale co tam ojciec, dla niego aby tylko robota i Pan Bóg. A na bilet nigdy nie dał. To się ćwiartkę żyta ze strychu po kryjomu wyniosło i do Żyda za pół ceny. Albo jajów się podebrało, a matka potem, że jej kury coś nie noszą. Kiedyś gruszkę prawie całą obtrząsłem i zaniosłem robotnikom na kolej, dwa grosze za gruszkę. A raz hycel po wsi jeździł i skupował psy. Odwiązałem z łańcucha naszego Reksa i po zastodolu, po zastodolu, żeby nikt nie widział, wyprowadziłem go aż na koniec wsi i tam sprzedałem hyclowi, kiedy już odjeżdżał. Dobre było psisko, ale miała być zabawa w niedzielę w Boleszycach. Szkoda byłoby nie pójść, choć i psa szkoda. Łasił mi się do nóg, skomlał, jakby czuł. Zacząłem go pocieszać, co tam takie psie życie, Reks, jak twoje. Teraz nikt ci już nie każe na złodzieja szczekać. Będziesz w lepszym świecie służył. Psy też idą do nieba. Chodził potem ojciec kołowaty, rozpytując się po wsi, nie widzieliście naszego Reksa? Bo lubił go jak żadnego psa i pies ze.wszystkich najlepiej lubił ojca.

A raz tak nie było akurat zabawy. No i staliśmy w gromadzie chłopaków przed karczmą w niedzielę po południu. Panny jakoś z domów nie powychodziły jeszcze. Musiały pozmywać, posprzątać. Stare baby ciągnęły na nieszpory. Wypiłoby się, ale nikt groszem nie śmierdział. Żyd na borg nie chciał dać. bo każdy i tak miał po parę krech u niego. Słońce się zamgliło, jakby miało padać. A tu do wieczora jeszcze spory kawał. Ech. żeby tak się kto zjawił i choć piwo postawił. Alboby się pobić, tylko że nikt nikomu nawet nie przygadał, chopa-ki jakieś senne.

Aż tu nagle daleko, daleko w drodze tuman kurzu i trzy konie, a na koniach jeźdźcy. Któż to może jechać do wsi w niedzielę? Jakby wojskowe mundury. Podjeżdżają pod karczmę, osadzają konie, kapitan, porucznik i panna. Kapitan jak kapitan, porucznik tak samo. a panna, aż mi dech zaparło. W bryczesach, w oficerkach, przy ostrogach, w czarnej mycce z daszkiem na głowic, ze szpicrutą w ręce, nic. tylko anioł przebrany za jeźdźca. Kapitan się odzywa z konia:

– No. co, kawalery? W razie czego będzie miał się kto bić za ojczyznę! Jest tu co się napić w tej karczmie?

– Jest! Jest! – chłopaki się ożywiły i jeden przez drugiego. – Piwo! Kwas! I lemoniada!

A ja wlepiłem wzrok w anioła i patrzyłem jak w obraz. Ładne się zdarzały i dziewczyny we wsi, ale takiej śliczności jeszcze żem nie widział. Czy może tylko przez to. że w tym stroju i na koniu? A musiałem chyba mocno patrzyć, bo anioł też spoglądnął na mnie i uśmiechnął się. Potem kicnął leciutko z konia jakby kot z przypiecka. Zleźli też kapitan i porucznik.

– No. to potrzymajcie nam konie, kawalery. pójdziemy się coś napić! – rzekł kapitan.

Chłopaki rzucili się hurmą do trzymania. Potrzymać takie konie to nie byle co. Ale hola! Odgarnąłem wszystkich. Szymkowi kazali potrzymać.

– No, zjeżdżać! Bo przypieprzę któremu, to gwiazdy zobaczy!

Zebrałem wszystkie trzy cugle do kupy. omotałem na ręce. Tamci poszli się napić. Zaniedługo wyszli. Kapitan pierwszy wsiadł na konia.

– Dziękujemy kawalerze!

Za nim wsiadł porucznik. Potem anioł wsadził nogę w strzemię, ale czy za słabo się odbił. Dość, że raz i drugi, i jakby mu było do siodła za wysoko. I spogląda na mnie. No to prawą ręką chwyciłem ją pod tyłek, lewą trzymałem za cugle jej konia i wsadziłem ją w to siodło. A potem jakby mi to ręka sama ześlizgnęła się po jej udzie i po oficerku, do ostrogi i tam, przy tej ostrodze, uścisnąłem tę nogę. Przymknęła oczy na moment, potem się uśmiechnęła, ale jakoś smutno. W tym momencie ktoś mnie ciął przez głowę. Anioł krzyknął:

– Ach!

Odwróciłem się, to porucznik szpicrutą.

– Z rękami do wideł, ty chamie! – zasyczał wściekły. – A tu masz, żebyś nie czuł się pokrzywdzony. – I rzucił mi pieniądz pod nogi. Trzasnąłem na odlew konia jego w zad, aż podskoczył w siodle. I pojechali.

Chłopaki rzucili się podnosić. A ja ruszyłem do domu, bo za takie pieniądze pić? To jakby diabłu duszę sprzedał. Ale złapali mnie i siłą wepchnęli do karczmy. I od razu w szklankę i pij do dna, bo to twoja zasługa. Trza było, żeby jeszcze raz cię walnął i drugiego rzucił. No, i jak popiliśmy, jak zaczęliśmy się bić, tośmy karczmę roznieśli. Ławy, stoły, kutie, szklanki, co pod ręką tylko było, wszystko poszło w ruch. Któryś złapał antałek z piwem, jak kropnął o ziemię, to wszystkich nas piana zalała. Żyd się pod kontuar schował i darł się:

– Policja! Policja!

Wszystkie szyby w oknach wyleciały. Drzwi wypadły z zawiasów. A ja najlepszego kolegę, Ignasia Magdziarza, jak przez łeb butelką trzasnąłem, to aż klęknął i rozpłakał się:

– Za co, Szymuś? Za co?

Nie wiedziałem za co i też się rozpłakałem nad nim, bo wyglądał, jakby mu ten łeb ktoś w cebrzyku z świńską krwią umaczał.

– Nie wiem, Ignaś. Nie wiem. Może gdybyś ty mnie trzasnął, to nie trzasnąłbym cię ja. Ktoś musiał widać kogoś trzasnąć. Nie płacz. Pójdziemy kiedyś na zabawę, weźmiesz taką samą butelkę i mnie trzaśniesz ty. Słowa ci nie powiem. Jeszcze ci postawię.

Ale młody człowiek był. To gdy się weselił, weselił się z całej duszy, ze wszystkich sił, jakby go jutro miało nie być na tym świecie. A we mnie młodości było za dwóch, aż kipiało ze mnie. Nie było nigdy zła czy dobra chwila, była okazja się poweselić, to się człowiek weselił. W środku nieraz nic mu się nie chciało, a na wierzchu weselił się, hulał, pił, że hej! W środku nieraz smutny, a najsmutniejszego potrafił rozweselić. A u panien to już uchodziłem za najweselszego kawalera we wsi.

– Ech ty, Szymek, Szymek. Jak ty potrafisz rozweselać. Ani Błażek, ni Łukasz tak nie potrafią. Jakbyś diabła miał w sobie. Hi! hi! hi!

Bo dziewczyny lubią, żeby je najpierw rozweselić. Rozweselić to jakby rozgrzeszyć. I potem na resztę już ci łatwiej ją namówić. Spotkało się tę czy tamtą, jak z obiadem w pole szła, odprowadziło się kawałek, trochę się pożartowało, objęło ramieniem i na wieczór już leżałeś przy niej nad rzeką czy w sadzie. I nie bała się, że to grzech, bo w młodości, gdy się grzeszy, to się grzeszy uczciwie. I chciało się to czy tamto zobaczyć, to ci pokazała, dała nawet w ręce jak gołębia potrzymać. Czy w kościele na sumie, przysunął się człowiek aby do dziewczyny i szepnął jej do ucha:

– Spij dziś, Wikciu, w stodole.

I ani pies na niego nie zaszczekał, wrótnie nie skrzypnęły i drabina na siano była podstawiona. A siano z łąki co dopiero zwiezione, to dziewczyna jakby łąką ścieliła się pod tobą. I jak z łąki nagrzanej buchało z niej słonkiem. I pasikoników jakbyś słuchał z głową na tej łące, krew tak w niej szumiała.

Albo wystarczyło pójść w południe nad rzekę, gdzie dziewczyny się kąpały. A przeważnie nago się kąpały, mało która w koszuli. Rzeka czyściuteńka, aż słodziła po ciele, to czego się miały wstydzić. Konie się pławiło i żaden nigdy parchów nie dostał. Gęsi, kaczki same szły na wodę, nie trza było ich wyganiać. Ryby prawie że po wierzchu pływały. A po dnie aż mieniło się w oczach od różnych kamyków. Mógł sobie człowiek siąść na brzegu i bez końca patrzeć i patrzeć na tę rzekę, i nawet zadumać się, że płynie jak i jego życie. Taka była czyściuteńka.

A pisków, wrzasków! Z daleka było słychać, gdzie dziewczyny się kąpią. Rzeka im po pępek najwyżej sięgała, bo mało która umiała pływać. Toteż więcej ją tłamsiły, niż się w niej kąpały. Bryzgały się, przewracały, topiły jedna drugą, rzucały się pod prąd, z prądem, wgarniając tę rzekę w ramiona, albo kładły się na wznak i dawały się jej sennie nieść. I nawet nie widziały, że stoję na brzegu, za wierzbą czy krzakiem wikliny, i patrzę na ich piersi, brzuchy, uda, tyłki, kłębiące się w tej wodzie, tak ich ta woda tumaniła. Aż się dopiero któraś z tej wody ocknęła i w krzyk:

– Kryjta się, dziewczyny! Tam za drzewem Szymek!

– Bezwstydnik! Zbereźnik!

– Ksiądz ci rozgrzeszenia nie da!

– Jakby to nie wiedział, co dziewczyna ma! O, ma, popatrz sobie!

– Odejdź, Szymek, odejdź.

– Czemu nie, odejdę, tylko z Zosinymi łachami. Przyjdź tu, Zosiu, o, za tę wiklinę, to ci oddam.

– Oddaj, Szymek! Powiem mamie, to ożogiem cię wymłóci! Nie spojrzę na ciebie więcej. I nigdy na zabawie z tobą nie zatańczę! Oddaj, Szymuś, oddaj. Choć spódnicę mi zostaw, bo będę płakała.

– Idź, Zośka, idź, jak jedną zobaczy, a nie wszystkie, to nie będzie taki grzech.

I Zosia dąsała się, złościła, ale szła. A podeszła pod wiklinę, to się dalej odchodziło.

– Tu przyjdź, Zosiu, o, pod tę olszynę, to ci oddam. Tam dalej ci oddam. Jeszcze kawałeczek i ci oddam. Tu ci oddam. W tamtym słonku. W tamtym cieniu. Nie wstydź się tak, mnie nie musisz się wstydzić, a dziewczyn już nie widać. Słyszysz, jak się kąpią?

I Zosia szła. Coraz bliżej i bliżej.

A zimą szło się, gdzie pierze darli, groch łuskali. Zbierały się dziewczyny, chłopaki, starzy. Wieczory długie, nie było co robić, to się człowiek przynajmniej nasłuchał o duchach, diabłach, czarownicach, bo kiedyś pełno tego we wsi było, żyli razem z ludźmi, ze stworzeniem. No, a potem późno, czas się rozejść do domów. A wiadomo, że duchy, diabły, czarownice tylko nocami chodzą i najgorzej na dziewczyny łase. Jeszcze jak która po sąsiedzku mieszkała, to pół biedy. Wyszła gospodyni czy gospodarz z latarką przed sień, poświecili, postali, póki w sąsiedniej chałupie drzwi nie zaskrzypiały. Ale dalsze trzeba było odprowadzać. To się przeważnie wybierało taką, co najgorzej się bała albo najdalej mieszkała. A nawet nie musiało się wybierać. Znali mnie, że mógłbym na kraj świata w najciemniejszą noc iść, bo w żadne duchy, diabły, czarownice nie wierzyłem, choć posłuchać lubiłem, jak się innym zjawiały. To dziewczyna albo sama:

– Szymuś, odprowadzisz mnie? Z tobą się nie będą bała. Albo gospodyni:

– Odprowadź, Szymek, Magdę, dziewczę aż pod lasem mieszka. Strach iść samej.

A że nic tak nie zbliża jak strach czy daleka droga, to nieraz już za progiem dziewczyna wtulała się w ciebie, w bok ci wlazła, głowę gdzieś złożyła, a ty ją ramieniem objąłeś aż na drugą stronę. Śnieg wam pod stopami skrzypiał. Cicho, pusto, nigdzie żywej duszy, to się już po paru krokach dała pocałować. A tu jeszcze gwiazd na niebie jak ulęgałek na gruszce, przystanęło się, w te gwiazdy popatrzyło. Która twoja? Bo ta moja. To bliziutko się mają. I znowu się pocałowało, jakby gwiazda gwiazdę. I tak po tych gwiazdach szło się do samej chałupy. A jak starzy mocno spali, to i pod pierzynę się zaszło.

Choć wolałem lato od zimy. Latem świat na oścież otwarty, sady. łąki, pola, las, kopki, sterty, zagajniki. Niepotrzebna ci chałupa, wystarczyło niebo nad głową. Latem krew w dziewczynach gorętsza, bo w polach nagrzane. Latem nie musiałeś się nawet za nimi uganiać, bo ci same w ręce lazły. Czasem ty na swoim polu jęczmień kosą kładłeś, a ona na swoim obok rżnęła sierpem pszenicę, to wystarczyło z twojego jęczmienia przejść na jej pszenicę.

– Pomogę ci, Haniu. Albo i sama:

– Nie przyszedłbyś, Szymuś? Tyle naszego, póki nie skoszone.

A w pszenicy nie trza żadnych umizgów. Pszenica jakby rozebrane łoże. Pszenica gorąca, słońce nad pszenicą. Dziewczyna się słała, a ty ją z kłosami, z ziarnem, jakbyś gołymi rękami chleb z pieca wyjmował.

Diabeł widać mnie podkusił, żeby zasiać pszenicę po tamtej stronie drogi. Miałem sadzić kartofle, ale przyszedł Antek Kwiecień pożyczyć łopaty i tak gadu. gadu, co siejesz, co sadzisz i że szkoda takiej ziemi, za drogą, na kartofle. Kartofle byle gdzie posadzisz. A tam ziemia wymarzona na pszenicę. Równiuteńka, nie namachasz się i rok będzie dobry na pszenicę. O, bociany nie myślą jeszcze odlatywać. Siej pszenicę. Pszenica ci się uda. to byś dwa razy musiał tyle kartofli posadzić. I udała się, nie powiem. Słoma na wysokość mnie, kłos w kłos jak mój każdy palec, ziarno grube, tłuste. Kto tylko przechodził, ależ to pszenica, pszenica, będziesz ziarna miał jak złota. Aż przyjemność było kosić. Zresztą i pogoda dopisała, jakby chciała tej pszenicy dorównać. Raz tyłka pokąpało, ale to nie więcej niżby psu na ogon. Zacząłem już liczyć, ile worków trza mi będzie jak wymłócę, ile sobie zostawię, ile pójdzie na sprzedaż. O, wart Antek Kwiecień, żeby mu postawić. Niech tylko skończę zwozić.

Zwoziłem caluteńką sobotę aż do późnej nocy i liczyłem, że w poniedziałek dokończę. Koń odpocznie przez niedzielę, poje sobie owsa, będzie chodził w poniedziałek jak maszyna. A i człowiek po niedzieli będzie trochę raźniejszy.

W niedzielę był akurat odpust na Matkę Boską Zielną. A że od dzieciństwa lubiłem odpusty, poszedłem. Ale to już nie te odpusty co dawniej. Dwie, trzy furmanki, a tak samochody, motory. I więcej obcych niż swoich. Nie wiadomo, skąd to wszystko przyjeżdża i po co? Obwarzanki bez żadnego smaku, woda, proszki i mąka, a dawniej, jakie chciałeś. I w ogóle do kupienia nie ma połowy tego, co dawniej. Dawniej kramów dwa, trzy rzędy dookoła muru kościelnego i na każdym pełno wszystkiego, a łakoci to już góry. Nie był człowiek dzieckiem, a ślina mu aż nieraz ciekła. I co tylko dusza zapragnęła, można było kupić. I wszystkie stworzenia, jakie tylko są na świecie. I wszystkich świętych. Matki Boskie duże. małe, w chustkach, w wiankach, w koronach, z Dzieciątkiem na ręku i bez. Panów Jezusów na krzyżu i upadłych pod krzyżem, na Golgocie, z barankiem, zmartwychwstałych. Całe wiązki różańców, korali, różnych świecidełek. A już organki, szable, trąbki, fujarki, gwizdki i co tylko dziecko zapragnęło, to na każdym kramie. Mogłeś kupić i maść na odciski, szuwaks do butów, osełki do ostrzenia noży. Można było posłuchać przygód z wojen, z zaraz. z szerokiego świata. Tu śpiewali i grali o zbójach, buntownikach, złych dzieciach, co ojców wygnały, i jeszcze gorszych macochach. Tam przepowiadali, co się zdarzy za rok. dziesięć, sto lat, i nawet niejedno się z tego sprawdziło. Mogłeś pograć w czarno-białe, w kółka, w kości, na wędkę czy postrzelać na strzelnicy. Mogłeś zęba na poczekaniu wyrwać, jak cię bolał. I przyszczypka do buta przybić. I zdjęcie se zrobić na pamiątkę w samolocie, na wielbłądzie, w stroju generała czy z panną w wyciętym sercu.

A co dzisiaj? Aby tylko od ludzi pieniądze wyłudzić. A ludzie jak te małpy, byle czym się dają omamić. I kupują, kupują, co im tylko pod rękę się nawinie, aż do kramów trudno się docisnąć. Choć gdybym nawet chciał co kupić, to komu?

Kupiłem tylko Matkę Boską w niebieskiej sukience. Stłukłem kiedyś taką samą matce przed laty. Przyniosła ją sobie z pielgrzymki jeszcze za panieńskich czasów. Biłem muchy, bo nalazło ich do izby, że usiedzieć spokojnie nie dały. jeszcze były jakieś takie kąśliwe jak przed burzą. Matka gotowała obiad, a Matka Boska stała na takiej półeczce. I akurat mucha na niej siadła, walnąłem, ale jakoś nieszczęśliwie, że mucha uciekła, a Matka Boska zleciała na ziemię. Zesztywniałem cały, a matka krzyknęła:

– Jezusie, zbił! – I spojrzała na mnie takimi oczami, jakbym jej największą krzywdę zrobił. A potem wyjęła z kuferka czystą białą szmatę i zaczęła w nią zbierać te rozbite szczątki. Może i płakała, chociaż nie widziałem, bo miała twarz ku ziemi pochyloną.

– Kupię matce taką samą – powiedziałem po chwili.

– Już takiej nie kupisz – odrzekła ze smutkiem. – Zawsze do niej się za was modliłam. Ona wszystko wiedziała.

Rozglądałem się później na różnych odpustach, ale takiej samej jakoś nie mogłem nigdy spotkać. Później przyszła wojna. A po wojnie coraz mniej się chodziło po odpustach. I odpusty jakby coraz wstydliwsze się robiły, byle jaką Matkę Boską trudno było dostać, a co dopiero taką samą. A choć matka umarła, dalej się rozglądałem bo siedziało to we mnie jak kolec.

Potem poszedłem na strzelnicę spróbować, jakie jeszcze mam oko. Od najmłodszych lat lubiłem postrzelać sobie na odpuście. Okazało się, że prościutkie jak za dawnych czasów. Pierwsze pięć strzałów i wszystkie trafione. Drugie pięć tak samo. Prawie że bez celowania, trach, trach, trach, i dawaj pan te kwiatki, bo do kwiatków z bibuły się strzelało, a właściwie to do nitek, co te kwiatki wisiały na nich. Była i tarcza, ale do tarczy, czarne kółko jak spodek w środku, to byle patałach przymierzy się i trafi, do tego nic się nie wygrywało. A każdy zestrzelony kwiatek twój. Ludzie, co się ich przy strzelnicy gromada zebrała, smarki, kawalery, panny, dorośli, aż dech zapierali. A ten od strzelnicy zaczął strzelbę mi wyrywać.

– Panie, coś pan, daj się pan młodym pobawić.

Ale na złość kazałem mu dać jeszcze pięć. I znów wszystkie pięć trafione. Kwiatki dałem Irce Kwiatkoszczance, bo z najmłodszych panien we wsi najwięcej ona mi się podoba.

– Masz, Iruś, bo ten twój kawaler ci tam nie ustrzeli. Takie to i kawalery dzisiaj. – To aż podskoczyła i w policzek mnie pocałowała, bo patrzyli razem z tym swoim Zbyszkiem, jak strzelałem.

Na koniec kupiłem dwie wiązki obwarzanków, bo miałem po południu iść na telewizję do Stacha Sobieraja, a jego Darek wujku na mnie woła i kiedy tylko zajdę, wciąż mu o partyzantce opowiadaj, choćby w kółko to samo. Mówię mu nieraz:

– Daruś, nie pamiętam już.

– To opowiadaj, co pamiętasz. Albo:

– Już ci to opowiadałem.

– To opowiedz jeszcze raz – i gębę aż otwiera. A przeważnie, czy żem kogo zabił i jak to było. To jak dziecku nie przynieść choć tych obwarzanków.

Ugotowałem na obiad kapuśniaku z boczkiem. Dobry był kapuśniak. Zjedliśmy po dwa talerze, osobno kapuśniak, osobno boczek z chlebem. Widziałem, że i Michałowi smakował.

– Smakuje ci? – spytałem go. Ale jak zawsze nic nie odpowiedział. Pozmywałem. Obrządziłem stworzenia. I zacząłem się zbierać na tę telewizję. ‘ (

Ale wychodzę na dwór i widzę, coś chłopy zaczynają w pole jechać. Jedzie Stach Partyka, Barański, Socha. Jedzie ten, tamten.

– A ty co? – pyta mi się Heniek Maszczyk. – Nie stój tak. Rozbieraj się i w pole. Nie widzisz, chmura idzie, będzie lało. Dobrze i choć jedna, dwie fury.

Rozglądam się po niebie, gdzie mu będzie lało? Słońce jaśniuteńkie, niebo jak bławatek. Trochę znad zachodu jakiś ciemny kłąb wystaje, ale to może być i na pogodę. Albo bokiem przejdzie.

– Gdzie ci będzie lało – mówię. – Spójrz na niebo.

– Co tam niebo, radio gadało. Wio! – I pojechał.

Stanąłem, myślę, szkoda by, jakby zmokło. Pszenica jak żadnego roku udana. A tu nie wiadomo, pokropi tylko czy rozpada się. A jak się rozpada, to może padać i padać. A ty patrz wciąż w niebo, wyglądaj przez okno i martw się, że masz pszenicę nie zwiezioną. Już ci się wydaje, że jakby z tamtej strony trochę przejaśniało. Ale znowu kogut u Maszczyka pieje, będzie dalej padało. Kury się trzepierzą, widać się to nie skończy. Kot by na przypiecku tylko siedział, niech to jasny szlag. A twoja pszenica tam moknie i moknie, aż cię serce boli.

Do tego niedawno śniła mi się matka. Miesiła ciasto na chleb, ale w jakiejś takiej dzieży jak pół izby, że nie było się gdzie pomieścić, tylkośmy pod ścianami stali. I matka o połowę młodsza, niż kiedy umierała. W nocnej koszuli, boso, a zgrzana, że pot z niej strumieniami spływał, klęczała przy tej dzieży i wpychała raz po raz rękę powyżej łokcia. Ale ciasto nie chciało jej się jakoś zmieszać. Miesiła i miesiła, a woda wciąż osobno i mąka osobno.

– Może byśmy tak wszyscy pomiesili – powiedziałem – to by prędzej poszło?

– Kiedy to moja kara – powiedziała matka.:Na to odezwał srę ojciec:

– Tak już jest na tamtym świecie, że co kto tutaj robił, to i tam robi. Pójdę i ja konia napoić. – I wyszedł. A pod oknem stał ktoś tyłem do izby i wszystkim się wydawało, że to Michał, choć nikt nie widział jego twarzy. Nie wiadomo było, czy jest stary, czy młody. Miał na sobie nowiutki garnitur, na nogach lakierki, a na głowie zmysiały kapelusz, który ojciec do młócenia zakładał, żeby mu plewy we włosy nie właziły. I tylko po tym kapeluszu mogło się wydawać, że to Michak Ale nikt nie śmiał go zapytać, czyś ty Michał? A on tak samo jakby nie wiedział, że jest między nami, i tylko patrzył wciąż w to okno. Aż znów się odezwała matka:

– Zdejmij, synku, ten kapelusz z głowy. Nie rań serca matce. Chleb się, widzisz, piecze.

Na to Antek przyciszonym głosem:

– Matka go się spyta, czy lubi podpłomyk. Michał lubił.

Nagle jakieś dziecko w kołysce zakwiliło. Skąd kołyska się wzięła? Nie było kołyski w izbie. Matka wstała znad dzieży i wyjęła to dziecko z kołyski, a to jakby był malutki Michał, choć ten przy oknie dalej stał i gdyby to był Michał, toby może odwrócił głowę na swój płacz. Swój płacz się nawet z dawien dawna pozna.

– O, zsiusiało się biedactwo – powiedziała matka i wyjęła spod koszuli pierś młodą jak u panny, wsadzając ją dziecku w usta. A na to wszedł ojciec i powiedział:

– No, to mamy Wigilię. Chleb by trza ze strychu przynieść. Skocz no, Szymek.

Zaprzęgnąłem konia i wio!

Z pierwszą furą nie czekałem nawet długo, żeby się wydostać z pól na drogę. Jedno, drugie, trzecie auto, potem znów jedno, drugie, trzecie, potem dłuższa przerwa i dopiero tam dalej auta. Przyciąłem koniowi, wdrapał się na asfalt, co prawda jak wściekłe psy trąbili, że im drogę zajechałem, ale mam was w dupie, hamujta, droga tak samo dla koni i wozów.

Z drugą nie poszło mi tak gładko. Popołudnie już się dobrze przechyliło, aut przybywało, przerwy między nimi coraz mniejsze, a tu wozem ze snopkami i w jednego konia nie wyjedziesz tak raz, dwa z polnej drogi na asfalt. Bo droga wyżej pól idzie i skręt w lewo trza od razu zrobić. Zszedłem z wozu, wziąłem konia za uzdę i ruszyłem przodem. Jakby przez głębinę, krok za krokiem i co krok prrry! Stój! A auta tylko mig, mig przed nami, trąbią, świecą. Koń się naparł, chce iść, fura ściąga go do tyłu, bo tylne koła jeszcze w polach, nisko. A ty trzymaj go, to znów ciągnij, aż się cały zgrzałem. I koniowi piana z pyska aż ciekła. Ale w końcu przejechaliśmy. Choć przy pustej drodze to bym za ten czas z trzecią furą już obracał.

Podjeżdżam z trzecią, a tu stary Kuś stoją przed drogą ze snopkami i czekają. A auta już jedno za drugim, jedno za drugim, w tę i w tamtą, ani przerwy między nimi. Jakby się chmura z nimi oberwała i waliła tą drogą.

– Co, nie dają przejechać? – pytam się starego.

– Ano, nie dają.

– Długo już stoicie?

– Ano, stoję.

– Próbowaliście?

– Ano, próbowałem.:

– No i co?

– Ano, nic. Dalej stoję.

– Tak to do usranej śmierci można stać!

– Ano, można, co poradzisz?

– Jechać!

– Ano, jedź.

– Niech to jasny szlag! Wyjąć tylko dyszla i młócić!

– Jak ich cierpliwością nie przemożesz, to i dyszlem na nic. O, masz różaniec, pomódl się i ci złość minie. Mnie tak zawsze mija. Jak gdzieś idę coś załatwić, do gminy, do geesu, to biorę różaniec, wyciągam i paciorek za paciorkiem, paciorek za paciorkiem, i żeby nie wiem ile trzeba było czekać, to jakbym nie czekał. No, chcesz?

– Mam gdzieś wasz różaniec!

– Nie bluźnij, bo i Boga od nas odwrócisz. A tylko on nam został.

Więcej zły na Kusia byłem niż na te auta. Że też pierwsi musieli do drogi dojechać. Siedzieli teraz jakby nigdy nic na snopkach, bat, lejce wsadzili między nogi, a w rękach przebierali różaniec i pewnie im się wydawało, że na ławce pod chałupą siedzą. A na ławce pod chałupą czas jak pies u nóg człowieka leży i się grzeje czy o tamtym świecie myśli. Zresztą mieli ponad osiemdziesiąt lat. kobieta im dawno pomarła, syny do miasta odeszli, to gdzie się mieli spieszyć. A ja chciałem jeszcze raz obrócić prócz tego razu, a gdyby się dało, to i dwa. Niedzielę już człowiek poświęcił, niechby coś ubyło zwożenia. I na niebie jakby coraz gorzej na deszcz się zanosiło. Znad zachodu drugie tyle kłębów wychynęło.

Zaniedługo dojechał do nas Marzec Wicek, też z pełnym wozem snopków.

– Stoita?

– Stoimy.

– Prrry! – Zatrzymał konia, omal że wbijając się dyszlem w moje snopki. – No, to postoimy, zdaje mi się. I gdzie to, cholery, tak jadą? Na dupach usiedzieć już ludzie nie mogą. O, widać nie będzie już z niedzieli pożytku. Trza by jakiś inny dzień na święto wymyślić.

– To i inny Bóg musiałby przyjść – obruszył się Kuś.

– To niech przyjdzie, jak ma tak być!

Potem dojechał Heniek Maszczyk ze swoją Terenią. I to samo: – Stoita?

– Stoimy.

Podobała mi się ta jego Terenia. Nie mógł to się człowiek te dwadzieścia lat później urodzić? Aż żal mi jej było. że taką urodę przy żniwach marnuje. Widząc nas stojących, zsunęła się ze snopków.

– Pójdę, Heniuś, trza dziecko nakarmić. A wam nie wiadomo, jak tu długo przyjdzie stać. – I poszła na przełaj przez pola.

A auta bez przerwy. Jeden wielki sznur. Potem dojechali Syta, Barański, Franek Jędrys i każdy to samo:

– Stoita?

– Stoimy. – Jakby szczęść Boże, a my im Panie Boże zapłać. Zrobiła się w końcu kolejka chyba z dziesięć fur, z Kusiem na przedzie jakby z czujką.

– Wypatrujcie, Bartłomieju, wypatrujcie! Jakby tylko co, to od razu konia po dupie i wio!

– Adyć wypatruję – zgniewali się. – Ale nie widzisz? Jadą. Moja, panie, wina, że im się w chałupach przykrzy? – A po chwili dobrotliwie: – Hej, Szymek! Nie wiesz, panie, czego te auta tak pofarbowane? Na zielono, czerwono i Bóg wie jak? Niby konie też są różnej maści. Ale konie już się takie rodzą. Choć raz tak, panie, złodzieje ukradli cztery konie we dworze i przemalowali dwa na karę, a dwa na kasztanki. Pojechali na targ i by może sprzedali, bo już kupców mieli. Ale dżdżyć zaczęło. Patrzą ludzie, a tu cud, konie maść zmieniają. Z karych bułanki się robią, a z kasztanów siwki. Tak jak dzisiaj, przy pogodzie, na pewno by sprzedali. Ale jutro już, kto wie. Będzie chyba padać. Choć w takim aucie pada czy nie pada. a im wygodniutko, mięciutko. Jadą sobie w świat. Nie to, co człowiek, był we świecie tyle co na wojnie. Albo na jarmark jak się pojechało. Ale to znów trzeba było czekać, aż ogórki urosną. Ogórków się narwało, baba się wystroiła i wio! do Karasina, bo tam lepiej płacili. A sprzedało się, to do karczmy. O, wielka była pani ta moja Walerka. Żeby ci się kiedy okowity napiła. Rum tylko. Żyd już znał ją i się nawet nie pytał. A kiedy se wypiła, zaczynała śpiewać. Piękny miała głos. Nieraz cały utarg za ogórki poszedł. A kapustę, panie, warzyła jak nikt na świecie. Nakrajała czarnej rzepy, czosnku, cebuli, nasypała kminku, a do tego sadła wrzuciła albo skórek ze słoniny. I jak się to na kuchni już ugotowało, to potem na mróz zimą. I stało całą noc. A na drugi dzień się w piecu rozpaliło i do pieca. Z tydzień się potem jadło. A kiedy umierała, mówi do mnie, masz wszystko poprane i poprasowane, Bartuś. Izbę ci nawet obieliłam. Miałam ci kapusty jeszcze uwarzyć, ale mi już nie dał Pan Bóg. Sam se musisz uwarzyć.

– Nie gadajcie tyle, Bartłomieju. Patrzcie – powiedziałem, ale tak, żeby nie urazić starego.

Przestali i jakoś się tak dziwnie przykulili, a od tyłu nie było widać, czy się tak zacięli w tym patrzeniu na auta, czy się modlą.

– Hej, Bartłomieju?! Spicie?!

– Gdzie bym miał tam spać. – Obrócili się ze złością w moją stronę. – Myślisz, panie, że nie stałem na warcie? Ho! ho! Jeszcze ciebie na świecie nie było, jak byłem żołnierzem.

Ale już po chwili wskazując batem na drogę, prawie z uciechą zawołali:

– Ty, Szymek, popatrz no, jak ten zielony goni tego czerwonego. A ten mu się nie daje. Zuch, jucha. Choć mniejszy. Nagle z tyłu Franek Jędrys krzyknął:

– Hej, tam! Uważajta! Za tym czerwonym przerwa! Jak tylko przeleci, niech Kuś ruszają! A ty, Szymek, za nimi!

Już nawet widać było od zakrętu większą przerwę między autami. Bo za tym czarnym następne auto w zakręt dopiero wchodziło, a to czarne już na nas nadjeżdżało. Zdarłem konia lejcami, bat uniosłem, tylko przyciąć i wio! za Kusiem wóz w wóz, a staremu rzuciłem:

– Uwaga, Bartłomieju! Hej! Teraz! Jedźcie! Wio!

Ale zamiast od razu szarpnąć lejcami, to się musieli poprawić, lejce z prawej do lewej garści przełożyć i nawet porządnie nimi nie szarpnęli, tylko aby majtnęli, jakby spod chałupy ruszali, że kobyła się w pierwszej chwili nie spostrzegła, czego od niej chcą. Dopiero na wio! Ale to wio! też było jak gdyby pługiem ziemię napoczynał: wiooo! Toteż tyle, co się naprężyła, wóz drgnął i musieli się zatrzymać, bo za późno było. Tamto auto za przerwą już pod fury nadjeżdżało, a za nim, jak wąż, auta i auta, że końca ich nie było widać.

– Niech to krew zaleje! – wściekłem się na Kusia. Tym bardziej że szybciej niż oni ruszyłem i wbiłem się dyszlem w ich snopki, aż łeb mojemu koniowi skręciło. – W dupieście. nie w wojsku byli! Z takim guzdraniem byście dnia nie powojowali! Ziemię byście dawno gryźli! Że też was, cholera, na koniec nie zaniosło, tylko musiało na początek! Wystarczyło, przednimi nogami żeby kobyła na asfalt wylazła! Batem ją trza było. nie lejcami! Przysiepać, nie żałować! – I z tej wściekłości zdarłem swojego konia z wszystkich sił, aż mu naszelnik łba o mało nie urwał i przylałem mu raz i drugi, bo nie tak łatwo cofnąć z pełną furą snopków.

Wściekły się i na innych furach chłopy.

– Kurwa jego mać!

– A niech to piorun jasny!

– Poprawiać się musieli!

– Trza się było jeszcze przeżegnać!

– Staną taki, krucyfiks, i jak słup! Ani ich ominąć, ani przejechać!

– Żegnać się z tym światem, a nie zboże zwozić!

– Albo synów za dupę z miasta i niech robią!

– Życia im zostało jak brudu za pazurem, a się ziemi nawie-rzyć nie mogą! Dosyć jej będziecie mieli, kiedywas przywali!

– Zamiast ziemię oddać państwu, to ją męczą!

– Wieś ma naprzód iść! Jak ma iść, kiej pełno takich szwańców na jej drodze!

Złorzeczenia, klątwy, urągania jak burza przewalały się nad Kusiem. A ten skulili się tylko, wciągnęli głowę, ramiona i tak trwali czekając, aż ta burza minie. Albo może przebierali gdzieś tam, na podołku paciorki różańca, jak gdyby w gminie czy w geesie na swoją kolej czekali. Żal mi się ich w końcu zrobiło, złość mi zresztą już przeszła, bo i co tu się złościć nie na tego, kto winien, i zawołałem:

– Hej, Bartłomieju! Może przesiądziecie się na moją furę, a ja waszą poprowadzę?!

Nie myślałem, że ich aż tak do żywego dotknę.

– Co się będę przesiadał. Bo to źle mi na mojej? Dłużej niż ty jestem gospodarzem. I morgów też mam więcej od ciebie. Nikt za mnie nie orze, nie sieje, to i nie musi moją furą jechać. Osiemdziesiąt dwa lata, to miałem się kiedy ‘nauczyć gospodarzyć.

Na to któryś z chłopów:

– Osiemdziesiąt dwa lata i życia im szkoda, cholera jasna! A ktoś trzasnął z bata, aż drgawki po koniach przeszły. Kuś wolniutko obrócili się na fury, popatrzyli po nas jakoś dziwnie i rzekli:

– Nie życia, a kobyły.

I wszystkim nagle wstyd się zrobiło. Nikt się słowem nie odezwał ni w te, ni we wte. Ktoś tam tylko ściągnął konia lejcami cichuteńko prrry! i też nie dlatego, że mu koń stał niespokojnie, tylko że go może lejce zaczęły w ręce parzyć. Nawet zakurzyć nikt nie sięgnął do kieszeni, żeby sobie zakurzyć. A to przecież najlepszy ratunek, gdy mowę odejmie albo sumienie zaboli. A z Kusia jakby żal jakiś zaczął wyłazić. I może nie na chłopów, tylko tak w ogóle:

– Osiemnaście roków jej, panie, minęło, to dobrze, że choć ciągnie. Bo to tyle samo, co by psu dziesięć, a człowiekowi zależy, ile kto ma przeznaczone. Kruki tylko żyją dłużej. Ale gdzie masz teraz kruki! Wrony, gawrony, a ludzie na wszystko kruki, kruki. Już mi raz, panie, nie żyła. Kartoflisko orałem i coś mi zaczęła nadstawać, to smyrgnąłem końcem bata i wołam wio! A ta wtedy bęc, panie, na kolana, a z kolan zwaliła się na bok. Podleciałem, że może ją kolka sparła. Złapałem za uzdę i ciągnę, wstań. Myślę, batem ją spróbuję. Przysiepa-łem, ale widzę, panie, że to śmierć, nie kolka. Łeb wygięła, a wstać już nie może. Co tu zrobić? Poradź, Panie Boże, kobyła mi zdycha. Ale z nieba głucho. Tylko wrony, gawrony kra! kra! No, to przykucnąłem, wziąłem jej łeb na kolana, przytuliłem i mówię, wstań, chcesz mnie w połowie kartofliska zostawić? Razem już umrzemy. Długo? Wstań. Tyleśmy się razem napracowali, a umrzeć miałoby każde osobno? Z raz, ze dwa jeszcze na to pole przyjedziemy i koniec. A może tylko to kartoflisko da nam Pan Bóg aby skończyć, nic więcej. Wstań. I wstała.

Zasapali się, zakasłali, aż się w piersi bić zaczęli, bo nie mogło im się coś oderwać, wycharczeli się, splunęli i znowu się do fur odchylili, ciągnąc dalej:

– A raz, panie, mój dziad, Mikołaj, opowiadał, że kiedyś dawno temu Bóg rozdawał bogactwa. Zwołał wszystkich ludzi, jacy byli na ziemi, bp chciał sprawiedliwie porozdawać. Ale najpierwsze zjechali się książęta, sędzię, kupcy i inni bogacze. Jechali brykami, karetami, wolantami. I do tego na prześcigi, stangrety prali konie, aż biczyska łamali. A chłopy jak to chłopy, miał kto nawet konia, to mu szkoda było, i piechotą szły. A choć to do Pana Boga, ale kawałek drogi. No i kiedy zaszły, to już Pan Bóg wszystko tamtym porozdawał. Zmartwił się bardzo Pan Bóg, że to nie byli jeszcze wszyscy ludzie, bo tamci mu powiedzieli, że oni są wszyscy. A do tego, widzi, chłopy licho odziane. Na nogach łapcie z lipowego łyka, na grzbietach zgrzebne koszule, w pasie powrozami przepasane. Czapek nawet nie mieli, żeby zdjąć przed Panem Bogiem-. I jeszcze gorzej się Pan Bóg zmartwił.

– Co by wam tu dać, moi złoci ludkowie? – powiada. – Wszy-stkom porozdawał. Została mi jeno ta cierniowa korona na głowie i ten kawałek szaty Bożej, co ją na mnie widzicie. Jako i wy ubogi jestem.

I tak jak siedział, podparł się pod brodę, głowę przechylił i myśli, myśli. Chłopy widzą, że nic z tego, i któryś powiada:

– No, to już pójdziemy, Panie Boże. A na to Pan Bóg:

– Czekajcie. Dam wam trochę cierpliwości mojej. Weźmijcie ją sobie, a wszystko przetrzymacie. Bo cierpliwość będzie człowiekowi potrzebniejsza niż bogactwa.

Zamyślili się Kuś, zapatrzyli na jadące auta. I na furach wszyscy za ich przykładem tak samo zapatrzyli się na jadące auta. I może nawet trochę mniejszy żal do tych aut czuli. Wtem, pokazując batem w stronę drogi, Kuś wykrzyknął:

– O, dwieście!

– Co dwieście? – zdziwiłem się.

– Przejechało ich.

– I po co liczycie? Szkoda czasu i niewarci tego.

– Ano, jak się co innego nie da, to choć liczyć trzeba. Ojciec mój nieboszczyk, świeć, Panie, nad jego duszą, wciąż mi przykazywał, licz, licz. synu, bo się może przydać. Raz tak, panie, latem leżeliśmy w niedzielę w sadzie pod jabłonką, a kawaler już byłem. Ojciec nic nie mówi, to i ja nic nie mówię. Ojciec zesunął kapelusz na czoło, myślę sobie, śpi pewnie. To i ja przymknąłem oczy. Aż tu nagle powiada:

– Trzy tysiące pięćset osiemdziesiąt trzy.

– Co trzy tysiące pięćset osiemdziesiąt trzy, tata? – pytam go się, bo myślałem, że mu się coś śni.

– Jabłek jest na drzewie – powiada.

– Skąd tata wie?

– Policzyłem. Zawsze liczę, kiedy mnie coś gniecie. I ty licz. Zacznij od malin. Malin na krzaku niewiele, to się nie namęczysz. Potem spróbuj policzyć tarki na tarninie. Potem rozłup makówkę i policz wszystkie ziarnka. Wyjdź na jakiś wzgórek, policz pola, łąki, miedze. I licz, co tylko ci się przed oczy nawinie, gołębie, chmury, ludzi na pogrzebach, sztachety w płotach, kamienie w rzece. Aby tylko nie próżnuj. A gdyby ci się tak kiedyś udało gwiazdy nocą na niebie policzyć, będziesz mógł powiedzieć, że jesteś cierpliwy i wszystko przemożesz. Mnie się nie udało, ale ty popróbuj, może ci się uda.

– Hej! Bartłomieju! – ktoś się z dalszych wozów zadarł. – Jakby przerwa się zrobiła, jedźcie!

Choć nie zanosiło się na żadną przerwę. Auta jechały coraz gęściej. Już im ciasno zaczynało się robić, trąbiły na siebie, błyskały światłami, hamowały jedno przed drugim.

– Fury zboża po ludzku cholery zwieźć nie dadzą! – krzyknął Wicek Marzec za moimi plecami. – Ale żreć, to by żarły. I wciąż mało i mało!

Złość zaczęła od nowa buchać z fur.

– Namnożyło się jak gadów!

– O, nie gady one, nie gady, Wincenty, to zaraza]

– Czy już Boga na nich nie ma?!

– Co tu Bóg pomoże?! Bóg stworzył świat bez aut! A ich musiał diabeł.

– Zaraz diabeł. A jakim dębem by zawalić drogę i niech się pie-roństwo zabija.

Nagle Stach Brożyna, stanąwszy okrakiem na snopkach, zaczął batem w stronę drogi wywijać.

– Hej, wy! Zatrzymajta się, cholery! Przejedziemy tylko i jedźta dalej! – Aż konie mu się od tego wywijania spłoszyły. Szarpnęły i zwalił się na snopki jak długi. Wszyscy śmiechem ryknęli. Ale Stach nie dawał za wygraną, znowu podniósł się: – Hej, wy! – Ale widząc, że na nic to przekrzykiwanie się z autami, zaczął judzić chłopów: – Hej, chłopy! Czy to my barany?! Niech no wyjdzie który na drogę i rękami powywija! Może zatrzymają się!

– E, tam zatrzymają ci się. Wszyscy jakbyśmy tak wyszli, może by ich zastawił.

– A czy to woda, żeby ich zastawiać?! Na takich tylko kosy, widły, kłonice! Z nimi zawsze tak, panie!

– Albo kamieniami po szybach!

Gniew przetaczał się po furach. Nawet Kusia ten gniew porwał i krzyczeli:

– Na nich tylko krzyż! Krzyż by ich zatrzymał! O, na krzyż nie ma mocnych! Skoczyć, panie, do kościoła! Daleko? Przynieść krzyż i z krzyżem wyjść! Ksiądz by nie odmówił. Powiedzieć, że się drogi ze zbożem przejechać nie może.

– Pieprzycie! Na nich krzyż to jakby splunąć im pod koła.

– Tfu, zaraza, bezbożnik. Krzyż mu pieprzę – aż w głosie im zachrypiało. – Jeszcze ci ten krzyż przyjdzie błagać, jucho. A po co się przy drogach krzyże stawia, kapliczki, figury? Żeby cię nic złego nie spotkało, jakbyś szedł czy jechał. Albo na rozstajach? Żebyś wiedział, w którą stronę iść, jak zbłądzisz! W tamtą wojnęśmy, panie, szli raz drogą jak ta. I wojskośmy byli, nie cywile. I gdzie tam węziej było. I nie było asfaltów jak teraz, tylko kurz. A z drugiej strony szedł pogrzeb i krzyż na przedzie. Ledwo my usłyszeli „Wieczne odpoczywanie”, a dowódca, nie kurzyć! Nogi wyżej!

.W tym momencie Stach Brożyna, który stał przy swojej furze i sikał, podleciał do fury Kusia, zapinając jeszcze po drodze rozporek. • – Spieprzajcie! Sakramencka! – I tak jak trzymał bat, przysiepał Kusiowej kobyle raz i drugi. – To przez was. przez was tu stoimy! Wio! Wio!

Kobyła naprężyła się, szarpnęła. Kuś zaparli się całym sobą na lejcach, aż jej łeb skrzywiło, i nie puszczali.

– Prrry! Stój! Co ci ona winna, ty zbóju!

A Stach rozwścieczony przełożył bat do prawej ręki i siepał kobyłę po grzbiecie, po bokach, po nogach.

– Wio! Wio! Ty taka owaka! Naprzód! Hej!

I pewnie by musiała ruszyć z tego bicia na auta. bo nie miała wyjścia, ale Kuś się położyli plecami na snopkach, nie puszczając lejców z rąk, i trzymali, ile tylko sił w ich starym ciele. I kobyła rzucała zdartym łbem, napierała na dyszel, w lewo, w prawo, aż zadem przysiadała na ziemi, ale stała w miejscu.

– Zostaw ją, Stachu! – krzyknąłem.

Ale ten jakby szału dostał. Czapka z głowy mu zleciała. Koszula mu się z portek wysunęła. I prał. Nagle kobyła rzuciła się w bok, coś strzeliło w rozworze, dyszel poszedł w górę, wydawało się, że się fura przewali.

Zsunąłem się ze snopków, chwyciłem Stacha za ramiona i odrzuciłem go w pole. Wtedy odwinął się i mnie tym batem w głowę, chciał drugi raz, ale uchyliłem się, złapałem go za gardło. Oczy mu stanęły, język na wierzch wywalił i aż klęknął. A ludzie na wozach:

– Jezusie! Zadusi go! Puść! Szymek! – I ledwo zipiącego dopiero puściłem.

– Więcej ręki nie podnoś – powiedziałem. – Bo drugi raz nie puszczę.

Kuś zleźli ze snopków, wyprostowali dyszel, poprawili uprząż na kobyle i klepiąc ją, głaszcząc, żalili się jakby sami do siebie:

– Jak to ją sprał. No. jak to ją sprał. Aż skóra na niej drży. I za co? Za co? No, już, już, nie drzyj.

– Bartłomieju – powiedziałem. – Wyłaźcie już na snopki, nie niańczcie tej kobyły. Trzeba będzie ruszać i znowu nie zdążymy. Dosyć już stoimy i stoimy.

– A skąd wiesz, może to Pan Bóg nas za karę tu postawił, że stoimy i stoimy. A oni jadą i jadą. Nie ma co się spieszyć, panie. Niedziela. I tak się każdą furą przeciw Panu Bogu grzeszy. A mniej fur to mniej grzechów. Siódmego dnia. powiedziane jest. odpoczywaj. I Pan Bóg to powiedział, nie człowiek. A on wszystko rachuje. Jak nie sam, to ma swoich rachmistrzów. A to takie same pieski jak ziemskie. Szkoda, że reptucha kobyle nie wziąłem. Byłaby sobie choć pojadła za ten czas.

Zaczęli się gramolić z powrotem na snopki. Szło im z trudem.

– Może zejść i pomóc wam – powiedziałem.

– Co mi masz, panie, pomagać. Też nie jesteś młodzik. Kiedyś się śmigiem na topolę wyłaziło. I bez niczyjej pomocy.

W końcu jakoś się wgramolili. Usiedli, wzięli bat i lejce w ręce.

– No. widzisz, jeszcze by się i dzisiaj wylazło.

– Uważajcie – powiedziałem.

– Przecie nic innego nie robię.

Cicho znów się na furach zrobiło, nawet zakląć nikomu się nie chciało i tylko te auta przed nami szumiały, piszczały, trąbiły i czasem koń czyjś parsknął.

– Nic jakoś nie mówicie. Bartłomieju? – powiedziałem, bo coś mi się za cicho wydało. Tyle fur wściekłych i nikt ani słowa.

– Ano kazałeś mi uważać, to uważam. I gdzie te juchy tak jadą? Uciekają czy co? l przed czym? Ale wiecznie jechać nie będą. Prędzej im się sprzykrzy to jechanie niż nam stanie. Pewnie, że by lepiej było nie stać. Ale złościć się też nic nie pomoże. Ile to gorszych rzeczy od takiego stania człowiek musi znieść. I znosi. Nieraz mu się wydaje, że nie zniesie. I znosi. I nigdy nie może powiedzieć, że gorszego nie zniesie. Bo gorsze od gorszego nie ma końca na tym świecie. A człowiek na to wszystko ma tylko cierpliwość. To i musi stać, aż swoje wystoi. Takie drzewo. Stoi i stoi. Latami, wiekami. Tam, gdzie posadzone czy wiatr zasiał. Nie wybiera sobie miejsca, od poczęcia stoi. A najdłużej dąb ze wszystkich drzew. A najkrócej topola. To i gówno z niej, nie drzewo. Nawet styliska nie zrobisz. A dąb, skała, panie. I na wszystko się nadaje. Na próg, na piastę, na beczkę, na krzyż i na co chcesz. A to przez to. że nie złości się, nie przeklina, stoi. Nieraz krzykiem nie pomoże, płaczem nie pomoże, kosą nie pomoże. Nie pomoże ci Bóg ni ludzie, tylko ta twoja cierpliwość. I nawet umrzeć gdy ci przyjdzie, nie wyda ci się to takie straszne, bo śmierć, panie, też cierpliwość. To i przeczekamy ich, przeczekamy. Niejednośmy przeczekali, nie mając nic, prócz cierpliwości naszej.

Nie myślałem, co robię. Tylko jakby mnie ktoś nożem w bok dźgnął. Zeskoczyłem ze snopków na ziemię.

– Cofnijta się, chłopy! – krzyknąłem. – Jadę! Trwogą powiało po furach:

– Nie waryjuj, Szymek!

– Co cię znów napadło?

– Nie przejedziesz!

– Auto za autem, auto za autem!

– W imię Ojca i Syna, opamiętaj się!

Poprawiłem koniowi naszelnik, uzdę, poklepałem go po karku, sprawdziłem postronki. Nie czułem się ani rozdrażniony, ani na nikogo zły.

– Szymek, bój się Jezusa Chrystusa! – Kuś aż się wychylił całym ciałem ze snopków. – To już by, panie, wypadało mnie. Pierwszy ze wszystkich stoję. I do śmierci mi jak przez próg. I kobyła też by chciała już umrzeć.

Wziąłem bat, lejce w garście, ale widzę, że chłopy stoją, jakby ich zamurowało.

– No, cofnijta się! Inaczej zza Kusia nie wyjadę!

I nagle jakby strach wszystkich obleciał, zaczęli się jeden przez drugiego cofać, zdzierali na sztorc koniom łby, siepali po grzbietach, pokrzykując prrry! nazad! Trzeszczały rozwory, osie, leciały cholery, bo nie tak łatwo się przecież cofnąć furom pełnym snopków.

Odbiłem do tyłu, ściągnąłem konia w prawo i zjechałem najpierw w pole. A potem objeżdżając furę Kusia, przyciąłem koniowi i wio! ku drodze.

– Jezusie Nazareński, na śmierć jedzie! Stań! Zatrzymaj się! Szymeeek!

Niebem przetoczył się ochrypły głos Kusia:

– Przeżegnaj się chociaż!

Przywarłem ramieniem do fury, bat w garści aż mnie palił. Koń szedł raźno, może czuł, jaką mu przyjdzie wziąć przeszkodę. Już początek dyszla podchodził pod drogę, gdy nagle zawahał się, rzucił łbem. A było akurat pod górkę. Przyciąłem mu przez grzbiet, po nogach. Naprężył się aż po tylne kopyta, zapierając się w ziemię. Wio! Wio! Już wyłaził na jadące auta. Wtem fura szarpnęła go do tyłu czy się może zląkł tych aut. Podparłem się ze wszystkich sił ramieniem pod snopki i znowu go batem po nogach, raz, drugi, aż się przygiął. Poszedł. Już przednimi kopytami zastukał o asfalt. Już i przednie koła sięgnęły asfaltu. Odmachnąłem się i jeszcze go raz batem, jakbym te auta przed jego łbem roztrącał. Już i moje nogi właziły na asfalt.

Nagle coś błysnęło mi w oczy. Zatrąbiło przeraźliwie tuż, tuż. Usłyszałem pisk kół. Coś trzasnęło z hukiem i ścięło mnie jak drzewo. Nie widziałem w pierwszej chwili nic, jakby mgła mnie opadła, nic nie czułem, tylko jakieś głosy, krzyki gdzieś daleko. Potem z wolna mgła zaczęła się przerzedzać i zobaczyłem tuż po lewej stronie wielką dziurę, a w tej dziurze czyjąś jasną głowę złożoną jak we śnie, całą zakrwawioną. Chciałem wstać. Ale jakbym nie miał ciała, tylko samą wolę. Tuż przede mną na asfalcie leżały moje nogi, poskręcane jak korzenie, też całe we krwi. I krew jakby gdzieś z nich ode mnie płynęła, rozlewała się szeroko. Choć nie czułem, żeby mnie bolały. Coś mi zaświtało, że to widać nie moje. I ten bat, co w prawej garści trzymałem, też mi się wydał nie mój razem z garścią. Bo skąd bat? Nie mogłem sobie przypomnieć, na co był mi potrzebny. Wszystko jakby mi się śniło. Tylko drogę poznałem, że nie śni mi się, bo nie rosły już przy niej akacje.

Jacyś ludzie zbierali się nade mną. Nie mogłem zrozumieć, po co? Coś krzyczeli, a głowy skakały im na szyjach jak indorom, machali rękami i coraz więcej i więcej ich nade mną było. I coraz głośniej krzyczeli, coraz szybciej machali i wszyscy z wściekłością we mnie wpatrzeni. Któryś kopnął te leżące na asfalcie moje nogi. Ale wcale mnie nie zabolało. A inny nachylił się nade mną, miał koszulę w kratę i oczka rybie.

– Żyje – usłyszałem, bo mi tym swoim krzykiem jakby uszy przewiercił.

Zaczął mnie szarpać za ramiona. I musiał mnie obudzić z tego snu, bo zobaczyłem, że siedzę wgnieciony we snopki, a ludzie nade mną są prawdziwi. Tuż obok stał mój koń zaplątany w postronki, a dyszel mu głowę aż do nieba zadzierał.

– I taki cham żyje.

I wtedy poczułem, że to moja garść bat trzyma i w tym bacie wezbraną jakąś wielką, wściekłą siłę. I zacząłem prać tym batem na oślep przed siebie, po tych rozkrzyczanych gębach, oczach, koszulach.

– Wy skurwysyny! – Zdawało mi się, że na cały świat krzyknąłem, choć ten krzyk może nie przeszedł mi wcale przez gardło. Bo znowu mgłą się wszystko zaciągnęło. Jakbym znowu nie miał ciała. Ktoś mi bat wyszarpnął z garści. A gdy mgła po chwili opadła, ujrzałem nad sobą klęczącego Kusia.

– Żyjesz. Dzięki Bogu, żyjesz.

III. BRACIA

Postanowiłem napisać list do Antka i Staśka w sprawie tego grobu. Poszedłem do spółdzielni, kupiłem papier, obsadkę, stalówkę, atrament. Bo kiedy ja do kogo list pisałem? Nie umiałbym sobie nawet przypomnieć. Ani do szkoły z domu nikt teraz nie chodził, to nie były potrzebne. Gdzieś się tylko pusty kałamarz walał z czasów, kiedy matka jeszcze żyła i do nich pisała. Bo ja ani do nich, choć bracia, nie pisałem, odkąd z domu wyszli. Ani oni do mnie. Tak się jakoś układało. Oni w mieście, ja na wsi. Oni swoje życie, ja swoje. To o czym tu pisać? Co we wsi, miałem im pisać, kiedy może nie bardzo chcieli już wsi pamiętać? A pchać się ze swoim życiem w czyjeś życie, choćby brat bratu, co to komu pomoże? Zresztą raz na dwa, trzy lata któryś wpadał, to się mniej więcej wiedziało, co u niego. Ten był za granicą, a ten kupił samochód. Ten dostał mieszkanie, ma trzy pokoje z kuchnią, a ten się z żoną rozszedł i drugi raz się ożenił. Ten ma córkę i syna, a ten tylko syna, ale nie chce się coś uczyć. A co u mnie, no, to kiedy umarła matka, wysłałem im telegram: „Matka umarła. Przyjeżdżajcie”. A za parę lat drugi: „Ojciec umarł. Przyjeżdżajcie”. I to wszystko, co u mnie. Zresztą, gdyby nawet więcej, czy chcieliby, słuchać?

Póki matka żyła, to na każde święta te parę słów musiała do nich napisać. I na każdego Stanisława, Antoniego. I tak czasem, gdy się jej zacniło za nimi albo gdy się który jej źle przyśnił. Czy się mąkę spytlowało, to im paczki słała, a w paczkach i listy. To znów oni, dziękując jej za tę mąkę, wszystkich w domu pozdrawiali. A przy okazji „i Szymka”. I wystarczyło. Braćmi przecież nie przestaliśmy być.

Ale grób to grób, raz na całe życie się buduje, to musiałem się ich spytać, czy chcą razem ze wszystkimi leżeć, bo zaplanowałem osiem kwater, żeby dla nich też było. Czy może wolą tam, u siebie, to bym sobie kosztów darmo nie robił i mniejszy bym postawił. A choć życzę im, niech żyją jak najdłużej w szczęściu, zdrowiu, to przecież kiedyś muszą umrzeć, bo wszyscy, co żyjemy, umrzemy. I niech mi zaraz odpiszą, bo mam miejsce wykupione i cement załatwiłem, i z Chmielem jestem ugadany. Pamiętają chyba Chmielą, przed wojną jeszcze groby stawiał i połowa grobów na naszym cmentarzu to jego. Postawi nam grób wygodny, solidny. Mam mu tylko pójść powiedzieć, że się bracia zgadzają.

Cały wieczór zmitrężyłem nad tym listem. Nie żebym się tak rozpisał, bo ledwo mi niecała strona wyszła. Tylko chciałem im prócz tego grobu coś więcej napisać. Bo głupio jakoś, pierwszy list po tylu latach do nich piszę i na początku „Bracia kochani”, i papier nie taki znów duży, jeszcze w pół złożony, a niecały zapisany. Ale nie mogłem jakoś nic z głowy wycisnąć. Myślałem, myślałem, wypiłem nawet kielicha. To przypomniało mi się, że krów jeszcze nie doiłem. Zapaliłem lampę, wziąłem skopek i tak samo w chlewie, tu mi mleko spod palców strzykało, a ja dalej myślałem, co by im tu jeszcze napisać. Ale nie udało mi się nawet przeciągnąć, żeby choć całuję was i miejcie się z Bogiem, Szymek, wypadło na następnej stronie. Raptem słów mi wyszło, co by w garstce wszystkie pomieścił, a myślenia aż po sufit. Niby mogłem im napisać, ile mnie ten grób kosztował będzie, miejsce, a materiał, a robota. Ale pomyślałem sobie, jeszcze zrażą się i odpiszą, że chcą leżeć tam, gdzie są.

Jakbym do jakiegoś urzędu pisał, nie do własnych braci. A do urzędu wiadomo, trzeba nie tylko uważać, żeby przeciw sobie czasem nie napisać, ale i słowo ze słowem żeby się zgadzały i nie śmiały się z siebie, bo się potem cały urząd może śmiać. I nie za długo, bo kto to będzie czytał. Pracowałem w gminie, to wiem. Początek i koniec przeważnie się czytało, a cały środek był jakby do Pana Boga napisany. Choć w środku bywa, że najwięcej bólu.

Jeszcze jeden magister, drugi inżynier, to im przecież nie napiszę, jak się mówi. Mówić się mówi byle jak i mało co, bo w gospodarstwie robota przed słowami. I po prawdzie, to do kogo mówić? Do pługa, kosy, wideł, motyki, do pola, łąki? A jak już bardzo chce ci się powiedzieć, to do konia powiesz czy do Pana Boga, a najczęściej w myślach do samego siebie. No i wieczorem w domu, po robocie, czasem do Michała. Z tym, że do Michała to to samo co do konia czy do Pana Boga, czy w myślach do samego siebie. Spytam go się, jak tam, byłeś dzisiaj gdzieś na wsi albo zjadłeś te kluski, co ci zostawiłem, albo przychodził tu kto? On jak zwykle nic mi nie odpowie i to wszystko za cały dzień. A nieraz i tego się nie chce, tylko od razu spać, bo uma-chany człowiek jak nieboskie stworzenie.

Choć nie zawsze jest robota. Jesienią deszcz nieraz leje i leje, ani w pole pojechać, ani na wieś wyjść, to aż się prosi, żeby pogadać jak brat z bratem, a nie tylko, ale to leje, leje, i dokąd tak będzie lało? Ale nie chcę go o nic więcej pytać. Bo najwyżej oczy na ciebie podniesie, ale czy usłyszał cię, czy nie, tego nie wiesz. A nieraz te oczy jakby odeszły gdzieś daleko, daleko od niego. To co go jeszcze będę pytał. Czasem tylko żal mi go, brat mój przecież, i wtedy mam ochotę choć go spytać, Michał, powiedz, kto cię skrzywdził? Ale gdyby nawet mi powiedział, nic to nie pomoże ani jemu, ani mnie. To może i lepiej, że nie wiem.

Tak samo gdy ten list pisałem, miałem go się spytać, pozdrowić od ciebie Antka, Staśka? Ale nie spytałem się, tylko im napisałem, i Michał was pozdrawia.

A na drugi dzień wieczorem poszedłem z tym listem do Kuśmierków, po sąsiedzku. Rysiek ich do zawodówki w mieście jeździ, dobrze będzie, jak ktoś młodszy przeczyta. Może nie tak się już teraz co pisze albo błędów narobiłem, a choć bracia, też się mogą śmiać.

– Pochwalony.

– Na wiek wieków.

– Jest Rysiek? Weź no – mówię – Rysiu, przeczytaj mi ten list. Do braci napisałem. Poprawiłbyś, jakby nie tak co było. Dawniej inaczej uczyli, teraz inaczej. Kupię ci za to kiedy loda w niedzielę.

Na to Kuśmierek, który siedział przy kuchni, przedostając się z trudem przez dławiący go kaszel, bo chłop cierpi na astmę:

– Co ty mu loda chcesz kupować. Ćwiartkę mu postaw. Jemu wódka tylko w głowie i kurwy. – I zaniósł się tym kaszlem, aż go Kuśmierkowa musiała w plecy pobić. – O, przyjechał wczoraj ze szkoły, to jak wieprzek spity. Zeszyty, książki, wszystko pogubione. I znów nowe kupuj. Jeszcze usprawiedliwienie mu napisz, że go do młócenia wziąłem. A to bydlę co dopiero z barłoga się zwlekło. Całą noc mu matka kapustę na łeb musiała przykładać, bo mu pękał. Widzisz, jakie ma ślepia jeszcze zaropiałe? Z wiadro wody już wychlał. Żeby do nauki tak. Ale głąb jak nagła śmierć. Szkoda tylko pieniędzy. Ale każą uczyć, bo inaczej ziemi nie przepiszesz. – I nagle jakby ojcowska bezsilność odezwała się w Kuśmierku, zawołał chrapliwie: – Ja się, cholero, z tobą porachuję, tylko mi jeszcze pijany kiedy wrócisz! Jak psa wygonię!… – Ale znów go kaszel stłamsił.

Rysiek coś tam ojcu pod nosem odburknął, przetarł oczy i zabrał się do czytania.

– W głos czytaj! – zapiał Kuśmierek, łapiąc ledwo powietrze. – Po cichu to żadne czytanie.

Rysiek posłusznie w głos zaczął. Po tym pijaństwie widać bał się trochę ojca, bo inaczej nie dałby sobie tak łatwo przykazać. Ale coś nie bardzo mu szło. Chrząkał, dukał, potykał się jakby na wybojach. Aż mnie każde słowo nożem dźgało, bo mi się wydawało, że to ja tak napisałem. Już mu chciałem powiedzieć, daj, na nowo napiszę. Ale pomyślałem sobie, widać jeszcze nie wytrzeźwiał, i zacząłem go popychać:

– Czytaj, Rysiu, czytaj.

Stanął nawet pod żarówką, że mu światło za słabe. Ale dalej było mu za słabe. Aż zaczął się złościć, że żarówka przez muchy obesrana, nie ma komu wytrzeć, a on przecież nie będzie wycierał, bo się uczy. I na ojca, żeby przestał się zanosić tym kaszlem, bo mu myli.

Kuśmierek się cały stężył i nawet gębę sobie ręką zatkał. Ale niewiele to czytaniu pomogło, dalej taczał się po tym liście jak pijany. Nagle stanął i niby to myśląc, zaczął się po kudłach czochrać. Myślał, myślał, aż go się spytałem:

– I.nad czym tak myślisz?

– Grób – bąknął.

– Co grób.

– Chyba źle jest napisane. Przez otwarte u się pisze.

– Do tej pory zawsze przez zamknięte się pisało – powiedziałem. – Chyba że teraz inaczej.

Trochę stropił się. A Kuśmierek, który siedział prawie że uwiędły od powstrzymywania tego kaszlu w sobie, żeby mu w czytaniu nie przeszkadzać, wyprostował się i zawołał głosem aż zbolałym:

– Widzisz go, jak to jucha wie! Znowu widać nie zda! Trzeci rok przesiedzi w jednej klasie, no! Chwała Bogu. A przyjedzie i mi się tu mądrzy, nagła krew! Kukurydzę mi zamiast żyta każe siać. To co ty wiesz, baranie, kiedy nie wiesz, jak się grób pisze! I zostaw tu takiemu gospodarkę. W trymiga ją roztrwoni. Brzuchem do góry będzie leżał i patrzył, jak mu rośnie. Pójdź na cmentarz, leży kto w otwartym grobie?! Ziemią wszystko przysypane, płytami przywalone. Umarli na wieki oddzieleni od żywych. Ten świat od tamtego. I choćby najbliższej rodzinie nie wolno zaglądać, co tam kogo spotkało po śmierci. Bo jak się żyć musi, żeby wiedzieć, co tutaj, tak się musi umrzeć, żeby wiedzieć, co tam. O, przyjdzie i na ciebie kiedyś koniec, chorobo, bo przyjść musi. Zobaczysz, jak ci się będzie leżało w takim otwartym grobie. A nawet nikt nie stanie nad tobą, bo będziesz jak psie ścierwo gnił i śmierdział. Będziesz błagał, żeby wziął ktoś łopaty i cię ziemią przysypał. – Rozżalił się Kuśmierek, ale raptem ten żal w złość się przemienił. – A tu mu, zarazie, jeszcze co miesiąc dwieście złotych na podobiadek i sto na pekaes, to trzysta! A gdzie książki, zeszyty?! I co trochę coś tam wymyślają, na to, na tamto! I na co?! Na co?! – Aż się zaniósł takim kaszlem, że dobrą chwilę dna nie mógł dosięgnąć. Oczy mu w słup stanęły, jakby go nagle odcięło od świata.

– Jezusie Nazareński! Józek! Józek! – zapiszczała Kuśmierkowa. Rzuciłem się i ja, żeby chłopa ratować, choć nie bardzo wiedziałem jak. A i Rysiek zaskomlał:

– Tata! Tata!

Na szczęście przetkało się w Kuśmierku i chłop odetchnął z ulgą. Tylko że patrzył po nas, jakby nas nie poznawał, sponiewierany przez tę krótką chwilę, jakby od koszenia na pochyłym staju.

Szkoda mi się go zrobiło. Wiadomo, ojciec, chciałby jak najlepiej dla swojego dziecka.

– Nie złośćcie się, Józefie – powiedziałem. – Młody, ma do śmierci jeszcze czas.

– A czy ja mu każę, chorobie, umierać? Uczyć mu się każę!

– Nic nie poradzicie. Tak to jest z młodymi, że ani ich do nauki, ani do śmierci nie ciągnie – powiedziałem, bo i chłopaka mi się szkoda zrobiło. Co winien, że nieuk? Pożałowałem tylko, że przyszedłem z tym listem. I już mu dalej kazałem nie czytać.

– Zostaw, Rysiu. Niech już będzie, jak jest. Bo może jeszcze co na gorsze poprawisz. – I zabrałem mu ten list. Na co Kuśmierek jakby dotknięty się poczuł za Ryśka.

– Bo kto tak do rodzonych braci pisze. Trza było zacząć w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Prędzej by się dom rodzinny im przypomniał. I może by ci nawet coś kapli na ten grób.

Nagle Rysiek wyskoczył, że niemodne teraz zaczynać listów od Boga. Uczyli się kiedyś na lekcji listów, to wie. W Kuśmierka jakby piorun trząsł:

– Ty jasna cholero. Pan Bóg ci niemodny?! To na to cię uczę?!

Ale Rysiek też się strachu już pozbył i ostro na ojca. że ma w dupie naukę. Dawać mu, co jego, i się będzie żenił.

Zabrałem się i wyszedłem, bo co mi w czyjeś sprawy zaglądać. Niech się sami kłócą.

Na drugi dzień przepisałem list na nowo, bo był cały poświniony od Ryśkowych łap. I dopisałem im, że gdyby mieli zamiar przyjechać, to niech wezmą woreczki na mąkę, bo akurat spytlowałem i ładną mam mąkę. Tak tylko napisałem, bo wcale nie wierzyłem, że przyjadą, a list się przez to zrobił trochę dłuższy.

Chyba po miesiącu przyszedł list od nich, że przyjeżdżają, w najbliższą niedzielę. Nie wiedziałem, wierzyć czy nie wierzyć. Ale wysprzątałem izbę. Oblekłem pościel. Przyniosłem ze strychu pierzynę po matce, bo była największa. A choć w jednym łóżku mieli spać, to dwie poduszki im dałem, żeby głowy mieli osobno. I słomę w sienniku zmieniłem. Dwa snopki cepami wymłóciłem, żeby mieli nie zmierzwioną. Choć mi z trudem przyszło ustać na tych moich kulasach. Musiałem sobie sieczkarnię pod plecy podciągnąć i się na niej oprzeć, bo nie dałbym rady. I nawet im suszonej macierzanki przeciw pchłom pod prześcieradło pokładłem, jak robiła to matka.

Wykąpałem Michała, ogoliłem go, dałem mu świeżą koszulę, krawat, brat i dla nich przecież. Stało w izbie wiadro na popiół, stare już, dziurawe, ale zawsze jakoś było szkoda go wyrzucić, to z tej okazji, że przyjeżdżają, bez żalu wyrzuciłem. Zmieniłem żarówkę na jaśniejszą. Niech im poświeci trochę jaśniej, pojadą, to wykręcę. Zabiłem koguta na rosół. Miałem kluski robić, ale pomyślałem sobie, lepiej kupię makaron. Do kupowanego są przyzwyczajeni, mogą im domowe nie smakować. Kupiłem też pół litra, bo trzeba z braćmi po kieliszku wypić. I nawet zdjąłem ze ściany Pana Jezusa wśród apostołów i wyniosłem do komory, bo sobie przypomniałem, że Stasiek coś nie bardzo z Bogiem. Zacznie mu jeszcze docinać. A mnie nie będzie jak go bronić, bo tu Bóg, a tu brat. Niech tam. Czego się nie robi dla rodzinnej zgody.

Przyjechali. Ale ledwo co w próg weszli, dzień dobry, dzień dobry i od razu zaczęli się ze mną kłócić. A to, że nie ma u mnie na czym usiąść, tylko wciąż ta sama stara ława i jedno krzesełko. Że stół ten sam od wojny jeszcze. Że podłogi czego sobie nie sprawię? Czego sadu nie założę? Czego się nie żenię? Gospodyni mi potrzebna! Na księżniczkę czekam? Czego to. czego tamto? Czego? Czego? A o śmierci ani słowa. Jakbym w ogóle do nich tego listu nie napisał.

Tak mnie to ścięło, że mało co się odzywałem. I z tego wszystkiego zapomniałem ich się nawet spytać, co u nich? I te pół litra wódki, co kupiłem na ich przyjazd, nie przyznałem się, że mam. Bo i po co? Pić pod kłótnię? Może zdarzyć się kiedyś jakaś lepsza okazja. Wtedy się i napijemy, i pogadamy jak bracia.

Bo gdy się bracia raz na tyle czasu z sobą spotykają, powinni mieć o czym pogadać. O, niejeden dzień, niejedną noc można by przegadać. Gdyby nawet się nie chciało, to od czego są słowa? Słowa same poprowadzą. Słowa wszystko na wierzch wywleką. Słowa i z najgłębszej głębi wydrą, co gdzieś boli i skowycze. Słowa krwi upuszczą i od razu lżej się robi. I nie tylko obcych, ale i rodzonych braci słowa potrafią odnaleźć dla siebie, że się znów braćmi poczują. Choćby się roznieśli w różne i dalekie strony, słowa ich zawrócą z powrotem do tego jednego ich życia, z którego, jak ze źródła, się poczęli. Bo słowa to wielka łaska. Cóż ma tak naprawdę człowiek więcej prócz słów dane? I tak nas wszystkich czeka kiedyś wieczne milczenie, to się jeszcze namilczymy. Może przyjdzie nam ściany z bólu drapać za najmarniejszym słowem. I każdego słowa nie wypowiedzianego na tym świecie do siebie będziemy jak grzechów żałować. Tylko że będzie za późno. A ileż takich słów nie wypowiedzianych zostaje w każdym człowieku i umiera razem z nim, i gnije z nim, i ani mu potem w cierpieniu nie służy, ani w pamięci. To po co jeszcze sami sobie zadajemy milczenie?

Choć może to była moja wina. Bo kiedy ich zobaczyłem, nie bardzo wiedziałem, co powiedzieć, i powiedziałem zwyczajnie: – O, przyjechaliście.

Jakby z pola przyjechali, z jarmarku w mieście, z drugiej wsi. A przecież ze świata przyjechali. I kiedyśmy się to ostatni raz widzieli? Na pogrzebie ojca. Stasiek był wtedy jeszcze na studiach. W jakiejś wyszarzałej paltocinie, w butach prawie bez obcasów, rękawiczek nawet nie miał, chudy, wymizerowany, wsadziłem mu parę złotych na odjezdne w kieszeń, to mnie aż chciał w rękę pocałować. Spod ust mu ją wyrwałem. A teraz zażywny, rumiany, podbródek na kołnierz mu się aż wylewał, przód głowy cały wyłysiały, tylko z tyłu i z boków trochę dawnej czupryny. W pierwszej chwili nie wiedziałem, Stasiek, nie Stasiek. Ale udałem, że się nic a nic nie zmienił, i słowem mu nie wypomniałem, czemu taki łysy. Przywitałem jak brata.

Antek już żonaty był. Miał nawet przy sobie zdjęcie żony. Ledwośmy ojca przysypali, wyciągnął z portfela i żeby mu powiedzieć, czy ładna? Nie bardzo mi się podobała, ale co miałem powiedzieć. Ładna.

I tak samo mu nie wypomniałem, czego nie dał znać, bym mu choć życzenia posłał.

Wtedy też nie pogadaliśmy nic z sobą. Raz, że pogrzeb, to wypadało o ojcu pogadać, bo to jego był dzień. Należało mu się choć tych parę słów od nas za całe jego życie. A po drugie, Stasiek miał jakiś ważny egzamin następnego dnia, Antek znów gdzieś służbowo wyjeżdżał i spieszyło im się. Tak że wypiliśmy tylko pół litra na smutek, zjedliśmy po kawałku kiełbasy. I pojechali.

Zresztą kiedy ojciec, matka żyli, to tak samo wpadł który, to zawsze jak po ogień. Przyjechał, przespał się i rano go nie było. Albo tego samego dnia jeszcze, rano się witał, po południu żegnał. Był, znikł. Jakby z bata ktoś strzelił. Ani się nie czuło, że był.

I na drugi już dzień matka zaczynała znów tęsknić, kiedyż to Antek, Stasiek przyjadą. I dalej się martwiła, czy się któremu co nie stało, bo tak dawno nie byli. A gdy jej ojciec przypominał, że przecież co dopiero w niedzielę był Antek czy Stasiek, nie dała się oderwać od swojego zmartwienia.

– Ano, był, był. Ale co to było za bycie. Serek nawet nie zdążył się odcisnąć, byłby sobie wziął.

Czy pytał się ktoś we wsi potem, był Antek czy Stasiek? To nie wiadomo było, co powiedzieć, byli, nie byli? Powiedzieć byli, ale się spieszyli, to to samo, co by się powiedziało, nie byli, ale przyjadą, przyjadą.

W świat gdy wyruszali, tak samo jakby co dopiero byli i znikli. Mogłoby się wydawać, że gdzieś na wieś tylko wyszli, w pole pojechali, ale wrócą. Ojciec się nawet długi czas zapominał i wciąż chciał, żeby mu który co pomógł albo żeby go w czymś wyręczył.

– Może by Antek… Może Stasiek…

Potem się przyzwyczaił i już tylko przed spaniem czasem, siedząc jak wół spracowany, ni stąd, ni zowąd nagle się odezwał:

– Coś nie piszą długo.

A matka coraz częściej ich imiona zaczęła w pacierzach wypominać.

Pierwszy wyruszył Antek. Starszy był te parę lat od Staśka, to mu się może pierwszemu należało. Stasiek dopiero dorastał, a Antek na panny już chodził. Narwany był, to prawda. Ale żeby aż tak nagle? To nawet umierać tak nie wypada. Do południa jeszcze orał kartofle pod lasem, a na popołudnie przyniósł mu Kulawik z poczty list. Wrócił z pola, otworzył, przeczytał i rzekł:

– Jadę.

– I gdzież to? – spytał się ojciec.

– W świat. – I aż zatańczył po izbie z uciechy.

– W świat, mówisz? – ojciec jakby się przesłyszał.

– W świat, mówię. W świat! W świat!

– I kiedyż?

– Pociągiem, tym o piątej.

– To przecież ci nawet koszuli nie zdążę wyprasować! – Matka ręce załamała.

– A po co mi koszula? Ta na sobie mi wystarczy.

– Ale byś się choć wykąpał. Przyniosłabym balię, wody bym nagrzała.

– Tam się wykąpię. O, pisze Wojtek, że się w łaźni kąpią.

– Ale butów nawet nie masz jak się patrzy. A może i ubranie jakieś by ci się uszyło.

– Tam mi dadzą i buty, i ubranie.

– Ale sprzedałoby się cielę, to wziąłbyś sobie trochę grosza. I placek może bym ci upiekła.

– Co ty mu chcesz placek piec – ojciec się obruszył, ale bardziej gorzko niż gniewnie. – O piątej ma pociąg, nie słyszałaś? A cielę jeszcze nie urosło. Trza ze dwa tygodnie poczekać.

– To mógłby. Świat mu nie ucieknie. A nie tak, co dopiero z pola wrócił. – Rozpłakało się matczysko.

– I co tam w tym świecie będziesz robił? – Kiedy trzeba było, ojciec umiał być twardy.

– Co? O! – Potrząsnął tym listem. – Pisze Wojtek, że do kina co dzień chodzą. A robić, tylko osiem godzin robią i jeszcze im płacą za to.

– Może byś do spowiedzi poszedł, synu – zaczęła go matka przez łzy prosić. – Kiedy w świat szli, zawsze się spowiadali na ostatek. Może tam nie będziesz miał gdzie? Albo ci nie dadzą?

– Mówisz, że do kina chodzą? – rzekł ojciec jakby sam do siebie, bo nie bardzo wiedział, co to kino.

Zawitało i do naszej wsi zaniedługo kino. Już od rana, kiedy miało przyjechać, gromada narodu wyszła na skraj wsi i czekała, żeby to kino powitać. Ktoś nawet patykiem na śniegu wyrysował: „Witamy kino w naszej wsi”. Myśleli ludzie, że to będzie samochód albo chociaż landara w dwa konie. Nikt z początku nie chciał wierzyć, że to kino: Dwóch ludzi na furze i jakieś paczki. Do tego koń chudy, aż mu żebra przez skórę wystawały. A zamiast siedzenia snopek słomy jakimś łachem nakryty. I latry w furze wyciarane, jakby gnój przedtem w nich wozili. A furman i ten drugi pijani, że ledwo na oczy patrzyli. Zaczęli przybijać na remizie ogłoszenie, to nie mógł ani jeden, ani drugi w gwoździa trafić i dopiero chłopaki im przybili. Ale zeszła się na to kino prawie cała wieś, bo to zima, roboty niewiele, jeszcze stójka chodził przedtem i bił w bęben, że kino przyjedzie. Tak że chyba drugie tyle, co w remizie, stało na dworze, bo nie mogli się pomieścić. Jedni drugim zasłaniali, ale stali. Psuło się co trochę, ale stali.

Wybrał się i ojciec zobaczyć, co też tak Antka w ten świat ciągnęło. Nie powiedział, co widział, tylko potem czasem mu się wyrywało:

– To przez to kino, przez to kino wszystko.

– No, a kto tu będzie robił, jak ty w świat pojedziesz? My już coraz starsi z matką. A Stasiek za mały do pługa czy kosy. Za trzy, cztery lata dopiero.

– O, jest Szymek! – Antek rzucił się, jakby giez go ugryzł.

– Ano, jest – ojciec na to. – Ale jakby go nie było. Ani on do ziemi, ani ziemia do niego.

– Ziemia! Ziemia! Mam już potąd tej waszej ziemi! Tam przynajmniej się czegoś nauczę! A czego mnie ta wasza ziemia nauczy?!

– O, ziemia też nauczy, jak się tylko kto chce od niej uczyć. Ale jedź, jedź. Żebyś tylko nie musiał na kolanach wracać.

I pojechał. Zagniewany, rozżalony na ojca, matkę, Staśka, na mnie.

Choć mnie akurat wtedy w domu nie było. W milicji byłem i pojechaliśmy na wsie rewizje robić u chłopów za bronią. Trzasnął drzwiami aż się wapno z sufitu posypało. Ojciec zerwał się i krzyknął jeszcze za nim:

– Nie trzaskaj mi tu, kiedy dom już nie twój!

Wróciłem gdzieś po tygodniu, przemoknięty do ostatniej nitki, zmarznięty na kość, utytłany w błocie po kolana i zmachany gorzej niżby po najgorszej orce. A tu ojciec mnie jeszcze w drzwiach przywitał:

– O, jest nasz policyjant. Naścigał się ludzi, że ledwo nogami powłóczy. Chcieliśmy mieć księdza w rodzie, a dał nam Pan Bóg policjanta. I za jaką karę?

Nic nie powiedziałem. Postawiłem karabin w kącie przy drzwiach i klapnąłem na ławie. Rogatywki nawet mi się z głowy zdjąć nie chciało. Woda mi po twarzy ciekła, matka mnie prosiła, zdejmijże tę czapkę, zdejmij kurtkę, ściągnij buty, a mnie sen jak w powrozy całego owijał, ciało, wolę, oczy. Czułem na plecach pod koszulą, jak mnie wszy od ciepła zaczynają swędzić. A nie miałem siły ręką sięgnąć, żeby się podrapać.

Naprzewracaliśmy się stodół, chlewów, piwnic, strychów, wozowni, nie mówiąc o chałupach. A stodoły akurat po żniwach, pod dach pełne, w piwnicach kartofle, marchew, buraki, strychy sianem zapchane, a tu jeszcze dzień i noc bez przerwy lało, jakby potop miał nastać. I do tego gdzie się poszło:

– Macie broń?

To każdy jak baranek.

– Broń? A na co nam, panie milicjancie, broń? Czy to człowiek wojskowy? Nawet by nie wiedział, jak się z tym obchodzić. Z pługiem, kosą, grabiami tak, bo do tego nas, Pan Bóg przeznaczył. Nie do broni. I do kogo mielibyśmy strzelać? Wroga już nie ma. Sami swoi wszędzie. A między swoimi, jak kto nawet na kogo zawzięty, to się wyprzezywa, nazemści, naodgraża. Tam czasem kłonicą. Ale kłonica nie broń. Zresztą dawno wojna była? Naprzeżyliśmy się strzelania, że wystarczy każdemu do śmierci. Teraz jeszcze bąk bzyknie koło ucha, to się człowiekowi zdaje, jakby w niego kula trafiła. Dosyćśmy się namodlili, napłakali, żeby już przestali. A kiedy przestali, mielibyśmy my strzelać? O, ziemia na nas czeka. Też się nacierpiała. Umęczona, jak my wszyscy. Niech nam ten Pan Jezus czy ta Matka Boska na tym obrazie świadkują, że nie mamy broni.

Ale wystarczyło rękę wsadzić za tę Matkę Boską czy Pana Jezusa i pistolet się wyjęło. Do pieca się zajrzało, a w piecu karabin. Kufer kazało się otworzyć, a pod chustkami naboje, granaty. Czy na strych się poszło. Niedzielny garnitur wisi u krokwi, jakby na mszę świętą tylko czekał, a trącić go było, to żelazem się odzywał. Już nie mówiąc, że w sianie, w łachach, w cebuli, w strzesze, w beczkach ze zbożem, w starych butach, wszędzie się coś znalazło. Bo gdzie nie chowali. W psich budach, w sieczkarniach, w żłobach u krów, koni, w starych drzewach, w dziuplach.

U jednego w stodole pod zbożem znaleźliśmy prawie cały magazyn. Czego tam nie było. Karabiny, pistolety, zwykłe, maszynowe, wszystko to naoliwione, obwinięte w gałgany. Hełmy, pasy, menażki, plecaki, mapy ruskie, niemieckie, kilkanaście taśm naboi, butów ze dwadzieścia par.

– Skąd to macie? – Ze zdziwienia aż się człowiek głupio pytał, bo wiadomo, skąd mógł mieć.

– Z trupów, panie. Mało tego po polach leżało? Miało ‘się marnować? A do ziemi szkoda.

– Było zarządzenie, żeby broń oddawać?

– Ano, było.

– To czemuście nie oddali?

– A jak przyjdzie znów się bić?

– Niby z kim?

– Kto by nie był. Jakby tylko znów na naszą ziemię przylazł.

U innego, też w stodole, znaleźliśmy cztery ciężkie karabiny maszynowe i parę skrzynek naboi. U innego motocykl z przyczepą, a w przyczepie pełno broni. Bo najczęściej w stodołach chowali, jakby przekonani, że w zbożu najniewinniej. To nieraz trzeba było snopki zrzucać do trzeciego i czwartego pokładu. I to sami, bo chłop nagle udał, że go isjasz pokręcił. U innego tak musieliśmy gnój sami wyrzucać, bo chłop uciekł z chałupy, kiedy nas zobaczył. Zachodzimy znów do innej chałupy, tylko starowina na łóżku, kot przy niej i nikogo więcej.

– O, dobrze, że przyszliście, zbawiciele moi! Bo mi ten judasz zięciaszek karabinów tu nawsadzał pod pierzynę, aż boki mam poodpa-rzane. A sama się boję ruszyć, mogą powystrzelać.

Pięć furmanek nazbieraliśmy tej broni. Zazdrość aż człowieka brała, że tyle tej broni, a w partyzantce za byle pistolet nieraz życie musiał ktoś oddać.

Mało kogo się karało, bo niby za co karać. Wojna ponazostawiała sama ludziom tej broni, to ją by trzeba karać. Tylko że jak ukarać wojnę? Zresztą dosyć było do karania takich, co się ich z bronią w ręku złapało. Poszło się choćby w pola, to prawie zawsze przyprowadziło się dwóch, trzech, co na zające polowali. Nikt już wnyków nie zastawiał, bo i po co, jak mieli karabiny, pepesze, pistolety maszynowe? A co tam tych zajęcy mogło się po takiej wojnie ostać? Kicnął czasem gdzie jaki, to się jak na cud patrzyło. O, zając, zając! A on nawet do zająca mało co podobny, bo albo uszy odstrzelone, albo noga urwana i kuśtyk, kuśtyk jak tercyjarz, nie zając.

Prawie każdy z bronią wtedy chodził. Nie mówiąc już, że na jarmark ktoś jechał czy na wesele, czy po drzewo do lasu, to musowo pistolet pod siedzeniem albo w reptuchu z obrokiem.

Raz w szkole musieliśmy zrobić rewizję, bo nauczycielka dała znać, że chłopaki na przerwach za dziewczynami z pistoletami gonią. Innym znów razem wpada Tomala na posterunek, blady, roztrzęsiony, i woła, ratujcie! Co się stało, Wojciechu? Ano, budzi matka Tomka, żeby wstawał, bo do szkoły czas, a ten wyciąga spod poduszki pistolet i że zastrzeli, jak go będzie budzić. Musi wyspać się. A do szkoły już więcej nie pójdzie. Albo pastuchy na pasionkach, to każdy z pistoletem za pazuchą. I dzień w dzień strzelanina na łąkach, jakby wojna się tam jeszcze nie skończyła. A potem przylatuje ojciec, matka na milicję, że krowa postrzelona albo że bez rogów do chałupy wróciła, bo do rogów cholerniki celowali, jakby już nie mieli do czego.

I żeby tylko na łąkach. Ale nieraz w środku wsi. Mało miał kto zadrę do kogo, to dawniej by go wyprzezywał w najgorszym razie podpalił, a teraz wyciągał pistolet i strzelał. O panny, o długi, o miedzę, o wszystko się strzelali. O jakieś krzywdy jeszcze ojców, dziadów. A jak nawet nie wprost do siebie, to nad głowami strzelali, pod oknami, po dachach, jak gdzie była dachówka czy blacha, albo ktoś tam komuś latry w wozie podziurawił czy psa zastrzelił.

Czy jak na Rędzinówce się zdarzyło. Wpadł sąsiad do sąsiada na obejście z pepeszą i wystrzelał mu wszystkie gęsi, kury, kaczki, a na ostatek po wrótniach stodoły pociągnął. To ten się potem zemścił za to na jego sadzie. Pouwiązywał do drzewa po dwie, trzy kostki trotylu z lontem, ze spłonką, popodpalał lont od papierosa. A sam wyszedł na górkę i patrzył, jak te drzewa jedno po drugim wybuchają. Poszliśmy obejrzeć, to jakby najgorsza wojna przez sad przeszła. No i trzeba było obu zamknąć. Choć niektórzy mówili, że wariaci. Ale gdzie wariaci, jak się wszyscy naokoło strzelali. I nie tylko jeden z drugim, ale wsie ze wsiami. Raz musieliśmy aż wojsko do pomocy wzywać, bo myśleliśmy, że banda najechała.

Po paru miesiącach miałem dosyć milicji. Zniszczyłem sobie tylko oficerki. Prawie w nowiuteńkich wróciłem z partyzantki, a nie poznałby, że to te same. Trzeba było i w gnój wejść, i w błoto, i w wodę. A to były buty, że tylko do kościoła się nadawały. Prócz tego myślał człowiek, że się nie narobi tyle co na roli, a tu dzień, noc goń, szukaj, rewiduj jak ostatni łachudra, jeszcze cię wszyscy zemszczą naokoło. A tej broni zamiast ubywać, to jakby w polach ludziom wciąż rosła.

A już najgorzej na zabawach. Przestali się nożami rżnąć i tylko na pistolety. Nie było zabawy, żeby się nie postrzelali, a co druga trup. I winnych nie ma. Nie wiadomo, kto strzelał, kto zabił. Wszystko baranki Boże. Tańczyli, śpiewali, prócz muzyki nic nie było słychać, to może już zabity na zabawę przyszedł? A ile okien nastrzelanych, lamp. beczek z piwem, butelek, bębnów, skrzypiec. A na postrzelonych skrzypkach, wiadomo, już nie zagra. Bębnowi łatę można przyszyć i będzie dalej bębnić. Ale postrzelone skrzypki trup. zabite. Jak człowiek. O, bawili się wtedy ludzie. Z tej radości, że po wojnie. Zabawa szła po zabawie. Nie było niedzieli bez zabawy. A nieraz tej samej niedzieli w dwóch, trzech wsiach naraz. Muzykanty przyjeżdżali aż pociągiem skądś z dalekich stron, bo na tyle zabaw nie starczyłoby tutejszych. Tutejsi zresztą wciąż grali jak przed wojną. A kto by tańczył teraz jak przed wojną. Inne tańce były w modzie.

Nieraz nie wiadomo było już, gdzie jechać. Stąd znać dają, stamtąd dają, tam strzelają, tu strzelają. A na posterunku tylko nas wszystkiego pięciu milicjantów i jeden rower. I przecież posterunku pustego nie zostawi.

– Spisz? – rzucił ojciec już udobruchany.

– Nie śpię – powiedziałem, choć nie wiem, może spałem.

– To spójrz na izbę.

Spojrzałem, ale nic takiego mi się w oczy nie rzuciło.

– Niby co? – spytałem.

– Antka nie ma – ojciec z żalem.

– Gdzie jest?

– W świat pojechał.

A po Antku w parę lat pojechał Stasiek. Choć się wydawało, że z nas czterech braci Stasiek jest ten przeznaczony przez samego Boga, żeby w ziemi zostać. I że go nigdy żadna siła z niej nie wyrwie. Od maleńka deszcz, nie deszcz, zimno, wiatr, spiekota, a on zawsze w pole z ojcem. Orał ojciec, to szedł przy nim i mu bat niósł. Smyrgnij, Stasiu, bo coś, jucha, nadstaje. I wedle przykazania ojca Stasiek smyrgał. Siał ojciec, to i jemu musiał choć chusteczkę matczyną zawiązać u szyi i nasypać trochę ziarna, żeby też siał. Kosił ojciec, to za każdym razem, kiedy stawiał kosę na sztorc i osełką pociągał, Stasiek mu ją za stylisko podtrzymywał. A gdy trochę podrósł, sam wziął kiedyś kosę i od razu zaczął kosić, jakby kosił już od urodzenia. Mnie, Antka, Michała musiał ojciec długo uczyć, i jak stanąć najpierw trzeba, jak kosę uchwycić, jak iść niewielkimi równymi krokami i jak nią machać, i jak żyto, jak pszenicę, jak jęczmień, owies, jak pokładzione i jak proste. A ile przy tym się nazłościł. Ile musiał się kosy napodbijać, naostrzyć. I nam ile bąbli na rękach przy tej nauce narosło. A Stasiek jakby już z tym wszystkim na świat przyszedł. Wziął kosę i kosił.

– O, Stasiu to dopiero będzie kosiarz, niech tylko nabierze więcej siły. – Patrzył ojciec za koszącym Staśkiem, jakby we wschodzące słońce patrzył. – Nikt z was nie dorówna Stasiowi. A i mnie pewnie prześcignie. Całe życie koszę, a nie ciągnę tak równiutko. Ani kosa mu nie tyrpie, ani szczyźnia nie zostawia. A rękami, wydaje się. jakby wodę zagarniał. A idzie, jakby go ziemia sama posuwała. Tak to jest, kiedy kogo Bóg na co przeznaczy. Od razu widać, choć dziecko. A odpocz-nijże. Stasiu! Siądź sobie! Wody napij się! Albo se bryłami do wróbli porzucaj! Jeszcze się nakosisz, nakosisz!

Albo razu jednego martwił się ojciec, że co to jest tej ziemi, czym tu będzie nas, czterech synów, obdzielić, wtedy Stasiek jak prawdziwy gospodarz, co na wszystko znajdzie radę:

– Dokupimy ziemi, tata. Mówił tata. że Kaczocha chce swoje dwie morgi sprzedać, bo do młyna idzie za młynarza. To byłoby o dwie morgi więcej!

– Do młyna za młynarza, powiadasz – ojciec jakby nad czymś się zamyślił. A po chwili rzekł: – Ano, dwie morgi kawał pola. O, kawał pola. I akurat jest przy naszym. Tylko by się miedzę zaorało. – I od razu poweselał. Klepnął się w kolano i do matki: – To co? Może byśmy chleba zjedli po kromce? Poszłabyś przyniosła bułkę.

– To ostatnia – przypomniała matka.

– Ostatnia, nie ostatnia. I ostatnią trzeba kiedyś zjeść – rozochocił się ojciec, jakby wypił sobie miarkę, tak mu przypadły te dwie morgi Kaczochy.

Poszła matka i przyniosła chleb. Ukrajała każdemu z nas po sporej kromce, nikogo ani na okrucha nie krzywdząc i nie wyróżniając. Zawahała się tylko przy ojcu. ale ukrajała i jemu, z tym. że dużo cieńszą. Siebie pomijając.

– A ty co? – sprzeciwił się ojciec. – Jak święto, to dla wszystkich. Albo moją weź. Ja tam mogę się obejść bez chleba.

Sięgnął do kieszeni, wyciągając kapciuch, po czym powolutku, myślami daleki od tego. co robi, zaczął zwijać sobie skręta. A gdy tak powolutku zwijał ojciec skręta, wiadomo było, że w środku w nim kwitnie. Bo smutnemu mało kiedy chciało mu się zapalić. I puszczając kłąb dymu na izbę, powiedział do matki:

– Ukraj Stasiowi jeszcze kromkę. Będziesz dziecku chleba żałowała, jak ma smak na chleb. Szymek, Antek już nie rosną, a Staś dopiero zaczyna. Albo mu tę moją daj, jak ty nie chcesz.

Znowu nad czymś się zamyślił i w tym zamyśleniu zaczął nagle złorzeczyć na Kaczochę:

– Zaraza, za młynarza zachciało mu się. Myśli, że tam mu pszenne bułki same będą spadać do gęby. A tam trzeba wory nosić. Cały Boży dzień z zadartym tylko łbem i na gołębie grucha. A w polu, co chce, rośnie. Trza sumienia nie mieć, żeby ziemię tak zapuścić. Któregoś tu roku tak gruchał, gruchał i zapomniał, że jesień minęła, i nie zasiał. Zresztą zasieje, nie zasieje, to i tak perz tylko wschodzi. Ojciec jego taki sam był, ale chociaż buty ludziom reperował, a ten tylko grucha. Trza by najpierw ją odperzyć. Zaorać jesienią, potem znowu wiosną. I to wcześnie, nim się soki ruszą. Bo jak perz już pójdzie, to nic go potem nie zatrzyma. Zeżre ziarno, zeżre ziemię. Trza by pługa z głębokim lemieszem gdzieś pożyczyć i dostać się gangrenie do samych korzeni. Potem broną pojechać. Ale broną wszystkiego nie zbierze. Po bronie poszlibyśmy wszyscy i rękami wyzbierali. Potem gnoju by się nawiozło. Poleżałby trochę. Znowu by się zaorało. A potem zasiałoby się łubin.

– Matko Boska! – wykrzyknęła matka. – To ileż by ta ziemia musiała nie rodzić?! I na co łubin, jak gnój!

– A bo gnoił kiedy drań? Ziemia na śmierć zagłodzona, dostanie trochę suszy, to jakby się po kościach szło.

– Bym tam łubin – nie chciała się matka dać przekonać. – Posiać żyto od razu, pszenicę, posadzić kartofle, kapustę!

– Łubin, mówię, to łubin! – zezłościł się ojciec, wstał ze stołka i przeszedł się w tę i z powrotem po izbie, bogatszy o te dwie morgi Kaczochy. – Choroba, ziemi mnie tu będzie uczyć. Dla ciebie ziemia to aby po wierzchu. A ziemia i w głąb. Nic perzowi nie da rady, jak się go z korzeniami nie wypleni.

– Tylko do pługa z głębokim lemieszem trzeba by drugiego konia, tata – wtrącił Stasiek. – W jednego nie da rady.

– Ano, trza by. – Zaiskrzyły się ojcu oczy podziwem dla Staśka. – Dobrze, żeś przypomniał, Stasiu. Może by się od Kuśmierka pożyczyło. Wziąłby sobie potem naszego. Alboby mu się we żniwa odrobiło.

– Ja tam do niczyich żniw nie pójdę! – Antka poderwało. – Wystarczą mi nasze! Nie będę niczyim parobkiem.

– Ten raz tylko – ojciec dobrotliwie. – Cóż by ci się stało? Nikt nam konia za darmo nie pożyczy. Nie będziesz chciał kosić, to możesz odbierać. Zawsze nie będziemy mieć jednego konia. Dwie morgi więcej, to trza by pomyśleć i o drugim koniu. Mniej ziemi mają i dwa konie irteją. Grosza się uskłada.

– Aż czego? – zaperzyła się matka. – O, poszwy łata na łacie, a nie ma za co nowych kupić. Antkowi trza ubranie, bo mu łokcie wyłażą. Staś buty ma podarte. I bym już krowę wolała niż konia. Mleka by choć więcej było.

– Krowy się swojej dochowamy. A konia trza kupić. W jednego nie da rady tyle ziemi obrobić. A pożyczać więcej nie będziemy. Ten raz tylko. Ty wiesz, co to dwa konie w gospodarce? – Ojciec się na dobre rozmarzył. – Batem tylko smyrgniesz i wio! Nie ma dla nich głęboki lemiesz czy pod górkę. A zwozisz zboże, to na trzy pokłady. A z jarmarku jedziesz, to wszystkich pomijasz, tylko kurz za tobą. Czy na wesele cię ktoś zaprosi, to w dwa konie zajeżdżasz jak pani. A w jednego, jakby się w dziurawym ubraniu wybrał. Bo po drugiej stronie dyszla też dziura. Dwa konie to to samo co dwie zdrowe ręce. A jeden, jedna zdrowa, a druga uschnięta albo ci ją na wojnie oberwało.

– Kasztankę kupmy, tata! – wyrwał się uradowany Stasiek.

– Cicho bądź, gówniarzu! – Antek rzucił się na Staśka. – Niech go ojciec nie słucha. We wsi same kasztany! Ogiera kupimy! I karego, ojciec! Kary ogier to dopiero koń.

– Kiedy w gospodarce kobyła lepsza, synu – ojciec zaczął przekonywać Antka. – Pokorniejsza. Nie znarowi ci się, ile włożysz na furę, to ciągnie. Ustaje, a ciągnie. A ogier, niech mu coś się zwidzi, to możesz go bić, zabić, wywali ci wóz, a z miejsca nie ruszy. I z kobyły źrebięcia się dochowasz.

– Ale ogier to szatan, ojciec. Jeszcze kary. – Antek się rozpalił. – A batem go trącić, to wiatr. Moglibyśmy go Szatan nazwać.

– W imię Ojca i Syna – obruszyła się matka. – Konia Szatan nazywać! I to nasz koń miałby być? Czy ty dobrze masz w głowie,

Antek?

– Kobyłę, tata! – molestował Stasiek. – Mielibyśmy źrebiątko.

– Ogiera! – zaperzył się Antek. – Bo jak nie, to nie tknę się niczego! Żniwa, kopania beze mnie! I wyjadę w świat!

– Kobyłę, tata – Stasiek o mało się nie rozpłakał. Ale matka nagle jak nie wrzaśnie:

– Czysta powaryjowali?! Kobyła, ogier! A ja muszę na sól, naftę ciułać, bobyśta po ciemku siedzieli i nie osolone jedli. O, chleba ostatnią bułkę wam przyniosłam! Mąka się już kończy! Kartofli mało co! Jeszcze konia Szatan chcą nazwać! Chryste Panie! Musiał was ten szatan opętać! Powiedz im co, Szymek, tyś mądrzejszy! Co się nic nie odzywasz?!

A ja się nie odzywałem, żeby mi ojciec znów nie zaczął wypominać tej kasztanki, co ją w partyzantce miałem. Kiedyś mu się nieopatrznie pochwaliłem i odtamtąd nie dawał mi spokoju.

– Trza ją było do domu przyprowadzić! Choćbyś tyle miał z tego wojowania.

I nie było mu jak przetłumaczyć, że nie nadawała się do gospodarki. A prócz tego padła mi, to co miałem przyprowadzić?

– A, boś tak, jucho, o nią dbał. Takie stworzenie ciągnąć pod kule. A do gospodarki przyuczylibyśmy ją. Najpierw by się ją zaprzęgło do pustego wozu. Dyszel trza by było szmatami owinąć, żeby się nie poobijała. Alboby się bryczki od księdza pożyczyło. Niechby w bryczce trochę pochodziła. Potem by się ją sprzęgło z naszym gniadym. Stary jest, nie dałby jej brykać. A potem do brony, żeby nie od razu za ciężko. A brykałaby, ścięłoby się ją raz, drugi batem. I zobaczyłbyś, jak by potem w pługu chodziła.

Wszystko by zaprzągł do gospodarki. A ja, pierwszy raz, gdy na jej grzbiet siadałem, bałem się, że się złamie pode mną. Nogi miała wysokie jak z półtora rażą u zwykłego konia. Pysk wąski, nieduży, szyję długą jak łabędź. A kiedy szła, choćby nie wiem po jakich wybojach, po roli, po korzeniach, po lesie, nie czuło się nic prócz kołysania, jakby w chmurze czy na poduszkach w karecie człowiek jechał albo go malutkiego matka w kołysce bujała.

Podarowali nam ją w jednym dworze, razem z siodłem i szablą, bo chcieli jakoś się przysłużyć w tej wojnie, a nie mieli synów, tylko same córki. A cóż córki w wojnę? Poopatrywały nam rany, poprały nam szmaty, pograły nam trochę na fortepianie, pośmiały się z nami, a kiedyśmy odchodzili, wyleciały za nami na dziedziniec i się popłakały. Choć miło się rozstawać, gdy ktoś za tobą płacze i białą chusteczką mokrą od łez ci macha, a ty na koniu i z szablą przy boku. Czułem się niby ten ułan z obrazka w strażackim kalendarzu. Brakowało tylko powiedzieć, nie płacz, wrócę, to się z tobą ożenię.

A tę kasztankę przyprowadził dziedzic i rzekł:

– Wybrałem najlepszą z całej mojej stadniny, niech służy ojczyźnie. Spojrzałem i wydało mi się, jakbym gdzieś już ją widział. Podszedłem, klepnąłem ją po pysku, rzuciła łbem, zarżała.

– Stój. – Objąłem ją za pęcinę. Nie grubsza była niż moja ręka przy nadgarstku. I szła tak równiutko w górę, do samego kolana.

Nieraz marzyłem, żeby taką kasztanką wierzchem się przejechać. Nie ciągle koń w wozie, koń w pługu, w bronie, w radlę. Koń z łbem do ziemi opuszczonym. Koń męka, I człowiek nad nim z batem.

Za gówniarskich lat, gdy czasem pojechałem do rzeki wypławić naszego gniadego, próbowałem sobie nawet wyobrazić, że oto pode mną koń wiatr smukłonogi, a ja pędzę przez wieś, przez pola, gdzie oczy poniosą, na złamanie karku, aż mi w piersiach dech zapiera. Tylko że gdzie naszemu gniademu do wiatru było. Nogi pozrywane, kopyta jak kamienie młyńskie, łeb nad ziemią zwieszony. I człap, człap. Bo, jak każdy chłopski koń, chodził wedle chłopskich kroków i ani go piętami, ani batem nie dało się szybciej popędzić. A do tego spracowany zwykle jak nieboskie stworzenie, myślał tylko, żeby nażreć się i uwalić. I to pławienie w rzece pewnie też uważał za koński dopust Boży.

Zachodziłem nieraz w głowę, co tu zrobić, żeby choć na jeden raz odmienić go w prawdziwego konia. Bo może był kiedyś takim koniem, zanim zaczął u nas robić. Czytało się w książkach o takich koniach.

Nie było kiedyś ojca w domu, pojechał z sąsiadem na jarmark do miasta. Wystrugałem sobie dzidę z leszczynowego kija. Napchałem worek sieczką, uszykowałem siodło. Z drutu od starego wiadra zrobiłem ostrogi i przymocowałem trokami do pięt. Wyprowadziłem gniadego ze stajni, ustawiłem go przy wozie i z wozu, bo inaczej nie dałbym rady, zarzuciłem mu to siodło na grzbiet, siadłem i jedną ręką trzymając się jego grzywy, w drugiej dzierżąc dzidę, ruszyłem na wieś. Na razie stępa, tak jak gniady chciał. Zleciała się gromada chłopaków i idąc za mną zaczęli pokrzykiwać, judzić, dodawać mi otuchy. Baby, chłopy, kto tylko szedł drogą, przystawał’ i patrzył jak na jakie widowisko.

– To przecie Pietruszków gniady. Nile poznałbym, gdyby nie ten cudak na nim.

– I gdzież ty jedziesz, do panny może?

– Zbzikował, choroba, no?

– Dopiero co na wiosnę z topoli zleciał. Oj, mają z nim Pietruszki utrapienie.

– Bo nie biją. Trza bić, póki czas, bo inaczej zbój potem wyrośnie.

– Hej, co to, w kawalerię się bawisz? Niech no ojciec wróci, da ci, chorobo, kawalerię!

Wciąż jechałem stępa, a wydawało mi się, że koń w smugę wyciągnięty, kopytami ziemi nie dostaje i pędzimy ponad wsią, a wszyscy ludzie pod nami w dole malutcy jak mrówki. Coś tam krzyczą, rękami wymachują. A niech krzyczą, wymachują. I aż w piersiach mnie rozpierało.

– No, gniady – szepnąłem do ucha gniademu. – Pokaż im.

I najpierw leciutko, aby na próbę, zakłułem go pod boki drucianymi ostrogami. Jakby się zawahał, czy ma stanąć, czy iść dalej. Nikt go dotąd nie dźgał tak dziwnie pod boki, skąd miał wiedzieć, co to znaczy. Batem go się tylko prało. Zakłułem ciut mocniej, ale też nie zmienił kroków, tylko dalej człap i człap. Łeb mu opadł jak nad dyszlem, ledwom grzywy dostawał. Znowu go zakłułem, ale żeby choć go dreszcz przeleciał. Nic. Już chłopaki zaczęli mi coraz głośniejszymi krzykami pomagać:

– Szybciej, Szymek! -Jazda, Szymek! Naprzód, Szymek! Hurrra, Szymek!

Nie chcesz tak, to inaczej spróbujemy. I zacząłem go dzidą pod brzuch łechtać. Ale tylko ogonem się omajtnął, jak od bąków, i szedł, jak szedł. Bo pewnie myślał, że go bąki tak koła, a na bąki był, o, wytrzymały. Bąki, wóz, bat, pług to przecież końska dola.

– No, gniady. Prędzej. Ludzie na nas patrzą – zacząłem go prosić. – Dam ci owsa potem. Samego, bez sieczki. Nażresz się jak nigdy. Aby odbij się trochę od ziemi. – I dawaj go kłuć już raz po raz ostrogami pod boki. Czułem, że mi te ostrogi pięty do krwi zdarły jak przyciasne buty w drodze do kościoła. Ale kłułem, kłułem i prosiłem na przemian, bo mnie wstyd dziesięć razy gorzej bolał niż pięty.

Chłopaki zaczynali już tracić wiarę we mnie, widząc, że moje ostrogi nie dają rady gniademu. Szli, ale coraz słabiej krzyczeli. Próbowali mi radzić, żebym może podostrzył trochę te ostrogi albo z grubszego drutu zrobił. A niektórzy, że jak chcę, to pogonią kijami gniadego.

I wśród starszych ludzi, przyglądających się mojej jeździe, śmiali się już, podkpiwali, szydzili:

– Trza mu było igłę wsadzić pod ogon, to by może poleciał!

– Albo spirytusu ćwiartkę wlać do pyska, niechby mu się najpierw odmieniło!

– Szkoda spirytusu, samemu lepiej wypić! A odmienić, najlepiej po szaleju by mu się odmieniło! Mógłby skrzydeł dostać!

– Napluj mu do uszu, inaczej nie posłucha!

– Przestań go dźgać, chorobo! Krew mu z boków aż ciecze! Co ci to stworzenie winne!

Wtem po skórze gniadego dziwne mrowie przeszło, jakby z głębi brzucha. Wyprostował łeb, nastroszył uszy i nawet raźniej zaczął iść. Już myślałem, że zrozumiał.

– No, gniady – szepnąłem mu czule i trąciłem go lekko ostrogami. A ten jak nie wierzgnie zadem, aż mnie z grzbietu zrzucił na kark.

A opadł zadem, już przednimi kopytami poszedł w górę, wytrokował łeb. Ułapiłem się obiema garściami jego grzywy. Dzida z ręki mi wypadła. Śmiech buchnął na drodze. A ten znów zadem, ale gdzie tam wyżej niż za pierwszym razem. Mało nura nie dałem jak z wierzby do wody. Na szczęście zatrzymałem się na jego karku. A ten znów przednimi kopytami odbił się od ziemi. Prawie świecą stanął. Pysk rozdarł, zęby na wierzch wywalił i zarżał jakby od wieków tłumioną wściekłością, za wszystkie chłopskie konie, pokorne jak on. Siodło mi się spod tyłka usunęło. Nogi z ostrogami gdzieś w boki poleciały. I zawisłem przez chwilę w powietrzu, uczepiony tylko jego karku. Opadł, ale nie na długo. Zakręcił się, przysiadając zadem omal że na ziemi, i znów strzelił w górę. I wyżej. I zarżał. Jeszcze głośniej. Aż poczułem, jak się w nim bebechy zabełtały. Krew, wściekłość, ból, jakby jakąś tamę przerwało. Ludzie na drodze coś krzyczeli. A ten znów się w niebo rzucił, a przednimi kopytami aż zagrzebał po powietrzu, jakby jeszcze wyżej chciał się wznieść. I zębami jakby chciał uszarpać kawał tego nieba. I już rozszalały rzucał się raz za razem to łbem, to zadem na przemian, że prawie na ziemię wcale nie opadał.

Nagle jakimś wściekłym szarpnięciem wyrwał mi kark z uścisku i jak jabłko z jabłoni oberwałem się na ziemię. Wierzgnął jeszcze na próbę, czy dalej na nim tym rzepem bolącym nie siedzę. A potem szerokim kołem okręcił się raz i drugi, płosząc przerażonych ludzi. Zarżał pełnym ulgi rżeniem. I poszedł jak burza, tylko kurz za nim.

Ludzie podlecieli do mnie. Zaczęli mnie podnosić. Ale nie chciałem niczyjej pomocy i sam się podniosłem. Nie mogłem tylko krzyża wyprostować ani głowy skręcić w żadną stronę. I na jedno oko mało co widziałem. No i te ostrogi miałem całe we krwi swojej i gniadego. A jeszcze Michał skądś się wziął, bo nie było go, gdy wyprowadzałem gniadego ze stajni, w pole z matką plewić poszedł, i rozpłakał się nade mną, jakby nie dość mi wstydu było.

– Szymuś, nic ci nie jest? Szymuś, nic ci nie jest? – ślimarczył się. Kucnął nawet przy moich stopach i chciał mi odwiązywać te okrwawione ostrogi. Mało go nie kopnąłem ze złości.

– Zostaw. Nic mi nie jest. I nie becz.

