«Ніхто дабром не дасць збаўлення...»

Ніхто дабром не дасць збаўлення... (fb2) - Ніхто дабром не дасць збаўлення... [Nikt nie da nam zbawienia... - be] (пер. Віктар Шукеловіч) (Менская трылогія (Trylogia złodziejska - be) - 3) 1184K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Сергей Михайлович Песецкий

Сяргей Пясецкі НІХТО ДАБРОМ НЕ ДАСЦЬ ЗБАЎЛЕННЯ… Менская трылогія Кніга трэцяя

.

…

«У гэтых людзях віруе сіла, бунт і энергія. Яны шчодрыя, добрыя і сардэчныя. Яны заўсёды гатовыя дапамагчы слабаму, беднаму, хвораму. Іхныя словы не разыходзяцца са справамі, ім можна даверыцца, яны ніколі не ашукаюць тых, з кім жывуць. Гэта адчайныя рызыканты, якія хутчэй успыхнуць і загінуць, чымся будуць шмат гадоў памалу гніць у спёртым паветры мяшчанскага пакойчыка. Іхны сцяг — гэта зіхоткі штандар фантазіі і шляхетнасці. Яны разбураюць умоўнасці. Перад імі адступае Смерць… Гэта не шакалы духу — ненасытныя і лютыя, калі адчуваюць сваю сілу; і гнюсныя ды подлыя, калі знаходзяцца ў прыніжаным становішчы. Гэта тыя, каго пераследуе і знішчае двудушны мешчанін, баючыся іх і адначасова захапляючыся імі».

«…У турмах і зладзейскіх бандах працэнт сапраўды сумленных людзей большы, чымся ў нармальным грамадстве».

«…Калі б думкі забівалі, мары спаўняліся, а жаданні спраўджваліся, то колькі б трупаў, рабункаў, крадзяжоў і гвалту меў бы на сваім сумленні кожны аўтаматычна сумленны жыхар зямной кулі?!»

«…Дурань, недарэка і баязлівец можа стаць міністрам, артыстам, правадыром, палітыкам, пісьменнікам, настаўнікам, святаром, але толькі знаходлівы, разумны і адважны чалавек можа быць прафесійным злодзеем».

Урыўкі з рамана Грамадзяніна «Туман»

1 СВАБОДА СВАБОДЫ І ЯСЕВА ВОЛЬНАСЦЬ

Чэсік Свабода быў шчасліўчыкам. Кішэнныя крадзяжы выходзілі ў яго лёгка, спраўна і гладка. Зусім выпадкова, усляпую, ён часта трапляў на вялікія грошы і за апошнія тры гады ніводнай ночы не правёў за кратамі. Усё яму ўдавалася без якога-небудзь сур’ёзнага шухеру[1]. А кашалькі ў фраераў[2] ён выцягваў не толькі з вочак і вярхушкі, гэта значыць з вонкавых кішэняў, але і з самых тайных сховішчаў, зробленых у адзенні. А цыбулін, інакш цікалак або бімбераў, ён столькі нагроб і нацягаў дадому, што мог бы адкрыць гадзіннікавую краму. Нават самыя недаверлівыя і асцярожныя рабіліся ягонымі ахвярамі. Да найспрытнейшых кішэннікаў ён, аднак, ніколі не належаў, а ў сваёй тэхніцы саступаў не толькі Кулямёту, але і Тосьцы Сароцы. Яму проста незвычайна шанцавала, іншымі словамі, ён меў глік[3]. Апошнім часам ён гэтак асмялеў, што працаваў нават без памагатых: туцара, які прывабліваў ахвяру, і сценкі — памочніка, які засланяў сам крадзеж ад мінакоў.

З ксютай, дзяўчынай, яму таксама пашчасціла. Каханка ў яго што трэба — гожая, зграбная, мілая. Была ёю хіпішніца[4], якая таксама шчыравала ў чужых кішэнях, Малая Сабінка, або проста Малая. Яе празывалі гэтак, каб адрозніць ад Вялікай Сабінкі. Малой таксама ўсюды ўсміхалася ўдача: і ў «мойцы» — абкраданні падпоеных залётнікаў, і ў «гут морган», калі шукалі выпадкова незачыненыя дзверы ў кватэрах. Цягам двух мінулых гадоў яе ні разу не злавілі на гарачым.

Разам яны жылі ўжо амаль год. Партнёры ва ўсім былі роўныя і ні ў чым не назалялі адно аднаму. Чэсік нават не размаўляў з каханкаю пра сацыялізм, бо Сабіна на гэта толькі дурасліва свістала або паказвала язык. Неяк яшчэ ў самым пачатку іх адносін яна абвесціла яму, што для яе гэта ўсё жульніцтва, падман і правакацыя. І яшчэ дадала, што ўсё гэта ёй да аднаго месца, да таго, дзе курыца трымае яйка. Чэсік спрабаваў пакрыўдзіцца:

— І я табе таксама да гэтага месца?

— Ты там самы першы.

— Што-о-о?

Але Малая на гэта толькі ўскудлаціла яму рукою валасы на галаве, цмокнула ў шчаку і пабегла да люстэрка. Там пачала нешта насвістваць, пудрыцца і разглядаць сваё грудзі.

— Зноў укусіў паскуднік! Другі раз атрымаеш у лыч!

І як з такою размаўляць пра камунізм? Такую дык ніякая агітацыя не бярэ. Адно гэта не пасавала Чэсіку ў ягонай абранніцы.

Сёння раніцай Чэсік прачнуўся ў выдатным настроі. Горад учора занялі бальшавікі, і блатны[5] пайшоў на іх падзівіцца. На Саборнай плошчы была збудаваная трыбуна і трываў мітынг. Свабода пастанавіў прапхнуцца праз натоўп уперад, каб лепей усё чуць, але не даў рады. Каля самай трыбуны была жудасная таўкатня, у натоўпе чалавек апынаўся нібыта пад прэсам, які ціснуў з усіх бакоў, таму Свабода застаўся здалёк. З трымценнем ён лавіў кожнае слоўца: свабода, роўнасць, братэрства, правы пралетарыяту, буржуазія, эксплуатацыя, зямля — сялянам, фабрыкі — рабочым, далоў смяротнае пакаранне!

Вецер развяваў чырвоныя палотнішчы. Рос энтузіязм натоўпу. У розныя бакі плылі гукі «Інтэрнацыяналу», якія танулі ў шалёных выбухах людскіх галасоў.

«Не буду больш красці!» — даў зарок Свабода.

Гэтая яго пастанова была цалкам шчырай і свядомай.

«Заўтра пайду шукаць працу. У камітэце мусяць мець для мяне працу. І Малую ўладкую. Пажэнімся і будзем жыць як людзі».

Чэсік вярнуўся дадому сур’ёзны, ва ўрачыстым настроі. Хацеў запаліць цыгарэту, але не знайшоў у кішэні ні срэбранага партсігара, ні запалак. Абчысцілі ў натоўпе. Як гэта так? Аблаташылі кішэнніка, упершыню ў ягоным жыцці, ды яшчэ ў такі важны, святы для яго дзень. Яму зрабілася крыўдна. Алё хутка адпусціла. Ён купіў пачак цыгарэт і, напоўніўшы жытло тытунёвым дымам, аддаўся летуценням пра будучыню. Ён быў разумны і разбітны. Недахоп адукацыі кампенсаваўся ў яго вялізным жыццёвым досведам. Да сацыялізму ж ён ставіўся з вялікім запалам і сляпой верай. Чэсік быў адданым прыхільнікам гэтай рэлігіі ўсіх пакрыўджаных і дзеля яе, не раздумваючы, ахвяраваў бы ўсім, што меў… нават жыццём.

Калі Малая вярнулася вечарам дадому, Чэсік падзяліўся з ёю сваімі марамі і расказаў пра светлую будучыню: пра добрую пасаду і барацьбу за справу пралетарыяту.

— А што мы будзем жэрці? — запытала дзяўчына, надзьмуўшы губы.

— Тое, што і іншыя камуністы. Будзем разам жыць і плячо ў плячо змагацца за перамогу сацыялізму.

Малая прысвіснула.

— Ого! Як ты гэта сабе ўяўляеш? А я табе зараз пакажу нешта. Я не хаджу з разяўленай пашчай, як ты. Захамутала сабе аднаго такога камісарыка. Падміргнула яму… слова за слова, свістулькі і пярдулькі… Падлізалася да яго, пагладзіла па шэрсці, што называецца, і давай у піўнуху. Падпаіла жлаба. Потым павяла на шпацыр. За горад. Там мы кульнулі яшчэ. Гэны ўжо пачаў да мяне дабірацца. А я заліваю, што яшчэ цнатліўка. Калі хоча, то толькі пасля шлюбу. А ён мне дым у вочы пускае, выхваляецца, колькі мільёнаў мае! Кажа такі мне: «У мяне бліт[6] і шкельцы, цэлыя кілаграмы. Я цябе з галавою золатам ці йбрыльянтамі засыплю…»

— Ну — і што далей?

Малая рассмяялася.

— Бачыш — цікава табе. Але я такіх піжонаў ведаю як аблупленых. Напаіла яго, а як ён керны[7] заснуў, абчысціла яго да нітачкі! Можа, і цяпер яшчэ дрыхне ў паветцы каля пераезду… Паглядзі, што я яму купіла.

Малая кінула на стол два залатыя гадзіннікі, залатую цыгарэтніцу, — тоўсты, раздзьмуты ад банкнотаў кашалёк і старасвецкі партманет.

— Паглядзі, што ў гэтай скуры.

Дзяўчына дастала з кашалька ладны жмут даляравых банкнотаў, царскіх пяцісотак і керанак[8].

— Такі, відаць, з яго і камуніст, — прамармытаў Чэсік, крыху прыгаломшаны гэтым багаццем.

— Дурань ты! — азвалася Малая.

— Гэта ў цябе прусакі замест мазгоў. Камуністу не патрэбныя ніякія багацці. Усё, што ён мае, аддае партыі.

— О-то-то-то! — застракатала Сабінка. — Гэта ты хіба адзін такі. Глядзі далей!

Дзяўчына дастала з кашалька стосік дакументаў, а ўжо адтуль выцягнула партыйны білет чырвонага колеру.

— Што, не камуніст? — пераможна дыбілася Сабінка. — А зірні, што тут такое.

Яна дастала з канверта некалькі парнаграфічных фатаграфій і кінула іх на стол. Потым раскрыла партманет і зазвінела залатымі манетамі. Акрамя іх, там быў персцень з вялікім брыльянтам і некалькі скрутачкаў з какаінам.

Чэсік разгубіўся, але не хацеў здавацца, шукаў контраргументы. Сабіну гэта, аднак, зусім не цікавіла. Яна ззяла ад шчасця пасля паспяховай мойкі. Свабода ж настойваў:

— Гэта ўсё трэба яму вярнуць.

Сабінку гэтыя словы ўзялі за жывое:

— Што?.. Каму?.. Гэнаму шпагату[9]?! Кілуну? Фігу яму з макам!.. Ты, пэўна, дазвання ўжо ту-ту, з глузду з’ехаў?!

Пачалася сварка. Чэсіку, аднак, цяжка было зрачыся гэтак урачыста прынятай пастановы. Ён хацеў быць паслядоўны.

— Давай усё вернем. Я прыдумаю, як трэба зрабіць… Зладзейскае жыццё ўжо ў пячонках сядзіць… Трэба з гэтым пакончыць.

— Дык валі тады прэч ад мяне да халеры. Я зарабіла, а не ты!..

Сварку прыпыніла ноч і супольнае ложа. Крамянае жаночае цела было аргументам, мацнейшым за ўсе ідэалагічныя доказы, якія раптам ператварыліся ў пыл. Пасля абое каханкаў, знясіленыя любоўнымі ўцехамі, паснулі.

Назаўтра Чэсік нават не заікнуўся аб ранейшым намеры аддаць прысвоены набытак. Але і ад плану распачаць новае жыццё ён таксама не адмовіўся. Гэта было ягонай марай, а яны — мары — самае дарагое, што есць у жыцці.

Свабода акуратна пагаліўся, надзеў найлепшы гарнітур і рушыў у горад. Яшчэ было вельмі рана, таму ён не шукаў ніякага камітэта, а нетаропка прагульваўся вуліцай Захар’еўскай. Па бруку і ходніках брылі салдаты Чырвонай Арміі. Брудныя, амаль у лахманах, апранутыя хто як папала. Але Чэсік глядзеў на іх з захапленнем: для яго яны былі героямі, барацьбітамі за вызваленне прыгнечаных.

Ён скіраваўся на вакзал. Там аж кішэла ад людзей. На прывакзальнай плошчы гарэлі вогнішчы, а вакол іх гуртаваліся вайскоўцы. Яны гатавалі ваду ў кацялках. Пілі гарбату. Елі. Некаторыя спалі.

Чэсік падсеў да адной з груп. Пачаставаў салдатаў цыгарэтамі. Прыязна ім усміхаючыся, распачаў гутарку:

— Як жа добра, таварышы, што вы да нас прыйшлі!

— А чаму гэта? — запытаўся адзін, з салдатаў.

— Дапяклі нам немцы. Так яны, тыраны, нам збрыдлі.

На гэтую рэпліку ніхто не адгукнуўся, таму Свабода цягнуў сваё далей:

— А куды цяпер, таварышы, рушыце?

Адзін з салдатаў акінуў яго падазроным позіркам:

— А што табе за інтарэс да гэтага?

— А я так сабе… як ваш таварыш пытаюся…

— Які ты нам таварыш. Ты нават добра гаварыць па-людску не ўмееш.

І сапраўды, у Свабоды быў жудасны акцэнт, і гаварыў ён па-расейску слаба, нязграбна калечачы словы.

— Я вас ўсім сэрцам, усей душою чакаў, — тлумачыў Чэсік.

— Ідзі ты лепей адсюль. Розная свалата тут лазіць. Можа, і ты шпіён які?

І Чэсік, крыху абражаны і злы, пацягнуўся далей. Праз хвіліну ён быў ужо на самім вакзале, запоўненым бурлівым людскім морам, хвалі якога разыходзіліся ў розныя бакі. Адтуль ён перабраўся на перон.

З боку Барысава акурат пад’ехаў цягнік. У таварных вагонах ціснуліся адзін да аднаго ўзброеныя чырвонаармейцы. Пачалі выгружацца. Адзін з салдатаў пераносіў вельмі шмат рэчаў. Усе рукі ў яго былі занятыя. Чэсік заўважыў, як жаўнер, прапіхваючыся праз натоўп, згубіў брызентавую торбу. Злодзей кінуўся да яе як мага хутчэй, падняў і хацеў вярнуць, але тлум ужо праглынуў вайскоўца. Чэсік пачаў прадзірацца за чырвонаармейцам, некалькі разоў крыкнуў яму ўслед:

— Таварыш, пачакайце!

Натоўп віраваў, як вада ў бурным патоку. Чэсік згубіў з вачэй чырвонаармейца, але працягваў рухацца ў тым самым кірунку, а торбу ён падняў уверх, каб уладальнік пабачыў яе і пазнаў.

Неспадзеўкі Свабода адчуў, што нехта ззаду моцна тузануў яго за каўнер. Ён адвярнуўся. І ў той жа момант атрымаў кулаком у твар. Нехта ўзняў крык:

— Таварышы, злодзей! Лавіце яго!

З Чэсікавых рук вырвалі торбу, якую той сам працягваў уперад. Свабода пабачыў вакол сябе злыя шэрыя твары.

— Я знайшоў… Хацеў аддаць… — тлумачыўся Чэсік.

— Дык чаму так і не аддаў?

— Уцякаў зладзюга? Га?

— Што з ім языком мянціць… Лупіце яго!

І Свабоду пачалі біць.

— Таварышы!.. Таварышы!..

Лавіна ўдараў кулакамі, каленямі, нагамі паваліла яго на зямлю. Мужчына зразумеў, што яму канец. Ён спрабаваў, аднак, выкруціцца між нагамі людзей, якія яго атачылі. Але гэта было немагчыма і толькі яшчэ больш раз’юшыла жаўнераў. Тады Свабода прыкінуўся вожыкам. Ляжаў нерухома і цярпліва зносіў жудасныя ўдары, каб можна было падумаць, што ён ужо сканаў. Але і гэта яму не дапамагло. Цяжкі армейскі бот, які выцяў яму ў скронь, пазбавіў яго прытомнасці. Вайскоўцы не спынілі здзекаў з вялага, распластанага на зямлі цела. Праз некаторы час на пероне засталася ляжаць цёмная крывавая калатуша. Жаўнеры, якія тут сноўдалі, чапляліся нагамі за бясформеннае месіва, спатыкаліся і адно сыпалі матамі.

Гэтак закончылася мара злодзея Свабоды аб прыстойным жыцці і блізкім сэрцу сацыялізме.

х х х

Праз два тыдні пасля таго, як бальшавікі занялі Менск, запрацавала камісія Рэвалюцыйнага трыбунала. Першае яе заданне — разгрузка турмаў. Шматлікіх вязняў, якія сядзелі за дробныя правіны, адразу ж адпусцілі. Некаторых выклікалі на допыты. Тут ужо камісія вырашала, каго пакінуць за кратамі, а каго вызваліць. У той жа час усе вязні, затрыманыя за сур’ёзныя справы, заставаліся пад вартай. Рэцыдывістаў, якія сядзелі нават за нешта малазначнае, таксама не выпускалі.

У канцылярыю выклікалі і Яся. Там ужо была сабраная групка з дзесяці зняволеных. Пад узмоцненым канвоем іх суправадзілі да будынка Рэўтрыбунала, паблізу Саборнай плошчы.

Вязняў увялі ў вялікую пустую залу. Тут яны мусілі чакаць на вырашэнне сваіх спраў. На допыт іх выклікалі па адным. Яся ўзялі перадапошнім. Яго ўвялі ў пакой, дзе за трыма сталамі працавала некалькі людзей. Пры самым вялікім стале, насупраць дзвярэй, сядзелі два мужчыны і адна жанчына. Апошняя была вельмі маладой, але брыдкай.

— Ясь Нацэвіч? — спытаў старшыня камісіі.

— Так.

Чальцы камісіі пачалі праглядаць ягоныя дакументы са Следчага аддзела. Задавалі шмат пытанняў. Ясь удаваў з сябе наіўнага і разгубленага хлапчыну, цалкам нявіннага, які наогул мала ў чым разбіраецца. Разам з гэтым ён умудрыўся вельмі спрытна распавесці аб сваёй справе. Яго абвінавачвалі ў крадзяжы станка па вырабе муштукоў. Ясеву віну абцяжарвалі ўцёкі з-пад арышту. Менавіта гэты пункт усё ўскладняў. Плюсам для яго было тое, што яго ніколі не каралі ў судовым парадку.

— Я не мог украсці той станок, — апраўдваўся Ясь. — Каб яго забраць, дык гэта трэба цэлы воз і некалькі чалавек.

— У вас маглі быць хаўруснікі, — заўважыў старшыня.

— Але ён быў мне зусім непатрэбны, той станок, — прастадушна тлумачыў Ясь. — А калі б я і ўкраў, то ўжо не аддаў бы назад.

— Так… Але вы хацелі атрымаць узнагароду за яго вяртанне… Акрамя таго, калі вы невінаваты, то чаму ўцяклі з-пад арышту?

— Бо мне хацелася есці і было вельмі журботна, — неяк па-дзіцячы абараняўся Ясь. — І мне не было за што сядзець…

— Але Следчы аддзел выставіў вам надзвычай адмоўную характарыстыку. Да таго ж вас затрымалі ў зладзейскім прытоне, у таварыстве прафесійных узломшчыкаў.

— Я выпадкова туды зайшоў… Я шукаў кватэру, каб зняць…

— Але ж вы маеце сваё жытло.

— Я хацеў адзін пакой. Гэная кватэра для мяне і завялікая, і занадта дарагая.

— Ўсе гэта выглядае на хітрыкі, — выказаўся адзін з чальцоў камісіі.

Старшыня пераглядаў далучаныя ў канверце Ясевы рэчы, канфіскаваныя падчас затрымання. Там быў кашалёк з дакументамі, гадзіннік, срэбраны партсігар, троху грошай. Камісія зноў апусціла насы ў ягоныя паперы. У гэты момант у хлапечай галаве нарадзілася ідэя, якую ён пастанавіў зараз жа рэалізаваць. Так ён хацеў падкрэсліць сваю наіўнасць і сумленнасць. Паказаўшы пальцам на срэбраны партсігар, ён заўважыў:

— Не разумею, чаму сярод маіх рэчаў знаходзіцца гэтая цыгарэтніца?

— Як гэта, не разумееце?

— Бо ніякай цыгарэтніцы ў мяне зроду ніколі не было. Я і не палю, навошта яна б мне здалася?

— Але тут яна ясна значыцца ў спісе рэчаў, якія ў вас забралі пры вобшуку, — прыўзняла бровы жанчына.

— Мусіць, нешта паблыталі. Навошта мне чужая цыгарэтніца? Ну, калі трэба, то я магу і згадзіцца: хай будзе маёй, але я яе першы раз бачу.

— Дык яна вам не належыць?

— Не.

Старшыня нейкую хвілю пра нешта раздумваў, а пасля звярнуўся да канвою:

— Выведзіце яго, давайце сюды наступнага.

Чыноўнік назваў нечае прозвішча, а калі Яся вывелі, то шапнуў свайму намесніку:

— Трэба яго вызваляць. Відаць, што па дурноце ўлез у нейкую гісторыю. Нават хлусіць не ўмее. Узяць хоць бы гэты аповед пра цыгарэтніцу…

— Слушна, — згадзіўся намеснік.

— Выпішыце загад аб вызваленні Нацэвіча, — кінуў жанчыне старшыня.

Позна ўвечары зняволеных адвялі ў турэмную канцылярыю. Там іх абшманалі і развялі па камерах. Ясь гадаў, якой будзе пастанова камісіі пасля сённяшняга разбору. Суседзям па камеры ён расказаў пра допыт ва ўсіх драбніцах, і амаль усе як адзін пагадзіліся, што Яся выпусцяць. Вязні пачалі нават рыхтаваць малявы, якія спадзяваліся перадаць праз Яся на волю. Назаўтра хлопец атрымаў запіскі нават з іншых камер. Прафесійныя злодзеі не спяшаліся высылаць весткі праз абы-каго, аддаючы перавагу блатным. Прасіць фраераў у сур’ёзных справах яны асцерагаліся, бо не хацелі выкрыць свае яўкі і адрасы блізкіх.

З сёмай камеры Баран падаслаў запіску на імя скупшчыка, якому наказваў, каб той аддаў Ясю належныя грошы за колішні тавар. Самога Яся Баран прасіў дапамагчы Паўлінцы, калі тая будзе ў патрэбе. Алік дагэтуль не атрымаў ад яе ніводнай вестачкі. Ён быў, бадай, адзіным блатным у кічы[10], якому не адгукнулася каханка. Яму было прыкра. Да таго ж, жывучы нібыта ў камуне з іншымі блатнымі і разам з імі харчуючыся, ён нічога не мог прынесці ад сябе на супольны стол. А ўсе пры тым ведалі, што ягоная маруха[11] засталася на волі. Нягледзячы на гэта, ён нічога ў Паўкі не прасіў, а даў наказ Ясю пра яе паклапаціцца.

Ясь, атрымаўшы распараджэнні ад свайго ментара, толькі вылаяўся: «Вось, аблытала яго намёртва!» Хлопец ведаў, што Паўка мае краму, што Алік пакінуў ёй шмат каштоўных рэчаў, і таму быў шчыра абураны, што Паўлінка зусім не дапамагае Аліку ў турме.

Блатныя ўмела схавалі запіскі ў Ясевым адзенні і чакалі, калі яго выпусцяць. Ясь атрымаў нават старое пасланне на волю Ігната Кулікоўскага, які застрэліўся ў турэмным калідоры пасля няўдалых уцёкаў. Запіска была адрасаваная сястры Кулікоўскага, Міле. Гаворка ў маляве ішла пра разлікі з супольнікамі і перакупшчыкамі.

Яся выклікалі з камеры толькі пасля абеду. Разам з ім у канцылярыі знаходзіліся яшчэ тры вязні. З усёй учарашняй партыі, якая складалася блізу з 20 чалавек, толькі іх пастанавілі адарыць свабодай. Пад наглядам усяго аднаго вартаўніка іх адправілі ў Следчы аддзел. Там іхныя даныя ўнеслі ў кантрольныя фармуляры, зрабілі ім фатаграфіі з нумарамі на грудзях для следчых альбомаў, узялі адбіткі пальцаў і, зарэгістраваўшы, адпусцілі. Ясь быў апошні. Яму аддалі канфіскаваныя рэчы. Там было ўсё, апрача партсігара. Пра яго нават ніхто і не заікнуўся.

Хлопец выйшаў на вуліцу. Нейкі момант ён стаяў на ходніку і на ўсе грудзі дыхаў вольнасцю. Вечар быў цёмны і халодны. Мінакоў амаль не было відаць. Ясь нібы асалавеў ад волі. Магчымасць пайсці куды хочаш прыгаломшыла яго… Хлопец разважаў, што яму цяпер рабіць.

Спачатку ён меркаваў падацца ў трушчобу[12] да Цыпы на Нізкі рынак. Але падумаў, што, найхутчэй, нікога там не застане. А трэба было паразносіць малявы, зашытыя ў ягонай вопратцы. Ісці дадому яму не хацелася, бо было невядома, якая там у час ягонай адсутнасці запанавала сітуацыя. Ужо другі месяц аб Марусі Лобавай не было ні слыху ні дыху. «Пэўна, зрабілася вялікай камісаркай». На Камароўку было задалёка. А як жа хацелася есці!

Яму ўспомнілася Мілка. Для яе ён меў акурат запіску ад брата, якога больш не было ў жывых. Мілка жыла адна і да таго ж зусім недалёка. Ясь засунуў рукі ў кішэні і спешна пашыбаваў уперад без паліто, калоцячыся ад холаду.

Мілу ён застаў удома. Яна здзівілася ягонаму з'яўленню. Але і радасці не хавала. Пра смерць брата яна ўжо ведала. Яся, з якім пазнаёмілася раней, яна запомніла як вясёлага і добрага Ігнатавага калегу. Нечаканы госць расказаў ёй пра спробу масавых уцёкаў з турмы, пра смерць ейнага брата і пра сваё вызваленне. Не забыўся запытацца ў дзяўчыны, як дае сабе рады.

— Усё добра, — адказала Міла. — Пяку булкі і прадаю на вакзале. Зарабляю нішто сабе.

Ясь пачаў выпорваць з адзення запіскі. Іх было больш за дзясятак. Знайшоўшы кавалак паперы ад Кулікоўскага, аддаў яго дзяўчыне. З горам напалам яны расчыталі дробныя грымзолі, выпісаныя алоўкам. Перакупшчыкі і калегі былі вінныя Кулікоўскаму ладную суму грошай. Ясь паабяцаў Мілцы дапамагчы спагнаць іх. Яны раіліся пра гэта, як раптам дзяўчына стукнула сябе ў лоб:

— Мы тут тары-бары разводзім, а ты, пэўна, галодны?

— Ой, так. З дванаццатай гадзіны, пасля турэмнай баланды, макавай расінкі ў роце не было.

— Добра. Зараз згатую вячэру. Але, можа, пераадзенешся. Пэўна, куслівых бландзінак набраўся ў вязніцы.

— Не, жывога срэбра[13] не маю. Неяк усцярогся. Нашая камера была, надзіва, чыстая. Але памыўся б з дарагой душой.

— Зараз усё будзе. Няма Ігната, то я ўжо табою займуся.

Ясь крыху саромеўся, не хацеў рабіць ёй клопату, але, калі сказаў дзяўчыне пра гэта, яна тупнула нагой:

— Але ж мне гэта ў радасць. Нічога не кажы, бо раззлуюся.

Яна мігам наліла ў чыгун вады. Запаліла ў пліце. Потым, дастаўшы з братавых рэчаў бялізну і адзежу, сказала Ясю:

— Я цяпер выскачу, куплю нешта на зуб, а ты, калі вада нагрэецца, бяры ды мыйся. І пераапраніся. Як слаўна, што ты завітаў.

І выйшла.

Кватэрка Мілы была невялікая. Адзін пакойчык і кухня. Але жытло было чыстае і ўтульнае. Ясь пачуваўся тут добра. Адной з прычын, чаму ён сюды прыйшоў, а ўласна галоўнай прычынай, была думка пра Мілку як пра жанчыну. Яна падабалася яму заўсёды. Пасля больш як двух месяцаў вымушанага цэлібату ў турме адзін толькі выгляд кабеты змушаў ягонае сэрца біцца часцей. Ён ведаў, што Лобавай няма. З апошняй перадачай атрымаў ад яе запіску:

«Я мушу ехаць у Маскву. Пастараюся хутка вярнуцца».

Гэта было адразу ж пасля ўваходу бальшавікоў у горад. З таго часу яна больш не азывалася.

Калі вада нагрэлася, Ясь памыўся і ўбраўся ва ўсё свежае. Мілы доўга не было. Хлопец нават пачаў хвалявацца. Шкадаваў, што дазволіў ёй выйсці адной, бо ноччу яе магла спаткаць нядобрая прыгода. Нарэшце пад акном пачуліся ейныя крокі. Яна вярнулася румяная, з ускудлачанымі валасамі.

— А што ж так доўга?

— Надта ж хацелася раздабыць крыху гарэлкі. Ты ж столькі часу не піў. Трэба замачыць тваё вызваленне.

— Ты мне болей да душы, чымся гарэлка, — адважыўся на шчырасць Ясь.

— Хіба таму ты й прыйшоў?

— Не толькі таму…

— Ясна… Кожны з вас прахвост… Адзін, можа, меней, другі болей… Ведаю вас, як аблупленых… Ат, што і казаць… Іншых-то я ганю ў каршэнь, як сабак шалудзівых, але ты мне дык нават і падабаешся… Добра, што за нос вадзіць не спрабуеш… Памагай! Жратва хутчэй будзе.

Міла з заўважным задавальненнем кухарыла пры пліце. Для яе гэта была ўцеха, нешта новае ў жыццёвай манатоннасці. А яшчэ яна і сама была не супраць пазабавіцца са зграбным, сімпатычным хлопцам. Ёй не хапала мужчынскай ласкі і пяшчотных дотыкаў. Дзяўчына жыла незалежна і ведала, што з Ясем не згубіць сваёй свабоды. Ён быў для яе добрым, надзейным сябрам. Але Мілка нават не спадзявалася, што ён стане ейным каханкам ці мужам. Яна раскусіла яго даўно і цудоўна ўсведамляла, што ў галаве ў хлопца яшчэ гуляе вецер.

Першую ноч на волі Ясь правёў так, як ніколі не ўяўляў нават у марах. За ўсё ягонае жыццё гэта быў самы пікантны эратычны досвед. Магчыма, таму, што яны зусім не саромеліся, не баяліся ніякіх наступстваў, іх не скоўвала ні прытворства, ні нейкі разлік. Яны шчодра дарылі адно аднаму свае пяшчоты, былі разняволеныя і адкрытыя… А гэтага амаль не бывае ў «нармальным» жыцці.

2 ПАЎЛІНАВЫЯ ПЁРКІ

Мілы паміраў з голаду. З галаднечы і ад смагі. Калі арыштавалі Барана, яго карміла Маруся Лобава. Яна прыносіла сабаку есці з літасці, хоць ні Ясь, ні Алік не прасілі яе пра гэта. Потым, калі бальшавікі ўжо гаспадарылі ў горадзе, Маруся атрымала ліст ад мужа з Масквы. Пісьмо было пільнае, справа важная, і жанчына мусіла тэрмінова з’ехаць. Яна паспела, аднак, накупляць шмат розных харчоў для Яся і занесці іх у турму. Да перадачы яна далучыла запіску, а ліст да хлопца пакінула ў ягонай кватэры, ключ ад якой аддала Паўлінцы. Сваё жытло яна замкнула і ключ забрала з сабою.

Уладжваючы ў спешцы і мітусні безліч спраў, яна зусім забылася пра сабаку і нікога не папрасіла дагледзець жывёліну, хоць і ведала ад Яся, што Паўлінка ненавідзіць Мілага і не будзе пра яго клапаціцца.

Паўлінка ж засталася адна ў доме, дзе некалі жылі шэсць чалавек. Яна крыху баялася ўночы, але дзверы мелі добрыя замкі, а шыбы засцерагаліся аканіцамі. Таму вечарам яна заўсёды замыкалася, а на раніцу, папырскаўшыся парфумай з рэзкім пахам, ішла ў краму. Праводзілі і сустракалі яе вочы Мілага, поўныя галоднага бляску і нянавісці.

Па начах сабака выпаўзаў з буды на ўсю даўжыню ланцуга і старанна вынюхваў, ці няма побач хоць нейкай ежы. Ён даследаваў кожны лапік, кожны сантыметр даступнай яму тэрыторыі і заўсёды пераконваўся, што нічога ядомага там не было. Аднак ён не здаваўся і шукаў. Калі выпаў снег, Мілы мог прынамсі сагнаць смагу, якую ён пераносіў найгорш і праз якую яго не раз ліхаманіла. Але потым есці хацелася яшчэ мацней.

Мілы не мог даўмецца, чаму не прыходзіць Баран. Тужыў па ім страшна. У адну з начэй пачаў выць. Ад скавытання прачнулася Паўлінка. Жанчына лаялася, пераварочваюся з боку на бок і не магла заснуць. Яна была прымхлівая. Яе напоўніў страх. «Сабакі выюць на нечую смерць». У цэлым жа доме жыла толькі яна адна. Гэты страх перамог у ёй нянавісць да жывёлы. «А можа, ён скуголіць з голаду?» — сама сябе супакойвала Паўлінка. А сабака выў, скардзіўся ўсяму свету на людскую подласць, на тых, хто забраў у яго вольнасць і асудзіў на галодныя пакуты, на павольную смерць. І ён екатаў, галасіў енчыў…

Паўлінка не вытрымала. Устала з ложка і хацела абліць сабаку вадою. Але падумала: «Будзе ж яшчэ болей выць». Са злосцю рванула дзверцы кухоннай шафкі. На самай ніжняй паліцы ляжаў вялікі бохан вясковага хлеба. Неяк яна купіла яго ў запас на базары ў селяніна, мяркуючы, што з уваходам у горад бальшавікоў хлеб знікне. Але пакуль можна было спакойна набыць нават белыя булкі. Абы грошы былі. Бохан высах і зрабіўся як камень, яго нельга было ўкроіць нажом, а з аднаго боку нават пакрыўся цвіллю. Паўлінка ўзяла хлеб, адчыніла дзверы і кінула цяжкі бохан у цемру, у бок дварняковай буды. Сабака глуха забурчэў і забрахаў, выдаючы абрывістыя гукі. Паўлінка вярнулася ў пакой і залезла пад цёплую коўдру. Выццё сабакі спынілася.

Мілы доўга не чапаў хлеба. Яго мучыў голад, вабіла ежа, аднак ненавісны пах Паўлінкі не дазваляў наблізіцца да бохана. Звярок дасканала чуў яго тонкім нюхам. Асцерагаўся падману. Аднак праз некалькі гадзін пусты трыбух перамог. Сабака хціва ўпіўся зубамі ў цвёрдую хлебную скарынку.

Гэты бохан хлеба не даў яму памерці.

Ідучы раніцай у краму, Паўлінка не пабачыла нават хлебнай крошкі. Тое, чаго не здолеў з’есці, Мілы зацягнуў у буду.

Пасля Барановага арышту Паўлінцы нават у галаву не прыйшло дапамагчы яму ў турме. Наадварот, яна сама мела да яго прэтэнзіі, што цяпер на ейныя плечы легла пакупка дроваў, капуста засталася не квашанай, і бульбы загадзя таксама ніхто не набыў. Яна скардзілася на гэта Лідзіі Балі:

— Такі самы гад, як і ўсе мужыкі. Залатыя горы мне абяцаў, а што з таго? Ведаю, што купляў золата. Сама бачыла залатыя чырвонцы. А нават не сказаў, дзе схаваў. А я гарбачуся, як катаржніца, за гарэлы блін. Вось дзе мярзотнік!

З кожным словам яна ўсё больш распальвалася. Ад пачуцця горычы з ейных вачэй нават пакаціліся слёзы. Лідзія старанна ёй падтаквала. Паўлінка была найлепшай кліенткай швачкі з пачатку свайго сужыцця з Баранам. Лідзія няблага зарабіла, пашыўшы Паўцы безліч сукенак і цэлае мноства дарагой бялізны.

Уладзь Заяц моўчкі прыслухоўваўся да гэтай размовы. Урэшце не вытрымаў. Заікаючыся, прамовіў:

— Цьфу… га-га-гадзіна!

Плюнуў і выйшаў.

Але гэта не паўстрымала Паўкі. Уся яна была прасякнутая крыўдай на Барана. І проста мусіла выліваць яе з сябе дзе толькі можна было. Яна не памятала, як перад гэтым нават узімку хадзіла без панчох, у латаным палітончыку, у разлезлых чаравіках. Бацька заўсёды шкадаваў грошай на абноўкі, ды і Толік ніколі ёй нічога не даў. Толькі матка, з вялікай цяжкасцю сабраўшы пару рублёў, часам купляла дарослай ужо дзяўчыне нешта з адзення ці абутку.

Паўлінчына крама, якая знаходзілася ў добрым месцы на вуліцы Захар’еўскай, цешылася вялікай папулярнасцю. Было, праўда, крыху далекавата ад цэнтра, але пакупнікоў, пераважна салдат, хапала. Таму прыбыткі былі вялікія. Паўця гандлявала цяпер садавінаю, булкамі, кілбасою і цыгарэтамі. Гэта быў самы хадавы тавар. Здараліся выпадкі вельмі выгаднага абмену. За харчы ёй прапаноўвалі розныя рэчы, часам вельмі дарагія. Паўця хітравала і, скрывіўшы міну, нібы нехаця брала прапанаванае амаль задарма. Хоць парою было ясна, як божы дзень, што пажыткі былі крадзеныя або нарабаваныя, Паўлінка гэтым зусім не пераймалася. Яна цуралася толькі вайсковых рэчаў, асцерагаючыся магчымых непрыемнасцяў.

Калі надышлі халады, Паўка прыдбала — таксама праз абмен — вялікі медны самавар і пачала прадаваць гарбату і закускі. Яна паставіла некалькі столікаў, і гандаль яшчэ больш пайшоў угору. А вечарамі, замкнуўшы краму, Паўка вярталася дадому, замыкалася і лічыла грошы. Ейны капітал рос з кожным днём. Прыбыткі былі вялікія, але Паўця не пашырала справы: хоць крамка і выглядала крыху абшарпанай, але і так была выдатнай крыніцай даходаў. Паўця штотыдзень купляла залатыя манеты і хавала іх. У яе было ўжо каля пяцісот рублёў у золаце. Нягледзячы на гэта, калі часам узгадвала Барана, то думкамі вярталася да тых дваццаці рублёў у золаце, якія Баран ёй некалі паказаў. Яна і не ўяўляла, што пад будкай Мілага ляжыць вялікі скарб, пра які Баран ёй не сказаў ні слова. Тое багацце вартаваў Мілы. Толькі цюцька ведаў пра яго. Ляжаў на золаце свайго гаспадара і паміраў з голаду. Але калі б сабака і мог гаварыць, то ўсё роўна нізавошта не выдаў бы гэтай таямніцы.

х х х

Ясь з самай раніцы разносіў па адрасатах запіскі з турмы. Шмат з іх ён нават не чытаў, хоць турэмныя і зладзейскія правілы гэтага не забараняюць. Міла на развітанне накарміла яго смачным сняданкам і сказала:

— Калі захочаш, то прыходзь да мяне. Тут спакойна. Але толькі вечарам або вельмі рана. Удзень я гандлюю на вакзале.

Ясь вызваўся ўпарадкаваць справы, якіх Ігнат не паспеў давесці да канца. Некалькі перакупшчыкаў і блатных былі вінныя яму грошы. Ягонай сястры цяпер цяжка было б здабыць тыя сродкі, а Ясь круціўся ў зладзейскім свеце і ведаў, як трэба дзейнічаць. Хлопец ахвотна паабяцаў разабрацца, бо хацеў хоць чым-небудзь аддзячыць Мілцы.

У Цылінай трушчобе Ясь застаў Філіпа Лысага. Той сядзеў у таварыстве маўклівага, гратэскавага з выгляду Гліста і маленькімі кілішачкамі папіваў гарэлку. Нечакана пабачыўшы Яся, ён незвычайна шырока пазяхнуў і прыўзняўся з крэсла:

— О, гэта ты?.. Вырваўся з турмы і так далей?..

— Няўжо ж да скону буду там сядзець. Вырваўся… Маю да цябе ліст…

— Ну, ну… Давай!..

Філіп разгладзіў скамечаную паперку і ледзь разабраў змазаныя крывыя літары:

«У гатэлі “Еўропа”, у нумары 13, напарнік затырыў бліт пасля працы ў Маскве. Але не ведаю дзе. Зрабіце хіпіш[14]. Калі знойдзеце, забярыце сабе, а з маёй долі перадайце дапамогу у турму. Супольнік здырдзіўся ад тыфу ў Смаленску. Мне далі вестку. Тут у мяне ліпавае імя: Антон Солаў. Вазьміцеся абавязкова. Можа, выкупіце мяне?

Дапамажы, дружа.

Дусік.

Памятаеш Сухараўку? Памятаеш Архангельск і нашую ссылку? Будзь блатным! Памажы свайму калегу».

Філіп прогся са скуры, каб прачытаць пасланне. І нават папрасіў Яся дапамагчы. А потым не адразу ўспомніў Дусіка. Подпіс быў вельмі неразборлівы. А злодзей пабываў у столькіх гарадах і турмах, перажыў гэтулькі прыгодаў, ведаў тысячы блатных, таму не адразу сабраўся з думкамі, хто гэткі піша. Ажно добра засяродзіўшыся, ён згадаў прыяцеля з Масквы, з якім некалі разам здзейсніў пару спраў і хаваўся на маліне ў Сухараўцы. Пазней лёс звёў іх у арыштанцкай ссылцы.

— Знаю ўжо, — заззяў Філіпаў твар. — Гэта ж залаты хлопец. От, мы такія інтарэсы муцілі! Прытанцоўваючы і так далей… Трэба шукаць, гэта не туфта!.. Золата мусіць быць, зуб даю! І мне лішнім не будзе, і яго, можа, выратуе. Пішашся? — звярнуўся да Яся. — Ты толькі з кічы адкінуўся. Можа, аброс бы троху тлушчыкам і так далей.

Ясь ахвотна згадзіўся. Дамовіліся спаткацца заўтра раніцай зноў у Цыпы і абмеркаваць работу. Сёння абодва былі занятыя. Філіп чакаў наводчыцу, Кітайку, а Ясь хацеў як хутчэй паразносіць турэмныя запіскі, зайсці да маці і праверыць сваю кватэру. Філіп даў яму адрас Казіка Марацкага і яшчэ двух хлопцаў. Рэшту маляваў ён параіў пераслаць праз Грамадзяніна, якога абяцаў заўтра сюды прывесці. Пасля гэтага яны развіталіся.

Ясь уладзіў самыя важныя справы і пайшоў да маці. Вуліца Каменная была такая ж ціхая, як і могілкі каля яе. Хлопец заспеў матку дома. Сястра была недзе зляцеўшы. Сын і маці чула прывіталіся. Ясь быў задаволены, што старэнькую праз яго не турбавалі: не рабілі вобшукаў, не выклікалі ў паліцыю.

— Ясік, родненькі, — узмалілася матка. — Ты нядобра робіш. Яшчэ згінеш. Пераязджай сюды. Кінь гэных калегаў, што цябе з тропу зводзяць… Будзем сабе неяк жыць памаленьку...

— Я цяпер яшчэ не магу, мамачка. Трэба ўсё закончыць. Каб не гэныя мае калегі, дык мы б з торбай пайшлі, нічога б не мелі. Ці вы, мама, забылі, як мы галадалі?

— Хоць у латаным, абы не ў хватаным.

— Але вам ніхто праз мяне не дакучае. Таму я з вамі і не жыву. Ай, мама, лепей не будзем пра гэта. Не варта! Ужо такі мой лёс. Але не пераймайцеся, аб адным вас прашу. Я ўсё гэта на раз-два кіну. Мне шмат не трэба. Домік у нас ёсць. Рэстаран у мяне на дваіх з дзядзькам. Гэтага хопіць. Але я хачу ўсё з хлопцамі давесці да канца. Калі б не яны, то я быў бы голы як бізун.

Рыпнулі дзверы. У кватэру ўвайшла Гэля. Ясь ледзьве яе пазнаў. Дзяўчыне не было і сямнаццаці, але выглядала яна як дарослая жанчына. Была красуняй. Вельмі любіла ўбірацца. І выглядала цудоўна. Высокая, зграбная, гнуткая. Ейная стройная фігура і грацыёзныя рухі прыкоўвалі да сябе процьму мужчынскіх позіркаў. Яна была смелая і ўпэўненая ў сабе, але маці баялася, што недасведчаная дзяўчына трапіць у нейкую любоўную інтрыжку ды зглуміць сабе лёс. Спрабавала павучаць дачку, але дзяўчыну гэта толькі злавала. Таму маці хутка адступіла.

— Чаму не павітаешся з братам? — запытала матка. — Вы ж столькі часу не бачыліся!

— Дык і што з таго? Няхай ён першы павітаецца, — адказала Гэля.

— Як ты гаворыш з мамай, — папракнуў сястру Ясь.

— Так, як хачу!

Ясь адчуў, што кроў ударыла яму ў твар. Хлопца ахапіла злосць на сястру, якая за ўсё, што мела, мусіла дзякаваць перадусім матцы, а толькі потым яму. Ён устаў з месца.

— Гэля! Схамяніся, што ты кажаш.

— Ідзі ты да халеры разам са сваёй мамай! — дзяўчына плюнула і выйшла ў сені.

Не сказаўшы ні слова, Ясь выбег за ёй. Важка лупянуў сястру кулаком. Тая, сцяўшы зубы, кінулася на яго, як пантэра. Яна біла штосілы, драпалася, кусала. Была моцнай, вынослівай і вёрткай. Яны барукаліся моўчкі, упарта, як зацятыя ворагі. Ясь ні на што не звяртаў увагі. Яго раз’ятрыла абраза ў бок маці. Праз пяць хвілін ён пакінуў сястру, распластаную на падлозе ў сенях. Усё ейнае цела было ў сіняках. З носа цурком лілася кроў. Дзяўчына ляжала на спіне ў разадранай сукенцы і бялізне, амаль голая, і, цяжка дыхаючы, з немарасці дзерла пазногцямі падлогу. Падчас бойкі яна не азвалася ні словам, цяпер таксама маўчала.

Ясь вярнуўся ў пакой. Маці плакала пры стале, закрыўшы твар рукамі. Яна папярэдне нічога не сказала сыну пра ўсе крыўды, якія зносіла ад дачкі. Думала, што Гэля палагаднее, калі Ясь будзе жыць з імі разам. Цяпер жа яна пабачыла, што гэта немагчыма. Іх супольны побыт ператварыўся б у пекла.

— Я ёй дам перцу з імберцам… Буду лупіць, пакуль не навучу, як трэба маці шанаваць…

Матка ўвесь час плакала.

Ясь пасядзеў панура пры стале, а потым устаў, вымыў рукі і твар, прывёў у парадак адзенне і развітаўся з маці.

— Можа, ты галодны? Можа, чагосьці хочаш?

— Не, нічога не трэба…

Хлопец выйшаў у сенцы. Сястры там ужо не было. Ён пасунуўся на кухню. Гэля стаяла, нахіліўшыся над вялікай мядніцай, і змывала кроў з твару ды рук. Брат наблізіўся да яе. Яна разагнулася і глядзела на яго вострым, пільным позіркам. Яся аж перасмыкнула. Яму раптам засвярбеў кулак і захацелася ўдарыць сястру яшчэ больш балюча, але спыніла думка пра... ейную галізну. Ён толькі рашуча і цвёрда сказаў:

— Альбо сыдзеш адсюлека вон, каб і духу твайго не было, або перапросіш матку… Другім разам лепей пагаворым, чым сёння… Я табе нервы падлячу!

Вечарэла. Хлопцу вурчала ў жываце. Ён шпарка ішоў у бок Залатой Горкі. Яму было холадна. На ім была бялізна і адзенне, якое яму дала Мілка, дастаўшы з шафы свайго брата-нябожчыка. Свае апранахі Ясь пакінуў у яе. Дзяўчына хацела вымыць ягоную бялізну, а адзенне вычысціць і папрасаваць, бо падчас Ясевага арышту і побыту за кратамі яно страціла належны выгляд і моцна збаёдалася. Але паліто ў яго не было. Днём яму не было надта халодна, але цяпер ён увесь дрыжаў ад холаду.

Вуліцы былі амаль пустыя. Толькі на Захар’еўскай рух быў крыху большы. Ясь пайшоў пад нумар 157. У доміках не было святла. Баранава майстэрня была на замку. Ён абышоў дамок навокал. Пуста.

«Альбо Паўлінка некуды выйшла, альбо ўвогуле пераехала на іншую кватэру».

Ён не ведаў, што рабіць. Яму карцела трапіць у свой дом альбо ў жытло Лобавай, каб забраць паліто. Ён узгадаў манцёра Віктара Уменскага, з якім калісьці граў на гітары і мандаліне. Той жыў у другім дамку. Скіраваўся туды, але яго кватэра таксама была зачыненая. Ён зноў абышоў першы дамок. Раптам ягонае вока зачапілася за сабачую будку.

«А дзе Мілы?»

Ясь прысеў на кукішкі каля буды. Унутры раздалося глухое бурчанне. Толькі Мілы нават не паварушыўся. У яго не было сіл на абарону. Але праз хвілю ён адчуў нюхам, што гэта Ясь. Сабака ведаў пах маладзёна, які цяпер выклікаў у жывёліны ўспаміны пра Барана. Ясь раней часта карміў Мілага. Нярэдка ўдвух з Бараном прыходзіў да сабакі. Мілы паспрабаваў выпаўзці з буды. Але сіл не ставала.

Хлопец засунуў руку ў сярэдзіну. Даланёю ён адчуў касмыкаватую шэрсць і косці. Усё было зразумела. Ён выцягнуў сабаку вонкі. Мілы быў лёгкі як пушынка. І зусім не супраціўляўся.

— Вось дзе подлая свалата! — вылаяўся Ясь.

Хлопец аслабіў сабачы ашыйнік і зняў яго жывёліне праз галаву. Акрыўшы Мілага пінжаком, Ясь прытуліў яго да сябе і выйшаў на вуліцу. Пакуль ён і сам не ведаў, куды падацца.

х х х

Паўка валадарыла ў сваёй крамцы на Залатой Горцы. Кліентаў было поўна. Паўлінцы нават давялося ўзяць сабе памочніцу, бо сама яна ўжо не ўпраўлялася настаўляць самавар, абслугоўваць гасцей і разлічваць за прылаўкам. Паставіла яшчэ два дадатковыя столікі. Зарабляла вельмі шмат, але не пераставала наракаць. Расказвала пра нейкія страты. Жалілася на вялікія выдаткі, нявыгадную арэнду, падаткі. А служцы шкадавала хлеба. Кліентаў жа яна чаравала як магла: і словамі, і ўсмешкамі, і жэстамі.

Калі-нікалі ў крамку заходзіла Паўлінчына сястра — Стася. Ёй было ўжо пятнаццаць гадоў. Стася была вельмі худой і бледнай ад недаядання. Пасля матчынай смерці яна і Юлік жылі з ласкі лёсу, бо Хурдзіч распіўся і зусім пра іх не дбаў.

Стася заўсёды была галодная ды скардзілася сястры на цяжкае жыццё.

— І мне нялёгка, — казала Паўця. — Цэлымі днямі ў гэтай будзе важдаюся. Няма калі і перадыхнуць. Праца й праца!

— Я магу дапамагчы, — прапаноўвала Стася. — Юлік таксама. Купіць нешта, прынесці. Я магу падаваць да столікаў, посуд памыць.

Але Паўлінка лічыла за лепшае наняць чужую дзяўчыну, каб родзічы, крый Божа, не сцямілі, колькі яна насамрэч зарабляе.

Звычайна яна збывала сястру сухімі хлебнымі акрайчыкамі і кілбаснымі абрэзкамі. Загортвала іх ў паперу, усоўвала Стасі ў рукі і гаварыла:

— А цяпер ідзі сабе, не круціся пад нагамі, бо мне трэба працаваць.

Часам у ейную крамку заходзіў Філіп Лысы. Ён франтавата кланяўся, купляў цыгарэты альбо нешта перакусіць і, крыху пабалбатаўшы з гаспадыняй, урачыста і дастойна развітваўся ды ішоў далей. Звычайна ён наведваўся сюды, ідучы дзеля нейкай блатной справы са свайго раёна на Камароўку. Злодзей нават і не заікаўся ў прысутнасці Паўкі пра свае інтарэсы, бо раней Баран папярэдзіў яго, што жыве з фраеркай.

Сярод Паўчыных кліентаў шмат было такіх, якія намагаліся здабыць увагу прыгожай крамніцы. Вялікая іх частка пускала слінку не толькі на саму жанчыну, але і на ейнае меркаванае багацце. Але Паўця была не лыкам шытая. Хоць часам ёй цяжка было саўладаць са сваім досыць гарачым тэмпераментам, жанчына нікога не падпускала занадта блізка. Акрамя таго, урок, які ёй задаў «каханы Толік», таксама не прайшоў без следу.

Апошнім часам у ейную крамку захаджваў высокі стройны брунет у вайсковай форме. У яго былі цёмныя вочы, чорныя бровы і смуглая скура. Чалавек Усходу. Цэлымі гадзінамі ён сядзеў у крамцы са шклянкай гарбаты і не зводзіў з Паўкі палкага позірку. Ён кепска размаўляў па-расейску, а польскай мовы не ведаў зусім. Таму ён з горам напалам укладаў ёй кампліменты і недарэчна жартаваў. Калі Паўця даведалася, што ён афіцэр і выконвае функцыі начальніка чыгуначнай аховы, таксама пачала ім цікавіцца, наўмысля прыкідваючыся абыякавай.

З цягам часу камандзір роты Грыша — як ён прадставіўся — пачаў бавіць у Паўкі ўвесь свой вольны час. Здаралася, што ён праводзіў яе дадому, але Паўця ніколі не дазваляла яму зайсці ўсярэдзіну. Апраўдвалася, што яна замужняя і жыве з сям’ёй, таму не можа яго запрасіць да сябе. Некалькі разоў яна згадзілася пайсці з ім у рэстаран і кіно. На гэтым усё звычайна заканчвалася. Відавочна, камандзір усім гэтым знудзіўся, бо аднойчы ён выправіўся на Захар’еўскую вуліцу пад нумар 157. Там, зрабіўшы выгляд, што шукае кватэру, даведаўся ад Любы Пажарскай, што Паўка жыве цяпер адна, бо яе жаніх, шавец, некуды знік і не паказваецца ўжо некалькі месяцаў. А можа, нават кінуў яе. Паўцы яна дала найгоршую характарыстыку. Гэта не зменшыла імпэту камандзіра — нават яшчэ больш яго распаліла. Ён пастанавіў дзейнічаць рашуча. Дапамагла яму сама Паўка. Адбылося гэта назаўтра пасля Грышавай размовы з Пажарскай.

Паўка папрасіла камандзіра застрэліць сабаку, які ёй страшна назаляў: «Не дае спаць, вые па начах, жарэ як вол».

— Для цябе то я і з сотні сабак духі дастану… Чаго б я толькі не зрабіў для такой красуні!

І вечарам пасля закрыцця крамы яны разам, пад руку, пайшлі да Паўлінкі. Было позна. Вуліца амаль пустая. Павяваў вецер. Сыпанула снегам. Камандзір моцна прыціскаў да сябе Паўлінчыну руку.

Стоячы на ганку, Паўця паказала Грышу будку Мілага. І папярэдзіла:

— Не страляй, пакуль я ў дом не ўвайду. Страх як баюся!

Камандзір геройскім жэстам выняў з кабуры на поясе рэвальвер. Паўця забегла ў дом. Грыша накіраваўся да будкі. Але ступаў памалу. Баяўся, што сабака яго ўкусіць. У будзе было ціха. Грыша асцярожна нахіліўся і пасвяціў унутр ліхтарыкам. Будка была пустая. Каля яе ляжаў ланцуг і ашыйнік.

«Пэўна, выдумала сабе сабаку, каб мяне сюды прывабіць. Хітрая жанчына!»

Пасля гэткіх разваг камандзір рушыў да дзвярэй Паўлінчынага дома. Дзяўчына таропка выйшла яму насустрач, з ляскатам прычыніўшы за сабой дзверы.

— А чаму ты яго не застрэліў?

— Дык там няма ніякага сабакі!

— Як няма?

Паўця на дыбачках падкралася да будкі. Грыша прысвечваў ёй ліхтарыкам. Дзяўчына пераканалася, што жывёліны сапраўды няма.

— Мусіць, здзёр сабе ашыйнік і ўцёк, — зрабіла выснову Паўка. — Тым лепей. Не трэба будзе застрэленай падліны прыбіраць. Сам недзе здохне. Дзякуй табе. Усяго добрага.

Камандзір падаў ёй руку, але замест таго, каб адысці, рушыў да дзвярэй. Паўлінка заступіла яму дарогу.

— Я ж казала табе, што нельга.

— Камандзіру можна ўсё.

І Грыша, не зважаючы на Паўчын адпор, улез у дом. Ён упэўніўся, што Паўка жыве адна, і застаўся ў яе. Спалі яны разам. Назаўтра Паўка прачнулася вельмі рана. Ейны новы палюбоўнік яшчэ спаў. Паўця была незадаволеная. Яна спадзявалася, што гэткі статны і прыгожы мужчына падаруе ёй шмат уражанняў. Але як жанчына яна была расчараваная. Камандзір так хутка запальваўся і перагараў, што не быў у стане зрабіць гэтак, каб і Паўця паспела адчуць асалоду.

Раздражнёная, злосная, яна адчыніла дзверы і аканіцы. Пачала прыбірацца ў памяшканні. З неахвотай яна паглядала на ложак, дзе гучна хроп Грыша. З-пад коўдры тырчалі брудныя, смярдзючыя ногі, густа пакрытыя доўгімі чорнымі валасамі. Смурод крывых, брыдкіх ступакоў разносіўся па ўсёй кватэры.

Паўця пачала мыцца ў іншым пакоі. Грышыны пяшчоты яе нібы запэцкалі. Яна пачувалася абражанай і ашуканай. З суседняга пакоя раздалося:

— Ты! Паўка!

— Чаго там?

— Зрабі чаго з’есці!

— Няма ў мяне нічога.

— Тады я сам пашукаю!

— Няма чаго шукаць. Есці атрымаеш у краме.

— Такая пані! У каракулевых футрах ходзіць, а дома не мае нават крошкі, каб на зуб пакласці. Дзе ты грошы дзяеш?

— А што табе да гэтага? Уставай давай, бо трэба ісці краму адчыняць.

— Дык ідзі, я пазней прыйду.

— Не, не… Пойдзем разам. Мне трэба мець ключы ад кватэры… Ну, варушыся…

У гэты момант з парога прагучала энергічнае:

— Добры дзень!

Ясь устаў раней. Ён прыкінуў, што гэткай парою Паўлінка мусіць быць удома, калі, канешне, не змяніла кватэры. Дзверы ў Баранаву майстэрню хлопец знайшоў паўадчыненымі. Таму ўвайшоў і, стоячы цяпер у парозе, пераводзіў сканфужаны позірк з Паўлінкі на Грышу і назад.

Паўлінка спалохалася. Кроў прыліпа ёй да твару.

— Ах, гэта ты!.. Даруй, калі ласка!.. Гэта знаёмы да мяне прыехаў… Прабач за беспарадак… Не меў дзе пераначаваць…

— Гэта не мая справа, — сказаў Ясь. — Маруся Лобава напісала мне, што ключ ад маёй кватэры ў вас. Таму я і прыйшоў.

— Я зараз, мігам… Куды ж я яго засунула?

Паўлінка пачала бегаць па пакоях. З перапуду яна забылася, дзе схавала ключы ад кватэры Яся і Лобавай. Урэшце знайшла. Тым часам Ясь выйшаў на двор, бо не хацеў быць сведкам таго, як адзяваецца Грыша. Хлопец адразу ўсё зразумеў, і яму стала вельмі прыкра ад таго, што Паўлінка здраджвае Барану. Да таго ж ён ведаў, што гэта ўжо другі раз. Ён адчуў агіду да дзяўчыны. А ягоныя эмоцыі накапіліся яшчэ і праз тое, што новы Паўлінчын каханак здаўся яму вельмі непрыемным.

Паўлінка, лісліва ўсміхаючыся, вынесла яму ключы.

— А ў мяне столькі навінаў! Мы абавязкова мусім пагаварыць вечарам. Будзеш дома? Ах, як я рада, што цябе бачу! Як жа файна! Можа, табе нешта трэба?.. Я магу адчыніць краму, а пасля прыйсці, У мяне ёсць памочніца… Добра?

— Нічога мне не трэба… Зараз спарадкую адзенне, вазьму паліто ды іду на горад.

— Тады пабачымся вечарам. Столькі трэба ўсяго расказаць!

Ясь узяў у Паўлінкі ключы і пайшоў адмыкаць сені, з якіх можна было трапіць у ягоную кватэру і ў жытло Лобавай.

Камандзір адзеўся і, злы, скрыўлены, выйшаў разам з Паўлінкай на вуліцу.

— Гэта быў яшчэ адзін твой дружок? — запытаўся ён раздражнёна.

— Гэта мужаў прыяцель. Гаспадар кватэры. Калі раскажа мужу, што пабачыў, то я прапала. І гэта ўсё праз цябе! Улез да мяне нахрапам.

— Ну, ну!.. Ты голасу надта не павышай. Я магу і ў морду заехаць!

— Ідзі ты да халеры! Знайшоўся мне кавалер..

Паўця, абганяючы камандзіра, амаль пабегла па ходніку. Змарнавала ўжо амаль дзве гадзіны гандлю. Апроч гэтага, трапіла з ім у дурную гісторыю, бо раптам Ясь раскажа ўсё Барану, калі той вызваліцца, або напіша яму ў турму.

Паспешна адамкнула крамку. Памочніца ўжо даўно чакала пад дзвярыма. Неўзабаве з’явіўся і Грыша. Паўка мусіла даць яму сняданак, хоць і ведала, што той не заплаціць. І сапраўды Грыша не даў ні капейкі, а потым яшчэ сам узяў з шафкі два пачкі цыгарэт. Кожны ягоны рух Паўця суправаджала злым позіркам.

— Пазыч мне пяцьсот рублёў, — сказаў Грыша. — Атрымаю заробак — адразу аддам.

— Дык няма ж нічога, як вымецена. Праз цябе нічога яшчэ не паспела ўтаргаваць.

— Добра, тады пачакаю, пакуль не нагандлюеш.

Грыша сеў за столік і паліў цыгарэту. Трасучыся ад злосці, Паўця дастала з шуфляды пяцьсот рублёў з учорашняй выручкі і кінула іх камандзіру праз прылавак.

— Бяры. Задушыся! Толькі сыдзі з вачэй!

Грыша абвёў яе масленым позіркам, які раней выклікаў у Паўкі салодкія дрыжыкі, і забраў грошы. Адыходзячы, падміргнуў:

— Дзякуй. І да спаткання!

— На святое ніколі! — кінула Паўлінка яму наўздагон.

Увесь дзень быў жахлівы. Кліенты амаль не заходзілі. Посуд ляцеў з рук. І ўсё неяк страшна не ладзілася. Калі пасля абеду ў краму прыйшла Стася, Паўця выгнала яе прэч. Не дала нават крошкі хлеба.

— Пайшла вон адселя! Я не буду дзеля гультаёў вечна жылы рваць! Вы мне ўжо ўсе ў косці ўеліся!

Галодная Стася ў слязах пайшла дадому, дзе бушаваў п’яны бацька. Другі дзень яна нічога не ела.

х х х

Ясь, трапіўшы ў сваю кватэрку, паспяшаўся яе агледзець. Паветра было застаялым. Ён паадчыняў вокны. На кухні бракавала каструль, посуду, двух вёдраў. Ён здагадваўся, што іх прысвоіла Паўка. Злодзеі забралі б лепшыя рэчы. Яму не было іх шкада. Зрэшты, гэтыя рэчы і так амаль нічога не каштавалі, але яму было крыўдна, што Паўка нахабна іх забрала і цяпер нічога пра гэта не сказала.

Ясь пазнаў кош для бялізны і два чамаданы, якія пакінула Лобава. На стале ён знайшоў цыдулку і ліст з Масквы на сваё імя. Запіска была кароценькая:

«Я мушу выехаць у Маскву. Твае рэчы ў кашы. Усе ключы ў Паўліны Хурдзічанкі. Мае дробязі ў чамаданах.

Даражэйшыя рэчы я забіраю з сабою. За кватэру я заплаціла на тры месяцы ўперад. Напішу з Масквы.

Маруся».

Затое ліст быў даўжэйшы.

«Каханы Мой Юнак!

Я ў Маскве. Калі вярнуся — не ведаю. Пастараюся як мага хутчэй. Пэўна, я табе патрэбная, калі ты яшчэ сядзіш у турме. Бо потым, калі вызвалішся, ты, на жаль, цудоўна абыдзешся без мяне. Прабач, што я дазваляю сабе так пісаць, але я крыху злуюся і на людзей, і на сябе. Мяне спаткала шмат непрыемнасцяў, пра якія я не хачу пісаць. Усё раскажу, калі вярнуся.

Я б ні за што не з’ехала з Менска, пакуль я табе патрэбная, але я не хачу ні ад каго матэрыяльна залежаць. Гэта не давала мне спакою і прыніжала. Я б хацела, каб ты мяне прынамсі паважаў, бо пакахаць ты не здольны. Таму мне трэба быць самастойнай. Я адразу ж вярнуся, як толькі ўсё ўладжу ў Маскве.

Дзядзька Жардонь сказаў мне (урачыста прысягнуў), што табе дапаможа. Інакш я б цябе не пакінула. У Следчым аддзеле мяне запэўнілі, што твая справа нязначная і цябе дакладна выпусцяць. Можа, цяпер, калі я пішу гэты ліст, ты ўжо дома.

Каханы Ясю! Мне нязмерна сумна і цяжка. Жыццё подлае, людзі здрадлівыя. Ты мне падарыў крыху шчасця. Часам мне здаецца, што ты маё дзіця. І я бясконца думаю пра цябе і страшна па табе сумую. Толькі не крыўдуй на мяне. Ты гэтага не зразумееш.

Цалую цябе і абдымаю, а таксама зычу шмат шчасця, нават больш, чым я жадаю, сабе.

Маруся».

Ясь зразумеў з гэтага ліста, што Лобава займаецца ў Маскве нейкімі важнымі справамі, пра якія не хоча пісаць. Яму зрабілася маркотна, ён ужо прывык да сваёй каханкі і пачаў яе шанаваць і цаніць, хоць і не кахаў яе па-сапраўднаму. Іх жа дзяліла ўсё, а яднаў выключна ўзаемны давер. Таму трапяткое пачуццё Лобавай не знайшло водгуку ў хлапечым сэрцы. Ясь унутрана не быў гатовы да шчырага кахання.

Маладзён павымаў з каша свае рэчы і пачаў іх акуратна складаць. Нічога не прапала. Усё было ў добрым стане. Асабліва ён усцешыўся, калі знайшлося паліто. Прыбраўшы кватэру, ён пайшоў да Казіка Марацкага, які жыў на Сляпянскай вуліцы. Ён хаваўся тут пасля ўцёкаў з турмы. Запусціў вусы, змяніў пашпарт і зняў памяшканне ў беднай мяшчанскай сям’і. Ягоны вялікі пакой меў асобны ўваход з сяней, і гэта было вельмі зручна. Ясь учора начаваў у Казіка і пакінуў у яго сабаку. Хлопец расказаў прыяцелю пра лёс Мілага: як яго выратаваў Баран, як яго марыла голадам Паўлінка. Казік меў добрае сэрца, і яго вельмі абурылі здзекі з жывёліны.

— Я б такую лярву сам на ланцуг пасадзіў і есці б не даваў. А яна, пэўна, Богу моліцца і спавядацца ходзіць. Такія яны ўжо гэткія…

Цяпер Мілы меў добрых апекуноў. На жаль, злодзеяў.