A gniadego, dopiero kiedy ojciec wrócił z jarmarku i najpierw mnie sprał, nawyzywał, poszliśmy w pola szukać. Pasł się w czyjejś koniczynie niedaleko Boleszyc. Ale jak nas zobaczył, zarżał i odleciał parę pól dalej. Kazał mi ojciec zostać, za miedzą się schować, i sam próbował go podejść. Ale co się zbliżył, to on dęba i z kopytami na ojca. Aż zaciągnęliśmy wóz. Wzięliśmy chomąto, reptuch z obrokiem. I dopiero dał się zaprząc do wozu.

To pewnie i tę kasztankę wyobrażał sobie ojciec na podobieństwo gniadego. Nie najeździłem się na niej wiele. Wpadliśmy w zasadzkę, dostała serią po nogach. I resztę musiałem sam w łeb dobić. Siodłośmy z niej tylko zdjęli. Całe nabijane mosiężnymi guzami. Strzemiona jak ze złota. No i skóry tyle, parę par by butów podzelował. Szkoda było zostawić. Myślałem nawet, żeby znaleźć mu drugą kasztankę. Szukaliśmy po wsiach. Ale wszystko pozrywane, zarobione, umęczone. Gdzieś we dworze to by znalazł. Ale tak akurat się składało, że nie po drodze nam dwory były.

Szło to siodło z nami prawie całe lato. Przez wsie. lasy. pola. Nikt nie wiedział po co. I nikomu się już dłużej nie chciało go dźwigać. Trzeba było rozkazem wyznaczać. Ty trochę ponieś, teraz ty. teraz ty, teraz ty weź od niego. Przeklinali, buntowali się. Po cholerę, komendancie, to niesiemy? Ano, żebym wiedział. Pieprznąć gdzie i niech ktoś znajdzie. A jak znajdzie nie ten, co trzeba? I tak szło. Czasem głowę się na nim złożyło. Czasem przysiadł człowiek, podumał. Bo w takim siodle inaczej się duma niż na pniaku czy murawie. W końcu jechał jakiś chłop drogą, wrzuciliśmy na furę. Może przyda wam się. jak nie teraz, to po wojnie. A za to, jak przygoni nas znów w te strony, na zsiadłe mleko do was zajdziemy.

Szablą tak samo się nie nawojowałem. Bo co z szablą w lesie, gałązki obcinać? Dziedzic mówił, że jeszcze jego prapradziad Turków nią prał. I może prawdę mówił, bo żeby z pochwy ją wyciągnąć, to jeden musiał między kolanami trzymać, a drugi ile sił ciągnąć, taka była zardzewiała. Chciałem ze względu na dziedzica choć jednemu draniowi łeb rozpłatać albo łapę uciąć, żeby miał i dziedzic swoją radość, że się biła i za jego życia za ojczyznę. Ale zawsze za daleko było. I tylko kulami można ich było dostać. Tak że parę razy wyciągnąłem ją. żeby mi o tych Turkach coś opowiedziała. Ale jak to żelazo, pytasz się go, a ono żelazo. I parę razy na prezentuj broń, gdyśmy z naszych któregoś chowali. A kiedy padła mi kasztanka, nie bardzo umiałem już z tą szablą chodzić, całą cholewę mi obtarła. Pomyślałem sobie, możeś ty dobra była. moja szablo, na Turków, ale w tej wojnie toś ni krzyż, ni kropidło. A będę cię dalej na prezentuj broń przy pochówkach wyciągał, to pochowam wszystkich. I powiesiłem ją na drzewie w lesie. Może gdzieś tam dotąd dynda.

No, ale szablę jakoś ojciec mi darował, bo co z szablą w gospodarce. – Bili Turków, powiadasz? To za wiarę naszą. Trza było do kościoła gdzieś ją zanieść, niechby tam wisiała, nie na drzewie.

Tylko ta kasztanka i siodło nie mogły mu wyjść z głowy. Choć z kasztanką miałem przynajmniej tłumaczenie, że zabili. Ale siodła przecież nie zabili.

– A ty wiesz, co takie siodło warte? Tyle skóry i guzy, i strzemiona, mówisz, jak ze złota. O, nielichy kawał ziemi by dokupił. Takie siodło. Takie siodło. Ale ciebie zawsze tylko panny, zabawy, bitki obchodziły, nie ziemia. Nie będziesz całe życie po wsi wystawał i na organkach grał. Ta wojna też ci się trafiła jak ślepej kurze ziarno, żeby tylko nie robić.

– Nie tak znów jak ślepej kurze, ojciec. Trza się było narobić i jeszcze krwi upuścić!

– Ale przyjdzie was obdzielić i czym?!

– Mnie tam ojciec może nie obdzielać. W świat pójdę – odgryzałem mu się, gdy mi już za bardzo dopiekł.

I po prawdzie nosiłem się z taką myślą, jak tylko L partyzantki wróciłem. Ziemia mnie nie ciągnęła, a jeszcze po tych paru latach swobody to już całkiem nie widziałem siebie za pługiem czy z kosą. Żałowałem nawet, że wróciłem. Trzeba było od razu, jak niejeden z chłopaków, do wojska iść czy do miasta, czy tak gdzieś, aby dalej. Tylko że nie wrócić po tym wszystkim do domu, nie odwiedzić ojca, matki, braci, wsi, to jakby się ta wojna wcale nie skończyła, brud, wszy, nie przespane noce, zabijanie. Myślałem zresztą, pobędę z miesiąc, dwa, odeśpię się, pozapominam, co nie trza, odetchnę i dopiero potem. Nie tak łapu capu.

Ale ledwo w próg wszedłem i tyle co ucałowałem się z wszystkimi, siadłem, a ojciec od razu, wyglądamy cię i wyglądamy, już myśleliśmy że nie wrócisz, a tu wiosny tylko patrzeć, trzeba będzie orać, siać. Nic nie powiedziałem, ściągnąłem oficerki, matka wody mi nalała do miednicy i też nic jakoś nie powiedziała, nawet mi się nie spytała, jak ci tam było? Tylko łzy jej po twarzy pociekły. Potem kucnęła przy tej wodzie, rozmieszała ją i zaczęła mi nogi obmywać.

A ojciec dalej swoje. Pług trzeba będzie wyklepać, bo się lemiesz o kamień wyszczerbił. Konia gdzieś do kowala zaprowadzisz, bo Siu-daków kuźnię pocisk rozbił i nie ma komu teraz kuć. Ale może po innych wsiach kują. Jedna podkowa całkiem mu odpadła, a reszta zdarte do kopyt. Idzie, jak na saniach by się ślizgał. Gnoju nie mieliśmy kiedy z chlewów wyrzucić, tak tu biło i biło. A trza będzie choćby pod kartofle wywieźć i póki jeszcze ziemia ścięta, bo niech tylko roz-wilgnie, to nie wjedziesz na pole. I dobrze, jak gnój trochę przemarznie, poleży. Nie tak od razu gnoić i orać. O, spójrz na sufit, leje nam się. I już tego nie obieli, trza będzie tynk zdzierać. Odłamek w strzesze dziurę wywalił. Zacznie tylko padać, to musi matka cebrzyk podstawiać. Przyniesłoby się skądś drabiny, tobyś poszył. I stołu nie mamy. Siedzieliśmy w dole, to co tu kto chciał, to robił. Brali i palili, nie tylko stoły, ale drzwi, wozy, stodoły. Wszystkie sady pościnali. Na ziemianki było im potrzebne. Chodzą teraz ludzie i szukają swojego. Tobyś może też pochodził. Buty dobre masz. Zjeść i na podołku można, ale jakoś tak bez stołu w izbie, jakby środka nie było. Albo co innego może znajdziesz. Wszystko teraz się przyda. O, bogachna była wojna. I ile czasu tu stała. Toby nam się coś od niej należało, a nie same nieszczęścia. Chlewy nam się spaliły. Widziałeś? Walnął pocisk, poszedł ogień i po chlewach. Dobrze, że stworzenia zawczasu się wyprowadziło. Pilnowali Stasiu z Antkiem na przemian. A że wiatr wiał, dzięki Bogu, w drugą stronę, stodoła i chałupa ocalały. Bobyśmy pod gołym niebem teraz żyli. Pies nam się z łańcucha urwał i przepadł gdzieś, zaraza. A bez psa, jak bez ręki w gospodarce. Trza wciąż uszy nadstawiać, czy się złodziej nie podkrada. A tak był, zaszczekał i odgonił. Albo cię choć zbudził, jak nie dawał rady. Byś się może dowiedział, czy się suka gdzie nie oszczeniła. Na psów wojna czy nie wojna, a juchy się parzą. Pan Bóg jeden wie, cośmy tu przeżyli. Okna tośmy z kawałeczków posklejali, a to trza było deskami zabić. No, co tak myślisz i myślisz? Dopieroś przyszedł i już myślisz.

– Nie wiem, może gdzieś wyjadę?

– I gdzież? – Ojca poderwało.

– Do wojska może?

– Toś się mało nawojował?

– Wojna się, ojciec, jeszcze nie skończyła. A ja mam porucznika.

– I któż cię mianował?

– W lesie.

– Iii, to jaki tam mianowany, jak w lesie. A tak żeś na niby. Chłopa by tam kto mianował. Chłop był i będzie do ziemi tylko mianowany. Tu jest twoje miejsce.

– I co bym tu robił?! – zniecierpliwiłem się, bo mi się to wszystko jakieś obce wydało. I ta izba. I ojciec. I to, co ojciec mówił.

– Jakże to?! – Głos ojca stał się drżący, jakby miał za chwilę wściekłością czy płaczem wybuchnąć. – Mało tu jest do roboty? Nie wiadomo, w co ręce wsadzić. Od początku trza zaczynać. Ale jedź! Jedź! Jedźta wszystkie! Niech ta ziemia zdycha!

I nie zatrzymałby mnie ojciec, żeby nie wiem nawet co. Tylko że akurat szkołę otworzyli, a Śląskowi buty z nóg zleciały i nie miał w czym chodzić. Za oknem chłopaki gwizdali, wołali. Idziesz, Stasiek?!

Już późno! A ten siedział z nogami w słomiakach i płakał. Jeszcze siódma klasa, szkoda, gdyby nie skończył. Niby chodziły już do siódmej klasy w wojnę. Ale co mógł się nauczyć w takiej szkole w niewoli? I wszystko zapomniał. Spytałem go, kto był pierwszym królem Polski, nie wiedział, kto królem chłopów, nie wiedział, kto Kościuszko, powiedział, że król.

No, to wybrałem się któregoś dnia w pola, że może mu znajdę jakieś buty. Mówili, że tyle trupów leży. A ile trupów, to pewnie i butów. I nie ma się co brzydzić. Czy trup gorszy człowiek od żywego? Też kiedyś żył, a że teraz nie żyje, to i ci, co teraz żyją, będą kiedyś nie żyli. Choć trochę nieładnie trupowi zdejmować, bo ani go się spytać, dasz se zdjąć te buty, tobie i tak na nic? Ale mają zgnić, to niechby lepiej Stasiek do szkoły w nich chodził, i gdyby taki trup to wiedział, może by się nawet ucieszył, że w jego butach dalej ktoś chodzi.

Sporo ich leżało, i ruskich, i niemieckich. Ale wszyscy już rozzuci. Cały Boży dzień łaziłem, a trafiłem tylko na jednego w butach. Już się ucieszyłem, powiedziałem mu nawet, zdrastwujtie, bo Ruski był. Ale podszedłem bliżej, to się okazało, że w zelówkach dziury i jeszcze cała pięta z lewego oderwana. W dodatku niewiele był starszy od naszego Staśka. Leżał twarzą do nieba, z otwartymi ustami, jakby jakieś słowo mu w tych ustach zamarzło, może mama. Wyciągnąłem mu spod pleców pałatkę i przykryłem go, niech go chociaż wiatr po gębie nie siecze.

Niektórzy leżeli po dwóch i po trzech w kupie, jakby przylgnęli do siebie, żeby cieplej im było. Niektórzy, wydawało się, że posnęli tylko, umachani tą wojną jak żniwami, a buty sami sobie zzuli, żeby nogi im trochę zelżały. Wiadomo, wojna w nogi najgorzej daje się we znaki. Nieraz by od pasa w górę jeszcze człowiek bił się, a nogi ustają. Nieraz jeszcze drze się hurrra! a nogi już umarłe. I nieraz wojnę nie tyle kulami, co nogami się wygrywa. Bo wojna i nogi to jakby dwie przyrodnie siostry.

Byłem na wojnie, tośmy mało co strzelali, tylko szliśmy i szliśmy, ale nie w tę stronę, co trzeba, to na darmo szliśmy. A nawet o końcu wojny tak człowiek nie marzył, co żeby buty choć na trochę zzuć i gdzieś w chłodnym strumyku zamoczyć nogi.

Który miał jeszcze onuce, skarpetki, to mu może nie tak zimno było. Ale który golusieńkie, to aż bolało patrzeć. Też mnie kiedyś pędzili boso po śniegu, to wiem, jak śnieg boli. Można było z tych ich gołych nóg jak z ksiąg czytać. Z mrozu opuchłe, popękane do krwi, zdarte od marszów, od butów, sine i umarłe. Choć i z żywych nóg człowieczych da się różne męki wyczytać i więcej nieraz niż z oczu, z twarzy, z mowy, z płaczu.

Czasem śnieg już zawiał te nogi i tylko same palce z zawiei wystawały. To znów na brzuchu któryś leżał i gołymi piętami jakby w niebo bił. Albo od pasa wystawał, od pępka czy od przyrodzenia, a te nogi gdzieś tam w tym śniegu w głębi rosły jak korzenie ciała jego.

Jednego spotkałem pod krzakiem tarniny, jakaś wyższa szarża, pagony miał całe ze złotych warkoczy, to i buty powinien mieć porządne. Tylko że mu nogi po same kolana oberwało i nie bardzo nawet wypadało żałować tych butów, choć były pewnie z giemzy, na sztywni-kach, a z noskami w szpic. Urwałem sobie tylko trochę tarek sponad jego głowy, bo tarki przemarznięte najsmaczniejsze.

A innego spotkałem, to myślałem, że żywy. Przed ziamianką siedział, wsparty na plecaku, z karabinem na podołku, w hełmie i na organkach grał. Nawet mi się wydawało, że jakąś znajomą melodię. Ale pochyliłem się nad nim, to organki miał zakrzepłe w krwi, jakby tak dmuchnął krwią zamiast powietrzem. Też nie miał butów na nogach. Choć gdyby miał, nie zdjąłbym mu, bo jakże to, gra człowiek na organkach, a ty, zamiast słuchać, buty mu zdejmujesz? Sam grałem, to wiem, że jak się człowiek zagra, możesz go z ciała obrać, a nie będzie czuł, bo jest wtedy samą duszą. Grzbiet mi się od roboty nieraz nie chciał odgiąć, ledwo z pola wróciłem, to zamiast się uwalić i spać, przed chałupę wyszedłem i grałem. I najdłuższy sen nie przyniósłby mi takiej ulgi jak to granie. Nieraz światła we wsi pogasły, psy na suki leciały, a ja grałem i grałem.

Śnieg był wszędzie wydeptany, że po ścieżce można było do każdego trupa dojść. O, chodziło już przede mną wielu, jak po lesie za grzybami, i ze wszystkich wsi w okolicy.

Spotkałem nawet znajomego z Łozin. Wieś cztery kilometry od naszej i też mieli front u siebie, nie gorszy niż u nas, a aż tu go zagnało.

– Jakiś szynel porządniejszy by się chciało znaleźć – powiedział. – Ale wszystko przez odłamki posiekane albo niemieckie.

– A butów czasem nie spotkaliście? – spytałem.

– Butów? Masz na nogach buty. Ho! ho! I to oficerki.

– Nie dla siebie. Dla brata. Nie ma w czym do szkoły pójść.

– Toś za późno przyszedł. – I wyciągnął półlitrówkę z bimbrem. – Masz, napij się, boś zsiniał. Bez wódki to tu nie ma co chodzić. Raz, że można uświerknąć, a po drugie, mogą ci się potem śnić te nieszczęśnik!. Jak front tylko ruszył, to było tu butów. Mogłeś sobie wybrać, jakie chciałeś i do nogi. Węższe, szersze, sznurowane, z cholewami i na sprzączki. Czarne, żółte. Gwoździami nabijane i na gumach. Nawet nie gorsze od twoich się trafiały. Ale teraz wszystko zzute. Może gdzieś by jeszcze znalazł, ale to trza nie po ścieżkach chodzić. I dobrze, jakbyś miał saperkę. Bo nieraz tylko głowa na wierzchu, a do butów trzeba kopać. I musisz się pospieszyć, bo jak tylko zelżeje, będą grzebać. Sołtysy już zapowiadali po wsiach. Może gdybyś tak pod las poszedł, tam mogą jeszcze leżeć w butach. Tylko że tam miny, bracie. Butów możesz nie znaleźć, a rękę, nogę stracić. Albo zginąć dla butów, jak się wojnę przeżyło? Masz, napij się jeszcze.

Nie było rady, pożyczyłem Staśkowi swoich oficerków, bo przecież nie mógł nie iść do szkoły. Szkoła była jak pierwsza komunia. Wszyscy szli. I tacy, co na dwóch, trzech klasach ją kiedyś skończyli. I tacy, co nigdy nie zaczęli chodzić. Nieuki, kawalery, żonaci, dzieciaci. Wyglądał jak bociek w tych oficerkach, prawie z kolanami się w nich chował. Ale kto by tam patrzył, duże, małe, aby całe. Z początku jak na szczudłach chodził, parę razy się nawet wywrócił, ale potem jakoś się rozchodził, wyrobił sobie krok posuwisty, kolan mało co zginał i całkiem mu to zgrabnie szło, choć niełatwo chodzić w oficerkach, jak nie są na nogę. Ma się rozumieć, w prawdziwych oficerkach. Bo ludzie na każde buty z cholewami, aby tylko się świeciły, mówią oficerki. I na każde, co na nogach oficera. A prawdziwe oficerki nie po cholewach się poznaje i nawet nie po szarżach. Prawdziwe oficerki muszą być zrobione z giemzy, a noski, zapiętki, sztywniki ze skóry jak blacha i noga musi się co do milimetra z butem zgadzać. I nie tylko w stopie, ale na podbiciu, w kostce, w łydzie, wszędzie, jakby to twoja własna skóra była wyprawiona. Możesz od samego urodzenia chodzić jak łamaga, może ci nawet Pan Bóg kazać chodzić tak, a nie inaczej, a założysz oficerki i od razu jakby ci inne nogi przyprawili. Bo nie dość, że masz nogę od czubków palców po kolano obutą, to jeszcze zapiętki trzymają ci piętę jakby w kleszczach, a sztywniki łydę i musisz chodzić, jak ci oficerki każą.

Kurosad z Oleśnicy, który mi te oficerki robił, każdą nogę mierzył mi osobno i w paru miejscach. W samej tylko łydzie trzy miary brał, nad kostką, w środku i pod kolanem. Jeszcze osobno na gołe ciało, osobno na bryczesy. Inna sprawa, że takiego szewca jak Kurosad ze świecą by szukać. I dla „Orła” robił, a co to „Orzeł”, wiedział nie tylko Kurosad. Weszło się do niego, to nie poznałby, że do szewca, dywan, fotele, lustra, a Kurosad za kontuarem i słucham szanownego pana. I tylko esesmanom robił, partyzantom i dziedzicom. A już w oficerkach nikt mu nie dorównał. Przymierzyłem, stanąłem przed lustrem, strzeliłem obcasami, to mi się wydało, że zginąć w takich oficerkach inna śmierć niż w zwyczajnych butach czy boso. A Kurosad aż zamlaskał:

– Tylko jeszcze ostrogi i na koń! Na koń!

Siedziałem całe do południa w chałupie, z nogami w słomiakach, i czekałem, póki Stasiek ze szkoły nie wróci i nie odda mi tych oficerków. I dopiero po południu mogłem na wieś wyjść. Ale do południa myślałem, że się wścieknę z nudów. Bo nawet na drogę przez okno nie dało się popatrzeć, bo okno wiecznie zamarznięte, i trzeba było dopiero oko sobie wychuchać, żeby coś zobaczyć. Tylko że mi ojciec nie za bardzo dał się nudzić. Zaraz mi chomąto przyniósł.

– Masz siedzieć i nic nie robić, to napraw.

Potem to, potem tamto. Potem jeszcze coś. I tak co dzień. Aż zrobiłem się jakiś osowiały, że mi się nic mówić do nikogo nie chciało. Przyszedł ktoś, pytał się, jak ci tam w tej partyzantce było, a mnie i o partyzantce nie chciało się mówić, tylko ojciec mnie wyręczał:

– Ano, odkąd wrócił, tak myśli i myśli. A co tu darmo myśleć. Czego nie zrobisz, to i nie wymyślisz. O, myśleli, myśleli i co wy-myśleli? Świat jaki był, taki jest, a z myślenia jeszcze więcej chce się myśleć, a mniej robić.

Czasem chciałem się już zerwać, trzasnąć drzwiami i pójść, gdzie oczy poniosą. Ale jak pójść boso? No, i z tego wszystkiego zacząłem chłopów strzyc i golić. Na szczęście przyniosłem sobie z partyzantki brzytwę, nożyczki, pędzelek, mydło do golenia i zacząłem chłopów strzyc i golić. Zaraz po przyjściu ostrzygłem ojca, Antka, Staśka, bo chodzili ja barany zarośnięte, i całkiem mi to nieźle poszło. Potem spotkałem kiedyś Bartosza na wsi. Chłop już po siedemdziesiątce, ale z krwi i kości wojskowy, w carskim wojsku jeszcze służył i całe życie na jeża się strzygł. A tu widzę, idzie zarośnięty niczym święty Józef i po kudłach się harcuje.

– Nie poznałem was, Bartoszu – mówię.

– Bo jak żeś miał poznać. Strzygłem się po wojskowemu. A tu widzisz.

– I czemuż się tak harcujecie?

– Wszy, wszy, mój złoty. Gryzą, psiekrwie, spać nie dadzą, żyć nie dadzą. Modlisz się i też cię gryzą. Ale jak mają w takich kudłach nie gryźć. Jeszcze chałupa nam się spaliła i śpimy z bydlętami w chlewie. Może byś mnie ostrzygł, dałbym ci koguta?

Szkoda mi się chłopa zrobiło. Lubiłem ich nieraz posłuchać, jak opowiadali swoje dzieje z wojska, a służyli aż na Kaukazie w kirasjerach.

– Przyjdźcie jutro do południa – powiedziałem. – Siedzę w domu, bo Stasiek w moich oficerkach do szkoły chodzi. Tylko jakąś szmatę przynieście, żeby było czym was okręcić.

Strzyc się nigdy nie uczyłem, ale co to za sztuka. Nie takie rzeczy się robiło, choć się człowiek nie uczył. Nie uroda zresztą była ważna, ale głowa swobodna. Kto by chciał się przekonać, mógł zobaczyć po Bartoszu, jaką ulgę im sprawiłem. I oko od razu weselsze, i pierś oddechu nabrała, i prościutcy, jakby im odjęło ze dwadzieścia lat. Przejrzeli się w kawałku lusterka, to aż krew w nich dawna wojskowa zagrała.

– O, zuch żeś, panie dzieju. Nie darmo byłeś w partyzantce. Kto wojować potrafi, to wszystko potrafi.

Potem ten i tamten, kiedy zobaczyli Bartosza, i kto mnie na wsi tylko spotkał, i nawet sami zaczęli przychodzić. Ale co się dziwić, prawie u każdego coś spalone, nie chałupa, to stodoła, chlewy. Konie jak nie pozabierane, to zabite. Krowom z braku karmy schły wymiona. A na polach miny. To każdy rad by chociaż kudłów ze łba się pozbyć, żeby poczuć się wolny. A fryzjera we wsi nie było. Był za okupacji, przyjezdny. Jan Basiak się nazywał. Za wysiedleńca się przedstawiał, wydawało się, że swój. Odkuł się, wynajął izbę u Madeja od drogi i powiesił szyld, fryzjer męsko-damski, ondulacje trwałe, wodne, Jan Basiak. I baby we wsi powaryjowały, panny, zamężne, matki dzieciom. Ścinały warkocze i wszystkie na te ondulacje przechodziły.

Pierwsza Gabryśka Siudaków. Miała warkocze jak pszenne powrósła, a zrobiła się na czupiradło i zaraz zaczęła się puszczać z gefreitrem z posterunku. Sprał ją kiedyś Siudak, inna sprawa, że aż jej skórę do krwi poprzecinał, bo biczyskiem ją prał, to się poskarżyła temu swojemu gefreitrowi i gefreiter sprał Siudaka. Chłop z miesiąc z łoża nie wstawał. Jeszcze przyszło mu karę zapłacić, że awanturnik. Odtamtąd bał się Gabryśki jak diablicy, choć jego własna córka. A ta im po głowach wszystkim łaziła.

Przez to puszczanie się z gefreitrem nawet kaprysić się nauczyła i kaprysiła jak hrabini, choć była zwykła dziewucha. Kazała se futro kupić, oficerki, musiał Siudak sprzedać krowę. A już u fryzjera nieraz i pół dnia potrafiła przesiedzieć. A co gorzej ludzi gorszyło niż gefreiter, to że głowę myła u fryzjera, bo kto to widział, żeby chłop mył babie głowę. Fryzjer chodził koło niej jak koło jajka i dogadzał, jak umiał, i wciąż tylko panno Gabryjelo, panno Gabry-jelo. Aż z tych ondulacji został się na szpicla. Kiedy front się zbliżał, nagle z dnia na dzień znikł. A Gabryśka wyjechała na Zachód i tam wyszła za mąż za jakiegoś urzędnika. Przyjechała tu któregoś roku na grób ojca, matki, ale nikt jej już młodości nie pamiętał. Bo i co pamiętać? Świat inny, wieś inna i więcej niż połowa ludzi z tamtych lat na cmentarzu. Leżą sobie i co im tam Gabryśka. Z tamtego świata nic nie znaczy, że jakaś tam Gabryśka puszczała się z gefreitrem kiedyś na tym świecie.

Mnie samemu nieraz dziwne się wydaje, gdy pójdę na cmentarz, że tyle tu ludzi leży, co ich wtedy strzygłem, goliłem, a już nie pamiętają. Kiciński Stanisław. Kiedy siadł i powiedziałem, tylko się nie ruszajcie, to prawie skamieniał. Nie mogłem mu potem ni w lewo, ni w prawo głowy skręcić. Musiałem przykucnąć, odginać się, przyginać. Prosiłem, złościłem się, chociaż trochę, Stanisławie, bo was nie ostrzygę. O, spójrzcie na tego apostoła na Wieczerzy Pańskiej. Ten trzeci na lewo od Pana Jezusa. Spójrzcie, no. Za to kiedy wstał i przejechał się ręką po ostrzyżonej głowie, rzekł:

– Jakby się człowiek drugi raz na świat narodził. Bóg ci zapłać, Szymuś.

– Macie tu lusterko, przeglądnijcie się.

– Co tam się przeglądać, czuję.

Czy Mitręga Wincenty. Niech w Bogu spoczywa. Przejrzał się w tym kawałku lusterka, wypadł z izby bez jednego słowa, a w niedługi czas wrócił z pełną bańką bimbru.

– Miałem sobie portki kupić, a babie spódnicę, ale pijta, chłopy, bo nam się ta cholerna wojna dopiero skończyła. Twoje zdrowie, Szymek! – Przechylił bańkę, dudlał, dudlał. A kiedy odstawił, to już nie miał siły następnemu podać, tylko klapnął na progu i zasnął.

Naschodziło się nieraz chłopów, to Stasiek ze szkoły zdążył wrócić, a ja nie mogłem się wyrobić. Obsiedli izbę, gdzie kto mógł, na łóżkach, na progu, a niektórzy na stojąco czy w kuckach pod ścianami. I ćmili, aż czarno się robiło od dymu. Matka się skarżyła, że ją w piersiach ściska, i co trochę wietrzyła. Ale ojciec miał raj. bo każdy go częstował i przynajmniej do syta się napalił. Przyniosłem dwa pniaki, położyłem deskę, bo nawet z drugich wsi zaczęli przychodzić.

Z początku miałem ruchy trochę sztywne. Ale kto siadł z łbem od tylu miesięcy nie strzyżonym, brudnym, pełnym nieraz wszów, to był tak przejęty, że co tam mógł czuć moje ruchy. Siebie tylko czuł. Ciarki po niektórym szły, jak po koniu, kiedy bąk mu się w szyję wgryzie, gdy mu grzebieniem po kudłach zajechałem. Niektóremu skóra jak blacha na łbie się napinała. Niektóry oczy aż zaciskał. Albo krzesełka się łapał obiema rękami, jakbym mu miał głowę ściąć, nie kudły. Albo się zacinał i słowa przez cały czas nie wymówił, aż dopiero po wszystkim, razem z ulgą. A niektórzy nawet kolejkę przepuszczali, byle tylko odwlec. Można by pomyśleć, że ich chrzczę, nie strzygę.

Z głowy na głowę szło mi coraz lepiej. Już nie strzygłem na jedno kopyto, ale się pytałem, dłużej, krócej, na bok czy do tyłu. I cieniować się nauczyłem, i karki wygalałem, aż błyszczały. I baków robiłem dwa rodzaje, prosto i na skos.

Potem trafiło mi się kupić maszynkę do strzyżenia od jednego Ruskiego za dwa litry bimbru. Też był trochę fryzjer, ale wojna się skończyła i wracał do domu. To mi znów handlarka przywiozła butelkę wody kolońskiej. I już się pytałem, skropić wodą kolońską? Ma się rozumieć, ze skropieniem drożej kosztowało, to nie każdy chciał. Kupiłem prześcieradło, matka mi porobiła szmaty pod szyję. Miałem powodzenie, że hej! Szyld tylko powiesić. A przy tym opowiadało się o partyzantce, to nikt się nie nudził, żeby nawet pół dnia musiał czekać.

I pewnie by mnie to fryzjerstwo wciągnęło, bo minęła zima, przyszła wiosna, Stasiek mi już oficerki oddał i boso latał do szkoły, a ja dalej strzygłem i goliłem. Myślałem nawet, czyby nie wynająć od Madeja tej izby po Basiaku. Madejowa chałupa na szczęście ocalała, dach trochę ucierpiał i szyby wytłukło. Ale już ją Madej jako tako ponaprawiał. Może by się człowiek ondulacji kiedyś nauczył. Trwałe, wodne, Szymon Pietruszka. Nie gorzej niż Jan Basiak. Fryzjerstwo niezły fach i ile lżejszy od ziemi. Najwyżej by się na kurs poszło. Alboby się i bez kursów załatwiło. Fryzjerów też wojna przetrzebiła. W mieście trzech ich było, a został tylko jeden.

W dodatku żniwa się zbliżały. A żniwa to było przekleństwo dla mnie. Świt, noc, bydlę z człowieka. Kosa cię aż w skroniach rwie. Pot zalewa ci oczy. Słońce nie po niebie, a po twoim grzbiecie pnie się ode wschodu i po twoim grzbiecie złazi do zachodu. Jakby pazurami wczepione w twoją skórę. Bo nie słońce to, słońce jest nad rzeką, na łące, w sitowiu, a to jakieś wielkie świecące ptaszysko, co się zawzięło na ciebie. I co chcesz się trochę odgiąć, to cię łup z tyłu w głowę dziobem. Jakby ci przypominało, że życie twoje w dole, nie w górze, że życie twoje to ten wieczny łan nie skoszony, przez który idziesz i idziesz, kosą machając. I żebyś chociaż wiedział, że go kiedyś skończysz. Ale dopiero ze śmiercią.

Tak samo gdy na wojnę szedłem, cieszyłem się, że mnie żniwa ominą, bo akurat się zaczęły. Ojciec skoro świt poszedł w pole z kosą, a ja miałem za nim przyjść i w dwie kosy mieliśmy kosić. A tu akurat Gunia przyniósł mi z poczty powołanie. Zapomniałem z tej uciechy kosy z sobą zabrać, tylko z tą kartą poleciałem w pole, żeby ojcu obwieścić:

– Wojna, ojciec!

Ojciec zdziwiony mi się spytał:

– Co, bez kosy idziesz? Miałeś z kosą przyjść.

– Wojna, mówię. – I potrząsnąłem mu tym powołaniem przed oczyma. – Niech ojciec przeczyta.

– Co mam czytać. Jakby wojna była, toby było ją słychać. A słychać co? – Zadarł głowę i niby nieba zaczął nasłuchiwać, ale z nieba dolatywał tylko głos skowronków. – O, skowronki tylko słychać. Tak pewnie gadają. Dawno tamta była? Już by druga miała być? I o co? Kiedy wojna, to musi być przedtem jakiś znak na niebie. W tamtą krzyż się od południa nocą palił. No, bierz się do roboty. Pokosisz moją kosą, a ja snopków powiążę.

Wcisnął mi kosę w ręce, a sam rozłożył powrósło, zniósł garście, przywalił kolanem, skrępował i snopek był gotowy. A po prawdzie snop, bo lubił, żeby snopek był na chłopa.

– Czego stoisz? Bierz się. Musimy to skończyć.

Potem zawiązał drugiego, trzeciego. Ale raptem jakby się zmachał, siadł sobie na jednym z tych snopków i zamyślił się. Myślał, myślał, parę snopków by już przez ten czas zawiązał i dopiero gdzieś przy ósmym czy dziewiątym rzekł:

– To pójdziesz?

– Chyba trzeba. – I przysiadłem na drugim obok niego. – Wszyscy idą. Franek Dudów i Kasperek, i Niezgódka Jędrek, i inni.

– To ty jeden mógłbyś nie pójść. Na wojnie i tak jednego nie widać, tylko wojnę. Jeszcze was ostrzygą i w mundury obleką, to jakbyście jednej matki wszyscy byli. Pomieszata się jak liść z liściem, drzewo z drzewem, kto by was tam rozróżnił.

Znowu się zamyślił. Słońce pięło się pod górę, coraz mocniej grzało. I ze zboża już chłód nocy opadł i tak samo zaczynało grzać. Niebem bociek przelatywał.

– O, bociek – powiedziałem, żeby coś powiedzieć.

– I kto tu będzie robił – powiedział – zanim Antek, Stasiek dorosną? Czterech synów i z żadnego wyręki. A choćby te żniwa, gdzie jeszcze do końca. I może znów nie nasza ta wojna;

– A czyja?

– Bo o co mielibyśmy się bić? Orzemy, siejemy, kosimy, komu mielibyśmy wadzić? Wojna świata nie zmieni. Namordują się tylko i dalej będzie, jak przed wojną było. A najwięcej znów chłopów w ziemi nazostaje.

I nikt ich nawet pamiętał nie będzie, że się bili i za co. Bo po chłopach nie pomniki i nie księgi, ale łzy zostają. W ziemi zgniją, a ziemia też ich nie pamięta. Ale jakby ziemia chciała wszystkich pamiętać, musiałaby nie rodzić. A ziemi przeznaczenie rodzić.

– To może o to ta wojna, ojciec, żeby ziemia mogła rodzić. A jak o to, to i nasza wojna.

– Ziemia rodzi, czy wojna, czy nie wojna. Tylko Pan Bóg może jej zakazać rodzić.

– Nawet Romciu złodziej idzie – powiedziałem. – Z samego rana poleciał do spowiedzi. A teraz w karczmie pije. Mówi, łzy swoje, bracie, piję, a to wolno mi. Ale w nocy ma iść kogo okraść na ostatek. Bo nie mógłby taki święty iść zabijać, mówi.

Myślałem, że tym Romciem ojciec się nastraszy i powie:

– Może nas, zaraza? Trza go było podpytać. Ale nie obeszło go to wcale i powiedział:

– A jak cię zabiją? Moje i matczyne ręce same na to wszystko pole?! – I rozrzucił te ręce, jakbyśmy mieli pola po nieboskłon, a była niecała morga w tym kawałku.

– Szczęść Boże! – ktoś zawołał z drogi. Ryży Wałek z kosą na ramieniu. – Syn z ojcem, aż miło popatrzeć! Ładne macie żyto!

– Panie Boże zapłać!

– Nie zabiją. Nie zabiją, ojciec. Prędzej Romcia. Mówi, że to jego ostatnie złodziejstwo i porządny się stanie.

Uspokoił się trochę ojciec, oczy spuścił z pól pod stopy. Wziął kłosa, roztarł go na ręce, zdmuchnął plewy i patrzył na mieniące się ziarno, jakby sobie w myślach z niego wróżył, do pary, na szczęście, czy nie do pary, na nieszczęście.

– Niech nawet nie zabiją, to kto wie, ile się ta wojna może trzymać. Tamta cztery lata się trzymała.

– Tamta była za cara, a ta będzie krótka. Wygramy i wrócimy. Chmara chłopów idzie, i z naszej wsi, i z innych. A w tamtą komu się chciało iść za cara. Car obcy, ani grzał, ani ziębił.

– Obcy, ale mogłeś losu nie wyciągnąć i zostałeś w chałupie. A bogaty, to mógł nawet los przekupić i poszedł kto inny. A kto się uparł, to i los go nie zmusił. Zanim kozaki po niego przyjechali, to już wisiał na drzewie. I choć potępiony, ale między swymi został. Tylko że takim to ani na wojnę, ani nic im się nie chciało. Albo nogę pod koło podstawił, wóz mu ją przejechał i potem choć kuśtykał, ale w swojej ziemi, nie po świecie. Albo oko wykolił, a bez oka nie wezmą. A w domu, czy jednym, czy dwoma, to samo się widzi. I znowu nie ma tak co widzieć, na pamięć się wszystko zna i najciemniejszą nocą do wszystkiego trafisz. Mówi się, noc jak oko wykol, a ty trafisz. A spać i tym jednym da się jak dwoma, i płakać jak dwoma. Prędzej ojca, matki słuchali niż wy dzisiaj. Albo ten mały palec od cyngla wystarczył. Udziabało się i nie wzięli. Przyłożyło się chleba z pajęczyną, trochę pobolało, a potem było, że w sieczkarni ucięło, jak sieczkę koniom rżnąłeś. Mało to chłopów bez palców do dziś chodzi i nigdy na wojnie nie byli, tylko im w sieczkarniach ponaucinało. Bo co tam jeden palec, jak ma człowiek dziesięć. Krawcowi on potrzebny, żeby miał czym igłę z nitką trzymać. Bogaczowi, bo musi wciąż pieniądze liczyć. Księdzu, gdy mu przyjdzie z ambony grzeszników wytykać. Ale w ziemi całymi rękami się robi, po łokcie, nie palcami. To jeden mniej, jeden więcej, aby robić się chciało.

Kiedyś, pamiętam, nie bardzo jeszcze umiałem kosić i kosiliśmy żyto, ojciec szedł pierwszy, ja za nim, i naumyślnie zajechałem kosą o kamień i cała kosa poszła. Ale nawet się na mnie nie zezłościł. Popatrzył tylko na wyszczerbione ostrze i rzekł:

– O, jeszcze ci nie bardzo idzie. Ale nic, jedne, drugie żniwa i nauczysz się. Mnie tak samo nie od razu szło.

I tak zawsze, kiedy już mi nawet dobrze szło, a kosiliśmy na dwie kosy, on pierwszy, ja za nim, to jakby wciąż czuwał nade mną, żeby mnie te żniwa nie zniecierpliwiły.

– Cóż ty chcesz całe staje za jednym pokosem powalić! Gdybyś żyć tak chciał, jak kosisz, zabrakłoby ci sił już w połowie życia. A chęci jeszcze prędzej. Zwolnij trochę, to dopiero początek.

Bo u mnie pierwszy pokos był zawsze zły, mściwy. Nieraz aż ziemia spod kosy tryskała. I szeroki, jak tylko mogłem rękami zamachnąć. A choć silny byłem jak koń, to już przy drugim pokosie opadała ze mnie złość i mściwość, przy trzecim pot mi oczy zalewał, przy następnym już musiałem przystanąć i przynajmniej kosę osełką pociągnąć, żeby trochę odsapnąć. Bo nie da się długo kosić złością i mściwością. Żeby dobrze kosić, trzeba tak samo zaczynać, jakbyś był w połowie staja, i kończyć, jakbyś dopiero zaczynał. Tak kosił ojciec. Nieduży był, a gdy rok był urodzajny i wybujało, to nie większy od żyta czy pszenicy, a kiedy kosił, to pole jakby go samo posuwało, krok za krokiem, miarowo. I przez cały łan tak, krok za krokiem, miarowo. I przez całe żniwa tak, krok za krokiem, miarowo. I jakby to nie on kosę, ale kosa jemu ręce skłaniała do tego żyta czy pszenicy i od tego żyta czy pszenicy odginała. On jej tylko przyzwalał.

Czasem mi się jeszcze teraz wydaje, kiedy koszę, jakbym za nim wciąż szedł i kosił. I nawet się z nim porównuję, czy tak samo koszę jak on, kiedy żył. Czy tak samo pole mnie posuwa, krok za krokiem, miarowo. Czy tak samo kosa ręce mi skłania i sama się odgina, a ja jej tylko przyzwalam. Ale chyba mu nigdy nie dorównam. Bo to trzeba się urodzić, żeby kosić tak jak on. Nie wiem też, czy Michał, Antek, Stasiek by mu dorównali, choć byli lepszymi synami ode mnie. Ale to trudno mówić, co by było.

Michał, który był z nas czterech braci najzdolniejszy i miał iść na księdza, niewiele się nakosił, a już w świat poszedł. Choć do wojny na każde prawie żniwa przyjeżdżał, żeby pomóc. Tyle że nie bardzo mu ojciec dawał kosić i przeważnie grabić mu kazał albo kłóska zbierać. Zostaw, Michaś, gdzie ty tam do kosy, bąbli tylko se narobisz. Szy-mek co innego, silny jest jak koń, to jedną ręką mógłby kosić, gdyby mu się chciało. Tak że nawet nie miał kiedy nauczyć się dobrze kosić.

Antek kosił już nieźle, nie tak jeszcze miarowo jak ojciec, ale jakby szybciej puszczał kosę i krócej ją odchylał. Tylko że o byle co się złościł. Wystarczyło, że zboże było trochę pokładzione czy pokłuł go oset. I nigdy nie starczyło mu cierpliwości, żeby za jednym rozpędem dojechać do końca pokosu. Musiał choć na chwilę przystanąć, rozejrzeć się po polu, po niebie, albo szedł się wody z kanki napić, bo mu było zawsze za gorąco. Ale jakoś nigdy go ojciec słowem nie pogonił.

– Nie pij tak tej wody, bo z sił opadniesz! – czasem tylko wołał za nim. Albo gdy po chrzęście zboża pod Antkową kosą poznawał, że przytępiała, mówił: – Podostrz trochę.

A Antkowi w to graj. Bo choć nigdy sam nie wiedział, kiedy trzeba kosę podostrzyć, to ostrzyć lubił, jak pić wodę czy rozglądać się po polu, po niebie. Lepiej nawet ostrzył, niż kosił. Osełka mu chodziła w ręku, jakby witką śmigał, aż z kosy skry się na pole sypały. A ojcu twarz się rozjaśniała, kiedy Antek kosę ostrzył. I niby że to z lęku, upominał go dobrotliwie:

– Skra, Antoś, niech ci w zboże nie poleci. Byśmy nawet nie zdążyli zadeptać. A z naszego i na inne pola by poszło. Dla ognia nic miedze nie znaczą ani co twoje, moje.

Może tym ostrzeniem mamił Antek ojca. Albo czekał ojciec, aż Antek do pełni sił dojdzie, i wtedy mu powie, czy lepiej kosi już ode mnie, czy na odwrót i jaki będzie kiedyś kosiarz z niego.

Na razie wiadomo było, że najlepszym kosiarzem będzie kiedyś Stasiek. Bo Stasiek pierwszy raz wziął kosę do rąk i od razu rozkraczył się jak ojciec. Jak ojciec popluł w ręce. Jak ojciec szedł krok za krokiem, miarowo. I nie odsapnął, póki nie dojechał do końca pokosu. A był na równi z żytem wzrostem.

Chociaż co tu mówić, który by z nas lepiej kosił. Trza by życie przeżyć, dopiero by zobaczył. A my nawet nigdyśmy się wszyscy czterej nie spotkali przy żniwach. Nie wiadomo, jak by to wypadło, gdyby jeden szedł za drugim, za nim trzeci i czwarty. Michał, Antek, Stasiek, ja, i to samo żyto czy pszenicę wszyscy byśmy kosili w ten sam dzień, o tej samej porze, przy tym samym słońcu. I niechby ojciec nas sądził.

– I po co ja żyłem – nieraz skarżył się. – Czterech synów, to myślałem, przyjdzie śmierć, każę się na pole wynieść, a wy staniecie z kosami do jednego łanu. I powiem, szczęśliwe było moje życie. Dzięki ci, Panie Boże.

Bo którejś niedzieli po południu wrócił Stasiek ze wsi i rzekł jak Antek przed laty, że jedzie.

– Gdzież to? – spytał ojciec, bo może myślał, że tylko na zabawę Stasiek do Bartoszyc albo do Przewłoki jedzie. Może pannę już ma i nie wie, jak inaczej powiedzieć.

– W świat – powiedział.

– To ty też w świat? – Ojciec niby zdziwił się, ale jeszcze nie dawał wiary. – I gdzież to ten świat?

– W Polsce – rzucił Stasiek opryskliwie, choć nigdy się tak przedtem do ojca nie odzywał. Zawsze lubił z ojcem być, z ojcem iść, z ojcem gadać.

– W Polsce – powtórzył ojciec, jakby nie bardzo ogarniał, gdzie to. – O, to wielki i szeroki świat. Łatwo w nim zabłądzić, jak kto nigdy nie był. I jak potem wrócisz?

– Nigdy już nie wrócę.

– Nie wrócisz? – ojciec cały czas spokojnie. – No, a co tam będziesz robił w tej Polsce?

– Będę Polskę budował. – I się cały aż zjeżył.

– Chlewy mieliśmy budować – nie dawał ojciec za wygraną. – Budulec już mamy prawie zgromadzony. I mularze umówieni.

– Co tam chlewy. Polska teraz ważniejsza. Niech ojciec idzie i przeczyta. Wisi ogłoszenie na remizie. I przez radio mówili. Zapisaliśmy się, Antek Tomalaków, Bronek Dudów, ja…

Nie dał ojciec Śląskowi dokończyć. Zerwał się, doleciał do drzwi, stanął w progu i rozkrzyżowawszy ręce o futrynę, trzęsącym się głosem zawołał:

– Nigdzie nie pojedziesz! Nie dam! Zabiję, a nie dam! Niech do piekła pójdę! Niech sczeznę, a nie dam! Za coś mnie tak, Boże, pokarał?!

Stasiek w bek. Matka, która w łóżku już zległa, też zaczęła pochlipywać. A ojciec, oszalały, włosy rozleciane, twarz skurczona, stał w tych drzwiach rozkrzyżowany i wołał:

– Nie dam! Nie puszczę! Miałeś być gospodarzem! Mieliśmy ziemi dokupić! To Bóg cię przeznaczył, żebyś został! Tutaj jest ta twoja Polska. I nigdzie! Nigdzie!

Ale ręce powoli zaczęły mu się obślizgiwać po futrynach, choć się wydawało, że w tej złości wyrwie je ze ściany. Może nawet dom obali i przygniecie nim to swoje nieszczęście. I tak samo głos mu zmiękł. I słowa coraz trudniej mu się wymawiały. I jakby coraz bez-radniejsze. Już nie krzyczał, skarżył, żalił się. W końcu klapnął na progu, siwą głowę na piersi opuścił i rozpłakał się.

Zwlokła się z łóżka matka. Wsunęła wychudzone nogi w chodaki. Obwiązała się zapaską i zaczęła się krzątać.

– Trzeba ci będzie dać ze dwie koszule. Tylko nie chodź w jednej dłużej niż tydzień, bo trudno potem doprać. Może wziąłbyś sobie serdak ojca? Zimno ci tam będzie. W świat byłby sweter lepszy. Ale już wyrosłeś i na łokciach podarty. Chyba żeby się coś kupiło, to ci potem wyślemy. Napisz tylko, gdzie jesteś. Masz tu po Antku zimowe skarpetki. Jeszcze całkiem dobre. Na piętach ci tylko poceruję. Bo w onucach może by się śmiali z ciebie. Daję ci tę małą poduszeczkę, żebyś miał tam głowę na czym złożyć. Może by ci chleba dać z pół bułki? Zawsze co swój chleb, to swój. Nie wiadomo, jaki wam tam będą dawać. A tu masz czosnku parę główek. Gdybyś się przeziębił, pokrajesz drobniutko i na chleb posypiesz. A tu cebulę, głodny będziesz, to sobie usmażysz czy tak surową z chlebem zjesz. Jest kawałek słoniny w komorze, też go sobie weź. My się jakoś obejdziemy. Wypadałoby ci dać z osełkę masła, ale z czego zrobić, jedna krowa cielna, a druga jałowa, ledwo na podbitkę starczy. Tu ci szałwię daję, jakby zęby cię bolały. Tu skrzyp, jakby krew ci z nosa leciała, skrzyp od razu ci zatamuje. Tu masz trochę kwiatu lipowego. A tu rumianek na gardło. Naparz sobie i płucz, jakby cię bolało. Pieniędzy ci nie damy, bo sami nie mamy. Chyba żeby się gdzieś pożyczyło. Albo daj mu, Szymek, ty, jak masz, parę złotych. Odda ci się. A tu masz książeczkę do nabożeństwa. Pomódl się tam czasem, jakby źle ci było. I mszy w niedzielę nie opuszczaj. Będę się i ja tu modliła za ciebie. I napisz, jak ci tam, w tym świecie, jest. I przyjedź, kiedy umrę.

Chyba z pół roku nie pisał. Myśleliśmy już, że coś się stało. Matka z tej zgryzoty jeszcze gorzej na zdrowiu podupadła. Ojciec chodził osowiały i robić mu się nic nie chciało. A kiedy wreszcie napisał, to list był parę zdań, że wszystko dobrze, że robi i uczy się, jak tam zdrowie matki i że niedługo przyjedzie, choć nie wie jeszcze kiedy. Ale nie przyjechał. Przysłał tylko fotografię. Chudy, wymizerowany, w furażerce. Mało co podobny do dawnego Staśka. Matka mi kazała ją wetknąć w róg ramy Matki Boskiej, która nad jej łóżkiem wisiała, i patrząc na niego, z dnia na dzień gasła.

Przyjechali obaj z Antkiem dopiero na pogrzeb matki. Ale jeszcze tego samego dnia po pogrzebie pojechali, bo spieszyło im się. I tak zawsze już było. Wpadł który albo obaj, to ani z nimi pogadać, ani się ich spytać, co tam, jak tam, bo spieszyło im się. I o byle co zaraz się kłócili, że stół od wojny wciąż ten sam, że podłogi nie wstawiłem, a nawet że muchy żarówkę obesrały, że to, że tamto, jakby ich ten dawny dom tak bolał, a przecież był to dalej ich dom.

Tak samo gdy w sprawie tego grobu przyjechali. Pyskowali, rzucali się, a ja nic. W końcu wziąłem woreczki, co na mąkę przywieźli, i poszedłem do komory im nasypać. Nie miałem im co dać prócz tej mąki. I pojechali.

Nie wiedziałem, jak teraz pójść Chmielowi powiedzieć, że mniejszy grób będziemy stawiać. Ugodziliśmy się już na osiem kwater. Chmiel wszystko pomierzył, wyliczył. Nawet mu zadatek dałem. I tak tylko na wszelki wypadek jeszcze się wstrzymałem, póki nie odpiszą, że zgadzają się. Bo nie chciałem bez nich. Grób i dla nich przecież. Będą leżeć, mają prawo się zgodzić. Miałem tylko przyjść i powiedzieć Chmielowi, że zgodzili się.

Chcą, nie chcą, trzeba z nimi liczyć, pomyślałem sobie. Dobre były kiedyś chłopaki. Może ich tam tylko świat trochę rozprażył. Przyjechali, to garnitury, płaszcze, kapelusze na nich jakby prosto z igły. Stasiek nawet z parasolem. Antek w okularach, ze skórzaną walizką. To trudno się dziwić, że im do śmierci niepilno. Ale me teraz, to kiedyś albo może na starość. Bo na starość różnie bywa. Śmierć zaglądnie w oczy, to wtedy i magister człowiek, i inżynier człowiek. Wtedy z życia niby z drzewa jesienią wszystkie liście opadną i jak goły pień człowiek zostaje. Wtedy już nie w świat go ciągnie, ale z powrotem, do tej ziemi, gdzie urodził się, z której wyrósł, bo to jedyna jego ziemia na tym świecie. I nawet grób w tej ziemi jakby domem mu był.

No i poszedłem, powiedziałem Chmielowi, że zgodzili się.

IV. ZIEMIA

Czasem sobie myślę, co ja właściwie tę ziemię obchodzę? Co ona wie o mnie? Czy choć wie, że jestem? Czy wie, ile nóg po niej nawłóczy-łem? Może nawet się ten świat wkoło zeszło, gdyby każdy krok tak policzyć. Albo i na tamten się już zaszło i dalej się idzie. Skibami, bruzdami, po radlankach, po ścierniskach, w deszczu, w chłodzie, w spiekocie, w męce, wiosną, latem, jesienią, za kosą, za pługiem.

I za czym?

A prócz tego czy wie, ile się człowiek naużerał o nią, ile nanienawidził. Aż sam sobie się nieraz dziwił, skąd się tyle nienawiści w nim bierze? Czyżby na świat już z nią przyszedł? I nienawiść stała się dopiero ziemią?

W każdym razie zanim się jeszcze urodziłem, już się ojciec pra-wował z Prażuchami o miedzę. Nie wierzył w żadną sprawiedliwość ziemską, ale przyszedł raz z pola cały roztrzęsiony i powiedział:

– Jest, nie jest sprawiedliwość, trza tego zbója, Prażucha, podać do sądu, bo ziemia dłużej już tego nie zdzierży.

A poszło znów o to, że podorał nam Prażuch miedzę. No i tak to się zaczęło. Raz ojciec podawał Prażucha, to znów Prażuch ojca, i tak na przemian, czyja ziemia akurat nie mogła dłużej zdzierżyć. Ciągnęło się to latami, bo sądy nie takie znów gorliwe, żeby rozsądzać od jednego razu, no i sędzię muszą z czegoś żyć. A może w ogóle nie do rozsądzenia było, po czyjej stronie jest wina. Tak że sam Pan Bóg by tego nie rozsądził. Bo gdy chodzi o ziemię, nie ma winnych i niewinnych, tylko sami pokrzywdzeni. A sądy jak to sądy, wszystko na jedno kopyto, winni i niewinni, a to nie ta przecież miara. Toteż sądy szły swoją drogą, a ojciec z Prażuchem swoją sobie wymierzali sprawiedliwość. I co Prażuch wiosną podorał, to ojciec jesienią odorał i choć jeszcze te pół skibki za swoją krzywdę z Prażuchowego doorał. Bo niech się nie wydaje zbójowi, że nie ma już kary na niego.

Aż jednego dnia, po którymś kolejnym sądzie, który nic znów nie rozsądził, spotkali się ojciec z Prażuchem na polu. Ojciec na swoim bronował, Prażuch na swoim gnój rozrzucał. Tamten przygadał ojcu, że jak będzie to pole na sądy sprzedawał, to kupi od niego. A ojciec mu na to, że niedoczekanie jego, bo jak nie sądy, to Pan Bóg, ale sprawiedliwość go dosięgnie, i może, zbóju, wreszcie zdechniesz. Wywiązała się straszliwa kłótnia między nimi, aż hen ją było słychać, jakby dwie wsie tak się z sobą kłóciły, dwa folwarki albo niebo z ziemią. Kto był tylko w polu, grzbiet odginał, zatrzymywał pług czy bronę, przystawał i patrzył, gdzież to się tak kłócą. A oni kłócili się, aż skowronki z nieba poulatywały. I nawet to niebo, pogodne dotąd, zachmurzyło się i w oddali zaczęło się błyskać.

W końcu ojciec nie wytrzymał, podleciał do Prażucha i przysiepał mu batem. To Prażuch, nie namyślając się, pchnął ojca widłami. Ojciec upadł, krwią się zalał, a ten jeszcze stanął sobie nad ojcem, wsparł się na tych widłach i zadrwił:

– No, i kto zdechnie teraz, cholero? Czyja sprawiedliwość? I ojciec, prawie już omdlały, ale mu odgroził:

– Czekaj no, ty zbóju, niech tylko mój Szymek dorośnie.

No i kiedy dorosłem, nie było już rady. Razu jednego orałem na tym samym polu, a na swoim Prażuch siał pszenicę. Zleciało się wron i na jego, i na moje pole, i jak to wrony, chodziły i dziobały sobie. Nagle dziad się schylił, złapał bryłę i rzucił, niby na te wrony, co po jego polu chodziły. Ale zerwały się i z mojego. Zezłościło mnie to, bo lubię, żeby wrony szły za mną, kiedy orzę. Zatrzymałem konia i krzyknąłem:

– Zostaw te wrony, dziadu sakramencki! Strasz na swoim polu! A od mojego ci wara!

A ten nie dość, że nie przestał rzucać, to jeszcze zaczął krakać, kra! kra! kra!

– Zostaw, bo ci mordę skuję! A ten dalej, kra! kra! kra!

Podleciałem, trzasnąłem pięścią między ślepia, fiknął kozła, ziarno mu się z płachty wysypało, jeszcze mu na ziemi nogą dołożyłem.

– No i czyja teraz sprawiedliwość? – powiedziałem. Pół pola zaorałem, a on jeszcze nie mógł wstać, tylko stękał i przeklinał. Mówili nawet, że mu coś w krzyżu przetrąciłem, bo prawie do wiosny w łóżku leżał.

Ale przyszła znów jesień i Antek pasł któregoś dnia krowy w łętach kartoflanych, a ten na swoim orał. I jakoś tak jedna krowa w jego pole przeszła. Antek rzucił się, żeby ją zagonić. A ten zostawił pług i konia i z batem do Antka. I tak chłopaka zsiekł, że był cały w sinych pręgach. Potem i tę krowę, co w jego weszła. A nie dość mu było, to jeszcze w nasze pole wleciał i zsiekł tę drugą, co mu nic nie zawiniła. Wrócił Antek z płaczem do chałupy, a gdzie tam jeszcze do południa było, a krowy zsieczone, aż im żmije po skórze porosły.

Wściekłem się już wtedy na całego. Złapałem siekierę, i poleciałem w pole, że zabiję dziada, niech raz się to skończy. Niech nawet zgniję w kryminale. Ale zobaczył mnie z daleka, raz dwa przeprzągł konia od pługa do wozu, pług zostawił, wskoczył, przyciął koniowi i drogą koło młyna uciekł do chałupy. Poleciałem do chałupy za nim, ale była na sto spustów zaparta. Zacząłem walić w drzwi.

– Otwórz, sukinsynie, bo muszę cię zabić! Otwórz, słyszysz?! Nie ma dla nas obu miejsca na tym świecie!

Ale żeby choć pisk myszy zza drzwi mnie doszedł, jakby nikogo nie było. A byli wszyscy. Zajrzałem przez okno, to w okno wstawili cynowy krucyfiks. No i choćby szyby powybijać, to jakoś nie bardzo włazić przez krucyfiks. I podrąbałem im tylko trochę winkla u chałupy.

Unikał mnie odtamtąd jakby morowego powietrza. Ani go na wsi nigdy nie spotkałem. Ani w sklepie. A i w pole kiedy tylko zajechałem, to u niego wszystko było obrobione, jakby diabeł nocą mu obrabiał. Spotkaliśmy się dopiero kiedyś w karczmie. Musiał się mnie nie spodziewać, bo to do południa było, pogoda jak szkło i w żniwa. Po machorkę przyszedł, a ja stałem przy bufecie trochę już podpity.

– Machorki, dziadu, ci się zachciało? – powiedziałem. Skulił uszy po sobie i słowa nie burknął. – A koniczynę palić nie łaska! Albo nakraj se wiśniowych liści! – I do Żyda: – Dajcie mu, Chaimie, kieliszek anyżówki, niech wypije moje zdrowie, jak już żeśmy się spotkali.

Żyd mu nalał, a ten jakby to nie jemu.

– Co, mojego zdrowia nie wypijesz? – Złapałem jedną ręką za łeb, drugą za kieliszek i przez siłę chciałem mu do gęby wlać, a ten wtedy w twarz mi plunął. – Toś ty taki, sukinsynie? Ja z wódką do ciebie, a ty plujesz?!

Poderwałem go omal że pod sufit i rąbnąłem o ziemię, karczma aż zadygotała. Wydał z siebie jakiś jęk jak ostatnie tchnienie. Przestraszyłem się, że może go zabiłem, niemłody przecież był, mogły się w nim stare kości rozsypać z tak wysoka. Ale jakoś się pozbierał. Żyd mu trochę pomógł. I wytoczył się z karczmy prawie na bałyku, pokorny jak trusia. Dopiero na dworze, kiedy wgramolił się już na furę i wziął bat i lejce w ręce, zaczął mnie wyzywać od najgorszych:

– Ty draniu! Ty najduchu! Ty antychryście!

Wyskoczyłem za nim, ale podciął konia. A gdy spory kawał już odjechał, jeszcze się obrócił i odgroził mi:

– Czekaj no, niech tylko moje chłopaki dorosną!

Trzech miał tych chłopaków, Wojtka, Jędrka i Bolka. No i kiedy mu dorośli, choć dopiero najstarszy, Wojtek, zaczął być kawalerem, zaczaili się raz na mnie. Wracałem nocą z zabawy z Boleszyc. A jakby wszystko się przeciw mnie sprzysięgło, zachciało mi się jedną pannę odprowadzić, a prawie już za wsią mieszkała, i przed chałupą trochę z nią postałem. Ale nawet pocałować się nie dała, jakieś takie cielę, usta zaciskała i głowę pod siebie kuliła. I musiałem potem sam wracać, bo chłopaki mnie odeszli. Noc ciemna, że oko wykol, ni gwiazdy na niebie, ni choćby kawałka księżyca, psy tylko w dali gdzieś szczekały. Jeszcze na skróty przez zbrzę wracałem, krzak koło krzaka, głogi, jałowce, leszczyny, to nawet ścieżki pośród tych krzaków mało co było widać. Ale przecież nie pierwszy raz nocą sam wracałem i nieraz gdzie tam z dalsza, to czego miałbym się bać. I pogwizdywałem sobie, o mój rozmarynie, wojenko, wojenko, gęsi za wodą, kaczki za wodą, uciekaj, dziewczyno, bo cię pobodą! Nagle wyskoczyły z tych krzaków Prażuchy i dawaj mnie kołami. Nim zdążyłem po nóż sięgnąć, już leżałem na ziemi prawie martwy. Czułem tylko, jak mnie kopią z wszystkich stron, ale trwało to chwilkę, a potem już nic nie czułem, czy żyję, czy zabity jestem. Aż dopiero rano szedł jakiś chłop tą samą ścieżką i dał do wsi znać. że trup w zbrzy leży.

Ze dwa tygodnie nie mogłem z łóżka wstać. Choć i na leżąco wszystko mnie bolało. Matka wciąż okłady i okłady mi robiła, a na dodatek popłakiwała nade mną:

– Jezu, Szymek, tyle razy cię prosiłam! I do Boga co się wciąż na-modlę! Chcesz do grobu mnie wpędzić? Obiecaj, że to już ostatni raz.

Ale jak obiecać, choćby matce, kiedy poprzysiągłem sobie, że nie daruję. Podpalę, zabiję, a nie daruję. Tylko że niedługo potem przyszła wojna i musiałem iść na wojnę. Co prawda, wojnę raz dwa się przegrało i nim kopania się skończyły, byłem z powrotem w chałupie. Ale jakoś mi się to wszystko z Prażuchami wydało po tej wojnie, jakby na innym świecie było. Bo mnie gorzej ta przegrana wojna bolała niż Prażuchy. I pewnie byłbym im zapomniał. Ale ojciec, że nam znów Prażuch miedzę podorał, kiedy byłem na wojnie, bo dziad liczył, że nie wrócę. No i zrób coś, i zrób coś, bo ziemia już dłużej nie zdzierży. Idź, podaj choćby do sądu. I nie mogłem mu za nic wytłumaczyć, że nie ma teraz gdzie podać. Bo gdzie? Polski nie było, to i sądów nie było. A on swoje:

– Wojnęśta przegrali, to i z Prażuchami mamy jeszcze przegrać?

To któregoś dnia wrzuciłem pług na wóz i choć było już zasiane i u nas, i u Prażucha, a nawet zdążyło już wzejść, odorałem, co nasze, niech dziad wie, że wróciłem.

Na drugi rok był odpust w Lisicach na Piotra i Pawła. Może bym nie poszedł, tylko że nie było gdzie żyta na chleb zemlić, bo we młynach żandarmi jak psy warowali i trzeba było mieć kwit, że się odstawiło kontyngent. Choć nieraz miał ktoś kwit i też mu zboże zarekwirowali i jeszcze sprali po pysku. A w Lisicach miał akurat wiatrak niejaki Pasieńko i miał córkę na wydaniu. Stara panna już była, Zośka miała na imię. Znałem ją z różnych zabawi nieraz zapraszała, żeby kiedy zajść. Ale raz, że do Lisic spory kawał od nas, a dwa, że brzydkie było pannisko, przysadzista, plecy równo z tyłkiem, zęby jak u konia, jeszcze ciągle by się śmiała. Tylko że co się nie robi dla chleba. Pomyślałem, pójdę, wezmę ją na odpust, a stary na pewno zemli pokątnie choć ze ćwiartkę żyta. Nawet trochę z nią pochodzę, niech mu się wydaje, że się chcę ożenić, może wojna tak długo nie potrwa. Kupię jej najwyżej psa, kota na odpuście albo sznur korali, żeby mnie nie wyzywała potem.

Na szczęście kramy były oblepione jakby plastry miodu i w żaden sposób nie mogliśmy się dopchać. Inna sprawa, że nie bardzo mi się chciało pchać, a Zośce wystarczyło, że pod rękę mnie trzymała. Bo z takim kawalerem na oczach całego odpustu, to pewnie wszystko by oddała, a nie tylko psa, kota czy sznur korali. Jeszcze odpust, choć to wojna, był jak mało przed wojną który. Rzędy kramów aż pod cmentarz sięgały. Fur jak na jarmarku. A od ludzi aż zaduch, jakby tak procesje w tę i nazad chodziły i nie wiadomo, która w którą, bo wszystkie pchały się na siebie. A pisków, krzyków, śmiechów, trąbek, gwizdków, kogucików, jakby wcale wojny nie było, tylko odpust na całym świecie. A jeszcze jej powiedziałem, że lubię, kiedy się śmieje, to bez przerwy się śmiała.

Nagle trzech Prażuchów jak trzy sosny wyrosło przed nami. I jak zbóje patrzą na nas spode łba. O, źle może być, pomyślałem. I chciałem ich wyminąć, bo mi w głowie żyto na chleb było, nie bójka. Tylko że akurat z prawej strony stał kram i tłum ludzi przy kramie, z lewej wóz, gdzie czereśnie sprzedawali, a z powrotem przecież się nie cofnę. Puściłem Zośkę przodem, że może jedno za drugim łatwiej uda nam się przejść. Zośkę nawet przepuścili. Najmłodszy tylko, Bolek, kiedy go mijała, zadrwił jej nad uchem:

– Ale se kurdupla znalazł.

Ryknęli wszyscy trzej śmiechem i już byłem pewny, że kosztem Zośki i mnie się uda przejść. Wtem najstarszy, Wojtek, zastawił mi drogę ramieniem i gdzie się ty taki owaki pchasz? Nie widzisz, że stoimy?

– Co mam nie widzieć? Widzę – odrzekłem. I nie namyślając się, trzasnąłem w tę roześmianą jeszcze japę, że nawet nie zdążył się uchylić. Zachwiał się, poprawiłem z drugiej ręki i potoczył się tyłem na wóz z czereśniami. A tam walnął jeszcze łbem o koło i już nie wstał. Podskoczył wtedy Bolek, złapał mnie za bary, chwilęśmy się tarmosili. Zrobiło się zamieszanie. Część ludzi zaczęła uciekać, inni znów się pchali z ciekawości, a niektórzy nawet mieli chęć do bójki się włączyć. Ktoś się darł, jakby zwoływał wszystkich do swojego kramu na łakocie:

– Biją się! Biją się! Ktoś inny:

– Jezusie! Maryjo! Mało im, zarazom, wojny! Ktoś aż się zanosił:

– Zawołajta księdza! Niech diabłów pokropi! Księdza zawołajta! Zośka złapała mnie za marynarkę.

– Szymek! Szymuś! Ty mądrzejszy! Ustąp głupim!

I w tej samej chwili jakiś wielki ciężar spadł mi z tyłu na głowę. Zmiękłem w sobie. W oczach ciemno mi się zrobiło. Ale jakoś utrzymałem się na nogach i strzeliłem pięścią w tej ciemności na oślep przed siebie. Nie trafiłem. Chybnęło mną i żeby nie upaść, poszedłem za tą pięścią bykiem. Głowa mi ugrzęzła w czyimś brzuchu, sieknęło. I przejrzałem. Zobaczyłem, jak Bolek, bo to jego był brzuch, toczy się na kram. Zwalił kram. Posypały się gipsowe figury. Kramarz wiuknął przekleństwami, złapał Bolka za bary i odepchnął go z powrotem na mnie. Wystawiłem pięść, a ten jakby w dyszel wyrżnął nosem, oczy mu się maślane zrobiły. Ale silne było chłopisko, choć najmniejszy z nich trzech. Łbem tylko potrząsnął, jakby mu ktoś wiadro wody wylał na ten łeb. Poprawiłem mu, zachwiał się, ale nie upadł. Gdybym może z raz mu jeszcze dołożył, byłby pewnie amen. Tylko że już Jędrek, z nich najwyższy, odrzuciwszy ludzi, co mu stali na drodze, wyciągnął ku mnie ręce, jakby chciał mnie w siebie wgarnąć i zgnieść. Przychyliłem się i z pełnego rozmachu strzeliłem w sam środek tych rąk. Rozleciały się jak skrzydła. Prawie zawisł na tych rękach. Nagle złapał się lewą za oko i straszliwie zawył:

– Jezuuu! – Kolebał się chwilę z tą ręką przy oku, jakby nie wiedział, upaść czy nie upaść. Pomogłem mu nie takim wcale mocnym ciosem pod łokieć i obsunął się tuż przy moich kolanach, jęcząc: – Moje oko! Nic nie widzę! Moje oko! Ty jebana mać!

Zawahałem się. czy bić dalej, byłbym go najchętniej w ziemię wdeptał. Ale tylko mu tę rękę od oka oderwałem i spójrz tu tym krwawym okiem, sukinsynu, i żebyś na całe życie sobie zapamiętał. Myślał, że go dalej chcę bić, i rozpłakał się:

– Nie bij! Daruj! Z jednej wsi jesteśmy!

Tylko że kiedy ten o darowanie prosił, Bolek zdążył się otrząsnąć i zachodził mnie z boku z wyciągniętym nożem. Byłbym może nie spostrzegł tego noża, ale nagle coś błysnęło, jakby promień słońca odbił się tak ostro od złotego krzyża na kościelnej wieży. A prócz tego jakiś dobry głos jeszcze mnie w ostatniej chwili ostrzegł:

– Nóż! Nóż!

Tylko że za późno było, żeby mu ten nóż wytrącić, bo już się nim zamachnął. Ale zdążyłem jakoś się uchylić i przykopałem mu z całej siły między nogi. Zwinął się w ruską trójkę, a nóż jak wróbel wyfrunął mu z garści. Uniosłem jego bezwładne ciało z ziemi i lewą ręką przytrzymując go sobie za klapy marynarki, prawą zacząłem za ten nóż bić, powoli, w odstępach, bo już sam ledwo trzymałem się na nogach. Choć może mi się tylko wydawało, że go za ten nóż biję, a biłem za tę miedzę tyle razy podoraną, przeklętą. Podrywałem go sobie, kiedy mi się na ziemię obsuwał, i biłem. A on na przemian budził się i zasypiał, budził i zasypiał, jakby wcale już nie czuł, że go biję. Siły zaczęły mnie opuszczać, ale wściekłości było jeszcze we mnie tyle, że gdybym go nawet zabił, chybabym jej nie zadowolił. W końcu krew buchnęła mu ustami.

– Puść go. Dosyć ma – doszedł mnie jakby głos anioła z boku.

I puściłem.

Zwalił się jak kłoda, ale i pode mną nogi się ugięły i o mało razem z nim się nie zwaliłem. Chwilę stałem jak pijany, bojąc się dać choćby kroku, a w oczach jakby iskry mi ktoś krzesał. Wtedy znów mnie doszedł ten anielski głos:

– Chodź, siądź sobie, mój sokole.

Obróciłem głowę i tuż naprzeciw zobaczyłem kram, a za kramem siedzącą kramarkę. Była stara, roztyta, twarz miała całą w dziobach po ospie, ale to jej był ten anielski głos. Uśmiechała się jakoś dziwnie, jakby dwa uśmiechy na jej twarzy się gryzły, może po tej ospie, albo to mnie się tak w oczach dwoiło. Nagle przypomniało mi się, że miałem z Zośką żyto na chleb załatwić. Zacząłem się rozglądać dookoła, ale nigdzie śladu Zośki.

– Nie masz jej co szukać – odezwała się kramarka tym swoim anielskim głosem. – Popiszczała, popiszczała i uciekła. Takie to dzisiejsze panny. O, chodź, odpocznij lepiej. – Wystawiła mi stołek przed kram. Zdjęła nawet chustkę z głowy i rozścieliła na tym stołku. – Szymek ci na imię? Tak żem usłyszała, jak wołała na ciebie. Ładne masz imię. Ściągnj marynarkę, guziki ci poprzyszywam, bo ci wszystkie oberwali.

Wyszła zza kramu i sama ze mnie ściągnęła. I poszła z tą marynarką do sąsiednich kramów. Po chwili wróciła z garścią pełną guzików.

– Są. Będziesz miał ładniejsze, niż miałeś.

Wgramoliła się z powrotem za kram i zabrała się za przyszywanie. Patrzyłem na swoje popuchnięte, pozdzierane ręce, kiedy nagle złapała ze stosu leżącego na kramie wiązkę obwarzanków i rzuciła mi na kolana.

– Naści, posil się, mój sokole. Narobiłeś się. O, narobiłeś. Jest jeszcze siła w narodzie. Nie tak prędko nam dadzą radę. Tylko temu pierwszemu żeś za mało dał, więcej się o koło rozbił. Ale ten ostatni będzie dosyć miał na całe życie. Było na co popatrzeć. A ludzie uciekali, jakby wicher ich tak zmiatał. Nawet paru kramarzy zwinęło swoje kramy. Musieli mieć coś na sumieniu, bo towaru mieli jeszcze dosyć, do wieczora mogliby sprzedawać. Nic się już tam dziś nie utar-guje. Ale warto było przyjechać. Będzie co pamiętać. Bo tak, to lecą te odpusty podobne jak dzień do dnia i co pamiętać? Ile obwarzanków się sprzedało? Samo sprzedawanie to nie odpust. Odpust to albo biskup jak przyjedzie, albo kiedy się pobiją. Dawniej jakoś więcej się bili. Jednego roku w Radzikowie, na świętego Wincentego, jak zaczęli się zaraz po mszy bić, to bili się przez całą sumę i po sumie się bili. I na nieszpory ludzie zaczynali iść, a jeszcze się bili. Któryś zwalił mi się na kram, gębę miał od ucha do ucha nożem przejechaną i wszystkie obwarzanki krwią mi pofarbował. Musiałam potem wiązkę po wiązce przeglądać i zmywać. Choć i tak z połowę trzeba było wyrzucić. A zaczęło się o nic. Najpierw jeden z drugim. A potem to już nie wiadomo, kto z kim, bo się wszyscy ze wszystkimi bili. Ani nawet która strona z którą, bo się strony pomieszały. Tylko jeden kłąb. Wyszedł ksiądz ze święconą wodą i kropidłem, organista, kościelny z krzyżem i dzwon zaczął z wieży bić. Ale doszli ledwo do brzegu tego kłębu i dalej ani rusz. Organista pośpiewał, ksiądz pokropił ich święconą wodą i zawrócili. A ci dalej się bili. Naści. – Znów rzuciła mi wiązkę obwarzanków. – Jedz. I tak już tego się dziś nie sprzeda. A mniej będzie z powrotem wieźć. O, ten to nawet z materią wyrwany. Ale jakoś ci to zaceruję. Na ciemnym i przy guziku, to nie będzie znać. Ładnie ci w tym garniturze. Ale jeszcze ładniej byłoby ci w brązowym. I niebieska koszula. Krawat w grochy. A tej twojej panny nie masz co żałować. Lepiej, że uciekła, bo i tak ci nie była przeznaczona. Za kurtkę tylko cię trzymała, zamiast ducha ci dodawać. Panna musi być, jakby ci z boku wyskoczyła, wtedy możesz z nią się wiązać. A ta stała i piszczała. A w łapę bym którego choć ugryzła albo w nogę kopnęła. Nie miałbyś z niej żony ani gospodyni, ani matki dzieciom. Po chodzie było widać, że nie dla ciebie ona. A kłótliwe by to było. Po pierwszym dziecku już miałbyś jędzę w domu, a pod starsze lata zgagę albo diabła. Byś tylko myślał, gdzie pójść, aby nie być w chałupie. Bóg by cię nie ciągnął, bo Bóg ciągnie dopiero na starość, to musiałbyś mieć inną albobyś się rozpił. Karczma czasem daje ukojenie, ale z karczmą też długo nie pożyjesz. Od karczmy bywa, że droga już tylko do stryka. Choć po prawdzie takiego sokoła żadna długo nie zatrzyma. I nawet żeby nie wiem jak bogata, urodziwa. Zamknij drzwi, okna, zasuń szyber w kominie, przywiąż go nawet różańcem, to i tak wyleci. I co ci przed Bogiem przysiągł, to jakby ślinę splunął, wszystko się w nim odprzysięgnie. Bo on nie dla jednej szczęścia stworzony, ale żeby nieszczęścia roznosić po wszystkich. Zresztą co ci się tam do żeniaczki spieszyć. Nie taki to znów miód. Póki ci wesoło, wesel się. Bo póki wesoło, to i śmierć daleko. Swoje już przeżyłam, wiem, co mówię. A trzech mężów miałam. Źle i dobrze mi z nimi było, choć z każdym inaczej. Ale więcej pamiętam, że trzy razy ich chowałam, niż że trzy razy żenili się ze mną. Szczęście, że miałam swoje obwarzanki, to ledwom jednego pochowała, już się drugi leciał żenić. Bo garnęli się, o, garnęli, jakby przy mnie najlepiej im było umierać. Ale po tych trzech powiedziałam dosyć. Co ja, grób? Mam te swoje obwarzanki, to tu się pojedzie, tam się pojedzie i wystarczy mi, jak się chłopy gdzieś o mnie pobiją. Bo bili się kiedyś, mój sokole, bili, aż ziemia nieraz od krwi czerwieniała, jakby to z niej ta krew. I na noże, i na drągi. I co który miał pod ręką. Raz tak jeden drugiego figurą Matki Boskiej przez łeb zdzielił. I ten, co ta Matka Boska na łbie jego się potłukła, to był mój pierwszy. Tamtego bym wolała, ale tego mi się szkoda zrobiło. On sprzedawał świętych, ja swoje obwarzanki i zawsześmy kramy koło siebie mieli. Ale nie żył długo. Drugiego tak samo miałam z bójki. Rozpędził cały odpust na świętej Sabiny w Wojciechowie i jakoś tak mi się wyrwało, mój ty będziesz. I był. Póki go policjant nie zastrzelił, bo rzucił się na policjanta, kiedy go do kryminału prowadził. A trzeci przystanął sobie, o, tak, w tym miejscu, jak ty, przed moim kramem i powiedział, kupię te wszystkie obwarzanki i jeszcze drugie tyle, ale moją musisz zostać. I zostałam. Tylko że nie mógł przeboleć, że już dwóch przed nim miałam, i co dzień się upijał. A co się upił, to łapał siekierę i wygoń ich, i wygoń, suko, bo jak ich nie wygonisz, to zarąbię ich i ciebie. I coraz gorzej pił. Aż tak kiedyś wróciłam z odpustu i patrzę, a u powały wisi ten mój trzeci. I odtamtąd nie chciałam, żeby się żenili. – Znów złapała ze stosu wiązkę obwarzanków i rzuciła mi na kolana. – Nie żałuj sobie. Z dobrej mąki są. A już myślałam, że nic się nie zdarzy. Suma się skończyła, a tu wciąż tylko, po ile za wiązkę i po ile za wiązkę. A wszystko jakieś takie grzeczne, jak nie kawalery, ale zakonniki poprzebierane. Nie powiem, utarg szedł, ale odpustu, pomyślałam, widać już nie będzie. A ty noża nie miałeś? Trzeba było i tobie nożem, jak on z nożem na ciebie szedł. Pan Bóg by ci odpuścił, widział przecież, że ty jeden, a ich trzech. A w przyrodzenie nie trzeba go było. Bij, zabij, ale przyrodzenie trzeba uszanować, mój sokole. Żeby nie wiem, kto jaki był zbój, przyrodzenie święta rzecz. Bo to jakbyś na samego Boga się zamierzył, który wszystkich nas urodził i kazał nam rodzić innych. A i on, choć Bóg, nie miał jak inaczej na świat przyjść, choć niby z Ducha Świętego, ale co by Duch począł bez Dziewicy? Z przyrodzenia życie, z przyrodzenia śmierć, wszystkie smutki i radości, z niego jeden zły, drugi dobry, ten to, tamten tamto, z niego zdrady i wojny, z niego króle, łazęgi i święci. I co było, i co będzie, z przyrodzenia, mój sokole. A wiesz ty, gdzie sny mają swoje siedlisko? W przyrodzeniu. I stamtąd nocą wyłażą na ciebie i śnią ci się. I co w przyrodzeniu, to i w sercu, i w głowie. Bo przyrodzenie nad nimi jest ustanowione, tak jak wieczność nad chwilką. Bez głowy tyle człowiek, co głupi, a bez serca kamień. A zabijesz przyrodzenie, to jakbyś go znowu z raju wygnał. I już potem go nie ciągnie ani do grzechu, ani do zbawienia. Czasem tam komuś słowik w gardle się zawiąże i śpiewa. Ale to jakby śpiewał nad tym swoim wygnaniem.

Zjadłem chyba z dziesięć wiązek tych obwarzanków i nie chciała ani grosza. Tylko żebym przyjechał na odpust do Milejowa na Matki Boskiej Zielnej. Obiecałem, że przyjadę. A Prażuchy odtamtąd jakby w nory się pochowali. Choć czasem ktoś mi doniósł, że się odgrażają, bo głośno było we wsi o tej naszej bójce. Do Bolka mieli nawet doktora przywozić. A stary miał powiedzieć, że jeszcze im za tego doktora zapłacę. Ale niedługo potem w las poszedłem i co tam mnie mogły Prażuchy obchodzić. Myślałem, że już na zawsze koniec z Prażuchami, a miedzę najwyżej się odorze po wojnie.

Ale razu jednego szedłem nocą ojców odwiedzić. Dobrze mi się szło. Cisza, pusto, nigdzie żywej duszy, chałupy we śnie pogrążone ani pies nigdzie nie zaszczekał. Prawie jak za dawnych lat, gdy się nieraz o tej porze od panny wracało. Aż chciałoby się nieba spytać, gdzie ta wojna?

Byłem prawie już w połowie wsi, jeszcze tylko Derenia minąć, Masz-czyka i ojce. Gdy nagle z ciemności, z paru kroków ledwie: Halt! I latarką mi prosto w oczy. Nie namyślając się dałem susa w bok, w zagatę Oryszki, znałem przecież każdy tu zaułek. Posypały się strzały, zadudniły buty. Przeskoczyłem płot, wpadłem na obejście Niezgódki. Pies Niezgódki zaczął wściekle ujadać. A tam znowu: Halt! Halt! I znowu strzały zatargały ciemnością. Przeleciałem od Niezgódki na zastodole do Kwietnia. Na szczęście pies Kwietnia czy nie zdążył się obudzić, czy był taki leniwy, bo nawet nie warknął. Potem przez obejście Gawlika i rozdołem za remizą wyleciałem na Barańskiego. Przyszło mi do głowy, czyby się nie wciągnąć u Barańskiego na wozownię i nie przeczekać. Trochę z dala od drogi i Barański bogacz, toby może mnie tu nie szukali. Jeszcze do Irki Barańskiej jakiś leutnant chodził, to może dalej chodzi. Tylko zapomniałem, że i psa miał Barański diabła. I ten, ledwo się wcisnąłem między bzy i jaśminy, co obejście okalały, rzucił się jak wściekły aż z drugiego końca ku mnie. Do tego ciągnął łańcuch po drucie, to i ten drut, i łańcuch zaczęły ujadać, jakby się razem z psem wściekły. A tam gdzieś, na drodze, od razu tupot butów. Halt! Halt! A od sadów, z przeciwległej strony, seria.

Niewesoło się robiło. Postanowiłem ku rzece się przebić, było niedaleko i może nie zdążyli tam zalecieć. Po zapłociach, po zapłociach chyłkiem, doleciałem do kuźni Siudaka. Tu na chwilę przycupnąłem, nadsłuchując, czy mnie jakieś podejrzane głosy nie dojdą, przeczoł-gałem się na drugą stronę drogi. Wpadłem do zagaty między Żmudą a Gabrysiem. I brzegiem stawu, przez olszyny, wyszedłem na zastodole u Zduna. Już myślałem, że jestem ocalony, bo od Zduna do rzeki tylko łąka, a za rzeką pałyga i las, i, o, tu mnie pocałujta. I nawet sobie siadłem, żeby trochę odsapnąć. Wtem w krzakach coś zaszeleściło, sięgnąłem po pistolet, a tu, jakby jakiś duszek wychynął, nieduziutki kundel i zaczyna mnie obwąchiwać. Miękko mi się na duszy zrobiło, pomyślałem sobie, że i psy są różne. I chciałem go pogłaskać za to, a ten wtedy cap mnie za rękę i jak nie zacznie jazgotać. Toś ty taki, gangreno? Odkopnąłem go, zaskowyczał i dawaj jeszcze głośniej jazgotać. Myślę sobie, nie ma co, spróbuję po dobroci. I zacząłem przemawiać do jego pieskiego rozumu, żeby się uspokoił:

– Dobry piesek, dobry. I nie taki głupi jak inne psy. No, przestań już. Słyszałeś strzały? To za mną strzelają. Jeszcze się naszczekasz, niech się wojna skończy. Po wojnie wszystkim będzie łatwiej, i ludziom, i psom. A tyś suczka czy pies? Coś mi się wydaje, żeś ty chyba pies. Suczka by tak nie szczekała. Suczka małe ma, to przy małych by siedziała. A czyj żeś ty, nie Zduna? Dobrze cię choć karmią? Bo to chytrusy, spod siebie by zjadły, to i psu nie dadzą. Lepiej miałbyś u Jamroza albo u Stajudy. Stajuda świńmi handluje. A Jamrozy wciąż modły zanoszą, żeby Pan Bóg dał im dziecko. A jak się wabisz? Nie Brzęczek? Chodź no do mnie, Brzęczek, pogłaszczę cię, tylko przestań, cholero, jazgotać. Zduny cię nie pogłaszczą, bo i dziecek swoich nie głaszczą, tylko do roboty gonią. No, chodź.

Ale gdzie tam, ciskał się, jazgotał, jakby moje słowa jeszcze gorzej go drażniły.

– Szwabskiś ty czy polski pies? Gonią mnie, jak, cholero, do ciebie mówić? Chyba mówię po polsku. Chcesz mnie zdradzić? A ty wiesz, co się z takimi psami robi? To samo co z ludźmi. Kula w łeb. Polski pies by na Polaka tak nie szczekał. A ty musisz być jakiś mieszaniec albo przybłęda. Idę już, idę, głupia gnido.

Wstałem, a ten jakby złodzieja sobie we mnie upatrzył, zaczął po cholewach mnie kąsać i jazgotał coraz wścieklej. Nagle przez to jego jazgotanie usłyszałem, jakby ktoś po roli gnał i niejeden. A za rzeką raz i drugi błysnęła latarka.

– Widzisz, sukinsynu, coś narobił? Okrążają mnie.

Teraz tylko od górnych pól mogłem się wydostać. Ale to trzeba było wieś okrążyć, żeby znowu nie przez drogę, bo tam pewnie czatowali. Puściłem się ścieżką pod wierzbami, prowadzącą od młyna. A ten jak rzep się przypiął i za mną z tym swoim jazgotem. Czekaj, nagła krew. Choć nie było chwili do stracenia, przycupnąłem i cap gada za łeb. Tak bym nigdy psa nie skrzywdził, prędzej kota. A w dzieciństwie wydawało mi się nawet, że pies pochodzi od człowieka. Gryzł mnie, drapał, skowyczał. Przycisnąłem go do ziemi i obcasem raz i drugi w ten łeb, aż zachrobotało. I w tej samej chwili z parunastu może kroków: Halt! Halt! I seria zabzyczała mi nad głową.

Rzuciłem się w sad Jamroza. Gałęzie cięły mnie po twarzy, po oczach. Kule niczym grad trzepały po liściach. Musiało i jabłek nabić. Zdarło mi czapkę z głowy. Zawadziłem o jakiś pień, wywaliłem się. Wypadłem na pole Mikusa. Jakby na nieszczęście nasiał Mikus akurat lucerny. Jeszcze mu się udała, bo powyżej kolan mi sięgała. Musiałem siłą kroki z niej wyciągać. Jak we śnie, tu leciałem, a przy ziemi nogi w miejscu mi trzymało, a tamci, wydawało mi się, że już, już mnie dopadają. Czułem, że z sił zaczynam opadać. Znów się wywaliłem. Przez chwilę błysnęła mi myśl, żeby już nie wstawać. Niech biorą, niech zabiją, niech się ten sen wreszcie skończy. Ale zerwałem się, a po parunastu krokach skończyła się i lucerna. Paroma susami doleciałem do wąwozu i żeby zmylić ślady za sobą, wdrapałem się na skarpę. Potem ominąłem z daleka obejście Karwackiego, żeby czasem psa nie zwabić. I od figury świętego Floriana skręciłem ku chałupie Prażuchów, obok których akurat prowadziła koleina w górne pola.

Zwolniłem nawet trochę kroku. Popatrzyłem w okna Prażuchów, ale bez żadnej nienawiści, i zwyczajnie, jak się myśli o ludziach w nocy, pomyślałem, że pewnie chrapią. Noc już z lekka zrzedła i gwiazd z nieba sporo już ubyło. Wtem z naprzeciwka doszło mnie jakby przytłumione szwargotanie. Skoczyłem za węgieł chałupy Prażuchów. Wychyliłem głowę. I jak koleina opuszczała się w dół, zobaczyłem wychodzące z ciemności trzy postacie. Szli noga za nogą, ale najwyraźniej w moją stronę się zbliżali, bo coraz więksi byli i coraz wyraźniej-sze stawało się to ich szwargotanie. Uciekać z powrotem w tej rzedniejącej nocy za późno już było, mieliby mnie jak na dłoni. Ale i schować się nie było gdzie. Ani płota Prażuchy nie mieli, ani żadne drzewa czy krzaki tu nie rosły. Chałupa, stodoła, chlew prawie w szczerym polu. A najgorsze, że w każdej chwili ich pies mnie mógł zwąchać. I aż dziwne mi się wydało, czemu jeszcze nie szczeka. Mieli przecież psa. Może na suki poleciał? Ale to lada chwila wróci i wtedy koniec.

Podsunąłem się bliżej drzwi, zastukałem lekko w okno. Przywarłem do szyby, próbując dojrzeć poprzez ciemność, czy się coś w środku nie rusza. Ale okno było jakimś łachem zasłonięte. Zastukałem znowu, trochę głośniej. Tamtych szwargotanie już się pod obejście zbliżało. Wreszcie nie głośniej niż pisk myszy zaskrzypiało coś za drzwiami. Poruszyłem klamką. Ale cisza. Chociaż czułem, że ktoś stoi za tymi drzwiami, bo cała chałupa jakby nagle się wsparła o te drzwi. Poruszyłem znowu klamką. I wtedy doszedł mnie strwożony głos starego:

– Kto tam?

– Swój. Otwórzcie – bardziej tchnąłem, niż rzekłem. No, i prędzej mógł się kogoś zza grobu spodziewać niż mnie, to nie poznał mnie. Odsunął zasuwę, wychylił skudlony łeb, ślepia mu się jak u wołu zrobiły i raptownie drzwi z powrotem zaparł. Ale spodziewałem się tego i od razu przesadziłem nogę za próg. A choć się całym ciałem położył na tych drzwiach, przeparłem go, aż się w głąb sieni zatoczył.

– Czego? – wycharczał.

– Zamknijcie – rzuciłem. – Szwaby pod chałupą.

Wtoczyłem się do izby. Walnął mnie w nos zaduch jakby kiszonej kapusty. Na kuchni stała ledwo tląca się lampa, widać co dopiero zapalona, bo najstarszy, Wojtek, jeszcze szkło na niej pasował. Spojrzał na mnie, jakby miał się już schylić po siekierę, ale nic nie rzekł. Wysunęli spod pierzyny łby Jędrek i Bolek i patrzyli nie wiedząc, wyskakiwać z łóżek czy jeszcze poleżeć.

– Pochwalony – powiedziałem dysząc.

Ale żadne nie odburkło, tylko patrzyli jak wilki spode łbów, wyczekując czegoś najgorszego. Wreszcie Wojtek zostawił tę lampę, siadł przy stole, ale wciąż spięty, bo aż ręce na stole położył, a tam chleb i nóż. Wtedy z łóżka w najciemniejszym kącie uniosła się stara i jakby najgorzej z nich nieprzejednana, rzekła:

– Po co tu ten szatan przylazł?

– Ano, chciałem go nie wpuścić. Ale przeparł mnie – Prażuch, próbował się tłumaczyć, że nie jego wina. I tak, jak stał, boso, w gaciach, i w koszuli klapnął na ławie, a ręce jakby przetrącone wsparł bezradnie na kolanach.

Wtedy tamci dwaj w łóżkach, Jędrek i Bolek, rozwścieklili się i huzia na ojca:

– Nie mógł to ojciec choćby tłuczka złapać i w łeb pierdolnąć? Stoi tłuczek przy drzwiach!

– Trza się go było, skurwysyna, najpierw spytać, kto, zanim mu ojciec otworzył!

– Gonią mnie – powiedziałem. – Chcecie, to możecie mnie wydać.

Pospuszczali łby i żadne choćby półsłowem się nie odezwało. Tylko Wojtek złapał nagle chleb i nóż ze stołu i ukrajał sobie wielką kromkę. Zaczął rwać zębami kęsy, jakby nie wiadomo jaki głód go sparł. Tamtych w łóżkach senność naszła. Opadli, podciągnęli pierzyny po brody. Knot się w lampie upalił, zaczął skwierczyć, światło, dotąd blade, jeszcze gorzej przybladło. Ale nikt się nie ruszył, żeby wstać podkręcić. A nawet jakby wszyscy czekali, kiedy zgaśnie i pogrążą się w ciemnościach. I gdy się zdawało, że już, już jest na granicy, odezwała się znów stara ze swojego kąta:

– Podkręć trochę Wojtek.

Wojtek wstał, podkręcił i na powrót siadł przy stole, ukrajał sobie drugą kromkę, ale już niedużą, można by ją na raz w gębę wepchnąć. Dłubał teraz palcami, jakby pestki słonecznika. I wtedy znów się stara odezwała:

– Siądź sobie. Zostało trochę kapusty z obiadu. Wstanę ci przy-grzeję. – Spuściła nogi z łóżka, nadziała chodaki i opasując się zapaską westchnęła: – Nie powinniśmy się rodzić, kiedy nie umiemy żyć.

A w niedługi czas potem wszyscy trzej, Wojtek, Jędrek i Bolek, przyszli do mnie do oddziału. I wszyscy trzej zginęli. Jędrek w napadzie na pociąg pod Dębową Górą. Wojtka dopadli rannego, gdyśmy próbowali się wydostać z kotła w Maruszewie i powiesili go przy drodze do Kawęczyna. A Bolek osłaniał nasz odwrót z olechowskich lasów. Dostał serią po nogach, nie mógł już uciekać. Jeszcze się wystrzelał do ostatniego naboju i nie miał się czym dobić, to owinął sobie szyję paskiem od empika i kręcił, kręcił, aż się na śmierć zakręcił.

Prażuchowa umarła w niedługo po wojnie, gdy już stało się pewne, że żaden nie wróci. Wiedziała, że nie żyją. Ale póki wojna trwała, jakby wciąż wierzyła, że wrócą. Kiedy pierwszy, Jędrek, zginął, zaczęło ją serce boleć i mało co już w gospodarce robiła, tylko wszystko Prażuch. A jak potem Wojtek, potem Bolek, a jeszcze wojna bez nich się skończyła, to nie wytrzymało jej to serce.

Prażuch za to żył i żył. I ani nie zdziwaczał, ani gospodarki nie zapuścił, choć miałby prawo i każdy by zrozumiał. Zawsze w porę zaorane, w porę zasiane, w porę zżęte, zwiezione. I w izbie, kiedy się nie poszło, zamiecione, pozmywane, świeża woda w wiadrach i mleko w gliniakach odwarzało się na serek albo już serek okapywał. A poduchy na łóżkach aż liśniły z białości. I każdej wiosny kwoka w opałce pod stołem nasadzona na jajach. A przyszła Wielkanoc, to bielił nie tylko sień, izbę, ale całą chałupę na zewnątrz. I nawet płot z faszyny uplótł dookoła obejścia, choć przez tyle lat nie mieli płotu. A robił pranie, to czyste, brudne, wszystko prał, co tylko w komorze było, z siebie, z synów, z kobiety. Obwiesił tym praniem podwórze, to mógłbyś pomyśleć, że sad tak nagle u Prażuchów zakwitł. Prócz tego czytać, pisać się nauczył, bo chodzili nauczyciele po chałupach i uczyli starych ludzi czytać, pisać.

Zaszedłem czasem go odwiedzić, to musiałem siąść i wysłuchać, jak mu idzie to czytanie, albo mu posprawdzać, czy błędów w pisaniu nie robi. Z rachunkami tylko mu nie bardzo szło. Ale z rachunkami i młodym nie każdemu idzie. Bo do rachunków trzeba się urodzić. I ani koń, krowa, pies, kot, ani żadne inne stworzenie nie mogłoby się poskarżyć, że im źle u Prażucha czy też w gównach leżą. Ani po nim samym nie było nic widać, żeby coś go gryzło, prócz starości. Choć nieraz taka chęć do życia bywa rozpaczą. I może się zdarzyć, że przez to człowiek dłużej żyje, niżby wiek mu pozwalał, i dłużej, niżby mu się chciało.

Zajął się i moją gospodarką, gdy mnie po tym wypadku wzięli do szpitala i chodził nie gorzej niż koło swojej. Nie musiałem się martwić, co tam się beze mnie dzieje. I stworzenie miało zawsze jeść dane. I Michał chodził nakarmiony, obleczony. I w izbie od czasu do czasu zamiótł, posprzątał, napalił. A co najważniejsze, w polu było obrobione. Nie wszystko sam robił, boby nie dał rady jednymi rękami i u mnie i u siebie. Ale przynajmniej przypilnował, doglądnął, zarządził. A raz w miesiącu, w niedzielę albo przy jarmarku, odwiedzał mnie w szpitalu. I nigdy z gołymi rękami nie przyszedł. Zawsze coś w koszyczku przyniósł, to sera kawałek, paręnaście jabłek, papierosów czy jajko święcone na Wielkanoc, czy opłatek i kawałek kiełbasy na Boże Narodzenie. A kiedy miał umrzeć, tak samo przyszedł i powiedział, że mi nie będzie mógł dalej gospodarki doglądać, bo już musi umrzeć. Co noc słyszy, jak go syny wołają i kobieta za nim płacze.

Czwartek to był, a w sobotę poszedł do księdza, żeby olejami świętymi go namaścił, bo wyznaczył sobie, że w niedzielę po południu umrze, a nie chciał księdza aż na drugi koniec wsi do swojej śmierci fatygować. No i mogło księdza nie być. Miał od dawna do tej śmierci przygotowaną dębową trumnę, czarne ubranie, kamasze, koszulę, krawat. Rano stworzenie obrządził, dał psu, kotu, zamiótł izbę, wybił muchy, zlał mleko do woreczka na serek. Potem się wykąpał, ogolił, ubrał i zawołał Strugałę, żeby przyszedł mu gromnicę zapalić. A ostatnie słowa jego były:

– Testament, Stasiu, leży za obrazem Jezusa. Wszystko jest tam rozpisane, co komu, a serek, jak ocieknie, weź sobie.

No i moja gospodarka na łasce i niełasce została. Bo nawet z najbliższych sąsiadów, jak się potem który nią zajął, to każdy aby tylko opędzić i dla siebie jak najwięcej wyciągnąć. Wróciłem, to jak na pobojowisko. Nie wiedziałem, w co ręce najpierw wsadzić. W wozie rozwora pęknięta, latry gdzieś porozwłóczone. Z psa tylko buda została, bo nawet łańcuch się na coś komuś przydał. A zaszedłem do stodoły, to sąsieki prawie puste, za to wróbli zatrzęsienie. Jakbym pod młyńskim stawidłem nagle stanął i woda z góry tak na mnie waliła. Jazgot, wrzask, mało nie ogłuchłem. I nie bardzo się mnie wystraszyły, takie były rozbestwione. Tylko te, co na klepisku, zerwały się, chociaż jakby do ostatniej chwili nie wiedziały, czy muszą się mnie bać. Rzuciłem laską za nimi, ale gdzie wróbli dosięgniesz, poszybowały pod sam dach. A laska walnęła o deski, spadła do sąsieka i musiałem jeszcze przez ogrodzenie przełazić za nią. Wściekłość mnie taka ogarnęła, że zadarłem głowę i zacząłem kląć, wyzywać, wy takie! owakie! psiekrwie! A bo to usłyszały? Trza by jerychońskich trąb, żeby się przedrzeć przez ten jazgot, wrzask. A poza tym wróbli mowa inna i człowieka inna, to i tak by nie pojęły. Czekajta wy, cholery jasne!

Wypadłem poszukać bata. Ale znajdź bat, jak cię dwa lata nie było. Poleciałem do sąsiada.

– Pożycz no mi, Franek, bata.

– Co, w pole ci już pilno jechać? Dopieroś ze szpitala przyjechał.

– Nie w pole, a na wróble.

– A cóż ty batem wróblom zrobisz?

Zaparłem wrota, stanąłem na środku klepiska i wspierając się jedną ręką na lasce, drugą dawaj tym batem wywijać, a strzelać, a prać aż pod same krokwie i uaa! uaa! darłem się, ile sił w płucach. Zakotłowało się, zakłębiło. Jakby jakiś nagły wir zaczął je wymiatać z sąsieków, spod strzechy, nie wiadomo zresztą skąd, i zbijał wszystkie w jedną ogłupiałą ze strachu chmarę, szeleszczącą tysiącami skrzydełek. Wicher gdy nieraz po sadzie zawieje, liście na drzewach tak słychać. Nie wróble, ale burza, zamieć. Aż się stodoła rozdygotała. A ja uaa! uaa! i tym batem. A tam tarmosiło nimi, gnało w tę i nazad, górą, dołem, aż się musiałem przykulać, bo i przeze mnie. Rzucało nimi to na wrota, ale wrota zaparte, to ku niebu, ale tam dach, to o ściany. A w ścianach, chociaż dziury jak pięści, bo stodoła leciwa, jeszcze przez odłamki w wojnę podziabana, to gołąb mógłby się przecisnąć, cóż dopiero wróbel. Ale w takim ogłupieniu każdy wróbel chmara wróbli, a chmara wróbli nie przeciśnie się dziurą na jednego. Czuć aż było smród rozgrzanych piór w powietrzu, jak smród plew, gdy się zboże wieje. Ale to nie plewy, skąd plewy? To strach wróbli tak plewami śmierdzi, gdy się zbiją w gromadkę i przed wróblą śmiercią uciekają.

Laska mi wypadła z ręki, ale jakby cud się stał, nogi same mnie trzymały. A nawet nie czułem, żeby mnie bolały, bo wcale nie czułem, że mam nogi. Kuśtykałem tylko w tę i nazad po klepisku i uaa! uaa! Gardło mi jak studnia w czas posuchy wyschło i ręka od bata zaczęła ustawać. Ale i one tam w górze też się widać pomęczyły, bo zaczęły jakby miejsca szukać, gdzie by choć na chwilę osiąść. I ani bat ich mój już tak nie straszył, ani moje krzyki. O, nie dam wam się, pomyślałem, żebym nawet miał tu paść. I złapałem cepów, stały w kącie przy sąsieku, i dawaj tymi cepami wywijać, tłuc w klepisko, walić we wrótnie, w ogrodzenia, w słupy. I ta burza, zamieć od nowa się rozpętała. Już nie gnały jedną zbitą chmarą, ale na kłęby się porwały, na strzępki, na osobne wróble. I tarmosiło nimi już we wszystkie strony, nawet przeciw sobie. Powiedziałbyś, że nie wróble, ale wróbli kurz, wróbli strach, wróbla śmierć tak się miota po stodole. I w tym kurzu, strachu, śmierci waliły o ściany, krokwie, bonty i pacały na ziemię niczym zgniłe jabłka z jabłoni. A czasem jakby pniem stodoły ktoś ze wszystkich sił potrząsnął i wtedy to już grad. Choć reszta dalej uciekała i może im się wydawało, że wyrwały się na wolność ze stodoły, przeleciały jako wróble duchy przez dach, ściany i w przestworzach szybują, coraz dalej, coraz wyżej od tych moich cepów. Bo w takim ogłupieniu nawet wróblom może się wydawać nie wiadomo co. Spadło parę i na mnie, ale co to wróbel, choćby trupem spadał. Ledwo kłaczek pierza. Zresztą wściekły byłem i tymi cepami rozmachany, to choćby kamienie spadały na mnie, czułbym, jakby to spadały wróble.

Siły zaczęły mnie opuszczać, cepy mi się poplątały, walnąłem się bijakiem w głowę. I w tej samej chwili jakby ktoś nogi spode mnie usunął i musiałem się słupa przytrzymać, żeby nie upaść. Dociągnąłem się do worka z otrębami i klapnąłem na tym worku zmordowany, zziajany jak zgoniony pies. A one dalej tam w górze latały i się zabijały, nie tak gęsto już, ot, jak ostatnie krople deszczu. I kiedy już przestały latać, jeszcze jakiś pojedynczy się oberwał i pacnął w sąsieku czy na klepisko.

Wściekłość mnie już opuściła i nawet zacząłem żałować, bo co mi w końcu wróble winny. Ale cóż poradzić, że padło na wróble? Mógłbym tak samo chałupę przewrócić czy złapać siekiery i wyrąbać sad. Bo musiałem widać coś takiego zrobić, żeby jakoś dojść z sobą do zgody. Co ja teraz byłem? Nie dość, że od nowa ucz się chodzić, to i od nowa żyć zaczynaj. A jak tu żyć, kiedy wszystko w ruinie. Jedna krowa, no, to chociaż cielna była, ale drugą aż żal było doić. Ciągnąłeś ją za cycki, a ta łeb skręciła i patrzyła, za co ją tak męczysz. I mleka ledwo garnuszek na rano, garnuszek na wieczór, to wszystko. Konia, żebym nie znał, że to mój koń, tobym wcale go nie poznał. Żebra aż mu skórę przebijały. Wziąłem go za kantar i dopiero wstał. I nawet w pustym wozie chwiał się, jakby miał za chwilę się zwalić. Trzeba by go choć przez tydzień owsem podpaść, to by może nabrał trochę siły. Ale skąd wziąć owsa, kiedy zapola puściusieńkie. Musiał sieczkę jeść, i to z pożyczanej słomy. A tu jeszcze żniwa się zaczęły.

Miałem ze dwadzieścia kur, wzięła je na przechowanie Makulina, to ile to jajów, choćby co drugi dzień jaje od kury liczyć. Miała mi za to kwiatki w oknach podlewać. To z kwiatków badyle zostały, a na kury miał przyjść pomór i akurat moje powyzdychały. Dała mi dwie swoje za tych moich dwadzieścia i kwokę mi na wiosnę obiecała.

Z płotu ode drogi, choć nie brakowało ani jednej sztachety, połowa została.

Miałem sieczkarnię, myślałem ją kiedyś na motor przerobić, ale ktoś sobie pożyczył. Schodziłem prawie wszystkich sąsiadów, bliższych, dalszych, w końcu aż pod młynem u Przytuły ją znalazłem, to jeszcze jak w zdrowego chorobę mi wmówił, że mu sam ją pożyczyłem, zanim do szpitala mnie wzięli. Nie chciało mi się już kłócić. Było tak, nie było, niech tak będzie.

Wisiała kosa pod okapem stodoły, ani śladu po kosie. Wisiały przy kosie grabie, tak samo gdzieś znikły.

Poszedłem do Stajudy, bo to on ostatni gospodarką moją się zajmował, już mi o nic nie chodziło, tylko czy gnój na pole mi wywiózł, bo gnojownik był do dna wybrany. A jakże, wywiózł, rozrzucił, przyorał, zaklinał się. Ale jakoś mu tak dziwnie oczy latały i ani razu na mnie nie spojrzał, tylko cały czas po ścianach, po ścianach. I musiałem uwierzyć. Bo przecież nie pójdę się ziemi spytać, powiedz, ziemio, wywiózł sukinsyn?

A w izbie to po mysich gównach jak po rozsypanej kaszy szło się, szur, szur. Złapałem miotłę, zacząłem zamiatać. Nagle słyszę, coś w wiadrze chrobocze. Zaglądam, mysz. I skądżeś się tu wzięła? Zdumiało mnie, bo przecież wiadro dla takiej myszy, to jak studnia dla człowieka. Nie da rady bez drabiny ani wejść, ani wyjść. I też musiałem uwierzyć, że z wody się zalęgła. Woda wyschła, mysz została. Ale wypuściłem ją, bo co będę głupią mysz za wszystko zabijał.

W Matce Boskiej nad łóżkiem, spojrzałem, szyba wytłuczona. Pod łóżkiem pełno butelek po wódce. U sufitu żarówka wykręcona. Dobrze, że za dnia wróciłem, to jeszcze zdążyłem pójść nową kupić. Tylko że gdy ją wkręciłem, okazało się, że światła nie ma, bo nie było komu rachunku zapłacić i prąd mi wyłączyli.

Miałem zegar, budzik, zepsuty, co prawda, stał zawsze na dziewiątej godzinie. Ale była przynajmniej ta dziewiąta godzina. Spojrzał człowiek i wiedział, że to ma zrobić, tamto zrobić, pójść, pojechać, przywieźć, zdjąć, wyrzucić, nakarmić, wydoić, a czas i tak ma każdy w sobie, nie musi mu go zegar podpowiadać. Ale i tak zepsuty przydał się komuś. Nawet na kalendarz ktoś się połakomił, choć miał już parę lat. Wisiał pod pasyjką na ścianie i tak już przyrósł, że szkoda mi go było wyrzucić. Prócz tego czasem coś się w nim wpisało, a to umarł kto, a to grad, a to krowa była u byka. Może przysłowia się komuś spodobały, bo pod każdym dniem było jedno przysłowie. A kto nie wie, jak żyć, to mu takie przysłowie nieraz i doradzi.

Miałem wiadro, com świniom żarcie w nim zanosił, też go nie było. Było dwa taborki, został tylko jeden.

A najgorzej narzędzi fryzjerskich było mi szkoda. Aż wyprzezywa-łem od najgorszych tego, co wziął. Żeby skonać nie mógł. I liczyłem, może znów bym zaczął strzyc i golić chłopów, choć był fryzjer na wsi. Żmuda Olek. Ale przyszliby i do mnie, nie młodzi, to starzy, i trochę grosza na początek zarobiłoby się.

Albo kask strażacki, już takiego kasku nigdzie dziś nie spotka, z grzebieniem, z okapem, z paskiem pod brodą guzami nabijanym i złoty. Wisiał na gwoździu w komorze. Przecież na łeb sukinsyn takiego kasku nie założy, bo gdzie by w nim poszedł? Do pożaru? Toby wszyscy na niego patrzyli, zamiast gasić. A parad już nie ma i grobu Chrystusa na Wielkanoc już strażaki nie pilnują.

Albo książeczka do nabożeństwa, dostałem ją od matki, kiedy umierała. Cztery miała tych książeczek, ilu nas synów. I za każdego z innej się modliła. Z jednej za Staśka, z drugiej za Antka, z trzeciej za Michała, i z tej za mnie, od swojej matki jeszcze ją dostała. Tyle wszystkiego, co po niej miałem. Leżała w szufladzie w stole. I jak się taki sukinsyn może modlić z kradzionej książeczki? Wysłucha go Bóg?

Miałem piłę do drzewa, w sieni stała, też ktoś wziął. Miałem pelerynę od deszczu, dziurawa, bo dziurawa, ale zawsze czy w pole pojechać, czy padało, czy stworzenie do rzeki wygnać, napoić, też znikła.

Motyczka do dziabania chwastu, nowiuteńka prawie, wiosną przed tym wypadkiem ją kupiłem, nawet trzonka z motyczki.

A ile rzeczy dopiero w jakiś czas potem mi się przypomniało. Kobiałka, co święcenie w niej zawsze nosiłem, przypomniała mi się dopiero na Wielkanoc, gdy nagotowałem już jajek, żeby pójść poświęcić.

Czy tłuczek do tłuczenia kartofli dla świń. Stał za drzwiami w sieni, dobrze pamiętałem, dwa razy na dzień go stamtąd brałem i dwa razy z powrotem tam stawiałem. I nie rok czy dwa, ale jeszcze za ojca i matki. Tłuczki się zmieniały, a miejsce to samo było, za drzwiami w sieni. Tylko co pamięć pomoże. Czasem lepiej wcale nie pamiętać, bo jak się pamięta, to powinno być.

A zaszedłem na strych, wisiał worek z piórami na żerdzi, stara z Michała kapota, inne łachy, osiem wiązek czosnku, chomąto, dwa postronki, to tylko żerdź została.

Miałem prawie pełny worek pytlowanej mąki, ze trzy ćwierci metra, żółciuteńka jak słońce, nawet jajów nie musiałem wbijać, gdy się kluski gniotło, to ni mąki, ni worka.

Wisiały dwa serki u krokwi w słomianych plecionkach, myślałem, będzie jak znalazł, gdy krowa przed cieleniem mleko utnie, to ktoś nożem plecionki poucinał i zostały wiechetki.

Gdzie zresztą nie spojrzałem, czegoś brakowało. Tak że już mi dalej patrzyć się nie chciało. Po drodze ze strychu do izby zobaczyłem tylko, że nie ma przetaka, choć na gwoździu przy drabinie wisiał. Nie ma sierpa, a wisiał przy przetaku. Nie ma tego, tamtego, a w drabinie dwa szczeble wyłamane.

Klapnąłem na łóżku, żeby jakoś myśli zebrać. Choć łatwo powiedzieć, zebrać myśli. A są chwile, kiedy człowiek by najchętniej rozgonił swoje myśli na cztery wiatry. I zamienił się w stół czy w taborek. I był sobie tym stołem czy taborkiem, póki nie przeminie. Bo to jakby piasek przesypywał z jednej ręki do drugiej i tak w kółko, bez końca. A choćby całe życie przesypywał, bata z niego nie ukręci. A gdyby i ukręcił, to na kogo? Szymonie, Szymonie, wydało mi się, jakby ktoś mnie wzywał. Ale nie chciało mi się usłyszeć kto. Patrzyłem na izbę albo to izba tak na mnie patrzyła, a w moich oczach tylko się martwo odbijało. I wtedy przyszedł kot.

Stanął w progu, zamiauczał i hyc mi na kolana. Zapomniałem nawet o nim. Ale jeszcze o kocie pamiętać. Zresztą, prawdę mówiąc, nie lubiłem go. Próżniak był jak nagła krew i na myszy trzeba było go siłą wyganiać, bo mało kiedy z własnej woli poszedł. A wracał po tych myszach, to wyposzczony, złachany, jakby to jego tak myszy objadły, i patrzył, żeby mu choć skórkę z chleba rzucić. Na przypiecku by wiecznie siedział i spał. Nieraz aż cholera mnie brała, że tam myszy hulają po stodole, a ten tu śpi i może mu się jeszcze coś śni. Ale chyba koty snów nie mają, bo jakby koty, to i inne stworzenie, konie, krowy, psy. świnie, kury. gęsi, króliki, czemuż to kot miałby być wywyższony? I niechby tak to wszystko śniło co noc w gospodarce, to nie dość, że tyle stworzenia, jeszcze drugie tyle snów, zwaryjowałby. Wystarczy, że człowiek śni, a i tak czasem za dużo.

Nieraz cały dzień przespał, całą noc, a jeszcze rano nie chciało mu się zbudzić, aż dopiero gdy pod kuchnią podpaliłem i dogrzało mu do skóry. Ale też nie od razu zeskakiwał. Przeciągał się, wyginał, ogon to w słup prężył, to pod siebie zwijał, aż nie wytrzymywałem, za łeb go i na ziemię. Albo od razu do stodoły zanosiłem, zapierałem wrota, i tu twoje miejsce, cholero, niuchaj, czujesz myszy? To łap. Ale nie minęło nieraz pół godziny, już skrobał z powrotem do drzwi. No, i jak było nie wpuścić. Próżniak, bo próżniak, ale bez kota jakoś pusto w chałupie, jak bez psa w obejściu, bez krów, koni w polach, a bez ptaków pusto na niebie. Przyjdzie wieczór, to jak nawet coś mruczy żywego, też miło. Wsłucha się człowiek w to jego mruczenie, to mu się wydaje, że ktoś śpi na drugim łóżku albo że matka gdzieś w najcichszy kąt wtulona szepce te swoje pacierze.

Myślałem, że przepadł przez te dwa lata, jak mnie nie było. I nawet bym go bardzo nie żałował. A tu odpasł się, potłuściał. Gdyby nie to, że był kocur, nie kocica, można by pomyśleć, że kotny i kocięta go tak rozepchały. I miauczał jakoś grubiej. I ogon mu się zrobił puszysty jak u lisa. I łeb mu się prawie w jedno z resztą zrósł. Aż mi trudno było uwierzyć, że to ten sam dawniejszy mój kot. Ale kota swojego bym nie poznał? Bury, ślepia zielone, ogon do połowy biały. Nikt nie miał takiego we wsi. Pogładziłem go po grzbiecie, to jakbym po nagrzanej słońcem murawie pogładził.

Leżał sobie na moim podołku niczym z pieca co wyjęty chleb i słychać było, jak myszy w nim grają. Musiał się ich dobrze naćkać, bo czułem pod ręką, jak się w nim kotłują, rozpychają, gżą. A jego wielki brzuch tylko wzdymał się i opadał, wzdymał i opadał. I mruczał skądś z głębi. Mogło się wydawać, że tylko ten brzuch w nim żyje, a reszta leży sobie na moim podołku zdechła i szczęśliwa. A moja dłoń, którą go głaskałem, jakby niebem była nad tym jego zdechłym szczęściem.

Prześmierdły aż był tymi myszami. Może dla mnie ich się tak naćkał, żeby się odkupić za te wszystkie lata próżniactwa. I głupio mi się trochę zrobiło, że w szpitalu, ile razy ktoś mi się pytał, czy mam kota, mówiłem, że miałem, ale go zakatrupiłem, bo próżniak był. Chociaż mało się o kotach mówiło, bo cóż to za stworzenie kot, żeby o nim mówić. Bury albo czarny, łowny albo próżniak, to wszystko. Więcej już o psach jest do mówienia czy o gołębiach. A najwięcej o koniach. O koniach niech kto tylko zaczął, zaraz wszyscy o koniach. Konie takie, siakie, stare, młode, robotne, narowne, karę, siwe, gniade, wronę, bułane, cisawe, konopiate, srokate, kasztany, deresze. I tak nieraz cały dzień o tych koniach. Bo o koniach każdy mógł więcej niż o sobie i więcej niż o dzieciach, babie, gospodarce, więcej niż o świecie. I wszystko jedno, czy prawda, czy nieprawda była. Mógł ktoś nie wierzyć, ale słuchał z innymi. Bo kiedy człowiek do łóżka przykuty, a niektóry już u drzwi tamtego świata, to dla niego bez różnicy wierzyć czy posłuchać. Nieraz światła już do snu zgasili, a tu jeszcze w ciemnościach dalej o tych koniach, jakby się te konie między łóżkami pokładały każdy przy swoim gospodarzu.

Leżał z nami jeden adwokat, bo tak to wszystko chłopy ze wsi. Ale i on lubił posłuchać. I nie tylko o koniach, ale o wszelkim stworzeniu. Nawet książkę gdy czytał, a ktoś zaczynał opowiadać, odkładał ją i słuchał, jakby ciekawiej było niż w książce. Obok mnie, po mojej lewej ręce leżał. Coś miał z kręgosłupem i w oczach gasł. Ale nigdy nie poskarżył się, że go coś tam boli. Spać tylko nie bardzo już mógł i budził się gdzie tam jeszcze przed świtem. I czatował, kiedy i ja się zbudzę. Żebym tylko rękę przez sen na wierzch wyciągnął, już mnie dochodził jego przytłumiony jak spod ziemi szept: – Nie śpi pan, panie Szymonie?

Mam jeszcze z partyzantki czujny sen, no i wypoczęty byłem, tobym mysz usłyszał. Zresztą też budziłem się wcześnie, kiedy wszyscy jeszcze spali. I tylko leżałem z zamkniętymi oczami, ale głowę już miałem pełną myśli. I nawet o nim czasem sobie myślałem, że tak lekko oddycha, a to śmierć tak w nim oddycha.

– Może pana zbudziłem?

– Skądże. W domu byłbym już na nogach.

– I co by pan robił?

– O, jest co robić. Jeść stworzeniu trzeba by podawać. Wszystko kwiczy, ryczy, rży, gdacze, że nie wiadomo, komu najpierw. A najgorsze świnie, jeszcze surowego nie zjedzą, tylko gotuj im, i najbardziej ze wszystkiego żarte. W gospodarstwie, panie Kazimierzu, bo Kazimierz mu było, dzień nie od słońca się zaczyna, a od głodu stworzeń. To dopiero potem słońce wyłazi na niebo, kiedy już stworzenia mają podawane. Tylko tu się człowiek tak próżniaczy. Ni żyje, ni umiera. Nie wiadomo, po co spać idzie i po co się budzi.

Wiedziałem, że lubi o stworzeniach słuchać, i sam go nieraz na te stworzenia naprowadzałem, bo czułem, że mu ulgę to sprawia. Toteż zaraz mi się pytał:

– A dużo ma pan świń?

– O, jest ich, jest, panie Kazimierzu. Samych macior dwie. To jak miot się uda, nieraz do dwudziestu z jednej, do dwudziestu z drugiej i żadnego nie sprzedaję, wszystkie na chowanie. Wejdzie człowiek do nich z żarciem, to nogi nie ma gdzie postawić. Bielusieńko, jakby tak bzu w chlewie narozrzucał. A przypną się do cycków, to tylko ssanie wszędzie słychać, cię, cię, cię. Jakby sieczkę gdzieś rżnęli albo deszcz po ścianach siąpił. A maciora nic, leży rozwalona pośród tego bzu, mógłby pan pomyśleć, że zdechła. Brzuch otwarty na oścież, ślepia przymrużone i prawie nie oddycha. A te kwiczą, łażą po niej, wyrywają sobie cycki. Gorzej zajadłe niż psięta. Ale musisz pan wiedzieć, że cycek cyckowi nierówny, choć wszystkie jednej matki. W jednym więcej mleka, w drugim mniej. Ten jędrniejszy, tamten flak. A i prosięta rodzą się nierówne, to cherlawe, grymaśne, tamto znów pazerne. To takie pazerne potrafi nieraz trzy cycki obdoić. I biją się tak o te cycki. Szczęście, że nie mają pazurów. Bo gdyby tak miały, darłyby się do krwi. A maciora góra mięsa i sama pokora. Czasem tylko nogą fiknie, jak które za bardzo ją swędzi, i leży, póki do ostatniej kropli jej nie wyssą.

– A ptactwa dużo pan ma?

– O, jest tego, jest. Kur, gęsi, kaczek i innych. Zatrzęsienie. Ale lubię ptactwo. Rano jeszcze drzwi pan od chlewa nie otworzy, a tam szum, jak poczują tylko, że to pan. A kiedy im otworzę, to jakby zastawę we młynie otworzył. Wali to przez pana, pod panem, nad panem. Jedna chmura pierza. I całe obejście zaraz w.pierzu, ziemia, niebo. Pies nawet jak próbuje szczekać, to przydusi go, to pierze, że jakby skądś zza muru szczekał. A gdakania, gęgania, kwakania, gulgotania jeszcze więcej niż pierza. A niech to wszystko zacznie ziemię dziobać, to aż ziemia drży, jakby grad w nią walił. Wyjrzy cielę z chlewa, i się zaraz chowa. Chcesz pan konia zaprząc, to go musisz pan przez ten wrzask siłą ciągnąć. Mam indyki, mam perliczki. Ale perliczki jak perliczki. Spokojniutkie, struchlałe, jakby zagubione między innym ptactwem. Nie pchają się, nie wadzą. Bo kury to hołota. Tyle, że jaja znoszą. Przyjdzie zima, jaja drogie i się jakoś wyrównuje. Mam nawet dwa pawie. Trzymam je, bo się ludzie już przyzwyczaili we wsi mówić, tam gdzie te dwa pawie. Czasem ogon któryś z nich rozwinie, to i tęczę swoją mam. Jest na co popatrzyć. Choć prawdę powiedziawszy, nie wiem, ile tego mam. Bo nie liczę. Zresztą jak policzyć, gdyby nawet się chciało? Rusza się to, skacze, dziobie, bije, trza by ze sto oczków mieć. Jeszcze niech tak słonko obejście zaleje, to się wszystko mieni. Nieraz jak do stu uda mi się doliczyć, to już dalej mi się nie chce. Bo i po co ja to liczę, myślę sobie? Przybędzie mi co od liczenia? Niech sobie żyją nie policzone. Wiedziałbym, ile mam, to musiałbym się zamartwiać, gdyby mi tak gęś czy kura, czy kaczka zginęła. I chodź wtedy, szukaj po czyichś obejściach, po sadach, po zagatach, zastodolach i wypytuj się ludzi, czy kto gdzie nie widział. A we wsi nie ma gdzie tak szukać. Chałupa przy chałupie, wszyscy w kupie. To trzeba by sąsiadów posądzać. Bo kiedy coś zginie, sąsiedzi najbliżsi. Choć może po to są sobie ludzie sąsiadami? A gdy jeszcze w niezgodzie z sąsiadami, to tym bardziej najbliżsi. Alboby trzeba potrzaski na tchórze zastawiać, żeby mógł się i sąsiad czasem złapać. Choć i tchórzem nie należy w takich razach gardzić.

Poniedziałek był, poprosił mnie z rana, żeby i jego ogolić. Bo w poniedziałek wypadał dzień targowy i od rana wszyscy na sali szykowali się do odwiedzin. Ledwo świt w okna zajrzał, już szeptali, wzdychali, odmawiali pacierze. A niektórzy gdzie tam jeszcze przed świtem się budzili, jakby do obrządku stworzeń czas już było. Tak że gdyby chciał ktoś dłużej pospać, to w poniedziałek się nie dało. Gdzieś skrzypnęło łóżko i zaraz wszystkie łóżka zaczynały skrzypieć. Choć przeważnie kto się pierwszy budził, zaraz budził wszystkich:

– Hej, budźta się, chłopy! Poniedziałek dzisiaj!

I od razu ruch, harmider. I nawet gdy kto chorobą czy kalectwem był przykuty do łóżka i nie wstawał, to jakby w poniedziałek miał cud się z nim stać i też się szykował. Wszyscy myli się. golili, czesali, a kto nie mógł sam, to jeden drugiego, golił, czesał, mył. Później, kiedy już zacząłem wstawać, to ja wszystkich goliłem. Miałem huk roboty w każdy poniedziałek. Bo nie było takiego, przy którym by nie trzeba coś zrobić. Temu choć się baki trochę wyrównało, temu wąsów przystrzygło, żeby każdy wiedział, że na kogoś czeka. A choć do niektórych nikt nigdy nie przyjeżdżał, poniedziałek to był taki dzień, że mógł wreszcie przyjechać. Konia mógł przyjechać kupić czy prosięta sprzedać, a przy okazji przyjść odwiedzić.

I tylko o tym od samego rana w poniedziałek się gadało, przyjedzie, nie przyjedzie. Przyjedzie, nie przyjedzie. Mogliby przyjechać, mają byczka do sprzedania, po co go tak długo trzymać. Więcej zeżre od krowy, a mleka i tak nie da. Poorali, posiali, to co mają do roboty. I jabłek nie ma tak na drzewach, oj, nie ma. jak to w zeszłym roku, aż gałęzie się łamały. Mówiłem, z raz jeszcze pokropić. I choroby mszyce wszystek kwiat objadły. To chyba przyjadą. Buraków ani marchwi nie siało się w tym roku, mieli tylko kartofle wykopać, to pewnie wykopali. Trza im teraz młócić? W zimie się wymłóci. O, wrócę i wymłócę. W polu by o jednej nodze było trudniej, ale młócić da się i o jednej, aby ręce zdrowe. Ano da się, da się, choć lepiej maszyną. Mówiłem jej, najmij, jak nie dajesz rady. To pewnie najęła. Bo u mnie, jak co powiem, kamień w wodę. A kogóż wy dzisiaj chcecie nająć? Myślicie, jak przed wojną? To mogła nie nająć. Mieli zaraz po dożynkach przyjechać. Nie było ich zeszłym razem i przed zeszłym nie było. i przed przed zeszłym, odkąd tu leżycie. Bo ziemia nie chce ich tak puścić. W zimie by na pewno przyjechali. Co jest w zimie do roboty? Podajesz stworzeniu i się grzejesz przy kuchni. A co to, wy nie wiecie, co ziemia? Złapie was za nogi, ręce albo wpół i trzyma. Jakby jej tak do tego łba pstrego przyszło, żeby jajów trochę zebrać, śmietany, serek choć nieduży, toby miała z czym przyjechać. Grosz się w domu zawsze przyda. Czy soli kupić, czy cukru, czy octu. Chodzi teraz pekaes, drogę wyasfaltowali, to się tylko w okna patrzy i jedzie. Może choć przyjadą powiedzieć, byczek czy jałoszka. Poradzić się, chować czy nie chować. Ksiądz im przecież nie poradzi, bo co się ksiądz zna na cielętach. Oj, bieda bez głowy w domu, bieda. A mówiłem, niech mnie tylko zabraknie, jeszcze zapłaczecie. Kto wam gęsi do wody wygoni, kto wnusia przypilnuje, kto wody nagrzeje, gdy z pola wrócicie? Kto?

Ale ja was już nie będę słyszał. Płaczcie sobie, płaczcie. Przyjadą, przyjadą. Czego by mieli nie przyjechać? Chciała sobie jakieś buty kupić i Jasiowi palto. Oj, stroi się, stroi. Dziadówką ją wziął, a teraz na całą wieś pani. Dom chcą nowy stawiać, tylko blachy na dach nie mogą nigdzie dostać, to może za blachą przyjadą. Obiecują mi pokój dać osobny, mają być firanki w oknach, dywan na podłodze. W kwiatki chcą malować. Jak myślicie, ładnie będzie w kwiatki? Całe życie w bielonym się mieszkało, to może dychawica się przyplątać. Może po obrączki przyjadą. Daleko do Bożego Narodzenia, a na Boże Narodzenie chcą wziąć ślub. To od razu by się ich pobłogosławiło. Bo może człowiek już nie wróci? A bez błogosławieństwa nie szczęści się w życiu. Dałem im w zeszły poniedziałek przez sąsiada znać, przyjedźcie co rychlej, ja bym mógł poczekać, ale śmierć nie zechce. O, śmierć jak caryca. Nie uprosisz jej, żeby choć ten tydzień jeszcze poczekała, żeby choć do następnego targu, bo ich coś musiało zatrzymać. Nawet tak to niezgorszy z niego chłop, tylko pijus, oj, pijus. Jak się wczoraj nie schlał, to na pewno przyjedzie. Musi po towar dla geesu. Już go trzy razy wyrzucali, ale nie mają drugiego. Powiedziałem, moja ziemia, moja ojcowizna, moje wszystko, i ta psina, i te grabie, i ten bociek na dachu. A ty coś, przybłędo, przyniósł? Dziesięć palców niemrawych i od jednej ręki. O, i te ślepia szklane, co by wiecznie spały. Jeszcze nie chcesz mnie szanować? Nic nie dam. Dam na kościół, dam na biednych, a tobie ani piędzi. To mnie sprał, że aż pies nade mną skamlał. Ty dziadu, do grobu ci już czas. Tam jest twoja ziemia, twoja ojcowizna, twoje wszystko. A ona tylko, Mięciu, nie bijże tatusia. Tatusiu! Tatusiu! Ale myślę sobie, daruję, jak przyjadą. Co bym miał nie darować. Nie zabiorę przecież z sobą do grobu. To może przyjadą. Da im Bóg znać i może przyjadą. Nigdy mściwy nie byłem. To przez tę ziemię wszystko. Ziemia się zbiesiła. Ziemia już nie ta. Widać ziemia z nami umrze, Wojciechu. Będziecie jej dosyć mieli w rękach, w nogach, pod plecami, w oczach, w siwiźnie. Śniło mi się tak łońskiego roku, że stałem na miedzy, a ziemia na mnie szła. Szły owsy, jęczmienie, pszenice, żyta, szły i gołe role. Szły chłopskie tuż przy pańskich łanach. Wyłaziły skądś zza nieba i szły jakby pułki, armie, kompanie, bataliony, szły pole za polem i mijały mnie, i dalej szły, odchodziły, znikały. Szły pola sąsiadów, szło mojego szwagra, szło moje. Poznałem z daleka, swojego bym nie poznał, aż niebiesko było w nim od chabrów. Rozłożyłem ręce. Gdzie?! Wróć! Stań! wołam. Wczepiłem się garściami w kłosy, ale wysmykiwały mi się jak piskorze. Buchnąłem na kolana. Wróć! Ale przeszło, minęło i się obudziłem. Co mieliby nie przyjechać.

Kupiłem im samochód, to tylko brrry! i już są. O, gdyby tak Pan Bóg deszcz chciał zesłać, toby przyjechali. W deszczu lubi się nieraz najgorzej zapomniane przypomnieć. Jeszcze kiedy się rozpada, to pada i pada, a tobie wciąż się coś przypomina. Słota, ludzie mówią. Ani krów na taką słotę nie wygoni. Ani orać nie pojedzie. Siedzi się w chałupie, szyby zamoknięte, a tu leje i leje, jakby z nieba na ziemię i z ziemi na niebo. Chałupa przy chałupie, a każda osobno, każdy człek osobno. Niby można by stołek naprawić, bo mu noga wypadła. Albo do sąsiada pójść. Ale tam tak samo leje, bo w całej wsi leje. I w Sąśnicach leje, w Walencicach leje, w całym świecie leje. Przestańcie, co was z tym deszczem akurat napadło. Kopania, niech ludzie spokojnie wykopią. Bo w deszcz cię jakoś tak od środka drze, że byś nawet z wrogiem się przeprosił. Raz tak z jednym się w deszcz przeprosiłem. Przez dwadzieścia lat bij, zabij. Ale siedzę w chałupie, ani na świat wyjrzeć, bo leje i leje, i sumienie mnie ruszyło. Pójdę, pomyślałem, co się mamy gniewać. Zachodzę, a on, chciało wam się w taką słotę? I tak bym z wami przed śmiercią się przeprosił. To siadajcie, jak przyszliście. O, jakie to zamglone z tamtej strony. Wyjrzyjcie, macie lepsze oczy. Moje już tak nie widzą. We wsi to bym poznał. Dymy by się snuły po dachach, w kościach by mnie rwało. Może to ostatni poniedziałek? Panie Boże, daj deszcz.

Nigdy nie zdarzyło się dotąd, żeby ktoś umarł w poniedziałek. Umierali we wtorki, środy, czwartki, piątki, soboty, a czasem w niedziele, ale w poniedziałki zawsze żyli. Minęło popołudnie. Przewalił się targ.

– Coś pan książki dziś nie czyta, panie Kazimierzu? – powiedziałem. Bo leżała jakaś książka otwarta do czytania na szafce i trochę mnie zdziwiło, że nie czyta, bo nie było dnia, żeby nie czytał. Miał tych książek pełną szafkę i nawet na oknie parę ich leżało. Nieraz całą książkę potrafił za dzień przeczytać. Zaczytał się, to nie słyszał, co się mówi do niego. Aż się dziwiliśmy, że chce mu się tak czytać i czytać. Bo z całej sali on jeden czytał. Czy to oczów nie szkoda? Czy go głowa nie rozboli? A wreszcie i po co? Naczyta się człowiek, naczyta, a potem i tak to wszystko do ziemi z nim pójdzie. Z ziemią co innego. W ziemi się narobi, ale ziemia zostaje. A z czytania żeby choć linijka czy słowo.

Zmierzch zaczął zapadać. Przyszła siostra, jakoś tak dziwnie na niego spojrzała i wyleciała. Za chwilę przyszedł lekarz, potrzymał go za rękę i tak samo wyszedł. Znów przyszła siostra, zrobiła mu zastrzyk. Spytała go się, czy mu pić się nie chce. I przyniosła mu kompotu.

Chciał ktoś światło zapalić, ale powiedziałem, że nie pora jeszcze. Czytać nikt nie czyta, to i ciemno nie jest.

Nic nie było po nim widać. Choć się mówi, że gdy człowiek ma umrzeć, widać po nim już na dwa dni przedtem. Ale tak po prawdzie, to co miało być widać? Zawsze jak poświata blady, to już bledszy nie mógł być. Chudy jak, nie przymierzając, wiór, to i chudszy nie mógł być. A oczy jakoś mu się tak w zapadającym zmierzchu rozmazały, że trzeba by się nachylić nad nim, to by może coś dojrzał. I tylko ta książka na jego szafce otwarta do czytania, po którą nie chciało mu się sięgnąć, żeby choć ją zamknąć, mogła być jedynym znakiem, że umiera.

Siadłem sobie przy nim na brzegu łóżka i aż dziwne mi się wydawało, że tak nic po nim nie widać, a umiera. Cisza się zrobiła na sali, choć dwunastu nas było. Nikt się słowem nie odezwał, nie zakasłał, nie westchnął i jak kogo nawet co bolało, to w sobie zadusił. Choć niejeden mógł zaraz po nim umrzeć. Ale tak już było, że gdy ktoś umierał na sali, wszyscy z nim choć trochę umierali, odkładając swoje własne śmierci. Ktoś gdzieś w kącie zaczął szeptem różaniec odmawiać, ale w takiej ciszy słowa jak kamyki padały na salę.

– Niech pan nie słucha – powiedziałem. – Na wsi się zawsze na przedwieczerz modlą.

I wziąłem go za rękę, jak się dziecko bierze, gdy się je przez kładkę na rzece przeprowadza. A miał nawet tę rękę jak dziecko, wychudłą, że dwie by się takie zmieściły w mojej łapie. W pewnej chwili ścisnął mnie tak mocno, zachłannie, jakby w przepaść spadał, aż się i ja poczułem gdzieś do łokcia z nim umierający.

– Panie Szymonie – doszedł mnie toczący się po nierównościach jego szept. – Pan był na tamtym świecie. Jak tam jest?

– To było dawno, panie Kazimierzu. I wojna była. A w wojnę może być inaczej i na tamtym świecie. Wojna zresztą nie rozróżnia, ten czy tamten świat. To może mi się tylko wydawało. Chce pan, opowiem panu o królikach? Jakie pan woli, angory czy kłapouchy? Bo ja wolę angory. Kłapouchy duże króle, ale to na mięso, jak kto chce hodować. A angory bielusieńkie, czysto lubią i oczka im się tak czerwono świecą. Dotkniesz pan sierści angory, to jakbyś pan brzasku dotknął, chmury, nieba. I tak sobie myślę, że zacznę hodować, kiedy wrócę ze szpitala. Na początek wystarczy mi jedna para. Potem się rozmnożą. Z jednej pary bywa ze trzy mioty w roku, po sześć, siedem małych. A za rok znów trzy mioty i po sześć, siedem małych. A za rok to samo. Bo króliki, jak się zaczną mnożyć, to się mnożą i mnożą. I jeść wszystko jedzą, trawę i łupiny. Odwiedzi mnie pan kiedy, to zobaczy pan. A jedzą, to im pyszczki mamroczą, jakby się tak przemawiały z sobą. Chociaż trawę inaczej słychać i łupiny inaczej. Trawę drobniuteńko niczym mżawkę jesienną, a łupiny jakby gruby, ciepły deszcz majowy. Zasłucha się człowiek, to by słuchał i słuchał. A zasłucha się głębiej, to nawet usłyszy, jak biją źródła, pszczoły miód zbierają, chmury trą się o niebo i jak się ziemia dookoła kręci, a człowiek razem z nią. Choć niby nic takiego, króliki mamroczą. Ale nieraz ażby się położył człowiek między nimi niczym w sianie, na łące, nad rzeką, w cieniu gdzieś pod drzewem i rozpłynął się w tym ich mamrotaniu, w tych źródłach, pszczołach, chmurach, i dał się nieść tej zmachanej wkoło ziemi. Bo jest coś takiego w królikach, że i dookoła, i w panu wszystko łagodnieje. Może ta ich białość to sprawia. Bo czy widział pan kiedy bielszą białość od króliczej sierści? Ani sad, gdy kwitnie, nie jest taki biały, ani pierzyny, gdy się wietrzą w słońcu, ani gęsi, gdy za wodą płyną. Może się wydawać, że to coś nie narodzonego jeszcze i przez to takie bielusieńkie, bo się świata nie dotknęło. Bierze pan takiego królika, wyciąga go pan z reszty, żeby sobie na kolanach posadzić, to jakby go z ciepłego łona pan wyciągał. Drży to, broni się, drapie czasem, jakby tak się bało na ten świat przyjść. A głaszcze go pan, to i w swojej ręce czuje pan ten strach, że się od tej pańskiej ręki ta białość na zawsze zabrudzi. Choć niby nic takiego, pan królika głaszcze, a królik sobie drży. Trzeba tylko go trzymać drugą ręką za uszy, bo kicnie panu z kolan i pusto się pod ręką panu zrobi, gorzej pusto, niżby go tam przedtem na pańskich kolanach nie było. I już go pan nie złapie. Zmiesza się z innymi królikami, zachachmęci wśród białości. A białe z białym miesza się jak woda z wodą, piasek z piaskiem. To wśród tylu białych jak pan odróżnisz jednego białego? Odróżnił kto kiedy kroplę w wodzie czy ziarnko wśród ziarnek?

Poczułem dziwny chłód w swojej ręce, w której jego dłoń trzymałem. Ni chłód świeżo odoranej ziemi, ni chłód jabłka zerwanego o rosie.

– Chyba umarł – powiedziałem niepewnie, jakbym się to jego chciał spytać, czy umarł. A wszyscy na sali wstrzymali oddechy, jakby razem z nim na chwilę umarli. Albo może tak czekali, czy coś mi odpowie. Wreszcie któryś nie wytrzymał i się niby zdziwił:

– Umarł? – A pewnie nie dlatego, żeby nie uwierzył, ale że wypada się choć trochę śmierci zdziwić, bo takie jej prawo.

– Ano, umarł – ktoś rzekł prawie z ulgą.

– No i umarł – ktoś westchnął z dalszych łóżek, jakby westchnął: – No i wieczór.

– Ano, wieczór – ktoś potaknął, bo cóż innego można śmierci, jak tylko potaknąć: – Ano, umarł.

Wyswobodziłem ostrożnie rękę z jego dłoni i przesiadłem się na swoje łóżko.

– Zapalcie może światło – ktoś jakby się nagle zląkł. – Zapalcie światło.

– Po co? Czytał już nie będzie.

– A choć żeby mu powieki zamknąć.

– A może nie umarł? Może nie umarł. – Z łóżka w samym rogu sali zerwał się stary Ambroży, nikt go nigdy nie odwiedzał i nogę w kolanie miał uciętą. Złapał laskę i kuśtyk, kuśtyk, prawie bliski płaczu, jakby chciał tę śmierć jeszcze zatrzymać. – Może nie umarł. Popatrzcie no dobrze. Ręce zimne to jeszcze nie śmierć. Nogi zimne to jeszcze nie śmierć. Śmierć to ho! ho! Nie wystarczy powiedzieć, że umarł. Powie się to czy tamto, a tak wcale nie jest. Powie się dzień, a tu noc. Pan Jezus tak samo niby umarł, a nie umarł. Potrząśnij-cie nim! I jakże ja się teraz odpłacę Stolarkowi za swoją krzywdę? Ech, Stolarek, Stolarek. Już pół pola prawie nie mam. Skóra i kości moje pole. Gałąź uschnięta moje pole. Potrząśnijcie nim. Adwokaty nie mrą tak rach, ciach. Może usnął tylko? Śmierć, to i język musi umrzeć, i co na sumieniu musi umrzeć, wszystko musi umrzeć. Nawet nosem nie siąkniesz, kiedy żeś umarły. Obiecywał. O, jak tu leży teraz, obiecywał. Tylko że biednemu zawsze wiatr w oczy. Czemuś biedny? Boś głupi. Stolarkowe pole już jak wieprz spasione i dalej się woruje zbój. Śmiga tylko batem na konie, a konie jak to konie. Nie myślą, jego, moje pole. Jeszcze ojciec jego mojemu się worywał. Ale co miał mój zrobić, jak za jego stały adwokaty. A mój miał tylko złości pełną głowę i pacierzy pełną gębę. To na przemian modlił się i klął, modlił się i klął, a tamten się worywał. Parę koni zresztą miał, a mój jednego, to w jednego nie odorze, co dwoma się worze. Odorywał mój, odorywał, a pola ubywało. Aż razu jednego wściekł się i batem sprał Stolarka. To rzuciły się Stolarkowe adwokaty jak kruki na ojca i już potem długo nie żył. Zresztą żyć i patrzeć, jak ci ziemi ubywa, to co to za życie. Zapiszę ci wszystko, synu, tylko weź kiedy siekiery, mówił ojciec. Bo we mnie jakoś nie było tej siły, co by swoje obroniła. Widzisz, przysiepałem batem Stolarkowi, nawet mu tam krzywdy wielkiej nie zrobiłem, bo w kapocie był, a już muszę umierać. Ale ty batem nie próbuj, weź siekiery. Bat to jeno złość i rzemień, a na adwokaty nie poradzisz, bo to jakbyś byka witką bił. To i oni nie dość, że prawo, to z diabłami trzymają. A nie masz większej siły, jak się prawo z diabłami skuma. Wtedy tylko siekiery złapać i zabić. Choćbyś miał sczeznąć w kryminale. Ale lepiej sczeznąć niż żyć przeciw prawu i diabłom. Pan Bóg ci odpuści, bo kiedy o ziemię chodzi, Pan Bóg zawsze odpuszcza. Na tej ziemi się urodził, na niej żył, na niej umarł, to wie, co to ziemia. I Bóg ojciec jego też nie pan był, tylko zwykły cieśla. Taki sam jak u nas we wsi Kosiorek czy Bzdęga. Kosiorek nam nawet chlewy stawiał, a Bzdęga koła robił. A gdyby ci Pan Bóg nie odpuścił, to ziemia ci odpuści. Bo Pan Bóg nieraz wszystkiego nie widzi z tych swoich wysokości, a ziemię wszystko boli. Choć byłoby lepiej od siekiery, gdybyś miał i ty za co przekupić adwokatów. Sprzedaj włókę, konia, krowę, weź zapożycz się, a przekup. I idź jak równy z równym na adwokaty ze Stolarkiem. Bo takiego jak nawet zadziabiesz na śmierć, to syny jego wstaną, syny synów wstaną, wstaną wnuki, prawnuki i będą się do końca świata w twoją ziemię worywać. Tylko musisz sobie takiego adwokata znaleźć, co by z mocniejszymi diabłami trzymał niż te Stolarkowe. Bo między diabłami, jak i między ludźmi, są tak samo więksi i mniejsi. Z małymi nie trzymaj. Mały diabeł to tyle samo co małe cielę, małe buty, małowiele. Trzymaj zawsze z większymi. Choćby nie wiem, ile chcieli. Choćbyś duszę miał sprzedać. Bo co ci po duszy, jak nie będziesz miał ziemi. Dusza sama, bez ziemi, to jakby ciało jej nie chciało i Pan Bóg ją wygnał. Weź pozdejmuj obrazy ze ścian, krucyfiks obłam młotkiem i niech taki stoi, święconą wodę wylej do cebrzyka, a ty upij się i klnij, a diabeł sam do ciebie przyjdzie. Krwi mu z palca upuścisz, on ci swojej upuści i wtedy drzyj, Stolarek. Szkoda, że już nie doczekam, byśmy obaj poszli. Ty byś w okno zastukał. Hej, Stolarek, mam i ja swojego adwokata! Teraz się zmierzymy! Zobaczymy, czyj mocniejszy! Jak dwa braty, łóżkośmy przy łóżku w szpitalu leżeli! I z lepszymi diabłami niż te twoje trzyma! Lucyfera zna! Belzebuba zna! Ancychrysta zna! Wszystkich najważniejszych diabłów zna! Całe piekło zna! A te twoje diabły zafajdane siurki! A praw ile zna! Ze sto razy tyle, niż te twoje znają! Wszystkie prawa zna! I na ciebie zna prawo, ty zbóju! Nogę mi ucięli, ale nie żałuję. Drugą dałbym sobie uciąć, żeby tylko ci odpłacić. No, Stolarek, wyjdź przed próg, to ci jeszcze więcej powiem! Przyjeżdża w niedzielę! Zajrzyj se przez okno do mojej chałupy! Popatrzysz, jak se wódkę pić będziemy, kiełbasę jeść będziemy! Moja baba mu kurę ugotuje! A będziemy się śmiali! Cha! cha! cha! Hi! hi! hi! Z ciebie tak będziemy się śmiali! Koniec twój, Stolarek! Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy! A wiesz, co mi powiedział?! Z jakimś tam Stolarkiem mielibyśmy nie wygrać! Nawet diabeł nam, Ambroży, nie będzie potrzebny. Wystarczy nam zwykła sprawiedliwość. Tak powiedział. Śmiał się nawet, że co tam te Stolarkowe adwokaty, takie diabły z nich jak z pcheł osy. Przeżegna ich i bździny z nich nie zostaną. Cha! cha! cha! Tak się śmiał. Hi! hi! hi! Tak się śmiał. O, jakże się śmiał. Diabeł mu aż w oczach migał. Spytałem go się, czy go nie przekupić, to przekupię, a niech się tak nie śmieje. Nie mam za co, ale sprzedam włókę, konia, krowę, zapożyczę się, a przekupię. Mógł Stolarek przekupić, to i ja mogę. A niech się nie śmieje, bo aż groza wieje. Ech, tylko ci się powiesić. Stolarek. Wybierz drzewo se, Stolarek. Jeszcze mi się pytał. Stolarek się nazywa? Stolarek. I ojciec jego Stolarek! I dziad Stolarek. Niech tylko stąd wyjdziemy. Obiecywał. Ale nie ma widać prawa na Stolarka, nie ma Boga, nie ma diabła. Oj, nie ma, nie ma. – Cichojcie, nie płaczcie.

I zaraz dwóch łapiduchów jak byki przyjechali wózkiem i zabrali adwokata. Potem przyszła Jadzia salowa, prześcieliła łóżko. Powiedziała, no i nie ma biedaka. Zajrzała tu, tam, czy czegoś nie zostawił. Było trochę drobiazgów, jak po każdym umarłym, zebrała to w fartuch. Stał kompot, co nie zdążył go wypić, spytała się, czy ktoś nie wypije. Ale nikt nie chciał, to wylała do umywalki. Blat szafki przetarła szmatą. Zdjęła starą kartę od gorączki, powiesiła nową. Chciała zabrać i książki, ale powiedziałem, żeby zostawiła, może ja przeczytam. Kiedyś nawet wziąłem tę, co otworzoną na szafce zostawił, i zacząłem czytać. Było tam o takim jednym, co chodził i się o stolarza pytał. Ale jakby mu nie bardzo chodziło o tego stolarza, tylko że nie wiedział, co się ma pytać, to się o stolarza pytał. Pomylony jakiś czy co? Bo o stolarza to się człowiek pyta, jak chce drzwi, stół, skrzynię, zrobić. Przyszedłby do naszej wsi, każde dziecko by mu powiedziało, gdzie stolarz. Kalembasa Józek, przy drodze do młyna, trzecia chałupa za figurą, akacja w podwórzu.

Parę kartek tylko przeczytałem i dalej się nie dało. Bo na łóżko po nim przyszedł jakiś gówniarz, co chciał być od razu moim dobrym znajomym i od rana do wieczora trajkotał mi nad uchem. Łeb cały w bandażach, nogi obie połamane, po pijanemu na motorze się rozbił, a jeszcze się cieszył, że mu się udało ojcu uciec od roboty. Gęba mu się nie zamykała, słuchał kto czy nie słuchał. I najchętniej o swoich narzeczonych opowiadał, choć przeważnie same świństwa. Z którą, gdzie, kiedy, jak. Na leżąco, na stojąco, z przodu, z tyłu, na klęczkach, w kucki, w głowach, w nogach. Aż żal się robiło tych narzeczonych.

Kiedyś go jedna odwiedziła, to miła, ładna panna. Przyniosła koszyk jabłek, każdego z nas poczęstowała, mnie nawet dwa kazała sobie Wziąć, a jedno sama mi na szafce położyła. I w ogóle wydawało się, jakby ojca, dziadka, stryjka, wujka przyszła tu odwiedzić, a nie tego grzdyla. I nawet chodziła z tym koszykiem jabłek pomiędzy łóżkami jakby zawstydzona, że sama jedna pośród tylu chłopów. Choć jakie tam chłopy, pomarszczone, zgrzybiałe, siwe, łyse, w gębach resztki zębów, w oczach resztki wzroku, a poniektórzy jedną nogą już na tamtym świecie. Ale też jakby się jej wstydzili, niby brali te jabłka od niej, a każdy wzrok spuszczał, żeby nie patrzyć na jej goliznę, bo jakby zamiast tych jabłek piersi swoje rozdawała, tak ją ten bydlak przed wszystkimi tutaj narozbierał.

A nie dość, że rozbierał te swoje narzeczone, to jeszcze się z nich śmiał. Aż się nieraz klepał z tego śmiechu po nogach, po gipsie. Jak głupi do sera się śmiał, sam do siebie się śmiał. A choć nikt nie był od tego, wszyscy patrzyli na ten jego śmiech, jakby szedł w swoim pogrzebie. Bo gdzież to się tak śmiać na łóżku jeszcze niewystygłym od śmierci. Może nawet nie wiedział, bo za głupi był, że w tym śmiechu, • i pośród tych gołych narzeczonych, tylko dalej po tamtym umiera. A stare chłopy widzą świat na przestrzał i widzieli to.

Zresztą czy to prawda, że tak różnie można? Ani ogier z kobyłą, ani pies z suką nic takiego nie robią. Miałby człowiek? I po co? W końcu tak czy siak, na to samo wychodzi. Też byłem kawaler i może więcej dziewuch przepuściłem od niego, ale zawsze po ludzku.

Czasem tylko w kącie przy drzwiach stary Albin zapiszczeli z uciechy, gdy tamten czy to rękę wkładał między nogi którejś z tych swoich narzeczonych, czy ona jemu. Ale Albin w krzyżu byli złamani i leżeli jak pień, a ręce i nogi leżały przy nich jak zrąbane gałęzie. To już tylko pragnieniem ich było, żeby się przed śmiercią z babą jeszcze przespać. Złorzeczyli wciąż na swoje życie, na swoje kalectwo, na swoje dzieci i na wszystko. I salowej Jadzi morgę obiecywali odpisać, żeby im choć kiedy rękę wsadziła pod kołdrę, niechby tuż przed śmiercią, kiedy będą umierać. A salowa Jadzia śmiała się, że śmierć pewnie milsza niż taka tam jej ręka, spracowana, spierzchnięta i niemłoda przecież. Bo salowa Jadzia umiała się śmiać nawet z najsmutniejszych rzeczy. Inna od choler by wyzwała, a ona się śmiała. Inna by zapłakała, a ona się śmiała. Było nieraz na sali jak w grobie, a weszła salowa Jadzia, coś powiedziała i wszyscy się śmiali.

Co się dziwić, tyle lat wśród nieszczęść, bólów, śmierci, jęków co ona, i wyrzucaj tylko gówna, szczyny, sprzątaj, prześcielaj, wynoś, przynoś, to się człowiek nauczy ze wszystkiego śmiać. A prócz tego jeszcze się bez przerwy wszyscy z nią żenili, starzy, młodzi, wdówce, żonaci, choć każdy ni z tego, ni z tamtego świata. Niejeden o własnych siłach nie mógł powstać, niejeden na bok się przewrócić, bez nóg, bez rąk, robili pod siebie, gęby mieli pokraczne i dusze pokraczne, bolało ich wszystko, a niech się tylko Jadzia zjawiła na sali, zaraz by się każdy z nią żenił. Niektórzy jakby dziś się z nią żenili, a jutro umierali. A ona nikomu nie była przeciwna, nikomu nie mówiła nie, tylko się śmiała.

Zaczął się z nią nieraz któryś żenić, to z własną babą by się tak nie żenił, boby go po pysku wytrzaskała. A salowa Jadzia każdemu się do woli żenić z sobą pozwalała i z każdym jakby z własnym chłopem się śmiała. Nigdy jej nie było smutno, nigdy źle. Tyle że jak chciał ją który wieźć do ślubu, to się go pytała:

– A czym mnie powieziecie? Może zwykłą furą w ugnojonych deskach? A ja inaczej nie pojadę jak tylko karetą i czwórką białych koni.

A obiecywał który, że wielką panią by u niego była.

– To wy byście wielkim panem wpierw musieli być.

A zaklinał się któryś, że by jej ptasiego mleka u niego nie zabrakło.

– Ptasiego mleka może nie, ale wszystkiego innego. A kusił ją któryś, że ma złote ruble w sąsieku zakopane, to jak wróci, odkopie i wszystkie jej będą.

– Wpierw idźcie i odkopcie, bo wam może już syny dawno odkopały. A inny ją męczył, żeby może nad ranem, kiedy wszyscy śpią.

– Nad ranem już księżyca nie ma i z gęby już śmierdzi. A wzdychał któryś, żeby Pan Bóg dał mu choć na chwilkę z nią wyzdrowieć, kupiłby dzwon do kościoła.

– To wpierw kupcie dzwon, żebym usłyszała, jak dzwoni. A chwalił się któryś, że choć stary, ale z nią by mu się młodość przypomniała.

– To niech wam się wpierw przypomni, boby potem mogło być za późno i byśmy się wstydzili.

A chciał któryś, żeby mu się dała choć za pierś pomacać.

– I cóż wam z tego przyjdzie? Dzieckiem już nie będziecie i mleka wam nie puści.

A żalił się któryś, że go boli aż do niej, ale ni ręką, ni nogą ruszyć już nie może.

– Ano, sami widzicie. A bez ruszania nie ma kochania.

A zęby który do niej szczerzył, gdy mu kaczkę podstawiała, choć się wyszczać nie mógł.

– Najpierw się wyszczyjcie, bo jak by potem było.

A umierał który, to siedziała przy nim i mu wymawiała:

– Mieliście się ze mną żenić, a wy umieracie. Ano, śmiałam się, bo śmiałam, ale pojechałabym z wami nawet zwykłą furą, w ugnojonych deskach.

Może przez to i za mąż nie wyszła, że się z nią żenili i żenili, potem umierali, to jakby wdową stale była. Też się nieraz pośmiałem, że gdyby nie te nogi albo gdybym wcześniej pannę Jadzię spotkał, musiałaby zostać moją żoną. Utracjusz nie jestem, panna Jadzia też stateczna, byłaby z nas para. Ale nic straconego, niech wrócę do domu, to kiedyś ją odwiedzę, przyniosę jej kurę, jajek, serek, wtedy pogadamy. Gospodarka by miała gospodynię, ja żonę, bo i bracia mnie męczą, żebym się ożenił. Bo co teraz gadać z takimi nogami, może się już chodzić nie będzie, a nosić by mnie panna Jadzia nie dała przecież rady, choć silne ma ręce.

Kiedyś, jeszcze na samym początku, oblekała mnie i ujrzawszy ślady ran na moim ciele, aż ręce załamała:

– O, Jezu! A któż to panu Szymkowi tyle ran nazadawał?!

– Różnie, panno Jadziu, trochę na zabawach, trochę w partyzantce.

– I pan Szymek wszystko przeżył?! Boże miłosierny! – I żeby jej choć jedną z tych ran opowiedzieć.

– To niech panna Jadzia wybierze sobie, którą – powiedziałem dla żartu. I wybrała sobie na ramieniu, niewielką, tyle że rozrosłą odtamtąd przez te wszystkie lata. No i opowiadaj jej, jak to było.

Chowałem się u jednego znajomego w Jemielnicy przez zimę. Wieś daleko od traktów. Od południa lasy. Jeszcze zima nie taka sobie zima, ale zawiane dookoła, że tylko saniami można było dojechać. Zwierzyna z lasów pod chałupy podchodziła. Wyszło się przed próg, a tu sarna pyskiem w śniegu po obejściu gmerze, zając kić, kić, a kuropatwy fruuu! jakby śnieg się z dachu nagle tak osypał. To czego się bać? Przeniosłem się nawet ze strychu do komory spać. Aż tu którejś nocy buch! buch! do drzwi i otwierać! Ale zanim im te drzwi ktoś otworzył, już je sami sobie kolbami wywalili. I mnie prawie z łóżka wzięli. Tyle, co zdążyłem portki wciągnąć, bo od razu mnie tymi kolbami po plecach, po głowie i naprzód! Jakby im się czegoś tak strasznie spieszyło.

W dwoje sań przyjechali. Ale trzech zostało i mnie prowadziło, a reszta tymi saniami pojechała przodem. Nawet mi nie dali butów wdziać, bo już pewnie trupem dla nich byłem. Tylko boso, w portkach i w koszuli gnali mnie i gnali śladami po tych saniach z tamtymi. Stopy mi do śniegu przywierały, próbowałem od czasu do czasu stopę o stopę rozetrzeć. Ale zaraz któryś łup mnie z tyłu. Choć i tak mnie tłukli, zimno było i dla rozgrzewki pewnie. A może gorzej im nawet zimno było niż mnie, bo co rusz któryś z nich ręce zabijał o boki. Choć w szynelach, w butach, w pilotkach pod hełmami, w rękawicach, ale jak kto nie przyzwyczajony, to mu zimno i bez zimna. Jeszcze ręce bez przerwy na żelazie trzymali, a od żelaza gorzej ciągnie niż od ziemi.

Z początku szedłem jak po rozżarzonych węglach i czułem, że daleko nie zajdę. Chciałem aby za wieś kawałek, tam, myślałem, rzucę się na nich i niech mnie zabiją, gdzie sam będę chciał, a nie gdzie oni i nie wiadomo jeszcze gdzie. Zresztą po co iść gdzieś dalej, jak i tak do tego samego. Ale za wsią jakoś szkoda mi się zrobiło, że to już, i pomyślałem sobie, jeszcze choć kawałek. Nóg będę żałował, tak i tak zabite, a dobry i kawałek. Sanie z tamtymi coraz dalsze były, wydawało się, że w śnieg się zapadają i za chwilę znikną. A ci z tyłu wciąż mnie tłukli, że za wolno idę.

W końcu, żeby nie czuć, że po śniegu idę, zacząłem sobie myśleć, że po szczyźniu idę. Bo po szczyźniu tak samo kłuje i boli, ale przynajmniej ciepło w stopy. Choć jak się umie chodzić, to nic wielkiego iść po szczyźniu. Trzeba tylko nogi posuwać na płask, a nie stawiać z góry. Wtedy można pędzić, gnać i uciekać, gdy cię gonią. I coraz mniej jakoś czułem, że po śniegu idę, tylko to szczyźnie coraz więcej pod stopami czułem, ziemię czułem nagrzaną od słońca, wyschniętą na popiół. A nawet kosy gdzieś dzwoniły od osełek. I rozpalone zboża w płuca biły. I przez chwilę w górze nad sobą usłyszałem skowronka. Ale że któryś z tych psubratów też go musiał usłyszeć, strzelił mi nad głową i skowronek zamilkł.

Zrobiło mi się sucho w gardle, jakby od zaduchu tych zbóż i ziemi, i schyliłem się, żeby nabrać sobie śniegu w garstkę. I wtedy któryś walnął mnie z całej siły z tyłu w głowę. Zwaliłem się jak długi i myślałem, że nie wstanę. I nawet chciałem, żeby mnie dobili. Ale nie tak łatwo z nimi. Nie lubią, kiedy sobie śmierć ktoś sam wybiera. Muszą doprowadzić go tam, gdzie oni mu ją przeznaczyli. Choćby to ta sama śmierć była. Zaczęli pyski drzeć jak wilki, tłuc mnie, kopać i wstałem. Ale coraz gorzej mi się szło. Aż mi się nogi w kostkach łamały. I każdy krok mnie dźgał, jakbym na gwoździu stanął. To zacząłem sobie myśleć, że musiało być ostu pełno w zbożu i po oście to cholerne szczyźnie tak kłuje i boli. Albo może sierpem żeli. A po sierpie idzie się tak po szczyźniu, jakby było gwoździami nabijane. To znów, że mnie ojciec skądś z drugiego końca woła, żeby przynieść mu osełkę, i do niego idę. To, że krowy moje w pańskie krzywdy polazły i ćpią buraki, a ja z duszą na ramieniu pędzę do nich, ile tchu, przez to szczyźnie, żeby je zagonić. A kto by w takich chwilach patrzył, że go w stopy kłuje i boli, gdy strach w gardle ściska, że tam lada chwila rządca zajmie te krowy, zanim zdążysz dolecieć. To, że z chłopakami biegi sobie po szczyźniach urządzamy, kto pierwszy do miedzy doleci. No i ja wygrałem.

A oni, psubraty, pewnie już myśleli, że jestem zamęczony, bo skąd by mogło im do głów przyjść, że całą drogę po tych szczyźniach idę, w środku lata, w środku żniw, skoro gnali mnie po śniegu. W końcu sami widać już porządnie zmarzli, bo zaczęli ręce zabijać, chuchać w garście, przytupywać nogami. A zaraz z lewej strony było zbocze porośnięte jałowcami i w dole tego zbocza jar głęboki, kręty. Ale tak byli już pewni, że bez bicia nie ruszę się dalej, że któryś wyjął nawet flaszkę i zaczęli pociągać. A przy tym jakieś świństwa musieli sobie gadać, bo nagle jakby na komendę zarechotali. A jeden nawet pogrzebał w rozporku i zaczął szczać. I w tej samej chwili skoczyłem w stronę tego zbocza. Zanim posypały się strzały, już turlałem się między jałowcami. Potem jak wór spadłem w jar. A dla nich za spadzisto było, żeby gonić mnie. I tylko stali i strzelali. Ale ledwo jedna kula, ta w ramię, mnie trafiła, a tak wszystko w śnieg, w jałowce, w drzewa. Nic jej zresztą nie czułem, dopiero później, gdy już byłem ocalony.

Odtamtąd zaczęła mi Jadzia z jedzeniem podchlebiać. To mi mięsa większy kawałek na obiad przyniosła. To kartofli więcej. To zupy drugi talerz. I kiedy tylko pojawiła się na sali, zawsze mi się pytała, czy nie głodnym, czy mi pić się nie chce, czy może papierosów nie mam, to poleci i przyniesie. I nieraz za swoje poszła i przyniosła. A czasem niby tak tylko wpadała na salę po coś tam, a przy okazji kołdrę mi poprawiła, bo się panu Szymkowi na podłogę zsunęła, poduszkę roztrzepała, bo jeszcze głowa pana Szymka rozboli od takiego leżenia na ubitym. I po kryjomu coś tam zawsze pod tę poduszkę do zjedzenia wetknęła.

– Tylko niech pan Szymek w nocy zje, jak już wszyscy będą spali – szeptała niby do tej poduszki. – I na tego pod oknem uważać, bo śpi jak zając.

Albo nieraz schylając się pod łóżko po kaczkę szemrała mi do ucha:

– Jutro będą kotlety na obiad. To jednego będzie miał pan Szymek na wierzchu, jak wszyscy, a drugi w kartoflach schowany. Nie grzebać tylko, boby mogło się wydać. A ten stary w rogu ma ślepia jak jastrząb. Nogę mu ucięli, ale widzieć wszystko widzi. Swoje zje i na czyjś talerz jeszcze patrzy. Ale i tak mu nie pomoże. A pan Szymek musi żyć, to i musi jeść. Na niedzielę upiekę placek ze śliwkami, bo ma siostra przyjechać, to i panu Szymkowi przyniosę.

A razu jednego przyniosła mi pomarańczę. Pierwszy raz w życiu jadłem pomarańczę. Tak że na coś przydały się te moje rany.

V. MATKA

Szukali akurat do gminy kogoś, co by śluby dawał. Niby był sekretarz od dawania ślubów, ale odkąd wojna się skończyła, pobrało się wszystkiego może ze trzy, cztery pary w gminie, a tak dalej żenili się w kościele. Choć prawnie ślub w gminie był tak samo ważny jak w kościele i tak samo mógł być człowiek szczęśliwy albo nieszczęśliwy po takim ślubie gminnym jak i po kościelnym. A prócz tego konia z unrry łatwiej przydzielili, jak ktoś w gminie się ożenił, czy budulec na dom, czy ziarno na siew. No i rozwieść się można było, choćby i na drugi dzień, jakby co nie wyszło. Nie to, co po kościelnym, że klamka zapadła i amen, bo co Pan Bóg związał, tego człowiek nie rozwiąże, i żyj potem z jakąś zgagą całe życie. I niejedni tak żyli, jak pies z kotem, tłukli się, zemścili, to ciągnęło w lewo, tamto w prawo, a musieli żyć do końca, póki jedno wcześniej nie umarło. Choć według mnie to nawet przeciw Bogu takie życie i Bóg powinien sam to rozpędzać. Może się przecież zdarzyć, że się jedno z drugim pomylą, nikt nie wie naprzód, kto jest komu przeznaczony, bo i przeznaczenia się mylą, z przeznaczeniem, jak z dniem, chwalić go dopiero trzeba po zachodzie słońca. To i w tym te gminne śluby szły ludziom na rękę.

Pierwszy wziął ślub w gminie, jak tylko front przeszedł, Florek Denderys z Bronką Makulanką, to im gmina wyprawiła ślub, jakiego niejedni bogaci nie mieli, choć się w kościele ożenili. Wywiesili chorągiew na gminie, ściany umaili choiną, podłożyli im chodnik pod nogi z dziesięć metrów przed wejściem, a nad wejściem upięli z wycinanych liter: szczęścia młodej parze życzy urząd gminny. Prócz tego dostali nagrody ileś tam tysięcy złotych, Florek kupon materiału na garnitur. Bronka na sukienkę, konia, krowę, wyprawkę dla dziecka, bo już w drodze było, budzik, żeby do roboty ich budził, jakby kiedy zaspali. Tylko że musieli zaraz na Zachód wyjechać, bo im ludzie we wsi żyć nie dali, tylko kurwa i kurwa na Bronkę, a na dziecko najduch, choć nie narodzone jeszcze było. Toteż długo po nich chętnych nie było, co by w gminie chcieli się ożenić.

Zachodzili nawet czy to wójt, czy sekretarz do każdego, gdy się tylko wieść rozeszła, że ktoś ma się żenić, i namawiali, żeby w gminie, w gminie na zapowiedzi nie musi się dawać, nie trzeba drużbów, welonów, aby w księgi się wpisze i po ślubie. A prócz tego łatwiej konia dostać, łatwiej budulec na dom i wszystko łatwiej. A w kościele ksiądz już nie wie, ile brać. Choć śluby niby przed Bogiem. Ale widział kto Boga? Na obrazku tylko i czy to wiadomo, czy to on? To nawet przed wojną było w gminie paru niedowiarków. Choćby Kruk, całe życie nie był u spowiedzi, aż go dopiero baba z córkami zmusiły. I po dworach jak nie tu, to tam, zawsze strajk gdzieś był. I przeważnie we żniwa. Choć i w kopania bywały. A Chrząszcz Wicek z Poddębic siedział nawet pół roku w więzieniu, że buntownik, bo nawygrażał po pijanemu na dożynkach staroście, że się go powiesi na suchej gałęzi, niech tylko przyjdzie sprawiedliwość. No, a kiedy przyszła, to co? Pytają się z powiatu, ile par stanęło na ślubnym kobiercu w gminie. A tu nikt. Jak to nikt?! To nie żenią się u was?! Ano, żenią, żenią, ale wszyscy w kościele. Oj, przyjdzie chyba gminie beknąć, że tak ludzie nie chcą nowych czasów pojąć. Wezmą zwiększą podatki albo węgla mogą nie dać. Nie dać zawsze jest co.

A znów z drugiej strony ksiądz z ambony gromił co niedziela te śluby w gminie, że bezbożne, piekłem straszył, potępieniem wiecznym. I tym wszystkim, co by chcieli w gminie się ożenić, nakazywał, że niech się nie ważą, bo ich z ksiąg kościelnych wypisze, a Pan Bóg wypisze ich z ludzkości. A najgorzej, że obśmiewał gminę, ile wlazło, jako dom Boży, że jak gmina gminą, chodziło się do gminy podatki płacić, a ślub sakrament, nie podatek, jeden z siedmiu sakramentów świętych i przez Boga ustanowiony, nie przez ziemską władzę, bo ta pochodzi od szatana. I że w niejednym chlewie czyściej jest niż w gminie, bo od przedwojny ściany nie bielone, a podłoga wejść, to buty aż się lepią, a urzędniki tylko papierochy kopcą i gżą się z urzędniczkami. I idź ty teraz, oblubieńcze, i ty, oblubienico jego, i przysięgnijcie sobie wierność w tej sodomie i gomorze. Co ta wierność wasza będzie warta?

I może te gromy ksiądza sprawiły, że wyszykowali w gminie osobny pokój, obielili go, ustroili doniczkami z kwiatkami, wyskrobali podłogę, wstawili nowe biurko, krzesła, rozścielili dywan i zaczęli szukać urzędnika, co by tylko od tych ślubów był. Choć niektórzy mówili, że przyszło z góry takie zarządzenie.

Spotkał mnie któregoś dnia Rożek, jak kapustę z pola zwoziłem, bo on wtedy wójtem był, i pyta mi się:

– Nie chciałbyś urzędnikiem zostać? Śluby byś dawał. Roboty byś prawie żadnej nie miał, bo nikt się nie chce w gminie żenić. A pensja by ci szła. I w milicji byłeś, to swój byłbyś.

Pomyślałem sobie, czemu nie, mam kapustę zwozić, to za biurkiem wolę siedzieć. W Boga też nie byłem pewny, czy wierzę, to co mi tam ksiądz i jego strachy. A przynajmniej ubierze się człowiek, bo już wszystko zaczęło mi się zdzierać. Wypadła gdzieś zabawa, to nie bardzo było w czym iść. Nie mówiąc, że nie było za co wypić, a nieraz nawet biletu za co kupić. Oficerki jeszcze jako tako się trzymały, ale mało kto już chodził w oficerkach. Wojna coraz bardziej oddalała się od ludzi i wszystko paradowało już w półbutach, w garniturach, a jeszcze spodnie modne były szerokie jak spódnice, marynarki jak worki, jakby tak ludzie swobody po wojnie w siebie nabrali. To ja w tych oficerkach i w bryczesach jakbym z innego świata trochę był. Tak że nawet się zastanawiałem, kiedy z milicji wyszedłem, co tu z sobą zrobić. Bo ojciec każdy grosz na chlewy ściskał i nawet jak na papierosy mi dawał, to wymawiał, kopcisz jak ten komin.

A z milicji wyszedłem, bo miałem komendantem zostać, a w końcu przyszedł jakiś gówniarz, co nawet w partyzantce nie był, tyle że po szkole. W dodatku wydawało mu się, że w tydzień świat naprawi. A w tydzień łatwiej świat stworzyć niż naprawić. Jeszcze taki świat po wojnie. I zamiast dalej szukać broni, bo się wciąż strzelali, czy choćby przypilnować wagonów z cementem, co poty stały nie rozładowane na bocznicy, aż połowy nie rozkradli, to się czepił Franka Gwiżdżą, że ten bimber pędzi, i kazał mu zbobrować całe obejście. A Gwiżdż potem do mnie, ty skurwysynie, przychodziłeś, chlałeś, żebym grosz od ciebie kiedy wziął, jeszcze ci zawsze na odchodne butelkę do kieszeni wsadziłem, bo mi się wydawało, żeś swój. Czekaj no, dostaniesz ty ode mnie jeszcze kiedy wódki, a pędził i tak będę, i gówno mi zrobita. Niemiec mi nadmuchał, to i wy mi możeta nadmuchać. Na szczęście schował wszystko jakby gdzieś pod ziemię, tak że znaleźliśmy tylko ślady paleniska w dzikim bzie za stodołą. Ale to wytłumaczył się, że świniom kartofle czasem tam paruje, jak w obejściu wiatr za bardzo dmie. I tak człowiek znalazł się ani tu, ani tam, a właściwie nigdzie, tylko znów pole i pole od świtu do nocy.

Myślałem nawet, czyby nie wziąć się od nowa za fryzjerstwo. Co prawda był już fryzjer we wsi, Jaskóły szwagier. Przeprowadził się niedawno z miasta, bo mu coś nie bardzo szło, i otworzył zakład w przybudówce u Niezgódki. Choć kiedy przed wojną żenił się z Kryśką Jaskólanką, miał być rotmistrz ułanów. Ale nikt mu tego nie pamiętał. Naprzemieniało się ludzi przez te lata, że co tam jeszcze jeden i z rotmistrza we fryzjera. Skarżyły się tylko chłopy, że łapę ma jak rzeźnik, oprze ją na głowie, to jakby na pniaku, trzeba się mocno w karku trzymać, żeby jej nie skręcił. Do tego mruk jak cholera. Nieraz przez całe strzyżenie słowem się nie odezwie. To co taki fryzjer? Do fryzjera nie tylko strzyc, golić się chodzi, ale i posiedzieć, pogadać, posłuchać.

Miały też autobusy niedługo zacząć chodzić do niektórych wsi, to myślałem, czyby się za konduktora nie wynająć. Robota nieciężka, jeździ sobie człowiek i bilety sprzedaje, a ludzie wsiadają, wysiadają, znajomi, nieznajomi, to stale wśród ludzi. A wśród ludzi zawsze to weselej, jeszcze kiedy z jarmarku napcha się pełny autobus, to i po-żartować można, i pokrzyczeć na ludzi, i niejedno się może zdarzyć wśród ludzi. A co się może zdarzyć w polu? Zając przeleci, skowronek pośpiewa, najdzie chmura i zacznie lać?

Choć po cichu to najbardziej liczyłem na Michała, że może w końcu przyjedzie, to by coś doradził albo znalazłby mi jakąś robotę u siebie, bo ani do fryzjerstwa, ani do konduktorstwa tak bardzo mnie znów nie ciągnęło. Trzeba by jeszcze po robocie każdą wolną chwilę w ziemi robić, to i tu, i tam. I zamiast człowiek sobie ulżyć, zaorałby się. Zresztą Stasiek jeszcze wtedy siedział w domu, to jego przeznaczeniem była ziemia. Tylko że Michał jakoś nie przyjeżdżał ani znaku nie dawał, chociaż obiecywał, kiedy był ostatnim razem. Miał nawet na dłużej przyjechać. Miał urlop sobie wziąć. Bo wtedy wpadł tylko jak po ogień. I raptem co był? Niecałe pół dnia.

Zjedliśmy obiad i tak siedzieliśmy przy stole, kopcąc z ojcem papierosy, a matka statki zmywała. Niedziela to była. A tu nagle przed okno zajeżdża czarna limuzyna. Matka aż się wystraszyła. A do kogóż to? A do nas. Jezus, Maria, Michał! Boże miłosierny, Michaś! Dziecko drogie! Synu! Już myśleliśmy, że się z tobą coś stało! Nie napiszesz ani znaku życia nie dasz. Tyle lat. A tu ta wojna. Ile to ludzi naginęło. I po wojnie wciąż giną i giną. Przyjechałeś, no. Elegancki, w płaszczu, w kapeluszu, skórzane rękawiczki na rękach, wiśniowy szalik pod szyją, dwie walizki wyniósł za nim szofer z tej limuzyny. Ojcu aż głos niepewnie jakoś zadrżał, Michał? Matce łzy się prawie ciurkiem puściły. A szofer aż zatoczył się w progu pod tymi walizkami, postawił je na środku izby. Ale kazał mu zaraz iść i czekać na niego w limuzynie, bo niedługo muszą już z powrotem jechać.

Zleciała się dziecisków chmara, oblepiły limuzynę jak gówno muchy, macały ją, głaskały, zaglądały przez szyby do środka. A szofer nic, siedział kamieniem. Dopiero ojciec wyszedł i przepędził ich:

– Odstąpta się. To nie krowa, żeby ją głaskać. Podrapieta jeszcze.

Przystawali i starsi, popatrując, któż to taki do Pietruszków przyjechał! I nikt nie chciał wierzyć, że to Michał. Dopiero wysłał ojciec Staśka przed chałupę, żeby mówił ludziom, że Michał. Nikt dotąd we wsi takiej limuzyny nie widział. Miał przed wojną dziedzic limuzynę, ale to z połowę tej była i z otwartym dachem, a tu wszystko zakryte i szyby jak w chałupie. Biskup raz przyjechał na bierzmowanie limuzyną, ale też się do tej nie umywała, choć była cała umajona i biskup w purpurze.

Wziął od razu pierwszą matkę w ramiona i długo ją przytulał, niech mama nie płacze, no, niech mama nie płacze. Z nami ucałował się tylko po dwa razy, z jednej, z drugiej strony. I zaraz zabrał się do otwierania tych walizek. Naprzywoził matce, ojcu, ale i nam braciom niemało się dostało. Mnie przywiózł skarpetki, krawat, szalik, mydło do golenia. Matce materiał na spódnicę, chusteczkę na głowę, igieł, nici, cynamonu, pieprzu, ojcu machorki, bibułek, rękawice na zimę, Antkowi scyzoryk na dwa ostrza z korkociągiem, Staśkowi organki i obu po koszuli. A prócz tego różnych innych jeszcze rzeczy.

Żałował, że na tak krótko tylko wpadł, ale obiecał, że drugim razem na dłużej przyjedzie, może nawet na żniwa, bo już tyle lat nie miał kosy w rękach, a chciałby pokosić, czy jeszcze potrafi. A teraz tylko tak wpadł, dowiedzieć się, czyśmy zdrowi, jak wojnę przeżyliśmy. A odkąd się skończyła, zbierał się i zbierał, ale zawsze mu coś ważniejszego wypadło. Tak że jeszcze urlopu dotąd nie miał, ale przyjedzie, na pewno przyjedzie.

Zostało trochę klusek z rosołem z obiadu, chciała mu matka od-grzać, ale nie chciał, że niegłodny jest, zresztą jedli w drodze. I tylko mleka się napił, bo akurat wydoiła matka na południe i ciepłe jeszcze było. Jednym duszkiem wydudlił cały kubek, z pół kwarty, i aż sobie westchnął, że, o, dawno już nie pił takiego prawdziwego mleka, prosto od krowy. A nawet jakby mu się smutno po tym mleku zrobiło, bo zamyślił się przez chwilę. Wtedy matka, że może jeszcze się napije, albo mu w butelkę naleje, to w drodze wypije.

Zaśmiał się, niby z tej butelki, choć nie bardzo było z czego. Kiedy uczył się za krawca i przyjeżdżał na niedzielę, zawsze mu matka w butelki mleko szykowała i zabierał z sobą. Ale zaraz wziął matkę w objęcia, ucałował ją w czoło, jakby przepraszając, że się tak głupio zaśmiał.

Jakoś trudno mi się było do niego przyzwyczaić, że to Michał. Może przez to, że tak wpadł niespodziewanie, a jeszcze zaraz chciał uciekać. Inna sprawa, że kiedyśmy się to ostatni raz widzieli, tuż przed wojną, to ile to lat? Wtedy też przyjechał niespodziewanie, bo nie w niedzielę, jak zawsze przyjeżdżał, ale w środku tygodnia, w środę, albo w czwartek. I jakiś zgorzkniały, smutny. Pytał go się ojciec, pytała się matka, co ci, Michaś, jest? Powiedz. Ale jakby był niemowa, dumał tylko i dumał, i dopiero na odjezdne powiedział, że wojna będzie i żeby się nie martwić o niego, gdyby nie przyjechał. I potem, już w czasie wojny, kiedy wpadł, chciał się ze mną zobaczyć, bo miał jakąś ważną sprawę, ale nigdy mi już nie powiedział, co to była za sprawa.

Miałem go się nawet spytać, co chciał wtedy w wojnę ode mnie. Niby wojna się skończyła i nie było co wracać. Ale pogadałoby się chociaż. Tylko że spojrzał na zegarek, podniósł się i że musi już jechać, czas na niego. I tylko powiedziałem:

– Myślałem, że sobie pogadamy. A ty już uciekasz.

– Jeszcze sobie pogadamy – powiedział. – Wpadnę kiedy na dłużej. Może nawet na urlop bym do was przyjechał. Zobaczymy.

A wtedy w wojnę nie trafiliśmy na siebie, w partyzantce, w lesie, byłem, a on też gdzieś musiał być, bo nocą przyjechał, nocą odjechał. Tydzień prawie czekał, że się może zjawię. Nie chciał spać w chałupie, tylko w stodole, w snopkach dziurę sobie wygrzebał. Nie wychodził wcale na dwór, jeść mu do stodoły o zmroku przynosili. A gdyby coś się działo, mieli ojciec, matka czy Antek wyjść na obejście i zawołać głośno trzy razy na psa, Burek! Burek! Burek! I odtamtąd dopiero teraz się zjawił. To przez tyle lat można się od siebie odzwyczaić, nawet brat od brata.

Chociaż jak się bratem jest, to już na śmierć bratem. I żeby nie wiadomo co się z nimi stało, to już tego nie odmieni. A on z braci najbliższy mi był, bliższy niż Antek czy Stasiek. Razemśmy w dzieciństwie niejedno spsocili, razemśmy w jednym łóżku spali. I zawsze w jego obronie stawałem, gdy go ktoś chciał skrzywdzić, żebym nawet miał być sam przeciw wszystkim. Bo choć trzy lata był ode mnie starszy, to byłem bitniejszy od niego. Tak że się wyrównywało. A nieraz mogło się wydawać, że to ja jestem od niego starszy, bo byłem i twardszy.

Tak na wygląd to niewiele się zmienił. Oczy mu się tylko jakieś ostre zrobiły, że trudno mu w te oczy było prosto spojrzeć, bo jakby nimi ścinał, a dawniej miał łagodne, niebieskie. Ale przez wojnę wszystkim się oczy pozmieniały, jednym ze strachu, innym z niespania, a najwięcej z płaczu. Jeszcze bez przerwy mu latały tu, tam jak zgonione myszy. Nawet na matce dłużej ich nie zatrzymał, choć matka nawierzyć mu się nie mogła, wciąż Michaś i Michaś. I tylko raz jakoś tak cieplej na pisklęta popatrzył, bo wylazły akurat spod kwoki z opałki. Jedno nawet wziął na rękę, ale szybko położył, jakby go sparzyło. I raz jakoś tak się zamyślił na Wieczerzy Pańskiej, może mu się przypomniało, że miał księdzem być.

Dziwny mi się wydał, jakiś zaciśnięty w sobie. Gdybym tak nie wiedział, że to Michał, mój brat, może bym i nie czuł, że brat. Mógłbym sobie myśleć, że jakiś kuzyn daleki z ojca czy matki strony, którego się nigdy przedtem na oczy nie widziało, a tylko ze słyszenia się słyszało, że taki jest gdzieś w świecie, ale nawet nie wiadomo, co tam robi, tyle że jest. I oto zjawia się niespodziewanie w któreś niedzielne popołudnie, niczym grom z jasnego nieba, że aż mowę wszystkim odejmuje, a jeszcze zjeść nic nie chce, bo może to jedzenie jakoś by go zbliżyło. A ledwo wszedł, już chce uciekać, jakby go przypadkiem wiatr tylko tu zawiał.

Tak że nie było go się kiedy spytać, kim jest, co robi, jak mu się tam wiedzie. Bo pytać się na łapu capu. gdy przez tyle lat nic się o nim nie wiedziało, to już lepiej dalej nic nie wiedzieć. I po prawdzie to nie godzi się tak od pierwszego słowa włazić w czyjeś życie, choćby brata i syna. Bo czy to wiadomo, czy się na ból jakiś nie nadepnie? Albo czy to dalej ten sam brat i syn? Trzeba by najsamprzód siąść w spokoju i posiedzieć, choćby póki słonko nie zajdzie za okno, żeby przez tę przepaść lat przywyknąć do siebie. Bo to jakby się napoczy-nało pługiem dawno nie oraną ziemię. Potem może pomyśleć, od czego tu zacząć, i zacząć od początku, jak Bóg zaczął świat.

Spytał go się tylko ojciec, czy kołchozy będą. Ale i na to mu nie odpowiedział, bo jak tylko rozpakował te walizki i porozdawał, co komu, tak od razu zaczął się nas pytać, co u nas i co u nas, i pytał się, i pytał do samego odjazdu. I nie było sposobu, żeby wcisnąć się w jego słowa. Bo jakby był tak spragniony wiedzieć i wiedzieć. Jakby nie przyjechał wcale nas zobaczyć po tych latach niewidzenia, ale żeby jak najwięcej z nas wydrzeć i jak najwięcej z sobą zabrać. Nie usiedział prawie jednej chwili w miejscu, wstawał, chodził i nie było rzeczy. która by go nie obeszła. A jeszcze z pamięci jak z worka wyciągał, co mu się tylko przypomniało, i pytał się, pytał. Nieraz nie poczekał, aż mu się do końca odpowie, i już dalej się pytał.

A to czyśmy wszyscy zdrowi, matka, ojciec, my bracia, to tylko matka zdążyła mu odpowiedzieć, że ją w piersiach coraz gorzej kłuje. Pokiwał głową i zaraz, a ileśmy z reformy hektarów dostali, na której placówce, czy nas ktoś nie straszył, żeby nie brać, to znów wojna jak tu przeszła i kto zginął we wsi, a od czego chlewy nam się spaliły i czy mamy zamiar nowe stawiać, drewniane czy murowane, dachówką czy znów strzechą kryte, ile krów mamy, dwie czy więcej, czy cielę mamy, czy myślimy na chowanie zostawić, a koń czy ten sam jest, czy inny, a czy światła nie myślą we wsi zakładać i czemu szkło w lampie takie zakopcone, czy naftą świecimy, czy może jakimś świństwem, i czy żyje jeszcze kościelny Franciszek, a ksiądz czy wciąż ten sam jest, czy inny i czy na kazaniach nie miesza Boga z polityką, i którzy gospodarze baldachim nad nim teraz noszą, i czemuż to wciąż ci sami bogaci, i czy zima była tego roku ciężka, czy śnieg duży, czy rzeka na wiosnę wylała i od kogo braliśmy wodę, jak stok zatopiło, czy studni nie myślimy wykopać, a jak sad, czy stoi jeszcze ta masztanówka za stodołą i co się z nią stało, czy może posadził ojciec jakieś nowe szczepie, czy stary Spodzieja dalej buty reperuje, to kto po śmierci Spodziei teraz reperuje, a pies, czy dalej jest Burek, i jak się ten nazywa, Strucel, zaśmiał się, Strucel, Strucel, i czemuż go tak dziwnie nazwaliśmy, i czy kur, gęsi dużo matka chowa, czy szkód jej tchórz nie robi, czy jastrząb, czy może sąsiedzi, czy stoi nad rzeką ta stara wierzba, czy mają w niej gniazdo jeszcze sikorki i gdzie się teraz chłopaki, dziewczyny kąpią, czy dalej pod Błachem, czy woda głęboka, a gdzie się nam podział ten cynowy krucyfiks z oberwanym ramieniem, stał zawsze na stole, i skąd mamy taki pański stół, i czemu tak w oknach u nas pusto, zawsze pełno kwiatków stało, i czyśmy czosnek w tym roku sadzili, a jaki był rok na czosnek, jaki na cebulę, kapustę, marchew, buraki, i że chyba niedawno matka izbę bieliła, bo tak pachnie wapnem, i czy dalej gotuje takie same dobre pierogi z serem, ze smażoną śmietaną, a młócimy kieratem, czy jak dawniej cepami, i czy stara Waliszka jeszcze żyje, a jej syn, Mietek, czy wciąż tak pije i czy przylatują jeszcze boćki na naszą stodołę, i czemu ojciec tak dycha i dycha, musi tyle palić, a matka czy chleb jeszcze piecze, czy kupowany jemy, i czy na polu naszym miny były, a jak zboże, czy nam się udało, i o każde osobno, jak żyto, jak pszenica, jak jęczmień, owies, gdzie, ile, i czemuśmy prosa nie siali, czy już nie je się jaglanej kaszy, i co się stało ze schodkami, że kamienie tylko leżą, a ja czy dalej w straży jestem i czy mamy motopompę, czy wciąż tę samą sikawkę, a gdzie się teraz zabawy odbywają, czy dalej w remizie, czy biją się, jak się bili, czy może trochę mniej, a do której klasy Stasiek chodzi, jak się uczy, czy ma książki, zeszyty, a czy kuropatwy są w polach, czy są zające, lisy, i czemu drzwi do sieni tak straszliwie skrzypią, wszedł, to myślał, że go wpuścić nie chcą, a kto jest teraz wójtem i czy odstawy nam duże naznaczyli, czy ojciec nie myśli pasieki założyć, choćby ze dwa ule dla siebie, może by na miód z żoną kiedyś przyjechali. Toś ożenił się? Kiwnął tylko głową i od razu się spytał, jak tam Stefka Magierzanka, czy wyszła za mąż, za kogo, czy jest szczęśliwa, czy dalej taka urodziwa, a kto ze wsi do szkół poszedł, kto wyjechał, kto przybył, czy żyje jeszcze Kasperkowa, co polskiego uczyła, a kto rachunków teraz uczy, kto śpiewu, i czy na topolach za młynem wciąż jest tyle wron, zrzucają im chłopaki gniazda i który się najlepiej teraz wspina, bo kiedyś to Szymek, i czemuż to się nam tak kafle od kuchni wybuliły, a czy wciąż się o miedzę z Prażuchami kłócimy i jak się to stało, że już nie, ale nie chciał wysłuchać, tylko dalej i dalej, czy wciąż jeżdżą na sankach zimą z Pociejowej góry, nie goni ich Pociej, czy chodzą jeszcze kolędniki w zapusty i kto jest Herodem, kto diabłem, kto śmiercią i przy wierzbie przy mostku czy dalej straszy, czy może się już diabeł wyniósł, i czy żyje chrzestny Skubida, i za co go zabili, a chrzestna Kaliszyna, i czy mamy jaskółki pod strzechą, ile gniazd, i czy się w żniwa z kimś sprzęgamy, czy sami zwozimy, i czemu zegara sobie nie kupimy, czemu matka taka chuda, czemu ojciec tak posiwiał, czemu Antek, czemu Stasiek, czemu ja, czemu to, tamto, czemu, czemu?

Aż ojciec nie wytrzymał i przerwał mu to wypytywanie:

– Wszystkośmy ci powiedzieli, czego jeszcze od nas chcesz? A matka dodała błagalnie:

– Siadłbyś wreszcie i powiedział ty, co u ciebie.

Jakby ocknął się, spojrzał na zegarek i powiedział, że na niego już czas, musi jechać, l od razu wyciągnął rękę najpierw do mnie, bo akurat najbliżej niego siedziałem, potem do ojca, Antka, Staśka, i samą tą ręką tylko się pożegnał, jakby się do jutra, do pojutrza co najwyżej żegnał albo był znajomym dla nas, nie synem, nie bratem. A jeszcze tu się żegnał, a gdzieś patrzył, jakby wcale nie myślał, że się żegna, ale Bóg wie o czym. I dopiero gdy się z matką na ostatku żegnał i matczysko się znowu rozpłakało, ujął jej głowę w ręce, popatrzył jej w oczy i powiedział:

– No, niech mama nie płacze. Przyjadę, na pewno przyjadę. Może nawet z nią oboje przyjedziemy. Musicie ją poznać.

I odtamtąd znaku życia już nie dał.

Napisała matka gdzieś po roku list do niego, ale nie odpisał. Napisała potem drugi, nie odpisał. Chciała znów po jakimś czasie napisać, ale ojciec się zezłościł, że po co tyle pisać nadaremno, niech najpierw na tamte odpisze. A zresztą może ma roboty huk i tylko mu głowę tymi listami zawraca. A robota wiadomo. Choćby tutaj, przyjdą żniwa, to nie ma czasu nawet w tyłek się podrapać, to może i u niego żniwa. Skończą się, to i bez pisania przyjedzie. Nie było go tyle lat i przyjechał. Długo Boże Narodzenie, to na Boże Narodzenie na pewno przyjedzie i może oboje, mówił przecież, że oboje, o, niech matka lepiej myśli, jakie placki upiecze, a listami nic mu nie pomoże, bo listami i dni nie pogoni, nie mówiąc już żniw.

Ale nie sprawdziły się pocieszenia ojca i nie przyjechał ani na to Boże Narodzenie, ani na następne. I matka dalej pisała, tyle że już po kryjomu. Zaszedłem kiedyś do stodoły, żeby koniowi siana udrzeć, a pod tylnymi wrótniami, na końcu klepiska, widzę, klęczy matka przy taborku, okulary na nosie i coś pisze. Spłoszyła się, schowała rękę z obsadką pod fartuch i dopiero po chwili odwróciła głowę w moją stronę.

– A to ty – rzekła z ulgą. – Przyszłam się tu pomodlić, bo w izbie trudno mi się skupić, a tu cicho.

– To nie mogła matka pójść do sadu, tam tak samo cicho, a widniej – powiedziałem, spoglądając razem z nią jakby jednym wzrokiem na kałamarz, którego nie zdążyła schować.

– I tu przy szparach widno – odrzekła.

Innym znów razem wychodziłem po coś na strych, wsadziłem już głowę w otwór, a tam matka przy szparach w kaletnicy siedzi ze stolnicą na podołku i pisze. To już nie wchodziłem dalej, zeszedłem cichutko, uważając, żeby szczebel w drabinie nie zaskrzypiał. I tak samo gdy w łóżku już zległa, nieraz ją naszedłem, jak te listy pisała, przechylona nad taborkiem z lekarstwami, który stał przy łóżku. Starałem się nie widzieć albo wychodziłem zaraz, że muszę coś tam zrobić, co mi się w ostatniej chwili akurat przypomniało. Nie wiem tylko, kto te listy na pocztę zanosił. Antka, Staśka już w domu nie było. A z obcych kto przychodził do nas, jakoś nikt mi nie nadawał się, żeby mu mogła list zawierzyć. Może ojciec? Tylko że był kiedyś tym listom przeciwny, to jawnie mógł się teraz wstydzić i po kryjomu zanosił, kiedy mnie w izbie nie było. Bo ojciec, odkąd sami zostali i tylko ja z nimi, przylgnął jak dziecko do matki. Ciągle by przy jej łóżku siedział i coś jej tam opowiadał z dawnych czasów. A nieraz nic nie opowiadał, tylko tak siedział, jakby śnięty czy rozespany. I jak kiedyś on wszystkich do roboty gonił, tak teraz matka musiała mu o tym czy o tamtym ciągle przypominać. I nawet o najzwyczajniejszych rzeczach. Czy żeby krowy napoił, czy sieczki urżnął, czy w chlewie posłał, czy choćby psu miskę z żarciem wyniósł.

– A idźże już, idźże – molestowała go nieraz.

A on siedział i opędzał się od jej próśb jakby od natrętnych much.

– Czego i ty? Jeszcze się napoi, urżnie, pościele, wyniesie. A ty leż, boś chora. – I dalej siedział.

Tu już żniwa za pasem, a on siedział, jakby się na zimę zanosiło.

– Żyto pewnie już dojrzałe – przypominała mu matka. – Wybrałbyś się w pole popatrzyć, może kosić czas.

– Gdzie ci tam dojrzałe. W zeszłym roku o tej porze jeszcze było zielone. To tylko w łóżku jak się leży, wydaje się, że już. Ale w polu czas inny od ludzkiego.

A gdy musiał wreszcie wstać i pójść, bo mu nie dawała spokoju, mamrotał coś pod nosem, zły, i nieraz z tej złości złapał kota z przypiecka i wyrzucił go na dwór.

– Na myszy, chorobo, nie tu wylegiwać się w chałupie.

Albo pustymi wiadrami zadzwonił, że znów nie ma wody, a pić mu się chce. A kiedyś nawet w drzwi kopnął, że skrzypią, jucha, jakby ich bolało.

Matce coraz ciężej było z łóżka wstawać. I już tylko wstawała, żeby ugotować czasem albo kurom ziarna sypnąć, gdy ojciec zapomniał. A gdy prała, musiała sobie do balii stołeczek przystawiać i na siedząco prała, a ojciec wodę grzał, nalewał, wylewał, chodził płukać do rzeki, rozwieszał po obejściu czy na strych wynosił. I tylko gdy Antek, Stasiek przyjeżdżali, wtedy na ich przyjazd zdrowiała. Zarzynała kurę, gotowała rosół, gniotła kluski, przepierała im brudy, które z sobą przywieźli. Ale po ich odjeździe robiła się gorzej znowu chora i przez tydzień albo więcej nie wstawała z łóżka, a serce ją bolało i bolało.

– Widać śmierć już do mnie idzie – skarżyła się ojcu.

A ojciec ją pocieszał, że jakby szła, to najpierw do niego, a on jeszcze nie czuje, żeby szła. I dawał jej różaniec, że niech się pomodli, to zaraz lepiej się jej zrobi. Sam też brał książeczkę, siadał przy niej, ale że nie bardzo umiał czytać, to co trochę zwracał się o wsparcie do niej.

– Weź no mi przeczytaj, co tu napisane, o, tu. Nie bardzo widzę. I matka mu czytała:

– Bez zmazy grzechu pierworodnego poczęta…

– To grzechu tak wygląda? – dziwił się.

Ale nieraz złościła się na niego, że przerywa jej i przerywa, i kazała mu z pamięci się modlić, bo co to za modlenie, jak nie wie, co jest napisane. Tłumaczył się, że z pamięci miesza mu się modlenie z innymi myślami i Bóg mu gdzieś w tych myślach ginie, i nie może go potem odnaleźć. I nie zrażał się tą jej złością, a i złość matki też nie była tak bardzo prawdziwa. Może przekomarzali się tak tylko, zamiast wzdychać, żalić się, że zostali sami. Albo inaczej już nie chciało się im mówić, bo i o czym tu mówić, skoro wszystko już sobie powiedzieli. A jeszcze mówić tymi samymi słowami, których się tysiące tysięcy przez życie powiedziało, a życie i tak się przeciw słowom obróciło?

Czasem żal mi ich było. Tylko że mało kiedy wracałem prosto po robocie do chałupy. Przeważnie gdzieś się szło, czy na wódkę, czy na panny. I nieraz dopiero o północy się wracało, kiedy oni już spali.

A nieraz i nad ranem, kiedy się budzili, no, to ja spać szedłem. Czy jak popił człowiek, to pijany wracał, że mu trudno było w drzwi trafić. A pijany, nie dość, że pijany, to najbliższym obcy. Coś tam do mnie mówili, a we mnie szumiało, mruczało, grało, że mało ich co słyszałem, co mówili. Albo musiałem ich sobie przypominać, że to ojciec, matka i że to nade mną tak molestują boleściwie. Jeszcze matka, jak matka, nawzdychała się, nabłagała, ale choć spokojnie:

– Oj, Szymek, Szymek, nie pij, zmień się. Zmień się, synu, nie pij.

Ale ojciec, który nie mógł mi darować, że za urzędnika od tych ślubów zostałem, ledwo spostrzegł, że coś ciężej próg przechodzę, od razu jak na pochyłe drzewo, huzia na mnie, że ród hańbię, że z dziada pradziada wszyscy z Bogiem się rodzili, z Bogiem żyli, z Bogiem umierali, że ktoś do Ziemi Świętej nawet się wybierał, ktoś obraz do kościoła kupił, ktoś baldachim nad biskupem nosił, jak biskup przyjechał, a Michał byłby księdzem został, gdyby było za co, tylko ja taki zakała. Bez szkoły, bez święceń, bez Boga, grzeszne śluby daję.

– Że też musieliśmy dożyć takiego nieszczęścia. Szatan widać cię, chorobo, opętał.

– Ano, jak się z Bogiem nie daje, to trzeba z szatanem, bo z kimś trzeba, ojciec – na złość mu odpowiadałem. – Co my zresztą wiemy, ojciec, o szatanie? Tyle samo co o Bogu. A może Bóg nie obstałby całego świata i musiał się z szatanem podzielić. Co my, ojciec, wiemy? Orzemy, siejemy, kosimy i tak w kółko, to i Bóg nie tak blisko, i szatan daleko.

– Ale ludzie się z nas śmieją, ty zarazo! Chcieliście mieć księdza w rodzie, powiadają, to macie. Tylko mu sutannę kupcie.

– Sutanna mi niepotrzebna, a na ludzi gwiżdżę. Zazdrość im, że urzędnikiem jestem?

– Urzędnik, zła krew. Tfu! To może i spowiadać zaczniesz? Dziecka chrzcić? Umarłych grzebać? Musisz se kropidło tylko sprawić. I chyba wódką będziesz kropił, boby cię święcona woda parzyła. Że też musiał nas Bóg tak pokarać. I za co? Za co?

– Rzuć to, synu – wtórowała ojcu matka. – Chcesz nas do grobu wpędzić? I tak niewiele nam zostało. Zmądrzałbyś nareszcie. Opamiętałbyś się. Ożeniłbyś się.

– Jak ty chcesz, żeby się ożenił? – ojciec podrwiwał boleśnie. – Przecież księdzu nie wolno się żenić. Innych musi żenić. I która by ci wyszła za takiego fisia? Wymyślił, żeby w ziemi nie robić. O, wrócisz jeszcze, chorobo, do tej ziemi, wrócisz.

Machałem ręką na te ojcowe proroctwa, bo niby czemu miałbym wrócić. Ślubu z ziemią nie brałem, to i nic jej winien nie byłem, a przynajmniej w gminie ćwierci tego się nie napracowałem, co bym musiał w ziemi, bo tak jak mówił wójt Rożek, prawie żadnej roboty nie było. Żenić się nikt dalej nie przychodził, to przeważnie siedział człowiek za biurkiem i w sufit patrzył albo przez okno się powyglądało, pogadało z kimś tam, kto przed gminą na coś czekał, czy gazet poczytało. Ale gazetami dnia nie zapełni, choćby takiego przez pół jak w gminie. To nieraz trochę się nudziło. Skończyło się czytać, to nie bardzo wiadomo było, co dalej z sobą zrobić. I tak, aż wybiła czwarta. Z początku jeszcze nikt jakoś nie zaglądał z sąsiednich pokojów, bali się mnie czy może naumyślnie stronili? Czasem tylko wpadł sekretarz, poświdrował oczkami po kątach, spytał się:

– Jak tam, panie kolego, nikt się jeszcze nie zgłosił? Starajcie się, starajcie. – I już go nie było.

Czasem wójt Rożek zawołał mnie do siebie, gdy mu mowę wypadło powiedzieć na zebraniu do chłopów czy do dzieci w szkole.

– Przeczytajcie no, Pietruszka. I jakby co mądrego do głowy wam przyszło, dopiszcie. W milicjiście byli, to tam wiecie, co i jak. Przeciw klerowi aby nie za mocno, boby mnie baba potem z chałupy prześwieciła, jakby jej donieśli. A i chłopy mogłyby się zrazić. No, i błędy poprawcie.

Jeszcze chciał, żeby mu na czysto to przepisać i wyraźnie. Bo czytać, jakoś czytał, ale gdy chodziło o pisanie, bazgrał jak kura pazurem. A nawet nie potrafił porządnie się podpisać. Pokazywał mu nieraz sekretarz, jak powinien, żeby jednym ciągiem i z zawijasem, a nie tak literka za literką jakby dziecko w szkole, bo nikt nie uszanuje takiego podpisu. Toteż kiedy tylko zaszło się do niego, walało się na biurku pełno kartek z tymi zawijasami.

– Uczę się, widzicie. Ale już się widać nie nauczę. Musiałaby się ręka na nowo człowiekowi urodzić. Nie było to jak przed wojną wójtem być. Taki Kurzeja czy Zadruś trzy krzyżyki postawił i podpisany. Ale teraz nie dadzą. Naród już oświecony. I co tam mieli na głowie? Dziurę w drodze zasypać. A tu teraz i polityka.

Nie było co się dziwić, całe życie we dworze za furmana służył, a tu raptem wójtem został, to rękę miał do bata nawykłą, nie do obsadki. Ale jak mu poszło dobrze przemówienie, zawsze ćwiartkę przyniósł. A nie poszło, też przyniósł, na zgryzotę.

– Nie poszło, Pietruszka, nie poszło. Dwóch, trzech ledwo w ręce klepało, a reszta łby pospuszczała i patrzyła jak wilki. Nie było to. ja człowiek furmanił. Siedział sobie na dupie, a konie ciągnęły. Do tego pany były, to i było przeciw komu się buntować. A przeciw komu teraz? Gdyby się tak poszło może w górę, zawsze to w górze łatwiej. Bo najgorzej, gdzie najniżej, Pietruszka, a najgorzej tuż przy ziemi.

Ech, zasrane, powiadam wam, to wójtowskie życie. A tak wydawało się, że będzie słodko. Jak myślicie, może bym się na traktorze tak nauczył jeździć? Koni już nie będzie. Te, co po wsiach, tylko wymrą i koniec koni. A traktor ma przyszłość.

Ale nie zdążył się nauczyć. Zastrzelili go w niedługi czas potem, nie wiadomo za co. Wracał jak zawsze pod wieczór rowerem do domu, bo w czworakach w Bartoszycach mieszkał, i w przekładni coś mu się zepsuło, i prowadził ten rower przez las. A rano znaleźli go ludzie na drodze, miał trzy kule w piersiach i kartkę do kurtki agrafka przypiętą: śmierć czerwonym pachołkom. A ten rower leżał na nim.

Jako pierwszym dałem ślub Stachowi Magdziarzowi z Lisic z Irką Bednarkówną z Kolonii. Irka była ubrana w zielonkawy kostium. Stach w brązowy garnitur w paski. Stach miał starą matkę, a Irka we młynie służyła. Stach od wojny nie chodził do kościoła, bo mu ksiądz rozgrzeszenia nie dał. A to za to, że jechał kiedyś ksiądz do chorego z Panem Bogiem, a tu się paliło u Sapieli na Koloniach. Wszystkie konie w polach były i nie było co zaprząc do sikawki. To, nie namyślając się. zatrzymał Stach furmankę z księdzem i przeprzągł konie do sikawki i pojechali. Grzech nie był znów taki wielki, bo ksiądz miał do chorego na koniec wsi tylko, to nic by się nie stało, jakby przeszedł ten kawałek piechotą.

Przyszedł wójt, sekretarz i ze dwóch jeszcze urzędników popatrzeć, jak też będę dawał ten swój pierwszy ślub. Trochę głupio się czułem i parę razy język mi się poplątał, ale jakoś poszło. Upiliśmy się potem ze Stachem w gospodzie prawie do nieprzytomności. Bo Irka aby jeden kieliszek wypiła i na drugi już nie dała się za nic namówić. Siedziała jakby zamartwiona i wciąż tylko się pytała, czy szczęśliwi i czy szczęśliwi po tym ślubie będą. Musiałem jej się chyba ze trzy razy przysiąc, że będą. A nawet jedne pół litra z własnej kieszeni za to szczęście ich postawiłem. I byli szczęśliwi, póki Stach nie dostał jakichś wrzodów na żołądku i nie umarł.

Raz dwa się nauczyłem te śluby dawać, dać komuś ślub to było dla mnie tyle co zjeść kromkę chleba. Jakbym te śluby Bóg wie odkąd dawał. Zresztą co takiego wielkiego. Powiedziało się najpierw tych parę urzędowych słów. Bierzesz sobie, Piotrze, Janie. Władysławie, Kazimierzu, tę oto Helenę, Wandę, Bronisławę, czy inną za żonę i przysięgasz jej miłość, wierność oraz to, że jej nie opuścisz aż do śmierci. Przysięgam. I ty, Heleno, Wando, Bronisławo czy inna. Przysięgam. Potem założyło się im obrączki na palce, jak mieli obrączki. Potwierdzało się, że związek jest w prawie. Potem jeszcze coś od siebie się dorzuciło. Niech wam się życie różami ściele i szanujcie się, boście są sobie od tej pory najbliżsi z najbliższych.

A że mówiłem zawsze od serca i słowa mi prawie same z ust płynęły, to kiedy tylko dawałem ślub, wszyscy w gminie rzucali robotę i przylatywali, żeby choć przez półotwarte drzwi popatrzeć, posłuchać. A gdy jeszcze okno było w pokoju otwarte, to i w oknie robiło się ciasno od głów niczym od doniczek. Bo i ci, co przychodzili do gminy coś załatwić, też chcieli popatrzeć, posłuchać. W biedzie czy w nieszczęściu żebyście zawsze jedno drugie wspomagali. Żebyście złości nigdy sobie nie okazywali, ale byli jak to niebo i ziemia życzliwi dla siebie. Żebyście udręk sobie nie przysparzali, bo i tak wam życie ich samo przysporzy. I nie przeklinajcie się, nie wyzywajcie i niech jedno na drugie żeby nigdy ręki nie podniosło. A gdyby podniosło, niech mu uschnie. I nie dlatego, że tak się mówi. Ale dlatego, że ty, mężu, i ty, żono, jesteście odtąd jakby jednymi rękami tego samego ciała, ona lewą, ty prawą. A ciało wasze jest jedno. Czy któreś z was choroba dopadnie, czy ból zaboli, czy łzy któremuś pociekną, wszystko to wasze wspólne jest. Ani ty nie będziesz mogła powiedzieć, że nie ciebie boli. Ani ty. że to nie ty płaczesz. I żebyście pamiętali, że zawsze młodzi nie będziecie, bo i cóż tej młodości w życiu człowieka? Tyle co kot napłakał, mniej niż wiosny w roku. Ona ci kiedyś się pomarszczy, z ciebie dziad się zrobi, wyłysiejesz albo posiwiejesz, a wtedy najtrudniej być mężem i żoną. Wtedy niektórzy bij, zabij, choć nic sobie nie zawinili. W łyżce wody by się utopili, choć się kiedyś miłowali. Ale pamiętajcie, że niezgoda nikomu jeszcze nie ulżyła, a żyć trzeba, aż się wszystko samo skończy. To lepiej już w zgodzie. Bo nie ożeniliście się tylko na ten krótki czas, póki młodość wasza nie minie, ale póki i starzy być nie przestaniecie. Jesteście odtąd jak to drzewo za oknem.

Rósł akurat przed gminą wielki klon, co jeszcze pamiętał czasy, kiedy gminy tu nie było, tylko stare czworaki, gdzie składowali chorych na cholerę. Latem w jego cieniu chowali się ludzie przed słońcem, którzy przyszli coś do gminy załatwić, to nieraz i trzeba było ich uciszać, bo rozgadywali się jakby na jarmarku. Cicho tam! Ślub się daje! Tak ty. mężu, jesteś jakby pień tego drzewa, a ona jego gałęzie. Odrąbiesz gałęzie, uschnie pień, podrąbiesz pień, uschną gałęzie. Życzę wam szczęścia, zdrowia i dorodnych dzieci. A teraz się pocałujcie. Potem szło się na wódkę z nowożeńcami, bo choć przeważnie biedni w gminie się żenili, to zawsze na ten kieliszek zaprosili.

Za wszystkie śluby, jakie dałem, raz tylko byłem na porządnym weselu. Żenił się Józek Kowalików z Zośką Siekierzanką. Starzy wieprzka zabili, orkiestrę sprowadzili, zaprosili trochę osób z rodziny, z sąsiadów, no i mnie. Ale nie tak chodziło o ślub młodych, tylko że stary Kowalik miał za dużo ziemi jak na tamte czasy i wciąż mu wytykali, że kułak i krwiopijca, bo parobka jeszcze trzymał. Choć parobek wcale sobie nie krzywdował, a nawet jak go się pytali, mówił, że mu lepiej jest u Kowalika, niż miałby na swoim. Mógłby się Kowalik zresztą tym kułakiem i krwiopijcą nie przejmować, ale jak mu z roku na rok zaczęli przykładać coraz większe planowe, to chłop w końcu nie wytrzymał. Przyleciał któregoś dnia do gminy i żeby zabrali sobie ziemię albo się powiesi.

– Nie chcę ziemi! – Rękami wymachiwał. – Nie chcę, kiedy ma mnie krzywdzić! Zabierajta ją sobie! Orzta, siejta, kośta i odstawiaj-ta, ile chceta! O, pisało w królowej Sabie, że przyjdzie czas, a chłopy same będę ziemię oddawać! To widać przyszedł!

No, i wtedy wójt Rożek doradził mu, że po co zaraz ziemię oddawać czy się wieszać. Ma syna, Józka, niech go weźmie ożeni, aby raz dwa, bo terminy lecą, i gospodarkę się na dwóch rozpisze. Z kim? Z byle kim, która jest na podorędziu. Potem nie będzie pasować, to się młodzi rozejdą. Ślub nie kościelny, gmina nie kościół, a Szymek Pietruszka nie ksiądz. A w księgach będzie jak wół stało, że jest dwie gospodarki średniorolne, a średniorolne nie wadzą nikomu. Bo łatwiej się choćby trzy razy ożenić i trzy razy rozwieść niż planowe o metr zmniejszyć.

I wybrali na to rozpisanie gospodarki Zośkę Siekierzankę za żonę dla Józka, bo przez płot akurat mieszkała i biedniutka jak mysz kościelna była. A za takiego bogacza jak Józek mogła co najwyżej marzyć, żeby za mąż wyjść. To jej wszystko jedno było, w kościele czy w gminie, na całe życie czy na rozpisanie gospodarki tylko, z zapowiedziami czy bez, w welonie czy w zwykłej sukience, przed księdzem czy przede mną, boby mogła i przed diabłem w piekle, aby tylko z Józkiem.

Wcisnął mi Kowalik pięćset złotych do kieszeni, żeby nie wygłaszać im mowy, tylko ich ożenić i szlus. A nie minęło trzy miesiące, już parł, żeby się rozwiedli. Tylko że Józek wtedy stanął dęba i nie. Nie po to się ożenił, żeby się rozwodzić. Wziął Zośkę za żonę, nie za służącą, i skrzywdzić jej nie da. A ziemia rozpisana, to go może ojciec w tyłek pocałować. Najwyżej pójdzie na swoje i niech ojciec sam swoje obrabia.

Ale póki stary żył, a żył długo, nie miała Zośka słodkiego życia. Nigdy inaczej na nią nie powiedział, tylko ta dziadówka, ta wywłoka, ta znajda. A nieraz i z chałupy ją wypędzał, że nie tu, a tam, za płotem, jej dom. Nawet kiedy im się dziecko urodziło, nic to starego nie skruszyło. Żeby choć kiedy popilnował czy zabawił, czy jak to inne dziadki, co to pośmieją się i pogaworzą z wnusiem, i naopowiadają mu różnych dziwów o świecie. Jeszcze ciągle dogadywał.

– Musi być nie twoje, Józek, bo jakoś nic a nic do ciebie niepodobne. A śmieje się tak samo świdrowate jak Heniek Skoblów.

A Zośka żeby choć staremu powiedziała kiedy, gdzie wy macie sumienie? Najwyżej do komory czy do sadu wypadała, żeby sobie popłakać, a Józek za nią i pocieszał ją. Bo co, miał bić ojca?

Dopiero gdy śmierć przyszła na starego i Zośka jak koło ojca chodziła koło niego, wziął ją kiedyś za rękę, gdy mu poduszkę poprawiała, i rzekł:

– Zły byłem człowiek, Zosiu. A ty byłaś święta. Niech mi Bóg nie przebaczy, ale ty mi przebacz.

I Zośka jak ojca rodzonego ciało jego po śmierci wymyła. I jak po ojcu na pogrzebie płakała.

Zajdę czasem do nich telewizji pooglądać, to jak dwa gołąbki, choć już posiwiałe. Zosieńko, Józieńku. I jedno za drugim by w ogień skoczyło, a wnuki już mają. Siądź, odpocznij sobie, ja zrobię. Małoś to się narobiła? Nic mi się nie stanie. Stanie ci się, nie stanie. Tak samoś się narobił. Masz, napij się zsiadłego mleka. I nawet we żniwa, gdy robota z ludzi pot i przekleństwa wyciska, u nich Zosieńko, Józieńku. Jakby sobie przyśpiewkę do życia śpiewali. Niedawno wzięli nawet ślub kościelny, bo ich ksiądz nachodził i nie dawał im spokoju, że co im szkodzi, żeby i Bóg dołączył się do ich szczęścia. Przecież nie będzie im wadził.

Trzy lata dawałem te śluby, potem mnie przenieśli na planowe odstawy, gdzie roboty było huk, bo nie tylko zboże, ale i żywiec, mleko, a najwięcej pisania, i z roku na rok coraz więcej. A przy ślubach raz na jakiś czas ktoś przyszedł się ożenić, to wszystko. Czasem, ma się rozumieć, podrzucali mi jakąś robotę, żebym się nie nudził. Coś posprawdzać, przepisać, podliczyć. Albo przyszły kiedyś książki do gminy, a bibliotekarka akurat poszła rodzić, to zapędził mnie sekretarz, żeby spisać te książki, obłożyć, ponaklejać numery, poprzy-kładać piecząki, że gminne, poustawiać na półkach. To znów nie miał kto chłopów popilnować przy naprawie drogi do młyna. A jesienią przyszły deszcze czy na wiosnę odwilż, to nieraz w dwa konie nie dało rady przejechać, bo błoto wyżej osi. No to kto? Wiadomo, każdy po uszy zagrzebany w robocie, a ksiądz siedzi za biurkiem i w sufit tylko patrzy. No, to panie Szymku, może pójdzie pan. I tak dzisiaj nikt nie przyjdzie się żenić. A choć pilnowanie niby nie robota i można było w cieniu pod krzakiem poleżeć, bo chłopy i bez pilnowania robiły, to już tak przyzwyczaiłem się do biurka, że mogłem w sufit tylko patrzeć i wcale mi się nie wydawało, żebym nic nie robił. Nieraz sobie przyspał człowiek, jak go słonko przez okno za mocno przy-grzało albo jak popił poprzedniego dnia. Albo przyszedł ktoś, pogadało się. Czy się samemu gdzieś poszło na pokoje pogadać, czy do dziewczyn pozalecać.

O, było wtedy dziewczyn w gminie jak pszczół w ulu. Bo niejedna tylko po to przychodziła do gminy pracować, żeby męża szybciej złapać i jakiegoś urzędnika. To gdyby człowiek chciał, mógłby nawet się ożenić, i niejeden raz. Tylko po co, jak to samo bez żenienia się miał. Jeszcze przepadały wtedy dziewczyny za nylonowymi pończochami, to za parę takich pończoch żadna mu się nie oparła. Wyciągnęło się, pokazało, chcesz, Agnisiu, Józiu, Róziu, żeby twoje były? To przyjdź wieczorem tam a tam. Bo coś takiego było w tych nylonowych pończochach, że jak tylko dziewczyna zobaczyła, oczy jej się mąciły, głos jej miękł i o mało ci do rozporka nie sięgła. Inna sprawa, że jak która miała krzywe nogi, to w takich pończochach jakby się jej prostowały, znów za grube cieniały, a za cienkie robiły się w sam raz. I nawet w urodzie twarz przez te pończochy traciła na znaczeniu, a nogi wysuwały się na pierwsze miejsce. A już pokazała się która w kościele w takich pończochach, to cały kościół, zamiast patrzeć w górę, patrzył w dół i wszystkie baby miały już do końca zmarnowaną mszę, a niejeden chłop pół na pół był od Boga odwiedziony.

Kupowałem te pończochy u jednej handlarki, która od czasu do czasu przyjeżdżała do wsi z różnymi rzeczami. Znałem ją jeszcze, gdy w milicji byłem, i raz ją na stacji zatrzymałem, bo było podejrzenie, że drożdżami na bimber handluje. Przeszukałem jej toboły i miała akurat jedną parę takich pończoch, wiozła dla kogoś.

– To przywieźcie i mnie, kupię. Może bym nawet parę par kupił – powiedziałem. I odtamtąd przywoziła.

Raz kupiłem wszystkie pary, jakie miała, chyba ze dwanaście sztuk, i na różne stopy, duże. małe, średnie, i w różnych kolorach, mysie, lisie, jak palona słoma, jak razowy chleb, a wszystkie cie-niusieńkie niby babie lato.

– Wszystkie biorę – powiedziałem.

– O, to musi być pani. Tyle par – powiedziała. – Są szczęśliwe na tym świecie. A jaką ma stopę?

– Niby kto?

– No, dla której bierze, narzeczona czy żona, nie wiem.

– To się okaże.

– Bo tu są różne i mogą nie pasować. A to taka cienizna, że zadrapać paznokciem i już oczko leci. Musi ręce mieć wypielęgnowane. Krem powinien jej kupić. Mam i kremy. Bo mi potem z dziurami będzie chciał oddawać. A nie wzięłabym. Tyli świat przyjechać, jeszcze stracić.

– Będą pasowały. Nie na tę, to na tę. Co się z góry martwić.

– Ano, to nie moja sprawa. Przywieźć jeszcze?

– Przywieźć, przywieźć.

Schowałem te pończochy na strychu w życie, w słomianej beczce. Wsadziłem, jak się tylko dało głęboko, żeby czasem ojcu nie zachciało się ich znaleźć, jakby przyszedł patrzeć, czy żyto nie zawilgocone. Choć czy zawilgocone, czy nie, nie trzeba znów tak głęboko sięgać, nieraz po wierzchu wystarczy przegarnąć albo wsadzić aby samą dłoń i potrzymać trochę, i od razu jakby nad parą ją potrzymał, gdy zawilgocone. Byłem pewny, że lepiej ich nie mogłem schować. W dawnych czasach w zbożu w beczkach ludzie nieraz majątki chowali, dolary, ruble, a w wojnę broń. Bo zboże najmniej podejrzenia budzi. Co może być niewinniejszego od zboża? I komu by się chciało grzebać do samego spodu, jak w takiej beczce mieściło się z dziesięć korców.

Ale przychodzę któregoś dnia po robocie do domu, a moje pończochy, widzę, rozłożone na stole jakby na kramie do sprzedania.

– Skąd te pończochy? – aż zatrzęsło mną.

A ojciec, siedzący obok łóżka przy matce, spokojniutko jakby nigdy nic:

– A urosły nam w życie na strychu. Zaszedłem popatrzeć, czy nie zawilgocone, no i narwałem, żeby matce pokazać. Ale matka nie wierzy. Może tobie uwierzy. Powiedzże jej, że pończochy. Bo i co by to innego mogło być? Nylonowe. Teraz w takich tylko chodzą. Ciekawe, wiela też może para takich kosztować? Pewnie z korzec żyta. I to patrz, ile ich urosło. I nie siane, nie gnojone. Widać nie opłaci się już żyto. Trza nam będzie z żyta na pończochy się przerzucić, skoro nam Pan Bóg tak poszczęścił. Jak świat światem, zawsze z żyta tylko żyto rosło, a tu u nas taki cud.

Już chciałem zgarnąć te pończochy, trzasnąć drzwiami i pójść, gdzie mnie oczy poniosą. Ale spojrzałem na matkę, leżała z głową odwróconą do ściany, jakby się wstydziła, i żal mi się jej zrobiło. Pomyślałem sobie, niech tam. Wziąłem talerz, nalałem sobie kartoflanki z garnka, siadłem na stołeczku pod kuchnią, bo stół był cały przez te pończochy zajęty, i zacząłem jeść. Ojciec dalej ględził, co z czego urosło i jakie to nas szczęście od Boga spotkało, aż w końcu wszystko mu się poplątało, że już sam nie wiedział, czy pończochy z żyta, czy żyto z tych pończoch. Ale nic się nie odzywałem. Bo i co mógłbym powiedzieć? On swoje wiedział, ja swoje.

Niemłody człowiek był, to nie szło już na piękne oczy tylko. A i dziewczyny już nie były takie głupie jak przed wojną. Mało która leciała już na morgi. Bo i co to za szczęście morgi? Naharujesz się jak dzień długi i tak dzień za dniem, a szczęście aż na tamtym świecie dopiero. I nie takie znów pewne. A tu, jak cię widzą, tak cię piszą. To wolały się ubrać niż cnotę obnosić. Jeszcze wciąż się słyszało, że pozabierają ludziom te morgi, to do wspólnych mórg po co komu cnota?

Rozdałem tych pończoch, że gdyby tak wszystkie jednej się dostały, miałaby do końca życia w czym chodzić i nie tylko od niedzieli. A jeszcze wciąż by ją widzieli w nowych. Nieraz cała pensja na te pończochy mi poszła, jak handlarka przyjechała, że tyle co na papierosy zostawało. Inna sprawa, że marnie płacili i gdyby człowiek nie zjadł w domu, nie utrzymałby się z pensji. A na tyle par, co rozdałem, jedna tylko mnie zawiodła.

Jeszcze przy ślubach gdy robiłem, przyjęli do gminy taką jedną z Łanowa. Łanów wieś ze cztery kilometry od naszej, za lasem, ale w gminie Żabczyce. Pracowała w podatkach, Małgorzata jej było. Z początku mało mnie co obchodziła. Ma się rozumieć, widywaliśmy się prawie co dzień, bo trudno się w gminie nie widywać, drzwi wejściowe jedne, korytarz też jeden i wszyscy na jedną godzinę przychodzili, wszyscy wychodzili. Ale przechodziłem koło niej jak urzędnik koło urzędniczki. Dzień dobry. Dzień dobry. Nic więcej. Jakaś nieprzystępna mi się wydawała. Każdą inną pannę mógł człowiek klepnąć, uszczypnąć czy otrzeć się gdzieś w przejściu o nią i wiedział, że się nie obrazi. A ją bałby się, żeby w gębę nie strzeliła. Może dlatego, że była po małej maturze. A mała matura znaczyła wtedy więcej niż dzisiaj studia. O, jest paru na studiach z naszej wsi i co? Nawet czapki to nie zdejmie, tylko chce, żeby jemu się pierwszemu ukłonić, bo uczony. Jeden Jasiu Kułagów, miły, grzeczny, zawsze przystanie, rękę poda, spyta się, co słychać. Będzie z niego człowiek.

Podobała mi się, nie powiem, a jeszcze zawsze była ładnie ubrana, zawsze nowa bluzeczka, sukieneczka, żakiecik. A prócz tego w niepo-godne dni przychodziła z parasolką, bo ze wszystkich dziewczyn w gminie jedna ona miała parasolkę. I pewnie stąd poszła plotka, że z przewodniczącym żyje, bo skąd by na to wszystko miała. A akurat wójtów wtedy zmienili na przewodniczących i po wójcie Rożku przez krótko wójtem był Guz, a po nim już przewodniczącym niejaki Leon Maślanka. Nie był z naszej wsi, miał tylko od nas żonę, Józkę Stajudziankę, a sam pochodził nie wiadomo skąd. Było go się spytać, co robił w czasie wojny, to kręcił jak kota ogonem. Z powiatu go przysłali, żeby wybrać go na przewodniczącego.

Nie bardzo mi się chciało wierzyć, żeby ona z Maślanką. Nie wyglądała na taką. A mogę o sobie powiedzieć, że znam się na ludziach, życie nauczyło mnie, komu wierzyć, a komu nie wierzyć. W partyzantce nie wierzyłem nikomu, a to było ważniejsze niż celne oko, zimna krew czy serce z kamienia. I może przez to tylko nie zginąłem. Bo tak naprawdę wierzyć da się jedynie umarłym. I też nie wszystkim, bo trafiają się tacy, których i śmierć jakby miała coś z oszukaństwa.

Choć z drugiej strony czemu miałbym jej wierzyć. Nie znałem jej przecież, a w ludzkich plotkach zawsze jest coś prawdy. Może się tylko tak potrafi maskować. A za przewodniczącym niejedna się w gminie uganiała, w końcu to przewodniczący i zawsze mógł zaszkodzić. Bo cóż by innego w nim widziały? Nieduży, grubawy, a jeszcze wciąż się pocił. Ale przymilny to on umiał być. Z rana, kiedy obchodził pokoje, każdej coś miłego powiedział, do tej się uśmiechnął, tę w rękę pocałował, tę pogłaskał po włosach jak ojciec. Jeszcze nosił wielki pierścień z czerwonym okiem na palcu, niby pamiątka po ojcu, to każdej tym pierścieniem pod oczy błyskał. Tylko że kiedy przyjeżdżał ktoś z powiatu, zdejmował ten pierścień z palca i chował go do biurka. Mówili niektórzy, że to nie żadna pamiątka po ojcu, tylko świńmi w czasie wojny handlował i majątku się dorobił. Wszystko jedno, jak było, ale po takim Rożku, u którego co drugie słowo było kurwa, bo co miał w głowie, to i w mowie, ten prawie za dziedzica mógł być. To mogła się i ona na niego skusić.

Pomyślałem, trzeba spróbować, co mi szkodzi. Skoro taka, to nie będzie trudno. Może on, mogę ja. Zobaczymy, kto lepszy, choć tyś przewodniczący. Założę na siebie niedzielny garnitur, to żebyś ty dwa nawet założył, nie będziesz nigdy tak wyglądał. A jeszcze trzeba mnie było widzieć w oficerkach. Tyś miał kiedy na nogach oficerki? Byś wyglądał w nich jak cebrzyk na taborku. A o mnie mówili, że w ułanach mógłbym służyć. I może bym służył, gdyby się inaczej wszystko ułożyło. Wielki mi przewodniczący. Gdyby cię tak chłopy mogły wybrać, jak to wójtów kiedyś wybierali, to najwyżej mógłbyś stójką zostać. A pierścień, nie myśl sobie, też kiedyś nosiłem i gdzie tam większy od twojego, oko miał jak z dziesięciokilowy karp. I nie ze świń, ale z dziada pradziada, od pokoleń, ty ciulu.