х х х

Паўлінка сёння раней зачыніла краму. Дзень не задаўся з самага пачатку. Утаргавала што кот наплакаў. А калі адняць тое, што дала Грышу, і кошт пабітага посуду, то ўласна нічога і не зарабіла, упершыню за шмат месяцаў. Ёй найбольш не давала спакою, што Ясь застаў у яе раніцай камандзіра роты, ды яшчэ ў сітуацыі, якая не выклікала ніякіх сумневаў. Вельмі перажывала, што хлопец раскажа пра гэта Барану. Дзяўчыне не так боязна было згубіць палюбоўніка, колькі не хацелася страціць крыніцу вялікіх прыбыткаў. Яна даведалася цяпер, як цяжка зарабіць на жыццё, а тым больш на столькі дарагіх рэчаў, якія Баран купіў ёй за апошнія паўгода.

Калі яна звярнулася дадому, то ўпэўнілася, што Ясь яшчэ не прыйшоў. «А раптам зусім не прывалачэцца?» — трывожылася яна. Дзяўчына надумалася прасіць, каб ён нікому не расказваў пра тое, што пабачыў. Прыбіралася ў сваёй кватэры і прыслухоўвалася.

Ясь вярнуўся даволі позна, павячэраўшы ў Казіка.

Паўлінка меркавала, што хлопец зойдзе да яе, але ён пасунуўся адразу да сябе. «А можа, яшчэ зазірне?» Алё не прыйшоў і праз гадзіну. Тады Паўлінка сама пастукалася да яго. Ясь ужо быў у ложку. Алё ўстаў і моўчкі адчыніў ёй. Дзяўчына адразу зразумела, што ён злы. Усміхнулася яму вельмі прыязна.

— Можа, табе нешта трэба?

Ясь акінуў яе вачыма.

— Вёдры мне патрэбныя. Недзе прапалі. Няма нават у чым вады прынесці. Няма чайніка, няма посуду, няма веніка, каб падмесці.

— Я ўзяла сабе. Думала, што табе не патрэбныя. Магу зараз аддаць. Няма чаго сердаваць. Вялікія ж там скарбы!

— Вядома, што не скарбы, а рэчы, без якіх цяжка абысціся. З раніцы іх шукаю… Чаму ты мне не аддала? Нават памыцца ці вады нагатаваць не было як. У кватэры холадна. Хацеў напаліць, дык у складзіку ні сякеры, ні пілы нямашака.

— Я ж табе кажу, што зараз усё вярну. І свайго яшчэ дакладу. Лётам усё прынясу.

Раззлаваная, Паўця выйшла ад Яся. Але ейная злосць уміг падзелася невядома куды. «Раскажа ўсё Аліку». Паўка ўраз пазбірала посуд, вёдры, венік. Потым, наклаўшы ў вёдры сваіх дроваў, вярнулася ў Ясеву кватэру і пачала распальваць у печы. Хлопец вырачанымі вачыма глядзеў на яе.

— Такой бяды ўжо з той печкай. Я заўтра сам напалю. Сёння магу спаць і ў выстуджаным пакоі.

— Не, — цвёрдым голасам запярэчыла Паўка. — Калі праз мяне мерзнеш, то я табе і напалю. Зараз яшчэ дроваў прынясу.

Паўка пайшла да сябе. Там паспешна зняла з сябе ўбранне, абцёрла цела парфумай, напудрыла твар, надзела найлепшую споднюю кашулю. Накінула на плечы паліто і ў галёшах на босую нагу вярнулася ў Ясеву кватэру. Прынесла яшчэ некалькі паленаў і ўсунула іх у печ.

— Глядзі, як я пра цябе дбаю. Шкадую цябе. А ты як сцяна. А я ж такая гаротная.

Паўця прыкрыла качаргой дзверцы ў печы. Затым спешна скінула з сябе паліто, падышла да Ясевага ложка і ўлезла пад коўдру Прытулілася да яго. Хлопец быў ашаломлены. Маўчаў. Удваіх ляжалі цішком адно каля аднаго… І Ясю, і Паўлінцы было аднолькава няёмка. Ішлі хвіліны. Ясь нават не варухнуўся. У нейкі момант ён думаў выскачыць з ложка, адзецца і выйсці. Потым яму захацелася смяяцца, Ясь усведамляў, што Паўлінка хоча перакупіць яго сваім целам. Імкнецца зрабіць яго ўдзельнікам сваёй здрады. Ён дыхаў водарам парфумы, пудры і ляжаў, гледзячы на рухлівыя чырвоныя водбліскі агню, якія падалі на сцяну праз проразі ў пячных дзверцах. Ад Паўлінчынага цела ішло прыемнае цяпло. Ён адчуваў, што мог бы так заснуць.

Ні на імгненне не ўзнікла ў ягонай галаве думка скарыстацца зручнай сітуацыяй.

Паўлінка пачала нервавацца. Мінулая ноч не прынесла ёй спатолі пасля досыць доўгага перыяду без мужчыны. Наадварот, учорашняе яшчэ больш яе распаліла і вывела з раўнавагі. Цяперашняя магчымасць дагадзіць сваім жаданням моцна ўзбуджала дасведчаную дзяўчыну. Яна адчула, што Ясь супраціўляецца. Тады Паўка ссунула з сябе кашулю, узяла Ясеву далонь і пачала ёю вадзіць па сваім целе. Але калі пускала руку, далонь ляжала нерухома.

Ясь цвёрда пастанавіў, што не авалодае Паўлінкай, нягледзячы ні на што. «Пайду заўтра да Мілкі». Ён чуў, што жанчына штораз больш разахвочваецца, і для яе ўжо няважны подкуп і Ясева маўчанне: вядзецца пра заспакаенне пажады і закранутай амбіцыі. Ён адчуў, што Паўлінка дрыжыць. Ейная скура была гарачая і мокрая ад поту. Яна пачала цалаваць яго ў вусны. На гэта Ясь спакойна сказаў:

— Я не люблю цалавацца. Гіджуся чужой сліны.

— Што ты кажаш?!

— Тое і гавару: калі хочаш, каб я нічога не сказаў Аліку, то ідзі сабе. Досыць ужо гэтай камедыі.

— Гэта не камедыя… Я сапраўды!..

— Тым горш. У мяне ёсць свая дзяўчына… А калегу я не магу падманваць… У нас так не робіцца...

Ясь сеў на ложку і адкінуў ад сябе коўдру.

— Які ты агідны!

— То й цацы… Ідзі, калі ласка, а не — дык я пайду…

— Добра... Зараз іду… Але дапраўды нічога не скажаш Аліку?

— Нічога не скажу... І не столькі дзеля цябе, колькі дзеля яго самога… І так яму пекла на зямлі хапае… Ты яму нават харчоў у турму не паслала. А горб у цябе б не вырас, калі б ты парупілася.

— Дык вас жа там кормяць!

— Не рабі з сябе дурнейшую, чым ты ёсць.

Паўка нервова адзявалася. Яна ледзь не лопала ад злосці на гэтага смаркача, які пагрэбаваў ёю, а цяпер гэтак пагардліва прамаўляў. Як жа ёй хацелася яго ўдарыць. Цяпер яна была ўпэўненая, што Ясь не здасць яе Аліку з усімі трыбухамі. Калі апранула паліто, то сказала здзеклівым Тонам:

— Строіш з сябе такога разумніка, а сам дурань!

— А ты брудная свіння!

Гэтак яны міла развіталіся, гадзіну правёўшы разам у ложку. Калі Паўлінка выйшла, Ясь зачыніўся. Падкінуў дроў у печ і вярнуўся ў ложак. Яшчэ некаторы час ён думаў пра Паўку. У пэўны момант ён прашаптаў сабе пад носам: «Гэткая то і з чорта скуру злупіць». Ён быў задаволены сабою, што не паддаўся спакусе.

Заснуў.

Ясь памыляўся. Паўця была ў стане «злупіць скуру» толькі з Барана, аслепленага каханнем да яе. З іншымі прыроджаны эгаізм і мяшчанская крывадушнасць не спрацоўвалі. Толік яе абіраў як ліпку, абскубваў колькі мог. Выкарыстаў яе як жанчыну а потым даў выспятка. Цяпер вышчыпваць з яе паўлінавыя пёркі ўладзіўся і Грыша.

Назаўтра ён з’явіўся ў краме і зноў папрасіў пяцьсот рублёў.

— Ідзі ты к чорту! Не дам! — катэгарычна адмовіла Паўлінка.

— Я тыя грошы згубіў, — бажыўся камандзір. — А вельмі мне патрэбныя. Аддам, як атрымаю заробак.

Рассеўся ў крэсле і чакаў. Урэшце Паўлінка, калоцячыся ад раздражнення, дала яму грошы.

— Каб гэта апошні раз быў! І больш не цягайся да мяне!

Грыша толькі ўсміхаўся. Вывесці яго з раўнавагі было цяжка.

А назаўтра Паўлінка адчула сябе хворай. Зачыніла крамку і пабегла да лекара. Той выявіў у яе венерычную хваробу. Дзяўчына зніякавела.

— Толькі гэтага яшчэ не хапала!

Паўця аж кіпела ад злосці і роспачы. Лячэнне мела быць доўгім і дарагім. Да таго ж трэба было захоўваць адпаведную дыету. А дабрадзей, які справіў ёй гэты падарунак, праз пару дзён зноў завітаў у краму. Па чарговую порцыю паўлінавых пёрак. Пра мілошчы ён і не згадваў. Грошы яго цікавілі больш.

Паўці з немарасці аж мову адняло, калі яна пабачыла масляныя, забойчыя для жанчын вочы камандзіра. Грыша ветліва з ёй прывітаўся і сеў за адзін з вольных столікаў.

— Для мяне гарбата і булкі, калі ласка, — салодкім голасам замовіў камандзір у дзяўчыны, якая падавала гасцям.

Да Паўці вярнуўся дар мовы:

— Плата наперад, папрашу, а тады будзе ўсё астатняе!

— А адкуль жа такая няласка, мая каханая Паўліначка?

— Тут няма каханых Паўліначак! Закончыліся! А я папрашу аддаць мне пазычаную тысячу рублёў, а тады можам паразмаўляць. Сволачы кусок!

— Што? — Грыша прыпадняў бровы. — Я за такія словы магу і па мордзе даць!

— Ты мне па мордзе? Мярзотнік! Вон з крамы! Яшчэ пранцамі мяне заразіў! Гаўнюк! Прэч адсюль!

Грыша зрабіўся чырвоны як бурак. Падышоў да прылаўка і вальнуў у яго кулаком.

— Я афіцэр і не дазволю такое пра мяне плесці!

— А я магу! Сволач ты, а не афіцэр! Страляць такіх трэба, як сабак шалёных!

— Я табе зараз стрэльну! Я табе дам сабак!

Раптам іх перабіў чужы голас:

— Пардон… Толькі без крыку… А вы, таварыш афіцэр, мусіце адказваць за свае словы. Гэта вам не царскія часы.

— А вы хто яшчэ такі?

— Зараз я вам пакажу, хто я і так далей…

Філіп Лысы, пазяхаючы, выцягнуў кашалёк і выняў з яго пасведчанне, што ён дэлегат Цэнтральнага камітэта з Масквы і скіраваны ў Менск дзеля вырашэння сакрэтных спраў. Дакумент строга наказваў усім вайсковым і цывільным уладам дапамагаць дэлегату ў падарожжы і выкананні службовых абавязкаў. Гэтае пасведчанне Філіп толькі сёння займеў у трушчобе Цыпы. Яно было зробленае паводле арыгінала, выкрадзенага Кулямётам і Тоськай Сарокай разам з кашальком у нейкага важнага чырвонага чыноўніка. І цяпер спатрэбілася Філіпу, каб пасяліцца ў гатэлі «Еўропа». У гэтай справе злодзей ішоў да Паніча (Яся) на Залатую Горку і, як заўсёды, завітаў па цыгарэты да Баранавай каханкі. Ён чуў ўсю спрэчку і імгненна даняў, пра што вядзецца. Філіп лічыў, што ўсё адно мусіць заступіцца за Паўліку. Акрамя таго, яго моцна спакушала магчымасць паказырыцца перад прысутнымі сваёй «уладай».

Камандзір роты прачытаў пасведчанне і збялеў. Ён зразумеў, што яго чакаюць сур’ёзныя непрыемнасці.

Вайсковец вылучаўся вялікай нахабнасцю, але, як гэта звычайна здараецца ў людзей такога тыпу, ён быў баязліўцам. Цяпер разгубіўся дашчэнту.

— Прабачце, таварыш… Гэта непаразуменне… Я стараюся быць мілы з гэтай жанчынай. Гэта яна…

— А хто гахаў кулаком, горла дзёр, пагражаў і так далей?.. Га?

Філіп жмурыў вочы і абводзіў Грышу вачыма з галавы да ног. Той нешта гугніў у нос.

— Прашу назваць сваё прозвішча, званне, вайсковую адзінку і так далей…

— Таварыш, даруйце… Я быў не ў сабе… У мяне ёсць жонка і дзеці…

— Тым горш, — зрабіў выснову Філіп.

— Таварыш… вельмі вас прашу…

— У мяне няма часу з табою чыкацца. Але памятай: наступным разам і так далей…

Філіп загрэў яму аплявуху раз справа, раз злева, а потым паказаў пальцам на дзверы:

— Вон!

Грыша імгненна знік. У краме ўсе маўчалі. Паўлінка з захапленнем глядзела на Філіпа. З ейных вачэй ляцелі слёзы. Філіп элегантна ёй пакланіўся:

— Ласкава прашу прабачыць, што я ўмяшаўся ў гэтую справу і так далей. Усяго добрага!

Напоўнены веліччу, ён выйшаў з крамы, у якой зноў запанавала цішыня. Нехта перарваў яе словамі:

— Вось каб паболей такіх камуністаў… Яны б навялі парадак!..

3 «ЕЎРОПА» І АЗІЯ

У пачатку 1919 года «Еўропа» была ахопленая хаосам. Персанал не мог даць рады. Нягледзячы на гэта, працаўнікі як маглі дбалі пра належнае ўражанне, каб хоць сімвалічна захаваць ранейшы прэстыж гатэля. Няўважлівы назіральнік мог бы нават паверыць, што тут усё ў парадку. Прыгледзеўшыся больш пільна, кожны заўважыў бы: «Еўропа» прыходзіць у заняпад. На калідорах валялася смецце. Пакоі былі запушчаныя. Бялізна на ложках брудная. Ручнікі зніклі наагул. Каналізацыя ўвесь час псавалася. Ваду прыносілі ў вёдрах. На дзвярах у туалеты спачатку вывесілі друкаваныя і пісаныя аб’явы з просьбамі не карыстацца, а потым увогуле забілі дошкамі, каб пастаяльцы нават не мелі спакусы туды зайсці.

Неяк удзень да параднага ўвахода гатэля пад’ехала брычка. З яе высеў высокі, добра апрануты мужчына. Ён заплаціў фурману і з невялікім чамаданчыкам у руцэ і тэчкай пад пахай увайшоў у вестыбюль, а потым накіраваўся ў кабінет кіраўніка. Там ён паставіў чамаданчык на крэсле і сказаў дзяжурнаму:

— Я зараз вярнуся. Звярніце, калі ласка, увагу на багаж.

Ён выйшаў у хол і абышоў ніжні калідор. У самым яго канцы мужчына знайшоў пакой пад нумарам 13.

Госць хацеў глянуць праз замочную шчыліну ўсярэдзіну але знутры быў усунуты ключ, На дзвярах вісела картка:

Аляксандр Сямёнавіч

СТАРЦАЎ

Прыезджы ціха вылаяўся і пайшоў у кабінет кіраўніка. Там ён паказаў дзяжурнаму пасведчанне Цэнтральнага камітэта і накіраванне ў Менск па службовых справах. Дзяжурны сцяміў, што перад ім вялікая шышка. Перапоўнены павагай ён упісаў персанальныя звесткі важнага госця ў спецыяльную кнігу, якую штоночы правяралі чэкісты. Неўзабаве новы пастаялец быў аформлены. У рубрыцы «імя і прозвішча» значылася згодна з дакументамі Азія Іван Андрэевіч. Пранырліваму службоўцу, які паводле даручэння чэкістаў цікаваў за жыльцамі і персаналам, прозвішча «Азія» падалося дзіўным. Перад упісаннем ён перапытаў:

— Азія?

— Так, як значыцца… — напышліва прамовіў Філіп.

— Прабачце, калі ласка, — перапрасіў збянтэжаны дзяжурны. «Такога трэба пазбягаць».

Філіп пазяхаў.

Упісаўшы новага пастаяльца ў кнігу, службовец узяў расклад гатэля.

— Для мяне, калі ласка, выгодны пакой на першым паверсе, — сказаў Азія. — Я не хачу высока хадзіць па сходах. Можа быць пакой нумар 13. Я люблю гэтую лічбу.

— Трынаццатка пакуль занятая.

— А нельга перасяліць жыльца куды-небудзь і так далей?! — Філіп махнуў рукою.

— Усе не так проста, — уздыхнуў службовец. — Я вам скажу па сакрэце, таварыш, бо бачу, з кім маю справу. Там жыве намеснік старшыні Надзвычайнай камісіі. А яшчэ ягоная жонка. Але праз некалькі дзён яны маюць выехаць. Я адразу ж вас туды перасялю. Пакуль жа прапаную вам найлепшы вольны пакой: нумар 34.

— Ну добра… Але не забудзьцеся, калі ласка, і так далей.

— Буду пра гэта памятаць! Адразу вам паведамлю.

Дзяжурны ўслужліва выдыгаў перад новым пастаяльцам. Ён сам занёс чамадан прыезджага ў пакой і даў загад службе вышараваць і вычысціць там усё аж да бляску. Асабліва яго бянтэжыла «і так далей» з вуснаў высокага госця. Гэтыя словы гучалі неяк асабліва пагрозліва.

Гатэль «Еўропа» быў прызначаны жыллёвым аддзелам гарвыканкама для прыезджых вайскоўцаў найвышэйшага рангу і чынавенскіх эліт. Філіп выгнаў з пакоя мурзатага паслугача, загадаўшы прыбраць пазней. Вымыў рукі. Пакінуўшы чамадан, выйшаў з тэчкай пад пахай у горад.

У Філіпа ажно адвісла губа, калі ён раптам пабачыў у холе Барана, які ішоў яму насустрач. Паводле ж Філіпавых звестак, калета мусіў быць за кратамі. Скалануўшыся, ён падбег да Барана.

— Алік, і ты тут?

Баран спыніўся і скасавурыўся на Філіпа.

— Нешта не прыпомню сабе, — сказаў ён, насупіўшы бровы.

Філіп скеміў, што гэта проста вельмі падобны да Барана чалавек. Ён выпрастаўся і надзеў маску абыякавасці.

— Пардон! Неверагоднае падабенства… У мяне ў Маскве быў знаёмы партыйны дзеяч, якога звалі Аляксандр і так далей…

— Я таксама з Масквы і таксама партыец. Мяне завуць Аляксандр Старцаў. Доктар юрыдычных навук.

— А, не. У таго было прозвішча Гольдаў… Даруйце, што забраў ваш час і так далей.

Філіп пакланіўся Старцаву і накіраваўся да выйсця. Нават на вуліцы яго не адпускала думка пра дзіўнае падабенства. Гэта яго нават устрывожыла. Ён не мог ведаць, што Аляксандр Старцаў — гэта брат Аляксандра Барана ад аднаго бацькі, але ад іншае маткі.

У вестыбюлі круціўся дзяжурны. Старцаў паклікаў яго і, цішком паказаўшы ў бок Філіпа, запытаў:

— А гэта хто яшчэ такі?

Дзяжурны ўслужліва патлумачыў намесніку старшыні ЧК:

— Дэлегат ЦК з Масквы. Сёння прыехаў дзеля канфідэнцыяльных спраў. Вельмі дзіўны.

— Чаму? — зацікавіўся Старцаў.

— Камандуе, як у сябе дома. Ну і ўвогуле... Відаць, прыехаў сюды наводзіць парадак…

Старцаў нахмурыўся. Кіўнуў галавой выцягнутаму па струнцы дзяжурнаму і пайшоў у пакой нумар 13. Ён ведаў, што ў яго ўсё ў парадку, але, нягледзячы на гэта, крыху трывожыўся. Хутчэй, нават злаваўся.

Жонка, захутаная ў вялікі ваўняны шаль, сядзела ў глыбокім фатэлі і чытала. Пабачыўшы мужа, жанчына адкінула кнігу.

— Ёсць кватэра? — спытала адразу.

Муж маўчаў. Здымаў паліто і прыладжваў яго на вешалцы. Потым абтрос ад снегу чорную каракулевую шапку.

— Ці ёсць кватэра? — паўтарыла жонка. — Гэта ўжо не жартачкі! Тут вада замярзае. Ты ж ведаеш, што ў мяне слабае здароўе. Цябе цэлымі днямі няма. Табе добра. А я?.. Нават рэчы распакаваць няма як.

— Кватэру абстаўляюць, Разумееш? Я раблю, што магу! Яшчэ некалькі дзён нам трэба пажыць тут.

— Нічога сабе заявачкі! Каб я тут акалела?

— Ці чуеш ты, што я кажу: я раблю ўсё, што магчыма! Але на ўсё трэба час…

— На ўсё, але толькі не на мяне.

— Не будзь агіднай мяшчанкай. Перастань чапляцца, бо ўвогуле ўсё кіну і пайду.

— Можаш ісці, ці я трымаю?! Я вярнуся ўрэшце да мамы. Бо гэтае бадзянне мне ўжо абрыдла!

— Цяпер такія часы. Трэба сціснуць зубы і ператрываць.

— Вы самі сабе зрабілі такія часы. І вас, і ўсяго гэтага я маю ўжо дасюль! — жанчына прыклала рабро далоні да шыі.

Старцаў вымаў з шуфляды пісьмовага стала нейкія паперчыны і маўчаў. Імаверна, ён не хацеў больш спрачацца з абуранай сужонкай.

х х х

Аляксандр Старцаў быў сынам вядомага ў Расіі адваката — Пятра Старцава. Я крыху распавёў пра яго ва ўступе да рамана «Яблычак». Там ён фігураваў у любоўнай гісторыі з Андзяй Баран як Рычард. Пазней Рычард-Пётр атрымаў важную пасаду ў царскім Міністэрстве юстыцыі. Жонкай у яго была полька, якую звалі Галіна. «Залатая Галынка». Сам жа ён на сто адсоткаў быў праваслаўны і цараслаўны. У духу гэткіх ідэалаў ён выхоўваў і адзінае дзіця ў шлюбе з Галынкай — свайго спадкаемца Аляксандра. Пра незаконнага сына з такім жа іменем ён нічога не ведаў і не чуў. З Андзяй, якая ўратавала яму жыццё ў бардэлі, у яго была толькі мімалётная любоўная сувязь, і ён хутка і лёгка забыў сваю каханку.

Аляксандр Старцаў рос у раскошы і меў найлепшых настаўнікаў. У дзесяць гадоў ён свабодна размаўляў па-французску, браў урокі ігры на фартэпіяна. Потым яго аддалі ў гімназію, дзе вучыліся дзеці багацеяў і расійскай арыстакратыі.

У той прэстыжнай навучальнай установе, як і амаль ва ўсіх гімназіях у Расіі, у старэйшых класах быў модны сацыялізм. Вынікала гэта з традыцыі расійскага дваранства, бо ідэі справядлівасці і вольнасці заўсёды выходзілі ў Расіі менавіта з вышэйшых сфераў.

Ва ўніверсітэце Аляксандр Старцаў уступіў у сацыялістычную партыю. А пасля расколу ў партыі перайшоў з лагера Пляханава на бок Леніна. Браў удзел у рэвалюцыі 1905 года, быў у ссылцы.

Знешне ён вельмі нагадваў Аляксандра Барана. Шмат супольнага было і ў іхных паводзінах. Абодва яны былі негаманкія і замкнутыя. Аднолькава любілі парадак. Відаць, свой выгляд і падобны тэмперамент яны атрымалі ад нейкага продка па бацькавай лініі. У абодвух маткі былі полькамі, братоў жа вылучалі крыху прылагодненыя ранейшымі пакаленнямі мангалоідныя рысы: касаватыя вочы, вострыя скулы, смуглая скура, чорныя валасы.

Вядома, Аляксандр Старцаў пераўзыходзіў брата ведамі і інтэлектам. У сваю чаргу, жыццё развіла ў Барана неверагодную назіральнасць і здольнасць прымаць хуткія рашэнні, пра што інтэлектуал Старцаў мог толькі марыць.

Баран лічыў сябе палякам. Старцаў пачуваўся расійцам, але не належаў да катэгорыі прыхільнікаў манархіі, больш правільна трэба было б яго назваць ворагам царызму. Старцаў, як і ягоны бацька, таксама ажаніўся з полькай — спявачкай Альжбетай Бухоўскай. Жонка была маладзейшая за мужа на пятнаццаць гадоў. Гэта была незвычайна прыгожая жанчына, вельмі ганарыстая і ахвочая да раскошы.

Старцаў не зрабіў у партыі вялікай кар’еры. Ён быў занадта сумленны, не ўмеў падлізвацца і плесці інтрыгі. Яго заўсёды спіхвалі на другі план больш учэпістыя, але менш годныя падхалімы. Пасля кастрычніцкага перавароту 1917 года яму не знайшлося добрага месца ва ўладзе. А на пачатку 1919 года Дзяржынскі выслаў яго ў Менск на пасаду намесніка кіраўніка ЧК, бо старшынёй быў заслужаны, надзейны, але малаадукаваны чыгуначнік Міцін.

Старцаў атрымаў адмысловыя інструкцыі, якія датычылі барацьбы з контррэвалюцыяй, спекуляваннем, шпіёнствам і бандытызмам. Паводле даручэння Дзяржынскага, ён мёў за заданне арганізаваць спецыяльны суд — «тройку» — для хуткай ліквідацыі ў Менску і ваколіцах ворагаў пралетарыяту. Акурат сёння цягам некалькіх гадзін доўжылася нарада, на якой абмяркоўвалі гэтую справу. На паседжанні прысутнічаў гарадскі камендант Крывашэін — пратэжэ Зіноўева. Ягонае мінулае было цёмным. Менскія злодзеі з пенаю на вуснах даказвалі, што ён смаленскі блатны. Некаторыя пярэчылі і казалі, што ён быў дробным смаленскім жулікам і дылетантам. Гэта пацвярджала аферыстка Сабіна Вялікая, якая ведала зладзейскае асяроддзе Смаленска. Калі ўзяць пад увагу, з якім шалёным садызмам Крывашэін у тыя гады катаваў злачынцаў і наагул усіх, хто трапляў у лапы ЧК, то гэта цалкам магло быць праўдаю.

Рэпрэсіўны апарат савецкай улады ў Расіі абапіраўся пераважна на крымінальных дэгенератаў, падонкаў, подлых зладзюжкаў, вычварэнцаў, незалежна ад таго, з якіх сфер яны паходзілі. Прафесійныя злодзеі, сапраўдныя блатныя, паставіліся да савецкай улады недаверліва, нават варожа. Яны гінулі ў кіпцюрах ЧК, але іх нельга было зламаць. Яны лічылі за лепшае памерці, чымся стаць стукачамі, здраднікамі, правакатарамі або катамі. Калі камуністы зразумелі, што іхны флірт з блатнымі не ўдаўся, то пачалі вынішчаць усіх рэцыдывістаў. Праз гэта злодзеі яшчэ глыбей зашыліся ў падполле і нават на дробную работу пачалі хадзіць са зброяй. А на ўсе дэкрэты і пастановы ЧК яны адказалі «Яблычкам».

Эх, яблычак, куды ты коцішся? Бо як трапіш у ЧэКа, не вароцішся! Эх, яблычак, што ж у цябе чуваць? Чэкісты ў лес вядуць, ды не грыбы збіраць.

Гэта была перасцярога для блатных: апісанне таго, што іх чакае ў выпадку арышту. Сотні куплетаў «Яблычка» адначасова высмейвалі бальшавікоў:

Што я бачу, што я чую, Ленін з даху лямантуе: «Трэба нашаму народу Даць гаўняк, а не свабоду!» Сядзіць Троцкі на паркане Пад сярпом і молатам: «Дайце рускім перцу й солі, Каб не здохлі з голаду».

Гэтак з’едліва і саркастычна крытыкавалі злодзеі савецкі лад і выстаўлялі на смех бальшавіцкіх лідараў — Леніна ды Троцкага. «Яблычак» па-заліхвацку каціўся па ўсёй Расіі, і справіцца з ім не маглі ніякія забароны ды рэпрэсіі. Ён быў няўлоўны і бессмяротны. Калі яго вынішчалі ў адным месцы, ён з’яўляўся ў дзесяці іншых. «Яблычак» гучаў у турмах, яго напаўголасу спявалі ў казематах ЧК, у войску, на вёсцы і ў горадзе.

Назаўтра Старцаў, спаткаўшы Крывашэіна, расказаў яму, што ў «Еўропе» спыніўся дэлегат з цэнтра. Хоць Старцаў не паважаў хамаватага і беспрынцыповага выскачку, аднак палічыў патрэбным папярэдзіць яго пра гэта. Крывашэін быў яму патрэбны, бо як камендант горада мог дапамагчы абжыцца ў Менску і паспрыяць у нялёгкай місіі. У дадзены момант яму важна было знайсці прыстойную кватэру. Паколькі ў горадзе панаваў гармідар, толькі камендант быў у стане хутка і ўдала вырашыць гэтае пытанне. Хоць Старцаў не зносіў ніякай няшчырасці, да нахабнага і хітрага каменданта ён мусіў паддобрывацца, прыкідваючыся ўслужлівым і зычлівым.

— Аз якой мэтай прыехаў? — занепакоіўся Крывашэін.

— Не ведаю… Я не размаўляў… Мяркую, што ён мае нейкую сакрэтную місію.

Камендант задумаўся. На ягоным камуністычным сумленні было шмат грахоў рознай цяжкасці. Ён падзякаваў Старцаву і ўміг з ім развітаўся. Кватэрнае пытанне ён паабяцаў уладзіць асабіста, як толькі надарыцца вольны час. І неўзабаве стрымаў сваё слова.

Крывашэін у спешным парадку пазваніў у гатэль «Еўропа». Да тэлефона папрасіў дзяжурнага. Размова з ім яшчэ больш яго ўстурбавала. З яе вынікала, што дэлегат з цэнтра жыве інкогніта, цікавіцца гарадскімі парадкамі і мясцовымі ўладамі, паводзіць сябе вельмі загадкава і фанабэрыста.

Камендант ужо не на жарты спалохаўся. «Пэўна, былі нейкія даносы! А хто мог зашасцярыць? Можа, старшыня гарвыканкама Родзін?.. Не любіць мяне, мярзотнік!»

Раптам у ягонай галаве нарадзілася думка, ад якой ён аж падскочыў у крэсле. Ён успомніў, што акурат заўтра спаўняецца другая гадавіна лютаўскай рэвалюцыі. Камендант пастанавіў выкарыстаць нагоду, каб запрасіць да сябе на вячэру дэлегата ЦК Азію. Размова з ім дала б Крывашэіну магчымасць, як ён спадзяваўся, ацаніць сур’ёзнасць сітуацыі.

Неўзабаве пад парадны ўваход гатэля «Еўропа» пад’ехаў шыкоўны аўтамабіль гарадскога каменданта. Зайшоўшы папярэдне ў дзяжурку, Крывашэін праверыў асабістыя звесткі дэлегата. Запомніў ягонае імя і імя па бацьку: Іван Андрэевіч.

Прозвішча Азія напаўняла асаблівай трывогаю. Яно падавалася Крывашэіну маскай, што хавае небяспечную таямніцу. Камендант моцна захваляваўся. Пад нейкай выдуманай прычынай выслаў з пакоя дзяжурнага. Выняў з унутранай кішэні цынкавую плоскую пляшачку з разведзеным вадою спіртам. Двума глыткамі асушыў палову ёмістасці. Потым запаліў цыгарэту, каб перабіць пах алкаголю. Выйшаў у хол.

— Таварыш Азія ў сябе? — запытаў у дзяжурнага.

— Так.

— Які пакой?

— Трыццаць чатыры.

Крывашэін пругкім крокам патупаў уверх па сходах. Спыніўся каля дзвярэй Філіпавага пакоя. Хвілю пастаяўшы, пастукаў. Знутры раздалося гучнае:

— Запаўзай!

Адчыніў дзверы і пабачыў перад сабой высокага і самавітага элеганта ў паліто і капелюшы, з тэчкай у руцэ, бо Філіп акурат хацеў выйсці па справах. Фасоніста апрануты мужчына ўважліва, нібы нават крыху іранічна, глядзеў у вочы каменданту, у якога ажно халадок прабег па спіне. Аднак алкаголь дадаў яму адвагі. Салодка ўсміхаючыся, ён перарваў маўчанне:

— Прашу прабачэння, што турбую, але я палічыў сваім абавязкам… Увогуле я хацеў запытацца, як вы сябе адчуваеце пасля такога цяжкага падарожжа…

— А вы лекар, таварыш? — перапыніў яго Філіп.

— Не… зусім не лекар…

— Тады, можа, вы магілы капаеце… Ну, калі вы далакоп, то вы прыйшлі зарана. Я прашу мяне не падганяць, а спакойна дачакацца.

Крывашэін адчуў, што на ягоным ілбе выступіў пот. «Вось жа ўкляпаўся». Амаль з роспаччу ў голасе ён прамовіў:

— Я камендант горада Менска, Крывашэін…

— Крыва-шэін… Ага-а… — расцягваў Філіп, пільна ўглядаючыся ў аблічча каменданта.

— Я асабіста… Як кіраўнік горада, я палічу за гонар пасадзейнічаць у чым толькі трэба… Я валодаю ўсёй інфармацыяй… У тым ліку вельмі канфідэнцыяльнай… Да вашых паслуг… Незалежна ад пары дня ці ночы… Толькі сёння я даведаўся пра ваш прыезд і адразу ж да вас прыбыў!

Філіп, бадай, упершыню ў жыцці здзівіўся. Яго нават наведала думка, ці не вар’ят гэта раптам.

А камендант падміргнуў яму, што мела быць знакам свойскасці і гатовасці прыступіць да аказання паслуг. Гэта падалося Філіпу забаўным. Таму ён напусціў яшчэ больш паважную міну, пазяхнуў і запытаў:

— Колькі вы кульнулі сёння?

«Усё заўважыць! Вось дзе паршывец!»

— Толькі кроплю зусім… Холадна, як халера… Прабачце, калі ласка…

— Угым…

А камендант падлабуньваўся і раскладаўся на атамы:

— Усё, што вам, таварыш, толькі будзе трэба… Неадкладна будзе зроблена… Можа, жытло вам не падабаецца?.. А сталавацца можна ў мяне…

— Угым…

— …Калі будзе патрэбная дапамога ў працы…

— Я ўжо маю памочніка і так далей…

Філіп меў на ўвазе Яся.

«Што за няпруха», — падумаў Крывашэін… Але раптам зусім неспадзеўкі адчуў, што высокі функцыянер паляпвае яму па шчацэ. Ён ледзь не захліпнуўся ад радасці. А з вуснаў поўнага велічы ягамосця плыў лагодны голас:

— Ну, ну… старайся, абармот… Пабачым, як будзе далей…

Філіп нічога не разумеў. Меў здагадку, што яго зблыталі з некім іншым. Але ён быў цёртым пернікам. Трыццаць гадоў зладзейскага жыцця надзялілі яго каласальнай упэўненасцю ў сабе. А гэтая сітуацыя падалася яму смешнай і недарэчнай. Ён пакуль не даў бы рукі на адцін, што да яго сапраўды завітаў камендант горада.

«Дурня доўга шукаць не трэба — ён сам сябе пакажа!»

Разам яны спусціліся ўніз. Камендант услужліва нёс тэчку, у якой ляжалі прылады для ўзлому. Іх трэба было сёння аддаць Казіку Марацкаму, які ўдзень не выходзіў з дому. Філіп якраз дзеля гэтага планаваў падацца на Залатую Горку.

— У мяне да вас вялікая просьба, таварыш, — звярнуўся да Філіпа камендант, калі яны былі ў холе.

— Угым…

— Каб адзначыць заўтрашнюю гадавіну лютаўскай рэвалюцыі, я запрасіў да сябе на сціплую вячэру некалькі знаёмых. Усе свае людзі… Ласкава прашу не адмовіць і аказаць нам гонар сваёй прысутнасцю… Я быў бы невымоўна рады…

— Угым…

— Будуць розныя закускі, ікра… Гарэлка… яшчэ царская…

— Угым… ікру да д'ябла! Лепей каньяк, — сказаў Філіп.

— Натуральна, будзе. Колькі заўгодна… — усцешыўся Крывашэін.

— А што тычыцца кампаніі, то я аддаю перавагу дамскай і так далей… — пазяхнуў Філіп.

— А як жа, а як жа… Я таксама, і так далей… Ха-ха-ха-ха!

Крывашэін зіхацеў. Да ўсяго ён упрасіў Філіпа, каб той карыстаўся ягоным аўтамабілем, калі толькі пажадае. Падаў тэлефонны нумар у гараж.

— Машына будзе выключна для вашага карыстання. У мяне ёсць яшчэ адна.

Філіп ласкава згадзіўся. Залез у машыну з адкінутым дахам і разваліўся на сядушцы. Камендант захлопнуў за ім дзверцы. Філіп падаў яму руку, а камендант моцна яе паціснуў. Прапанаваў таксама, што можа суправаджаць дэлегата, але Філіп адмовіў:

— Не люблю, калі ў мае справы сунуць нос і так далей.

— Ясна, усё зразумела, няма пытанняў… І так далей… — камендант падміргнуў.

Аўтамабіль крануўся з месца. Філіп часам кідаў кіроўцу: «Прама! Улева! Направа!» Той мала што разумеў, бо быў кітайцам. Але аўтамабілем кіраваў вельмі хвацка. А Філіп з гонарам паглядаў на пешаходаў якіх яны міналі. Каля Паўлінчынай крамы Філіп загадаў спыніцца. Зайшоў унутр.

— Маё шанаванне! Калі ласка, два дзясяткі найлепшых цыгарэт.

Паўця заўважыла, што ейны нядаўні збаўца пад’ехаў да крамы на новым аўтамабілі, і ўся палала ад захаплення. Цыгарэты яму падала нібы ў палёце.

— Можа, яшчэ нешта?

— Хопіць.

Паўлінка не хацела браць грошы за цыгарэты:

— Але вы мяне ўратавалі ад гэнага боўдзілы…

— Дапамагчы чароўнай жанчыне — гэта справа гонару і так далей…

Шчокі ў Паўці пунсавелі як макі. А Філіп пачціва пакланіўся і вярнуўся ў аўтамабіль. Пачаставаў кіроўцу цыгарэтай і сам запаліў, каб яшчэ хвіліну пакрасавацца ў бліскучым аўто перад уражанай маладзіцай, якая кідала частыя позіркі праз акно.

Потым яны паехалі на Камароўку. Філіп загадаў кіроўцу чакаць яго ў Сляпянскім завулку, а сам пайшоў да Казіка. Аддаў яму зладзейскія прылады і папрасіў перадаць Панічу, што будзе чакаць яго заўтра ў гатэлі «Еўропа», у пакоі нумар 34, а сёмай гадзіне вечара. Казік прапанаваў гарэлку. Філіп з радасцю згадзіўся. Ён быў у цудоўным настроі. Раптам ён прыпомніў, што яго чакае кіроўца. Узяўшы лусту хлеба і кавалак кілбасы, наліў, не шкадуючы, у вялікі кубак гарэлкі і занёс шафёру. Той вельмі ўсцешыўся з пачастунку. І шчыра дзякаваў, збіваючыся з расійскіх словаў на кітайскія.

— Адкуль у цябе машына? — пацікавіўся ў Філіпа Казік.

— Пазычыў у каменданта.

— Крывашэіна?

— Так.

— А гэны той яшчэ дзяржыморда!… А блатным некалі быў… У Смаленску не адну касу абрабіў… Я ведаю яго супольніка… Дык ён мне расказваў, што цяпер праз Крывашэіна процьма хлопцаў у Смаленску згінула… Ведаў блатных, ведаў трушчобы. Ну і здаваў усіх.

— А мне будзе боты чысціць і так далей, як захачу, — выхваляўся Філіп.

— Глядзі асцярожна!

Філіп пазяхнуў.

— Не дрэйфі[15]… Я і разумнейшых за яго на ўсе чатыры нагі падкоўваў!

Развіталіся.

Шмат трэба было б пісаць, каб распавесці пра ўсе далейшыя Філіпавы прыгоды ў той дзень. Найлепш пра тое магла б расказаць гаспадыня бардэля на Нова-Краснай, Броха, і чатыры ейныя дзяўчынкі, якія павесяліліся тады на пяць. П’яныя ў дошку і ў адной бялізне яны каталіся менскімі вуліцамі ў раскошным аўтамабілі. Філіп прыспешваў кіроўцу. А той не шкадаваў газу. Паўночы яны ганялі, як віхор, з аднаго канца горада на другі. Калі прыпыніліся на адной з вуліц, Філіп падняўся ў аўтамабілі і заспяваў на ўсё горла:

Ніхто дабром не дасць збаўлення — Ні Бог, ні цар і не герой. Даб’емся самі вызвалення Сваёй уласнаю рукой.

Спеў прывабіў двух міліцыянтаў. Яны наблізіліся да дзіўнай кампаніі, але кумільгом далі драпака. Адзін з іх пазнаў аўто грознага каменданта.

Амаль пад раніцу аўтамабіль адвёз дэлегата Азію ў гатэль «Еўропа». Кіроўца, які быў у захапленні ад свайго новага шчодрага шэфа, паехаў у гараж. А Філіп, напяваючы пад носам «Інтэрнацыянал», горда прайшоўся па холе і пакрочыў да сябе ўверх.

Дзяжурны кланяўся яму з вялікаю пашанай.

х х х

Вялікую гасцёўню ў каменданцкай кватэры ператварылі ў сталовую. Гэта было лішнім, бо гасцей мела быць няшмат, але Крывашэін лічыў, што так будзе шыкоўней. Кацярына Паўлаўна, каханка каменданта і гаспадыня прыёму, справілася з заданнем, атрыманым ад свайго тырана, як найлепей. Жанчына была «недабітай буржуйкай», якая ўратавалася толькі дзякуючы незвычайнай прыгажосці. Родам яна была з Украіны. Маёмасць ейнага мужа канфіскавалі, яго самога забілі, а яна трапіла ў гарэм да нейкага чырвонага афіцэра. Потым, пераходзячы з рук у рукі, апынулася ў Смаленску. Там ейны папярэдні каханак прайграў Кацярыну Паўлаўну ў карты, у ачко, Крывашэіну. Той забраў яе ў Менск.

Крывашэін здзекаваўся з ціхай і рахманай жанчыны. Яна жыла ў пастаянным страху, грызучы сябе: а што яе чакае заўтра? Асабліва яна баялася Крывашэіна, калі той быў п’яны. Шчыра кажучы, каменданту яна ўжо паднадакучыла, і ён знайшоў сабе некалькі новых палюбоўніц. Ён мог ужо даўно саступіць Кацярыну некаму са сваіх калег, але трымаў яе пры сабе праз снабізм. Яму імпанавалі ейныя добрыя манеры, веданне замежных моваў, зграбная пастава.

Пад вечар Крывашэін з’явіўся дома. У гасцёўні стаяў прыгожа накрыты стол, было нагатавана шмат халодных закусак і падрыхтаваны алкаголь. Камендант быў задаволены. Паклікаў каханку і далікатна ўзяў яе за плячо:

— Глядзі мне, Каця! Я запрасіў сёння на вячэру дэлегата з Масквы. Гэта вельмі вялікая шыха! Пастарайся яму дагадзіць. Каб ён быў задаволены. Разумееш? І без усялякіх там буржуйскіх цырымоній. Сама да яго клейся. Калі добра справішся, то я буду табе ўдзячны. Калі не, то, я табе гэта прыпомню!

І з дапамогай сціснутага кулака, падсунутага ёй пад нос, Крывашэін надаў важкасці сваёй просьбе.

— А што ж я магу? Не сяду ж я сама яму на калені і не кінуся ж на шыю.

— Пераспіш з ім. Я гэта ўладжу. Толькі прашу, каб без фокусаў. І не рабі міны, як у нябожчыцы. Ты мусіш быць вясёлай, гарэзлівай… Спакушаць яго…. Разумееш?

— Я не ўмею гэтак. Я не прастытутка.

— Ты ў сто разоў горшая за любую шлёндру. Запішы сабе гэта на лбе. Ты буржуйка. Сраная інтэлігентка. І носа мне тут не задзірай, бо я табе яго апушчу.

— Рабі, што хочаш. Я нічога не ведаю і ні ў чым не разбіраюся.

— Дык разбярэшся ў мяне… Надзенься прыгожа. Схадзі да цырульніка… Парфуму там маеш… Калі мяне падвядзеш, то ўсё — табе труба. Я на цябе разлічваю, а не — дык іншую б узяў. Такіх патаскух шмат ёсць…

Камендант выйшаў.

Кацярына засталася адна. Ёю авалодала роспач. Яна адчувала сябе кволай дзяўчынкай, якая згубілася ў цёмным, страшным лесе. Тое, што адбывалася з ёю ад пачатку рэвалюцыі, здавалася ёй кашмарным сном. Яна бачыла столькі жахлівых рэчаў, перажыла столькі прыніжэнняў, але ніяк не магла з імі змірыцца. Навошта гэта ўсё? За што? З дзяцінства яна старалася быць з усімі добрай і зычлівай. Муж яе проста абагаўляў. Нікому яна не зрабіла нічога благога. А тут раптам яе пачалі маральна і фізічна гвалціць. Ставіцца як да рэчы, якая дае задавальненне. Высмейваць ейную далікатнасць, дабрыню, сарамлівасць. Магчыма, цяпер ейны боль крыху прытупіўся. Але яна дагэтуль не перастала сачыць вачыма спалоханага дзіцяці за тымі людзьмі, якія яе атачалі.

Быў перыяд, калі яна спрабавала падладзіцца пад стыль акружэння. Старалася быць вясёлай, крыху пахабнай, але ў яе кепска выходзіла. Яна была штучнай і смешнай. Толькі алкаголь рабіў яе менш скаванай і баязлівай. Але яна вельмі дрэнна пераносіла пахмелле, таму пасля кожнай досыць заўзятай гулянкі цяжка пакутавала.

Тым часам у гатэлі «Еўропа», у пакоі пад нумарам 34, адбывалася нарада Філіпа Лысага і Яся. Хлопец збіраўся абшастаць пакой нумар 13, карыстаючыся тым, што Старцаў з жонкай таксама меў ехаць на вячэру да каменданта.

— У цябе сама меней тры гадзіны часу і так далей… Калі яны будуць вяртацца раней, то я іх апярэджу і дам табе сігнал. Сячэш?

Справу яны абмеркавалі ўсебакова. Ясь праверыў калідоры ў гатэлі. Там швэндалася цэлае мноства розных людзей, як вайскоўцаў, так і цывільных, таму на яго ніхто не звяртаў увагі. Яны дамовіліся, што ў выпадку шухеру Ясь скажа, што мае справу да дэлегата Азіі.

А 18:45 Філіп развітаўся з Ясем:

— Праз паўгадзіны можаш пачынаць хіпіш. Пабачыш праз акно, як мы ад’едзем і так далей. Я пачакаю каменданта ўнізе.

Неўзабаве каля параднага ўвахода ў «Еўропу» спыніўся аўтамабіль каменданта. Філіп спаткаў Крывашэіна ў вестыбюлі. Злодзей не хацеў, каб бальшавік трапіў у ягоны пакой, дзе быў Паніч.

Крывашэін моцна паціснуў нядбала пададзеную руку Філіпа.

— Прашу прабачэння, што змусіў вас чакаць…

— Люблю пунктуальнасць, — сказаў Філіп.

— Я таксама… Яшчэ адна хвілінка. Забяром толькі старшыню ЧК і ягоную жонку. Чароўная жанчына. А што за голас! Малдаўскі салавей!

Праз момант у холе з’явіліся Старцаў і ягоная жонка. Яны не пераносілі каменданта, але мусілі прыняць запрашэнне, каб не паказацца варожымі. Крывашэін прадставіў ім дэлегата Азію. Раней ён паспеў нарасказваць Старцавым пра яго шмат цікавінак, узятых пераважна са здагадак і фантазіі. Агульная характарыстыка была наступнай: ідэйны, суровы, разумны, дапытлівы, непадкупны, але не цураецца жанчынак і гарэлачкі…

Кацярына Паўлаўна ўбралася ва ўсё найлепшае, згодна з інструкцыяй Крывашэіна, падмацаванай ягоным кулаком. Яна сапраўды была вельмі прыгожай. Ейны бледны авальны твар аздаблялі дзівосныя вочы, чорныя бровы і вейкі, а таксама яскрава-чырвоныя губы ідэальнай формы, якія не патрабавалі ніякай памады. А ейная ўсмешка зіхацела перламутрам здаровых і роўных зубоў. Гасцей яна прывітала найзычлівей, як толькі магла.

Філіп Лысы быў уражаны ейным хараством. Яна здавалася яму казачнай істотай. Ён не мог наглядзецца і адвесці ад яе вачэй. Жанчына, заўважыўшы ягоныя поўныя захаплення позіркі, уся залілася чырванню. Гэта зрабіла яе яшчэ больш вабнай.

Госці расселіся пры стале. Крывашэін стараўся з усіх сіл разварушыць бяседнікаў. Ён прамовіў урачысты тост:

— За здароўе Леніна і Троцкага, правадыроў расійскай рэвалюцыі!

Спадцішка ён сачыў за рэакцыяй на твары дэлегата. Але нічога не заўважыў апрача выразнай сімпатыі да суседкі справа.

«Бярэ яго», — падумаў з задавальненнем і зычліва глянуў на сваю каханку.

Пасля тоста ўсе выпілі. Потым было яшчэ некалькі тостаў, і напружаная атмасфера разрадзілася.

Апрача ўжо вядомых нам гасцей, быў запрошаны таксама старшыня Надзвычайнай камісіі Сідар Міцін, былы чыгуначнік, непрыемны з выгляду і пануры тып. Ён прыйшоў са сваёй грамадзянскай жонкай, якой было толькі блізу сямнаццаці гадоў Яна выглядала як дзіця. Муж быў старэйшы за яе больш як у тры разы. Далей сядзеў старшыня гарвыканкама, габрэй, вельмі разумны, нервовы і худы. Ягонае прозвішча было Родзін. Імаверна, яно было змененае. Старшыня прыйшоў са сваёй сакратаркай, ідэйнай камуністкай Вольгай Рамскаю, немаладой ужо, брыдкай і высахлай жанчынай з гарачым тэмпераментам. Вольга сублімавала сваю празмерную сексуальную энергію ў фанатычную партыйную працу.

Амаль усе даволі хутка напіліся як бэлі, бо ўсе тосты былі рэвалюцыйныя і дзяржаватворчыя, таму іх нельга было ігнараваць. Найлепш трымаліся камендант і Філіп. Абодва былі вельмі добра спрактыкаваныя ў спажыванні алкаголю.

Габрэю Родзіну вечарына не спадабалася. Ён прыйшоў сюды больш з абавязку, бо вячэру прымеркавалі да гадавіны лютаўскай рэвалюцыі. Ён ведаў, што Крывашэін шалёна ненавідзіць яго, і пачуваўся няўтульна. А Крывашэін наўмысна яго запрасіў, амаль афіцыйна, каб паказаць яму свайго важнага госця. Гэта была яшчэ адна магчымасць зрабіць прыкрасць пагарджанаму габрэю. Калі менскім злодзеям антысемітызм быў абсалютна чужы, то ў расійцаў гэта быў свайго роду інстынкт… Яго ўтаймоўвалі, умела хавалі, але ўсё ж яго можна было лёгка заўважыць.

Філіп услед за папярэднікамі ўстаў, каб таксама сказаць тост. Усе паўздымаліся са сваіх месцаў і, стоячы, чакалі. А Філіп прабегся сур’ёзным позіркам па тварах гасцей і прамовіў:

— Давайце вып’ем за… мяне!

Павісла цішыня. Гэты тост пасля шматлікіх ліслівых прамоваў, пахвал і паказнога захаплення рэвалюцыяй быў як мінімум сюрпрызам. Усе выпілі досыць паспешна і маўчком. Госці былі збянтэжаныя. Выглядала, што дэлегат цалкам імі пагарджае і не хавае гэтага. Сведчыла пра гэта і тое, што Філіп не падтрымліваў размоваў на розныя актуальныя тэмы. Ён нібы ігнараваў і не слухаў асцярожных выказванняў прысутных. Дэлегат еў і піў, а чым больш піў, тым мацнейшай рабілася ягоная зацікаўленасць пекнай суседкай. Тая старалася яго зачараваць, прычым імпэту ёй дадавалі кіданыя час ад часу ў ейны бок красамоўныя позіркі каменданта. Але падпіўшы, яна ажывілася і насамрэч адчула прыхільнасць да свайго суседа. У пакоі было шумна, таму яны маглі спакойна размаўляць, не асцерагаючыся, што іх падслухаюць.

Кацярына Паўлаўна запытала Філіпа, якія вынікі можа мець уварванне капіталістаў у СССР. Той адказаў:

— Самыя ўвішныя наб’юць сабе кішэні — і амэн!

— А вы не чуецеся ў небяспецы?

— Для нас гэта ганц-памада, ні холадна ні цёпла! Абы была гарэлка, добрая работа і так далей!

— Падабаецца вам Менск?

— Канешне… А тут можна плаваць?’

— А што вам найбольш у Менску падабаецца?

— Вы.

Філіп сказаў гэта цалкам шчыра і сур’ёзна. Кацярына пачырванела і запытала залётна:

— Ну а сённяшняя наша кампанія?..

— Фраеры і гніды, — спакойна сказаў Філіп. — Усе яны паскудныя ашуканцы, шпагаты і так далей…

Гэтае меркаванне здзівіла Кацярыну, хоць насамрэч яно мала чым адрознівалася ад ейнага ўласнага погляду.

х х х

Тым часам Паніч у «Еўропе» не біў лынды. Як толькі пабачыў праз акно ў пакоі Азіі, што аўтамабіль каменданта забраў гасцей і паехаў, то адразу ж вышмыгнуў у калідор. Спусціўся наўскач на першы паверх і, выкарыстаўшы спрыяльны момант, тут жа адчыніў адмычкай дзверы ў пакой № 13. Замкнуў іх за сабой знутры, а на дзвярной ручцы павесіў шапку, каб яна закрывала замочную шчыліну, і ўзяўся за справу.

Насамперш ён раскінуў розумам, дзе той злодзей мог схаваць бліт. Зазірнуў у печку. Там было пуста. Пачаў абшнырваць увесь пакой, пакінуўшы без увагі рэчы пастаяльцаў. Прайшло даволі шмат часу, а яму нічога не ўдалося знайсці. Ён пачаў нават крыху непакоіцца. Але часу было яшчэ дастаткова.

Хлопец прыступіў да пільнага вобшуку, але зноў марна. Тады ён пастанавіў даследаваць усё паступова і метадычна: мэблю, сцены, падлогу. Праз гадзіну пакой выглядаў жахліва. Шпалеры ў тых месцах, якія выклікалі хоць найменшае падазрэнне, што там ёсць хованка, былі абдзёртыя або звісалі шматкамі. Ясь выкалупаў з падлогі ўсе паркетныя квадраты, якія сядзелі няшчыльна. Дзе-нідзе ён выламаў шаберам пячную кафлю, каб глянуць, ці за ёю выпадкам нічога няма. Распароў матрацы ў ложках. Павыцягваў з камоды ўсе шуфляды. Нават вырваў шаберам тыльныя дошкі ў люстры. І ўсё марнае.

Можа, яму б і не ўдалося нічога знайсці, але ён неяк ненаўмысля затрымаўся вокам на верхняй частцы печкі. Збоку ўгары была шырокая шчыліна ў сцяне. Ён падсунуў стол, залез і праверыў. Было пуста. Тады ён прыкінуў, што трэба глянуць і на самай печы. Паставіў на стале крэсла і ўскараскаўся на яго. Далонню ён пачаў абмацваць верх печкі, недасяжны для вачэй. Раптам пад рукой адчуў нешта цвёрдае і выцягнуў невялікі клунак. Больш на печы нічога не было. Ясь злез са стала і агледзеў знаходку. Гэта была перавязаная шнурком кішэня, жыўцом ададраная ад штаноў. Усярэдзіне было некалькі абкручаных паперай скрутачкаў. Калі Ясь разгарнуў, то пабачыў залаты мужчынскі гадзіннік, больш за дзясятак пярсцёнкаў, адзін цяжкі бранзалет, адну брошку і адзін важкі ланцужок для кішэннага гадзінніка. Тры пярсцёнкі — як ацэньваў Ясь — былі з брыльянтамі. Адзін з іх быў вялікі, можа, на паўтара карата. Іншыя два былі крыху меншыя.

Ясь глянуў на гадзіннік. Работа заняла ў яго больш за дзве гадзіны, але часу яшчэ хапала. Ясь вырашыў агледзець і рэчы пастаяльцаў. Слядоў свайго знаходжання ў пакоі ён і так не мог знішчыць, таму ўжо нічым не пераймаўся.

Сярод рэчаў, частка якіх яшчэ ляжала ў нераспакаваных чамаданах, было шмат дарагога адзення, але Ясь не мог усяго забраць, бо яго было б цяжка вынесці з гатэля. Таму ў невялічкі чамаданчык ён паскладаў толькі самае каштоўнае і перад дзявятай гадзінай вечара пакінуў пакой Старцавых.

У гатэлі яшчэ панавала мітусня, таму на Паніча ніхто не звярнуў увагі, і ён свабодна выйшаў на вуліцу.

Ён ішоў і пасміхаўся, бо добра выканаў заданне і быў сабою задаволены. Яму згадаліся Барановы словы: «Лепш зусім не брацца за работу, чым дрэйфіць і панабіраць лахманоў, а пакінуць сармак[16] і бліт!»

х х х

Перапалоху на імпрэзе ў каменданта нарабіла маладзенькая жонка старшыні ЧК Міціна. Яе пачало ванітаваць. Таму муж, згробшы яе пад руку і развітаўшыся, пацягнуўся дадому. Старшыня гарвыканкама з сакратаркай выйшлі неўзабаве пасля іх. Астатнія працягвалі баляваць упяцярых. Камендант, радасны, з усмешкай ад вуха да вуха, забаўляў жонку Старцава і кляўся ейнаму мужу ў вечнай дружбе — «аж да скону і труны».

— Кватэрку атрымаеце праз некалькі дзён такую, што ах! Успомніце маё слова!

Ён пачаў намаўляць жонку Старцава нешта праспяваць. Жанчыну не трэба было доўга ўпрошваць. Яна падышла да піяніна, пачала граць і зацягнула «Дубінушку». Спявала добра, свабодна. Рэшта ахвотна падхоплівала прыспеў.

Калі Альжбета скончыла песню, усе з энтузіязмам запляскалі ў ладкі. Яна выканала і іншыя песні, перайшоўшы на лягчэйшы рэпертуар.

Філіпа не браў алкаголь. Ён піў, еў і запрашаў іншых з ім чокацца. Камендант не адставаў ад яго ў піцці. Рэшта таварыства спасавала.

Блізу поўначы баль пастанавілі закончыць. Камендант загадаў Кацярыне Паўлаўне апрануцца.

— Правядзём гасцей!

А ў пярэднім пакоі ён лагодна звярнуўся да яе:

— Застанешся на ноч у гатэлі з дэлегатам. Гэта было б вельмі міла з твайго боку!

І ён пяшчотна ўшчыпнуў яе за падбародак.

У «Еўропе» ўжо было ціха. Усе пайшлі са Старцавымі, каб правесці іх да пакоя. Калі ж Старцаў запаліў святло, усе — акрамя Філіпа — застылі як прыкутыя. Пакой выглядаў як пасля ўрагану. Першым адазваўся Філіп:

— Работа нішто сабе!

Паклікалі дзяжурнага. Адразу ж пачалі яго распытваць, але ён нічога не мог сказаць. Стаяў разгублены і дрыжаў ад страху перад суровымі прадстаўнікамі ўлады. Толькі Філіп спакойна адзначыў:

— Няма сэнсу яго вінаваціць і так далей. Сюды кожны можа зайсці... Розных галадранцаў тут поўна круціцца, а замкі такія, што пальцам можна адамкнуць.

Старцаў тым часам агледзеў, што знікла няшмат рэчаў.

— Трэба паведаміць пра здарэнне начальніку Следчага аддзела, — выказаўся камендант.

— Не варта, — флегматычна ўставіў Філіп. — Толькі смяяцца будзе з гэтага і так далей. Што з воза ўпала, тое прапала.

Камендант, Кацярына Паўлаўна і Філіп развіталіся са Старцавымі. Пайшлі ў Філіпаў пакой. Прыселі. Раптам камендант звярнуўся да Філіпа:

— Выйдзем, таварыш, на хвіліну ў калідор. У мяне да вас сакрэтная справа.

Філіп галантна пакланіўся жанчыне:

— Прабачце, калі ласка.

У калідоры Крывашэін, падагрэты алкаголем, пачаў таямніча шаптаць Філіпу:

— Прашу звярнуць асаблівую ўвагу на Кацярыну Паўлаўну. Буржуйка, але жанчынка хоць куды, аж вочы закатваюцца і так далей… — сказаў камендант у стылі Філіпа.

— Вядома, канешне, — згадзіўся блатны.

— Я б папрасіў толькі пра адну паслугу. Можна сказаць, патрэбная вашая асабістая дапамога…

— Якая канкрэтна?

— Ёсць тут адзін гіцаль. Старшыня гарвыканкама Родзін. Той, што быў у мяне на гасцях разам з сакратаркай. Такі ўжо вылюдак, якіх яшчэ пашукаць трэба! Увесь час піша даносы. На працы праз яго вэрхал. Нібыта строга прытрымліваецца распараджэнняў, а насамрэч толькі хаос стварае. Вельмі непрыемны тып. Мне б хацелася прыбраць яго з маёй тэрыторыі. Я ўжо спрабаваў сам гэта ўладзіць. Тры разы пісаў у Маскву. Назваў сведкаў, якія могуць зацвердзіць. Ён сам з буржуйскай сям’і. Закончыў універсітэт. Ягоны брат трымае краму ў Варшаве. Разумееце, таварыш, наколькі шкодным можа быць такі чалавек у прыфрантавым горадзе! Можа, вы, таварыш, са сваімі сувязямі маглі б даць яму адпаведную характарыстыку. Трэба пляжыць падобных буржуйскіх сынкоў!

— Гм… можна было б… Толькі…

— Толькі што?

— Вось што!…

І Філіп вельмі красамоўна пацёр вялікі палец аб указальны, паднёсшы руку да носа камісара.

— Разумею, — сказаў Крывашэін.

— Ну вось. Прыемна з разумным чалавекам мець справы і так далей…

— А колькі? — пацікавіўся камендант.

— Гм… — задумаўся Філіп. — Тысяча рублёў царскім золатам — і праз два тыдні нават ягонага духу тут не будзе!

— Абяцаеце?

— Я словаў на вецер не кідаю і так далей… — выпнуў грудзі Філіп.

— Прабачце, калі ласка. Я згодны. Для мяне гэта гонар. Заўтра а дзясятай раніцы грошы будуць у вас.

— Добра, але каб не пазней.

Вярнуліся ў пакой. Кацярына Паўлаўна зняла паліто ды шаль і цяпер сядзела каля століка. Крывашэін шматзначна кашлянуў і прамовіў:

— Ну, не буду перашкаджаць.

Паціснуў руку Філіпу і Кацярыне Паўлаўне.

— Салодкіх мрояў!

І ў той жа момант знік.

— Вам не прыкра, што я тут і так далей?..

— Не… А што мне рабіць?.. Ён загадаў мне тут застацца, таму ў мяне няма выбару.

— Дык вы тут па ягонай волі?..

— Так.

— У нас так не робіцца!.. За гэта ў морду і так далей б’юць… Выходзіць, што з каханкі ён хоча блядзь зрабіць…

Кацярына Паўлаўна з замяшаннем глядзела на Філіпа. А той пачаў апранацца. Потым наблізіўся да яе і сказаў:

— Я адвяду вас дадому.

— Я не пайду. Ён мяне паб’е. Такі быў ягоны загад, каб я з вамі засталася на ноч.

Філіп задумаўся.

— Ага, — весела выпаліў праз хвілю. — Можам так зрабіць: вы тут пераначуеце, а я пайду спаць у іншае месца і так далей. Вярнуся заўтра зранку блізу дзесяці. Камар носа не падаткне. Ці ж не?

Філіп узяў ейную руку, з пашанай пацалаваў і выйшаў з пакоя. На развітанне ён паўтарыў словы Крывашэіна:

— Салодкіх мрояў!

Толькі ад’ехала машына каменданта, як з «Еўропы» выйшаў дэлегат Азія і рушыў у кірунку Нова-Краснай.

«Можа, у Брохі будзе вольная каторая з дзяўчынак». Доўгі флірт з прыгожай кабетай так яго распаліў, што ён вельмі б мучыўся і не змог бы заснуць, калі б мусіў правесці гэтую ноч у самоце.

4 ЗАЛАТАЯ ЗЯЗЮЛЯ

Псіхалагічны барометр дзядзькі Жардоня паказваў пераважна добры настрой: шапка была ссунутая назад. Нічога, што працы было па самае горла, але затое справы ішлі аж міла. Ясеў родзіч знайшоў нарэшце сабе адпаведны занятак.

Рэстаран месціўся на Конскім рынку. Над уваходам вісела вялікая яркая шыльда з надпісам: «Залатая зязюля». На шыльдзе была намаляваная нейкая птушка — такая пярэстая і неймаверная, што арнітолаг плюнуў бы ад абурэння. Але Жардонь быў у захапленні і не мог налюбавацца ёю.

Жардоня, як і раней, празывалі Капыльскім Буслам. І трапна. Калі ён, стоячы за прылаўкам, важна наліваў з зялёнага тоўстага графіна гарэлку ў кілішкі або раскладаў па талерках закускі для гасцей, то вельмі нагадваў бусла, які высочвае таўсматую жабу на лузе. Капыльскі Бусел давёў, што можа быць добрым арганізатарам. Ён мог бы адкрыць першакласны рэстаран, але яму больш падабаўся ўласны гармідар… Не трэба было купляць сурвэткі, дбаць пра належны выгляд афіцыянтак, клапаціцца пра якасць ежы. А грошы плылі ракою.

Ясь, выйшаўшы з турмы, ледзь сточваў канцы з канцамі. Зарабіць адразу было цяжкавата, а неўпарадкаванае кавалерскае жыццё цягнула за сабой шмат выдаткаў. Праз пару дзён пасля вызвалення ён пайшоў да дзядзькі.

Жардонь з насунутай на лоб шапкай лаяў афіцыянтку, маладую, дзябёлую дзяўчыну. Адзін з гасцей гэтак балюча ўшчыпнуў яе за цыцку, што яна не вытрымала і заехала яму далонню па мордзе. З левай рукі пры гэтым у яе вылецелі дзве талеркі. Кліент пачаў скандаліць. Пагражаў паліцыяй. Адмаўляўся плаціць. Жардонь спрытна і дасціпна яго супакоіў. Спачатку выпіў з кліентам нібыта за кошт установы, а потым, калі госць улагодзіўся, выставіў яму гэткі рахунак за ежу і пітво, што вярнуў сабе грошы яшчэ і за пабітыя талеркі. Затым выправадзіў залётнага госця. Адвёў яго пад руку да дзвярэй і сказаў: «Маё шанаванне! Буду рады вас зноў бачыць. Не пагрэбуйце, міласцівы пане, заходзьце яшчэ. Прыемна мець справу з такімі культурнымі людзьмі!»

Потым Жардонь паклікаў дзяўчыну.

— Настка! — крыкнуў на поўныя грудзі.

— Ну чаго?

— Не «ну чаго», а «слухаю вас уважліва». Вучу цябе, вучу, а ты як доўбня нейкая! Чаму ты гэнага ягамосця стукнула, га?

— Дык калі забалела. Не магла стрываць.

— Мусіш цярпець. Хочаш жэрці, то цярпі! Я праз цябе кліентаў губляць не збіраюся. Каб мне гэта апошні раз было. Зарубі сабе на носе! Вялікая пані знайшлася! Падумаеш, ушчыкнуў яе… Так, палову заробку я адлічу. Будзе табе кара. За пабітыя талеркі і хамства. А наступным разам дык сам выб’ю з цябе дурноту і выкіну вон, як рапуху!