Dostałem w udo przy skoku na wagon pocztowy w Lipiennikach. Zawieźli mnie furmanką do dworu, że tu najbezpieczniej mi będzie.

Położyli mnie pod samym dachem w facyjatce, że w razie czego nie tak łatwo mnie tu znajdą. Ale daj Boże całe życie w takiej mieszkać. Fa-cyjatka, a gdzie większa od mojej izby. I na całej podłodze dywan, u sufitu świecznik, na ścianach rogi z łosi, jeleni. A na kanapie, na której leżałem, mogłaby rodzina spać. Jeszcze miałem tuż przy głowie okno i na park wychodziło, to i ptaszki mi od rana do wieczora ćwierkały. I w ogóle jakby wojny wcale nie było.

W razie czego miało być, że jestem kuzyn dziedziców i na suchoty chory. Czemu nie, mogłem być i kuzyn. Byłem już kominiarzem, kiedy trzeba było wyrok na burmistrzu w Niegolewie wykonać. I zakonnikiem, gdy musiałem się z miasta wydostać, a wszystkie drogi były obstawione. I nawet w trumnie jako umarłego raz mnie przewozili, że niby do rodzinnej parafii na rodzinny cmentarz pochować mnie wiozą. To kuzyn dziedziców żadna sprawa. Jeszcze jak się leży i tylko twarz i ręce ma człowiek na wierzchu. Twarz miałem nie najgorszą, no i wychudzoną, to nawet pasowała do suchotów. Do tego dali mi okulary, żeby w razie czego założyć i książkę czytać. Ale mgłę tylko przez nie widziałem, bo wzrok mam do dzisiaj jak jastrząb. A książki ani razu nie otwarłem, choć leżała tuż na szafce. Zaraz też przyszła pokojówka z wodą. z mydłem i ręcznikiem i najsampierw mi wszystkie palce u rąk porządnie wymoczyła, potem mi wokół paznokci obrzeżki ciała powycinała, aż mi krew ciekła. Spytałem jej się, na co to? To że pani tak kazała. A paznokcie omal że równo z palcami mi przycięła, że jak potem chciałem się podrapać, to się tylko łaskotałem. I na ten, o, środkowy palec wsadzili mi pierścień, wielki, złoty, z okiem, jak mówiłem, jak u dziesięciokilowego karpia. Ręka mi się zrobiła od tego pierścienia jak nie swoja, że bałem się nią ruszyć, i bez przerwy trzymałem ją sztywną na kołdrze. A oblekli mnie w dziedzicową koszulę, to przez pierwszą noc oka prawie nie zmrużyłem. Bo i jak tu spać w czymś takim, co więcej do komży podobne niż do koszuli? Koronki, falbanki, a materii, że by dwoje się zmieściło. I na szafce obok położyli mi złoty dziedzica zegarek. Kochanemu Maurycemu od kochającej Julii, było na kopercie wyryte.

Z początku wydawało mi się, jakbym śnił. Ale raz dwa się przyzwyczaiłem i potem z żalem myślałem, że trza będzie znów wrócić do lasu. A to nie tak łatwo, gdy leży sobie człowiek jako ten kuzyn dziedziców, do łóżka jedzenie mu podają. A żeby od kuli jeszcze leżał, ale każą mu na suchoty. A co to za choroba suchoty? Franek Marciniak przed wojną chorował na suchoty, to masła smarował na kromkę drugie tyle co kromka, a ile sadła psiego wypił, ile jaj, śmietany, sobie od ust odejmowali, żeby tylko jemu, aż młodsze Marciniaki dopominały się, że też chcą chorować na suchoty. Bo wyglądał jak pączek w maśle.

Czasem nawet przychodziło mi do głowy, że mógłbym być naprawdę kuzyn dziedziców, czemu nie. Choćby ten Maurycy wyryty na zegarku. Tylko kto była ta Julia? Bo ani dziedzicowi, ani dziedziczce nie było Maurycy, Julia. I raz tak mi się ich życie układało, a raz inaczej, ale zawsze szczęśliwie. Bo przecież by nie mogli dać sobie złotego zegarka, gdyby byli nieszczęśliwi. A choć pewnie w proch się dawno obrócili, to to szczęście ich dalej tykało w zegarku. A było się dobrze wsłuchać, to czyściutko, jakby gdzieś tam dalej dzwony biły nad nimi o porannej rosie. Aż mnie to zastanawiało, bo może czas nie idzie wcale naprzód, ale kręci się jak wskazówki zegarka i wszystko jest wciąż w tym samym miejscu.

Od tego leżenia przytyłem i zaczęli się trochę bać, że nie bardzo na suchoty wyglądam. Może byłoby lepiej, żebym na co innego zachorował. Tylko że nic nie odstraszało tak jak suchoty, jeden tyfus tylko lepiej. Ale jakby tak na tyfus, to mogłoby się roznieść i by przyjechali i wszystkich do szpitala zabrali, a dwór na cztery spusty zamknęli. Za to do kuzyna robiłem się coraz podobniejszy. Pokojówka, która z początku odnosiła się do mnie, jakby jej tylko roboty przybyło,’ przynosząc mi teraz jedzenie nie warczała już:

– Obiad. Ale obiad jaśnie panu przyniosłam. Śniadanko przyniosłam. Podwieczorek przyniosłam, a jaki smaczny. O, już lepiej jaśnie pan wygląda. Na kolację będą maślane rogaliki, herbata, szynka, twarożek, ciasto ze śliwkami.

I jakoś coraz częściej się we mnie wpatrywała. Aż sobie pomyślałem, może i jestem jaśnie panem, trzeba się przekonać. I któregoś dnia, kiedy stawiała tacę z jedzeniem na szafce obok, sięgnąłem ręką pod sukienkę i po udzie do góry, na szczyt, a na tacy tylko naczynia zadygotały.

_ Och – westchnęła pisklęcym głosikiem – co jaśnie pan taki prędki. Niech tacę chociaż postawię. – I jak pisklę, co wyjdzie pierwszy raz z gniazda na gałąź i drży, żeby nie zlecieć, bo fruwać nie umie. przykuliła się na tej mojej ręce.

Poszedłem potem w las, to mi się bić nie chciało, tylko myślałem i myślałem, po co się właściwie człowiek bije? Nie lepiej by mu było leżeć w takiej facyjatce. Dopiero wypościłem się, schudłem i znowu mi się chciało bić.

Najpierw któregoś dnia śmielej się jej ukłoniłem i zamiast samego dzień dobry powiedziałem jeszcze panno Małgorzato. Dzień dobry, panno Małgorzato. A za parę dni dodałem:

– Ładnie panna Małgorzata dziś wygląda.

– O, dziękuję – powiedziała. – Jakiż pan jest miły, panie Szymonie. – I choć zawsze poważna i jakby z góry na wszystkich patrząca, wyraźnie się spłoszyła.

A za jakiś czas, deszcz akurat padał tego dnia, zatrzymaliśmy się na werandzie, żeby przynajmniej ten największy przeczekać, bo lunęło jak z cebra, i zaczęliśmy pogadywać, jak to w deszczu, że już od tygodnia tak leje, że jak będzie tak dalej lało, to wszystko wygnije. A że wciąż nie ustawało, to ją zaprosiłem, żeby kiedyś wpadła popatrzeć, jak będę ślub dawał.

No, i zaniedługo żenił się Lis Wojtek z Kryśką Sobieszczanką. Zleciały się jak zawsze prawie wszystkie urzędniczki z gminy i urzędników przyszło paru. Zajrzał i sekretarz. A w otwartym oknie od podwórza ciasno się zrobiło od głów, jakby tak z jednego ciała wszystkie wyrastały. Nie liczyłem, że przyjdzie. Aż tu nagle zobaczyłem ją stojącą za innymi w półotwartych drzwiach i serce mi zabiło mocniej. Zaprosiłem wszystkich do środka, niech mają Wojtek z Kryśką chociaż obcych ludzi tłum na swoim ślubie, kiedy nie przyszli ani ojce, ani nikt z rodziny. Wojtka zresztą lubiłem, choć był sporo lat ode mnie starszy, a Kryśką była już gdzieś w szóstym miesiącu, bo brzuch miała jak bęben, i trochę się wstydziła tego brzucha. Ale powiedziałem jej:

– Nie wstydź się, Krysiu, człowieka masz w sobie, nie gada.

I taką im mowę wygłosiłem, że prawie wszyscy płakali. Nie mówiąc dziewczyny, ale i niektórym chłopom oczy się porobiły, jakby za długo pod słońce patrzyli. Spłakała się Kryśką, spłakał się Wojtek. I w oknie się spłakali. Choć nic smutnego nie mówiłem. O szczęściu mówiłem. Że szczęścia trzeba szukać w sobie, a nie naokoło. Że nikt go człowiekowi nie da, jak sam sobie go nie da. Że szczęście jest nieraz bliziutko, może w tej ubogiej izbie, gdzie się całe życie żyje, a ludzie Bóg wie gdzie go szukają. Że niektórzy w sławie i bogactwie go szukają, ale na sławę i bogactwo nie każdego stać, a szczęście jest jak woda i każdemu chce się pić. Że nieraz jest go więcej w jednym dobrym słowie niż w całym długim życiu. Kryśki ojce się wyrzekli i wygnali ją z domu, Wojtek ojca nie miał, a matka już rok, jak pomarła. Że można być sławnym i bogatym, a nie być szczęśliwym.

I opowiedziałem im o jednym królu, który miał wszystkiego w bród, ale nigdy mu się nic nie śniło. Bał się przez to chodzić spać, bo kiedy położył się do łóżka, to jakby do trumny się położył. Choć łóżko było ze szczerego złota i pod puchową pierzyną spał, i tak samo poduszki miał pod głową puchowe. Sprowadzali mu największych doktorów, jacy tylko gdzie byli, wyczyniali nad nim najróżniejsze czary, dawali mu różne zioła pić, okładali go kwiatkami, woniami, muzyka mu bez przerwy grała i sześć gołych dziewczyn wokół niego tańczyło, a żeby mu się choć stokrotka na łące przyśniła. Nic. Każda noc królewska – dziura. Leżał krzyżem, w worku chodził i nawet zdjął głowy złotą koronę brylantami wysadzaną, a założył z tarniny. I bez przerwy się modlił, a do różnych już Bogów. Bo jedni mu radzili, żeby do tego, bo ten miłosierniejszy od innych i tak samo król, a tamtego znów wiara była wielkim snem, to mógłby mu coś użyczyć choć na jedną noc. Wznosił kościoły, przytułki, mył nogi ubogim i każdy mógł wejść do jego pałacu jak do swojej chałupy, a nikt nigdy z pustymi rękami nie wyszedł. W końcu na wiór wysechł i już brat jego szykował się po kryjomu, żeby go zastąpić, bo królestwo skurczyło się przez ten czas jak pięść i dalej się kurczyło. Bo jak chłop chłopu pole, tak jemu sąsiedzi to królestwo ze wszystkich stron podorywali, i nie tylko wiosną, jesienią, ale ciągle. I już coraz gorzej z nim było, a służba nawet podglądnęła, jak gadał sam z sobą, śmiał się, krzyczał, wygrażał sobie pięścią, tupał nogą. Myślał, czyby w przepaść się nie rzucić, bo jakież to życie, gdy się człowiekowi nic nie śni, choć królewskie. To jakby pół na pół tylko żył, bo w dzień żył, a na noc umierał. A jeszcze umieraj tak przez lata, gdy ten jeden raz ciężko umrzeć.

Aż dowiedział się o nieszczęściu królewskim jeden chłop. Nie wróż ani zielarz, tylko przygnał kozę na jarmark do miasta. Stawił się przed królewskim obliczem i rzekł:

– Najjaśniejszy królu, jest lekarstwo, żeby ci się śniło. Ty przeprowadź się do mojej chałupy, będą ci się moje sny śniły, a ja se pomieszkam w twoim pałacu bez snów.

Na koniec im powiedziałem, że z mężem czy żoną łatwiej szczęście znaleźć niż samemu, i pożyczyłem Kryśce syna.

Skąd mi się to wszystko wzięło, sam nie wiem, bo co ja właściwie wiedziałem o szczęściu, a dzisiaj jeszcze mniej wiem. Ale może szczęście to coś takiego, co się tylko do gadania nadaje, ale wiedzieć, nigdy nie będzie się wiedziało. W każdym razie widać nie najgorzej im poszło, bo mi wszyscy w gminie winszowali. A jakiś chłop, co przez okno od podwórka słuchał, a przyszedł po zapomogę do gminy, spytał mi się, czy znałem tego króla, i nie mógł się nadziwić:

– Oj, umiesz ty, synu, mówić, umiesz. Gdyby jeszcze dało się w to wszystko uwierzyć, coś mówił. Ale i posłuchać miło.

No, to byłem pewny, że i jej się musiało podobać. Ale znikła, jak tylko ślub się skończył. Spotkałem ją na drugi dzień dopiero, w korytarzu.

– O, biedny król – powiedziała, kiedy mnie zobaczyła. – Czy naprawdę tak nic mu się nie śniło?

Nie wiedziałem, drwi czy tak jej się powiedziało, bo nie miała co. Trochę mnie to zabolało, ale puściłem mimo uszów.

– Mam coś dla panny Małgorzaty – powiedziałem, bo postanowiłem skorzystać z okazji i dać jej pończochy.

– A co? – zaciekawiła się.

– A to niech panna Małgorzata wejdzie do mnie do pokoju. Weszła, jakby trochę podniecona z ciekawością. Wyciągnąłem te pończochy z biurka, a jeszcze je zapakowałem w kolorowy papier.

– I cóż to takiego?

– Pończochy. Nylonowe. Rozwinęła pakunek.

– O, jakie śliczne. Dziękuję. Ile jestem panu Szymkowi winna?

– Nic. To w prezencie dla panny Małgorzaty. Zmieszała się.

– Ależ, panie Szymku. Nie mogę tak. Proszę mi powiedzieć ile. Ja naprawdę. Nie, nie. W takim razie nie wezmę.

I nie wzięła.

Tak mnie to zezłościło, że po robocie poszedłem do sklepowej Kaśki i dałem jej te pończochy. Choć akurat jej jednej nie musiało się nic dawać. Wystarczyło, że się do niej przyszło, a wiedziała zawsze po co. Bo gdy czasem nie miał człowiek gdzie pójść, to szedł do niej. Czy nieraz poszedłby nie wiadomo gdzie, żeby jak najdalej od tego wszystkiego, to szedł do niej. Albo czy ci tak dopiekło, że nie chciało ci się nigdzie pójść, to do niej się jeszcze chciało. Czy nie miało się ni siły, ni ochoty, żeby pójść do innej, to poszło się do niej i to samo było. Bo z innymi trzeba się było nawystawać, naumizgiwać, naodprowadzać, naobiecywać, a nieraz i stracić. A do niej się poszło po paczkę papierosów czy zapałki, nachylił się człowiek nad ladą i szepnął:

– Zostań dzisiaj dłużej w sklepie, Kasiu. A- w niej serce od razu na wierzchu.

– To już weź se te papierosy czy te zapałki. I nie płać. Musiała cię znowu któraś z tych twoich zdzir rzucić. Wielkie mi urzędniczki. Jakby nie wiedziały, na co mają. A na to samo, co wszystkie. I tak robaki kiedyś zjedzą. A nie mydło, żeby się wymydliło. I czegóż to się tak, cholery, boją? Że im ksiądz rozgrzeszenia nie da? To niech nie mówią wszystkiego. Co nie powiedziane, to jakby nie było. A na twoim miejscu, Szymuś, znalazłabym se jakąś zwykłą dziewuchę. Nie musi być znów taka mądra, aby tylko stała murem za tobą. Tyś sam mądry, to i tak każda będzie przy tobie głupia. Co ci przyjdzie z urzędniczki? Nawet w gębę jej nie walniesz, boby ci pisku narobiła. Takie piszczą jak cholery. W kinie kiedyś widziałam. Nawet ją nie bardzo walnął. To ci tak piszczała, że aż se zatkałam uszy. I czegóż w tę i nazad tak piszczysz? Kładź się, bo chłop chce, i nie udawaj, że ty nie chcesz. Albo zacznie ci się latać i co zrobisz, uwiążesz? Siedzieć osiem godzin na dupie, to się dupa może wściec. A jak dupa się wścieknie, to gorzej niż głowa. Głowa, to najwyżej trzy po trzy się plecie. A dupa zawierucha. Oj, starzejesz się, Szymuś. Mój Boże. Choć dla mnie zawsze będziesz kawaler pierwsza klasa. Powiedz mi która, to jak przyjdzie do sklepu, nic cholerze nie sprzedam. Wynocha, ty zdziro! Jedź se kup do miasta! Wielka mi urzędniczka. Pierników by se kupiła. A gówno se kup!

Była jak opoka, choć zwykła sklepowa. A choć wydawała się nieraz głupia jak trzy ćwierci, to więcej rozumu miała niż sto mądrych. No i uda, tyłki, że dwie mogłyby się nimi obdzielić i miałyby co nosić. Rozebrała się, to nie poznałby, że sklepowa. Piersi to jakby ze cztery miała. Rozwalały się po niej od pachy do pachy, od szyi po brzuch niczym dynie na zagonie. I czy to na workach z solą, cukrem, kaszą, czy na podłodze, układała się jakby w rozesłanym łożu, bo nie lubiła byle jak.

– Czekaj no, niech się rozbiorę. Nie będę przecież mięła sukienki. – I rozbierała się jakby w noc poślubną. – Pogładź mnie po piersiach najpierw. Lubię, jak mnie ciarki kłują. I chcę, żebyśmy długo. Sklepu i tak już nie otworzę, to gdzie będziemy gonić. Było tyle godzin otwarte, mogli se przyjść kupić. Goni się, goni, a potem żałuje, że już. A ty przyjdziesz znów za miesiąc, dwa albo i nie przyjdziesz. Mówią, że zgrubiałam. I tam. Nieprawda. Co? Powiedz, zgrubiałam? – Ale czasem jakby coś ją napadało i ni stąd, ni zowąd pytała się: – Jest życie pozagrobowe, jak myślisz, Szymuś?

– Oj, ty Kaśka, Kaśka. Sklepowa i w takie bajdy wierzy. Jakby było, toby było, jak to tutaj jest.

– Mądryś ty, Szymuś. Wartyś dzisiaj. Hę! hę! hę! Tylko mi dziecka nie zrób, żebym potem nie musiała płakać przez ciebie. A zresztą jak chcesz. Och, ty, ty. Aleś, Jezuuu!

– Mam coś dla ciebie, Kasiu – powiedziałem. – Zamknij sklep.

– Zgłupiałeś?! – rzuciła się jak osa. – Dopiero ta pora! A patrz, ile jeszcze chleba mam do sprzedania. Prawie dwie półki. Sczerstwieje mi do jutra i co?

– Nie będzie innego, to i czerstwy kupią. Zamknij.

– Co cię tak przypiliło? Nie możesz do wieczora poczekać? Długo? Chcesz, żeby mnie jutro znów od kurew wyzywali. Przyleci ta jędza Karaska i będzie, ty kurwo, znowuś wczoraj zamknęła i nie miałam chłopu do kapusty chleba! Trza gdzie napisać, trza gdzie napisać, bo to już do Boga niepodobne! Kiedy tylko dupa ją zaświerzbi, zamyka, jakby nie było godzin wywieszonych. A piszta se! O, mam was tu. Przyjdź sama sprzedawać, czarownico. Postoisz dwie godziny na tych swoich giczołach, to i ciebie zaświerzbi. Powinna już dawno zdechnąć, pieprzona. A jej chłopa tak samo mam, o. Kapusty bez chleba nie chce zryć, a przyjdzie do sklepu i dałabyś co, Kasiu, i dałabyś co, Kasiu. Co wam dać, mówcie wreszcie! Co masz pod sukienką. O, kupcie se paczkę papierosów, wystarczy wam. Mało to się, myślisz, nasłucham? Nieraz to mi się wydaje, jakbym miała sukienkę aż dziurawą. A baby jeszcze gorsze od chłopów. Coś zgrubiałaś, Kaśka. A puściłam się i zgrubiałam, gówno wam do tego. Coście chcieli? Mówcie. Nie marudzić mi tu, tu nie poczekalnia ani kościół. Jeszcze ci potrafią powiedzieć, że się nie nadajesz na sklepową. A nie ma czego w sklepie, to tyś winna, bo w gazetach piszą, że wszystko jest. Gzisz się, zamiast jechać po towar. Octu żeby nie było? Tego żeby nie było? Tamtego żeby nie było? Nieraz to mi chce się złapać miotły i walić po łbach. A tu podaj każdemu, nasyp, zawiń. Albo będą wybierać i wybierać, a ty stój i patrz. To nie, tamto nie, a w środku aż cię skręca. Byłby sklep mój, tobym na zbitą mordę wywaliła i w chałupie se wybierać. A tu jeszcze poradź, Kaśka. Co byś poradziła? A czy to mi za radzenie płacą? I co tu jest do wybierania? Brać, co jest, bo i tego nie będzie. Chleb, to ten chce wypieczony, a temu szukaj nie wypieczonego. I przewracaj nieraz wszystkie bułki, bo przywiozą albo wszystek wypieczony, albo wszystek nie wypieczony. A nie miej wydać choćby pięciu groszy, to będzie ci dźwięda jedna z drugą stała i szpilę wbijała, masz już wydać, no jak, masz już wydać. Wydajże, bo dokąd będę stała! A co wam, zaprzeć chcę? Majątek mi pięć groszy. Ze swojego mam wam wydać? Bym tak chciała każdemu wydawać, tobym dawno z torbami poszła. A myślisz, że nie gadają, że i z tobą się gżę? Byś tak łatwo u mnie nie miał, tobyś dawno się ożenił. A tak przyjdziesz, zrobisz, co swoje, i na co ci się żenić. O, idź napij się jednego do gospody i ci zleci. Sprzedam chleb, to zamknę. Napijesz się jednego, to nawet lepszy jesteś. Hę! hę! hę! Nie tak gonisz.

– Nie złość się – powiedziałem. – Przyniosłem ci coś.

– Mnie? Ejże? O, to ci widać fest dopiekło. Albo mnie tak tylko kusisz.

– Nie kuszę. Masz tu. Pończochy nylonowe.

– Coś ty? – nie chciała uwierzyć. – O, Jezu! Jakie cuda!

– Przyjechała handlarka i kupiłem ci. Będziesz miała do kościoła. Rozwinęła te pończochy i zaczęła jakby wstążki przymierzać do włosów, ramion, tuląc je, głaskając.

– Do kościoła to niektóre już chodzą w takich – powiedziała. – I w kościele tłum, nie ma jak na nogi patrzeć. Tu, w sklepie, będę w nich chodziła. Niech cholerom gały na wierzch powyłażą. Będą się pytały, a skądże, Kaśka, masz takie pończochy? Od narzeczonego. To masz narzeczonego? A mam. I nie szkoda ci ich do sklepu? Co mi ma być szkoda. Podrą się, to mi nowe kupi. To bogaty musi być? A bogaty. Pobierzemy się, to nie będę już w sklepie sprzedawała. Najbogatsze nie chodzą na co dzień w takich, a ja będę chodziła. I niech szlag ich trafia.

– Tylko że kto za ladą zobaczy, co na nogach masz?

– Nie zobaczy? Alem głupia, no, nie pomyślałam, A to będę wychodzić drzwi zapierać za każdym, bo, cholery, mało kto za sobą zaprze. Jak dzień długi, tak drę się, zapierać i zapierać. Aż mnie gardło już boli. Albo muchy będę pędzić. Choć wiszą niby lepki, ale widać gównem smarowane. Co się która przylepi, to fruuu i już odlepiona. Chyba zamknę ci ten sklep. Wartyś. Ech, ty, ty, co ja bym dla ciebie nie zrobiła. Tylko co wywiesić? Przyjęcie towaru nie, bo się jutro z rana zlecą, co przywieźli? Niech będzie, poszłam do biura.

A koło tamtej przechodziłem znowu jak urzędnik koło urzędniczki… Dzień dobry. Dzień dobry. Nic więcej. Aż któregoś dnia wychodzę po robocie z gminy i widzę, idzie wolno przed siebie, a ociąga się, jakby na kogoś czekała. Miałem już ją ominąć, kiedy nagle przystanęła obracając się ku mnie.

– Czyżby pan był na mnie obrażony, panie Szymku? – spytała, a głosem jak jedwab mięciuchnym.

– Obrażony? Skądże. Na pannę Małgorzatę? – zaprzeczyłem trochę za gorliwie.

– Bo jakby mnie pan unikał. Przepraszam, że może przykrość panu wtedy sprawiłam. Ale tak mnie ten król jakoś rozśmieszył, że doprawdy.

– Nie ma o czym mówić. Zapomniałem już, – I odprowadziłem ją aż za mostek za wsią. A że w najbliższą niedzielę straż pożarna zabawę urządzała na polanie w lesie, to się jej spytałem, czyby ze mną nie poszła. W lesie, to i od Łanowa niedaleko. A przyszedłbym po nią i po zabawie, ma się rozumieć, bym ją odprowadził. Chętnie się zgodziła. Tylko żebym po nią nie przychodził, sama przyjdzie, a znajdziemy się na zabawie.

Znów nadzieja we mnie odżyła. Tancerz byłem pierwsza klasa i niejedną dziewczynę samym tańcem udało mi się zbałamucić. A już polki, oberka nikt tak nie tańczył w okolicy. Choć po wojnie pojawiło się wielu młodszych tancerzy na zabawach i umieli różne fokstroty i inne wygibusy, ale polki, oberka nikt tak. Tango, walczyk też mi nieźle szły. A najlepiej lubiłem „Na falach Dunaju”. Tylko że jak się chciało dojść z dziewczyną do porozumienia raz dwa, to najlepiej polka czy oberek się do tego nadawały. W tangu czy walczyku trza za dużo gadać. I wymyślaj, co nieprawda, jak wiadomo, co byś chciał. A nie będziesz nic gadał, to dziewczyna gotowa pomyśleć, żeś ciul.

Okazało się, że nie lubi ni polki, ni oberka, i tańczyliśmy same wolne. Za to jakby się trochę przytulała do mnie. Tylko że co z tego, kiedy jakaś dziwna siła nie dała mi ani ręką drgnąć na jej plecach. Miała nawet pod karkiem wycięcie w sukience i mogłem niby to przypadkiem spróbować ją pogładzić po tym listku gołej skóry, a może by się mocniej przytuliła, bo zawsze co przez skórę, to nie przez sukienkę. Ale moja ręka jak przylepiona leżała tam, na jej plecach, cały czas w jednym miejscu. A znów w tej ręce, co trzymałem jej dłoń, wydawało mi się, jakbym pisklę trzymał, i bałem się, żeby go nie zadusić.

Pomyślałem sobie, trzeba wypić, bo inaczej nic z tego. Parę razy krok z tego wszystkiego pomyliłem, a nigdy mi się to nie zdarzało. Co prawda, powiedziała mi, że nie przypuszczała, że tak dobrze tańczę. Też nieźle tańczyła. Ale co mi z tego, jak nie o to mi szło. Przyniosłem pół litra z bufetu i talerz kanapek. Liczyłem tak z pół ćwiartki, że ona wypije. Nie za dużo, nie za mało, w sam raz, jak znałem dziewczyny. Ja ćwiartkę i pół, to będziemy po równo. Ale okazało się, że i wódki nie pije.

– Choć pół kieliszeczka, panno Małgorzato – próbowałem ją namówić. – Dobrze pannie Małgosi zrobi. Co to za zabawa, jak się nie wypije? Tyle samo pójść wtedy na zabawę co i na nieszpory. Niech panna Małgosia popatrzy, wszyscy piją. I dziewczyny piją. Jedni piją ze zgryzoty, a drudzy na zdrowie, a prócz tego każdy jeszcze pije ze swojej przyczyny. Wódka ludzi trzyma. Ma człowiek większą chęć się bawić, a trzeba by umrzeć, miałby większą chęć umrzeć. Bo po wódce śmierć z zabawą jakby się schodziły. W partyzantce gdybym nie pił, nie wiem, czybym tańczył tu dzisiaj z Małgosią. A wypił sobie człowiek, to wchodził między kule jak między wikliny. Na trzeźwo nieraz by mu ręka od sumienia drgnęła. A wypił, to sumienie sobie, ręka sobie.

O, sweterka panna Małgosia nie wzięła, a wieczory już chłodne. Rozgrzałaby się panna Małgosia. I w głowie trochę szumku nie zaszkodzi. To nie żaden wstyd wypić kieliszek. Gorszy wstyd nie wypić. No, Małgosiu?

Ale zaparła się i nie. I od razu, że już musi do domu wracać, bo późno się robi, i jak chcę. to nie muszę jej odprowadzać, sama pójdzie. Nie, to nie, myślisz, że cię będę prosił. Ciekawe, czy Maślanka też cię musi prosić. Ale odprowadzić cię odprowadzę, wiem, co do mnie należy. Przechyliłem butelkę i wypiłem sam całe pół litra. A potem i butelkę, i kieliszki, i resztę kanapek wyrzuciłem w krzaki. Niby co tam dla mnie było pół litra. Zwykle litra się na łepek piło i dopiero po litrze dusza się robiła jak otwarta na oścież stodoła, jak źródlany strumień, że mogłeś całe swoje życie w garści ścisnąć.

Kiedyś nawet po litrze założyłem się o drugiego litra, że ogolę się i nie zatnę. U Kudły Wieka piliśmy. Załatwiłem Kudle zmniejszenie planowych, bo przy planowych już wtedy pracowałem. A nie było porządnego lusterka, tylko kawałek z czegoś odtłuczony. I tego kawałka nikt nie chciał mi potrzymać, bo wszystko pijane i bali się, żeby czasem ręki do nieszczęścia nie przyłożyć. Bełkotali, próbowali mnie odwodzić, a ja pociągnąłem brzytwę na pasku, gębę namydliłem i dawaj. Nie waryjuj, Szymek, po pół litra nikt się nie ogoli, a co po litrze, gębę se tylko poszkaradzisz, z brzytwą nie ma żartów. Z brzytwą, z kosą, z Panem Bogiem. Choć Pana Boga da się czasem przebłagać. Ale brzytwa, gdy ręka niepewna i oko zbełtane, to tylko góry. doły dla niej. a człowiek ma na gębie same góry. doły, że też gęba ludzka musi być tak naćkana. Nie wystarczyłoby to samo oko gdzieś pośrodku czoła, żeby patrzył nim, pił nim, jadł, gadał, smarkał i płakał, gdy potrzeba. A ty masz jeszcze dołek w brodzie i żuchwy ci wystają. Przynieśta już tego litra, niech się nie goli, lepiej wypić niż na krew patrzeć, krew tyko z wieprzka miło płynie, a z człowieka każdej kropli szkoda. Dwoiłem się sobie, czasem mało co się widziałem, a i brzytwa w tym lusterku, nie lusterku trzęsła się, jakby i ona się bała. Ale ogoliłem się i ani razu się nie zaciąłem. I dawać tu tego litra.

A wtedy te głupie pół litra tak mnie jakoś wzięło, że jakbym po górach, dołach szedł, a jeszcze ziemię ktoś pode mną naumyślnie huśtał. A raz ją widać mocniej huśnął, bo się zatoczyłem, że gdyby ona mnie nie podtrzymała, pewnie bym się zwalił.

– Upił się pan – powiedziała. – Niech pan mnie już dalej nie odprowadza.

– To tylko nogi, panno Małgosiu – powiedziałem. – Ale głowa jasna, o, jak ten księżyc nad nami.

A księżyc był jak krowie wymię, że gdyby tak pociągnąć go za cycki, polałyby się na nas strugi poświaty.

– Mógłbym nawet na kraj świata iść z panną Małgosią i nie zabłądzilibyśmy. I gdzie by panna Małgosia tylko chciała, bliżej, dalej, mnie tam wszystko jedno, mogę i do lasu, mogę do wieczności.

Potem zacząłem coś o partyzantce jej ględzić, że mam siedem ran w sobie. Ma się rozumieć, dawno zagojone. Ale czasem, tak jak dzisiaj, czuję, jakby krew z nich ciekła. Chciałaby, tobym mógł jej pokazać i o każdej opowiedzieć. Potem próbowałem liczyć, ilu Niemców zabiłem. Ale coś nie mogłem się ich więcej niż pięciu doliczyć. Zaciskałem ich sobie u lewej ręki na palcach, ale co doszedłem do piątego palca, urywali się jakby w studni. Aż mi się dziwne wydawało. Nastrzela-łem się, nastrzelałem i pięciu? Czyżby pozmartwychwstawali?

A prócz tego czułem, jak złość we mnie wzbiera, że idę i idę, i na darmo idę. A ona ani się słowem do mnie nie odezwie. I z tej.złości pewnie wyrwało mi się, że z Maślanką może, a ze mną nie. A co on lepszego ode mnie? Nawet w partyzantce ciul nie był, tylko świńmi handlował, a inni krew za niego przelewali. Skąd wiem? W gminie mówią, w gminie nic się nie ukryje. Zresztą ci, co mówią, to samo robią, to nie ma się co przejmować. Świętą chyba nie chce zostać? Bo i po co? Zestarzeje się i będzie żałować. I co to za przyjemność świętość? Że się wisi potem na obrazie w kościele czy że rozdają człowieka po kolędzie albo sprzedają na odpustach, albo że w kalendarzu jest się wypisanym. Ale to jakim świętym trzeba by na to być. I musiałoby się innego świętego wypchać, bo i tak po czterech, pięciu na jeden dzień przypada. A nie będzie dla najświętszych już niedługo miejsca. To nie opłaci się. Jeszcze nie wiadomo, czy to tylko tu człowiek nie uchodzi za świętego, a tam może się będzie w piekle smażył. Bo skąd my wiemy, co tam? No, panno Małgosiu, długo tak będziemy szli? Las się niezadługo skończy. Ale mogę iść dalej, jak chce dalej. A chce, to mogę się z nią ożenić. Bo mi dawno pora. Ludzie już gadają, ożeniłbyś się i ożeniłbyś się. Niech powie, czy zostałaby moją żoną. Szczęścia jej nie obiecuję, bo go we mnie nie ma. Ale jakoś będziemy żyli. Choćby jutro mogę się z nią ożenić. Ślub nam sam dam. I mowę taką nam wygłoszę, że jeszcze po śmierci będą nas wspominać. Na pogrzebie wójta Rożka, tego, co go zastrzelili, wygłosiłem mowę, to wszyscy płakali. A taki z powiatu przyjechał, to jąkał się, dukał i o Rożku nic, tylko cały czas o wrogach. Aż wstał Rożek z trumny i powiedział mu, spieprzaj. Wy mówcie, Pietruszka. I nie płakać mi tu, bo chcę słuchać. Taki już był, w gębie niewyparzony, ale dusza człowiek. A będzie chciała, to możemy się nawet w kościele ożenić. Nie wiem, czy Bóg jest. Ale jak jest dla niej, będzie dla mnie. Uszyłby mi krawiec garnitur, jej krawcowa sukienkę. No, panno Małgosiu?

Szła jak cień i cały czas milcząca. Nawet mi się wydawało, że to nie ona idzie, tylko las, a ja do lasu tak plotę, co mi ślina na język przyniesie. I może to z tej niepewności, czy to ona, czy nie, złapałem ją nagle wpół i szepnąłem:

– Małgosiu.

Strzeliła mnie w gębę, wyrwała mi się z pijanych objęć i zaczęła uciekać.

– Małgośka, nie uciekaj! Nic bym złego ci nie zrobił! Nie uciekaj! – zacząłem krzyczeć. I puściłem się za nią. Ale gnała jak sarna. A pode mną ziemia się rozhuśtała i zaczęła się w kółko kręcić. Nogi mi się poplątały. Niby za nią leciałem, a we wszystkie strony mnie ciągnęło. Raz i drugi o coś zawadziłem, aż mnie droga z siebie na bok wyrzuciła. Niech to jasny szlag!

– Małgośka! Stań! Zatrzymaj się! Już cię więcej nie dotknę! Myślałem, że i ty chcesz! Stań! – wydawało mi się, że nie tylko ja, ale cały las za nią woła, i księżyc nad lasem, i noc. – Małgośka!

Cień jej coraz bardziej się oddalał, rozmazywał, aż zniknęła mi zupełnie. Przystanąłem na chwilę, że może droga mi się w oczach uspokoi, to ją gdzieś tam dojrzę, zawołam, a wtedy musi stanąć. Czy może się tym uciekaniem zmacha albo ją strach obleci. Droga się od księżyca rozświetliła jak smuga, ale gorzej jeszcze pusta się zrobiła. Nie wiedziałem, iść czy nie iść. I ruszyłem dalej za nią. Ty głupi baranie, przywidziało ci się, że to Kaśka sklepowa. Tamtej możesz, o czym ci się zechce, pleść, jeszcze powie ci, żeś mądry. Aleś ty mądry, Szymuś. Gdybym choć świerć była taka mądra, już bym dawno swój sklep miała. I bym sprzedawała, co by mi się chciało. Chleba ani soli bym nie sprzedawała. Chleb niech same se pieką. A po sól do miasta.

– Małgośka! – zacząłem się znów drzeć po lesie. – Nie bój się mnie! Wytrzeźwiałem!

Wtem tuż z prawej strony usłyszałem, jakby jakieś drzewo płakało. Nie wiem, dąb czy buk to był. Wyciągnąłem nawet rękę i wtedy zobaczyłem ją, wtuloną w to drzewo.

– A, to ty – powiedziałem. – No, nie płacz. Nie ma o co. Nie spasowaliśmy do siebie, to wszystko. Chodź, odprowadzę cię do domu i pójdę sobie.

– Nie chcę, żebyś mnie odprowadzał! Nie chcę! – wyrzuciła poprzez łzy. – Myślałam, że choć ty inny jesteś. Myślałam, że tylko taki się wydajesz. Już ci prawie uwierzyłam. – I nagle oderwała się od tego drzewa i zaczęła uciekać.

Ale dalej jej nie goniłem. A leć, pindo, ani mi się śni cię gonić. Każda by tylko chciała, żeby człowiek był inny. A jaki ma być inny? I czy może być inny od siebie? Jest taki, jaki jest, i już musi taki być. I wróciłem na zabawę.

Dopiero teraz zacząłem się bawić. Kto się tylko napatoczył, wszystkim stawiałem, swoim, obcym, wrogom, znajomym. Chciał się kto napić czy nie chciał, ale musiał. Z Szymkiem się nie napijesz? Nawet orkiestrze na kolację pójść nie dałem, tylko przyniosłem im wódki, kanapek i graj-ta. I grali same polki, oberki, bo tak sobie zażyczyłem. Darli się niektórzy, że chcą tango, walczyka, bo już sił nie mieli. A ja nie, polka, oberek i oberek, polka. I orkiestra mnie słuchać, mata tu jeszcze pięć stów! Przyleciał wodzirej, że co się tak rządzę, czy to moja zabawa? To zerwałem mu z ramienia wstążki i sobie przypiąłem. I ja teraz wodzirej, a ty won! Bo jak nie, to szum zrobię, że nie będzie co zbierać. Ciesz się, że mi jest wesoło, bo nie daj, Panie Boże, jakby było mi smutno. Mógłbym zabawę pieprznąć w las, na łby.

Żadna panna już nie chciała ze mną tańczyć, że pomęczone, tchu im po tych polkach, oberkach brak. I co tak wciąż polki, oberki? Coś wolnego by zagrali. Polki, oberki już niemodne, a ja się uparłem, żeby polki, oberki. A to mam was gdzieś, siedźta i pietruszkę siejta, jak wam polki, oberki niemodne.

– Chodź, Ignaś. – Zacząłem ciągnąć Ignasia Magdziarza, który kiwał się pijany na pniu, jakby miał za chwilę się obsunąć. – Pokażemy tym zasrańcom, czy polki, oberki już niemodne. Ty będziesz panną, a ja kawalerem. Chodź. A znudzi ci się, to się pomieniamy, ja panną, a ty kawalerem. Tylko mi po palcach nie depcz i na przytup z raz mnie podrzuć. Zresztą możesz być nawet dwoma pannami czy dwoma kawalerami, mnie tam wszystko jedno. Jeden wyższy, drugi niższy, jeden gruby, drugi chudy, ryży, łysy, ślepy jeden, a kulawy drugi, pies mu mordę, Ignaś, lizał, mnie tam może wcale nie być, abyś tylko hulał ze mną. A będziesz chciał, to ożenię was. Co, nie mogę? Mogę chłopa z chłopem, babę z babą, psa z suką, wołu z osłem i kogo będę tylko chciał, nawet wszystkich ze wszystkimi. Muzykantów będę chciał, to ożenię skrzypka z harmonistą, klarnecistę z puzonistą, a bębnistę z bębnem, nie wierzysz? To napij się, boś za mało wypił, a tu trzeba wierzyć, Ignaś, trzeba wierzyć. Choćbyś nigdy nie widział, to uwierzyć musisz. Pijesz wódkę i nie uwierz, że pijesz, to jakbyś wcale nie pił. Drygają, drygają, a tu hulać trzeba na okrągło. Na okrągło świat się kręci, na okrągło się żyje, na okrągło się pije.

A ten tylko się kiwał i z płaczem powtarzał:

– Nie mogę, Szymuś, nie mogę. Ani panną już nie mogę być, ani kawalerem, tylko rzygać mi się chce. A hulać zapomniałem. O, dawne czasy, Szymuś, dawne czasy. Miłe były dawne czasy.

To machnąłem na niego i sam zacząłem hulać. Krzyczeli, nie rozpychaj się! Waryjat! Upił się jak świnia. A ja ręce w górę jak gałęzie jabłoni, jak dwa skrzydła orła i uhaha! Hej! Uhaha! Popychali mnie, szarpali, próbowali mnie siłą zepchnąć z desek. Ale jak się raz i drugi zamachnąłem tymi swoimi skrzydłami, to się dziura wokół mnie zrobiła szeroka na całą zabawę, a głęboka, że dna nie było widać. I tylko gdzieś po bokach piski, krzyki. A ja dalej hulałem.

Nie wiem nawet, kiedy pusto się zrobiło na polanie i orkiestra grać przestała. Ale co mi tam, miałem w sobie orkiestrę, skrzypki mi rżnęły gdzieś przy brodzie, harmonia zaciągała od boku do boku, bęben w brzuchu bił, puzon w uchu wył, a klarnet dzióbkiem z serca pił. Świt już przez las prześwitywał, rosa z nieba na ziemię opadła, pobudziły się ptaszki i powietrze od ich śpiewów aż drżało, a ja dalej hulałem, sam na całej polanie, sam na świecie, jakby na pobojowisku. Bo ze wszystkich ludzi tylko Ignaś Magdziarz leżał pijany przy tym swoim pniu, a tak wszędzie butelki po wódce, deski ze skrzynek, potłuczone kieliszki, talerze, papiery.

Dostało mi się potem za swoje od Maślanki w gminie, że niby gminę zhańbiłem. I pewnie przez to mnie przeniósł w niedługi czas potem ze ślubów na planowe dostawy. Ale najgorzej strażaki na mnie warli, bo zbierali na motopompę i mieli na zabawie zarobić, co im brakowało. A przeze mnie stracili, bo ludzi wystraszyłem i więcej niż połowa •wódki im została i kanapek z pół fury. Choć jak mogli stracić, kiedy wydałem całą pensję? A prócz tego rozniosło się, że się żenię. Jedna zabawa i już się żenię. Ech, ludzie, ludzie. To bym dotąd ze sto razy musiał się ożenić. A tu nawet się nie zaczęło, już się skończyło. Ale żenię się, to żenię, gadajta sobie. Będę się zapierał, to jeszcze gorzej będą gadać.

Inna sprawa, że jakby potulniejszy się trochę zrobiłem. Pokpiwali sobie ze mnie, a ja nic. I mało do innych pokojów zachodziłem, tylko siedziałem przeważnie u siebie. Zresztą nie chciałem jej spotkać, bo pewno jej opowiedzieli, co wyprawiałem na zabawie. A nie miałem zamiaru na nowo zaczynać. Trudno, nie udało się, niech każde idzie w swoją stronę. Dzień dobry. Dzień dobry. Nic więcej. Ale jakby coraz więcej gadali, że się żenię. I ten, i tamten, i kto mnie tylko spotkał. I że coś się zmieniłem, jakoś ludzi unikam, nie zajrzę, nie odwiedzę. A najgorzej dziewczyny, te to już jak żmije.

No, i co, lepsza taka po maturze niż po siedmiu klasach? Tak samo z przodu daje? Wolałeś zawsze szersze w tyłku. Widać ci się odmieniło. I co u niej za piersi, phi. Jakby dziecka jej wyssały. Bo chyba żeś się nie zakochał? Ty i zakochać! Chyba że jak pies w suce. Kto by ci tam zresztą wierzył. Tobie nawet jak dzień dobry mówisz, to nie wolno wierzyć, bo się dzień nieszczęściem może skończyć. Oszukaniec. A głupia dziewczyna i tyle. Jeszcze przyjdzie jej na ciebie płakać. Wydawałoby się, że po szkole, a też się daje jak pierwsza lepsza zwodzić. Mamisz ją tam pewnie pięknymi słówkami, a ona myśli, że się z nią ożenisz. Ożenisz się na jedną nockę, póki za inną nie polecisz. A choćby nawet, to co by za życie z tobą miała? Aniś ty gospodarz, ani urzędnik. Wsadzić, wyjąć, to jedno potrafisz. O, do tego toś ty dobry. Tak omotasz, że nie wiadomo kiedy, a już w środku jesteś. Aż gdzieś tam, gdzie ni gorzko, ni słodko. I ani cię stamtąd wypchnąć, ani wyrwać, bo się jak korzenie po ciele rozchodzisz. A potem zamartwiaj, się, dziewczyno, czy cię z bachorem w brzuchu nie zostawił. Czekasz, kiedy cię mdlić zacznie. Kiedy kiszonej kapusty, kwaśnych jabłek ci się zachce. Latasz do kościoła, żeby Bóg ci darował. I prosisz go o miesiączkę, jakbyś o szczęście prosiła. O, daj, Panie Boże, choć krwi kropelkę mnie nieszczęśliwej. Już nigdy, przenigdy. Ale ledwo ci minie, już byś go, drania, z powrotem w siebie brała. Bo strach tak łatwo daje się zapomnieć, a Bóg jeszcze łatwiej. Na te swoje siedem ran ją pewno wabisz, ty podlecu? A skończy się i tak w łóżku albo byle gdzie. Powinnam ci oczy wydrapać. Ale niech ci ona wydrapie. Ja się dosyć napłakałam. Oj, głupia, głupia.

Doniosło się też do ojca i matki, że się żenię, i wyglądało, jakbym krył się z tym przed nimi. Widziałem, że jakoś dziwnie popatrują na mnie. Ale myślałem, że przez to, że wracam prosto z gminy po robocie do domu, nie piję i w pole chętnie pojadę. I może ze strachem wyczekują, czy długo to potrwa.

Aż któregoś dnia siedzę przy stole, jem kapuśniak, miałem w pole jechać orać, gdy nagle matka odzywa się z łóżka, że ludzie gadają, że się żenię. A choć ukrywam przed nimi, to tak się cieszy, tak się cieszy. Bóg ją widać nareszcie wysłuchał. I co to za panna? Czy z gospodarskiego rodu? Czy dobry z niej człowiek? I kiedy mamy zamiar się pobrać, bo chciałaby dożyć, żeby się na tamtym świecie chociaż nie zamartwiać o -mnie. I że będzie odtąd za nas oboje się modliła jak za swoje dzieci. I że ten medalik złoty, co go ma na sobie, dla niej będzie. I że śmierć wydaje jej się teraz, jakby zasnąć tylko miała, a bez żalu będzie umierać. No, to ja miałem powiedzieć, że to wszystko nieprawda. Powiedziałem:

– Jeszcze nie tak prędko. Musi trochę potrwać.

– To przyprowadź ją kiedy, żebym ją poznała. Może wstać bym jakoś dała radę, tobym obieliła.

To ojciec już nie pytał się o nią, tylko ile mórg mają? Tak mnie tym zezłościł, że w pierwszej chwili chciałem mu powiedzieć, że nic, że do ludzi się wynajmują robić, a mieszkają kątem tam u kogoś. Ale tak był napalony na te morgi, że mu powiedziałem:

– Czterdzieści.

– Czterdzieści? – Aż przybladł. – Ho! ho! To bogacze.

– Bogacze – potwierdziłem.

– I chcą cię?

– Czemu mieliby nie chcieć? Czy to wasz syn niewart?

– Ano, nikt ci nie mówi, żeś niewart. Tylko że bogacze do bogaczy zawsze ciągną, a biednymi pomiatają. Bugaje? Bugaje? Ano, słyszało się. Ale że czterdzieści mórg, nawet żem nie wiedział. Musieli dokupić. I wiela ich na to jest?

– Niby na co?

– Na te morgi.

– Sama jedna.

– To jedynaczka?

– Nie, jest jeszcze brat, tylko chory na suchoty.

– Iii, jak na suchoty, to już nic z niego nie będzie. A parobka chociaż mają?

– Na co im parobek? Maszyny mają.

– Ano, dzisiaj gdyby nawet chciał, to skąd weźmie parobka. Popochodzili, choroby, do fabryk, do miast, na urzędy. Pójdziesz, to dwa razy dwa nie potrafi zliczyć, a urzędnik. A dawniej sami się prosili do wynajęcia. Choćby do koszenia na dzień, dwa, to nie najmiesz nikogo. I nie wiedzą, ile już za dniówkę brać. I każdy z jedzeniem. A nie zje ci klusków czy kaszy, tylko mięsa mu daj, mięsa. To pewnie, że maszyny lepsze. A krów wiela mają?

– Pięć czy sześć. Nie zachodziłem do chlewa. Pomyśleliby jeszcze, że na majątek lecę.

– Prawda. Ale lepiej z góry wszystko wiedzieć. A na tyle ziemi mógłbyś z dziesięć chować. I nie chowaj czarno-białych, niby więcej mleka dają, ale woda. Czerwone chowaj. Krówki mniejsze, to i zeżreć, nie zeżrą tyle, a mleko pół na pół ze śmietaną. I byka dobrze, żebyś miał. O, na byku można ładny grosz zbić. Maziarski miał przed wojną byka, to brał pięć złotych od pokrycia albo cztery dni odrobku. Zawiązało się czy nie. I byk jak jest w gospodarstwie, to wiadomo, żeś bogacz. Biedny byka nie trzyma. Świń tak samo chowaj dużo. Na świniach najprędzej grosz zrobisz. Tylko maciorę swoją musisz mieć. Prosięta teraz drogie. Zresztą po co ci na jarmark jeździć i kupować. Czasu tylko namitrężysz. I swoje najpewniejsze. Kupisz jakieś gady i nie będą ci rosły. Wiadomo, co to się kupuje? Niby na oko prosięta, a potem wychodzi, że diabły. Zamiast rosnąć, to się kurczą. I patrz, żeby ci do chlewa ktoś zarazy nie przyplątał. Nikogo obcego nie wpuszczaj. Nigdy nie wiadomo, kto jest co. Choćby sąsiad, to czy to wiadomo? Może mu z oczów dobrze patrzeć, a skąd możesz wiedzieć, czy ci śmierci nie przynosi. Śmierć i w dobrych oczach można przynieść, i na rękach, na butach, a nawet z kieszeni wytrząsnąć razem z paprochami. A niech jedna świnia padnie, ile to nieszczęścia. A co dopiero, jakby pomór na wszystkie przyszedł. Ktoś ci powie, o, jakie to masz ładne świnie. A będzie z zazdrości, to żebyś nie wiem potem, ile zryć walił, będą wciąż jak koty. Bo ci będą zazdrościć, jakże by inaczej. Bogatemu zawsze się zazdrości. Ludzie dzielą się na tych, co im się zazdrości i co im zazdroszczą. Z zazdrości Kain zabił Abla, a Wojtek Denderys przed wojną, pamiętasz, podpalił swojego szwagra. Bo z zazdrości wszystko zło jest na tym świecie. Rząd rządowi zazdrości, król królowi, generały generałom i tak idzie w dół aż do człowieka. A rozejrzeć się po świecie, to i góra górze zazdrości, rzeka rzece, mniejsza większej, czy nawet jabłko jabłku na jabłonce. A mieliby tobie nie zazdrościć. I nie miej nawet ludziom za złe. Komuś musi się zazdrościć. Pszczoły też powinieneś mieć, bo z pszczół miód. A masz miód, to masz wszystko. Mówi się, mlekiem i miodem płynąca. I między drzewami jak tak ule stoją, to i sad weselszy. Chce się częściej zajść, niż gdyby same tylko drzewa stały. Nieraz do ludzi nie będzie ci się chciało pójść, a do pszczół pójdziesz. Z pszczołami i pogadać można, i posłuchać ich. Tylko śliwek nie sadź. Obrodzą, jak to nieraz śliwki, i kto ci będzie zbierał? Będą spadać i sad ci cały zapaprają. Sam nie zbierzesz, choćby i we dwoje z nią. Jeszcze jak mówisz, że urzędniczka, to gdzie się będzie w śliwkach paprać. Rwie się i rwie, a tu nie ubywa. Sadź tylko jabłonki. Najwyżej dwie, trzy gruszki, żeby było dla siebie. Czy ksiądz cię czasem odwiedzi, to go poczęstujesz. Księża lubią gruszki. Czy tak pójść, popatrzeć między liśćmi, czy się któraś już nie zażółciła. Miło taką pierwszą zerwać i przynieść czy dziecku, czy kobiecie. Masz, zjedz, już dojrzała. Owsa nie siej. Chyba że dla koni. Bo z parę koni musisz mieć. Maszyny swoją drogą, konie swoją. Na czterdziestu morgach jedno drugiemu nie zawadzi. A co byłbyś za gospodarz, jakbyś z pary koni nie miał. Pójść choćby do chlewa popatrzeć. Pot i gnój aż w nosie wierci, jakby coś tak kwitło.

Koń zarży, to go klepniesz i od razu lżej się robi. Nie ze wszystkim musi się do Boga zaraz. No, i bryczkę chyba będziesz miał? To musisz mieć i konie. Do kościoła w niedzielę to na tylu morgach nie będziesz szedł piechotą. Czy na chrzciny, na wesele cię zaproszą. O, będą cię prosić. Raz twoją za chrzestną, raz ciebie za chrzestnego. A w bryczce nie da się bez pary koni. W wozie można jednym, wóz to wóz. Ale bryczka to i bryczka, i koni para, i dopiero bryczka. I dobrane muszą być. Bo nie zawsze dwa konie to para. Para to jak dwa kasztany albo dwa deresze. A najlepiej jeden kary, drugi siwy. O, kary z siwym, to dopiero para. Jakby ślubna. Siwy jakby panna młoda, a kary pan młody. Albo jakby dzień z nocą szły przy jednym dyszlu. Tylko im ogonów czasem nie podcinaj, niech rosną do ziemi. I grzywy im zostaw. Koń bez grzywy to jak rekrut. I w grzywie cała siła koni. I szleje nie zapomnij im sprawić, a jakby tak jeszcze nabijane guzami! I bat by jakiś giętki ci się przydał. No, i gminę chyba rzucisz? Po co ci być urzędnikiem, jak będziesz bogaczem.

– A dajże mu już spokój! – matka już nie wytrzymała. – Jeszcze się nie ożenił. Będzie sam wiedział, co ma robić. Nie pij tylko, synu. I być dobry dla niej.

Ojcu głupio się zrobiło, spuścił głowę i tak siedział, ni to nad czymś myśląc, ni to w ziemię patrząc.

– To trza może psu jeść zanieść? – powiedział po chwili.

– Dawno jadł?! – obruszyła się znów matka.

Wtedy sięgnął po machorkę do kieszeni i zaczął sobie zwijać skręta, a gdy go oślinił, rzekł:

– Przecież nic nie chcę od niego. Radzę mu tylko. Nigdy go ziemia nie ciągnęła, a tu czterdzieści mórg na niego spadnie. Czterdzieści mórg, ty wiesz, co to jest? To jakby wziął Sochę, Maszczyka, Derenia, Sobieraja i nas i w jedno złączył. Pięć. gospodarek. A gospodarz na to jeden. I kto mu doradzi? Ale bo to cię usłucha? Zrobi, jak się jemu będzie chciało. Wie lepiej niż ojciec i matka. Ty mu tak, on ci tak. Ty chcesz jak najlepiej, a on i tak to w tyłku ma. Albo weźmie jeszcze wszystko puści w trąbę i hulaj dusza. Bo co ziemia dla niego. Od maleńka był nieusłuchany. A zresztą niech robi, jak chce. My i tak umrzemy – rozzłościł się, jakbym się z nim kłócił.

A przecież słowa się nie odezwałem. Siedziałem i słuchałem, co mi radził. I nawet żałowałem, że mu powiedziałem tyle tych mórg. Skąd mi aż tyle do głowy przyszło? Nikt u nas we wsi nawet tyle nie miał. Trzeba było powiedzieć dziesięć czy dwanaście góra i już nie dodawać tego brata na suchoty. Albo niechby i brat był, tylko może kaleka i trzeba byłoby go wziąć na dożywocie. Matka i tak by powiedziała to, co powiedziała, a on by najwyżej powiedział:

– To tyle samo Wrony mają. I też cię chcą. I byłoby na miejscu. Nie musiałbyś się aż do Łanowa wyprowadzać. Gdzie człowiek się urodził, tam powinien umrzeć. Bo nigdzie już się tak nie przyzwyczai. I Jagna ich robotna dziewucha. I pewnie jej krowę dadzą, bo dwie mają.

Myślałem, że może nie uwierzy, bo aż tyle mórg.

– Tyle mórg – powie – to by było słychać w okolicy. Winiarski w Boleszycach ma trzydzieści, to go wszyscy znają. I ławnikiem był przed wojną. I ksiądz, dziedzic bywali u niego. I mowy na dożynkach to zawsze Winiarski. Syna na doktora wyuczył, córkę na nauczycielkę. Gdzie by tam cię chcieli, jakby tyle mórg mieli. A z pijaństwa ci się już zwiduje. Pij, pij, to skończysz jak Pietrek Jamrozki. Matkę od kurew wyzywa, kiedy mu na wódkę nie chce dać. A ręce mu się trzęsą jak liście na wietrze. Ksiądz go ciągle z ambony wypomina. I co go odwiezą, to znów przywiezą, i znów pije.

Ale może nie tyle mnie uwierzył, co samemu sobie. I kiedy mi się pytał, ile mórg mają, chciał tylko, żebym mu przytaknął. I przytaknąłem mu, że czterdzieści, niech ma, jak tyle chce, niech się wreszcie nażre tej ziemi, niech mu się raz od niej w głowie zakręci, bo aż mnie poniosło. Chciałem mu dokuczyć, a wyszło, jakby go Bóg nareszcie wysłuchał.

Ale musiało w końcu dojść do niego, że to wszystko nieprawda, bo odtamtąd ani razu już do tych mórg nie wrócił. Ani czy się żenię, nigdy mnie nie spytał. Ani czy chodzimy dalej z sobą. Zresztą zaczęło mu się w głowie jakby mieszać, a po śmierci matki zamilkł prawie i czasem tylko coś tam się odezwał. Nawet pole go nie obchodziło, to miałby mój ożenek? Kiedyś tylko, już w gminie wtedy nie robiłem, przyjechałem do koszenia i siedziałem zmachany na ławie, gdy nagle mi się spytał:

– To już żniwa?

– Ano, żniwa.

– A dzieci ci już pomagają? Przyprowadziłbyś ich kiedy. Zapomniałem, że to moje wnuki.

I tak samo jak wtedy musiałem mu przytaknąć:

– Przyprowadzę.

VI. PŁACZ

Już mi się ludzie wciąż pytają, kiedyż wreszcie skończysz ten grób? Albobyś choć papą nakrył, niech się woda nie leje. Ano skończyłbym, dawno bym już skończył, gdybym tylko sam grób miał na głowie. A tu, jakby było mało wszystkiego, jeszcze świnia mi padła. Podchodziła już do swojej wagi, miałaby ze sto pięćdziesiąt, sto sześćdziesiąt kilo. Liczyłem, sprzeda się, tobym tego grobu znów trochę podgonił. Mury już od dawna stały, na kwatery nawet było podzielone, tylko sklepienie położyć i w razie czego i w takim surowym można by już chować.

Chmiel cierpliwie czekał, kiedy znów zaczniemy, choć przygarbił się, postarzał. Raz tylko Chmielową przysłał, że go niby coraz gorzej w sobie pobolewa, no i jak z tym grobem, bo chciałby skończyć, co już zaczął. A spotkałem go czasem na wsi, to tyle co odkiwnął mi głową i szedł dalej czy najwyżej mi się spytał, to kiedy? Ale jakby wcale nie o grób mój mu chodziło, tylko tak w ogóle. I byle czym się dawał zbyć, to czy tamto, Chmielu, a przeważnie aż świnię uchowam. Wiadomo, grosz na świni najprędszy do zrobienia. Nie trafić tylko na jaką gangrenę, to te osiem miesięcy i hajda na skup. Ano, chowaj, chowaj, byle prędko, bo możesz nie zdążyć. Tylko że co się uchowało, to zawsze pilniejsze sprawy wypadały, to podatek, to poszwy na pierzyny, ubranie na zimę dla Michała, coś tam, albo węgiel trza było wykupić, a grób może jeszcze poczekać, nikt, na szczęście, nie umiera. Nie chowałem zresztą wiele, jedną, dwie, jak mnie naleciało. Bo żeby chować świnie, musi być kobieta w domu, sam chłop nie poradzi. Choć czasem myślałem, żeby wziąć pożyczkę, wybudować chlewnię na jakieś sto sztuk i zacząć na pieniądze chować, jak niektórzy u nas. Nie świnie, to co innego, ale wszystko tylko na pieniądze. Taki Ciamciaga trzech do trzech nie potrafi zliczyć, a za owce się wziął. Nikt dotąd we wsi owiec nie chował. Były kiedyś owce, ale we dworze przed wojną. I strzyc się nawet nauczył. Choć za pierwszym razem pokaleczył tak stworzenia, że jakby od wilków chodziły pokąsane. Ale teraz strzyże, baba jego przędzie, córki swetry robią i wszyscy w swetrach od Ciamciagi chodzą. Albo Franek Kukła, założył sad i jabłka tonami sprzedaje. Jabłoń w jabłoń stoją w rzędach jakby krowy w takiej wielkiej oborze. I do tego ten rząd taka odmiana, ten taka. Ani się żadna nie wychyli z tego rzędu, ani nie przerośnie jedna drugiej. I czyściutkie, jakby je zgrzebłem co dzień czesał. Chyba nawet gałęzi na każdej po tyle samo, bo co było więcej, widać, że poprzecinane. I na każdej jakby same jabłka tylko rosły, bez liści, bez gałęzi, bez pnia i nawet bez ziemi. Tylko że jakoś tak cichutko w tym sadzie, ani pszczoła nie zabrzęczy, ptak nie zaświergocze, tylko jabłonie, jabłonie, jabłonie. Powiedziałem mu kiedyś:

– Ano, sad masz. Ale jakiś smutny. Zaśmiał się:

– Hę! hę! hę! A na co mi wesoły? Aby pieniądze mi dawał.

I może tak powinno być. Nieraz nawet się widziałem, jak wchodzę do tej chlewni na jakieś sto sztuk, a tam aż biało od świń i tylko brzuchy nażarte falują. I to wszystko moje. Ale prędko mi to przechodziło, bo na co mi aż tyle pieniędzy. Nic budować nie zamierzam. Zostawiać nie mam komu. To ta jedna, dwie wystarczy. Koło świń trzeba chodzić. Sobie może człowiek i nie ugotować. Zje kawałek chleba z mlekiem czy z boczkiem, ale świni musi i dwa razy na dzień. Może nawet bym tej jednej, dwóch nie chował, ale oprosiła się maciora komuś we wsi, weźmiesz? Weź. Żarte takie, będą dobrze się chowały. Czy na jarmark się pojechało, a z jarmarku wracać z pustym wozem jakoś nijak, niech to prosię choć wraca z człowiekiem.

Raz mnie tak Felek Midura namówił i nawet pieniędzy od razu nie chciał, tylko kiedy będę miał. Albo jakoś się inaczej policzymy. Dam mu konia wiosną do orania, bo za ciężko mu w pojedynkę na tej swojej górce. Czy w sianie zimą sobie odbierze, mam łąkę, a on swoją sprzedał. A nie w sianie, to w kartoflach. O, weź, weź, ryjki mają króciuteńkie, uszy nieduziutkie, będą dobrze zryć, już teraz ich trudno odegnać od cycków. I wziąłem.

Ale jakaś taka gangrena się okazało, zryć żarło za dwa prosięta, tylko nic nie przybywało. Cały rok toto pasłem i wciąż nie większe było»od kota. A z takim najgorzej, bo i zabić żal, i chować dalej szkoda. Zresztą co tu zabić, na ręce można to było wziąć jak dziecko, to za co zabić? I przez ten rok przyzwyczaił się człowiek do niego. Kwiczek go nazwałem. Jakoś tak mi przyszło. Wciąż się mu mówiło, nie kwicz, nie kwicz, no i Kwiczek. Zresztą jakby mi zaczęło brakować, że się nijak nie nazywa, a przecież nie będę mu za każdym razem tylko mówił, masz, żryj, skoro i tak to żarcie na nic. Jeszcze żebym miał ich więcej, to nie muszą się nazywać. Ale jedno, i to jak ten palec Boży między koniem a krowami, musi się nazywać. Nieraz siadłem sobie w chlewie i patrzyłem, jak żre. I żebym nie wiem jak był zły, że nie rośnie, to mu odpuszczałem, bo na samo to, że tak zdrowo żre, miło było popatrzeć. Choć kiedyś się tak wściekłem, że złapałem od koryta, wziąłem na ręce i zaniosłem Midurze.

– Masz, cholero, weź se z powrotem tę gangrenę. Wiedziałeś, za co nie chcesz pieniędzy. Swoje żeś już posprzedawał, a to popatrz.

Ale rano na drugi dzień wychodzę przed próg, a mój Kwiczek, widzę, lata po obejściu i za żarciem niucha. Aż mi koło serca miękko się zrobiło.

– Kwiczek! – zawołałem, a to w dyrdy do mnie. Zastanowiło mnie to. Bo niby prosię, a też się potrafi przywiązać do człowieka, musi jakiś rozum w tym być. Choć mogło być i tak, że mi Midura podrzucił nocą na obejście, że się niby tak do mnie przywiązało. Ale już mu drugi raz nie zanosiłem. Znów przyjdzie, podrzuci? Na szczęście nie myślałem nigdy, na co je przeznaczę, gdybym się świni z niego kiedyś dochował, to i zawód nie taki wielki.

Bo ta, co mi padła, od prosięcia była przeznaczona na sklepienie. Jak tylko przywiozłem z jarmarku, wpuściłem do chlewa, dałem zryć w korytku i rzekłem:

– Żryj i rośnij, będziesz na sklepienie.

I za każdym razem kiedy tylko zryć jej zanosiłem, powtarzałem sobie, że na sklepienie, żeby na coś pilniejszego znów mi się nie odmieniło. A jakby rozumiała, bo prawie w oczach rosła. Inna sprawa, że nie żałowałem ni kartofli, ni osypki. Serwatka to już tylko dla niej była. A zabrakło serwatki, to i mleka dolałem. I czasem pokrzyw poszedłem naciąłem, żeby jeszcze więcej ją rozepchać.

Nie minęło nawet osiem miesięcy i już można ją było na skup pędzić. Ale postanowiłem, że jeszcze potrzymam, żre jak diabeł, to każdy dzień zysk, każde kilo złotówki. Zresztą świnia musi mieć te swoje sto pięćdziesiąt, sto sześćdziesiąt, matka zawsze do takich chowała, wtedy jest dopiero świnia. I po zabiciu mniej odejdzie, a z nie dochowanej nieraz jedna trzecia. Czy choćby na skup zapędzić taką świnię, to każdy chce odgadnąć, ile może ważyć, każdy ją po grzbiecie maca, jaką może mieć słoninę, i nieraz nawet chłopy się pokłócą, bo ten, że na trzy palce, a tamten na cztery, aż w człowieku dusza rośnie, że taką uchował.

Niewiele już jej brakowało. Nawet sam Chmielą w spółdzielni kiedyś zaczepiłem:

– Już niedługo, Chmielu. Za dwa, trzy tygodnie gonię świnię na skup i ruszamy ze sklepieniem.

– No, to goń, tylko żebyś zdążył.

Aż tu zachodzę któregoś dnia do chlewa i widzę, z koryta mało co wyżarte. a moja świnia leży jakby senna. Szturchnąłem ją nogą, no, wstawaj. Wstała, ale jakaś niemrawa. Złapałem ją za ogon. a ta ani się szarpnie, ani zakwiczy. Podciągnąłem koryto, wsadziłem jej ryj i żryj. Ale jakby tego ryja nie miała siły otworzyć. Myślę sobie, może szczura zjadła. Po szczurze tak świnia nieraz żryć nie może. Tylko że po szczurze pić by jej się chciało, szczur piecze jak ogień. A tu przyniosłem jej serwatki, to nawet nie spojrzała. Poleciałem po weterynarza, ale kiedy przyszedł, zdążył tyle pomóc, że kazał ją dorżnąć i do dołu zakopać.

A na drugi dzień przyszli i cały chlew mi czymś śmierdzącym spryskali. Musiałem krowy, cielę, konia do stodoły przeprowadzić. Bo weszło się, to łzy same z oczu ciurkiem się lały. Nawet kury, tyle co koło chlewa się kręciły, a też się popłakały. A pies to myślałem, że się wścieknie. Kichał, wiukał, piana z pyska mu leciała i łasił się do moich nóg, aż nie mogłem się odczepić. Zacznij szczekać, to ci przejdzie, powiedziałem, jakbyś na złodzieja szczekał, no, szczekaj.

Miałem nawet już szynę na to sklepienie załatwioną, pójść tylko dać w łapę i zajeżdżać wozem. Bo takiej szyny, wiadomo, zwyczajnie nie kupi, trzeba na okazję trafić. A okazja nigdy sama na człowieka nie czeka, tylko człowiek musi na nią. Potrzebne mi były trzy kawałki, po jakie trzy metry. Co się nachodziłem, napytałem, wszystko nadaremno. Aż tu idę raz koło torów i widzę, wymieniają stare szyny na nowe. Zagadnąłem robotników, czy już tamte tak zjechane, że się nie nadają, czy może zmieniają kolej? Nie zmieniają, tylko pospieszny będzie tędy chodził. A co z tymi starymi? Pójdą na szmelc. To bym kupił taką jedną, bo mi na sklepienie do grobu potrzebna. Pocięłoby się ją na trzy kawałki, jeszcze by zostało. Nic nie wiedzą, trza by iść do naczelnika stacji. Poszedłem do naczelnika, dobry przecież znajomy, i mówię:

– Sprzedalibyście mi. Władysławie, taką jedną szynę, co zmieniają, na grób mi potrzebna. Słyszałem, że pospieszny będzie chodził. Może być najgorzej zjechana.

Nie może. Czemuż to, przecież i tak na szmelc pójdzie, mówili robotnicy, a zapłacę, ile będzie trzeba. Nie może, bo państwowe, a państwowe nie jest do sprzedania. Gdyby było jego. mógłby mi za darmo dać. Ale na kolei wszystko jest państwowe. O. nawet ta czerwona czapka, co ją ma na głowie, nie jego, tylko też państwowa.

– No, to co mam zrobić? Sklepienie bez szyn się nie utrzyma. Doradź. Władysławie!

– Poczekaj, niech ten towarowy przeleci. Na grób, mówisz?

– Na grób. Mury mam już dawno postawione, na kwatery podzielone, tylko sklepienie mi zostało.

Zdjął tę czerwoną czapkę z głowy, podrapał się za uchem.

– Ano, każdy musi kiedyś umrzeć, nie ma rady. To i leżeć gdzieś musi. Weź pogadaj z którymś ze zwrotniczych, dasz mu w łapę, przymknie oczy, a ty nocą podjedziesz i weźmiesz. Tylko nie ja ci radziłem, pamiętaj.

I tak prawie ze wszystkim. Nic nie chciało łatwo przyjść. Dół mi trzeba było wykopać, żeby Chmiel mógł wejść z budową, trzy na trzy szeroki, na półtora głęboki, i też parę miesięcy zmitrężyłem. Kiedyś bym się nikogo nie prosił, tylko sam bym sobie wykopał. Ale jak na takich nogach i z laskami, i dopiero ze szpitala co wróciłem. Trzeba było kogoś nająć. I nająłem tego oszukańca Pocztowca, bo nie tak łatwo kogoś porządnego nająć. Kurtyka się nazywa, ale wołają Pocztowiec. Z siostrą, starą panną, mieszka, ziemi mają ze dwie morgi, to siostra obrabia, a ten od rana do wieczora po wsi się włóczy, tu zarobi, tam ukradnie albo ktoś mu postawi i bez przerwy pijany. A jak nawet nie pijany, to udaje, że pijany. I tak to potrafi udać, że kto go nie zna, nie poznałby wcale, że nie pijany. Ale widać lepiej mu tak żyć niż na trzeźwo. Albo może nie potrafi być już niepijany. Wszyscy się przyzwyczaili do niego, że ciągle pijany, toby nie był ten sam, gdyby chciał być trzeźwy. Bo co tam jakiś Jasiek na dwóch morgach do połowy z siostrą. A tak i chłopy się z niego pośmieją, i baby się naużalają, i dzieciska, kiedy go zobaczą, lecą za nim. Pocztowiec! Pocztowiec! Pocztowiec!

Spotkałem go z samego rana pod kapliczką. W pole po kartofle jechałem. Stał z rękami w kieszeniach. Oczy mrużył przed słonkiem, jakby już był pijany albo tak tylko na wabia, że mu ktoś postawi.

– Prrry – zatrzymałem konia. – Może byś mi dół na grób wykopał, Jasiu?

Spojrzał, puścił oko do mnie, oho, ćwiartkę zwietrzył.

– Co, umierać chcesz?

– Ano, kiedyś trzeba będzie.

– To wykopią ci, jak umrzesz, co się martwisz zawczasu.

– Murowany chcę stawiać, to trzeba zawczasu.

– A w murowanym, myślisz, że nie zgnijesz? Zgnijesz, zgnijesz.

– No jak, wykopiesz?

– Mogę ci wykopać, i na grób, i na kartofle, i jakbyś wapno chciał lasować. Mnie tam wszystko jedno, dół to dół. Ćwiartkę tylko postaw.

– Postawię i jeszcze zapłacę.

– Ale teraz postaw. Z rana się najgorzej pić chce.

Dałem mu na tę ćwiartkę i umówiliśmy się, że jutro pójdziemy na cmentarz i pokażę mu, gdzie ma kopać. Ale minęło jutro, minęło pojutrze i jeszcze trzy dni i nie zjawił się. To wybrałem się na wieś go szukać. Zaszedłem do siostry, jest Jasiu? Z rana był, ale gdzieś poszedł. Może jest w gospodzie? Poszedłem do gospody. Ano, był, ale wypił tylko piwo, nikt mu nie chciał postawić, i poszedł. Mówił, że ma jabłka u Boduły zrywać, może tam go szukaj. Kuśtykam do Boduły. Ano, zrywał, ale w zeszłym tygodniu, i nazrywał się, co kot napłakał, zerwał koszyk i daj mu na ćwiartkę.

Wreszcie go spotkałem, szedł drogą z naprzeciwka, ale jak mnie tylko zobaczył, zaczął się od razu taczać, że niby pijany.

– Ty jasna cholero, miałeś jutro przyjść! Jeszcze mi tu pijanego udawaj!

– Przyjdzie się, co się drzesz? Jutro nie minęło. – I łyp do mnie niby to pijanym okiem.

– Bo jak cię tą laską! Bierz zaraz łopatę i idziemy!

Nawet nie próbował się opierać i taczać się przestał. Dałem mu łopatę, poszliśmy. Pokazałem mu miejsce, wyznaczyłem, skąd dokąd i na ile głęboko.

– Iii, tam taki dół. Myślałem, że trzy razy większy chcesz. Będziesz miał do wieczora wykopane. Tylko naszykuj tę ćwiartkę i ze dwa kiszone ogórki.

I jeszcze przy mnie zdjął kurtkę, podwinął rękawy u koszuli, a kiedy odchodziłem, nawet w łapy popluł.

– To przyjdź, jak skończysz – powiedziałem.

Kupiłem nie ćwiartkę, a pół litra i całe te pół litra miałem zamiar mu dać, bo może jeszcze się do czegoś mi przyda. Nie miałem ogórków, to poszedłem do Waliszki, dała mi prawie pełną kankę. Ale gdzie tam, ani tego wieczora się nie zjawił, ani w żaden następny. Przyszedł dopiero za tydzień i z samego rana. Widzę, jakiś nieswój czy rozespany.

– I co, wykopałeś?

– Tak jakby.

– Co znaczy tak jakby?

– Ano, nie ze wszystkim.

– Przecież miałeś do wieczora wykopać?

– I wykopałbym, ale na korzenie trafiłem. Muszą być od tego wiążą, co stoi przy grobie Kosiorka. Jeden skurczybyk to jak moje udo. A mniejszych nawet byś nie zliczył. Siekiera mi potrzebna. Wziąłbym swoją, ale nie mogę jej znaleźć. Nie masz się co napić?

Myślę sobie, grób Kosiorka ze trzydzieści metrów od mojego i gdzie tam jaki wiąz? Wiąz dopiero w samym rogu cmentarza. To aż stamtąd by korzenie tak daleko sięgały? Oszukuje mnie, sukinsyn. Ale nie dam mu się napić, to nie skończy.

– Masz, napij się jednego. – Nalałem mu ze ćwierć szklanki. – A resztę, jak wieczorem po robocie przyjdziesz. Twarz mu się jak słonko rozjaśniła.

– Będziesz miał zrobione. Powiem ci, że nikogo tak we wsi nie szanuję jak ciebie. Twoje zdrowie. – Wypił, skrzywił się, wytrząsnął.

– To już idź – powiedziałem.

– Co ci się tak spieszy? U mnie słowo to słowo. Nalej jeszcze jednego. Po robocie mogę nie pić. Powiem ci, że nawet nie lubię po robocie. Po robocie spać się tylko chce.

Nalałem. Wypił. Znowu mu nalałem. I nie poszedł, póki dna w butelce nie zobaczył.

– O, teraz to na pewno ci wykopię. Daj mi tylko tę siekierę.

I znów nie zjawił się przez parę dni. Już miałem za nim iść. Myślałem, rozerwę cholerę, jak go tylko spotkam, bo czułem, że znowu nie skończył, przyszedłby przecież po zapłatę, no i po ćwiartkę. Aż tu jemy z Michałem śniadanie, wchodzi.

– Dokąd mnie ty, jasna cholero, będziesz zwodził?! Skończyłeś czy nie?!

– Prawie.

– Co prawie?!

– Na sztych mi najwyżej zostało. Myślałem, że raz dwa mi pójdzie. Ale z wierzchu glina, a im głębiej, to ił. Trzy takie doły już bym za ten jeden wykopał. Złeś se miejsce wybrał. Mokro ci w ile będzie. Dałbyś choć na piwo. O, zmachałem się okrutnie.

– I gdzież się tak zmachałeś?

– A gdzież by? Przy tym twoim grobie.

Wiedziałem, że mnie oszukuje, ale masz jeszcze na to piwo, tylko jak nie skończysz, nie pokazuj się na oczy. No i nie pokazał się. Minął prawie miesiąc. Pomyślałem, trzeba pójść na cmentarz choć zobaczyć, ile jeszcze do skończenia mu zostało, to może sam bym już skończył. Zachodzę, a mój grób nawet nie zaczęty. Żeby choć na jeden sztych. Tylko tyle co obrysowany. Krew mnie o mało nie zalała. Ty szu-brawcze, ty taki, ty owaki, nakląłem się, nazemściłem. To ja ci i ćwiartkę, i na ćwiartkę, i na piwo, a tyś mi jeszcze korzenie wymyślił, ił.

Chodziłem za nim z tydzień po wsi, ale jakby się na zawsze gdzieś wyniósł. Czasem ktoś go tam widział, tylko musiało się roznieść, że chodzę za nim wściekły i łeb mu obiecuję urwać, jak go spotkam, to mógł się na dzień gdzieś zagrzebywać i spać, a dopiero nocą wyłaził na wieś jak gacek. Albo może nie ja za nim, tylko on za mną chodził i mnie śledził? Nie darmo Pocztowiec. A ja na tych swoich kulasach i o laskach to kuśtyk, kuśtyk, do gospody, pod kapliczkę i już miałem dosyć.

Trzeba było samemu zacząć kopać, bo mogłem drugi tydzień za nim chodzić i tylko czas mitrężyć. I ani siekiery, ani łopaty już nie odzyskałem. Musiałem od Stacha Sobieraja łopaty pożyczyć. Na szczęście nie napotkałem ani korzeni, ani iłu.

Prawie samymi rękami kopałem, trochę brzuchem sobie pomagałem, bo nogą com spróbował weprzeć się w łopatę, to mnie gdzieś aż w głębi ziemi rwało. Choć nieraz trzeba było i nogą, gdy już ręce nie dawały rady, a brzuch był cały obolały od tego pomagania rękom. Pot mnie zalewał, w oczach mi ciemniało, ustać nieraz nie mogłem, a tu kop, bo kto wykopie, dobre i te pół sztycha. I tak dzień po dniu, jakbym z jakąś wielką górą się przemagał, którą miałem za karę z resztą ziemi zrównać.

Nieraz nie miałem już siły, żeby do chałupy wrócić. Schodziłem na drogę przed cmentarzem, siadałem na poboczu, czekając, aż ktoś może będzie z pola wracał i podwiezie mnie. A nie wracał, to trochę odpocząłem, laski w garście, łopatę na plecy jak karabin, bo dorobiłem sobie do niej sznurek jak do karabinu, i kuśtyk, kuśtyk. Żartowali sobie niektórzy, że co to, z wojny wracam?

Czasem miałem dosyć tego grobu. Pieprznę, myślałem, bo za jaką karę mam się tak ‘mordować, niech mi wreszcie ktoś powie? Ojciec, matka dawno pochowani, a bracia niech się sami, gdzie chcą, chowają. Michała pochowam w zwyczajnym grobie, w ziemi, a mnie najwyżej, kiedy umrę, pochowa gmina. Niech choć tyle się zwróci, co tam pracowałem. I kopałem dalej. Zemściłem Pocztowca i Bogum złorzeczył, i sam sobie, a kopałem.

Nieraz żałowałem, że od dawna nie leżę w grobie, bo kopałem już raz grób dla siebie, kiedy nas Niemcy na rozstrzelanie do lasu powieźli i kazali kopać. Byłby dotąd spokój wieczny, proch z człowieka i nie musiałbym drugi raz kopać. Leżałbym sobie i o niczym nie wiedział, nic nie czuł, nie myślał, nie szarpał się. A jeszcze byłbym na pomniku wyryty, Pietruszka Szymon, lat 23, bo tyle wtedy miałem. O wojnie już mało kto pamięta, a tam kiedy tylko pójść, to i pomnik, i wokół pomnika wysprzątane, świeże kwiatki w słoiku, nie wiadomo nawet, kto przynosi, ale żniwa, nie żniwa, sianokosy, wykopki, wiosna, lato, jesień, zależy, co akurat kwitnie. A we Wszystkich Świętych to i wieniec z szarfami, i świeczki się palą, i zawsze te parę osób stoi przy pomniku i płacze. A kto po człowieku zapłacze?

Kiedy budowali ten pomnik, przyjechali nawet do mnie z gminy Borowice, bo nas wtedy szubrawcy w borowicki las aż powieźli. Trzech ich było: naczelnik, czyli przewodniczący wtedy, sekretarz i jakiś trzeci. Wystrojeni, w garniturach, w krawatach, z teczkami, choć dzień był powszedni, wtorek. A ja co dopiero z pola przyjechałem od koszenia łąki, umachany jak nieboskie stworzenie, zgrzany, brudny, i siedziałem na ławie w podkoszulku tylko, w starych z Antka portkach, krótkich do pół łydek i dziurawych na kolanach. Jeszcze buty zzułem i bose nogi na tych butach trzymałem. Ale spytali się, Pietruszka Szymon, to przecież się nie zaprę siebie. Pietruszka Szymon. Zdziwiło mnie trochę, bo co mogą chcieć z gminy Borowice ode mnie? Kawał drogi od nas. I panny nawet żadnej tam nie znałem. A oni na początku tylko tyle, że są z gminy Borowice, i jakoś tak się głupio zaczęli uśmiechać. Niech siadają, mówię.

– A szklanki się znajdą? – na to któryś.

– Szklanki? Na co szklanki?

Wtedy ten co się o te szklanki pytał, do drugiego:

– Dawaj, Zenek. – I Zenkiem nazwany zaczął teczki otwierać i z jednej wyciągnął litra i pęto kiełbasy, z drugiej litra i gotowanych jajów chyba z kopę, z trzeciej litra i swojskiego chleba pół bochenka.

I wtedy dopiero, że przyjechali, bo stawiają nam w lesie pomnik, tam gdzieśmy zostali rozstrzelani, i dowiedzieli się, że jeden uciekłem, a chcieliby, żeby nikt nie uciekł, tylko wszyscy zginęli. Bo jak jeden uciekł, to trzeba by więcej o nim wyryć niż o tamtych, co leżą. A tak nikt nie uciekł, tylu przywieźli, tylu rozstrzelali. O, jest wszystko na pomniku. Jakby stąd dotąd, prosto, równo. I nikt. to jakby dzwon tak czysto bił, a uciekł, to jakby krzyża kawałek utrącił. W każdym razie coś zepsuł.

– Ale przecież żyję, to jak to tak?

Ale grób kopałem? Kopałem. Dla siebie? Dla siebie. Strzelali nawet za mną. ranili mnie przecież. To i tak w połowie jakbym zginął. A gdyby kula trochę celniej poszła, tobym cały zginął. Zresztą kto będzie za ileś tam lat pamiętał, że uciekłem. Będzie się tylko pamiętać tych, co tam leżą. bo każdy jak wół na pomniku z imienia i nazwiska wyryty. To i ja byłbym wyryty. Co mi szkodzi się zgodzić?

– No, wypijmy. Zdrowie!.

Ale przecież ludzie mnie widują, znają, jak by to wyglądało, tu żywy chodzę, a tam leżę zabity. Kto wie, może byłoby lepiej, gdybym został wtedy ze wszystkimi zabity. Ale uciekłem, to nie będę się teraz przypisywał do ich śmierci.

Alei co mi szkodzi? Żył wiecznie nie będę, bo każdy wcześniej czy później musi umrzeć, to i tak się kiedyś to wyrówna. Pomników nie stawia się na teraz. Teraz jeszcze żyją ci, co pamiętają. Ale i oni kiedyś umrą, wtedy już pomniki muszą same pamiętać. A pomniki nie lubią, żeby ktoś odstawał. Co mi szkodzi? I tamtym, co zabici, lżej byłoby, że im jeden do ich śmierci przybył. A byłoby, że wszyscy. Nikt nie uciekł. Zdrowie!

– No, bierzcie kiełbasę. Nie ze sklepu. Swoja. I chleb swój. Bo co tam, że |eden uciekł. Widział kto? Nikt nie widział. Ci, co widzieli, o, leżą tam i ziemię gryzą. To mógł uciec i nie uciec. Mogli ludzie tak tylko rozpowiadać. Bo czego to ludzie nie rozpowiadają. Uciekł kiedy kto z takiego piekła? Ale ludzie lubią, żeby choć ten jeden zawsze uciekł, i nawet jak nie uciekł, to ludzie, że uciekł. A jak mógł uciec? Przywieźli, obstawili, każdy z pistoletem maszynowym, jeszcze psy do tego.

– Psów nie było – powiedziałem.

To co, że nie było. Ale mogły być. Zresztą kiedy człowiek śmierci w oczy patrzy, to śmierć widzi, strach widzi, a psy nawet jakby były, toby ich nie widział. Przyjechali raz do Bolechowa po jednego, to z psami i każdy jak diabeł wyuczony, że się ruszyć człowiekowi nie dał. To niechby nawet uciekł, psy by go daleko nie puściły. To nie chłopskie kundle. Jeszcze postrzelony? Dwie, trzy sosny najwyżej by uleciał. A te diabły jak ludzką krew poczują, zagryzą na śmierć. To już lepsza śmierć od kuł niż od psów. No jak, zgoda?

Tak mnie skołowali, że nie wiedziałem już, zginąłem czy nie. Jeszcze wódka jakoś tak człowieka błogo rozebrała, że mógłby nawet zginąć i by tego nie czuł. No, i głupio trochę, wypiło się, zjadło i powiedzieć nie. Ale nagle matka odezwała się od kuchni:

– O, idźcie i nie wódźcie go na pokuszenie. Nie trza mu być na pomniku, jest w chałupie i niech Bogu dziękuje. Mało się o niego wtedy napłakałam, piałabym teraz jeszcze płakać? – I zwróciła się do ojca o wsparcie: – Powiedzże i ty coś, ojciec!

Ale ojciec cały czas pił z nami, jadł kiełbasę, jaja, to nie bardzo wypadało mu być przeciw, i też mu się widać dobrze kołowało w głowie, bo spytał się ich tylko:

– A jak tam pogoda w borowickiej gminie?

– Toś ty ojciec?! – Matka aż trzasnęła kopyścią o garnek. – Przyszli ci syna namawiać, żeby był zabity, a ty o pogodzie?! Wtedy już ze strachu przed matką wydukał, choć niechętnie:

– Ano, będzie mu się wydawało, że zabity, to nie będzie mu się chciało nic robić. A tu jest roboty, o, jest. Żniwa idą. I samego żyta zasialiśmy dwie morgi. Potem przyjdą kopania. Też będzie roboty, o, będzie. Zleście przyszli. Trza było przyjść po żniwach, po kopaniach. Na zimę może prędzej.

Rozstrzelali nas dwudziestu pięciu wtedy. Zarządzili zebranie na placu przed gminą. A że nikt ich jeszcze dobrze nie znał, rok dopiero byli, to naprzychodziło chłopów jak na jarmark, z naszej wsi i z innych. Nie było się zresztą czego bać, jak zawsze chodził stójka z bębnem i ogłaszał, że zebranie, to w najgorszym razie mogli mięsa, mleka, zboża chcieć, bo czego można chcieć od chłopów. Miał nawet pójść ojciec, ale w ostatniej chwili mu się odmieniło i idź ty, bo on by może pojechał koniczyny usiec. Albo się położy trochę, bo całą noc brzuch go bolał, pewnie po wczorajszej kiszce.

Plac przed gminą był już pełny ludzi. A na stole wyniesionym z gminy stał oficer i przemawiał. A właściwie darł się, podskakiwał na tym stole, a prawą ręką wymachiwał, jakby groził, bo lewą miał za pas wetkniętą, nieruchomą, jakby nie od pary z tamtą była. Tuż przy nim, też na stole, stał jakiś w cywilu i niby tłumaczył. Choć nie bardzo oficer dawał mu tłumaczyć. Tak na oko to połowy nie zdążył przetłumaczyć, co tamten się nadarł, bo już dalej się darł. I nieskładnie mu to tłumaczenie jakoś szło, zająkiwał się, dukał i głos miał jakiś taki jak z pokoju do pokoju. Może bał się albo mu nie wolno było mieć takiego samego głośnego jak oficer. Tak że niewiele nawet usłyszałem. Jeszcze chłopy wciąż dogadywali pod nosami:

– Pierdolony, jak to drze się.

– A nie drzyj się tak, bo ci jaja wyskoczą.

– Pies, żeby nie wiadomo jak głośno szczekał, nie przemówi ludzką mową.

– A, bo z ludzką mową trzeba się urodzić, nie nauczy się jej, Wincenty.

W każdym razie tyle zrozumiałem, że trzeba oddawać i trzeba oddawać, bo niemiecki żołnierz walczy za nas tak samo. Na koniec coś wrzasnął, że o mało się ze stołu nie poderwał i ku niebu nie pofrunął. I w tej samej chwili zza budynku gminy wylali się żołnierze. Skąd ich nagle tylu? Ale Socha z Malencic pokazał mi, że o, dwa auta stoją za gminą. I zaczęli nas kolbami pod płot spychać. A tłumacz powiedział, żebyśmy się w rzędy ustawili, bo pan oficer będzie jeszcze chodził i z niektórymi sam na sam rozmawiał.

No, to ustawiliśmy się w te rzędy, a on zaczai chodzić. Ale widać nie miał już o czym rozmawiać, bo paluchem tylko wskazywał tego czy tamtego z chłopów, a żołnierze wyciągali go z rzędu i przestawiali na środek placu. Doszedł do mnie i może by mnie nie spostrzegł, ale nagle spojrzał na moją rogatywkę i aż spęczniał na gębie. Bo chodziłem w rogatywce, z wojny ją sobie przyniosłem, była bez orzełka, a bez orzełka wyglądała jak zwykła czapka, to co się miałem bać. Spytał mi się przez tłumacza, czy na wojnie byłem? Byłem. To że przeciw nim walczyłem? Walczyłem. I od razu lu mnie w gębę. A byk był, kark krótki, w sobie krępy, gęba jak buła. Farba mi pociekła z nosa. A ten mnie z drugiej ręki. I w żołądek poprawił.

Choć co ja tam walczyłem, trzy tygodnie niecałe i przeważnie to maszerowaliśmy bez końca, raz w tę, raz z powrotem, raz jeszcze gdzie indziej, aż nam się strony świata już myliły. A jak razu jednego zaczęliśmy się bić wreszcie, to zaraz przyszedł rozkaz, żeby nie bić się, tylko w tył. Strzeliłem wszystkiego z pięć razy, zabić też pewnie nikogo nie zabiłem, chyba że Pan Bóg którąś z moich kulek kogoś trafił. Ale nie wiem. Jeszcze do tego dyzenteria mnie dopadła, to gdzie jaki postój, od razu w krzaki leciałem. Schudłem, zarosłem, wszy mnie obsiadły, o, i cała moja wojna. Ale przecież nie powiem prawdy takiemu zbójowi, kiedy mi się pyta, czy walczyłem. Walczyłem.

A nie dość, że mnie sprał, to jeszcze zerwał mi tę rogatywkę z głowy i podeptał z wściekłością. I już nie paluchem, ale całą łapą we mnie wycelował. A żołnierze złapali mnie pod ręce i zawlekli na środek placu, gdzie już stali tamci przede mną wybrani. Potem podjechało auto i kazali nam włazić.

Z początku nikomu do głowy nie przyszło, że na śmierć nas wiozą. Bo tak z zebrania od razu na śmierć? I aniśmy złodzieje czy inne bandyty, to za co na śmierć? Do tego łopaty nas zmyliły, które były w aucie. Bo jak jadą i łopaty, to widać do roboty gdzieś nas wiozą. Może każą nam coś kopać albo zasypywać. W wojnę zawsze jest co kopać albo zasypywać. Gdyby choć się dało poznać, w którą nas stronę wiozą, ale nic nie dało się poznać, bo nie dość, że auto plandeką zakryte, to i niebo tego dnia było całe zachmurzone i słonko wydawało się raz z tej strony, raz z tamtej, to znów z przodu, to z tyłu, a czasem jakby wcale go nie było. O to słonko nawet się pokłócili Stelmaszczyk z Obrę-bowa z Wroną z Lisic, bo jeden, że zna słonko jak powałę we własnej chałupie, i drugi, że zna. Jeden, że ze słonkiem co dnia wstaje, i drugi, że wstaje. Ten, że ma w krwi już słonko i nie musi nawet głowy ku niebu zadzierać, i ten, że nie musi, bo ma, mógłby ślepy być i by wiedział, gdzie słonko. To i teraz wie gdzie. O, tam. Aż ktoś powiedział, że może nie to samo jest słonko w Obrębowie co w Lisicach, bo może nad każdą wsią jest inne słonko, to i inne nad autem, i dopiero ich pogodził.

Czuło się wyboje, zakręty. Ale po wybojach, zakrętach też nie pozna, czy na śmierć. Niby siedziało przy włazie czterech w hełmach i z bronią skierowaną w głąb auta, ale nikt się nie dziwił, wiozą nas, to i pilnować nas muszą. A choćby się ich spytać, gdzie nas wiozą, to pewnie tak samo nie wiedzą, bo może od wyższej szarży to zależy. Zresztą po jakiemu się ich spytać, kiedy nic nie mówią. Ale Smoła w końcu nie wytrzymał i się spytał ich:

– To gdzie to nas, panowie żołnierze, wieziecie? Do jakiejś roboty pewnie? Dobrze mówię? Zrobimy, czego mielibyśmy nie zrobić. Z nas niektórzy też żołnierze, tylko z dawnych wojen, to nawet okopy potrafimy kopać, jakby trzeba było. Szkoda tylko, żeśmy w domach nie zapowiedzieli, że nam dłużej zejdzie. Bo chyba nic żeśmy nie zawinili?

Ale tamci ani mrumru. Siedzieli zesztywniali i tylko im ślepia jak kotom spod hełmów świeciły.

– I cóż byśmy zawinić mieli? Nie musisz się ich pytać, sami wiemy – obruszył się Antos z Górek, który znany był z tego, że czy panu, czy księdzu, każdemu potrafił, co trzeba, powiedzieć. I przed wojną po wiecach ciągle jeździł.

– Ano, może nie panów żołnierzy trza by pytać – Sitek jakby chciał wyręczyć tamtych, żeby może głupio im nie było, że nie wiedzą. – Panowie żołnierze tak samo pewnie chłopy jak my, to tyle samo co i my wiedzą. Ale krzywdy nam nie zrobią, o, nie.

– Zobaczyta, na wieczór wrócimy – podchwycił tę nadzieję Sitka Jagła. – Dwudziestu pięciu nas, to raz dwa zrobimy, co nam każą zrobić. Powiedzieliby przecież, jakby co.

– A co jakby? – któryś się zatrwożył nagle i aż z ławki się ku Jagle wychylił.

– Powiedzieliby alboby nie powiedzieli.

– Niby co mieliby powiedzieć? Co mieliby powiedzieć?

– E, tam martwić się zawczasu, zajedziemy, to powiedzą.

– Coś mi się to nie widzi. O, coś mi się to nie widzi. Jedziemy i nie wiemy gdzie. Jakże to tak?

– Może na śmierć? – wyrwało się nagle Strąkowi i wszyscy struchleli.

Strąk najstarszy był w aucie, gdzie tam starszy od Antosa czy Wrony, ledwo już nogami powłóczył po tym Bożym świecie i na auto trza go było wysadzać, bo o własnych siłach by nie wsiadł. Zięć go przysłał na zebranie jak mnie ojciec, to mieliby akurat Strąka do roboty brać, gdy tylu młodszych, silniejszych na placu zostało. Że też nikt z nas dotąd o Strąku nie pomyślał, może byśmy od razu wiedzieli, gdzie jedziemy.

– Krucyfiks! – zezłościł się Kujda, jakby to Strąk był winien, że może i na śmierć. – Trza było na dupie siedzieć, nie leźć na zebranie.

– A bo to wiadomo co? – Strąk próbował się tłumaczyć. – Głosił stójka, że na zebranie.

Ale zaraz i ten, i tamten, i wszyscy jak na pochyłe drzewo na Strąka.

– Niechby zięć przyszedł. Zięć gospodarz, nie wy. Przepisaliście na niego ziemię, to modlić się, a nie włóczyć po zebraniach.

– Czy niech każą pokopać, a każą, bo po to są łopaty, to i za was trzeba będzie. A nikt tu nie ma czterech rąk.

– Do śmierci im przez próg, cholera, to wszędzie śmierć węszą.

– Powiadacie, na śmierć? I za cóż by na śmierć? Za cóż by?

– Na śmierć to by was nie brali. Gówno im po waszej śmierci. Kuli szkoda. Sama was zabierze.

Strąk przykulił się, jakby się pod ziemię zapadł. Może nawet żałował, że się tak z tą śmiercią głośno wyrwał, jakby miała to być wszystkich śmierć, a to pewnie była tylko jego.

– A jakby tak na śmierć, chłopy? Jakby tak na śmierć? Może grób nam każą kopać i po to te łopaty? Jezu miłosierny!

– To by wzięli i do zasypywania kogoś. Przecie sami się nie zasypiemy. A nie wzięli.

– Zaraz by na śmierć. A wał pewnie gdzieś przerwało, deszcze lały, mogło przerwać.

– O, słyszyta? Cichojta. Jakby drugie auto za nami jechało. Nie zdaje mi się, nie zdaje. Słuch mam dobry, choć stary.

– A niechby, to pod gminą miało zostać?

– Musi wiater po plandece tak słychać albo młyn gdzieś blisko.

– Zrób coś, Panie Boże. Ośka niechby chociaż pękła.

– Co wam ośka da. Pękła mi tak kiedyś ośka, żyto zawoziłem do młyna, to zamiast do młyna, trza było do kowala. Lepiej cud by jaki.

– Zaraz cud, bo wam cudu chce się.

– Był cud w Leoncinie w tamtą wojnę, tylko że nas wtedy nie wieźli.

– Miałem jutro jechać orać, mieliśmy się ze Stanuchem sprząc. Tam pod górką, wiecie.

– A Cyganka mi wróżyła, będziesz długo żył. Niechbym kurwę teraz spotkał.

– Nie przeklinaj, nie przeklinaj, bo jakby tak na śmierć?

– To i co poradzisz? Uciekniesz? Nie uciekniesz. A i tak by trzeba kiedyś umrzeć.

– Chryste Jezu, sama baba z czworgiem dziecek! Ale Boga co obchodzi?!

– Nawet żem nic w domu nie powiedział, żeby obrządzili, jak nie wrócę.

– Wrócicie, wrócicie, co mielibyście, nie wrócić. Błażek Oko po dwudziestu latach z wojny wrócił, choć wszyscy już myśleli, że nie wróci. Łysy, stary, baba w grobie, ale wrócił. A zza morza nie wracali?

– I bociany w tym roku wróciły, choć już miałem gniazdo zrzucić, bo na co komu puste gniazdo.

– Niech tylko wrócimy, upiję się, jak Chrystusa kocham. Trzy dni będę pił. W dupie będę miał konia, krowy, świnie, pole. Trzy dni nie będzie gospodarza. I trzy dni się z babą będę gził, co mi tam. Jest sześcioro dziecek, będzie siódme, co mi tam.

– Zdrowaś Mario, łaskiś pełna…

– Przestania, patrzą na nas. Niech im się nie zdaje, że śmierć dla nas straszna.

– Bo straszna, Bolesławie, straszna. Ale jak się musi, to trzeba.

– A wedle mnie las jedziemy sadzić. Gajowy Oleś płacił grosza od sosenki przed wojną. Ciekawe, wiele oni.

– Dałby Bóg, żeby las.

– Mówię, las, chłopy, las, lasu bym nie poznał? O, jak to gałęzie na plandece furkoczą.

– A nie wiecie, łubin lepiej zaorać, kiedy kwitnie czy jak już przekwitnie?

– Lepiej się już wyspowiadać.

– Jak bez księdza?

– Każdy w sobie.

– Ale jakże to się do wszystkiego w sobie przyznać? Tak bez kratek, bez niczego? Grzech grzechowi miałby się spowiadać? I skąd będzie się wiedziało, że ma człowiek odpuszczone?

Wtem nas pochyliło jak łan ku szoferce i auto stanęło. Tamci czterej, co nas pilnowali, zerwali się, podwinęli plandekę, potem hyc na ziemię, opuścili klapę i jak nie zaczną drzeć się, że wyłazić! wyłazić! prędko! szybko! schnell! schnell!

W pierwszej chwili nic nie było widać, tylko światło nas zalało, jakby z jakiejś nory na świat człowiek wyjrzał. Pomyślałem, że tak może wygląda światłość wiekuista, tyle że nie widać nic na zawsze.

Ale zaraz z tego światła las wychynął, a Garus z Borzęcina poznał, że to borowicki las, bo na grzyby tu przychodził.

Wszyscy się popodnosili, tłok się zrobił w aucie, jakby drugie tyle nas było, ale z wyjściem nikt się jakoś nie spieszył, niby przez te łopaty, nie wiedzieli, brać, nie brać. Choć co było nie wiedzieć. Można było nie wiedzieć, póki się jechało. Złapałem pierwszą z brzegu, wyskoczyłem na ziemię. Będę się ociągał, to mnie jeszcze przejrzą, że coś knuję. A całą drogę knułem, żeby uciec, tylko że nie było jak. Ale tu, postanowiłem, że muszę. Niech się nawet nie uda, to i tak śmierć, i tak, a może kuł choć nie poczuję w sobie, tylko śmierć od razu, kiedy będę uciekał.

Polanka była niewielka. Drzewa gęsto wokół. Dęby, buki, świerki. Prócz tego jałowce, leszczyny. A murawa jak kobierzec i pełno w niej wrzosów. Ech, uwaliłby się człowiek na takiej polance, powietrza powdychał, ptaków posłuchał czy choćby popatrzył, jak drzewa się kładą na niebie. A gdyby tak jeszcze z dziewczyną, to nie leśna polanka, a kawałek raju. Można by być nawet za pierwszych rodziców. A tu, widać, umrzeć przyjdzie.

– A jakie tu rydze były, Jezu, jakie rydze – to Garus, który wysiadł za mną, tak życia żałował. – A tam, między dębami, i koźlaki, i prawdziwki. Mogłeś kosą kosić, bo mało kto wiedział, że tu takie miejsce. – I nawet zaczął się rozglądać za tymi grzybami, ale któryś go od razu kolbą w plecy i do środka pchnął.

Obstawili nas murem i ten sam oficer, co się darł tak ze stołu przed gminą, i tu się zaczął drzeć i rękami machać na tych, co jeszcze wyłazili z auta. Schnell! schnell! Kto młodszy, wyskoczył i bez naganiania, a zostali tylko starzy. Dla nich z auta do ziemi było jakby ze snopków z zapola na klepisko. W dodatku ani się czego przytrzymać, ani o co wesprzeć, to nic dziwnego, że złazili bojaźliwie, niemrawo. I do czego się mieli znów spieszyć? Do śmierci? Kiedy do śmierci nawet nie przystoi w dyrdy.

W końcu jakoś pozłazili, został tylko Strąk. Stał wsparty na lasce na brzegu auta i spoglądał bezradnie to na nas, to w dół, jakby przepaść miał pod sobą. A widząc, że nikt się nie kwapi mu pomóc, zawołał:

– Pomóżcie!

Guz skoczył, ale mu od razu któryś lufę przystawił do brzucha i osadził w miejscu. I w tej samej chwili oficer krzyknął, schiessen! I najbliższy auta przejechał serią po Strąku jak po drzewie. A Strąk laskę z ręki wypuścił i stał dalej. I dopiero po chwili oberwało się i ciało, aż ziemia stęknęła.

I od razu zaczęli nas lufami na środek polany popychać. Wyznaczyli nam dół jakieś dziesięć metrów długi, ze dwa szeroki i kazali kopać. Jednym po jednej stronie, drugim po drugiej, co znaczyło, że będziemy tak padać głowami ku sobie.

i Kopałem, byle kopać, a cały czas myślałem, jak tu uciec i jak Uciec, bo przecież z każdą chwilą śmierć zbliżała się w sto koni. Naprzeciwko mnie kopał Zioło z Bartoszyc i już mu nawet łzy po twarzy ciekły i smarkał się jak dziecko. Ale tak zwyczajnie zerwać się i w las, to nie zdążę doskoczyć do drzew i pierwsza seria mnie dosięgnie. Choć do drzew było paręnaście kroków, nie więcej. Tylko że za nami stali te psubraty, jeden obok drugiego, z lufami w naszych plecach. Doszło mnie nawet, jak któryś z nich pierdnął. Myślałem, że to któryś z chłopów ze strachu. Ale zaśmierdziało wyraźnie od tyłu, jakby skisła rzepą.

Zacząłem tracić już nadzieję, bo dół się robił coraz głębszy. I wszyscy mówili już pacierze, widać to było po szepczących wargach, a czasem i słowo jakieś doleciało poprzez zgrzyt łopat.

– Jak kopiesz? Kop porządnie – usłyszałem nagle z boku przy-ganę Antosa, który kopał po mojej lewej ręce. Spojrzałem, czego chce ode mnie? Miałem go za mądrego, a tu widać i on zgłupiał ze strachu. I za jednym zamachem spojrzałem i na Kurasia, który kopał po mojej prawej ręce. I aż mnie zaskoczyło, jakbym pierwszy raz zobaczył, że jest taki mały. A przecież znałem chłopa od lat i wiedziałem, że mały. Ale mały, to mały. Jeden rośnie duży, drugi mały i we wsi jakoś się tak tego nie widzi, skoro Pan Bóg tak wymierzył. Zresztą nieraz w takim małym większa siła niż w dużym i rozum mądrzejszy. Pomyślałem, że chyba Pan Bóg mi go zesłał i akurat po mojej prawej ręce. Bo gdyby był wielki jak Antos, nie byłoby nawet co próbować. Szkoda mi się trochę go zrobiło, ale i tak go mieli przecież zabić, to mnie zemścił nie będzie, a ja się może uratuję.

Wypadało tylko się pomodlić za jego duszę. No i zacząłem się modlić, ale tak, żeby nie spostrzegł, więcej w myślach niż wargami. Darujcie, Antoni, niech wam ziemia lekką będzie. I idźcie z tego dołu prosto do nieba. I nie pamiętajcie mi, że się waszą śmiercią posłużyłem, żeby uciec. Ale spójrzcie tylko, ile chłopa zaniedługo padnie, a każda śmierć będzie zmarnowana. Tylko wasza się, Antoni, na coś przyda. A jak mi się uda, pomszczę was, obiecuję. Wyglądajcie z nieba i liczcie każdego z tych sukinsynów, co go zakatrupię. Bo każdy i za was trochę będzie. Obiecuję, Antoni. Panie Jezu, który jesteś w niebie, przyjm do siebie Antoniego Kurasia i nie tylko duszę, ale jakby dało się, to z ciałem. Bo choć nie na krzyżu umarł, tylko w lesie, to takie samo to ukrzyżowanie jak Twoje. I odpuść mu wszystkie grzechy albo na mnie przerzuć i niech moje będą aż do końca życia mojego i do końca świata. I mnie za nie ukarz, a jego zbaw. Antoni Kuraś się nazywa. Nie zapomnij, Panie Jezu. I nie pomyl go z innymi. I żeby się nie musiał długo błąkać po lesie, kiedy będzie już zabity. Żegnajcie, Antoni. ‘ I chwyciłem go pod boki. a lekki był jak piórko, i rzuciłem na tego, co stał za moimi plecami. Tamten zdążył plunąć krótką serią i zwalili się obaj na ziemię. On na spód, a zabity już Kuraś na niego. Myśleli w pierwszej chwili, że to Kuraś ucieka, tak że zanim się spostrzegli, że to ja, już dopadłem najbliższego dębu i za dąb, i dopiero wtedy poszły serie i za mną. Tylko że za dębem zaraz inne dęby, buki, świerki, cały las. A do tego śmierć mnie gnała, to leciałem jak jeleń, klucząc między drzewami, aż mnie drzewa całkiem osłoniły. Choć długo wydawało mi się, jakby wciąż lecieli tuż za moimi plecami, słyszałem ich biegnące kroki po lesie, ich krzyki, a kule raz po raz obok mnie bzykały.

Chyba strasznie długo uciekałem, bo powietrze do ust nie chciało mi już wpadać i w piersiach mnie kłuło, i drzewa z coraz większym trudem omijałem. Raz i drugi o coś zawadziłem, zwaliłem się, wstałem, ale czułem, że już ledwo daję radę. Aż znowu o coś zawadziłem, znowu się zwaliłem i nie miałem więcej siły wstać. Na szczęście nie było nic słychać, żeby ktoś mnie gonił czy żeby gdzieś strzelali, słychać było tylko, jak się cisza przewala po lesie. Ale nie tak nawet żyć mi się już chciało jak spać, spać.

Wtem coś mnie szarpnęło w lewym boku, sięgnąłem ręką, a ręka cała we krwi. Sen od razu mnie odszedł. Podwinąłem kurtkę, a tu kawał boku omal że wyrwany, kluchy krwi w poszarpanej koszuli, krew dokoła pasa i nogawka aż do kostki od krwi mokra. Choć wcale nie czułem, żeby mnie trafili. Próbowałem sobie przytkać ręką, ale i przez rękę krew ciekła. Z trudem się podniosłem i zacząłem znowu iść. Tylko gdzie tu iść, żeby trafić na ludzi. Nagle las się wokół mnie zakręcił jak karuzela, ciemno mi się w oczach zrobiło i musiałem się o drzewo oprzeć. Posłyszałem jakby pianie koguta. Myślałem, że mi się zwiduje tak przed śmiercią. Ale nie, znowu posłyszałem. I to tak bliziutko, jakby zaraz za drzewami. Zacząłem wlec się w tamtą stronę, trochę drzew się przytrzymując, trochę na bałyku. I po paru krokach w prześwicie lasu zobaczyłem chałupę złotym gontem krytą, dym się snuł z komina. I straciłem pamięć.

Kiedy się ocknąłem, jakiś kundel stał nade mną i żałośnie skamlał, jakbym trup był. A spoza drzew chłop się zbliżał z naszykowanymi widłami, jakby miał za chwilę wbić te widły we mnie, i co krok się psa pytał:

– No, co tam, Mikuś? Cóżeś znalazł?

Chciał od razu, konia zaprząc i do miasta po felczera pojechać, bo ani on, ani jego baba nie wierzyli, że wyżyję, tyle krwi ze mnie uszło. Ale nie zgodziłem się, co ma stać się, niech się stanie, a felczer jeszcze mógłby szpicel się okazać i tylko darmo bym uciekał. Na szczęście kula nie utkwiła w ciele. Przemyli mi ranę bimbrem, potem skrzyp mi na przemian z podbiałem przykładali i po paru dniach krew przestała ciec. A potem już tylko sadłem borsuczym. I jakoś powoli, powoli zaczęło się goić. Ale najwięcej pomogło mi, że marchew ćpałem jak królik, na przybycie krwi. Nieraz za dzień z pół opałki zjadłem. A prócz tego baba sok mi jeszcze tarła i na obiad marchew gotowała. Aż zrobiłem się od tej marchwi cały żółty. I nie tylko na twarzy, ale i na rękach, na nogach i nawet paznokcie mi zżółkły, jakbym był woskiem powleczony. A zęby to musiałem aż popiołem czyścić. Tak że kiedy wybrałem się wreszcie którejś nocy pokazać ojcu, matce, że żyję, a minęło odtamtąd już parę miesięcy, to pierwsze słowa ojca były:

– Czemuś taki żółty? Nie, żyjesz? Nie, to ty czy duch twój? Nie, a myśmy cię już opłakali. Posiwieli za tobą. Nie. Tylko czemuś taki żółty?

Matka uniosła się z poduszek, wybuchając płaczem, i nie mogła z siebie słowa wydobyć, aż dopiero ten płacz w niej trochę nadstał i wtedy wzięła mnie w obronę przed ojcem.

– Gdzie ci żółty? Wynędzniały, blady. Jezu miłosierny. Jakby z krzyża zdjęty, a nie żółty. Pewnieś głodny, synku? Wstanę ci przygrzeję. Zostało trochę klusek z obiadu. A tyle się już namodliłam za ciebie zabitego. – I znowu wybuchnęła płaczem.

Ale ojciec dalej się upierał:

– Jak nie żółty? Nie widzę? O, jaki to żółty.

– To od marchwi – powiedziałem.

Wtedy spojrzał na mnie, jakbym sobie zadrwił z niego, i zgasł. Siadł na ławie, spuścił głowę i kiwając się patrzył gdzieś na swoje bose stopy. Trochę mnie zdziwiło, bo skąd mógł wiedzieć, że żółty jestem, mrok był w izbie, światło sączyło się z przykręconej lampy nie więcej niżby dnia przez dziurę, a do tego już nie byłem wcale taki żółty. Może nie wierzył, że to ja, a nie wypadało mu się spytać, czy to ty, mój syn, Szymek, którego zabili, i spytał mi się tylko, czemuś taki żółty?

Bo matka nie musiała się o nic pytać, rozpłakała się i wiedziała wszystko. Ale tak już jest na świecie, że kobiecie płacz przychodzi z pomocą, kiedy rozum przestaje pojmować. A płacz wie wszystko, słowa nie wiedzą, myśli nie wiedzą, nie wiedzą sny i Bóg czasem nie wie, a płacz ludzki wie. Bo płacz jest i płaczem, i tym, nad czym płacze. (A kiedy ten płacz już w matce nadstał, też mnie o nic nie pytała, tylko mi zaczęła o sobie opowiadać. Że kury coś jej nie niosą. Wczoraj zebrała tylko trzy jajka. Ale po czym mają nieść? Dałoby się pszenicy, toby niosły. A tu tylko kartofle z plewami i co same z ziemi wygrzebią. Do tego tchórz im jedną miesiąc temu zeżarł. I to tę najlepszą. Miała być za kwokę. Tę kropiatą, pamiętasz? A choć niejedna kropiata była, ale pamiętałem. Jaka ci to była mądra kura. Aby mnie w progu zobaczyła, a z końca obejścia leciała do mnie, że może jej ziarna czy okruchów rzucę. Że też ją musiał tchórz zeżreć. Wygrzebała coś z ziemi, to wolała innym kurom zostawić niż się z nimi czubić. I nigdy przez dziury w płocie do nikogo nie łaziła ni na drogę. I spać to już o zmierzchu sama szła, a inne kury trzeba wciąż zaganiać. Miałyby z niej dobrą matkę pisklęta. Tak się, mój Jezu, cieszyłam, tak się cieszyłam. Ale rano zachodzę do chlewa, a tu wszędzie pełno piór i krwi. I ta krew płynęła z niej i płynęła. Nigdy żem tyle krwi z jednej kury nie widziała. Inną znów musieli zabić, bo jakby pomór ją już brał. Coś tak najpierw zaczęła od innych kur odstawać. A potem tylko by pod chlewem stała i na jednej nodze. Myślę sobie, burza widać będzie, mój Jezu, mój Jezu, aby choć nie z piorunami. Albo może grad. Dopiero wszystkiego namarnieje. Czasem tylko szła do rynienki z wodą, piła, piła, a potem znów wracała pod chlew na tę swoją jedną nogę. Tak dzień, dwa minęły. Pszenicy jej pod dziób na ręce podstawiłam, ale żeby choć ci łeb z piór wychyliła. A na noc trzeba było ją na ręce brać i zanosić do chlewa, boby pewnie nie wiedziała sama, że noc. Aż kiedyś ten łeb do ręki wzięłam i widzę, oczy jej powiekami zaczynają zarastać i takie maluśkie jak ziarenka prosa. Widać nic z ciebie, bie-dulo, nie będzie. O, Jezu, mój Jezu!

– A dajże już mu spokój z tymi kurami! – ojciec nie wytrzymał. – Wciąż kury i kury! Jakby na świecie tylko kury żyły. Wziąłby kiedy tchórz, choroba, wszystkie zeżarł. Albo nie tylko na tę jedną pomór przyszedł.

I wtedy matka znów się rozpłakała. Ale chyba tym płaczem pomogła i ojcu. Bo powsiadł zaraz na nią, czego, głupia, płacze i czego, głupia, płacze?

– Żeby było choć o co. Ale o co? Krzywdę ci kto zrobił? Nie zrobił, to czego? A tak się nauczyłaś płakać, czy jest, czy nie ma o co, i same już ci łzy lecą. No i czego? Wypłaczesz się do cna, a tu może ci przyjdzie, że trza będzie z boleści zapłakać i nie będziesz miała czym. Suchymi oczami będziesz płakać? Suchymi oczami nawet śmiać się nie da, a co dopiero płakać. Z płaczem jak i z groszem, trza choć trochę zostawić na czarną godzinę. Bo nie ma go w człowieku za wiele, o, nie. Tyle co jest, to wszystko. Płakałby jak ty, czy jest, czy nie ma o co, to na ćwierć życia by go nie starczyło. A tu musi na całe. Przychodził komornik, tak samo płakałaś, że upłaczesz co na nim. A on wolał twoją maszynę do szycia, a po twoich łzach łaził jak po grochu, zbój. No i czego? Nie żył, płakałaś, teraz żyje, płaczesz. E, co wart taki płacz. Po to człowiek ma powieki, żeby przycisnął, i łzy się cofną. Bo inaczej w słońce by popatrzył i musiałby płakać. Wiatr by mu w oczy zawiał i musiałby płakać. Czy nawet szydło w tyłek by mu ktoś wsadzili musiałby płakać. A przestańże! Wypłakałaś już tych oczu, że, o, tylko szparki ci zostały. A potem będzie, nawlecz no mi igłę, bo sama nie widzę. Skąd masz widzieć, jak dziurka w igle ile mniejsza od łzy. Żebyś wiedziała, nie nawlekę, nawlekaj se sama, ślep.

Zezłościł się, podszedł do łóżka i zaczął poszarpywać pierzynę na matce.

– Dosyć już. Jeszcze niejedną kurę tchórz ci zeżre. Po to tchórze są. A z tej siemieniatej taka sama kwoka będzie, jak by była z tej kropia-tej. Ty myślisz, że kury znowu takie mądre. Wielka mi mądrość jaja znosić. Wróble znoszą, wrony znoszą, wszystko znosi. Pan Bóg kazał, to i znoszą. Niechby same z siebie spróbowały. Na pszenicę tylko mądre. Weź tych swoich łez im posiej, czy przylecą do ciebie. Do pszenicy to by przyleciały. Choć niby to ziarno i to ziarno. O, przykręcę lampę, to może przestaniesz. Łzy lubią, jak im świecić. Szklą się, mienią wtedy. Chcesz płakać, to płacz se w pomroce. Potem krowie trza będzie przy cieleniu poświecić i nie będzie czym, bo wszystką naftę wypłakałaś. Albo z drogi jeszcze kto zobaczy, że się świeci, i przyleci, co się u was stało? A co się miało stać? Nic się nie stało. Szymek tylko wrócił. Ale bo to już raz wracał? Ile razy to od panny wracał. I z zabawy wracał. I nad ranem wracał. I pijany. I nieraz porznięty. I matka mu kluski z obiadu odgrzewa. A płacze, bo akurat śniło jej się, że już nigdy nie wróci. Ale kto by w wojnę w sny wierzył, jeden się na tysiąc czasem sprawdza, to i ten, co akurat się nie śnił. Trza się było w śnie wypłakać, jak już musisz. A nie teraz, obudzić się i płakać. No i czego, czego?

Zmarzł widać, w gaciach był tylko i w koszuli, boso, tak jak z łóżka wstał, żeby mi otworzyć, a noc była chłodna i ciągnęło od polepy, bo zaszarpał znowu pierzyną na matce.

– Wstań no i mu podgrzej, jak masz podgrzać. A ledwo matka wstała, wsunął się od razu do łóżka na to ciepłe po niej miejsce. Spytał się jej:

– Nie pamiętasz, mówiłem z wieczora pacierz?

– Gdzie byś mówił, jak cię nie przygnałam.

– A to pewno wczoraj. – I zagrzebał się w pierzynie cały z głową.

Nie mógł znieść, kiedy matka płakała. I jak nie pomagały już żadne tłumaczenia, żeby przestała, bo nie ma o co, zaczynał wyprawiać nieraz różne dziwactwa. Walił tłuczkiem w wiaderko, drzwi otwierał, zamykał, trzaskał garnkami po kuchni, tupał w polepę. Albo brał miotłę, niby że karabin, i musztrę ćwiczył, wykrzykując sam sobie na cały głos rozkazy, jakby pułkownik pułkowi, aż szyby w oknach podzwaniały. To znów maszerował w tę i nazad po izbie z tą miotłą karabinem na ramieniu i śpiewał żołnierskie piosenki, które z dawnych lat pamiętał, a że tylko strzępki pamiętał, to miauczał, buczał, poświstywał, bo i głosu do tego nie miał. A gdy i to nie pomagało, wtedy zaczynał na niby płakać razem z matką, a gdzie głośniej, boleściwiej niż ona. Aż się nieraz zwijał i twarz dłońmi zakrywał, i trząsł głową, i Jezu, mój Jezu, wołał, a czasem nawet prawdziwe łzy mu się polały.

Nieraz uśmialiśmy się z ojca, aż nas brzuchy bolały. Mnie zresztą niewiele trzeba było, z byle czego lubiłem się śmiać. Jakby mnie czyjeś niewidzialne ręce pod pachami łechtały i choć nikomu mogło nie być do śmiechu, ni stąd, ni zowąd zaczynałem się nagle śmiać i bez żadnej przyczyny. Mogło być, gdyśmy akurat przy stole siedzieli i jedli, i tyle że stuk łyżek i mlaskanie było słychać, a już się śmiałem. Mogło być, gdyśmy klęcząc wieczorem przy łóżku powtarzali w głos słowa pacierza za matką. A nawet gdy ojciec brzytwę ostrzył i kazał mi potrzymać drugi koniec pasa.

Ten śmiech szpilkami najpierw tu, tam mnie pokłuwał, a potem, nagle roznosił się jak ogień po stercie i nie mogłem go za nic już powstrzymać, choćbym oczy, szczęki zaciskał i całą wolą w sobie go przyduszał, i garściami tarł policzki, i targał się za włosy, i głowę aż do kolan kulił, on kipiał, buchał i śmiałem się, aż mnie skręcało. A powsiadł na mnie ojciec, czego się, głupi, śmiejesz, to się jeszcze gorzej śmiałem. A zdzielił mnie czasem przez łeb, to się już wszystko we mnie śmiało, głowa, brzuch, nogi, ręce. A najgorzej przy jedzeniu, bo ojciec jeść przestawał i czekał z wściekłością, aż wyśmieję się, a mnie ten śmiech aż rozrywał na kawałki.

– O, jedz, jedz, póki ciepłe – rozchmurzała go matka. – Wyśmieje się i przestanie. Każdy musi przejść przez swoją głupotę. A ty się nie śmiałeś, jak byłeś w jego wieku? Dziecko jeszcze.

Ale nieraz nie dawała rady go rozchmurzyć, kiedy tej wściekłości przebrała się w nim miara, zrywał się, łapał mnie za kark i wyrzucał na dwór, tam się wyśmiej, zarazo!

Ale nigdy tak się nie uśmiałem do syta, jak gdy ojciec ten płacz matki przedrzeźniał, bo wtedy przyzwalał i nam się śmiać, a nawet zachęcał nas, śmiejta się, śmiejta, to może przestanie. I śmialiśmy się wszyscy. Nawet Micha! śmiał się, choć był od maleńka pochmurny i mało kiedy się śmiał. Przez to nawet nie lubiłem z nim razem spać, bo się nigdy nie dało przed zaśnięciem pofiglować. Zawsze jak nie głowa go bolała, to brzuch, albo że pierzynę porwiemy, że już pacierz zmówiliśmy i Bóg się na nas może pogniewać. A było go połechtać, to się nieraz i rozpłakał. Nieraz aż go matka sama namawiała:

– Pośmiej się, Michaś, coś taki pochmurny, moje dziecko. Patrz, wszyscy się śmieją.

Bo jak się było nie śmiać, kiedy przyszli w zapusty kolędniki, a Stach Szczypa usmolony za diabła, w półkożuszku na nice, z ogonem u tyłka, z rogami na łbie, latał jak opętany po izbie i każdego na widły nabijał, że niby do piekła. To każdy się śmiał. Tylko Michał truchlał, bladł, tulił się do matki i za nic nie dawał się przekonać, że to Stach Szczypa.

– Stach Szczypa, Stach Szczypa, nie bój się, moje dziecko. Powiedz, diable, żeś Stach Szczypa.

Tak samo Antek, choć jeszcze się po izbie na czworakach ciągnął, a popiskiwał aż z uciechy i czasem się zsikał, kiedy ojciec ten płacz matki przedrzeźniał. I Stasiek w kołysce, choć się śmiać nie umiał, a jakoś po swojemu próbował świergolić. I nawet matka, wydawało się, że na niby tylko płacze, a w głębi duszy śmieje się razem z nami z ojca.

Dopiero dużo, dużo później, kiedy mi ten śmiech już dawno przeszedł, zrozumiałem, czemu ojciec tak ten płacz matki przedrzeźniał, czemu ćwiczył tę musztrę, czemu śpiewał żołnierskie piosenki, tłukł garnkami, trzaskał drzwiami, walił tłuczkiem o wiadro i różne inne dziwactwa wyprawiał. Bo tak samo jak on nie mogłem znieść, kiedy matka płakała. Wolałbym gnój wyrzucać od świtu do nocy, kosić od świtu do nocy czy choćby za wszystkich przebierać paciorki różańca, jak ona za nas przebierała, niż patrzeć, jak płacze. Niby mogłem sobie powiedzieć, niech płacze, taka już powinność matek płakać. A nie mogłem. Nieraz zły na siebie, że nie jestem akurat w polu, w karczmie, u panny czy z chłopami gdzieś na wsi, tyle przecież jest miejsc, gdzie nikt nie płacze, ale siedzę tu, w chałupie, dając się jej opłakiwać jakby dziecko. A jeszcze każda jej łza osobno mnie dręczyła. Konia bym podniósł, wóz bym podniósł, tyle siły było we mnie, a nie dawałem rady podnieść głowy, żeby w jej twarz zapłakaną spojrzeć, tylko siedziałem patrząc u stóp swoich w ziemię. Ani nie miałem śmiałości choćby rzec, niech matka nie płacze. Czułem się prawie winny wobec tego jej płaczu, zraniony tym jej płaczem, a przecież niełatwo było mnie zranić. Ten płacz jej jak deszcz z zaniesionego nieba siąpił po mnie, a ja mokłem pokornie, jakbym się na ten deszcz płacz naumyślnie wystawił, żeby mnie opłakał.

I czasem z tego płaczu nachodziło mnie coś takiego, jakby mnie dalej w swoim brzuchu nosiła, i w tym brzuchu jej dźwigałem z nią zajdy, odbieraliśmy razem garście we żniwa od kosy, a słonko nas jakby w jedne plecy prażyło. I tak samo przygięty jak ona, stałem po kolana z nią w rzece i praliśmy szmaty, waląc kijanką, a echo niosło się po wodzie aż do źródła z jednej strony i do ujścia rzeki z drugiej. A gdy poszliśmy do sklepu po sól, naftę, zapałki, słyszałem nawet, jak kumoszki pytają jej się, chyba już niedługo, Magdziu? Oj, niedługo, niedługo. A ona im odpowiadała, że długo, długo, może nigdy. I zbieraliśmy moimi rękami w jej rękach macierzankę, skrzyp, rumianek i jakie tylko zioła są na świecie po miedzach. A gdy ciasto na chleb miesiła w dzieży, byłem w niej już tym chlebem. I po dniu całym, umęczeni oboje, klękaliśmy do modlitwy jakby jeden krzyż, ja w jej kolanach.

I nawet w takiej chwili jak tamta, kiedy tylko ze szczęścia płakała, że żyję, czułem się przy tym płaczu jej winny, chociaż nie wiedziałem czemu. Ale może winy nasze tylko matki znają, choć się mówi, że tylko je Bóg zna. To i ona pewnie za mnie wiedziała, czego nie wiedziałem ja.

Z nas czterech braci chyba się o mnie matka najwięcej napłakała. Potem o Michała. No. ale Michał, wiadomo, nic się i tak z tego nie zrozumie. I może nie trzeba nic zrozumieć. Choć i płakać nic nie da. Gdyby się nawet płakało i płakało. Bo to ani na rozum, ani na płacz. Choć płaczem nieraz więcej się zrozumie niż rozumem. A w każdym razie dużo lżej, kiedy się zapłacze, niż kiedy zrozumie. Bo tylko przez płacz można być z kimś razem, gdy się jest na wieki osobno.

Za Śląskiem, Antkiem znów, że płakała, to już tak to jest, że się zawsze płacze za tymi, których nie ma. Ale ja przecież byłem, prócz wojny, cały czas w chałupie i od dziecka aż dotąd, to o co było płakać? Chyba że to za nich wszystkich nade mną płakała. A że żyć, żyłem, jak się dało czy musiało, to widocznie inaczej się nie dało, bo nikt przecież nie żyje, jak by chciał. A zresztą gdyby nawet się dało, jak by człowiek chciał, czy byłoby mu lepiej? Nigdy nie wiadomo, czy tak, jak człowiek by chciał, nie byłoby akurat gorzej. To może każdy ma nie tylko takie życie, jakie ma, ale i najlepsze, jakie mógłby mieć. Mały byłem, płakała nade mną, no to wszystkie matki nad swoimi małymi płaczą. Nie tylko u ludzi. Płacze krowa, kobyła, suka, kocica.

Była u nas raz kocica, potopiłem jej kocięta. Miała ich pięcioro. Gdzieś akurat polazła, na strych czy może do stodoły. Nie była z niej zresztą dobra matka. Nieraz na cały dzień potrafiła odejść kociąt, a te miauczały za nią i nawet mleko na spodeczku, kiedy im się dało, nic nie pomagało. A prócz tego wydawało się, że tyle kociąt, to ich nie spamięta, czy je miała teraz, czy dawniej. Pod wieczór przylazła, zobaczyła, że w przetaku pusto, gdzie te małe siedziały, i jak opętana zaczęła latać tu, tam po izbie. Wlazła i pod łóżko, i na kuchnię skoczyła, i nawet do kołyski do Staśka, Stasiek się rozbeczał. Ojciec złapał ją za łeb i na dwór wyrzucił. To zaczęła do drzwi drapać i tak przeraźliwie miauczeć, że ją musiał z powrotem wpuścić. Matka po-wsiadła na ojca, na mnie, że bez serca jesteśmy, i nawet ją wzięła na podołek do siebie, i zaczęła głaskać, i przemawiać do niej jak matka do matki. Ale zaraz jej się wyrwała i poszła na to puste po kociętach miejsce. Tam zwinęła się w kłębek, myśleliśmy, że już jej przeszło. Ojciec nawet powiedział, że ból u kotów krótki, a płacz jeszcze krótszy, a na rano nie żyła. Tylko że u kotów, kiedy już dorosną, nie poznają się, nawet matka z dziećmi, jakby były obce koty i każdy sobie tylko kot. A ja kawaler już byłem, a matka wciąż lubiła nade mną zapłakać. Jakby jej to płakanie na zawsze zostało z tych czasów, kiedy dzieckiem byłem. I nawet kiedy umierała, zamiast choć ten raz o sobie pomyśleć, wzięła moją głowę w swoje chudziuteńkie ręce i rozpłakała się nade mną. I skonała.

A mnie coś ścisnęło za gardło i nie mogłem zapłakać. Namawiały mnie baby, co przyszły się z matką pożegnać.

– Zapłacz, Szymek, zapłacz. Za matką trzeba zapłakać. Choćby się nie mogło. Jeszcze za taką matką jak wasza.

A nie mogłem. Płakał ojciec i kto tylko przyszedł, płakał, i nawet Michał jakoś tak patrzył na matkę, jakby nie wiedział, czy zapłakać, czy jej nie uwierzyć, że umarła. A we mnie zacięło się i nie mogłem.

Ale też kiedy ja ostatni raz płakałem? Chyba kiedy krowa Kubików na pastwisku się cieliła. No, to miałem z dziesięć lat. A potem już nigdy. Mógłbym powiedzieć o sobie, że przeżyłem życie nie płacząc.

Paśliśmy wtedy na łąkach pod cegielnią. Była nas niemała zgraja, a krów ze trzy razy tyle, bo prawie z całej wsi. To wśród tylu, wiadomo, musiały być i cielne, bo cielne gdzieś dopiero na tydzień przed cieleniem zostawiało się w domach. Nikt się zresztą nie przejmował, cielne czy niecielne. Kazali ojce gnać, to się gnało. Mniej się tylko prało, jak która była cielna, ale to musiało być już porządnie widać. A po krowie Kubików nic nie było widać, że cielna. Może trochę szersza, jakby tak ode łba popatrzył, ale mogła się przecież tak najeść. Wacek Kubików też nic nie powiedział, a jeszcze się jąkał, to najgorzej się ze wszystkich darł, bośmy się bawili, i mało go co tam krowa obchodziła. Robiliśmy górę. Krzyczało się, ty, Fredek! czy ty, Kazek! czy ty, Jędrek! I ten musiał uciekać, a reszta go goniła. I kto pierwszy go dopadł, walił się na niego, a za nim i wszyscy, i robiła się góra.

Uciekał Władek Koziejów, najmniejszy był na pastwisku. Nie chciał, prosił, płakał, obiecywał, że nam ulęgałek przyniesie, że ojcu tytoniu ukradnie’! przyniesie. A gdy już waliliśmy się na niego, wierzgał, darł się, nie zaduście mnie! Nie zaduście!

W straży potem razem byliśmy, w kawalerskich już latach. I raz z wiosną pojechaliśmy do powodzi. A nawet nie była jeszcze wiosna, tylko słonko jakoś tak przygrzało, że lody ruszyły, przerywając wał pod Mikulczycami. Zalało Mikulczyce, Borek, Walentynów. Jak okiem sięgnąć, jedna zgroza. Krzywda ludzka aż do Boga wołała, gdzie jesteś, Panie Boże?! Ściągało się ludzi ze strychów, z dachów, z drzew, przeważnie zmokniętych, zapłakanych, półżywych, bo niektórzy już nadzieję stracili. Jeździliśmy krypą, ale nie wszędzie się dało dojechać, bo albo płoty zawadzały, albo kry się nawaliło, że w żaden sposób się nie dało i trzeba było wpław przez wodę, odpychając nieraz krę gołymi rękami.

Mnie nic, wypiłem od razu pół litra i po powodzi. Władek też niby wypił, ale musiał się do łóżka zaraz położyć, bo bledziutki się zrobił jak opłatek i trzęsło nim. Postawili mu bańki, to jedna w drugą jak pieczęcie czarne. Potem zaczął kasłać coraz gorzej i gorzej.

– Wyjdziesz z tego, Władziu – pocieszałem go. – O, wszystką krew zepsutą z ciebie wyciągnęły.

Potem przystawili mu pijawki. Potem zioła zaczął pić. Ale robił się coraz słabszy i prawie w oczach gasł. Aż któregoś dnia zawołali mnie, że umiera.

– Tchu mi, Szymuś, brak – wyszeptał, a właściwie wybolał z siebie już resztkami głosu. – Jak wtedy na łąkach, pamiętasz? Taka sama was góra na mnie. Nie zaduście mnie tylko, nie zaduście.

Nagle któryś krzyknął, że krowa Kubików uwaliła się i stęka. Którzyśmy na wierzchu tej góry byli, zerwaliśmy się i pędem, ja pierwszy, bo mnie nikt na pastwisku nie przegonił. Za mną Kazek Sroków i Stach Sobieraj, i dopiero reszta. Ale zanim tamci powstawali, byliśmy już przy krowie. Leżała, jakby ją coś przygniotło do łąki, i aż pyskiem tarła po murawie, wydając z siebie takie same steki jak człowiek, gdy się z bólów zwija.

– Zdycha! – krzyknął Kazek i od razu w nogi. A za nim rzucili się inni jak spłoszone wróble, prawie na prześcigi, jeden przez drugiego. Nawet Wacek Kubików rozbeczał się, ale pognał za nimi.

Zacząłem krzyczeć, że może nie zdycha, może coś tylko zjadła, ale przez ten czas już mnie spory kawał odlecieli. Mogłem niby puścić się za nimi i byłbym ich dogonił, niech zdycha. Czy to moja krowa? Ale nie będę przecież uciekał ostatni. Uciekać ostatniemu to jakby się najgorzej ze wszystkich stchórzyło. A nawet jeszcze gorzej, bo się wtedy nie ucieka ze swojego strachu, a z cudzego. No i krowa, choć nie moja, ale przecież krowa. Jakże ją tak odlecieć? I zostałem. Pogroziłem im tylko:

– Tchórze! Tchórze!

A Wackowi Kubikowi poprzysiągłem niucha skuć, bo to jego krowa, nie moja.

Wtem krowa łbem rzuciła, bok się jej wzdął w wielką górę, a w tej górze coś zaczęło się ruszać, jakby chciało wyjść na świat i nie miało którędy. Pomyślałem, że się pewnie cielić będzie, i aż ciarki mi przeszły po plecach. Już bym wolał, żeby miała zdychać. Nigdy nie widziałem z bliska, jak się krowa cieli. Cieliły się u nas krowy, ale ojciec nie puszczał mnie wtedy do chlewa, że smarkaty jeszcze jestem. I tylko matka nosiła mu gorącą wodę, a on w tym chlewie przy zapartych drzwiach coś robił. I dopiero mnie wołał, jak już cielę przyszło na świat, żebym to cielę zobaczył. Kiedyś mu w złości powiedziałem, że wszystko już wiem, widziałem, jak byk właził na krowę, ogier na kobyłę, pies na sukę i wszystko na wszystko, a nawet Stefek Kulawik na gołą Bronkę Siejkównę raz w krzakach nad rzeką. Ale mi odpowiedział, że tamto świństwo, a to męka i muszę dorosnąć.

Rozejrzałem się po łąkach za jakimś ratunkiem, ale nigdzie żywej duszy. Chłopaki gdzieś przepadli, pewnie schowali się za wierzbami czy w wądole. I tylko bociek łaził niedaleko, zapuszczając raz po raz dziób w murawie. Zapragnąłem być tym boćkiem, mógłbym nawet żaby jeść. Ktoś tam szedł za drogą do wsi czy ze wsi, ale z tej oddali nie dało się odróżnić, chłop czy baba, to i nie usłyszałby wołania. A prócz tego mógł się nie znać na krowach. Mógł być szewc czy krawcowa, dróżnik, organista. Aż krowie widać żal się mnie zrobiło, bo zwróciła łeb w moją stronę i choć ślepia miała wzdęte od bólu, spojrzała, jakby mnie pocieszyć chciała. I nawet spróbowała się dźwignąć. Udało jej się tylko na przednie kolana i zwaliło ją jakby z wysokości, aż łąka sieknęła. Musiało ją to wszystkie siły kosztować, bo leżała dysząc, a boki niczym miechy jej chodziły. Można by pomyśleć, że ją jakiś drań tak zgonił. Raz tak rządca zgonił krowę Karwackiego, bo wlazła we dworskie buraki, on na koniu, a krowa kiedy leci, jak babie, wszystko jej się trzęsie. Ale poty ją gonił aż na śmierć zagonił. Wygonił z buraków, to jeszcze przez kartofle gonił, przez koniczynę, lucernę. A dworskie pola to nie chłopskie zagony, tylko od krańca do krańca, i tę jedną krowę miał tylko Karwacki. Na szczęście dał mu potem dziedzic cielę za to, bo dziedziczka się wstawiła za Karwackim, a rządcę w wojnę ktoś ubił.

Nagle jakby straszny ból ją chwycił, bo odkręciła łeb w drugą stronę łąk, aż jej w karku strzeliło. Oczy jej na wierzch wypłynęły, a mnie coś ścisnęło w gardle, płacz, nie płacz. Kucnąłem przy tym łbie i zacząłem ją głaskać. Była cała zgrzana, ręka mi się do jej sierści aż lepiła.

– Jałoś, jałoś, nie płacz – szepnąłem jej prawie do ucha. Chociaż nie wiem, czy płakała. To ja byłem bliski płaczu i sam siebie może pocieszałem, bo jak można inaczej pocieszyć czy krowę, czy człowieka. Niech cię nie boli, powiedzieć, to i tak nie przestanie, chyba, żeby Bóg to powiedział.

Przeciągnęła znów ten łeb jak głaz po murawie na moją stront:. Jedno oko, to od spodu, miała całe ziemią zalepione, a tym drugim też mnie pewnie nie widziała, bo jakby ktoś nim zabełtał, takie mętne było. Jeszcze muchy obsiadły to oko wianuszkiem, jedna koło drugiej, to już całkiem jej widok zasłoniły. Machnąłem ręką, ale ledwo parę się zerwało, a reszta dalej siedziała przyssana, wiadomo, muchom za nic czyjś ból, nawet do bólu się potrafią przyssać. Zezłościło mnie. zerwałem czapkę z głowy i trzasnąłem w to oko, i od razu w nim przejrzało. Tylko że w tej samej chwili rzuciła nagle łbem. jakby chciała i mnie od siebie odtrącić. Na szczęście zdążyłem uskoczyć, boby mnie zwaliła. I zaparła się racicami o łąkę, aż ziemia trysnęła. Wydawało się, że może teraz wydusi tę bolącą górę z siebie. Ale znów się okazało, że ponad jej siły, i znów ją przywaliło do łąki. Wtedy zaryczała, ale tak żałośnie, że wszystkie krowy wokół łby popodnosiły, spoglądając strwożone w jej stronę. A ta góra od nowa zaczęła ją wzdymać, coraz większa i większa, i nagle przypomniało mi się, że jak krowa taka wzdęta, a nie ma już ratunku, to bok się jej przebija.

Kozik nawet miałem. Na pastwisku bez kozika to jakby bez ręki. I nie jakiś zwykły kozik, ale wbiło się go w drzewo, to aż dzwonił, rzuciło się w ziemię, to po rączkę wchodził. Przez ten kozik byłem z dużo starszymi od siebie za pan brat. Choć niektórzy byli cztery i pięć lat ode mnie starsi, prawie kawalery. I wiedzieli już wszystko, co wiedzą dorośli. Nieraz dech aż zapierało, gdy się ich słuchało, i krowy za to kazali sobie zaganiać. A co młodszych nawet odpędzali albo tytoń kazali sobie od ojców przynosić, tylko mnie jednemu nic nigdy nie kazali.

Wyciągnąłem go z kieszeni, otworzyłem ostrze i stanąłem nad krową z uniesioną ręką. Wiedziałem, gdzie się dziurę robi, że w dołku przy tylnej łopatce. Ale nie mogłem jakoś sobie powiedzieć, no już. Ręka mi drżała i w środku cały drżałem. I tylko ten kozik ściskałem coraz mocniej i mocniej. Wtem krowa znowu zaryczała i tak samo żałośnie jak za pierwszym razem, aż mnie strach zadławił. I tak jak stałem z tym kozikiem, buchnąłem na kolana przy jej wzdętym brzuchu i zacząłem się w głos modlić. Zdrowaś Mario, łaskiś pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławion owoc żywota Twego. I dalej płacz mi słowa przerwał. Przylgnąłem głową do jej brzucha, a łzy nie tylko z oczu, ale z całej twarzy mi ciekły. I może nawet skapywały gdzieś tam w głąb jej brzucha. Bo kiedy dziecko płacze, cały świat płacze. I kto wie, czy to nie od tego płaczu wtedy stałem się dorosły. Choć może być i tak, że dał Pan Bóg człowiekowi jeden płacz, jak jedno serce, jedną wątrobę, jedną śledzionę czy jeden pęcherz. I trzeba ten płacz z siebie wypłakać, żeby mógł człowiek odróżnić, kiedy jest jeszcze dzieckiem, a kiedy już stał się dorosły. Inaczej będzie się ciągnął człowiekiem aż do końca życia i do końca życia będzie się człowiekowi wydawało, że jest wciąż dzieckiem. I niektórym się wydaje.

Choć nie byłem wcale beksa. Jak nawet płakałem, to przeważnie do środka, a po wierzchu nikt by po mnie nie poznał, że płaczę. Tylko wtedy, nad tą krową Kubików, jakby coś się tak we mnie na oścież otwarło, że musiała się i krowa dziwić, że to nad nią ktoś płacze, bo kto by tam nad krową płakał. Jeszcze u Kubików, wiecznie gównami chodziła oblepiona, a nie było nawet komu zgrzebłem jej przeciągnąć. Bo stary Kubik jak nie w karczmie, to gdzieś na wiecu, a Wacek tylko batem umiał. Albo może tak nadsłuchiwała, czy to nie w niej coś płacze, bo zrobiła się spokojna, jakby cielić się przestała.

Wtem coś się w niej poruszyło i ta góra, na której skłoniłem głowę w tym płaczu, zaczęła się nagle zapadać. Zerwałem się na nogi, a krowa łeb prawie w pion zadarła i jakby zaczęła się przesuwać po łące do tyłu. I już nie stękała, a rzęziła. Skoczyłem do tyłu, a tam z zadu, jakby z wielkiej dziupli, wysunął się już czubek pyska, a za chwilę cała głowa. Nie wiedziałem, że tak trzeba, ale chwyciłem obiema rękami za tę głowę i zacząłem ciągnąć, ile sił. I tak urodziło się cielę. Było takie same krasę jak matka i całe oślinione.

Wołali na łąkach potem na mnie Chrzestny. Chrzestny i Chrzestny. Przylgnęło to do mnie i tak już zostało. Nie obrażałem się, bo o co? A nawet tak się potem ułożyło, że tylko ten jeden raz byłem dotąd chrzestnym. Nie żebym był nigdy nie proszony. Wiele razy mnie prosili. Mógłbym mieć chrześniaków bez liku. Tylko co by oni ze mnie mieli, że byłbym ich chrzestnym? Tak jak cielę Kubików miało co? Nawet nie potrafiłbym powiedzieć, co się dalej z nim stało, czy na chowanie Kubiki zostawili, czy sprzedali, czy zarżnęli albo może padło. A choć nie wypada odmawiać, gdy cię za chrzestnego proszą, postanowiłem, że nie będę nigdy chrzestnym. I gdyby to ode mnie zależało, zniósłbym na zawsze chrzestnego, chrzestną. Ma człowiek jednego prawdziwego ojca i jedną prawdziwą matkę, po co mu jeszcze jakieś farbowane. Do ołtarza go zaniosą, a potem żeby kiedy choć karmelka czy żeby cię po głowie jedno z drugim kiedy pogłaskało. Czy żeby taki chrzestny postawił ci, jak dorośniesz. Wołasz, chrzestna, chrzestny, a obcy jesteś dla nich.

Chrzestna moja, no, to młodo umarła, kiedy jeszcze w kołysce leżałem, i nie mówię o niej. Ale chrzestnego za całe życie widziałem na oczy dwa razy, nie licząc, kiedy do chrztu mnie podawał. Pierwszym razem już kawaler prawie byłem. Przyszedł jakiś obcy chłop w niedzielę po południu do nas, na zabawę się akurat wybierałem, a matka, ojciec, o, Franek! I ten Franek przywitał się z nimi, potem mnie rękę podał, to ścisnąłem jak rękę, a ojciec, matka, to chrzestny twój, pocałuj chrzestnego w rękę. Obruszyłem się, że nie będę chłopa w rękę całował. A wtedy ten chrzestny:

– To ten mój chrześniak? Jak to urósł. No, no. Już kawaler.

Ze Zbąszynia pochodził czy z Suchowoli, nawet nie wiem. Poznał go ojciec, kiedy zduna szukał. Kuchnia nam dymiła, a jakoś nikt z bliższych zdunów nie potrafił zaradzić. Przychodzili, rozbierali, od nowa stawiali i dalej dymiła. I ktoś ojcu powiedział, że jest zdun w Zbąszyniu czy w Suchowoli, co nie ma dla niego kuchni, żeby nie zaradził. Pojechał ojciec, umówił go. I ten kiedyś przyjechał. Nie rozbierał, nie stawiał, trochę tylko pogrzebał i ciągnęło potem jak wicher. Z tej uciechy tak popili obaj, że wziął go ojciec na chrzestnego do mnie, bo akurat czas było mnie chrzcić.

A drugim razem spotkałem go już w wojnę na targu w Płockach. Pojechaliśmy sprzątnąć jednego sukinsyna. Był przed wojną woźnym magistrackim, a w wojnę zrobił się Niemiec. I w każdy dzień targowy po targu łaził w niemieckim mundurze, z pistoletem u pasa i zabierał babom jaja, masło, serki, kury, mak. Jeszcze kiedy był w dobrym humorze, płacił, ma się rozumieć, po urzędowej cenie. A wiadomo, co to urzędowa cena. Za kurę co za jaje. Choć mało kiedy był w humorze i przeważnie nie płacił nic, nawet z koszykami drań zabierał. A jak która baba próbowała mu nie dać, właził buciorami w to wszystko, co miała rozłożone do sprzedania, deptał te jaja, serki, masła, śmietany, roztrącał, przewracał, a babę sprał, skopał i od kurew po polsku jeszcze wyprzezywał. Wracały baby z targu, to zamiast nieść jakieś grosze, na sól, nici, naftę, zapałki, płakały. Raz, drugi go ostrzegliśmy, dostał nawet kuflem od piwa w karczmie, że cały krwią się zalał, ale nie pomogło. Trzeba było zabić.

Poszliśmy we trzech, ja, Brzoza i Smutny. Nie, Smutny wtedy już nie żył. Musiał to być Jarząb. Bo Jarząb lubił chodzić na wyroki. Nie ma zabaw teraz, mówił, to dobrze, jak się choć jakiego sukinsyna sprzątnie. A oko miał jak sosna prościuchne. Człowiek, ptak czy zając, kogo tylko w tym oku przymrużył, mógł się żegnać z tym światem. Tylko rozkazów nie lubił i nie było dla niego szarż ni oficerów.

Kiedyś po jednej strzelaninie gdzieś nam się zawieruszył. Poszli chłopaki ciała jego szukać, że może zginął, to trzeba pochować. Ale nie znaleźli. Myśleliśmy, może go złapali? Ale przecież by ktoś widział. I to nie Jarząb, żeby dał się złapać. Nosił zawsze kulkę w kieszeni na piersiach i w każdej wolnej chwili wyciągał ją i w palcach wałkował albo podrzucał na dłoni, że była wyślizgana na złoto. I śmiał się, że dla siebie ją tak pieści, jakby co, a nie da się złapać. To zaczęliśmy myśleć, że może był szpicel. Ale Jarząb szpicel? W końcu pojechało dwóch chłopaków na rowerach, bo została żona z trojgiem dziecek, to trzeba jej powiedzieć, że zginął na polu chwały. Zastali ją przy studni, wodę wyciągała. Ale zanim jej powiedzieli, że zginął, na wszelki wypadek spytali się, czy nie wie, gdzie jest? Kobieta się zmieszała, nie wiedziała, kto oni, i zaczęła kręcić, że za robotą pojechał, to znów za jakąś lafiryndą, a ją z dziećmi zostawił, z gospodarką. Już nie daje sama rady, i zaczęła nawet płakać.

Chłopakom też się nijak zrobiło. Ale słyszą, ktoś w stodole młóci, łup cup, łup cup. To pytają się, a kto młóci, a ona, że jakiś tam powinowaty, i do izby ich na zsiadłe mleko zaprasza. Chłopaki nie w ciemię bite, mówią, że chętnie, ale wpierw pójdą się spytać, może ten powinowaty coś wie. Otwierają wrótnie, a to Jarząb sam młóci.

– Młócisz, Jarząb? – mówią.

– Ano, jak widzicie, młócę – mówi.

– Myśleliśmy, żeś zginął, Jarząb – mówią.

– Jakbym zginął, to nie młóciłbym – mówi.

– Nieładnie tak, Jarząb, uciekłeś z oddziału – mówią.

– Wcale nie uciekłem – mówi. – Przyszedłem tylko kobiecie wymłócić, bo kto jej wymłóci.

– A możeś ty szpicel, Jarząb? – mówią.

– Jakbym był szpicel, tobym miał parobka. Parobek by młócił, a ja bym was wydawał – mówi.

– Zbieraj się, idziemy, Jarząb – mówią.

– Zbiorę się, jak wymłócę – mówi. – Z pół kopy pszenicy jeszcze mi zostało. O, i ten owies dla konia.

Ci za pistolety, a ten ich cepami po łbach. Potem ręce im powykręcał, pistolety odebrał.

– Powiedzta, że żyję. I szpiclem nie jestem. A teraz idźta do chałupy, niech wam kobieta da się mleka napić. I spieprzajta. Przyjdę sam po dobrej woli, a zmusić mnie nie zmusita.

Weszliśmy do karczmy, żeby napić się po jednym. Jarząb miał bat w ręku i baranicę na głowie dla niepoznaki, że furman. A Brzoza został na targu i miał nam dać znać, kiedy się ten drań magistracki zjawi. Nie chcieliśmy wszyscy trzej zostawać, boby mogło się w oczy rzucać. A prócz tego Jarząb zawsze musiał się napić, kiedy szedł zabijać. Mówił, że i ręka wtedy szybsza, i oko celniejsze, ale może nie wszystko mówił. Zresztą i bez zabijania nie wylewał za kołnierz. Tyle że nie lubił pić sam i musiał zawsze znaleźć sobie takiego, co go trapiło coś, a on jak ksiądz mógłby ze słowami pociechy do niego. Bo gdy coś trapi, trzeba się napić, wtedy i pociecha pewniejsza.

Tak też było, kiedy przyszedł do oddziału Smutny. Jak do brata Jarząb przylgnął do niego. Bo Smutny co dopiero się ożenił, a już musiał w las uciekać, zostawiając młodą żonę samiutką w chałupie. Stąd i pseudonim Smutny. Chłop postawny, wysoki, włosy falowane, czarne, brwi krzaczaste, to chyba i ta żona musiała być ładna. Niektórzy mu jej zazdrościli, choć nic o niej nie mówił, a Jarząb od razu dawaj go pocieszać:

– Jeszcze się nażyjesz z nią, bracie. Też mnie tak spierało. Do nocy nieraz nie mogłem dotrzymać. A bywało, że na polu ją, w roli, czy kto szedł, czy nie szedł. Nieraz szczęść Boże nam mówił. A teraz czasem pójdę, to drzewa jej urąbię. koniowi pod kopyta zajrzę, czy nie zgubił podkowy, zgrzebłem go przeczeszę, powiem, gdzie co siać, sadzić, a ciągnie mnie na siebie, to mówię, wojna teraz, Walerciu, wroga trza nam bić, zostawmy se kochanie na potem. Z inną może chciałoby mi się. Bo niby to samo, ale zawsze trochę grubsza albo trochę cieńsza i stęka inaczej. A z własną zgryzoty już was tylko łączą. I szczęście, że Pan Bóg je daje, bo co byście razem robili? Jak się za łby nawet nie bierzecie, to tyłkami się do siebie w nocy odwracacie i pierzyną jeszcze się przetyka, żeby nie parzyło. Z własną, bracie, to jakby sam z sobą. Ty czy ona jedno ciało, zmachane. to zmachane, złe, to złe. Lepiej już się wódki napić i to samo będzie. A prócz tego zrobiło się już troje dzieci, robić jeszcze czwarte? Kto wie, jaki los go potem czeka? Może nieszczęśliwe będzie? Myślisz, że inaczej bym do partyzantki przyszedł? Na cholerę mi to. Wszy mnie jedzą, chodzę niewyspany, może jeszcze zabiją. A tam nikt mnie nie gonił, nie przychodził po mnie, kontyngenty oddawałem, świnie krowy pokólczykowane. Okna na noc zawsze zasłonięte. Czego nie dawali, nie śpiewało się. Nawet żandarm mówił mi, Herr Sadziak. gut, gut. Ale dłużej się nie dało.

Jarząb zginął przy napadzie na więzienie w Oleszycach. A Smutny też się nie dał mu pocieszyć. Jednej nocy wybrał się zobaczyć, jak tam jego młoda żona, sama zostawiona. Radzili mu chłopaki, nie chodź. Smutny. Radził mu i Jarząb, chcesz za dużo wiedzieć, bracie, a możesz się dowiedzieć nie tego, co trzeba. Upij się już lepiej.

Noc była gwiaździsta, psy go we wsi znały, to tylko poniektóry szczeknął przez sen. A ich psa zastrzelił żandarm, jak robili rewizję, to mógłby nawet złodziej przyjść i nie miałby kto zaszczekać. Zapukał do okna. odczekał, aż ona tam wstanie i niby ta poświata zjawi mu się za szybą w bielutkiej koszuli, i nie uwierzy, że to on, ale jak i ona, poświata. Potem do drzwi się rzuci, żeby mu otworzyć, i wpadnie w jego nadstawione ramiona. Bzy wokół pachniały, przy chałupie rósł krzak koło krzaka.

Drugi raz zapukał, trochę głośniej, ale jakoś w chałupie nic się nie ruszało i nikt nie zjawiał się w oknie. Jeszcze trochę postał, posłuchał, popatrzył i ruszył do drzwi. Były nie zaparte. Wlazł, powiedział w ciemności, pochwalony, powiedział, to ja, jesteś tu gdzie, Wandziu? Ale tylko kwoka zakrzekorzyła w opałce pod stołem, bo pewnie myślała, że ktoś przyszedł małe jej wybierać.

Trafił jakoś na lampę, zapalił, rozgląda się, a jego Wandzia w łóżku z jakimś śpi A snem tak głębokim, że poświecił po nich, to żeby jednemu czy drugiemu choć oko mrugnęło. I pierzyna skopana, a oni goluteńcy, jak ich Pan Bóg stworzył. Tamten miał choć tyle wstydu, że leżał na boku i skulony, zimno widać mu było albo może, że nie w swoim łóżku. Poznał w nim Felka, starszego drużbę ze swojego wesela. A ona brzuchem do góry, rozkraczona jak czeluść, wygnieciona, pobryzgana, jedna pierś tu, druga tam i za całe nakrycie czerwone korale na szyi, co jej na odpuście przed weselem kupił.

Na stole dwie butelki po bimbrze, jedna do dna wypita, druga do połowy, plasterki kiełbasy, kiszone ogórki i chleba nakrajane jak na zrękowiny. A prócz tego jajecznicy se usmażyli i z jednej patelni widać jedli, bo dwie łyżki o patelnię się wspierały. A łachy ich po izbie na ziemi się walały. Jej spódnicę aż pod kuchnią znalazł i może mu tę jajecznicę nawet bez spódnicy smażyła.

Krzyżem ich przeżegnał, wyciągnął pistolet, zastrzelił ją, jego, jak leżeli na śpiąco. Zamiauczał kot na przypiecku, zastrzelił i kota. Wisiał Pan Jezus nad łóżkiem, miał serce na wierzchu, zastrzelił to serce. Wylazły kurczęta spod kwoki, wydeptał kurczęta, a kwokę zastrzelił. Wszystkie szyby w oknach powystrzelał. Wszystkie garnki, talerze. Strzelił nawet w wiadro z wodą. A gdy się nastrzelał, siadł przy stole, wypił, co mu zostawili, potem trochę pośpiewał. Na moim weselu wszystkim brakło tchu, bo moje wesele do białego rana, oj, danaż moja, dana, śmierci po kolana, bólu po kolana, a moja gęba od ucha do ucha jak piec roześmiana, a ze mną i Ty, Panie Boże, niech ci będzie dana. Potem ściągnął zabitego drużbę Felka z łóżka, a położył się na jego miejscu przy zabitej żonie i też się zastrzelił. j Jarząb podniósł się od stolika, żeby przynieść drugą ćwiartkę, bo J jakoś Brzoza nie dawał nam znać, a przy pustych kieliszkach siedzieć podejrzane mogło się wydawać. Karczma pełna ludzi, wszyscy piją, to wiadomo, i szpicle muszą być. Wtem ktoś mnie z boku cap za łokieć.

– Tyś chyba Pietruszków?

Nie oglądam się, ale głos jakby skądś znajomy.

– Co, chrzestnego nie poznajesz? – I przysiada się na miejsce po Jarząbie, a pijany jak świnia. – No, tych Pietruszków za spółdzielnią? Miałyśta bociany na stodole. Kuchnię wam przed laty poprawiałem.

– Idźcie, idźcie, nie tegoście zgubili, co szukacie. – I cały czas w drugą stronę patrzę. A ten odwraca się do sali i na cały głos, i w piersi się bije:

– Chrześniak mój! – A mnie po ramieniu klepie. – Tylko nie chce się do chrzestnego przyznać!

Na te słowa w karczmie gwar jakby przycichł i czuję, że wszyscy ze zgorszeniem na mnie patrzą, cóż to za wyrodek, żeby do chrzestnego się nie przyznać.

Wrócił Jarząb z ćwiartką, pyta mi się, kto to? Ja, że nie wiem, jakiś się przypieprzył i się za chrzestnego mojego podaje.

– Nie przypieprzył, nie przypieprzył, tylko chrzestny twój! A tyś mój chrześniak, Pietruszków. Przynieśta kieliszek i chrzestnemu.

W środku już mnie roznosiło, nie wiedziałem, co robić, w końcu nachyliłem się i tłumaczę po dobroci:

– Stulcie pysk. Nie żaden Pietruszków, tylko Orzeł. A ten jak nie wrzaśnie:

– Jakiś ty znów Orzeł?! Pietruszków, o, na tych swoich rękach do ołtarza cię niosłem. Matki, ojca się zaparłeś?

– Nie zaparłem, tylko takie czasy, zrozumcie. Walnął pięścią w stolik, aż szkło zadygotało.

– Czasy czy nie czasy, Pietruszków! I twój chrzestny jestem!

– Jak twój chrzestny, to spytaj go się, czy ci kiedy co kupił – Jarząb wnerwił się. – Gówno ci kupił! Jak i mój! Tak samo nigdy nic! Wszystkie ony chrzestne, cholery, takie same! Chcesz, żeby mu dołożyć?

– Daj spokój. Niech mu będzie, że chrzestny. – I nawet nalałem mu w swój kieliszek wódki, że się może uspokoi. Ale jeszcze gorzej się rozochocił i dawaj mi wykrzykiwać znowu od Pietruszków. No, to już nie wytrzymałem, złapałem jak gąsiora za szyję i krzyknąłem prosto w gębę:

– Orzeł! – I ścisnąłem, aż mu oczy na wierzch wyszły. Jakichś paru ludzi zerwało się od stolików, ale Jarząb zagrodził im drogę, hola, wsadził rękę pod kurtkę i siedli z powrotem.

– Pietruszków, ty zaprzańcze – dławił się już prawie, ale jeszcze złapał mnie za kurtkę i jak topielec się trzymał.

– Orzeł. – Wściekłość mi rozum odebrała i coraz mocniej go ściskałem. Bufetowa krzyk podniosła, że żandarmów zawoła.

– Przyłóż mu. Nie żałuj chrzestnemu – podjudzał mnie Jarząb. A w tym czasie Brzoza wpadł do karczmy i zaczai znaki dawać,| że tamten sukinsyn już chodzi po targu. ‘

– Puśćcie mnie chrzestny! – krzyknąłem. Ale nie chciał puścić. Nie namyślając się trzasnąłem go między oczy, krew mu z nosa pociekła i te oczy maślane się zrobiły.

– Pietruszków – wyrzęził.

– Orzeł. – I mu poprawiłem.

– Nie bij. Już nie bij. Niech ci będzie Orzeł.

VII. ALLELUJA

Nie wiem, czy Bóg umarł, czy zmartwychwstał, czy to wszystko prawda, ale święcone jajka mają inny smak od nie święconych. I nikt mi nie powie, że mi się tylko tak zdaje. Na co dzień mogę wcale jajek nie jeść, a święconych zjem dziesięć na raz i nie zatka mnie. Ani chleba mi nie trzeba, trochę soli wystarczy, ma się rozumieć, też święconej. A najlepiej z chrzanem, a chrzan powinien być nie tylko święcony, ale mocny, żeby nosem bił.

Piekła matka babki na Wielkanoc, słynne były te jej babki. Mogło cały przednówek nie być mąki na nic, mogło nie być na podbitkę do żuru, ale na babki od razu po żniwach, gdy się z nowego spytlowało, zostawiała, co na babki, a reszta, póki starczy. A kiedy przynosiła ze strychu jedną z takich babek, bo na strych się je po upieczeniu wynosiło, ojciec, Michał, Antek, Stasiek obsiadali stół jak kuny przerębel i aż ślina im ciekła, kiedy matka tę babkę krajała. A ja wolałem święcone jajka nawet i od babki. I przeważnie mienialiśmy się, oddawałem któremuś swój kawałek babki, a on mi swoje jajko.

Gdyby nie święcone jajka, mogłoby dla mnie nie być Wielkanocy. Bo po prawdzie co to za święta? Ni zima, ni wiosna. A prócz tego nigdy nie wiadomo, kiedy wypadają. Trzeba za każdym razem w kalendarz zaglądać, jak tam wyznaczyli. I co roku kupuj nowy kalendarz, gdy się chcesz dowiedzieć, jakby to nie mógł się człowiek raz na zawsze przyzwyczaić. Urodziłem się w Wielki Piątek, to nie mogę powiedzieć, że w Wielki Piątek, bo każdego roku Wielki Piątek kiedy indziej. To może i Pan Jezus nie umarł i nie zmartwychwstał, jak co roku kiedy indziej?

Wolę Boże Narodzenie. Zawsze w tym samym miejscu. Nie musi się nigdzie zaglądać. A prócz tego rok się kończy, a żaden rok nie jest taki, żeby chciał go człowiek zatrzymać. No, i lubię kolędy. Dawniej, jak wszyscyśmy w domu razem zaśpiewali, to ściany aż drżały. A wyszło się na wieś posłuchać, jak gdzie indziej śpiewają, to się wydawało, że ta gwiazda betlejemska, co się nad stajenką pojawiła, zaraz z nieba zleci. Bo tu śpiewali, tam śpiewali u wszystkich sąsiadów śpiewali i na końcu wsi śpiewali, i nawet gdzieś za wsią daleko, daleko.

A i teraz, jak przyjdzie Wigilia, lubię sobie pośpiewać. Bo kolędy można i samemu śpiewać i nieraz nawet się wydaje, że jak dawniej wszyscy razem śpiewacie. A najlepiej lubię „Bóg się rodzi”. Zostało mi trochę głosu z dawnych lat, to jak zaciągnę, tak samo ściany drżą. U sąsiadów aż przestają śpiewać, żeby mnie posłuchać. O, Szymek śpiewa, cichojta. A przy mrozie słychać mnie aż na końcu wsi. I nawet Michał wpatruje się w ten mój śpiew, jakby chciał, żebym nigdy nie skończył.

Namawiam go czasem, chcesz, nauczę cię i we dwóch będziemy śpiewać. Powtarzaj za mną, Bóg się rodzi. Najpierw słowa, a melodia potem. Nie są trudne. Bóg to Bóg, wiadomo. A rodzi się, to wiesz. Ja się urodziłem, ty się urodziłeś. Pies się rodzi, kot, źrebię, cielę. Bo wszystko musi się urodzić, co chce żyć. A pamiętasz, mieliśmy na wiosnę kurczęta, też się urodziły, tylko z jajek. Śpiewaliśmy to na każde Boże Narodzenie. Siadaliśmy przy stole, stół był tylko inny, ja. ty, ojciec, matka, Antek, a Stasiek u matki na rękach. Nakładała matka postnik na talerze, to go tobie zawsze oddawała potrzymać, bo u ciebie nie płakał. Kiedyś się nawet zsikał na podołek. Bóg się rodzi, tak się tylko śpiewa, nie bój się.

Choć w młodości lubiłem i Wielkanoc. W straży byłem, to zawsze w Wielki Piątek staliśmy na warcie przy grobie Chrystusa. W mundurach, w pasach, z toporkami przy bokach, a jeszcze szły zawody, na kim się ‘lepiej wszystko lśni. To już na tydzień przedtem pucowało się kask i oficerki. Taki kask wyczyściło się porządnie popiołem, potem śliną, potem suknem, to lśnił jak monstrancja, wyglądał w nim człowiek jak święty Jerzy czy może inny święty, nie pamiętam już, który chodził w kasku. A znów oficerki najlepiej było sadzą ze śmietaną, a do glansu zajęczą skórką. Tylko że trzeba się było przedtem nachodzić, żeby od kogoś tych oficerków pożyczyć. Bo nikt z chłopaków nie miał oficerków, mieli tylko gospodarze, i to co bogatsi. Po czterechśmy stali, to osiem par potrzeba było, żeby warta mogła zmienić wartę, a do tego jeszcze nogi różne, to nieraz aż po innych wsiach chodziliśmy za tymi oficerkami, a i tak mało kiedy, żeby się na wszystkich dobrało. I musiało się nieraz stać w przyciasnych. Piekły, darły, drętwiałeś do kolan, a tu jeszcze ludzie przychodzili grób oglądać, to i nas oglądali i potem gadania co niemiara było po wsi, że ten stał krzywo, ten się kiwał, ten mrugał jak najęty. Ale o mnie zawsze, że sztywno jak struna.

A przychodził lany poniedziałek, to już od samego rana po chałupach się chodziło, gdzie tylko ładniejsza panna. Pokropiło się najpierw ojców trochę, bo tak wypadało, potem więcej córkę, ale tak samo nie za dużo, żeby ścian świeżo bielonych nie pochlapać. Boby mogli na poczęstunek nie zaprosić, jakby się ich zezłościło. To dopiero potem, kiedy przeszliśmy już te kilkanaście chałup i z łbów się nam kurzyło, o, wtedy to już na całego. Konewkami, wiadrami. Do kościoła która szła czy z kościoła, panna czy mężatka, żadnej się nie przepuściło. A niektórą i pod studnię się zaciągnęło. Jedni ją trzymali, drudzy wodę wyciągali, panna piszczała, a myśmy się śmiali.

Raz tak Zośka Niezgódkówna jakoś nam się wyrwała i zaczęła ku rzece uciekać. I na jej nieszczęście dopadliśmy ją już przy rzece. Błagała, płakała, że jest w nowej sukience, że ma nowe pantofle, że nową koszulę i wszystko nowe, bo jej ciotka z Ameryki przysłała, będzie bała się do domu wrócić. To ją rozebraliśmy do naga. Ale jeszcze gorzej błagała i gorzej płakała, a rzucała się, aż jej cycki się trzęsły, a obrośnięta było rudo. Nie szarp się tak, Zosiu, bo ci cnota pęknie i żaden się z nas potem z tobą nie ożeni. I za ręce i nogi, i huś, Zośkę do rzeki.

A jajów święciło się zawsze u nas kopę. Malowało się pół na pół, w łupinach z cebuli na czerwono i w młodym życie na zielono. I zawsze ja chodziłem święcić, bo mi się wydawało, że nikt tak nie oświeci. Wciskałem się tam, gdzie ksiądz zaczynał, żeby jak najwięcej kropel z kropidła padło, bo dalej to ksiądz tylko machał, a mało co padało. Kawaler już byłem, a jeszcze chodziłem. I dopiero w wojnę, kiedy w partyzantkę poszedłem, zaczai chodzić Antek, a po Antku Stasiek. Ale nie nachodzili się długo. Najpierw jeden, potem drugi w świat poszli i znowu na mnie przyszło chodzić święcić, bo co by to za Wielkanoc była bez święconych jajek. Może nie być placka, może nie być kiełbasy, ale święcone jajka muszą być. Zje się takie święcone jajko, to gdy się nawet nie ma z czego cieszyć, zawsze to alleluja.

Tylko co w szpitalu przez te dwa lata byłem, no, to nie święciłem. Ale wróciłem i zaraz na pierwszą Wielkanoc nagotowałem tak samo kopę jaj. Choć nie miałem swoich i musiałem w spółdzielni z pieczątkami kupić, bo mi kury jeszcze nie niosły, i co tam tych kur mi zostało, dwie i kogut. Nasadziłem dopiero kwokę na nowe, ale jeszcze się kłuć nie zaczęły. Umalowałem wszystkie w łupinach z cebuli na czerwono, bo nie bardzo mi się chciało iść po młode żyto w pole na tych moich kulasach. Ledwo do kościoła zaszedłem. A wyszedłem z domu gdzie tam wcześniej, że na zdrowych nogach by z pięć razy w tę i nazad obrócił. Myślałem, klapnę sobie trochę w ławce i odpocznę, zanim ksiądz zacznie święcić, a o mało się co nie spóźniłem, bo ksiądz już chodził i święcił. Na szczęście zaczai od” małego ołtarza i ludzi było sporo, w kilku rzędach stali, pięć wsi należy do naszej parafii, to zanim do naszego rzędu doszedł, zdążyłem się ustawić między Sekuliną a jakąś obcą babą. Tylko że kiedy nachyliłem się, żeby chustkę odwiązać, bo miałem koszyk w matczyną chustkę zawiązany, laska mi z ręki wypadła i narobiła huku, jakby grzmot przetoczył się przez kościół. Aż pod sklepieniem gruchnęło. I nawet na chórze organy zajęczały. I od razu wszystkie głowy obróciły się w moją stronę, spoglądając ze zgrozą. Ksiądz tak samo zatrzymał kropidło, uniesione już do pokropienia, i spojrzał za ludźmi. Wstyd mi się zrobiło, że pożałowałem przez chwilę, że mi się tych jaj święconych zachciało, nie mogłem to poczekać do przyszłej Wielkanocy, może lepiej bym już chodził.

A jakby nie dość tego było, nie mogłem jeszcze tej chustki rozwiązać, bo zacisnąłem węzły mocno, żeby mi się przez drogę nie porozwią-zywały, a ksiądz był tuż, tuż. I już trzeba było klęknąć. A jak tu klęknąć, kiedy jedna noga sztywna, druga ledwo się zginała. I tylko darmo się namozoliłem, bo ksiądz przeleciał jak burza. I choć pomagały mi i Sekuliną, i ta obca baba, nie zdążyliśmy w porę rozwiązać i ledwo parę kropel święconej wody spadło mi na ręce, a na jajka nic i zostały nie oświecone. I od razu inny smak. Jakby wziął spod kury, ugotował i zjadł. Tyle tylko, że nie musiałem sobie wyrzucać, że mi się nie chciało pójść poświęcić. Gorzej nieraz było i zawsze się chodziło, to nie taka znów przyczyna nogi.

W gminie kiedy pracowałem, to jak by nie było, na państwowej posadzie i czasy wtedy nie sprzyjały święceniu jajek, a przyszła Wielka Sobota, to w pół roboty wychodziłem z gminy, że jajka muszę iść poświęcić. Wcale się nie kryłem. I nawet kiedy na planowe odstawy mnie przenieśli, tak samo, że jajka muszę iść poświęcić. Choć w planowych odstawach nie mógł byle kto pracować, ciągle nam narady robili, żeby ostrzej i ostrzej. To nieraz głazem trzeba było być dla ludzi. Z pól jeszcze nie pozwożone, u niektórych jeszcze na pniu stało, a tu już się słało terminy, oddawać, oddawać, bo kto nie odda, źle będzie. Ale przychodziło tak z góry. Tam ktoś takie terminy wymyślał. A musiał taki, co mu się wydawało, że ważniejszy jest od ziemi. A od ziemi tylko Bóg jest ważniejszy, jak kto w niego wierzy. A kto nie wierzy, to ziemia najważniejsza jest nad wszystkim. I ani terminami, ani batem jej nie popędzisz. Możesz ją najwyżej w tyłek pocałować, że cię nie chce słuchać. Ale co było robić?

Nieraz to mi ręka od pisania aż drętwiała, bo pisało się i pisało, nakazy, ponaglenia, upomnienia, kary. A oczy miałem jakby u królika czerwone. Wstaję rano, a tu prawie nie widzę. Matka mi się pyta, z czegóż masz takie czerwone? A z czegóż? Z pisania. A ojciec, wierz ty mu, z pisania. To by nikt do szkół nie chodził, bo tam się tylko pisze. I nie byłoby ni księży, ni uczonych. A z pijaństwa. Ledwo się wczoraj w próg wtoczył i od razu buch jak wieprz na łóżko. Spałaś, to żeś nie widziała. Pij, pij. A nawet radzili mi w gminie, żebym do doktora poszedł, może by mi przepisał okulary. Mieli w gminie niektórzy okulary. Miał Sąsiadek, miał taki jeden w asekuracyjnym, miał ktoś chyba w drogowym, czasem stójka też zakładał, gdy go z pismem gdzieś wysłali, a nie mógł odczytać gdzie. I miały ze trzy urzędniczki, ale żadna mi się z nich nie podobała. Przymierzyłem kiedyś Sąsiadkowe, nawet nieźle mi było, ale widziałem jak za mgłą.

A niektórym wydawało się, że na łatwy chleb poszedłem, a jaki to był chleb? Jeszcze potem przychodzili ludzie i klęli, na czym świat stoi, człowieka i rządy. Pełny pokój nieraz zebrał się z tymi papierkami, co im się posłało. A drugie tyle stało w korytarzu albo i na dworze. I kładli mi na biurku te papierki, idź se skoś, idź se zbierz, wymłóć se i zabieraj. A niektóra baba i tyłek potrafiła pokazać, gdzie to wszystko ma. A człowiek tylko ręce rozkładał, że nie i nie on. To kto? Wszystkieśta, cholery, jedno warte!

Ma się rozumieć, czasem komuś się pomogło. Jednemu się trochę termin przesunęło, drugiemu z metr ujęło, a innemu chociaż się doradziło, jak ma podanie napisać i gdzie. To potem każdy chciał się jakoś odwdzięczyć. A jak chłop chłopu może się odwdzięczyć? Na wódkę go zaprosić. Wódka nie łapówka. Nie ma, że jeden daje, drugi bierze, tylko obaj piją. No, i trochę się rozpiłem. Zresztą przy takiej robocie nie da się nie pić. Jeszcze ludzie wierzą, że przez wódkę da się wszystko załatwić i więcej niż przez Pana Boga. A to różnie bywa. Nieraz pomoże się napić, a nieraz nie pomoże nawet się pomodlić. Ale jak chcesz z ludźmi żyć, musisz pić. Bo wtedy i ciebie mają za człowieka. A to nie byle co.

Jeszcze gospoda była prawie naprzeciwko gminy, po drugiej stronie drogi, to aby przez drogę. I wiadomo, wdzięczność nie rachuje, ty mnie tyle, to i ja tobie tyle, to mało kiedy skończyło się na jednym półlitrze. Bo wdzięczność nie kieszeń, ale dusza. A żeby nie wiem kto jak chytry był, to po półlitrze musi wyleźć z niego dusza. A wtedy to już dusza stawia, dusza płaci i od duszy do duszy jak przez próg do człowieka.

Prócz tego zawsze się dosiadł ten czy tamten, bo jak nawet nie miał być za co wdzięczny, to chciał być wdzięczny -na wszelki wypadek. Potem znowu ktoś i ktoś, i nieraz kto tylko był w gospodzie. Bo kto nie chce być duszą, a nie tylko ciałem? Przyszła pora zamykać gospodę, to kierownik Jasiński zamykał od zewnątrz, a w środku dalej żeśmy pili. Najwyżej podrożył parę złotych, że też musi coś zarobić, a nie tylko pensję. I kładł się na krzesełkach za bufetem, a my piliśmy. Ech, piliśmy, jakby to te nasze dusze z uciechy, że są w niebie, a nie my w gospodzie. Będzieta wychodzić, to mnie zbudźta. Oj, Jasiński, Jasiński, kto by miał wychodzić i gdzie? Z takiej -wysokości znów na ziemię? Tuśmy im dali, tamśmy im dali, zbudź się, Jasiński, dawaj pół litra. Bo człowiek znowu był „Orzeł”. Hej! Tyś nas opuścił, Panie Boże, ale na szczęście jest „Orzeł”! Hej! Niech no tylko „Orzeł” się zjawi, za każdą naszą łzę jeden wasz trup! Hej! „Orzeł” jest we wsi ze swoimi, piją u Maryśki Królówny, defilada przez wieś będzie, zbierać mąkę, słoninę! Choć nieraz kończyło się smutno, ten zabity, tamten zabity, a człowiek tyle razy zabity i musi dalej żyć. Byłeś „Orzeł”, a jesteś gówno, nie urzędnik. Zbudź się, Jasiński, jeszcze pół litra!

A na drugi dzień siadał człowiek ledwo żywy za biurkiem, łeb mu pękał, w” żołądku go ssało, a jeszcze musiał wysłuchiwać, jak to ludziom źle na świecie. I nie obchodziło nikogo, że może jemu gorzej, tylko że nie weźmie papierka i nie pójdzie z tym, bo gdzie, do Pana Boga? I za co, Panie Boże?

Nieraz ledwo do chałupy się wróciło, a już trzeba było iść do gminy i tyle co zsiadłego mleka się napiłeś czy kwasu z kapusty. A choć do chałupy nie było tak daleko, ale jak cię diabeł zaczął zwodzić, to i tu, i tam cię pchał, i nawet z powrotem. I tak ci w głowie mącił, że we własnej wsi, a o małoś nie pobłądził. Jedyna rada było się chałup trzymać. Na szczęście chałupa przy chałupie jeszcze blisko siebie wtedy stały, jak paciorki w różańcu, aby zagatami oddzielone, to mogłeś w rękach przebierać i iść, zdrowaś, Mario, łaskiś pełna, Ojcze nasz. Bo dzisiaj prawie wszystkie nowe i jakby ktoś ten różaniec rozerwał i porozsypywał tu, tam, nie pomodlisz się już więcej.

A kiedy już zaszedłeś, to musiałeś jeszcze do drzwi trafić i klamki w tych drzwiach poszukać. A to nieraz jakby igła w stogu siana. Szukałem i szukałem, a ojciec stał po drugiej stronie i nie otworzył.

– Ojciec otworzy, to ja, Szymek.

– Sam se otwórz, pijanico.

– Kiedy nie mogę klamki znaleźć.

– Słyszysz, matka, klamki nie może znaleźć?

– Otwórz mu, Józuś, otwórz, to twój syn. \

– Diabeł, nie syn. O, nie słyszysz, jak po drzwiach pazurami j drapie? A diabła do mojej chałupy nie puszczę, póki jeszcze moja. j Drap, drap, ancychryście, aż se łapy do cna zdrapiesz.

– Otwórz, Józuś – matka go molestowała.

– To wstań i mu sama otwórz.

– Otworzyłabym, ale nie dam rady wstać. Otwórz, Józuś. Syn, choćby był marnotrawny, zawsze syn.

– Miałem synów, ale w świat poszli. Bo co dobre, to albo umrze, albo świat zabierze, a złe zostaje.

Raz tak nie otworzył mi, a jakoś znalazłem tę klamkę, tylko okazało się, że z tamtej strony na hak zamknął. Zacząłem walić pięściami, a wiedziałem, że tam stoi, w końcu kopnąłem z wściekłości we drzwi i krzyknąłem:

– Niech tylko matka umrze, nie zostanę tu! I nic mnie nie zatrzyma! – I poszedłem, siadłem sobie na kamieniu przed chałupą, a noc była gdzieś w połowie. Ledwo siadłem, a tu ktoś się przysiadł do mnie.

– Posuń się.

Przyglądam się, dziadek, Łukasz, ten, co przed tamtą jeszcze wojną do Ameryki uciekł. Księżyc świecił jak talar, gwiazd jakby ziarna na klepisku, to nie mogłem go nie poznać. Aż żem trochę otrzeźwiał, ale mówią, żeby w takich razach pytać się, czego dusza potrzebuje? Ale czego może potrzebować dusza z Ameryki? To tylko wsiowa dusza zawsze czegoś potrzebuje. To ty, dziadku, pytam go się? No, to po-chwalony. Jak ci tam w tej Ameryce? Mówili, żeś majątku się dorobił, a ty, widzę, wróciłeś. To może i prawda, że jak człowiek umrze, dusza jego wraca tam, gdzie się urodził. Tylko po co było ją zawozić aż do Ameryki? Zapłaciłeś za nią okręt, a ona z powrotem. Trza było ją zostawić, jak cię wtedy kozaki szukali, nic by jej tu nie zrobili, a ludzie by ją jakoś pocieszyli. I już by cię tu nie ciągnęło z powrotem po śmierci. Tak ci źle w tej Ameryce było? Pociesz się, że i tu nie byłoby ci lepiej. Tu tak samo Ameryka, tyle że po drugiej stronie świata. Bo wszędzie, gdzie nas nie ma, Ameryka, dziadku. No, to powiedz chociaż, jak na tamtym świecie jest? Zabiłeś karbowego, to wiesz lepiej od innych. Sukinsyn był czy nie był, aleś dobrze zrobił. Też by nieraz się zabiło, ale nie ma już karbowych. Inny ustrój teraz. Nie wiesz pewnie, co to ustrój? Ano, takie rządy. Tyś zabił karbowego i musiałeś uciekać, a twój wnuk urzędnik. Pewnie marzył ci się ktoś w rodzie taki? To masz go, siedzi z tobą razem na jednym kamieniu. Pijany trochę, ale to przez ciebie, dziadku. Bo wam, dziadkom, co się tylko zabździło, to się i marzyło, a wnuki potem muszą przez was pić. Wy na tamtym świecie, wnuki na tym, a wszystko jedno koło. A koła nie da się już wyprostować. To już lepiej do gospody niż w świat, bo to samo, a bliżej. Czasem tylko, kiedy taki księżyc na niebie, uwiązałbym się do łańcucha i powył do tego księżyca. O, byłbym lepszy pies niż nasz Strucel. I złodzieja bym wywąchał, i twoją duszę, dziadku. Nie musiałbyś się martwić, że cię nikt nie pozna. Widziałeś kiedy taki księżyc w Ameryce? To tylko tu, nad wsią, bywają takie księżyce. Jakby ktoś siekierą w niebie przerębel wyrąbał. Sieć by mógł zapuścić, to by ryb nałapał. Nie wiesz, ryby z nieba takie same jak z rzeki, dziadku?

I tak gadu, gadu, gadaliśmy sobie prawie do białego rana, on nic, a ja mu o tym i o tamtym. A rano wyszedł ojciec przed chałupę i zaczął po niebie się rozglądać.

– Ale to pogoda, pogoda. Czy to niebo, nie wiadomo, aż takie wysokie, czy takie głębokie. O, mieć majątek jak to niebo. I wszystko na równinie. Modliłby się tylko człowiek, a tam by mu wschodziło, rosło, zakwitało. Ni chmurki, ni kłaczka, ni źdźbła. A to słonko jak źrenica Pana naszego Jezusa Chrystusa. To co, może byś pojechał w pole?

– Jak pojadę, kiedym niewyspany? Jutro pojadę.

– Jutro, jutro. Od kiedy już to jutro. U wszystkich poorane i po-bronowane, niektórzy już posiali, a u nas od żniw jak stało, tak stoi. Aż się ludzie pytają, sprzedawać będziecie, że takie to opuszczone, a ten jutro. Jutro to na tamtym świecie będzie, a na tym trza orać, siać, póki ziemia chce rodzić. Bo jak się jej odechce, nie przebłagasz jej. O, ziemia dobra, póki dobra, a zaweźmie się, to skała.

– Dziadek tu siedział całą noc ze mną – powiedziałem, żeby ojca jakoś odwieść od tej ziemi. – Przed chwilą znikł.

– I co, powiedział ci, gdzie zakopał te papiery? – ożywił się.

– Nie ten. Łukasz z Ameryki. Machnął ręką.

– Marnus. I co chciał?

– E, nic, tak pogadać tylko przyszedł.

– Musiał za pokutę. Boso był?

– Nie patrzyłem mu na nogi.

– Pewnie boso. Za pokutę zawsze boso.

Kiedyś tak wróciłem pijany, noc już prawie była. Coś mnie tylko tknęło, żeby wziąć pół litra z sobą do kieszeni, gdyśmy z gospody wychodzili. Mógłbym powiedzieć, że miałem przeczucie. Ale nie miałem. Pensję tylko wziąłem tego dnia. a przy pensji czasem brało się jeszcze te pół litra na odchodne. Przydawało się na rano, gdy nie mógł człowiek się pozbierać. Trochę mnie zdziwiło, że jeszcze w oknie świeciło się u nas. Ale pomyślałem sobie, pewnie ojciec nogi moczy. Miał na tych nogach żylaków, bolaków, to jak mu już za bardzo dokuczały, parzył jakieś zioła i w tych ziołach moczył. Siadał na stołeczku, nogi w cebrzyk, trochę z matką pogadał, trochę się pomodlił. Ale jak matka zasnęła, to i on zasypiał i tak spał nieraz z tymi nogami w cebrzyku, póki go zimno nie zbudziło albo póki nie wróciłem.

Wchodzę i nie wiem, czy mi się zwiduje, czy to Michał siedzi pod oknem na ławie. Tyle że jakby senny, bo nie podniósł nawet głowy, kiedy wszedłem. Ale widzę, Michał. Może długo jechał i zmęczony? Zawsze był niewytrzymały. Z jarmarku kiedyś z ojcem tak przyjechał, strzęsło go na furze, to wymiotów zaraz dostał. Czy niech nocy zarwał, to na drugi dzień już bledziutki, oczy podkrążone.

– O, Michał, przyjechałeś – powiedziałem. A choć w głowie mi się porządnie kręciło, ale ucieszyłem się. – Tyle lat, czekamy i czekamy. To się napijemy, bracie. Mam akurat tu pół litra z sobą. Wziąłem, bo jakby mnie coś tknęło. No, i widzisz. – Wyciągnąłem te pół litra z kieszeni, postawiłem na stole. – Gdzie są jakieś szklanki? – pytam się. A ojciec siedział na stołeczku z głową opuszczoną, jakby drzemał. Nagle poderwał tę głowę i do mnie:

– Co ty mu, zarazo, wódkę chcesz dawać? Spójrz na niego.

– Co mam spoglądać? Widzę przecież, że Michał. Michała bym nie poznał? Brata rodzonego? Trochę się postarzał, ale nie tak wiele jak za tyle lat. Powiedz, Michał, braciaśmy, nie? Choć ty w świecie, ja tu i nic o sobie nie wiemy, ale nie musi się wiedzieć, żeby braćmi być. A Franka Maziejuka pamiętasz? Do jednej klasy chodziliśta. Powiesił się, bracie. Miał manko w magazynie na dziesięć metrów cukru. I po co mu było tyle słodzić? Niby ksiądz mówi z ambony, nie grzeszyć. Ale nie grzeszyć, łatwo mówić. A ja tak, bracie, żyję i nie żyję. Ale co tam, jesteś, przyjechałeś, i to najważniejsze. No, to gdzie są, matka te szklanki?

Matka nic się nie odezwała, leżała z przymkniętymi oczami, jakby spała, a wiedziałem, że nie śpi. Pomyślałem, może dąsa się, że tu Michał przyjechał, a ja pijany wróciłem. Niech tam.

– Może ojciec wie, gdzie są?

Ale ojciec tak samo nic. Może zresztą nie wiedział, czy są szklanki w domu. Bo i do czego by miały być? Mleko się tylko piło, wodę, czasem zioła, to do tego kubki lepsze od szklanek. Grubsze, większe, jest za co potrzymać i gdzie tam żywot ich od szklanek dłuższy. Mam do tej pory taki jeden blaszany, to najlepiej lubię z niego pić. A jeszcze dziadek z niego pił i mówił, że i jego dziadek z niego pił, to niech przeżyje która szklanka tyle. Z niczego mi tak woda nie smakuje. Nieraz nie chce mi się pić, a napiję się, bo jakbym prosto ze źródła pił. Czy weź taką szklankę spracowaną ręką, to jakbyś obcęgami jaje brał. A tu wróci człowiek z pola od koszenia, to co tylko weźmie, to jakby tą zaciśniętą na kosie ręką brał.

– Ano, poszukamy – powiedziałem biorąc lampę ze stołu, żeby sobie poświecić. – Nie będziemy pić z butelki, kiedy brat przyjechał. O, jakże się cieszę, bracie, żeś przyjechał. Wreszcie sobie pogadamy za te wszystkie lata. I powiesz mi, coś chciał wtedy, w wojnę, ode mnie.

Otworzyłem kredens. Talerze, butelki, buteleczki, torebki, wszystko to zaczęło mi się w oczach migać, ale żadna szklanka mi nie mignęła. Też nie bardzo pamiętałem, czy są szklanki w domu, ale chciało mi się jak nigdy napić w szklance.

– Pies ogonem nakrył, no. Jutro pójdę kupię ze dwanaście i niech stoją na widoku. – Zawróciłem do łóżka, do matki. – Szklanki gdzie są? – zacząłem poszarpywać za pierzynę na niej. – Chcieliśmy się napić z Michałem. – Wtedy zobaczyłem w świetle lampy, że spod jej przymkniętych oczu spływają łzy. – Co matka płacze? Nie ma o co. Gorzej nieraz przychodziłem pijany. Dzisiaj niewiele. Fularze Wiekowi syn się urodził. Ślub im kiedyś dawałem z Bronką. O, jutro pożyczę od Machały kosiarki i jednego dnia się wszystko skosi. Napisałem mu podanie, to pożyczy, pożyczy. Niechby zresztą sukinsyn nie pożyczył. – Stałem wciąż nad nią z kołyszącą się lampą, a z jej oczu coraz gęściej łzy ciekły. – Niech matka nie płacze – powiedziałem. – Ojciec, co się matce stało?! – Obróciłem się w stronę ojca, aż lampa huśnęła mi się w ręku, jakby płomień z niej na izbę wyskoczył. Pociemniało przez chwilę i znów się rozjaśniło.

– Postaw, zarazo, tę lampę, bo chałupę jeszcze spalisz. – Ojciec podniósł głowę i tak samo w jego oczach łzy się zaszkliły. Otarł je wierzchem dłoni.

– Płaczecie, że Michał przyjechał?

– Michał on albo i nie Michał – rzekł. – Jeden Bóg to tylko wie.

– A czemuż to Bóg miałby wiedzieć, czy kto Michał, czy nie Michał? Ja wiem, żem Szymek, ojciec wie, że ojciec, a Michał, że Michał. Każdy sam wie lepiej od Boga. Co on, urodził się dopiero, żeby Bóg miał wiedzieć za niego, że on Michał? Ja gdybym nawet nie chciał być Szymek, to się nie da. Mogę być pijany, a wiem, kto jestem, bo nikt nie chce być za mnie. Trzeba było tylko napisać, Michał, że przyjedziesz. Widzisz, teraz płaczą.

– Nie przyjechał, przywiozła go.

– Kto?

– Niby żona jego.

– To masz żonę, Michał? Nic żeś nie wspominał. Posłałoby ci się choć życzenia. Młodej parze wszystkiego, co się szczęściem zwie. Albo niech wam słonko nie gaśnie na wspólnej drodze życia. Czy szczęścia, zdrowia, pomyślności i pierwszego syna. Nie trzeba nawet nic układać, można wybrać se na poczcie. Jaśka naczelniczka tylko ci się spyta, piątkę, dwójkę, którą chcesz? A co taniej? Ale tobie bym najdroższą wysłał. A możeś i wspominał? Ale tyle lat, zapomniało się. E, to musimy się napić. Ojciec, matka niech tam płaczą, bo to ich powinność. A nasza powinność się napić. I nie przejmuj się. Ja tu z nimi jestem i co dzień mnie widzą, a też czasem płaczą. Ojciec nie, ale matka. A co dopiero, jak ciebie tyle czasu nie było.

Stał akurat na stole ten blaszany kubek, otoknąłem go.

– Ty się napijesz z kubka. Ja mogę z butelki. A jutro się ze szklanek napijemy. – Nalałem jemu więcej, sobie mniej zostawiłem. – No, to twoje zdrowie, żeś przyjechał i nie zapomniałeś o nas.

Przechyliłem już butelkę do ust, a tu nagle ojciec zerwał się i nakrył kubek ręką.

– Chcesz go jeszcze upić, ty bezbożniku, ty przeklęty, ty bez sumienia?! Nie widzisz, pijanico, co on?

– A co on? Brat mój! – Przybiłem butelką o stół, aż wódka przez szyjkę chlusnęła. – Powiedz, Michał, żeś mój brat. – Chwyciłem go obiema rękami za głowę i zadarłem ją ku sobie. Spojrzały na mnie oczy prawie nie widzące, wystygłe. – Brat mój jesteś. Byłeś i zawsze będziesz.

Wtedy i matka uniosła się z pościeli i zaczęła go prosić:

– Powiedz coś, Michaś. Powiedz, synu, co cię boli?

– Co go boli, to jego sprawa! – rzuciłem się na Bogu ducha winną matkę. – Jest, przyjechał i wystarczy.

– Ano, jak przyjechał, tak, o, siedzi i ani słowa. – Ojciec wstał ze stołka i zaczął iść ku wiadrom z wodą, ale w pół drogi zawrócił i skierował się ku matce, potem znów zawrócił i szedł jakby na siagę przez pole, sam nie wiedząc gdzie. – Trochę ona tam. Ale co ona. Niby że tu mu będzie lepiej. Michał, Michaś, pytamy go się, ale jakby groch o ścianę. Matce, ojcu nie powiesz? To drzewo drzewu nawet powie, stworzenie stworzeniu. A człowiek choćby tej ziemi pod nogami powie, kiedy nie ma komu. Bo jak żyć i nie mówić.

– Niech się ojciec napije. – Wcisnąłem mu kubek z wódką w te ręce, które niósł bezradnie przy sobie, jakby je chciał gdzieś położyć, żeby mu o tyle choć ulżyło. – Nie musi mówić. My będziemy mówili do niego.

W niedługi czas potem umarła matka. I nie tyle z choroby, co ze zgryzoty, bo płakała i płakała, i wciąż, Michaś, synu, Michaś, co ci? A po jej śmierci i ojciec podupadł na zdrowiu. Nieraz nie słyszał, co się mówi do niego, jakby zasłuchany całym sobą w ten świat, gdzie odeszła matka. Tak że wszystko teraz na mnie spadło. A żeby choć psu on czy Michał dał. Siedzieli tylko, jeden gdzieś pod kuchnią na stołeczku, drugi na ławie, i czekali, aż z gminy wrócę.

Myślałem nawet, czyby się nie zwolnić, bo już nie dawałem rady. Jeszcze tuż po śmierci matki trochę mi sąsiadki pomagały. Ta ugotowała czasem, ta zamiotła izbę, ta uprała, a ta choć przyszła i się użaliła nad nami. Ale jak śmierć matki oddalała się, to i one przestały. Choć z drugiej strony trochę szkoda mi było gminy, bo zawsze te parę złotych na pierwszego się przyniosło, to było choć na sól, cukier czy kawałek kiełbasy.

Aż któregoś dnia tuż po Wielkanocy przyjechał ktoś na kontrolę z powiatu i przewodniczący Maślanka oprowadzał go po pokojach. Tu drogowy, tu podatki, tu asekuracyjny, planowe odstawy, Mierzwa, Antos, Winiarski, panna Krysia, panna Jadzia. A ja akurat jadłem święcone jajka. Tak się jakoś przyjęło w naszej gminie, że urzędniki zawsze coś jedli na drugie śniadanie i nawet Kopciowa, sprzątaczka, herbatę parzyła po złotemu za szklankę. To jak było co wziąć z domu, przynosiłem sobie, żeby nie być gorszy od innych. Bo nie z głodu przecież, na głód byłem wytrzymały, ze trzy dni mogłem nie jeść. Rozłożyłem te święcone jajka w gazecie na biurku i obłupywałem, a jedno było na czerwono omalowane, drugie na zielono, kiedy weszli.

– Cóż to, święcone jajka, Pietruszka, jecie? – ni to spytał się, ni zadrwił Maślanka, a tamten z powiatu jakoś dziwnie się uśmiechnął.

– Święcone. – I dalej obłupuję.

– I co, lepsze takie święcone niż prosto od kury? – znów Maślanka.

– Dla mnie lepsze, a dla kogo nie lepsze, może nie jeść.

– Ho! ho! Toście musieli naświęcić tych jajek, że aż w domu ich przejeść nie możecie, tylko do gminy przynosicie?

– Kopę.

– Tylko że gmina nie kościół, Pietruszka! – warknął zły jak pies.

– Toteż nie święcę, a jem.

Nic już nie powiedział, ale czułem, że mi tych święconych jajek nie przepuści, w dodatku przy kontroli z powiatu. A musiałem go porządnie zezłościć, bo i innym zaczął się wtrącać do jedzenia. Antos jadł chleb z serem, to przecież ni chleb, ni ser nic z Bogiem nie mają, tyle że się mówi, chleba naszego powszedniego, ale jedzą tak samo wierzący, jak i niewierzący. A przygadał Antosowi, że tyle kromek, to z godzinę będzie jadł, a regulaminowo jest piętnaście minut.

A za parę dni wezwał mnie do siebie i choć byliśmy od dawna na ty, mówi:

– Za dużo pijecie, Pietruszka. Musi się to skończyć.

Gdyby było coś pod ręką, łeb bym mu roztrzaskał, bo aż mną zatrzęsło. Ale był tylko kałamarz na biurku i drewniana suszka, to co by mu tym zrobił.

– Ty mi tu nie pietruszkuj, grzdylu jeden. Szymek mi, jak żeś już zapomniał. A piję, to za swoje. Myślisz, że nie wiem, co cię boli. Nie moje pijaństwo. A ty nie pijesz? Mało to cię razy widzieli uchlanego jak świnia. Ważnyś, boś przewodniczący. A za okupacji coś robił? W portki srałeś.

I za tydzień dostałem wymówienie. A wcale nie o pijaństwo, jak mi chciał wmówić, bo mniej już wtedy piłem, tylko te święcone jajka tak go przestraszyły. Choć może mu tak samo jak mnie najlepiej ze wszystkiego smakowały, tylko że obłupywał je pod pierzyną, a jeszcze dziecko na straży przed chałupą stawiał, żeby niby się bawiło, a patrzyło, czy ktoś nie nadchodzi. I raptem zobaczył, że przy państwowym biurku państwowy urzędnik je święcone jajka jakby nigdy nic, to mu się wydało, że to nie jajka, a granaty. Zresztą nie tylko święconych jajek się bał. Wszystkiego się bał. A już nie daj Boże było westchnąć przy nim, mój Boże. Robił się od razu jak upiór czerwony i gdyby mógł, wcisnąłby człowiekowi to westchnienie z powrotem do gęby.

– Po robocie u siebie w chałupie se wzdychajcie! A tu gmina i nie siać mi zabobonów! – A przecież ludziom się wzdycha nieraz z zapomnienia. Łatwiej się słów odzwyczaić, łatwiej myśli niż westchnień. Ale taki to był człowiek.

Zacząłem grób budować, to ile to już lat minęło, i potrzeba mi było osiem metrów cementu, a wciąż był tym przewodniczącym. Tak mi Chmiel wyliczył. I z metr jeszcze, bo się może przydać, choćby ze dwa schodki zrobić, żeby z trumną w dół nie zeskakiwać. Mógłbym cement kupić od złodziei i na co innego może kupiłbym, ale nie na grób. Poszedłem najpierw do geesu. Był cement, ale trzeba było przydział z gminy. Poszedłem do gminy. Dają przydziały, ale trzeba podanie napisać. To piszę.

– A na co ma być ten cement? – pyta mi się urzędniczka. Miała ze dwadzieścia lat, oczy duże, niebieskie, wydała mi się miła dziewczyna, nos tylko trochę zadarty. Ale w tym wieku i z zadartym nosem ładnie.

– Grób chcę budować – mówię.

– Grób? – O mało nie parsknęła śmiechem i aż głowę skręciła, że to niby tak tylko gdzieś spojrzała. Potem wyciągnęła jakiś papier z biurka i zaczęła palcem jechać, na co mogę dostać. Na dom, chlewnię, oborę, stajnię, stodołę, silos, gnojownik, na hodowlę królików, drobiu, lisów, nutrii, na szklarnię na warzywa, na kwiaty, doniczkowe, cięte. O, chryzantemy nawet piszą, ucieszyła się. Ale grobu nie było. Spytała się urzędnika, który siedział w rogu przy oknie:

– Panie Władziu, jest jakieś zarządzenie o przydziale cementu na grób?

– A kto chce umierać?

– Obywatel.

Tamten spojrzał tępo na mnie, wzruszył ramionami.

– To co mam zrobić? – spytałem. Uśmiechnęła się nawet, ale rozłożyła ręce.

– Trzeba by iść do przewodniczącego.

– A jest?

– Jest, ale zajęty.

– To poczekam.

Na to odezwał się pan Władzio:

– Jak zajęty, to już będzie do końca zajęty.

– Ale ja tu kiedyś pracowałem przed laty – powiedziałem. – Tu, w tym pokoju, mieściły się podatki. Jeszcze was wtedy nie było. I takich biurek nie było.

Panu Władziowi jakby głupio się zrobiło. Dziewczyna spuściła głowę.

– To może pójdę spytam się. – I spojrzała na mnie oczami już nie urzędniczki, podniosła się i wyszła.

Nie musiałem długo czekać, przyjął mnie od ręki, choć miał niby być zajęty.

– Siadaj – powiedział. Zdziwiło mnie, że nie Pietruszka. Widać sobie przypomniał, choć po tylu latach. O, postarzał się i bardziej jeszcze pogrubiał, że mu aż przyciasno w poręczach fotela było. Nos mu się też jakiś bułowaty zrobił i oczy jakby ciężej niż kiedyś patrzyły, czy może o czymś myślał, zanim tu do niego wszedłem. Ni to zaśmiał się, ni skrzywił:

– Co, na tamten świat się już wybierasz?

Siadłem, tarmosząc się z laskami. Ale jakby nie spostrzegł, że o laskach jestem.

– I co ci tak pilno?

– Niepilno mi – rzekłem. – A gdyby nawet, to państwu z niczym nie zalegam. Tyle, coście mi ten podatek na raty rozłożyli. Ale zanim umrę, spłacę, nie martw się.

– A czy ja się martwię? Chcesz, umieraj sobie. Umrzeć każdemu wolno. To nie sprawa gminy. Ale chcesz cementu, tak, a to już sprawa gminy.

– Osiem metrów tylko.

– Osiem metrów, osiem metrów. Tu nie chodzi ile, tylko na co. Ty myślisz, że ja mogę tak na wszystko, na co komu się zabździ. Jest w przepisach jak wół, na co mogę. Na podniesienie plonów, proszę bardzo, bo to rozwój gospodarczy, mogę. Ale czego nie ma, to nie ma i koniec. Co cię tak z tym grobem znów napadło? Zdążysz jeszcze. A póki co, mógłbyś o życiu pomyśleć. Nie namawiam cię na krowy czy świnie, bo koło tego trzeba się nachodzić, a ty, widzę, z nogami nie tego. Ale taką fermę kur czy kaczek. Fermy popieramy. Miałbyś i ty grosz, i państwo pożytek. Moglibyśmy ci pożyczkę dać. Proszę bardzo. Złóż podanie, ja podpiszę. Procent mały, raty długie, potem część ci się umorzy. I zamiast nieboszczyk, pan jesteś. Kury ci gdaczą, kaczki kwaczą. Zajrzysz, aby jeść podrzucisz i tysiączki ci rosną. A przyjdzie zaraza, masz ubezpieczenie, państwo ci zwraca i na nowe dostajesz pożyczkę. To nie to, co kiedyś, że za każdą kokoszką trzeba było płakać. Ta kropiata, tamta jarzębata, ta zielononóżka. Zdychała, to jakby zdychał Wałek, Franek, Bartek. A nawet jajko poznawało się, od której jest. Teraz wszystkie białe, to białe, czerwone, to czerwone, nie ma już kokoszek, jest produkcja, bracie. Albo szklarnię. Popieramy. Proszę bardzo. Ogórki, pomidory, szczypiorek, sałata, rzodkiewki, zbyt jest. Nie musiałbyś się martwić o odstawę. Przyjechaliby, zabrali, każdą ilość. Paczki swoje mają. A grób budynek niegospodarczy, produkcji mi nie podniesie. Ileś tam cementu tylko w ziemię pójdzie.

– Osiem metrów, już ci powiedziałem.

– Choćby osiem metrów. Ale tłumacz się potem, że zamiast na silosy, na groby rozdajesz. Od razu zła gospodarka, niewłaściwe podejście. Albo mogą ci powiedzieć, że za stary już jesteś. O, nie brakuje tu takich, co by chcieli się jednego dnia mnie pozbyć. Zaczynają już gadać, że mi na emeryturę czas. A tu jeszcze cztery lata, szmat czasu. A to znów, że szkół nie mam, tylko kursa. Musisz wiedzieć, młodzi idą z dyplomami, a zadziera to nosy jak cholera. Ich tam nie obchodzi to czy tamto, tylko wszystko naukowo. Krowa, żeby miała sześć cycków, zboże po dwa kłosy, świnie cztery szynki. A niedługo będą chcieli tamten świat zaorać, zasiać. I nawet nie chcą wierzyć, że była kiedyś wojna. A co w wojnę można było skończyć? Las. Ty najlepiej wiesz. Szczęście, że ma człowiek tę głowę na karku i jakoś sobie radzi.

Ale to już nie te czasy, o, nie te czasy, kiedy ty tu pracowałeś. Dzisiaj by się już nie dało tak. Dzisiaj każdy metr cementu musi dać ci przyrost w plonach, w mięsie, mleku, jajach, warzywach. Wszystko ci wyliczą. I wciąż coraz więcej. A tu chłopy, chcesz produkcji,, daj cementu. Mógłbym i sto sztuk, jak przewodniczący chce, ale musiałbym chlewnię rozbudować. Mógłbym to, mógłbym tamto, ale cement, cement. A cementu przyjdzie wagon, dwa i nie wiadomo, kiedy znowu przyjdzie wagon, dwa. To aż mi nieraz głowa pęka, komu dać, komu nie dać. Pójdę w dzień zaduszny na grób teścia, to zamiast o teściu, myślę, ile by to było obór, chlewni, silosów z tego cementu, co tu w ziemię poszło. I aż serce mi się kraje. A tu mam jednego takiego w gminie, co aby patrzy, żeby szlag mnie trafił. I gdzie może, podgryza. Starej.daty ten przewodniczący, głupi ten przewodniczący i partyjny.też żaden. A stypendium z gminy daliśmy mu. Magister, cholera. Tylko każ mu zrobić coś. Albo przyjdzie zarządzenie, to głupie zarządzenie. Dla nich wszystko głupie. A zarządzenie to zarządzenie. Nie ma mądre, głupie, tylko trza wykonać. A myślisz, że od czego osiwiałem? Ze starości? Nie. Krzepę w sobie czuję jak za dawnych lat. Nieraz bym jakie drzewo złapał i go z korzeniami wyrwał. A moją Józkę mogę pięć razy przez noc. Tylko że jej już za dużo i ten raz na tydzień. Za staram mówi, Leoś, już dla ciebie. Byś się z młodszą ożenił, to i ty byś odmłodniał. Ano, kiedyśmy się żenili, byłaś młoda, mówię jej, i nic nie poradzisz. Ale nieraz sobie myślę, może by się i ożenić. Czemu nie? W gminie coraz młodziej. Tu spojrzysz, tam spojrzysz, śmieją się, rumienią, to aż się rwie coś w tobie. Ale spróbuj się ożenić. Zaraz ci powiedzą, że coś jakbyś tego. Bo na takim stanowisku trzeba być jak łza. To niech będzie już Józka. Choć żal, bracie. Ty za przeproszeniem wybierasz się na tamten świat, a co masz siwych włosów, ledwo parę nitek. A ja siwy jak gołąb. I z czego’! Bo wciąż myślę i myślę. A tu jeszcze trzeba prawidłowo myśleć, słusznie, zgodnie z instrukcjami, nie jak ci się chce. I po gospodarsku. Sprawiedliwie. Przyszłościowo. To weź policz, ile to myślenia. Godzin urzędowych, Bracie, już nie starcza. Trzeba myśleć i w domu. W twoich czasach było inne życie. Mogłeś nawet do gospody pójść w urzędowych godzinach. Albo przez trzy dni nie przyjść. A spróbuj dzisiaj. Niechby zobaczyli, że przewodniczący pije. Choć ci powiem, że nieraz bym się z chęcią upił i do nieprzytomności. Żeby choć na trochę o tym wszystkim zapomnieć. Przyjdzie noc, ludzie śpią, a ja wiercę się z boku i na bok i myślę, na ten przykład, komu dać tu cement, komu nie dać, a przeważnie komu nie dać. Bo dać by można wszystkim. Tylko z czego? Sraczki ludzie już z tym budowaniem dostali. Aż się moja Józka nieraz budzi, a przestałbyś się wiercić. Myśli tylko, myśli. I tak nic nie wymyślisz. Pomódl się już lepiej. Ano, bym się nieraz i pomodlił. Ale jak na takim stanowisku? Pomódl się ty, Józia, za mnie, a może i mnie ulży. Widzisz, stara żona też się na coś przyda w ciężkich czasach. A młodej by się tylko gzić chciało. Nie myśl może, że się boję ci podpisać. Podpisuję tyle lat i jakoś to idzie. Gdybyś, dajmy na to, podwórze chciał wycemen-tować. Podpisuję i już. Czy schody do chałupy zrobić. Podpisuję, biorę to na siebie. Nogi masz nie tego, inwalidom idziemy na rękę, tłumaczenie jest. Czy choćby wychodek. Podpisuję, wola boska. Budynek gospodarczy czy niegospodarczy, można by się spierać. Ale grób to grób. Śmierć, tamten świat i trochę coś z Bogiem. No, nie wszyscy. Dla niektórych byłeś i cię nie ma. Choć ja bym tam nikomu nie wierzył. Człowiek, żeby tak powiedzieć, rzecz zawiła, pokrętna. Nigdy nie wiadomo, czy mu się coś nie odmieni. A tu idzie na życie. Słyszysz, w radiu mówią, w telewizji pokazują, w gazetach się pisze, na zebraniach się gada. Na zły czas, bracie, trafiłeś. Życie trzeba nam ulepszać. I słusznie. Bo się ludziom należy żyć lepiej. Za długośmy tamtym światem żyli, że tam nam będzie lepiej. Że tam sprawiedliwiej. Że tam chóry anielskie. Tu musi być lepiej. I będzie! O, na ostatnim zebraniu podjęliśmy uchwałę, że się drogę do Zarzecza wybuduje, będzie chodził pekaes. A jak drogę, to i most. Nie będą się już wozy topić. Młodzież chce boisko, wybuduje się i boisko, niech już lepiej piłkę kopią, jakby mieli pić. Dom kultury by się przydał. Będzie dom kultury, nie od razu, ale będzie. A chcesz wiedzieć, to myślimy i o wodociągach. Dośćśmy się już nachodzili z nosiłkami do stoków. Tylko se odkręcisz i ci woda leci. A jak dobrze pójdzie, to nawet tę naszą rzeczkę kiedyś się zastawi i będzie jezioro. Domków się nastawia, przyjadą letniki. Będzie żyć, ech! Może nawet ryby będą. Jeszcze kiedyś wybierzemy się połowić. A planujemy, żeby i bażanty w polach były. Sprowadzimy i się puści. Kosisz sobie, a tu bażant w twoim polu. I od razu raźniej ci się kosi. A prócz tego stonkę tępią. A gospodę na księgarnię się przeznaczy i się nową wybuduje. Póki stara droga była, wystarczyła ta. Ale teraz więcej jest przejezdnych niż miejscowych, to trzeba i o nich pomyśleć. Już się Marzec ofiarował, że da sochę drewnianą. Powiesiłoby się ją nad drzwiami i.by się nazwało „Pod Sochą”. A myślimy, żeby chór założyć. Co ma każdy sam w chałupie śpiewać. No i starzy umierają, a z nimi i pieśni. A na którąś wiosnę posadzimy drzewa wzdłuż tej nowej drogi. Mamy nawet hasło, zasadź drzewo, a będziesz miał cień. Wyznaczymy dwa drzewa z hektara. Wiązy, lipy, akacje. Zobaczysz, jak zielono będzie. A ty mi tu z tym grobem. Już ci powiedziałem, grób to tamten świat. A kogo tam ciągnie, ten, znaczy, nie chce na tym żyć. A to gorzej, niż gdybyś podatków nie płacił. Podatek się w najgorszym razie da umorzyć czy rozłożyć na raty. A kto żyć nie chce, znaczy, w tył go ciągnie, znaczy, świadomość jego coś nie tak. Oj, Szymek, Szymek, bracie, i kiedyż ty wreszcie przestaniesz być chłopem? Po pańszczyźnie więcej jak sto lat minęło. Sanacji już mało kto pamięta. A i okupacji niedługo się zapomni. I najwyższy czas. Za długo z tyłu nas bolało. Pomieszał się nam ogon z głową. O przyszłości czas pomyśleć. A ty do niej chcesz się grobem odwrócić, tak?.Mało cię obchodzi, bo ty sobie umrzesz? A ja jak się w razie czego wytłumaczę, że na tamten świat rozdaję cement? Znaczy, wierzę, że jest życie pozagrobowe, skoro przydziałami objąłem i groby. A ty sam najlepiej wiesz, że ja zawsze byłem niewierzący. Ni choinki, ni szopki u mnie nigdy byś nie spotkał. A kolędników pędziłem jak psy. I w lepsze życie zawsze tylko wierzyłem. Lepsze życie było moją gwiazdą betlejemską.

Spocił się, zasapał, aż mu grudki piany w kącikach ust zakrzepły. Ale widać było, że zadowolony jest z siebie. I jakby nie wiedział, czy roześmiać się, czy rozłożyć ręce, że rozmowa skończona. Albo może czekał, że ja teraz coś powiem. Oj, Leon, Leon, ale ty masz głowę. Nie darmoś tyle lat tym przewodniczącym. Czasy się zmieniają, ludzie umierają, a ty jak ten dąb. A jeszcze żeś osiem metrów cementu uratował, boby poszło w ziemię.

Ale nic nie powiedziałem. Tylko ruszyłem laskami, zbierając się do wstania. Wtedy zerwał się, pchnął drzwi do kancelarii i zawołał:

– Panno Haniu! Dwa kieliszki i dwie kawy! I już dzisiaj nie przyjmuję! – A do mnie: – Czekaj, co ci się tak spieszy?.Napijemy się. Nie widzieliśmy się kopę lat. – Jakby żal mu się zrobiło nagle rozstać się nie tyle ze mną, co z zadowoleniem swoim. Bo aż ręce zatarł i na biurku coś przestawił, a i mnie po plecach klepnął. – Dobrze, że przyszedłeś. Aha. – Podreptał do szafy i wyciągnął jakąś pękatą butelkę. – Nie piję. Ale czasem, jak się zdarzy okazja. I nie byle co. – Podstawił mi tę butelkę pod oczy, obracając ją w rękach.

– I cóż to za wódka? – spytałem.

– To nie wódka. Koniak. Piłeś kiedy?

– Nie pamiętam. Różne się pijało, to może i piłem.

– To się po troszeczku pije. Nie tak jak gorzałkę.

– To chyba nie piłem.

Panna Hania przyniosła na tacy kieliszki i kawę. Przesunęła się tuż, tuż, nagarniając kłąb powietrza na mnie od swojego ciała. Zapachniało perfumami, młodością. Pomyślałem sobie, że to nie ta sama gmina, kiedy człowiek tu pracował. Jadło się w gazecie, a tu teraz na tacy przynoszą. Ręce miała długie, a na rękach skórę prawie przezroczystą, paznokcie umalowane na czerwono. Jakby nigdy w ziemi nie robiła, ale już od dziecka w gminie.

– Panu przewodniczącemu trochę słabszą – powiedziała przymilnie, kładąc maciupeńkie łyżeczki na spodkach obok filiżanek.

– A słabszą, słabszą. – I klepnął ją w tyłek jakby swoją Józkę. Niby się zawstydziła, ale to pewnie, że przy mnie, i jak sarna wyleciała z pokoju. – Hę! hę! hę! – zaśmiał się. – Fest dziewucha, co?

– To każdą tak klepiesz?

– Jakbyś był na moim miejscu, tak samo byś klepał. Władza musi klepać. Jedną klepniesz, drugiej nie i wiesz wszystko, co w gminie. Zresztą lubią to. Zapomnisz którą klepnąć, to chodzi potem nadąsana. A byś ty widział ją nago. Ech, chciałoby się drugie tyle żyć. Ano, wykarmione, jak trzeba, to i wszystko, jak trzeba. Nie to, co w naszej młodości. Pamiętasz, ile dziewuch krzywe nogi miało? Gęba Matki Boskiej, a nogi obręcze. Teraz witaminy. No i chleb, chleb, bracie, nikt go już nie pragnie, to rosną pannice, że tylko je pod siebie brać. Ale co z tego, kiedy człowiek już na Józkę skazany. I to przez»sanację, można by powiedzieć. Czasem się tam tego, ale trzeba uważać. Kto inny jej dziecko zrobi, a powie, że przewodniczący. I niechby i nieprawda była, wyleją na zbity pysk. No, napijmy się.

Trącił swoim kieliszkiem o mój. Upił trochę, to ja tyle samo, bo patrzyłem, ile on upije, żeby nie wyjść na gamonia, skoro taka to dziwna wódka, że po troszku się pije. Obrzydlistwo było, jakby bimber rozcieńczony z herbatą, a razem mydliny. Jeszcze siorbaj niczym ptaszek. Nie ma to jak czysta, przechodzi przez gardło, to jak rwący strumień. I otrząśnie człowieka, i mu twarz wykrzywi, i go gdzieś aż bodnie, że od nóg do czubka głowy czuje, że to on. I nikt inny nie ma prawa być nim. Nie tam takie szczyny.

– No, jak? – Spojrzał na mnie z wysoka.

– Niezłe – powiedziałem.

– A widzisz. Trzeba wiedzieć, co dobre. I na serce pomaga. Słodzisz? Bo ja nie. Nauczyłem się bez cukru. – Podsunął mi cukiernicę.

– To i cukiernicę teraz macie – powiedziałem.

– Ano, nie jest takie złe to życie, jakby tak się zastanowić. A będzie jeszcze lepsze. I cementu będzie więcej, i wszystkiego. I nie będzie trzeba żadnych tam przydziałów, załączników, podpisów. Pamiętasz, z wiadrami przed laty też tak było. Chciałeś kupić wiadro, to musiałeś i książkę. A dzisiaj wiader, ile chcesz. Cynkowane, polewane, plastykowe, żółte, czerwone, niebieskie. I nie będzie gminy obchodziło, kto na co kupuje, na silos czy na grób. Trzeba tylko mieć, że tak powiem, właściwy stosunek. Nie żądać za wiele. I narzekać, owszem, aby nieszkodliwie. A najważniejsze, patrzeć śmiało w przyszłość. Nie za siebie. Wydajność, plany, hodowla, inwestycje, wskaźniki, to są dzisiaj miary. A nie krew i rany. Na przyszłości nikt jeszcze nie stracił, a przeszłość niejednego już do wiatru wystawiła. Wbij to sobie do głowy, źle na tym nie wyjdziesz. Nie myśl może, że cię do spółdzielni namawiam. Gdybym nawet chciał, to już nie ten etap. Dzisiaj dobrowolność. Ma się rozumieć, pomóc trzeba, jak chcą ludzie razem gospodarzyć, to czy tamto umorzyć czy dać w pierwszej kolejności. Ale indywidualny ma też u nas poważanie. I wzbogacić się może. Nie bronimy. Taki Sieniak, kamienica, samochód, baba futro, on futro, córka futro, w banku dwa miliony. I na czym? Na lnie. Proszę bardzo. Ma państwo, niech i on ma. Kułak, średniak, biedniak to już dawne czasy. Dialektyka, bracie, tak wtedy kazała. Trza było potrząsnąć chłopem, żeby nie przespał rewolucji. No, i żeby mniej Panu Bogu wierzył, więcej nam. A prócz tego należało pokazać, kto tu władza. Ale było, minęło. I już nie masz na co liczyć. Duszę, bracie, zmień, duszę. Nie da się już dzisiaj z chłopską duszą żyć. A będzie jeszcze gorzej. Porachunki klasowe dawno umorzone. Znowuśmy wszyscy jednej matki. Nie ma sierot, nie ma i pasierbów i nikt już nie jest niczyj. Wróg, ma się rozumieć, jest. Bo wróg zawsze będzie. Taka już natura wroga. Ale to już nie ten wróg, co sterty podpalał czy co zabił Rożka. Z tamtym wrogiem było jakoś żyć. Dzisiaj człowiek sam dla siebie wrogiem. A to wróg najgorszy, bo ukryty w twoich myślach, w tym, co czujesz, do czegoś jak pies na łańcuchu przywiązany. Dawniej kto miał diabła w sobie, łatwo było poznać. A jak dzisiaj poznasz, kiedy nie ma diabłów? Ja, gdybym chciał z tą samą duszą żyć, dawno by mnie tu nie było. Nie tacy wysiedli. Ale ja, bracie, jeszcze coś tam nie nadchodzi, a z daleka przeczuję. Mnie nie trzeba skowronków, żebym wiosnę poznał. Musisz tylko stale wierzyć, i nie tam od wielkiego dzwonu, ale i na co dzień, i w każdej godzinie. A już w urzędowych godzinach musisz wierzyć podwójnie. Mogą wiary się zmieniać, a ty wierz. Bo najgorzej, jak coś w tobie klapnie, wtedy, o, po tobie. Rach, ciach, nie ma cię. Niby jesteś, a cię nie ma. Moja Józka to mi mówi, ty to jakbyś na świat drugi raz się narodził, Leoś. Wszystko naprzód wiesz, wszystko to pojmujesz. A ja modlę się i modlę, i nic nie pojmuję, tylko wciąż mi czegoś szkoda. No i widzisz? A zdawałoby się, głupia baba. To jeszcze po jednym, co? Dobrze, że przyszedłeś. Od samego rana miałem chęć się z kimś napić. Choć nie wolno mi. Serce. A nawet nie obejrzysz się, jak zostaniesz w tyle. I już nie dogonisz, nie dogonisz, bracie. Bo chłopska dusza, jak zawsze, piechotką, konikiem, nie spieszący się, żeby broń Boże dnia czasem nie przegonić. Dla niej każda droga do śmierci prowadzi, każde życie krzyż. A tu teraz odrzutowcem się lata i wieki się mija, a nie tylko dni. Leciałeś? Ja leciałem do Francji. Józce torebkę przywiozłem, sobie fajkę. Może zacznę palić. Na fajki teraz moda. Drzewa, pola, rzeki, domy, to wszystko pod tobą. Maciupeńkie, że byś w garści całą wieś mógł ścisnąć i popatrzyć se na dłoni, jak ludziki żyją. Zdaje ci się, żeś anioł albo nawet Pan Bóg. Jeszcze jeść ci, pić podają. Ech, z takiej wysokości to by się rządziło. Palcem tylko byś przesuwał. Ten to, tamten tamto. A dotknąłbyś w łeb którego, toby mu się wydawało, że grom z jasnego nieba na niego spadł. Czy szczekałby który, tobyś go przycisnął, popiszcz sobie. Albo czyn społeczny, byś po wsi palcami pobębnił i trzęsienie ziemi, wyłażą jak jeden. Nie musiałbyś namawiać, przekonywać, prosić. Tylko cap za kłaki, bierz łopatę, bierz kilof. Bo ile człowiek czasu namarnuje na różne takie. Mówię ci, przyjdę do chałupy, tobym się od razu uwalił i spał. Szczęście, że jest telewizja, to pogada za ciebie z babą, z dziećmi, rozweseli ich za ciebie, pomartwi się za ciebie. Lepiej niż ty sam. Guzik tylko wciśniesz, a ty możesz iść spać. I wierzył kto kiedy w takie cuda? W radio nie wierzyli, w telefon nie wierzyli. A tu ci obrazki latają po chałupie, jakby sny jakieś tak latały. Twoje, cudze. I oglądasz se. To może niedługo przestanie się ludziom śnić? Bo prawdę powiedziawszy, po co mają śnić? Męczyć się, pocić, zrywać, uciekać, bać, a jeszcze nie wiadomo, co to znaczy. Za twoich czasów na czym liczyliście w gminie? Na liczydle. Bo tylko jedno było na całą gminę. I stało na biurku Rożka, żeby było widać, że wójt. A dzisiaj widziałeś, na każdym biurku maszyna. I same liczą. Setki, tysiące, miliony w trymiga, tylko furkocze. To i ta twoja chłopska dusza, żeby tak powiedzieć, bujda na resorach. Wymyśliły ją pany przeciw chłopom, żeby się nie buntowały. Ale panów dawno nie ma. Dworów nie ma. Reforma była? Była. Dwa hektary dostałeś? Dostałeś. Znaczy, głód ziemi masz zaspokojony. A nie zaspokojony, to możemy ci dołożyć jeszcze dwa. O, stoi odłogiem po Wali-chach, oddali państwu za rentę. Chcesz, bierz, proszę bardzo. Tylko musisz wiedzieć, że z chłopską duszą, gdybyś nawet miał sto, to i tak będziesz jadł żur z kartoflami i na płachcie spał. Bo ci będzie wszystkiego szkoda. Wszystkiego, prócz siebie. Ziemia ci urodzi, to zbierzesz. Nie urodzi, nie zbierzesz. I marnego słowa jej nie powiesz, żeby cię na drugi rok nie pokarała jeszcze gorzej. Najwyżej na mszę za nią dasz albo figurkę jej wystawisz, tej świętej ziemi, żeby miała mnie w opiece, Pietruszka Szymon. Tylko że ta ziemia dzisiaj też już niewierząca. Trzeba jej superfosfatu, azotniaku, saletry, wapna, a nie zabobonów. A żeby tak powiedzieć, nawet nie jest przywiązana już do ludzi, jak kiedyś bywała. Zły gospodarz, to opuści go i pójdzie do drugiego, do trzeciego, kto lepiej potrafi rachować. A chłopska dusza nie lubi rachować, lubi tylko cierpieć. Tylko po co cierpieć, kiedy lepiej się na rachowaniu wychodzi. Przyzwyczaiła się, że cierpieć to jej przeznaczenie. I ziemia też dla niej tylko cierpienie. To i szkoda ziemi. Bo ziemia musi rodzić, bracie. Świat chce coraz więcej żarcia. Całe góry żarcia. Coraz większe góry. I ziemia musi to dać. Musi! Żeby się bebechy miało z niej wypruć. Musi. A chłopska dusza niech sobie w muzeum odpocznie za te wszystkie wieki. Należy jej się. Niech świadczy ludziom, że byli kiedyś chłopi. Przyjdzie młodzież popatrzeć czy turyści przyjadą. Turystyka, bracie, zagadnienie światowe. Coraz więcej ludzi jeździ w tę i nazad. A niedługo może wszyscy zaczną jeździć. Nawet stare dziadki nie będą chciały w chałupach zostawać. Będziesz pukał do chałupy, a chałupy puste. Jakby ludzie odkryli, że ziemia się kręci, to i oni się muszą kręcić. Mało kto potrafi na dupie usiedzieć. A dawniej, bracie, jak kto w świat wyruszał, to albo go bieda wyganiała, albo szedł do wojska. A dzisiaj każdy chce być turystą, jakby nikim innym już nie mógł być. To ile na to wszystko trzeba pociągów, statków, samolotów, dróg, noclegów, postojów, no i, ma się rozumieć, zabytków. A zabytki są, nie ma, ale muszą być. Myślimy, czyby tak chałupy Bąków nie przeznaczyć na kurną chatę. Bez przyciesi, strzechą kryta, okienka jak dziuple, nadawałaby się. Bąkowa mogłaby być kurną gospodynią, Bąk kurny gospodarz. Poszyłoby się im sukmany, pozbierało trochę łyżek, niecek, rentę by dostali. Poprzybijałoby się na słupach tabliczki, kurna chata, pięćset metrów. Ale nie chcą, tylko żeby kamienicę im za to wystawić. A tam by tylko do roboty przychodzili. Bo co we wsi innego pokażesz turystom? Żyta, pszenicy im nie pokażesz, że rośnie. Rośnie, to niech rośnie. Czy krów, że mleko dają. Czy że bukaty od osiemset do tysiąca gram na wadze dziennie przybywają. Bo oni ci na to, a czemu takie smutne oczy mają? A niby jakie mają mieć?! Żrą, ile chcą, to ich nie obchodzi, czy co widzą, czy nie. Człowiek też, jak się nażre, to mało co widzi i z wyglądu może nawet się wydawać nieszczęśliwy. Ale zajrzyj mu w żołąd, a zobaczysz jego szczęście. To i szczęście bukatów nie w oczach. A może zobaczyły tych, co ich zeżreć mają, i dlatego takie smutne? Ale to im nigdy do głowy nie przyjdzie, tylko smutne oczy, psiakrew. Filozofy. Tylko weź nie daj takiemu miecha, zobaczymy, czy się wtedy o oczy upomni. To chłopska dusza byłaby w sam raz dla nich, mogliby się nad nią do woli rozczulać. I zabytek poniekąd klasowy. Nieszkodliwy, żeby tak powiedzieć. Brzemię wieków. Samoswój. Ech, ty, bracie, bracie, milicjantem byłeś i nie uświadomionyś. Nie takiś stary przecież. Starsi od ciebie zaczynają od nowa. Taki Boleń, siedemdziesiąt lat i fermę buduje. Martyka len sieje, Janiszewski przestawił się na kalafiory. Na grób będziesz miał czas! Nie ucieknie ci. Może zresztą niedługo nie będzie się w grobach chować. Tylko palić się będzie. To i koszty by cię ominęły. Ziemi coraz mniej, nie coraz więcej. Jeszcze na fabryki jak idzie, nie tak szkoda. Ale na cmentarze? A ludzi przybywa i przybywa. I wszyscy muszą kiedyś umrzeć. To policz sobie, ile by trzeba na to ziemi, żeby wszystkich w grobach pochować. Jeszcze w murowanych. Całą ziemię by niedługo umarli zajęli. A my co, na księżyc? Zresztą powiem ci, że i śmierć już nie jest tym, czym była. Był człowiek i go nie ma. I na jego miejsce już stu innych się wpycha. Nawet pamięć po nim zajmą. A dawniej, bracie, jak umarłeś, we wsi wyrwa zostawała, jakby w bruku. Ale dawniej, żeby tak powiedzieć, śmierć była przywiązana do ludzi. Wszyscy żyli całe życie w jednym miejscu, to śmierć jednego była jakby śmiercią wszystkich. A dzisiaj wszyscy w ruchu, to i śmierć w ruchu. A w ruchu jak na froncie. Z lewa, z prawa padają, a ty naprzód i naprzód. Mrą ludzie nie wiadomo na co, nie wiadomo kiedy, nie wiadomo, czy to jeszcze śmiercią da się nazwać. Nawet chorować się nie musi, bez przyczyny. Ot, zmęczył się człowiek i go nie ma. A dawniej się zmęczył, siadł na miedzy, odpoczął i żył dalej. Umieramy, bracie, że nie widać po nas śmierci. Nieraz nawet nie odróżnisz, czy ktoś umarł, czy jeszcze żyje. I nic już z tego nie masz, że umrzesz. Tylko z życia jeszcze coś się ma. To żyj, póki da się. Długo? Te parę lat najwyżej i może nie będziesz potrzebował grobu. Trzast, prast do pieca i garstka popiołu. I grosza nie będzie cię kosztować. Zrobimy na koszt gminy. Pracowałeś tu te parę lat, należy ci się. I w gliniak byś się cały zmieścił. Co, wolisz, żeby cię robaki zjadły? Obrzy-dlistwo, bracie. Mucha siądzie na tobie, to i to ją zgonisz. A tam całe roje. Orzesz, to najlepiej widzisz, ile tego w ziemi. Będą ryć w tobie, jak za przeproszeniem w gównie, a ty nawet nie podrapiesz się. Bo skąd wiesz, że nie będziesz czuł? Może śmierć jest długa, a nie tylko chwila? Może nie ma końca? A po ogniu co zostaje? I ogień czyściuteńki.