У Жардоня працавалі дзве афіцыянткі. Са шматлікіх кандыдатак ён выбраў такіх, за якіх не было каму заступіцца і якія цяпер цалкам залежалі ад ягонай ласкі. І ён так удала манеўраваў, што яшчэ ні разу ніводнай з іх не выплаціў заробку. Усё сыходзіла на адмысловыя штрафы, якія ён сам і прызначаў. Выбіраючы працаўніц, дзядзька браў пад увагу не толькі іх жыццёвую бездапаможнасць, але і знешні выгляд. Ладны тварык не быў для яго найважнейшы — вокам знаўцы ён перадусім ацэньваў формы, схаваныя пад сукенкай.

Замкнуўшы вечарам рэстаран, Жардонь часцяком загадваў адной з афіцыянтак застацца. Нібы дзеля прыборкі. Калі дзяўчына, закончыўшы работу, збіралася дадому, дзядзька затрымліваў яе і строга казаў:

— Пачакай! А ці ты раптам нічога не выносіш цішком з рэстарана? Я ўжо вас знаю!

І пачынаў абшукваць дзяўчыну. Гэтыя праверкі выглядалі досыць дзіўна. Дзядзька шукаў доўга, усё дакладна абмацваючы і слізгаючы потнымі далонямі па дзявочым целе. Афіцыянтка мусіла ўсё гэта цярпліва зносіць, інакш згубіла б працу. Дзядзька не выкарыстоўваў сваіх рабынь як жанчын, але толькі таму, што ўжо не мог. У маладосці ён некалькі разоў перахварэў на венерычныя хваробы, да таго ж ягонае інтымнае жыццё было тады настолькі інтэнсіўным, што ён зрабіўся імпатэнтам. Магчыма, адсюль вынікаў ягоны цынізм, які здзіўляў і бянтэжыў Яся. Тут хавалася разгадка, чаму ў яго ні на ёту не было павагі да жанчын. Ён не бачыў у іх ні душы, ні гонару, а толькі цела, якое можа даць задавальненне. Але не яму. Ясь праз свой малады век і небагаты досвед не ўмеў распазнаваць сапраўдныя прычыны людскіх паводзін і слоў, таму зусім не разумеў гэтага і лічыў дзядзьку дзіваком.

Дзядзька Жардонь некалі дапамагаў Нацэвічам. Дапамога тая была мінімальнай адносна ягоных магчымасцяў, і аказваў ён яе толькі дзеля таго, каб потым хваліцца. Акрамя іх, у яго не было іншых родзічаў, а яму прыемна было адчуваць сябе дабрадзеем. Яся ён нават любіў, бо мог уволю трубіць яму ў вушы пра свае любоўныя пахаджэнні і плесці розныя іншыя глупствы. Але калі пазней хлопец супрацьпаставіўся дзядзьку, той пачаў асцярожнічаць з ім. Быў лагодны, ветлівы, але гаварыў адно, думаў другое, а рабіў трэцяе.

Калі Ясь сядзеў у турме, Маруся Лобава некалькі разоў прыходзіла да дзядзькі Жардоня. Яна ведала, што рэстаран насамрэч належыць Ясю, а Жардонь тут толькі кіруе. Маруся прасіла грошай на перадачы для хлопца. Жардонь божкаў, вохкаў, бядуючы над лёсам хлопца, а таксама наракаў на слабы прыбытак. Урэшце даставаў нейкую малую суму і ўручаў яе Лобавай для пляменніка. Перад сваім ад’ездам Лобава наведала яго яшчэ раз. Прасіла паклапаціцца пра хлопца. Дзядзька ўрачыста паабяцаў. Ён нават сам верыў у тое, што казаў. Але пазней дадзенае абяцанне сцерлася з ягонай памяці. І Ясь пасля ад’езду Лобавай не атрымаў аніводнай перадачы з волі.

Дзядзька Жардонь збіраўся заканчваць працу і замыкаць рэстаран, калі ўсярэдзіну зайшоў Ясь.

— Добры вечар, дзядзька!

— А! Гэта ты? Жывы?

— Што я жывы — малое дзіва, але што дзядзьку чэрці касматыя яшчэ не забралі, дык вось дзе цуд!

— Добра, добра. Сядай. Зараз вып’ем.

— Я да дзядзькі па справе.

— Вось гэтую справу і абмыем. Мікалаеўскай табе пастаўлю. Настка, нясі дзве чаркі. Замыкай ужо будку!

Афіцыянтка пачала зачыняць аканіцы знутры. Жардонь штурхануў Яся локцем у бок і паказаў на дзяўчыну:

— Паглядзі, якія ў яе лыткі! Босая па снезе ходзіць. А пад спадніцай у такой, мусіць, цэлы вулкан!

— А ты, дзядзька, хоць калі-небудзь пра нешта іншае гаворыш?

— Бачу, што ты ў манахі, мусіць, пастрыгся.

— А гэта ўжо мая справа, — адказаў Ясь. — Я маю сур’ёзны інтэрас, а ты мне тут бабскімі лыткамі галаву чмурыш. Як мне трэба будуць лыткі, то я ведаю, дзе іх шукаць.

— Але з цябе і воўк зрабіўся.

— А з цябе блазан.

Настка прынесла чаркі і прыпраўленыя селядцы. Дзядзька меў на языку некалькі непрыстойных анекдотаў, але паўстрымаўся. Падышоў да буфета і выцягнуў адтуль паўлітроўку царскай гарэлкі. Прынёс яе да стала, зняў з рыльца сургучную пячатку і, ударыўшы рукой у дно, выбіў корак і ўмела напоўніў чаркі:

— За нашае халасцяцкае жыццё!

— За тваё абы-якое, — паправіў Ясь.

Выпілі. Хлопец звярнуўся да дзядзькі:

— Усё цацы, але мяне цікавіць, колькі мы зарабілі?

Дзядзька неяк няўцямна глянуў на пляменніка. Нават перастаў жаваць.

— Колькі мы зарабілі?! Ты — дулю з макам…

Ясь не паверыў сваім вушам.

— Як гэта дулю?.. Не разумею…

— Проста. Ты тут нічога не зарабіў.

Хлопца пачало браць раздражненне, але ён стараўся гаварыць спакойна:

— Добра. А дзядзька колькі зарабіў?

— Усё, што я зарабіў, я ўклаў у справу. Мне належыць палова рэстарана.

— А мне?

— А табе другая палова.

— Дзядзька неяк дзіўна лічыць. Але няхай. Дык колькі я зарабіў з маёй паловы рэстарана?

— Ні капейкі.

— Дзядзька, мусіць, з мяне кепікі строіць?

— Не, я без жартаў гавару.

— Дык дзядзька зарабіў палову рэстарана. А я з тых грошай, што табе даў, нічога не маю?

— Як нічога? Палову рэстарана маеш.

— Але ўвесь рэстаран быў мой.

— Які рэстаран? Будку ты меў, а не рэстаран. Я ўсё зрабіў. Усё купіў ды абсталяваў.

— З чыіх грошай?

— З тых, што ўгандляваў.

— Добра. Цяпер я нічога не маю. А што буду мець заўтра з маёй паловы?

— Цяжка сказаць…

— Чаму?

Дзядзька напоўніў чаркі і паставіў бутэльку на стол. Потым прымружыў вочы і ўважліва, нібы нават азадачана, пазіраў на пляменніка:

— Ты мяне ўжо занадта пілуеш. Чаго ты прыліп як бярозавы ліст у лазні?

— Слухай сюды… Я даў табе шалёныя грошы. Ты купіў за іх рэстаран для мяне. Ты павінен быў з яго жыць і зарабляць, а прыбытак аддаваць мне і маці. Цяпер раптам аказалася, што ты валодаеш паловай рэстарана. А я нават дзіравага шэлега не магу мець са сваёй паловы.

— Ці разумееш, ёлуп ты набіты, — дзядзька прыкінуўся раззлаваным. — Ніякіх прыбыткаў тут няма, бо ўсё ідзе на памяшканне, абслугу, на падаткі, тавар.

— Дык навошта трымаць такі рэстаран?

— Ты ж сам хацеў. Ці ты забыўся, ці дурня строіш?

— Хто з нас дурань, дык можна паспрачацца. Але не, ты, дзядзька, не дурань. Ты хітры прахвост!

— То ты гэтак мне дзякуеш, што я тут загінаюся, свету белага не бачу! Вось як за маю ласку… А ці ты ведаеш, што я магу цябе адсюль выкінуць і капец. Рэстаран мой. Я маю дакументы. А ты што маеш?.. Можаш падаваць на мяне ў суд!

Ясь глядзеў на дзядзьку і дзіву даваўся, а той усё больш разыходзіўся.

— …А калі падасі ў суд, то нічога не дакажаш… І хто табе паверыць, боўдзілу, што ты столькі грошай меў, каб рэстаран купіць. Ніхто. Разумееш? Ні адна душа… Падавай у суд на роднага дзядзьку. І не сорамна табе? Я, стары чалавек, гарую, цягну лямку, а тут прыйдзе такі смаркач і пілуе. Дзірку ў чэраве круціць. Падавай у суд, падавай!

І раптам дзядзька заплакаў. Плакаў ён па-сапраўднаму, шчыра. Слёзы цяклі па ягоных шчоках і падалі на стол. Ясь плюнуў і ўстаў з месца. Скіраваўся да выйсця, але было замкнёна. Настка выйшла з-за перагародкі і пачала адмыкаць замок, завешаны на штабе. Ясь, не аглядваючыся, чакаў збоку. Знянацку за ягонай спінай пачуліся энергічныя крокі. Падляцеўшы як куля, Жардонь схапіў схіленую дзяўчыну за блузку і штосілы рвануў да сябе. Блузка і сподняя кашуля затрашчалі ў швах, парваўшыся на служцы аж да пояса. Перапужаная дзяўчына адвярнулася, а Жардонь з размаху жарнуў ёй далонню ў твар… Хацеў яшчэ раз, але не паспеў. Ясь учапіўся за ягонае запясце, выкруціў руку назад і паваліў дзядзьку на падлогу. Ясь аж клацнуў зубамі.

— Але ж ты кат ды сволач!

Дзядзька ўскочыў на ногі.

— Заб’ю лафірынду! Нельга ўночы адчыняць парадныя дзверы! Ёсць чорны выхад!

— Трэба было ёй сказаць, а не біць. Ты звер ці чалавек?

— Я парадак люблю! Ясна табе?

— Усё зразумела.

Ясь пайшоў у кухню. Па дарозе яго мінула Настка, спешна адамкнула дзверы і выбегла на вуліцу. За ёй гнаўся Жардонь.

— Заб’ю халеру! Стой!

Ясь адпіхнуў Жардоня каля дзвярэй і таксама выйшаў вонкі. Было цёмна. Ён прыпыніўся. Дзядзькава нахабства яго проста агаломшыла. Раней ён і дапусціць не мог, каб сквапнасць магла да такой ступені знішчыць чалавечую душу і авалодаць розумам. Ён не ведаў нават, як рэагаваць на такое. Занадта агідным гэта было ў ягоным успрыманні. Аднак ён быў пэўны, што не даруе дзядзьку. Сцяўшы зубы і кулакі, ён думаў. Прымяніць фізічную сілу, на яго думку, было б нізка і гнюсна, і, магчыма, Жардонь толькі б выкарыстаў гэта дзеля свайго апраўдання.

Ясь паволі, у поўным змроку, крочыў па двары. У галаве мільгацела ад розных думак. Грошай амаль не было. Ён ведаў што і ў маці вош у кішэні павесілася. Было відавочна, што дзядзька насамрэч зарабляе шмат. І лёгка мог бы ім дапамагчы і падтрымаць у ліхую гадзіну. Але Ясь мусіў шукаць цяпер іншага выйсця.

Калі хлопец ішоў гэтак, асцярожна, без шораху, ступаючы па зямлі, аднекуль збоку да яго даляцелі дзіўныя гукі. Прыслухаўся. Недалёка нехта галасіў. Ясь прыгадаў Настку. Нічога не кажучы, ён пайшоў у кірунку плачу. Праз момант ён распазнаў у цемры дзяўчыну, якія на нечым сядзела і душылася слязамі. Ён паклаў руку ёй на плячо.

— Настка, чаго ты?

Тая хвіліну ніяк не рэагавала, а потым адказала:

— І што мне цяпер рабіць? Ён мяне прыб'е, без нажа зарэжа! Працую чатыры месяцы, а нічога яшчэ не зарабіла, толькі адзежу падрала. Усё спісаў на штрафы… Жытла ўжо не маю, бо чым плаціць… І як цяпер жыць? Каб якая атрута была, то я б ні хвіліны не думала, адразу б усё гэта скончыла…

Сапраўдны мужчына — гэта не той, хто ўмее задаволіць у ложку мілую кабетку, і не той, хто ваюе ды змагаецца з усімі і за ўсё, а той, хто носіць у сэрцы вялікую патрэбу абараніць жанчыну, дзіця, слабага ці нямоглага. У Яся гэта было. Калі Маруся Лобава хацела весці рэй у іх адносінах, хлопец ставіўся да яе абыякава, а ў нечым нават варожа. Калі ж яна саступіла, паказаўшы, што псіхічна і фізічна слабейшая за яго, хлопец зрабіўся ейным сябрам. Цяпер жа, калі яму самому хацелася выць ваўком, ён ні хвіліны не раздумваў, каб дапамагчы няшчаснай дзяўчыне.

— Лухта гэта ўсё, Настка. Ты якраз мне і патрэбная. У мяне ёсць кватэра, але няма каму за ёй прыгледзець. Хадзі са мною. Усё будзе добра. Якая ты вар’ятка! Навошта табе атрута? Калі недзе блага, то трэба шукаць, дзе лепей. Хадзем!

Настка паслухмяна пайшла за ім, нібы бадзяжны сабака, які знайшоў гаспадара. Ясь не ўяўляў, як ёй дапамагчы. Ён ведаў толькі, што мае для яе дах над галавой… Гэтая людская патрэба чамусьці не згадвалася нават у самай прыгожай хрысціянскай малітве.

Яны зніклі ў цемры.

А дзядзька Жардонь яшчэ доўга мітусіўся туды-сюды па рэстаране, праклінаючы на чым свет стаіць і лаючы то Настку, то Яся. Ён ніяк не знаходзіў спакою, бо нехта асмеліўся паквапіцца на самае дарагое для яго — грошы.

х х х

Самае саліднае таварыства — гэта зладзейская хеўра[17]. Тут ёсць усё: блат[18], штама і сітва. У нешчаслівых і сумленных людзей прынята казаць на гэта «салідарнасць». Але ў іх убогай мове гэтае слова згубіла сваё сапраўднае значэнне. Законапаслухмяны чалавек пра гэта не кажа, але мае на ўвазе, што «салідарнасць» можа быць толькі «з ім». Ясь не мог паскардзіцца на дзядзьку ў дзінтойру, зладзейскі суд, бо Жардонь быў фраерам. Не хацеў і фізічнай расправы. Але Ясь заўсёды мог звярнуцца са сваёй крыўдай да калег — блатных… Я вельмі прашу не блытаць маіх блатных з расійскімі блатнымі. Пад блатнымі я разумею сапраўдных прафесіяналаў, дасведчаных злодзеяў, якія паважаюць сябе і традыцыі, а не салаг, якія нават праз нейкія пусцяковіны адразу трапляюць у турму. Насамрэч гэта фраеры ў квадраце, дзейнасць якіх шкодзіць блатным і скажае ўяўленне пра іх. Цяпер імі поўніцца ўся Расія. Але гэта звычайныя уркі, якімі пагарджаюць фірмовыя ліхадзеі.

Ясь даверыў аднаўленне справядлівасці сваім хлопцам. Не скардзіўся. Ён расказаў толькі, як з ім абышоўся дзядзька Жардонь. І крыўда Паніча сталася знявагай усяго падпольнага менскага свету Калі б дзядзька Жардонь пра гэта ведаў то, відаць, не рызыкаваў бы гэтак моцна. Дагэтуль у ягоным рэстаране ўсё ішло гладка. Цяпер жа нешта пачало псавацца.

Аднойчы вечарам у гасподу завіталі чатыры кліенты. Гэта быў Казік Марацкі са сваімі прыяцелямі. Яны замовілі гарэлку і закускі. Пілі і елі вельмі шмат, нібы наўзахапкі. Выбіралі самыя дарагія стравы, прасілі толькі найлепшую фірмовую гарэлку. Жардонь паціраў рукі і лічыў у галаве, што някепска на іх заробіць. Раптам адзін з гасцей паклікаў афіцыянтку. Дзяўчына падышла да стала.

— Гэта таксама ў меню?

Казік паказаў ёй тоўстага прусака, запэцканага соусам.

— Кліч сюды гаспадара!

Жардонь ужо сам спяшаўся да стала. З усіх бакоў агледзеў насякомае і, кланяючыся, пачаў прасіць у кліентаў прабачэння. А потым дадаў:

— Дзівіць мяне гэты прусак, бо ў цэлым доме няма ніводнага. Але калі вы кажаце, што быў у катлеце, то мушу паверыць. Але вельмі сумняюся!

— Ну то зараз пераканаешся!

Казік устаў, накалоў прусака на відэлец і працягнуў Жардоню:

— Бяры. Еж яго! Пакаштуй, прусак гэта ці не?

Жардонь адступаў:

— Што ты хочаш? Навошта яго есці?

— А чаму я меў яго з’есці ды яшчэ заплаціць за такі пачастунак?

І тут раптам Казік, не павёўшы вокам, запусціў талерку з рэшткамі ежы ў твар Жардоню. У гэты час ягоныя таварышы ўсе як адзін падскочылі, нібы ўспрыняўшы гэта як сігнал, і пачалі ўсё навокал ламаць. Трушчылі посуд. Крэсламі разбівалі буфет. Тым часам Казік паказаў Жардоню, дзе горкі перац расце. Некалькі позніх кліентаў уцяклі ад граху падалей, адчуўшы, што пахне смаленым. Жардонь спрабаваў крычаць, але ўдар пад дых забраў у яго голас.

Праз пяць хвілін рэстаран выглядаў як пасля землятрусу. Некалькі дзён запар пасля гэтага Жардонь не гандляваў. Залізваў раны, напраўляў мэблю, купляў посуд. Пасля зноў вярнуўся да ранейшых інтарэсаў. Цяпер, праўда, ён зачыняў рэстаран нашмат раней, чым папярэдне, адразу, як толькі шарэла.

Аж нарэшце і ў ягонае аконца засвяціла сонца. Неяк у гасподу да яго завітаў незнаёмы вайсковец, які прапанаваў купіць дзве бутэлькі каньяку. Кошт быў вельмі нізкі, і Жардонь згадзіўся. Алкаголь аказаўся вельмі высокай якасці. Назаўтра той самы жаўнер з'явіўся зноў і таксама прадаў дзве бутэлькі каньяку. Калі Жардонь адлічваў яму грошы, вайсковец запытаўся:

— А можа, возьмеце большую партыю? Гэта нямецкі каньяк. Я маю трыста бутэлек і хачу прадаць, бо праз два дні мушу ехаць на поўдзень.

— Вазьму хоць і тысячу, — паабяцаў Жардонь.

— Добра. Тады рыхтуйце грошы. Сёння вечарам усё прывязу.

І не зманіў — прывёз. Жардонь спешна заплаціў і ў добрым гуморы сам зносіў бутэлькі ў склеп. Але ягоная радасць трывала толькі некалькі дзён. Аднаго разу ў рэстаран прыдыбалі пад мухай два бальшавіцкія афіцэры. Замовілі вараную кілбасу і запыталі, што ёсць добрага з выпіўкі.

— Ёсць каньяк. Трымаю яго толькі для найлепшых гасцей.

— Нясі сюды!

Жардонь урачыста сам падаў каньяк і кілішкі. Адным махам адкаркаваў пляшку.

— Частуйцеся, калі ласка, на здароўечка.

Афіцыянтка падала цёплую кілбасу. Афіцэры дзынкнулі і выпілі. Эфект быў нечаканы. Адзін нават сплюнуў. Другі пачаў мацюкацца і клікаць гаспадара:

— Хадзі сюды, худабздзей!

— Што такое?

Афіцэр паказаў пальцам на бутэльку.

— Ты смяешся з нас ці як? Што ты прынёс?

— Найлепшы каньяк!

— Гаўно, а не каньяк! Сам яго выпі!

Жардонь лыкнуў з падсунутага яму кілішка і вырачыў вочы. Ад нечаканасці яму язык прыклеіўся да паднябення. Гэта была проста вада, падфарбаваная ў каньячны колер звычайнай гарбатай.

Гэтым разам Жардонь не атрымаў у косці, але панёс вялікія грашовыя страты і толькі сноўдаўся змрочны па гасподзе. Псіхалагічны барометр увесь час паказваў благі настрой: шапка была насунутая аж на бровы. Цяпер кожны кліент падаваўся дзядзьку рабаўніком або злодзеем. «Залатая зязюля», справы ў якой дагэтуль квітнелі, пачала падводзіць. Жардонь, нягледзячы ні на што, звязваў гэта з падкопамі з боку Яся. Ён ведаў, што хлопец ходзіць крывымі сцежкамі і цяпер, магчыма, яму помсціць. Але ніякіх доказаў гэтаму не было.

А Ясь у той час перабіваўся з граша на капейку. Настку ён пасяліў у сябе. Аказалася, што яна не мае ніякіх дакументаў. Таму мусіў зрабіць ёй фальшывы пашпарт на сапраўдныя імя і прозвішча. Не сказаў ёй, што пашпарт ліпавы, бо яна была фраеркай. Прапісаў яе ў міліцыі. Пачаў сталавацца ўдома. Гэтак можна было крыху заашчадзіць, а таксама даць занятак дзяўчыне, якая паслухмяна выконвала ўсё, што Ясь ёй казаў. Яна сумавала без працы, бо была прызвычаеная з самай ранняй маладосці без продыху цягнуць лямку. Ясь ахвотна б узяў яе за сваю дзяўчыну. Гэта было б яму нават на руку. Але яму перашкаджала поўная Настчына залежнасць ад яго. Ён разумеў, што гэта было б выкарыстанне ейнай бездапаможнасці. А сама дзяўчына не праяўляла знакаў асаблівай сімпатыі да яго. Ясь лічыў яе някемлівай, абмежаванай. І зусім дарэмна. Настка была проста застрашаная, зацюканая. Дагэтуль яна была толькі рабочай сілай для іншых. І з гэтым змірылася.

Але аднойчы Настка неспадзявана давяла Ясю, што мае розум і спрыт. Трэба было купіць дроў, бо не было чым паліць у печы і ў пліце, а надышлі вялікія халады. Настка сказала Ясю, што дровы скончыліся.

— Зараз…

Ясь пашукаў па кішэнях, але пераканаўся, што мае толькі некалькі дробных манет.

— Халера! Няма нават на дровы. Зноў трэба пазычаць.

— А можа, я б узяла ў таго… Жардоня? — азвалася Настка. — Мне належыць. Чатыры месяцы без адхлання на яго парабкавала.

Ясь не разумеў.

— Дык ён жа табе не дасць.

— Я і пытаць не буду.

— Як гэта?

— Ведаю, дзе ён хавае грошы. І вазьму тое, што маё.

Настка распавяла Ясю, што разнюхала, дзе Жардонь захоўвае гатоўку. Трымае яе ў металічнай скрыначцы, якую хавае ў склепе, у левым куце ад парога. Там няма некалькіх цаглінаў. Жардонь ставіць скрынку ў невялікую нішу і закрывае яе цэглай.

— А як ты расшалопала?

— Бачыла, як гаспадар заўсёды вечарам лічыў грошы, а потым ішоў з вядром у склеп. Вяртаўся часам з пустым, а калі-некалі прыносіў бульбы. Мне ніколі не дазваляў туды хадзіць. Але я пайшла, калі ён выйшаў у горад і пакінуў ключ. А там хутка апарола ягоны тайнік. Але нічога не ўзяла. А цяперака пайду і забяру мой заробак за чатыры месяцы.

— А як туды ўвойдзеш?

— Праз акенца ў склеп. Я сама запхала яго ад падворка саломай, каб бульба не змерзла.

— Чалавек пралезе праз яго?

— Пралезе лёгка.

— Добра, што ты мне пра гэта расказала. Я сам пайду. Мне больш належыць, чымся табе. А твой заробак аддам.

— Мне не трэба. Вазьмі, калі ласка, сабе.

Вечарам Ясь адправіўся рабаваць роднага дзядзьку. Злодзеі звычайна не крадуць у сваіх і там, дзе жывуць. Гэтым яны перадусім адрозніваюцца ад законапаслухмяных людзей. Ясь наперад сам сабе адпусціў гэты грэх. У адносінах да дзядзькі ён не меў цяпер ніякіх дакораў сумлення.

У рэстаране было мала кліентаў. Сёння дзядзька працаваў адзін, бо і другая служка сышла, а новай наняць ён яшчэ не паспеў. Ясь прабраўся на пусты, цёмны падворак і адшукаў засыпанае снегам акенца ў склеп. І цяпер акурат таксама сняжыла, а завея замятала падворак.

«Цудоўна. Прыцярушыць сляды. Ранкам і знаку не будзе».

Ясь з цяжкасцю выцягнуў з акна вялікі куль саломы. Сапраўды, улезці было лёгка, і хлопец уміг апынуўся ў склепе. Адшукаў схованку і выняў з яе скрыначку. Паставіў на зямлю і адчыніў. У святле ліхтарыка пабачыў ладную колькасць банкнотаў. Але наўскідку грошай было менш, чым ён спадзяваўся. І праўда, банкнотаў было больш тады, калі ў скрынку заглядвала Настка. Апошнім часам гандаль у дзядзькі не спорыўся. Шмат трэба было выдаткаваць на рамонт рэстарана пасля разгрому. А найбольш ён заінвеставаў у «каньяк». Таму дзядзькавага капіталу значна ўбыло.

Хлопец, як прафесійны злодзей, не даў дзёру адразу, а старанна абшворыў склеп. Больш тайнікоў не было, але знайшлося шмат кансерваў, некалькі бутэлек віна і бутля спірту. Ясь выкінуў сваю здабычу на падворак праз акно. Потым узяў мяшок ад бульбы, засцяліў ім падаконнік і вылез вонкі. Паскладаў усё старанна ў мяшок, запхаў акно саломай, прысыпаў яе снегам і памчаў дадому.

Ён быў вельмі задаволены. Здабыў крыху прысмакаў, спірт і грошы. Там было блізу пятай часткі таго, што ён даў дзядзьку на адкрыццё рэстарана. «Добра і тое, — думаў. — Больш у гэтага жмінды я б і не выцягнуў».

Ясь справіў абноўкі Настцы, якая не мела ані зімовага футра, ані прыстойных чаравікаў. Траціну ўсіх грошай хлопец аддаў матцы. Прывёў у парадак і сваю кватэру. Цяпер яны маглі жыць у выгодзе, але грошы разышліся амаль усе.

Ясь заклаў бы душу, каб пабачыць дзядзькаў твар, калі той выявіць кражу гатоўкі. Але на наступны дзень Жардонь трапіў у дзіўныя перыпетыі. Пад вечар у ягоную забягалаўку прыйшлі тры кліенты. Адзін быў цывільны элегант у акулярах і капелюшы. Яго суправаджалі два савецкія вайскоўцы — сяржант і шараговец.

Госці занялі кабінет. Гэта быў невялічкі пакойчык направа ад увахода. Замовілі гарэлку, халодныя закускі і піва. Жардонь заўважыў, што кліенты гуляюць у карты. Паводзілі яны сябе вельмі спакойна. Гулялі ў рамс. Жардонь ведаў гэтую гульню і ахвотна б да іх далучыўся, але работы было нямерана, а ён усё мусіў рабіць сам, бо афіцыянткі так і не знайшоў.

У гэты час над ім і над рэстаранам збіраліся хмары. Жардоня чакала вялікая неспадзяванка, якая прадвызначыла ягоны далейшы лёс і будучыню «Залатой зязюлі». Элегант у капелюшы і акулярах быў вядомы ў зладзейскім свеце як Юлік Банкір. Ён быў родам з Лодзі. Гэта быў стырачнік[19], які абрабляў падпітых гасцей «на сабачку». Калі я расказваў пра гэткую спецыяльнасць сярод злачынцаў, мне перадусім не верылі лекары. Яны сцвярджалі, што не існуе такіх сродкаў, якія можна падсыпаць чалавеку ў алкаголь або каву і якія б адразу выклікалі ў яго раптоўны сон. Але такая практыка была цалкам рэальнай, праўда, займалася ёю невялікая колькасць злодзеяў-адмыслоўцаў. Яны звычайна насамперш вышуквалі ўладальнікаў вялікіх сумаў, а потым усыплялі іх ды чысцілі. Я спаткаў у турмах некалькіх асуджаных, якія акурат сядзелі за работу «на сабачку». Двое з іх мелі пажыццёвыя тэрміны. Некалькі атрымалі вялікія тэрміны. Я ведаў колькі злачынцаў з гэтай катэгорыі і на свабодзе. Але я так і не дазнаўся, якія менавіта сродкі яны выкарыстоўваюць. Здаралася і так, што іхныя ахвяры паміралі. Затрыманне ў такім выпадку заканчвалася надзвычай строгім пакараннем, часта нават смяротным.

Юлік Банкір прывёў сваіх ахвяр у «Залатую зязюлю» менавіта дзеля таго, каб абрабіць іх «на сабачку». Злодзей пазнаёміўся з імі на чыгуначным вакзале, дзе гуртаваліся вайскоўцы, каб пагуляць у карты. Было там і некалькі цывільных. Банкір належаў акурат да іх. Падчас гульні ён падгледзеў, што гэтыя двое маюць пры сабе шмат грошай. Ім вельмі шэнціла ў картах, так што сваё багацце яны толькі павялічвалі. Банкіру ўдалося завабіць іх у піўнуху. Там яны добра налізаліся. Потым Юлік павёў іх у «Залатую зязюлю». Вечарам яны меліся ісці да дзяўчат. Банкір абяцаў ім бяскрылых анёлаў. «Толькі не так рана». Таму цяпер забівалі час, граючы на невялікія стаўкі, і жлукцілі гарэлку. Банкір замовіў піва. Ад яго вайскоўцы акаселі яшчэ больш. Тады злодзей незаўважна, з рукава, дадаў у іхныя куфлі снатворнае. Доза — як звычайна — была конскай, і ягоныя ахвяры ўраз знепрытомнелі. Банкір умела і хутка іх абшукаў, забраў гатоўку і ўсе дарагія рэчы. Потым усунуў скручаны капялюш у бакавую кішэнь паліто і пакінуў рэстаран.

Жардонь не здзівіўся ягонаму выйсцю. «Мог пайсці сю-сю». Зрэшты, гаспадар быў так заняты, што не меў часу гэтым пераймацца. «Не ўсе ж выйшлі», — думаў ён. Але Банкір не вярнуўся. А калі Жардонь праз некаторы час зазірнуў у кабінет, то пабачыў, што адзін жаўнер, раскірэчыўшыся, вісеў на крэсле, а іншы ляжаў на падлозе.

Жардонь не меў ніякіх сумневаў, што справа сур’ёзная. Калі б у рэстаране не было кліентаў, ён, можа, пастараўся б выцягнуць іх на вуліцу і кінуць недзе пад плотам. Але цяпер гэта было немагчыма.

Справу ўзялі ў свае рукі вайсковыя ўлады і міліцыя. Жаўнеры апрытомнелі, але яшчэ доўга былі недзеяздольныя. У сваю чаргу, Жардоня пачалі падазраваць у змове са злодзеем. Жаўнеры пацвердзілі, што Банкір ледзь не цягнуў іх сюды, прычым абавязкова хацеў зайсці менавіта ў «Залатую зязюлю». Да таго ж сам Жардонь страшна блытаўся ў паказаннях. Напрыклад, ад страху ён зусім не ў стане быў апісаць, як выглядаў злачынец. Увесь час толькі паўтараў, што ўсыпляльны быў у капелюшы і акулярах. Ягоную памяць спрабавалі асвяжыць добрай порцыяй бізуноў. Але ўсё было дарэмна, бо ён сапраўды нічога не ведаў ды пачаў вярзці такія неверагодныя глупствы, што следчыя палічылі за неабходнае яго ўрэшце выпусціць. За кратамі Жардонь адседзеў два тыдні.

Схуднелы дзядзька ў брудным, пакамечаным адзенні, па якім гойсалі цэлыя караваны вошай, спяшаўся на Конскі рынак, Ён дапускаў, што ад рэстарана мала што ацалела, але быў упэўнены, што грошы засталіся некранутыя. З імі ён меркаваў пачаць усё спачатку. Але гатоўкі ён не застаў, а рэстаран быў цалкам спляжаны. Што праўда, міліцыянты ў прысутнасці Жардоня апячаталі абодва ўваходы. Але, завёўшы яго ў пастарунак, вярнуліся, самі здзерлі пячаткі, адамкнулі дзверы ды забралі ўсю выпіўку і харчы. Адыходзячы, яны знарок пакінулі дзверы адчыненымі насцеж, каб іншыя дакончылі тое, што яны пачалі… Жардоня нават міліцыя не любіла, бо праз сваю скупасць ён нават пару кілішкаў гарэлкі шкадаваў, каб пачаставаць ахоўнікаў парадку, якія сюды, бывала, заходжвалі. Суседзі вельмі хутка прыкмецілі, што забягалаўка засталася без нагляду, і дружна, згодна і хутка разнеслі ўсё, што там было. Не засталося нічога. Нехта выламаў і скраў нават кухонную пліту. Са складзіка вынеслі дровы што да паленца. Падчышчана ўсё было дарэшты.

Жардонь не меў куды падзецца. Ён жыў пры рэстаране, у пакойчыку каля кухні. Там раней былі ўсе ягоныя рэчы, ад якіх застаўся толькі ўспамін.

Па цёмным і пустым памяшканні некалі паспяховай гасподы цяпер гуляў вецер. Жардонь сеў на падаконні і тросся ад холаду. Унутры ён сам сябе еў поедам, што скрыўдзіў Яся, пазбыўся афіцыянтак і рэстаран застаўся без догляду. Яму не было куды ісці, але голад і холад перамаглі ў старым цыніку рэшту гонару, і ён пачлапаў у бок Ясевага жытла. Хлопца не было ўдома. Адчыніла Настка. Жардонь хацеў прайсці ўнутр, але дзяўчына перагарадзіла яму дарогу.

— Паніча няма. А я без яго нікога не ўпушчу. Не дазваляе мне.

— Ты што? Жартуеш? Няўжо ты мяне не пазнала? — спрабаваў абурыцца Жардонь і, нягледзячы на забарону, ушчыміцца праз прыадчыненыя дзверы ў жытло.

Настка лёгка адштурхнула яго назад і бразнула дзвярыма ў яго перад носам.

Жардонь вылаяўся.

— А калі Ясь вернецца? — гукаў праз дзверы.

— Не ведаю… Нічога мне не казаў…

І Жардонь застаўся ў сенцах. Сеў на куфры, у які складалі розны хлам, і чакаў. Раздумваў пра тое, што яго напаткала, і гэтак сам над сабою расчуліўся, што заплакаў. Ясь вярнуўся досыць позна. Пасвяціў ліхтарыкам у сенцах і пабачыў дзядзьку, які сядзеў на куфры. Хлопец быў пад чаркай. Ён глузду не мог прыставіць, што здарылася з Жардонем, але нечаканае спатканне яго пацешыла.

— Ку-ку! — крыкнуў Ясь, пэўна, маючы на думцы шыльду над рэстаранам «Залатая зязюля».

— Кпіш з мяне? — з дакорам прамовіў Жардонь.

— Я не ўмею, дзядзечка. Ты хіба мяне навучыць прыйшоў? Чаго хочаш?

— Ясю, даражэнькі, — выціснуў з сябе Жардонь і зноў пачаў плакаць. — Я сёння з турмы выйшаў. Два тыдні трымалі. Пайшоў дадому. А там пуста. Усё пакралі. Толькі павесіцца засталося… І што цяпер мне рабіць беднаму?.. Ні капейкі за душой.

— Так?! — сказаў крыху здзіўлены і крыху раздражнёны хлопец.

А Жардонь плакаў. Нават галасіў. Ясь прыпомніў, што дзядзька румзаў і тады, калі ён прыйшоў да яго прасіць належныя яму грошы. І пастанавіў не расчульвацца. Упусціў дзядзьку ў дом. Пасадзіў пры стале. Папрасіў дзяўчыну прынесці госцю нечага на зуб. Але Настка сказала цвёрдым голасам:

— Не, я яму нічога не падам… За маю крыўду… Няхай ідзе адсюлека! — і таксама пачала хліпаць носам.

— Халера! Вы ўсе падурнелі?! Малака ад шалёнай каровы напіліся ці якога блёкату разам наеліся?

Ясь сам прынёс дзядзьку скібу хлеба і талерку фасолевага супу.

— Малаці, родзіч. А потым гавары.

Дзядзька еў і плакаў, бязладна расказваючы пра апошнія здарэнні. Ясь жа неяк умудрыўся ўсё зразумець. Ён сказаў Жардоню:

— Падсілкавацца я табе даў. Але начаваць ты тут не можаш, бо заўтра яшчэ скажаш, што і кватэра твая… У цябе ёсць дазвол на рэстаран, то прадай яго… Або вазьмі кампаньёна. Не прападзеш… Вазьмі тут на начлег і на ежу на некалькі дзён… Больш не хачу цябе тут бачыць! Ідзі сабе адселя.

Ясь працягнуў Жардоню грошы. Дзядзька ўзяў іх, але сказаў з папрокам:

— Дык гэтак ты мяне прымаеш? Ладна, надта хораша, Ясю. Не сорам табе?

У хлопца на шыі запульсавала кроў у жылах.

— Ты горай са мной абышоўся. Я табе нічога не вінен. Ідзі ўжо, бо зараз скажу Настцы цябе вывесці. Я сам даткнуцца да цябе брыджуся. Ідзі прэч!

І Жардонь пайшоў, угнуўшы плечы. У двары ён прыпыніўся і пагразіў кулаком у бок дома:

— Я табе пакажу, смаркач! Спазнаеш, па чым хунт ліха, падшыванец! Ты мне яшчэ боты языком будзеш вылізваць!

Развярнуўся і пайшоў на Лагойскі тракт, дзе быў начлежны дом.

5 ЗАДАВАЛЬНЕННЕ — НАЙВЫШЭЙШАЕ ДАБРО!

Зноў надышла вясна. І зноў іншая. Калі папярэдняя была неспакойная, ранняя, п’яная, то сёлетняя сваволіла, як шалёная. То раптам яна распраменьвала наваколле сонцам, то ўжо праз гадзіну панура цягнула па небе груды хмар… Калі ў адзін дзень растаплівала гарачым дыханнем і цуркамі вады шэрыя масы снегу, то ўжо назаўтра бессэнсоўна прыкрывала горад беллю.

І людзі былі збітыя з панталыку: не маглі ўгадаць, як апрануцца. Выходзіш з дому — травень, вяртаешся — студзень. Таму сноўдалі хто ў футры, хто ў лёгкай кашулі, і ўсе клялі надвор’е. А вуліцамі штораз часцей везлі нябожчыкаў. Лекары і магільшчыкі працавалі з замыленымі лбамі.

Паўлінка ў сваёй крамцы гандлявала са зменлівым поспехам. Але апошнім часам яна менш пераймалася прыбыткам. Яе мучыла адзінота. Некалькі разоў яна выбралася ў кіно. Мужчыны чапляліся да яе толькі так. Але Паўка пасля ўрокаў, якія ёй далі Толік і Грыша, была асцярожнай. Лёгкім позіркам яна ацэньвала мужчын, якія ўвіваліся за ёй, і ўсведамляла, што з такімі не варта і займацца.

Але і яе ўзбударажыла вясна, зблытала думкі ў галаве і парушыла сон. Ранкам яна ўставала, не выспаўшыся, з цяжкай галавой, злая. Налівала ў ванну некалькі вёдраў вады і халадзіла пругкае, вабнае, у самым саку цела, поўнае сілы і жаноцкасці. Часам ёй хацелася выйсці голай на вуліцу: глядзіце, якая я прыгожая, але мушу прападаць і мучыцца, бо не маю таго, хто б заспакоіў маю жарсць! Праз акно яна раз-пораз бачыла Яся або Настку. З зайздрасці пачала іх ненавідзець. Асабліва дзяўчыну, з якой ніколі нават не перакінулася словам. Фантазія развярэджвала ёй душу карцінамі, як суседзі кахаюцца ноччу, горача песцяць адно аднаго. Таму яе аж круціла ад яду і злосці на суседзяў, але яна не была ў стане ім нашкодзіць, а Яся дагэтуль баялася.

Іншы раз ёй успамінаўся Баран. Але гэтыя згадкі заўсёды былі звязаныя з грашамі, рэчамі, золатам, падарункамі. Аднак ні ад каго са сваіх каханкаў яна не зведала столькі ласкі і пяшчоты, як ад яго. Эратычныя забавы з нехлямяжым Толікам, нягледзячы на гэта, больш запалі ёй у памяць. Бадай, таму, што з Толікам яна была завадатаркай любоўных уцех. Толіка яна мусіла кожны раз нібы спакушаць. А Баран меў жывы тэмперамент і здаровую цягу да каханай жанчыны, таму заўсёды браў яе лёгка, моцна і проста. Кабеце са здаровай фантазіяй гэта б прынесла задавальненне і спатолю. А Паўлінка толькі раздражнялася. Яна лічыла, што Алік дбае ў ложку перадусім пра сябе, што гэта яна яго ашчасліўлівае, таму ён мусіць з удзячнасці ёй плаціць, плаціць і плаціць…

Неяк у нядзелю Паўлінка досыць рана пайшла ў горад. Выстраілася ва ўсё моднае, ці, хутчэй, дарагое. Ішла ў воблаку парфумы, празмерна калышучы бёдрамі. На мосце ёй насустрач крочыў высокі элегантны мужчына. Паўлінка здалёк заўважыла яго відную постаць і, мінаючыся з ім, зіркнула на яго ласымі вачыма. Сыпала далей. Ёй было цікава, ці пайшоў ён за ёю следам. Але лічыла, што азірацца не варта. Старалася рухацца вабна і гожа.

За электрастанцыяй яна пад прамым вуглом павярнула ў бок Губернатарскага сада. Гэта дазваляла ёй, не круцячы галавой, пабачыць ходнік ззаду. Не памылілася: мужчына ішоў за ёй. Паўлінка была задаволеная і заінтрыгаваная. Яна дадавала ходу, ідучы ў бок белага мастка праз Свіслач, за якою пачыналіся сцежкі парку. Яе нават падмывала падбегчы. Хацелася смяяцца. Але яна стрымлівалася і, джгаючы вельмі хутка, раптам звярнула на вузкую сцежку злева. Было відаць, што мужчына ледзь за ёй паспявае. Ён заўважыў, што Паўлінка яго заваблівае, і зразумеў усе ейныя манеўры. Яна ж уселася на адзінокай лаўцы, замшэлай ад часу і вільгаці.

— Але ж і наравістыя вашыя ножкі! — сказаў выпадковы залётнік, прысаджваючыся каля яе на лаўцы.

Паўлінка грала збянтэжанасць.

— Не разумею, пра што вы! І наагул, я вас не ведаю.

— А я вам прадстаўлюся: я намеснік кіраўніка першага раёна горада Менска Канстанцін Семянцоў.

Мужчына затаіў, што працуе ў Следчым аддзеле. Не пахваліўся і тым, што ён звычайны агент. Натуральна, Паўка не разбіралася ў пасадах. Нават прозвішча мужчыны адразу ж вылецела з ейнай галавы. Яна падала яму руку.

— Паўліна Хурдзіч.

— Вельмі прыемна.

Агент пацалаваў яе ў руку, што адразу ж выклікала Паўлінчыну прыхільнасць і нават крыху яе засароміла.

«Сапраўдны джэнтльмен!»

Семянцоў быў на заданні. Мусіў разнюхваць і вывіжоўваць. Але тут чуццё абяцала яму любоўныя прыгоды без асаблівага высілку, таму ён пакуль забыўся пра службовыя абавязкі. Ён выведаў, што Паўлінка збіраецца ў кіно, і сам заявіў, што жыць без яго не можа. Разам яны пакрочылі ў цэнтр горада. Семянцоў вёў Паўцю пад руку, правіў ёй кампліменты і неўпрыкмет стараўся выпытаць усё пра сваю выпадковую знаёмку. Гэта было даволі лёгка, бо Паўка, прамянеючы ад радасці, прастадушна пра ўсё балбатала. Неўзабаве агент высветліў, што дзяўчына свабодная, жыве адна, прычым добра забяспечаная матэрыяльна. Гэта падалося яму незвычайна прывабным і дадало імпэту ў залётах да Паўлінкі.

У кінатэатры Семянцоў купіў квіткі ў ложу. А калі пачаўся фільм і залу ахутаў паўзмрок, ён зрабіўся вельмі настойлівым. Паўлінка падатліва адказала на некалькі пацалункаў, але няўрымслівыя рукі, якія ўпарта лезлі ёй пад сукенку, перашкаджалі ёй сачыць за фільмам. Не вытрымаўшы, яна сказала:

— Давайце пакінем гэта на пазней. Тут нязручна, і фільм хочацца паглядзець.

— Прабачце.

Агент зразумеў, што мае справу з жанчынай, якую не трэба спакушаць: яна сама была гатовая да любоўнай інтрыжкі. Таму можна было пакуль стрымаць свой запал.

Калі Паўлінка ў мінулым годзе, толькі-толькі пазнаёміўшыся з Бараном, пайшла з ім у кіно, то акурат паказвалі фільм пра злодзеяў. Цяперашняя стужка вельмі яго нагадвала. Толькі тут галоўным героем быў бясстрашны дэтэктыў. Ён здзяйсняў цуды. Пранікаў у гангстарскія прытоны. Вызваліў з рук бандытаў выкрадзеную дзеля выкупу дачку мільянера. Змагаўся са зладзейскім важаком, небяспечным злачынцам, які ўвесь час вышмыгваў з рук паліцыі і з турмаў.

Паўлінка сціскала кулакі ад перажыванняў і, затаіўшы дыханне, не адрывалася ад экрана. Часам хапалася за плячо свайго спадарожніка. У антракце яна, магчыма, паводле нейкай падсвядомай аналогіі, запытала яго, як некалі Барана:

— А вы баіцеся злодзеяў?

Агент з гонарам выпнуў грудзі.

— Я?.. Гэта яны мяне баяцца!

— Як гэта?

Семянцоў, які быў не супраць пазадавацца ды ўразіць Паўлінку, расхінуў левае крысо пінжака і паказаў дзяўчыне значок агента тайнай паліцыі.

— А што гэта такое? — Паўлінка даткнулася пальцам да значка.

— З гэтай адзнакай я маю права арыштаваць любога, каго захачу. А калі пакажу яе міліцыянту, то ён мусіць адразу выконваць мае загады.

— Та-а-ак?!

Паўлінка з захапленнем і пашанай глядзела на свайго кавалера, а ён уладна абняў яе правай рукой за плечы, а левай гэтым часам вадзіў па ейным сцягне. Паўлінка аж млела і са штучным сорамам на твары дазваляла агенту вандраваць рукою па далікатных месцах. Калі яны выйшлі з кінатэатра, Семянцоў прапанаваў падсілкавацца ў якім-небудзь рэстаранчыку. Дзяўчына адказала:

— А ці не лепей нам будзе павячэраць у мяне дома? Алкаголю, праўда, у мяне няма, але затое ўсялякіх прысмакаў аж цераз вушы.

Дзяўчына распалілася і абавязкова хацела, каб Семянцоў завітаў да яе. Яна ведала, што заканчэнне вечара тады будзе залежаць ад яе. Агент быў не супраць.

Яму падабалася ахайная, добра апранутая і… заможная кабетка. «Уласная крама і кватэра — гэта не абы-што».

Семянцоў і Паўлінка звярнулі з Захар’еўскай вуліцы на Петрапаўлаўскую і там, у вядомым прытоне, агент купіў пляшку каньяку і бляшанку шпротаў. «Купіў» — гэта толькі так называецца, бо насамрэч гаспадар прытона, пра махінацыі якога ведалі некаторыя агенты, не ўзяў — як звычайна — грошай. Адмахнуўся ад працягнутай буйной купюры, сказаўшы, што не мае рэшты.

Агент ішоў з Паўлінкай у бок Залатой Горкі. Па дарозе ён прыкідваў у галаве, якую практычную выгаду можа прынесці ягоная сувязь з Паўкай. Семянцоў ставіўся да яе як да жанчыны даволі раўнадушна. Ён наагул быў чалавекам халодным і асцярожным, і гэтага не магла змяніць нават ладная колькасць выпітага алкаголю. Акрамя таго, жанчыны не былі для яго вялікай пацехай. Ён меў іх дастаткова. Нават зашмат. Таму ён і перастаў іх цаніць ды звяртаў увагу толькі на добра забяспечаных.

Паўлінцы ж прыйшоўся да густу высокі, фасоністы, шырокі ў плячах мужчына. Працяглае ўстрыманне ад мужчынскай кампаніі далося ёй у знакі. А пяшчоты ў кіно толькі нагналі апетыту. Таму яна з нецярплівасцю чакала працягу гэтага няхітрага флірту. Нават сама строіла планы. Пастанавіла прыкінуцца п’янай пасля некалькіх кілішкаў і тады прыступіць да самага цікавага. Інтуітыўна яна адчувала, што Семянцоў, нягледзячы на сваю назойлівасць, насамрэч досыць спакойны і няпалкі. Гэта яе крыху злавала, бо яна сапраўды моцна сумавала па мужчынскіх ласках. Але разам з тым хлопец быў ёй даспадобы. Ён нагадваў Толіка, які кахаўся з ёю бясстрасна і нібы без ахвоты. Як бы проста рабіў ёй міласць.

Паўчына жытло расчаравала Канстанціна. Ён спадзяваўся, што шыкоўна апранутая жанчына мае лепшую кватэру. А менавіта жытло перадусім сведчыць пра дастатак гаспадароў. Акрамя таго, ейны дом знаходзіўся занадта далёка ад гарадскога цэнтра. Паўця ж хацела спадабацца Семянцову і, магчыма, таму была асабліва праніклівай у гэты вечар. Яна ўміг зразумела ягоны настрой і з напускной натуральнасцю сказала:

— Гэта мая норка. Мышыная норка. Я магу зняць самую дарагую кватэру ў цэнтры, але тут мне пакуль найлепш. Бліжэй да маёй крамы. Крамка таксама сціплая, але прыбытак прыносіць большы, чым некаторыя магазіны ў цэнтры. Не палохайцеся, калі ласка, што тут так цесна.

Канстанцін нешта там адбурчэў і, не здымаючы паліто, усеўся каля дзвярэй. Паўка змусіла яго распрануцца і перабрацца на крэсла ля століка. Усупэчыла яму ў рукі нейкі абрывак старой газеты, а сама пачала жвава рыхтаваць вячэру. Прызапашаных харчоў у яе было дастаткова, бо яна ўвесь час скупляла іх для крамы. Калі Барану яна звычайна шкадавала, то для Канстанціна зусім не скупілася. Таму вячэра мела быць з самымі разнастайнымі ласункамі. Знайшлася нават бутэлька віна і пляшка царскай гарэлкі. Паўця заслала стол новым, узорыстым абрусам і ўмела расставіла на ім талеркі з закускамі. Яна ж гандлявала ў крамцы і мусіла — калі было шмат кліентаў — дапамагаць афіцыянтцы абслугоўваць гасцей. Таму і цяпер усё ў яе атрымалася хутка і спрытна.

Неўзабаве стол аж угінаўся пад размаітым смакоццем, а ў цэнтры красаваліся бутэлькі. Паўця пайшла на кухню наставіць самавар.

Агент жа з усё большай прыхільнасцю, спаглядаў на зграбную постаць Паўлінкі, якая завіхалася то тут, то там. Ягоная сімпатыя ўзрастала па меры таго, як стол запаўняўся ўсё новымі пачастункамі. Смачна пад’есці і выпіць было найвялікшай слабасцю Семянцова. Калі б Паўка была больш дасведчанай, то мела б падставы насцярожыцца, бо гэтая рыса не найлепей характарызавала ейнага кавалера. Мужчыны, якія захапляюцца добрай кухняй, зазвычай мала цікавяцца жанчынамі. І наадварот.

Заставіўшы ўвесь стол, Паўця папрасіла прабачэння ў Семянцова:

— Хачу прыхарашыцца да вячэры.

Яна выйшла ў суседні пакоік, які быў спальняй.

Там спешна раздзелася дагала абцерлася з ног да галавы парфумай, выліўшы на цела, твар і валасы амаль цэлы вялікі флакон. Адзела сваю самую тонкую споднюю кашулю і майткі, новыя панчохі, прыгожыя туфелькі і цёмную сукенку, цяжкі шоўк якой ападаў на далонях скрозь пальцы. Гэта быў падарунак Барана. Наспех расчасаўшыся, напудрыла твар і намалявала памадай і без таго пунсовыя, нібы макавыя пялёсткі, губы. Пакруцілася перад люстэркам. Цёмная сукня рабіла ейную фігуру страйнейшай, і Паўлінка напраўду выглядала пекна. Яна пагразіла свайму адлюстраванню пальцам, залётна ўсміхнулася і выйшла да Канстанціна. Указала рукою на стол і весела прамовіла:

— Ласкава запрашаю.

Агент з асалодай глядзеў на яе. Дзяўчына цяпер выглядала зусім інакш. Была зграбная, гнуткая, таямнічая.

— Але ж вы і красуня! — сказаў ён ад чыстага сэрца.

Паўлінка задаволена ўсміхнулася.

— Такому мужчыну, як вы, таксама нічога не бракуе, — заўважыла гарэзліва.

Абое былі галодныя, таму елі з ахвотай. Агент увесь час заахвочваў выпіць. Паўлінка не адмаўляла. Сама хацела напіцца. Папярэдне планавала гэта зрабіць, каб дадаць сабе адвагі, а цяпер імкнулася не адставаць ад яго, зрабіць уражанне дасведчанай, смелай і ўпэўненай жанчыны. Бывае, гэтак п’е падлетак у таварыстве дарослых, каб дадаць сабе значнасці.

Гулянка працягвалася. Паўлінцы закруцілася ў галаве. Ёй было весела, хацелася смяяцца і жартаваць.

х х х

У той дзень Ясь позна прыйшоў на абед. Настка адна, без яго, не сядала за стол. Калі абед быў гатовы, прысела на ложку ў ягоным пакоі і выцікоўвала хлопца праз акно. Ясь забараніў, каб яна галодная чакала яго, бо здаралася, што ён вяртаўся вельмі позна, а некалькі разоў нават не начаваў дома. Але дзяўчына, якая заўсёды і ва ўсім яму саступала, тут была непахіснай: адна ніколі не кранала ежы. Яся гэта нервавала, але ў выніку ён зразумеў, што мусіць змірыцца з гэтым адзіным відам ціску, які Настка магла на яго аказаць.

Дзяўчына была яму адданай і вернай, як стары сабака. Яна рупілася ва ўсім яму дагадзіць і намагалася, каб ён быў задаволены. Кватэра аж блішчэла ад чысціні. Бялізна заўсёды была накрухмаленая і пахла свежасцю. Сама Настка заўжды была чыста і ахайна адзетая, прыгожа прычасаная. Але Яся гэта толькі бянтэжыла. Шмат разоў ён лавіў сябе на думцы, што ахвотна залез бы ноччу да Насткі ў ложак. Яго вабіла моцная, крамяная дзяўчына. Не раз яму даводзілася бачыць ейныя аголеныя круглыя плечы. Дзявочыя зубы свяціліся беллю. Губы заўсёды ружавелі. Румянцы аздаблялі круглыя, смуглыя шчокі. А пад сукенкай пазнавалася дасканалае цела — такое, якое можа мець адна жанчына з тысячы. Ясь, аднак, лічыў, што не мае права яе чапаць. Перадусім таму, што дзяўчына была ад яго залежная. Ён бачыў, што Настка ў яго закаханая. Заўважаў, як яна заліваецца чырванню, калі яму здаралася спаткацца з ёй позіркам. Ведаў, што яна з радасцю яму аддасца, не будзе яго абмяжоўваць і не зробіцца навязлівай, але хацеў быць у парадку сам перад сабою. Таму хадзіў да Мілы. Часам спаў з прастытуткамі, якія ўспрымалі яго як свайго хлопца, і ён праз гэта зусім не баяўся нечым заразіцца. Але Настка была для яго забароненым плодам, хоць яму насамрэч нялёгка было пераадольваць пажаду да гэтак спакуслівай дзяўчыны, якая жыла побач з ім.

Настка спачатку меркавала, што Ясь ёю проста не цікавіцца. Яна была настолькі прызвычаеная да мужчынскага нахабства, якому ўмела даваць адпор дзякуючы сваёй не абы-якой фізічнай сіле, што Ясева далікатнасць падалася ёй абыякавасцю. Праз некаторы час яна заўважыла, што маладзён, аднак, часта сочыць за ёй прагнымі вачыма. Гэта навяло на думку, што Ясь проста яе шкадуе. Потым ёй трапна прыйшло ў галаву, што хлопец не хоча пачувацца вінаватым перад ёй. Па начах яна нярэдка чула, як Ясь варочаецца ў ложку, устае ды ідзе на кухню, п’е ваду, паліць. Настка дапускала, што жанчына яму б вельмі прыдалася. Часам яе аж цягнула самой пайсці да яго, але бракавала адвагі. Спыняў сорам.

Аднойчы яна пабачыла на вуліцы Яся і Мілку, якія ішлі пад руку. Пара весела і прыязна размаўляла, а іхныя крокі былі надзвычай лёгкія і згодныя. «Пэўна, палюбоўніца», — падумала Настка пра Ясеву спадарожніцу. Але ў дзяўчыны не абудзілася ні каліва рэўнасці. Яна адчувала, што не пасуе Ясю як каханка або жонка, але ахвотна б яму аддалася без пярэчанняў і заўваг.

«Навошта яму шукаць недзе жанчыну, марнуючы на яе грошы і час, калі я заўсёды пад бокам»»

Неяк уночы яна доўга прыслухоўвалася да гукаў з пакоя Яся, які ніяк не мог заснуць. Пастанавіла, што сама пойдзе да яго. Ціхенька ўстала э ложка. Скінула кашулю і голая ды босая пасунулася ў ягоны пакой. Затрымалася ля яго ног і намервалася ўслізнуць да яго пад коўдру, Зрабіла яшчэ адзін крок уперад. Ясь на гэта паварушыўся, а пакой заліўся струменем святла ад кішэннага ліхтарыка. Настка выпрасталася і прыкрыла грудзі рукамі.

— Наста?! Гэта ты?! — устрывожана запытаўся Ясь.

— Выбачай… Я хацела толькі… хацела запалкі…

Ясь упохапкі знайшоў і падаў ёй запалкі. Збянтэжаная, Настка вярнулася ў свой пакой, запаліла лямпу і забралася ў ложак. Ёй хацелася плакаць. А Ясь, якога ўпрост ашаламіла павабнасць ейнага голага цела, не спаў аж да раніцы. Хоць гэта і можа падацца некаму дзіўным, але ён не зразумеў намеру дзяўчыны. А тое, што яна завітала ў ягоны пакой цалкам голай, умацавала ў ім перакананне, што Настка вельмі наіўная і бязмежна яму давярае.

Чакаючы Яся, Настка адчула, што ў яе зліпаюцца вочы. За акном усё больш цямнела і мала што было відно. Дзяўчына прылегла на ложку. Яна не думала спаць, але сёння дастаткова напрацавалася, таму яе амаль адразу змарыў сон.

Калі вярнуўся Ясь, на дварэ было ўжо зусім цёмна. Дзверы з боку кухні не былі зачыненыя на засаўку, таму ён увайшоў у дом. Па звычцы ён заўсёды хадзіў ціха і свяціў у цемры ліхтарыкам. Калі ўвайшоў у свой пакой, то пабачыў Настку, якая салодка спала на ягоным ложку. Ляжала на спіне, падклаўшы пад галаву рукі, як здаровае дзіця. Ногі былі прыпаднятыя і сагнутыя ў каленях. Гэткая поза была досыць правакацыйнай, бо да ўсяго ейная кароткая спаднічка ссунулася аж на сцёгны, адсланіўшы белыя ляжкі. Ясь нават падумаў, што дзяўчына наўмысна так расклалася. Але было ясна, што яна моцна спіць. У галаве прамільгнула думка: «Можна было б яе лёгка ўзяць, трэба толькі ціха раздзецца». Яго разабраў такі юр і гэтак моцна захацелася здзейсніць сваё жаданне, што на лбе ажно выступіў пот, а зубы пачалі звінець. Ён паспяшаўся выйсці на кухню і амаль крыкнуў адтуль:

— Настка!

— О божа!.. Што такое?

— Гэта я… Чаму ты сядзіш упоцемку?

— Заснула… Чакала вас каля акна.

— Зноў не абедала?

— Не.

— Запалі лямпу і давай есці!

Настка спешна дастала з печы страву і раптам прамовіла:

— Прабачце, пане Янку. Не злуйцеся, калі ласка, на мяне…

Яна палічыла, што хлопец нахмурыўся і пазбягае глядзець ёй у вочы праз яе прамаруджванне, што ён злы на яе. Але Ясь толькі рассмяяўся на гэта, а потым халоднай яшчэ рукою палашчыў яе па шчацэ.

— Я зусім не сярдую. Праблемы ў мяне.

— А можа, я чым дапамагу?

— Можаш дапамагчы. Ці не баялася б ты вечарам прайсціся да Цыпы?

— Я?! — Настка шчыра здзівілася.

— Цяпер розная свалата па горадзе бадзяецца. Яшчэ нападуць на цябе, крый божа.

— Як нападуць, так і адпадуць. Я ім такіх трындзюлін выпішу, што больш і не захочуць.

Настка па-баявому патрэсла кулаком і бліснула вачыма.

— Малойца з цябе! — з прызнаннем паківаў галавою Ясь.

х х х

Некалькі разоў Яся спынялі ў горадзе тайныя агенты. Ён быў вядомы ўжо шмат каму са Следчага аддзела. А гінты[20], пабачыўшы ў горадзе знаёмы зладзейскі твар, любілі час ад часу паставіць сумнеўную асобу каля брамы і абшманаць. Іншым разам знаходзілі зладзейскія прылады. А гэта ўжо было падставай для затрымання. Таму Ясь асцерагаўся браць статкі[21] з сабою ў горад. Настка ўжо некалькі разоў выручала яго ў гэтым. Цяпер ён мусіў пільна перадаць прылады ад Казіка Марацкага ў трушчобу Цыпы. Там іх чакаў Грамадзянін, які меў даставіць інструменты хлопцам на Нова-Красную.

Настка так спяшалася, што нават не хацела есці, але Ясь змусіў яе скончыць абед, а потым даў цяжкі пакунак, у якім былі два шабры, камплект адмычак, развадны ключ — «жаба» — і нажніцы для рэзкі жалеза. Настка прымацавала ўсё гэта на жываце і грудзях, аперазаўшы ўсё гэта дзягаю, каб яны выпадкова не выслізнулі. Накінула на плечы кажушок — і была гатовая вырушыць у дарогу, бо ўжо ведала, дзе знаходзіцца трушчоба Цыпы.

— Глядзі асцярожна там, пільнуйся мосераў[22]! Статкі аддай толькі Грамадзяніну…

— Усё будзе добра, — запэўніла Настка і выйшла з памяшкання.

Ясь быў крыху стомлены. Яго хіліла на сон. Нягледзячы на тое, што было досыць рана, ён разаслаў ложак, раздзеўся, згасіў лямпу і лёг спаць. Кухонных дзвярэй, якія вялі ў сені, ён адмыслова не замыкаў, каб Настка магла трапіць у кватэру і не будзіць яго.

Ён спаў моцна, але нядоўга. Яго разбудзіў бразгат дзвярэй. Ясь падумаў, што гэта вярнулася Настка. Але праз хвілю ён пачуў Паўлінчын голас з ейнай кватэркі за тонкай перагародкай. Словы можна было лёгка разабраць.

Ясь перавярнуўся на другі бок і спрабаваў зноў заснуць. Але сон не ішоў — перашкаджалі ўласныя думкі і галасы з суседняй кватэры. Міжвольна ён чуў усё, пра што гаманілі за сцяной.

Ішлі мінуты. Раптам у суседняй кватэры загучаў спеў. Мужчынскі барытон зацягнуў нейкі недарэчны стары раманс. Голас быў агідны, да таго ж спявак страшна фальшывіў. Калі спеў перарваўся, гучна і развязна забалабоніла Лаўка:

— Як жа ты цудоўна спяваеш!

Ясь рассмяяўся. Пазабавіла яго гэтае «цудоўна».

Далейшы ход падзеяў за сцяной, у кватэры Паўлінкі, зацікавіў Яся. Ён устаў упоцемку з ложка і адхіліў край адсталай ад сцяны шпалерыны. Ён некалі заўважыў там прадаўгаватую шчыліну між дошкамі, праз якую добра быў відаць амаль увесь Паўлінчын пакой. Даўней тут была шавецкая майстэрня Барана. Хлопец пабачыў цяпер багата накрыты стол. Уверсе пад столлю гарэла вялікая газніца.

Паўлінка сядзела на каленях у Семянцова. Ясь спачатку палічыў, што дзяўчына прымае ў сябе таго мужчыну, якога ён неяк раніцаю застаў у яе ўдома. Але праз момант выявіў, што памыліўся. Паўлінка была п’яная. Смяялася. Вярзла розную лухту і гарнулася целам да свайго госця. Той неяк млява яе абмацваў. Відаць, жанчына не надта яго цікавіла.

Паўлінка адставіла ў бок кілішкі, і наліла амаль поўныя шклянкі каньяку, расплюхаўшы трунак па абрусе.

— П’ём! — звярнулася да агента.

— Ох… нешта не хочацца…

— Тады я п’ю адна.

І хлюсь — адным глытком выпіла каньяк. Шклянка выпала з ейнай рукі і пакацілася па падлозе. Паўлінка гучна, крыху фальшыва засмяялася. Грудзямі яна прыткнулася да Семянцова.

— Скажы, ці кахаеш мяне?

— Н-не… ведаю…

— Не ведаеш?.. А ты ж казаў, што я пекная…

— Ну так…

— Тады скажы, што кахаеш, — настойвала Паўлінка.

— Можа, і кахаю…

— Дык пацалуй мяне.

Агент пацалаваў яе, але без вялікага імпэту.

— Яшчэ!

— Ай, перастань… Ты робішся нуднай…

— Сам ты нудны… Выпі яшчэ!

Семянцоў пацягнуў са шклянкі крыху каньяку. Ягоная рука нязграбна хіснулася і трунак выліўся на Паўлінчын падол. Жанчына ўскочыла з мужчынскіх каленяў і пачала атрасаць сукенку.

— Вы-вы-бачаюся…

— Нічога… глупства… Але трэба высушыць!

Ледзь трымаючыся на нагах, Паўлінка скінула з сябе сукню і засталася толькі ў бялізне. Выглядала чароўна. Ясь аж залюбаваўся ёю, хоць і не любіў яе ды не шанаваў. Праз некалькі секундаў Паўлінка зноў забралася на калені да агента. Той крыху ажывіўся. А кабета проста аж гарэла. Пачала жарона абсыпаць яго пацалункамі. Потым ссунула шлейкі сарочкі і агаліла верхнюю частку цела. У яе былі прыгожыя, можа, толькі крыху завялікія, грудзі. Скура была далікатнай і ружовай.

Неўзабаве Паўлінка зусім нічога не мела на сабе. Яна ні кроплі не саромелася. Ёй было толькі прыкра, што Семянцоў гэтак вяла рэагуе на яе пяшчоты. Паўка старалася яго ўзбудзіць. Дыхала ахвотай і жарсцю. Але распаліла толькі Яся, які прагна цікаваў за кожным ейным рухам. Ён упіваўся грацыяй ды ідэальнымі формамі жаночага цела.

У гэты момант з сяней данеслася тупатанне. Вярталася Настка. Ясь прысеў на ложак. Нервова шукаў запалкі. Настка, увайшоўшы ў цемры на кухню, выцірала аб саламяны ходнічак чаравікі.

— Гэта ты, Настка? — запытаўся Ясь хрыплаватым голасам.