Czyściejszy niż powietrze, woda. I nawet od sumienia czyściejszy. A byłbyś pierwszy we wsi. Pierwszy w całej gminie. Choć po co ja ci to mówię. Wiem, że się nie zgodzisz. Twoja chłopska dusza, co tam w tobie kwili, nie da ci. No, i jeszcze się nie pali. Choć przyszłość trzeba widzieć już dziś. Bo inaczej się zabłądzi. Albo w tył się zajdzie. I co wtedy? Od nowa wyruszyć? O, nie, bracie. Znam życie. W końcu tyle lat się w tym robi. I na różnych odcinkach. Tu, tam. I, żeby tak powiedzieć, zawsze jak ten żołnierz w pierwszej linii. To co do życia, mógłbym nawet powiedzieć, że fachowiec jestem. Niejednego na wyższym szczeblu w kozi róg bym zapędził. A że siedzę w gminie? Bo co, źle mi tu? Spadniesz, to przynajmniej z niska. No, i jest te trzy hektary. To kartofle swoje, pomidory swoje, ogórki, cebula, marchew. O, znam, bracie, życie, jak mało kto go zna. I nie z żadnych szkół. Takie życie, co tam o nim wypisują, już na niejednego tyłkiem się wypięło. Przerobiło go jak maszynka. Nawet zapomniało o nim. A ja, widzisz, jestem. W szkołach, owszem, można się nauczyć tabliczki mnożenia, też potrzebna, jak to mówią, ale nie życia. Można łeb se napchać tym i tamtym i prawie wszystko umieć, a nie umieć żyć. Bo życie, żeby tak powiedzieć, to nie tylko życie. Niby że ty jesteś, a ono i tak leci. Gorzej, lepiej, z góry czy pod górę, ale leci. Urodziłeś się, umrzesz i niby że życie. Chce, to nas powali, chce, postawi, w dół strąci, wywyższy. A my, jak tam ono chce, bo i tak żyjemy. Ono wiatrem, my piórkiem. O, nie, bracie. A nawet, żeby tak powiedzieć, gówno prawda. Życie to tak samo fach jak każdy inny. A kto wie, czy nie najtrudniejszy z wszystkich fachów. Bo taki doktor czy inżynier ile się musi uczyć? Czy choćby profesor? Pięć, dziesięć lat, niechby i dwadzieścia. Dyplom mu dadzą i już umie. A życia ile się trzeba uczyć? Nie ma na to lat. I nie ma dyplomów. Możesz być nawet prorok z brodą, a możesz nic nie umieć. Bo wszystko od człowieka zależy, czy ma dar, czy nie. Niektórzy, gdyby i dwa razy żyli, nic by się nie nauczyli. A niektórym i wieczności byłoby za mało. Bo kto głąb, to głąb. Choć ja, ma się rozumieć w żadną wieczność nie wierzę. Tak się tylko mówi, niby taka miara. Mówi się tak samo, słońce wschodzi, a wiadomo, że nie wschodzi, tylko ziemia się obraca. Ot, przyzwyczajenia. Gdyby nie przyzwyczajenia, krok nasz byłby dłuższy, wierz mi. I nie szlibyśmy tak po omacku. Nie ślepcy my przecież, a nieraz jak ślepcy. Jakbyśmy mleczną drogą, bracie, szli, a tu trza iść po ziemi. I wiedzieć, jak iść. No i, ma się rozumieć, musi coś przyświecać. Bo nikt nie ma w sobie świeczki. A życie ma swoje zakręty, wykroty, jary, przepaście, wiry, pogody i różne tam takie. A jeszcze do tego, jak to mówią, płynie.

Tylko że niektórym się wydaje, że wciąż płynie w tym samym kierunku. Bo niby rzeki tak płyną. Czas tak płynie. I wszystko, co płynie, tak płynie. A to bujda na resorach, bracie. Bo raz płynie w tę, raz w tamtą stronę albo jeszcze w inną, a nawet przeciw sobie płynie, w poprzek płynie i jak chcesz, płynie. Ni wir, ni mgła, ni przestwór. Nie ma swojego kierunku. Nie umiesz żyć, dasz krok i topielec jesteś. A ja mogę choćby z zamkniętymi oczami. Co do liczb, nie powiem, są lepsi ode mnie, zresztą nie zależy mi na tym. Ale co do życia, to same niedo-rajdki. Bo z życiem kiedy trzeba ostrożnie, to ostrożnie, a kiedy droga wolna, naprzód. A zanim usłyszysz, to dobrze posłuchaj. Zobaczyłeś, nie spiesz się, aż wyraźniej zobaczysz. Ale nie myśl, że tak zawsze. To nie oczko czy poker, żeby było wiadomo, jak się gra. Nieraz ktoś nic jeszcze nie powiedział, a ty musisz już usłyszeć. Nic jeszcze nie widzisz, a już musisz zobaczyć. Bo jak nie ty kogoś, to ktoś ciebie. I tak samo musisz wiedzieć, co cię może boleć i kiedy. A kiedy musisz zdrów jak byk być, choćby cię bolało. Choć za tęgim zdrowiem nie warto się cieszyć. Wiadomo, kto wciąż w marszu i w marszu, ten nie może być tak całkiem zdrów. Ja mam serce. Nie wiem, zdrowe, chore. Ale służy mi. Trzeba boli, nie trzeba, nie boli. Stu doktorów będzie go słuchało i każdy powie co innego. Wiadomo, serce. Jeszcze przewodniczącego? Gmina niby duża. Ale to i tak paznokieć życia, żeby tak powiedzieć, przy takim gminnym ciele. W każdym razie to jedno ci powiem, umrzeć też trzeba wiedzieć kiedy. A ty zły czas sobie wybrałeś. Dajmy na to, ~w okupację czas był odpowiedni. Historyczny, żeby tak powiedzieć. Umierało się za coś, nawet gdyby cię zwyczajnie drzewo przywaliło. Czy zaraz po wojnie, tak samo nie najgorszy. Ma się rozumieć, po właściwej stronie. Ale dzisiaj, czyś ty się, bracie, dobrze zastanowił? O, siedź na dupie i nie spiesz się. Nawet byś gospodarki nie miał komu zostawić. Państwo by musiało wziąć, znaczy gmina. A ja z tymi, co za rentę oddają, nie wiem już, co zrobić. Pogrzeb też by trzeba ci na koszt gminy wyprawić. Braci niby masz, ale bracia w mieście, przyjechaliby alboby nie przyjechali. No i pracowałeś w gminie, to by wypadało. Choćby wieniec jaki. A skąd wziąć na to wszystko pieniędzy? O, bibliotekarka mi tu, że ludzie coraz mniej czytają, bo książki same stare, a tu młodzi rosną. I też nie mam pieniędzy. Nawet na benzynę muszę brać z kultury. Ty myślisz, że we mnie czasem coś nie skuczy? Skuczy jak cholera. Pójdę czasem w pola, na zboża popatrzę, to mi się aż miękko w piersiach robi. Siadłoby się na miedzy, posłuchało skowronków. Ale powiem sobie, gdzie twoja świadomość, ech, przewodniczący? Masz budować nowe życie, a staregoś z siebie nie wyplenił. Siądź, siądź, to nie będziesz miał już po co wstać. Albo był tu obraz w gminie, pamiętasz, za Rożka. Chłop wołami orał. Musiałem go zmienić, bo kto tylko przyjechał, patrzył na ten obraz. No i namalował mi tu jeden, wziął dziesięć tysięcy. Spójrz, traktor teraz orze. Tylko że tak między nami, bracie, nie mogę się jakoś przyzwyczaić. Wszyscy chwalą, a ja ile razy spojrzę, to mnie boli ta ziemia. Jakby ktoś ją najechał. Nieraz nawet słyszę, jak stęka, pojękuje, tylko że traktor głośniejszy, doda gazu i na szczęście zagłuszy. Ale siedź tyle lat pod takim obrazem. – Złapał nagle butelkę, nalał sobie, mnie, trącił swoim w mój kieliszek i wypił do dna, jakby już zapomniał, że się po troszeczku pije. – No, to pogadaliśmy. – Spojrzał na zegarek. – Dobrze czasem tak pogadać. – Złapał kartkę z kupki i zaczął coś pisać. – Starczy ci te osiem metrów? Dam ci dziewięć na wszelki wypadek. Masz. – Podał mi tę kartkę. – Tylko powiedz Borkowi, żeby ci dał z tego, co jest na mleczarnię. Tak kazałem. I nie umieraj jeszcze. Hę! hę! hę! – zaśmiał się, wstał. To i ja się podniosłem. Choć z krzesełka na laski nie tak łatwo się pozbierać. Ale nie wychodził zza biurka, aż wstałem. Potem mnie do drzwi odprowadził, klepnął po ramieniu. – Aha – jakby sobie teraz dopiero przypomniał. – Szkoda, że cię wtedy wyrzuciłem. Możeś tak za dużo nie pił.

Nic nie powiedziałem, bo co mówić po tylu latach. A swoje wiedziałem, za co mnie wyrzucił. Zresztą dobrze się stało, bo i tak by trzeba odejść, dokąd się to miało wlec? Nic mnie znów takiego z gminą nie wiązało. Małgorzata dawno wyjechała do miasta, pracowała w powiecie. Mówili, że za mąż wyszła, ale może plotka? Gdzieś tak z rok przed śmiercią matki odwiedziła nas kiedyś.

Weszła do izby jakaś wystrojona pani, w kostiumie, w kapeluszu, z torebką, ładna, trochę smutna. I to była ona. A ja leżałem pijany w drugiej izbie. Matka kazała jej siąść, kiedy usłyszała, że się o mnie pyta. No i jak to matka:

– Ano, jest i nie ma go, moja pani. Leży pijany w tamtej izbie. Zbudzić by go, to i tak by się pani z nim nie nagadała. Wrócił co dopiero. I tak dnia prawie nie ma. Już i Boga proszę. – Zalało się matczysko łzami. – A pani kto?

– Znajoma. Razem kiedyś w gminie pracowaliśmy. – I też się jej oczy wilgotne zrobiły. Wyjęła chusteczkę z torebki i niby nos zaczęła sobie wycierać. – Teraz w mieście pracuję.

– Nic nam jakoś nigdy o pani nie mówił. Ale powiem mu, kiedy wytrzeźwieje, że pani była. A jak pani się nazywa? ••.’«- Małgorzata…Będzie wiedział.

– . Taka pani ładna i widać dobry człowiek. Niech pani jeszcze przyjedzie, może nie będzie pijany. Nie zawsze tak pije.

Jakbym nawet słyszał jej głos przez drzwi i głos matki, kiedy rozmawiały. Ale byłem pewny, że to sen. To do snu wstawać? A więcej już nie przyjechała. I może dopiero to był koniec.

Choć już wtedy, po zabawie, kiedy ją odprowadziłem i chciałem ją pocałować, a ona mi się wyrwała, myślałem, że to koniec. Bo co mi z takiej panny, co przyszła na zabawę i nie da się nawet pocałować. I na następną zabawę zaprosiłem Irkę Ziętkównę z administracyjnego. I nie uciekała mi. I wypić, wypiła. I kanapek cały talerz zjadła. I bez przerwy wzdychała, jak to dobrze jej po tej wódce, jak to dobrze. A w tańcu lepiła się jak rzep. A ledwo zaczęło się zmierzchać, poszliśmy się przejść. Sama mnie wyciągnęła, chodź, pójdziemy się przejść, bo już mi się nie chce tańcować. Wolę co innego. Hi! hi! hi!

A za jakiś czas była zabawa w Bartoszycach, to poszedłem aż z dwiema, obie były z drogowego. A ona nic mnie już nie obchodziła. Przechodziliśmy obok siebie jak ledwo znajomi. Dzień dobry. Dzień dobry. Jak przedtem. I prawdę mówiąc, szkoda, że tak nie zostało.

Ale któregoś dnia, koniec pracy się zbliżał, zza ścian już dochodziły do widzenia, do widzenia, nagle ktoś zapukał do mojego pokoju, proszę, i to ona. Weszła jakby trochę spłoszona. Nie przeszkadzam? Niby czemu? I mnie prosi, czybym nie mógł trochę dłużej zostać i jej pomóc, bo ma pilną robotę, na jutro musi oddać, a nie da rady sama. Prosiła koleżanek, ale żadna nie może. Od razu się spostrzegłem, że me o pomoc jej chodzi, tylko tamto chce naprawić. I po coś się, głupia, broniła wtedy na zabawie? Zostanę. Co miałbym nie zostać. Nieraz przecież zostawałem, kiedy trzeba było komuś pomóc.

Spisywaliśmy kwity podatkowe, ja z jednej strony biurka, ona z drugiej. Ja te kwity układałem według liter, każdą literę na osobną kupkę. Ona każdy kwit sprawdzała z listą, czy się wpłaty zgadzają z nakazami. Wszyscy już z gminy wyszli. Zmierzchać się zaczęło. Koniec września to był. Zapaliła lampę. Potem trzeba było z tych kwitów wpłaty przenieść na arkusze, w osobne rubryki. Liczba porządkowa, nazwisko, imię, wieś, hektary, klasa ziemi, do zapłacenia, zapłacił, rata, pozostało. Kopciowa, sprzątaczka, pościerała z grubsza kurze, wyrzuciła z popielniczek, zamiotła, powiedziała/do widzenia i też wyszła. Potem te arkusze trzeba było podliczyć, czy zgadzają się z kwitami. I tak nastał wieczór. Ciemno się zrobiło wokół nas. Spojrzało się dalej na pokój, to nic nie było podobne do siebie. Biurka, co się za dnia rozpychały, że nie było jak przejść, teraz stały cicho jakby trumny po umarłych urzędnikach. Szafy, jeszcze w dzień niedawno szafy, wyglądały jakby stare wierzby, którym ktoś pościnał łby. Tylko my w świetle lampy, stojącej na biurku, wyglądaliśmy jakby w jakiejś jasnej kuli. Chociaż jak urzędnik z urzędniczką nad tymi kwitami. Nic więcej. Ale gdyby ktoś przez okno nas zobaczył, mógłby rozpowiadać, żeśmy się tulili do siebie, bośmy tak bliziutko siedzieli i sami w całej gminie. Czasem, ma się rozumieć, coś się powiedziało, ja czy ona, ale tyle tylko, co te kwity od nas chciały.

– Niech pan ten kwit czy tamten podepnie.

– Wojciech Jagła czy Jagło?

– Pięć hektarów, klasa druga, tak pan ma?

– Ile pani wyszło, bo mnie tyle a tyle?

– Coś tu się nie zgadza. Sprawdźmy jeszcze raz.

Czasem smutek twarz jej przyoblekał, ale był to smutek kwitów. A na taki smutek najlepsze liczydło. I od razu jak karabin maszynowy zaczynała trajkotać.

Była ósma, może później. A my wciąż te kwity, kwity. Żeby z raz zerknęła jakoś cieplej na mnie czy się oczy jej spłoszyły, gdy ja na nią zerknąłem. Nic. A nawet jakby mnie karciła za takie spojrzenia, każąc mi to czy tamto sprawdzić, coś wpisać, drugi raz podliczyć. Aż w końcu pomyślałem, może by wyciągnąć zegarek, spojrzeć i powiedzieć, o, już ósma, dziewiąta, żeby wreszcie oderwała te oczy od kwitów. Powiedziałbym wtedy:

– Odpocznijmy chwilę. A ona mogłaby powiedzieć:

– Zrobię może herbaty. Napije się pan?

Chętnie bym się napił. Zacząłem ukradkiem macać po kieszonce u spodni, gdzie miałem ten zegarek. A to był ten sam zegarek, który potem sprzedałem na grób. Srebrny, na dewizce. Na Niemcach go w bitwie zdobyłem. Choć prawdę mówiąc, znaleźli go chłopaki przy zabitym oficerze. Wysunął mu się z kieszonki, jakby chciał uciec od trupa, tylko że go ta dewizka przytrzymała. Bitwa była niewielka. Z pół godziny trwała, jakby tylko o ten zegarek chodziło. Z naszych ranny został „Góral”, a tamci wszyscy poginęli. Właściwie nie bardzo się było o co bić. Ktoś nam doniósł, że motocykl i auto z Niemcami jadą drogą. Ale nawet nie wiedzieliśmy, gdzie jadą i po co. Choć tam darmo pewnie nie jechali. Zrobiliśmy zasadzkę w porośniętym po obu stronach leszczynami, głogami, jałowcami jarze. Zamknęliśmy ich od tyłu, zamknęliśmy od przodu, poczekaliśmy, aż podjadą, i dawaj ze wszystkich stron. Trochę trupów, trochę broni, ten zegarek, no i po bitwie. Dzisiaj to już nic zegarek, co drugi ma na ręku, ale wtedy to było coś, jeszcze srebrny. I chodzić chodził pierwsza klasa do ostatnich dni. Ani go razu do naprawy nie dawałem. A nawet ze słonkiem kiedy tylko było go sprawdzić, to tę samą godzinę wskazywał. Słońce u nas na dwunastą wychodzi akurat na komin Martyki, to i na nim była zawsze dwunasta. A najbardziej przydawał mi się w gminie. Jakby ten oficer, co się dał nam wtedy zabić, wiedział, że mi przyjdzie kiedyś urzędnikiem być.

Tylko że jakoś głupio było tak wyciągnąć i powiedzieć, o, ósma, dziewiąta. Może by się spłoszyła i zaczęła mnie przepraszać:

– O, przepraszam, że tak długo pana zatrzymałam. Ale bardzo mi pan pomógł. Dziękuję. Albo niech pan idzie, jak się panu spieszy, ja jeszcze zostanę. Muszę dziś to skończyć.

Kupa kwitów wciąż leżała między nami do zrobienia. I tylko czasem, gdy się głębiej pochyliła, udając, że się nad czymś zastanawiam, patrzyłem po kryjomu na jej głowy jasny łan, dużo jaśniejszy przy lampie niż za dnia, jakby to był łan pszenicy, na którego skraju stałem. Była chyba już zmęczona. Parę razy się spytała, ile to jest coś tam razy coś tam. To znów zezłościła się na te kwity, że tak niewyraźnie ponapi-sywane. A przecież od samego początku były tak ponapisywane. To lampę przesunęła, że światło jej za ciemne.

Spisywałem kwit na nazwisko Bielak Jan, wieś Zarzecze, złotych trzy tysiące pięćset osiemdziesiąt dwa. Druga rata. Powiedziała cicho, kuląc głowę nad biurkiem:

– Niech mnie pan pocałuje.

Odłożyłem pióro. Myślałem, że żartuje sobie ze mnie. I na wszelki wypadek też jakby żartem powiedziałem:

– Może niewart jestem, żebym pannę Małgosię pocałował?

– Proszę – powiedziała jeszcze ciszej.

No, to wstałem, uniosłem jej głowę znad biurka i pocałowałem, ale jak siostrę. Bo gorzej mnie onieśmieliło to jej życzenie, niż gdybym z własnej woli czy nawet przez siłę ją pocałował. I wcale mi nie sprawiło przyjemności.

Zaraz się zresztą zerwała.

– Już późno – powiedziała trochę sztucznym głosem, jakby chciała powiedzieć, że nic się nie stało. – Strasznieśmy się zasiedzieli przy tych kwitach. A myślałam, że nie zejdzie nam tak długo.

– Odprowadzę cię – powiedziałem.

– Nie, dziękuję, sama pójdę. Nic mi się nie stanie. Nieraz już wracałam sama o tej porze. Czego bym się miała bać? Ten kawałek koło lasu trochę nieprzyjemnie, ale jakoś przejdę. Księżyc świeci. A zaraz już wieś, psy szczekają. Nie, nie. Innym razem, jak będziesz miał ochotę. A dzisiaj, proszę cię, nie.

Dziwaczka, pomyślałem. Każe mi się pocałować, a odprowadzić się nie daje. I zrozum coś z tego. A idź! Tylko jaki to kawaler, co puszcza pannę samą po nocy do domu? Ale idź, idź! Nastraszy cię co w lesie, to jeszcze pożałujesz. W lesie groby z tamtej wojny. Nie opowiadał stary Pociej, jak jednego razu tak nocą od panny tamtędy wracał, a tu jakiś żołnierz stanął mu na drodze z dziurą w głowie i mówi:

– Zatkaj mi tę dziurę, bo już tyle lat, a wciąż krew mi się z niej leje.

I już Pociej nie poszedł więcej do tamtej panny. Ożenił się z drugą, tu we wsi, naprzeciwko, przez drogę.

Spotkałem ją na drugi dzień w korytarzu, szła z drugiego końca. Przystanąłem, uśmiechnąłem się szeroko, powiedziałem, dzień dobry. Skinęła mi głową i też się uśmiechnęła. Ale zaraz weszła do któregoś z pokojów, a mnie jakby w pysk ktoś dał. Może wczoraj ją tylko te kwity tak rozkaprysiły, pomyślałem sobie, nazwiska, wsie, hektary, raty, sumy i dlatego kazała mi się pocałować. A dzisiaj się wyspała i już nie pamięta. Nie ma sobie widać co głowy zawracać.

Minęło kilka dni, wtorek to akurat był i zanosiło się na deszcz. Wychodzę z gminy, a ona przed gminą stoi i niby po niebie się rozgląda, czy będzie padało, czy nie będzie. A chmury ciemne, poskłębiane, jak to nieraz jesienią. Przystanąłem przy niej i też zacząłem się po tych chmurach rozglądać. Wtem wiatr się gdzieś tam w górze zerwał i zaczął je tarmosić, rozpędzać, odwalać całymi zagonami z nieba.

– E, chyba nie będzie – powiedziałem.

Spojrzała najpierw jakby zaskoczona, że tuż przy niej stoję. A za chwilę jakoś się tak miło uśmiechnęła.

– To może mnie dzisiaj odprowadzisz? Jeśli masz ochotę? – I rozłożyła parasolkę, unosząc ją nad nami. – W razie czego nic nam deszcz nie zrobi.

– Złóż – powiedziałem. – O, już chmury wiatr rozgonił.

I na szczęście nie padało, bo gdzie by się taką parasolką osłonił we dwoje, gdyby nawet przytulić się do siebie, plecy i tak by zostały na deszczu. A zresztą kto pierwszy do kogo? Kiedy nie miałem odwagi choćby ją pod rękę wziąć, a ona tak samo nie zdradzała ochoty. To-byśmy pewnie mokli w deszczu, a parasolka szłaby między nami.

Szliśmy całą drogę jak znajomy ze znajomą, co się tylko przypadkiem spotkali, bo im droga w tym samym kierunku. I mówić, mówiliśmy prawie że o niczym, o gminie, o jesieni, trochę ona mi opowiadała o swoich szkolnych koleżankach, o nauczycielach, a ja jej o partyzantce, ale co weselsze kawałki. I tak nie wiadomo kiedy podeszliśmy pod jej dom. Matka lampę akurat zapalała, bo po oknie jakby błędny ognik zaczął skakać, a za chwilę okno zajaśniało.

Powiedziałem, że ładny mają dom. Na podmurówce, eternitem kryty, z szerokimi oknami, z gankiem i chyba niedawno wystawiony. I że też mam zamiar stawiać dom, tylko nie wiem jeszcze kiedy. Trzeba by budulec najpierw zebrać, no i plan by ktoś musiał narysować, potem murarzy obgadać. a nie ma teraz dobrych murarzy, chyba że gdzieś po wsiach. A potem jakoś nie bardzo było o czym gadać i podałem jej rękę.

– To dobranoc. Do jutra w gminie.

– Dobranoc – powiedziała, ale głos jej lekko zadrżał. Uszedłem może paręnaście kroków, w każdym razie płot się skończył, a zaczęło pole, gdy nagle posłyszałem za sobą:

– Zaczekaj. – Truchtem podleciała do mnie. – A nie pocałujesz mnie na dobranoc?

Naszła mnie ochota, żeby złapać ją i wtulić w siebie, i w nią się wtulić, i może co więcej, i nie patrzeć na nic, choćby wciągnąć ją w to pole obok, aby za brzeg, bo co ona, inna niż inne, taka sama z krwi i ciała, a tylko ja głupi. Ale jakby coś mnie zatrzymało, nie. Nie, Szymek, niby jej. a moim głosem. Gdybym może był podpity, ale trzeźwiuteńki byłem. Żałowałem nawet, że jak mnie Winiarski ciągnął w południe na wódkę, nie dałem się skusić. I pocałowałem ją jak na dobranoc, i powiedziałem jeszcze raz:

– To dobranoc.

A za dwa dni znowu ją odprowadziłem i znowu, a potem już co dzień i tak chyba ze trzy tygodnie. I za każdym razem to samo:

– To dobranoc.

– Dobranoc.

Czasami chciała, żeby ją pocałować, czasami nie. Jakby jakiś gąszcz rósł między nami i nie dawał nam się przedrzeć ku sobie. Choć prawdę mówiąc, to ja myślałem o jednym. A o czym ona myślała. Bóg to raczy wiedzieć. Może o tym samym, tylko że dziewczyny dziwnie nieraz myślą. Tu udaje taką nie wiadomo co, a w środku jak drżąca króliczka. Tu jakby wieczność miała żyć, a w środku ledwo chwilka. Tu kropla, tam morze. Tu róża, tam dzban. W każdym razie inną, gdybym tyle razy odprowadził, już bym dawno miał. I niejeden raz. Jeszcze droga koło lasu prowadziła, to i las sprzyjał, i jesień coraz się późniejsza robiła, coraz wcześniej ciemno, że już z gminy o zmierzchu prawie wychodziliśmy.

A przychodziliśmy pod jej dom, to już pełna noc była. We wszystkich chałupach okna się świeciły. I mało gdzie się ludzki głos odezwał. Czasem tylko zapóźnioną furą ktoś przejechał. I psy zaczynały po nocnemu szczekać, przeciągle, wyjąco.

Aż się sobie dziwiłem, że chce mi się ją dalej odprowadzać. W końcu było cztery kilometry. To cztery w jedną, cztery w drugą, razem osiem. I żeby było po co. Ale po to, żeby sobie powiedzieć, to dobranoc. Dobranoc. I pocałować się czasem jak na dobranoc. Pocałować się jest dobrze na początek. Albo kiedy się jest narzeczonym, narzeczoną i wiadomo, że i tak się kiedyś pójdzie wspólną drogą. A ta nasza wspólna droga była tylko od gminy pod jej dom i od gminy pod jej dom, to mogła się znudzić. A nawet pod rękę nigdy jej nie wziąłem, bo mi się zdawało, że mi wyjmie tę rękę i powie, nie, Szymek. Aż kiedyś sama powiedziała:

– Może weźmiesz mnie pod rękę? – Ale zaraz dodała: – Mam: nowe pantofle i trochę mi się niewygodnie w nich idzie.

No i być tu mądry. Postanowiłem, że ją odprowadzę jeszcze parę razy i dam sobie spokój. Czy to ona jedna jest na świecie? W samej gminie ile takich, co by wystarczyło raz czy dwa najwyżej odprowadzić,, a we wsi, a w innych, a i bez odprowadzania?

Tylko że te parę razy jakoś się ciągnęło i ciągnęło i nie potrafiłem sobie wyznaczyć, ile jeszcze razy ma być. I nawet jak się przedtem nie umówiliśmy, to za pięć czwarta wyglądałem przez okno, żeby jej nie przeoczyć, albo wychodziłem wcześniej i czekałem na nią na drodze, przy mostku, pod kościołem. I znów szliśmy od gminy pod jej dom te cztery kilometry noga za nogą.

Liczyłem, że może z wiosną łatwiej mi przyjdzie z tym skończyć. Wiosną trzeba będzie orać, siać, to nie będzie tak czasu na odprowadzanie. Raz i drugi jej niej odprowadzę, że w pole muszę jechać, i może samo jakoś się skończy. Ojciec już nawet podgadywał, że skowronki przyleciały, jaskółki przyleciały, coś tam przyleciało. Zaczął lemiesz oglądać, czy nie trzeba go podklepać. To znów przyniósł kiedyś ziarna na przetaku i gmerając w nim pod światłem, odgadywał, które żywe, które martwe, które wzejdą, a które nie wzejdą.

– Może zajdziesz do nas? – zaprosiła mnie któregoś dnia, kiedy stanęliśmy pod jej domem. Trochę mnie to zaskoczyło, ale zgodziłem się. Czemu miałbym nie zajść?

Ojciec, matka byli w domu. Powitali mnie serdecznie jakby dawno znajomego..Ojciec nawet powsiadł na Małgośkę, że niegościnna, jakby nie ich córka, bo dawno już powinna mnie zaprosić, chodzimy i chodzimy, przecież widzą przez okno. A prócz tego wiedział, że to ja „Orzeł”. Wyciągnął pół litra, kazał matce nakrajać chleba, kiełbasy. A gdyśmy już siedzieli przy tej wódce, chlebie i kiełbasie, rzekł do Małgośki:

– Wiesz ty, moja córko, kto był „Orzeł”? O nikim?a Niemca tak głośno nie było. Choć byli i „Tatar”, i „Kołodziej”. Ale to przy „Orle” świńskie partyzanty. Obrabował ktoś nocą Sokołowskiego, młynarza, to potem na babie Gajowczyka z Kolonii poznali futro z ich córki w kościele. A Gajowczyk był od „Kołodzieja”. I kto? Sąsiady. A „Orzeł” był bicz Boży. Prawdę mówię, mój panie?

– Chyba prawdę.

– No, to pana zdrowie, bohaterze. I co mi się jeszcze u pana podoba, że nie chodzi pan z zadartą głową, jak to inni, co to przez całą wojnę strzelił albo i nie strzelił, a teraz wydaje mu się, że wszystkich Niemców powystrzelał. To teraz w gminie pan pracuje?

– W gminie.

– Razem z naszą Małgośką?

– Razem, tylko w innym dziale.

– To chociaż się tyle ojczyzna panu wywdzięczyła, że pan teraz urzędnik.

Przegadaliśmy cały wieczór, a i nocyśmy trochę zarwali. Ale co się podnosiłem, żeby iść, to siedź pan, jeszcze nie tak późno. Spotkać takiego człowieka i go nie wysłuchać, grzech byłby. Choć właściwie to ja słuchałem, a on o mnie opowiadał. Tu „Orzeł” rozbroił, tam napadł, tam zrobił zasadzkę, tam go okrążyli, ale im się wymknął. I tylko od czasu do czasu sprawdzał, czy tak było. Tak było, mój panie, prawdę mówię? A choć nieraz było całkiem inaczej, ale mu przytakiwałem, bo prawdziwiej opowiadał, niż było.

– No, to pana zdrowie.

Matka z Małgorzatą więcej krzątały się po izbie, niż słuchały. Czasem tylko matka westchnęła:

– Mój Jezu, dopiero się pan naprzeżywał.

A Małgorzata ani słowa, nawet jakby zła była na ojca, że się tak rozgadał, bo chyba nie na mnie.

W pewnej chwili ojciec wstał, sięgnął do kredensu i wyciągnął drugie pół litra, swojej wódki tym razem, na miodzie, bo mieli pasiekę. A kiedyśmy i to wypili, uparł się. że musi mnie odwieźć, bo jak by to wyglądało, żeby ktoś taki wracał od niego piechotą. Wcisnął czapkę na głowę i szedł już konia zaprzęgać, ale zatoczył się w progu i matka z Małgorzatą w końcu go uprosiły, żeby nie jechał. Bo mnie wcale nie chciał słuchać. Trzasnął nawet pięścią w stół, że l nie mam do gadania. Jego koń, jego wóz i jego ochota. A ja gość. I nie byle jaki. Bo byle jakiego by nie odwiózł.

Małgorzacie wstyd było, że się ojciec tak upił. Ale mnie się dobał. Chłop szczery, co w głowie, to i na języku, i widać, że dusza j człowiek. Matka też wydała mi się kobieta stateczna. I za parę dni znów zaszedłem. Bo od tamtego razu już mnie Małgorzata każdego dnia zapraszała, żeby zajść. Choć wydawało mi się, że nie zawsze chce, żebym zaszedł, a tylko że wypadało się spytać, może zajdziesz? To nie chciałem się naprzykrzać i mówiłem, dzisiaj chyba nie, a w duszy czekałem, żeby znowu powiedziała, zajdź, proszę. A ona, jak chcesz. Czy najwyżej, ojciec by się ucieszył.

Ale razu jednego kupiłem pół litra i powiedziałem, a mam trochę czasu, to zajdę. Nie żeby miało to coś znaczyć, tylko chciałem nie być dłużny. Bo kiedy zaszedłem, matka zawsze, może bym coś zjadł? I krajała chleb, boczek, smażyła jajecznicę. Ojciec przynosił garniec miodu z komory, raz lipowy, to wrzosowy, akacjowy, spadziowy, to się i nasłodził człowiek, i o pszczołach nasłuchał, jakie to mądre stworzenia i gdzie tam mądrzejsze od ludzi, a ludziom się wydaje, że są najmądrzejsi. Zachęcił mnie nawet i też miałem zamiar założyć pasiekę. Ze dwa ule na początek.

Ale najbardziej lubiłem patrzeć, jak się Małgorzata krząta po izbie, pośród krzeseł, stołu, garnków, talerzy, cebrzyka z pomyjami, ognia pod kuchnią, firanek w oknach, obrazów na ścianach. I aż mi się dziwne wydawało, że to ta sama urzędniczka z podatkowego w gminie. Gdzieś znikała ta jej nieprzystępność, która tam w gminie jakby jej kazała głowę nosić na samym czubku szyi i patrzeć na każdego z góry, nie uśmiechać się zanadto, nie mówić bez potrzeby. A kiedy już mówiła, dobierała słów z namysłem, jakby to nie słowa były, a znaki tajemne. A nawet chodzić, chodziła jakby na spętanych nogach czy może sobie zawczasu takie kroki obmyślała, kiedy miała przejść przez korytarz do innego pokoju czy kiedy wychodziła po robocie do domu.

Tu, ledwo próg przestąpiła, zdejmowała pantofle, a wkładała ciapki. Matka aż się nieraz obruszała, że jakże to, gość w domu, a ona w ciapkach. Czy obwiązywała się zapaską, kiedy trzeba było zmyć, posprzątać, obrać, pokrajać czy jeszcze w czymś tam matkę wyręczyć, choć ją matka odganiała, że sobie sama da radę, ona niech się gościem zajmie. A choć nie była taka lśniąca jak tam w gminie, wolałem ją sto razy tu niż tam. I wcale jej nie miałem za złe, f; że się mną nie zajmowała, zostawiając mnie ojcu czy, gdy ojca nie było, samemu sobie, bo i samemu dobrze mi było. Wystarczyło mi, że ona się krząta, a ja patrzę na nią. I wcale mi się nie nudziło. Mógłbym cały dzień tak na nią patrzeć i też by mi się nie nudziło. A może całe życie. I zapominałem, że ją miałem jeszcze tylko te parę razy odprowadzić. Przyszła wiosna, lato się zbliżało, a ja prawie zadomowiłem się u nich, bo mało kiedy, żebym nie zaszedł.

Choć wydawało nieraz mi się, że jakby uciekała przede mną w tę krzątaninę. Ledwo weszliśmy i powiedziała od progu ojcu, matce dzień dobry, a oni powiedzieli, o, jesteś, co tak późno? I pan Szy-mek jest, witamy, witamy. I od razu leciała do okna, i zasłonki ściągała, że co tu tak ciemno. Albo w garnki zaglądała, że coś się matce chyba przypaliło, bo swąd czuć. Otwierała drzwi, wietrzyła. Czy niech kot gdzieś zamiauczał, schylała się pod stół, pod łóżko, kici, kici. I go wyciągała, brała na podołek, tuliła, głaskała, o, ty mój, ty taki, siaki, najczulszymi słowy, i jak dziecka się pytała, czy na myszach był, mleczko pił, a do mnie jakby na odczepne w tym potoku czułości:

– Siadaj, Szymek.

Ojciec aż się nieraz złościł na nią:

– Zostaw go, ty kocia mamo. Jeszcze ci się zwiuka. Wypił matce wszystką śmietanę, to gdzie by mu na myszy się chciało. Powiedz lepiej, co tam w gminie.

– Jak w gminie. Szymek ojcu powie. Ja trochę posprzątam. Boże, ileż tu much!

A nieraz już od progu pierwsze słowa jej były:

– Boże, ileż tu much!

I od razu zaczynał się taniec z muchami. Otwierała okna, drzwi. Wciskała każdemu ścierkę w rękę. I tańczyliśmy z nią po izbach, jak tam kim dyrygowała. Ojciec z matką przy oknach i drzwiach, żeby muchy nie wracały. A ja z nią pośrodku, ona od ścian, ja po suficie i wszędzie, gdzie mi kazała.

– Tam. Szymek! Tam! W rogu! Nad obrazem! Nad kuchnią! Nad krzyżem! Przy lampie! Tylko nie zbij! Ostrożnie! O, tam, tam!

Potem to już sam brałem ścierkę z gwoździa przy kuchni, jak tylko wykrzyknęła. Boże, ileż tu much! I nawet miałem taką swoją w czerwono-granatową kratkę, co mi się najlepiej nią goniło. Ale za pierwszym razem nie wiedziałem, co ze sobą zrobić, przywarłem do ściany, żeby im nie przeszkadzać. Ale majtnęła parę razy, a sio! a sio! i od razu do mnie z wyrzutem:

– Weź no, Szymek. i ty ścierkę! Nie stój tak! Pomóż! Matka aż się zawstydziła i ujęła za mną:

– Co ty, córko? Pan Szymek gość. Gościa do much pędzisz?

– Jaki on tam gość?! – wykrzyknęła majtając zapalczywie^ to pewnie z tej zapalczywości tak tylko wykrzyknęła, bo byłam czerwona.

– Ano. to ja tam już nie wiem. Wy lepiej wiecie – matka ja zbita z tropu. – To może chociaż tym nowszym ręcznikiem. I zdjęła mi jakiś ręcznik znad miednicy, gdzie się myło.

Lubiłem te muchy z nią pędzić. Zgrzana, rozchełstana, podka-sana, włosy rozpuszczone, a bliższa mi się wydawała, niż gdy szliśmy pod rękę z gminy do domu, i ni ojca, ni matki przy nas. tylko sami. I lubiłem, gdy ledwo weszliśmy, już się jej robota jakby sama do rąk pchała. Mogłoby się wydawać, że cały dom jest tylko na jej głowie, i to wszystko na nią czeka, kiedy z gminy wróci i nakarmi, napoi, pozmywa, posprząta, że nieraz siąść nie miała czasu. A gdy siadła, to aby na chwilę i zaraz się zrywała znowu do roboty.

Patrzyłem niby na nią. a sam siebie z trudem poznawałem. Bo gdy karmę dla świń w wiaderkach mieszała tymi swoimi białymi rękami, które oblepione po łokcie pacia kartoflaną wyglądały jak tłuczki, przepasana zapaską, w starych chodakach na nogach, to aż ciepło zbierało mi się w piersiach, że ją taką widzę, bo jakby mnie do jakiejś swojej tajemnicy dopuszczała. Mogłem patrzeć i patrzeć na nią i wystarczyło mi to za myśli, za słowa, i nie przeszkadzało mi wcale, co ojciec do mnie mówi ani co ja do ojca.

Nieraz wydawało się, że to robota podaje ją sobie z rąk do rąk, że ją sprzęty same przesuwają po izbie. Taki cebrzyk z pomyjami i dla chłopa przecież ciężki, a nim się człowiek spostrzegł, żeby pomóc jej, już złapała za uszy i majtnęła do sieni. Czy gdy drzewa pod kuchnię dokładała, to szczapy, patyki jakby same leciały jej z rąk w ogień. Czy ciasto na kluski gdy wałkowała, to dopiero co przesiała mąkę na stolnicę, a już z mąki gomuła, a z gomuły placek, a z placka słoneczko. A krajała te kluski, to tylko spod palców jej fruwały, a piersi pod bluzką jak konie weselne tak galopowały, jakby miały za chwilę nagusieńkie na stolnicę wyskoczyć. Czy kiedy marchewkę do zupy skrobała. Cóż takiego marchewka, mógłby ktoś pomyśleć? A od tej marchewki czerwono się w izbie robiło, jakby słońce na wiatr tak czerwono zachodziło. Mogła zresztą tylko stać przy kuchni i kopyścią w garnku mieszać, a cała izba pełna jej była i każdy kąt, a my, ojciec, matka, ja, jakby gdzieś tam w dalszych kątach pochowani. Czy gdy na podwórze wychodziła, pewnie kury się do niej bez ziarna garnęły. I pies radośnie szczekał, choć mu nic nie niosła. I krowy w chlewie mruczały. Świnie chrząkały. A nawet drzewa w sadach zakwitały. I różne tam takie, jak to w słowach bywa.

Zdawałoby się, ot, guzik do poszewki tylko przyszywała. I nie o to nawet chodzi, że się guzik prawie sam przez igłę z nitką przewlekał. Ale chciałoby się pod tę igłę aż dłoń nieraz podłożyć i powiedzieć:

– Nakłuj, a niech krew pocieknie. Może krew nam coś wywró-ży. – I krew kap, kap, kropelkami, strumyczkiem, strugą, rzeką, aż do śmierci.

Czy gdy brała się za zamiatanie, zawsze nas z ojcem do pokoju wyganiała. Ale nawet na ten krótki czas wydawało się., jakby to na zawsze było. I mówiłem:

– Posiedzimy tu. Przecież nas nie zamieciesz. A w kuchni się najlepiej siedzi.

Na co matka, czujna jak łasica:

– Pan Szymek to jak nasz Franiu. Nie dali mu doktory na słonko wychodzić, tylko żeby w cieniu, to on w kuchni i w kuchni by wciąż siedział, że najlepiej mu tu. Miałby pewnie z tyle lat, co pan Szymek teraz. Małgosia się urodziła, to gdzie tam, Franiu już do szkoły chodził.

Ale Małgorzata nie lubiła, kiedy matka o Franiu, i zaraz przerywała:

– Może jabłek w cieście, mama, usmażymy? Szymek, lubisz jabłka w cieście? Z cukrem, ze śmietaną, dobre. Na co ojciec, bo nie lubił jabłek w cieście:

– Też wymyśliłyśta, jabłka w cieście. Chłop jak nie zje boczku czy kiełbasy, to jakby nic nie jadł. A Frania, pewnie, szkoda. Syn, jak by nie było. Choć to tyle lat, że się człowiek już oswoił. Jest tam chyba jeszcze boczek w komorze. Przynieś no, matka. Ja popatrzę, może i w butelce coś się znajdzie. Byśmy się napili z panem Szymkiem choć po jednym. A ty weź, Małgosiu, chleba ukraj.

Piekli swój chleb. Bochny jak koła od wozu. Taki bochen mógł mieć z siedem, osiem kilo. Zresztą kto by ważył i po co? Pożyczało się i nie ważyło, oddawało i nie ważyło. Chleb swój, ludzie swoi, to i niepotrzebne było wiedzieć, ile taki bochen waży. Bochen to bochen czy pół bochenka, czy ćwierć, pół ćwierci, kromka, wystarczyło za miarę. To gdy wspierała sobie ten bochen na brzuchu, obejmując go jakby brzemię lewą ręką i aż odginając się do tyłu, a prawą jechała nożem jakby z jakiegoś pagórka ku sobie coraz bliżej i bliżej, wydawało się, że ten chleb się do niej skądś toczy, prosto w jej ramiona, wielki i szczęśliwy. Choć nie raz i skóra mi cierpła, że może nie czuje, gdzie ten chleb się kończy, a zaczyna jej ciało, bo jakby jednym ciałem z tym chlebem była. A nawet ojciec, żeby nie wiem jak był rozgadany czy o wojnie, czy o pszczołach, milkł i patrzył na to jej krajanie.

– Za cienkie kromki krajesz, kraj grubsze. Chleb się musi w gębie czuć.

A mnie znów całkiem o co innego chodziło, choć tak samo o chleb.

– Nie kraj tak, Małgosiu – mówiłem. – Połóż go sobie na stok Nóż ostry, może nie odróżnić chleba od ciała.

– A mówi się jej i mówi – na to znów ojciec. – Ale dzisi mój panie, dzieci są nieusłuchane. Mnie, jakby tak mój ojciec ć matka, wystarczyłoby raz, żeby powiedzieli.

– Daj – bo nie mogłem dłużej patrzeć.

– Nic mi się nie stanie. – I przykulała się, jakby broniąc t chleba i noża, prawie że spłoszona.

– Daj, nigdy nie wiadomo.

– Daj, jak cię pan Szymek prosi – na to znów matka. – Za co mężczyzna, to mężczyzna.

Brałem ten chleb z jej brzucha, nóż z ręki i krajałem w powiel ponad stołem, trzymając chleb w jednej ręce, nóż w drugiej.

– A ty zdejmuj kromki.

– O, silny z pana człowiek – dziwił się ojciec. – Jeszcze ż nie widział, żeby ktoś tak chleb krajał. Chyba że kupowany. Ale nie swój.

Sobota to była. Ojciec z matką pojechali na wesele chrześniaka do Zarzeczan i mieli wrócić na drugi dzień dopiero po południu. Odprowadziłem ją i staliśmy przed domem, jakbyśmy nie wiedzieli, co ze sobą bez matki, ojca zrobić. Ani ona mnie nie zapraszała, żeby zajść, ani ja nie wyciągałem ręki, żeby się pożegnać. Bąkaliśmy coś tam, rozglądając się na boki. żeby tylko nie spojrzeć na siebie, i każda chwilka coraz gorzej nam doskwierała. Słońce kłoniło się już ku zachodowi, a my w jego promieniach jakby przed otwartym paleniskiem, to jeszcze i gorąco było. W końcu już miałem wyciągnąć rękę na do widzenia, ale widać przeczuła, bo spojrzała w to słońce, jakby chciała, żeby oślepiło ją, i rzekła:

– Nie zajdziesz?

– Może innym razem – powiedziałem. – Obiecałem ojcu, że kartofle pojadę obradlać.

– Jak chcesz. Ale nim zajdziesz, zmierzchać się już zacznie. I sobota dzisiaj. – A po chwili, trzepocząc oczami: – Bylibyśmy sami.

– To chociaż na trochę – niby że się dałem jej namówić. Choć wcale nieprawda była, że obiecałem ojcu z tym obradlaniem. – W poniedziałek pojadę. Może nawet nie pójdę do gminy, to bym od samego rana.

Ale ledwo przeleźliśmy przez próg, wykrzyknęła:

– Boże, jak tu brudno!

Nie zauważyłem, żeby brudno było. Zwyczajnie było. Na kuchni schły garnki, talerze. Chleb na stole był nakryty białą szmatą. Cebrzyk z pomyjami wyniesiony do sieni. Podłoga zamieciona.

– Gdzie tu brudno? – powiedziałem. Ale uparła się, że brudno.

– Muszę zrobić choć trochę porządku. Będzie nam się przyjemniej siedziało.

I opasała się zaraz zapaską, zrzuciła pantofle, wdziała ciapki. Jakby strach ją nagle naszedł, że jesteśmy sami. Bo tak to zawsze, kiedy z nią przyszedłem, ojciec z matką byli w domu, a przynajmniej jedno czy drugie, jakby na nas czekali, nas wyglądali, przez nas do roboty nie szli. I właściwie tyleśmy we dwoje byli sami co przez drogę. Ale droga nie dom. Drzewa, niebo i ktoś zawsze może iść. A tu nagle sami w całym domu. I dom jakby w półśnie pogrążony, ani kot nie zamiauczał, musieli na dwór go wyrzucić, kiedy odjeżdżali.

– Jakoś kota nie widać – powiedziałem. I schyliłem się pod łóżko, kici, kici, bo i mnie się dziwnie zrobiło, że ni ojca, ni matki, tylko my sami.

– Ano, jak brudno, to posprzątaj – więcej się nie upierałem. – Matka pewnie się spieszyła, to nie za bardzo miała kiedy. Na wesele jak się jedzie, tak już jest. Chciałby człowiek porządek zostawić, a tu nie wiadomo, w co ręce włożyć. Nie dość, że przy sobie jest roboty, to i stworzenia głodnego przecież nie zostawi. I kury, gęsi trzeba zagnać do chlewa. I pozaglądać w każdą dziurę. Pozamykać wszystko. Bo nigdy nie wiadomo, do czego się wróci. Kukały z naszej wsi raz tak pojechali na wesele, wracają na drugi dzień, a tu tylko zgliszcza. Chałupa, chlew, stodoła, wszystko im się spaliło. Szczęście, że byli pijani, to tak nie płakali, jak by płakali na trzeźwo.

– Szymek, co ty? – Spojrzała na mnie omal wystraszona.

– Nic. Mówię tylko, co się może nieraz zdarzyć.

– Masz mi za złe, że sprzątam?

– Skądże. Sprzątaj. Ja sobie posiedzę.

Powynosiła garnki do sieni. Chleb zabrała ze stołu i wsadziła do kredensu, zgarnęła okruchy, wrzuciła je pod kuchnię. Choć nie widziałem, żeby były jakieś okruchy na stole. Stół stał pod oknem, a w oknie słońce, a w słońcu każdy okruch widać. Zamiotła podłogę. Potem otworzyła drzwi, okna. Pomyślałem sobie, teraz muchy będziemy wyganiać, ale jakoś darowała muchom i tylko przewietrzyła. A potem zaczęła przecierać talerze stojące na kuchni i wstawiała do kredensu.

Siedziałem i popatrywałem to na nią, to w okno, ale ani słowem jej nie przyganiłem, że sprząta, ani jej nie pospieszałem. Kazała mi krzesła poustawiać na swoje miejsca, to wstałem i poustawiałem. Pan Jezus w Ogrójcu wydał jej się, że krzywo wisi, to go przesunąłem trochę w lewo, jak chciała. Choć mnie się wydawało, że prosto wisi. To mi znów kazała zobaczyć, czy nafty do lampy nie trzeba dolać. Zobaczyłem, nie trzeba było. A że więcej już nic nie chciała, to zapaliłem papierosa i zacząłem puszczać kółka z dymu na izbę, patrząc, jak odpływają, rozwiewają się, nikną. I może wcale nie czekałem, kiedy skończy to sprzątanie. Jakby już tak zawsze miało być. Ja przy stole kółka z dymu sobie puszczający, a ona przy kuchni wycierająca talerze. Coś czasem powiedziała, o coś mi się spytała, nic takiego, ale jak na nią, prawie rozgadana była. A może tylko rozdrażniona, że tak łatwo przystałem na to jej sprzątanie, a nawet się nie spytam, długo jeszcze? Parę razy się roześmiała, i to tak radośnie, aż mnie to zdziwiło, bo nigdy jeszcze się tak nie śmiała. Ale może chciała, żebym i ja się roześmiał razem z nią. Tylko że nie było mi do śmiechu i w ten śmiech jej tak samo nie bardzo wierzyłem.

Na ścianie naprzeciwko okna żółciły się jeszcze promienie słońca, ale dołem po izbie zaczynało już szarzeć. A gdzie wiadra z wodą w kącie stały, początek wieczoru jakby się zaczynał. Nagle trach, wyleciał jej talerz z rąk, a ciarupy rozleciały się po całej podłodze.

– O, niezdara – powiedziałem, ale dobrotliwie, bo talerza miałbym niby żałować.

Spojrzała na mnie z jakimś gorzkim wyrzutem i kryjąc twarz w dłoniach, rozpłakała się i wyleciała do pokoju.

– Małgośka, co ty?! – zawołałem za nią. – O talerz płakać? Pozbiera się i nie będzie śladu! – I schyliłem się, żeby pozbierać. Wyzbierałem do najmniejszego okrucha, złożyłem to wszystko do największej ciarupy, postawiłem na kuchni i poszedłem, żeby się jej spytać, gdzie to wyrzucić, to wyrzucę.

– No, i wyzbierane.

Leżała na łóżku z głową w poduszce i płakała jak skrzywdzone dziecko.

– Nie ma o co płakać – powiedziałem. – Zbił się tylko talerz. Co takiego. Każdemu się może zbić. Mnie tak kiedyś, nalewałem sobie kartoflanki, trąciłem o żeleźniak i też się zbił. A innym razem przykryłem kapustę dnem do góry i sam zleciał. Gdyby tak się chciało płakać po talerzach, to zabrakłoby łez płakać po ludziach. – Przysiadłem na krawędzi łóżka, przy jej głowie, i zacząłem ją głaskać po włosach. – No. nie płacz. Kiedyś, jak były blaszane talerze, to na całe życie taki talerz starczył. Dostała panna w wianie sześć takich talerzy, to na łożu śmierci jeszcze córce swojej zapisała. Były w kwiatki, były i bez kwiatków. Upadł taki talerz na ziemię, to najwyżej się poobijał. I jadło się. i jadło. I na rozgrzanej blasze można było go postawić. A zrobiła się dziurka, nitem się przyklepało czy gałganek wkręciło. I dalej się jadło. A na starość jeszcze kot jadł z niego, jadły kury. psu się wynosiło. Czy nawet dało się dziecku do zabawy, a takim talerzem krzywdy sobie nie zrobiło. No, nie płacz.

Długo nie mogła się uspokoić, ale powoli, powoli ten płacz łagodniał w niej. Choć w dalszym ciągu leżała z głową w poduszce. Pomyślałem, że się pewnie wstydzi swojej zapłakanej twarzy, żeby mi się nie wydała, że zbrzydła przez ten płacz. I wstałem z zamiarem, że pójdę wyrzucić ciarupy.

– To gdzie wyrzucić te ciarupy?

Nie od razu mi odpowiedziała. Po chwili dopiero i głosem jeszcze mokrym od łez:

– Niech stoją.

– Długo – powiedziałem – wyrzucę i będzie po wszystkim. Stałem nad nią i czekałem, aż mi może powie:

– To idź wyrzuć. Gdzieś przy chlewie stoi wiadro na takie ciarupy. Czy przy ganku. Czy przy płocie. Czy na brzegu sadu, pod jabłonką. Różnie to u ludzi bywa. Zakopuje się albo i do rzeki się wyrzuca. Poszedłbym i do rzeki, choć nie było w ich wsi rzeki. Bo inaczej wydawało mi się, że nigdy się nie skończy ten jej płacz, zatai się, a nie skończy.

Niby już nie płakała, leżała tylko w poduszkę wtulona. Ale w sobie wciąż pełna była tego płaczu. I w powietrzu czuć było ten jej płacz jakby swąd prażonej soli.

– Nie chodź – szepnęła. – Nie chcę sama zostawać.

– Nie, to nie – powiedziałem. – Myślałem tylko, posprzątałaś tak ładnie, a tam te ciarupy.

– Siądź przy mnie. Tu, gdzie przedtem. Siadłem. Zmierzch jak dym z ogniska wciskał się na dobre do pokoju. Dołem podłogę ledwo znać było. czy to podłoga, czy ziemia. A wkrótce i sufit, choć biały i wysoko, jakby pleśnią się pokrył. Mieli jastrzębia na gałęzi na ścianie, w dzień wydawało się, że spada na kurę w obejściu, już ją ma w pazurach, lecą matka, ojciec, krzyczą, puść ją, zbóju! A teraz jakby ścierwo ktoś wystawił na postrach dla innych jastrzębi. Tak samo apostoły na Wierzeczy Pańskiej, choć starzy, a jeszcze gorzej się postarzeli z tego zmierzchu, jakby ze zmęczenia, że już dwa tysiące lat tak siedzą przy tym stole, kiedyż wreszcie wstaną? I tak samo matka z ojcem na ślubnym portrecie nad łóżkiem poczernieli, jakby byli nie tylko po ślubie, ale i po śmierci, choć matka wciąż w białym welonie jako panna młoda.

– Chcę być twoja dzisiaj – powiedziała odchylając nagle głowę od poduszki. I to tak zwyczajnie, jakby powiedziała: – Słońce wschodzi. Las szumi. Płynie rzeka. – A ty chcesz?

Nachyliłem się i pocałowałem ją we włosy, bo cóż mogłem powiedzieć? To jakby cię pytali: – Chcesz żyć? – A ty byś powiedział: – Chcę. – To już bardziej należałoby się odpowiedzieć: – Nie, chcę umrzeć. – Żeby poczuć, jak boleśnie chce się żyć.

– Pościelę nam łóżko.

Wstała, ściągnęła kapę, złożyła ją we czworo, przewiesiła na poręczy krzesełka. Ułożyła poduszki pod głowy, roztrzepała pierzynę. Aż się wierzyć nie chciało, że dopiero płakała. Jakby od lat nam słała to łóżko przed każdą nadchodzącą nocą i teraz znów jedna z tych nocy nadeszła. A nawet nie niedzielna, zwyczajna, jakby z wtorku na środę, ze środy na czwartek, i czas było iść spać po całym dniu życia. Wydawało się, że za chwilę osunie się zmęczona na kolana przy tym rozebranym łożu i zacznie pacierz odmawiać, mnie przyganiając, żebym chociaż się przeżegnał, bo tak w niej, jak we mnie jakby nie zostało nic prócz zmęczenia po tym całym dniu życia. Choć dzień jak dzień, ani cięższy, ani lżejszy. Może ja kosiłem, ona odbierała. Może ja orałem, ona szmaty prała.

Zdjęła bluzkę, spódnicę. Nie powiedziała ani odwróć się, ani nie patrz, nic się nie wstydziła. Ale cóż tu się dziwić, kiedy cały dzień się przeżyje, nie ma ani siły, ni ochoty, żeby jeszcze się wstydzić. Ciało już tylko obolały ciężar, to i oczy, które na nie patrzą, ślepe.

A pewnie i do głowy by jej nawet nie przyszło, że po tylu latach mógłbym inaczej na nią patrzeć jak na ziemię, w przestworza. Bo po tylu latach zna się przecież jej ciało jak ziemię, przestworza, a ziemia, przestworza nie wiedzą, co to wstyd. Zna się je w zdrowiu i w chorobie, w radości i smutku, w śmiechu i we łzach, i o każdej porze dnia i nocy. To czegóż się wstydzić? Ileż to razy w balii skuloną polewało się ją wodą z garnuszka, otokając z niej mydliny, i patrzyło się na jej golusieńkie ciało jakby Pan Bóg z góry, co ją stworzył. Ileż to razy w gorączce, w pocie ściągało się z niej mokrą koszulę, a nie miała siły rąk unieść, cóż dopiero się wstydzić. Czy oddechu jej ileż to się po nocach nasłuchało, że nieraz nawet ci się śniło to samo co jej, bo gdy tak ciało przy ciele tyle lat, to i sen się śni już jeden, bo po cóż dwa osobne? Zna się ją całą i po kawalątku. Zna się jej brzuch, uda, kolana i łokcie. Zna się osobno jej ręce, a osobno nogi i wszystkie palce u tych rąk i nóg osobno i razem. Zna się każdą żyłkę na jej skórze, każdą skazę i pryszcze. Wie się, że miała pępek źle po urodzeniu zawiązany i że wydaje westchnienia, jakby szlochała. Nieraz myślisz, że jest całym życiem, a nieraz tylko źdźbłem w oku. Nieraz śmierć w niej nawet widzisz, a nieraz tylko obłamany paznokieć. To i nic dziwnego, że gdy jej jeszcze pragniesz, nie może zrozumieć czemu. Prawie strach pojawia się w jej oczach. Bo jakże to, młodość jej przeminęła i wstydzić się już zapomniała, więc czemu? To tylko w młodości ciała pragną się bez przyczyny. A tu po całym dniu życia i pragniesz jej, a to jakby już po całym życiu. Sen jej oczy morzy, ręce, nogi jej zbolałe, ciało z krzyża zdjęte, a ty pragniesz jej. I to tak zwyczajnie, jakbyś wody pragnął się napić po przyjściu od żniwa.

– Rozepnij mi stanik z tyłu – powiedziała.

Pochyliła głowę i jakby pełna lęku czekała, czy ją dotkną moje ręce. Jeden guzik tylko miała, to cóż takiego rozpiąć, całe życie się człowiek rozpina, zapina, a ten guzik jakby piskorz z rąk mi się wymykał. Ale stała z tą głową pochyloną i ani westchnieniem nie przyganiła mojemu niezgulstwu, tylko plecy pokryły jej się całe gęsią skórką. Zsunęła ten stanik z ramion, rzuciła go na krzesło i odwracając się ku mnie powiedziała:

– Widzisz, nie wstydzę się ciebie. Nic się nie wstydzę. – I nagle wtuliła się we mnie. – Och, Szymek.

Objąłem ją, ale zaraz mi się wyrwała i jak kozica wskoczyła do łóżka, zagrzebując się prawie z głową w kopiastej pierzynie.

– A ty? – doszedł mnie jej zatrwożony szept.

Ciemno było już w pokoju, jeszcze tylko w oknach jak w kałużach pławiły się dogasające resztki dnia, a my leżeliśmy nieruchomo przy sobie, przywaleni tą kopiastą pierzyną, bo chciała, żebyśmy tak trochę poleżeli. Objąłem ją za szyję, jej głowa wtuliła się w moje ramię jak przedtem w poduszkę. Gorąco mi było i czułem, jak skóra nasiąka mi potem, ale nie miałem odwagi ani się poruszyć, ani cokolwiek powiedzieć. A i ona leżała jak trusia. nie śmiejąc tak samo ani się poruszyć, ani coś powiedzieć. Jakbyśmy tak oparzeni byli tą nagością naszą albo w tej nagości poczuliśmy tylko swoją obolałość, zamiast pragnienia.

Pachniała jeszcze tym niedawnym płaczem i chciałem jej nawet powiedzieć, że pachnie płaczem. Ale widocznie przeczuła, że chcę coś powiedzieć, bo położyła mi palec na ustach, żebym nic nie mówił. Kazała mi też oczy zamknąć i sama zamknęła. A gdy mi się niechcący otworzyły, aby na chwileńkę, że nie zdążyłem dojrzeć nic więcej prócz ciemności, od razu mnie doszedł jej rozżalony szept:

– Otworzyłeś?

– Niechcący. Ale już zamknąłem. A ty?

– Cały czas mam zamknięte.

Może przez to, że tak ufnie leżała wtulona w moje ciało, wydała mi się krucha jak ziele przy drodze, że tylko się schylić, zerwać i rzucić. Serce jej szemrało tuż przy boku moim i pod ręką, którą ją obejmowałem, i w poduszce, a tak drobniutko, że do serca niepodobne. Bo serca z tej bliskości przeważnie młotem walą, a jej jakby ziarnem siało. Czy może z zalęknienia nie mogło się wciąż uspokoić. Aż ją mocniej przytuliłem do siebie. Pomyślała widać, że nie chce mi się już tak dłużej leżeć, bo doszedł mnie znów jej szept:

– Poleźmy jeszcze trochę. Dobrze ci?

– Dobrze – powiedziałem.

Musiał księżyc już wzejść, bo psy zaczęły ujadać, najpierw pojedynczo, potem coraz gęściej, przeciągle, skamlące, jak tylko do księżyca potrafią ujadać czy na czyjąś śmierć. Ktoś w dali na harmonii grał, czasem parę basów doleciało, czasem strzęp melodii. Fura gdzieś jechała, bo popiskiwały osie. A my leżeliśmy, jakbyśmy się goili z obolałości naszych po całym dniu życia albo i po całym już życiu, któreśmy przeżyli razem i z którego nam zostało jeszcze tylko razem umrzeć. Ale nie wiedzieliśmy jak. Próbowałem sobie nawet wyobrazić, że po śmierci już leżymy, przywaleni tą kopiastą pierzyną, która od długiego leżenia skamieniała na nas. Ale kiedyś była to prawdziwa pierzyna. Prawdziwe gęsi na nią żyły, jadły, rosły, chodziły na wodę, miały dzioby czerwone i gęgały jak to gęsi. Potem kobiety z tych gęsi pióra darły. A kobiety, jak gęsi, też kiedyś żyły. Może to nawet były najszczęśliwsze ich chwile, gdy zbierały się w zimowe wieczory i darły te pióra, bo po cóż by żyły? Gdyby się dobrze wsłuchał, mógłby jeszcze usłyszeć szelest ich rąk w pierzynie i pieśni, które śpiewały. Choć mogło być i tak, że jedna z nich była akurat nieszczęśliwa i rzuciła przekleństwo na pierzynę. I z tego przekleństwa naszła na nas śmierć nagła i nieoczekiwana, że ledwo zdążyliśmy przylgnąć do siebie, jakby w ostatnim pragnieniu ratunku.

– Czy to boli? – doszedł mnie znów jej szept.

– Co?

– Kiedy pierwszy raz.

– Wszystko za pierwszym razem boli – bo wciąż miałem tę śmierć naszą w oczach.

Żniwa trochę wcześniej tego roku wypadły. Inna sprawa, że od dawna sucho było, kropla deszczu nie spadła. Matka, ojciec prawie mnie nie poznawali. Matka myślała, że ją Bóg wysłuchał, a ojciec, że nareszcie zmądrzałem, bo każdy musi kiedyś zmądrzeć. Wyklepałem kosę, wysprzątałem w sąsiekach, założyłem drabiny do wozu. Wybrałem się w pole i przyniosłem garść kłósków, ojciec rozkruszył na ręce, podmuchał, popatrzył, wsadził jedno ziarnko w zęby, rozgryzł, wsadził drugie, rozgryzł, radził, żeby jeszcze ze trzy, cztery dni poczekać, ale ja, że zaczynamy.

Żyto skosiliśmy jedni z pierwszych we wsi, aż się ludzie dziwili, co się u nas stało, może bracia pomóc przyjechali? Małgorzatę też ojce zaprzęgli do żniw, bo od żniw nie ma nigdzie odpustów, jak od grzechów śmiertelnych. Toteż mało co widzieliśmy się przez ten czas. Dopiero kiedy zwiozłem żyto do stodoły, odprowadziłem ją któregoś dnia, ale nie wchodziłem do nich. Jakaś dziwna mi się wydawała, mało co mówiła i jakby wzroku mojego unikała. Myślałem, może spracowana, a może jeszcze zawstydzona, bo i mnie jakoś głupio było jej w oczy popatrzeć i przeważnie po niebie patrzyłem, po bokach, a na nią aby po kryjomu, kiedy ona akurat gdzieś tam patrzyła. Bo z oczami tak to nieraz bywa, że łatwiej gorzkie słowo powiedzieć niż prosto w oczy spojrzeć.

Trochę się skarżyła, że ma całe ręce od zbierania pokłute, bluzkę musi nosić z długimi rękawami, krzyż ją nawet bolał. Ale gdy żegnaliśmy się już przed domem, nagle przytuliła się do mnie, nie patrząc, że jest jeszcze widno na świecie, że matka mogła w oknie stać.

– Och, Szymek – westchnęła. Ale przecież nieraz tak wzdychała. Powiedziałem:

– Niech się tylko żniwa skończą, Małgosiu.

Potem skosiłem jęczmień, zwiozłem, po jęczmieniu pszenicę, choć pszenicy było wszystkiego może z morga. Potem wziąłem się od razu za oranie. Bociany zbierały się na łąkach do odlotu, kiedy orałem ostatni kawałek, za Przykopą. Dziwne ptaki, klekotały, klekotały, potem rozeszły się między sobą i zaczęły się dziobami skubać, a w końcu wybrały sobie jednego i dawaj go tłuc. Puściłem się do nich z batem, no, bo jakże, zatłuką go na śmierć. Ale nim doleciałem, zerwały się i od-frunęły dalej na łąki, a z nimi i ten, co go tłukły. I zatłukły go na śmierć. Znalazł go potem Bida nieżywego, kiedy krowę pasł.

Tylko zabronować mi zostało i mógłbym siać. Ale sucho było, ziemia zbrylona, pomyślałem, poczekam parę dni, może deszcz spadnie. I umówiłem się w gminie z Małgorzatą, że ją odprowadzę. Szliśmy wolno, noga za nogą, wzięliśmy się nawet za ręce i już w oczy sobie prosto patrzyliśmy, i mówiła chętnie, i śmiała się, i znowu była taka jak zawsze. Ale kiedyśmy się już żegnali pod jej domem, nagle jakby sobie dopiero teraz przypomniała, że ma mi coś powiedzieć, i prawie w pośpiechu zaczęła mi mówić, że jej nie będzie przez dwa, może trzy tygodnie, bo od jutra wzięła urlop, musi do kuzynki pojechać, list od niej dostała i ta ją błaga, żeby przyjechała. A nie mogła mi wcześniej powiedzieć, bo się nie widzieliśmy, a ten list dopiero przedwczoraj dostała. Choć to dalsza rodzina, ojca brata stryjecznego córka i matki chrześniaczka, ale trzy lata już się nie widziały, a bardzo się lubią, jak rodzone siostry. Kiedy panną jeszcze była, przyjeżdżała do nich na wieś na każde wakacje. A teraz mąż ją rzucił, znalazł sobie inną, a ją z dwojgiem małych dzieci zostawił, w dodatku młodsze, Januszek, urodził się z przekrzywioną główką i będzie miał robioną operację, to musi pojechać.

Zły trochę byłem, bo mogła mi choćby przez drogę powiedzieć, a nie już pod domem. Siedlibyśmy sobie gdzieś, pożegnali się jakoś, a nie tak łapu capu. Choć nie miałem podejrzeń, czy to wszystko prawda. W końcu każdy ma jakichś tam kuzynów, których nieraz nie zna, nie pamięta, nie wie, że są, a tu nagle się objawiają jak duchy z zaświatów. Widocznie domyśliła się, że zły jestem, bo przytuliła się do mnie i zaczęła prosić, żebym nie miał do niej żalu. Musi. I nawet łzy jej się w oczach zaszkliły.

– Będę tęsknić za tobą – powiedziała. – Wierz mi. Złość mi przeszła, ale trochę smutno mi się zrobiło, jakbym ją na tamten świat żegnał, a nie do kuzynki na te dwa, trzy tygodnie.

– Jedź – powiedziałem. – Tylko wracaj prędko.

– Nie wiadomo kiedy przeleci – powiedziała.

– Ano, przeleci – powiedziałem. – Może też wezmę sobie urlop. Dach bym ponaprawiał na stodole. Nigdy nie ma czasu.

– A będziesz o mnie myślał? Myśl o mnie. Proszę cię. Lżej mi będzie.

Deszcz spadł, zabronowałem, zasiałem, naprawiłem dach na stodole i minęło, jakby z bata strzelił. Chciałem ją odprowadzić zaraz pierwszego dnia, jak wróciła, ale powiedziała, że spieszy jej się, bo matka chleb piecze, i musi szybko w domu być, żeby pomóc. Na drugi znów dzień wyszła wcześniej z gminy i nie spotkałem jej. I tak przez parę dni jak nie to, to tamto, och, wybacz, przepraszam cię, spieszy mi się. muszę wcześniej być. muszę coś załatwić. Aż jej któregoś dnia powiedziałem na korytarzu w przelocie:

– Coś się zmieniłaś po tym urlopie, Małgosiu.

– Czemuż miałabym się zmienić? Wydaje ci się. – I znikła w swoim pokoju.

Nie, to nie. nie będę ci się napraszał. Choć różne myśli zaczęły mi się tłuc po głowie. Ale wychodzę któregoś dnia z gminy i widzę, idzie wolnym krokiem przede mną, w końcu przystaje i uśmiechając się tym swoim smutnawym uśmiechem, pyta się, czy się gniewam na nią. Na ciebie, skądże? To czybym jej nie odprowadził? I jakby nigdy nic, zaczyna mi opowiadać, że nie mogły się z kuzynką nagadać, że chodziły prawie co dzień do kina, do znajomych kuzynki, na spacery, czasem do kawiarni, ale kawa jej nie smakowała, wolała herbatę, a najbardziej smakowały jej jakieś ciastka, powiedziała nawet, jak się nazywają, ale jakaś taka dziwna nazwa. Cztery mogła na raz zjeść, tylko że podobno się od nich tyje. Ale nie utyłam, prawda? I spojrzała mi zalotnie w oczy.

– A co z Januszkiem? – spytałem.

– Z Januszkiem? – jakby się spłoszyła. – Ach, wiesz, okazało się, że jest jeszcze za mały, i nie było operacji.

No, i znowu uwierzyłem. Tak opowiadała, to musiało tak być.

Minęło trochę czasu, już prawie zapomniałem o tym jej urlopie i nawet myślałem, że czas by już poważnie się jej spytać, czy zostałaby moją żoną. Bo dokąd tak będziemy chodzić od gminy do domu i od gminy do domu? Ona jeszcze młoda, ale ja stary kawaler. I wyznaczyłem sobie, że na Boże Narodzenie z nią pogadam, a do tego czasu jeszcze wszystko to przemyślę. Bo choć dziwne może się wydawać, ale ani razuśmy dotąd nie wspomnieli, jak to z nami dalej będzie, jakbyśmy wciąż niepewni siebie byli albo ukrywali coś przed sobą.

Listopad to był, szaro, chłodno, wiatr, przytul mnie, powiada.

Byliśmy akurat przy lesie, gdy nagle, uwalniając się z mojego objęcia, przystanęła i mówi:

– Szymek, muszę ci jednak to powiedzieć,

– To mów. – Byłem pewny, że to nic ważnego, i ani po jej głosie niczego nie przeczułem.

– Byłam w ciąży – powiada.

A mnie serce buch, buch, buch, że o mało piersi mi nie rozerwało. Ale jeszcze spokojnie, niby tylko zdziwiony, pytam jej się:

– Jak to byłaś?

– Bo już nie jestem. Wtedy, na urlopie, byłam u lekarza. Po to ten urlop wzięłam.

– I czemuś mi nie powiedziała?

– Nie chciałam cię martwić.

Jakby ten las, co wokół nas szumiał, zaczął się nagle walić na mnie. Wściekłość zalała mnie całego. Nie wiedziałem, co się ze mną dzieje. Może tak umiera się z nagłej a niespodziewanej śmierci.

– Ty kurwo! – zawyłem, a gdzieś w piersiach głęboko płacz mnie | zaczai dusić. To może i musiałem się tak strasznie wściec, żeby nie zapłakać.

– Szymek, przebacz mi! – Skuliła się, złożyła ręce jakby do pacierza. – Byłam pewna, że nie chcesz!

– Takaś sama kurwa jak wszystkie! A kurew to mogę mieć jak tych drzew! I miałem! A ciebie chciałem za matkę moich dzieci! – I złapałem ją za włosy, wykręciłem, osunęła się na kolana.

– Przebacz! – zaszlochała.

Zacząłem bić ją po twarzy, po głowie, gdzie popadło. I już nie wściekłość w sobie czułem, tylko ten płacz rozlany jak rzeka, i to ten płacz ją nienawidził jak nikogo na świecie. Zacząłem ją gdzieś ciągnąć za włosy po murawie, tarmosić jak gałęzią.

– Przebacz mi – błagała. – Przebacz albo zabij. Zostawiłem ją taką płaczącą, sponiewieraną na ziemi i zacząłem iść szybko przed siebie, jakby uciekając, coraz szybciej i szybciej.

– Szymek!! – doszło mnie jej rozpaczliwe wołanie. – Wróć! Będziemy mieli jeszcze dzieci! Ile będziesz chciał! Nie wiedziałam! Bałam się! Wróć! Szymeeek!!!

Noc już prawie była, deszcz zaczął siąpić, kiedy doszedłem do wsi. Zaraz z brzegu stała pierwsza chałupa Skowrona, pochylona ze starości, bez przyciesi, strzechą kryta. Klapnąłem na kamieniu pod ścianą, żeby jakoś się choć trochę opamiętać. Wyszedł Skowron, nawet się nie zdziwił, że siedzę, spojrzał w niebo:

– Ale to się zaniosło, zaniosło. Będzie widać tygodniówka. Wejdź do izby, bo zmokniesz.

– Nie, zaraz idę, tak na chwilę klapnąłem. Nie macie jakiego kielicha, Skowronie?

– Ano, było trochę jeszcze z Wielkanocy, ale mi tu moja kiedyś plecy wytarła. Tak mnie darło, że to darło, no i masz, nienadaremno.

W pustych gniazdach pod okapem jakby jaskółki cirlały, choć skąd o tej porze jaskółki? Pewnie mi się wydawało. Bo wszystko mi się wydawało, jakby było i nie było. I ten deszcz, i ta wieś, i nawet Skowron w progu. Deszcz na dobre się rozpadał, a wcale nie czułem, że to na mnie pada, bo już nic nie czułem. Pić mi się tylko chciało. Ale to by trzeba wstać z kamienia pod Skowronową chałupą i gdzieś pójść. A to nie tak prosto wstać, gdy nie wiadomo, gdzie pójść. Do gospody nie chciałem. W gospodzie dobrze pić na zwykłe smutki, kiedy świnia padnie, grad zboże wytłucze czy się sprawę w sądzie przegra i musi się to komuś powiedzieć. A tu gdyby Bóg siadł przy mnie, nic bym mu nie powiedział. Najwyżej, pada, Panie Boże. To i on wie, że pada.

Przypomniało mi się, że Marcinek trzymał kiedyś wódkę. Kiedy w milicji jeszcze byłem, robiłem mu nawet rewizję. Nic żem wtedy nie znalazł, ale stała bańka w komorze, pytam się, a to co? Nafta, mówi. Powąchałem, bimber jak cholera. Ale niech ci będzie nafta. Trzeba z ludźmi żyć.

Marcinek siedział przy kuchni, w gaciach i koszuli, i podkładał patyki do ognia. Marcinkowa karmiła dziecko, ale może chore było, bo darło się wniebogłosy i musiała mu przez siłę wtykać cycka w gębę. A troje pozostałych dziecek siedziało już w łóżku pod pierzyną, jedno przy drugim, plecami oparte o ścianę, a jakby śnięte, choć nie spały jeszcze, bo gdy wszedłem, spojrzały na mnie i wszystkie niebiesko. Nie był to cały przychówek Marcinka. najstarszy, Waldek, pasł krowy u Jarocińskiego w Lasowie, a młodszego, Huberta, wzięła babka do siebie. Ale wszystkie miały takie dziwne imiona: Rafał, Olgierd, Konrad, Grażyna.

– Daj mi litra – powiedziałem.

Najpierw nic nie rzekł, tylko dalej wsadzał patyki do ognia, a po chwili:

– Skąd ci wezmę?

– Daj, nie przyszedłem na przeszpiegi.

– Do gospody idź. Jeszcze jest otwarta, a ja nie mam już wódki. Na kolei teraz robię.

– Daj mu, Jędruś – odezwała się Marcinkowa. – Nie widzisz, jaki to zmoknięty? Gdzie go będziesz do gospody wysyłał. Nie pamiętasz tej bańki? Trza pamiętać ludziom.

Spojrzał Marcinek zły na babę.

– A ty jak go karmisz, cholero?! Drze i drze się, aż trudno wytrzymać! – I dalej dokładał patyki do ognia.

– A butelkę masz? – warknął.

– Nie mam.

– To jak? W kaszkiet ci naleję? Kiedy i kaszkieta nie masz.

Ale podniósł się, wyszedł. Marcinkowej znów się dziecko rozdarło.

– Cicho, cicho, dostaniesz koperku, tylko possij trochę. – Wysupłała drugą pierś spod bluzki. – Może w tej jest więcej. – Ale dziecko spróbowało i znów się rozdarło. – Nie wie jeszcze takie, że żyje, a ile to się już napłacze. Nie żenisz się, Szymuś? Czas by ci, bo co to za życie samemu.

Wrócił Marcinek, niosąc pod koszulą litrówkę. Nalał nawet z pełną szyjką.

– Zatkać tylko nie ma czym – powiedział. – Chyba że z papieru zrobić korka.

– Nie trzeba – powiedziałem.

– Może byś poczekał – powiedziała Marcinkowa. – Zalewajka prawie już ugotowana. Zjadłbyś.

– Co ma zalewajkę jeść – przerwał jej Marcinek – jak tam pewnie z kiełbasą na niego czekają.

Zaraz za drzwiami pociągnąłem łyk. Potem w furtce drugi. A potem po przeciwnej stronie niedaleko na krzyżówce stała kapliczka, to klapnąłem sobie na schodach pod Panem Jezusem. Deszcz nie tylko nie ustawał, ale coraz większy padał, a może mi się tak w ciemności wydawało, bo w ciemności różne rzeczy się wydają, co by za dnia ich na oczy nie zobaczył. I tak sobie siedziałem w tym deszczu na schodkach, pociągając z flaszki, i nawet miło mi się zrobiło. Coś mówiłem do Pana Jezusa, który siedział nade mną pod daszkiem, z głową wspartą na ręce, i dumał. I on coś do mnie mówił. I takśmy sobie mówili, aż wypiłem do dna i nie było o czym więcej mówić. Powiedziałem:

– To już pójdę, Panie Jezu, bo też zacznę dumać, a nierówniśmy przecież. Zostawię ci tylko tę pustą butelkę, może kwiatków ci ktoś przyniesie, to na wodę się przyda.

I ruszyłem przed siebie, choć nie bardzo wiedziałem, gdzie idę. Nagle przyszło mi do głowy, że może Kaśka jest jeszcze w sklepie. Dawno u niej nie byłem. Tyle co po papierosy czasem wpadłem, choć wolałem kupować w gospodzie. A po inne rzeczy jak musiałem przyjść, to do sklepu przychodziłem, nie do niej. Raz mi nawet się spytała, to nigdy już nie przyjdziesz? Przyjdź kiedy. Przyjdź, nie pożałujesz. Może dzisiaj byś przyszedł, to bym dłużej została.

Stanąłem przed drzwiami, były już zamknięte. Zawołałem, Kaśka, otwórz! Otwórz, słyszysz?! Nie ma kurwy, no. A miała dłużej zostać. I złość mnie taka wzięła, że zacząłem tłuc w te drzwi pięściami, kopać. Otwórz! Ale z tamtej strony grób. Już chciałem siąść i poczekać przed sklepem w tym deszczu do rana na nią, kiedy nagle doszedł mnie zza drzwi jej nadąsany głos:

– Kto tam?

– Ja, Szymek! Otwórz! Przywitała mnie zła:

– Nie miało cię kiedy przygnać? Remanent mi cholery jutro robią. A tu pół worka cukru za dużo i nie wiem, skąd się wzięło. Nie mam dzisiaj głowy na ksiuty.

– To chcesz, żebym poszedł?

– Co chcę, co chcę! Właź, jak już jesteś. – Przekręciła za mną w zamku klucz, zasunęła zasuwę. – Cały rok go człowiek wygląda, to go nie ma. I gdzieś się tak spił? – Złapała mnie mocno pod ręce i przeprowadziła na zaplecze sklepu. Świeciło się tu. Posadziła mnie na jakimś worku z cukrem czy z solą. I wykrzyknęła:

– Panno Święta, jak ty wyglądasz! Topiłeś się czy co?! Cieknie z ciebie jak z psa! A możeś u jakiej zdziry był? To trza było u niej już zostać. Mnie musiałeś przyjść głowę zawracać. A ja myślę i myślę, jak tylko sklep zamknęłam, liczę i liczę i wciąż za dużo te pół worka. A ta żaba, księgowa, tylko patrzy, żeby mnie wywalić i wsadzić tu tego swojego najducha. Kiedy przyjdzie do sklepu, zawsze jej coś źle. A to much za dużo. Przecież wiszą lepki. Ale takie to i lepki. Gównem smarowane. I sklep na wsi, nie w mieście, to muszą być muchy. To znów kiedyś, że nie zamiecione. A zamiataj se, cholero! W umowie nie stoi, że muszę zamiatać. Albo każta ludziom buty zzuwać przed sklepem, to nie będzie trza zamiatać. Co ja zrobię, że chłop jej na mnie leci? Niech leci i na ciebie, bronię ci? Tylko że z takimi gałami, to i diabeł by na ciebie nie poleciał. Panno Kasieńko i wciąż panno Kasieńko. I śmieje się dziad, jakby szczura butem przydeptywał. A idź pan do jasnej cholery, panie Marzec, tu jest sklep, a nie co panu się wydaje! I nie patrzy, że ludzie. A ta jędza Skrokowa, bój się ty Pana Boga, Kaśka, do piekła przez tych chłopów pójdziesz. To się razem znajdziemy. A piekło wiecie, gdzie mam? – Nagle złapała mnie pod ręce, szarpnęła aż się na nią zatoczyłem. – Przesiądź się tam, tu cukier, przemoknie i się zbryli. Byś nie był taki łajdus, tobym ci parasol kupiła. Chodził-s byś se pod parasolem. Widziałeś, jaki ksiądz ma parasol? Za trumną! idzie, to żeby nie wiem jaki deszcz, ludzie jak wypłoszę, a on suchu-teńki. Jeszcze kościelny nad nim trzyma. A ty żeś też nie byle co, tylko urzędnik. A nawet Smotek ma parasol. Zięć mu przywiózł. Wlazł mi tu j kiedyś z tym parasolem do sklepu nad sobą. Powiedziałam, tu nie pada. Musztardę tylko, Kasieniu, musztardę, to się nie opłaci go zamykać, odmykać. Może prześpisz się?

– Nie przyszedłem spać.

– Przecież ledwo się na nogach trzymasz, taki żeś pijany. A jeszcze zmoknięty.

– Ale spać mi się nie chce.

– To ci głowę choć wytrę, bo aż ci po oczach cieknie. – Złapała ręcznik ze ściany i jak mi zaczęła tę głowę trzeć, to myślałem, że mi się po bruku toczy. Ale nie chciało mi się jej zatrzymać, niech się toczy, może w wyrwę wpadnie, to sama się zatrzyma.

– Ech, ty, masz te włosy jak koń grzywę – powiedziała już bez złości, a nawet przymilnie. – Nie wiem, czybym cię aż tak lubiła, gdybyś nie miał takich włosów. Bo nie cierpię łysych. Z łysym bym się nigdy nie puściła. Żeby nie wiem, kto on był. Tak mi żyć Kuśmider nie dawał, tylko przyjdę. Kasiu, przyjdę, Kasiu. Gdzie?! A do ciebie, do sklepu. To se najpierw perukę kupcie. Przyda wam się w zimie zamiast czapki. I zdejmować przed krzyżem nie musicie. Mokre masz, a takie gęste. Będziesz latał za innymi, a mnie omijał, to ci kiedyś wszystkie wyrwę. Zresztą lataj se, nic mi do nich. Chłop jak kot, przy jednej dziurze zdechłby, to i musi latać. Ale niechby mi cię która na zawsze zabrała, chybabym zabiła. Potem ciebie, siebie. O, tym świńskim nożem, widzisz go? Ale byłoby gadania po wsi. Słyszeliśta, ludzie! Co ta Kaśka na-wyczyniała! Kto by to pomyślał! Sprzedawała cukier, mydło, sól, landrynki, a potrafiła zabić! Niech se wtedy ta żaba księgowa wsadza tu swojego najducha. I niech im sprzedaje. A co tu jest do sprzedawania? Cukier, sól. mydło, landrynki, zapałki. I tak w kółko. Cholera nieraz mnie już ciska. Kiedyś mi tu beczkę śledzi przywieźli. Ręce, fartuch, gębę, włosy, wszystko miałam w śledziach. Jeszcze mało drzwi nie wywalili. I każdy trzy kilo, pięć kilo. Ludzie, czysta powa-ryjowali! Za śledziami się tak pchać! Myślałam, że już zacznę walić ich, prać tymi śledziami po łbach. By tak kiedy czekolady przywieźli, rodzynków, migdałów. W miastach ludzie kawę piją, może by i tu zaczęli pić. Nie wódkę i wódkę. Za to remanenty to by co dzień cholery robiły. Nie mogłeś to z rana wpaść i powiedzieć, że przyjdziesz. Bym się jakoś uwinęła. A tak, to co teraz będzie.

– Co ma być? Rozbierz się.

– Ech, ty, ty. – Przycisnęła mi aż głowę do swojego brzucha. – Łajdus żeś, ale nie wiem, jak by to bez ciebie było. Lepiej, gorzej, ale już nie tak. Sklep bym chyba rzuciła. Może do zakonu bym poszła. Co ty myślisz, nie jest źle w zakonie. Jeść ci dają i się tylko modlisz. A na starość byłoby jak znalazł. Chciał Duda, żeby wyjść za niego. Ale wyjść i co? Gary i dzieciska. Niech se najmie służącą.

Odwinęła się z fartucha. Miała na sobie zieloną sukienkę w białe grochy, ładnie jej w niej było. Wydawało mi się, że jest drzewem zielonym, na które płatki śniegu skądś z nieba spadają. Ale znów ją złość poniosła, aż te płatki śniegu zaczęła z tej złości z siebie otrząsywać.

– O, niech mnie pocałują! – wykrzyknęła. – Wywieszę im karteczkę, że zachorowałam. A remanent mogą przyjść se zrobić za tydzień. – I sięgnęła rękami do pleców, zaczęła rozpinać guziki u sukienki. Ale nagle jakby ją coś tknęło, bo zmarkotniała, ręce jej opadły.

– Oczy ci się, Szymuś, kleją – powiedziała. – To co to za kochanie będzie?

Stała chwilę bezradna, popatrując na mnie jakby z żalem, a w końcu niepewnym głosem spytała:

– To do naga się rozebrać? – Ale chyba nie liczyła, że jej coś odpowiem, bo siadła na worku, wzdychając: – Ech, ty, ty. Zrzuciła z nóg pantofle.

– Trza by zanieść do szewca, niechby fleki podbił, bo już pościnane – powiedziała i popchnęła jednego nogą w moją stronę, jakby chciała, żebym też zobaczył. Poodpinała pończochy. Ściągnęła najpierw lewą, ale wstała, podsunęła sobie krzesełko i przewiesiła ją na poręczy, potem prawą przewiesiła. Ale już z sukienką zaczęła być niepewna, odpięła nawet guziki na plecach, ale jakby nie wiedziała, ściągnąć czy nie ściągnąć. Ściągnęła, potem i koszulę. I znów zaczęła się złościć:

– Cholery! Dawno był remanent? Miesiąc temu. I żebym na złotówkę im choć co ukradła. Ale maszynki, to już odkąd proszę i nie ma kto naprawić. Bym włączyła, tobyś trochę podesechł, bo jak taki mokry? – I ściągnęła stanik z piersi, a te piersi jakby się rzuciły w moją stronę. I tak stojąc z tym stanikiem w ręku, popatrzyła na mnie jakoś tkliwie i rzekła:

– Pijanyś taki, Szymuś, że ci pewnie nie stanie.

– Stanie, Kasiu, stanie. Pogłaszczesz go i stanie. Gorzej, że mi się żyć nie chce.

– Coś ty, Szymuś?! – Skoczyła jak oparzona, aż cisnęła ten stanik gdzieś na worki. – Widzieliście go! Żyć mu się nie chce! Spluń i przeżegnaj się! – Przypadła do mnie, uklękła i przytuliła moją głowę do tych swoich wielkich piersi. – A możeś ty zabił kogo, Szymuś? Co, powiedz mi, Szymuś? Mnie możesz powiedzieć. U mnie jak w grobie. Ty, ty mój. Żebyś nawet zabił. – I zaczęła płakać.

– Czego, głupia, beczysz? Nikogo nie zabiłem.

– O, to fest musiałeś popić. – Odepchnęła moją głowę od piersi i w tej samej chwili przestała płakać. – Może jeszcze kto ci czego dosypał? Popiołu z papierocha albo co gorszego. Trza było chociaż jeść. Nawet jak ci się nie chciało, to przez siłę. A na drugi raz nie pij z byle kim. Urzędnik jesteś, szanuj się. Cholery jasne, w oczy każdy Anioł Gabryjel, a poza oczy do piekła by cię zawlókł i jeszcze ci wmówił, żeś w swojej chałupie. Tak się schlać, mój Jezu. Od razu poznałam, że pijaństwo cię do mnie przygnało. Żyć tfu się nie chce. A komu się chce? Przeszedłbyś się po wsi i popytał, to nikomu się nie chce, a wszyscy żyją i żrą, ile wlezie. I kupują, co im tylko się na oczy napatoczy. Potrzeba, nie potrzeba. A mnie myślisz, że się chce. Co ja mam z tego życia? Dobrze, że se czasem mnie przypomnisz i przyjdziesz. Albo jak ci z tych zdzir twoich która dać nie chce. A tak tylko sklep i sklep. I od rana do nocy myślę i myślę, przyjdzie, nie przyjdzie. Zgaduję, wejdzie baba do sklepu, to przyjdzie. A tu wchodzi chłop albo dziecko. Wylecę nawet czasem na drogę, nie trza wam czego, Oryszko, albo wam, pani Stefańska? Żeby tylko baba. A coś ty, Kaśka, taka dzisiaj odmieniona? U spowiedzi byłaś? Chodźcie, chodźcie, proszki do pieczenia mi przywieźli. To przywieźli. Tamto przywieźli. I modlę się, tylko sklep otworzę, zamiast choćby zamieść, przyjdź, Szymuś, przyjdź, ty moja pociecho. Mógłbyś choć po papierosy przyjść. Ale widać do gospody mu bliżej. Tam se musiał kupić. Myślę sobie, polecę do gospody, do Irki, żeby mu nie sprzedawała, niech powie, że u mnie tylko sporty są. Oj, ty głupia, głupia, to se innych kupi. Wczasowe też dobre. Im tam wszystko jedno, aby tylko cmokać. No, to co mam, przekląć go? Na mszę dać? Albo niech mi dziecko zrobi? A jak powie, że nie jego? To jeszcze znienawidzę i to dziecko. A jak tu znienawidzić taką kruszynę? Może by to i kochało kiedyś matkę. A tyś sama sobie winna. Puszczałaś się z tym, z tamtym, to każdego może być. Ano, się puszczałam, ale już ja wiem czyje. A co, miałam czekać, aż ty Bóg wie kiedy przyjdziesz albo i nie przyjdziesz! Krew nie woda. No, i po co żem dziewucha? Mam się sama łechtać? I tak się ze mną nie ożenisz, wiem przecie. A pókim jeszcze młoda, nic na to nie poradzę, że mi chce się. Nieraz aż się w nocy budzę, bo mi się wydaje, że ktoś włazi na mnie. Ale kto by to nie był, to ty jesteś, Szymuś. Przymykam se oczy i ciebie widzę, ciebie czuję. Za tę twoją grzywę cię kosmam. I mówię se w duszy, och, jak dobrze, Szymuś. Niech Bogu będą dzięki, że jesteś na tym świecie. Choć to albo Stach Niezgódka, albo Franek Koziejów. Zrobił swoje, zapiał portki i poszedł. Dobra jesteś, Kaśka, najwyżej powiedział. To co, miałam go się pytać, a gdzie Szymek? Przecie był tu Szymek. Myślałam, żeś ty Szymek. Oszukałeś mnie, kurwiarzu! Ślepia ci wydrapię! Wynocha! Bo jak nie, to zacznę krzyczeć, żeś sklep okradł! Myślałeś, żeś mnie miał?! Gównoś mnie miał! Z dziurą tylko się gziłeś, ty jebany! Kaśka kurwa, ale nie dla wszystkich! Chce, to kurwa, a chce, to dziewica. A chciałabym, tobym i hrabiną mogła być. Panna Kasia to jak hrabini, powiedział mi tu jeden. Tory naprawiali. Ech, żebym tak był hrabią. Ubrałbym pannę Kasię w futro, w kapelusz, w pantofle na takich obcasach. I bym pannę Kasię wolantem do kościoła powiózł. A wy myślita, że jak żem sklepowa, to mnie każdy może wyobracać. Bo wy morgowe bogacze. A gówno! Mnie tylko Szymek miał. Żebyście nawet nie wiem co opowiadali. Gdzie jaki pieprzyk mam. I któremu było lepiej. Jego żem kurwa. Jego jedynego. A to prawie jak żona. Bóg i tak to wie. Nie muszę mu przysięgać. I tak nas z sobą kiedyś złączy, kiedy już pomrzemy, i to samo będzie, co by tu, na ziemi. Spyta się, Szymonie, czy chcesz pojąć tę oto Katarzynę za żonę? Sklepową była w twojej wsi. Papierosy u niej kupowałeś. Różnie o niej gadali i coś prawdy w tym było. ale dusza jej ci wierna jak pies była, a ciało już zgniło. A ty, Katarzyno? Chcę, Boże. Po to żem umarła. Bo mogłabym jeszcze długo w sklepie sprzedawać. Nie było najgorzej. Czasem coś lepszego przywieźli. Raz mi cytryn. Panie Boże, przywieźli. To się ludzie rzucili, o mało się nie pozabijali. O cytryny. No. nie głupie ludzie? Jeszcze żeby słodkie to było, ale kwaśne jak ciort. Albo wezmę skórkę chleba, pogryzę, pogryzę i już nie chce mi się płakać. Albo w sklepie się nazłoszczę, to już nawet nie mam siły. Albo se pomyślę może jutro przyjdzie. Śnił mi się, to może przyjdzie. Śnił mi się, jak gdzieś szedł, to może do mnie? Wyjrzałam przez okno. Szymek! Szymek! Śniłeś mi się! Ale tyś nie kiwnął nawet ręką i poszedłeś dalej. Pewnie znów do którejś z tych zdzir. Żebyś tak połamał nogi, a nie doszedł, a ona żeby ołysiała! Myślisz, że ja nic nie wiem? Wszystko ludzie mi doniosą. Sklep jak kościół. Komuś chleba bułkę zostawię, komuś coś tam zostawię i wiem wszystko, coś robił gdzieś był. W gospodzie pijesz, to mi zaraz doniosą, że w gospodzie pijesz. A chodziłeś z tą ryżą, to nim mi donieśli, sama mi się tu, zołza, kiedyś pochwaliła. Nie sprzedałam nic cholerze. Polecę na skargę. A leć choćby do starosty! Zobaczymy, czyją stronę weźmie. A potem dopiero ludzie, że z tą ryżą, Kaśka. Z tą ryżą. Na moście z nią stał, a śmiali się, aż rzeka kipiała. Poleć, zepchnij to ryże czupiradło. Woda pod mostem głęboka, sama czeka na topielców. Oj, głupiaś ty, Kaśka, głupia. Głupiaś jak dziurawy but. A możeś i najgłupsza na tym świecie, w tej wsi. Ale nigdy nie spytam się, Szymuś, czy chce mi się żyć. Bo i po co? Głupio się człowiek spyta, to i głupio odpowie. I co znów tego życia? Naparsteczek ledwo. To gdyby nawet żółci naparsteczek, i tak się nie otrujesz. Mówiłam ci nieraz, rzuć w cholerę tę gminę. Mądrzejszy nie będziesz. A pisać i pisać, toby najmądrzejszy zgłupiał. I co ci z tego, żeś urzędnik? Wymyśliły kiedy urzędniki co mądrego? O, sklep miałam do szóstej otwarty, to teraz wymyśliły, żeby był do siódmej. A co tu jest sprzedawać do siódmej? I może to ta która z tych twoich zdzir. Tak samo rzuć w cholerę. Klękłaby flądra i błagała, żebyś nie odchodził, a nie ciebie rzucać. Kłaki ze łba bym wyrwała, żebym wiedziała która. Mówili, że z Łanowa jakaś. Co to, ona jedna jest na świecie? Jest ich jak much, tyłkami tylko wiercą, zęby szczerzą, cycki już prawie na wierzchu noszą, aż wstyd! Tfu! A każda aby się przylepić. Nie do Jasia, to do Stasia. Jeszcze się wydaje takiej, że szczęście złapała. A to szczęście jak trzy ćwierci. Pije, bije i by dziecka tylko robił. Nie ma co tak za tym szczęściem gonić. Bo nawet jak się trafi, to wiadomo, czy to szczęście? Naszczęściło się już niejednemu, a wszyscy o tym szczęściu i o szczęściu. A to tak jest, że czemuś szczęśliwy? Boś głupi. Ale może tyś jeden, Szymuś, do szczęścia J stworzony? To se znajdziesz taką, co będziesz z nią szczęśliwy. Ja ci na zawadzie stać nie będę. W razie czego powiesz, oj, głupia ta Kaśka, głupia. Co to się sklepowej może we łbie ubzdurać. Widzieliście, no. Nie ma gorszego nieszczęścia, jak się kurwie marzyć zachce. A tak się dobrze ruchała. Pan Bóg nie powinien pozwolić wszystkim marzyć. Jak już ktoś sprzedaje, to niechby sprzedawał. O, pójdziesz kiedy na zabawę i se znajdziesz. Sama ci podfrunie. Mało to teraz zabaw, J ciągle bawią się i bawią, a sukienki coraz krótsze i krótsze. Niedługo, a chłop babie nie będzie musiał pod spódnicę sięgać, bo nie będzie spódnic. I jak to będzie chodzić, powiedz, Szymuś? Tak się nic nie wstydzić? Kiedy ze wstydem jakoś łatwiej. A nieraz co wstydu, to i przyjemności. I w łapę się chociaż trzepło. Zjeżdżaj, grzdylu, no już! Będzie mi tu sięgał. Do rozporka se sięgnij, jak nie możesz do nieba. Polecę jutro z rana do Zośki Makowej, może jej przywieźli jaki towar. Tobym też sprawiła se taką sukienkę. A co to, ja gorsza. Tylko że kolana mam grube. Grube, popatrz, no nie? Za ladą to jakoś jeszcze. Ale na zabawę nie chciałbyś ze mną iść. Tobie trza, żeby miała kolana jak jabłka. I żeby się zginały, a nie było ich widać. Może znajdziesz se taką. Zahulata polkę, przytupiesz z całej siły, jej się kiecka uniesie i zobaczysz, czy ci przeznaczona. Tylko nie daj się oszukać, Szymuś. Ona może być ci przeznaczona, ale ty jej nie. Wyda ci się anielica, a takie najgorsze. Będzie potem ci chorować albo nie będzie się jej nigdy chciało. I gdzie se upuścisz? Do wychodka będziesz latał. A to nie to niebo, Szymuś. Pluń wtedy na to swoje szczęście. Powiedz temu szczęściu, gówno takie szczęście. I przychodź do Kaśki. Choćbyś był tak samo pijany jak dzisiaj. Ale przyjdź, przyjdź. I nawet w taki deszcz jak dzisiaj. I w gorszy. I w południe. I z rana. I o każdej porze. Powiesz, zamknij, Kasiu, sklep. I zamknę. Co bym miała nie zamknąć. Nie apteka, że ktoś potrzebuje lekarstwa, bo umiera..A soli jutro se kupita. Możeta zjeść ten raz nie osolone. O, remanent, czytajta, cholery. Poszłam do biura, czytajta. Przyjęcie towaru jak wół napisane. A co przywieźli? A nic nie przywieźli, tylko gżę się z Szymkiem. Jakoś nam się na ksiuty zebrało. To. chorobo, o tej porze, byś mogła, jak pokupujemy. Ano. mogłabym, ale przyszedł i powiedział, zamknij. Kasiu, sklep. To musiał do ciebie? Nie ma innych dziewuch i nawet bogatych? Ale z którą mógłby tak wyprawiać, co mu się podoba. O. przyjść zmoknięty, pijany i powiedzieć, że mu żyć się nie chce. A Kaśka jak ta dziura w płocie, musi go pocieszyć, bo kto go pocieszy? Chciałby, to czy rano, czy w południe, czy z wieczora, czy w pół nocy. A chciałby, to i caluteńkie życie. Mogłabym i w rosie, w ostach, na klepisku, na szczyźniu. A chciałby, to i na madejowym łożu i by było królewskie, aby z tobą, Szymuś. Mnie tam siebie nie szkoda. Bo i czegóż szkodować? To tylko tym, od szczęścia, wydaje się, że z raju nie wylazły. I każda by chciała, żeby wąż ją kusił. A niech siedzą, cholery, w tym raju! Pluń i przychodź. Mnie nie musisz kusić. Powiesz, rozbierz się, to ci się rozbiorę. A powiesz, podwiń aby sukienkę, bo muszę już lecieć. To ci aby podwinę. Bo Kaśce wszystko jedno, tak czy siak. Aby tylko tobie, Szymuś, było dobrze. I za wszystkie ci wystarczę. Narobić się, nie narobię, bo co tu za robota. Sprzedaje się tylko, to jest siły we mnie. Nigdy ci nie powiem, żem jest umachana i dziś nie, Szymuś, innym razem. Będzie mi się zawsze chciało. Co by się tam Kaśce miało nie chcieć. Będzie jeszcze na tamtym świecie wspominać i gorszyć aniołki. A zawołają Pan Bóg, czemu gorszy aniołki, to Kaśka mu powie, cóż ja, Panie Boże, dla Szymka mnie stworzyłeś. Ja tylko to żebro, które miało mu być do wygody, to byłam. A znudzę ci się, Szymuś, to nie przychodź. Aż cię może znowu któraś rzuci, to choć z bólu przyjdź. Tylko nie mów, że ci się żyć nie chce. Bo Kaśce jeszcze gorzej się nie będzie chciało. I kto by wtedy w sklepie sprzedawał? Chyba, że ten najduch księgowej. Ale przyjdź i z bólu. Z bólu czy nie z bólu, powiesz, rozbierz się, i ci się rozbiorę. Z bólu nieraz nawet milej. Dokąd będę mogła, przychodź, Szymuś. A nie będę już mogła, to ci sama powiem. Nie przychodź już, Szymuś. Piersi mi obwisły. Skóra mi zaczyna odchodzić od ciała. O, popatrz, jaki mi się pępek rozlazły już zrobił. Siwieję już, Szymuś. Już mi nawet stare chłopy w sklepie przestały podchlebiać i nie mówią mi Kasiu, ale ta Kasica jędza. Rusza się to jakby mucha w mazi. A jeszcze pysk ma od ucha do ucha. Znajdź se młodszą, Szymuś. Młodsza ci potrzebna. A mnie czas zacząć Boga przebłagiwać. Kup mi tylko różaniec za to wszystko. Będziesz może z jakąś zdzirą na odpuście, to mi kup. Nie musi być drogi, aby tylko był mocny. Aby mi się nie starł raz dwa w palcach. Bo muszę tych różańców odmówić nie wiem ile. Nie wiesz ile, Szymuś? Nigdy ci nie żałowałam, toś powinien wiedzieć. I nie żałuję. Ale teraz mnie od tego stania w sklepie w krzyżu łupie, Szymuś. I żyły jak powrozy na nogach mi się porobiły. I czasem sobie myślę, jak to będzie umierać. I żeby tak razem z tobą, Szymuś. A niechby już było to życie pozagrobowe. Może byś kiedyś tam przyszedł i powiedział, zamknij, Kasiu, sklep. Ale póki co, trza żyć, Szymuś, trza żyć. Bo co jest lepszego?

VIII. CHLEB

Kiedy z wiosną napoczynało się pługiem ziemię, kładło się w pierwszą skibę kromkę chleba. Ma się rozumieć, nie była to zwykła kromka, jaką się ukraje, żeby z mlekiem zjeść czy z ogórkiem, czy tak samą, bez niczego. Musiała być w Wigilię ukrajana i z nowego bochenka.

Matka rozkładała już talerze do postniku, ojciec zapalał latarnię, brał drabinę z sieni i szedł do stodoły po ten chleb, bo chleb trzymało się u nas na bontach w stodole, miał przewiew, nie pleśniał tak, no i był wysoko. Bez drabiny trudno było się do niego dostać. Próbowaliśmy nieraz, ja czy Michał, wspiąć się po słupie, na którym bont pośrodku był wsparty, ale nigdy nam się nie udało, a drabina zawsze w sieni stała.

Był żur z kaszą gryczaną, kluski z makiem, pierogi z kapustą, a czekało się na ten chleb, aż matka ukraje, jakby na jakiś smakołyk. I od chleba zaczynało się postnik. Opierała sobie matka ten chleb na brzuchu, znak krzyża nożem nad nim czyniąc, i odkraiwała najpierw wielką kromkę, tę dla ziemi na wiosnę, a dopiero potem każdemu z nas już po zwykłej kromce i według starszeństwa, dziadkowi, babce, póki jeszcze żyła, ojcu, nam chłopakom i na koniec sobie. Ojciec brał znowu latarnię i zanosił tę kromkę na strych, tam ją wsadzał za krokiew wysoko, pod strzechą, przeważnie gdzie największy mrok zalegał. I tam ta kromka siedziała do wiosny jak jakiś śpiący gołąb.

A ledwo który z nas z kołyski wyrósł, że jako tako trzymał się na nogach, brał go ojciec z sobą w pole, kiedy jechał z wiosną orać. Odwijał tę kromkę z białej szmaty i to nam kazał ją położyć w skibę. Potem kładł nasze małe ręce na czepigi pługa, sam chwytał swoimi i razem ją przyorywaliśmy. I tak jak rodziliśmy się, po kolei, Michał, ja, Antek, Stasiek. I od razu przyuczał nas orać. Nie tak trzymaj, ściślej, środkiem bruzdy idź, musisz głębiej orać, kiedy ziemia sucha, a urosną ci kiedyś większe ręce, to w tej jeszcze lejce będziesz trzymał, a w tej bat. I nie zganiaj wron za sobą, niech tam idą, bo jak człowiek sam z koniem tylko w polu, to z wronami jakby ludniej, a co zjedzą, to się znów rozmnoży. I koniowi dawaj zawsze kapkę odsapnąć za każdym nawrotem. A co to tak na niebie śpiewa?

– Skowronek, tata.

– Ano, widzisz, skowronek. A wiesz, skąd się wziął skowronek?

– Przyleciał.

– Przyleciał swoją drogą. Ale szedł raz Pan Bóg polem, a jeden chłop orał. Ciężko? Spytał go się Pan Bóg. Oj, ciężko, Panie Boże. To wziął Pan Bóg grudkę ziemi, cisnął ją ku niebu i rzekł, niech ci śpiewa, lżej ci będzie.

Pytaliśmy się nieraz ca, kiedyśmy trochę podrośli, co by było, gdyby nie dać tak tej kromki chleba ziemi. Marszczył groźnie brwi i spoglądał na nas, jakby to diabeł nas podkusił, i na świadka przywoływał jeszcze matkę:

– Słyszysz, matka, co to im. chorobom, do głowy przychodzi? Wezmę kija, to wam przepędzę te diabelskie myśli. Przeżegnać mi się zarazi

Żegnaliśmy się przestraszeni, Michał aż trzy razy nieraz, ale nie wracało to ojcu spokoju i na matce się wyżywał:

– A tyś matka i nic im nie mówisz!

– Ano, dzieci, to o wszystko im się wolno jeszcze pytać. A tyś ojciec, to weź im wytłumacz.

– Ja tam swojego ojca o nic nie pytałem. Ani on swojego. Słuchać się musiało, nie mówić. – I zły, że go matka nie wsparła, zwracał się do dziadka: -» Pytałem się was kiedy? Albo wy pytaliście się waszego?

Ale dziadek głuchy i strasznie stary, a nieraz jeszcze nogi sobie akurat rozcierał bo go wciąż w nich rwało, to nie bardzo chwytał, czy ojciec chce, potaknąć, czy zaprzeczyć, i przeważnie odpowiadał ni tak,

– Ano, jak co i..działeś, to się i spytałeś. Ale dawniej inne były dzieci i teraz są inne.

– Jakie były inne?! – przenosił ojciec złość na dziadka. – Czy to nie orało się, nie siało, nie kosiło i na tej samej ziemi? E, z wami. Już wam widać starość do głowy dochodzi.

Bo na dziadka ojciec się najczęściej złościł. I to z byle przyczyny, a nieraz bez przyczyny. Niechby deszcz się rozpadał, od razu na dziadka, że ich rwie i rwie w tych nogach i nie może przestać. Wiatr nam razu jednego zwalił topolę za stodołą, tak samo na dziadka, że zamiast jesiona czy wiążą posadzić, to musiał topolę, a to gówno, nie drzewo, ani zrobić co z tego, ani palić się pali jak słoma. Czy zadeptał kiedyś kurczę, bo kurczęta wylazły z opałki spod kwoki i chodziły po izbie, też mu dziadek był winien, że siedział na ławie, a nie jak zawsze pod kuchnią, i musiał zasnąć. A wszystko pewnie przez te papiery, które dziadek gdzieś zapodział i nie mógł sobie przypomnieć gdzie. Albo mógł. dlatego, że dziadek już się ni obrażał na niczyją złość. Można było do woli złościć się na dziadka, a on tylko patrzył na tę złość, jakby gdzie w przestworza patrzył albo nic nie słyszał. To i my, chłopaki nieraz złościliśmy się na dziadka, bo wiedzieliśmy, że nie weźmie, dziadek kija i nas nie popędzi ani się matce, ojcu nie poskarży, ani nie będzie czuł do nas urazy. Czasem nawet wyciągał gruszkę czy renklodę z kieszeni i naści, Szymuś, naści, Michaś, żółciuteńka, słodziuteńka, zjedz i nie złość się.