— Так… З усім управілася. Толькі страшна змокла. Гэткі дождж, лье і лье…

Ясь, заняты падгляданнем за Паўлінкай, нават не прыкмеціў непагоды за акном.

Настка зайшла ў пакой да Яся. І сапраўды на ёй не было сухой ніткі. Хлопец аж падскочыў з ложка.

— Здымі гэта… табе ж халодна…

Ён чуў, як сэрца калоціцца ў ягоных грудзях. Нязграбна ён дапамагаў Настцы зняць кажушок. Кінуў яго на падлогу і пачаў расшпільваць ёй блузку. Настка прытрымала ягоную далонь. Ясь толькі тузануў за тканіну і гузікі пасыпаліся на падлогу. Ясь рваў тасёмкі на спадніцы. Настка зразумела ягоны запал і дапамагала яму…

— Я сама, мілы, пусці… будзе ямчэй…

Але Ясь не разумеў. Здзіраў з яе бялізну. А потым паваліў Настку на ложак. Нявопытная дзяўчына не ведала, як яму пасадзейнічаць, і зусім разгубілася.

А Ясь палічыў гэта за супраціўленне і спешна намагаўся яе ўзяць. Настка адчувала толькі боль, закусвала вусны, але не працівілася.

Потым Ясь ляжаў пры ейным баку і цяжка дыхаў Раптам ён пачуў, што Настка ўзяла ягоную далонь і пацалавала. Пачуўся ейны цёплы і ласкавы голас.

— Змучыўся, мілы?..

Ясь вырваў далонь. Сеў. Упіўся ў яе вачыма. Потым нахіліўся і чула, з удзячнасцю, пацалаваў яе ў губы. Крыху няўпэўнена ён запытаўся:

— Чаму ты нічога не сказала, што яшчэ нявінніца? Настка ўсміхнулася.

— Бо я цябе хацела… Калі б не хацела, то нічога б і не было. Ты б мяне не здужаў.

З-за сцяны даходзілі нейкія дзіўныя, ненатуральныя гукі. Гэта пачало ванітаваць Семянцова. Струмень лепкай, смярдзючай масы хлюпнуў на жывот і сцёгны голай Паўлінкі, якая сядзела ў яго на каленях.

6 БЛАТ НА ЎВЕСЬ СВЕТ!

Паветра не рухалася. Сонца ліло жар на зямлю. Вялікія, цяжкія чорныя птушкі віселі ў небе, нібыта забыўшыся, куды мелі ляцець. Неба згубіла колеры, а пыл быў лёгкі, гарачы.

Ясь ляжаў у рове каля незнаёмай дарогі, якая, часта пятляючы, вяла некуды ўніз, аж пакуль не прападала на даляглядзе. Побач ляжалі пяць ягоных супольнікаў. Ніхто не варушыўся. Тоўсты слой пылу пакрываў адзенне і ляжаў на тварах. Калі нехта з іх паварочваў галаву, то Ясь мог пабачыць цёмныя, папечаныя губы і бялкі вачэй. Збоку ад Яся ляжаў карабін старой канструкцыі. Руля была так нагрэтая, што ад яе пры дотыку маглі павыскокваць пухіры. Браць зброю трэба было за драўляную частку корпуса або прыклад. Яся троху раздражняла цеснаватае адзенне і цяжкія боты. Моцна зацягнуты рэмень не даваў свабодна дыхаць.

Чуццё падказвала хлопцу, што яны чакаюць нешта канкрэтнае, але ён пакуль не мог уцяміць, што дакладна. Гэта не давала яму спакою. Аднак ён па-ранейшаму нерухома ляжаў і маўчаў. Спёка пазбавіла яго сілаў і нават здольнасці думаць.

Праз некаторы час далёка на гарызонце паказалася лёгкая смуга. Яна расла, набліжаючыся, і ператваралася ў доўгую паласу пылу, які клубіўся і поўз у іхным кірунку. Ясевы таварышы схапілі карабіны і яшчэ ніжэй прыпалі да зямлі.

Воблака пылу выпераджалі галовы і тулавы шасці вараных коней. Ляцелі, што стрэлы, уперад, а за імі кацілася запыленая карэта. Калі коні зраўняліся з людзьмі ў рове, раздаўся моцны свіст, і Ясь з прыяцелямі выскачылі на дарогу. З другога боку гасцінца з рова нечакана вылецелі яшчэ пяць чалавек, пра якіх Ясь і не падазраваў. Узнялася сумятня. Перапуджаныя коні панеслі ўбок — у роў. Карэту нарэшце спынілі. З яе вывелі мужчыну з доўгай сівой барадой, у дзіўнай чорнай вопратцы, нібы ў мантыі. За ім выйшла прыгожая маладая паненка ва ўсім белым. Далоні яна трымала складзеныя каля грудзей, нібы малілася. Вялікія ладныя вочы былі напоўненыя страхам. З козлаў карэты сцягнулі фурмана. Толькі ён адзін адчайна супраціўляўся нападнікам. Усё адбылося вельмі хутка, імгненна, амаль без шуму, бо тоўсты дыван пылу прыглушаў крокі.

Ясь з супольнікамі ўціснуўся ў карэту. Двое селі спераду на месцы фурмана, яшчэ трое размясціліся на прыступны з тылу павозкі. Стары ў чорным і фурман засталіся пасярод дарогі. Коні ва ўсе лапаткі рушылі ўперад. Праз хвілю яны не беглі, а імчалі. Карэту трэсла як дуж. Яе хіліла то ўправа, то вярнула ўлева. Людзей кідала ва ўсе бакі. Ясь сядзеў на задняй лаўцы, злева ад дзяўчыны. Хлопец моцна трымаў яе за руку, хоць яна і так не магла ад іх збегчы.

Гонячы ва ўвесь дух коней, нібы ад некага ўцякаючы, яны мінулі невялікія пагоркі і ўехалі ў лес. Дарогі не было. Карэту сцёбалі галіны.

Неўзабаве яны выехалі на нешырокую паляну. Пасярэдзіне яе стаяў нізкі, грувасткі будынак, змураваны з польных камянёў. Карэта спынілася. Ясь з таварышам вывелі дзяўчыну. За імі з карэты вынеслі вялікі куфэрак, акуты меднай бляхай. Ясь быў чальцом банды, якая выкрала паненку. Гэта яго не бянтэжыла. Ён пачуваўся тут сваім, толькі неяк не мог успомніць, што рабіў перад тым, як апынуўся з таварышамі ў рове. Яго не дзівіла ні іх незвычайная вопратка, ні старасвецкі выгляд карэты.

У хуткім часе ўсе сабраліся ў вялікай зале. Падлога была выкладзеная каменнымі плітамі. Пасярэдзіне стаяў доўгі масіўны стол. Дзяўчыну пасадзілі на лаве ў куце. Тут панаваў халадок, і Ясю прыемна было ўрэшце ўдыхнуць церпкага, вогкага паветра.

Ясевы калегі важдаліся ля вечка досыць цяжкага куфра. Ніяк не ўдавалася адчыніць. Тады Ясь штурхануў аднаго з іх убок і паказаў рукою на стол. Куфар усцягнулі на стальніцу. Ясь выняў з халявы бота шабер, загорнуты ў акравак замшавай скуры. Вострым канцом прылады ён адагнуў каля замочнай шчыліны медную пласціну, якая пакрывала века. Пашырыў адтуліну, усунуў туды сагнуты ў крук іншы канец шабера і пачаў паволі, але моцна цягнуць уверх. Замок заскрыгатаў і ўрэшце паддаўся — куфар адчыніўся, а твары прысутных аж праяснелі. Унутры было поўна залатых рэчаў і каштоўных камянёў. Усё высыпалі на стол і пачалі сартаваць. Асобна адкладалі ўбок залатыя манеты. У наступнай купцы былі бранзалеты, завушніцы, пярсцёнкі і калье. У іншае месца перакідвалі каштоўныя камяні, якія свяціліся ўсімі колерамі вясёлкі.

Пачаўся падзел здабычы. Яе расклалі на 11 кучак, стараючыся, каб усе долі былі прыкладна роўныя. Адзін з Ясевых калегаў самы высокі і мажны бамбіза, завязаў дзяўчыне хусткай вочы і даў у рукі капялюш з шырокімі палямі. У галаўны ўбор укінулі адзінаццаць картак з напісанымі на іх нумарамі ад 1 да 11. Такія ж нумары расклалі каля купак з каштоўнасцямі. Усе па чарзе падыходзілі да дзяўчыны, а яна падавала ім вынятыя з капелюша карткі. Ясю выпаў нумар 7. Ён забраў сваю частку здабычы і распіхаў залатыя ўпрыгожанні, манеты і каштоўныя камяні па кішэнях.

Потым яшчэ раз кінулі жэрабя: каму першаму дастанецца дзяўчына. На стол выклалі 11 апельсінаў. Усе плады былі буйныя і мала адрозніваліся формай ды памерам. Бамбіза, якога Ясь прыняў за лідэра банды, выняў з дзявочага гарсэта доўгую залатую шпільку, падышоў да стала і глыбока ўбіў яе ў адзін з апельсінаў. На аранжавай скурцы ледзь заўважны быў гладкі верх шпількавай галоўкі. Апельсіны таксама ўклалі ў капялюш. Дзяўчына мелася вымаць іх наўздагад і раздаваць мужчынам, якія па чарзе да яе набліжаліся. Той, хто атрымаў бы апельсін са шпількай, выйграў бы дзяўчыну.

Усё гэта адбывалася ў цішыні. Не прагучала ніводнага гуку. Але прысутныя ўсё разумелі без слоў.

Ясь падышоў да дзяўчыны пятым. Адчуў, што дзяўчына носікам туфелькі лёгка стукнула яму ў нагу, нібы хочучы нешта па сакрэце паведаміць. Яна паклала яму ў далонь апельсін, а пасля па-змоўніцку паціснула яму руку. Ясь адышоўся на сярэдзіну залы. Агледзеў апельсін. У ім сядзела шпілька.

Ясь узняў плод над галавою. Лёсаванне закончылася. Бамбіза прайшоў праз залу і адамкнуў дзверы ў суседняе, меншае памяшканне. Зняў павязку з вачэй дзяўчыны і падштурхнуў яе да Яся. Хлопец узяў дзяўчыну за руку вышэй локця і павёў за сабою. Захлопнуў дзверы. Тады паланянка рынулася на калені. Выразам твару і складзенымі рукамі ўмольна прасіла яго аб літасці. З ейных вачэй ліліся слёзы.

Ясь пастараўся ёй патлумачыць, што нічога ад яе не жадае, што хоча ёй толькі дапамагчы. Яна лёгка яго зразумела. З удзячнасцю кінулася да яго з абдымкамі і пачала цалаваць ягоны твар. Ашаломлены, Ясь адштурхнуў яе і паказаў рукою на акно.

Разам яны вылезлі вонкі. Было душна. Пабеглі ў шчыльны зараснік, што быў побач. Ясь некалькі разоў азіраўся, але іх ніхто не даганяў. Нягледзячы на гэта, ён чуў, што небяспека блізка. Яны даліся бегма праз кусты. Ускочылі ў лес. Дзяўчына часта спатыкалася. Тады Ясь падаваў ёй руку, і яны імчалі разам. Неспадзявана шлях ім перагарадзіў досыць шырокі ручай, які імкліва нёсся праз камяні. Вада пенілася, віравала, клубілася, гонячыся ўніз скалістым ложам, але яе шуму Ясь не чуў… Яны былі пасярэдзіне патоку, калі дзяўчына паслізнулася і ўпала ў ваду. Ясь паспеў яе падхапіць. Далей ён нёс яе на руках.

Супрацьлеглы бераг быў стромы і камяністы. Уцекачы ледзь ускараскаліся на яго. Ясь увесь час мусіў дапамагаць сваёй спадарожніцы. Урэшце яны апынуліся на роўным месцы. Зноў беглі далей. Цяпер яны ўвесь час трымаліся за рукі.

Сонца зайшло. Неба пачало шарэць. Рабілася ўсё цямней. Але раптам здалёк, з мораку, забруілася святло. Нейкае дзіўнае, сіняватае. Яно рабілася ўсё больш інтэнсіўным, нібы набліжалася. Праз хвіліну Ясь пабачыў уверсе вялікі блакітны шар, які асвятляў усё далёка навокал. Перад імі выраслі абрысы невядомага горада. Чым бліжэй яны падыходзілі да гарадскіх гмахаў, тым большым рабіўся шар. Ясь пачуў на целе цяпло, якое ішло зверху. Ён зразумеў, што гэтая агромністая куля замяняе жыхарам горада Сонца.

Яны набліжаліся да першых дамоў прадмесця. Аднекуль збоку з’явіліся тры чырвоныя зіхоткія плямы.

Раптам завібраваў нізкі магутны гул. Ясь пусціў дзявочую руку і застыў на месцы.

Чырвоныя плямы былі ўжо зусім побач. Ясь азірнуўся і пабачыў, што каля яго прапаўзла доўгая металічная змяя. Яна прамільгнула з неверагоднай хуткасцю, бясшумна, і знікла. Ясь хацеў зноў узяць дзяўчыну за руку і крочыць з ёй далей, але таварышкі нідзе не было. Ясь кінуў позірк направа і налева. Прабегся ўпохапкі туды і сюды. Пуста. Адно дамы дзіўнай формы паблісквалі ў цішыні, залітыя зыркім святлом штучнага сонца.

Ясь шпарка шыбаваў вуліцаю. Сваіх крокаў ён не чуў. Горад быў загадкавы. Будынкі то грувасціліся на штучных узгорках, то спускаліся долу па спадзінах. Усюды было мноства кветак. Моцны струмень іх водару біў у паветра. А Ясь у роспачы ўсё шукаў дзяўчыну. Яго не пакідала адчуванне, што яна мусіць быць недзе недалёка, тут, у горадзе. Магчыма, яна таксама, як і ён, блукае па вуліцах і выглядае яго.

Горад нібы вымер. Нідзе не было ні жывой душы. Аднак людзі мусілі тут жыць. Вуліцы былі чыстыя. Кветкі дагледжаныя… Хлопец намерыўся пастукацца ў дзверы аднаго з дамоў, але яны ўсе былі абнесеныя высокімі жалезнымі агароджамі.

Ясь выйшаў на шырокую плошчу. Гэта быў, імаверна, цэнтр горада, бо менавіта тут над зямлёю, высока ў небе, вісела штучнае сонца. Пасярод плошчы на нейкім высокім белым пастаменце стаяла скульптура. Яна прыцягнула ўвагу хлопца. Ясь перасек плошчу і затрымаўся насупраць пастамента. Перад ім была прыгожая статуя голай кабеты. На секунду яму падалося, што постаць варухнулася. Ягоны погляд затрымаўся на ейным твары. «Дык гэта ж скульптура той самай дзяўчыны!» Усхваляваны, Ясь пачаў уважліва яе разглядаць. «Можа, яна каралеўна з гэтага горада?» Раптам ён прыкмеціў, што на бледным дзявочым абліччы ўздрыгнулі і падняліся ўверх павекі. На вуснах паказалася ўсмешка. «Авохці мяне, гэта ж яна!»

Ясь падбег да пастамента і пачаў караскацца па гладкай, слізкай паверхні. Ён узбіраўся ўсё вышэй, аж нарэшце аказаўся ля ног дзяўчыны. Яна нахілілася, працягнуўшы да яго далоні. Ён таксама радасна падняў рукі ўгору. Тады фігура дзяўчыны закалыхалася і, нібы знянацку зноў скамянеўшы, упала на яго. Ясь адчуў боль і цяжар валуна… Усхапіўся на ногі…

Пераляканы, ён стаяў у апраметнай цемры. Нічога не змянілася. Гэта быў толькі сон. Ясь запаліў адну з апошніх запалак і пасвяціў сабе ля гадзінніка. Без пары хвілін дзявятая. Але хлопец і так не мог разабрацца, ці гэта быў ранак, ці вечар. Ён заблытаўся ў сваіх падліках.

Блізу трох дзён ён сядзеў замкнёны ў склепе і не мог адсюль выбрацца. Яго душыла смага. Тут было шмат бутэлек з віном, але Ясь ні да адной не дакрануўся, бо баяўся, што захмялее і засне, а яго тым часам знойдуць і схопяць. Нарэшце стомленасць узяла сваё, і хлопец забыўся сном на вялікай кучы бульбы, якая ляжала ў куце склепа. Ясь быў прастуджаны, і цяпер у яго пачалася гарачка. Можа, адсюль узялася спякота на пачатку ягонага сну.

Ясь і не думаў, што можа трапіць у такую пастку. Некалькі дзён таму ён выпадкова даведаўся, што ў доме нумар 28 на вуліцы Падгорнай месціцца бальшавіцкі афіцэрскі клуб, пры якім працуе кухня для вайскоўцаў самага высокага рангу і найважнейшых чыноўнікаў. Пры немцах у тым будынку быў афіцэрскі шпіталь. Адступаючы, яны пакінулі там амаль усё. У тым ліку свой правіянт. У адзін з вечароў Ясь пайшоў у разведку. Адшукаў склеп паводле дадзеных яму апісанняў. З дапамогай адмычкі справіўся з замком у цяжкіх жалезных дзвярах. Прыхінуў іх за сабой і сышоў па сходах уніз. Там былі яшчэ адны дзверы — драўляныя і адчыненыя. У склепе ён пабачыў шмат скрынак з віном, мяшкі пшанічнай мукі. Уверсе на жэрдках віселі кумпякі і полаці вэнджанага сала. Ясь прыхапіў з дзясятак бутэлек віна, адзін кумпяк і два кавалы саланіны. Зноў замкнуў склеп і панёс здабычу дадому.

Назаўтра ён перадаў у турму два пакункі: адзін для Барана, другі для Янкі Залатога Зуба. Праз некалькі дзён пастанавіў паўтарыць сваю вылазку. Ён меркаваў, што трэба паспяшацца абчысціць склёп, пакуль у ім нешта было. Ужо раней спанатрыў, што бальшавікі не робяць запасаў.

Як і папярэдне, Ясь скарыстаўся адмычкай, прыкрыў дзверы за сабой і спусціўся ўніз. Раптам яго спалохалі крокі наверсе. Нехта скрыгатаў у замку ключом, не ведаючы, што дзверы ўжо адчыненыя. Ясь чуў размову па-расійску. У спешцы шукаў хованку. Пабачыў некалькі доўгіх паліц, на якіх складалі яблыкі. Садавіны было няшмат. Ясь лёг на зямлю і бокам запоўз пад ніжнюю паліцу. Яна цалкам яго закрывала.

Па сходах задуднілі крокі. Дзверы на доле рыпнулі. У склеп увайшлі два салдаты і нейкая жанчына. Размаўлялі міжсобку па-расійску. Яны не згледзелі, што ўнутры нехта ёсць. Вайскоўцы набралі ў вёдры бульбы і морквы. Кабета ўзяла ў кош адзін кумпяк і некалькі пляшак з віном. Асвятляючы сабе дарогу мігатлівым агнём свечкі, выйшлі.

Ясь чуў, як яны замыкалі дзверы. Вылез са сваёй хованкі і адразу ж кінуўся па прыступках уверх. Памылкі не было, яго спаткала нявыкрутка. Дзверы былі масіўныя і знутры іх ніяк нельга было адчыніць. Ясь спрабаваў выламаць іх шаберам, але і тут хутка здаўся. Зразумеў, што ўсе спробы не маюць сэнсу, бо дзверы глыбока сядзелі ў цаглянай, залітай цэментам раме.

Ясь пачаў дэталёва даследаваць сваю вязніцу. З усіх бакоў яго абступалі тоўстыя цагляныя сцены. Толькі адно маленькае акенца ўверсе, хутчэй дзірка, прапускала троху святла. Акенца дзяліў шырокі жалезны штыр, запушчаны ў мур і заліты цэментам. А вышэй — каля ходніка — былі прымацаваныя жалезныя краты, да якіх нельга было нават сягнуць рукой.

Хлопец раздумваў, што цяпер рабіць. Ён мог бы паспрабаваць выламаць кавалак сцяны каля дзвярэй і капаць тунэль, але гэта заняло б вельмі шмат часу, а ў склеп зноўку маглі прыйсці людзі. Тады б яго выкрылі. Ясь адкінуў гэтую думку і вырашыў чакаць, аж пакуль нехта зноў не з’явіцца ў склепе. Тады быў бы шанец адсюль выбрацца. Ён мог стаяць за дзвярыма, а калі б наведнікі ўвайшлі ўнутр, ён цішком вышмыгнуў бы і незаўважаны ўцёк наверх. Ясь загадзя нават зняў з ног чаравікі, каб незнарок не нарабіць шуму падэшвамі, калі прыйдзе пара дзейнічаць.

Міналі гадзіны… ночы… дні… Сітуацыя асабліва не змянілася. Было ліха, дый пагоршала. Перастаў свяціць ліхтарык. Не было вады, каб папіць. Мучыла смага. Закончыліся цыгарэты. Засталіся толькі тры запалкі. Хацеў спаць, але асцерагаўся, каб яго не сцопалі ў сне. Нарэшце пасля двух дзён і трох начэй чакання сон адолеў хлопца, і ён на нейкі час забыўся. Яму сніліся незвычайныя прыгоды ў чужой краіне, але прачнуўся ён зноў у склепе. Запалка, запаленая ім, каб праверыць час, згасла. У тую ж секунду Ясь зразумеў, што пры верхніх дзвярах гамоняць людзі. Можа, яны былі там ужо доўга. Змагаліся з дзвярыма. Не маглі адчыніць ключом заржавелы замок. Ясь гэта лёгка рабіў адмычкай.

Маладзён стаў за збітымі з дошак дзвярыма і чакаў. Чаравікі трымаў у левай руцэ. Правай далонню моцна ўхапіў шабер.

Уверсе гучалі поўныя раздражнення галасы. Ляскаў, саслізгваючы, язычок замка, які ўдавалася толькі крыху прыпадняць. Нарэшце дзверы адчыніліся. На дол, як і папярэднім разам, спускаліся два салдаты і жанчына. Адзін з вайскоўцаў нёс свечку. Яся, які доўга сядзеў у цемры, гэтае святло сляпіла нават у ягоным зацішным месцы за дзвярыма.

Усе ўвайшлі ў склеп. Салдат са свечкай у руцэ стаяў за два крокі ад Яся, павярнуўшыся да хлопца спінаю. Жанчына ды іншы вайсковец здымалі з крукоў апольцы саланіны.

Босы Ясь бязгучна выслізнуў з-за дзвярэй і, нікім не заўважаны, на дыбачках падаўся наверх. Яму хацелася збегчы чым хутчэй, але праз хвіліну ён перадумаў. Вярнуўся і абмацаў дзверы. Ключ тырчэў у замочнай шчыліне. Ясь спраўным, хуткім рухам тузануў цяжкія дзверы, што яны амаль селі на сваё месца. У праёме ён даціснуў іх да канца і асцярожна замкнуў. Ключ ён засунуў сабе ў кішэнь. Абуў на босыя ногі чаравікі і выйшаў на двор. Сігануў уніз вуліцай Падгорнай, у бок моста праз Свіслач. Там хлопец шпурнуў ключ у ваду. Яму прыемна было ўсведамляць, што тыя, якія зняволілі яго на тры дні ў склепе, цяпер самі выберуцца адтуль няхутка.

х х х

Аднойчы раніцай на ходніку насупраць залатагорскага касцёла сабраўся натоўп людзей. Смялейшыя заходзілі на касцельны пляц. А некаторыя набліжаліся нават да самой святыні. На каменных прыступках, якія вялі ў прытвор, ляжала пяць мужчынскіх трупаў. Адзенне на нябожчыках было старое, бруднае, пакамечанае і падранае. Там-сям праз дзіркі выставалі шматкі карэлай, шэра-жоўтай, даўно не мытай бялізны. Чаравікі былі моцна зношаныя, не чышчаныя прынамсі некалькі апошніх месяцаў. Усё сведчыла пра тое, што ўладальнікі гэтага адзення і абутку доўгі час былі зняволеныя. Цяпер іх пазбавілі жыцця. Чарапы мелі ўвагнутасці. Відаць, у іх білі нечым цвёрдым — рулямі або карабінавымі прыкладамі. У аднаго з нябожчыкаў вочы былі ўціснутыя глыбока ў чэрап, праз вачніцы вылезлі змяшаныя са згусцелай крывёй мазгі. Зняважаныя людскія парэшткі на касцельных прыступках мелі дзіўныя позы. Гэтых людзей забілі не тут… Побач адсутнічалі якія-небудзь сляды барацьбы і свежая кроў… Іх прывезлі ўпотайкі ноччу і тэатральна расклалі… Спектакль жаху!

Гэта Надзвычайка паказвала гораду свае крывавыя іклы. Людзей забівалі ўжо цягам некалькіх месяцаў. Расстрэльвалі буржуяў і сацыялістаў. Знішчалі злодзеяў і фабрычных работнікаў. Пазбаўлялі жыцця дарослых і дзяцей. Каралі смерцю вінаватых і нявінных. Забівалі жахліва — здавалася, што без сэнсу. Аднак была тут пэўная мэта: прыгнесці, пазбавіць волі, заразіць страхам. Загіпнатызаваць жудаснай пачварнасцю пакутаў і смерці… Без суда, без права.

Чэкісты не хавалі арыштаў, не ўтойвалі расстрэлаў у сваіх сутарэннях або ў падвалах камяніц, калі ў іхных турмах не хапала месцаў. Магло скласціся ўражанне, што нехта драпежны, але баязлівы забівае навокал усіх, хто трапіцца пад руку. Здавалася, што гэта чыняць не людзі, а крыважэрныя монстры, якія не шкадуюць нічога жывога.

У горадзе пасяліўся страх. Людзі пачалі баяцца выходзіць вечарамі на вуліцу. Удзень жыхары хадзілі, угнуўшы плечы і бесперастанна азіраючыся па баках, У вачах чыталася трывога, а размовы вяліся напаўголасу.

А ўночы па гарадскіх вуліцах кружляла павозка смерці, ад якой стыла кроў у жылах, — «чорны крук». У ім смяротнікаў вывозілі за горад, дзе потым расстрэльвалі. Мясцовая газета пачала з пэўнага часу друкаваць на апошняй старонцы доўгія спісы людзей, ліквідаваных Надзвычайкай. Гэта быў яшчэ адзін метад тэрору і падпарадкавання горада, у якім панавалі новыя ўладары — чырвоныя ад крыві. Але ў гэтыя пералікі і так не ўваходзілі прозвішчы ўсіх забітых бальшавікамі людзей — на гэта б не хапіла цэлай газеты.

Улюбёным месцам жахлівых экзекуцый стала Камароўка. Трупы ўжо не змяшчаліся ў падвалах, закопваць іх у горадзе таксама было цяжка. Таму прадстаўнікі самага справядлівага і гуманнага ладу ў свеце знайшлі адпаведнае месца за горадам, недалёка ад Барысаўскага тракту. Пры цары гэтыя ж людзі зацята змагаліся супраць смяротнага пакарання, якое было, паводле іх, «ганьбай цывілізацыі». Цяпер там расселася смерць і гінулі тысячы людзей.

ЧК, або Надзвычайная камісія па барацьбе з контррэвалюцыяй, сабатажам, шпіянажам і спекуляваннем, была дзіцём польскага камуніста Фелікса Дзяржынскага, які аказаўся на паслугах у расійскіх імперыялістаў. Цяпер ЧК наўсцяж гарцавала ў крывавым шале, але аднаго толькі гвалту было замала. Ініцыятары забойстваў ведалі, што іхным хаўруснікам, не горшым за смерць, можа быць голад. Калі перад абліччам гібелі чалавек можа выдыхнуцца, апусціць рукі і пераўтварыцца ў анучу, то голад у стане струшчыць яго пры жыцці, пазбавіць фізічных і духоўных сіл ды аддаць ва ўладу камісарскай банды.

Голад здольны кожнага змусіць да абсалютнага паслушэнства. Звычайна ён прывязвае да месца працы. Робіць залежным ад малога кавалачка сплеснелага хлеба. Бальшавікі трапна падкрэслілі: «Сыты сабака не думае пра гаспадара — яму жартачкі ў галаве». І пачалі ладзіць голад. Рабілі яны гэта з вялікай ахвотай, бо адначасова здабывалі вялікія багацці. І хутка горад, які ў нармальныя часы славіўся нізкімі коштамі на харчы, адзін з цэнтраў ахопленай вайной Еўропы, у якім былі каласальныя запасы ежы, пачаў галадаць. Былі ўведзеныя харчовыя карткі «толькі для работнікаў». У некалі шыкоўных рэстаранах адкрылі тры сталоўкі, таксама толькі «для работнікаў». І тыя «работнікі» атрымлівалі па 150 грамаў цяжкага, мокрага, як гліна, хлеба. А ў сталоўках выдавалі гэткія абеды: мутная вада — першая страва, дзве бульбіны і селядцовы хвост — другая страва. Змены ў меню былі малыя: напрыклад, лыжка грачанай кашы на другое або палова яйка, зваранага ўкрутую, і бульбіна — па святах.

Голад схапіў гараджанаў за гарляк і трымаў мёртвай хваткай.

Але на вуліцах відаць было не толькі бледных, схуднелых, змардаваных людзей. Шпацыравалі па іх, пераможна ўсміхаючыся, новыя паны. Яны былі элітай і кіраўнікамі горада. У іх распараджэнні былі шматлікія рэстараны, бардэлі, казіно. Яны пачуваліся тут каралямі. Большасць з іх прыбыла з цэнтральнай Расіі, тут жа яны занялі самыя высокія пасады.

Распачалося паляванне на злодзеяў. Але ніколі горад не залівала такая хваля злачынстваў, як цяпер. Крадзяжы, рабункі ў дамах і на вуліцах, розныя віды махлярства зрабіліся нечым звычайным, прыкметай свайго часу. Адзін са злодзеяў акрэсліў тое, што адбывалася ў Менску ў 1919 годзе, наступнымі словамі: «Блат на ўвесь свет!» Аднак у горадзе вялі рэй не блатныя, а зграя шакалаў, якія без эмоцыяў і дакораў сумлення забівалі дзеля адной толькі прыемнасці, абкрадалі жабракоў, гвалцілі і катавалі безабаронных. Гэткі блат ахапіў усю Расію і выліваўся за яе межы. У крамах нічога не было, але па блаце можна было купіць усё, што хочаш. За грошы з турмаў выпускалі нават асуджаных на смерць. Трэба было адно трапіць на адпаведнага чыноўніка.

Тэрор, які ахапіў горад, абвастрыў чуйнасць прафесійных злодзеяў. Яны не паддаліся страху. Займаліся сваім рамяством, як і раней, і зухавата лавіравалі ў агульным хаосе. Толькі калі даўней блатны з прынцыпу не браў на работу ствол і ўхіляўся ад сутычак, то цяпер хлопцы нават на дробны крадзеж ішлі са зброяй, пастанавіўшы ні пры якіх умовах не давацца жыўцом у бальшавіцкія лапы.

Калі б існавала адпаведная статыстыка і можна было параўнаць колькасць злачынстваў у Менску ў красавіку 1918 года, калі ў горадзе гаспадарылі немцы, і лічбу злачынстваў у красавіку 1919 года пад уладай бальшавікоў то іх суадносіны былі б на ўзроўні 1:100. Я ўпэўнены ў гэтым. Бо некалі кралі пераважна прафесійныя злодзеі і крыху дылетанты, а цяпер прысвойвалі чужое і рабавалі бальшавіцкія жаўнеры, афіцэры, чыноўнікі, тайныя агенты, міліцыянты. Злодзеі, у сваю чаргу, менш швэндаліся па дамах згалелых грамадзянаў, а перакінуліся перадусім на афіцыйныя ўстановы, кааператывы, склады, вакзалы і… гарадскіх начальнікаў. У іх можна было разлічваць хоць на якую-небудзь здабычу. Адначасова злодзеі з'едліва высмейвалі новых гаспадароў:

Едзе камісар з вайны — ападаюць порткі: З ежы мае толькі спірт, два пуды махоркі.

Кпілі яны і з «Інтэрнацыянала», складаючы на яго самыя разнастайныя пародыі:

Паўстань, пракляццем катаваны, Галодных дурняў цэлы свет! Усе харчы ў вас адабраны, Сабачы хвост вам на абед!

І ляцелі па гарадах і вёсках непераможныя, гарэзныя прыпеўкі пра чырвоны яблычак.

Ішла безнадзейная барацьба. Грамадзяне горбіліся, туліліся ў свае норы, стараліся схавацца ад вачэй улады, уратаваць жыццё любой цаной. Злодзеі асцярожна выбіралі маліны. На работу больш не ішлі сам-адзін, а гуртаваліся прынамсі ў пары. Штораз часцей яны выкарыстоўвалі зброю, бо ведалі: калі засыплюцца, іх чакае немінучая смерць.

Гэтак у старым, ціхім правінцыйным горадзе, якому вайна надала асаблівае значэнне, расійская рэвалюцыя ўчыніла пякельную бойню. А яе правадыры кіраваліся ў гэты час сваім беспардонным прынцыпам: «Блат на ўвесь свет!»

7 ДЗЕ ЧОРТ НЕ МОЖА…

Ажур быў вядомы і ў гарвыканкаме, і ў Рэўтрыбунале, і ў Следчым аддзеле, і ў міліцыі, і на пошце, і ў шмат якіх яшчэ гарадскіх установах. Ён зрабіўся дастаўцам паперы, чарнілаў ды пісьмовых прыладаў. Стаў патрэбным і паважаным ва ўсіх ведамствах прадпрымальнікам.

Менск з вясны 1919 года быў выспай. Тут бракавала хлеба, солі, паперы. Канцылярыі і чыноўнікі неяк давалі сабе рады, а тое, што насельніцтва галадае, неяк мала іх турбавала. Але пры разрослым да неверагодных памераў бюракратычным апараце нельга было абысціся без паперы, чарніла і пісьмовых прыладаў. Ажур хутка сцяміў гэта і пастанавіў выкарыстаць сітуацыю. Не дзеля нажывы, але каб добра заканспіравацца і абараніць Марысю ад навалы, якая ўтрапёна шалела ў горадзе.

Аднойчы ён заявіўся да старшыні гарвыканкама. Адрэкамендаваўся, што ён купец з Варшавы, якога вайна заспела ў Менску. Удакладніў, што гандляваў канцылярскімі таварамі і мае сувязі з аптовымі складамі на поўдні Расіі. Запэўніў, што мог бы і цяпер пастаўляць паперу і пісьмовыя матэрыялы для ўсіх устаноў горада.

Старшыня гарвыканкама быў прыемна ўражаны. Ужо працяглы час недахоп паперы быў для яго амбарасам. Выключная эканомія прыносіла малы эфект. Таму яго вельмі зацікавіла Ажурава прапанова:

— А як вы, таварыш, плануеце даставіць паперу ў Менск? Мы ж адрэзаныя ад поўдня Расіі.

— Калі вы дасце мне надзвычайныя паўнамоцтвы, то я прывязу паперу кружнымі шляхамі. Скірую транспарт на ўсход, потым на поўнач, а пасля праз Магілёў ці нават Вязьму дастаўлю сюды. Я магу лёгка здабыць паперу, бо, працуючы ў гэтай галіне, ведаю ўсіх вытворцаў на поўдні Расіі. Я не планую на гэтым шмат зарабіць. Абы хапала на жыццё. І ўладам будзе карысць ад мяне, і я без працы не застануся.

— Дык што вам трэба, каб прыступіць да справы?

— Па-першае, дазвол на манапольны гандаль папераю і пісьмовымі матэрыяламі ў Менску. Па-другое, паўнамоцтвы на закупку і перавоз тавару ў горад. Па-трэцяе, дамова з Фінансавым аддзелам гарвыканкама, у якой будуць прапісаны дэталі разліку. Па-чацвёртае, задатак. Па магчымасці значная сума, каб я мог набыць большую партыю тавару.

— А якая гарантыя, што вы, таварыш, атрымаўшы задатак, не знікнеце?

— Матэрыяльнай гарантыі я даць не магу. Я купец і маю на гэта доказы. Але калі вы мне не давяраеце і не хочаце даць большы задатак, то я магу за ўласныя грошы набываць малыя партыі тавару, бо цяпер збіўся з капейкі. Але гэта павялічыць кошт і можа выклікаць збоі ў дастаўках. У вашых інтарэсах даць мне задатак. Я слоў на вецер не кідаю, гавару прама і запэўніваю, што не падвяду. А рызыка з вашага боку невялікая — толькі троху грошай, але затое потым не будзеце мець клопату з паперай. Я ўжо супрацоўнічаю з колішняй уладальніцай крамы канцылярскіх тавараў. Але мне яшчэ патрэбны склад і крама. Мы нават сёння можам даставіць вам значную колькасць тавару, пакуль не прыбудзе наступная партыя. Толькі папрашу, калі ласка, даведку на імя Марыі Запольскай, што магазін забяспечвае гарадскую адміністрацыю ды вызваляецца ад падаткаў і рэквізіцыі.

— Добра, — адказаў старшыня гарвыканкама. — Я прымаю вашую прапанову і яшчэ сёння склічу нараду, каб абгаварыць усе дэталі. Чакаю вас заўтра а дзясятай, каб паставіць кропку ў справе.

Ажур даўно кінуў бы Менск, бо, як ацэньваў, будучыня горада і яго жыхароў не выглядала занадта ружова. Але ён палюбіў горад, у якім пасля дзесяцігоддзяў блукання з месца на месца знайшоў каханую жанчыну і разам з ёй сэнс жыцця. Ён мог бы спакойна падацца ў шырокі свет, каб пашукаць лепшага прытулку для сябе і Запольскай, але не хацеў падстаўляць яе пад яшчэ горшую небяспеку. Акрамя таго, тут яны ўжо мелі сякі-такі жыццёвы фундамент. Таму цяпер ён стараўся прадбачыць кожны магчымы ўдар лёсу і разважліва ўмацаваць сваю пазіцыю.

Назаўтра а дзясятай гадзіне раніцы ён з’явіўся ў старшыні гарвыканкама. Той прыняў яго вельмі зычліва і распавёў, што ўсе пункты ягонай прапановы прынятыя. Улады пастанавілі выдзеліць яму зваротную пазыку на суму ў пяць мільёнаў рублёў. Гэта было няшмат. Ажур спадзяваўся атрымаць блізу дваццаці мільёнаў, але і з гэтымі грашыма можна было распачаць працу. Але найбольш яго пацешыў «ордар», які даваў недатыкальнасць краме грамадзянкі Марыі Запольскай. Яму выпісалі таксама накіраванне ад імя гарвыканкама на закупку паперы ў любым кутку Расіі ды пасведчанне, якое дазваляла яму карыстацца падтрымкай і дапамогай усіх вайсковых і цывільных уладаў.

Ажур адчуў моцны грунт пад нагамі. У той жа дзень, выкарыстаўшы частку прыхаваных запасаў у краме Запольскай, ён даставіў значную колькасць пісьмовых прыладаў і паперы ў аддзел забеспячэння пры гарвыканкаме. На наступны дзень паехаў у Харкаў. Адтуль планаваў выправіцца ў Саратаў, але яму перашкодзіла грамадзянская вайна ва Украіне. Аднак праз чатыры тыдні яму ўдалося вярнуцца ў Менск з двума вагонамі паперы. Ён развёз тавар на ўсіх гарадскіх установах ды пакінуў яшчэ частку на складзе, каб магло хапіць на два-тры найбліжэйшыя месяцы.

Чыноўнікі і не падазравалі, што Ажур скарыстаўся сваімі шырокімі прывілеямі і проста канфіскаваў паперу ў адным з гарадоў Усходняй Расіі. Што праўда, ён заплаціў у дзяржаўны скарб належную суму за канфіскацыю, але тая сума, у адносінах да фактычнага кошту тавару, была аж да смеху нязначнай. Гэтак Ажур абараніў Запольскую і ейную краму ад рэквізіцый, а сабе стварыў добрую рэпутацыю, да таго ж яшчэ добра на тым зарабіў.

Неяк вечарам Ажур сядзеў у Марысінай кватэры. Жанчына мыла кубачкі пасля выпітай гарбаты. Ажур ціхенька пасвістаў. Глядзеў у нейкую кропку на сцяне і прымружваў вочы. Марыся падышла да яго і запусціла далонь у ягоныя валасы.

— Пра што думаеш?

— Заўсёды толькі пра адно…

— Пра што?

— Пра цябе… Як знайсці для цябе самае бяспечнае месца? Што зрабіць, каб ты ніколі не журылася і была шчаслівая?

— Дык я шчаслівая. Ты мне падарыў шчасце. Я нічога не баюся, нічога мне не трэба, калі ты са мною. Не турбуйся пра тое. У мяне сапраўды ўсё ў парадку. Я так веру ў нашае шчасце, што ніводная чорная думка не можа ўбіцца мне ў галаву.

У гэты момант за акном завуркатаў матор і на дзядзінец уехаў аўтамабіль. Шум рухавіка і аўтамабілі звычайна наводзілі жах на жыхароў навакольных дамоў. Гэта не прадказвала нічога добрага. Ажур не меў падставаў баяцца, але з цікавасці згасіў святло ў пакоі і адсланіў фіранку на акне. Глянуў на дзядзінец. У святле ліхтара там стаяла вялікая прыгожая машына. З яе высеў нейкі мужчына. Ён запаліў электрычны ліхтарык і пайшоў праз падворак у бок галерэі, у якую выходзілі кухонныя дзверы з кватэры Запольскай. Ажур не ведаў, куды скіраваўся нечаканы госць, бо з галерэі можна было трапіць у яшчэ адну кватэру на першым паверсе і ў шэсць кватэр на вышэйшых паверхах. Нехта пастукаў у кухонныя дзверы. Запольская збялела. Ажур зірнуў на яе:

— Нічога не бойся, Марыся!

Ён выйшаў на кухню. Узяў у зубы ліхтарык, а з задняй кішэні штаноў выняў пісталет. Зняў яго з засцерагальніка. Левай рукой адшчапіў тоўсты крук з дзвярэй і адамкнуў ключом замок. Расхінуў шырока дзверы, а сам стаў крыху збоку.

— Да каго?

У струмені святла паказалася высокая элегантная постаць Філіпа Лысага. Ажур спачатку не пазнаў яго.

— Я ў справе закупкі паперы для маёй канцылярыі і так далей…

Ажур усміхнуўся.

— Прашу.

Філіп увайшоў на кухню, зняў галёшы і паліто, а потым пакрочыў у ядальню. Там прывітаўся з Ажурам за руку.

— Гэта мая жонка, — прадставіў Ажур Запольскую.

Філіп пацалаваў Марысіну руку і ўрачыста абвесціў:

— Дэлегат Цэнтральнага камітэта Азія.

Ажур зарагатаў. З ім гэта здаралася вельмі рэдка.

— А гэта, — паказаў на Запольскую, — дачка японскага імператара Еўропа. Але як ты мяне знайшоў?

— Жаба мне падказаў. У мяне важная справа.

Ён кінуў позірк на Марысю. Ажур яго зразумеў.

— Можаш спакойна пра ўсё гаварыць. Я нічога ад яе не ўтойваю. Але адкуль у цябе машына?

Філіп выпнуў грудзі і надзьмуў шчокі.

— Я канфіскаваў у каменданта горада. Калі табе будзе трэба, то магу пазычыць і так далей.

Ажур зноў усміхнуўся. Яго развесяліла Філіпава буфанада. Асабіста ён ведаў Лысага мала, але Жаба, ягоны прыяцель з Варшавы, даў Філіпу наступную характарыстыку: «…Прафесіянал першага класа! Цвёрды мужык, адважны… толькі клоўн… Але гэта нікому не шкодзіць».

Ажур даведаўся, што Філіп разам з Жабам сядзеў у Арле, што разам з Янкам Залатым Зубам быў у архангельскіх штрафных ротах, што быў у ссылцы, што двойчы сядзеў у Вільні з Манголам. Але гэта нічога не казала пра ягоныя кваліфікацыі. Толькі водгукі шмат якіх фірмовых злодзеяў, прызнанне іншых, што Філіп — свой хлопец і добры блатны, змусілі Ажура ацаніць яго вышэй.

— Ты не прыязджай сюды на машыне, бо наробіш толькі шухеру. Кіроўца ж не блатны.

— Але дурны, як пень, і так далей. Я езджу з ім, як з канём. Я іх усіх тут трымаю! — Філіп сціснуў пальцы ў кулак. — Як захачу, дык усіх разганю, што толькі пыл пад нагамі будзе курэць!

Філіп пакасіўся на Запольскую. Але ягоная рэпліка не зрабіла на яе ніякага ўражання.

— А што ў цябе за справа?

Філіп расказаў пра прычыну свайго візіту. Яго прыслаў Жаба, якому нядаўна перадалі цыдулку ад Барана з турмы. Запіска была адрасаваная Жабу, Ажуру і Філіпу. Баран напісаў, ці, хутчэй, прадыктаваў некаму, хто ўмеў пісаць, наступнае:

«Хлопцы!

Дзякуй за дапамогу. Усе перадачы я атрымаў. Але справы ў мяне дрэнь. Пэўна, аддадуць пад суд ЧК. Падумайце, што можна зрабіць. Даць дзёру няма як. А ўжо столькіх хлопцаў вывезлі на Камароўку! Можа, і мяне зараз возьмуць. Спадзяюся толькі на вас. На свабодзе маю бліт. Можа, вам удасца даць хабар некаму з ЧК, каб маю справу перадалі ў Рэўтрыбунал ці ў Народны суд. Тады будзе час на ўсё. Не шкадуйце сармаку. Парайцеся з Ажурам, Жабам, Філіпам, Панічам. Спадзяюся, яшчэ пабачымся. Прашу вас паспяшацца».

Ажур прачытаў скамечанае, абы-як нагрымзоленае пасланне і задумаўся. Маўчанне перарваў Філіп:

— Я яго і сам мог бы выцягнуць. Але потым раптам нейкая крыўда ці канфуз і так далей… Трэба было б кідаць горад…

— А як ты хацеў зрабіць?

— Прыеду ў ЧК і запатрабую спіс арыштаваных. Загадаю прыводзіць іх па некалькі. Буду нібы вывучаць іхныя справы. Выклічу і Мангола. Калі інакш будзе нельга, то дам яму ствол у рукі. Сам пальну ў лоб некаму, калі трэба будзе. Сядзем у машыну — і памінай як звалі…

Ажур глядзеў яму ў вочы і разумеў, што Філіп сапраўды гэта зробіць. Але план быў хаатычны. Ён не бачыў выразна, як гэта можна рэалізаваць. Яму самому прыйшла ў галаву іншая ідэя.

— А ты насамрэч зможаш у любы час даць мне аўтамабіль?

Філіп размашыста стукнуў сабе ў грудзі, аж задуднела.

— Гаер[23] даю! Каб я да гэтага месца прырос!

— Тады добра. Ідзі зараз да Жабы і скажы, каб заўтра а дзявятай быў дома. А ведаеш, дзе жыве Тоська Сарока?

— Ведаю.

— Збярыцеся раніцай у Жабы. Ягоная маліна на Вясёлай?

— Так.

— Там разам і пакумекаем. Зуб даю, што мы вырвем Мангола з цюпы.

Калегі развіталіся, і неўзабаве на дзядзінцы завурчэў матор. Філіп Лысы паехаў. Запольская падышла да Ажура і прытулілася да яго.

— Янка! Я так за цябе баюся.

Ажур усміхнуўся.

— Ні пра што не турбуйся і не бойся! Я цябе нават смерці не аддам. А мяне і халера не возьме, пакуль я табе патрэбны!

х х х

Тоська Сарока, як заўсёды, у дарагой вопратцы, магчыма, крыху занадта стракатай, хадзіла туды-сюды па вуліцы Серпухаўскай. Надвор’е было кепскае, але Сарока ўпарта не зводзіла вачэй з турэмнай брамы. Кожны раз, калі ляпала створка, Тоська вельмі пільна разглядвала таго, хто выходзіў з турмы. Ёй была даручаная вельмі важная місія, і яе аж распіраў гонар, што менавіта ёй даверылі выкананне гэтага задання.

Праз некаторы час з брамы выйшаў каржакаваты мужчына блізу 50 гадоў. У яго быў шэры васпаваты твар, малыя злыя вочкі і масіўная ніжняя сківіца. Гэта быў турэмны фельчар. Калі прыйшлі бальшавікі, лекара звольнілі, а ён заняў ягонае месца. Фельчар зусім не клапаціўся пра зняволеных. Зрэшты, калі б нават моцна захацеў гэтым заняцца, то і так амаль не меў ніякіх лекаў. Аднак здаралася, што вязні калечыліся. Былі выпадкі смерці або заражэння тыфам. Тады фельчар пераводзіў хворых у ізалятар на вуліцы Грушаўскай.

Калі фельчар крыху адышоўся ад турмы, раптам пачуў за сваёй спінай шпаркія крокі. Яго дагнала Тоська.

— Прабачце, калі ласка, пане доктар!

Аслупянелы фельчар пабачыў вабную дзяўчыну, якая адарыла яго сваёй самай чароўнай усмешкай.

— Што такое?

— Я хачу з вамі крыху прайсціся і паразмаўляць. Спадзяюся, вас не абцяжарыць маё таварыства. Вы паліце?

— Гм… Палю…

Тоська Сарока дастала з торбачкі пачак нямецкіх цыгарэт.

— Калі ласка.

Сарока ўсунула яму ў рукі цэлы пачак.

— Паліце, калі ласка. Я на вуліцы не палю. Калі дазволіце, то я запалю ў кватэры, бо я, пане доктар, маю да вас страшна важную справу, ад якой залежыць маё жыццё.

У Тоськіных вачах паказаліся слёзы. Яна пачала выціраць іх каляровай хусцінкай.

— Толькі вы ў стане мне дапамагчы. Але я не магу гаварыць пра гэта на вуліцы, бо адразу ж пачну як бобам плакаць і людзі падумаюць бог ведае што… Ці маглі б вы прыняць мяне ў сябе? Я была б вам вельмі ўдзячная.

Тоська какетнічала. Пахла парфумай, як экзатычная кветка. Белазуба ўсміхалася. І без аддухі балбатала, зрэдчас змахваючы хусцінкай слёзы з вачэй.

Нарэшце яны прыйшлі ў фельчараву кватэру на вуліцы Каломенскай. Ён займаў там два пакоі, з якіх бальшавікі выгналі папярэдніх гаспадароў. Тоська зняла паліто, капялюш і ў аблеглай, куцай сукенцы пакрочыла ў пакой да «доктара». Там спрытна прымасцілася на канапе, каб вышэй за калені адсланіць зграбныя ногі ў шаўковых панчошках.

Фельчар размаўляў па-расійску. Уласна кажучы, ён быў фельчарам ветэрынарыі, але ў расійскім войску яго прызначылі лячыць людзей. А калі апынуўся ў Менску, то атрымаў пасаду турэмнага фельчара. Тоська свабодна валодала расійскай мовай, таму гутарка праходзіла гладка.

Мужчына паглядаў на прыгажуню Тоську і ледзь не аблізваўся, а прабіўная злодзейка ведала, як нагнаць яму сліны.

— Пане доктар, злітуйцеся, — Тоська склала далоні на грудзях і ўмольна спаглядала фельчару ў вочы. — Дапамажыце мне! Я абяцаю вам усё, што захочаце. У мяне ёсць грошы. Мая мама трымала галантарэйную краму ў Гомелі. Ёсць залаты гадзіннік. Памяць па бацьку. Дазвольце нам толькі бачыцца.

— Не разумею, пра што вы?

— Я пра тое, што маю жаніха. Ён троху п’яніца, троху буян, але залатое сэрца. Шавец па прафесіі. Але гэта нічога. Кахае мяне аж страх. Ногі мне цалаваў.

— Нічога дзіўнага, — буркнуў фельчар.

— …І яго некалькі месяцаў таму арыштавалі. Пайшоў да знаёмых. Можа, яны і былі якія шалапуты. А мой Алік так любіць заліваць за каўнер. Хоць з кім і абы-дзе…

— Вядома, шавец…

— Але добры шавец, хачу я вам сказаць. Зацаніце туфелькі.

Тоська ўстала і паказала абутак спераду і ззаду, адначасова задзёршы спаднічку, што, можа, было зусім неабавязкова, бо пра майткі гаворка не вялася.

— Добра, добра, — замармытаў фельчар. — Але чым я вам магу дапамагчы?

— Як чым?! — устрапянулася Сарока. — Вы ж маеце такую ўладу, што можаце яго як хворага пераслаць з той убогай турмы ў шпіталь на Грушаўскай. Так мне шкода майго беднага Алінка.

І Тоська расплакалася.

Фельчар раздумваў, ўляпіўшы вочы ў Тоську. А дзяўчына перастала румзаць і зноў застракатала.

— Я ўжо даведвалася. На Грушаўскую штодзённа можна высылаць абеды. Два разы на тыдзень дазволена бачыцца, і то не праз дрот, як на Серпухаўскай. А мой Алічак, праўда, так страшна хворы!

— А што ў яго такое?

— Страўнік баліць… і рэўматызм таксама… і сэрца… хворы нябога. Ой, гэтак муляецца! А як не вытрымае, то і я памру без яго! Можна ў вас папрасіць вады?

Фельчар прынёс шклянку вады. Тоська зрабіла пару глыткоў і, нібы сланяючыся на нагах, абаперлася на фельчара, а галаву паклала яму на плячо. Пры гэтым яна пахліпвала, штораз шчыльней прыціскаючыся да фельчара. Той замёр, як певень пасля кукарэку, і не ведаў як рэагаваць. А Тоська асоўвалася яму на рукі. Ён павёў дзяўчыну да тапчана, пасадзіў яе і прысеў побач. Тоська, усхліпваючы, дастала з торбачкі залаты мужчынскі гадзіннік і ўсунула яго ў рукі фельчару.

— Вазьміце, калі ласка, сабе на памяць. Для мяне мой Алічак і так даражэйшы за ўсё на свеце. І яшчэ я вам абяцаю дзесяць тысяч рублёў, як толькі Аліка перавядуць на Грушаўскую. Больш не магу даць цяпер. Хіба потым. Добра, пане доктар? — Тоська аберуч абхапіла ягоную далонь і залётна глядзела яму у вочы.

Фельчар прыабняў яе.

— А больш нічога вы мне не дасце?

Тоська падняла бровы ўверх.

— А што б Вы яшчэ хацелі?

— Тое, што можа прагнуць мужчына ад такой прыгожай кабеты.

— Разумею, шаноўны доктар. Але гэта немагчыма. Вы ж як спецыяліст ведаеце… Я на трэцім месяцы цяжарнасці, і лекар забараніў. Таму я пра Аліка і турбуюся, бо як дзіця пакінуць без бацькі. Алё ўсё можна ўладзіць. У мяне ёсць сястра. Малодшая за мяне на два гады. Пекная, як ружа. Яна для майго шчасця і для Алічка на ўсё гатовая. Але вы такі відны мужчына, што кожная ахвотна згадзілася б. Я так зраблю, што яна яшчэ сёння прыйдзе да вас на ноч. Яна такая гарачая дзяўчына, што толькі абрадуецца. А мне ну ніяк нельга. Добра, пане доктар?

— Ну, добра.

— А Аліка вы перашлеце на Грушаўскую?

— Заўтра ўжо там будзе.

— Без падвоху?

— Для мяне гэта плёвая справа. Што я загадаю, тое і будзе!

— Ах, які вы мілы! Я адразу, як толькі вас пабачыла, пазнала, што вы найлепшы чалавек у свеце. І я да вас як да брата прыйшла. Дзякуй вялікі. Дык сёння ўвечары прыйду да вас з сястрою. Застаняцеся задаволены. Бо з мяне кепская пацеха.

І сапраўды, а дзявятай гадзіне вечара Тоська з’явілася ў фельчара зноў, прывёўшы пад руку пастаялку аднаго з публічных дамоў на Нова-Краснай. Яе звалі Танька Чорт. Было ёй каля дваццаці гадоў, але выглядала яна на пятнаццаць. Мініяцюрная, няўрымслівая, з вялікімі чорнымі вачыма і смуглай скурай… Цвярозая, яна была ціхмянай і мілай — вады ў лыжцы не замуціць, — але нападпітку любіла сварыцца і біцца, адсюль і мянушка Чорт. Да гэткага амплуа, зрэшты, вельмі пасавалі чорныя валасы, вочы і бровы. Танька была крыху блатная, бо мела некалі каханка-злодзея, які цяпер сядзеў у турме. На ролю Тосьчынай сястры яе прызначыў Філіп Лысы, якога ведалі і ад якога былі ў захапленні амаль усе дзяўчаты на Нова-Краснай. Філіп шмат часу адвёў на інструктаж, як Танька мусіць сябе паводзіць з фельчарам. Кемлівая дзяўчына ўсё зразумела лётам.

— Я яго вось так абкручу! — дзяўчына абвяла правай далонню вакол выстаўленага ўказальнага пальца левай рукі.

— Памятай, Танька, уратуеш нам залатога хлопца!

— Добра, добра…

Надвячоркам Тоська дапамагла Таньцы падрыхтавацца да выступу. Запляла ёй гладка расчасаныя і падзеленыя праборам валасы ў тугую касу. Танька адзела прыцягнутую аднекуль Тоськай сукенку гімназісткі і чорны фартушок. На ногі насунула тоўстыя ніцяныя рэйтузы і абулася ў высокія чаравікі. Бялізна ў яе была звычайная, танная. Ані пудры, ані памады, ані парфумы. Калі Танька была гатовая, Тоська агледзела яе з усіх бакоў і выбухнула смехам.

— Ты выглядаеш як трынаццацігадовая сікуха!

— Што вы кажаце? — Танька акругліла вочы і прыклала палец да куточка вуснаў.

А потым гулліва падміргнула і стала ў стойку на руках.

— Сапраўдны чорт! — вынесла свой вердыкт Тоська. — Толькі глядзі, каб не абламацца, бо хлопцы табе не даруюць!

У адказ Танька паказала язык і задзерла ўверх сукенку.

— Вар’ятка!

— Але не бязмозглая.

Фельчар атарапела разглядваў Тосьчыну сястру. Ён не быў упэўнены, што гэта акурат пра яе гаварыла папярэдне ягоная дзіўная госця. Танька нясмела падала яму руку і зрабіла лёгкі рэверанс. Мужчына разгубіўся. Тоська дастала з торбачкі невялікую пляшку каньяку і прапанавала выпіць. Кілішкаў у фельчара не было. А шклянка была толькі адна. Праз хвілю ён згадаў, што мае банькі для хворых. Таму каньяк разлілі ў банькі. Тоська ўрачыста прамовіла:

— За здароўе майго каханага Алічка!

Фельчар і Тоська выпілі. Таня нават не дакранулася да «кілішка».

— А барышня? — запытаўся фельчар.

— Я не п’ю.

— З намі не п’еш, — заважыла Тоська. — А са сваімі смаркачамі з гімназіі жлукціш гарэлку толькі так, як ваду. Выпі кілішак!

— Я баюся!

— Чаго ты баішся? Як я дазваляю, дык пі!

— А што мама скажа?

— Ты сама хутка мамай будзеш.

Танька глынула і ўдавана папярхнулася. Павярнула галаву да фельчара і сказала:

— Я больш люблю салодкае, цукеркі, напрыклад.

— Я зараз куплю. Ведаю адно месца.

— Не трэба, не варта, — тармазіла яго Тоська. — Шкада грошай.

— Для такой прыгожай барышні нічога не шкада!

І фельчар маланкай вылецеў з пакоя. Танька сарвалася з месца і выпнула азадак у бок дзвярэй. А калі гаспадар вярнуўся, яна зноў сціпленька сядзела пры стале на самым краі крэсла. Фельчар, стараючыся быць галантным, высыпаў перад ёй пакунак з кілаграмам цукерак.

— Ах, які вы добры! Мне ніколі столькі цукерак не куплялі. Гэта ўсё для мяне?

— Натуральна.

— Вялікі вам дзякуй!

Тоська ўставіла свае пяць капеек:

— Яж казала, што доктар — цудоўны чалавек, а ты баялася!

— Бо я ж не ведала, што гэта доктар і што такі файны. Аж мяне дрыжыкі бяруць.

Танька ўсім сваім выглядам паказвала, што есць цукеркі са сквапнасцю. А Тоська з паразуменнем усміхнулася фельчару і зноў напоўніла банькі каньяком.

— Выпі, Таня, яшчэ, будзе весялей.

— Вашае здароўе, маладая красуня, — прамовіў фельчар, падымаючыся з месца.

— Але ж я буду зусім п’яная, — упарцілася Таня.

Аднак, крыху паманернічаўшы, усё ж выпіла, Калі бутэлька была асушаная, Тоська ўстала.

— Ну, мне пара ўжо дадому. А ты застанься з доктарам. Маме я скажу, што ты начуеш у сяброўкі.

— Мне неяк сорамна. Што доктар пра мяне падумае?

— Перастань. Доктар такі мілы чалавек. Абяцаў перавесці Аліка ў шпіталь. Трэба і яму аказаць паслугу. Ты проста робіш гэта на маю просьбу. Дабранач.

Фельчар выйшаў, каб правесці Тоську, а яна ціхенька шапнула яму на вуха ў калідоры:

— Нічым не пераймайцеся. У яе ўжо быў хлопец, з якім яна спала. Таксама гімназіст. Потым некуды з’ехаў і не вярнуўся. А дзяўчынка ляціць на мужчын, як начны матылёк на святло, але саромеецца.

Тоська ласкава паляпала фельчара па шчацэ і дадала на развітанне:

— Я давяраю вашаму слову. Буду чакаць, што Аліка перавядуць на Грушаўскую.

— Ужо заўтра будзе ў шпіталі!

Калі фельчар вярнуўся ў пакой, Танька Чорт ляжала на канапе. Павярнулася да яго тварам і сказала:

— Доктар, родненькі, у мяне ўсё страшна круціцца ў галаве… і ўсё такое смешнае… а чаму ў вас дзве галавы?

— Дробязі. Пройдзе. Трэба проста праспацца.

— Але я такая п’яная! Усё лятае навокал. Я і ўстаць не магу.

Танька паспрабавала прысесці, потым падняцца на ногі, але бездапаможна гэпнулася на падлогу. Фельчар падбег і пачаў яе падымаць. Яна заходзілася ад смеху.

— Але ж вы мяне і ласкочаце!

А фельчар дапамагаў ёй раздзявацца. Ажно спацеў пры гэтым. Зусім страціў розум побач з ёй. А Танька дасканала грала сваю ролю. Пачала капрызіць. Наракала, што занадта горача, нязручна. Потым ёй было холадна. Хацелася вады. Пазней цукерак. Раптам заявіла, што ён можа з ёй прылегчы. Але больш каб ні-ні! Праз нейкі час дазволіла пацалаваць сябе ў шыйку…

А раніцай яе чакаў вялікі сюрпрыз, ад якога у яе вочы сталі слупам, а яна сама ажно ахнула. Фельчар прызнаўся ёй у каханні і папрасіў стаць яго жонкай.

Танька ледзь стрымалася, каб не зарагатаць. Па ейным целе пайшлі спазмы, а ў вачах выступілі слёзы. Але яна перасіліла смех і сказала:

— Я перадам маме! А пакуль выйдзіце, калі ласка, з пакоя, бо я хачу адзецца.

— Вядома. Выбачаюся.

Пасля ўсяго ён правёў Таньку на вуліцу, як сапраўдную прынцэсу.

Калі Таньку Чорт агаломшыла і рассмяшыла прапанова замуства, то праз некалькі дзён прыйшла чарга здзіўляцца фельчару. Ён даведаўся, што захварэў на ганарэю. Але яму было зусім не да смеху. Наадварот.

8 ДЗВЕ ВЫДРЫ

Паўлінка па самыя вушы закахалася ў агента. Усё ў ім ёй падабалася. Кожнае яго слова здавалася незвычайна разумным. Кожная ягоная прыхамаць была для яе пацехай. Не паспее ён і падумаць, як яна ўгадвала ягоныя жаданні. Семянцоў жа прымаў ейную чуласць абыякава, амаль холадна. Але дзяўчыну гэта яшчэ больш заводзіла. Яна здабывала ўвагу свайго ідала пакорай і ўслужлівасцю.

Неяк Паўлінка прапанавала Семянцову перасяліцца да яе.

— Я зусім адна, — жалілася. — Мне гэтак самотна.

Агент не згаджаўся.

— Мая дарагая! Я не хачу жыць у нейкай дзіры. Тут для мяне нават пакоя няма. Ані ваннай. Ані туалета. Хоць табе гэта, можа, не перашкаджае. Наймі нармальную кватэру. Тады паразмаўляем. Але табе шкода грошай!

— Косцік, каханы. Для цябе я нічога не шкадую. Толькі навошта гэта вось цяпер. Я яшчэ пагандлюю. Зараблю болей грошай. А тады можна будзе перасяліцца ў іншае месца. Чым больш у нас будзе гатоўкі, тым лягчэй будзе жыць. Ты не злуйся, але твой заробак такі малы, што яго і для цябе аднаго не стае.

— Пра тое не бядуй. Я неяк даваў рады ў жыцці і без цябе.

— Чаго ты гневаешся? Я ж па-добраму.

Паўлінка купляла свайму каханку дарагія рэчы. Старалася заваяваць ягонае сэрца клапатлівасцю. Але ж гэта не вельмі ў яе выходзіла. Агент быў заўсёды халодны, безуважны, абыякавы. Неяк яна запрасіла яго на вячэру, гэта значыць на ноч. А калі пасля балявання, з рознымі прысмакамі і алкаголем, яны апынуліся ў ложку, Паўлінка пачала муркаць:

— Ведаеш што, каханы? Сёння палічыла свае грошы. У мяне ўжо больш за паўмільёна. А яшчэ шмат залатых рэчаў, добрай вопраткі і дарагой бялізны. Мне б хацелася яшчэ крыху зарабіць. Але калі ты скажаш, я хоць заўтра кіну краму, найму іншую кватэру і будзем жыць разам. Я табе сораму не нараблю. Я маладая, прыгожая, здаровая. Я буду цябе заўсёды кахаць. Усе. што я маю, — гэта і тваё. Толькі кахай мяне хоць трошку, бо я без цябе не магу жыць.

Агенту прыемныя былі гэтыя выбухі Паўлінчыных пачуццяў, але ён лічыў, што яшчэ не надышоў час скарыстацца ейным нажыткам. Таму ён валаводзіў, умерана цягнуў з яе грошы і бараніў сваю незалежнасць. Ён быў славалюбны і меў вялікія амбіцыі. Таму не хацеў звязвацца на ўсё жыццё са звычайнай мяшчанкай. Ён марыў пра выгоды, багацці і жанчыну з вышэйшых колаў, гэтаксама як некалі Толік прагнуў ажаніцца з графіняй. Тое, што мела Паўлінка, не задавольвала ягонага апетыту. Ён нават крыху саромеўся сваёй каханкі з простанароддзя. Адмаўляў, калі яна прасіла яго пайсці з ёю на шпацыр або ў кіно. Прыходзіў да яе ён досыць рэдка і толькі вечарамі. Калі Паўця неяк засумавала і прыйшла да яго ў Следчы аддзел, то ён вывеў яе на калідор і аблаяў.

— Каб гэта было мне апошні раз! Я не хачу непрыемнасцяў, не жадаю, каб мяне паднялі на смех.

— Чаму, Косцік? Ці я нейкая гарбатая, ці кульгавая, ці нейкая жабрачка? Што ты кажаш?!

— Не хачу — і кропка. Калі вельмі трэба, то можаш прыйсці да мяне на кватэру. Я заўсёды раніцай дома да дзявятай. Альбо пакінь ліст. Але ў аддзел больш ніколі не прыходзь.

Але Паўця, нягледзячы ні на што, усё больш прывязвалася да свайго новага палюбоўніка.

А вясна квітнела. На змену халоднаму красавіку прыйшоў цёплы травень. Разложысты куст бэзу, які рос направа ад уваходу ў Паўціну кватэру, упрыгожыўся цяжкімі гронкамі кветак. А ва ўсе бакі ад яго, далёка, разыходзіўся лёгкі, прыемны пах. Бэз цвіў акурат пад акном Ясевага пакоя. Пад акном кватэры, у якой весела гаспадарыла Настка.

Дзяўчына была шчаслівая. Яна, канешне, бачыла, што Ясь яе не кахае. Але яна ведала таксама, што хлопец вельмі яе цэніць як сваю жыццёвую таварышку. Не было таямніцай для яе, што яна дорыць Ясю шмат асалоды як жанчына. У той жа час Настка была вельмі тактоўнай. Не навязвалася яму. Неяк нават сказала:

— Даражэнькі! Не саромейся мяне. Я ведаю, што я простая дзяўчына і табе са мной нудна. Калі маеш якую іншую, то можаш яе і дадому прывесці. Нічога табе не скажу, і нічога ад цябе не чакаю, і не хачу.