Tylko że jak nagle złość na ojca nachodziła, tak i nagle w nim opadała. Sięgał po kapciuch z machorką, uwijał sobie skręta i zaczynał nam tłumaczyć, co by to było, jakby tej kromki chleba nie dać ziemi:

– Byłyby nieszczęścia. – I roztaczał je przed nami, poczynając od tego, że mogłaby zielskiem zarosnąć, poprzez deszcze, grady, spiekoty, susze, myszy, robactwo i inne plagi aż po najstraszniejsze, że mogłaby już na zawsze przestać rodzić, boby zamieniła się w kamień. A jeszcze do tych nieszczęść ojcowych dodawał swoje dziadek. Bo co do nieszczęść, dziadek był nawet lepiej od ojca obeznany. I nie tylko, że żył dłużej. Ale na pańskim jeszcze robił i w wojsku carskim służył, i raz mu powódź cały dobytek zniosła, a raz mu się wszystko od pioruna spaliło. To ziemia, woda, niebo, wojna jedno było dla dziadka. Tylko że ojciec nie bardzo dawał się prześcignąć dziadkowi na nieszczęścia. Ledwo dziadek powiedział:

– Dawniej… To ojciec od razu:

– Co tam dawniej. Dawniejsze nieszczęścia a teraźniejsze to nie to samo. Robiliście na pańskim, to pańskie były nieszczęścia. A w wojsku tak samo, chleb fasowany, to jest czy nie ma, żołnierz musi dostać, bo inaczej by się nie bił. A tu ziemia swoja. Sprzeniewierzy się jej człowiek, to mu nie daruje. I mogą przyjść nieszczęścia jak w Piśmie Świętym czy w Królowej Sabie. Darmo były proroctwa?

Aż nas matka nieraz brała w obronę przed tymi nieszczęściami:

– A nie straszże ich. Dzieci jeszcze. Dorosną, będą miały swoje nieszczęścia, po co im twoje. A tylko zasnąć nie będą mogły.

Nieraz aż się Stasiek w kołysce budził i na całą izbę się rozdzierał, jakby mu się któreś z tych ojcowych nieszczęść przyśniło. I nie pomagało bujać go, jeszcze gorzej się darł. Musiała mu dopiero matka tę rozkrzyczaną gębę cyckiem zatykać.

Niewiele jeszcze wiedziałem o chlebie, prócz tego, że raz jest, a raz go nie ma, i że kiedy jest, jest dobry, a kiedy go zabraknie, staje się jeszcze lepszy. Toteż póki był, wiadomo było, skończy się jeden bochenek, pójdzie ojciec do stodoły i przyniesie drugi. I matka, krając, jeszcze się pytała, ile ci ukrajać? Bo to zjesz, oczy by tylko jadły, nie zjesz i psu rzucisz.

Ale bywało, wiosna gdzie tam daleko, a ojciec przynosił ostatni już bochenek i mówił, to ostatni. I potem tygodniami chleba się nie widziało. Aż dopiero na Wielkanoc, bo zostawiała matka zawsze mąki choć na jeden, dwa bochenki na Wielkanoc, bo jakże to. Pan Jezus zmartwychwstał, a my bez chleba. I na jeden, dwa na żniwa, żeby siła była. A przez cały ten czas żyło się tylko dawnym smakiem chleba. Śnił się ten chleb na jawie i we śnie. Tęskniło się za chlebem jakby za kimś bliskim. A najgorzej wieczorem, bo wieczorem chleb jak duch się zjawia. Nagle zapachniało chlebem, jakby pod oknami ktoś przechodził z bułką chleba pod pachą albo u sąsiadów wyciągali chleb z pieca. Aż się nieraz samo z ust wyrwało:

– O, chleb gdzieś pachnie.

Ale ojciec, który cały czas przy naszych myślach warował, żebyśmy o chlebie tylko nie myśleli, zaraz się sprzeciwiał:

– Gdzie ci pachnie? Muszą u Maszczyków słomą palić, bo nie mają już czym. Albo Dereń do południa gnój wyrzucał, a gnój czasem tak chlebem zaleci. A najbardziej koński. – I pociągał nosem, że on nic nie czuje. A nawet szedł, otwierał drzwi i wpuszczał powietrze, że nic nie czuje. Czasem jeszcze dziadka na dowód się pytał: – A wy coś czujecie?

I dziadek też nic nie czuł i potakiwał ojcu, że nie czuje.

– Musi iść na odwilż. Od rana mi po nogach mrówki, juchy, łażą. I to takie szczypawy. ŻL będzie widać zmiana, oj, będzie zmiana. Nie patrzyłeś, nie zrywa się wiater? Wiater lubi nieraz coś tak przynieść. A chleb jakby piekli, to najwyżej u Wronów, a Wrony od wschodu, a wiater na zmianę zawsze od zachodu wieje. Raz tak Turki chleb w swoich okopach jedli, to myśmy w swoich czuli i aż nas skręcało. O, chleb daleko niesie.

Tylko jedna matka wierzyła, że mi chlebem musiało zapachnieć, bo inaczej bym nie mówił, i spać mnie zaraz wyganiała:

– Czas już spać, to położysz się i zaśniesz. Nie myśl, dziecko, o chlebie.

Bo i ona, zmiatając ze stołu, nadstawiała nieraz garstkę i zgarniała w nią jakby okruchy po chlebie. I szła nawet, odsuwała fajerkę i wrzucała te okruchy w ogień.

Raz mi się tak nieopatrznie wyrwało:

– Mama, nie ma u nas chleba!

Wtedy ojciec, który siedział przy stole i gdzieś w okno patrzył, jak nie skoczy na mnie:

– Czego się tak drzesz, chorobo?! Wrzuca, to niech wrzuca! Zgarnęła, to i wrzuca! Chleb się zawsze w ogień wrzuca! Inaczej grzech! – I aż podniósł się ze złości, przeszedł w tę i nazad po izbie, a w końcu na dwór wyszedł.

Nie wiem, co go mogło tak rozzłościć, nie powiedziałem tak głośno. Ale może samo to, że chleb? Bo odkąd chleba brakło, unikało się i mówienia o chlebie. Niby nikt nie zakazywał, ale jakoś tak to było, jakby i słowo chleb nas opuściło. I nawet dziadek, kiedy wypominał z różnych wojen, co jedli, wypominał groch, kapustę, kaszę, kluski, czasem mięso, ale chleba nigdy nie wypominał. Tak samo my, dzieci, gdyśmy klęcząc przy łóżku pacierz w głos mówili, a matka stała nad nami i nas pilnowała, żebyśmy słów nie opuszczali, to gdy przyszło do mówienia chleba naszego powszedniego, przycichaliśmy i matka nam to odpuszczała. Chociaż ojca i w tym naszym modleniu coś kiedyś tknęło, bo powiedział do matki:

– Lepiej by się Zdrowaś Maryjo modlili. Matka Boska prędzej dzieci wysłucha. Sama miała dziecko.

Bo ojciec niby dumał tylko i dumał, i mało co się do kogo odzywał, ale za to nie wierzył nikomu. Musiał wiedzieć, że ta kromka chleba wetknięta tam za krokiew, w taki czas, jak to jabłko z raju, może skusić każdego. A najgorzej nie wierzył mnie. Ile razy popatrywał na nas, jego siwe oczy mnie najgłębiej wierciły. Ale nie wierzył nawet i dziadkowi. Choć nie miał dziadek ni jednego zęba, to gdzie go mógłby kusić chleb, co od Wigilii na kamień już sczerstwiał. Ze świeżego i to wydłubywał ośródkę, a jeszcze międlił i międlił każdy kęs w gębie, nim połknął.

Co innego ja czy Michał, mieliśmy zęby jak wilki, to dla nas ta kromka mogłaby i sto lat schnąć i byłaby chlebem. Tym najlepszym ze wszystkiego chlebem, co go matka wspierała na brzuchu i krając pytała się, ile ci ukrajać. Dziąsła nieraz aż swędziały, kiedy się ta kromka tam, na strychu, przypomniała. Nie musiała się zresztą przypominać, bez przerwy stała przed oczami. I na zmianę, to głód podniecała, aż się ślina do gęby toczyła, to sytością mamiła, że się ją w brzuchu prawie czuło, jak rozpycha. I kusiła, kusiła, od rana do wieczora, a nawet jeszcze długo w noc, gdy się spać pokładliśmy, nie dawała mi zasnąć.

Spałem w jednym łóżku z ojcem i Michałem, ja koło ojca, Michał w nogach, bo nie wiercił się, no i krótszy był, bo coś długo nie rósł.

Ojciec tylko się położył, odwracał się plecami do mnie, czasem aby burknął, żebym nie ściągał pierzyny z niego, i już chrapał. Na Michała też nie musiałem długo czekać. Trochę tam z początku nogami pogrzebał, bo nigdy nie mógł sobie znaleźć miejsca na te nogi. Ale jak już znalazł, raz i drugi mu te nogi drygnęły i spał jak zabity. Potem przy łóżku pod oknem, gdzie spała matka z Antkiem, kołyska ze Śląskiem przestawała się bujać, czasem Stasiek jeszcze zamarudził, ale matka nic już nie słyszała. A Antek, gdyby nawet coś usłyszał, to tym mocniej by udawał, że śpi, niż gdyby spał prawdziwie. Dziadek z babką spali w komorze, po drugiej stronie sieni. A prócz tego ledwo wieczór nastał, babka już szła się położyć, a dziadek podrzemywał, póki mógł, siedząc na stołeczku. To gdy wreszcie i on ruszał spać, był już śpiący jakby w środku nocy. Musiała go matka przez próg przeprowadzać, bo taki się ten próg robił wysoki pod nogami dziadka, jakby mu się już śniło, że chce przejść przez próg w swojej chałupie i nie może, chce przejść i nie może. Inna sprawa, że próg i na jawie był u nas wysoki. Bo robiło się progi nie dla samych progów, ale żeby i siąść gdzie było, gdy się ludzi więcej najdzie.

Koguty na północ już piały. I ojciec na drugi bok się przewrócił, czyli przodem do mnie. I potem znów na drugi, czyli znów plecami. I Michał przeniósł nogi w inne miejsce, bo mu ścierpły. I Stasiek w kołysce zakwilił, i kołyska zaczęła się przez sen bujać. A mnie wciąż stała przed oczyma ta kromka chleba wysoko za krokwią i świeciła jak jakaś najjaśniejsza gwiazda, a nie dała się za nic odpędzić. To bolała jak bolący ząb, to dręczyła jak wyrzut sumienia. Gdyby jeszcze dało się powiercić, może by jakoś znikła. Ale nie dość, że w łóżku ciasnota, to jeszcze tuż obok wielkie jak góra plecy ojca. Każdej chwili mógł się zbudzić i zapytać:

– Co to, nie śpisz jeszcze?

Niby miałem na wszelki wypadek wymyślone, że mnie pchły gryzą. Ale nie wiem, czy uwierzyłby, bo nie było u nas pcheł. Matka wynosiła co dzień pościel na dwór, a pod płachty wkładała suszoną macierzankę. Gdy wreszcie jakoś tam usnąłem, nie byłem nigdy pewny, czy to sen, czy jawa, bo tę kromkę chleba dalej miałem przed oczyma. Raz mi się śniło, że wyszedłem na strych, podstawiłem drabinę, ale drabina okazała się za krótka, wyszedłem na topolę, ale i topola okazała się za krótka. To mogło być tak samo we śnię jak na jawie. A rano mi się ojciec pyta:

– Cóżeś się tak wiercił? Śniło ci się co?

Wykręciłem się, że to pewnie po wczorajszej kapuście z grochem, bo ze snu można byle czym się wykręcić. Na szczęście ojca nie było w tym śnie, to łatwo uwierzył.

Gorzej było za dnia, gdy akurat siedział w izbie. I nieraz aby przez stół tylko. A mnie jakby ktoś tak naumyślnie wpychał tę kromkę w gębę i kazał mi jeść na jego oczach, bo to tylko chleb. A chleb jest do jedzenia. I aż w całej głowie słyszałem to chrupanie sczerstwia-łego chleba w moich zębach. I ze strachem rozglądałem się dokoła, bo mi się zdawało, że wszyscy to słyszą. Ojciec, matka, Michał, Antek i nawet Stasiek w kołysce. A dziadek jakby usta już otwierał, żeby w głos powiedzieć:

– O, słyszyta, chrupie coś. Weź no, Michaś, zajrzyj pod łóżko, może kot tam, jucha, myszę żre. A ojciec jakby na to tylko czekał:

– Gdzie kot?! Jaki kot?! Wyrzuciłem kota na dwór! Przyznawać mi się, który to?! Ty, Szymek?! Otwórz gębę, zarazo!

Bo ojciec i tak chyba coś przeczuwał, patrzył nieraz na mnie, jakby chciał mi się spytać:

– Co tam jesz?

Aż kuliłem się pod tym jego wzrokiem, powtarzając sobie w myślach, nic nie jem, nic nie jem, nic nie jem. Albo jem se tylko śliwkę, bo mi się przypomniało, jak byliśmy jesienią u księdza na śliwkach. Albo jak byliśmy na laskowych orzechach jeszcze przed Matką Boską Zielną i se jem. Ale mleczne, tata, były. I rządca nas przegonił.

A raz tak patrzył, patrzył na mnie i nagle mi się pyta:

– O czym myślisz?

Zdrętwiałem w pierwszej chwili, że słowa nie mogłem z siebie wydobyć. Jakbym miał usta jeszcze tym chlebem zatkane. I ratując się jak mysz przed kotem, udałem, że to nie mnie, a Michała ojciec się pyta. I spojrzałem na Michała, co ojcu odpowie. Michał spojrzał na mnie. Ale i ojciec nie dał się zwieść:

– Nie Michał. Michał wiem o czym. Michała myśli jak źródlana woda przezroczyste. Ty.

– Ja? – zdziwiłem się, żeby zyskać jeszcze chwilę, na zastanowienie się, o czym to ja myślę. I zanim ojciec znów powiedział, ty, już wiedziałem, o czym myślę.

– O Panu Jezusie myślę – wyrzuciłem jednym tchem.

Ojcu oczy otwarły się na całą szerokość, wyprostował się i patrzył na mnie jak ślepiec na słońce. Teraz on nie wiedział, co powiedzieć. Myślałem już, że da mi spokój. Może wstanie, powie:

– Trzeba pójść do konia zajrzyć.

Albo dziadka znów zacznie przepytywać:

– No, i co, przypomnieliście se? Możeście pod tą ulęgałką za stodołą zakopali? Pamiętacie, rosła ulęgałką?

– Jakże, ulęgałki miałbym nie pamiętać? Większa była od stodoły i gruszki miała słodziutkie, jak miód. – Bo tak naprawdę to dziadek wszyściuteńko pamiętał, miał całe swoje życie dzień po dniu w pamięci zapisane. Prócz tego jednego, gdzie zakopał te papiery. – Ale pod ulęgałką nie. To już prędzej pod jabłonką. Była taka jabłonka, miała jabłka pół na pół czerwone i żółte. Ale przyszła razu jednego | wichura i ją z korzeniami wywaliła.

Znów przymrużył te swoje oczy, może ważył w sobie, uwierzyć mi | czy nie. I jakby chciał te moje słowa jeszcze raz usłyszeć, o czym myślę, powiedział:

– To o Panu Jezusie myślisz?

– O Panu Jezusie – przytaknąłem gorliwie, że aż dziadek się l rozrzewnił: [

– Chceta Michasia posyłać na księdza, a to widać Szymusia Pan Bóg sobie wybrał. Dziecko, a jakie mu to myśli do głowy przychodzą. O Panu Jezusie, no. Staremu by nieraz nie przyszły. On ksiądz będzie, mówię wam.

Ugryzłem się w język, żeby nie powiedzieć, że nie będę. Bo nie widziało mi się być księdzem. Całe życie tylko msze odprawiać, a jeszcze chodzić w sukni jak baba. Choć niby pod tą suknią, chłopaki mówili, ksiądz ma takie same portki jak chłop. Ale co to za portki, jak musi zakrywać. A prócz tego podobała mi się już Staśka Makulanka. Pasła z nami krowy na łąkach, a nawet Wicek Szumielów, najstarszy z nas, nie mógł dać jej rady, taka była silna, choć dziewczyna. I klęła, że niejeden dorosły byjej nie dorównał, żeby nie wiem jak był wściekły. A ona bez wściekłości, śmiała się, podskakiwała i klęła, że hej! No jeszcze, Staśka, jeszcze, podpuszczaliśmy ją, i ta klęła, aż się krowy oglądały. A puściła się te krowy zaganiać, to cycki jej się trzęsły jak gruchy na wietrze. A my jak te psy za suką za nią, że może jej powypadają. O, Staśki cycki! Staśki cycki! Jakby już tam gdzieś bieliły się w murawie.

Namawialiśmy ją nieraz, żeby pokazała nam, co ma pod sukienką, ale chciała złotówkę. No, to uzbieraliśmy tę złotówkę, co kto mc to w domu podskubał, dajemy jej i pokazuj, Staśka. A ta wtedy, za złotówkę to nam może tylko pokazać, co u góry ma, a co dalej, musimy dodać jej pięćdziesiąt groszy. Skąd tu wziąć te pięćdziesiąt groszy? Pięćdziesiąt groszy to kawalery dostawali od ojców, kiedy na panny już chodzili. Ale traf chciał, że ojciec Kazka Sochy przyjechał z jarmarku pijaniutki, że musieli go z wozu zdejmować, i Kazek wygrzebał mu z kieszeni te pięćdziesiąt groszy. No, mamy. Staśka, pokazuj. A ta znowu podrożyła, że dwa złote, bo se musi kupić jedwabne pończochy, takie jak ma Tereska młynarka. Złość nas taka wzięła, rzuciliśmy się na nią, sami cię, cholero, rozbierzemy, ale wywinęła się, wyciągnęła kozik, stanęła okrakiem:

– Niech który podejdzie, to mu siurka oberżnę, skurwiele.

I dopiero jak dorośliśmy, nie chciała już nic.

W księdzu co mi się tylko podobało, to spowiedzie. Musi dobrze być tak siedzieć se w konfesjonale za kratkami i słuchać grzechów z całej wsi. Ech, dopiero by się nadowiedział. I odpuszczać, nie odpuszczać, zadawać pokuty. A najwięcej bym piekłem straszył, i to ażby włos się jeżył, skóra cierpła, zęby szczękały i łzy ciurkiem ciekły. Tylko że to trzeba by wymyślić inne piekło, bo tego ludzie przestali się już bać. Może nie powinno być na tamtym świecie, tylko tu, na ziemi? Może nie sama dusza powinna by cierpieć, tylko z ciałem? Może nie wszyscy razem żeby byli, tylko każdy osobno? I może nawet diabłów nie powinno być, tylko sam człowiek i męki?

Najdłużej bym spowiadał trzy panny z naszej wsi: Kryśfcę Latrównę, Weronkę Maziarzów i Magdę Kukaweczkę. A z mężatek Balbuskę. Bo zanim za Balbusa wyszła, miała kawalerów jak psów. Co wieczór ją ojciec po wsi z batem ganiał, a ta się ciekała. Powiadali nawet, że najducha miała, ale go utopiła. Choć i za Balbusem potem nic się nie zmieniła. Tylko żeby się dowiedzieć, czy to wszystko prawda, co ludzie gadali, trza by wyspowiadać. Starych bab ani chłopów nie spowiadałbym. Niechby ich wikary spowiadał. No, może ze starych bab jedną Przygajową, żeby się dowiedzieć, czy w dawniejszych czasach tak samo się puszczały. Bo któż mógł lepiej wiedzieć niż Przygajowa. Nikomu podobno nie przepuściła. Wójt, parobek, młynarz, sąsiad, z kim się tylko dało. A najwięcej z żołnierzami, jak tam kiedyś stali w naszej wsi. Mieli kurtki granatowe i czerwone spodnie i to ją podobno tak do nich ciągnęło. Chłop się za nią modlił, żeby Bóg przegnał z niej szatana, a ta się z niego śmiała. Sprowadziła mu kiedyś trzech żołnierzy na raz do chałupy i hulała nago z nimi, a chłop musiał patrzeć. Sprał ją potem moczonym powrozem, to go w rekruty posłała i już nigdy nie wrócił. Tylko czyby chciała to wszystko na spowiedzi wyznać?

– Michaś czy Szymuś – rzekła matka – aby Bóg dał, żeby jeden z nich.

– Mówię wam, Szymuś – upierał się dziadek. – A jakby tak jeszcze tu, w naszej parafii. Ja tam już nie doczekam. Ale wy mogłybyśta się przenieść na plebanię. Byłoby wam jak w raju. Samego sadu jest [trzy morgi. No, i kościół pod bokiem.

– A co myślisz? – Ojciec ani tym księdzem nie dał odwieść się | od pytania mnie dalej.

– Myślę… – zająknąłem się, bo nie bardzo wiedziałem, co myślę.

– A co myśli? – dziadek przyszedł mi znów z pomocą. – O Panu Jezusie myśli, nie powiedział ci? O, wisi krzyż na ścianie, spojrzy się i co więcej myśleć.

Spojrzałem w popłochu na ten krzyż i coś się we mnie jakby otworzyło.

– Myślę – powiedziałem już bez zająknienia – że jak cierpiał za nas i umarł na krzyżu.

– O, nacierpiał się, nacierpiał – odezwała się matka od kuchni. – A ludzie i tak są, jak byli.

– Ale może gorsi byliby – dziadek na to.

– Jeszcze gorsi? – matka aż się żachnęła.

– Ano, niechby wszyscy tacy byli jak ten zbój Marchewka. Dałoby się żyć? Zapomniałaś, ile kur ci już nakradł?

– I co więcej? – ojciec nie ustępował.

– A co więcej? – dziadek się obruszył, bo myślał, że do niego ojciec pije. – Wyciął ci wiklinę na łące. Jeszcze cię wyprzezywał. Mało?

– Nie ojca się pytam, jego.

– Szymka? I cóż on ci winien?

– Nie co winien, tylko co myśli. No, dalej. – Jakby konia pod górę batem przyganiał.

W dołku mnie zaczęło ssać, bo co tu dalej? Jeszcze pluta była akurat na dworze, to nie było nadziei, żeby ojciec gdzieś wyszedł, bo i psu by się nie chciało, to mógł mnie tak do wieczora pytać. Grzebałem rozpaczliwie w myślach, ale myśli jak myszy uciekały ze mnie. Wtem dziadek się podniósł, zrobił krok na izbę i westchnął:

– Stary człowiek to zrobi ledwo krok, a jakby na Golgotę szedł. I w tej samej chwili oświeciło mnie.

– Myślę – wyrecytowałem – że jak niósł krzyż na Golgotę i upadł, to szedł jeden chłop z pola i mu pomógł nieść.

– Nie chłop, tylko Szymon Cyrenajczyk. Jak was ten ksiądz uczy, chorobo?! – zaperzył się ojciec.

– Bo od razu mówiłem – dziadek ojcu przytaknął – jak tylko przyjechał, taki tam i ksiądz. Gęba jak u dziewczycy. Nawet brody nie ma, ledwo mech gdzieniegdzie. To skąd ma co wiedzieć. I o Panu Jezusie, jak o ludziach, nic nie wie.

– O ludziach co innego i o Panu Jezusie co innego – zaprzeczyła matka.

– Jak co innego? – dziadek się obruszył. – Nie był Pan Jezus człowiekiem? To dopiero po śmierci Bogiem został.

– Ano, był, był i aż dał się ukrzyżować, bo nie mógł już wytrzymać.

– • To nie to, że nie mógł wytrzymać, tylko odkupić ludzi chciał.

– A oni mu jeszcze za to żółci dali i bok mu przebili, tak? Bym takich zbójów odkupywała. A do piekła i niech się smażą, niech wyją jak wilki! Niech se wyrywają kudły ze łbów i wzywają boskiego miłosierdzia! Niech wypłakują ślepia, aż ich ze wszem ciemność zakryje! – rozsierdziła się matka jak osa na tych zbójów i pewnie by wygadywała dalej na nich, tylko że ojciec jak nie huknie:

– I co więcej?!!

Aż mi serce podskoczyło. Na szczęście matka, jeszcze pełna tej złości na zbójów, przeniosła ją w tej samej chwili na ojca, jakby i on do nich należał:

– A dejże mu już spokój! Całą Ewangelię ci prawie powiedział, a ten co więcej i co więcej! Które dziecko tyle wie?! Dziesięciorga przykazań i to nie potrafią powiedzieć.

A mnie znów oświeciło.

– I myślę, tata, że nam dziesięcioro przykazań obwieścił – wyrzuciłem jeszcze, zadyszany, jakbym chciał być przed matką z tą dobrą nowiną.

Ale ojciec nastroszył się jak indor.

– Kto?

– No, Pan…Bóg – powiedziałem, chociaż mniej już pewnie, bo coś niedobrego wyczułem w jego głosie.

– Który? – zmarszczył brwi.

– Jeden, tata, jest Pan Bóg. Ksiądz tak mówił. O, i tu na ścianie wisi jeden.

– Ale w trzech osobach! W trzech osobach, zarazo! – złość nim zatargała.

Już chciałem się rozpłakać. Ale coś mnie jakby tknęło, że i ojciec chyba nie jest taki mocny w tym Panu Jezusie. I udając żal, że kto to tak pogmatwał, spytałem nieśmiało:

– To jak to, tata, jest, że jeden, a we trzech?

– Bo we trzech! – Broda mu zadygotała. – Syn Boży! Duch Święty! I Bóg Ojciec!

– To który z nich jest Bóg?

– Wszystkie są!

– Jak wszystkie, to trzech jest, nie jeden.

– Jeden!! – ryknął, złapał szczapę spod nóg i cisnął nią we mnie ale uchyliłem się i trafił Michała. Michał się rozbeczał, matka się?] rozdarła:

– Wściekłeś się?!

I nawet dziadek, choć nie lubił narażać się ojcu, zamamrotał pod nosem:

– Nie tak się tłumaczy. Nie tak się tłumaczy.

A ojciec z tej wściekłości złapał wiadro z pomyjami, aż chlusnęło mu na portki, i poleciał zanieść krowie.

Aż przyszedł kiedyś rok najgorszy ze wszystkich. Najpierw całą wiosnę kropla deszczu nie spadła, potem całe lato lało i lało, i tak prawie do jesieni. Rzeka z brzegów wystąpiła, choć niewielka była, a zrobiła się jak dziesięć rzek i dalej przybierała. Zamartwiali się ludzie, co to będzie, co to będzie? A koguty wciąż piały i piały, że tak dalej będzie. Niektórzy po całych dniach w oknach tylko stali, wypatrując choćby skrawka nieba, co by dawał nadzieję. A niektórzy końca świata czekali, że to potop pewnie, jak ten za Noego. Zbierali się nawet wieczorami u Sójki i czytali na głos Biblię, czy tak samo, czy nie tak. W kościele nabożeństwo szło za nabożeństwem. I gdzie jaki krzyż, kapliczka czy figura, przystawali ludzie, żeby się pomodlić, pośpiewać czy choćby popłakać razem, a nie każdy osobno u siebie w chałupie. A już do spowiedzi, komunii waliły tłumy jak żadnego roku. Niedowiarek Kruk dał się nawet nawrócić, bo mu baba z córkami nie dawały spokoju, że to wszystko przez niego. A miał tych córek pięć, trzy już stare panny, ale dwie jeszcze na wydaniu. Choć gdzie by przez jednego Kruka Bóg chciał karać cały świat. Potem chłop żałował, bo jak nie miał w chałupie spokoju, tak i dalej nie miał, a na świecie wciąż lało i lało.

Zmusili nawet ludzie księdza, żeby procesję w pola poprowadził, może to pomoże. Ale daleko nie zaszli. Zaraz za Midurą, jak droga w pola skręca, kościelny Franciszek, który szedł z krzyżem na przedzie, ugrzązł w błocie prawie po kolana. Za nim ugrzęzły chorągwie. Ugrzęzły Karpielowa z Matyską, bo jak to tercyjarki, i tu chciały być pierwsze. Ugrzązł ksiądz, choć go Skubida z Denderysem prowadzili pod ręce. Musieli go dopiero, jeden z jednej strony, drugi z drugiej, podeprzeć i przenieść na suchsze, boby sam nie dał rady się wydostać. A i tak mu jeden kamasz został w błocie i dopiero któraś z bab wydostała i ozuła z powrotem na księżowską nogę. Bo kościelny Franciszek był przynajmniej w butach z cholewami, to nie oglądając się na procesję, szedł i szedł. Wołali go, Franciszku! Hej, stańcie, Franciszku! A ten szedł i dopiero gdy mu błoto wyżej cholew sięgnęło, zmiarkował się, że sam tylko idzie. Na szczęście miał krzyż, to tym krzyżem podpierając się jak pastorałem, jakoś się z tego błota wydostał. Choć dostało mu się za swoje od księdza, kiedy wyszedł na suchsze, że ten krzyż tak sponiewierał. No i skończyła się procesja, trochę pomodlili się, trochę pośpiewali na brzegu tych pól i wrócili do kościoła.

Poniektórzy co bogatsi gospodarze wynosili święte obrazy na swoje staja i robili im budy ze słomy jak do stróżowania. Ale też nic nie pomogło. Bo nie mogło być przecież tak, żeby nad jednymi stajami słonko świeciło, a nad innymi lało, to lało wszędzie. W deszczu, w błocie zbierali ludzie z pól, co się zebrać dało. Choć niewiele było do zbierania, bo co nie wyschło wiosną, to wymokło latem i początkiem jesieni.

Kartofli zebraliśmy wszystkiego trzy fury, a mieliśmy kawał pola zasadzony. I kartofel w kartofla nie większy niż włoskie orzechy. Przyjechał ojciec z trzecią furą i powiedział, że ostatnia, to wyszedł dziadek, wyszła matka, wyszliśmy my, dzieci, i wszyscyśmy się rozpłakali. A ojcu nawet zejść się z fury nie chciało, tylko trzymał bat i lejce w ręku i patrzył, jak dziadek płacze i przebiera w tych kartoflach. I na pocieszenie tylko rzekł:

– Ano, nic się nie poradzi. Jaka ziemia, takie i kartofle. A ziemia zgnilizna. Żeby chociaż ozdrowiała z tego.

A gdy młócił, to jak zgarnął pełny przetak i wywiał, to same plewy, a ziarna po dnie. Zostawił, co na siew, i ledwo pół worka zawiózł do młyna, i było po życie. Upiekła z tego matka tylko raz chleb i parę miarek zostawiła na czarną godzinę.

Chleba z jednego pieczenia starczało u nas na miesiąc, półtora, to i z tego by pewnie nie starczyło na dłużej, gdyby ojciec nie powynosili jeszcze gorących bochenków i gdzieś nie pochował. Obszukaliśmy z Michałem całą stodołę, a nawet kłuliśmy widłami po słomie w zapolach, ale nie znaleźliśmy. Choć musiały być w stodole schowane, tylko trzeba by stodołę do góry nogami przewrócić. A to nie z Michałem. Musiałem go cały czas podtrzymywać na duchu, że to nie grzech szukać chleba. A widłami kłuł, to zagłębiał aby same koniuszki, jakby bał się, żeby broń Boże nie trafić na ten chleb. A jeszcze wciąż mi się pytał:

– Co zrobimy, jak znajdziemy?

– Zjemy.

– Sami?

– A z kim?

– Ojcu, matce nic nie zaniesiemy?

– Ano, zanieś, to zobaczysz. Jeszcze w skórę dostaniesz.

To znów kiedyś mu się przypomniało, jak to dziadek opowiadał, że w powstaniu razu jednego kozaki szukali powstańców i kazali dziadkowi tak samo kłuć widłami po snopkach. A to dziadek ich schował u siebie pod tymi snopkami. Ale co miał zrobić, kazali kłuć, to kłuł. Wtem krew zobaczył na końcu wideł. I w tej samej chwili, niby że to się zachybotał na nierównościach snopków, wbił sobie widły z całej siły w nogę i zaczął niemiłosiernie wyć. A kozaki w śmiech. I już mu dalej nie kazali szukać.

– Głupiś – powiedziałem – chleba szukamy, nie powstańców. A chleb nie ma krwi.

Ale nie chciał dalej szukać.

Myślałem nawet, żeby ojca wyśledzić, jak będzie szedł po ten chleb. Ale kiedy szedł, przykazywał matce, żeby nas nie wypuszczała, aż wróci. Albo niby na wieś wychodził, do kowala czy do któregoś z sąsiadów, a zjawiał się potem z bochenkiem pod pachą. I oddawał ten bochenek matce, a matka kładła go do kufra i zamykała na kłódkę. I co dnia wydzielała na rano i wieczór każdemu po kromce.

Dzięki temu dociągnęło się z tym chlebem do Błażeja. A od Błażeja jadło się już tylko kartofle. Na rano żur z kartoflami, na południe kartoflankę czy kartofle z mlekiem, a na wieczór pieczone w popielniku, z solą. I najlepiej ze wszystkich smakowały te wieczorem z popielnika, z solą. Nie zapalało się lampy, tylko siadywaliśmy wokół kuchni przy półotwartych drzwiczkach i tyle co z tych drzwiczek światła na izbę padało. Więcej się soli teraz jadło, to nie starczało na naftę, no i szkoda byłoby nafty do samych kartofli. Niby sprzedał ojciec jałówkę, bo nie było czym jej karmić, ale prawie wszystko poszło na podatki.

Przynosiła matka te kartofle z piwnicy jakby jaja w zapasce. Wykładała je przy nogach ojca. Ojciec wyciągał płonącą szczapę z paleniska, poświęcał nią sobie i rozkładał te kartofle na tyle kupek, ile nas było w chałupie, prócz Staśka, bo Stasiek jeszcze cycka ssał. Potem te kupki wyrównywał, przekładał z kupki na kupkę, tu większy, tu mniejszy, żeby sprawiedliwie było. A jeszcze matka kazała mu zabrać dwa ze swojej kupki i dołożyć do kupek Michała i mojej, bo rośniemy. Tak samo babka, że już jej do śmierci blisko, to wystarczy, jak pomodli się przed spaniem, nie musi jeść. To znowu przekładał z kupki na kupkę.

Naprzekładał się nieraz, aż był cały odymiony od tej szczapy, którą sobie poświęcał. Raz nawet brwi sobie upalił. A i tak się te kartofle pomieszały, które czyje, kiedy wsadził je do popielnika, i zagrzebał wszystkie w popiele. Toteż nie mogłem nigdy pojąć, jak je znowu rozpoznawał, gdy już upieczone wygrzebywał i rozkładał z powrotem na te same kupki, wymieniając każdego kartofla z imienia. Ten Szymka, ten ojca, ten mój będzie, ten Michasia, matki, Antka.

A gdy już wszystkie porozkładał, nie czekając, aż choć trochę ostygną, brał ze swojej kupki pierwszego kartofla i jakby wcale go nie parzył, rozłupywał i zaczynał jeść. I od razu chwalił, że sypki, że kruchy, że co by to było, jakby kartofli nie było, i w ogóle rozgady-wał się o tych kartoflach jak o jakimś dziwnym świecie. Że choć mięso daje siłę, to z kartofli cierpliwość się bierze. Że każdego jedzenia można się w kartoflach doszukać, jak się tylko umie jeść. Bo jedzenie taka sama niby sztuka jak czytanie i pisanie. Ale poniektórzy jak świnie jedzą i przez to nic nie wiedzą. Aby tylko gębami i brzuchami jedzą. A tu trzeba i rozumem jeść. Że wszystko z ziemi pochodzi, a ziemia ma jeden smak we wszystkich rzeczach. To kartofle mogą być i grochem ze skwarkami, i kapustą z boczkiem, i pierogami z serem, ze smażoną śmietaną, a nawet kurzą łydą wielką jak bydlęcy burak. I nawet złość i dobroć pochodzą z kartofli, bo pochodzą z ziemi.

Za dnia ponury, milczący, przy tych pieczonych kartoflach rozgady-wał się jak bajarz, że nieraz soli zapomniał sobie wziąć, musiała mu matka przypominać:

– Weź soli.

Dziadek z babką gdzie tam dłużej od ojca żyli, to i ile więcej tych kartofli zjedli, a tak samo słuchali jakby jakichś proroctw. Kiedyś się tylko dziadek wtrącił, żeby ojca podeprzeć, i powiedział, że kartofle jedzą tak samo król, jak i sługa jego, generał i żołnierz, ksiądz i dziad kościelny, bo kartofle wszystkich ludzi równają. I że śmierć jeszcze tak równa, ale nie tak błogo. Na to ojciec jak nie skoczy na dziadka, że gdzie śmierci do kartofli. Śmierć to śmierć, na każdego przyjść musi. A kartofle po to rosną, żeby człowiek miał co jeść. A i babce ta dziadkowa sprawiedliwość nie bardzo się spodobała:

– Oj, pleciugo, ty pleciugo. Kartofle by mu króle jadły, jak nad światem panują. – Ale żal się jej widocznie tych królów zrobiło, bo dodała: – Chyba że tam czymś polanę, omaszczone, co by człowiekowi się nawet nie przyśniło. I do tego miecha drugie tyle. To z miechem tak.

– Z czym jedzą, to jedzą – fuknął ojciec na babkę. – Nie wszystko i o królach musi się wiedzieć. O sąsiadach się niejedno nie wie, choć najbliżsi. I tak powinno być.

Któregoś dnia wybrał się ojciec do kowala pług wyklepać, bo jakoś tak wiosną powiało. Ktoś podobno skowronka już słyszał, choć śnieg jeszcze leżał na polach. Matki też nie było w domu, poszła do sąsiadki wysiewek pożyczyć na żur. Babka kołysała Staśka. Dziadek drzemał pod kuchnią. Ale płytki miał sen, bo co trochę otwierał oczy, mamrocząc pod nosem, że jeszcze nie wiosna, o, jeszcze nie wiosna. A na kuchni gotowała się kartoflanka.

Nie poszedłem do szkoły, że mnie brzuch boli. I siedziałem cały czas zgięty wpół, żeby była prawda, że mnie tak boli. Dała mi babka miętowych kropli i co trochę pytała mi się, no, jak, boli cię? Stękałem, że boli, a myślałem, jak by się wyrwać z izby, bo od samego rana kusiła mnie ta kromka chleba na strychu za krokwią i może z tego jakby mnie nawet trochę brzuch bolał. Nie miałem żadnych złych zamiarów. Chciałem tylko trochę popatrzeć na nią, jak wygląda chleb.

– Ale jakby mniej – powiedziałem, gdy mnie babka któryś raz spytała. Bo już dosyć mnie nabolało, no i lada chwila mogła wrócić matka z wysiewkami od sąsiadki czy ojciec od kowala i musiałbym dalej siedzieć zgięty wpół z tym brzuchem.

Babka jakby na to czekała i zaczęła pod niebiosa wychwalać dobroć miętowych kropli. I kiedy omal się zaniosła, że nieraz jakby ręką odjął, od razu przestaje, powiedziałem, że mnie już nie boli, i złapałem miskę z żarciem dla kur, że polecę im zanieść. Postawiłem miskę w sieni i szybciutko wdrapałem się na strych. Póki oczy nie przywykły, strych wydawał się jakby strzechą przywalony, tak tu ciemno było. Ale znałem na pamięć miejsce, gdzie ta kromka siedziała. Nieraz się tu zakradałem, gdy mi już za bardzo dokuczyła, żeby na nią popatrzeć. Zresztą wystarczyło zadrzeć głowę, otworzyć oczy szeroko i tak postać chwilę, a strzecha unosiła się wyżej i wyżej, a robiło się przestronne, jakby stało się pośrodku kościoła o zmierzchu. A gdzieś pod samym szczytem z tego zmierzchu wyłaniała się ona jak uśpiony gołąb, przycupnięty za krokwią. Taka sama szara jak gołąb. A nawet jakby to czub gołębi wystawał zza krokwi, trochę więcej szary od szarości strzechy.

Zapragnąłem ją nagle dotknąć, pogłaskać, choćby po tym czubie. Tylko jak się do niej dostać? Ojciec chyba musiał wciągać drabinę na strych, kiedy tę kromkę tam wsadzał, za krokiew. Spróbowałem się wciągnąć na rękach po żerdziach. Szło mi ciężko, choć żerdzie nie były dalej od siebie niż szczeble u drabiny. Tylko że przywierały ciasno do strzechy jak stopy do murawy i musiałem przy uchwycić z całej siły rękę wciskać pod strzechę, żeby się dobrze złapać. Bo niechby tak ręka puściła, oberwałbym się jak graba na powałę. I dopiero bym narobił sądnego dnia w izbie. Już widziałem, jak dziadek się z drzemki zrywa, że co to, chałupa się wali?! I babka Jezusie Nazareński! woła. I Stasiek w bek. I matka akurat z wysiewkami wraca i ręce załamuje, gdzież Szymek?! I ojciec od kowala, gdzie ten ciort?!

Ale jakoś się dodźwigałem tuż pod kromkę i wisząc jedną ręką u żerdzi, drugą wydostałem ją zza krokwi i wsadziłem za pazuchę. Zejść już było łatwiej. Siadłem sobie pod kominem, ale jakoś nie miałem odwagi wyjąć jej od razu zza pazuchy. Nasłuchiwałem, czy z izby nie dochodzą jakieś podejrzane głosy. Ale tylko babka śpiewała Staśkowi „Ludu, mój ludu, cóżem ci uczynił?” Rozejrzałem się z trwogą dookoła. Cisza, spokój, nawet myszy jakby się wyniosły na ten czas ze strychu. I tylko we mnie serce młotem waliło, jakby waliło na wierzchu. Wsadziłem ostrożnie rękę za pazuchę i najpierw tam tę kromkę obmacałem. Była sucha, spierzchnięta, jak nie chleb. I czy to od mojego serca, czy sama z siebie też waliła młotem. Wyjąłem ją powoli obiema rękami. Przykuliłem głowę, żeby się jej dobrze przyjrzeć. Ale widać było tylko kostropaty, szary kawał czegoś, co było niby chlebem. I cóż w nim takiego jest, pomyślałem sobie, że się ziemia nie może bez niego obejść?

Zaczęło mnie kusić, żeby urypać okruszynę i spróbować. Może w zębach coś poczuję, co w nim jest? Opłatek od komunii też nic takiego, mąka, woda i smaku żadnego, a Pan Jezus w nim przecież jest. Okruszynę tylko. Ojciec nic nie pozna. Bo czy da się poznać kromkę chleba od Wigilii do wiosny? Była większa, no, to zeschła się. Człowiek też na starość schnie.

Wsadziłem aby brzeżek między zęby i nacisnąłem nie tak wcale mocno, a tu nagle trach, jakby coś się zawaliło, i obłamał mi się kawał na pół dłoni. Strach mnie ścisnął. Pierwsza myśl była zerwać się i uciekać. Tylko gdzie? W gardle mnie coś zadławiło. Klęknąłbym przed tą zeschłą kromką i ją błagał, żeby dała się z powrotem skleić. A tu jakby po drabinie już ktoś gonił. Ktoś wyłaził zza komina i wyciągał do mnie ręce. Drzwi od izby trzasnęły. Jakieś głosy, ni to ojca, matki, dziadka, babki, wołały, Szymek, coś ty zrobił?! Szymek, bój się Boga!! Szymek!!

I nagle, jakbym chciał zagryźć tę wielką winę w sobie, zacząłem gryźć ten obłamany kawałek. Trzeszczało mi w zębach, że po całym strychu było słychać. A nawet wydawało mi się, że w izbie słychać, l w obejściu słychać, w całej wsi słychać. I już zewsząd ludzie lecą zobaczyć, co to się u Pietruszków stało. Kłuło mnie w podniebienie, w język, w dziąsła. Ale gryzłem zawzięcie, w pośpiechu, jakbym bał się, że nie zdążę. Przez to nic chleba nie czułem, czułem się tylko | cały podrapany w środku, a w gębie jakbym ranę miał.

Potem zjadłem i resztę tej kromki, bo nie wiedziałem, co z nią i zrobić. Wtedy coś dziwnego się stało, strach nagle gdzieś znikł i jakby błogość mnie naszła. Mógłbym nawet wstać i pójść sobie, tylko że nie chciało mi się. Cisza, spokój wróciły na strych, a po chwili sen mnie zaczął morzyć. Śniło mi się nasze pole, popękane od suszy, porośnięte skrzypem, perzem, lebiodą, a tuż obok na sąsiednich polach rosły żyta dorodne, jęczmienie, pszenice. Ale nic mnie to nie zasmuciło, nawet ojciec, który chodził po tym polu, wołając ze łzami, o, ja nieszczęśliwy, nieszczęśliwa ty, ziemio!

Zbudziły mnie szarpania, krzyki. Ojciec stał nade mną wściekły, rozjuszony, jakby rozum stracił, wymachiwał rękami, wył:

.- Ty wyrodku!! Ty gadzie!! I różne tam takie. Chryste Panie, trzymaj mnie!! Bo zabiję, jak psa zabiję!! Żebyś sczezł, nim się urodziłeś! I cóż my teraz poczniemy?! Nie daruje nam ziemia! Wstawaj!!

Jeszcze błogi od snu i chleba rzuciłem się ojcu do nóg i zacząłem skamleć:

– Skusiło mnie, tata! Widać mam szatana w sobie! Zaprowadźcie mnie do kościoła, będę cały dzień krzyżem leżał! Może wyjdzie ze mnie!

– Ja ci dam szatana! Wstawaj! – I kopnął mnie w brzuch, aż się zwinąłem w ruską trójkę. I nagle, jakby w jeszcze większym przypływie wściekłości, złapał mnie wpół i zwlókł jak worek po drabinie | ze strychu. I tak mnie wlókł przez całe obejście aż pod stodołę. Tu mnie postawił pod ścianą i kazał stać. A sam zaczął czegoś szukać gorączkowo po ziemi.

Wyszła matka z chałupy, pyta go się:

– Cóż on takiego zawinił?

A on chodził w tę i nazad i słomę butami rozgrzebywał mamrota-* jąć coś pod nosem do siebie, nic, tylko rozum stracił. W końcu coś mu zadźwięczało pod nogami, schylił się i wyciągnął łańcuch od psa. Bo psa spuściliśmy już w połowie zimy, żeby sam się żywił, bo nie było mu co dawać jeść.

Matka znów od progu go się pyta:

– I cóż on zawinił?

Ale pewnie jej nie słyszał, zajęty odplątywaniem tego łańcucha od budy. Pchnął z wściekłością wrótnie od stodoły, złapał mnie za rękę i szarpnął do środka, choć nie opierałem mu się. Zaparł wrótnie za nami, jeszcze kopnął w nie dwa razy, bo nie chciały się doprzeć. A dygotał cały, jakby miał gorączkę, aż mu łańcuch w ręku podzwaniał. Założył mi ten łańcuch na szyję.

– Powieszę cię, gadzie – wymamrotał. – Niech mi Bóg nie odpuści. Niech do piekła razem z tobą pójdę. Ale cię powieszę.

Coś tam robił z tym łańcuchem wokół mojej szyi, a łańcuch tylko dzwonił jak glajcary u końskiego łba. Nawet mi się wydawało, że mnie ojciec w te glajcary ubiera, jakby mnie do sanny sposobił, nie na śmierć. I może przez to nic a nic się nie bałem. W dołku tylko mnie gniotło, ale nie ze strachu, że mam umrzeć, tylko pewnie z tego chleba. Bo jeszcze nie wiedziałem, co to umrzeć. Umarłych, ma się rozumieć, widywałem nieraz. I to rozmaitych. Ze starości i z chorób, utopionych i powieszonych. I nawet jednego takiego, Paluch się nazywał, zwoził zboże i ze snopków zleciał, i koło go przejechało. Nie żył już, a trzymał się tego koła, że mu palców nie mogli poodginać. Albo młynarza Kurzeję, w pasy we młynie go wciągnęło, to niepodobny był ni do zabitego, ni do umarłego. Czy razu jednego Sylwester Sójka zabił brata swojego, Sójkę Bolesława, cepami o majątek. To wyglądało, jakby tylko przez przypadek, bo razem młócili i albo za blisko siebie stali, albo za długie cepy mieli. A nawet płakał nad zabitym bratem, wołając, wstań, Bolesławie! Ożyj, braciszku! Jakby go znowu do młócenia wołał. I wydawało się, że tamten tylko oczy przetrze i wstanie, bo któż by na wołanie brata nie wstał? Czy Kułaga tak swoją babę sprał, że wyleciała nagusieńko na drogę z chałupy i padła nieżywa. I też trudno powiedzieć, jak naprawdę było, bo jedni mówili, że nieżywa, a drudzy, że bezwstydnica. Albo Rżysko tak raz w karczmie pił, pił i już nie wstał od tego picia. A trup pijany wygląda, jakby tylko tak był pijany. Żyd kłaki sobie z brody darł, bo mu za to picie nie zapłacił. A nawet za poprzednie mu nie oddał i miał wszystko tego dnia oddać. Ale przeszukali mu kieszenie, to nie miał grosza przy duszy. Albo mojego szkolnego kolegę, Jędrka Guzka, kiedy zobaczyłem w trumnie, to niby umarły, a ubrany był w nowiuteńkie ubranie, w nowiuteńkie buty, w nowiutką koszulę, ostrzyżony, uczesany, za życia nigdy go takim nie widziałem. Aż sobie pomyślałem, że widać nie jest tak źle umrzeć. Założył się o kozik z Jasiem Kułajem, że wdrapie się bez paska na najwyższą topolę za groblą, za młynem. I już prawie przy wierzchołku był i zleciał. Zanieśliśmy go matce, żeby go do łóżka położyła, bo się coś w nim oberwało. To nas wyprzezywała najgorszymi wyzwiskami. A dopiero potem zaczęła wyć, Jędrusiu, Jędrusieniu! Jędrusieczku! Mógłbym wyliczać i wyliczać. Ale co jest umrzeć samemu, nie wiedziałem jeszcze. A może dotąd nie wiem? Choć pamięć mam dobrą do umarłych. Mógłbym wszystkich po kolei nawet spisać, od Wróbla poczynając, gdy miałem trzy lata i wzięła mnie matka z sobą, że pójdziemy się z Wróblem pożegnać, bo umiera. Trochę bałem się, bo myślałem, że przy Wróblu będzie śmierć siedziała. A nie widziałem nigdy śmierci, prócz tej po kolędzie, ale to był zawsze ktoś z chłopaków przebrany. Weszliśmy, Wróblowa coś na kuchni mieszała, Wróblów Józek siedział pod oknem na ławie i lejce naprawiał, a wysoko na białych poduszkach w samym rogu izby leżała Wróblowa głowa z rozłożonymi jak dwie gałązki wąsami. Podeszliśmy do łóżka, matka przeżegnała się, uklękła i kazała mnie uklęknąć. I wtedy te wąsy na poduszkach poruszyły się, a spod pierzyny wyciągnęła się sucha ręka i spoczęła przez chwilę na mojej głowie. Potem wstaliśmy, matka się spytała:

– Był już ksiądz?

– Był – westchnęła Wróblowa i w tej samej chwili powsiadła na Józka: – Józek! Józek! Józek! Idźże już! Proszę go i proszę. Miałem się nawet matki spytać:

– Mama, a gdzie śmierć?

Ale pociągnęła mnie za rękę i wyszliśmy. A na dworze słonko przygrzewało, ciepluteńko i Kozieja gnał cielę, a to cielę tak śmiesznie fikało, że zacząłem się śmiać i matka się zaczęła śmiać, i kto tylko szedł drogą, przystawał i się śmiał.

– Klęknij – wycharczał ojciec.

Buchnąłem na kolana, aż mi łańcuch na szyi zadzwonił.

– Powtórz se wszystkie grzechy główne – powiedział. – I w piersi się bij. Żeby ci Pan Bóg przebaczył. I trzy razy zmów Zdrowaś Maryjo, żeby i Maryja. – I klęknął obok mnie. Splótł ręce na brzuchu, przymknął oczy i też się zaczął modlić. Wróble ujadały nad nami po całej stodole, jakby złe, że ich spłoszyliśmy. Powtórzyłem sobie wszystkie siedem grzechów głównych, jak mi ojciec kazał, ale żaden z nich nie był do mojego podobny. To sobie pomyślałem, za co ojciec chce mnie powiesić, jak tylko grzechów głównych Pan Bóg nie przebacza?

Wtem wrótnie od stodoły cichutko skrzypnęły. Odwróciłem głowę i na brzegu klepiska zobaczyłem w smudze światła matkę. Przeniosłem wzrok na ojca, ale on jej jakby nie słyszał, bo dalej się modlił z rękami na brzuchu, z przymkniętymi oczyma.

– Nie ma takiej winy, żeby jej swojemu dziecku nie przebaczyć – odezwała się matka. – A to twoje dziecko. Złe czy dobre, ale twoje.

Nagle okręciłem się całym sobą ku matce, aż mi znów łańcuch na szyi zadzwonił, i zawołałem:

– Mama, po co mnie ma tata wieszać?! Wyjdę na tę najwyższą topolę za groblą i zlecę!

– A choćbyś go zabił, twoje będzie – teraz ona jakby mnie nie usłyszała. – Tylko że ty już nie będziesz jego ojcem ani człowiekiem.

Wtedy te splecione na brzuchu ręce ojca puściły, rozlazły się i wsparł je ciężko o klęczące kolana. A pod przymkniętymi powiekami jakby powstrzymywał łzy. Po chwili otwarł te oczy i zmęczonym głosem rzekł:

– Weź go. Ja tu jeszcze poklęczę.

Wzięła mnie po żniwach matka z sobą w pielgrzymkę. Szła chmara ludzi z naszej wsi i z innych. Starzy, młodzi, chłopy, baby, panny, kawalery, żonaci, mężatki, pojedynczo z domów i całe rodziny. Szedł ksiądz, organista, kościelny Franciszek. Szły chorągwie, szedł obraz Matki Boskiej z naszego kościoła. Szliśmy od świtu do wieczora, z dwiema przerwami na odpoczynek i jedną na obiad. Choć niektórzy wcale by nie odpoczywali, tylko szliby i szli. A na noce zatrzymywaliśmy się przeważnie we wsiach. Choć raz spaliśmy w lesie pod gołym niebem,»a raz w stertach na pańskim. Tak samo były przerwy od śpiewania, bo jak dzień długi śpiewali i śpiewali. A nawet niektórzy za nic mieli nakazania organisty, który tym śpiewaniem dowodził, i w przerwach dalej śpiewali, przeważnie ci na przedzie.

Od tego śpiewania głosy ludziom pochrypły i po paru dniach już tylko gulgotali, rzęzili, ujadali, skrzeczeli, aż uszy bolały słuchać. Organiście jakby jedno płuco wyschło i coraz częściej przerwy nakazywał, i coraz dłuższym kaszlem po każdej pieśni się zanosił. Ale ludzie i ten kaszel jego za nic sobie mieli i gdy on nie zaczynał, sami zaczynali i chcąc nie chcąc musiał się organista do ich śpiewania przyłączać. A najbardziej na to śpiewanie zawzięty był Zdun. Może przez to, że mówili o nim ludzie, że to on powinien organistą być, jakby był tak młodszy. Bo podobno kiedyś, jak ktoś chciał mieć zaśpiewane Veni Creator na ślubie, żeby było w całym kościele słychać, to Zduna sobie brał, a organista tylko Zdunowi na organach przygrywał. To w drodze powrotnej Zdun aż zaniemówił od tego śpiewania i na migi tylko pokazywał, kiedy chciał coś powiedzieć. Matka też ochrypła i ze dwa miesiące rumianek potem piła. Ale co się dziwić, całą drogę szło się w kurzu. I ze dwa razy tylko deszcz posiąpił, a tak i słońce, to ludziom w gardłach gule aż porosły z tego kurzu i śliny.

Nie śpiewałem, bo jeszcze nie umiałem pobożnych pieśni, a też mnie w gardle drapało i plułbym, i pluł. Szła przed nami Oryszka, to się do przodu przesunęła, że Pietruszczyn wciąż pluje i pluje. A Waliszyna aż się z matką pokłóciły, że jej na spódnicę naplułem, i zaczęła wszystkim pokazywać, że, o, nie napluł mi chorobnik, po-patrzta się, ludzie, napluł. A jeszcze będzie gadał, że musiałam na gównie kurzym siąść. Naplułem też Mikucie na buty, bo się akurat przesuwał i sam mi podlazł pod ślinę. Ale że na cholewy, to nic nie czuł i szedł dalej.

Dała mi matka różaniec, żebym pomówił trochę Ojczenaszów, Zdrowasiek, zamiast myśleć o niebieskich migdałach. Z początku niosłem ten różaniec w rękach. Ale niewygodnie mi było, szedłem jakby ze związanymi rękami. A prócz tego piórko nawet jak się długo niesie, to się w końcu kura z niego zrobi, gęś czy kaczka. Tak i ten różaniec zrobił się jak łańcuch ciężki. No, to powiesiłem go sobie na szyi i od razu mi się ręce zamieniły prawie w skrzydła.

Przechodziliśmy akurat obok jakiegoś sadu, malinówki aż się skrzyły między liśćmi. Widzę, matka zaśpiewana, głowę w górze niesie, oczy przymrużone, bo szliśmy pod słońce. Obejrzałem się w lewo, w prawo, za siebie, wszyscy tak samo zaśpiewani i oczy tak samo przymrużone przed słońcem. A dołem kurz powyżej kolan. Jeszcze przed nami szedł Kolasa i miał z wojny jedną nogę sztywną, to kurzył tą nogą jakby naumyślnie. Odganiali go wszyscy od siebie, żeby poszedł na koniec, ale uparł się i szedł w środku.

Najpierw trochę odstałem, żeby nie być tuż przy matce. Potem przesunąłem się bliżej brzegu, a stąd hyc w sad. Śpiewali akurat o, Maryjo, bądź nam pozdrowiona, tak że nikt-nie zauważył. Zresztą pielgrzymka była już nawykła, że co rusz ktoś wychodził na stronę za potrzebą, to mogli pomyśleć, że i ja. Dopadłem najgęściejszej jabłonki i zacząłem, ile tylko w rękach prędkości, rwać. Nachapałem już z pół pazuchy, gdy wtem zza drzew doleciał mnie krzyk:

– Bierz go, Azor! Łapaj złodzieja! Ja ci dam, najduchu, jabłka kraść!

Ale nim Azor mnie dopadł, byłem już z powrotem w pielgrzymce. Pies wyskoczył na brzeg sadu i zgłupiał, bo gonił jednego, a zobaczył nagle chmarę ludzi, i to śpiewających. I zamiast szczekać, zaczai przeraźliwie wyć. A po chwili wynurzył się z sadu chłop, coś tam jeszcze krzyczał, wymachiwał laską, myślałem, że mnie zacznie po pielgrzymce gonić. I postanowiłem w razie czego pod chorągwie się schować. Ale nagle stanął oniemiały, może mu się przypomniało, że powinien też w pielgrzymkę pójść, bo się nazbierało tych grzechów, oj, nazbierało.

– Cicho, Azor, cicho – przywołał pokornie psa do nogi. I zdjął czapkę z głowy, a myśmy poszli dalej.

Potem jakieś dwie baby zaczęły się w przedzie kłócić, że jedna drugiej na piętę wlazła i aż jej skórę zdarła. Nie wiadomo zresztą, która której, bo rozjazgotały się, że ledwo dało się wychwycić, że ta idzie jak koń, a ta drobi jak kaczka, że ta śpiwa, jakby chciała, żeby tylko ją Maryja usłyszała, a ta jakby w żeleźniaku parkotała kasza. Ta, że chłop jej za innymi lata, ale nie dziwota, bo i anioł by z taką jędzą nie wytrzymał. A ta, że sama lata i chłopom nadstawia. O mało się za kudły nie złapały, tak że może wcale im o piętę nie chodziło. Aż z końca pielgrzymki podniosły się głosy:

– Hej, cicho tam w przedzie! Śpiewać nie dajecie! Wstyd! Wstyd! Jakiś chłop dziobaty na gębie, z uniesioną laską, zaczął przedzierać się ku przodowi, wołając:

– Won! Won! Zgagi! Czarownice!

To znów inni na niego powsiedli, gdzie się pcha. Do Boga zewsząd jednako, czy z przodu, czy z tyłu. Aby dusza czysta.

– Jezusie! Maryjo! – ktoś zawył. – Do jasnej cholery! Ślepiście?!

– Nie kląć! Nie kląć! – odezwały się napomnienia. – Przysięga-ne było, że się kląć nie będzie!

Skorzystałem z tego zamieszania i przesunąłem się z powrotem do matki.

– Gdzieś był? – spytała ostro.

Ale w tej samej chwili organista, chcąc przywrócić spokój w pielgrzymce, zaintonował:

– Zacznijcie, wargi nasze, chwalić Pannę Świętą!… I z pielgrzymki popłynęła pieśń:

– Zacznijcie opowiadać cześć Jej niepojętą!… – I tak samo z ust matki.

Wydostałem zza pazuchy jabłko i zacząłem jeść. Zjadłem chyba cztery, nim się pieśń skończyła. Dogryzałem ostatnie, gdy mnie matka znów spytała:

– Skąd to masz?

– Z sadu. Jak szliśmy, był sad. Nie widziała mama?

– Wyrzuć to – zasyczała.

– Dojrzałe już, mama! – prawie wykrzyknąłem. – Chce skosztować?

– Wyrzuć, powiedziałam. A gdzie masz różaniec?

Okazało się, że różaniec przekręcił mi się aż na plecy, kiedy uciekałem z sadu przed Azorem. Albo może sam go sobie przekręciłem, kiedy pchałem jabłka za pazuchę.

– Wstydu nie masz – powiedziała wzburzona, choć mówiła szeptem. – Za pokutę idziesz, a poszedłeś kraść. Skaranie boskie z tym chłopakiem. Czy ty się już nigdy nie poprawisz?

Na szczęście tuż za nami szli Duda z córką, Weronką. A kłótliwi byli jak najgorsza baba, toteż w przerwach między śpiewami zawsze z kimś się kłócili, choćby z własną córką, jak nie było z kim. Ta, choć stara panna i brzydka jak noc, ale była aniołem. Tylko że nie na wiele się to zdało. Tak i teraz zaczął Duda marudzić:

– Złą drogą idziemy. Mówię wam, ludzie, od początku złą drogą idziemy. To nie ta droga. Kurz i kurz, a gościńca jak nie widać, tak nie widać.

Nikt się nie chciał wdać w tę drogę z Dudą, bo nie pierwszy raz już było. A prócz tego w najbliższym sąsiedztwie same baby szły, bo chłopy pozostawały bliżej końca, tam mogli se chociaż pogadać. A baby kiedy nawet nie śpiewały, to czy w myślach, czy w wargach szeptały pacierze czy różańce przebierały, które niosły pookręcane na rękach. Ale któraś już nie wytrzymała marudzenia Dudy i rzekła, że ksiądz prowadzi, nie Duda, a ksiądz lepiej wie, czy droga zła, czy dobra. Na manowce by przecież nie prowadził. I niech Duda przestanie albo pójdzie swoją drogą, jak ta zła. Tylko że nic nie wskórała, a dodała takiej ostrogi Dudzie, że powsiadł i na nią, i na księdza, że młokos, nie ksiądz, mleko ma jeszcze pod nosem, a taki w książkach tylko naczytany. A na nią, że czemuż to tak broni księdza, a młódka tak samo była, musi na plebanię latać i w portki mu włazić. I co, lepszy ksiądz od zwykłego chłopa? Zawstydziła się, spuściła głowę i zaczęła czym prędzej różaniec przebierać. Inne baby tak samo potonęły w modlitwach, bo żadnej się nie uśmiechało zadzierać z Dudą. I tylko matka obruszyła się na Dudę:

– Wstyd, Duda. Wstyd. Dziecko z nami idzie. – Niby ja. I przytuliła moją głowę do swojego boku, zapominając o jabłkach. A Duda dalej gderał o tej drodze, że zła i że zła.

– Zła czy dobra, ale do Boga, tata – próbowała go pocieszać Weronką, córka. – O, lepiej se pomyślcie, o co go będziecie prosić, kiedy zajdziemy. Albo dać wam może chleba z serem?

Zatrzymaliśmy się na noc w jednej wsi i już leżeliśmy na sianie w stodole, gdy matka znów sobie przypomniała te kradzione jabłka. I czy wyrzuciłem? Ale bez przygany.

– Bo tak mi w ustach zaschło – powiedziała.

Miałem jeszcze cztery. Wyciągnąłem jedno zza pazuchy i wcisnąłem jej po ciemku w rękę.

– Niech mama zje – powiedziałem. – Taki wielki sad, to wiatr więcej nastrąca albo same pospadają. Wzięła to jabłko, ale jakby martwą ręką.

– Ale to grzech, synku – powiedziała.

– To mój będzie grzech – powiedziałem. – Mama może jeść. – I żeby dodać jej odwagi, wyciągnąłem drugie sobie i zacząłem głośno ćpać. Ale nie słyszałem, żeby matka jadła. Czy może tak cichutko jadła, czy zjadła dopiero, gdy usnąłem.

Ciemno było, że oko wykol, ale słyszeć słyszało się wszystko, i nawet z najodleglejszych kątów stodoły, co kto robił. Jedni pożywiali się, inni zbolałe nogi sobie rozcierali, jeszcze inni odmawiali pacierze, a niektórzy już chrapali. Tylko młodzi, co ich droga widać nie zmęczyła, gzili się w najlepsze, bo co rusz podnosiły się gdzieś piski panien, a wtórowały im rechoty kawalerów. Aż ktoś już nie wytrzymał i zadarł się z dołu, z klepiska:

– Spać, do jasnej cholery! Albo na dwór iść się gzić!

Cisza na chwilę zaległa ciemność, ale potem znów zaczęło jakby wzbierać. Niedaleko nas z butelki wódkę pociągali, bo nie tylko śmierdziało, ale i butelka ich zdradzała, gdy od ust ją sobie odrywali. A nawet dało się odróżnić, chłop czy baba. Czasem w gardle komuś tam zabulgotało, bo musiał pociągnąć za duży łyk albo może z chrypy od śpiewania nie chciało mu przechodzić.

Nie mogłem długo zasnąć, siano mnie jakoś kłuło, a jeszcze zewsząd waliły się na mnie chrapania. Nigdy bym nie przypuszczał, że tak ludzie różnie chrapią i nawet gdy są w jednej gromadzie. Jedni cichuteńko, jakby sobie tylko podgwizdywali pod nosem, że tak dobrze im się śpi. Inni trochę grubiej, ale też jakby resztki tego śpiewu z drogi wypluwając przez sen. Inni już gdzieś z płuc, ale jeszcze do zniesienia. A najgorzej stare chłopy, bo jakby się przedzierali przez gęstwinę tarnin, głogów, jałowców albo szli łąkami, zapadając się coraz głębiej i głębiej w bagna. A czasami ktoś zatrzeszczał, jakby pień wierzby obalił, a potem siadł sobie na tym pniu i sapał. Choć mogła to być i baba. Szły przecież w pielgrzymce baby jak chłopy, baby piece, beczki, wory, tarabany, a nie tylko kościste zgagi, jędze czy malowane młódki. Jacyś w rogu niedaleko zaczęli tak dziwnie chichotać, niby cichuteńko, prawie po kryjomu, ale czuło się, że chce im się chichotać na całą stodołę, a może i na cały świat. Pomyślałem, że się widać łachotają i to pod pachami, bo pod pachami chce się tak chichotać, żeby się ze skóry wyskoczyło.

– Mama, tam się łachotają – szepnąłem do ucha matce, nie wiedząc, że już prawie śpi.

– Nie słuchaj, synku, śpij – westchnęła przytulając mnie do siebie.

Ale jak tu spać, kiedy wydawało się, że za chwilę któreś z nich się zerwie i zacznie uciekać, a najpewniej ona, po sianie, po ludziach, bo jakby im tchu już brakowało. A zaniedługo zaczęli stękać, szeleścić. Matka, strudzona, na dobre usnęła i cała stodoła usnęła, a tamci stękali i stękali. I ona co trochę, och, Jasiu, och, Jasiu. A on, cichooo.

Następnego dnia szliśmy żwirówką wysadzaną po obu stronach akacjami i nagle ktoś powiedział, że to na tej drodze złodzieje obłu-piają chłopów, gdy z Kawęczyna z jarmarku wracają. A na to któraś z bab jak nie hulnie, że nie złodzieje, tylko wszystko przepijają, a potem zganiają na złodziei. Jeździli i z naszej wsi do Kawęczyna chłopy na jarmarki. Choć to kawał świata od nas. Wyjeżdżali na noc, żeby na rano zajechać, a całą drugą noc jechali z powrotem, żeby znów na rano wrócić. I też zdarzało się, że ktoś wrócił bez grosiczka przy duszy, bo go złodzieje obłupili. Szczerba, Franków ojciec, raz wrócił na piechotę, bez konia i wozu, i gdzieś po tygodniu wymize-rowany, zbolały. Robić potem mu się nic nie chciało, tylko by całymi dniami w karczmie siedział i pił, niby z tej zgryzoty, że go tak złodzieje obłupili, i ma się rozumieć, na borg. Ale Franek nam zdradził, że to nie złodzieje, tylko na „ciocię” ojciec wszystko przepuścił, ale i tak go rzuciła. Bo miał Szczerba jakąś miejską panią w Kawęczynie. Był raz Franek u tej pani, kiedy wziął go ojciec z sobą na jarmark, i ta pani pogłaskała Franka po głowie, aż Franka dreszcz przeszedł. Potem dała Frankowi pomarańczę i rzekła:

– Miłego masz synka, Ignacy. No, a teraz idź się pobaw trochę na podwórzu.

To może prawdę ta baba gadała, że to nie złodzieje, bo gdzieżby na takiej zwykłej drodze złodzieje. Posiadaliśmy na odpoczynek po obu jej brzegach w cieniu tych akacji, to od razu senność rozbierała. I aż żal było pomyśleć, że trzeba będzie znów ruszać dalej. Jeszcze ptaszki tak miło między liśćmi świergotały. A niedaleko był dwór, czub pałacu z parku wystawał. I niektórzy zaczęli zgadywać, jak też płynie życie w takim pałacu, parku. Ale podniósł się organista, podniósł się ksiądz i trzeba było ruszać dalej.

Może bym nie zapamiętał tej drogi, bo droga jak droga, pełno takich dróg wszędzie, gdyby się po latach sama mi nie przypomniała. Ze dwie mile od Kawęczyna, w kawęczyńskich lasach, wrzesień był, staliśmy we wsi Maruszew. I jednego dnia ni stąd, ni zowąd okrążyli nas Niemcy. Musiał ktoś donieść, bo skąd by wiedzieli? Wieś prawie w środku lasów i lasy duże. A jeszcze rzeka i dalej znów lasy. Był taki jeden, może on? Ale jakby to nie on, niech mnie Bóg skarżę. Miał pseudonim „Prokurator”. Prawdę mówiąc, nie lubiłem, gdy się ktoś tak nazywał. Lubiłem „Trzmiel”, „Brzoza”, „Mięta”, „Szczygieł”. Ale wybrał sobie „Prokurator”, niech ci będzie „Prokurator”. Chciał iść na prawo po wojnie, kiedy go spytałem, czemu „Prokurator”.

– Wszystko to osądzić. Powymierzać kary. Ech, będzie roboty po łokcie – powiedział.

– Kto ci po wojnie w prawo będzie, głupi, wierzył? – próbowałem go przekonać. I co to za fach prawo. Tylko zemścić cię będą. To już chłop lepszy, choć tak samo nie fach. Ale przynajmniej nikomu nie wadzi. Pójdź lepiej na dentystę. Ludziom się zębów przez wojnę napsuje, to miałbyś roboty prawdziwie po łokcie. I ładniej „Dentysta” niż „Prokurator”.

Pracował przed wojną w magistracie, miał maturę, wygadany był i pismo miał ładne. No, to pomyślałem sobie, niech wyroki pisze, jak już chce być „Prokurator”. Bo nikt nie chciał. A był rozkaz z góry, że największego drania nie wolno zabić bez wyroku. Nie wiadomo, czemu tak, bo draniowi jeszcze wyrok pisać, ale był. I aż oczy mu się roziskrzyły, i od razu zabrał się do roboty. Mieliśmy sprzątnąć restauratora w Tylicach, bo szpicel się okazał. No, to „Prokurator” napisz. Przynosi mi ten wyrok, czytam i nie wiem, wyrok to czy kazanie.

– Krócej – mówię mu. – Napisz jeszcze raz. Przynosi mi znowu i znowu tak samo. Zaczynam mu tłumaczyć. Ale już mnie trochę zezłościło.

– Kiedy się zabija, nie ma czasu czytać. A zresztą po co? I tak nie zapamięta. Jeszcze raz napisz.

Przynosi mi jeszcze raz, o, to już mną zatrzęsło.

– Czyś ty zbzikował, człowieku?! Idzie się go tylko zabić, a coś ty tu nawypisywał?! Kto ci będzie tego słuchał?! Pan Bóg?! Bo na pewno nie on! Nawet taki drań, kiedy ma być zabity, śmierć mu uszy i oczy zatyka. To co mu tu, do jasnej cholery, z szatanem wyjeżdżasz?! Widziałeś szatana kiedy?! Nie widziałeś! To nie pieprz! Jak człowieka kto w sobie nie widzi, to i szatana nie pozna. Idzie się albo i nie idzie do piekła. Nie wiesz. Ani ja -nie wiem, choć żem twój komendant. I nikt nie wie. Czasem za mniejsze można pójść, a za większe pożałujesz i nie pójdziesz. A taki sukinsyn może mieć swoje sposoby, żeby nie pójść. Będzie chciał, to i Pana Boga oszuka, i szatana, a wam zwieje, jak będzieta mu to czytać. A zresztą skąd wiesz, że takiemu w piekle może nie być lepiej niż w niebie. O, masz piekło na ziemi, a on co, restaurację założył i ludzi, sukinsyn, wydaje. A zresztą co ci tak zależy, żeby poszedł do piekła? Do piekła czy do nieba, aby tu go nie było. Zrozumiałeś?! A piekło nie musi być wcale to, co ci się wydaje. Możesz całe życie tylko w polu robić albo chodzić do urzędu z teczką i to może być piekło. Miałeś teczkę? Ano, widzisz. Jeszcze raz.

Ale nic z tego nie wyszło, choć próbował i próbował, i w końcu trzeba było restauratora zabić bez wyroku. Chodził potem jakiś osowiały, wymizerowany, aż mi się szkoda go zrobiło i znów go zawołałem.

– Napisz może parę na próbę – poradziłem mu. – Powymyślaj jakichś drani. A powoli się wciągniesz. No.

Może go niepotrzebnie tak od razu rzuciłem na głęboką wodę, pomyślałem sobie. Do wszystkiego musi człowiek w trudzie dojść. I to nieraz krok za krokiem, a nieraz latami. Kosić, też od urodzenia nikt nie weźmie kosy w ręce i żeby od razu kosił. Musi go ojciec przyuczać, musi patrzeć, jak koszą inni, i z niejeden pokos musi się stargać, a nieraz i kosę wyszczerbić. To chyba mu dobrze poradziłem, żeby najpierw poćwiczył na jakichś wymyślonych draniach, bo cóż innego mogłem mu doradzić? On po maturze i urzędnik, a ja ledwie siedem klas. Jeszcze w siódmej klasie wiosną zabrał mnie ojciec na zawsze ze szkoły, bo orać rozpoczynał i akurat na podgórce pod lasem, a nie miał mu kto konia za łeb poprowadzić, żeby bruzd nie zsuwał. Był niby Michał. Ale Michał bał się łba końskiego, a prócz tego ze słońca zawsze głowa go bolała. Zresztą i tak się nigdzie nie szło po tych siedmiu klasach, tylko dalej na rolę, to te parę miesięcy wcześniej nie miało znaczenia. Wtedy on mi, że ma jedną prośbę. Jaką? Że gdyby miał maszynę do pisania, raz dwa by się nauczył tych wyroków pisać. Bo tak z ręki jakoś mu nie idzie. I zresztą co takie wyroki z ręki.

– Maszynę? – aż mnie to zastanowiło. Ale pracował w urzędzie, to chyba lepiej wie, co maszyna może, a co ręka. – Ano, jak się uda gdzieś zdobyć, będziesz miał.

I w niedługi czas robiliśmy akcję na arbeitsamt w Kołomierzu. Chodziło nam o listy przeznaczonych na wywóz na roboty. Miał wziąć sobie tylko maszynę, a nabrał papieru, kalek, spinaczy, ołówków, gumek, coś tam jeszcze, nawet dziurkacz. Pełny worek tego przytachał do lasu. A cieszył się jak dziecko, jakby to był pełny worek zabawek.

Chodził teraz co dzień z tą maszyną w las, zaszywał się gdzieś w gęstwinie i pisał. Stawiał ją sobie na pniaku, a on przy tym pniaku na klęcząco. Nieraz dało się słyszeć, jakby to tak dzięcioł w głębi lasu stukał. Podkpiwali sobie chłopaki z niego, że pewnie listy do narzeczonych tak wystukuje albo może wiersze, i niektórzy chcieli, żeby im ponapisywał po wierszu, to by też wysłali do swoich. Bo prócz mnie nikt nie wiedział, co naprawdę pisze.

Aż w końcu któregoś ciekawość przemogła i wykradł mu te wyroki z chlebaka, kiedy spał, i od razu do mnie, żebym przeczytał. A ja czytam i włos mi się jeży. Co wyrok, to na kogoś z oddziału. „Karp”, „Jarząb”, „Trzmiel”, „Szyszka”, „Brzoza”, „Jeleń”, „Świerszcz”, „Łopian”, „Sęk”. A między nimi ja. I przy każdym zbrodni jak przy największym draniu. I każdy na śmierć, na śmierć, na śmierć. A wyżsi szarżą jeszcze do piekieł powtrącani. Ma się rozumieć i ja. To ta cholerna maszyna, pomyślałem sobie, rozum mu widać odebrała. Bo może jest coś takiego w maszynie, kiedy rękom swoim człowiek nie ufa.

– „Prokurator” do mnie! Coś ty tu nawypisywał, sukinsynu? Kto ci to kazał?!

– Komendant.

– Ja?! Ja ci kazałem, żebyś powymyślał jakichś drani! Ech, żebym tak nie był twoim komendantem, tobym cię po mordzie sprał! – I podarłem na strzępy te wyroki. – Koniec od dzisiaj z pisaniem! – I przemianowałem go z „Prokuratora” na „Skowronka”, a maszynę kazałem roztrzaskać o drzewo, na co komu w lesie maszyna.

Chodził potem z błędnym wzrokiem, jakby patrzył, a nie widział, do nikogo się nie odzywał, mówili nawet, że mało co jadł, aby łyżką w menażce pogmerał, pogmerał i wyrzucał ptakom. A po paru dniach znikł z oddziału i snach o nim zaginął.

Świt się bielić zaczynał, gdy najpierw od strony rzeki, a potem od lasu rozległy się strzały i psy we wsi zaczęły ujadać. Nie mogę dotąd pojąć, jak to się mogło stać. Były przecież czujki wystawione i przez parę dni poprzednich ani do wsi nikt obcy nie przyszedł, ani ze wsi nie wyszedł. Inna sprawa, że zaszli nas od lasów, i to z południowej strony, skąd by się ich nikt nie spodziewał. Bo nawet dukt przez las tędy nie szedł. No i bali się lasów jak piekieł. Jeszcze takich lasów jak kawęczyńskie, co nie wiadomo, gdzie się zaczynały i gdzie kończyły. A Maruszew aż z trzech stron był lasami otoczony i z czwartej pół na pół. I jedna tylko droga tu prowadziła, i to polna. Do żwirówki było ze sześć kilometrów, do szosy ze dwa razy tyle, a do kolei cały dzień się furą jechało. Żaden Niemiec nigdy się tu nie pokazał, może nawet nie wiedzieli, że wieś taka jest. Bo i Pan Bóg jakby zapomniał o Maruszewie. Nie dość, że z dala od świata, to i biednie się tu ludziom żyło. Ziemie piaszczyste, to co na takich ziemiach? Żyto, owies, kartofle, i tak dożywali swoich lat. Tyle że przed każdą chałupą był ogródek, a w tych ogródkach rosły słoneczniki, to mogło się wydawać, że szczęśliwie się tu ludziom żyje. Bo te słoneczniki jak takie małe słoneczka świeciły się, nawet gdy tamto wielkie słońce za chmury zaszło.

Kiedy oprać chcieliśmy się, obmyć, sił nabrać, z ran wylizać, no i pożyć trochę po ludzku, ściągaliśmy choć na parę dni do Maruszewa. Goszczono nas tu, czym chata bogata, a choć nie była bogata, to czuł się tu człowiek, jakby wojny nie było. Jadło się placki, piło się samogon, spało się pod pierzynami. Miałem tu nawet taką jedną Tereskę.’ Dziewczyna jak malowanie i sama dobroć. Ojce nic nam się nie sprzeciwiali, choć żyliśmy jak mąż z żoną. A nie obiecywałem wcale, że się z nią ożenię. Czasem tam wspomniałem, że odwiedzę ich po wojnie, niech tylko przeżyję, ale może nie wierzyli, że przeżyję, to już woleli, jak im córkę grzeszną panną zostawię niż wdową. Mam dotąd od niej medalik, co mi go razu jednego dała, żebym zawsze zdrów i cały wracał. Nieraz pół roku i więcej jej nie widziałem, a za każdym razem witała mnie jak spragniona deszczu ziemia. Przynosiła zaraz balię, nastawiała wodę w saganach na grzanie, oblekała pościel. Ojce wynosili się bez słowa do jakiejś roboty czy do drugiej izby, a mnie kazała się rozbierać i włazić do tej balii. Sama mydliła mi plecy, otokała mnie wodą z garnuszka, pomagała mi się wytrzeć. Kto wie, może bym się z nią ożenił po wojnie, tylko że spalili ją razem z całą wsią. W biodrach szeroka, piersi jak główki kapusty, byłyby z niej dzieci, dwoje, może troje.

Wskoczyłem piorunem w spodnie, w oficerki, złapałem z krzesła stena, a kurtkę to już w biegu na siebie wciągałem. Jeszcze w sieni doszedł mnie jej jęk, Szymek! Ale nie było już czasu choćby się odwrócić i powiedzieć, Tereniu. Wypadłem na dwór. Paru chłopaków przesuwało się przykucniętych popod chałupami i strzelali gdzieś przed siebie. A ze wszystkich stron, od pól, od lasów, od rzeki, szły już wściekłe serie na wieś. Próbowałem wydać jakieś rozkazy, ale nie bardzo było komu, nie bardzo przez kogo. Wieś niby nierozwlekła, ale w tym popłochu każdy na własną rękę szukał ratunku. Ostrzeliwali się tu, tam, bez ładu i składu, ze strychów, zza węgłów, gdzie kto przypadł do ziemi, do ściany, do drzewa, do płotu. Niektórych musiałem potrząsać, że rozkaz, nie słyszał?! Nie strzelać na ślepo! Wycofywać się na koniec wsi! Tam zajmiemy pozycje! A tu jeszcze wsiowi wypadali z chałup. Co się dzieje?! Koniec świata! Jezusy! Maryje! Wniebogłosy! Płacze! Baby, chłopy, matki z dziećmi na rękach, dzieci rozbudzone ze snów.

Jakaś wiedźma w nocnej koszuli do kostek, z łbem jak wronie gniazdo, z krucyfiksem w ręce dawaj pomstować na cały świat na nas, że to przez nas, przez nas to wszystko, bośmy się tu gzić tylko przychodzili, łajdaczyć, bośmy z wszystkich maruszewskich panien kurwy porobili, Sodomę i Gomorę z Maruszewa! I teraz Pan Bóg zsyła na nas karę! Ale za co na Maruszew?! Jezu, za co na Maruszew?!!

Ktoś na koniu przeleciał jak wicher, wołając, uciekać! uciekać! Palić będą! Wrzucać do ognia będą! Ktoś bydło z obejścia na drogę wyganiał i gnał, gnał, siepiąc batem po grzbietach, po nogach. Jakieś dwoje dzieci w białych konopnych koszulinach, młodsze i starsze, trzymając się za ręce gdzieś leciało płacząc. A za nimi rozczochrana matka, jeszcze gorzej płacząc, Iruś, Magda, wróćta! Gdzie, cholery, lecita, wróćta! A z krają od lasu już chałupa zaczęła się palić.

W końcu udało mi się zebrać część oddziału. Podzieliliśmy się na trzy grupy, które miały iść za sobą, i ku rzece dałem rozkaz się przebijać, ja w ostatniej grupie. Wieś od rzeki dzielił spory kawał, a prócz tego gołe pola, bo po żniwach dawno było. Na szczęście tuż przed kopaniami. Można było radlankami się czołgać czy choć głowę w łę-tach skulić. Najbliżej i najpewniej byłoby ku lasom, ale zamknęli nam lasy jak wrota do stodoły. Rzuciło się ku lasom w pierwszej chwili kilkunastu chłopaków, „Szczaw” ich poprowadził, to ich tak przeko-sili, że wróciło kilku. A od strony pól wydawało się, że ich tak gęsto nie będzie, bo najmniej mogli nas się tędy spodziewać. No i w polach ich tak samo jak i nas widać.

Otworzyliśmy najpierw ogień my, z ostatniej grupy, ściągając od razu tamtych wściekły ogień na siebie. A w tym czasie pierwsza z drugą czołgały się już po radlankach. Od połowy gdzieś drogi rozpoczęła nagle ogień druga grupa, a pod jej osłoną pierwsza podciągała jeszcze bliżej. Potem, gdy pierwsza już z bliziutka prać zaczęła, to nawet dało się susami podlatywać. Poszły w ruch granaty. I przedarliśmy się. Tyle że my z trzeciej musieliśmy jeszcze osłaniać przejście tych z pierwszej i drugiej przez rzekę.

Coś mnie nagle w brzuch szarpnęło i wszystko znikło mi z oczu. Ale nawet dobrze mi było tak nic nie czuć, nie widzieć. Nie wiem, jak długo leżałem, ale kiedy znowu otworzyłem oczy, wydawało mi się, że to tamten świat. I może ten.skowronek na niebie to była dusza Tereski, która wyfrunęła z zwęglonego ciała i śpiewała nade mną, nie dając mi umrzeć. A ten chłop, co daleko, daleko orał ni niebo, ni ziemię, to może jej ojciec, a tak samo dusza. I może tylko matka zawodziła tutaj, na tym świecie, Jezuuu!!!

Zginęła nas prawie jedna trzecia oddziału, licząc z tymi, co ich żywcem połapali, i z rannymi. Zapakowali ich na ciężarówkę, dopchali chłopów ze wsi, których nie zdążyli spalić czy zastrzelić, i wracając tą samą drogą na Kawęczyn, cośmy wtedy szli z pielgrzymką, powywieszali ich na tych akacjach. Nie mieli powrozów, to pozdejmowali we dworze wszystkim krowom powrozy. Nie mieli drabiny, żeby wyleźć tak wysoko, to w Wincentowie, gdzie stanęliśmy wtedy na nocleg, zatrąbili na alarm i zapakowali strażaków z drabiną do drugiego auta. A tak się, zbóje, rozwieszali, że jak pijak, kiedy zacznie pić, to by pił i pił. Zresztą też byli pijani, niektórzy aż taczali się, a któryś nawet wylazł na drabinę, żeby stryk uwiązać u gałęzi, i zleciał na mordę. I przez całą drogę śpiewali świńskie pieśni. A kiedy już im naszych do wieszania zbrakło, a akacje jeszcze się nie skończyły, to wieszali, kto im się po drodze tylko napatoczył.

Jechał doktor z Młynar furą do rodzącej baby i nawet umiał po niemiecku, ale nic mu nie pomogło, powiesili, psubraty. Jego wyżej, a furmana, czyli chłopa tej rodzącej baby, niżej, obu na tej samej akacji. Jechali na rowerach muzykanty gdzieś grać na wesele, harmo-nista, skrzypki, klarnet, puzon, bęben, pięciu. Najpierw im kazali, żeby coś zagrali. No, to jak zagrali, akacje aż się rozszumiały, choć nie było wcale wiatru. I, po prawdzie, nie umieli tak grać, jak grali, bo nie były to najlepsze muzykanty, choćby jak Bargiel z Oleśnicy czy Wojcieszko z Modrzejowa. Wojcieszkowe muzykanty potrafiły u Kużyka w Starym Borze na weselu Kużykowej córki trzy dni grać bez spania. Otwierali tylko oczy, jedli, pili i wciąż grali. Ale może Pan Bóg im dopomógł’ albo się tak śmierci bali, że grali lepiej, niż umieli. I już pewnie im się wydawało, że pograją, pograją, siądą na rowery i pojadą dalej. Bo tamci zbóje aż przytupywali z uciechy i wołali, dalej! dalej! A zdarza się, że śmierć można odpędzić muzyką.

Żył w naszej wsi kiedyś harmonista, Grab mu było. To sam był za całą orkiestrę, bęben tylko sobie dodawał. A potrafił na harmonii wyciągnąć i skrzypki, i klarnet, i puzon, i kościelne organy. Mało co rozciągał harmonię, tylko samymi palcami po guzikach grał. A palce przeginały mu się w obie strony, jakby miał je z wikliny. Nie znalazłby mu równego w okolicy, a pewnie i dalej. A kiedy w łóżku zległ, bo już był bardzo stary, posadził sobie harmonię tuż obok na taborku i co śmierć do niego podchodziła, to jej grał. I ta odstępowała. I pewnie żyłby, ażby mu się znudziło. Ale coś mu się popsuło w harmonii, niby guziki chodziły, rozciągała się, ale w miechu jakby tchu zabrakło. I umarł. Mówili ludzie, że takiej muzyki, jak on grał tej śmierci, nikt w życiu nie słyszał, a może i na świecie nigdy takiej nie było. Ciarki aż po skórze przechodziły i koty z chałup uciekały, psy wyły, konie w wozach się narowiły. A gdy ktoś przechodził pod jego oknem, kiedy grał, to musiał stanąć, bo był cały zmartwiały.

Tylko że to było dawno i wojny nie było, to śmierć może lubiła posłuchać muzyki. Ale w wojnę śmierć głucha. I tyle tylko im z tego grania przyszło, że ich powiesili na jednej akacji i instrumentów im nie poturbowali tylko razem z nimi powiesili. Harmonistę z harmonią, skrzypka ze skrzypkami, bębnistę z bębnem na brzuchu i tak wszystkich. A któryś jeszcze ich sfotografował, a inny puścił serię do bębna.

Szedł chłop z krową do byka, też go powiesili. A inny głupi wyszedł przed chałupę, bo chciał se popatrzeć, jak jadą. Może by go zresztą i nie powiesili, bo za płotem stał i mu sama głowa wystawała. Ale chciał im się przypodobać i zdjął czapkę z głowy, i ukłonił się. I to im się widać tak spodobało, że go powiesili. A innego znów pytali się, gdzie tu sołtys mieszka. A ten nie rozumiał i kręcił głową, ręce rozkładał, że nie rozumie. Bo jak mógł rozumieć, kiedy mowa nasza z ziemi, a ich z żelaza, to ziemia żelaza nigdy nie zrozumie, i też go powiesili.

Powiesili tak samo jasieńskiego dziedzica, z tego dworu, skąd powrozy zabrali od krów. Tylko że jego w bramie, nie na akacji. Były trzy bramy we dworze, dwie powszednie, na co dzień, a trzecia, jak to mówią, od wielkiego dzwonu. Tamte dwie od strony wsi, a ta trzecia, od tej drogi wysadzanej akacjami, a jeszcze prowadziła do niej druga lipowa aleja, którą wjeżdżało się już prosto na dziedziniec, przed pałac. Tak stała przeważnie zamknięta i otwierali ją tylko na uroczystości, bale czy gdy jakiś ważny gość przyjeżdżał. Bo nawet dziedzic z dziedziczką gdy jechali w niedzielę do kościoła, to przez którąś z bocznych bram. A już kiedy córka dziedziców, Klementyna, wracała z nauki na wakacje, to ta brama od samego rana tego dnia stała na oścież otwarta. I chłopaki ze dworu i ze wsi wyłazili na drzewa wzdłuż drogi i wypatrywali, czy już gdzieś tam powóz z panienką się nie ukazuje. Dostawali po dwadzieścia groszy za to. A gdy się ukazał, podawali sobie wieść z drzewa na drzewo, przez te wszystkie akacje, przez lipy aż do bramy i przez park do pałacu, że jedzie. Kto żyw, wychodził z pałacu na dziedziniec, nie mówiąc już dziedzic, dziedziczka, kuzyni, ale lokaje, pokojówki, kucharki, kucharze. A gdy powóz już zajechał na dziedziniec, nie dali samej wysiąść panience, tylko ją zrywali, jak ten kwiatek, z siedzenia i stawiali na schodach przed ojcem i matką. A panienka szczęśliwa do wszystkich się śmiała, do wszystkich szczebiotała i niektórym ze służby rzucała się na szyję, aż jej kapelusik nieraz z głowy zleciał i poturlał się po schodach. A wszyscy rzucali się łapać kapelusik. Zdarzyło się nieraz, że się obiad spalił, ale nic nikomu nie było, bo to przez panienkę.

Zaczęli walić, łomotać kolbami w tę bramę. Przyleciał najpierw ktoś ze służby, ale nie miał klucza, strzelili, zabili. Przyleciał potem dziedzic z kluczem, ale coś nie chciało się otworzyć, próbował i próbował, w te i we wtę, i nic. W końcu jakoś otworzył. Tylko że ich to strasznie zezłościło, że musieli długo czekać, i go za to powiesili. Choć czy to jego była wina, że się ta brama nie chciała otworzyć? Odkąd wojna wybuchła, nie otwierali jej. Panienka na stałe wróciła z nauki i siedziała teraz w domu, czyli w pałacu. A jak ważny ktoś przyjechał, to po cichu i którąś z bocznych bram. To podobno tak była zardzewiała, że nie mogli jej w zawiasach ruszyć, a piszczała, że aż te zbóje uszy sobie zatykali i tupali w ziemię. Mówili ludzie, że to Pan Bóg próbował się w ten sposób sprzeciwić. Ale choćby Pan Bóg, to co im mógł zrobić, jak ich było ze dwadzieścia aut i wszystko uzbrojone po zęby.

Brama zresztą stoi do dziś, tyle że w szczerych polach i już nigdzie nie prowadzi. Bo po dworze, kiedy dzielili po wojnie pańską ziemię, nawet płot nie został. Park ludzie wycięli na chałupy, na opał. Jak i tę aleję lipową, co do bramy prowadziła. Pałac rozebrali aż do fundamentów. I takie tu same teraz pola jak wszędzie. Spojrzysz, to żyto, pszenica, koniczyna, jęczmień, kartofle, buraki, marchew. I brama wśród tych pól, jakby ktoś ją tylko po to tu wybudował, bo za płasko mu było. Dwa wysokie słupy, złączone u góry.półokrągłym sklepieniem, z którego kiedyś zwisała na kutym łańcuchu lampa. I to na tej lampie dziedzica powiesili. Odrzwia tak samo całe kute z żelaza, poskręcane w jakieś lilie, powoje, winorośla. Dwóch chłopów musiało je zawsze otwierać, jeden nie dałby sam rady. I odtamtąd zamknięta na amen. Bo kiedy zdjęli ciało dziedzica, ktoś znowu ją zamknął, a klucz przepadł.

Próbowali po wojnie różni ją otwierać. Jakiś kowal, bednarz, dekarz, a nawet jeden, co radia naprawiał, próbowali mechaniki z kółka rolniczego, traktorzysty, ktoś tam i ktoś tam. Wiadomo, nigdy nie brakuje takich, co chcieliby wiedzieć, co po tamtej stronie jest. A razu jednego przyjechał do kogoś krewny z Ameryki i sto dolarów dawał, jakby ktoś otworzył. I od nowa zaczęli próbować. Nazjeżdżało się różnych, z dalszych wsi. Ale też z początku nie mogli poradzić. To wtedy ten krewny z Ameryki, pewny, że już nie otworzą, podbił na sto pięćdziesiąt, a potem na dwieście. No, i otworzyli. Czego to pieniądze nie mogą. Tylko że kiedy zobaczyli, że po tamtej stronie tak samo zboża, buraki, marchew, przestraszyli się i z powrotem ją zamknęli, aż im klucz się w zamku ukręcił i tak został. I teraz na zawsze zamknięta.

A niedawno jakaś wycieczka zagraniczna jechała autobusem na Kawęczyn. I jak zobaczyli, że brama w polach stoi, kazali się zatrzymać, powysiadali i zaczęli się okropnie śmiać, że co za dziwny z nas naród, bramy w szczerych polach jakby do pałaców stawiamy, a i tak każdy chodzi, którędy mu się zwidzi. A orał niedaleko tej bramy Kuśmierz z Jasienia, to zaczęli go z wszystkich stron fotografować, jak orze. Potem któryś dał mu paczkę papierosów, Kuśmierz nie chciał, bo nie wiedział za co, ale jeden z tej wycieczki powiedział:

– Gute Zigaretten.

No, to wziął, ale zapalił swojego. Potem go się pytali:

– Co to za brama? Czy ją może do swojego pola ktoś wystawił? Czy może siać przez nią chodzimy? Czy może taki zwyczaj u nas? Czy nam zboża przez to większe rosną? I ile się z hektara u nas zbiera?

Ale nie powiedział im Kuśmierz prawdy. Pomyślał sobie, z wycieczką przyjechali nas odwiedzić, jeszcze dali mu tę paczkę papierosów, to jakoś głupio powiedzieć im prawdę. I powiedział, że nikt tej bramy nie stawiał, sama tu wyrosła. Bo takie bramy same u nas rosną, a w niejednych stronach nawet gęsto. Nikt nie sadzi, nie sieje, a rosną jak drzewa. Ziemia rodna, to wystarczy, że wiatr ziarno przywieje czy ptak z dzioba wypuści. Są u nas całe gaje takich bram.

Trzy dni na tych akacjach wisieli, bo mieli sołtysi nakazane, że nie wolno ich przez trzy dni zdejmować i tak samo dziedzic w tej bramie. Ręce mieli w tyle drutem kolczastym powiązane, nogi bose i w samych portkach i koszulach wisieli. Szczęście, że wrzesień był ciepły, dzień w dzień słońce na bezchmurnym niebie, babie lato snuło się w powietrzu i noce niechłodne. To chociaż nie namarzli się, jak gdyby wisieli w słocie, w ziąbie, a jeszcze wichury by nimi bujały, co się nieraz zdarza o tej porze.

W długi czas po wojnie nikt nie jeździł tą drogą na jarmark do Kawęczyna. Jeździli na Zawady, siedem kilometrów dalej. Bo różne rzeczy zdarzały się ludziom, jak kto uparł się, że przejedzie czy nawet gdy szedł piechotą. Nieraz w biały dzień, w południe, zadarł aby głowę, a tam bose nogi dyndają wśród liści czy sznur zwisa z wielką pętlą z gałęzi. Albo takie konie, niby co ich ludzie obchodzą i wszystkie sprawy między nimi, a kto wie, czy ludzie nie są dla nich takie same konie jak one konie dla ludzi, a strzygły uszami, parskały, narowiły się, zrywały postronki.

Miał jeden chłop w Mikulczycach ogiera jak kruk karego, tylko pęciny miał białe i strzałkę na łbie. Wszyscy mu zazdrościli tego ogiera. Szedł w wozie, to z łbem do góry i kroki krótkie stawiał, jak panna, kiedy chce się przypodobać. Ani go chłop batem nie musiał smykać, ani prowadzić wio! wista! netta! jak to inne konie. Lejce tylko w garści trzymał i tymi lejcami go leciuchno ściągał, a koń sam wiedział, w lewo, w prawo, prosto, kłusem. No, to wydawało się chłopu, że takim koniem mógłby przez piekło przejechać, a nie tylko tą drogą na Kawęczyn. Ale kiedy na nią wjechał, koń nagle dęba i ani rusz dalej. Chłop go batem, po nogach, po grzbiecie, ty jasna cholero, ty taki, owaki, dostaniesz ty więcej owsa, plewy będziesz żarł! A koń jak nie pójdzie w pola, na łeb, na szyję, przed siebie. Wywalił wóz, ułamał dyszel, chłop został z przetrąconym krzyżem, a ten przeleciał jedną wieś, przeleciał, drugą i pewnie by dalej leciał, ale serce mu pękło i padł. Znów inny jechał źrebną kobyłą, a źrebna kobyła, wiadomo, cierpliwa, pokorna, pójdzie wszędzie, gdzie jej kazać. No i poszła, ale potem urodziła martwe źrebię.

Albo ile to już lat po wojnie, sputnik z psem na niebie latał, gdy wracał Drzazga z gminy, z Daszewa. Było koło południa. Zmachany, bo naczekał się w gminie jak na zmiłowanie, a i tak nic nie załatwił, siadł sobie na chwilę pod jedną z tych akacji, a obok był pień po innej, ściętej ze starości. W pewnej chwili spojrzał na ten pień i widzi, ktoś siedzi z powrozem na szyi, boso, w portkach i w koszuli, i ręce ma w tyle kolczastym drutem skrępowane, i w te słowa odzywa się do Drzazgi:

– Nie wiecie, jak daleko stąd do Wólki? Ścięli mi drzewo, ziemia mnie odeszła i nie wiem, gdzie jestem.

Wólka? Wólka? myśli Drzazga i już miał go się spytać, a która? Bo w każdej gminie jest jakaś Wólka. Nagle jak nie zerwie się i w nogi. Zapamiętał tyle, że blondynek był i młodzik.

Blondynek i młodzik to musiał być „Świerszcz”. Zarost mu się dopiero kłuł na brodzie i zazdrościł „Kubie”, że ten ma zarost jak sierść na psie, a do tego goli się brzytwą. Zawsze trzymał „Kubie” lusterko, gdy ten się golił, za co „Kuba” raz na tydzień golił „Świerszcza”. Mydlił go pieniście i długo, od grdyki po nos i prawie pod oczy, żeby wyglądało, że ma zarost jak dorosły chłop. Potem pociągał brzytwę na pasie i wcale nie od niechcenia, ale jakby golił prawdziwego chłopa. Wyszarpywał nawet jeden włos ze swoich kudłów i śmigając po tym włosie, sprawdzał, czy jest dobrze naostrzona. A choć „Świerszczowa” broda ani nie zaszeleściła przy goleniu, ot, jakby z niej tylko zbierał, co namydlił, „Kuba” go pocieszał:

– O, słyszysz, jak szeleści? Już skrzeczyć zaczyna. Będziesz miał twardą brodę. Twardszą od mojej.

Ale nie doczekał „Świerszcz” tej swojej brody. A za to golenie nauczył „Kubę” naśladować turkawkę. I „Kuba” po śmierci „Świerszcza” turkał i turkał, aż cholera nieraz brała. Dlatego chciał „Kuba”, żeby go nauczył turkawkę, bo miał jesiona przed chałupą, na którym gnieździły się turkawki. I obiecywał sobie, że najlepiej od turkawek się prawdy dowie, kiedy wróci, co we wsi, co w chałupie, co kobieta, co dzieci, kiedy jego nie było. Chciał go nauczyć bociana, będziesz se klekotał, „Kuba”, kiedy smutno ci będzie, to nie, tylko turkawkę. Chciał go nauczyć skowronka, będziesz cirlał se, „Kuba”, kiedy orał będziesz, to nie, tylko turkawkę. I po cóż ci prawdę, „Kuba”, wiedzieć?

Bo nie było ptaka, którego by „Świerszcz” nie potrafił naśladować. Kosa, to kosa, kukułkę, kanię, słowika, wilgę, szpaka, dzięcioła, kraskę, gila, co się tylko chciało. A srokę to potrafił inaczej na deszcz, inaczej na nieszczęście. Koguta, to piał lepiej niż prawdziwy kogut. W głębokim lesie staliśmy, a wydawało się, że chałupy blisko, bo co trochę piał kogut. I inaczej, kiedy północ zwiastował, inaczej, kiedy się po kurze otrzepywał. A krakać krakał i jak jedna wrona, i jak sto, gdy obsiada chmarą wierzchołek topoli, i jak tysiące, gdy płyną o zachodzie siniejącym niebem. Nieraz mu chłopaki nawet takich ptaków podrzucali, co ich chyba nie ma. I każdego potrafił. A najwięcej taki jeden, „Wiś”, nauczyciel od przyrody. Ten to już wymyślał same dziwolągi, że aż nieraz mu mówiłem, byś nie pieprzył, „Wiś”, nie ma takich ptaków. Sam znam sporo ptaków, ale nigdy o takich nie słyszałem. Jakieś kuliki, remizy, szlamniki, bataliony, potrzosy. Jeszcze się przysięgał, że żyją w polskich lasach. Może żyją, no, bo jak nie wierzyć nauczycielowi.

Trzy kule wtedy dostałem, dwie w bok i trzecia po brzuchu, niegłęboko, na szczęście, więcej po skórze. Na plebanii, na strychu, w Płochcicach leżałem. Mało kto już wierzył, że uda mi się z tego wyjść. Odwiedzali mnie na przemian, to doktor, to ksiądz. Pierwszy tylko kręcił głową, jakby dziwił się, że jeszcze żyję, a drugi wciąż patrzył, czy nie czas na oleje święte. Aż mnie w końcu tak to zezłościło, że zacząłem się zalecać do księżej gospodyni. Dała mi starą księdza sutannę, kapotę, kapelusz, trzewiki, koszulę, gacie, a nawet brewiarz, i któregoś dnia o świcie, kiedy wszyscy spali, wymknąłem się z plebanii, przebrany za księdza.

W domu nie tak dawno byłem, bo w lecie, we żniwa, tak że mnie nie wyglądali. Ale mogli słyszeć, co się stało w Maruszewie. Prócz tego ciągnęło mnie jak nigdy, żeby matkę zobaczyć. Z Płochcic było do nas ze sześćdziesiąt kilometrów, może więcej. Jeszcze musiałem wybierać drogi, żeby najmniej ludzi spotkać, dukty, ścieżki, wsie omijać. A tu nie dość, że w sobie byłem cały obandażowany, to niepewnie mi się trochę szło w tym księżowskim przebraniu. Żałowałem, że się nie przebrałem za kogoś zwykłego, tylko że nic innego nie było na plebanii. I to mi księża gospodyni dawała ze strachem, że popełnia świętokradztwo. Dopiero gdy mnie przebranego ujrzała, rzekła:

– Niech go Bóg prowadzi, a mnie niech odpuści.

Inna sprawa, że ksiądz był trochę niższy ode mnie, za to w brzuchu grubszy, ale w brzuchu akurat nie mogłem się zapiąć, bo mnie urażało, to wyglądałem w tym ubraniu trochę jak z młodszego brata. Rękawy aby ledwo za łokcie, sukienka do pół łydek, a najgorzej mnie w barach ugniatało. Po paru kilometrach czułem się zmachany, jakbym dźwigał ciężary. A jeszcze za każdym krokiem jakby mi ktoś bagnet w bok wsadzał od tych ran. Tak że nawet nie mogłem się skupić, żeby myśleć, o czym ksiądz powinien myśleć. A tu przecież jako ksiądz musiałem się i prosto trzymać, i mieć twarz rozpogodzoną, jakbym o Bogu myślał. A jeszcze co rusz ktoś pochwalony i pochwalony, a ty wciąż uchylaj i uchylaj kapelusza, i na wiek wieków, na wiek wieków. Choć to jakoś mi szło. Gorzej, że nieraz zobaczył kto na swojej drodze księdza, to od razu przystawał, omal że szczęśliwy, że trafiło mu się jak ślepej kurze ziarno pogadać sobie z księdzem. I co ksiądz myśli, jak to z nami będzie? Słyszał ksiądz, co te dranie zrobili w Maruszewie, droga do Kawęczyna cała była zawieszona wisielcami. I gdzie jest Bóg, księże? Jak na to wszystko może tak spokojnie patrzeć? A ty zmyślaj, kłam o Bogu, czego nie wiesz, że niezbadane są jego wyroki, że pozostało się nam tylko modlić za tych w Maruszewie. Albo pyta ci się ktoś, ksiądz to chyba nie z naszej parafii, czy może nowy nam wikary nastał?

Jechał chłop furą, odwróciłem nawet głowę w inną stronę, a ten się zatrzymuje, prrry, że księdza podwiezie, bo nie zbolałby, że ksiądz idzie piechotą. I musiałem rad nierad wsiąść. A potem na furze, to z daleka księdzu droga? Księdza to jakbym już gdzieś widział, trochę ksiądz podobny do takiego jednego, mówią, że zginął w Maruszewie. I nie wstyd to parafii, że księdzu sukienki porządnej nie kupią?

Zmęczyło mnie to gorzej niż rany. Doszedłem do Miernik i tam u znajomego zmieniłem tę sutannę na zwykłe odzienie. Zresztą co by matka powiedziała, jakby mnie ujrzała jako księdza? Przespałem się i ruszyłem dalej. Chciał mi ten znajomy dać rower. Ale spróbowałem, to gorzej mi się jechało, niż szło. Parę razy trafiło mi się, że mnie ktoś kawałek podwiózł. Nie byłem już księdzem, to nie bałem się odpowiadać, za czym to tak w drodze. A to za koniem jechałem, ale chciałbym, żeby był sro-katej maści, a to pasiekę zakładam, ale szukam dobrej matki.

Późno już było, kiedy znalazłem się w obejściu u nas. Pies od razu mnie poznał, zaczął skamleć, łasić się do nóg, wziąłem go za pysk, cicho. Burek, nie ma mnie tu, pies jesteś, ale musisz to zrozumieć, i nigdzie mnie nie ma. I jak człowiek zrozumiał, zamerdał ogonem i powlókł się do budy.

Przymrozek trochę wziął i może z tego zaczęły mnie dreszcze trząść, bo póki szedłem, to mi za gorąco było, poty mnie czasem oblewały. Przysiadłem za węgłem stodoły i postanowiłem poczekać tu na matkę, aż wyjdzie krowy doić na wieczór. Zacząłem się rozglądać po niebie, nic się nie zmieniło, gwiazdy stały w tym samym miejscu co zawsze o tej porze. Wielki Wóz nad topolą u Błacha, Mały trochę dalej. I może z tego patrzenia w niebo nagle mi się w głowie zakręciło. Przez chwilę myślałem, że zemdleję, ale powoli przeszło.

Nie chciałem wchodzić do chałupy, żeby się znów z ojcem nie pokłócić, jak ostatnim razem, bo nie po to przyszedłem taki kawał i z ranami. Chciałem tylko matkę zobaczyć i powiedzieć jej, że żyję, bo może modli się już za duszę moją po tym, co się stało w Maruszewie. Zresztą w zły czas wtedy przyszedłem, we żniwa, a we żniwa, wiadomo, każdy siebie tylko rozumie. Spać się szykowali, matka w koszuli, klęczała przy rozesłanym już łóżku, odmawiając pacierz. Ojciec nogi moczył w cebrzyku. Ale żeby choć powiedział:

– Dzięki Bogu, to żyjesz.

– Albo:

– Coś zmarniałeś. Albo:

– No, jak ci tam?

Matka zaczęła wszystek żal wyrzucać naraz z siebie, odgrzewając mi pierogi na patelni:

– Rozum już kołowacieje, nie ma go i nie ma, Boże miłosierny. A tu jeszcze wczoraj sroka siadła na jesionie i skrzeczała, skrzeczała, aż serce mi zaczęło walić, musiało się coś z Szymkiem stać. Mówię, Józuś, do ojca, zgoń diablicę, bo musiało się coś z Szymkiem stać. Aż sama złapałam kamienia i zgoniłam ją. Tyle się namodlę o ciebie, naproszę Jezusa, Maryję, żeby cię tam mieli w swej opiece. A w nocy to już zawsze mi się śnisz. Kiedyś mi się śniłeś, że krzyż przyniosłeś na obejście. Pytam ci się, skąd go masz. a ty, że leżał przy drodze, jak z pola wracałeś. I pytasz się, mama, gdzie go zwalić? A zwal, mówię, u Sekuły pod wozownią. Mama, szkoda, mówisz, musi być smolne drzewo w takim krzyżu. Chyba-bym nie przeżyła, jakby cię zabili.

A ojciec wyjął tylko nogi z cebrzyka i wsparł je o brzegi, żeby mu ociekły. I nagle jak nie wrzaśnie na matkę:

– No, dejże coś!

– Czego chcesz?

– Nogi wytrzeć!

Rzuciła mu ścierkę, a on schylając się ku tym nogom:

– Gdzie by go tam mieli zaraz zabić. Ty myślisz, że im tak znów źle. A wymyśliły tę partyzantkę, żeby tylko nie robić. Pozostawiali ojców, matki i co ich obchodzi. A ty nie masz nawet kiedy w tyłek się podrapać, jeszcze módl się o nich, płacz o nich. Skończyły się zabawy, to się teraz w wojsko bawią.

– Tam nie taka znów zabawa, ojciec – powiedziałem, ale bez obrazy. – Tak samo trzeba się urobić.

– I cóż niby robita? – zasyczał z wściekłością. No, to też mnie poniosło i powiedziałem:

– Zabijamy.

– Zabijata? To nie co dzień zabijata. Byś był dobry syn. tobyś przyszedł kiedy i pokosił. O, zwozić nie ma z kim. Antek się jeszcze pod snopkami gnie!

– Co dzień, ojciec. A nieraz dnia nie starcza – ledwo wściekłość tłumiłem.

– To nie zabij z raz i przyjdź. – Przestał te nogi wycierać, spojrzał na mnie i jakby zdziwiony się spytał: – I nie drgnie ci tak nigdy ręka?

– Nie.

– O, toś ty już nie naszej krwi.

Zerwałem się, trzasnąłem drzwiami, aż jęknęło. Wyleciała matka za mną, ale od razu dałem susa w sad, ku rzece.

Skrzypnęły u chałupy drzwi i mdłe światło latarki zabłysło w progu. Cień matki zaczął iść ku chlewom. Jakby mniejsza niż zawsze wydawała się, a może to noc była taka wielka. Niosła w jednej ręce skopek na mleko, w drugiej huśtała tą latarką. Podmarzła ziemia chrzęściła u jej stóp. Miałem już wyjść jej naprzeciw, ale pomyślałem sobie, że gdybym się jej tak z nagła ukazał, mogłaby pomyśleć, że to nie ja, tylko dusza moja. Bo i noc gwiaździsta, księżycowa, jakby dla pokuty dusz stworzona. I pies spokojnie w budzie siedzi, a pies duszy nie czuje. Weszła do chlewa, zostawiając w nie dopartych drzwiach smużkę światła od latarki.

– Puśtu! Następ się! – doszły mnie jej pokrzykiwania na krowę.

Popatrzyłem na budę, czy aby pies nie ma chęci wyskoczyć i mnie zdradzić. Ale nie, widać dalej rozumiał, co mu przykazałem. Zacząłem się podkradać po ścianie do tej smużki światła, a gdy już przy niej byłem, wsadziłem cichutko głowę w drzwi. Buchneło mi w twarz ciepłem, potem stworzeń, gnojem. I wydało mi się że wiem, czemu Bóg chciał urodzić się w chlewie. Wolniuteńko rozszerzyłem tę świetlistą szparę. Drzwi skrzypnęły, ale matka chyba nie słyszała. Siedziała przykulona pod wielkim brzuchem krowy, jakby zamodlona, i tylko ręce jej gdzieś tam w głębi tego brzucha pracowały. A z tych rąk do skopka ściśniętego w kolanach strzykało mleko. I tylko to mleko, jak strzyka, było słychać w całym chlewie, a może i na całym świecie.

– Mama – szepnąłem.

W tej samej chwili to mleko zatrzymało się w jej rękach. Uniosła wolno głowę i rozglądając się po suficie, po ścianach, spytała cicho:

– Szymek?

– Nie tam, mama. Tu – rzekłem śmielej i wszedłem do środka, zapierając drzwi za sobą. Patrzyła z niedowiarą na mnie i jakby nie miała siły podnieść się ze stołka. Aż krowa majtnęła parę razy ogonem, że czemu jej dalej nie doi.

– No, co, mama? Co u was słychać?

– To żyjesz? – powiedziała. I jakby całe jej ciało rozpłakało się, a nie same oczy.

– Bo w mleko nakapie – powiedziałem i zabrałem jej skopek z kolan. – A szkoda byłoby wylewać.

Nagle urwała ten płacz, jakby nitkę w zębach. Otarła oczy zapaską..

– To poczekaj, skończę doić – rzekła.

– Kiedy muszę zaraz iść – powiedziałem, bo co mogłem powiedzieć.

– To nie wejdziesz do izby?

– Muszę. Czekają na mnie.

– To napij się choć mleka. Podniosłem skopek do ust, przechyliłem.

Schudłeś, zmizerniałeś, synu – zaczęła się użalać nade mną. Ale głowę miałem prawie całą w tym skopku, to głos jej było słychać jakby skądś z daleka. – Michaś był. Miał jakąś sprawę do ciebie. Myślał, że się zjawisz. Też wygląda źle. – Piłem to mleko łapczywie, jakbym sok ziemi pił. – Daruj ojcu, tak mu się ze złości wtedy powiedziało. – Czułem, jak mi to mleko z każdym łykiem siły wraca.