Ясь глядзеў на яе з захапленнем і напаўняўся штораз большай пашанаю і даверам. Яна была шчырая, спакойная, ураўнаважаная, а Ясю вельмі падабаліся гэтыя якасці. Разам з тым яго моцна цягнула да Насткі як да жанчыны. У яе было прыгожае, моцнае, развітае цела. А тое, што з ёй можна было паводзіць сябе проста, свабодна, без агаворак, толькі распальвала хлопца і рабіла ягоную здаровую цягу да Насткі яшчэ мацнейшай.

Апошнім часам ягоная матэрыяльная сітуацыя пагоршылася. Праз чырвоны тэрор трэба было сядзець ціха. Знайсці нейкую працу было неверагодна цяжка, бо канкурэнцыя вырасла да фантастычных памераў. Кралі ўсе з верхніх эшалонаў улады, кралі і бальшавіцкія пешкі, а звычайныя жыхары дарэшты збяднелі. Таму трэба было перакінуцца на ўрадавыя ўстановы і бальшавіцкіх «акул». Рынкі былі пустыя, гандаль скараціўся, сяляне нічога не прывозілі ў горад на продаж. Нават дроў. Цяпер найлепшай работай быў крадзеж харчовых прадуктаў, бо іх можна было выменяць на патрэбныя рэчы. За соль, напрыклад, можна было купіць усё. За кілаграм солі давалі кілаграм цукру або масла. Толькі ў нешматлікіх закусачных і шынках, якія працавалі ў цэнтры горада пад аховай уладаў, можна было смачна з’есці і выпіць. Там за вялізныя грошы прадавалі ўсё: ад шампанскага і шакаладу да марфіну і какаіну. Але на гэта патрэбныя былі агромністыя сумы. Месячнага заробку рабочага або дробнага чыноўніка не хапіла б на аплату аднаго прыстойнага абеду.

Шмат прафесійных злодзеяў перайшло на бандытызм. Усё роўна, калі б іх злавілі, пакаранне было аднолькавае — смерць. Таму ніякіх дакораў сумлення яны не мелі. А лягчэй было працаваць са зброяй, чымся толькі са зладзейскімі прыладамі і спрытам. Павялічылася колькасць рабункаў. Вечарамі і начамі ў горадзе грымелі выстралы. Часам страляніна была такой інтэнсіўнай, што нагадвала ваенныя дзеянні.

Ясь і Казік Марэцкі ўжо нейкі час мелі маліну на вуліцы Сляпянскай. У якасці супольнікаў яны знайшлі сабе двух братоў: Мікалая і Андрэя Мішчанкаў. Мікалай быў электраманцёрам і, дзякуючы сваёй прафесіі, добра ведаў горад і разнастайныя ўстановы. Таму ён мог лёгка, не звяртаючы на сябе ўвагі, знаходзіць розныя работы і выведваць магчымасці. Другі брат, сталяр Андрэй, даўно падтрымліваў кантакты з блатнымі. Браты ў злачынным свеце мелі добрую рэпутацыю. А паколькі іх не ведалі тайныя агенты, яны лёгка маглі весці супрацу з прафесіяналамі і падкідваць ім работу.

Звычайна раніцай Ясь ішоў да Мішчанкаў. Казік Марацкі жыў у іх ужо даўно, прапісаны пад несапраўдным прозвішчам. Ён ведаў крыху сталярнае рамяство, а Андрэй меў майстэрню, якая, праўда, ледзь ліпела, але давала Марацкаму магчымасць мыліць вочы суседзям і выдаваць сябе за сталяра. Ясь любіў сядзець там цэлымі днямі. Разам дружбакі планавалі работы. Браты рабілі адтуль часам праверачныя выхады ў горад. І ўсе яны былі вельмі асцярожныя — даражылі добрай малінай. Сабака Мілы пасяліўся ў прыбудоўцы, куды складалі розныя непатрэбныя рэчы. Ясь зладзіў там яму выгоднае логава і дбаў, каб Мілы заўсёды быў накормлены. Дзівіла яго, што сабака дагэтуль не прыручыўся, хоць і падпускаў Яся да сябе бліжэй, чым іншых. Вечарамі Ясь, калі не была прадбачаная ніякая авантура, вяртаўся дадому, дзе яго нецярпліва чакала Настка. Хлопца бянтэжыла ейнае вернае, адданае сяброўства. Кеміў, што за гэтым хаваецца больш глыбокае пачуццё, пра якое Настка маўчыць. Ён усведамляў, што не можа заплаціць ёй той самай манетай, і пераймаўся праз гэта. У ім расло адчуванне віны перад добрай, рахманай дзяўчынай. Ён намагаўся абыходзіцца з ёю як мага больш мякка і далікатна, каб апраўдаць словы, якія яна шматкроць паўтарала: «Мой любы». Клапаціўся пра яе, думаў пра яе і быў з ёй надзвычай пяшчотны. Аднойчы ён нават пастанавіў як мага радзей выкарыстоўваць яе як жанчыну, але гэтае рашэнне расплывалася ў нябыце кожную ноч, якую Ясь праводзіў дома, пад уплывам ягонай буйнай фантазіі і гарачага тэмпераменту.

Некалькі разоў Настка дапамагала Ясю ў рызыкоўнай зладзейскай працы. Пераносіла прылады, крадзеныя рэчы, дамаўлялася са скупшчыкамі, перадавала лісты Ясевым калегам. З уласнай ініцыятывы яна зрабіла ў дрывотні хвацкую хованку на трэфныя рэчы. Яна адгарадзіла вузкую частку дрывотні пры адной з вонкавых сценак дошкамі, добра дапасаваўшы іх да папярэчных слупкоў. Але за кучай дроў, унізе, знаходзілася адна свабодная дошка, якую можна было, ведаючы механізм, лёгка выцягнуць. Праз гэтую адтуліну можна было бокам улезці ў хованку паміж дзвюма сценкамі. Ясю гэтая прыдумка вельмі спадабалася, і ён адразу ж пачаў ёю карыстацца. А Настка ганарылася сваім вынаходніцтвам.

Найбольш даймала Яся кепская матэрыяльная сітуацыя. Калі б ён жыў адзін, то не вельмі б пра гэта турбаваўся, але цяпер трэба было клапаціцца пра Настку. Гэта і выдаткі на кватэру змушалі яго ліхаманкава шукаць працу. А з гэтым было штораз цяжэй. Ясь задавольваўся хоць чым. Краў нават бульбу, каб не купляць.

Прыкладна ў гэты час Ясь даведаўся, што яго шукае Філіп Лысы з нейкай важнай справай. Калі хлопец завітаў да яго, Філіп распавёў яму, што можна правярнуць адну добрую работу — «выдру». Яе знайшоў Ажур. Вялося пра тое, што сакратар фінаддзела гарвыканкамма штодзённа хадзіў на пошту па грошы. Яму выдавалі звычайна вельмі вялікія сумы — некалькі дзясяткаў мільёнаў. З гарвыканкама, які месціўся на Саборнай плошчы, да пошты на вуліцы Губернатарскай было вельмі блізка, таму сакратар адпраўляўся туды пехатою, а дзеля аховы браў аднаго чырвонаармейца з карабінам. Грошы ён насіў у мяккім брызентавым чамаданчыку, перацягнутым раменьчыкамі.

Злодзеі правялі нараду. Ясь даведаўся, што сакратар выходзіць на пошту звычайна блізу дзявятай гадзіны раніцы. Маладзён пастанавіў асабіста даследаваць ягоны маршрут і прадумаць план. Назаўтра ўранні, пасля восьмай гадзіны, ён быў каля гарвыканкама. Як толькі прабіла дзявятая, праз парадныя дзверы з гмаху выйшаў мужчына ў цывільным цёмным гарнітуры і шэрай шапцы з брыльком. Пад пахай у яго быў брызентавы чамаданчык. Следам за ім крочыў жаўнер з перакінутым праз плячо карабінам. Ясь пайшоў за імі ходнікам па іншым баку вуліцы. Неўзабаве яны апынуліся ля пошты. Сакратар і чырвонаармеец увайшлі ў будынак праз галоўны ўваход. Ясь падаўся за імі. На пошце чырвонаармеец застаўся ў агульнай зале, а сакратар схаваўся за перагародкай, а адтуль яго прапусцілі ў пакой, дзе знаходзілася каса. Праз пятнаццаць хвілін ён выйшаў адтуль і ў суправаджэнні чырвонаармейца, які маршыраваў ззаду, падыбаў Губернатарскай вуліцай у бок Саборнай плошчы. Чамадан быў перацягнуты раменьчыкамі. Чыноўнік трымаў яго за скураную ручку. Ясь ізноў джгаў супрацьлеглым бокам вуліцы і правёў іх ажно да гарвыканкама. Потым вярнуўся і, пачаўшы ад вуліцы Багадзельнай, уважліва і дакладна праверыў усе выхады з дамоў на вуліцу і ўнутраныя двары, напружана абдумваючы план дзеянняў. Але яму, як на злосць, нічога не прыходзіла ў галаву. Без энтузіязму ён паплёўся на прызначанае спатканне з Філіпам Лысым.

Нядоўгае абмеркаванне расклала ўсё па паліцах. Філіп Лысы будзе чакаць у аўтамабілі на пачатку вуліцы Багадзельнай, недалёка ад яе вылету на Губернатарскую. Калі сакратар будзе мінаць паварот на Багадзельную, Ясь падляціць да яго ззаду, вырве чамадан і ўскочыць у аўто, якое адразу ж ірване з месца. Машына стаяла б увесь час з заведзеным рухавіком. Але нельга было ўзяць кітайца, камендантавага шафёра. Блатныя мусілі прыкінуць, хто са сваіх хлопцаў умее кіраваць аўтамабілем. Неспадзеўкі Філіп ляпнуў сабе далонню ў лысы лоб:

— Дык Ажур кіруе машынай, што будзь здароў і так далей.

— Але калі ён не захоча падключыцца да работы? — сказаў Ясь.

— Папросім яго, бо інакш «выдры» не зробім. Ён сядзе за стырно. Будзе мець пры сабе ствол. Я пайду з табой, а як сакратар будзе падыходзіць да Багадзельнай, абганю вас, сяду ў машыну, падрыхтую дзверцы і так далей. Таксама вазьму ствол. А як пачнецца страляніна, то так дамо па пер’і ўтраіх, што ім і не захочацца.

Ясь ведаў, што, ладзячы «выдру», блатныя часта сыплюць у вочы ахвярам табаку або молаты перац. Згадаў пра гэта ў размове з Філіпам.

— Толькі так, не іначай. Я б яшчэ яму тоўчанага шкла дадаў і так далей, — шырока пазяхнуў Філіп.

Калі Ясь і Філіп расказалі пра задумку Ажуру, той толькі прысвіснуў і нейкі час нічога не адказваў. Потым запытаўся:

— А як машына?

— Што машына? — не зразумеў Філіп.

— Засвеціцца адразу ж.

— Зробім так: перад работай я перавярну нумар на другі бок, або зусім здыму.

— Трэба зварганіць іншы нумар і замазаць зоркі гразюкай.

Адчувалася, што Ажур не вельмі хінецца да гэтай работы. Але, відаць, ён не хацеў адмовіць хлопцам, якія без яго не далі б рады з «выдрай». Акрамя таго, ён ведаў, што ў Яся цяпер не моцна звініць у кішэні і хлопец перабіваецца з хлеба на квас. Гэта змусіла яго пагадзіцца.

Філіп Лысы задаволена пацёр рукі. Але тут жа схамянуўся, напусціў на твар сур’ёзную, абыякавую маску і пазяхнуў. Злодзей раптам успомніў, што мусіць трымацца свайго стылю.

Прыяцелі абмеркавалі ўсе дэталі. Былі вызначаныя тэрміны і месца сустрэчы. Філіп пачасаў у «Еўропу», каб па тэлефоне выклікаць аўтамабіль. Яны хацелі праехацца маршрутам, якім збіраліся ўцякаць пасля справы. Хоць работа здавалася даволі пэўнай, яны нічога не хацелі рабіць усляпую. Імкнуліся прадбачыць кожную дробязь.

Ясь пайшоў на Камароўку. Купіў там чвэрць кілаграма табакі. Вельмі старанна яе прасушыў і перацёр камячкі, каб яна была як мага больш лётнай. Падрыхтаваў стары пінжак і светлы фільцавы капялюш, каб сведкі нападу не маглі апісаць адзення, у якім ён ходзіць штодзень.

Заўтра ранкам па дзявятай гадзіне сакратар фінаддзела, як звычайна, выбраўся на пошту па грошы для гарвыканкама. Ззаду за ім валок ногі маркотны, абыякавы чырвонаармеец. Полы ягонага доўгага плашча, колеру старых вошай, боўталіся ў яго між нагамі. Вялікія падраныя чаравікі тармазілі рух. Ён клыгаў у іх, як у лыжах па голым бруку.

Сакратар гарвыканкама атрымаў восемсот тысяч рублёў, расклаў пачкі ў чамаданчыку, замкнуў яго і перацягнуў раменьчыкамі. Усё разам важыла блізу пяці кілаграмаў. Пакунак быў невялікі, таму змясціў яго пад пахай. Махнуў рукою сваёй ахове і ўпэўнена пакрочыў з пошты. У гарвыканкам ён не надта спяшаўся, таму цёпкаўся памалу. Ззаду за ім на адлегласці некалькіх крокаў апрача ягонага канваіра ішлі двое: Філіп Лысы і Ясь. Абодва яны былі з пісталетамі. Ясь меў у правай кішэні пінжака добра высушаную табаку. Ёю ён намерваўся сыпануць сакратару ў вочы.

Рух на вуліцы, якая была цэнтральнай артэрыяй горада, быў вялікі. На ходніках аж раілася ад людзей, якія брылі ў розных кірунках. Сярод іх было шмат вайскоўцаў і чыноўнікаў, багата школьнай моладзі.

Нашае таварыства набліжалася да павароту на вуліцу Багадзельную. Філіп Лысы штурхануў Яся локцем, кіўнуў яму галавою і, абагнаўшы сакратара гарвыканкама, шпарка сігануў уперад. Звярнуў улева. Там ужо стаяў заведзены аўтамабіль. Нумар, залеплены граззю, нельга было расчытаць. Брудам была абляпаная ўся кабіна. За стырном сядзеў Ажур. Філіп улез у машыну і, пакінуўшы дзверы прыадчыненымі, назіраў праз заднюю шыбу за рагом вуліцы. Праз пару секундаў кінуў Ажуру:

— Увага!

Ажур павёў галавою на знак згоды і мацней счапіў пальцы на стырне.

Ясь, збліжаючыся да павароту, зачэрпнуў з кішэні прыгаршчу табакі і перасыпаў яе ў левую далонь. Ён крыху нерваваўся, але быў настроены дзейнічаць у любых акалічнасцях. Параўнаўся з чырвонаармейцам.

Калі сакратар пачаў пераходзіць маставую, Ясь шпаркім рухам знізу ўверх сыпануў жаўнеру ў твар жменю табакі. Чырвонаармеец спыніўся і пачаў церці вочы кулакамі. Ясь выскачыў уперад. Табаку з левай рукі змясціў у правую. Зрабіў раптоўны скок і борзды кідок у твар сакратара. А потым аберуч ушчаперыўся за канец чамаданчыка і з усёй сілы яго тузануў.

Прычым ён торгнуў занадта моцна, бо аслеплены сакратар акурат падняў руку, каб працерці вочы. Ясь ледзь не ўпаў. Скочыў на ходнік. Праз імгненне быў каля машыны і ўлез у сярэдзіну. Філіп захлопнуў за ім дзверцы.

— Газу!

Аўто рванула з месца.

Ніхто з мінакоў на вуліцы не сцяміў, што адбылося. Сакратар цёр кулакамі вочы і бесперастанку крычаў:

— Трымай! Трымай! Трымай!

Але гэта не выклікала ніякай рэакцыі. Усе проста дадалі ходу і часцей пачалі перабіраць нагамі, асцерагаючыся, каб не трапіць у нейкую авантуру. Жаўнер паклаў карабін на бруку і таксама намагаўся прачысціць вочы.

Тым часам аўто выехала акружной дарогай на вуліцу Захар’еўскую. Потым павярнула на Даўгабродскую. І прыпынілася ў зацішным месцы. Ясь высеў і пачухаў дадому, каб пераадзецца. Грошы пакінуў у машыне. Філіп Лысы мокрай анучай старанна ачысціў ад гразі нумар і кабіну, на якой зноў выступілі чырвоныя зоркі і надпіс: «Камендантура».

Паехалі на вуліцу Вясёлую. Па дарозе Філіп Лысы адамкнуў чамаданчык і пераклаў грошы ў тэчку. Чамадан абкруціў пакавальнай папераю і перавязаў шнурком.

Машыну вярнулі ў гараж. Ажур і Філіп Лысы пайшлі ў гатэль «Наварасійскі». Ажур жыў там і далей.

Праз гадзіну з’явіўся Ясь. Быў свежапаголены і адзеты як звычайна — сціпла, але чыста.

Грошы падзялілі на тры часткі. Кожны атрымаў сваю долю. Брызентавы чамаданчык спалілі ў печы. Жалезныя часткі, акоўку і замок Філіп Лысы выкінуў у яму драўлянай прыбіральні на падворку.

Усе сляды і магчымыя доказы нядаўняй «выдры» былі ліквідаваныя. Супольнікі разышліся. Ясь быў задаволены і здабытай гатоўкаю, і сваім дзёрзкім чынам, здзейсненым разам са зладзейскімі тузамі.

х х х

Барана, заўсёды ўраўнаважанага, спакойнага, нібы нават млявага, які заўсёды ўмеў стрымліваць, хаваць і маскаваць свае пачуцці і думкі, у той дзень ажно скаланула ад нечаканасці: яго выклікалі з камеры на калідор. Там чакаў турэмны фельчар.

— Баран?

— Так.

— Аляксандр?!

— Так.

— Прашу прайсці са мной!

«Чаго яшчэ хоча гэты мудазвон?»

Яны пакрочылі ў канцылярыю, якая знаходзілася ў крыле недалёка ад турэмнай брамы. Там у малым пакойчыку месціўся імправізаваны на скорую руку лекарскі кабінет. Фельчар звярнуўся да вязня:

— Што табе баліць?

— Нічога.

— А страўнік ніколі не балеў?

— Часам трахан баліць.

Барану засвітала ў галаве, што незвычайная фельчарава цікавасць да ягонага здароўя можа мець нейкую важную падаплёку. Ён дадаў:

— А часам дык так моцна, што нельга вытрываць.

— А як з рэўматызмам?

— Жыць не дае. Ногі гэтак выкручвае. Бывае, цэлымі тыднямі з ложка не сходжу.

Фельчар дастаў тэрмометр, патрос яго, усунуў вязню пад паху і пачаў нешта парадкаваць у шуфлядзе. Баран выцягнуў тэрмометр і, не зводзячы вачэй з фельчара, абхапіў адзін яго канец пальцамі і пачаў як дуж церці шкло аб порткі, каб нагрэць прыладу. Глянуў на шкалу. Слупок ртуці паказваў 41. Разагрэў замоцна, таму пстрычкамі пачаў збіваць ртуць уніз. Сагнаў да 39 градусаў з рыскамі. Яшчэ зашмат. Баран хацеў, каб прылада паказвала невялікую гарачку. Максімум 37,5. Але фельчар устаў з-за стала. Баран маланкава ўсунуў тэрмометр пад паху. Фельчар праверыў паказанні на шкале і буркнуў сабе пад носам:

— Пакажы язык!

Потым паклаў далонь на лбе пацыента і сказаў:

— Сёння цябе перавядуць у шпіталь.

Баран вярнуўся ў камеру. Ён зразумеў, што хлопцы з вольнасці спрабуюць яго вызваліць з кічы. Не ўяўляў, як і якімі шляхамі яны дзейнічаюць, але быў у іх упэўнены. Пасля абеду яго адправілі ў турму на Грушаўскую. Там былі дзве камеры для хворых. Адна для заразных, другая для ўсіх астатніх. Хворых абслугоўвалі вязні з кароткімі тэрмінамі. Лячыў ці, хутчэй, толькі абследаваў хворых той самы фельчар.

Камеры былі малыя — на чатыры ложкі. Заразны аддзел быў пусты. У іншай камеры ляжаў вязень, які падчас працы на кухні абварыў сабе кіпнем твар і рукі. Паслугач быў толькі адзін. І нават ён, уласна кажучы, нічога асаблівага не меў да работы. Толькі прыносіў хворым ежу з кухні жаночай турмы.

Шпіталь, калі яго можна было так назваць, днём быў адкрыты, і хворыя маглі выходзіць на надворак: па ваду да студні або ў прыбіральню.

Увесь гэты стары, занядбаны будынак быў абгароджаны невысокім драўляным плотам. Над ім вісела некалькі радоў калючага дроту, расцягнутага між жалезнымі слупамі. Падворак пільнаваў узброены наглядчык. У браме стаяў яшчэ адзін вартаўнік. Там у маленькім флігелі знаходзілася канцылярыя жаночай турмы.

Баран дасведчаным вокам ацаніў сітуацыю: курнік, а не турма! Ён прадчуваў, што нядоўга будзе тут гасцяваць, але пакуль чакаў, што будзе далей.

Назаўтра яго выклікалі ў канцылярыю. Пабачыў там фарсіста апранутую Тоську Сароку. Калі Баран пераступіў праз парог, Тоська падбегла да яго і кінулася яму на шыю. Баран адчуў, што яна нешта ўсунула яму ззаду пад каўнер блузы. Наглядчыца незадаволена папярэдзіла Сароку:

— Нельга абдымацца з арыштантамі.

— Але ж гэта мой жаніх, і да таго ж хворы. Вы такая прыгожая, а такая суровая!

Тоська падміргнула Барану. Наглядчыца загадала яму сесці на лаве, а сама ўселася побач на зэдліку. Яна пераглядала харчы, якія Тоська прынесла Аліку. Кава з малаком у бутэльцы, белы хлеб, кілбаса, сотня папіросаў, кілаграм яблыкаў. Парэзала кілбасу. Паламала хлеб на некалькі кавалкаў. Агледзела бутэльку пад святло. Потым устала з месца.

— Спатканне закончанае!

Тоська развіталася з Бараном чулым «нявесціным» пацалункам. Ветліва падзякавала наглядчыцы і знікла. Баран забраў прадукты і скіраваўся ў аддзел хворых. Там з-за каўняра дастаў скручаную некалькі разоў і перавязаную ніткай цыдулку. Сеў каля акна. Паперка была запоўненая дужымі, выразна прапісанымі, як у газетных загалоўках, літарамі. Калегі з волі ведалі, што Мангол не здолеў бы разабраць іншага пісьма. Баран прачытаў па складах:

«У СЕРАДУ, АДРАЗУ ПА АБЕДЗЕ, ІДЗІ ДА СТУДНІ ПА ВАДУ. ДРОТ НА ПЛОЦЕ ЗА СТУДНЯЙ БУДЗЕ АСЛАБЛЕНЫ. ЯК ПАЧУЕШ ТРЫ РАЗЫ СІГНАЛ АЎТАМАБІЛЯ, БЯЖЫ АДРАЗУ ДА ПЛОТА. ПАМОЖАМ. БУДЗЕ ЧАКАЦЬ МАШЫНА І МЫ ТАКСАМА.

АЖУР».

Баран адчуў сябе выратаваным. Яго перапаўняла ўдзячнасць да верных сяброў. Накінуўся на ежу. А калі пацягнуў з бутэлькі каву, адчуў смак і пах алкаголю. У пляшцы была моцная гарэлка, зафарбаваная гарбатай і малаком. Упершыню за некалькі месяцаў Баран напіўся гарэлкі. Алкаголь разагрэў яго. Ежа падмацавала. Мангол паліў папіросу за папіросай. Яму было добра. Ён думаў пра Паўлінку. Нягледзячы ні на што, ён не мог выкінуць яе з сэрца. Дзяўчына была адзінай аздобай ягонага зладзейскага лёсу, і ён не мог ад яе адмовіцца. Ён сніў яе і бачыў у сваіх марах.

х х х

Серада была ўжо заўтра.

З самай раніцы Баран быў гатовы да ўцёкаў. Ягоны зрок адразу выхапіў, што паміж двума слупамі на плоце за студняй калючы дрот вісеў свабадней. Яго лёгка можна было апусціць уніз. Ён здагадваўся, што калегі зробяць гэта перад самымі ўцёкамі, у акрэслены час, калі ён будзе побач са студняй. А знакам для адыходу меўся быць згаданы аўтамабільны сігнал. Паркан быў невысокі. Чалавек сярэдняга росту мог сягнуць рукамі да яго верху.

Дакладна ў 11:45 з гаража камендатуры на вуліцы Захар’еўскай выехаў легкавік. Яго замовіў па тэлефоне з гатэля «Еўропа» дэлегат Азія. Дзяжурны ў той жа момант выслаў шафёра. Аўтамабіль затрымаўся ля параднага ўвахода ў гасцініцу. Неўзабаве ў дзвярах паказаўся Філіп Лысы. Пабачыўшы яго, кіроўца расплыўся ў вітальнай усмешцы ад вуха да вуха. Ён багоміў свайго шчодрага шэфа. Філіп загадаў везці яго ў сталоўку нумар 1. Колісь там быў рэстаран «Селект». Але затрымацца ён папрасіў пры наступнай браме. Там у глыбіні падворка была завэдзганая з выгляду кавярня, справы ў якой, аднак, квітнелі. Але госць, які б там замовіў каву, чуўся б там не ў сваёй талерцы. Вечарамі гэтую кавярню наведвалі цэлыя натоўпы. Гарэлка тут лілася ракой, а халодных закусак прадавалі цэлыя тоны. Бізнес, натуральна, быў нелегальны, але карыстаўся ўсебаковай падтрымкай і апекай уладаў. Філіп Лысы махнуў кіроўцу, каб той крочыў за ім. Яны прайшлі праз першую залу, дзе за столікам сядзеў Ажур. У наступнай зале Філіп замовіў для шафёра чвэртачку гарэлкі і гарачую кілбасу. Сам жа кульнуў пры бары вялікую шклянку жытнёвай самагонкі. Заплаціў за ўсё і загадаў кіроўцу чакаць ягонага вяртання. І выйшаў з кавярні.

Ажур ужо сядзеў у аўтамабілі за стырном. Яны рушылі ўперад. Было 13:20. У хуткім часе машына заехала на вуліцу Грушаўскую і павярнула ў вузкі завулак побач з вялікім складам дошак. Там чакаў Ясь. Каля паркана ляжалі дзве жэрдкі з убітымі на канцах цвікамі. Гэта былі свайго роду багры. Ясь праз дзірку ў плоце цягам апошніх пятнаццаці хвілін назіраў, што дзеялася на турэмным двары. Ён бачыў, як Баран пасля абеду выйшаў з турэмнага будынка. Вязень нёс у руках ручнік. Прысеў каля студні на кукішкі і пачаў яго мыць. Наглядчык не звярнуў на яго ніякай увагі. Ён быў заняты зняволенымі жанчынамі, якіх выводзіў па чарзе з камераў на шпацыр.

Баран пачуў гул рухавіка за плотам. Быў напагатове, бо адчуваў, што збліжаецца момант уцёкаў. Чакаў сігналу.

Калі аўто спынілася, Ясь падбег да дзверак, праз якія вылазіў Філіп.

— Усё добра. Мангол чакае ля студні.

У завулку не было ніводнай чужой душы. Склад дошак ужо даўно не працаваў. Таму перашкодаў не было зусім. Ажур выхіліўся з машыны і назіраў за дзеяннямі калег. Каля яго на пасажырскім сядзенні ляжалі два пісталеты.

Філіп Лысы і Ясь узялі жэрдкі і кожны з іх стаў непадалёк ад аднаго з двух слупоў, якія ўзвышаліся ў гэтым месцы над плотам. Яны паразумеліся адзін з адным позіркамі і зладжана зачапілі цвікамі верхні дрот. Пацягнулі яго долу, а адначасова з ім яшчэ тры ніжэйшыя рады дроту, аслабленага Ясем напярэдадні ўвечары. Гэты ўчастак плоту цяпер быў вольны ад самай цяжкай для Барана перашкоды.

Ажур тры разы прасігналіў.

Баран выпрастаўся на нагах. Наглядчык стаяў, павярнуўшыся да яго спінай, на адлегласці блізу трыццаці крокаў. Да плота было не далей за дзесяць метраў. Вязень пераадолеў гэты адрэзак за некалькі секундаў. Ушчаперыўся рукамі за верхні край плота і падцягнуўся ўверх.

У тую самую хвілю з тылу залямантавала адна з жанчын:

— Глядзіце! А людцы! Што ён робіць?

Кабета не ўсведамляла, што здае вязня. Яна проста на ўвесь голас выказала сваё здзіўленне. Наглядчык павярнуўся і вырваў з кабуры пісталет. Стрэліў, амаль не цэлячыся. Баран акурат у гэты момант саскочыў на другі бок плота. Філіп Лысы і Ясь адпусцілі дрот, а жэрдкі перакінулі праз паркан на супрацьлеглым баку завулка.

Праз імгненне яны былі ў машыне. Баран сеў спераду побач з Ажурам. Аўтамабіль ірвануў з месца.

Ззаду бухалі стрэлы. Наглядчык усляпую валіў у плот. Ён раз’ятрыўся не на жарты.

Блатныя ад’ехалі без перашкод.

Філіп Лысы пацёр далоні і сказаў Ясю:

— Але клёва ў нас выйшлі дзве «выдры» адна за адной.

— Як гэта?!

— Ну, першая з грашыма. А другая сёння з Манголам.

І Філіп пазяхнуў ад усяго сэрца. Фірмоваму злодзею не да твару нечым захапляцца і паказваць сваю ўсхваляванасць.

— Першая работа — гэта расійская «даліна». А другая — гэта сапраўдная «выдра», — скаментаваўЯсь.

Філіп пагардліва выпнуў вусны.

— От, трындзіш абы-што…

9 КРОЎ І БРУД

Сцюдзёны вецер матляў аканіцы, тармасіў дахі, свістаў на вуліцах, пераносіў аблокі пылу. Кароткая летняя ноч была цёмная, хоць вока выкалі.

Навокал савецкага кааператыва нумар 11, які забяспечваў бальшавіцкіх чыноўнікаў і работнікаў скупымі харчовымі пайкамі і мізэрнымі рэчамі, кружлялі таемныя цені. Гэта былі Казік Марацкі, Баран, Ясь і электраманцёр Мікалай Мішчанка, які знайшоў гэтую работу і паклікаў на яе хлопцаў. Ён даведаўся, што напярэдадні ў кааператыў даставілі муку, соль, запалкі, цыгарэты і алей. Сярод запасаў былі нават скураныя падэшвы, мыла і цукеркі. Тавары выдавалі асабліва заслужаным бальшавіцкім работнікам па спецыяльных картках. Усё гэтае дабро засталося ад немцаў, якія, пакідаючы горад, не паспелі яго вывезці.

Пры кааператыве была кватэра кіраўніка, дзверы з яе вялі ў краму. Работу трэба было выканаць з боку галоўнага ўвахода. Перш за ўсё ў вялікім ахоўным шчыце, які прыкрываў праўдзівыя дзверы, яны прасвідравалі цэлую сістэму адтулін, каб прасунуць рукі і зняць крукі ды масіўную жалезную завалу. Гэта заняло процьму часу. Пры гэтым арудаваў Казік Марацкі як найбольш дасведчаны ў такой рабоце. Нарэшце цяжкі, велічэзны шчыт можна было адвалачы набок. Праўдзівыя дзверы таксама трэба было свідраваць, бо знутры яны былі добра абароненыя. Яны зрабілі здолу досыць буйны праём і праз яго прасвідравалі ўсяго некалькі дзірак у апошніх, лёгкіх дзвярах. Потым нажом выразалі дзвярную панэль.

Марацкі ад гэтай справы моцна стаміўся. Дапамагаў яму Коля Мішчанка. Ясь і Баран у якасці свечак[24] вартавалі з двух бакоў вуліцы. Ва ўсіх была зброя. Калі лаз быў гатовы, Мішчанка, які выйшаў з дому босы, запоўз усярэдзіну. Аднак і знутры дзверы цяжка было адамкнуць. Гэта нарабіла б шмат шуму, а за сценамі крамы спалі людзі. І так вялікай удачай было, што блатныя праклалі ход у краму, не прыцягнуўшы нічыёй увагі. Таму трэба было выкарыстаць лаз як адзіны шлях, праз які можна было вынесці здабычу. Казік Марацкі таксама разуўся і ўлез у краму. Удваіх яны ўзяліся за справу. Ясь і Баран звонку забіралі падаваныя тавары і адносілі іх за рог дома, каб яны не ляжалі з боку вуліцы. Злодзеі выбіралі толькі самыя дарагія і неабходныя рэчы. У хуткім часе праца была закончаная. Але і да канца ночы было ўжо блізка.

Блатныя занепакоіліся, што не паспеюць перацягнуць тавар нават у найбліжэйшую маліну. Тады Мішчанка распавёў, што ведае добрае месца, дзе можна схаваць здабычу да наступнай ночы.

Недалёка ад кааператыва жыла Мішчанкава цётка, якая цягам некалькіх гадоў будавала невялікі драўляны дом, бо стары знаходзіўся ў жудасным стане. Дом быў ужо накрыты дахам. Мікалай запэўніў, што там ёсць зацішныя закуткі, каб добра ўкрыць тавар. Злодзеі пагадзілася.

Блатныя аддзялілі такую колькасць самага дарагога тавару, якую маглі забраць з сабою, а рэшту пачалі перацягваць паводле ўказанняў Мікалая ў завулак непадалёку.

Мікалай пералез праз высокі плот, які аддзяляў падворак ад завулка. Супольнікі падавалі яму тавар паўзверх штыкецінаў. Скора было па рабоце. Мікалай перанёс тавар у незакончаны дом і там яго прыхаваў.

Пачынала днець…

Блатныя спешна вярнуліся па апошнюю партыю тавару. На вуліцы перад кааператывам, які быў папраўдзе толькі размеркавальным складам, яны пазаціралі сляды ад ног і вылілі слоік карболкі, каб міліцыйныя сабакі, якіх маглі задзейнічаць у вышуку, нічога не ўчулі. Потым яны ўзвалілі на плечы рэшту тавару і падаліся на маліны. Казік Марацкі пайшоў да Мішчанкі, Ясь і Баран — да Касі Залатой Трубы, у якой хаваўся Баран пасля сваіх уцёкаў з турмы. Ясь планаваў ісці дадому спаць. Ведаў, што Настка дакладна непакоіцца праз ягоную адсутнасць, бо ён не меў часу папярэдзіць яе, што не вернецца на ноч. Супольнікі дамовіліся, што забяруць і перанясуць тавар да Мішчанкі заўтра ўночы.

Баран ужо пяць дзён знаходзіўся на волі, але Паўлінкі яшчэ не адведаў. Яму аж смылела, каб пайсці да яе, але ягоныя чаравікі развальваліся, а адзенне ператварылася ў лахманы. Калегі прапанавалі яму свае запасныя транты, але Алік узяў толькі бялізну, а адзежу і абутак загадаў зрабіць на замову. Не хацеў паказвацца сваёй каханай не пры парадзе. Разважаў так: калі вытрымаў столькі месяцаў без яе, то мог пачакаць яшчэ пару дзён, каб паўстаць перад ёй ва ўсёй красе. Акрамя таго, ён асцерагаўся, што гінты могуць шукаць яго ў дзяўчыны. Некалі ён быў зарэгістраваны разам з Паўлінкай, праўда, пад іншым прозвішчам. Ясь цягам апошніх дзён пільнаваў, ці не сочыць хто за кватэрай, але не заўважыў нічога падазронага. Хлопец нічога не расказаў свайму настаўніку пра Паўлінчыны паводзіны. Не хацеў яго засмучаць. Ён ведаў, што для Аліка гэта быў бы страшны ўдар.

Знайсці прытулак для Барана было цяжкавата. Большасць малін была ненадзейная. Нарэшце ўзгадалі пра Каську Залатую Трубу. Жанчына ахвотна прыняла Аліка на кватэру. Яна была ў няспыннай жалобе па сваім каханку Пецьку Быку, якога ў пачатку года павязалі на дробным крадзяжы, а месяц таму расстралялі. Ягонае прозвішча апублікавалі ў газеце, у спісе вязняў, пакараных смерцю на Камароўцы. Касьцы найбольш балела тое, што Пецька значыўся ў рубрыцы сярод расстраляных за «контррэвалюцыю».

Калі Баран прыйшоў на маліну, з-пад сходаў выпаўз Мілы і кінуўся яму насустрач, хапаючы яго зубамі за лыткі. Не знаходзіў месца ад радасці. Баран узяў сабаку на рукі. Мілы аж трапятаў ад захаплення. Алік таксама ўзрадаваўся, пабачыўшы звярка. Прамовіў да яго сцішаным голасам:

— Спакойна, спакойна, Мілы. Цяпер мы зажывём. Забяру цябе і Паўлінку ў Вільню. Там будзе для нас рай. І Паўлінка цябе палюбіць. Кумекаеш, цюцька?

Сабака нічога не разумеў, але цешыўся разам з гаспадаром.

Назаўтра вечарам у пакоі Казіка Марацкага сабралася ўсё таварыства, якое ўдзельнічала ў абкраданні кааператыва. Яны планавалі перацягнуць тавар сюды. Частку падзяліць, а рэшту збарыжыць скупшчыку. Было яшчэ зарана. Яны чакалі, калі сцямнее.

У той самы дзень, абедняй парою, Мішчанкавай цётцы падалося, што адна з ейных кур знесла яйка недзе па-за курнікам, дзе птушак замыкалі на ноч. Вырушыла на пошукі. Але замест яйка яна знайшла ў недабудаваным доме схаваныя ў прыпечку мяшкі з рознымі прадуктамі. Кабета ледзь не спруцянела ад здзіўлення. Падумала, што нешта тут нячыста, і, як абсмаленая, паперлася да суседкі, каб параіцца. Тая расказала ёй, што ўночы злодзеі абчысцілі кааператыў. Цётка прамаўчала пра тое, што знайшла ў сваім доме, а як мага хутчэй пабегла ў пастарунак на вуліцы Даўгабродскай. Там паведаміла пра сваю знаходку. Міліцыянты адправілі яе дамоў і забаранілі яшчэ каму-кольвечы распавядаць пра гэта. Патэлефанавалі ў Следчы аддзел. Праз гадзіну ў пастарунак прыбылі два агенты. Аднаго з іх, малавядомага ў горадзе, прызначылі разведаць сітуацыю. Ён вярнуўся і склаў камісару справаздачу пра пабачанае. Без сумневу, гэта былі тавары з абкрадзенага кааператыва.

Міліцыянты пачалі раіцца, як зладзіць засаду на злодзеяў. Былі прапанаваныя розныя варыянты, але канчатковае рашэнне прыняў камісар:

— Вечарам трэба размясціць у будынку пры вокнах шэсць байцоў. Як злодзеі пералезуць праз плот, трэба кінуцца і затрымаць! Калі будуць уцякаць, то страляць!

На змярканні шэсць міліцыянтаў заявіліся на падворак да Мішчанкавай цёткі. Замкнулі ўсе брамкі. Увайшлі ў будынак і размясціліся пры незашклёных вокнах, якія выходзілі на плот. Двое з іх схаваліся ў двары за кучай цэглы.

Праз дзве гадзіны па вуліцы Сляпянскай употай прабіраліся чатыры чалавекі: Баран, Ясь, Марацкі і Мішчанка. Апошні ішоў босы. Ён меўся першы пералезці праз плот і адамкнуць брамку, каб праз яе спакойна вынесці ўвесь тавар. Яны падышлі да дома на рагу вуліцы і павярнулі налева. Затрымаліся каля плота. Амаль нічога не было відаць, хоць гуляй у хованкі. Але на адлегласці дзесяці-пятнаццаці метраў можна было адрозніць людскую постаць, калі б яна рухалася.

Мішчанка спраўна палез праз плот. Спрытна перабраўся праз штыкеціны і саскочыў на другі бок. Раптам з глыбіні падворка данёсся гучны голас:

— Стой, страляць буду!

Мішчанка падаўся назад. Схапіўся рукамі за папярочку плота. Прагучаў карабінавы стрэл, а за ім яшчэ з дзясятак… Ясь адскочыў направа і лёг на зямлю. Вырваў пісталет з-за пояса. Укрыўшыся за рогам плота, па вокнах ужо валіў кулямі Баран. Ясь не бачыў, куды дакладна страляць, бо праціўнікаў хавала цемра. Казік Марацкі не меў пры сабе зброі, таму прытаіўся за слупам.

Мішчанка пасля першых стрэлаў упаў на зямлю. Адна з куль трапіла яму ў жывот. Лежачы ніцма, ён крыкнуў:

— Хлопцы, валіце! Аблава!

Баран выстраляў усе кулі з магазіна і пачаў адыходзіць на вуліцу Сляпянскую. Ясь і Казік адступалі з ім разам, прыхінаючыся да платоў. Яны ведалі, што Мішчанку ўжо не дапамогуць. А ззаду не змаўкалі карабінавыя стрэлы.

Блатныя ўляцелі ў дом Мішчанкаў. Папярэдзілі ўсіх сямейнікаў пра небяспеку і пачалі ліквідаваць маліну Казіка Марацкага і выносіць трэфныя рэчы. Падчысцілі ўсё з кватэры і замкнулі яе на замок. Яны чакалі, што міліцыянты праз нейкі час выкрыюць прозвішча раненага Мішчанкі і з’явяцца сюды разам са следчымі.

Куля цяжка раніла Мікалая Мішчанку ў жывот. Яго прывезлі ў шпіталь на вуліцы Шырокай. Мікалай канаў. Два агенты Следчага аддзела высветлілі на падставе знойдзеных пры ім дакументаў ягонае прозвішча і адрас. Ім было важна, каб ён выдаў супольнікаў. Увесь час яго дапытвалі. Але Мікалай скрыгатаў ад болю зубамі і адмаўляўся даваць нейкія звесткі.

— Яны ж цябе кінулі. Чаго ты іх пакрываеш?! Кажы, хто быў з табою.

— Вы былі са мной… Абодва…

На наступныя настойлівыя пытанні Мішчанка адказаў лаянкай. А раніцай памёр.

У доме Мішчанкаў правялі грунтоўны ператрус. Ён трываў цэлы дзень. Зрывалі нават дошкі з падлогі. Вымалі некаторыя цагліны з печы. Не знайшлі нічога падазронага, бо ад яго ўжо паспелі пазбавіцца. Узялі пад сумнеў толькі новы гарнітур сталяра Андрэя. Убора так і не вярнулі. Андрэй некалькі разоў хадзіў у Следчы аддзел і патрабаваў вярнуць гарнітур. Прыносіў нават пацвярджэнне, падпісанае краўцом, які пашыў яго з уласнага матэрыялу.

Яго выгналі з установы. І больш ён там не з’яўляўся. Пераканаўся, што ўсе вымагаюць сумленнасці толькі ад злодзеяў.

х х х

Убранне і абутак для Барана былі гатовыя. Алік адзеў чыстую бялізну. Пагаліўся і прычапурыўся. На змярканні рушыў на Залатую Горку. Хваляваўся. Яго раздзіралі сумневы, хоць і ведаў ад Яся, што ў Паўлінкі ўсё ў парадку і што яна гандлюе ў краме, дадому вяртаецца вечарам. Алік не хацеў дакучаць Ясю і вельмі падрабязна яго распытваць, хоць насамрэч яго цікавіла кожная дробязь, звязаная з Паўлінкай.

Баран некалькі разоў прайшоўся ходнікам каля Паўлінчынай кватэры. Кабета была ўдома. З вокнаў біла святло. Баран ціха ўвайшоў на падворак і наблізіўся да ганка. Пабачыў невыразныя абрысы сабачай будкі. У паветры лунаў далікатны водар бэзу.

Алік пацягнуў за дзвярную ручку і ўвайшоў усярэдзіну сваёй былой майстэрні. У пакоі быў паўзмрок, толькі вузкая палоска святла выбівалася з Паўлінчынага пакоя. Баран зрабіў некалькі крокаў уперад. З-за сценкі прабіўся ўстрывожаны жаночы голас:

— Хто там?

Баран не адказаў. Стаў у дзвярах ейнага пакоя. Паўлінка раптоўна памкнулася ад століка, пры якім сядзела ў адной бялізне. На памазаны крэмам твар яна акурат наносіла пудру. Рыхтавалася да прызначанага на сённяшні вечар спаткання з агентам. Яны мелі спаткацца а дзявятай гадзіне ў Кветкавым скверы і пайсці ў кіно. Семянцоў завітваў да яе штораз радзей. Паўлінка ўжо некалькі разоў сама хадзіла на сустрэчы з ім у горад. Два разы заставалася ў яго на ноч.

Алік не прамовіў ні слова, а Паўлінка, нібы ляснутая перуном, глядзела яму ў вочы. У ейнай галаве раілася ад думак. Што ён ведае? Чаго ад яе хоча? Як яго прывітаць? Чаму ён маўчыць?

А Баран усё глядзеў, як тады, калі пабачыў яе ўпершыню праз акно ў швачкі Балі. У ягоных вачах гарэла захапленне і таіўся боль. Ззяла каханне, напоўненае журбою. Ён не заўважаў больш прывабнай жанчыны, сваёй каханкі і сваёй мары. Прыкмячаў толькі чар гэтай вясны. Незнішчальны, вечны, магутны.

— Алічак!.. Каханы!

Паўлінка падбегла да Барана. Абвіла ягоную шыю голымі халоднымі гладкімі рукамі і пацалавала… Яна хітравала, баранілася на ўсялякі выпадак. «А можа, ён усё ведае?» Прыпала да ягоных вуснаў. Адчула цяпло мужчынскіх слёз.

Адступіла. Слёзы ляцелі ўжо і па ейных шчоках. Іх выціснуў страх, пачуццё віны і няпэўнасць сітуацыі.

— Алічак! Я такая няшчасная!.. Так мне адной блага было!.. Чаму ты нічога не гаворыш?..

— Што ж я табе скажу?

— Ну як так? Столькі часу не бачыліся, а ты маўчыш!

— Я думаў, што ты ўжо даўно пра мяне забылася. Можа, не хочаш ужо са мной быць. Ні на адзін мой ліст не адказала.

— Як можна так казаць, Алічак?! Я толькі пра цябе і думала. А пісаць не было калі. І хто ведае, як тое высылаць. А я ўся ў працы ад рання да ночы. Я ж неяк мусіла выжываць, даваць рады. Ніхто ж мне не дапамог. Сама зарабляла.

Паўлінка расчулілася сама над сабою і пачала плакаць. Баран наблізіўся да яе і пяшчотна дакрануўся далонню да яе голага, пляча.

— Добра, Паўця. Я не крыўдую на цябе. Я хацеў толькі запытаць, ці я табе не перашкаджаю?

Баран чытаў з Паўлінчынага твару і ейных вачэй, што зрабіўся для яе нібы іншым чалавекам, не тым, кім быў раней.

— …Калі я табе перашкаджаю, то навязвацца не буду. Не думай сабе такога… Пайду ды ўсё… знайду сабе месца… як Мілы. Я заўсёды цябе шанаваў і зычыў табе толькі дабра… і цяпер таксама… Зраблю так, як скажаш… Паслухаюся…

— Як ты можаш так казаць?! Не сорам табе! Фу! Які ты подлы!

Паўлінка заламала белыя рукі. Алік змякчыўся. Ён хацеў верыць у сваё шчасце, хацеў выкінуць з душы недавер. Падышоў да Паўці і з лёгкасцю падняў яе, як дзіця, уверх.

— Добра, Паўця… Што было, тое быллём парасло! Я цябе заўсёды кахаў і цяпер кахаю. Я зусім не хацеў цябе пакрыўдзіць, бо і сябе б праз тое пакрыўдзіў. Але я баяўся, што, можа, табе назаляю… Думаў, што ты, можа, больш не хочаш быць са мною… Дык я б пайшоў сабе…

— І я цябе кахаю, Алічак! — клялася Паўлінка.

А адначасова ў ейнай галаве віхлілася думка: «Косцік, пэўна, цяпер чакае ў скверы… От, не ў пару ўсторкнуўся гэты… гэты… шавец».

Але яна таіла свае думкі, тулілася да Барана і пляла глупствы. Раптам прыпомнілася ёй, якую навуку даў ейны бацька, калі Баран пакінуў яе на некаторы час: «Ты сама ведаеш, чым сучка сабаку пры сабе трымае… А самае галоўнае: даглядай яго, каб не быў галодны, каб меў усё, што любіць. Пытайся пра здароўе, а сама думай: “Каб ты здох, халера!..” Гэтак ты з яго не толькі грошы злупіш, але і скуру…» Лаўка пачала адштурхоўваць Аліка ад сябе.

— Алічак, каханы, ты ж галодны! Цябе ж трэба накарміць. А я здурнела ад радасці. Выбачай, але так расхвалявалася.

Баран не адпусціў яе. Асцярожна паклаў яе, як скарб, на ложак і жарона, горача і моцна яе песціў. Паўку заўсёды дзівілі ягоная раптоўнасць і адначасовая чуллівасць, з якою ён яе браў як жанчыну. Баран лічыў, што гэтак здабывае ейнае сэрца, дорыць ёй задавальненне, бо не шкадаваў бы для яе і свайго жыцця. Таму, павольны і абыякавы з іншымі жанчынамі, з Паўцяй ён палаў і перагараў. А Паўка прымала ягоныя ласкі без асаблівай ахвоты. Ёй прыемна было ўсведамляць сябе жаданай, але целам яна не ўзбуджалася.

Паўця справіла Аліку шыкоўную вячэру. Прысмакаў і рознага алкаголю дома было шмат. Яна заўсёды мела запас напагатове, бо меркавала, што ёй зноўку можа ўдасца запрасіць агента да сябе на ноч. Пераканалася, што ён вялікую ўвагу ўдзяляе добрым харчам і напоям. А пасля багатага застолля заўсёды крыху больш чулы да яе. А цяпер гэта ўсё прыдалося, каб пачаставаць Барана. Накрываючы на стол, Паўка думала пра агента: «Трэба будзе заўтра пайсці і папрасіць у яго прабачэння. Скажу, што бацька захварэў. І не мог яшчэ троху пасядзець у турме? І навошта яго сёння ліха прыперла?» Апошняе ўжо датычыла Барана.

Алік быў уражаны гэтак шчодра застаўленым сталом. У турме для яго нават свежы хлеб быў ласункам, а кавалачак саланіны — раскошай. Выйшаўшы з турмы, ён жыў таксама сціпла. А тут пабачыў прыгожую сервіроўку, віно, каньяк, гарэлку, дыхтоўныя закускі. Крыху збянтэжаны, ён сеў за стол… Аднак не мог справіцца з ашаламленнем:

— Адкуль ты ўсё гэта маеш?!

— А бачыш, якая я! Спецыяльна для цябе гэта ўсё трымала. Думала сабе: як мой бедны Алік выйдзе з той страшнай турмы, то трэба будзе яго так накарміць, каб ён пераканаўся, як моцна яго Паўця кахае.

І знаходлівая жанчына села яму на калені. Дзверы і аканіцы яна загадзя прадбачліва зачыніла. І цяпер магла спакойна сядзець без сукні. Яна наўмысна засталася ў адной бялізне, бо хацела пакрасавацца. Няшчырая Паўлінчына чуласць зноў завяла іх абаіх на ложак у суседні пакой. Для Барана гэта быў самы шчаслівы дзень, ці, хутчэй, вечар, ва ўсім ягоным жыцці.

Потым яны дапазна сядзелі за сталом. Пілі і елі. Паўця спраўна куляла кілішкі. Раней яна гэтага не рабіла. Яна мела моцную галаву, і алкаголь яе амаль не разбіраў. Баран жа, змардаваны турэмным голадам і адвыклы ад моцных трункаў, напіўся адным махам. Яго перапаўняла шчасце. З удзячнасцю і ўвагай ён глядзеў на самую важную для яго жанчыну. Нечакана для Паўкі ён зацягнуў прыпеўку:

Эх, яблычак, яшчэ няспеленькі! Як выйшаў я з турмы — пабег да дзеванькі!

Другі раз у жыцці Алік выліў сваю душу ў песні і падзяліўся нягеглым зладзейскім шчасцем, якое гэтак скупа пасылаў яму суровы лёс. Ён не ведаў, што ўсё гэта было фальшывым.

Першы раз ягоная песня была гордым выклікам, цяпер — самападманам і плёнам гаротнага жыцця.

Потым ён ляжаў з Паўлінкай у ложку. Чула туліў да грудзей сваё шчасце і ціха шаптаў:

— Паўлінка, мая дарагая… Зараблю для цябе столькі грошай… колькі захочаш!.. Разумееш?.. І з’едзем адсюль…

— Добра, мой ты лябедзік!

— Адзену цябе, як княгіню… Усё табе дам, што толькі захочаш… Але трэба адсюль з’ехаць…

— Добра, добра… — збывала яго Паўця.

Заснулі.

Ноччу Паўця прачнулася ад абрывістых, таропка кіданых словаў каханка. Адвыкла ўжо ад гэтага.

— Мусіш, цюцька, любіць Паўцю… Так, як я… І я таксама ейны сабака… Толькі болей золата… Халерыа… Хлопцы…

Паўлінка прыслухоўвалася. Потым вызвалілася з-пад рукі, якою яе абдымаў Алік, і ўляглася выгодна. Але нешта ёй усё роўна муляла ў ложку. Пачала шукаць. Намацала пальцамі цёплую ад ейнага цела сталь. Выцягнула наверх пісталет. У здранцвенні глядзела на зброю. Пісталет Баран папярэдне паклаў пад падушку. Зброю ён цяпер заўсёды трымаў пры сабе. Яму было зразумела: калі яго скруцяць, яго чакае толькі смерць. Паўлінка асцярожна ўзялася за пісталетную ручку і не зводзіла са зброі вачэй. Паклала ўказальны палец на курок. Потым скіравала рулю Барану паміж вачэй.

«Вось націснуць бы так — і каюк…»

Яна мела цяпер на ўвазе не каханка-злодзея, а шаўца, які перашкаджаў ейнаму шчасцю. Яна звяла бровы і, гледзячы на мужчыну, які ляжаў побач, халодным, вострым позіркам, забівала яго ў думках зноў і зноў… Са злосцю, з прыемнасцю, з захапленнем, якое расло, мацнела, шалела, выбіраючыся з цёмных куткоў хіжай душы…

Знянацку вочы Барана шырока расплюшчыліся і цалкам прытомна зірнулі ў Паўлінчын твар.

— Страляй!

Паўлінка здрыганулася і выпусціла пісталет з далоні. Гучна і штучна рассмяялася…

— Я жартавала, Алік! От, дурненькі! Не магу заснуць, а ты спіш і спіш. Я хацела цябе пабудзіць.

Яна спрытна прыкінулася, што горача прагне ягоных пацалункаў, і сама з жарсцю ды нават з доляй неўтаймаванай распусты пачала лашчыць ягонае цела.

Баран патануў у новай хвалі задавальнення, шчасця, уласнай слепаты і… Паўлінчынай подласці…

Ён зноў ап’янеў ад шчасця… як дзіця… А чорная ноч маўчала за вокнамі, толькі слухала… Міналі хвіліны… ламаліся сэрцы…

Вуліцы горада лізаў жоўтымі языкамі аўтамабільных фараў «чорны крук», варанок. Ён вёз на Камароўку смяротнікаў.

10 ЛЮСТРА

Камендант Крывашэін скакаў ад радасці. З пасады адклікалі ягонага найвялікшага ворага — старшыню гарвыканкама Родзіна. У каменданта хапала прычынаў баяцца інтэлігентнага і адукаванага камуніста. Акрамя таго, тут адыграла сваю ролю прыроджаная расійская нянавісць да габрэяў.

Пра гэтую навіну камендант даведаўся ўчора вечарам. Спачатку не даў ёй веры. Выклікаў машыну і загадаў везці яго ў гарвыканкам. Ён ведаў, што Родзін мае шмат спраў і, не давяраючы нікому, сам працуе дапазна. Інфарматары каменданта ўжо даўно паведамлялі яму пра ўсё, чым займаецца Родзін. Крывашэін не памыліўся. Калі аўто павярнула на Саборную плошчу, ён пабачыў святло ў адчыненым акне Родзінавага кабінета на другім паверсе. Камендант нецярпліва збыў міліцыянта, які першапачаткова не пазнаў гарадскога начальніка. Дзяжурны ў вестыбюлі паслужліва падбег да каменданта. Хацеў яму нешта сказаць, але той толькі гаркнуў:

— Пайшоў вон, сукін сын!

І борзда зацюхкаў нагамі па сходах уверх. Адчыніў дзверы ў кабінет старшыні гарвыканкама. Родзін парадкаваў дакументы на стале. Крыху затлумленым позіркам глянуў на каменданта, які з напускйой пачцівасцю весела загаманіў:

— Добры вечар, таварыш! Я ўражаны вашай працавітасцю. Хоць таксама часта працую цэлымі начамі.

Родзін нешта невыразна прабурчэў.

— Я хацеў бы да вас звярнуцца з адною справай, — цягнуў камендант. — Я лічу, што варта было б арганізаваць курсы палітасветы для чыноўнікаў усіх гарадскіх устаноў. Яны маглі б адбывацца ў групах. Мне патрэбная толькі вашая дапамога, каб знайсці адпаведнае памяшканне. І яшчэ…

Але Родзін абыякава адказаў стомленым голасам:

— Прабачце, таварыш, але на мяне, калі ласка, не разлічвайце.

Крывашэін прыкінуўся збітым з тропу:

— Чаму? Мэта настолькі важная…

— Таму, што я заўтра выязджаю ў Маскву на іншую пасаду. Учора атрымаў паведамленне. Заўтра складаю абавязкі.

Крывашэін напусціў на твар смутную міну.

— Спачуваю вам, таварыш!

— Чаму? Мне больш падабаецца Масква, чымся Менск.

— Але так раптоўна атрымаць па загрыўку… Нейкіх дроваў вы, пэўна, наламалі…

Родзін моўчкі глядзеў у камендантаў твар і разгублена разважаў, што той чаўпе. А Крывашэін прыдумаў сабе, што старшыня гарвыканкама спалохаўся, таму прыжмурыўся і павучальна прамовіў:

— Ніколі не трэба скакаць вышэй галавы і ўсаджваць нос у кожную дзірку!

— Не разумею. Пра што вы, таварыш?

— А пра тое, што тут часнаком нясе. Палес-ты-на… Трэба будзе добра праветрыць. Усяго найлепшага, таварыш. Кланяйцеся Маскве.

І не падаўшы Родзіну рукі, выйшаў на калідор. Пры гэтым так грукнуў дзвярыма, што аж тынк пасыпаўся са сцяны. Пасвістваючы, бойка збег са сходаў. Упхнуўся ў аўтамабіль.

— Куды? — запытаўся кіроўца.

— Вакол плошчы!

Шафёр ведаў, што наравісты камісар не любіць паўтараць сваіх загадаў, таму адразу ж завёў рухавік. Машына пачала кружляць па шырокай плошчы, прычым, калі яна мінала гарвыканкам, Крывашэін уставаў з месца і гучна крычаў у бок адчыненага акна Родзіна:

— А ку-ку!

На сёмым коле Родзін вызірнуў з акна. Камісар, набліжаючыся ў машыне да гарвыканкама, склаў далоні каля вуснаў у рупар і асабліва моцна зяўкнуў:

— Ку-ку!

«Звар’яцеў, мусіць», — падумаў Родзін.

Міліцыянт, які стаяў на варце пасярэдзіне маставой, кожны раз, калі побач праязджала машына, выцягваўся з павагай у струнку і трывожна паглядаў на вялікі аўтамабіль, які шалёным віхрам імчаў наўкола плошчы. Нарэшце машына спынілася перад гатэлем «Еўропа». Крывашэін уляцеў у хол.

Толькі тады міліцыянт выдыхнуў з палёгкай і гаркнуў у вуха бабулі, якая цялёпкалася праз вуліцу:

— А ку-ку!

Тая скаланулася, развярнулася і спешна паклыпала назад.

— А ку-ку!

Гэтым часам камісар ляцеў калідорам у пакой нумар трынаццаць, у якім пасля высялення Старцава зрабілі грунтоўны рамонт і паставілі дыхтоўную мэблю для… Філіпа Лысага.

Блатны быў акурат у сябе. Хвіліну таму ён закончыў шліфаваць крук шабера і схаваў інструмент разам з іншымі прыладамі, якія сёння забраў з Цылінай трушчобы, пад вечка піяніна.

Ён акурат мыў рукі пасля працы, калі пачуў лёгкі стук у дзверы.

— Запаўзай! — кінуў, не паварочваючы галавы ад умывалкі.

Дзверы адчыніліся, і праз іх з прамяністай усмешкай на твары ў пакой праслізнуў камісар. Выпрастаўся, шчоўкнуў абцасамі, узяў пад казырок і ўрачыста агаласіў:

— Таварыш дэлегат! Дазвольце далажыць, што мярзотніка Родзіна адразу ж прыбралі пасля аднаго кіўка вашага шаноўнага пальца. Заўтра складае паўнамоцтвы і выязджае ў Маскву!

Крывашэін меркаваў, што гэта менавіта Філіп Лысы паўплываў на перавод Родзіна, выканаўшы просьбу каменданта і ўзяўшы ад яго хабар. Філіп Лысы пазяхнуў і, надзьмуўшы вусны, працягваў паласкаць рукі.

— Адкліканы ў Маскву! Адкліканы ў Маскву! — радасна паўтараў Крывашэін.

— Чорт яго і там знойдзе і так далей, — скаментаваў Філіп.

Камісар ляпнуў сябе па сцёгнах.

— Як піць даць знойдзе! Асабліва, калі вы, таварыш, захочаце.

Філіп Лысы адвярнуўся ад умывалкі і падаў каменданту мокрую далонь. Той яе паціснуў. Філіп пачаў выціраць рукі.

— Як я магу, таварыш, засведчыць вам маю ўдзячнасць? — пытаўся камісар.

— Скажы, што ты дурнаваты!

— Я дурнаваты.

— Раз ты дурны, то з’еш мыла!

Крывашэін спешна схапіў мыла з умывальніка, але Філіп прытрымаў яго за руку.

— Чакай, зашмат задавальнення. Іншым разам. Цяпер мне замкаў у паветры не будуй і так далей. Аддзячыць трэба як мае быць, а не дым пускаць і так далей. Ты добра даўбешкай пакумекай і памазгуй, а цяпер шуруй адсюль, бо толькі паветра мне тут псуеш і так далей.

— Я памазгую. Ужо іду. Усяго добрага!

— Нічога. Давай.

Філіп таму так хутка пазбыўся каменданта, бо абяцаў хлопцам дапамагчы пры рабоце «на фатографа». Дамовіўся з імі напярэдадні, што прыйдзе а палове дзясятай вечара на танцы, якія ладзіліся на вуліцы Юр’еўскай. Ён мусіў стрымаць слова, бо гэтага вымагаў зладзейскі гонар. Інакш ён бы дакладна пусціўся ў гулі разам з поўным удзячнасці камендантам. Акрамя таго, хлопцы хацелі на ўсе чатыры нагі падкаваць бальшавікоў, якіх шчыра і адкрыта ненавідзелі і якіх употай пракліналі жыхары горада.

Філіп пазваніў у гараж. Праз пяць хвілін да ўвахода ў «Еўропу» пад’ехаў аўтамабіль. Філіп наказаў шафёру ехаць у Серабранку. Там забраў з маліны Гліста, які ўмеў кіраваць машынай. Пасадзіў яго за стырно, а шафёру — кітайцу — загадаў сесці ззаду. На вуліцы Захар’еўскай, непадалёк ад гаража, Філіп даў кітайцу чацвярцінку дэнатураванага спірту. Выхадзец з Азіі больш любіў сапсаваны спірт, чымся гарэлку. Дадаў яму яшчэ пяцьсот рублёў на закуску.

А яны паехалі далей.

Танцавальныя вечарыны на вуліцы Юр’еўскай наведвалі перадусім бальшавіцкія афіцэры, агенты ЧК, чыноўнікі, прысланыя з Расіі, і іхныя дамы. З іншай публікі сюды мімалётам траплялі сезонныя прастытуткі, якія спецыялізаваліся ў «даенні» вайскоўцаў падчас вайны.

Калі аўтамабіль пад’ехаў да будынка, дзе адбываліся танцы, яго спаткалі вясёлыя гукі кекуоку, што даносіліся знутры. Машына павярнула ў вузкі завулак, які злучаў вуліцу Юр’еўскую з Захар’еўскай. Там у паркане былі выламаныя дзве шырокія дошкі. Праз гэтую дзірку, падрыхтаваную звечара, планавалася выносіць здабычу «на фатографа».

З пралому да аўто вылезла трое. Сярод іх быў Баран і Казік Марацкі. Ясь на работу не пайшоў. У яго яшчэ заставалася дастаткова грошай з «выдры», таму ён пакуль не вельмі квапіўся на новы заробак.

Злодзеі хутка параіліся, пасля чаго машына зноў выехала на вуліцу Юр’еўскую і спынілася пры наступнай браме.

Блатныя намерваліся абчысціць гардэроб. Ад іхных вачэй не магло схавацца, што гарадскія бонзы прыходзяць на танцы ў дарагой вопратцы. Асабліва тут вылучаліся агенты ЧК і іхныя спадарожніцы. Таму злодзеі выбралі сцюдзёны дзень. А вечарам Казік Марацкі зайшоў на вечарыну і ўпэўніўся, што ў гардэробе было поўна плашчоў, паліто і дамскіх футраў. Былі там таксама скураныя тэчкі, сумачкі і зброя ў футлярах. Блатныя палявалі ў першую чаргу на зброю.

Работу, якую расійскія злодзеі называюць «на фатографа», ва ўсходняй і паўднёвай Польшчы акрэсліваюць выразамі «на гутэн моргэн», або «на добры дзень». Гэта самы лёгкі від з усіх зладзейскіх спецыяльнасцяў. Тут не патрэбныя ніякія прылады, а ў выпадку засыпкі пакаранні даюць невялікія. Злодзей гэтага гатунку выходзіць раніцай у горад і выбірае сабе якую-небудзь вуліцу. Тады заходзіць па чарзе ва ўсе дамы. Падымаецца ціхенька ўверх па сходах і кратае па чарзе ўсе дзверы ў кватэрах, шукаючы адчыненых. Вельмі часта жыхары, спяшаючыся некуды раніцай, не захлопваюць дзвярэй. Часам іх пакідаюць незачыненымі дзеці, якія ідуць у школу. Часта дзверы не маюць зашчапак, і іх трэба замыкаць знутры ключом або засаўкай, а па выхадзе некага з дамачадцаў іншыя сямейнікі пра гэта забываюць або не звяртаюць на гэта ўвагі.

Калі злодзей знаходзіць незамкнёныя дзверы, то хвілю прыслухоўваецца да гукаў за імі, а потым ціха іх адчыняе. Добры спецыяліст робіць гэта адным кароткім шыбкім рухам. Ён ведае, што пры скорым руху дзверы проста не паспеюць рыпнуць. Злодзей не расчыняе дзверы шырока — выключна настолькі, каб праціснуцца. У вітальні ён азіраецца, часамі свеціць ліхтарыкам і, калі ўсё ў парадку, выбірае найлепшае паліто, футра або наогул тое, што яму даспадобы, і змываецца. Калі нехта з гаспадароў у той час увойдзе ў вітальню, а злодзей не паспеў уцячы або схавацца, то звычайна сустракае яго словамі: «Добры дзень!» Адсюль узялася назва работы «на добры дзень» або «на гутэн моргэн». Іншая назва — «на фатографа» — выводзіцца ад здымання… але не людзей на фотакартачкі, а, натуральна, вопраткі з вешакоў.

Злодзей, які сутыкаецца з некім з сямейнікаў у вітальні, звычайна называе выпадковае прозвішча і пытаецца, ці той чалавек удома. Потым выбачаецца, што памыліўся і пераблытаў адрас. І выходзіць. Калі яго не злавілі на сходах са здабычай, то цяжка было даказаць, што ён з’явіўся са злачынным намерам.

Справа, якую хлопцы збіраліся правярнуць на патанцульках, была адмысловай. Гардэроб тут знаходзіўся направа ад увахода. Гэта быў вялікі пакой, у які можна было зайсці з сяней і праз чорны ход. Акрамя таго, ззаду былі вокны, якія выходзілі на прасторную зашклёную веранду. За верандай быў пусты дзядзінец.

Казік Марацкі і Філіп Лысы пасунуліся ў памяшканне. Купілі ў касе два квіткі і спачатку скіраваліся ў залу. Там аркестр рэзаў полечку. Пасярод залы круціліся ў танцы пары. Гэта былі пераважна вайскоўцы і дамы самай рознай рэпутацыі. На крэслах і лавах сядзела шмат гледачоў. Падлога была абшарпаная абцасамі. Навокал клубіўся цыгарэтны дым. Некалькі танцораў былі п’яныя як бэлі. У адным з бакавых пакойчыкаў туліўся буфет. Там у паўмісках ляжалі бутэрброды і пірожныя. На стойцы блішчэў таўстабокі самавар. Але госці пераважна замаўлялі малако. Яго налівалі з вялізнага імбрыка. Малако, імаверна, было досыць моцнае, бо, выпіўшы яго, госці сплёўвалі, моршчыліся і закусвалі яго бутэрбродамі. Потым жвавелі і весялелі.

Філіп Лысы купіў чатыры бутэрброды, паклаў іх на талерку і пакрочыў у гардэроб. Там паставіў яе на шырокую дошку, якой закладалі праход, і павярнуўся да гардэробшчыка:

— У цябе ёсць шклянка альбо кубак?

— А што такое?

— Хачу выпіць, халера, а не пераношу цісканіны. Лепей тут з табой кульнуць. Такі холад, што варта нутро разагрэць.

Філіп выцягнуў з кішэні паўлітроўку толькі крыху разбаўленага вадой спірту і пляснуў адзін глыток трунку ў кубак, пададзены яму гардэробшчыкам…

— За цябе, таварыш!

Выпіў. Адной рукой узяў бутэрброд, а другой наліў амаль поўны кубак алкаголю.

— Цягні, братка, на здароўе! — звярнуўся да працаўніка гардэроба.

Той ахвотна высмактаў спірт і таксама закусіў. Праз некалькі хвілін ён ледзь вязаў лыка і плёў нейкую лухту. Тым часам Баран і Гліст ззаду адчынілі дзверы на веранду. Потым дасталі шыбку з акна ў гардэроб і паздымалі ўсе зашчапкі. Гліст, як цень, шмыгануў у гардэроб. Ён быў найлепшым шніферам[25] у горадзе. Днём няўклюдны, маўклівы, бесталковы, ён перараджаўся на працы. Быў як вужака, які мог праслізнуць у любую дзірку і які нават у поўнай цемры рухаўся бязгучна.

Цяпер Гліст, згінаючыся за вешалкамі, дабраўся да дзвярэй чорнага ходу і адамкнуў іх. Падрыхтоўка да задання была закончаная. Баран і Гліст чакалі знаку для пачатку работы. Сігналам мела быць згашанае ва ўсім будынку святло.

Філіп Лысы, стоячы спераду, заўважыў, што хлопцы адчынілі дзверы ў гардэроб і былі напагатове. На хвілю ён пакінуў свайго сабутэльніка і выйшаў у танцавальную залу. Кіўнуў галавой Казіку і вярнуўся ў гардэроб.

— Ну давай вып’ем разыходнае!

Марацкі патэпаў з залы ў хол. Там адамкнуў шаберам дзверцы малой шафкі, у якой знаходзіліся электрычныя коркі для ўсяго дома. Прытаіўся. Пасля кароткага перапынку аркестр зноў зайграў. Шум у зале мацнеў. Штораз новыя пары пускаліся ў скокі. Толькі тады Марацкі выкруціў два коркі і захлопнуў шафку. Увесь будынак патануў у змроку. На вуліцы завуркатаў рухавік. Філіп Лысы акурат пераказваў свайму таварышу сон рабой кабылы, а той, дашчэнту назюзюкаўшыся, ледзь лыпаў. Аркестр дайграў мелодыю ў апраметнай цемры.

А ў гардэробе Гліст і Баран разгружалі вешалкі. Неўзабаве да іх далучыўся Марацкі, які насіў бярэмы вопраткі да проймы ў паркане. Праз пару хвілін гардэроб быў пусты. У зале, агорнутай цемрай, гучалі праклёны, свіст, нехта тупаў нагамі. Раздаваліся нецярплівыя, раздражнёныя галасы:

— Давай святло!

— Што за халера адбываецца!

Блатныя хутка закінулі сваю здабычу ў аўтамабіль, які падкаціў у завулак і прыпыніўся каля дзіркі ў паркане. А адтуль паехалі наўпрост да скупшчыка, з якім дамовіліся загадзя. Там усё агледзелі і пасартавалі. Яны здабылі шмат кароткай агнявой зброі, некалькі тэчак і сумачак, безліч футраў і паліто, але найбольш вайсковых плашчоў.

Скупшчык праверыў і ацаніў вопратку. Філіп Лысы з гумарам рэкламаваў некаторыя рэчы:

— Паглядзі, які каптан, — ён трос у руках шырокае дамскае паліто. У такім толькі крамы абкрадаць. У самой каралевы Мадагаскара такога няма!

Блатныя падзялілі на месцы грошы, зброю, тэчкі ды іншыя дробязі, якія знайшліся ў кішэнях або ў сумачках. І разышліся па дамах.

Скупшчык заплаціў злодзеям не больш як пятую частку цаны барахла. Ён мусіў перабраць рэчы яшчэ раз. Некаторыя з іх перашываліся, каб іх нельга было распазнаць, і збываліся пасярэднікамі на месцы. Іншая вопратка, якую ён перапрадаваў, не раз падарожнічала вельмі далёка — у іншыя губерні і часткі краіны.

х х х

Ажур зноў адправіўся на паўднёвы ўсход па наступную партыю тавару. З цяжкім сэрцам ён расставаўся з Марысяй, але іншага выйсця не было. Ён мусіў выконваць сваю ролю дастаўцы паперы і пісьмовых прыладаў для гарадскіх установаў Менска. Акрамя таго, нічога не кажучы сваёй каханай, ён пастанавіў знайсці для яе іншае месца. Увесь час ён хваляваўся за ейную бяспеку. Адважны і стрыманы, ён цяпер дрыжэў, думаючы пра Марысю, якая апынулася ўнутры шалёнай і крывавай віхуры.

Пятляючы ў розныя бакі, ён дабраўся да Растова. Пасля разведкі ў горадзе і нарады са знаёмымі блатнымі, ён скіраваўся далей, у Армавір. Нарэшце ягоную ўвагу прыцягнуў ціхі, утульны Пяцігорск, размешчаны ўбаку і далёка ад цэнтра Расіі, дзе лютавала нястрымная навала. Тут жыццё цякло сваім парадкам. Хапала ежы. Хараство прыроды займала дух. Поўна кветак і садавіны. Шчырыя, мілыя і далікатныя людзі. Іх яшчэ не атруцілі дурманам пустой прапаганды, не ператварылі ў звар’яцелых ад смяротнага страху жывёл.

Грошай у Ажура было багата. Акрамя таго, шмат гатоўкі ён забяспечыў, скупіўшы біжутэрыю і золата. Усё гэта ён перавёз з сабою. За гэтыя скарбы ён думаў прыдбаць мілы і ўтульны куток для сваёй самай дарагой каштоўнасці — Марысі. Ён мог бы купіць вялікую вілу з садам, але пакуль паставіў зняць невялічкі дамок або кватэрку на гарадской ускраіне. Ён не хацеў прыцягваць да сябе асаблівай увагі. Не выключаў, што бура можа дапасці і сюды. Але, на ягоную думку, тут лягчэй было б яе ператрываць, бо людзі былі больш спагадлівыя, чымся ў іншых частках Расіі, панаваў спрыяльны клімат і шмат было прыродных багаццяў, якія цяжка было б каму-кольвечы знішчыць.

Праз некаторы час ён знайшоў невялікі ахайны дом ля падножжа гары Машук. Пры доме быў сад з дзясяткам дрэваў і агародзік. Гаспадары хацелі прадаць дом або здаць на доўгі тэрмін. Ажуру ён вельмі спадабаўся, таму, не гандлюючыся, ён заплаціў за арэнду на год уперад і, даўшы шчодры ганарар, папрасіў жонку садоўніка-грузіна, які жыў па-суседску, усё ўпарадкаваць. Купіў у дом патрэбныя рэчы. Праз два дні ўсё было гатова і можна было засяляцца. Тады Ажур пакінуў дом на догляд таго самага суседа-грузіна і выехаў, паабяцаўшы засяліцца сюды цягам месяца. Каштоўнасці і золата Ажур закапаў у альтанцы.

З моманту Ажуравага ад’езду з Менска мінула два тыдні. А ён абяцаў Марысі, што вернецца найпазней акурат праз столькі часу. Ён уяўляў, як яна будзе за яго непакоіцца, і гэта страшна яго засмучала. А перад ім яшчэ была цяжкая, доўгая і небяспечная дарога назад. Пры гэтым яму хацелася прывезці малую — апошнюю — партыю тавару. Ён імкнуўся выканаць тое, што абяцаў. Бо, акрамя гатоўкі за папярэднюю дастаўку, ён зноў атрымаў задатак у пяць мільёнаў рублёў. Ажур быў злодзеем, таму ні на секунду ў ягоную галаву не закралася думка, што можна не споўніць свайго абавязку. Слова аўтарытэтнага, фірмовага злодзея больш пэўнае за любы вэксаль, дамову ці кантракт у нармальным грамадстве. Тут могуць быць розныя хітрыкі, інтэрпрэтацыі. Злодзей дамаўляецца проста і выконвае дамову без мудрагельства. Гэтай незвычайнай сумленнасці ў зладзейскім свеце спрыяла само жыццё, бо часта ад прыяцельскага абяцання, ад звычайнай дамовы залежала свабода або нават жыццё.

х х х

Марыся Запольская з нецярплівасцю чакала вяртання «мужа». Крама была пустая. Пакупнікам яна магла прапанаваць толькі пакавальную паперу і каляровыя алоўкі. Аднак штодзённа яна адчыняла краму і адседжвала гадзіны гандлю. Так хутчэй ляцеў час. Кліентаў было мала. Людзей адстрашвала прылепленая знутры да дзвярной шыбы картка, што крама забяспечвае гарадскія ўстановы.

Вечарамі Запольская замыкала краму і рэшту дня праводзіла ў цеснай кватэрцы, шыючы, парадкуючы рэчы, гатуючы або чытаючы. На вуліцу не выходзіла зусім. Высцерагалася разбэшчаных, п’яных салдафонаў. Яна была палонніцай, якая нецярпліва чакала свайго вызваліцеля.

Мінула два тыдні, а Ажур усё не вяртаўся. Марысю ўсё мацней адольвала паняверка. Жанчына згубіла апетыт і ахвоту да працы. А праз некалькі дзён яе ахапіла яшчэ большая трывога. «Дарога такая цяжкая, небяспечная. З ім магла здарыцца нейкая бяда».

Вечарамі яна раскладала бясконцыя пасьянсы. Шчыра радавалася, калі пасьянс выходзіў. «Вернецца заўтра! Вернецца!» А калі пасьянс не ўдаваўся, ейнае сэрца сціскаў яшчэ большы смутак. Аднойчы, збіраючыся ісці спаць, яна падышла да люстра. Спачатку ўважліва і крытычна сябе агледзела. «Што ён ува мне знайшоў?» Раптам ёй на вочы нахлынулі слёзы. Яна ўперлася рукамі ў раму люстра і залямантавала: «Люстра, змілуйся! Скажы, дзе мой Янка? Люстра, скажы, скажы!.. Пашкадуй мяне!»

Ночы зрабіліся для яе страшныя і доўгія. Дні таксама цягнуліся, здавалася, цэлую вечнасць. Вечарамі яна ставіла люстра на стале і размаўляла з ім, як з жывой істотай. Але люстра маўчала, паказваючы ёй толькі штораз бляднейшы твар і ўсё больш запалыя вочы.

«Люстра, скажы мне!.. Злітуйся!.. Я не магу так жыць!.. Ужо тры тыдні… Пакажы хоць нешта пра яго!..»

Але ў адказ была цішыня, у якую часам упляталася толькі буркатанне варанка.

«Люстра…»

На чацвёртым тыдні адсутнасці Ажура вуліцай Захар’еўскай імчаў аўтамабіль. У ім сядзеў камендант Крывашэін. Ён быў крыху п’яны і злы. Прабегся вачыма па замкнёных крамах, заўважыў адчыненую вітрыну магазіна Запольскай. Там ляжалі роўненька раскладзеныя каляровыя алоўкі. Крывашэін загадаў кіроўцу спыніцца. Увайшоў у краму. Не прывітаўшыся, рэзка запытаў:

— Ці ёсць папера для пісальнай машынкі?

Запольская ўстала з-за прылаўка.

— Прыватным асобам я прадаю толькі каляровыя алоўкі і пакавальную паперу.

— Я не пытаюся пра алоўкі і паперу ў сральню, я пытаюся пра паперу для пісальнай машынкі, — закіпеў камендант.

— У мяне ёсць крыху паперы для машынкі, але я не магу яе прадаць. Гэтая крама працуе для гарадскіх устаноў. Уладальнік выехаў па тавар, а без яго я вам нічым не дапамагу.

— Не дапаможаш? Ну, то я табе так дапамагу, што мала не пакажацца!

Крывашэін грукнуў дзвярыма і выйшаў з крамы. На хвілю прыпыніўся і прачытаў прыклеенае на дзвярах пасведчанне з круглай пячаткай гарвыканкама, якое інфармавала, што крама забяспечвае гарадскія ўстановы і вызваляецца ад падаткаў, канфіскацыі тавараў і рэквізіцыі… Унізе пад словамі «старшыня гарвыканкама» стаяў подпіс Родзіна.

— А гэты жыдзяра яшчэ тут? У Маскву з ім або ў Палестыну!

Крывашэін зноў адчыніў дзверы ў краму, сарваў дакумент і падзёр яго на кавалкі.

— Што вы робіце?! — спалохана ўскрыкнула Запольская.

— Што хачу! І з табой магу тое самае зрабіць! Я камендант горада!

І выйшаў, зноў ляснуўшы дзвярыма, але гэтым разам яшчэ мацней. З шыбы пасыпалася шкло.

Запольская склала далоні і з жахам глядзела на кавалкі паперы, якія ляжалі пры выхадзе.

«Божа, навошта я адмыкала гэтую краму! Трэба было сядзець з зачыненымі дзвярамі, пакуль бы Янка не вярнуўся!»

Крывашэін паехаў у ЧК. Там зайшоў да кіраўніка палітаддзела. Гэта быў ягоны дружбак па п’янках і гулянках. Яны падтрымлівалі адзін аднаго і супольна правярнулі не адну цёмную справу. Напрыклад, ачысцілі ад буржуяў патрэбныя ім кватэры. Рабілася гэтак: буржуяў адпраўлялі ў турму, а адтуль на расстрэл на Камароўку. Пасля гэтага выносіліся рэчы. І кватэру прызначалі (часта за высокі хабар) таму, хто на яе прэтэндаваў. Існавала яшчэ шмат іншых спосабаў абабраць людзей і здабыць грошы, упрыгожанні і рэчы, або звесці асабістыя ці чужыя парахункі, натуральна, за добрую плату. Кіраўнік палітаддзела быў заняты. Працы ў яго заўсёды хапала, бо ЧК у Менску імкнуўся давесці цэнтральным уладам сваю стараннасць адпаведнай колькасцю арыштаў і смяротных пакаранняў. Але для каменданта ён знайшоў час: папрасіў прысутных чыноўнікаў выйсці з кабінета і прапанаваў каменданту крэсла:

— Сядай! Што новага?

— У мяне асабістая справа. Хачу, каб ты прыбраў адну буржуйскую сучку.

— Што за яна? Замала дала ці зашмат?

— Проста хачу яе правучыць. Занадта лычык задзірае. Трымае краму, мае тавар, але адмовілася мне прадаваць. Ведае, што я не заплачу ёй па спекуляцыйных цэнах, таму…

— Ага, спекулянтка!

— Яшчэ якая! Пэўна, там і золатка знойдзецца. Толькі шлёндру трэба добра прыціснуць… Але гэта мяне не цікавіць… Гэта твая праца.

— Як імя і прозвішча?

— Марыя Запольская… Вуліца Захар’еўская, дом нумар 37, кватэра два… крама канцылярскіх тавараў.

Калега каменданта занатаваў звесткі на паперчыне і засунуў яе пад чарнільніцу.

— Сёння ўночы правядзём вобшук, а праз тыдзень ці два — да сценкі.

— Дзякуй і да пабачэння. У мяне столькі спраў, а яшчэ тая сволач мой час забрала.

Яны парукаліся, і Крывашэін пакінуў будынак ЧК.

Пасля візіту Крывашэіна Марыся Запольская апусціла жалюзі ў вокнах крамы і замкнула дзверы. Пайшла ў кватэру. Яе ахапіў страх. Не ведала, што рабіць, але адчувала пагрозу, якая навісла над ёю, ейнай свабодай, жыццём і шчасцем. Яна была нібы спаралізаваная. Думкі блыталіся ў галаве. Нарэшце спешна пераадзелася ў сваю самую найгоршую сукню, каб выглядаць як мага бядней. Сабрала ўсе грошы, якія мела ў кватэры, і схавала іх у грудзях. Замкнула кватэру і рушыла ў горад.

Як страла, яна бязмэтна неслася па вуліцах. Спачатку яе гнала думка, каб як мага далей адысціся ад дома. Праз некаторы час яна змарылася і пакрочыла вальней.

Міналі гадзіны. Вечарэла. Некалькі разоў да яе чапляліся мужчыны. Некаторыя з іх былі п’яныя. Ногі зноў занеслі Запольскую ў цэнтр горада. На бульвары на вуліцы Захар’еўскай яна знайшла адзінокую лавачку ў зацішным куточку і з задавальненнем прысела на яе. Прагнула некуды зашыцца, хоць пад зямлю, каб яе ніхто не знайшоў…

Яна нічога не ела з самай раніцы, але не адчувала голаду. Яе адолела стома.

«А раптам Янка вярнуўся? — падумала. — А кватэра на замку, і, можа, ён недзе чакае. Што рабіць?..»

Зусім без сілаў яна пакорна павалаклася па Захар’еўскай вуліцы дадому.

«Што ж мне прыдумаць, Янка? — шаптала як у гарачцы. — Я такая слабая, дурная… Вярніся сёння!.. Ратуй!»

Яна ўзіралася на мінакоў, якія спяшаліся вуліцай. Недзе ў глыбіні душы ў ёй цяплілася надзея, што Ажур вернецца і выратуе яе. Яна ціхенька ўвайшла ў браму і спынілася ў цемры. Прыслухалася. Вуліца замірала. Мінакі ў цывільным знікалі. Адно шоргалі ботамі вайскоўцы, і гучалі чужыя ў гэтым горадзе словы і галасы здзічэлых бальшавіцкіх салдатаў.

Марыся бясшумна адамкнула кватэру і ўвайшла. Дзверы за сабой зачыніла на засаўку і крук. Старанна засланіла вокны і толькі пасля гэтага запаліла святло. Не здымаючы старога палітончыка, села на крэсла і нерухома застыла… Бездапаможная… Бяссільная…

Міналі гадзіны. Набліжалася поўнач. Марыся скінула паліто. Паклала ў шуфляду стала свае грошы і падышла да люстра. Перанесла яго з камоды на стол. Доўга ў яго ўзіралася. З ейных вачэй пацяклі слёзы.

— Яначка… Каханы… Яначка, што рабіць?.. Люстра, скажы мне… Пакажы мне, дзе ён?.. Парай, што рабіць?.. Я ўжо не магу… Замала сілаў… Можа, ты развітаўся ўжо з жыццём, Янка, то і я памру… Я без цябе не магу… Заслабая… Яначка… Люстра… Божа, якія страшныя людзі! Як пачвары!.. За што гэта ўсё?..

Хістаючыся, яна падышла да ложка і прылегла ў адзенні. Баялася раздзецца. Не наважвалася згасіць святло. Страшылася кватэры, горада, свету, людзей… Утуліла галаву ў падушку і доўга плакала…

Гэтак заснула…

«Вайна! Гарматы!»

Села на ложку, вырваная з глыбокага сну, а праз хвілю ўцяміла, што гэта звонку нехта грукае ў дзверы. У яе сэрцы аж ёкнула. Ускочыла з ложка. Прабеглася вачыма па кватэры. Ейны позірк затрымаўся на абразку Божай Маці, які яна атрымала ад маці і які ўсюды вазіла з сабою. Зняла яго са сцяны, пацалавала і спешна схавала ў кішэню. Перахрысцілася і пайшла да дзвярэй, якія вялі з кухні ў калідор. У іх валілі прыкладамі або нагамі ў ботах. Марыся цалкам спакойным голасам гучна запытала:

— Хто там?

— Адчыняй хутка! Варушыся!

Запольская адамкнула дзверы.

— Калі ласка. Што такое?

З цёмных сяней у кватэру забегла пяць чалавек. Адштурхнулі Запольскую ўбок. Нейкі цывільны схапіў яе за рукі. Два чырвонаармейцы і два цывільныя тым часам правяралі кватэру.

На шчасце, яны былі цвярозыя. Агледзеўшы кватэру і краму, яны замкнулі дзверы. Толькі цяпер меліся прыступіць да ператрусу. Адзін з трох цывільных агентаў тузануў Запольскую за перадплечча, амаль выштурхнуўшы яе ў цэнтр пакоя. Яна пабачыла злыя, мутныя, поўныя нянавісці вочы. Глядзела ў іх упэўнена. Агент гаварыў перарывіста, нібы брахаў:

— Напілася чужой крыві… Досыць… Кажы адразу, дзе грошы, золата, бо як не… — не закончыў фразы.

Марыся чула ягоны хрыплы голас, які гучаў са свістам. Адчувала ягонае гнілое дыханне. «І гэта чалавек!?» Цалкам спакойна яна адказала:

— Грошы я вам усе аддам. Золата я не маю зусім. Можаце браць усё, што заўгодна.

Высунула шуфляду і выняла з яе на стол таўставатыя стосікі купюр, якія папярэдне, пакідаючы кватэру, была ўзяўшы з сабою. Агент памацаў банкноты і павярнуў да яе шэры твар.

— Больш няма?

— Не.

— Пабачым… Але як знайду, то пашкадуеш! — паказаў пальцам на Марысю. — Абшукаць яе!

Два агенты ўзяліся за Марысю. Ёй вывернулі ўсе кішэні. З шыі здзерлі срэбраны ланцужок з крыжыкам. Знайшлі абразок Багародзіцы. Агент, якія яго дастаў, запытаўся ў Марысі:

— А што гэта за штуковіна!?

— Матка Боская.

— Так? Дык папрасі яе цяпер, каб табе дапамагла. Гаўнаедніца! Сцерва!

Парваў абразок і кінуў на падлогу.

На Марысіным худым твары вочы, здавалася, запалі яшчэ глыбей. Але вакол сябе яна распаўсюджвала спакой. Слабая і далікатная жанчына ў гэтай агіднай сітуацыі была поўная велічы і годнасці. Адзін з агентаў зачапіў таварышаў:

— Хто хоча з ёй пазабавіцца? — кіўнуў галавою на Запольскую і ложак.

Іншы адказаў:

— Зашмат гонару для такой курвягі!

І тое, чаго Марыся больш за ўсё баялася, абмінула яе. Яна ўздыхнула з палёгкай. У гэты момант нехта скінуў са стала люстра, адзінага Марысінага сябра падчас гнятлівых вечароў… Яно разбілася на дробныя кавалачкі.

Пяцёра мужчын правялі ператрус крамы і кватэры. Іхныя рухі былі хуткія і спраўныя. Сам вобшук трываў доўга. Раніцаю кватэра выглядала як сметніца.

Запольскай загадалі адамкнуць падвал. Там таксама ўсё перарылі. Адзін цывільны доўгім стальным прутам поркаў у зямлю, шукаючы закапаных рэчаў. Потым пачаў тыцкаць жалязякаю ў зямлю на калідоры. Марыся назірала за ім з заміраннем сэрца. Каля самых дзвярэй была закапаная бляшанка з золатам, якое ёй даў Ажур. Яна ведала дакладнае месца. Стрыжань быў усё бліжэй. Сціснула рукі ў кулакі. «Знойдуць». Шчуп увайшоў у тое месца. Паглыбіўся… Нічога. Зноў поркнуўся… Нічога. Пайшоў далей…

«Цуд!»

Запольская не верыла, сваім вачам. Прут мусіў уперціся ў металічную бляшанку. Яна не ведала, што Ажур перад сваім выездам выкапаў золата і забраў з сабою. Ён не хацеў яе турбаваць сваім планам далёкага падарожжа на поўдзень, каб знайсці ім абаім ціхае прыстанішча.

Калі вобшук быў закончаны, мужчыны паклікалі старшыню кватэрнага камітэта. Запячаталі дзверы і аддалі яму ключ.

— Галавой адказваеш за гэтую кватэру! — сказаў яму адзін з агентаў.

Старшыня камітэта, трасучыся ад страху, узяў ключы. Язык прыклеіўся яму да паднябення. Ён не чакаў, што і на яго ўпадзе цень Надзвычайнай камісіі.

Туманным ранкам аўтамабіль выехаў з падворка ў бок ЧК. Марыся сядзела на заднім сядзенні паміж двума агентамі. З ейных вуснаў сарвалася адно ледзь чутнае слова: «Бывай!»

11 БЕНЕФІС ФІЛІПА ЛЫСАГА

Пасля доўгай і цяжкай вандроўкі, віхляння між варожымі лагерамі, Ажур нарэшце дабраўся з расійскага поўдня ў Маскву. Ён пераадолеў шмат цяжкасцяў і дакладна вывучыў дарогі, якімі планаваў вывезці Марысю з Менска. Цяпер ён вельмі непакоіўся і нерваваўся. Ён усведамляў, што Марыся можа не знаходзіць сабе месца і думаць немаведама што пра ягоны лёс. Ён заўсёды быў вельмі пунктуальны, а цяпер спазняўся на два тыдні. Але, нягледзячы на вялікія намаганні ды высілкі, яму гэтак і не ўдалося вярнуцца раней. Ён мусіў перакрочваць дзіўныя межы, якія змяняліся ледзь не штодзённа. Пераапранаўся, змяняў дакументы. Адзін раз прадзёрся праз фронт паміж белымі і чырвонымі. Пад Масквой ягоны цягнік сышоў з рэек, праз што загінула мноства людзей. Ажур быў ранены, што праўда, лёгка, але і так мусіў хадзіць у бінтах.

Ад закупкі паперы ён адмовіўся. Гэта заняло б у яго мінімум яшчэ тыдзень часу. Пастанавіў вярнуцца без грузу і паведаміць уладам, што транспарт у дарозе, а за атрыманы задатак даставіць у гарадскія ўстановы рэшту паперы, якая яшчэ заставалася на складзе ў Запольскай. Яе кошт быў прыкладна роўны велічыні задатку. Гэтак ён хацеў давесці да канца свае справы ў Менску, а пасля выехаць з Марысяй на Каўказ.

Ажур ехаў з Масквы цягніком «далёкага прызначэння», які складаўся са старых таварных вагонаў. У іх кішма кішэла ад людзей. Дахі і буферы таксама былі занятыя. Падарожжа з Масквы трывала два дні.

Чым бліжэй цягнік пад’язджаў да Менска, тым большая трывога грызла Ажура. Нарэшце Менск. Забітыя людзьмі пероны і вакзал.

Быў вечар. Ажур чым хутчэй паспяшаўся ў гатэль «Наварасійскі». Раздзеўся, з горам напалам вымыўся ў вялікай мядніцы, бо інакш ані ў гатэлі, ані ў іншых месцах горада нельга было памыцца. Паправіў бінты на плячы. Змяніў бялізну і адзенне. Свой падарожны гарнітур і бялізну ён укінуў у кафляную печку, якая стаяла ў куце. Падклаў некалькі паленцаў дроў і падпаліў. Адзенне аж варушылася ад вошай, цэлыя зграі якіх напаўзлі на Ажура падчас падарожжа. Пасля злодзей кулём вылецеў у горад.

Ажур нічога не баяўся. У яго былі добрыя дакументы, якія гарантавалі яму бяспеку сярод чырвоных. Ён быў упэўнены: калі б раптам нейкі шухер, то ягоныя доўгія ногі не падвялі б. Ён цудоўна размаўляў па-расійску. У яго быў дазвол на зброю і правераны пісталет пры сабе. Аднак ягонае нутро мітрэнжыў нейкі неспакой. Ён не мог пазбыцца прадчування, што сталася нешта кепскае. Гэта змусіла яго яшчэ хутчэй заперабіраць нагамі.

Мінуў браму, двор, калідор. У змроку ціхенька — як заўжды — пастукаў у дзверы. Унутры заўсёды адразу ж раздаваліся лёгкія, шпаркія крокі, А цяпер было ціха… Занадта ціха… Пастукаў мацней… Нічога… Запаліў ліхтарык. «Можа, Марыся некуды выйшла і пакінула цыдулку на дзвярах?»

Але замест запіскі ён пабачыў на дзвярах дзве чырвоныя пячаці, а паміж імі шнурок. Упершыню ў жыцці. Ажур запанікаваў. Як прыкуты, глядзеў на гэтыя страшныя знакі, нібы на дамавіну сваёй каханай, на Марысіну труну. Электрычны ліхтарык свяціў увесь час.

Ажур ішоў па двары і ціха насвістваў вальс. Першы раз за месяц ён зноў свістаў. Пастукаўся ў кватэру да дворніка. Блатны ўмеў лёгка заваёўваць людскі давер. У яго гэта выходзіла само сабой. Ён зычліва і шчыра ставіўся да ўсіх. Натуральная абаяльнасць і ў некаторай ступені шчодрасць таксама схілялі да яго. Дворнік заўсёды сардэчна ставіўся да яго і Марысі, ніколі не адмаўляючы, калі патрэбная была дапамога.

У дворніка аж выцягнуўся твар, калі ён пабачыў Ажура.

— Гэта вы?! А ў нас такое няшчасце!

— Што здарылася?

— Пані Запольскую арыштавалі чэкісты. Уночы прыехалі і забралі.

— Даўно?

— Тры дні таму. Кватэру апячаталі, а ключ аддалі старшыні дамавога камітэта. Сказалі, што ён галавой за тую кватэру адказвае. Можа, і вам не варта было тут з’яўляцца. А чаму вы не прысядзеце?

Ажур сеў.

— Можа, вы ведаеце, за што яе арыштавалі?

Дворнік развёў цёмнымі ад працы рукамі.

— Ніхто не ведае… Грабуць нават ні за што… Вядома, які цяпер час. Як нічога не зменіцца, то ўсіх вывезуць і расстраляюць. Цяжка жыць і марны лёс… Мяне два разы выклікалі ў ЧК, каб я даносіў, калі нешта заўважу ў камяніцы. Сказалі, калі не данясу, то і мяне забяруць. Але я не надта са скуры луплюся. Запозна мне ўжо быць Юдам. Не прывыклы я да гэтага.

Ажур слухаў і ціха свістаў. А ў галаве таўкліся думкі. «Перадусім трэба даведацца, дзе Марыся… А калі яе ўжо няма сярод жывых… Не. Мусіць жыць… Так хутка яны не пускаюць у расход. З тыдзень пасядзіць».

Устаў і моцна паціснуў руку дворніку.

— Дзякуй вялікі.

— Можа, жадаеце падсілкавацца ці пераначаваць? Дык калі ласка. Цяпер позна. Страх хадзіць па горадзе.

Але Ажур не мог спакойна ўседзець. Яго некуды гнала, смылела, каб нешта рабіць, каб ратаваць Марысю. У галаву прыходзілі Цыпа, гаспадыня трушчобы, Жаба і Філіп Лысы. Усе мелі свае сувязі і маглі яму дапамагчы. На гарвыканкам не было чаго разлічваць. Там у яго было слабае апірышча, калі Марысю і так ужо арыштавалі.

Філіп Лысы жыў найбліжэй, таму Ажур прыбавіў ходу, кіруючыся да гатэля «Еўропа», дзе быў ужо двойчы. На шчасце, застаў блатнога ў сябе. Той ляжаў на акуратна засцеленым ложку ў вопратцы і брудных ботах. Спаў. Быў п’яны. Ажур пабудзіў яго.

— Што за халера і так далей… — гэта былі першыя Філіпавы словы.

Але ўміг пазнаў Ажура, пазяхнуў і, пачэсваючы лысаватую галаву з высокім ілбом, сеў на ложку. Ажур пачаў спакойна і падрабязна расказваць яму пра стварэнне крамы, дамову з гарвыканкамам, выезд дзеля закупкі паперы, вяртанне, апячатаныя дзверы і размову з дворнікам. Філіп ведаў Марысю і вельмі паважаў. Яго вельмі ўсхвалявала гэтая справа.

— Ведаеш што, — сказаў ён калегу. — Нешта мне світае ў галаве, але не магу думаць, галава трашчыць і так далей. Трэба выпіць. Гэта дапаможа, — дастаў з шафкі бутэльку гарэлкі.

Прапанаваў Ажуру:

— Вып’еш?..

— Не хачу. Я не піў ужо месяц і цяпер не хачу.

— За здароўе Марысі!

Філіп выпіў сам, паморшчыўся, запаліў цыгарэту і на хвіліну задумаўся. Потым усміхнуўся і загаварыў:

— Ведаеш што, дружа? Мяне хлопцы шануюць, любяць, але думаюць, што мне пятай клёпкі бракуе. А я толькі складна гаварыць не ўмею, а кожную справу тут трымаю, — паказаў на далонь, якую сціснуў у кулак. — Твая справа для мяне таксама ясная. Цяжка дапетрыць, што тут і як, але я клянуся, што я тваю Марысю выцягну і так далей… Даю слова!

Філіп разлічваў на сваё знаёмства з Крывашэіным. Быў упэўнены: калі прыцісне каменданта, то здолее вызваліць Марысю. Таму цяпер яму хацелася крыху паіндычыцца і пахваліцца сваімі магчымасцямі перад паважаным фірмовым блатным. Зрэшты, ён сапраўды да канца не ведаў, які спосаб дзеяння дасць найлепшы эфект.

Яны пачалі раіцца. З усіх бакоў абсмоктвалі кожную дэталь. Зрабілі наступныя высновы. Па-першае, на Марысю зусім нічога не было, у кватэры не апаролі нічога, што яе б кампраметавала. Па-другое, крама і тавары знаходзіліся ў распараджэнні гарадскіх уладаў, а Марыся працавала на бальшавіцкія ўстановы. Па-трэцяе, трэба было абавязкова дазнацца, ці жывая яшчэ Марыся і дзе яе ўтрымліваюць. Хто загадаў яе арыштаваць? Якая была прычына затрымання?

Толькі высветліўшы ўсе абставіны, можна было б выбраць спосаб, як ратаваць Марысю. П’янаваты Філіп вальнуў сабе кулаком у грудзі і з пафасам прамовіў:

— Дарагі дружа! Я каменданта за гарляк трымаю і так далей. Кручу ім, як хачу. А для цябе і Марысі і так далей мне нават жыцця не шкада. Зробім так. Я пазваню таму сукінаму сыну, каменданту, і запатрабую справаздачу, чаму Марыся была арыштаваная. Хай сабака паскача, пабрэша. Га?

Філіп Лысы схапіў тэлефонную слухаўку. Сам апарат у ягоным пакоі паставілі два тыдні таму на загад удзячнага каменданта.

— Злучыце з камендатурай!

— …

— Пры апараце я, дэлегат ЦК.

— …

— Папрашу кабінет каменданта… Няма?.. Злучыце з кватэрай… Чакаю…

Філіп Лысы кіўнуў Ажуру галавою і паказаў заціснуты кулак. Потым адкашляўся і падняў уверх бровы.

— Так… Я… Азія…

— …

— Гэта мяне не цікавіць і так далей. А як мне аскоміны нагоніш, дык перавяду сюды Радзіна зноў і так далей… Іншая справа… Тут у цябе сапраўдны бардак і так далей! Гэта перастае мне ўжо падабацца. Так!

— …

— Чакай! Я не закончыў. Прашу тэрмінова даведацца ў Надзвычайцы, хто даў загад на арышт Марыі Запольскай, якая мела краму пісьмовых прыладаў на вуліцы Захар’еўскай і так далей. Вельмі важная справа!.. Секунда!.. Яшчэ не ўсё… Дзе яна цяпер знаходзіцца?.. Чакаю каля тэлефона… Лінія занятая…

Крывашэін не на жарты спалохаўся. Слухаўка ледзь не выпала яму з рук. Фантазія падсунула яму карціну, як Родзін з трыумфам вяртаецца на сваю пасаду, а сам Крывашэін трасецца за кратамі.

— Сію мінуту… Прашу прабачэння, таварыш дэлегат, я зараз жа. Нават ужо. Гэта непаразуменне. Я зараз дазнаюся.

Павесіў слухаўку. Схапіўся за галаву. Потым жорстка загнуў у паветры сакавітым пяціпавярховым расійскім матам. Гэта датычыла і Марысі, і Родзіна, і дэлегата Азіі, і яго самога. Збег уніз у камендатуру і па палявым тэлефоне папрасіў тэрмінова злучыць з кабінетам начальніка палітаддзела. Сябрук адразу ж узяў слухаўку. Крывашэін выдыхнуў.

— Таварыш, усё кепска! Мы на валаску! Здаецца, Родзін падклаў нам сабаку. Трэба ратавацца.

— …

— Памятаеш буржуйку Запольскую, якая з тым жыдам вяла інтарэсы? Дзе яна цяпер?

— …

— Жывая?.. Добра… У Архірэйскім завулку?.. Добра…

— …

— Не выходзь з кабінета. Я выязджаю ў «Еўропу» да гэтага мярзотніка Азіі. Што за ліха яго да нас прынесла? Можа, мне нешта ўдасца! Я з ім ладзіў. Паспрабую. Той малпе нічога ж не сталася. Рэчы можна вярнуць. Натуральна… Тады чакай! Да пабачэння… Так, пазваню.

У Архірэйскім завулку, у нарожным доме, які належаў раней да комплексу царкоўных пабудоў, бальшавікі абсталявалі адну са шматлікіх турмаў — браму смерці. Вязніца знаходзілася ў агромністых цёмных сутарэннях. Нават летам тут панавалі холад і вільгаць. У гэтым месцы зняволеныя гасцявалі нядоўга — ад двух дзён да двух тыдняў. Адсюль была толькі адна дарога — у халодныя абдымкі смерці. Чарговасць адпраўкі на расстрэл вызначалі выпадак і фантазія турэмнага каменданта.

Сюды кідалі пераважна тых, чые справы не трэба было расследаваць. Усё было ясна: пакараць смерцю, каб прысабечыць іхнюю ўласнасць. З арыштаваных проста немагчыма было нешта выцягнуць, бо іхныя сумленні былі чыстыя.

З вузкіх акенцаў пад сырым скляпеннем сачылася слабае святло. Есці амаль не давалі. Ды і навошта?

І так усе мусілі памерці. А галодныя мукі не краналі начальства. Толькі зрэдчас сюды прыносілі ваду ў бляшанках. Жанчыны сядзелі ў камерах разам з мужчынамі. Усім было ўсё роўна. І ахоўнікам, і вязням. Тут адчувалася дыханне смерці, а ў камеры зазірала шаленства. Двойчы на дзень арыштаваных па двое выпускалі з камераў у прыбіральню. Для гэтага ў калідоры паставілі вялікі драўляны цэбар, смурод з якога выклікаў ваніты.

Запольская сядзела ўжо чатыры дні. За гэты час з ейнай камеры двойчы забіралі вязняў. Першы раз вывелі паводле спіса трох мужчын. Другі раз з дваццаці васьмі чалавек узялі сямнаццаць. Затрымаліся акурат перад ейным месцам на зямлі, дзе яна ляжала, скурчаная ад холаду.

Спакой, які заўладаў ёю падчас вобшуку, трываў і далей. Яна адчувала сябе па-за жыццём. Дапускала, што і Ажур таксама там. Думала, што нават… яе чакае. Смерць падавалася ёй вызваленнем. Яна зусім не баялася. Цягам чатырох дзён нічога не ела. Спачатку адчувала голад, але калі прынеслі суп і сто пяцьдзясят грамаў хлеба, кусок не ішоў ёй у горла, Гэтак жудасныя былі місы і рукі, якія раздавалі хлеб. На трэці дзень яна зусім перастала адчуваць голад. Толькі пачалася лёгкая гарачка і аслаблі ногі. Таму яна адно ляжала або сядзела на зямлі.

Напачатку яна вялікімі вачыма глядзела на сукамернікаў, якія, губляючы людскую годнасць, малілі ахоўнікаў пра ежу і пра літасць. Была сведкай двух псіхічных разладаў. А потым ужо ні на што не звяртала ўвагі. Замкнулася ў сабе. Згубіла адчуванне часу і рэчаіснасці. Нават піць перастала.

Калі Крывашэін даведаўся ад кіраўніка палітаддзела, што Запольская жывая і ўтрымліваецца пад вартай, то крыху супакоіўся. Загадаў кіроўцу везці сябе наўпрост у «Еўропу». Туды было нават бліжэй, чым у камендатуру. Зрэшты, ён любіў асабіста, а не па тэлефоне, вырашаць справы. Зірнуў на гадзіннік. Была дваццаць другая гадзіна. Ён інтэнсіўна варушыў мазгамі, як выкруціцца з гэтай сітуацыі. Пачаў лаяцца. Шафёр падумаў, што камендант сварыцца на яго, і дадаў газу.

Прыпыніліся перад «Еўропай».

— Чакай тут! — кінуў камендант кіроўцу.

Скіраваўся ў пакой да Філіпа Лысага. Нясмела пастукаў. Унутры раздаўся вядомы яму абыякавы, самаўпэўнены голас:

— Запаўзай!

Крывашэін набраў у лёгкія паветра і ўвайшоў. Спыніўся на парозе.

— Добры дзень. Выбачаюся, добры вечар.

— Зыба! Я на сёмым небе. І што далей?

Крывашэін недарэчна ўсміхнуўся.

— Прагну паведаміць, што яна жывая, а толькі з прычыны непаразумення часова знаходзіцца пад арыштам. Але я магу гэта зараз жа выправіць. Шчыра прашу прабачэння. Безліч спраў, што цяжка ўсё трымаць пад кантролем.

— Прашу адказваць на пытанні, — перабіў яго Філіп Лысы.

Ён прыпомніў сабе стыль аднаго старшыні Акружнога суда ў Плоцку, які зрабіў на яго вялікае ўражанне, хоць і ўляпіў шэсць гадоў турмы. Наследуючы суддзі, Філіп звёў бровы і напусціў на твар сур’ёзную, каменную міну.

— Слухаю, — пакорна згадзіўся камісар.

— За што яе арыштавалі?

— За… за… непаразуменне…

— Ага… Цудоўна!.. А на чый загад?

— Мяркую… уласна кажучы, — блытаўся камендант.

Але ў той жа момант падумаў: «Усё адно разнюхае! А можа, усё ўжо ведае, а толькі кпіць з мяне?»

— Я пытаюся, на чый загад?

— На мой… Прабачце, калі ласка… гэта… памылка…

Філіп Лысы наблізіўся да каменданта, упёр рукі ў бокі і маўчком абводзіў яго позіркам, нібы збіраючыся зняць з яго мерку на гарнітур… Але каменданту здавалася, што на труну…

Блатны падышоў да Ажура, які сядзеў збоку, і кінуў толькі адно слова: «Сабатаж». Потым дадаў: «І так далей». Гэтае «і так далей» заўсёды моцна бянтэжыла каменданта, які не ведаў, што за гэтым хаваецца.

Ажур самавіта сядзеў пры стале, спакойна назіраючы за тым, што адбывалася.

«Можа, яшчэ адзін дэлегат ЦК, Афрыка», — падумаў камендант, калі прагучала слова «сабатаж» — адно з самых страшных у бальшавіцкай тэрміналогіі, ад якога ішоў пах смерці. Крывашэін адчуў, як пот выступае ў яго на лбе, а ногі робяцца ватнымі. Ён гатовы быў укленчыць.

Філіп Лысы засунуў рукі ў кішэні і пачаў туды-сюды праходжвацца па пакоі. Прыкідваўся злым і раз’юшаным. Спыніўся перад камендантам.

— Ці ў кватэры і краме ў Запольскай быў вобшук?

— Не ведаю.

— Але я ведаю! Быў! Кватэра апячатаная і, пэўна, абрабаваная! Ты мусіш неадкладна вызваліць Запольскую і папрасіць у яе прабачэння ад імя ўладаў і так далей. Гэта па-першае. Па-другое, адвязі яе дадому, вазьмі пару чалавек і спарадкуй кватэру, вярні ўсё, што ў яе забралі, і так далей. Па-трэцяе, я даю табе на гэта дзве гадзіны. Калі ўсё будзе зроблена, прашу мне пазваніць і далажыць. Цяпер чвэрць на адзінаццатую. Найпазней а дванаццатай пятнаццаць усё мусіць быць уладжана і так далей. Буду чакаць званка.

Камендант выпрастаўся:

— Ужо лячу.

— Чакай! Заўтра а дзясятай мусіш з’явіцца ў мяне і так далей. А цяпер — гайда!

Крывашэін шчоўкнуў абцасамі, і ягоны след як ветрам змяло. На калідоры выдыхнуў з палёгкай: «Можа, неяк выкручуся… Але хто мне дарогу перасякерыў?»

Камендант пагнаў у Надзвычайку. Там ягонага званка ўсё яшчэ чакаў кіраўнік палітаддзела, таксама ўвесь усхваляваны. Камендант упаў у фатэль і ацёр далонню ўзмакрэлы лоб.

— Ну, братка, пастараўся я як мог! Каб яго чэрці дралі! Але нельга марнаваць часу. Ні секунды! Можа, яшчэ выкараскаемся. Вось дзе халера, а не баба! Гэта нехта з шасцёрак Родзіна нам свінню падклаў. Але хто?

— Дык што робім?

— Даў нам дзве гадзіны, каб мы давялі да ладу кватэру Запольскай. Ён ведае нават, што яна абчышчаная і апячатаная. Загадаў выпусціць яе як мага хутчэй і перапрасіць ад імя ўладаў. І моцна перапрасіць, а потым адвезці дадому. А заўтра а дзясятай раніцы мушу яму адрапартаваць.

— Наварыў ты піва!

— Што зробіш. Цяпер трэба расхлёбваць. Ты займіся кватэрай. Няхай тыя самыя гіцлі, якія там былі, усё прыбяруць. Што забралі, хай аддадуць. Папярэдзь іх, каб ні да чаго нельга было прыдрацца. Чаўпеш?.. Грошай там шмат было?

— Не памятаю. Думаю, не ўсе мне аддалі. Ведаю, што рэчаў ніякіх не бралі, толькі грошы.

— Вярнуць… Я палячу ў Архірэйскі завулак, а ты займіся кватэрай.

Каменданцкі аўтамабіль зноў памчаў вуліцай Захар’еўскай. Спыніўся перад турмой. Камендант заляцеў у пакой да ахоўнікаў, нібы сарваўшыся з шыбеніцы.

— Дзе начальнік варты?

Жаўнеры паўскоквалі з месцаў. Нават тыя, хто спаў. Пабудзілі начальніка. Той выцягнуўся перад грозным камісарам.

— У якой камеры Запольская?

Начальнік варты не мог успомніць. Камендант раззлаваўся.

— А што, сукін сын, у цябе спіса няма?

— Быў недзе, але як у ваду кануў. Але гэта без розніцы. І так без спісаў усіх бяруць!

Камендант адвесіў начальніку звонкую поўху.

— Заб’ю мярзотніка. Спісы мусяць быць. Зразумеў? Бо я цябе сам без спіса вышлю на Камароўку. Вядзі да арыштантаў! Жыва!

Начальнік варты схапіў са стала газавую лямпу, бо ў камерах не было святла. І спешна павёў каменданта ў сутарэнні.

Зайшлі ў першую камеру. Лямпа вырвала з цемры вузкую палоску прасторы. Вязні застылі без руху. Са змроку бліскалі перапоўненыя жахам вочы.

— Ці ёсць тут грамадзянка Запольская? — гучна паклікаў Крывашэін.

Ніхто не адгукнуўся. Нейкая жанчына пачала ні то смяяцца, ні то плакаць.

Крывашэін абышоў усіх вязняў па чарзе і пасвяціў жанчынам у твары. Перайшлі ў наступную камеру. Нарэшце на пытанне каменданта адказаў з цемры жаночы голас, ад якога яму палягчэла на душы:

— Ёсць… Гэта я…

Камендант з лямпай у руцэ паспешна рушыў у бок голасу. Марыся падымалася з земляной падлогі. Раптам захісталася і ўпала. Крывашэін кінуўся яе падымаць.

— Грамадзянка, запрашаю вас у пакой аховы. Праходзьце, калі ласка.

Марыся ледзь магла ісці. Не разумела, што адбываецца. Камендант далікатна яе падтрымліваў. У пакоі ахоўнікаў загадаў двум салдатам вынесці яе ў машыну. Паказаў кулак начальніку варты, а потым шмаргануў пальцам па шыі і кінуў:

— Спісы! Бо інакш я цябе спішу!

Марыся ўдыхнула свежага паветра. Гэта яе крыху асвяжыла.

Камендант бачыў, што кабета вельмі слабая. Не ведаў толькі, ці ад страху, ці ад голаду. Загадаў кіроўцу ехаць у камендатуру. «Трэба даць ёй каньяку», — падумаў. У дарозе вельмі соладка прымаўляў:

— Я ў вас, грамадзянка, шчыра прашу прабачэння. Вельмі вас перапрашаю і ад свайго імя, і ад гарадскога кіраўніцтва. Гэта была памылка. Даруйце, калі ласка. Добра?

Марыся чула ягоныя словы, але па-ранейшаму нічога не разумела.

Крывашэін, заўважыўшы гэта, сказаў:

— Вас арыштавалі выпадкова. Цяпер мы вас вызваляем. Вязём дадому. Усё канфіскаванае вернем. Толькі вельмі вас прашу нам прабачыць.

— Мне нічога ад вас не трэба, — адказала Марыся. — Я не буду скардзіцца.

Аўто спынілася ля камендатуры. Крывашэін папрасіў Запольскую пачакаць, а сам пабег наверх у сваю кватэру. З буфета ўзяў пляшку каньяку і бутэльку віна.

Дастаў некалькі бляшанак шпротаў і хлеб. Усё гэта ўкінуў у тэчку і збег уніз. Сказаў шафёру гнаць да дома Запольскай. Уехалі ў двор. Машына затармазіла.

— Пачакайце, калі ласка, — зноў звярнуўся да Запольскай.

Камендант знайшоў чорны ход у кватэру жанчыны. Дзверы былі адчыненыя. Унутры шчыравалі тры цывільныя агенты, тыя самыя, якія былі пры затрыманні, жонка дворніка і кіраўнік палітаддзела. Кватэра была даведзеная да ладу. Дворнічыха падмятала падлогу.

— Як у вас тут? — запытаўся камендант.

— Заканчваем.

Дворнікава жонка ўправілася з падлогай. Крывашэін даў ёй старублёвую купюру і паказаў на дзверы.

— Можаш ісці!

Кабета, крыху спужаўшыся, шпарка вылецела з кватэры. Вярнулася ў калавурку і, не запаліўшы святла, праз акно назірала за аўтамабілем, які стаяў на дзядзінцы. Шэптам перагаворвалася з мужам.

Крывашэін звярнуўся да агентаў:.

— Прашу адкрыта сказаць, што вы адсюль забралі. Папярэджваю, што справа важная і пахне Камароўкай.

— Нічога з рэчаў не было кранута, — сказаў старшы агент.

— Не было чаго браць. Тут толькі папера і троху шмацця.

— Дакладна? Зразумейце: можа быць ой як кепска!

Старшы агент сур’ёзна прамовіў:

— Я разумею, што жартаў няма… Але запэўніваю, што ўсё на сваіх месцах. Мы былі цвярозыя і стомленыя. Узялі толькі грошы. Люстэрка само ўпала і разбілася.

— Колькі было грошай?

— Мы ўсё аддалі начальніку.

— Я пералічыў грошы, — умяшаўся кіраўнік. — Ёсць уся сума.

Камендант і начальнік палітаддзела, адпусціўшы агентаў, засталіся ўдвух. Выйшлі з кватэры. Крывашэін кіўнуў свайму сябруку:

— Ідзем!

Падышлі да машыны.

— Грамадзянка, можаце выйсці самі?

— Так.

— Калі ласка.

Марыся выбралася з аўтамабіля. Яна адчувала слабасць, але магла ісці без дапамогі. Аднак камендант з пашанай вёў яе пад руку. Ягоны калега нёс тэчку. Запольскую пасадзілі на крэсле каля стала. Камендант выняў з тэчкі харчы і алкаголь. Знайшоў шклянку і наліў віна.

— Выпіце, калі ласка. Гэта дадасць сілаў. Калі ласка.

Запольская ўзяла шклянку і памалу выпіла віно. Каўтала аўтаматычна. Ёй проста хацелася піць. Віно хутка падзейнічала. Ейныя шчокі паружавелі. Яна адчула цяпло ва ўсім целе. Камендант гаварыў:

— Вы цалкам вольная. Вось канфіскаваныя грошы. Кватэру мы выглянцавалі. Тут я пакіну для вас крыху прадуктаў. Цяпер вы нідзе не купіце. У вас будуць якія-небудзь скаргі? Ці прэтэнзіі з-за недахопу рэчаў ці грошай?

— Не… Я хачу пабыць адна… Я страшна стамілася…

— Зараз жа. Я толькі яшчэ раз хацеў папрасіць у вас прабачэння ад імя ўладаў за прычыненую прыкрасць. Нам вельмі шкада. Да пабачэння.

— Да пабачэння.

Запольская засталася адна. Чула, як ад’язджаў аўтамабіль. Ёю авалодала дзіўнае пачуццё, нібыта яна вярнулася з таго свету або прачнулася падчас кашмару. Віно надта хутка падзейнічала на аслаблены арганізм. Цёплая хваля заліла ёй грудзі, а да вачэй падступілі слёзы…

Яна доўга сядзела без руху.

На двор зноў заехала машына. Запольская не баялася. Потым дрыгнула ручка незамкнёных кухонных дзвярэй. У кватэру ўвайшоў Ажур. Стаў і глядзеў у вочы Марысі. Яна ўсміхнулася і махнула галавой, страсянуўшы слёзы.

— Як добра, Янка…

Ён наблізіўся да яе і паклаў далонь ёй на валасы.

— Цяпер табе заўсёды будзе добра, галубка мая. Заўсёды…

У пакоі запанавала цішыня…

І нават чорны варанок меней ездзіў уночы…

х х х

Як толькі Філіп Лысы адправіў каменданта вызваляць Запольскую і парадкаваць ейную кватэру, Ажур падняўся са свайго месца і падышоў да калегі. Моцна паціснуў яму руку. Быў узрушаны. Ён не сумняваўся, што Марыся ўжо выратаваная і ён неўзабаве яе пабачыць. Толькі не ведаў як аддзячыць калегу. Але Філіпу было дастаткова і гэтага. Яму цяжка было захоўваць сваю паважнасць — гэтак яго распірала ад задаволенасці сабою. Ён пстрыкнуў пальцамі, развярнуўся на абцасе і схапіў бутэльку.

— Цяпер табе трэба выпіць са мной. За ўдачу і так далей.

— Добра. Налівай!

Выпілі… Крывашэін усё не званіў. Ажур, які цяпер цалкам давяраў Філіпу, раскрыў яму свой план уцячы з Менска і выехаць з Марысяй на Каўказ. Расказаў пра свой побыт у Растове і нарады з хлопцамі.

— Чакай, братка! — Філіп стукнуў кулаком па стале. — У мяне ёсць добрая камбінацыя і для вас, і для мяне. Разумееш?

— Ні кроплі.

— Зараз. Мне Менск таксама ўжо ў косці ўеўся. Усё адно мяне тут павяжуць і так далей. У мяне на гэта добры нюх. А вам будзе цяжка самім праехаць праз усю Расію і так далей.

— Дык а што ты задумаў?

— А вось паслухай. Вы мусіце з’ехаць, і я таксама. Ты ведаеш дарогі, а ў мяне ёсць аўто і так далей. І не толькі машына, будуць і дакументы. Усюды, дзе ёсць чырвоныя, можам валіць, як Ленін з Троцкім, і так далей.

Філіп Лысы хацеў пазяхнуць, але ён ажно тросся ад нецярплівасці і задаволення, таму ў яго нічога не выйшла. Ён толькі пацёр далоні і падміргнуў калегу.

— Ужо я прыцісну заўтра гэтага каменданта, вазьму дакументы на паездку — і ўперад! Я яму пакажу, дзе камар козы пасе.

Калегі пачалі абмяркоўваць план падарожжа. А палове дванаццатай зазваніў тэлефон. Філіп падняў слухаўку… Корчыў на твары камічныя міны. Нарэшце прамовіў:

— Я сам усё праверу… Пабачым… Так… Заўтра а дзясятай… Цяпер прашу выслаць мне сваю машыну… Не хачу званіць у гараж.

Паклаў слухаўку і звярнуўся да Ажура:

— Я магу падкінуць цябе да Марысі і так далей.

Гэтым разам яму ўдалося пазяхнуць. Ён завёз калегу да Марысінага дома і з пачуццём добра выкананага абавязку паехаў каменданцкай машынай да дзяўчат на Нова-Красную. Ён хацеў добра пагуляць перад заўтрашнім ад’ездам. Развітваўся з Менскам.

Ажур і Марыся, згодна з прынятым планам, спакавалі на заўтра самыя патрэбныя і дарагія рэчы. Ажур выселіўся з пакоя ў гатэлі «Наварасійскі». Цяпер яны сядзелі ў ядальні і чакалі Філіпа. Ім было вядома, што ён мусіць вырашыць шмат справаў, таму запасліся цярплівасцю. Зрэшты, чаканне іх не прыгнятала.

А другой гадзіне па абедзе з’явіўся Філіп. Хлопнуў дзверцамі вялікага лімузіна, адпусціў кіроўцу і падаўся ў кватэру.

— Вітаю шаноўную пані. Цалую ручкі і так далей. Віншую з вызваленнем.

— Дзякуй. Гэта ўсё толькі дзякуючы вам.

Філіп пачырванеў ад задавальнення. Няўдала спрабаваў пазяхнуць. Прывітаўся з Ажурам і, напусціўшы на твар урачыстую міну, паклаў на стале пусты бланк дакумента на выезд. У яго можна было ўпісаць любую колькасць людзей. Менавіта гэтым яны і заняліся. Філіп дадаў:

— Я ўзяў дзве запасныя шыны і бензіну на паўтары тысячы кіламетраў. Пазней дакупім…

— А як пайшло з камендантам?

— Так як і з кожным жлабом. У дурні яго пашыў ды і ўсё!

— А што ты сказаў?

— Што адвязу Запольскую на машыне ў шпіталь у Маскву, бо захварэла на нервы. Паабяцаў вярнуцца праз два тыдні. Ён прасіў на каленях яму дараваць. Прабачыў гаду. А варта было б і ў морду даць! Але гэта яго не міне.

Разам яны прыхапкам з’елі звараны абед і паскладалі рэчы ў аўтамабіль. Ажур сеў за стырно, а Філіп каля яго. Марыся выгодна размясцілася ззаду.

12 СЭРЦА САЛОДКАЙ ПАЎЛІНКІ

Атрад Моніча ўжо другі месяц ухіляўся ад карных аддзелаў. Некалькі разоў ён трапляў у бальшавіцкае акружэнне, але заўсёды вырываўся, пакідаючы па сабе трупы.

Гэта была «вайна на вазах». Карнікі забіралі ў сялян фурманкі, у якіх потым, узброеныя да зубоў, ездзілі па вёсках, ганяючыся за «белымі бандытамі» і контррэвалюцыянерамі. Так называлі ўсіх, хто з розных прычынаў сышоў ад бальшавікоў у лясы, ратуючы жыццё або свабоду.

Лясныя атрады складаліся з бальшавіцкіх дэзерціраў, вясковых мужыкоў, мяшчан і гарадскіх рабочых. Інтэлігентаў тут было мала. Як безабаронныя ягняты, гінулі яны ад бальшавіцкіх рук, няздольныя пакінуць горад і прысвяціць сябе дзікаму, вольнаму, хоць і небяспечнаму, жыццю. Сіла гэтых атрадаў палягала ў тым, што яны дасканала ведалі мясцовасць, хутка перамяшчаліся і да іх прыхільна ставіліся тутэйшыя людзі. У сваю чаргу, бальшавікі, абцяжараныя рэчамі для стаянак і лішкам зброі, маглі цэлымі тыднямі валачыцца каля пушчаў, у якіх лёгка лавіравалі партызаны.

Некаторыя атрады трымалі між сабой сувязь, каб пры патрэбе гуртавацца ў большыя аддзелы. Звычайна гэта былі невялікія аб’яднанні ад дваццаці да пяцідзесяці чалавек, але ў лясах хаваліся і некалькі большых груп.

Не сходзілі з вуснаў у той час псеўданімы беларускіх партызанскіх атаманаў — Крука і Дзергача, сапраўдных прозвішчаў якіх я не назаву. Моніч час ад часу кантактаваў з імі, але трымаўся асобна. Ён быў занадта смелы і незвычайна цаніў свабоду, каб некаму падпарадкоўвацца. Са сваімі людзьмі ён вандраваў з аднаго павета ў іншы. Перакрочваў межы губерній і гуляў у шахматы са смерцю. Людзі ў яго былі надзейныя, выбраныя з сотняў, таму ягоны атрад, які налічваў блізу пяцідзесяці чалавек, быў згуртаванай, дружнай і адчайнай групай. Яны былі ўзброеныя даволі лёгка, але гэтага было дастаткова. Толькі некаторыя з іх мелі кавалерыйскія карабіны. Рэшта запаслася пісталетамі і гранатамі. Ва ўсёй групе быў толькі адзін лёгкі кулямёт. Харчоў трымалі пры сабе няшмат. У іх было досыць грошай з бальшавіцкіх касаў ды ўстаноў, таму яны заўсёды куплялі па вёсках свежыя прадукты, каб не перагружацца запасамі.

Тыдзень таму іхны лагер акружылі вялікія сілы. Ззаду ў іх была дрыгва, спераду — моцныя згуртаванні бальшавікоў. Толькі ўдзень яны зразумелі, што трапілі ў пастку. Правялі нараду. Пастанавілі, што ўначы будуць прарывацца, бо заўтра маглі заатакаваць бальшавікі. У Моніча было сорак сем чалавек. На варце ён пакінуў дзесяць, а рэшту адправіў адпачываць.

— Кладзіцеся спаць, хлопцы, бо вечарам будзе горача, а потым чакае далёкая дарога.

Сам з двума байцамі выбраўся абследаваць тэрыторыю. Балота аблягала іх ззаду паўкругам, падобным да сагнутага лука. А абшар перад імі быў нібы цецівой гэтага лука… Іх абстралялі чырвонаармейцы, якія пільнавалі гэты ўчастак. Яны адказалі некалькімі стрэламі і вярнуліся ў лагер. Яшчэ раз праверылі на штабной карце ваколіцу і вызначылі кірунак маршу.

Пастанавілі ўдарыць блізу поўначы ў сярэдзіну цецівы і прабіцца за тры кіламетры ў іншыя лясы, праз якія можна было выйсці да Барысава.

Моніч спаў нядоўга. Прачнуўся пад вечар і змяніў варту, узмацніўшы яе адпачыўшымі людзьмі. Рэшту пагнаў працаваць. Загадаў ім раскласці ў адну лінію ўздоўж левага боку цецівы сем кучаў дроў. Калі пачало шарэць, іх падпалілі. Сабралі хор, які спяваў розныя беларускія і расійскія песні.

Надышла ціхая летняя ноч. Моніч наказаў, каб партызаны вячэралі, не шкадуючы ежы і пуза. Потым склікаў усіх. Сцягнуў нават варту. Прамовіў:

— Дзецюкі! Нам перагарадзілі дарогу. Але выхад у нас тут! — паказаў на свой пісталет. — Праз паўгадзіны выпраўляемся ў дарогу. Усім трэба зняць боты і падрыхтаваць зброю. Чатыры чалавекі застануцца ненадоўга ля вогнішча. Іхнае заданне — спяваць і шумець колькі моцы. Калі зоймем пазіцыю, то яны перабягуць да нас, а мы прыкрыем іх гранатамі. Не першы раз!.. Усім трымацца разам!.

Вогнішчы палалі штораз мацней. Вогненныя языкі шугалі да вяршалін дрэў. Нехта зацягнуў досыць добрым голасам і з пачуццём:

Нас кліча, хлопцы, бор зялёны! Зямлянкі выкапаем там. Ноч-матка ваяроў аслоніць, А бацька-лес дасць волю нам!

Яшчэ некалькі галасоў далучыліся да спеву, а мелодыя горда ды смела плыла над зямлёю, па якой нязграбна цялёпкаліся партызанскія ворагі. Калі песня закончылася, хлопцы пачалі граць на губным гармоніку. А тым часам сорак тры ўзброеныя мужчыны босымі нагамі ціхенька сунуліся наперад. Моніч ішоў самы першы з двума пісталетамі ў руках. Усе рухаліся асцярожна, без аніводнага шораху, гэтак, як некаторыя шпіёны і рэдка хто з кантрабандыстаў падчас пераходу мяжы.

Моніч адчуваў, што яны недалёка ад бальшавіцкай лініі. Ягонае вуха выхапіла нават ціхія галасы. Нешта звякнула за дзесяць метраў ад яго. Пастаяў. Потым ціха пайшоў уздоўж шэрагу. Наказваў кожнаму шэптам:

— Сядай і абувай боты!

Калі шэраг закончыўся, паспяшаўся ў бок вогнішчаў, адкуль даляталі гукі гармоніка.

— Хлопцы, хутка за мной!

Гранне сціхла. Вярталіся да рэшты. Моніч загадаў ім таксама сесці і скора абуцца. Сам сеў каля іх і праз некалькі секундаў быў гатовы. Цяпер рухаўся вельмі павольна… У сваіх людзях ён не сумняваўся. Разам з імі ён пабываў і на возе, і пад возам.

Яны сунуліся малой калонай па чатыры чалавекі ў радку. Паміж шэрагамі былі метровыя прамежкі.

Вогнішчы палалі далей… Гранаты прылягалі да далоняў… Моніч і каля дзесяці найбліжэйшых да яго байцоў разышліся і на сігнал адначасова шпурнулі гранаты… Раз, і наступны… А пасля выбухаў кінуліся ўперад. Беглі і стралялі раз-пораз уперад і па баках, калі заўважалі чалавечыя фігуры. Моніч двойчы пераскочыў праз людскія целы — забітых, раненых або тых, хто са страху туліўся да зямлі.

Досыць шыбка партызаны пераадолелі блізу двухсот метраў. Потым тыя, што былі наперадзе, запаволілі бег. Праз трыста метраў спыніліся. Падбягала рэшта.

Ззаду стрэлаў не было. Толькі збоку нервова звягаў кулямёт… Побач у вёсцы таксама нехта страляў. Пэўна, там размясцілася камандаванне карнай экспедыцыі.

Моніч выклікаў аднаго з партызанаў, які добра ведаў гэтыя мясціны, і сказаў:

— Павядзеш на Куляшова. Добра ведаеш дарогу?

— А як жа! Тут сцежкамі і дойдзем.

Моніч знарок павёў атрад на поўнач, каб заблытаць пераследнікаў і потым змяніць кірунак. Ён намерваўся пакінуць у той вёсцы след. Ведаў, што там месціцца валасны выканкам, які ахоўваюць два атрады чырвонаармейцаў.

За гадзіну яны прайшлі пяць кіламетраў і дабраліся да Куляшова. Вясковая вуліца была пустой. Прысталі. Крыху параіліся і рушылі далей па вуліцы.

У цэнтры вёскі на лавачцы пад валасным выканкамам сядзеў салдат. Ён вартаваў установу. Моніч і два партызаны ішлі першыя. Пясок глушыў іхнія крокі. Вартавы заўважыў іх толькі тады, калі яны апынуліся ў яго пад носам. Партызаны забралі ў яго карабін і даткнуліся металічнай руляй да ягонага носа:

— Толькі піскні — атрымаеш кулю ў лоб! Вядзі да камандзіра атрада.