IX. BRAMA

Krzyż nie. Pan Jezus nie, anioł nie, śmigło nie, i co tu na tym grobie postawić? Przyszło mi nawet do głowy, żeby może taką bramę jak ta w polach. Ma się rozumieć, dużo mniejszą, bo taka to by mogła być do całego cmentarza, nie na jeden grób. Tylko kto by wykuł dzisiaj takie odrzwia, koniom podków nie ma kto kuć, trzeba jeździć do Boleszyc. Żył Siudak, to i konie kuł, i wozy obkuwał, i co kto tylko chciał, pługi, kraty, bosaki dla straży, młynarzowi Pociejce cały płot wokół domu wykuł. Stary już był, a jeszcze ciągle coś kuł. Szedł ktoś koło kuźni, przystanął, miechem mu poruszał, potrzymał coś, i prawie do ostatka kuł. A ile mógł się człowiek o żelazie od niego dowiedzieć, więcej niż o Ameryce od tych, co całe życie tam byli. Mówił na przykład, że żelazo tak samo się starzeje jak człowiek i tak samo ma duszę. Bo choćby dla samego dźwięku, jaki z kuźni się po wsi rozchodził, powinna być kuźnia. A tu parę lat już pusta stoi, odkąd Siudak umarł, wali się i nie ma jakoś chętnych na kowala. Nawet Siudakowe syny porobiły się od telewizorów i choćbyś ich nie wiem jak prosił, głupiego zamka ci nie naprawią. A bez odrzwi to co to za brama?

Kiedyś mi się śniła. Wielki tłum ludzi się do niej cisnął, bo jakby nie było innej drogi, chociaż wszystkie pola stały na oścież otwarte. Kotłowali się, gnietli, wyklinali na siebie, jeden drugiemu po plecach lazł, wypisz, wymaluj jak w dzień targowy do autobusu. Nawet tej bramy mało co było widać, tak ją zatłoczyli, że aż góra się zrobiła, a na samym szczycie tej góry, pośród głów, pleców, wyciągniętych rąk stał Wojtek Kubików i wołał, po jednemu! po jednemu! nie pchać się! gdzie, cholery! tata, tu jestem! dajcie rękę! która to wasza?! Spracowana, Wojciu, spracowana! Wszystkie spracowane! która?!! A na to Waliszyna, o, widzicie go, na naszych głowach stoi, a tylko swoich widzi! Wtedy krzyknąłem i ja do Wojtka, Wojciu, nie widziałeś tam moich, przeszli już?! Tu nikt, bracie, nie przeszedł, ani mrówka, puściutko jak w polach.

Trzeba by się może tylko kogoś poradzić, czy wypada bramę stawiać na grobie. Co innego w polu, w polu może wszystko stać. Powiedzą mi jeszcze, że sfisiowałem. Bramę na grobie postawiłeś? Do podwórza bramy nie masz, do stodoły byś se nowe wrota zrobił, bo już te ledwo dychają, do chałupy drzwi se napraw. Bramy to się kiedyś na dożynki stawiało, jak starosta miał przyjechać, albo kiedy nowożeńcy z kościoła wracają, to się bramę im stawia, żeby wódkę postawili, czy do koszar, to musi być brama. Bramo Niebieska niby mówi się w litanii, ale też nie bardzo to brama, tylko Matka Boska. Najlepiej by ksiądz poradził, zna się prze-; cięż na tym. Ale nowy teraz jest i jakiś taki dziwny, piłkę z chłopakami j kopie, kiedyś z Sójką zboże zwoził jak parobek albo wyjdzie przed plebanię i na skrzypkach gra, gospodyni mówi, że chyba odejdzie od niego, bo ni to ksiądz, ni jakiś cudak. To idź do takiego, niech poradzi, co na grobie postawić.

Tamten gdyby żył, toby poradził, religii mnie w szkole jeszcze uczył i znał mnie prawie od małego. Każdego zresztą znał, tyle lat tu we wsi był. Ale zmarło mu się niedługo potem, jak wróciłem ze szpitala. Zdążyłem jeszcze miejsce na grób u niego kupić. Choć wcale nie wyglądał, żeby miał już umrzeć. Stary, noto stary, ale i chód miał całkiem prężny, i głowę prosto trzymał. I wtedy nawet mi doradził, żebym bliżej muru sobie wybrał, spokój będę miał, bo teraz na cmentarzu, gdy przyjdą zaduszki. ruch jak na jarmarku, pchają się, depczą, przełażą przez groby, niczego nie uszanują. Choć znoszą wieńców, kwiatków dziesięć razy tyle co kiedyś, a świeczek, to by wieś oświecił. A najlepiej, jakbym chciał, w samym rogu cmentarza, gdzie ten stary dąb, jedyny, jaki z wojny ocalał. Tylko że podobało mi się akurat to śmigło na Jasia Królów grobie. I chciałem koło Jasia.

– Ano. jak chcesz – powiedział. – Twój grób, twoja wola.

Nie myślałem, że przyjmie mnie tak życzliwie. Szedłem do niego nastroszony i układałem sobie w myślach, co mu będę mówił, jak mnie o coś spyta. Bo nie było między nami najlepiej. Parę razy z ambony mnie wytknął, gdy o czymś tam w kazaniu mówił i potrzebny mu był zły przykład, a nie z Biblii, tylko stąd, ze wsi, żeby łatwiej trafił do ludzi. Bo o jakimś tam Judaszu, Magdalenie czy synu marnotrawnym ludzie nawet chętnie słuchają, a swoje robią. Prócz tego póki ojce żyli, to i ich nachodził, straszył, przykazywał, molestował, żebym się poprawił. I za każdym jego najściem dostawało mi się potem w domu gorzej niż z ambony. Wchodzę w drzwi, a ojciec huzia na mnie:

– Tośmy się doczekali. Ksiądz nasz ród z ambony wytyka. Na równi z łotrami. Wezmę kiedy siekiery, chorobo, i łeb ci rozwalę! Albo trza widać samemu zabierać się z tego świata i niech będzie raz spokój.

Siedział przy biurku i coś pisał, kiedy wszedłem. A nie podniósł nawet głowy, choć głośno przecież wszedłem, bo i nogi, i laski, i z drzwiami, mi niezdarnie poszło, a na pochwalony ledwo mi kiwnął. Dopiero zastukałem trochę głośniej laskami, wtedy zerknął spoza okularów w moją stronę i coś bąknął, jakby miało być:

– A, to ty.

Zacząłem od razu mówić, co mnie do niego sprowadza, ale przerwał mi:

– Dalej żeś taki narwany? Czas, żebyś się ustatkował. Poczekaj, aż skończę. – I dalej pisał, wielką siwą głowę omal że na biurku pokładając, jakby coś straszliwie mozolnego pisał.

– Egzortę – powiedział, kiedy wreszcie skończył. Zmarł akurat niejaki Molenda z Lisic, a choć znał dobrze człowieka, bo wszystkich parafian znał jak własną kieszeń, to już nie miał tej pamięci co dawniej. Zdarzało mu się nieraz imię nieboszczyka nad grobem pomylić, a nawet jego życie z innym życiem pomieniać. Choć według mnie życie z życiem bardziej ujdzie, bo i tak wszystko jedna woda i do jednego świata wpada. Ale pomylić imię, to jakby człowieka w ogóle nie było i nie wiadomo, co się chowa.

Odłożył pióro, zdjął okulary, wyciągnął z fałdów sutanny wielką jak welon chusteczkę do nosa i czoło sobie z potu otarł.

– O, już nie te lata – rzekł. – Kiedyś mogłem trzech, czterech jednego po drugim pochować i o każdym co innego powiedzieć. I z pamięci, nie musiałem sobie przedtem pisać. Ale kiedyś życie od życia wydawało mi się tak różne. – Wysmarkał się na cały głos w tę chusteczkę, aż kieliszki za szkłem w kredensie zadźwięczały. I chowając tę chusteczkę z powrotem pod sutannę ni westchnął, ni powiedział: – To co, przyszła kryska na Matyska? Myślałeś, że będziesz wiecznie żył. Wojowałeś, wojowałeś i cóżeś wywojował?

– Co ja tam wojowałem, księże proboszczu – powiedziałem jak najpokorniej, bo pomyślałem, będę zadzierał, to mi jeszcze cenę za to miejsce na grób podroży. – Żyłem, to wszystko. Źle czy dobrze, ale nie ode mnie to już zależało. Bo nie zawsze się żyje, jak by człowiek chciał, tylko jak się musi. Człowiek, księże proboszczu, życia sobie nie wybiera, życie samo wybiera człowieka wedle swojej woli, kto mu do czego potrzebny. Ten do tego. tamten do tamtego, a jeszcze inny do niczego. I nie wiadomo, czym się kieruje, że jeden jest generałem, drugi sędzią, trzeci kościelnym czy ksiądz proboszcz na ten przykład księdzem, a ja to nawet nie wiem, co mógłbym o sobie powiedzieć.

– Jakże to, byłeś przecież księdzem! – I aż mu się gęba uśmiechnęła od ucha do ucha. A we mnie w środku tylko zazgrzytało, ale nakazałem sobie, swoje myśl. a po wierzchu musisz być pokorny, i tylko powiedziałem:

– Człowiek, jak musi, to wszystkim będzie, księże proboszczu. Nawet bandytą czy złodziejem.

– No, dobrze, już dobrze – przerwał mi. – A powiedz no mi. kiedyś był ostatni raz u spowiedzi?

– U spowiedzi? – Poczułem się, jakby mnie z ostatniej ławki nagle wyrwał na religii w szkole, zza pleców Niezgódki Stacha, bo w ostatniej ławce zawsze siedziałem. – Gdzieś tak chyba po wojnie.

– Co to znaczy po wojnie?

– No. jak się skończyła. Zabiło się trochę różnych drani, to trzeba się było z nich wyspowiadać, żeby potem nie straszyli po nocach. Choć według mnie, księże proboszczu, nie powinno się z takich spowiadać. Tyle że mógł być jakiś niewinny wśród nich. I innych grzechów trochę się nazbierało, jak to w wojnę, to musiał się człowiek oczyścić.

– Oczyściłeś się i znów zacząłeś grzeszyć, tak? A do kościoła chociaż chodzisz? Bo jakoś cię nie widzę.

– Przez ostatnie dwa lata w szpitalu leżałem, księże proboszczu, to jak było chodzić?

Przymrużył jakoś dziwnie oczy, jakby przed światłem, choć siedział tyłem do okna. Więc żeby nie wypaść na takiego niedowiarka, gorliwie dodałem:

– Ale przed wojną żadnej mszy nie opuściłem. O. matka by nam nie dała. I na nieszpory czasem się poszło, na majowe, różaniec. I w chórze kościelnym śpiewałem. Może ksiądz proboszcz mnie pamięta, choć to kupa lat? Organista Kolasiński nawet mówił, że gdyby mnie do szkół posłać, mógłbym śpiewać w mieście w operze. Bas miałem. Nieraz solo się śpiewało. Ale cóż, ziemia nie puściła. Nie da się pogodzić ziemi i śpiewania. Ziemia potrzebuje roboty, księże proboszczu, a śpiewanie, najwyżej żeby lepiej się robiło czy już po robocie, w niedzielę. Choć nieraz i w niedzielę nie da się pośpiewać, bo Pan Bóg chmurę nagna, a tu zboże w snopkach na polu.

– Ty mi tu Pana Boga nie wywlekaj! – przerwał mi naindyczony. – Panem Bogiem będzie mi się zasłaniał. A choć dziesięcioro Jego przykazań pamiętasz?

– Jakże miałbym nie pamiętać? Przecież nas ksiądz proboszcz uczył na religii w szkole.

– To powiedz, jakie jest trzecie?

– Trzecie? – zawahałem się. – Chyba nie kradnij – powiedziałem więcej na zgadywanego, bo skąd w moim wieku ma się pamiętać, co jest trzecie, czwarte, dziesiąte, czy to pamięć po kolei idzie? Po kolei nawet żyć się nie da. co dopiero pamiętać.

– Trzecie jest. abyś dzień święty święcił. – I wymierzył we mnie wskazującym palcem, jakby mnie z ambony nagle dojrzał w tłumie ludzi.

– O, toś ty większy grzesznik, niż myślałem – westchnął z goryczą, ale i trochę jakby z wyrozumiałością.

– Nie będę zaprzeczał, księże proboszczu, święty nie jestem – rzekłem trochę ośmielony. – Tylko że według mnie, grzechy, księże proboszczu, nie tyle do człowieka powinny być przypisane, co do życia. Na człowieka czasem i tego za wiele, że żyć musi.

– Ale i umrzeć musi, i co wtedy?! – obruszył się nie na żarty. Pożałowałem, że go niepotrzebnie rozdrażniłem, bo nie tylko może mi cenę za to miejsce na grób podnieść, ale i miejsce weźmie mi wyznaczy koło jakiego topielca czy wisielca. A niedawno powiesił się u nas Bolek Brzostków. Był magazynierem w geesie, zrobili mu kontrolę i wyszło, że ma manka na milion. A już nie wiedziały Brzostki, w co się ubrać, i wciąż tylko do kina i do kina do miasta jeździły, bo ona tak lubiła kino, że mogłaby w kinie, mówiła, całe życie siedzieć. Dom nowy postawił, samochód kupił, aż się ludzie dziwili, i z czego, z tej pensyjki? Ech, ty. Bolek, to masz głowę. Szczęście ma ta twoja Dziunia.

– Ano, trzeba będzie, to się umrze – powiedziałem znów z pokorą.- Ale śmierć wie sama najlepiej, kiedy przyjść, księże proboszczu, to co się do niej spieszyć.

– Ty się do niej możesz nie spieszyć. Ale jej się może spieszyć do ciebie. Skąd wiesz?

– Ano, nie wiem.

– Powiedziane jest. nie znacie dnia ani godziny?

– Powiedziane.

– No, widzisz. I memento mori też chyba pamiętasz? Służyłeś przecież do mszy świętej, toś tam liznął łaciny, uczył was kościelny, Franciszek.

– Niby uczył. Choć przeważnie to nam kazał lichtarze z wosku oskro-bywać. Saecula saeculorum, na wiek wieków, Dominus vobiscum. Pan z wami, i ite missa est, msza skończona, to wszystko – bo się zląkłem, że mnie ze mszy zacznie jeszcze przepytywać. – A tak to żeby tylko wiedzieć, kiedy mszał przenieść z jednej strony na drugą.

Roześmiał się dobrotliwie:

– Och, ten Franciszek. A ty nie bój się. nie mam zamiaru cię na ministranta brać. Teraz zresztą wszystko już po polsku. Musiałem się i ja na nowo uczyć. Ale wciąż nie mogę się przyzwyczaić. Jakoś mi to dziwnie brzmi. Czasem, niech mi Bóg przebaczy, wydaje mi się, jakby to nowa wiara była. No, dosyć. To powiadasz, że chcesz miejsce na grób?

Przytaknąłem. Zaczął się gramolić zza biurka, głowa mu się trochę trzęsła, może od tego pisania, bo siedzieć tak ze zwieszoną głową, to w dwóch rękach długo by jej nie utrzymał, a co dopiero na szyi. Inna sprawa, że trochę jakby przytył, nie tak wiele, tylko że kiedyś był jak śmig. Ile to młodych mężatek, panien, a pewnie i starych bab tylko dla niego latało na wszystkie nabożeństwa, prześcigało się w znoszeniu kwiatków do kościoła, aż nieraz nie kazał, że za dużo, za dużo, moje miłe.: Bóg nie lubi tak bogato, sam był przecież biedny. I może dla niego goręcej nawet w Boga wierzyły, niż wierzyłyby, gdyby był kto inny.

Spiąłem się cały w sobie, ile też mi powie, bo byłem pewny, że po to wstaje, żeby mi cenę powiedzieć, a nie był taki tani, o nie. Zawsze mówił, nie mnie płacisz. Bogu płacisz, to Bogu nie żałuj.

– Wina się napijesz? – Zdębiałem w pierwszej chwili, bo nie wiem, jakiej ceny mógłbym się spodziewać niż tego wina. Spojrzał na mnie; jakby zagniewanym wzrokiem. – No, co, chyba nie odmówisz swojemu katechecie?

– E. będę księdzu proboszczowi czas mitrężył – wybąkałem. bo nie wiedziałem, co mu powiedzieć. – W kościele musi być roboty tyle samo co w polu. A i na mnie jeszcze kartofle czekają do zwożenia. I ksiądz proboszcz ma pogrzeb.

– Już ty księdza nie żałuj. – Podszedł do kredensu. – Faryzeusz – niby się obruszył. – Dawniej mnie nie żałowałeś, tylko używałeś sobie, ile wlezie. Ten kruk, ten pasibrzuch, zapomniałeś już, jak wygadywałeś? A gdzie ja mam brzuch? Zawsze chudy byłem, chudy jestem. Przechodziłeś, to już nie powiem, żebyś pochwalony, boby ci przez usta nie przeszło, ale nawet dzień dobry. Tylko łeb w ziemię i bij, zabij. Albo się po niebie rozglądałeś, jakbyś samolot usłyszał. A jam cię dziesięciorga Bożych przykazań nauczał. I co. nie powiesz chyba, że ci się nigdy nie przydały? I za każdego z was, moich wychowanków, złych czy dobrych, co dzień choćby jedna Zdrowaśkę zawsze mówię. – Postawił flaszkę z winem i dwa kielichy na stoliku. – A o czas mój też się nie martw. Mój czas jest dla Boga i dla moich parafian. A i tobie kartofle też jeszcze nie krzyczą. Jesień, na szczęście, dał nam Pan Bóg pogodną, to zdążysz zwieźć. – Jakby zamyślił się nad czymś przez chwilę. – Chociaż nie wiem, czy mam prawo mówić, że to jeszcze mój czas. Nieraz mi się wydaje, że na koszt wieczności już żyję. No, siadaj.

Wskazał mi fotel stojący akurat pod wielkim modrzewiowym krzyżem, który zajmował prawie całą ścianę, od sufitu do podłogi. A jakby był prosto od siekiery, nic nie zheblowany, wszędzie pełno zadziorów, ręką by pociągnął, toby pewnie drzazg sobie nawbijał. I już miałem powiedzieć, że ten cieśla, co robił ten krzyż, to bym go do budowy chlewów nie wziął, gdzież to tyle zadziorów pozostawiać, ale uprzedził mnie:

– Patrzysz na ten krzyż? Robił go nie byle kto.

– To widać – powiedziałem i klapnąłem na fotel, zapadając się jak w kopce siana.

Wziął ode mnie laski, jedna mi wypadła, to ją sam podniósł, choć widać było, że z wysiłkiem się schyla, zasapał się, poczerwieniał. Rozejrzał się, gdzie te laski postawić czy położyć, i w końcu powiesił je na ramieniu tego krzyża. Nalał w kielichy, mnie do pełna, sobie tylko trochę, tłumacząc się, że musi jeszcze różaniec odprawić, bo mu wikary zachorował. Podał mi kielich do ręki, żebym nie musiał się podnosić, bo z dala trochę stał. Chciałem nawet się dźwignąć, choć bez lasek nie wiem. jak by mi to poszło. Ale położył mi rękę na ramieniu, żeby siedzieć. I sam siadł w fotelu naprzeciw.

Wino było słodkie, aż mdłe. Prawdę mówiąc, nie lubię wina. A już słodkie przez gardło ledwo mi przechodzi, nie wiem, jak to ludzie piją. Ale przecież nie mogłem mu tego powiedzieć. I pochwaliłem, że dobre.

– Musi być zagraniczne.

– Nie, z porzeczek – powiedział. – Smakuje ci? To Helenka, moja gospodyni, takie wina robi. Ucieszy się, jak jej powiem, że chwaliłeś. Dodaje trochę dzikiej róży, ziarenek jałowca, coś tam jeszcze. Ale strzeże tego jak jakiejś tajemnicy. Nawet mnie do końca nie chce nigdy powiedzieć, z czego robi. Smakuje księdzu, powiada, to pić i się nie pytać. Nie wszystko się musi zaraz wiedzieć. – Uniósł kielich. – No, to twoje zdrowie. – I dotknąwszy ledwo brzegu kielicha ustami, pomlaskał i odstawił.

Uniosłem i ja swój.

– Zdrowie księdza proboszcza. – I znów zaczęło mnie dręczyć, ile też mi powie za to miejsce. Bo zapatrzył się nagle gdzieś w ścianę, jakby to samo go dręczyło, ile ma mi powiedzieć. Czy może tylko na ten modrzewiowy krzyż patrzył. Nagle przerywając to gdzieś tam zapatrzenie, westchnął:

– To ty nie boisz się śmierci? Odetchnąłem, że nie o tej cenie się zamyślił.

– Czego się bać, księże proboszczu? To tylko jak coś nie jest pewne, człowiek się boi.

– A jednak każdy jej się boi.

– Bo życie jest takie, księże proboszczu, i to z życia ten strach się bierze. Burzy się człowiek boi. Zasypia i się boi. Drugiego człowieka się boi. I ciągle się boi. Nawet wczorajszego dnia, choć minął i mu już nie grozi, a boi się. Nie tylko zresztą człowiek. Stworzenia, ziemia, woda, wszystko się boi. Czy weźmy drzewa, myśli ksiądz proboszcz, że się nie boją? Nie powiedzą tego, bo nie mówią, nie płaczą, stoją. Ale czemuż takiej osice drżą bez przerwy liście? I wcale wiatru nie, ma. Po dębach, ma się rozumieć, nic ksiądz proboszcz nie pozna./ Ale to drzewa jak skały zatwardziałe. Bo i wieki stoją. Tylko że gdy taki dąb w końcu wali się, cały las truchleje. A cóż człowiek przy/ dębie, księże proboszczu? – Złapałem kielich ze stolika, wypijając całe wino do dna. Poczułem, jakbym żabę połknął, ale nie dałem nic poznać po sobie.

– Dolać ci? – spytał się i nie czekając, aż choćby potaknę, znów mi nalał do pełna. – Tak, tak – westchnął, jakby z najgłębszego zamyślenia. I może wcale nie słuchał, co mówię, bo po chwili rzekł: – Tylko widzisz, wydawało mi się, że może potrzebujesz mojego pocieszenia. Ale wybacz mi. To już taka moja słabość kapłańska.

Nie wiedziałem, co mu odpowiedzieć, i upiłem znów tej słodkiej żaby z kielicha.

– Czy ja wiem, księże proboszczu, czy człowiek może pocieszyć drugiego człowieka – trochę za hardo mu to powiedziałem, ale to ta żaba tak mnie mdliła w żołądku. – Bo to tak, jakby ślepy ślepego chciał przez las przeprowadzić. Jeden nieszczęśliwy, drugi nieszczęśliwy, a las ciemny i nieznany. Jak się musi żyć samemu za siebie, tak i umrzeć, nikt nie umrze za nikogo. Mnie tam zresztą tyle razy zabijali, księże proboszczu, że mi umrzeć nie będzie pierwszyzna. A nażyć, też się swoje nażyłem, że starczyłoby na trzech. W partyzantce siedem razy ranny byłem. A raz nawet mi się wydawało, że na tamtym świecie już jestem. I nikt nie wierzył, że będę żył. A żyję.

– A nie pomyślałeś, że to może Bóg chciał, abyś żył?

– Trudno coś powiedzieć, księże proboszczu, czy Bóg. Silny zawsze byłem. Przed wojną porznęliśmy się nieraz na zabawie nożami, krwi z człowieka uszło, że inny już by nie żył, a ja żyję. To tylko teraz rany nasze stały się wygodne, że byle co i już na tamten świat. Ksiądz proboszcz może nie uwierzy, ale nawet kataru nigdy w życiu nie miałem. A przecież w partyzantce nieraz spało się na gołej ziemi, w słocie, w błocie, we mchu czy na śniegu. Budził się człowiek przymarznięty do ziemi, jakby był z nią zrośnięty. Oczu nie mógł otworzyć, bo mu mróz tak ściął, w ustach lód miał, ręce, nogi zesztywniałe. Tyle że się j wódkę zawsze z sobą miało, jeden, drugi łyk i tajało się. Czy teraz ten wypadek. Doktory głowami kręcili, że z moich nóg już nic nie będzie.

Tłumaczyli, że muszą mi obciąć. Najpierw obie. Potem, że choć jedną. Nie zgodziłem się. bo jakże to bez nóg. I chodzę.

– O, zatwardziały jesteś, mój synu – powiedział jakby jakiś wyuczony kawałek mszy, nieszporu, spowiedzi, znał przecież pełno tego na pamięć. – Ale to pycha, wierzaj mi, to pycha. Strzeż się jej. Nic takiego spustoszenia w duszy ludzkiej nie czyni jak pycha właśnie. Nie staraj się tak za wszelką cenę być silny. Siła odgradza nas od innych ludzi. Pomnij, że Jezus Bóg. a pozwolił się ukrzyżować, żeby doznać słabości człowieczej. Musisz się i ty do niej przyznać, bo ona jest w tobie, jest. Może nawet pragnie, żebyś kiedyś zapłakał nad sobą. Zmuś się choćby, a zapłacz. Inaczej nigdy siebie nic zrozumiesz, ani siebie, ani innych.

– A czy to moja wina, księże proboszczu, że musiałem być silny? To życie moje już takie było, a może i czas taki. Powiada ksiądz proboszcz. Jezus Bóg. Ale człowieka, księże proboszczu, nieraz jedna chwilka słabości może całe życie kosztować i bez zbawienia. Powiada ksiądz proboszcz, zapłakać. Ale to życie oduczyło mnie płakać, księże proboszczu. Bo życie niejednego potrafi oduczyć i niczego za to nie nauczyć. Choć mówi się, że życie uczy. Nieprawda. Człowiek zresztą, żeby nie wiem jak chciał, to i tak tylko musi. Ma gdzieś tam w swojej księdze zapisane, że musi być silny, i musi. Jak inny. że musi być łysy, czy inny, że z tą czy tamtą musi się ożenić, i musi, choćby była jędza. Że w tej tu wsi, w tej chałupie się urodzi i nie sto lat wcześniej ani sto lat później, bo już z dawien dawna aż do końca świata każdy ma swój czas wyznaczony, swoje miejsce, swoje życie. To nad czym tu płakać? A płakać nad sobą. to jakby trochę i przeciw sobie się płakało. Płacze się zawsze do kogoś, księże proboszczu. Kiedy nawet nad sobą się płacze, to do kogoś się płacze. Choćby nie wiem jak głęboko w sobie, po kryjomu w sobie, zawsze do kogoś. A ja nawet nie wiem, czy jest ktoś we mnie.

– Ale Bóg jest nad tobą, nie pomyślałeś o tym?

– Jeśli jest, to czasem daje się zapomnieć. I to może nawet mądrość ze strony Boga, że gdy nic już nie może, daje się zapomnieć.

– O. bluźnisz, mój drogi, straszliwie bluźnisz. – Ręce uniósł, jakby chciał się odegnać ode mnie. Zrobił znak krzyża w powietrzu. – Ale niech ci odpuści Jego wielkie miłosierdzie. – I zwiesił głowę, jak-by modlił się w myślach. A może podmęczyła go ta nasza rozmowa, stary przecież był, zdarzało mu się nieraz przy spowiedzi zasnąć. Nagle ocknął się, spojrzał jakoś miłosiernie na mnie. – Staniesz przecież i ty kiedyś przed Jego obliczem, cóż mu wtedy powiesz?

– Nic nie powiem. Kiedy usta umarłe, to i słowa umarłe, księże proboszczu. Czego się nie powiedziało tu, na ziemi, to już tam się tego nie powie. I Bóg, co chciał ludziom powiedzieć, powiedział wszystko tu, na ziemi. A tam się zrobił tajemnicą i milczy.

– Zaprawdę żal mi cię, mój synu. Ale może kiedyś zrozumiesz, choćby w swojej godzinie ostatniej, że i ty byłeś tylko człowiekiem; Tym zbłąkanym, zagubionym człowiekiem, jak my wszyscy na tym łez padole. A ta twoja siła, którą sobie tak wmawiasz, to zwykła człowiecza słabość, z którą tylko nie chcesz się pogodzić, której tak bardzo nienawidzisz w sobie.

– Jakże to? – obruszyłem się, bo co mi takie rzeczy będzie mówił, choćby ksiądz. Czy to nie wiem, kim jestem? Ciężko zapłaciłem za to, że wiem. Nie za darmo wiem.

– A tak, mój synu. Ty może więcej od innych jej nienawidziłeś w sobie. Może byłeś okrutniejszy dla niej niż inni. Może gorzej niż innych cię bolała. Ale wierzaj mi, tylko dzięki tej słabości jesteśmy złączeni z innymi ludźmi, odnajdujemy się w innych ludziach, a inni odnajdują się w nas. I dlatego wspólny jest nasz ludzki los. W nim jest miejsce dla każdego. W nim wypełnia się nasze człowieczeństwo. Bo poza losem nie ma nas. Słabością, nie siłą, przynależymy do ludzkiego losu. I w tej naszej słabości Bóg się objawia w każdym człowieku, nie w jego sile. Bądź zatem i ty dla niej wyrozumiały, nie broń się przed nią, poddaj się jej, bo inaczej ciężko ci będzie umierać. A to nie to samo co żyć ciężko. A jeśli, kto wie, przyjdzie ci może umierać miesiące i lata, jak to nieraz Bóg doświadcza ludzi, że przykuci do łoża okrutną chorobą, umierają bez końca. Wzrok z ich oczu wygasa, słuch ich przestaje słyszeć, rozum rozumieć i wszelkie czucie w nich zanika, prócz bólu. Jak wówczas umrzesz, jeśli nie będziesz umiał pogodzić się z sobą czy choćby siebie zrozumieć?

– Jakoś się umrze. Człowiek śmierci zwyczajny, księże proboszczu. Nie tylko żyje od kołyski do trumny, ale i umiera od kołyski do trumny. Umrzeć to nie znaczy ten jeden raz umrzeć, księże proboszczu. Kto wie, może dłużej się umiera, niż się długo żyje. A przecież umiera się jeszcze za grobem. Bo umiera się dalej wśród tych, co pozostali żywi. A ten jeden raz to może tylko koniec śmierci. Ale zanim do tego końca człowiek dojdzie, ileż to razy musi przedtem umrzeć. Tak po prawdzie, księże proboszczu, to z każdym, co umiera w naszym życiu, umieramy i my po trochu, którzy zostajemy po nim. On odejdzie, a śmierć swoją nam zostawia i my ją musimy znosić. On tam w grobie sobie gnije i nie wie, nie czuje, że.gnije, bo nic już nie wie, nie czuje, nawet że kogoś zostawił. I choćby nie było komu z najbliższych po nim umierać, to umierają dalsi, umierają sąsiedzi, znajomi, a może i obcy, choć mogą nie wiedzieć. Bo wystarczy, księże proboszczu, że żyjemy pośród ciągłego umierania, aby i nas ono toczyło. Czy niech taka krowa zdechnie, koń padnie, jastrząb pisklęta wytłucze. Tak samo są to nasze śmierci. I może to z tych śmierci, gdy się już za dużo ich w człowieku zbierze, przychodzi i na nas śmierć. Mnie nawet czasem się wydaje, jakbym z umarłych pochodził. Niby żyję, ale jakby śmierć mnie sobie tylko zostawiła, żebym ostatnich pochował. I jakby miał to być już koniec czegoś, co się kończy na zawsze.

– No, a tamten świat? Nigdy się nie zastanawiałeś, że tam ci przyjdzie żyć dalej? Wieczność jest przecież każdemu obiecana, zła czy dobra, ale to już Bóg rozstrzygnie.

– A czy wrócił ktoś stamtąd, księże proboszczu, żeby dać mu wiarę, czy coś tam jest? Umieramy tylko w tamtą stronę, nie z powrotem.

– No, a piekła? Nie boisz się piekła? – wyrzucił z goryczą.

– Cóż mi piekło, księże proboszczu, jak byłem na ziemi.

Głowa mu opadła, ręce złożył na brzuchu i tak zastygł bez słowa. Zacząłem żałować, że się wdałem w tę rozmowę. Miał mi Stach Sobieraj pomóc kartofle zwozić z pola. Miałem mu za to konia na jutro pożyczyć. I co mu teraz powiem? Że u księdza tyle czasu byłem? Spowiadałeś się? Nie spowiadałem. To cóżeś robił?

Powiedział głosem jakby kłującym się z myśli:

– Wiedziałem, że tu kiedyś przyjdziesz. Nie z dobrej woli, to ten grób cię przyprowadzi. A nie wiesz nawet, jak bardzo chciałem doczekać tej chwili. Ile to już lat, kiedy przybyłem tu, do tej parafii. Pół wieku będzie. Pamiętam cię jeszcze, w krótkich majtkach latałeś. Włosy miałeś konopne. I zdaje się, że coś długo nie rosłeś.

– To nie ja. Może Michał, księże proboszczu. Michał coś tak długo nie rósł.

– Ty, ty, nie wykręcaj mi się. Pamiętam, żartowałem z ciebie, kiedyż ty, Pietruszka, zaczniesz wreszcie rosnąć? Patrz, Bąkowi już się wąs pod nosem sypie. A Sobieraj pewnie niedługo na panny zacznie chodzić. No, a jakie jest siódme przykazanie, Pietruszka? Wiesz czy nie wiesz? Podpowiedz mu, Kasiński. Bo Kasiński aż się wiercił, że on wie. O, Kasiński zawsze wszystko wiedział. Toteż zaszedł jak wysoko. Nie pamiętam, w jednej ławce siedzieliście czy on tuż przed tobą. Ale na jabłka do mojego sadu, pamiętam, toście razem chodzili. Tylko że ty nawet powtórzyć za Kasińskim nie chciałeś. Stałeś jak ten słup i oczy pod siebie. W końcu cała klasa ci podpowiadała, ale ty jakbyś się zawziął, że nie wiesz. No, a jak cię mój pies. Łopot, z kościelnym Franciszkiem na jabłonce przyłapali, pamiętasz? Ka-siński zdążył uciec, a ty zostałeś na drzewie i nie chciałeś za nic zejść. Łopot na ciebie ujadał, Franciszek wołał, zejdź i zejdź, zła krew! Aż i ja zwabiony, co tam dzieje się w sadzie, przyszedłem, prosiłem cię, groziłem, zejdź. Pietruszka. Zejdź, bo cię zapytam w szkole, żebyś mi powiedział dziesięcioro przykazań i siedem grzechów głównych, i sześć prawd wiary. I będziesz mi musiał na środku odpowiadać, nie z ławki. Zejdź. Aż poszedł Franciszek, przyniósł drabinę i dopiero cię siłą ściągnął. A rozsierdził się, że od razu chciał cię bić, wyciągnął już pasek ze spodni, ale powstrzymałem go:

– Nie wolno bić, Franciszku. Przyjdzie jutro rano do spowiedzi i się wyspowiada. Przyjdziesz, prawda. Pietruszka?

– Jak go nie bić? – rozzłościł się i na mnie. – Przyjdzie do spowiedzi, a ksiądz mu odpuści, tak? Do Macisza na jabłka niech latają, tam sad nie kościelny! I Macisza nigdy w kościele nie ujrzy! Jeszcze rozpowiada heretyk, że Boga nie ma, tylko z wody wszystko powstało. O, jabłonka aż się uginała, a teraz co na niej? I ksiądz trzy Zdrowaśki pokuty mu za to wlepi, za tyle jabłek. To człowiek w myślach tylko zgrzeszy i ile ksiądz zadaje. Dwanaście albo więcej. I same litanie. A jedna litania to z pięć Zdrowasiek. Bo co Zdrowaśka? Zdrowaś Mario i koniec. I w myślach grzechy, jakie tam grzechy, do cudzego sadu na jabłka nie pójdą. A ksiądz im jeszcze na religię każe nosić jabłka. Poprzedni proboszcz, ksiądz Sierożyński, to linijkę miał dębową i prał huncwotów w łapy, aż im puchły i nie mieli czym zrywać. A ksiądz, narwij tam w ten koszyczek, Franciszku, może by z tej malinów-ki przy płocie, jutro mam religię, niech Bóg będzie dobry dla tych moich dziatek, jak dla wszystkich nie może. I Bóg jest dobry, a Franciszek zły, bo się musi uganiać za tymi huncwotami. Powyrastają jedni, to nastają drudzy, i tak w kółko, całe życie goń, pilnuj. A to coraz gorzej żerte. Do mszy to się żaden porządnie nie nauczy służyć. W komeżki by się tylko przebierali. Ale mszał z lewa na prawo, to Franciszek musi ich szturkać, że no, teraz. O, znów gałąź obłamana.

– Czekałem wtedy cały ranek na ciebie – powiedział nagle z żalem w głosie. A ten żal jego wydał mi się tak stary, jakby był z innego świata. Pół wieku szmat czasu. – Byłbym ci przecież przebaczył. Przyszedłem nawet dużo wcześniej do kościoła, chociaż nie miałem zamiaru spowiadać tego dnia. Franciszka nie było, a on zwykł przychodzić tuż po świcie. Doprawdy nie wiem, czemu tak bardzo chciałem tej dziecięcej spowiedzi od ciebie. I to z tych paru jabłek z mojego sadu. Ale Bóg musiał to wiedzieć. Pamiętam tylko, że gdy siadłem już w konfesjonale, poczułem się nagle przywalony wielką ciszą kościoła, że wydało mi się, jakby to z tej ciszy kościół był wzniesiony. I dziwne, ale nie chciało mi się wcale modlić, choć modlić się to przecież i we krwi, i w zwyczaju księdza, wszędzie i o każdej porze. Być może, że słowami pacierza nie chciałem się zdradzić, że tu jestem. Choćby przed sobą, przed Bogiem. Przytknąłem tylko głowę do kratek i poddałem się tej ciszy, jeszcze mrocznej po nocy, wkulony gdzieś tam w najciemniejszy jej cień, jakby zatajony, nieobecny. I tylko w głębi duszy słyszałem jakby szmer ledwo tlącej się nadziei, że przyjdziesz, że lada chwila usłyszę w tej ciszy twoje zatrwożone kroki, jakby krople skądś kapiące na posadzkę kościoła. I zarazem dręczyłem się, aby Bóg nie rozpoznał we mnie tej nadziei, bo może to był cień jakiegoś grzechu, do którego nie umiałem się przyznać. I tliła się ta nadzieja we mnie już tak przez całe moje życie. Nieraz potem przychodziłem dużo wcześniej do kościoła, ot, tak, żeby siąść w konfesjonale i posłuchać, tej ciszy mrocznego kościoła. Konfesjonał zresztą sam przez się, kiedy w nim usiądziesz, jakby zmuszał cię do zasłuchania i słuchasz, choćbyś nic nie słyszał, i gdy nawet głucha cisza stoi po drugiej stronie kratek, ty słyszysz szept ludzkich spowiedzi. I tak samo w bezradności swojej nigdy nie wiesz, jak odróżnić grzechy od cierpień. Drzwi w pewnej chwili zaskrzypiały, wyjrzałem na kościół, że może to ty. Ale to Franciszek przyszedł.

– Tak wcześnie ksiądz proboszcz? – burknął najwyraźniej zły i zabrał się do zamiatania. I z tej złości nie pokropił posadzki wodą i kurzył, aż chmury wzbijały się na kościół. A on w środku tego kurzu mało co widoczny.

– Nie kurz tak, Franciszku – skarciłem go. – Wodą trochę pokrop.

– Darmo ksiądz proboszcz siedzi! Nie przyjdzie! – odkrzyknął mi, nie przestając kurzyć. – Na jabłka to by przyszedł!.Lepiej przejść się po świeżym powietrzu! Nie tu, w kurzu! Słońce świeci, wróbelki ćwierkają, dobrze księdzu proboszczowi zrobi! A kościół musi być porządnie zamieciony, żeby potem nie gadali, że dom Boży, a jak w chlewie!

– Zostaw już to zamiatanie, Franciszku! Chodź, wyspowiadam ciebie.

– Mnie? – aż przestał zamiatać. – Grzechy moje stare, księże proboszczu, i ciągle te same. Dopiero co w zeszłym tygodniu ksiądz proboszcz mnie spowiadał. A przez cały ten tydzień tylko kartofle u siostry kopałem. To co mogłem nowego zgrzeszyć?

– Coś tam zawsze znajdziemy. Chodź. – Tylko że jakże łatwo było pocieszyć Franciszka. Dusza prosta, ufna i całe życie przy kościele. Chociaż może to ja za bardzo szafowałem Królestwem Niebieskim w moich pocieszeniach. Może za dużo ludziom obiecywałem za ich wszystkie nędze, tułactwa, rozpacze, lęki. Pocieszam tu przecież już tyle lat, tyle lat. Świat przechodzi koło mnie, ale i przeze mnie, przechodzi czas, przechodzą ludzie, a ja wciąż pocieszam, pocie- (szam. Aż nieraz myślę, czy udało mi się tak naprawdę kogokolwiek ‘ pocieszyć, czy ktoś mi do końca uwierzył. Bo cóż ja właściwie wiem, co jest Królestwo Niebieskie, co piekło? Cóż ja wiem, gdzie ten czy ów trafi i jaki będzie jego wieczny los tam? Czy nie dalszym ciągiem tego losu tutaj? Bo skóro zabieramy z tego świata nasze dusze, może zabieramy także nasze losy? Grzeszne to zapewne myśli, które tu przed tobą wypowiadam, niech mi Bóg wybaczy. Lecz czasem wydaje mi się, że jedyna mądrość, jaka zostaje nam z życia, to przerażenie życiem. A mimo to pocieszam, bo taką wybrałem sobie służbę. Choć gdy sobie uprzytomnię, że ci, których pocieszałem, może gdzieś tam mi złorzeczą potępieni, nie wiem, czy Bóg mi nie powie, źle wypełniałeś tę służbę. Niby powiedziane jest, komu odpuścicie, będzie odpuszczone, komu zaprzeczycie, zaprzeczone będzie. Ale czy mogę być tak naprawdę pewny, kto godzien jest odpuszczenia, a komu należy zaprzeczyć? Najchętniej Wszystkim bym odpuścił, bo wszystkich mi żal. Lecz czy mam prawo posługiwać się łaską Boską jako swoją łaską, gdy nawet jest mi kogoś bardzo żal? Bo czy żal jest również Bogu? To prawda, że nieograniczona jest Jego łaska. Ale przecież nie wiem, jakie jest moje prawo wobec tej nieograniczoności. Wszak jestem tylko człowiekiem wśród ludzi i wszystko mnie z nimi łączy. Więc odpuszczam, może nadaremno, zaprzeczam, kiedy już nie mogę odpuścić, błądząc pośród tych wszystkich tajemnic, jak tylko człowiek potrafi błądzić, nie wiedząc, jak tylko człowiek potrafi dotkliwie nie wiedzieć, biorąc grzechy innych na swoje sumienie i sam będąc grzeszny. Ale może moim powołaniem nie jest wiedzieć, lecz pocieszać? O, zaprawdę ciężki to chleb całe życie pocieszać niepocieszonych, bezradnych, zbłąkanych. Ciężki i jakże gorzki. Trzeba być samemu jednym z nich, może nawet najbiedniejszym spośród biednych, zagubionym w niepewności tego i tamtego świata, a może i grzesznym jak oni, aby ta twoja pociecha nie była słowami, aby wspólna była wasza pociecha, jak wspólny jest wasz los. Zastanawiam się nieraz, czy w tych wszystkich nadziejach, co je w ludzkich sercach budziłem, czy w tych cudzych nadziejach sam dla siebie nie szukałem pocieszenia. Tylko że im dłużej człowiek innych pociesza, tym go mniej znajduje dla siebie, tym gorzej zwątpieniem nasiąka. I dlatego, widzisz, smutny ze mnie ksiądz. Albo może to starość. Tak, zapewne starość. Została mi tylko samotność z Bogiem. – Zapadł jakby w zamyślenie, ale zaraz się ożywił. – No, a kto ci ten grób będzie stawiał?

– Niektórzy radzą mi Woźniaków – powiedziałem. – Ale wezmę chyba Chmielą.

– Weź Chmielą – rzucił ostro. – Woźniaki partacze.

Wiedziałem, że partacze, i tak tylko o nich wspomniałem, żeby mi poradził Chmielą. Bo chciałem, żeby było, że to za jego namową wziąłem Chmielą, a przez to może mi za to miejsce mniej policzy. I nie policzył nic. Machnął tylko ręką, kiedy go się spytałem, to ile, księże proboszczu?

– Niech choć tam ci się spokojnie leży. Nic.

I prawdę mówiąc, miałem Chmielą już obgadanego. Zaraz po przyjeździe ze szpitala, prosto z pekaesu, zaszedłem do Chmielą. Niedaleko za przystankiem mieszkał, to sobie pomyślałem, zajdę i od razu się dowiem, ile czego na taki grób potrzeba, no i czy się podejmie, kiedy. Bo nie ma co odkładać, raz, drugi się odłoży i potem już się samo w nieskończoność odkłada. Ale nie było Chmielą, Chmielową tylko zastałem.

– O, wróciłeś, mój Boże! – ucieszyła się i chyba szczerze. – A mój poszedł do brata, do Boleszyc. I czegóż to już grób chcesz stawiać? Przecieżeś nie taki stary? Możeś chory?

– Nie chorym. To powiedzcie waszemu, że w niedzielę przyjdę. A co tam u mnie w chałupie, nie wiecie?

– Toś nie był?

– Prosto z pekaesu idę i po drodze od razu chciałem z waszym.

– Ano, co ma być, pójdziesz, to zobaczysz.

– A jak Michał?

– A widziałam go tu kiedyś, będzie z miesiąc, pod spółdzielnią stał. Spytałam go się, jak tam, Michaś, za Szymkiem ci się nie cni? A krowy masz podobno jedną u Borzycha, a drugą wziął Talara. Koń nie powiem ci gdzie. Mówili, ale zapomniałam. Tyle człowiek ma na głowie.

Koń był u Sołucha, powiedział mi po drodze Stach Kwiecień.

_ Zabiedzili ci go, że nie poznasz. Ich stał w stajni, a twoim robiły. To co, kulawy już będziesz na zawsze?

A prócz tego mi powiedział, że umarła Waliszyna, że Jasiu Cium-cium zabił się na motorze. I że psa nie mam, ale trudno mu powiedzieć, czy się sam z łańcucha zdjął, czy go ktoś spuścił, wiesz, jak to z psami. Zresztą mogę sobie wziąć szczeniaka od Mikusa, suka mu się akurat oszczeniła. Michała widział, ale kiedy to było, kiedy to było? Ano, siedział kiedyś na schodach i szkłem marchew skrobał. Dobra, Michał, marchew, co? Jedz, jedz, z marchwi krwi przybywa. O, Miętus idą, może oni go widzieli. Nie widzieliście, Miętusie, Szymkowego Michała?!

– A w chałupie go nie ma?

– Ano, nie wiem, ze szpitala wróciłem, z pekaesu idę.

– To musi być w chałupie. Gdzież by był. O laskach teraz będziesz chodził? I do końca tak?

– Nie tak wiele już do tego końca, Walerianie.

– Wiele, niewiele, ale więcej za dzień się teraz nachodzisz niż przedtem za miesiąc. To możesz jeszcze długą mieć drogę. Bo mnie to aby już przez próg.

– Kiedy dobrze wyglądacie.

– Może z wierzchu, bo w środku jak w tej starej wierzbie, co przy mostku stała. Pójdę tylko do siostry do Zochcic i chyba już umrę.

Nie było Michała w domu. Obszedłem obejście, stodołę, chlewy, na-wołałem się, Michał! Michał! Ale wszędzie ruina. Zacząłem szukać, że może gdzieś w worku trochę ziarna zostało, to bym zawiózł do młyna na chleb. Byłby chleb, to byłby początek. Ale ani w worku, ani worków. A trzy zostawiłem. W jednym żyto, w drugim otręby, trzeci pusty. Zaszedłem do sadu, parę drzew uschniętych stało, inne też jakieś parszywe, koślawe, a wszędzie wydeptane jakby na klepisku. Potem na strych wylazłem, wejść nie było mi nawet tak trudno, gorzej zejść. Potem posiedziałem trochę w izbie, podumałem nad tym wszystkim, choć co tu było dumać, i tak trzeba było od początku zaczynać. Ale zanim co, wstałem i ruszyłem na wieś Michała odszukać.

Obszedłem najbliższych sąsiadów, tu zamknięte, tam zamknięte, wszyscy w polach, bo to żniwa. U Kuśmierków tylko Rysiek był.

– Nie widziałeś. Rysiu, Michała?

– Jakiego Michała? – Łeb zmierzwiony, ślepia aż czerwone, musiał widać popić wczoraj, do technikum nie jeździł, miał wakacje.

– No, brata mojego.

– A tego starego.

– Nie taki on jeszcze stary.

– Jak nie stary? Brodę ma aż potąd, jak ten, no, Pan Jezus, czy ten drugi.

– Brodę ma? Nie wiedziałem.

– Ma. Napije się wujek jednego? Łeb mi trzaska, a mi ojciec jeszcze w pole kazał przyjść. Mówię im, nie siać żyta. Obsiać wszystko kukurydzą i na hodowlę się przerzucić. Bukaty, świnie, wujek wie, jaką forsę można zrobić? Mógłbym motor se kupić. Albo nawet samochód.

Zaszedłem do Kałuży, dwa domy za Kuśmierkiem, ale była tylko stara Kałużyna, siedziała na ławeczce i karmiła kury.

– Nie widzieliście, babko, Michała?

– O, wróciłeś, dzięki Bogu! Myśleliśmy, że już nie wrócisz. Michała? Nie chodzę, mój złocieńki, teraz nigdzie. Nogi mnie już nie chcą nosić. Czasem tylko na drogę. I kiedyż to okulałeś? Na obydwie nogi? Irka nasza ma już drugą córkę i ten zbój dalej nie chce się z nią żenić. Popatrz no. A dziewczę jak malowanie. Oj, czasy, czasy.

Przypomniało mi się, że Chmielowa mówiła, że krowa moja jest u Borzycha. To może jest i Michał. Ale była tylko krowa. A Michał przychodził do nich, ale już od wiosny nie przychodzi. Raz tylko niedawno zaszedł, dała mu kobieta kapusty w misce, wtrząchnął wszystko, jeszcze mu dołożyła, a chleba z pół bochenka zjadł. Może spytaj się Koziary. Mówili, że z Koziarą siano zwoził. No, to daj mi moją krowę. Wziąłem krowę na powróz, wyprowadzam z chlewa, a ten, że mu coś się należy.

– Za co?

– Jak za co? Za krowę. Cały rok u mnie stała, odkąd umarł Prażuch.

– Ty cholero jasna! – aż zatrzęsło mną. – Toś ją doił! Mnie dwa wiadra mleka dawała, to ileś miał serków, śmietany, masła?!

Zaprowadziłem krowę do chlewa, uwiązałem i znowu za Michałem na wieś. Jechał po snopki Kwiatkowski.

– Nie widzieliście Michała?

– Prry – zatrzymał konia. – Michała?

– No, brata mojego?

Zdjął czapkę ze łba. zaczął drapać się w łysinę.

– Gdzieś go chyba widziałem. Czekaj no. Nie w kościele czasem? Albo może przy kapliczce pod Mygą. Siądź, podjedziesz do Mygi i się spytasz.

U Mygi nikogo nie było, pies tylko warował przy drzwiach. Przylałem mu laską.

– W polu muszą być! – krzyknął z wozu Kwiatkowski. – Może z nimi poszedł! Chodź, zapalimy!

– W którym polu. nie wiecie?

– Na Zarzeczu albo na dworskim. I tu. i tam mają żyto. Szkoda, że mi nie w tę stronę, bobyś zabrał się. A najlepiej poczekaj, aż wrócą na wieczór, i się dowiesz.

I gdzie tu iść, na dworskie czy na Zarzecze. Bliżej było na dworskie, poszedłem na dworskie. Na szczęście akurat kosili. Ładne mieli żyto, trochę tylko w jednym boku powalone. Edek kosił, Helka odbierała.

– Szczęść Boże!

– Panie Boże zapłać! O, Szymuś, wróciłeś? Na żniwa akurat. Żyto masz za Przykopą, kółko ci zasiało. Tylko jak ty, nieboraku, na tych laskach zbierzesz? Może jak swoje zbierzemy, to ci pomożemy.

Ale Michała nie było z nimi, nie wiedzieli, gdzie mógłby być. Był u nich może z miesiąc, dwa temu. Nie chciał jeść, napił się tylko serwatki. Pomógł im sieczki rżnąć. Nie ciągnęli go, z własnej woli. Ależ to ci ma siłę, ma siłę, nie nastarczył mu Edek słomy nakładać. Kazali mu na drugi dzień, żeby przyszedł na obiad, to nie przyszedł. Może do Pająków idź się spytaj. Pająkowa jeść mu nieraz zanosiła, jak se w zeszłym roku widłami przebił nogę. Od kostki, o, aż tu i prawie na wylot. Krew mu tak leciała, że nie mogli mu niczym zatamować, dopiero mu Pająk spirytusem zalał i coś przyłożył. Chodził po snopkach po zapolu i widłami kłuł, jakby czegoś szukał. Pająkowa izbę kiedyś mu zamiotła i posprzątała, wszystkie łachy mu uprała. Spotkała ją Błaszyna, jak u rzeki płukała. Podobno wszów miał tyle, że aż się roiło. Obł óczyła mu pościel. I z Pająka gacie, koszulę mu dała. A Pająk co dzień przychodził i mu tę ranę owijał. Są dobrzy ludzie na świecie.

– To nie będę wam przeszkadzał. Pójdę na drogę, będzie ktoś jechał, może się zabiorę.

– Zajdź kiedyś.

Ale jakoś nikt nie jechał. Prawa noga mnie rozbolała, musiałem siąść, odpocząć, trochę ją roztarłem. Dopiero już blisko wsi jechał Kudła. Podwieziecie? Siadaj. Dobry choć i ten kawałek. Nie, nie widzieli Michała ani nie słyszeli, gdzie mógłby być. Na zamłyniu mieszkają, to trochę jakby za wsią, i tyle co kobieta do sklepu się wybierze i coś tam się dowie, o, i to się słyszy. Niby mają radio, ale zepsuło im się i stoi już tak rok głuche. Obiecuje Siudaków przyjść naprawić, ale spotkać go trudno, a jak go się już spotka, to się za uszami drapie i wciąż, ano, trzeba by tam kiedy wpaść do was i trzeba by wpaść. Musieliście się aż tak daleko postawić, bylibyście bliżej, toby prędzej się wpadło. No, a teraz żniwa, nie ma czasu słuchać, co tam mówią. Zresztą prawdy i tak ci nie powiedzą, ale chociaż pobębniło trochę.

– Zatrzymajcie się tu, pod figurą, wstąpię do Florka Zawady.

Florek, kolega z ławki szkolnej i potem całe kawalerkę chodziliśmy na panny razem, na zabawy, razem w straży, to pomyślałem, że pewnie będzie coś wiedział. Parę razy odwiedził mnie w szpitalu i zawsze coś przyniósł, papierosów, placka, to znów kiedyś kiełbasy, pół litra i za każdym razem, co się martwisz i co się martwisz, Michał ci nie zginie. O, myśl, żeby stąd wyjść. Uradował się, kiedy mnie zobaczył, wycałował, naklepał po plecach, nażalił się na moje laski, powiedział mi, u kogo koń, u kogo krowy, chciał wódkę stawiać. Jego Magda na obiad mnie zatrzymywała, choć oboje dopiero co przede mną z pola przyjechali. Ale gdzie Michał, nie wiedzieli. Był w zeszłą niedzielę. Obiad mu dali, zjadł, posiedział, ale już nie przyszedł. Chcieli nawet, żeby został. Mówiliśmy mu, zostań, Michaś, u nas żniwa, domu popilnujesz. Co tak chodzisz i chodzisz po ludziach? Może zajdź do fryzjera Żmudy, strzyże, goli, więcej wie. I okno ma na drogę, wciąż widzi, kto idzie i czy w tę, czy we wtę stronę. A my jak dzień długi teraz w polu i w polu. Zdaje się, że miał ostrzyc, ogolić Michała, gmina mu kazała. Ktoś tu mówił, nie pamiętasz, Magda?

Zaszedłem do Żmudy. To już pan wrócił, panie Szymku? I jak? Tak już całe życie? Owszem, zgadza się, miałem z gminy zlecenie, żeby brata ostrzyc, ogolić. Na zebraniu ktoś poruszył, że wstyd dla gminy. Wstyd, żeby tak człowiek bez opieki. Ale sam pan rozumie, siłą go na krzesełku przecież nie posadzę. Strzyżenie, golenie, żeby tak powiedzieć, sprawa wolnej woli. Życzy ktoś sobie, proszę bardzo. Tak jak życzy sobie, krócej, dłużej, na jeża, po gołej skórze, baczki skos czy na wprost, pokropić czy na sucho, może wodą kolońską? Proszę bardzo. Ja się nikomu nie narzucam. Przyprowadzą go, posadzą, ostrzygę, ogolę, jak każdego. Ile razy tędy przechodził, wybiegałem za nim, panie Michale! panie Michale! Ale nie udało mi się. Może teraz, jak pan wrócił. Proszę bardzo. Czekam.

Zdun się napatoczył. Nie widzieliście gdzie. Zdunie, mojego Michała? No, brata? Poszedł gdzieś? Ano, poszedł. Jak poszedł, to i wróci. A cóż ci to w nogi? Z drabiny zleciałeś?

Poszedłem do Fularski|go, pola nie mają, rozpisali wszystko na zięciów, sad im tylko został i pasieka w sadzie, to pewnie są w domu i może wiedzą, gdzie Michał. Ale nie wiedzieli. Był raz u nich, ale to jeszcze w zeszłym roku. pszczoły Fularski okadzał. Przyszedł, stanął sobie koło ula. Idź, bo cię pogryzą. Idź. bo cię pogryzą. A on nic. Łaziły po nim, a on nic. Albo nie czuł, albo go nie gryzły. Bo pszczoły, żebyś wiedział, potrafią złego od dobrego odróżnić. I złego potną jak choroba, a po dobrym będą chodzić i ani go jedna nie użądli. Idź może do Wrony albo do Maciejki, bliżej ciebie mieszkają, prędzej coś wiedzą, a my z tego końca wsi.

Ano, spotkał go parę razy Wrona. Szedł przez wieś. Ale gdzie szedł? Nie chciał go pytać, bo co pytać człowieka, gdzie idzie. Jak ktoś idzie, to gdzieś idzie, sam wie najlepiej, gdzie idzie, nie muszą zaraz wszyscy wiedzieć, gdzie idzie.

Nogi już mnie nieść nie chciały. W prawej jakby gwóźdź mi tkwił i darł aż do pachy. Stąpnąć prawie na nią się nie dało, toteż więcej ją ponad ziemią ciągnąłem. Dłonie mi od lasek popuchły. Wstąpię do Kapustki Wojtka. Pewnie też Michała u nich nie ma, ale było najbliżej. O, wróciłeś, powiedzą, to choć sobie siądę kapkę odpocznę, wody się napiję, bo mi w ustach zaschło. Ale jak na złość z pola jeszcze nie wrócili. Chłopak tylko przygnał krowy, pytam go się, możeś widział Michała, brata mojego? Taki z brodą, o, potąd? Spojrzał na mnie, jakbym chciał go udusić, i ni be, ni me. Niemowa czy jak? Ale przecież mniejszy był i mówił. A do której klasy, Iruś, teraz chodzisz? Też ni be, ni me.

Wylazł dziadek ze stodoły, cały w plewach, w słomie. Michała? Jajów szukać poszedłem, bo te kury, zarazy, wciąż gubią i gubią. To w pokrzywach, to w malinach znoszą, a synowa zgaga później, że ja kradnę i na papierochy wydaję. A nie palę, jak mi Bóg miły, od pół życia nie palę. Dusiło mnie, po nocach spać nie dało i rzuciłem. A choćby, to to wszystko moje kiedyś było. Moje, nie jej, przybłędy. Mogłem rzucać jajami po płotach, w stodołę, jakbym chciał. Moje, Bóg mi świadkiem. O, wielki pan był ten twój brat. Widziałem go, ale to dawniej, dawniej. Limuzyną kiedyś tu przyjechał, czarną, pamiętam. Taki pan, a poznał mnie. Rękę podał. Spytał się, ile żem z reformy dostał. Czy sprawiedliwość jest teraz. Hektar, Michaś. A innym po trzy, cztery dawali. Gorąc, to mógł gdzie nad rzekę pójść. O, Kulawik drogą idą. Spytaj ich. Nie widzieliście, Sylwestrze, gdzie Michała?! Szymkowego brata?!

Michała?! A, twojego, Szymek. Wróciłeś. Dzięki Bogu. I nogi masz całe, nie odjęli ci. Dzięki Bogu. A widziałem go, w oknie kiedyś stał, będzie z tydzień, dwa. Szedłem do spółdzielni, a on stał i jakby na świat patrzył. Miałem go się spytać, co słychać, Michale? Ale będę się przez szybę pytał? Zresztą jakoś dziwnie tak patrzył, to może i nie na świat. Zajdź do Wojcia Zadrożnego. Kiedyś tu w gospodzie gadał,, że go widział u Macały, nać z buraków obrzynał. Na piwieśmy byli.

Zezłościł się Zadrożny, zaczął kląć, cholerować, że nic takiego nic mówił, popieprzyło się Kulawikowi. Może mu Mielczarek mówił. I nać obrzyna się jesienią, a teraz jest lato. To by nawet nie pamiętał od jesieni do tej pory. A w gospodzie ich wtedy było ze dwudziestu chłopa, nie on sam. I piwa, mógłby przysiąc, że nie pił, bo nie lubi piwa. Cytrynadę pił. Naczelnika że trza zmienić, bo ten już za długo jest i do tego cygan jak sto diabłów, to mówił. I wszyscy o tym mówili. Tylko jak? I wszyscy o tym jak myśleli, o tym jak gadali. Aż któryś wziął postawił pół litra, że bez wódki jeszcze gorzej nie wiadomo jak. Potem drugi pół litra. I tak każdy po półlitrze, to skąd mógłby pamiętać, czy Michał nać obrzynał u Macały. Kiedyś go tu widzieliśmy, wracaliśmy z kościoła, ale kiedy to było? Zośka, nie pamiętasz, kiedy by to mogło być? A w maju. A, tak, w maju, bośmy nawet się dziwili, że dopiero maj. a on boso. Co ty, Michaś, boso? Maj dopiero, jeszcze zimno ciągnie od ziemi.

Wyszedłem na drogę i już nie wiedziałem, gdzie tu teraz iść. Może by tak do Macały? Ale widzę, idą Dereń. O, nacierpiałeś się, biedaku, nacierpiałeś za swoje! Nie było może u was Michała? Nie dzisiaj, może wczoraj, przedwczoraj? Żeby tak ci prawdę powiedzieć, nie było. I jeszcze ci powiem, że zawzięty, jucha, choć twój brat. Zachodzę raz zimą do niego, kobieta mnie wygnała, żeby pójść zobaczyć, bo może chory leży, a mróz jak ta lala. I żeby tak ci prawdę powiedzieć, w tej twojej chałupie jak w norze. Szyby jakby wapnem kto pobielił, całe zamarznięte, ziąb jak na wyraju. A on siedzi na ławie i w ręce se chucha. Przyszedłbyś, mówię, Michaś, do nas. ogrzałbyś się, zjadłbyś gorącego. Myślisz, że przyszedł? Nie przyszedł. O. nie bardzo ci będzie na tych nogach za kosą, za pługiem. Mówili, że ci jedną mieli odjąć. Ale, widzę, obie masz. Będziesz musiał najmować. A wiesz ty, co za dniówkę teraz chcą? I nie bardzo jest kogo. Wolą iść do fabryk. O, Antoszka idą, we łbie się już ze wsiem babie pomieszało, ale co ci szkodzi ją spytać, głupi czasem lepiej wie.

Nie widzieliście mojego brata, Michała? A gdzie ci się zapodział? Trza go było pilnować. Nie było mnie dwa lata. Jak dwa lata. to już go nie znajdziesz. Ile to, mój Boże, przez dwa lata narodu pomarło. Z Jadwisią Okoniową dopierośmy co kwiatki sypały w Boże Ciało. Pamiętam, miała takie różowiutkie.wstążki we włosach. I masz, nie ma jej. A cóż ci to w nogi? E, nic. Tak na laskach tylko chodzę. To jak chłopaczyska na szczudłach. I wygodniej ci? Wygodniej. Bóg wam zapłać.

O, Szymek, wróciłeś! Stach Sobieraj wypadł z chałupy, kiedy przy furtce przez okno mnie zobaczył. A myśmy chcieli jechać w niedzielę cię odwiedzić! Miała Tereska kurę zabić, rosołu ci ugotować! Chodźżeż do izby, chodź, no, wróciłeś. Miałem i flaszkę wziąć. Myśleliśmy, że może na jesieni dopiero wrócisz. Siądź, opowiedz, jak tam ci było. Może innym razem, Stachu, teraz muszę iść poszukać Michała. Widzę, że go u was nie ma. Był, zachodził, nawet często, zawsze zjadł, || posiedział. Kiedyś tu gałęzie cały dzień rąbał. Nie kazaliśmy mu. Sam. Wziął siekierę, akurat przy pniaku leżała. A byłeś u Borzycha? Krowa twoja jest u niego. Byłem, już mam krowę w chlewie. To zajdź do Zadrożnego. Byłem. To może do Kapustki. Byłem. To wiesz, kto by ci najlepiej powiedział, fryzjer Żmuda. Strzyże, goli. Byłem i u Żmudy. No, nic, pójdę dalej. To zajdź może w niedzielę, napijemy się, że wróciłeś.

Jechał Franek Duda ze snopkami z pola. Nie widziałeś, Franek, gdzie mojego Michała? A co, nie ma go? Ano, nie ma. Teraz, bracie, nawet sąsiad jeden drugiego nie widują. Każdy w polu, kosi, zbiera, noc wygoni, noc przygoni. Może gdzieś z kim w polu jest, a ty darmo za nim chodzisz. Wio! Czekaj no. Prrry! Chyba go widziałem. Będzie w zeszłym tygodniu, szedłem do gospody piwa się napić, a on siedział pod jesionem u Malców i wózek kołysał. Elce Malcównie się dziecko urodziło. Idź, popytaj.

Pokuśtykałem do Malców, była nawet Elka, pierś dawała dziecku. To urodziło ci się, Elu? I co, chłopak czy dziewczynka? Chłopak. A ty kiedy wujku, wróciłeś? Mama nasza aż się popłakała, kiedy usłyszała, że ci nogi mają odjąć. Miejsca nie mogła sobie znaleźć. Mój Boże, mój Boże, taki chłop. A ma już jakieś imię? Miruś. Tak Zenek chciał, żeby go ochrzcić. Bo tata nic, tylko Walenty. Ale gdzie to dziecku dawać Walenty. Miruś, Miruś, ładny jesteś chłopczyk, Miruś. Podobno był tu Michał u was, szukam go, mówił mi Franek Duda. O, był, nawet wczoraj. I stale zachodził. Nieraz Mirusia zabawił, jak mi wypadło co pilnego. Pojeździł z nim wózkiem, pohuśtał go. Raz aż nad rzekę pojechali, nie mogłam ich znaleźć. Mówią, wujku, że nie mówi. A on do Mirusia mówił.

Wyszedłem na drogę. Myślałem, że zacznę tłuc laskami w tego jesiona u Malców, może on mi powie. Niech to jasny szlag! Trzeba widać od chałupy do chałupy. Tylko w którą stronę? Może ku spółdzielni? Czy lepiej w stronę młyna? Nie, ku spółdzielni. W stronę młyna. Ku spółdzielni. W stronę młyna. Jakby droga ze sto stron miała. Zaszedłem do Bąka. Nie widzieli. Do Sójki. Nie widzieli. Do Sobczyń-skiego. Nikogo nie było, chałupa na kłódkę zamknięta. Aż mnie to zdziwiło, bo w pole i na kłódkę zamykać? Nigdy się nie zamykało. Chyba że już teraz trzeba. U Madeja krzyczę, wołam, Wałek! Wałek!

Bo odkąd nowy dom postawił, trza się wspinać po schodach, a tu już po płaskim ledwo kuśtykałem. Nawet jakby poruszyła się firanka w oknie albo mi się w oczach już mieniło.

Z nieba żar się lał, od spodu piekła ziemia. Czułem ją nie tylko w nogach, w laskach, ale gdzieś aż pod żebrami. Krzyż mnie łupał. Nigdy dotąd nie wiedziałem, co to krzyż. Mogłem się nadźwigać, nachodzić i nic. Trzeba choć na chwilę gdzieś spocząć.

– Witajcie, Sewerynie! – Stary Grabieć siedzieli na ławeczce pod swoją chałupą. Byłem pewny, że Grabieć już nie żyją. Nie wiem, skąd mi to do głowy przyszło. Inna sprawa, że w ich wieku ze trzy razy można by już nie żyć. Może ktoś w szpitalu mi mówił. – Przysiądę się do was trochę.

– Przysiądź się. miejsca starczy i dla ciebie, i dla mnie. A ty kto?

– Jak to, nie poznaliście mnie? Szymek Pietruszków.

– A, Szymek. Ćma mi wlazła, mój drogi, na oczy i tak widzę i nie widzę. Ale teraz już cię widzę. O, fest prałeś na zabawach, było na co popatrzeć. I popić lubiłeś. Z pola idziesz?

– Nie. Szukam Michała, brata mojego. Gdzieś poszedł.

– To sam nie wie, gdzie poszedł?

– Pewnie wie, ale po swojemu.

– A jak byś chciał, żeby wiedział? Każdy po swojemu wie. Starszy czy młodszy od ciebie?

– Starszy.

– To i lepiej wie od ciebie. Ojciec, matka żyją?

– Nie, dawno już pomarli.

– To i dobrze zrobili. Nie ma co za długo żyć. Na jedno życie jedna wojna i powinien się człowiek zabierać. Nie tak jak ja, cztery. Może też byłeś na wojnie?

– Byłem. Ale kiedy to już.

– Myślałem, bo o laskach chodzisz.

– To nie z wojny. Na drodze.

– Ze snopków zleciałeś.

– Tak jakby.

– Nie ma co za dużo brać na raz. Wóz się może gibnąć. I koniowi ciężko. Lepiej dwa razy pojechać. Prawda to te sputniki, powiedz no?

– No, przecież latają, to chyba prawda.

– Niby tak, ale kto ich tam widział. Gwiazdy przy pogodzie widać. I psy by szczekały.

– Za wysoko dla psów.

– Księżyc wyżej, a szczekają. Możeś słyszał co o wojnie, nie szykuje się?

– Co wam tak z tą wojną? Dawno ta dopiero była?

– Bo się muszą mocarze wziąć za łeb. Nie byliby mocarze. A by choć podatek przepadł. Nazbierało mi się do choroby tysięcy. Jeszcze wciąż mi kary dokładają. A tu nie ma z czego.

– A kto ma, Sewerynie. Jedno się urodzi, to drugie wygnije. A jak zboża u was?

– Jak wszędzie.

– Ziarno grube?

– Ni grube, ni chude.

– A czemuż jeszcze nie kosicie?

– Ano, czekam, aż któreś przyjedzie.

– A coście siali?

– A nic. Co siać, jak nie ma komu zbierać.

– I nie boli was, że ziemia tak leży?

– Co ma boleć. Ból bólu nie czuje. Był świat i się zbył. I trzeba się pogodzić.

– Za kosy! Za kosy! I w pola! Bo dzień, dwa i pogoda może się skończyć. – Gula stanął przed nami, wysłała go kobieta po sól do obiadu i wracał ze spółdzielni.

– Nie widziałeś, Marian, gdzie mojego Michała? – tak go tylko zapytałem, bo wiedziałem, że nie wie. A ten jakby nigdy nic:

– A gnój wyrzuca u Skobla.

– Gnój u Skobla? – Aż mnie poderwało, chwyciłem za laski. – A ja go, cholera jasna, po całej wsi szukam!

– To po coś go szukał? Trza było od razu iść do Skobla.

Na szczęście nie było do Skobla daleko, zaraz za spółdzielnią mieszkał, tyle że kawałek w dół, bliżej rzeki. Do głowy by mi nie przyszło chodzić pytać się do Skobla, czy Michał jest u niego. Bo do Skobla nie chodziło się nawet osełki do kosy pożyczyć, rozczynu na chleb, wysiewek na żur, pługa, wozu, konia, nie mówiąc już pieniędzy. Wszedłem na obejście, a Skoblów pies do mnie i nie daje mi kroku dalej zrobić, a jazgocze. Walnąłem laską przez grzbiet, jakby to sam Skobel był. Pójdziesz, ty cholero! Zaskowyczał. Zwinął się. Wyszedł Skobel ze stodoły.

– Co ci pies winien?

– Gdzie Michał?!

– Coś taki znerwiony? Trza najpierw powiedzieć pochwalony, jak się do kogo przychodzi. W chlewie jest. Gnój wyrzuca.

Przypadłem do chlewa i widzę, a Michał, brat mój, boso w gnoju po kostki i widłami macha jak Skoblów parobek. A chudy jak śmierć na chorągwi. Broda po piersi, włosy aż mu gdzieś na plecy spadają. Ledwo na nim poznałem ten nowiutki granatowy garnitur w białe prążki, który mu kupiłem na Wielkanoc, przed pójściem do szpitala. Trzy tysiące pięćset złotych mnie kosztował. I chyba był w tym samym krawacie, wiśniowym w białe grochy, który mu tak samo wtedy kupiłem, bo miał coś pod szyją uwiązane. Ale to tylko na domysł, bo ubrechany był jak nieboskie stworzenie.

– Michał! To ja, Szymek!

Spojrzał w moją stronę, ale jakby tylko, kto mu tam światło w drzwiach zasłania, i z powrotem opuścił wzrok, wbijając widły w gnój.

– Ty skurwysynu. Skoblu! Jakżeś mógł go do -gnoju?! Takiego człowieka?!

– Nie podskakuj, nie podskakuj. Myślisz, że jak dawniej. Ho! ho! to już nie te czasy. A co, miałem mu za darmo zryć dawać?! Bym nie ja, toby z głodu zdechł. Wszyscy tylko litować się potrafią. Ale zająć się, nakarmić, to nie ma litościwych. Bóg niech się zajmuje. O, kiedyś go tu w sadzie spotkałem, to zielone śliwki żarł.

– I za tę miskę żarcia parobka z niego se zrobiłeś! Dziadu sakramencki! A ty wiesz, kim on był?!

– Bo to nie wiadomo, kim był. Ludzie nie gadali. Tyle że nieszczęśliwemu to się nie pamięta.

– Ludzie gówno wiedzą!

– Ludzie wszystko wiedzą!

– Michał! – Wyrwałem mu widły z rąk. – Do domu! Już! Bym cię tak tymi widłami, ty Skoblu pieprzony! – I wbiłem te widły przed jego nogami, aż zbladł. A Michała pognałem przed siebie.

Szedł pokornie, ja za nim ledwo kuśtykałem. Może mu się wydawało, że go znowu któryś z gospodarzy do roboty do siebie prowadzi. A że nigdy się nie pytał, kto i gdzie, to go można było wszędzie zaprowadzić. Na śmierć by go zaprowadzili i nie spytałby się nawet, za co? Szedłby. Bo jakby nic w nim nie było prócz tego, że idzie. A we mnie aż się gotowało. Jakby ktoś tak kijem w środku we mnie bełtał i po samym dnie, niczym w żelaźniaku z parkoczącą kaszą. Czułem, że muszę coś zrobić, żeby wiedział, że wróciłem, że brat jego jestem, że prowadzę go do domu i że nigdy, już nigdy nie weźmie go żaden Skobel, Macała czy inny do zwożenia snopków, obrzynania naci, wyrzucania gnoju.

– Prędzej. – Szturknąłem go laską w plecy, choć sam nie mogłem iść prędzej. Nogi mi prawie odpadały, a w dłoniach czułem wilgotne pieczenie od popękanych pęcherzy.

Weszliśmy do izby.

– Tu twój dom – powiedziałem. – Siadaj.

Poszedłem do chlewa, zdjąłem krowie powróz z rogów. Trochę był za długi, skręciłem go w cztery. Wróciłem do izby. Siedział, jak mu siąść kazałem, czoło wsparł na dłoniach i patrzył pod nogi. Smród od niego szedł, aż się izba cała rozśmierdziała tym Skoblowym gnojem. Stanąłem od niego na odległość wyciągniętej ręki. Prawą laskę odłożyłem i na samej lewej się wsparłem, mocno a szeroko, żeby nie stracić równowagi.

– Muszę cię zbić – powiedziałem i z całej siły walnąłem go tym skręconym powrozem przez plecy, aż się zatoczyłem. Żeby choć przykuli! się czy spojrzał, kto go bije i za co. Kurz tylko poszedł z jego nieruchomych pleców i jeszcze gorzej zaśmierdziało tym Skoblowym gnojem. Musiałem się poprawić, bo mi się laska w ręku obsunęła, i znowu walnąłem, i znowu, i jeszcze raz. A on nic. Chociaż wystarczyłoby, żeby pchnął mnie lekko, a byłbym się zwalił jak długi na izbę. Chłop był przecież tak samo na schwał, a choć zabiedzony, to ja na tej jednej lasce w pozdzieranej, opuchniętej dłoni i na dwóch schodzonych kulasach nawet zaprzeć się nie miałem jak. I za każdym walnięciem powróz szarpał mną jak trzciną na wietrze. A tu do takiego bicia trzeba zaprzeć się jak stół na czterech nogach, żeby stopy korzeniami trzymały się ziemi, a ziemia nie śmiała się pod nimi zakołysać. O, wtedy, można bić. Nie tylko powrozem, ale całym ciałem, wszystkim bólem, wściekłością. Wtedy i z kamienia łzę by dało się wycisnąć. Choć z kamienia prędzej niż z niego. Nagle wyjął głowę z dłoni, ręce położył sobie na kolanach i pochylił się, jakby mi chciał swoje plecy zrobić jak najszersze pod to bicie. I zacząłem bić po tych plecach, zbierając się do każdego zamachu, jakbym wory ze zbożem na furę podawał. I za każdym walnięciem aż się cały okręcałem. Wściekłość we mnie rosła. Mogłoby jej starczyć na dziesięć powrozów. Czułem tę wściekłość nawet wokół siebie, jakby i izba razem ze mną się wściekła, i cała chałupa, chlew, stodoła, obejście, cała wieś, ziemia. I to ta wściekłość pomagała mi nie pamiętać, że ja, brat, biję brata mojego. I za cóż go biję? Tego tak naprawdę nie wiedziałem i nigdy nie będę chyba wiedział. To tylko on wiedział. Ale z jego ust ani szmer się nie wydobył. Czy żeby choć to bite ciało samo z siebie sieknęło, jak to ciało gdy biją. To nawet drzewo walnąć, a stęknie, kamień echo wyda. A tu tylko powróz pojękiwał. Powróz aż się skręcał z bólu. Gdyby powróz mógł. rzuciłby się pewnie na mnie i przytrzymał mi choć rękę, żeby już nie biła. Alboby się jak wąż okręcił mi wokół szyi i powiesił u sufitu.

Zasapałem się. Jakbym wspinał się na jakąś wielką górę na tych swoich kulasach. Czułem, że ustaję. Ręka mi osłabła i powróz już tylko majtał się z moich pleców na jego. Nagle laska, co się już od dawna chybotała pode mną jak witka, wypadła mi z ręki, gdy się znowu zamachnąłem. Gibnęło mną, że gdybym się w ostatniej chwili nie przytrzymał stołu, byłbym runął. Chciałem się od razu po nią schylić. Ale straszny ból przytrzymał mnie w prawym kolanie, pot mnie zimny oblał, coś mi w krzyżu strzeliło. I dopiero wolniuteńko, jedną ręką przytrzymując się stołu, a drugą wyciągając jak grabie ku ziemi, kuliłem się coraz niżej i niżej. I w końcu ją podniosłem. Tylko że kiedy się wyprostowałem, ciemno mi się w oczach zrobiło. Ledwo dociągnąłem się do ławy i klapnąłem zmachany, jakbym z pola wrócił po całym dniu żniwa.

– Nie będziesz więcej wyrzucał Skoblowego gnoju – powiedziałem.

Siedział z głową zwieszoną na piersi i z rękami na kolanach, jakby wcale nie czuł, że go bić przestałem. Za oknami wciąż skrzypiały wozy, ludzie zwozili i zwozili. Prawie wszyscy mieli już gumowe koła, a na gumowych kołach nie słychać tak wozów jak na żelaznych obręczach. Toteż więcej było słychać konie. Człapały ciężko, jakby te wozy dźwigały na swoich grzbietach.

Zachciało mi się, żeby ktoś przyszedł z sąsiadów, ze wsi. Albo i ktoś obcy. Nie miałem żadnej sprawy do nikogo ani do mnie nikt. Ale żeby przyszedł, może mu po drodze by było albo z pola szedł i dowiedział się, że wróciłem. Albo tak zwyczajnie, bo nie miał do kogo. Kuś, Prażuch, gdyby żyli, na pewno by przyszli. Bo ci, co nie żyją, najpewniejsi. Zacząłem nawet nadsłuchiwać, czy nie dojdą mnie z sieni czyjeś kroki. Może klamka zakołacze. Otworzą się drzwi. Ktoś stanie w progu, powie, pochwalony czy witajcie.

– A cóż tak siedzita, jakbyśta na miedzy siedzieli? Z polaśta przyjechali czy umarł wam kto?

– Aniśmy z pola przyjechali, ani nam kto umarł. Michała tylko zbiłem. O, tym powrozem.

– Zbiłeś go? Brat brata? Starzyście już przecież. Bracia się przeważnie biją, póki nie dorosną.

I może z tego daremnego czekania przyszło mi do głowy, że wykąpię go. Ostrzygę, ogolę i dopiero niech ktoś przyjdzie. Dźwignąłem się z ławy. Przymierzyłem laski do obtartych dłoni. Piekły mnie aż po łokcie. A na nogach ledwo ustać mogłem.

– Nie chodź nigdzie – powiedziałem. – Wykąpię cię. – I pokuśtykałem balii gdzieś poszukać. Na szczęście mieli balię u Pająków, tak że nie musiałem długo chodzić. Nawet mi ją Pająk przyniósł do chałupy. Ustawił na środku izby, popodkładał drewienka, żeby się nie chwierutała. Potem przyniósł mi wody dwa wiadra ze stoku, ponalewał w sagany, nastawił.

– Powinno się pomóc jeden drugiemu w nieszczęściu. Ty żeś też mi pomógł, kiedy byłem nieszczęśliwy. Pamiętasz, jaką żeś egzortę na pogrzebie naszego Włodzia wygłosił?

– Kiedy to było, Bronisławie. Że jeszcze pamiętacie.

– Co miałbym nie pamiętać, będę do śmierci pamiętał. Ksiądz powiedział byle zbyć. Myślał tylko, żeby jak najprędzej na plebanię wrócić, i nogami przytupywał. Nie odróżniłby, czy to Włodziu nasz, czy kto inny. Nie powiedział nawet, jucha, że go mina rozerwała, tylko jakby na czerwonkę czy na tyfus umarł. Nie chodź, Włodziu, mówiłem, przyjadą sapery i nam rozminują. To nie, poszedł. A ty żeś nie patrzył, że mróz, choć łzy aż w oczach zamarzały. I niczegoś nie uronił, i że dobre było dziecko, i że ojców szanował, i że jak to zboże wykiełkował z ziarna, ale nie dorósł do swojego kłosa. Bo jakby go ktoś naumyślnie witką ściął. Słyszysz, matka, powiedziałem do swojej, jakiegośmy mieli syna? I Pan Bóg go nam wziął.

Zebrałem trochę patyków po obejściu, rozpaliłem pod kuchnią. Zabuzował ogień i od razu jakby coś odżyło w izbie. A zaniedługo para z saganów zaczęła się unosić.

– Rozbieraj się – powiedziałem. Między kuchnią a balią ustawiłem krzesło, oparłem się całym sobą o kuchnię, przestawiłem najpierw sagan z wodą na to krzesło, potem z krzesła na ziemię, tuż przy balii, i dopiero przechylając wylałem. Twarz od pary cała mi się orosiła. Dolałem trochę zimnej z wiadra. – No, bo woda stygnie. Rozbieraj się.

A ten nic, dalej siedział. Jak tam mogłem, jedną ręką ściągnąłem z niego ubranie, bo drugą musiałem się stołu przytrzymywać. Na szczęście nie opierał się. A śmierdziało od niego wciąż tym gnojem Skoblowym, aż w nosie wierciło. Tylko kiedy gacie zdarłem z niego, nagle skulił się i zaczął dygotać, jakby się zawstydził, że jest goły.

– Mnie nie musisz się wstydzić – powiedziałem. – Brat twój jestem. Prócz mnie i ciebie nie ma tu nikogo. Pająk już poszedł. No, chodź. – Wziąłem go za rękę i podprowadziłem do balii. Stanął, jakby się zawahał. – Nie bój się, to woda – powiedziałem.

Ścisnął mnie za rękę i nie chciał jej puścić, jakbym go w topiel głęboką wprowadził, choć woda ledwo wyżej kostek mu sięgała. Wydał mi się w tej balii do kogoś podobny, ale nie mogłem sobie przypomnieć, do kogo. Może przez te włosy spadające mu na plecy i brodę po pas. A chudy był, że kości mu prawie skórę przebijały, a ta skóra jeszcze obwisała z niego, jak to nieraz śnieg z gałęzi przy odwilży obwisa. A plecy całe w sinych pręgach od mojego bicia. A przyrodzenie siwe jak gołąbek. Choć na głowie ledwo gdzieniegdzie siwy włos mu się bielił, tak samo w brodzie. A przecież przyrodzenie najpóźniej siwieje ze wszystkiego.

– Siądź – powiedziałem. – Namydlę cię najpierw.

Przyniosłem sobie kawałek mydła ze szpitala. Ktoś zostawił w umywalni i wziąłem, jakbym przeczuł, że mi się przyda. Przystawiłem stołeczek do balii, siadłem i polałem mu całe ciało wodą z garnuszka, żeby trochę namókł. Potem rozrobiłem piany w rękach. I ostrożnie, żeby nie urazić niczego, obmydliłem mu plecy, piersi, ręce i całego. Skóra na nim drżała niczym na króliku, gdy się go po sierści głaszcze. Czułem i w sobie to drżenie, choć go ledwo dotykałem, i to więcej pianą niż dłońmi.

– Nie drzyj tak – powiedziałem. – Nic ci przecież złego nie robię. Myję cię. Lubiłeś się zawsze myć. Pamiętasz, jak nas matka kąpała na Boże Narodzenie czy na Wielkanoc, to nie chciałeś nigdy z balii wyjść? A mnie musiał ojciec pasem wganiać, bo udawałem, że taki rozespany jestem. Albo mi woda za gorąca była, to znów mydło mnie w oczy gryzło. Albo jak chodziliśmy do rzeki się myć, pamiętasz? Najpierw ty mnie myłeś plecy, potem ja tobie. A pięty szorowaliśmy kamieniem czy piaskiem. A nie chciało nam się myć, to się duchami straszyliśmy. Przeważnie ja ciebie. O, spójrz, Michał, coś stoi. Tam. No, tam, przy tej wierzbie. Białe, jakby w płachcie. Duch! I w nogi. Ja pierwszy, ty za mną. Matka, ojciec, co się stało?! Ducha widzieliśmy! Pewnie wam się myć nie chciało, skaranie boskie z tymi chłopakami, matka jak to matka. I jak z takimi brudnymi nogami wejdziecie do pościeli? Nad rzeką, to musi duch Bartoszki, ojciec łatwiej nam wierzył. Trza było się spytać, w imię Ojca i Syna, czego dusza potrzebuje? Bartoszka nic by wam nie zrobiła. Lubiła za życia nad rzekę przychodzić, to i teraz przychodzi. Siadła sobie nieraz na brzegu i ślepiła w wodę. I cóż tam widzicie, Agato, kiedyś się jej pytam, byłem po wodę u stoku. A ciągle co innego, Józefie, ciągle co innego. Choć co ona mogła widzieć, piasek, muł, kamienie i jak rzeka płynie.

Przesunąłem się ze stołeczkiem na drugą stronę balii, bo trudno mi było objąć go z jednego miejsca całego.

– A pamiętasz, jak na świętego Jana kąpaliśmy się raz pod Błachem? Bo od świętego Jana zaczynało się kąpanie. Święty Jan w tym dniu rzeki chrzci. Choć ja tam nieraz kąpałem się i przed świętym Janem, a bywało, że w maju. Gorąc wtedy taki był, aż liście skręcało. Rojno było od chłopaków, dziewczyn, że więcej ciał niż wody. Aż rzeka na wierzby skakała. Fredek Ziębów przyprowadził konia, obsiedliśmy go, ilu nas się na grzbiecie zmieściło, i wio! za wodą, pod wodę. I u szyi się wieszali, i ogona się czepiali. Krzyków, pisków, jakby niebo się zarwało. A ty siedziałeś na brzegu, pod wikliną, i dusiłeś płacz w sobie, bo nie umiałeś pływać. Namawiałem cię, chodź, Michał, nauczysz się, czepisz się końskiego ogona, bij tylko nogami, ile sił. Chodź! I wszyscy cię namawiali. Najlepiej skocz od razu na głowę, Michał! Złóż ręce jak do pacierza, wyciągnij przed siebie i skocz! No, Michał. Albo wrzućmy go, chłopaki, najprędzej się nauczy! Dawaj go! Zacząłeś uciekać. My za tobą. Dopadliśmy cię na polu Machaliny, potknąłeś się w bruździe. Rzucałeś się, plułeś, gryzłeś nas po rękach. Ale nas było czterech. Zanieśliśmy cię do rzeki, rozhuśtali za ręce i nogi i, hop! Aż woda na nas bryznęła. Machaj, Michał! Machaj! Rękami, nogami! Ale ty jakby na złość, nie ruszyłeś ani ręką, ani nogą i od razu poszedłeś na dno. Musiałem skakać i wyciągać cię. Wody się opiłeś, że tchu nie mogłeś złapać i czkawka cię potem męczyła. Dostało mi się w domu pasem od ojca, że chciałem cię utopić. A przecież tak najprędzej można się nauczyć. I każdego tak uczyli, za ręce i nogi i, hop! Ratuj się, bo utoniesz! Mnie to nawet z wierzby rzucali, żeby było wyżej. I przydało się potem jak znalazł. W partyzantce musiałem z mostu kiedyś skakać. Z tyłu mnie gonili, z przodu zastawili i nie było innej drogi.

Wstałem, dolałem z sagana trochę wody gorącej. Rozmieszałem ją wokół jego ciała.

– A pamiętasz, jak przed wojną przyjechałeś kiedyś w kapeluszu? Stanąłeś w progu i jakbyś się zawstydził, że w kapeluszu jesteś. I my tak samo patrzyliśmy na ciebie, Michał i nie Michał. Zerwałeś go zaraz z głowy, ale ojciec, włóż jeszcze, niech ci się przypatrzę. Ano, dobrze ci, tylko jakbyś mało był podobny. To wielaś zapłacił? A matka, trza było tańszy, synu. kupić, ubranie byś se za to kupił. Niedziela była. Ojciec chciał, żebyśmy na wieś się przeszli, może księdza spotkamy, niby ciągle pytał się o ciebie. A już kawalery byliśmy, to co nam ksiądz, jeszcze w taki gorąc, i wyciągnąłem cię nad rzekę. Z dziewuch panny już porosły i rzeka aż się wylewała. Ja się rozebrałem i od razu buch! nura do wody. A ty siadłeś na brzegu, w cieniu pod wikliną. Podpłynęła do ciebie Stefka Magierzanka i zaczęła cię kusić, nie rozbierzesz się, Michaś? Gorąc taki, rozbierz się, chodź do wody. A piersi miała, jakby się tej wody tak opiły. Ładnie ci w tym kapeluszu. Na długo przyjechałeś? Myślały Magiery, że się z nią ożenisz. Ale nie byłbyś szczęśliwy. W wojnę się tu z jednym złączyła, co po mąkę przyjeżdżał, i wyfrunęła z nim w świat. Zostawiła chłopa, dziecko. Michał! Michał! Chodź się kąpać! Wszystkie cię wołały. Aż chłopaków zazdrość brała. Nie wołajta go! Musi na suchoty być chory! Suchotni-kom nie wolno się kąpać! O, widzita, jaki to kapelusz se kupił, żeby nie być ze wsi! Wygląda jak dupa zza krzaka! Podleciał któryś z tyłu, zerwał ci ten kapelusz z głowy i smyrgnął nim na rzekę. Rzucili się jeden przez drugiego do tego kapelusza. Któryś nabrał w niego wody. Któryś wsadził na łeb i zaczął w nim płynąć. Skoczyłem, żeby mu odebrać. Ale przerzucił go dalej w tłum chłopaków. Tarmosili, wyrywali go sobie. Stefka Magierzanka aż się popłakała. Wy świnie! Wy świnie! krzyczała. Z was żaden nie będzie miał takiego kapelusza! Któryś dał nura i z dna rzeki wydostał kamień. Wsadzili ten kamień w kapelusz i zaczęli go topić. W końcu jakoś im go wyrwałem i smyrgnąłem nim daleko w dół rzeki, że pierwszy dopłynę. I dopłynąłbym. Ale Bolek Kuska wyskoczył na brzeg i brzegiem doleciał przede mną. Capnął ten kapelusz, poleciał jeszcze dalej, na płyciznę, tam wlazł w niego nogami i w mule, w piachu, w kamieniach zaczął go tratować. O, skułem mu wtedy mordę, że warg z miesiąc nie domykał, jakby się tak śmiał. A koszulę, portki podziabałem mu kozikiem, buty wyrzuciłem do wody. Przylecieli z bratem Wiekiem i ze starym do nas, do chałupy, to i Wiekowi, i staremu jeszcze wlałem. A ty nic, patrzyłeś, jak ci ten kapelusz ciarają, potem wstałeś, powiedziałeś, chodźmy już, Szymuś. Zostaw im ten kapelusz, niech się dalej bawią.

Podniosłem go z balii, wytarłem. Nie miałem go w co oblec, to na razie oblekłem go w płachtę. Gdzie się dało, powiązałem, w innych miejscach pospinałem agrafkami. Znalazłem na szczęście trzy agrafki w szufladzie od maszyny do szycia.

– Teraz cię ostrzygę, ogolę.

Okazało się, że wcale nie wyszedłem z wprawy. Mógłbym znowu strzyc, golić, jak za dawnych lat. Choć pewnie mało kto pamiętał, że kiedyś strzygłem, goliłem. Może ktoś ze starszych tylko. Ale większość starych już powymierała. Teraz młodsi byli starzy. A za nimi już się młodsi szykowali, żeby stać się starzy. I coraz młodszych siwizna przyprószała, okrąglały im czoła, rosły im na gębach wory, rowy, doły. Choć na co dzień nie było tak tego widać, jak starość bez przerwy szła przez ludzi. Jakby starzy skądś do wsi przychodzili, a młodzi wychodzili i wracali, kiedy byli już starzy. I tylko czasem wydawało się dziwne, że to ci sami ludzie. Ale może ci sami.

Musiałem się tyłkiem o stół wesprzeć, bo inaczej bym nie ustał. Miał te włosy grube, gęste, po matce, tak jak ja. Bo Antek, Stasiek, którzy mieli po ojcu, to Stasiek już był prawie łysy, a u Antka też prześwity przezierały jak w dziurawej strzesze. Na jeża go ostrzygłem, bo od wszów aż się roiło. Potem umyłem mu głowę.

– No, to teraz zjemy.

Przyniosłem ze szpitala pół paczki herbaty, trochę cukru, pół bochenka chleba, kawałek sera, dwa kotlety. Dała mi to salowa Jadzia na odchodne. Wyszła za mną na korytarz, kiedy poszedłem się z nią pożegnać.

– Niech to weźmie. – I wcisnęła mi pakunek. – Nie będzie zaraz chodził do sklepu kupował. A zjeść trzeba, kiedy się do domu wróci.

Głupio mi się zrobiło, bo o domu niewiele jej opowiadałem i przeważnie nieprawdę, jak to kobiecie albo umarłemu. Miałem nawet jej powiedzieć, że pewnie tam będą czekać z obiadem na mnie. Dawałem znać, że wracam. Ale tyle to wiedziała, że nikogo nie mam, to któż mógłby na mnie czekać. Zresztą nie dała mi się długo wahać.

– Wziąć, wziąć. Niech będzie na zdrowie. – Chciałem ją w rękę pocałować, ale skryła i lewą, i prawą za siebie. – Tam takie ręce salowej by pan Szymek całował. O, niech pan Szymek nas odwiedzi kiedyś, jakby na jarmarku był czy tak przy okazji. Wesoło było z panem Szymkiem. Uśmiał się nieraz człowiek. Bo tak, to umierają i umierają.

Nawet o Michale nic jej nie mówiłem. Tyle tylko, że trzech braci mam, to mówiłem, i że wszyscy trzej miastowi. Antka, Staśka zresztą widziała, kiedy przyjechali mnie odwiedzić gdzieś w tydzień po tym wypadku. Nie wiem, skąd się dowiedzieli, bo nie dawałem im znać. Ubrani jak się patrzy. Garnitury, koszule, krawaty błyszczały się na nich. Nawet przyjemnie mi było, że mam takich braci. Ale po godzinie miałem ich dosyć, choć nie widzieliśmy się ze dwa lata. Ledwo się spytali, czy mam jedną, czy obie nogi przejechane i czy długo będę leżał, a już się zaczęli po cichutku ze mną kłócić, że to moja wina. Bo zamiast siać żyto, pszenicę, powinienem sad założyć, pasiekę czy na hodowlę się przerzucić, jak mi wciąż radzili. Nie musiałbym przed deszczem uciekać i zwozić w niedzielę. Niedziela jest, żeby odpoczywać. Z żoną, z dziećmi w domu posiedzieć. Albo, gdy pogoda, w samochód i do lasu, nad rzekę. Ale wydawało mi się, że wiecznie młody będę. Ta nie, tamta nie, no, to mam. Na szczęście weszła Jadzia i zapoznałem ją z nimi, że to bracia moi, Antek, Stasiek, a to panna Jadzia, salowa.

– O, z pana Szymka to zuch – powiedziała, jakby przeczuła, że się kłócą ze mną. – Nacierpi się jak mało kto, a słowem się nie poskarży. Jeszcze pożartować lubi.

I dopiero przestali. Choć Stasiek widać nie miał dość, bo kiedy wyszła, powiedział:

– Albo z nią się ożeń. Nawykła w szpitalu do roboty, to i w polu by ci robiła.

Zmierzch oknami się garnął, poszarzało w izbie. A my piliśmy herbatę, jedliśmy chleb z serem. Kotlety zostawiłem na jutro. Wozy ze snopkami wciąż stękały na drodze. Czasem ktoś tam krzyknął, wio! Czasem koń zazgrzytał podkową o kamień. Komuś się rozwora ocierała, popiskiwały nie nasmarowane osie, podzwaniał naszelnik u dyszla. Czekałem, że mi się choć spyta:

– To gdzieś był tak długo?

Taki kot, a wskoczył mi od razu na podołek i łasił się, jakby go bolało, że nie potrafi ni słowa po ludzku. Pies gdyby był, też by pewnie urywał się z łańcucha, że wróciłem. I każdy, kto mnie spotkał, rzekł przynajmniej, o, wróciłeś. A tu brat i nic.

– Mówili ci, że w szpitalu byłem?

Podniósł kubek do ust i rozszerzył oczy, że mu się zrobiły jak pieniążki okrągłe, ale darmo by w tych oczach próbował coś odgadnąć. Nie wiadomo, patrzyły, myślały czy może umrzeć im się chciało i nie widzieć nic. A trzymał ten kubek jakoś tak dziwnie, tylko dwoma palcami za ucho. Aż spojrzałem, czy tak samo trzymam. Ale zwyczajnie trzymałem, całą garścią, wpół. A chleb i ser drobił sobie na dłoni na kruszyny i z tej dłoni dopiero wydłubywał jakby ziarna ze słonecznika. Zawsze zresztą jadł inaczej niż zwyczajnie człowiek. Żur z kartoflami na rano, to ja pół łychy kartofli, drugie pół żuru, że ledwo taką czubatą łychę przez usta przepchałem. A on osobno kartofle, osobno żur, tego ledwo na czubek, tego aby po dnie, a jeszcze prawie żuchwami nie ruszał. To co się mógł najeść, a dwa razy tyle ręką się narobił. Człowiek po to je, żeby żołądek był pełny. A z żołądka siła. A siła do roboty. Pytałem go nieraz, czy jak je się tak jak on, to lepiej smakuje, czy się więcej naje, czy co? Niech mi powie. Chyba to nie tajemnica? Nie żebym chciał się tak samo nauczyć, bo mi dobrze, jak jem. Ale myślałem, że choć tyle się od niego dowiem, bo jak człowiek je, można wielu rzeczy się dowiedzieć.

Czy ukrajał sobie kromkę chleba, to cieniuchno, że świat przez nią było widać. I mógł bez niczego jeść, a zawsze ją na płask trzymał w rozcapierzonych palcach, jakby mu miały z niej pospadać talarki kiełbasy. Czy jabłko, to najpierw rozdzielił na cztery równe ćwiartki, powydrążał z pestek, obrał ze skórki i dopiero takie bielusieńkie ćwiartki jadł. Czy nawet gdy wodę pił, to żeby mu choć w gardle za-szemrało, jak to spragnionemu.

Ale może przez te dwa lata odwykłem już od niego. I teraz trudno mi się było znowu przyzwyczaić, że ten stary człowiek w białej płachcie to mój brat, Michał. A może i on już zapomniał, że braćmi jesteśmy. Bo co to znaczy, że się jest braćmi? W dzieciństwie nawet nie bardzo go lubiłem. Wolałem z obcymi chłopakami. Bo pływać nie umiał, z procy strzelać nie umiał, na drzewa wychodzić nie umiał. Po ściernisku boso, to go kłuło. A myśmy z chłopakami biegi sobie urządzali, kto pierwszy do miedzy doleci. Jeszcze wybieraliśmy nie po kosie, a po sierpie, żeby gorzej kłuło. Albo gdzie najwięcej ostu w zbożu rosło. To przeważnie u Waliszki albo u Boducha, a prócz tego pola ich jak kiszki długie były. Przeleciało się do końca takiej kiszki, to nogi całe we krwi, a nie śmiało nic boleć.

Uczył się najlepiej z nas czterech braci, to prawda. Kiedyś dostał nawet książkę w nagrodę, że najlepszy w szkole. A na tej książce napisali mu, Michałowi Pietruszce za chlubną naukę i przykładne zachowanie, w podzięce także jego rodzicielom. To za tych rodzicieli ojciec mało co go w pole gnał. I na tacę na sumę to nam razem jeden pieniądz dawał, z tym że Michał go położy. I jak matka kurę w niedzielę dzieliła, to ojciec niby sprawiedliwym okiem patrzył, czy wszystkim po równo, a zawsze wychodziło, że Michał skrzywdzony i choć szyję czy żołądek kazał mu dołożyć. I mógł Michał późno w noc książkę czytać i nie szkoda było nigdy nafty. Inna sprawa, że ja książek nie lubiłem. Tyle co w szkole przymuszali, no, to się musiało. I nie bardzo wiedziałem, po co się w ogóle czyta, czy to czasu nie szkoda. A jak ojciec mi tłumaczył:

– Ty zarazo, choćby po to, żebyś Boga mógł czytaniem chwalić.

To mu kiedyś powiedziałem, że nie będę w Boga wierzył, jak dorosnę, i uciekłem z chałupy. Chociaż nie wiedziałem, co to znaczy, wierzyć czy nie wierzyć, chciałem mu dokuczyć. No, i jak skończyłem tylko szkołę, książki w kąt i zacząłem na zabawy chodzić. Po pierwszej zabawie sprał mnie ojciec. Po drugiej sprał. Ale po trzeciej złapałem widły, no, niech ojciec spróbuje. O, sprał mnie wtedy łańcuchem od wozu. aż byłem cały w sinych pręgach, musiała mi matka okłady przykładać.

– I czemuś go tak sprał? – popłakiwała. – Własne dziecko tak sprać, mój Boże, mój Boże!

– To nie dziecko. To zbój! Na starość z chałupy cię wygoni.

A Michał czytał. Lata szły, a on czytał i czytał. Aż kiedyś przyjechał jakiś daleki kuzyn matki z miasta, krawcem był. I matka go ubłagała, żeby wziął Michała do siebie. Niechby się krawiectwa choć nauczył, bo co w domu będzie robił. Krowy Antek już pasie, gęsi Stasiek, A pola nie ma znów tak wiele, żeby się bez jednego nie obrobiło. I krawiectwo dobry fach, na siedzący, pod dachem i siebie się obszyje. Nie ma we wsi krawca, to jakby się wyuczył, mógłby wrócić i tu szyć. Komorę by mu się wyszykowało, a może i maszynę kupiło. A na razie na tej by szył, co jest.

– Nie pożałuje kuzyn. Dobre dziecko z niego, to i krawiec będzie dobry. Nie ciągnie go, jak to innych, tu, tam. Książki tylko czyta. A my, czy mąki, czy kurę, odwdzięczymy się kuzynowi.

– Ano, ksiądz byłby lepszy – wspomógł matkę ojciec. – Kierowaliśmy go na księdza, kuzynie. Ale nie stać nas. Widzi kuzyn, trzech nam jeszcze zostaje. To dla wszystkich nie starczy tej ziemi. A tak by chociaż o jednego lżej nam było.

No i poszedł do kuzyna uczyć się za krawca. Był u niego chyba ze trzy lata. Co drugą niedzielę, a czasem i niedziela w niedzielę przyjeżdżał do domu. I na każde żniwa, kopania. I zawsze to matce choć szpulkę nici przywiózł, igieł, ojcu papierosów, Antkowi, Staśkowi cukierków, mnie butelkę piwa. Tylko że mruk się zrobił. Nic nie chciał opowiadać, jak mu tam, źle czy dobrze. Ani jak go karmią, czy kuzynka krzywo na niego nie patrzy. Pytał go się ojciec:

– To portki już potrafisz uszyć?

Nie odpowiedział nigdy tak, nie. Wzruszał tylko ramionami, nie wiadomo, potrafi, nie potrafi.

– To widać tyle samo nauki potrzeba na krawca, co na księdza – musiał se ojciec sam odpowiadać.

Matka za każdym przyjazdem szykowała, co mogła, żeby nie wracał z gołymi rękami do kuzyna. Mąki, kaszy, grochu, serek, słoniny kawałek, czasem kurę. A jajka to już co do jednego dla kuzyna trzymała, jak Michał przyjedzie. Samiśmy byle co jedli, kluski to na wodzie tylko, kaszę mlekiem omaszczoną, bo dla kuzyna. I wciąż; to zostaw, tego nie rusz, bo dla kuzyna. Złapałem kiedyś zająca we wnyki, też poszedł dla kuzyna. O, bo kuzyn się ucieszy. Nigdy przedtem nie suszyliśmy śliwek, to teraz zaczęliśmy suszyć, żeby było co dać kuzynowi. Już nam bokiem ten kuzyn wychodził. Stasiek, co mało jeszcze rozumiał, spytał się raz, czy ten kuzyn smok, że musi tyle jeść. A nawet ojcu czasem się westchnęło, że lepszy byłby ksiądz. Tylko matka, cicho, cicho, wszystko łagodziła, trzeba nieraz i od ust sobie odjąć, a wyuczy się Michaś, to i Stasiowi, i Antosiowi, i Szymusiowi, i tobie, ojciec, wszystkim wam ubrania poszyje.

Aż którejś niedzieli przyjechał i powiedział, że już nie jest u kuzyna, w fabryce teraz robi, i żeby matka nic nie szykowała, bo nie będzie więcej od nas brał. Posmutnieli wszyscy, bo tyle mąki, kaszy, grochu, jajów, serów, kur, serków i na marne poszło. Ojciec tylko rzekł:

– Myślałem, że się cajgu może kupi i ubranie mi uszyjesz. Ale widać taka wola Boża. W tym jeszcze pochodzę.

Odtamtąd coraz rzadziej przyjeżdżał. Raz na miesiąc, na dwa, na Boże Narodzenie, na Wielkanoc, we żniwa. Choć koszenie mu nie bardzo szło. Szarpał kosą i za prędko szedł, a zamachy robił, jakby chciał za jednym przejściem całe staje powalić. To i nieraz zarył kosą w ziemię, i kosa mu się co trochę tępiła, i po jednym pokosie już był umachany jak po całym staju. Zresztą i przedtem nie kosił za dobrze. Niby kiedy miał się nauczyć? Wmawiali mu od maleńka tego księdza, to ksiądz ma parobka, nie musi sam kosić. Choć wydaje mi się, że i ksiądz nie byłby z niego dobry. Na księdza musi się mieć powołanie, mowę lekką. Co niedziela kazanie i na każdym ślubie, na każdym pogrzebie. A ile to przy spowiedziach musi się ludziom natłumaczyć, nie grzesz, nie grzesz, Bóg na ciebie z nieba patrzy. Bóg za nasze grzechy umarł. Wszystko będzie ci na Sądzie Ostatecznym policzone. To skąd tyle mowy na to wziąć? Prócz tego na księdza trzeba wierzyć w życie pozagrobowe.

A tu w którąś niedzielę zebrało się u nas kilkoro sąsiadów, ojciec, matka, i coś tak było o życiu pozagrobowym, ten widział tego, ten tamtego. A Michał szykował się już do pociągu, zapinał walizkę, późno się zrobiło, a walizka jak na złość nie chciała się zapiąć. I nagle jak nie krzyknie, że nie ma życia pozagrobowego! Jest to tu tylko i w to trzeba wierzyć! Sąsiadom jakby mowę poodejmowało, matce, ojcu, wstyd się ciężki zrobiło. A on złapał tę walizkę taką nie zapiętąś buchnął w drzwi i już z sieni tylko rzucił:

– Do widzenia.

Ja chcąc nie chcąc za nim, bo go miałem na stację odprowadzić. Ale słowem się przez drogę do mnie nie odezwał. Inna sprawa, że pędziliśmy co tchu, bo pociąg już za lasem pogwizdywał. Dopiero na stacji, gdyśmy się w pośpiechu żegnali, rzucił mi:

– Przeproś ojca, matkę.

Nie przyjechał aż na Boże Narodzenie dopiero, potem na Wielkanoc i tak już do końca było. A przyjechał, to mało co mówił, tylko siadł i myślał, myślał. Pytał go się ojciec:

– I co tam w tej fabryce robisz?

– Jak w fabryce – zbywał go. – Różne rzeczy.;- A wiela ci płacą?:- Niewiele, ale starczy. &•- A mieszkasz gdzie?

– U jednych takich.

– Dobrzy choć ludzie?

– Nie najgorsi. Pytała go matka:

– Pannę jaką masz? Tylko nie patrz na bogactwo, synu. Weź biedniejszą, choćby w jednej koszuli, a uczciwą.

– Nie czas teraz, matko, na panny, są ważniejsze sprawy.

No, to ja go o nic już nie pytałem, bo dla mnie panny były najważniejsze. Jakie mogły być ważniejsze sprawy? Wysłać takiego do miasta, to tylko zdziwaczeje. Gdybym ja tak był na jego miejscu, o, wiedziałbym, jak życia w mieście użyć. Słyszało się przecież to i owo. Przyjechał czasem Gienek Woś na urlop, zawodowym w wojsku był, to nie opowiadał? Ciarki aż po krzyżu szły. A Florek Sójka tylko podskakiwał:

– O, kurwa! O, kurwa! Jedźmy, chłopaki! Jedźmy, bo nie wytrzymam!

– Stoją wieczorami na ulicach jak latarnie. Uśmiechają się, wdzięczą, jakby cię od dawna wszystkie znały. A ubrane jak hrabiny, sukienki mają aby ciut za dupę. A niektóra aby lisem obwieszona, a pod lisem ryba goła. Ściągniesz lisa i już twoja. I nie musisz iść daleko, aby za róg, gdzie ciemniej, żeby was policjant nie zobaczył. A niektóre stoją w samych majtkach albo w samych pończochach, a tak wszystko mają wywalone. Możesz ją za cycka wziąć, jakbyś krowę wziął za wymię, i zapytasz się tylko, ile? A perfumy aż w nos biją. Chcesz, to niższą, wyższą, szczuplejszą czy jak dwie na raz. Powiesz, chodź, i idzie. I nie boi się, że jej dziecko zrobisz. Nie pyta się, czy się z nią ożenisz. I nawet coś za jeden, gówno ją obchodzi. Ale lepiej nie mówić, żeś ze wsi. I nie tak trzast prast, ty na nią, a ona pod ciebie. Tylko i tak, i siak. I z każdej strony. A nie ma, bracie, strony. I to nie cztery strony świata, ale nie wiadomo ile. Choć to drożej kosztuje. Albo są i takie, co w dorożkach czekają, tylko że te jeszcze droższe. Wsiądziesz do dorożki, dorożka cię wiezie, a ty jedziesz do raju. A najdroższe to takie, co z jednej strony jedna, z drugiej druga i w nogach ze trzy.

– To ile by to kosztowało, Jezusie! Ile by tak, Gienek?

– No, trzeba by z metr żyta na każdego. Nie tak dużo. Ale co byś użył, to twoje. A co tutaj użyjesz? – podkręcał nas Gienek, kiedy już se popił. Bo póki co, szliśmy się do karczmy upić. – Chociaż to zależy. Bondarek musiałby z półtora, bo ryży i kurdupel. Ale ty, Szymek, mógłbyś za pół metra. Przyjedź kiedy, wypuścimy się we dwóch. Mam jednego znajomego dorożkarza. Obwiezie nas po całym mieście.

Mrok się coraz gęstszy ścielił po izbie. Jego twarz w tym mroku jakby poczerniała. Ludzie zwozili i zwozili.

– A pamiętasz – powiedziałem – miałeś kiedyś na dłużej przyjechać. Mieliśmy se pogadać. Ale nie chcesz, to nie mów. Chcesz tak żyć bez jednego słowa, to sobie żyj. Tylko co by było, gdyby tak wszyscy ludzie we wsi pomilkli? I by tylko orali, siali, kosili, zwozili i nikt by do nikogo nie powiedział nawet, szczęść Boże. A z ludźmi gdyby psy, koty pomilkły i wszelkie stworzenie, ani ptaki by nie świergotały, żaby nie kumkały. Byłby świat? Nawet drzewa mówią, jak im dobrze się przysłuchać. I każde swoją mową, dąb dębową, buk bukową. Mówią rzeki, zboża. Cały świat jest jedną mową. Gdybyś tak się w ten świat dobrze wsłuchał, mógłbyś nawet usłyszeć, co sto lat temu mówili, a może tysiące. Bo słowa śmierci nie znają. Jakby jakieś ptaki przezroczyste, raz wypowiedziane, krążą już na wieki ponad nami, tylko że ich nie słyszymy. Ale może z wysokości Boga każdego człowieka głos osobno słychać. Nawet co ja tu do ciebie mówię. Co mówią u Masz-czyka, u Derenia i w każdej chałupie. A gdybyś ucho nad tym światem zniżył, to kto wie, może szepty ludzkie byś usłyszał i co ludzie myślą, co im śni się, gdzie u kogo kot mruczy, w czyjej stajni koń rży, które dziecko pierś matczyną ssie, a które dopiero się rodzi, bo to wszystko mowa. Bóg się każe słowami ludziom modlić, bo bez słów nie odróżniłby człowieka od człowieka. A i człowiek sam siebie by nie odróżnił, gdyby nie miał słów. Od słowa zaczyna się życie i na słowach kończy. Bo śmierć to tak samo tylko koniec słów. Zacznij może od pierwszego z brzegu, które ci najbliższe. Matka, dom, ziemia. Powiedz może, ziemia. Wiesz przecież, co to ziemia. Plujesz gdzie? Na ziemię. No, to, po czym chodzisz, na czym domy stoją, co się orze. Miałeś nieraz pług w rękach. Pamiętasz, jak nas ojciec uczył orać? Po kolei ciebie, mnie, Antka, Staśka. Ledwo który z nas ponad pług zaczął wystawać, brał go z sobą w pole, kiedy jechał orać. Kładł nam ręce na czepigi, a na nasze ręce swoje ręce i szedł z tyłu, jakby trzymał cię w ramionach. Czuło się jego ciepło w swoich plecach, oddech jego na głowie. A słowa jego jakby skądś z nieba było słychać. Nie tak trzymaj, ściślej, środkiem bruzdy idź, musisz głębiej orać, kiedy ziemia sucha, a urosną ci większe ręce, to w tej jeszcze lejce będziesz trzymał, a w tej bat. Nauczysz się, nauczysz, tylko być cierpliwy. W ziemi i kret ryje. i drzewa zapuszczają korzenie, i okopy się w wojnę kopie. Z ziemi źródła biją i pot ludzki wsiąka w ziemię. I w tej ziemi, a nie innej każdy człowiek się rodzi. A pamiętasz, jak ktoś w świat wyruszał, brał zawsze trochę ziemi z sobą w węzełek. Albo marynarze, gdy ziemię gdzie tam jeszcze daleko, daleko zobaczą. to wołają, ziemia! ziemia! Miałeś kiedyś taką książkę, to wołali tam, ziemia! I Bóg zstąpił na ziemię. I człowieka się po śmierci chowa w ziemi. Będziemy i my w niej leżeć. Grób mam zamiar budować. Osiem kwater, żebyśmy się wszyscy pomieścili. Może Antek. Stasiek zechcą z nami leżeć. Mówi się, niech mu ziemia lekką będzie. To gdzie im będzie lżejsza. Mówi się, że gdzie człowiek się urodził, ziemia jego kołyską. I śmierć jakby cię z powrotem do niej tylko położyła. I buja cię, buja, aż stajesz się znów nienarodzony, niepoczęty.

Wiesław Myśliwski

***

Оглавление

I. CMENTARZ

II. DROGA

III. BRACIA

IV. ZIEMIA

V. MATKA

VI. PŁACZ

VII. ALLELUJA

VIII. CHLEB

IX. BRAMA

Wiesław Myśliwski

Реклама на сайте