Праз некалькі хвілін з ложкаў была выцягнутая ўся ахова валаснога камітэта. У іх забралі зброю і рыштунак. Узялі харчы і вялікі медны чайнік.

— Хто начальнік варты? — пытаўся Моніч у людзей, якія трэсліся ад страху і стаялі ў адным споднім з паднятымі ўгору рукамі.

Усе маўчалі. Але хутка ўсё, што трэба, выявілася.

Моніч загадаў начальніку ісці ўперад і завесці іх да старшыні валаснога камітэта. Зайшлі ў ягоны дом і зрабілі ўсё як мае быць. Загадалі аддаць зброю, валасныя дакументы і пячаткі. Правялі павярхоўны вобшук. Знайшлі пуд цукру і шмат махоркі. Моніч звярнуўся да валаснога старшыні і паказаў пальцам на начальніка варты:

— Садані яму ў морду!

Той завагаўся.

— Ну! — Моніч падняў уверх пісталет.

Старшыня лупянуў малодшага афіцэра.

— Не так! Добра ўвалі!

Старшыня ўдарыў мацней.

— Цяпер ты задай яму дыхту!

Малодшы афіцэр гэтак гахнуў прадстаўніку цывільнай улады ў зубы, што той ажно прысеў.

— Цяпер ты яму гваздані!

Разбор быў закончаны. Моніч скіраваўся ў валасны будынак і пакруціў ручку палявога тэлефона. Пазваніў у вёску, каля якой яны толькі што былі. Ён раней даведаўся, што там стаіць карны батальён. Тэрмінова выклікаў на важную размову камандзіра. Неўзабаве казаў у слухаўку:

— Дакладваю, што Моніч з атрадам уварваўся ў Куляшова, абяззброіў жаўнераў, забраў правіянт і набіў морды начальніку варты і старшыні валаснога камітэта.

— Хто гаворыць?..

— Я гавару… Моніч…

Наблізіў рулю пісталета да тэлефона і стрэліў каля слухаўкі.

— А гэта мой подпіс!

Моніч з сілай джагнуў тэлефонны апарат аб падлогу і выйшаў з пакоя. Сабраў людзей. Яны рушылі далей на поўнач.

За гадзіну мелася развіднець.

Праз кіламетр ад вёскі атрад павярнуў на вузкую мяжу, а з яе выйшаў на луг. Не пакінуўшы ані следу, яны зніклі ў густым лесе.

х х х

Моніч задумаў змяніць месца дзейнасці. Пастанавіў ісці на Менск. Ён меў у атрадзе некалькі чалавек з тых ваколіцаў, а горад ведаў сам, таму лічыў, што здолее там паспяхова разгарнуць сваю справу. Да яго даходзілі чуткі, што з захаду ідуць палякі. На поўдні трывала грамадзянская вайна. Усе чакалі зменаў.

Партызаны некалькімі актыўнымі маршамі перабраліся пад Менск. Яны нікога не атакавалі, хаваліся ў лясах, пакуль утойваючы сваю сапраўдную моц. Мясцовыя жыхары іх падтрымлівалі і ўсяляк дапамагалі.

Моніч меў у Менску свайго інфарматара, з якім зрэдчас кантактаваў. Яны былі землякамі і шмат гадоў сябравалі. Быў ім, можа, менш кемны, але сумленны і нязломны, нібы выкуты з жалеза, манцёр Віктар Уменскі. Ён быў адным з трох Ясевых настаўнікаў жыцця. Манцёр пасябраваў з хлопцам, граў з ім на музычных інструментах, крыху дапамагаў грашыма, калі ў хлопца вецер свістаў у кішэні. У той час Уменскі, як і кішэннік Чэсік Свабода, быў аслеплены бальшавіцкай ідэалогіяй. Меркаваў, што яны прынясуць волю і хлеб, скасуюць прыгнёт і беднасць. Калі Менск занялі камуністы, ён ад чыстага сэрца падтрымаў новую ўладу і ўступіў у Камуністычную партыю. Яго адразу прызначылі кіраўніком электрастанцыі, у якой ён папярэдне быў манцёрам. Але Уменскі не быў бяздумным інструментам у руках чырвоных. Калі пабачыў вялізную розніцу паміж тым, што гаварылі партыйцы, і тым, што насамрэч рабілі, ён зрабіўся тайным ворагам бальшавізму. Не мог адкрыта выступіць супраць іх, таму дзейнічаў праз сабатаж і чакаў нагоды, каб прыціснуць за горла «вызваліцеляў пралетарыяту».

Моніч калі-нікалі бываў у Менску. І ўвайшоў з ім у кантакт. Яны з узаемным даверам абмеркавалі сітуацыю. Уменскі хацеў знішчыць электрастанцыю і ўцячы ў лес. Але Моніч, больш цямкі, адгаворваў яго.

— Не варта. Хітрэй будзе, калі застанешся на сваім месцы. Больш сала зальеш бальшавікам за скуру, чым у лесе. Там смелых людзей шмат, а тут няма. Будзем працаваць на два франты. Можа, ужо скора надыдзе час, калі давядзецца ўзяцца за гарачую работу. Тады, братка, зможаш здзейсніць, што і не снілася. А пакуль будзь асцярожны. Гуртуйся з адпаведнымі людзьмі. Збірай інфармацыю для зялёных. Я трымаю сувязь з некалькімі групамі. Людзі ёсць, а звестак з Менска мала. Твая дапамога будзе тут неацэннай.

З таго часу мінула некалькі месяцаў. Уменскі старанна ўзяўся за працу. Збіраў інфармацыю. Праз сувязных перадаваў яе Монічу. А адначасова спрытна займаўся сабатажам, што было значным амбарасам для гарадскіх уладаў.

Бальшавікі ўмелі вербаваць прыхільнікаў на адлегласці, але там, дзе яны з’яўляліся самі, множыліся іхныя ворагі. Адныя ненавідзелі іх употай, зносячы прыніжэнні. Іншыя, нешматлікія, якія былі ў стане перамагчы страх смерці, у якіх гонар перавышаў інстынкт, змагаліся з імі як маглі.

х х х

На першы погляд у доміку на вуліцы Захар’еўскай пад нумарам 157 усё было цудоўна. Баран пачуваўся ў адноснай бяспецы. У існым гармідары ягоная справа — уцёкі з турмы — не цікавіла ані паліцыю, ані Следчы аддзел. Аліку было тут выгодна. Паніч (Ясь) жыў побач. На ўсялякі выпадак Алік зрабіў каля печкі вузкі, завешаны рыззём, лаз. Пры небяспецы Баран мог лёгка вышмыгнуць у Ясеву кватэру, а адтуль выбегчы на падворак.

Раніцай Паўлінка звычайна замыкала кватэру на ключ, пакідаючы адчыненыя аканіцы толькі ў адным акне — дзеля святла. Знутры шыбу прыкрывала фіранка. Баран мог выходзіць з дома толькі праз ход, які вёў у Ясеву кухню. Там звычайна завіхалася Настка.

Баран змяніў выгляд. Згаліў вусікі, якія выраслі ў турме. Адзяваўся інакш, чымся звычайна. Калашыны спускаў на боты. Памяняў нават крыху стыль паходкі. Дакументы ў яго былі сапраўдныя, але на прозвішча чалавека, які даўно з’ехаў з горада. Яны былі цалкам надзейныя.

Цяпер Алік рабіў вылазкі ў горад. Некалькі разоў паўдзельнічаў у супольнай рабоце блатных. Адзін раз яны абакралі цягнік, здабыўшы шмат харчоў. Амаль усе грошы з продажу сваёй долі ён аддаў Паўлінцы, якая адразу ж накупляла золата. Аддаў ёй таксама два свае залатыя чырвонцы, якія некалі ёй паказаў. Аднак і словам ён не азваўся пра скарб, закапаны пад будкай Мілага. Яго не пакідала думка з’ехаць з Менска і з тымі сродкамі пачаць новае жыццё ў Вільні.

Праз тыдзень пасля ўцёкаў з турмы Баран неяк сказаў каханцы падчас сняданку:

— Паўця! Давай з’едзем адсюль!..

Кабета глянула на яго шырокімі вачыма:

— Куды?

— У Вільню. Там з грашыма можна добра жыць, а іх у цябе не будзе бракаваць. Пабачыш!

— А як жа крама?

— Прадай. У Вільні таксама можна краму адкрыць.

Паўлінка згадала Семянцова. Агент абыякава ставіўся да яе як да жанчыны, але Паўці гэта нават імпанавала. Яна лічыла гэта праявай мужчынскага гоцару, а пяшчотнасць, далікатнасць і палкасць Аліка здаваліся ёй рысамі шавецка-зладзейскай прастадушнасці. Затрэсла галавой і ўпэўнена сказала:

— Я адсюль не паеду. Ты думаеш толькі пра сябе. Баішся, што цябе заграбуць. А я хачу зарабляць, каб добра жыць.

— Нічога я не баюся, а толькі пра цябе думаю. Кожнага тут могуць абабраць да ніткі. Паглядзі, колькі крамаў зачынілі! І то як? Гаспадар у зямлю, а грошы ў кішэнь! Да цябе таксама могуць дабрацца!

Паўлінка мела ў галаве апеку агента, якога лічыла вельмі важнай фігурай. «Ён можа кожнага арыштаваць! Сам гэтак сказаў».

— У мяне тут бацька, сястра, брат, — сказала як адрэзала Паўлінка. — І нікуды я адсюль не паеду. Хочаш, дык едзь сам! Я цябе не трымаю.

Баран моўчкі глядзеў ёй у вочы… Глядзеў і адчуваў, што… гіне…

Паўлінка спешна пераадзелася, узяла ключы ад крамы і пабегла з дому. Баран доўга сядзеў пры стале. Потым устаў і пачаў хадзіць па малым пакойчыку як па турэмнай камеры: ад дзвярэй да печы, ад печы да дзвярэй…

Ступаў штораз хутчэй, як стары вязень, не зважаючы на сцены… і думаў, думаў, думаў. Але цяжкія былі ягоныя думкі, як валуны. Нясцерпна гнялі душу.

Пасля гэткага доўгага кідання па клетцы, якую змайстравалі для яго мяккія жаночыя далоні, ён спыніўся каля Паўлінчынага туалетнага століка. Перад люстэркам ляжаў вялікі грэбень. Баран, задумаўшыся, узяў яго ў рукі і глядзеў, амаль не бачачы. Потым заўважыў валасы. Яны паабкручваліся вакол зубоў і засталіся. Баран не зводзіў вачэй з валасоў. Ціха прашаптаў: «Усё кепска, Паўця». Потым пацалаваў ублытаныя ў зубы валасы. Адклаў грэбень на месца. Але адразу ж узяў яго зноў. Сцягнуў адтуль валасы, склаў іх, загарнуў у паперу і схаваў у кішэньцы для гадзінніка. «Усё кепска, Паўця», — круцілася ў ягонай галаве.

Ён і не падазраваў, што цалаваў і схаваў не Паўчыны валасы, а агента Семянцова, які начаваў тут два тыдні таму і часаўся пры люстэрку. Злодзей, позірк якога выхопліваў найменшыя драбніцы, нібыта аслеп, і нават не заўважыў таго, што валасы — хоць таксама светлыя — мелі іншае адценне.

Баран пасунуўся на маліну да Казіка Марацкага. Блатны жыў цяпер у Касі Залатой Трубы. Там жа быў і Мілы. Баран не забраў дварняка назад у будку. Ведаў, што палюбоўніца не зносіць сабаку, і хутка адкрыў, што звярок яе таксама ненавідзіць, таму палічыў за слушнае, каб яны былі здалёк адно ад аднаго.

Мілы не сядзеў цяпер на ланцугу. Ён меў сваю ляжанку пад прыступкамі ганка. Яго добра кармілі і даглядалі. Ён хутка паправіўся. Поўсць блішчэла як шоўк. Барана ён вітаў, скачучы ледзь не пад дах і матляючы хвастом. А злодзей браў яго на рукі, калыхаў, як дзіця, размаўляў, як з чалавекам. Яму, як нікому, шчыра адкрываў сваё сэрца.

— Паўця подлая, сабачка мой даражэнькі… Прападу я з ёй… Няма мне з ёй жыцця… Што рабіць, цюцька?..

Мілы маўчаў. Можа, і ведаў, што трэба рабіць, але як жа сказаць? Тахкала ў сабачых грудзях вернае сэрца. Вочы гаварылі. Нервы дрыжэлі, але што ён мог зрабіць для свайго гаспадара, найважнейшага для яго з усіх людзей на свеце?

— Ты што, зусім ужо вальтануўся? Са сковерам[26], брахуном гаворыш? Хадзі ў хату, — паклікаў Аліка Казік Марацкі.

Баран з сабакам на руках увайшоў у дом. Пусціў Мілага на падлогу. Прывітаўся з Касяй.

— Ведаеш што, Алік? — пачаў Марацкі. — Я вяртаюся ў Вільню. Тут цяпер ані жыць, ані зарабляць нельга. Што ты на гэта?

Баран маўчаў.

— Хочаш са мной?.. Разам заўсёды лепей. А тут усё адно павяжуць. Мосераў — хоць гаць гаці! На аднаго блатнога дзесяць тайнякоў. Колькі ўжо хлопцаў закіпцюрылі!

Алік не адказваў. Замерла ў ім сэрца. Пакінуць Менск ён марыў ужо некалькі месяцаў. Не было сэнсу тут заставацца. Таму і намаўляў Паўлінку паехаць. Казікава прапанова пацвярджала ягоную рацыю. Але Паўлінка падарыла яму шчасце, гэтак міла і чула прывітаўшы яго пасля вязніцы. Ён не ведаў, што ёй кіраваў толькі страх перад ім. Задобрывала яго… Сёння аднак зразумеў, што ягоны лёс ёй ні свярбіць, ні баліць.

А Казік настойваў:

— Дык як?.. Дамо лататы ў Вільню?

Раптам Баран, нечакана для самога сябе, ціха сказаў:

— Добра.

— Прыбі пятака, брацельнік! На ўдачу!

І Казік з пачуццём ляпнуў сваёй далонню аб Алікаву руку. Баран, які рэдка сам прапаноўваў выпіць, запытаў:

— Ёсць гарэлка?

— Гаміры хоць заваліся.

— Цягні!

Баран піў, амаль не закусваючы. Куляў чаркі, нібы спяшаўся. А Казік малоў языком, як ім найлепш плітаваць[27] з Менска і як потым уладкавацца ў Вільні. Баран чуў ягоны голас, але не разумеў усяго. Яны, аднак, дамовіліся, што вечарам адправяцца з горада. Баран паглядзеў на гадзіннік. Была адзінаццатая гадзіна.

Падумаў, што Паўлінка вяртаецца з працы а дзевятнаццатай. Сказаў захрыплым голасам:

— Добра… Увечары а дзявятай чэшам… І Мілы з намі…

Сабака, нібы згаджаючыся, ласкава схапіў яго зубамі за руку.

х х х

Паўлінка подбегам ляцела ў краму. Са злосцю адмыкала замкі і аканіцы. Алікава прапанова падалася ёй надта нахабнай. «Пакінуць Косціка, добры інтэрас і ехаць на бадзянне ў шырокі свет? Не дачакаешся». Яна некалькі разоў уголас паўтарыла апошнія словы і патрэсла ў паветры кулаком. Меркавала, што Баран навечна прывяжа яе да сябе. Думала, што ён пазбаўляе яе шчасця. Не разумела, што хапіла б адной сур’ёзнай размовы — і ён назаўсёды знік бы з ейнага жыцця. Нават калі б ягонае сэрца сплывала крывёю.

Ведала, што Алік яе кахае, але лічыла, што яна заслугоўвае большага. А ягоная сіла характару і адвага палохалі яе, як і кожную слабую і пустую душу. Яна не была ў стане ісці прамой дарогай, шукала адгаворак. Яна была з гатунку фальшывых, эгаістычных і баязлівых людзей, якія былі б здольныя некага бессаромна забіць нават дзеля невялікай выгады, калі б ведалі, што за гэта ім нічога не будзе.

Гандаль у краме ішоў сёння блага. Пару разоў яна памылілася, выдаючы рэшту. У галаву няспынна лезлі думкі пра Барана і агента. Паўця параўноўвала іх між сабою — заўсёды не на карысць Аліка.

Па Баранавым вяртанні Паўлінка бачылася з агентам толькі аднойчы. Праз тры дні пасля дамоўленага спаткання. Выкарыстала нагоду, бо Баран пад вечар заявіў, што не вернецца начаваць дадому. Меўся ісці з блатнымі на работу. Дзяўчына адразу ж пайшла на кватэру да Семянцова. Яго, аднак, не было ўдома. Чакала цягам гадзіны, а калі ён з’явіўся, кінулася яму на шыю і пачала выбачацца, што не прыйшла на спатканне.

— Тата хварэе. А тут усё навалілася: і крама, і дом, і хворы бацька.

Агент раўнадушна выслухаў апраўданні. Ён таксама не прыйшоў на сустрэчу, але Паўлінка апярэдзіла яго сваім прызнаннем, і ён пра гэта прамаўчаў.

Абыякавасць агента і ягоны холад прыцягвалі Паўлінку. Яна прынесла яму значную суму грошай, пакінутых ёй Алікам. Уручыла каханку.

— Вазьмі, Косцік, дарагі. Табе спатрэбяцца.

Узяў і нават не падзякаваў. Ён паблажліва зносіў Паўлінчына падлашчванне і гарачыя дотыкі.

Выходзячы з кватэры, Паўка кінула:

— Цяпер, Косцік, каханы, няхутка пабачымся. Але, можа, тата ачуняе. Не нудна табе бёз мяне?

— Не…

— А мне страшна сумна. Бывай.

Цяпер думка пра Косціка ўсё больш яе мітрэнжыла. Яна пакінула ў краме памочніцу. Забрала з касы буйнейшыя банкноты і пабегла дадому. «Скажу шаўцу, што да бацькі паклікалі». Але Барана не было. Ён акурат пайшоў да Казіка Марацкага. Паўлінка прыгожа адзелася і скіравалася ў цэнтр. Яна не думала прызнавацца агенту, што Баран — злодзей. Проста хацела параіцца, што рабіць далей. Меркавала расказаць, што Баран з яе здзекуецца, абірае, хоча вывезці адсюль. Спадзявалася, што Семянцоў яе кахае, толькі ён занадта ганаровы пан, каб гэта паказваць. «Ён дакладна падкажа, што рабіць».

Агентава кватэра, аднак, была на замку. Апанаваная сваімі думкамі і планамі, нягледзячы на забарону, яна пайшла да агента на працу. Там чакала на калідоры, крыху баючыся зайсці ў канцылярыю, і нарэшце дачакалася, калі ёй выйшаў.

Семянцову акурат былі патрэбныя грошы. Прагуляўся ў карты, а для хабару неяк не было нагоды. Таму, пабачыўшы Паўлінку на калідоры, ён не раззлаваўся. Падышоў да яе, прывітаўся і сказаў:

— Прыемна цябе бачыць. Мне патрэбныя грошы на важную справу.

Паўлінка радасна, хапатліва выцягнула з сумачкі грошы і ўсунула іх у руку агенту. Потым залапатала:

— Косцік, каханы, знайдзі для мяне троху часу. У мяне вельмі важная справа!

Агент, задобраны значнай сумай грошай, згадзіўся, хоць і не вельмі ахвотна. Выйшаў з ёй на вуліцу. Спяшаючыся і крыху блытаючыся, яна досыць хаатычна пачала яму расказваць пра Барана. Штораз больш хвалявалася. Збівалася. І так яе панесла, што пачала перабольшваць. Прыпляла і Яся, і Настку.

Агент, які спачатку пусціў Паўлінчын аповед паўз вуха, раптам зацікавіўся. Некалькі разоў прагучала знаёмае яму прозвішча — Баран. Адразу не ўзгадаў, што гэта прозвішча вядомага ўзломшчыка. Але калі Паўлінка дадала, што ён спіць з пісталетам пад падушкай, ён пачаў пільна слухаць. Задаваў хітрыя пытанні. І нарэшце зразумеў, што ў ягоныя рукі трапілася добрая справа і нагода, каб выслужыцца. Загадаў Паўлінцы ісці з ім у Следчы аддзел. Паўлінка занепакоілася. Агент гэта заўважыў і наўмысля сказаў:

— Я не дазволю, каб гэткі боўдзіла з цябе здзекаваўся! Ты мая каханка! А можа, станеш жонкай, — ён ведаў ейны слабы пункт.

Яны зноў апынуліся ў Сьледчым аддзеле. Агент пакінуў Паўлінку чакаць на калідоры, а сам пайшоў да кіраўніка. Ясна выклаў таму справу. Кіраўнік зацікавіўся. Паклікаў Паўлінку. Прывітаўся з ёю, папрасіў сесці і ў прысутнасці Семянцова падрабязна яе распытаў. Потым сказаў:

— Вы павінны ведаць, што гэта небяспечны злодзей і бандыт. Дзіўна, што да гэтай пары ён не зрабіў вам сур’ёзнай крыўды. Добра, што вы пра яго паведамілі. Інакш вам бы пагражала суровае пакаранне.

— Я не ведала… Думала, што ён шавец… А як пабачыла, што ў яго зброя, то сама прыйшла…

— Добра. Разумею. Але вы мусіце нам дапамагчы схапіць яго. Тады сапраўды засведчыце, што вы невінаватая, а нават заслужыце падзяку ад нас і пахвалу. Няма чаго яго шкадаваць!

— Я яго зусім не шкадую, ні каліва!

— Тады добра…

І кіраўнік Следчага аддзела наказаў, каб Паўця была ў той дзень асабліва мілай да Барана. Уночы яна мела выцягнуць у яго з-пад падушкі пісталет, а пазней а пятай раніцы ціха адчыніць дзверы і зноў легчы ў ложак.

Паўлінка згадзілася. Адчувала гонар, што размаўляла з самім кіраўніком, які ставіўся да яе як да вялікай дамы. Нават правёў яе да выйсця на калідор. А Косцю ён адпусціў да вечара і загадаў яму з’явіцца потым, каб арганізаваць лоўлю Барана і Яся.

Косцік павёў сваю дзяўчыну на абед. Потым яны разам пайшлі на шпацыр. Ён даваў ёй падрабязныя інструкцыі. Некалькі разоў паўтарыў. Нарэшце, упэўніўшыся, што Паўлінка зробіць усё як мае быць, развітаўся з ёю. Паўлінка вярнулася ў краму. Закончыўшы гандаль, пайшла ў знаёмую трушчобу і купіла літр спірту. Мусіла, згодна з атрыманымі ўказаннямі, напаіць Барана моцным алкаголем.

Алік, ужо добра наступіўшы на корак, сядзеў на маліне ў Казіка. Сказаў калегу, што пойдзе а сёмай развітацца з Паўлінкай. А восьмай меўся вярнуцца. Хацеў апошні раз пабачыць каханую.

— Ай, не ідзі, — адгаворваў Казік. — Табе будзе толькі горш пазней. Сэрца не будзе пускаць. Не ідзі, братка. Выпі яшчэ і застанься. А праз чатыры гадзіны ў дарогу…

Алік, атупела гледзячы ў сцяну, сказаў ціха і сонна:

— Пайду… не магу… Апошні раз…

Казік больш не настойваў. Адчуў, што не існуе на свеце словаў, якія б адахвоцілі калегу зрабіць задуманае.

Перад сёмай гадзінай вечара Алік быў ужо ў Паўлінчынай кватэры. Доўга хадзіў узад-уперад, крыху сланяючыся на нагах. Прысеў. Паглядзеў на гадзіннік. Прабіла роўна сем. Паўлінка вярталася заўсёды ў пяць хвілін на восьмую, бо крама была блізка. Але сёння яе не было і ў пятнаццаць хвілін на восьмую. Пайшла па спірт. Ажно а палове восьмай Алік пачуў, як на падворку бразнула брамка і затухкалі спешныя крокі.

Паўлінка энергічна адчыніла дзверы і ўвайшла ў пакой. Баран сядзеў на крэсле каля сцяны. На галаве ў яго тырчала шапка. Ён уважліва ўглядаўся ў Паўлінчын твар. Здзівіўся, што яна мела на сабе новы прыгожы касцюм, ягоны колішні справунак, а не тую сукенку, у якой раніцай выйшла ў краму.

— Добры вечар, Алічак. Спазнілася… Прайшлася троху… Хадзіла адведаць тату.

— У новым касцюме?!

Паўлінка пачала тлумачыцца, што хацела добра выглядаць перад сямейнікамі. Баран прапусціў усе словы між вушэй. Хціва глядзеў у ейны твар. Сачыў за кожным рухам.

Праз некалькі хвілінаў устаў. Паўлінка прыкмеціла ягоны ўстрывожаны выраз твару. А Баран глуха задуднеў:

— Заставайся з Богам, Паўця… Назаўсёды… Калі цябе чым пакрыўдзіў, то прабач… Ніколі я гэтага не хацеў…

Паўлінка здзервянела. «Зараз і след па ім вецер змяце, а я ж абяцала Косціку ды ягонаму начальніку, што памагу яго злавіць».

— Алічак! Што ты кажаш? Нічога не цямлю!

— Ад’язджаю з Менска… Сёння… назаўжды…

— Алічак, не! Застанься! Як можаш! Што зрабілася?

— Нічога, Паўця. Бывай.

Пайшоў да дзвярэй. Чуў, што можа не вытрымаць, калі яшчэ крыху затрымаецца. Праз пятнаццаць хвілін меў вярнуцца на маліну да Казіка. Баяўся нават дакрануцца да ейнай далоні на развітанне.

Паўка кінулася да яго.

— Чакай, Алічак! Чакай! Толькі адно слова! Еду з табой! Не хачу без цябе жыць. Ты прасіў, каб я ехала з табой у Вільню. Еду. Усё кіну дзеля цябе!.. Пасварыліся, ну дык і што? Бачыш, во! — яна распакавала з паперы бутэльку спірту. — Купіла для цябе, каб разам выпіць і цябе перапрасіць. Я цябе таксама кахаю. Толькі не кажу пра гэта.

Баран стаяў, як слуп, і шырокімі вачыма спаглядаў на каханку. Потым узрушана загаварыў:

— Што ты са мной робіш, Паўця?

— Нічога, Алічак, каханы. Тое, што чуеш. Едзеш адсюль, і я еду. От зараз… Кіну-рыну ўсё і еду з табою…

— Праўда?!

— Каб мне з месца не рушыцца.

— Чакай… Як жа тут зрабіць?.. Ты ж мусіш сабрацца… Навошта ж так усё знянацку кідаць!.. Ці паспееш ўсё давесці да ладу за два дні?

— І за адзін дам рады. Абы з табой…

Баран прыняў рашэнне і… уздыхнуў з палёгкай.

— Добра. Пайду да калегі і дамоўлюся, каб выехаць праз два дні.

— Ідзі, Алічак, але скоранька вяртайся, бо я буду хвалявацца. Я тым часам падрыхтую вячэру… Як тады, калі ты выйшаў з турмы.

Падбегла да Аліка і моцна пацалавала яго ў губы.

— Ідзі і зараз жа вяртайся!

Баран шпарка ішоў на Камароўку. Яго несла радасць. У грудзях бушавала шчасце. Весела заляцеў на Казікаву маліну і таропка пачаў тлумачыць:

— Дружа, дарагі… Усё інакш закруцілася… Паўлінка таксама з намі едзе… Разумееш, дружа?.. Я на сёмым небе ад шчасця!.. Пачакай два дні, га?.. Паслязаўтра вечарам паедзем… Сам жа ведаеш, не хочацца столькі рэчаў на вуліцу выкідваць… Прадамо ўсё і рушым!

Марацкі згадзіўся, хоць яму гэта не зусім пасавала. Ён быў падрыхтаваны да падарожжа. Цяпер мусіў змяніць планы. Ён не мог адмовіць дружбаку, ды і не вельмі хацелася аднаму выпраўляцца ў далёкі шлях.

Праз дзесяць хвілін ногі самі неслі Аліка на Залатую Горку. Зайшоў у дом з усмешкай на твары і пабачыў прыгожа ўбраную Паўлінку і застаўлены прысмакамі стол.

Гарэлка была вельмі моцная і нясмачная, але Аліку вельмі спадабалася. Закускі таксама. А Паўлінка ўвесь час гавэндзіла пра тое, што і як будзе прадаваць. Намагалася зацягнуць вячэру наколькі было можна, каб пазней стомлены Алік мацней спаў. Калі ж а дванаццатай гадзіне яны пайшлі ў ложак, Паўлінка выбухнула там, як гарачы вулкан, нястрымнай жарсцю, чым вельмі здзівіла свайго каханка. Было тут не толькі жаданне змучыць яго ласкамі, але і пэўная разбэшчанасць.

Прынамсі гэтак яна імкнулася ўраўнаважыць сваю здраду, але разам з тым хацела нацешыцца любошчамі з бандытам, які, імаверна, апошні раз у жыцці песціў жанчыну і якога, магчыма, яшчэ сёння чакала смерць.

Баран заснуў блізу другой гадзіны ночы. Паўлінка меркавала, што ён дастаткова стаміўся. Наставіла будзільнік на пятую. Пастанавіла, што не будзе спаць, але забяспечылася на ўсялякі выпадак, калі б сон усё ж яе змарыў. Яна ўсе прадумала: калі б будзільнік вырваў каханка са сну, то яна сказала б яму, што ідзе на двор, бо хоча раней нанасіць дроў у печ і спарадкаваць у складзіку, каб потым мець больш часу на зборы перад выездам.

Час, здавалася, застыў. Паўлінка вечарам заўважыла, што Баран выняў пісталет і, як звычайна, паклаў яго пад падушку. Пасля трэцяй гадзіны яна пачала паволі ўсоўваць руку пад падушку. Адчула пальцамі холад сталі. Схапіла канец рулі і асцярожна выцягнула пісталет. Апусціла руку ўніз і паклала зброю на падлогу каля ложка. «Калі прачнецца і пабачыць, што пісталета няма, скажу, што быў у ложку і муляў».

Чацвёртая.

Баран пачаў скрыгатаць зубамі. Потым нешта бойка казаў. Прыслухоўвалася. Але словы былі занадта невыразныя. Гэта яе раздражняла. Асцярожна ўзяла будзільнік і перасунула стрэлку гэтак, каб ён не звінеў а пятай. Цяпер яна была пэўная, што не праспіць дамоўленай гадзіны.

Вялікая стрэлка гадзінніка паволі, але безупынна паўзла да вызначанага часу.

Без дзесяці пятая.

Паўлінка асцярожна, паволі ссоўвалася бокам з ложка. Дакранулася ступнёй да падлогі. Потым уся выслізнула з-пад коўдры. Ціхенька, на дыбачках, дабралася да дзвярэй. Два разы павярнула ключ у замку. Адамкнула дзверы. Ёй здавалася, што па падворку нехта нягучна крадзецца. «Можа, Косцік?»

Нейкі час яна стаяла як укапаная, прыслухоўваючыся да Баранавага дыхання і шоргату на вуліцы. Затым павольна, цішком адчыніла дзверы і ў адной кашулі выйшла на двор. Было цёмна і холадна. З-за вугла будынка выглянула чалавечая постаць. Паўлінка думала ўцякаць. Але ў той жа момант чалавек пасвяціў ліхтарыкам сабе ў твар. Паўка пазнала Семянцова. Ён падышоў да яе.

— Спіць? — запытаўся шэптам.

— Дрыхне…

— А пісталет?

— Забрала ў яго.

— Добра… Ідзі назад і кладзіся ў ложак. Праз пятнаццаць хвілін увойдзем… Дзверы прычыні толькі…

— Мне так страшна…

— Перастань, дурнічка. Няма чаго!

Падштурхнуў яе да ўвахода.

Паўлінка прымкнула дзверы і нетаропка наблізілася да ложка. Алік спаў як пшаніцу прадаўшы. Яна, асцярожна слізганула пад коўдру.

Баран ляжаў на палове ложка, якая была ад дзвярэй. Паўлінчына месца знаходзілася ля сцяны, але, каб ёй было зручней уставаць, ложак быў адсунуты.

Паўлінка зноў лягла побач са здраджаным каханкам. Яна была ўсхваляваная. Сэрца ў ейных грудзях валіла як молат.

Алік адчуў праз сон рух і перавярнуўся на іншы бок. Закінуў руку ёй на плячо і зноў пачаў нешта шпарка гаварыць. Жанчына разабрала некаторыя словы:

— …Паўлінка… каханая… Маеш золата… усё добра… Паўця… салодкая Паўлінка…

Паўця краем вока заўважыла, што дзверы пачалі адсоўвацца. Ёй зрабілася так страшна, што яна ажно закалацілася.

Дзверы адчыніліся, і ў праёме выраслі фігуры некалькіх мужчын, адзетых у цывільнае. У руках у іх былі пісталеты. Яны выглядалі вусцішна. Жанчына ледзь не крыкнула ад жуды.

Яны ўваходзілі ў пакой без ніводнага гуку, пры цьмяным святле начной лямпы. Праз хвілю ложак заліў моцны струмень святла з электрычнага ліхтарыка. Баран паварушыўся, але не прачнуўся. Можа, нават у сне ён пачуваўся ў бяспецы побач са сваёй каханай кабетай.

Пяць чалавек абступілі ложак. Рэзка здзерлі з Барана коўдру і ўсе разам рынуліся на яго. Прыкладам пісталета ўдарылі яму ў галаву. Паўця крыкнула і ссунулася з ложка на падлогу. У адказ на гэткі крык з Баранавых грудзей вырваўся хрып. Алік паспрабаваў адбівацца. Глуха захрыпеў:

— Паўця, не бойся! Нічога табе не…

Зноў яму ўвалілі прыкладам пісталета і распласталі на падлозе. Кроў цякла яму цурком па галаве. Звязалі рукі і ногі. Баран ужо не супраціўляўся. Знепрытомнеў.

Дом быў акружаны. Яся таксама сцягнулі з ложка. Агенты ведалі пра лаз у сцяне, які вёў на кухню. Калі адныя разбіраліся з Баранам, іншыя залезлі да Яся. Хлопец не супраціўляўся. Толькі з нянавісцю глядзеў на агентаў, якія заломвалі яму рукі і сноўдалі па пакоі. Настка была цалкам спакойная. Ейныя вочы свяціліся холадна і рэзка. Зірнула на сякеру, якая стаяла ў куце. Але ведала, што гэтак Ясю не дапаможа. Яна чула, што ў доме і навокал поўна людзей.

Неўзабаве пад браму пад’ехаў грузавы аўтамабіль. Папярэдне яго паставілі крыху далей.

Вывелі Яся і вынеслі Аліка, які так і не прыйшоў да прытомнасці. Іх пільнавала шмат узброеных ахоўнікаў. Частка агентаў засталася ў кватэрах і праводзіла грунтоўны ператрус.

Аўтамабіль крануўся з месца.

За ім засталіся Баранавыя мары пра шчасце: невялічкі домік на Захар’еўскай, куст бэзу з павялымі кветкамі і ўжо даўно пустая будка Мілага.

13 ЗАБАВЫ ЛЁСУ

Яся прывезлі ў камісарыят № 1 у цэнтры горада. Зрабілі гэтак знарок, каб разлучыць яго з Баранам, якога пасадзілі пад арышт у Следчым аддзеле. Аліка кінулі ў цёмны ізалятар. Там яму знялі путы з рук і ног ды выклікалі фельчара. Гэта быў той самы эскулап, які загадаў яго перавезці з турмы на Серпухаўскай у вязніцу на Грушаўскай. Той пазнаў свайго пацыента і са злосцю намагаўся вярнуць яму прытомнасць. Занадта моцным спіртам ён спаліў Аліку слізістую абалонку ў носе, але Баран так і не апрытомнеў… З камісарыята № 1, дзе трымалі Паніча, немагчыма было ўцячы. Следчыя паклапаціліся, каб ён не мог мець зносінаў з меркаваным супольнікам. Яны планавалі дапытаць кожнага паасобку, а потым параўнаць паказанні. Усе здагадваліся, што гэта былі вялікія рыбіны, і таму хацелі выцягнуць з іх як мага больш звестак.

У камісарыяце № 1 было дзве камеры: адна для мужчын, другая для жанчын. Яся кінулі ў пустую жаночую камеру. Але ён там пабыў нядоўга. Пасля абеду прывялі некалькі арыштаваных кабет, і Яся перавялі да мужчынаў. Там, праўда, сядзеў толькі адзін затрыманы. Гэта быў малы, худы габрэй — Давідка. Цырульнік па прафесіі. Яго схапілі ў выніку абвінавачвання, што ён нібыта краў лёзы ў цырульніцкім кааператыве на вуліцы Захар’еўскай. Ён быў крыху звязаны з блатнымі і пераняўся Ясевай справай. Спачатку хлопец паставіўся да яго насцярожана, але хутка адчуў, што гэта варты даверу таварыш у нядолі. Цырульнік аднёсся да маладзёна як да даўняга сябра. Давідка сядзеў ужо некалькі дзён, таму распавёў Ясю ўсё, што ведаў. А ведаў ён нямала, бо ў цырульніцкім кааператыве, куды заходжвалі чырвоныя бонзы, ён шмат чаго наслухаўся.

Ён шчыра сказаў Ясю, выслухаўшы гісторыю ягонага затрымання, што ягоная справа — дрэнь. Давідка не ўтойваў, што адсюль вязняў часта забіраюць на Камароўку зусім без разбору. Але са Следчага аддзела бяруць толькі ў выключных выпадках.

— Мусіш цягнуць час, — раіў цырульнік. — Можа, за гэты час нешта зменіцца.

— Але як?

— Не ведаю, — сумна адказаў габрэй. — Але было б лепей, калі б ты трапіў ў Следчы. Тут прападзеш! У мяне дробная справа. Сяджу першы раз і таксама не ведаю, ці мяне не прыстукнуць. Мангола ня скора расколюць. Будуць яго цягаць і цягаць. Ставіць на распазнанні, а табе трэба падмазаць пяты або перавесціся адсюль у сабачарню на Серпухаўскай.

— А як думаеш, можна адсюль махнуць?

— Сам бачыш: поўна барбосаў. Тут акна нават няма… У сральню не пускаюць. Вядро паставілі. Адсюль не дасі рады змыцца.

Сапраўды, гэта было немагчыма. Арышт зладзілі тут часова і наспех, аддзяліўшы перагародкай з дошак адзін канец прадаўгаватага памяшкання. А паколькі там не было святла, над дзвярамі прарэзалі акенца і навесілі на ім краты… Праз вузкія шчыліны ў дзвярах можна было пабачыць на супрацьлеглым канцы залы дзверы ў канцылярыю, а налева ад іх — стол, пры якім сядзелі міліцыянты. Некаторыя з іх расхаджвалі па зале. Адзін з іх быў дзяжурны і трымаў пры сабе ключы ад камер.

А дванаццатай гадзіне арыштантам выдалі па сто пяцьдзясят грамаў ацеслівага хлеба. Вечарам вязні атрымалі гатаваную, цёплую ваду ў бляшанцы ад кансерваў.

Надышла ноч. Ясь сядзеў на нарах пры перагародцы, за якой была жаночая камера. Ён чуў размовы кабет. Адна ўвесь час плакала. Другая суцяшала яе. Іншыя размаўлялі мала.

Давідка падышоў да Яся і ўсеўся на нарах каля яго.

— Як ноч настане, то такі страх!.. Яны заўсёды ноччу бяруць.

Запалілі адну на дваіх цыгарэту. Ясь таксама не мог заснуць, хоць быў вельмі стомлены. Ён вяртаўся думкамі да таго, што з ім адбылося. Не мог зразумець прычыны свайго арышту. Акрамя таго, турбаваўся за Настку. Не ведаў, ці дзяўчыну таксама павязалі, і гэта не давала яму спакою. Зрэшты, інтуіцыя яму падказвала, што ён трапіў у безнадзейную сітуацыю. Ён мог быць непатрэбны для следства і лішні як вязень. Тады яго б уходалі праз некалькі дзён. Пра магчымасць вызваліцца ён нават не марыў, хоць і сядзеў без ніякага абвінавачання. Ведаў, што бальшавікі расстрэльвалі нават цалкам бязвінных людзей.

Начныя гадзіны былі доўгія, трывожныя і гнятлівыя. Ад аўтамабільных гукаў, якія даляталі звонку, займала дух, а сэрца ўтрапёна калацілася ў грудзях. «Можа, едзе сюды? Забярэ ў апошняе падарожжа… На Камароўку… на смерць». Гэтак мінула ноч… Не спалі абодва…

Раніцай габрэй сказаў з палёгкай:

— Пранесла! Яшчэ адзін дзень выйгралі ў латарэі! Давай запалім!

Яны зноў выпалілі адну цыгарэту і леглі спаць. Цырульнік адразу заснуў, а Ясь яшчэ доўга ляжаў з расплюшчанымі вачыма.

На раніцу ім зноў далі цёплай вады. Гэта не спатоліла голаду, але прынамсі прагнала смагу. Потым яны панура сядзелі на нарах, часам паасобку хадзілі вузкім праходам паміж нарамі і сцяной. Апрача нараў, у камеры быў толькі нізкі драўляны зэдлік, на які ставілі вядро.

Цырульнік пераважна ляжаў. Ён быў знясілены шматдзённым голадам. Ясь хадзіў па камеры. Яму хацелася паліць. Ведаў, што ў сукамерніка ёсць яшчэ некалькі цыгарэт, якія яму ўдалося пранесці за краты, але думаў, што цырульнік спіць, і не хацеў яго будзіць. Нечакана скручаны абаранкам Давідка заварушыўся і жвава сеў на нарах. Даў Ясю знак рукой, той наблізіўся да яго.

— Ведаеш што? — панізіўшы голас, пачаў гаварыць габрэй. — Я прыдумаў, як зрабіць, каб цябе перавялі ў Следчы аддзел.

Ясь слухаў з вялікай цікавасцю.

— Трэба так згламэздаць, нібыта ты павесіўся. Я абарву вяроўку і ўздыму гвалт. Тады цябе жалезна забяруць адсюль.

Ясь задумаўся, а цырульнік казаў далей:

— Ты нічога не губляеш. Яшчэ сёння цябе могуць павалачы на Камароўку, а так дык, можа, выратуешся… Рабі, як ведаеш… А я табе гэтак раю, бо мне цябе шкада…

— Твая праўда, — сказаў Ясь. — Я вось толькі гумкаю, як зрабіць, Каб гэта не выглядала як блеф…

Пачалі раіцца, як ажыццявіць свой план. Урэшце надумаліся зрабіць гэтак: паставіць зэдлік над дзвярыма і перакуліць яго, да кратаў над дзвярыма прывязаць вяроўку, перарваную ў палове даўжыні. З іншага канца вяроўкі Ясь меў зрабіць пятлю і, моцна зацягнуўшы яе на шыі, легчы на падлозе. Цырульнік павінен быў усчаць шум і лямант, што арыштант павесіўся.

У палудзень яны зноў атрымалі хлеб. З’елі і ўзяліся за рэалізацыю свайго плана. Ясь зняў з сябе кашулю і ціхенька падзёр яе на вузкія паскі. Давідка дапамог сплесці матузкі ў тонкую, але моцную вяроўчыну. Ясь завязаў пятлю і прасунуў у яе шыю. Потым стаў на зэдліку каля дзвярэй, а іншы канец самаробнага шнурка прымацаваў да ніжняга прута кратаў. Пасля гэтага абарваў вяроўку на далонь вышэй ад галавы. Уласна ўсё было гатова. Цырульнік хваляваўся. Яся таксама бралі дрыжыкі.

Запалілі. Потым слухалі і назіралі праз вузкія шчыліны між дошкамі. Дзяжурны міліцыянт сядзеў за сталом. Гуляў з калегам у шашкі.

Ясь зноў усунуў шыю ў пятлю. Моцна паціснуў руку сукамерніку на развітанне. Пачаў зашморгваць пятлю. Калі вяроўка туга абхапіла гарляк, Ясь паторгаў за яе і пакруціў туды-сюды, каб на скуры выступіў чырвоны след. Рабіў гэта рэзка і з сілаю. Было балюча, але ён не звяртаў увагі. «Можа, выратую сабе гэтым жыццё», — думаў хлопец.

Сеў на зямлю, абапёршыся спінаю аб дзверы, і колькі было моцы зацягнуў пятлю. Пачуў звон у вушах, у вачах зрабілася цёмна, а кроў падступіла да носа… Амаль страціў прытомнасць.

Тады цырульнік перавярнуў зэдлік. Падскочыў на месцы, нібыта скокнуў з нараў, і пачаў апантана валіць кулаком у дзверы. Закрычаў сапраўды поўным панікі голасам:

— Вязень павесіўся! Хутчэй! Адчыніце!

За перагародкай жвава затупалі. Пачуліся галасы:

— Сарві яго! Здымі!

Міліцыянт упохапкі адмыкаў і здымаў з дзвярэй навясны замок. Давідка зрабіў выгляд, што абрывае вяроўчыну. Потым сам кінуўся на падлогу, падрабляючы гук, нібыта гэта насамрэч грымнулася Ясева цела. Падняўся. Ясь напаўляжаў, абапёрты галавой аб дзверы і раму. Ягоны твар пасінеў, вяроўчына глыбока ўрэзалася ў шыю.

Нарэшце дзверы адчыніліся насцеж. Ясева галава цяжка ўпала на падлогу. Ён ціха хрыпеў здушаным горлам. Усё выглядала праўдзіва: і абарваны над дзвярыма кавалак вяроўкі, і перакулены зэдлік, і пятля вакол Ясевай шыі, ягоны выгляд і спалоханы габрэй, які, нібы плачучы і ківаючыся ад страху, галасіў:

— А я сабе сплю… А тут бах!.. Гляджу, ён вісіць!.. Ой, як я пералякаўся… А дзверы замкнёныя!.. Потым абарваў яго!.. Алё й страху я наеўся!..

Міліцыянты выцягнулі Яся на сярэдзіну сваёй залы. Хлопец быў знясілены, шыя моцна балела, але ён быў у прытомнасці. Расслабіў цягліцы, каб цела зрабілася вялым.

— Паклічце доктара! — чуў ён нібы здалёку.

— І пазваніце ў Следчы аддзел!

— Давайце хутчэй лекара. Ён тут насупраць. Гэты, можа, яшчэ жывы.

Ясь захрыпеў гучней і павярнуў галавой направа-налева. Тады нехта лінуў яму ў твар вадой. Ён заварушыўся. Чуў словы тэлефоннай размовы:

— Дзяжурны?.. Што?.. Першы камісарыят… Арыштаваны, якога ўчора даставілі, павесіўся… Так…

— Прозвішча Нацэвіч… імя Ян… затрыманы на загад Следчага аддзела… Прашу тэрмінова паведаміць кіраўніку…

Цішыня…

— Так. Паслалі па доктара… Можа, яшчэ верне яго да жыцця… Добра… Чакаю…

Цішыня…

Ясь ляжаў і думаў. Адчуваў задавальненне, нягледзячы на боль. Раптам пачуў раздражнёны голас:

— Чаму не сцягнулі яму пятлі?!

— О, і праўда!

— Ідыёты! Гаўно замест мазгоў!

Нечыя далоні нецярпліва пачалі перабіраць вяроўку, якая глыбока ўелася ў шыю. Ясю забалела невыносна. Ён енкнуў. Вяроўку знялі. Але боль толькі ўзмацніўся. Яму цяжка было каўтаць сліну. Гэта яго ўсцешыла, бо ён вельмі баяўся, каб доктар не выкрыў сімуляцыі. Палічыў, што прыкідвацца далей непрытомным можа быць небяспечна.

Зноў зазвінеў тэлефон.

— Слухаю… Першы камісарыят… Так… Так. Нацэвіч Ян… Доктара яшчэ не было… Непрытомны… Так…

Перапынак…

— Добра… Адразу ж адправім у аддзел… Чакаем лекара… Так…

Яся апанавала радасць, але ён працягваў ляжаць і не варушыўся. Потым зноў павёў галавой, падняў плячо і апусціў. Праз хвіліну расплюшчыў вочы і паглядзеў у столь.

— Што, жывы?

Ясь спрабаваў падняцца, але зноў упаў.

— Дайце яму вады!

У памяшканне ўвайшоў лекар.

— Дзе той ваш вісельнік?

— Тут… прыйшоў у сябе… сарвалі яго…

Доктар пахіліўся над пацыентам. Потым сеў на кукішкі. На Ясевай шыі сінела шырокая пісяга. Горла спухла.

— Адкрый рот!

Ясь адчуў на шыі лекараў дотык. Глуха застагнаў.

— Перанясіце яго на лаўку!

Доктар агледзеў хлопца. Сцвердзіў:

— Будзе жыць. Горла ў запаленні, але гэта пройдзе.

— Можна яго перавесці ў Следчы аддзел?

— Можаце пераводзіць.

Лекар пайшоў. Ясь ляжаў на лаўцы.

— Маеш сілы ісці? — запытаў у яго намеснік начальніка камісарыята.

— Не ведаю.

— Ну, сядзь!

Ясь сеў.

— Дойдзеш… тут блізка… даць дваіх чалавек у канвой. Зрабіце пратакол. Далучыце вяроўку… І хутка...

Неўзабаве Яся вывелі з камісарыята. Ён выглядаў жахліва. Адзенне было мокрае і прыліпала да цела. Рукі яму звязалі спераду кавалкам шнурка. Міліцыянты баяліся, што вязень, які пастанавіў павесіцца, можа спрабаваць уцячы, нягледзячы ні на што, хоць бы дзеля таго, каб яго застрэлілі. Адзін з канваіраў трымаў яго пад левую руку. Другі ішоў ззаду, маючы напагатове зараджаны пісталет. З помсты за тое, што Ясь нарабіў ім клопату, міліцыянты павесілі яму на шыю вяроўку (рэчавы доказ) і падцяжкі. Гэтак яны клыпалі з самага краю маставой, рухаючыся цэнтральнымі вуліцамі горада. Разам яны ўтваралі дзіўную і прыкрую групу. Мінакі са страхам і спачуваннем глядзелі на вязня. Бачылі смерць, якая крочыла за ім.

Калі яны выйшлі на Губернатарскую вуліцу, іх абагнаў аўтамабіль. Раптам празычэў гучны жаночы голас:

— Стой!

Вокрык быў скіраваны шафёру, які адразу ж спыніў машыну. Ясь не глядзеў, бяздумна ўтаропіўшыся сабе пад ногі. Пакуль што ён выратаваў сабе жыццё. Але, можа, ненадоўга. Уцякаць не збіраўся, ён быў занадта знясілены апошнімі падзеямі. І цяжка было даць дзёру ў цэнтры горада. Калі збягаць, то лепш ужо з дарогі падчас пераводу ў турму. Аднак вокліч жанчыны прыцягнуў Ясеву ўвагу. З машыны выйшла высокая прыгожая жанчына. Яна была апранутая ў чорную скураную куртку. На галаве ў яе быў чырвоны шаль, з-пад якога вымыкаліся цёмныя пасмы валасоў. За ёй крочыў сталы ягамосць, апрануты — як на згалелы горад — вельмі элегантна. Аўтамабіль блішчэў блакітным лакам, на якім красаваліся чырвоныя зоркі. Спераду развіваўся чырвоны сцяжок.

Кабета махнула рукой, каб канвой і Ясь затрымаліся. Хлопец уляпіў позірк у ейны твар. Ён пазнаў Марусю Лобаву. Ашаломленыя канваіры стаялі маўчком.

— Куды вы яго ведзяце?

— У Следчы аддзел… Гэта крымінальнік…

— Я пра гэта не пытаюся. Чаму ў яго на шыі гэтыя халерныя шнуры? Што гэта такое?

— Вешаўся ў камеры… Сарвалі яго… А гэта доказ…

Лобава зняла з Ясевай шыі вяроўку і падцяжкі. Аддала іх міліцыянту.

Тым часам падышоў ейны таварыш. Ясь пазнаў у ім старога актора Сэмп-Сыркоўскага, які некалі зводзіў яго з аперэткавай спявачкай. Той таксама яго пазнаў. Машынальна працягнуў яму руку, але ў Яся далоні былі звязаныя. Хлопец падняў іх абедзве разам.

— А гэта яшчэ што такое?… Хто да такога дадумаўся?

— Начальнік камісарыята даў загад, каб арыштаваны не ўцёк.

— Та-а-ак! Начальнік камісарыята! Зарабіў ён у нас на абаранкі! Мог даць пяць або дзесяць канваіраў, але звязваць рукі нельга! Усе сядайце ў машыну! Паедзем у Следчы аддзел.

Спалоханыя міліцыянты і Ясь залезлі ў сярэдзіну аўтамабіля. Лобава села побач з кіроўцам. Сэмп-Сыркоўскі заняў месца ззаду, насупраць вязня. Лобава кінула шафёру:

— На Серпухаўскую! Следчы аддзел!

Аўтамабіль даў газу. На ходніку засталася стаяць групка разявак, якія з цікаўнасцю, але асцярожна назіралі за гэтай незвычайнай сцэнай. Сэмп-Сыркоўскі звярнуўся да Яся:

— А што ж гэта за прыгода, каралевіч дарагі?!.. Як у фільме!

Лобава адвярнулася:

— Вы яго ведаеце, таварыш?

— А як жа! Наймілейшы малады чалавек, з якім мне давялося пазнаёміцца на гэтай юдолі пакутаў і слёз, зубнога скрыгату і соўгання азадкам па падлозе. Наймілейшы!

— Ну то і добра. Вашае меркаванне для мяне важнае.

Звярнулася да Яся:

— За што цябе арыштавалі?

Ясь раздумваў, як коратка і зразумела распавесці сваю гісторыю.

— Кажы толькі праўду!

— Шчыра кажучы, не ведаю, за што. Я быў некалі арыштаваны, але мяне вызваліла камісія, бо не ставала доказаў. А цяпер затрымалі без ніякай справы і абвінавачання. Можа, з той прычыны, што ў тым самым доме арыштавалі шаўца, які наймаў у мяне кватэру. Ён уцёк з турмы. Мо толькі таму?

— А той шавец таксама пад арыштам?

— Так.

— Выходзіць, нічога сур’ёзнага ў цябе няма? Якога-небудзь забойства, захоўвання зброі, палітычнай дзейнасці, рабунку?

— Абсалютна нічога!

Маруся патрэсла галавой.

— Я ім пакажу, як працаваць!.. А то даводзяць да самагубства!.

Сэмп-Сыркоўскі пляснуў далонню па Ясевым калене:

— Будзеш свабодны, каралевіч! Калі яна сказала, то гэта тое самае, што і зрабіла! Ейнае слова — гэта скала, жалеза, сталь!

Ясь ад усяго гэтага анямеў. Не верыў сваім вачам і вушам. А адначасова адчуваў прыгнечанасць гэтай сітуацыяй. Яму было сорамна перад кабетай — ён не ведаў, як ёй аддзячыць, і сумняваўся, што ў яго хоць калі будзе такая магчымасць.

х х х

Маруся выстаралася ў Маскве, каб яе скіравалі ў Менскі гарвыканкам на пасаду кіраўніцы культаддзела. Яна магла атрымаць і лепшае месца, нават у Маскве, дзе працаваў ейны муж-камуніст, алё не хацела жыць з ім у адным горадзе, а ў Менск яе цягнулі ўспаміны пра кароткае шчасце з Ясем і туга па сімпатычным, шчырым хлопцы, якога яна некалі называла «сваім дзіцем». У апошні перыяд іхнага рамана Марусіны пачуцці больш нагадвалі мацярынскую любоў, чым нешта іншае. Ёй не ўдалося падпарадкаваць Яся як свайго каханка, таму яна стала для яго чулым, добрым і шчырым сябрам. У іхныя адносіны яна ўкладвала не жаночае самалюбства, а мацярынскі клопат.

У Менск Лобава вярнулася ўчора. Адразу ж заступіла на пасаду. Пасялілася яна ў гатэлі «Еўропа» у нумары 34, у колішнім пакоі Філіпа Лысага. Гэты нумар адміністрацыя прызначала для самых важных гасцей… Сэмп-Сыркоўскі быў у ейным аддзеле кіраўніком тэатральнай секцыі. Інтуіцыяй стрэлянага вераб’я ён адчуў, што Лобава мае вялікія сувязі ў Маскве, таму, толькі яе пабачыўшы, рассыпаўся перад ёй дробным макам і пачаў выдыгаць, абяцаючы ва ўсім ёй дапамагчы. І сапраўды, ён адразу ж прыдаўся Лобавай як добры знаўца мясцовых парадкаў і людзей.

Марусі карцела адразу ж завітаць да Яся, але пакуль бракавала вольнага часу. Зрэшты, яна не ведала, на волі Ясь ці яшчэ за кратамі.

Выгляд хлопца, якога цягнулі вуліцай з вяроўкамі на шыі і прыстаўленым да спіны пісталетам, уразіў яе да глыбіні душы.

«Давялі ўжо!» — са злосцю падумала камісарка, маючы на думцы тых тэарэтыкаў, якія захапілі Расію і чынілі тэрор рукамі найгоршых садыстаў, дэгенератаў і вычварэнцаў. Яна адразу пастанавіла, што вырве хлопца з іхных абцугоў. Не было сакрэтам, што яна валодала вялікімі магчымасцямі. Нават агромністымі. У некаторых выпадках яна магла даваць загады нават вельмі важным асобам з партыйнай вярхушкі. А яна была настырлівая і гатовая на ўсё… Калі для Яся Лобава зрабілася жанчынай-маткай, чулай і пяшчотнай, то ў адносінах да садыстаў была моцнай, з каменным сэрцам тыранкай… Менавіта гэта і сталася адной з прычын таго, што яна разышлася з мужам.

У Следчым аддзеле Лобава суха і ўладна загадала дзяжурнаму паведаміць пра ейны візіт кіраўніку ўстановы. Назвала прозвішча і пасаду. Потым размясцілася ў крэсле, у якім два дні таму сядзела Паўлінка.

Лобава і раней, калі Ясь набраўся даверу да сваёй каханкі-фраеркі, чула ад яго розныя гісторыі пра блатных, розныя работы і гінтоў. Яна ведала, што следчыя агенты часта нажываюцца на злачынцах, што ёсць пасярэднікі, якія за вялікія ўзнагароды спрыяюць ануляванню вельмі сур’ёзных справаў. Хлопец мог назваць шмат канкрэтных прыкладаў, калі міліцыянты і шпікі праварочвалі цёмныя інтарэсы ды бралі хабар. Яна дапускала, што пры патрэбе будзе ў стане за пару дзён сабраць мноства фактаў, якія давядуць шматлікія парушэнні так званых абаронцаў закона. У ейных руках гэтыя доказы ператворацца ў нож на горле для многіх, магчыма, для ўсіх міліцэйскіх і следчых функцыянераў.

Кіраўнік Следчага аддзела вельмі ветліва прыняў Лобаву.

— Слухаю вас, таварыш, — сказаў ён пасля некалькіх прывітальных банальнасцяў.

Лобава пачала ўпрост:

— Для мяне вельмі важна, каб тэрмінова быў вызвалены арыштаваны Ясь Нацэвіч. Калі б не адсутнасць часу, я б дамаглася гэтага іншым шляхам. Праўда, для шмат каго ўзніклі б тады не зусім прыемныя акалічнасці. Але я хачу, каб яго вызвалілі адразу ж. Я пабачыла яго і прывезла разам з канвоем. Ён крайне знясілены. Выглядае жахліва. Яго вялі вуліцай са звязанымі рукамі і з вяроўкай на шыі, на якой ён вешаўся ў камеры.

— Ага! Я ведаю гэты выпадак.

— А ягоную справу вы ведаеце таксама?

— Не… Не вельмі…

— Я папрашу вас цяпер жа азнаёміцца са справай і адпусціць Нацэвіча. Я не магу марнаваць свой час.

Высакамернасць і бесцырымоннасць Лобавай раздражнілі начальніка і вывелі яго з раўнавагі. Ягоны твар выбіла ў чырвоныя плямы, а вочы напоўніліся злосцю. Ён не прывык выслухваць загады, асабліва калі вялося пра арыштаваных. Ягоныя вушы былі прызвычаеныя да ўпрошванняў, малення, плачу… Ён адказаў суха, крыху павышаным голасам:

— Я нічога не магу зрабіць. Мяне чакаюць цяпер іншыя важныя справы. Можа, таварыш, вы зможаце прыйсці да мяне заўтра, а дзявятай гадзіне раніцы. Я праверу, чым можна дапамагчы таму вашаму Нацэвічу.

Лобава ўстала з крэсла.

— Ах та-а-ак! Дык вы не толькі не ўмееце толкам выконваць свае абавязкі, але і культурна размаўляць. Я да вас болей ужо не звярнуся. Нацэвіча я вызвалю інакш. І абяцаю грунтоўна вамі заняцца. Я пастараюся, каб вы з гэтага кабінета выйшлі са звязанымі рукамі туды, дзе па вас сцены плачуць!

У тым, што сказала Лобава, гучала такая ўпэўненасць — а яна сапраўды магла выканаць абяцанае, — што мужчына збялеў. Калі б нават ён працаваў бездакорна, чалавек з партыйнай вярхушкі лёгка мог скінуць яго з цёплага крэсла. А Лобава выглядала акурат як асоба з бальшавіцкага алімпу, якая можа бязлітасна помсціць і якую нішто не ў стане паўстрымаць, пакуль ейная мэта не будзе дасягнутая.

Кіраўнік спужаўся і разгубіўся, не ведаючы, як выкруціцца з прыкрай сітуацыі. Ён загаварыў мякка і лісліва:

— Даруйце. Няма чаго гневацца. Я ж не сказаў, што не збіраюся вызваліць Нацэвіча, а толькі, што цяпер не маю часу.

— А я потым не буду мець часу. Вам было б лягчэй цяпер вырашыць гэтую справу, чымся мне пазней зноў рупіцца, каб сюды прыехаць.

— Добра. Я сам займуся… Няйначай, нешта можна зрабіць.

Лобавай стала ясна, што кіраўнік зробіць усё, што яна пажадае, нават не ад страху перад выяўленнем ягоных злоўжыванняў, а проста для свайго спакою. Яна цвёрда адрэзала:

— Прашу неадкладна вызваліць Нацэвіча!

— Пад вашае паручыцельства.

— Без!.. Яму не выстаўленыя ніякія абвінавачанні… Арыштавалі, бо ў кватэры, якую ён здаваў, схапілі нейкага тыпа!

Кіраўнік патэлефанаваў. У кабінет увайшоў высокі шчуплы службовец. Начальнік звярнуўся да яго:

— Я папрашу зараз жа даць мне ўсё, што вы маеце па справе Нацэвіча. Канвой адпусціць!..

Чыноўнік паспяшаўся выйсці. Начальнік звярнуўся да Лобавай.

— Гэта зойме толькі пару хвілін.

— Добра.

Лобава выняла з кішэні скураной курткі партсігар і запаліла цыгарэту. Яны маўчалі. Кіраўнік хацеў перарваць няёмкую сітуацыю, але баяўся азвацца, каб не ўвесці нечым Лобаву ў гнеў. З нецярплівасцю чакаў з’яўлення чыноўніка. Той неўзабаве вярнуўся. Прынёс пратакол вобшуку, які перадалі з першага камісарыята, і Ясевы рэчы, якія ў яго забралі падчас асабістага дагляду. Кіраўнік таропка прагледзеў паперы, занатаваў нешта ўнізе пратакола і падпісаў. Падаў дакументы службоўцу і сказаў:

— Папрашу пільна выпісаць карту вызвалення з-пад арышту на імя Яся Нацэвіча, а потым аформіце ануляванне справы. Нацэвіча выпусціць неадкладна!

Чыноўнік выйшаў. Кіраўнік указаў рукою на дробязі, якія ляжалі на стале.

— Гэта можна забраць і перадаць Нацэвічу. Ён вольны.

— Больш не будзе ніякіх фармальнасцяў?

— Не будзе. Карту вызвалення ён атрымае перадусім для ўласнага спакою. Гэта справа некалькіх хвілін.

— Добра.

Лобава ўстала і скіравалася да дзвярэй, 3 чырвоным шалем на галаве яна ішла нібы са штандарам. Кіраўнік сказаў на развітанне:

— Да пабачэння, таварыш!

Але Лобава, не сказаўшы ні слова, энергічна папхнула дзверы і выйшла з кабінета. Праз момант да начальніка нехта пастукаў. Зноў увайшоў службовец.

— А што рабіць з дзяўчынай, якую таксама арыштавалі пасля ператрусу ў кватэры Нацэвіча?

— Падстава арышту?

— Жыла разам з Нацэвічам.

— Яны мяне ў дамавіну ўгоняць… Натвораць такога глупства, што аж шапка на галаве расце, а мне іхнюю кашу расхлёбваць! Што гэта за падстава? Таксама адпусціць!

Гэтак Лобава за адзін раз вызваліла не толькі Яся, але яшчэ і Настку. Калі службовец выйшаў з кабінета, кіраўнік са злосцю кінуў асадку не пісьменны стол.

— І як у Расіі можа быць парадак, калі такія блядзі камандуюць!

Плюнуў.

х х х

Праз некалькі дзён пасля свайго вызвалення Ясь зусім неспадзеўкі пабачыў свайго даўнейшага настаўніка і сябра Віктара Уменскага, які крочыў другім бокам вуліцы. Хлопец борзда перабег праз маставую і стаў перад ім, радасна ўсміхаючыся. Былы манцёр, а цяпер кіраўнік гарадской электрастанцыі, таксама адказаў усмешкай, якая распраменіла ягоны хмуры твар.

— Што за сюрпрыз! Я ўжо і забыў, калі мы апошні раз бачыліся!

— Ой, даўно, — прызнаў Ясь. — Багата часу не маю, але хацеў бы перакінуцца парай словаў…

— Добра. Хадзі да мяне.

Ён завёў Яся на дзядзінец электрастанцыі, а адтуль да сябе на кватэру. Электрык займаў чатыры пакоі і кухню, але жыў толькі ў адным пакоі. На сцяне — як і некалі — віселі гітара і мандаліна. Збоку было месца для майстравання і стаяў такарны станок. Былы манцёр па-ранейшаму выглядаў марудным і панурым. Гаварыў павольна, з роздумам, нібы сілай выдушваў з сябе словы, якія захраслі недзе ў горле. Толькі адна змена была для Яся бясспрэчнай. Ён не пачуў ніводнай поўнай дэмагогіі фразы, ніводнай пахвалы бальшавізму. Наадварот.

Ясь слухаў, круглымі вачыма паглядаючы на шэры, нібы алавяны, твар манцёра. У глыбіні вачэй электрыка ўспыхвалі іскры нянавісці. Ягоны голас быў нізкі, хрыпаты.

— Паплылі, псяюжнікі, па моры крыві… І захлынуцца ёю… Але трэба паспрыяць, каб хутчэй.

І Ясь, заўсёды далёкі ад палітыкі, адчуваў, што нянавісць, якая прасякнула ўсяго манцёра, перадаецца і яму, авалодвае ім самім. Але не як праява пратэсту, а як рухавік да дзейнасці. Ён сам пачаў пералічваць гвалты, злачынствы, рабункі цяперашніх гарадскіх уладаў. Расказаў пра сваё жыццё цягам апошніх месяцаў і пра арышт. Дадаў, што абавязаны жыццём выключна адной жанчыне на важнай пасадзе.

Уменскі слухаў уважліва, насупіўшыся. На шчоках у яго хадзілі жаўлакі. Калі Ясь скончыў свой аповед, Віктар заўважыў:

— У горадзе, братка, доўга не ператрываеш. Можа, хочаш пайсці ў лясы? Я магу цябе скіраваць, там будзеш патрэбны. І свабодны. Мне трэба быць тут! Тут я, пэўна, і з зямелькай пабяруся. Нікому я не патрэбны. А ты малады. Джгай у лес! Калі захочаш — толькі скажы…

Ясь развітаўся з ім, бо спяшаўся да Лобавай. Манцёр сказаў яму ўжо на парозе:

— Калі нешта трэба, то смела прыходзь!.. Скажы ў браме, што да кіраўніка электрастанцыі!..

— Абавязкова прыйду!

— Буду чакаць. Вечарамі я заўсёды ўдома.

Ясь порстка маршыраваў Хрышчэнскай вуліцай. Быў у задуменні. Пасля вызвалення з-за кратаў яго апанавала ідэя з’ехаць з горада. Тутэйшае паветра здавалася яму атрутным. Ён не мог свабодна дыхаць. Начамі спаў вельмі кепска. Тое, што ён перажыў у зняволенні, чакаючы вывазу на Камароўку, не пераставала яго прыгнятаць. Яму апастылела становішча авечкі, прызначанай на зарэз. Ён адчуваў пагарду да разгубленых, спалоханых людзей, якіх мінаў на вуліцы. Яму не хацелася быць адным з іх. Ён прагнуў дыхаць вольным паветрам. Адчуваць свабоду. Змагацца, калі будзе такая неабходнасць. Быць поруч са смелымі, вернымі таварышамі. Абараняць іх і быць упэўненым, што і яны, калі будзе патрэбна, складуць за цябе галаву.

Дзень у дзень, ноч у ноч пачварная лапа Надзвычайкі хапала сваімі кіпцюрамі сотні ахвяр. Кідала іх у смуродлівыя засценкі. Здзекавалася. Катавала. Невядома за што… Без сэнсу… Дзеля статыстыкі… Каб давесці сваю стараннасць… Каб заграбастаць чужую маёмасць і здзерці з трупа апошнюю нітку… Дзеля прыемнасці.

З наступных дзвюх размоваў з манцёрам Ясь даведаўся, што Уменскі ўтрымлівае сталую сувязь з партызанамі і дапамагае ім. Туга па вольным жыцці і агіда да ўсяго, што адбывалася ў горадзе, толькі ўзраслі ў хлапечай душы.

Колішнія Ясевы прыяцелі прапалі. Некаторыя загінулі разам з тысячамі іншых цалкам бязвінных людзей, шмат уцякло падалей з Менска, ратуючыся ад чырвонай навалачы. Іншыя пайшлі ў лясы да партызанаў або далучыліся да анархісцкіх груп. Шырылася слава лясных атаманаў, якая, як магніт, цягнула ў гушчары з гарадоў, мястэчак і вёсак пакрыўджаных, незадаволеных, але смелых людзей.

Яся трымала ў горадзе толькі ўдзячнасць да Лобавай. Але, нягледзячы ні на што, ён не мог так жыць далей. Маладзён імкнуўся таксама дапамагчы Барану. Папрасіў Лобаву аб дапамозе. Ахвяраваў дзеля гэтага ўсе сродкі, якія толькі здолеў здабыць. Лобава распачала энергічныя захады. У Следчым аддзеле Барана не было. Ягоную справу — як вельмі сур’ёзную — перадалі калегіі Надзвычайнай камісіі.

Маруся двойчы была ў старшыні ЧК Міціна. Той абяцаў разабрацца. А наступным разам даў ёй самой глянуць Баранавы акты. А потым цвёрда прамовіў:

— Абсалютна нічога не магу для яго зрабіць. Гэта рэцыдывіст. Прафесійны злачынца. Уцякаў з турмы. Аказваў супраціўленне падчас затрымання. Пры ім выяўленая зброя. Зрэшты, ягонай справай займаецца калегія. Паспрабуйце паразмаўляць са Старцавым, але папярэджваю, што можа нічога не атрымацца. Я пастараюся на яго паўплываць… Можа, выб’ю больш лагодны вырак. Але ніякай гарантыі не даю.

Лобава не хацела ўжываць усіх сродкаў, каб вызваліць Ясевага калегу, справа якога сапраўды была цяжкаю. Яна аднак атрымала ад Міціна абяцанне, што той замовіць слоўца за Барана перад Старцавым.

Пра вынікі сваіх намаганняў яна шчыра расказала Ясю. Яна не цешыла яго надзеяй Алікавага вызвалення, але меркавала, што хадайніцтва старшыні Надзвычайкі перад кіраўніком калегіі можа даць нейкі пазітыўны вынік. Яна ведала, што ўпартага, малаадукаванага чыгуначніка, прызначанага галавою Надзвычайкі, немагчыма было падкупіць. Але разам з тым ён заўсёды трымаў уласнае слова. Таму не было сумневу, што ён заступіцца за Барана.

Але як пастановіць зрабіць Старцаў, рафінаваны інтэлігент, юрыст, ідэйны камуніст — яна не ведала.

Ясь больш ніяк не мог дапамагчы Аліку. Маладзён рэгулярна перадаваў сябру харчы і выслаў за хабар праз турэмнага вартаўніка дзве малявы. Напісаў, што ўсяляк намагаецца яго вызваліць, але шанцы малыя, амаль нулявыя. Ён сцярогся, каб незнарок не ўвесці Барана ў зман. «Можа, ён паспрабуе ўцячы недзе ў дарозе», — думаў Ясь.

Мінула два тыдні, як Ясь апынуўся на свабодзе. За гэты час ён згалеў дашчэнту. Папрадаваў рэшту рэчаў, якіх не забралі падчас вобшуку. Ў гандаль уключылася і Настка. Але ім плацілі смешныя грошы, ўвесь горад распрадаваўся, каб здабыць хоць крыху ежы. Красці ў месцічаў Ясь не хацеў. Яны і так сядзелі на мякіне пад уладай бальшавікоў. Зрэшты, ён пакляўся Марыі Лобавай, што паўстрымаецца ад усяго, што зноўку магло б прывесці да яго арышту. Гэтым разам ёй было б ужо цяжка прыйсці хлопцу на дапамогу. Ясю і так пашэнціла, што ператрус не выкрыў трох пісталетаў і зладзейскіх прыладаў. За гэта ён мусіў падзякаваць Настцы, якія ўсе левыя рэчы хавала ў тайніку, зладжаным у дрывотні.

Ясь прыйшоў да Лобавай позна. Ён ніяк не мог адважыцца расказаць ёй пра сваю пастанову пакінуць горад. Гэтую думку ён выношваў ужо працяглы час. Пасля размовы з Уменскім у яго не засталося ніякіх сумневаў. Але ён адклаў сваё прызнанне на некалькі дзён. Сёння ён нарэшце набраўся смеласці, бо да Уменскага прыйшоў ад Моніча сувязны, які заўтра апоўдні меўся вяртацца ў атрад. Ясь дамовіўся, што спаткаецца з ім у манцёра і яны разам выправяцца ў дарогу.

Лобава чакала Яся ў пакоі. Ляжала ў ложку і праглядала нейкія лісткі з тэкстам, надрукаваным на машынцы. Яна адразу адчула хлопцаў настрой, калі той толькі пераступіў парог.

— І чаму ты такі маркотны?

— Прыкра, што мушу цябе пакінуць.

— Ага… Я так і думала…

— Заўтра іду ў лясы. Не магу болей жыць у горадзе. Тут я дакладна загіну. Не важна, дзе і як. Але гэтае прадчуванне гняце мяне… Усё мне тут ужо абрыдла!

— І я?

— Не будзь такой. Каб не ты, і духу майго б тут ужо даўно не было… Я сам сябе ненавіджу!

Лобава ўважліва паглядзела Ясю ў вочы. Потым спакойна і ціха прамовіла:

— Канешне, ідзі. Нельга гвалціць сваю волю, пагарджаць тым, што падказвае інтуіцыя…

Ясь і не спадзяваўся, што яна гэтак спакойна прыме ягоную задуму. У яго нібы гара з плеч звалілася, але адначасова засмылела ўнутры ад прыкрасці. А Маруся цягнула далей:

— Ты мой бязглузды малы сынок, які прыкідваецца дарослым мужчынам, хоча быць вельмі разумным, але насамрэч яшчэ зусім дурненькі. Ці ж я магу табе нешта забараніць!.. Вабяць цябе жанчыны, бо не хапае ў тваёй галаве яшчэ клёку, каб зразумець, што гэта пустка — калі табе падабаецца толькі цела… Ляці за імі, атрымлівай асалоду, распуснічай і набірайся досведу. Стаміла цябе шэрасць горада, ты прагнеш свабоды і лясной прасторы. Ляці, мой неразумны галубок, у лясы!.. І там ты не знойдзеш спакою. Але заўсёды памятай пра сваю сяброўку, якая выдумала сабе, што ты ейны сынок. Можа, ты некалі зноў прыляціш у горад — я буду тут. Не змяню гэтага пакойчыка на лепшы. Я хачу, каб ты заўсёды ведаў, дзе я. Можа, зноў трэба будзе табе дапамагчы.

У Яся на вочы нагарнуліся слёзы. Лобава заўважыла гэта. Падышла да яго і пагладзіла па шчацэ.

— А цяпер давай пагаворым пра нешта іншае. Вельмі сур’ёзнае. Настаў вушы і слухай сюды. Я маю магчымасць даведвацца пра мноства цікавых рэчаў, якія трымаюцца ў сакрэце. Я ведаю, што ты кантактуеш з партызанамі і яшчэ з некім салідным тут, у горадзе. Дык вось, я хачу перадаваць звесткі на карысць людзей, якія змагаюцца з такімі ідэалістамі, як я… Ну, не крывіся. Няхай будзе гэтак: з такімі, як тыя, што вырвалі з рук смерці касу і цяпер шалеюць з ёй, як вар’ят з сякерай. Добра?

Ясь не вагаўся. Яго нават усцешыла такая прапанова. Ён быў упэўнены, што для Уменскага гэта будзе вялізны скарб. Паабяцаў, што заўтра раскажа пра Марусю свайму сябру, які дбайна і ахвярна вядзе тут грунтоўную працу супраць бальшавікоў.

— Цудоўна, — сказала Лобава. — І я вырвуся з-пад гнёту рэчаіснасці. Буду ў тых самых шэрагах, што і ты. Акрамя таго, здабуду вельмі важную для мяне рэч…

— Якую?

— Магчымасць перайсці пры нагодзе на другі бок барыкадаў. Гэты астабрыднуў мне як горкая цыбуліна. Гіджуся ім! Я хачу быць там, дзе і ты. Толькі не думай, што я табе навязваюся. Няма ў мяне нават і думкі такой. Мне важна, каб нашыя адносіны трывалі як мага даўжэй. У іх я ўкладаю зусім іншыя пачуцці, чым ты, але мы сумленныя і шчырыя адно з адным. Гэта самае істотнае! Згодны са мною?

— Цалкам.

Яны развіталіся вельмі сардэчна і пяшчотна. Маруся нават была вясёлая. Калі Ясь ішоў на Залатую Горку, яго ахапіў смутак. Ён не ведаў, што пасля ягонага адыходу Маруся замкнула дзверы на ключ, кінулася на ложак і вельмі доўга заходзілася ад плачу.

х х х

Заўтра раніцай да Яся прыйшоў Грамадзянін і ўручыў яму брудную, скамечаную цыдулку. Ясь разгарнуў яе. З цяжкасцю прачытаў пасланне, напісанае друкаванымі літарамі. Змікіціў, што гэта пісаў Баран. Малява была кароткая:

ПАД ДОМАМ МІЛАГА ЛЯЖЫЦЬ ТОЕ, ШТО КУПІЎ АЖУР, У СКРЫНЦЫ. ПАДЗЯЛІ САБЕ І ПАЎЛІНЦЫ. КАРМІ МІЛАГА. МНЕ ХАЛЭМУС. БЫВАЙ.

МАНГОЛ

Ясь адразу ж сцяміў, пра што вядзецца. Толькі адна думка атруціла ягоны спакой. Ён не мог згадзіцца аддаць Паўлінцы тое, што прызначыў ёй Баран. Ён і так яе ніколі не любіў а цяпер глядзеў з гідлівасцю. Паўця зрабіла некалькі спробаў наладзіць стасункі з Ясем і Насткаю, але яны абое ўхіліліся ад гэтага. Хлопец не падазраваў што гэта Паўлінка выдала Барана. Ён ведаў што ператрус у яе правялі так грунтоўна, што яна засталася ў пустой кватэры. Зніклі нават лепшыя сукенкі і паліто. Былі канфіскаваныя ўсе грошы, а з крамы забралі ўвесь тавар.

Паўця на другі дзень пасля вобшуку падалася ў Следчы аддзел. Яна меркавала, што гэта непаразуменне і ёй усё вернуць. Але там Косцік, якога яна выклікала на калідор, прыкінуўся, што яе не ведае.

— Вы ў якой справе?…

— Косцік, даражэнькі, мяне ж абрабавалі, аблупілі як ліпку, што ні на семя, ні на емя...

— Я вас не разумею! Якое семя?.. Я ніякі не Косцік, а прадстаўнік улады! Што вас сюды прывяло? Прашу гаварыць коратка і ясна! Я не маю часу…

Паўця збялела ад разгубленасці. Заікаючыся і запінаючыся, яна замармытала нешта аб прэтэнзіях да праведзенага вобшуку.

— …Мне нават сукенкі… І тавар з крамы… Усё да ніткі…

— Досыць! Прашу паслухаць! — урачыста і напышліва прамовіў агент Семянцоў. — Як каханку і супольніцу бандыта вас трэба было б арыштаваць і пасадзіць разам з ім! Ясна? Калі вас і пашкадавалі, то толькі праз спагаду кіраўніка аддзела, які злітаваўся з вашай дурноты! Ці зразумела? Раю вам як мага хутчэй пакінуць нашу ўстанову і пра ўсё забыць! Да пабачэння!

Семянцоў пакінуў ледзь прытомную Паўлінку на калідоры і знік. Жанчына неяк дабрыла заклякнутымі нагамі дадому. Гэтак яна спалохалася. Плакала і выла, сціскала кулакі і зубы.

— Усё праз гэнага боўдзілу!

Яна мела на ўвазе, аднак, не Косціка, а Барана.

Ясь, прачытаўшы маляву, папрасіў Грамадзяніна пачакаць на падворку, а сам пайшоў, да Насткі. Тая акурат гатавала абед. Паказаў ёй дапіску ад Барана і ўсё расказаў. Перад ёю ў яго не было сакрэтаў. Зрэшты, ён настолькі давяраў дзяўчыне, наколькі Баран быў упэўнены ў адданасці Мілага. Збіраючыся ў лес, ён не хацеў забіраць гэтую таямніцу з сабою, бо не ведаў, які лёс яго чакае ў будучыні. Параіўшыся, яны пастанавілі пакуль не чапаць скарбу, бо Баран мог яшчэ ўратавацца. Калі б ён загінуў, то толькі тады яны мелі адкапаць золата і ўзяць сабе палову. Яны сышліся на тым, што Паўлінцы не дадуць ні капейчыны. Настка аж патрэсла кулаком у бок Паўчынага пакою.

— Чорта лысага ёй! Не дамо нават гарэлага шэлега! Аліка праз гэтую лярву забралі! Я нутром чую, што без яе тут не абышлося! Лепей жабракам раздамо! А ёй шыш, дулю нямытую. Хай золата пакуль тут паляжыць.

— А дасі рады без мяне?

Настка ўсміхнулася.

— Не бойся! Жытло ёсць, дровы, троху сякіх-такіх рэчаў. Працаваць я таксама магу, не зломак жа… Сама выжыву і Мілага пракармлю. Сёння забяру яго. На злосць гэнай…

Яна не хацела нават вымаўляць Паўчынае імя.

— Добра. Хай так і будзе, — пагадзіўся Ясь.

х х х

Канец чэрвеня 1919 года быў у Менску неспакойны. Бальшавікі лютавалі. Яны адчувалі, што супраць іх у горадзе нараджаецца бунт. Спанатрылі, што над іх галовамі збіраюцца грозныя хмары. Таму ад страху і шалу залівалі іскры супраціўлення патокамі крыві. У сваёй утрапёнасці лілі яе направа і налева, запэцкаўшыся дашчэнту. Затое прырода, нібы імкнучыся ўлагодзіць людскія сэрцы, нацешыць вочы смяротнікаў, якіх вялі на расстрэл, зачароўвала цудоўнымі, непаўторнымі барвамі.

Ясь глыбока і сквапна ўцягваў праз ноздры духмянае паветра.

Па вузкіх лясных сцежках ён крочыў следам за сваім правадніком. Ім быў плячысты мужчына блізу пяцідзесяці гадоў. Ён ішоў так лёгка, порстка і ўпэўнена, што Ясь ледзь паспяваў за ім.

Шарэла. Па лесе паўзлі цені высокіх дрэваў. Драбналессе пачало губляць сваю форму і неўзабаве патанула ў змроку. Толькі неба яшчэ свяціла сінню, а вяршаліны соснаў ружавелі ў апошніх сонечных промнях.

Нягледзячы на стому, Ясь пачуваўся вельмі добра. Упершыню за доўгія месяцы ён быў цалкам свабодны. На жываце за поясам у яго месціўся пісталет. Ён не быў больш безабароннай ахвярай бальшавіцкіх камісараў або іхных паслугачоў. Цяпер ён адчуваў, што можа сябе абараніць.

Калі сцямнела, праваднік крыху запаволіў хаду. Але змрок праз некаторы час пачаў радзець. Магчыма, гэта прызвычаіліся вочы. Або цемру разагнаў яркі бляск зорак. Блізу поўначы Ясь заўважыў на адлегласці некалькіх сотняў метраў між камлямі дрэваў жоўтыя водбліскі. Праваднік спыніўся. Павярнуўся да Яся:

— Далей ісці нельга. Напорамся на калы.

Свіснуў тры разы. Потым чыркануў запалкай, падпаліў цыгарэту і трымаў яе так, каб агеньчык быў бачны з боку табара.

— Каго чакаем? — нецярпліва спытаў Ясь.

— Зараз прыйдуць вартавыя.

І сапраўды, неўзабаве пачуліся ціхія крокі нечых ног. Бліснуў ліхтарык. З цемры данёсся голас:

— Хто такі?

— Барыла.

Да іх наблізіліся дзве постаці. Ясь і праваднік рушылі за імі. Яны не ішлі прама, раз-пораз саступаючы ў бакі, відавочна, пазбягаючы гэтак нейкіх пастак. Хутка яны дабраліся да вялікага вогнішча. У ім паліліся тоўстыя калоды і вялікія карчы. Агонь засланялі высокія сцены, сплеценыя з вецця між убітымі ў зямлю слупкамі. Сцены трымалі таксама цяпло і не дазвалялі яму разыходзіцца наўкола. На даволі вялікай паляне размясцілася блізу пяцідзесяці чалавек. Гэта была дзіўная група. Ніколі не стварыла б яе сама па сабе нечая нават самая буйная фантазія.

Былі там і маладыя людзі, і сталага веку, але розніцу ў гадах згладжвалі бароды на даўно няголеных тварах. Большасць спала ў мудрагедістых позах. Невялічкая групка гуляла ў карты. У іншым месцы сабралася свая грамада ды слухала аповед мужчыны з шырокай рудаватай барадой і перавязанай галавой. Час ад часу адтуль даносіліся раскаты шчырага смеху.

Блішчэла зброя. Свяціліся вочы. Патрэскваў агонь. Угору ляцелі іскры. Ясь адчуў, што знаходзіцца сярод сапраўды вольных, смелых, непераможных людзей, гатовых на подзвігі, якія без узнёслых слоў ды заклікаў будуць да апошняга ўздыху бараніць сваю свабоду.

Ад вогнішча падняўся шчуплы мужчына сярэдняга росту. Лёгка кульгаючы, ён абышоў партызанаў, якія ляжалі на зямлі. Ясь атарапела глядзеў на яго. Незнаёмец меў на сабе афіцэрскі плашч, скураныя боты і шапку з чырвонай зоркай на аколышы.

Ясеў праваднік скіраваўся мужчыну насустрач. Абмяняўся з ім некалькімі кароткімі фразамі. Праваднік дастаў з бакавой кішэні досыць важкі пакунак. Потым паказаў рукой на Яся:

— Вось гэты.

Мужчына ў афіцэрскім плашчы жэстам паклікаў Яся да сябе. Хлопец таропка падскочыў да яго. Паціснуў працягнутую яму далонь.

— Я Моніч. Камандзір гэтага атрада'.

— Я шмат пра вас чуў, — сказаў Ясь.

— Пераначуеш яшчэ болей пачуеш! Галодны?

— Не. Страшна стаміўся.

— Тады кладзіся спаць. Тут і без пярыны цёпла. Пагаворым заўтра.

Праз пару хвілін Ясь ляжаў на яловых галінках. Глядзеў у неба. Думкі блыталіся ў ягонай галаве.

Гэта была першая ноч за доўгі час, калі ён пачуваўся цалкам бяспечна.

Высока ўверх ад вогнішча ўзносіліся іскры і там мяшаліся з зоркамі.

А наўкола ціха стаяў таямнічы лес.

14 КАНЕЦ АПОВЕДУ, БЛАТНОЙ КАР’ЕРЫ АЛЯКСАНДРА БАРАНА І ЯСЕВЫХ ПРЫГОДАЎ

Вячэру раздавалі рана, а шостай, цямнела ж цяпер блізу дзявятай. Вязні падстаўлялі пад адтуліну ў дзвярах медныя кацялкі і бралі суп.

Дзявятую камеру абслужылі. Акенца зачынілі.

— На поліўцы нас трымаюць, — сказаў Шчупак, падыходзячы з ёмістасцю да стала.

— Дбаюць пра гігіену, — дадаў Фіська.

Янка Залаты Зуб памяшаў драўлянай лыжкай мутную баланду і сплюнуў. Паклаў лыжку на стале і адышоў у кут камеры. Там сеў на нарах побач з Бараном.

— Што так не ў гуморы? Не апускай фінфу[28]. Хвост трэба трымаць дугою, а нос дудою. Нас укокаюць, іх халера возьме, і ўсё будзе лафова.

Баран глянуў на яго, нібы не бачачы, але праз хвілю прамовіў:

— Хай бы ўжо не цягнулі!

— Не спяшайся хутчэй бацькі ў пекла: паспеем.

Некаторыя вязні елі, а дакладней кажучы, пілі рэдкі недасолены суп. Іншыя, з’еўшы некалькі лыжак, адыходзілі ад стала. Толькі Кася Смяхотка, высокі, дзябёлы вясковы мужык блізу трыццаці гадоў, сёрбаў, як ніколі нічога, вадзяністую бурду і адзін апаражніў кацялок, прызначаны для чатырох зняволеных.

— Гэты то заўсёды есць як валоў шэсць, — пажартаваў Фіська. — Умалаці яшчэ цэбрык.

— Глядзіце, каб сценаў не згрыз, — выткнуўся з языком Кнот.

Мужык весела і шчыра рассмяяўся… У камеры яго лічылі прыдуркаватым. Насамрэч гэта быў дабрадушны, пачцівы вясковец, які ніколі не сварыўся. Кепікі з сябе ён прымаў з зычлівай усмешкай і сам смяяўся найгучней. Здавалася, што ён не разумее, дзе знаходзіцца і што яго чакае. У турму ён трапіў з прадмесця. Акурат выязджаў з горада, калі яго спынілі два п’яныя салдаты. Запатрабавалі грошы. Аддаў ім усё, што меў, — дробную суму. Тады вайскоўцы зажадалі каня і воз.

— Не дам, — спакойна адказаў селянін.

— А мы і пытацца не будзем.

Вырвалі яму з рук лейцы. Адзін з жаўнераў выцяў яго ў грудзі прыкладам карабіна. Мужык вырваў яму з рук зброю і, не варухнуўшы нават брывом, забіў абодвух рабаўнікоў. Кінуў карабін на зямлю і паехаў далей. У два мігі яго дагнала некалькі конных бальшавікоў. Афіцэр, казак, не дазволіў яго біць і здаў міліцыянтам. Справу перадалі ў ЧК, а вяскоўца кінулі за краты. Ён сам не мог нават толкам расказаць, за што яго схапілі.

— Ці ты сячэш, што цябе ўкакошаць? — запытаўся ў яго Шчупак.

— Ну дык і што? — фацэтна перапытаў селянін.

— Адважны дурыла! — сказаў Фіська з павагай.

— З адважных робяць падцяжкі, — уставіў Кнот.

Усе палюбілі простага вясковага мужыка і далі яму мянушку: Кася Смяхотка. Камера, у якую яго пасадзілі, была прызначаная для вязняў, справы якіх разглядала калегія. Сукамернікі растлумачылі гэта прасцяку. Але ён забыў слова і адно паўтараў: «Цялега».

— На такой цялезе далёка не заедзеш. Трэба было сваю пільнаваць, — казаў Фіська.

— Дык я і пільнаваў. Двух пахолкаў пусціў у расход, — весела адказваў Кася Смяхотка.

— Не бядуй, дадуць табе казённую, з маторам, — сказаў Янка Залаты Зуб. — Варанок называецца.

Мужык толькі смяяўся, а яго заўсёды добры настрой, прыветлівы твар і нязменны спакой спрыялі добрай атмасферы ў камеры.

Блатныя жартавалі з вячэры, бо не былі галодныя. Ежы яны мелі досыць. Баран двойчы на тыдзень атрымліваў шчодрыя перадачы. Пра гэта клапаціўся Ясь. Маладзён лічыў справу свайго настаўніка гіблай, таму імкнуўся, каб той прынамсі ў апошнія дні жыцця не цярпеў ад голаду і заўсёды меў што пакурыць.

Надышла ноч. Зняволеныя ўлягліся на нары, але яшчэ доўга гавэндзілі.

— От як вошы кусаюцца! — хутчэй з захапленнем, чым са злосцю сказаў Кася Смяхотка.

— А ты злаві каторую за заднія ножкі, — раіў Янка Залаты Зуб. — І зубамі яе аб падаконне.

— Вошы як сабакі, кусаюць за сракі! — рыфмаваў Шчупак.

— Калі такую пагадаваць з паўгода, то потым і даіць можна, — дадаў Фіська.

А ноч спавіла горад пялюшкай цемры.

Пасля поўначы данёсся гул рухавіка. Сотні сэрцаў неспакойна здрыгануліся ў грудзях.

Чорны варанок…

І сапраўды, аўтамабіль заехаў у турэмны двор. Звонку даляталі пакрыкванні і расійская лаянка. Потым па жалезных сходах задуднілі цяжкія крокі. Сэрцы затрапяталі яшчэ мацней. Здавалася, уся турма прытаіла дыханне, Смерць мацала яе сваімі кашчавымі пальцамі. Праз момант пачулася тупатанне шматлікіх ног. Яны міналі камеры, у якіх людзі ціснуліся да сцен, дзе жах пашыраў зрэнкі вачэй, дзе, як у ліхаманцы, не трапляючы адзін на аднаго, стукалі зубы.

Адчынілі суседнюю камеру — дзясятую.

Захрыплы абыякавы голас пачаў пералічваць прозвішчы.

— На выхад! Жыва!

Нехта енкнуў. Потым было чутно шум. Нейкія стогны. Грымнуў стрэл. Потым яшчэ некалькі, якія гучным рэхам разышліся па калідорах.

Янка Залаты Зуб стаяў пры дзвярах… Адвярнуў галаву да прыяцеляў:

— Варлама бралі… Не даваўся…

Асілак Варлам, які рукамі згінаў падковы, даўно казаў, што на Камароўку не паедзе. Калегі кепікавалі з яго. Яны ведалі, што мучыцелі прыходзяць цэлай ватагаю і дадуць рады з кожным. Яны мелі карабіны, пісталеты, а для ўтаймавання непакорных у іх былі тоўстыя, даўжынёй з выцягнутую руку, бізуны, сплеценыя з меднага дроту… Імі яны ламалі вязням рукі, прабівалі чарапы. Потым кідалі іх у машыну і везлі на Камароўку. Там закопвалі іх яшчэ жывымі.

Бузыга корпаўся, каб быць апошнім. Знарок марудзіў з выхадам. Нарэшце афіцэр паказаў на вязня і загадаў жаўнерам:

— Падганіце гэтага сукіна сына!

Два чырвонаармейцы кінуліся да Бўзыгі. Вязень кулаком размажджэрыў першаму з іх сківіцу. У другога вырваў медны бізун і падскочыў да афіцэра. Сцябаў яго па галаве і плячах. Заехаў кулаком у твар. Прагучала некалькі стрэлаў, і Бузыга больш нічога не паспеў. Яго забілі.

Праз дзесяць хвілін варанок ад’ехаў. Турма выдыхнула… Да наступнай ночы…

У шмат якіх камерах не раздзяваліся на ноч. Але «дзявятка», дзе сядзелі адно зладзейская кампанія і Кася Смяхотка, дбала пра свой гонар. Яны намагаліся паводзіць сябе нармальна. Нават жартавалі, гулялі ў карты. Але справа кожнага з іх была скіраваная ў калегію, таму ў любую хвіліну смерць магла сказаць ім «прывітанне і бывай».

Янка Залаты Зуб нават крыху перабіраў меру: бясспынна сыпаў жартамі, весяліў Касю Смяхотку, гуляў у карты са Шчупаком — выстаўляў напаказ блатную зухаватасць.

А Баран маўчаў…

х х х

Старшыня калегіі Надзвычайнай камісіі, юрыст Аляксандр Старцаў, брат Аліка Барана ад аднаго бацькі, быў завалены працай. Да сваіх абавязкаў ён ставіўся адказна і заўсёды старанна вывучаў дакументы вязняў, справы якіх перадавалі на разгляд тройкі. Гэткія калегіі стварылі на загад Дзяржынскага, каб зняць нагрузку з рэўтрыбуналаў і ў хуткім тэмпе пазбавіцца ад асабліва важных або цяжкіх справаў. Тройкі мелі права завочна вырашаць лёс вязняў: прысуджаць да смерці або адпраўляць пад рэвалюцыйны трыбунал ці нават скіроўваць у Народны Суд.

Калегіі былі перадусім машынамі для вынясення смяротных пакаранняў. Гэта былі мясарубкі, у якія з аднаго боку заганялі жывых людзей, а з іншага выходзіла крывавая калатуша. Інструкцыі, на якіх грунтавалася дзейнасць калегіі, дазвалялі пасылаць на смерць кожнага, хто аказаўся за кратамі. Самым галоўным доказам віны ў тыя часы быў факт арышту.

Сёння ў рукі старшыні, які найчасцей вырашаў за траіх, трапіла надзвычай цікавая справа. Паперы Грамадзяніна. Ён быў затрыманы на вуліцы. Пры ім знайшлі набор зладзейскіх інструментаў і зацухмоленыя, абадраныя па краях старонкі рукапісу. Затрыманага даставілі ў Следчы аддзел. Там павярхоўна апыталі. Прылады канфіскавалі, а пратакол, разам з далучаным рукапісам, перадалі ў распараджэнне Надзвычайнай камісіі. Там пастанавілі аддаць яе на разгляд калегіі.

Увагу Старцава прыцягнуў рукапіс рамана «Туман». Твор не быў закончаны, але ясна было, што аўтар дасканала ведае жыццё злачынцаў. Апісаныя там персанажы былі жывыя і сапраўдныя. Змест пульсаваў крывёй. Адчуваўся ў ім боль і змаганне за праўду.

Старцаў спачатку толькі перагледзеў рукапіс, нагрымзолены сціслым почыркам. Потым затрымаўся на даўжэйшым урыўку. Нарэшце захапіў усе аркушы з сабою дадому і прачытаў да апошняй старонкі, на якой аповед абрываўся незакончаным сказам. Можна было дадумацца, што гэта была толькі частка запланаванай працы, напісаная шчыра і смела. Старцаў падкрэсліў чырвоным алоўкам шмат момантаў, некаторыя з якіх я зацытаваў на пачатку гэтага рамана як эпіграф да яго. Твор выклікаў у старшыні мноства пачуццяў, часцяком супярэчлівых.

Раман зацікавіў яго як юрыста і абразіў як грамадзяніна і прадстаўніка ўлады. Выбраныя сказы ён падкрэсліў два разы. Напрыклад:

«Гэта не шакалы духу — ненасытныя і лютыя, калі адчуваюць сваю сілу; і гнюсныя ды подлыя, калі знаходзяцца ў прыніжаным становішчы. Гэта тыя, якіх пераследуе і знішчае двудушны мешчанін, баючыся іх і адначасова захапляючыся імі».

Старцаў загадаў прывесці Грамадзяніна на допыт. Падобныя даручэнні ён даваў крайне рэдка, толькі калі справа была незвычайна важнай або заблытанай. Пасля абеду прывялі вязня. Пра гэта даклалі старшыні калегіі.

— У кабінет! — коратка адрэзаў Старцаў.

Грамадзяніна ўвялі два жаўнеры з карабінамі наперавес і сяржант з рэвальверам у руцэ. Старцаў пабачыў перад сабою сталага чалавека з сівымі растрапанымі валасамі, са шчацінаю на твары і ў старым брудным адзенні. З выразу пінжака выставала шэрая ад бруду, пажаўцелая ад поту кашуля.

— Развяжыце яму рукі! — загадаў Старцаў.

— Ён небяспечны, таварыш старшыня, — адказаў сяржант.

— Я не буду паўтараць!

Служака таропка кінуўся здымаць шнуркі, якія глыбока ўрэзаліся ў апухлыя запясці. Не даў рады. Выняў нож і перарэзаў путы. Ён занадта спяшаўся і зрабіў гэта няўклюдна, разануўшы па руцэ зняволенага.

— Прашу выйсці і чакаць на калідоры!

Сяржант выцягнуўся.

— І канвой таксама?

— Так! Таксама! Чакайце там!

Жаўнеры і афіцэр спешна пакінулі чысценькі, шыкоўна абсталяваны кабінет. Вязень стаяў у цэнтры памяшкання і спакойна расціраў далоні.

— Я старшыня калегіі…

— Вельмі прыемна, — спакойна і разняволена сказаў Грамадзянін.

Гэта прагучала крыху іранічна, хоць твар вязня застаўся сур’ёзным.

— Я вывучаю вашую справу… Некаторыя рэчы мяне зацікавілі, таму я хацеў асабіста вас дапытаць.

— Вы можаце гэта зрабіць у любы час! Я да вашых паслуг.

— Сядайце, калі ласка.

— Дзякуй. Пастаю. Не хачу пакідаць пасля сябе вошай на крэсле. Я сяджу даволі шмат, таму цяпер з прыемнасцю пастаю, — Грамадзянін пацёр далонню павека, пакінуўшы на шчацэ пляму крыві з парэзанай рукі.

Старцаў адзначыў сабе, што сітуацыя выбіла яго з каляіны. Яго раптам пачало адольваць жаданне адаслаць «пісьменніка» назад у камеру. Яму было прыкра глядзець на дзіравую і смярдзючую голь, на прыгорбленую цяжарам няволі постаць. Непрыемныя адчуванні ўзмацніла згадка пра вошай і гэтая кроў. Ён узяў чысты аркуш паперы і, каб перарваць маўчанне, запытаў:

— Вашая адукацыя?

— Універсітэт… Акрамя гэтага, павышэнне кваліфікацыі за мяжой у галіне аграноміі.

Старцаў занатаваў некалькі слоў на паперы. Потым адклаў асадку.

— Мне ў галаве не месціцца, — сказаў ён з напускным пафасам, — што чалавек з вашай адукацыяй упаў так нізка.

Грамадзянін усміхнуўся. Старцаў спаглядаў сувора і з трывогай на твары.

— А мяне дзівіць, што вас гэта здзіўляе, таварыш старшыня. Гэта проста сацыяльныя змены, да якіх імкнулася вялікая колькасць ідэйных людзей цягам многіх гадоў. А цяпер нарэшце яны рэалізуюцца… Акрамя таго, я зусім не лічу, што нізка. Я думаю, што наадварот. Але гэта досыць глыбокае і складанае пытанне. А вы, таварыш старшыня, наўрад ці палаеце жаданнем весці дыскусіі з прадстаўніком грамадскіх нізоў…

Старцаў узяў асадку і пачаў гартаць акты Грамадзяніна. А той з цікавасцю казеліў вочы на яго і думаў:

«Выліты Мангол. Той прафесійны злодзей. А гэты… прафесійны… забойца!»

— Пры вас выявілі камплект зладзейскіх прыладаў?

— Так.

— Чаму яны былі ў вас?

— Цікавілі мяне.

— Як інструменты для ўласнага адмысловага ўжытку?

— Ні ў якім разе. За ўсё сваё дармаедскае жыццё я ніколі не здзейсніў крадзяжу.

— А нядаўна?

— І ў апошнія дні я жыў абсалютна сумленна. Раней праз уласную дурноту, убітую мне ў галаву выхавацелямі, я не выступаў супраць судоў, паліцыі, пракурораў, якія самавольна пераследавалі басоту. І менавіта гэтага я цяпер найбольш саромеюся.

— Дык што? Трэба было перашкаджаць лавіць злачынцаў?

Старцаў з цікаўнасцю глядзеў на Грамадзяніна.

— А ці трэба, вынішчаючы злачынствы, самому іх здзяйсняць? — адказаў пытаннем на пытанне Грамадзянін.

А пасля невялічкай паўзы дадаў:

— Ад злодзеяў не пазбудзешся з дапамогай катаў. Бо з іхняй крыві народзяцца іншыя грэшнікі: дзікія, бязлітасныя, якія зальюць свет крывёй. У «Інтэрнацыянале», які камуністы выбралі сваім гімнам, ёсць прыгожыя словы: «Ніхто дабром не дасць збаўлення — ні бог, ні цар і ні герой…» І слушна. Гэта спраўджваецца цяпер. Іх можа выратаваць толькі адна сіла! Найвышэйшая! — Грамадзянін углядаўся некуды па-над галавой суразмоўцы. — Культура! Толькі яна!

Старцаў слухаў, звёўшы бровы, але не перапыняў. «Выстаўляе свой розум напаказ, а сам гнілы інтэлігенцік з перакручанымі мазгамі!»

— А чым можна цяпер спыніць злачынствы? — запытаўся ён цалкам спакойна.

— Розумам і сэрцам.

— Вам так здаецца. Калі на падворку поўна гною, то яго, бадай, трэба некуды перакінуць.

— А што рабіць жукам і чарвякам, якія на тым гноі… жывяцца? — апошняе слова Грамадзянін сказаў з асаблівым націскам.

Грамадзянін меў больш ёмістыя, пераканаўчыя аргументы. Цэлую іх лавіну. Але спахапіўся, бо, на ягоную думку, нельга было злоўжываць сітуацыяй безабароннага вязня ў стасунках з чалавекам, які ставіўся да яго прыязна і не важнічаў, не задаваўся сваёй уладай падчас размовы.

— Вы ведаеце, што вас чакае? — сур’ёзна запытаў Старцаў.

— Ведаю: Камароўка, — шчыра і проста адказаў Грамадзянін.

— Адкуль у вас такая ўпэўненасць? Вы ж лічыце сябе невінаватым?

— Я арыштаваны. Справа ў калегіі. Усё ў парадку. Працяг ведае кожнае дзіця ў горадзе, а не толькі я, зняволены!

Старцаў уважліва глядзеў яму ў вочы. Ягоны позірк быў халодны. У ім нельга было прачытаць ніякіх эмоцый. Хвілю памаўчаўшы, ён азваўся:

— У вас будзе нейкае спецыяльнае пажаданне ці скарга?

У галаве Грамадзяніна закруціўся бясконцы шэраг думак: ад зладзейскіх жартаў да фантазій аб фраерскіх выгодах. Нарэшце ён сказаў:

— Вы не зможаце іх выканаць.

— Вы так мяркуеце?

— Я ведаю.

Неўзабаве Грамадзяніна павялі назад за краты. «Я сапраўды гнілы інтэлігент… Усё для прыліку… Трэба было падлабуніцца да яго троху. Нагаварыць сорак бочак арыштантаў, памахаць хвастом… Можа, і вызваліў бы ці скіраваў бы ў рэўтрыбунал».

Але ён ні аб чым не шкадаваў. Адагнаў карыслівыя думкі і з цікавасцю разглядаўся па баках.

«Але ж які падобны да Барана!»

Ён не мог сабе нават уявіць, што гэта быў уласна Бараноў брат. Калі Грамадзяніна вывелі з пакоя, Старцаў узяў ягоную тэчку і зверху з правага боку ўпэўнена накрэсліў чырвоным алоўкам крыж — знак смерці. Пад ім паставіў дату — праз тыдзень — і цвёрда прыбіў пячаткай калегіі Надзвычайнай камісіі. Гэтак справа Грамадзяніна была ўладжаная. Чырвоны крыж пераможна і яскрава закончыў раман Грамадзяніна. Туман знік у чырвонай імгле.

А праз некалькі дзён Старцаў зрання спазніўся на працу. Гэта здарылася ўпершыню. Ён заўсёды быў пунктуальны.

Але напярэдадні ён мусіў завітаць на застолле, якое арганізаваў Крывашэін з нагоды прыезду з Масквы рэвізійнай камісіі. Ён пацягнуўся туды неахвотна. Не любіў каменданта і ягоных падхалімаў. Пасварыўся з жонкай, якая не хацела скласці яму кампанію. А перадусім на яе ці, хутчэй, на ейны спеў, акурат і разлічваў камендант.

Пры стале тостаў было аж зашмат. Госці — зануды. Вярнуўся дадому злы на ўсё і ўсіх. У дадатак яшчэ насупленая жонка. Патрабавала, каб яны вярнуліся ў Маскву. Ёй не хацелася жыць у нудным, пазбаўленым радасці і надзеі Менску, дзе ў яе не было сяброў і блізкіх людзей.

— Ты можаш і тут выступаць… Спяваць у тэатры…

— Каму? Быдлу? Я бачыла, хто тут ходзіць у тэатр: салдафоны, даносчыкі, блядэры ды п’яныя камунякі.

— Што за словы?! Прыкусі язык!

— Ах, якая чуллівая душа!.. Мамчын пестунок!..

Паставіла яму ў віну працу старшынёй калегіі і паабяцала, што ўсё кіне і вернецца да маткі.

Ранкам Старцаў прачнуўся з галаўным болем. Сняданку не было. З’еў хлеб з маслам і паехаў на працу. На стале яго чакаў цэлы стос тэчак да разгляду.

Паліў цыгарэту і ўвесь час думаў пра жонку, якую, нягледзячы ні на што, моцна кахаў. Нарэшце ўзяўся за дакументы. Чырвоныя крыжы клаліся на іх адзін па другім.

Адкрыў чарговую тэчку. Пабачыў усярэдзіне прышпілены бланк часовага пашпарта. У яго ледзь не апала пашчэнка — перад ім ляжала ягоная ўласная фатаграфія.

«Што за халера?!» Пачытаў чытаць паперы.

— Аляксандр Баран… шавец…

«Ага, Баран!» Яму ўспомнілася просьба старшыні Надзвычайкі, Міціна, каб звярнуў увагу на справу Барана і пры магчымасці прыхільна да яе паставіўся. Старцаў у глыбіні душы не любіў Міціна, лічыў яго тупым фанатыкам і выскачкам, таму заступніцтва Лобавай ускосна толькі пагоршыла Баранаў лёс.

Пераправерыў усё вельмі ўважліва. Рэцыдывіст… узломшчык… шматразова асуджаны… уцёкі з турмы… меў пры сабе зброю…

Махнуў далонню. Чырвоны аловак завіс на секунду над паперай, каб вывесці на ёй кляймо смерці, выдаліць чалавека са спісу жывых. Але прыняў руку.

Старшыні здалося, што гэтым рухам ён выкрасліў бы сам сябе. Нахмурыў лоб.

«Аляксандр… Аляксандр… Аляксандр… Першы, другі, трэці… тыраны… Аляксандр Македонскі… гордзіеў вузел…»

Рука зноў завісла ў паветры.

«Шавец па прафесіі… І такое падабенства… шавец…»

Аловак даткнуўся да шурпатай паверхні і аж скрыгатнуў, выводзячы чырвоны крыж.

Старцаў сумленна выканаў свой абавязак і пазбавіўся ад шаўца, які адважыўся быць да яго падобным і насіць тое самае імя.

х х х

Шаснаццатага ліпеня ў дзявятую камеру кінулі трох новых вязняў. Гэта былі ўсе свае: Жаба, Давідка і Грамадзянін. Тут толькі Кася Смяхотка не належаў да блатных.

Жабу павязалі тыдзень таму. Накрылі гінты на вуліцы. Бараніўся, але ў яго быў толькі малакаліберны браўнінг «шасцёрка». Нашпігаваў двух сабак кулямі, аднак не ўлізнуў. Яго самога ранілі ў плячо і ў лапатку.

Давідка сядзеў ужо даўно. Ягоныя дакументы нейкім чынам былі згубіліся ў рэўтрыбунале. Толькі пад канец чэрвеня іх недзе адкапалі і скіравалі ў ЧК. Там тэчку ўпрыгожыў чырвоны крыж, а Давідку перавялі ў дзявятую камеру. Габрэй ведаў, што яго чакае, але трымаўся мужна. Калі раней плакаў пасля няўдалых уцёкаў, то цяпер з годнасцю чакаў смерці. Ён і Янка Залаты Зуб забаўлялі хлопцаў размовамі з Касем Смяхоткам, якога падахвочвалі расказваць розныя вясковыя гісторыі і анекдоты.

Давідка сядзеў пасля абеду на падаконні і спяваў:

Калі б раптам хто сказаў, што я ужо памру, З золата і срэбра склаў бы я труну. Насцяліў бы бархату, падаткнуў бы шоўкам, Каб шырока ў свет ішла пра мяне памоўка. Гэй, ды лубу-дубу, гэй, ды раху-цяху! Каб жа ведаў я час смерці, то не даў бы маху!

— Я табе скажу, калі ты памрэш, — зачапіў яго Фіська.

Давідка ўзняў бровы ўгору:

— І калі?

— У гэтую ноч.

— Каб ім моль пяткі паела!.. Я не дрэйфлю. Іх таксама смерць не міне. Можа, даўжэй здыхаць будуць.

А Фіська бадзёра тупаў па камеры. Выцягнуў на сярэдзіну Касю Смяхотку і, насвістваючы польку, пачаў з ім разам танцаваць.

— Не ганяй ветру! — сунімаў яго Янка Залаты Зуб.

— У яго вецер у галаве, — скаментаваў Шчупак.

А Фіська з Касем Смяхоткам скакалі, як на гулянцы. Баран папраўляў Жабу перавязку. Грамадзянін гуляў у карты, у тысячу, са Шчупаком і Кнотам. Усе забівалі час, якога ў іх засталося гэтак мала, а можа, проста намагаліся скараціць чаканне…

Надышоў вечар. Усе ў камеры мелі непахіснае прадчуванне, што «гэта» адбудзецца ў найбліжэйшую ноч. Але ніхто не панікаваў. Ні па кім нельга было пазнаць, што ён баіцца. Усе былі настроеныя рашуча і заўзята. Кожны пастанавіў памерці годна. Зрэшты, тут былі сабраныя насамрэч смелыя людзі. Сапраўды адважныя, сіла духу якіх трымала ў цуглях страх. Але ўсё ж ніводзін са зняволеных не спаў і не раздзяваўся. Ніхто нават не разуўся… Яны не думалі супраціўляцца, бо гэта і так не мела сэнсу, а толькі развязвала катам рукі, каб яшчэ больш паздзекавацца са смяротнікаў.

Гадзіны міналі адна па другой. Баран, лежачы на нарах, трымаў у руцэ Паўлінчыны валасы. Апошні — фальшывы — напамінак аб яго каханай дзяўчыне: жыццё і тут паглумілася з яго.

Некаторыя размаўлялі. Кася Смяхотка заснуў. Былі спадзевы, што ў гэтую ноч смерць усё ж забудзецца пра іх, але пад раніцу завуркатаў матор.

Чорны варанок запоўз на турэмны двор.

Калі адчынілі дзверы, усе ўжо былі гатовыя да выхаду. Сёння бралі толькі адну камеру — дзевяць чалавек. Каты меркавалі, што сутыкнуцца з супраціўленнем. Дзявятка мела кепскую славу. Таму спакой і абыякавасць вязняў былі для іх нечаканкай. Усе моўчкі выйшлі на дзядзінец. Турэмнікам звязалі за спінамі рукі мяккім дротам. Потым запіхнулі ў машыну. Яны сядзелі, ляжалі і стаялі, як каму выпала. Разам з імі ехалі дванаццаць чырвонаармейцаў — канвой, а таксама двое чэкістаў і адзін афіцэр.

Чорны варанок вывалакся з турэмнай брамы ў горад. А потым пакаціўся цэнтральнымі вуліцамі — гук рухавіка змусіў сарвацца з ложкаў і прыпасці да вокнаў безліч устрывожаных людзей.

На Камароўцы, пад лесам, калючым дротам была абгароджаная вялікая пляцоўка. Гэта быў прастакутнік з адной пярэрвай на ўезд для машын. Спачатку расстрэльвалі на адкрытай прасторы. Алё некалькі разоў смяротнікі кідаліся наўцёкі, нягледзячы на рызыку. Некалькім нават удалося ўратавацца. Пасля гэтага месца расправы абгарадзілі калючым дротам.

Трупы закопвалі неглыбока, часам толькі прысыпалі зверху пяском. У шмат якіх месцах з зямлі вытыркалі людскія канцавіны. Агідны пах раскладання разносіўся далёка навокал.

Ужо развіднела, калі варанок апынуўся на месцы экзекуцыі. Канваіры першымі пакінулі аўтамабіль. Потым загадалі выйсці асуджаным. На запясцях ім раскруцілі дрот, каб яны маглі раздзецца. Вязні стаялі, збіўшыся ў кучу, і панура маўчалі.

Янка Залаты Зуб дапытлівым позіркам акінуў наваколле.

«Збегчы ніяк не ўдасца».

З машыны выкінулі тры рыдлёўкі.

— Патрэбныя тры ахвотнікі для капання, — звярнуўся адзін з жаўнераў да зняволеных.

Кася Смяхотка плюнуў на далоні і першы з прыемнасцю схапіўся за рыдлёўку. Ён любіў працу, а ўжо доўга быў яе пазбаўлены.

— Яшчэ двое!

Кнот і Шчупак таксама ўзялі рыдлёўкі. Чырвонаармеец, адышоўшыся ад іх на пятнаццаць крокаў, вызначыў месца магілы.

— Капаць! Жыва!

Пад рыдлёўкамі захрабусцелі косці.

Адзін з чэкістаў загадаў астатнім вязням раздзявацца. Асуджаныя ведалі, што нават тыя падраныя лахманы, якія яны мелі на сабе, і зношаны абутак — усё гэта будзе здабычай для іхных катаў. Баран, распранаючыся, выняў з кішэні портак Паўлінчыны валасы.

Яны стаялі, як гурт сіротаў, у зношанай, бруднай, поўнай вошаў бялізне. Зябкі ранак студзіў іхныя целы. Давідка ляскаў зубамі ад халадэчы, але баяўся, каб гэтага не заўважылі ды не падумалі, што ён калоціцца ад страху. Жаба стаяў нязрушна, паважна, спакойна. На бінтах у яго выступілі цёмныя плямы крыві. Грамадзянін вінавата ўсміхаўся, нібы прасіў прабачэння ў «таварыства», што з’явіўся перад ім у такім неахайным выглядзе. А ў ягонай галаве мітусіліся думкі: «Не паспеў закончыць “Туману”… Шкада!.. Але што з мяне, лядашчага, узяць?» Баран увесь час разважаў пра Паўлінку. «Цяпер, пэўна, спіць. Але добра, што Ясь ведае, дзе золата… Будзе мець хоць троху на пражыццё».

А на ўсходзе палала заранка. Яе ружовыя водбліскі падалі на дрэвы і аздаблялі зелень цёплым святлом. Неўзабаве золата і чырвань стрэлілі ўгору і, перапіваючыся, граючы, урачыста ўбралі неба ў россыпы далікатных колераў.

Святло ранішняй зоркі ўпала і на групу смяротнікаў Але зусім іх не ўпрыгожыла. Яшчэ больш падкрэсліла людскую нядолю… Шэрыя, мёртвыя ўжо пры жыцці твары… Вочы, якія блішчэлі, нібы ў гарачцы… Парэпаныя губы…

Давідка пачаў кашляць. А потым чхнуў.

— Будзь, здароў і жыві сто гадоў! — пажадаў Янка Залаты Зуб.

— Сплюнь, бо сурочыш! — звярнуўся да яго Фіська.

Рэшта паныла маўчала.

«Гэта таксама мог бы быць раздзел рамана», — са смуткам падумаў Грамадзянін.

Чырвонаармейцы палілі махорку. Харкалі. Двое з іх пасварыліся за Баранавы боты. Варанок зрабіў кола па абгароджанай тэрыторыі і затрымаўся каля выезду. Перад гэтым чэкіст гыркнуў кіроўцу, каб той спыніўся:

— Т-р-р-р!

Гэта развесяліла Касю Смяхотку. Ён разагнуўся і шчыра, на поўны голас, зарагатаў. Гэта быў нейкі недарэчны смех — смех дзіцяці на бойні.

— Маўчаць!

Магілу выкапалі да калёнаў. З зямлі вытыркаліся людскія косці. Відаць былі рэшткі бялізны. Загадалі раздзецца і тым вязням, якія капалі дол. Потым іх усіх скіравалі да насыпу побач з магілай. Яны паволі сунулі ногі, ведаючы, што канец блізка…

Першы стрэл прагрымеў у дарозе. Потым пайшлі наступныя. Чырвонаармейцы спакойна цэліліся ў людскія патыліцы. Дакраналіся да іх металічнымі стваламі.

Грамадзянін упаў першы. Жаба схапіўся за балючае, знявечанае раней плячо. Асунуўся на калені.

Баран аўтаматычна кінуўся дапамагчы яму ўстаць. Але атрымаў кулю ў цемя. Цяжка рухнуў на бок. Шчупака і Кнота забілі на краі магілы.

Жаўнеры і чэкісты рухаліся паўколам за зняволенымі і стралялі. У Янку Залатога Зуба ўсадзілі некалькі куляў на насыпе.

Давідку пакуль нават волас не ўпаў з галавы. Можа, таму, што ён быў найменшы. На яго проста не звярталі ўвагі. Разбіраліся з больш віднымі. Габрэй ішоў, сутаргава сціскаючы пальцы ў кулакі. Спатыкнуўся на труп Барана, які ляжаў на зямлі. Ледзь не ўпаў. І гэта выратавала яго ад чэкісцкай кулі, якая праляцела над галавой. Раззлаваны кат з усёй сілы даў яму выспятка нагой у зад:

— Ты, жыдоўская падла!

Раптам Давідка адвярнуўся і плюнуў крыўдзіцелю ў твар. Замахнуўся, каб ударыць, але ўпаў ад двух трапных стрэлаў запар.

А ў магіле стаяў Кася Смяхотка і вачыма пераляканага дзіцяці глядзеў на крывавы забой. Сонца, якое цяпер усплыло з-за гарызонту, ружовымі промнямі лашчыла ягоны твар. Ён пазіраў у нямым здранцвенні. Некалькі стрэлаў зліліся ў адзіны гук. Большасць куляў трапіла ў твар. Адна з іх у вока. Кася Смяхотка паспеў ускінуць рукі ўгору — ён закрываў твар, нібы хацеў засланіць яго ад болю або выцерці крывавыя слёзы. Потым асунуўся ў дол.

Сонца ўзышло, прыемнае, лагоднае, прамяністае, добрае. Яно несла людзям святло, цеплыню, жыццё…

Гэтак загінуў Баран, і памяць пра яго прамінула. Ацалелі толькі мёртвыя акты ў шматлікіх судах і турмах. І засталася бясконцая туга па ім у верным сэрцы сабакі па клічцы Мілы…

х х х

Бальшавікі ўцякалі з Менска.

Першымі далі драла камісары і чыноўнікі. Запланаваная эвакуацыя ў Смаленск ляснулася, як прусакі на марозе.

Шэрая, колеру вошай, салдацкая маса пхнулася ўсімі дарогамі на ўсход — туды, адкуль і прыйшла.

Палякі ціснулі з захаду.

Моніч сігануў на Барысаўскі тракт. Уступіў у бой з вялікімі бальшавіцкімі аддзеламі і, хоць добра ім заліў лою за скуру, сам таксама атрымаў і ў хвост і ў грыву. З атрада, які налічваў з паўсотні чалавек, забілі адзінаццаць партызанаў, а ранілі блізу дваццаці. У яго самога была прастрэленая левая далонь.

Атрад адступіў у лясы.

Моніч выслаў Яся ў горад. Хлопец мусіў як мага хутчэй даставіць ліст Уменскаму. Ясь ужо некалькі разоў выконваў такія даручэнні. Ён ахвотна сабраўся ў дарогу. Цешыўся, што пабачыць пры нагодзе Настку, а таксама ўладзіць некаторыя свае справы.

Заданне было пільным, і Ясь рушыў гэтай жа ноччу.

Раніцай пастукаўся ў дзверы да Уменскага. Манцёр адчыніў, і яны ўвайшлі ўсярэдзіну. Уменскі прачытаў ліст. Было заўважна, што ён знерваваўся. Хмурна спаглядаў перад сабою і сціскаў жалезныя кулакі. Потым устаў. Зрабіў некалькі крокаў да парога. Развярнуўся.

— Разумееш, — пачаў ён сіпла. — Ён вар’ят! Кідаецца на плоткі, а тут шчупакі плывуць! І што цяпер?.. Я ж пісаў яму, каб падышоў да горада, даў сувязнога і чакаў! Усё было б наша.

Крэкчучы і прыцмокваючы, ён замітусіўся па пакоі. Ясь не ведаў добра, пра што вядзецца. Здагадваўся, праўда, што Моніч дарэмна ўвязаўся ў бой замест таго, каб перамясціцца пад Менск і, паводле падказак Уменскага, адсекчы больш значныя сілы чырвонаармейцаў. А самае галоўнае, трэба было не дазволіць бальшавікам вывезці нарабаванае.

— Сядзі тут! Я цябе замкну. Вярнуся праз дзве гадзіны, — паабяцаў манцёр. — Ежа ў шафцы.

— Я буду спаць!

— Добра.

Манцёр выйшаў. Ясь, знябыты пазаўчорашнім лясным маршам, дзённым боем і даволі доўгай дарогай, патрабаваў адпачынку. Калі за манцёрам бразнулі дзверы, ён лёг і адразу заснуў.

Прачнуўся блізу палудня. Уменскі ўжо быў дома. Ён не выглядаў усхваляваным, але калі пачаў гаварыць, то стала ясна, што ў ягоных грудзях ўсё клякоча.

— Пайду сам!.. Не магу на гэта глядзець!..

Цяжка патупаў да шафы ў іншым канцы пакоя і адсунуў яе ад сцяны. У верхнюю ліштву шафы ззаду былі ўбітыя цвікі, а на іх вісела некалькі нямецкіх карабінаў і больш як дзясятак патронных стужак. Ён упохапкі зарадзіў карабін. Узяў чатыры патронніцы. Падышоў да акна і адчыніў яго. Папхнуў у бакі аканіцы. Сонечнае святло заліло пакой.

Вуліцай цягнуліся бальшавіцкія абозы. Наўкол крычалі. Пануквалі коней. На вазах, закладзеных цывільнымі рэчамі — «ваеннымі трафеямі» — ехалі чырвонаармейцы.

Ясь падышоў да манцёра.

— Што ты надумаўся рабіць?

Уменскі не адвярнуў галавы. Ясь пачуў:

— Чакаю прамежку… Затрымаю рэшту…

«З глуздоў злузнуўся, мабыць?»

Ясь з цікавасцю ўзіраўся на вуліцу. Туркатанне колаў сцішылася. Набліжаўся канец абозу. Толькі ўдалечыні з горкі каціліся вазы наступнага табару. Выпадкова ўзнік прамежак.

Раптам манцёр — здавалася б цяжкі і нехлямяжы — лёгка скочыў на падаконне, а адтуль на вуліцу. З карабінам і патронамі схаваўся пры браме.

Ясь падышоў да шафы. Таксама ўзяў карабін і некалькі патронніц. Прысеў са зброяй каля акна і ўляпіў зрок налева, угору вуліцы Захар’еўскай. Адтуль выплывала чарговая калона. Хлопец саскочыў на вуліцу. Яму зрабілася горача… Дзень быў спякотны, нават без слабага ветрыку. Прыгнуўшыся, Ясь перабег на іншы бок маставой. Унурыўся ў нішу пры ўваходзе ў жаночую гімназію. Гэта была досыць вялікая камяніца на рагу вуліц Садовай і Захар’еўскай. Амаль насупраць была ўязная брама на дзядзінец электрастанцыі.

З горкі мкнулі вазы. Ясь пачуў вокліч манцёра:

— Лупі па конях!

Ясь здабыў у Моніча, у лясах, добры досвед абыходжання са зброяй. Ён уважліва прыцэльваўся і страляў, крыху выгінаючыся са свайго сховішча. На іншым баку вуліцы манцёр зладжана зараджаў карабін, цэліўся, страляў.

Першы воз, які з’язджаў з гары, памчаў уніз па стромым схіле. У палове спуску конь адскочыў улева, на ходнік, і ўпаў. Калёсы перавярнуліся. З іх пазвальваліся жаўнеры. Другі воз мінуў першы, які перакрываў паўвуліцы, і панёсся долу. У шалёным тэмпе ён мінуў манцёра ды Яся і з грукам ускаціўся на мост праз Свіслач. Толькі ён адзін і ўвільнуў.

Цяпер вуліцу загарадзіла некалькі перавернутых фурманак і конскія трупы. Наступная частку абозу затрымалася. Бегалі людзі. Кіравалі калёсы направа, у аб’езд, каб пазбегнуць абстрэлу.

Побач з Ясевай галавой куля ўдарыла ў тынк і засыпала яму твар пабелкай. Ён ацёр твар ды лоб і глыбей усунуўся ў нішу. З гары пулялі ўсё часцей. Бальшавікі спрабавалі ліквідаваць барыкаду з вазоў і конскіх трупаў. Ясь і манцёр гасілі па іх, рупячыся ім усяляк перашкодзіць.

У пэўны момант Ясь заўважыў, што манцёр абапёрся спінаю аб сцяну дома, з-за рога якога страляў. Паволі ён ссоўваўся долу, потым паваліўся на брук і застыў без руху. Ягоныя рукі былі раскінутыя ўбакі. Больш ён не зварухнуўся.

Ясь хацеў перабегчы вуліцу і праверыць, што з Уменскім. Але зразумеў, што яму ўжо нічога не дапаможа. Другі Ясеў настаўнік пайшоў з жыцця.

Яшчэ старанней схаваўшыся ў нішы, хлопец страляў у кірунку барыкады. Ён браў на мушку людзей, якія там кешкаліся, спакваля спрабуючы расцягнуць завалу. Яны не ведалі, з кім сутыкнуліся і наколькі вялікая гэта сіла. Частка абозу павярнула направа, каб па вуліцы Вясёлай аб’ехаць неспадзяваную перашкоду. Іншыя пакуль чакалі.

Ясь не пераставаў пуляць. Яму і ў галаву не прыходзіла, што ён не справіцца, што ён мусіць уцякаць, пакуль гэта магчыма… Пот заліваў яму твар, у горле перасохла. Ён увесь быў паглынуты стралянінай. Яго ўвагу скраў азарт. «Не дам разабраць барыкаду!» — шаптаў маладзён.

Кулі штораз часцей свісталі побач з ім. Раптам, цэлячыся, ён адчуў, што нехта ўдарыў яго ззаду. Уздрыгнуў. Адвярнуўся. Нікога за ім не было. Адчуў слабасць ва ўсім целе. Ногі пачалі падгінацца. Толькі праз нейкі момант ён зразумеў, што яго ранілі. Пацягнула на ваніты. Кінуў карабін і пакульгаў прэч. Завярнуў за рог будынка, на вуліцу Садовую.

Звінела ў вушах. Перад вачыма лёталі цёмныя плямы. Ён упаў на ходнік. Поўз у бок брамы. Інстынктыўна імкнуўся схавацца як мага далей.

Неяк завалокся ў склеп. Там панаваў халадок, і хлопцу зрабілася крыху лягчэй. Але яго мучыла пякельная смага і нясцерпна балела раненая нага.

Ясь ляжаў на спіне. Прыслухоўваўся. Стараўся зразумець, што дзеецца звонку.

У той дзень — дзявятага жніўня 1919 года — польскія войскі выціснулі бальшавікоў з Менска. Горад уздыхнуў з палёгкай…

СЛОЎНІК

Блат — махлярства, крадзеж.

Блатны — злодзей, свой сярод злачынцаў.

Бліт — золата.

Вярхушка — вонкавыя кішэні.

Гаер, хаер — прысяга.

Гаміта, гаміра — гарэлка.

Гінт — прадстаўнік тайнай паліцыі.

Глік — шчасце.

Дзінтойра — зладзейскі суд.

Дрэйфіць — баяцца.

Жывое срэбра (бландзінкі) — вошы.

Загарыць — схаваць.

Керанкі — грошы, якія выпускаліся Часовым урадам Керанскага (ад лютага да лістапада 1917 года).

Керны — нападпітку.

Кіч — турма.

Маруха — дзяўчына.

Мосер — шпік, выведнік.

Плітаваць — уцякаць.

Рабіць сценку — засланяць злодзея пры крадзяжы.

Сармак — грошы.

Свечка — вартавы чалавек, які папярэджваў пра небяспеку.

Сковер (звяга) — сабака.

Статкі — зладзейскія прылады.

Стырачнік (строчнік) — картачны шулер.

Трушчоба — маліна, зладзейскае сховішча.

Туцар — наводчык, які супрацоўнічае з кішэннікам.

Фінфа — нос.

Фраер — чалавек з пазазладзейскага асяроддзя.

Хеўра — банда, зладзейская кампанія.

Хіпіш — кішэнны крадзеж.

Хіпішніца — кішэнная злодзейка.

Шмокты — крадзеныя рэчы.

Шніфер — начны кватэрны злодзей.

Шоп — крадзеж у краме падчас купляння.

Шпагат — інтэлігент.

Шухер — небяспека; злавіць шухер — быць выкрытым, злоўленым.

Шымрач, шырмач — кішэнны злодзей, даліншчык.

Примечания

1

Шухер — небяспека; злавіць шухер — быць выкрытым, злоўленым.

(обратно)

2

Фраер — чалавек з пазазладзейскага асяроддзя.

(обратно)

3

Глік — шчасце.

(обратно)

4

Хіпішніца — кішэнная злодзейка.

(обратно)

5

Блатны — злодзей, свой сярод злачынцаў.

(обратно)

6

Бліт — золата.

(обратно)

7

Керны — нападпітку.

(обратно)

8

Керанкі — грошы, якія выпускаліся Часовым урадам Керанскага (ад лютага да лістапада 1917 года).

(обратно)

9

Шпагат — інтэлігент.

(обратно)

10

Кіч — турма.

(обратно)

11

Маруха — дзяўчына.

(обратно)

12

Трушчоба — маліна, зладзейскае сховішча.

(обратно)

13

Жывое срэбра (бландзінкі) — вошы.

(обратно)

14

Хіпіш — кішэнны крадзеж.

(обратно)

15

Дрэйфіць — баяцца.

(обратно)

16

Сармак — грошы.

(обратно)

17

Хеўра — банда, зладзейская кампанія.

(обратно)

18

Блат — махлярства, крадзеж.

(обратно)

19

Стырачнік (строчнік) — картачны шулер.

(обратно)

20

Гінт — прадстаўнік тайнай паліцыі.

(обратно)

21

Статкі — зладзейскія прылады.

(обратно)

22

Мосер — шпік, выведнік.

(обратно)

23

Гаер, хаер — прысяга.

(обратно)

24

Свечка — вартавы чалавек, які папярэджваў пра небяспеку.

(обратно)

25

Шніфер — начны кватэрны злодзей.

(обратно)

26

Сковер (звяга) — сабака.

(обратно)

27

Плітаваць — уцякаць.

(обратно)

28

Фінфа — нос.

(обратно)

Оглавление

Сяргей Пясецкі НІХТО ДАБРОМ НЕ ДАСЦЬ ЗБАЎЛЕННЯ… Менская трылогія Кніга трэцяя

  …

  1 СВАБОДА СВАБОДЫ І ЯСЕВА ВОЛЬНАСЦЬ

  2 ПАЎЛІНАВЫЯ ПЁРКІ

  3 «ЕЎРОПА» І АЗІЯ

  4 ЗАЛАТАЯ ЗЯЗЮЛЯ

  5 ЗАДАВАЛЬНЕННЕ — НАЙВЫШЭЙШАЕ ДАБРО!

  6 БЛАТ НА ЎВЕСЬ СВЕТ!

  7 ДЗЕ ЧОРТ НЕ МОЖА…

  8 ДЗВЕ ВЫДРЫ

  9 КРОЎ І БРУД

  10 ЛЮСТРА

  11 БЕНЕФІС ФІЛІПА ЛЫСАГА

  12 СЭРЦА САЛОДКАЙ ПАЎЛІНКІ

  13 ЗАБАВЫ ЛЁСУ

  14 КАНЕЦ АПОВЕДУ, БЛАТНОЙ КАР’ЕРЫ АЛЯКСАНДРА БАРАНА І ЯСЕВЫХ ПРЫГОДАЎ

  СЛОЎНІК Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg