«Выбранае»

Выбранае (fb2) - Выбранае 911K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Владимир Прокофьевич Некляев

Уладзімір Някляеў Выбранае

Выбранае: Для ст. шк. узросту / Прадм. Л. М. Турбіной; Уклад. Л. М. Галубовіч. — Мн.: Выш. шк., 1998. — 496 с: іл. — (Школьная бібліятэка).

Друкуецца па выданнях:

Някляеў У. Адкрыццё. Мн., Мастацкая літаратура, 1976.

Някляеў У. Вынаходцы вятроў Мн., Мастацкая літаратура, 1979.

Някляеў У. Знак аховы Мн., Мастацкая літаратура,. 1983.

Някляеў У. Наскрозь. Мн Мастацкая літаратура, 1985.

Някляеў У. Галубіная пошта. Мн., Мастацкая літаратура, 1987.

Някляеў У. Вежа. Полымя, № 6, 1988.

Някляеў У. Прошча. Мн., Мастацкая літаратура, 1996

Для старэйшага школьнага ўзросту

Прадмова Л. М. Турбіной

Укладальнік Л. М. Галубовіч

© OCR: Камунікат.org, 2011 год

© Інтэрнэт-версія: Камунікат.org, 2011 год

СЯРОД ВЫНАХОДЦАЎ ВЯТРОЎ

На поўны голас імя Уладзіміра Някляева загучала ў беларускай паэзіі пад сярэдзіну 70-х гадоў. На той час у самым росквіце творчых сіл было пакаленне "шасцідзесятнікаў", якія даволі хутка прызналі ў маладым паэце свайго паплечніка. Рыгор Барадулін у прадмове да кнігі "Сад на перекрестке" (М., "Молодая гвардия", 1979) - першага зборніка вершаў Уладзіміра Някляева, выдадзенага ў перакладзе на рускую мову, - пісаў:

"У манеры пісьма Уладзіміра Някляева цікава і нечакана спалучаюцца маскоўская школа паэтычнага рамяства з традыцыяй Купалы і Багдановіча, карані якой - глыбока ў свеце славянскага паганства. З першых выступленняў у друку ў ім яскрава выявіўся прыроджаны майстар верша, тонкі і дакладны. Калі б мне давялося складаць анкету з пытанняў і адказаў, дык анкета Уладзіміра Някляева выглядала б у мяне прыкладна так: "Веданне жыцця - глыбіннае. Тэхніка верша - дасканалая. Гарантыя поспеху - поўная".

Творчасць Уладзіміра Някляева, як і кожнага значнага паэта, не скіравана ў нейкае адно рэчышча, яна сферная, шматпланавая. Калі тут і можна вызначыць дамінанту, дык, бадай, не ў тэматыцы альбо жанравасці, а ў стане паэзіі. Назва гэтаму стану, найбольш суадноснае яму вызначэнне - драматызм. Менавіта ён дае штуршок і згадкам пра таямніцы жыцця, і напружаным развагам пра вечнае і часовае, і пошукам устойлівых каштоўнасцей, духоўных вышынь, і рэфлексіям з прычыны ўласнай недасканаласці і пачуцця віны - матывам, якія тэматычна пераважаюць у вершах і паэмах Уладзіміра Някляева:

Аднойчы, прачнуўшыся ўночы, Ты ўспомніш, што ўмееш лятаць, I стане наіўныя вочы Халодная бездань смактаць. I зманлівай згадкай быцця Цябе працяне аж да поту, I роднае станеш дзіця Вучыць не хадзе, а палёту.

Першая кніга Уладзіміра Някляева "Адкрыццё" (1976) была сус-трэта і чытачамі, і крытыкай больш чым прыхільна. У ёй не адчува-лася вучнёўства, мастацкімі вартасцямі яна адпавядала лепшаму з таго, што з'яўлялася на той час новага ў паэзіі. У маладзёжных аўдыторыях з аўтарам наладжваліся шматлікія сустрэчы, вяліся тэмпераментныя дыспуты і спрэчкі. Па газетных водгуках на гэтыя сустрэчы можна меркаваць, што поспех кнігі "Адкрыццё", як і на-ступнага зборніка "Вынаходцы вятроў" (1979), шмат у чым быў абумоўлены тымі ж прычынамі, праз якія фенаменальную папулярнасць мела "стадыённая" паэзія шасцідзесятнікаў, калі паэтычная трыбуна была па сутнасці трыбунай палітычнай. Пры татальнай цэнзуры іншым разам дастаткова было адной вольнай метафары, крамольнага падтэксту, каб аўдыторыя прыйшла ў захапленне. Невыпадкова пазней Уладзімір Някляеў скажа: "Гісторыі кола заўсёды круціла крамола".

Падчас выхаду кніг "Адкрыццё" і "Вынаходцы вятроў" грамадства цалкам ужо ўвайшло ў спелую пару застою. Дзверы зачыніліся і ззаду, і спераду, рухацца не было куды. Калі ж адсутнічае рэальнасць руху, тады патрабуецца ягоная ўяўнасць. Дынаміка някляеўскага верша, энергетыка радка і дапамагала ягонаму чытачу і слухачу самаства-раць ілюзію несупыннасці:

Рух наперад - не проста рух. Гэта руху ўсяго аснова. Як у целе лунае дух, У сусвеце лунае рух - Рух дарогі. Любові. Слова. Рух дарог - разгаданы рух Цягнікоў і пратуберанцаў, Што пачаўся, калі, быццам душны кажух, Я сарваў з сябе першую станцыю.

Калі станцыя зрываецца з плячэй, як кажух, - гэта, безумоўна, запамінаецца. Але пры ўсёй вобразнасці і энергетычнай напоўненасці працытаваных вершаў адчуваецца ўсё ж у іх унутраная супярэч-лівасць, непазбежная ў варунках, калі сілаю таленту штучнае пера-ўтвараецца ў натуральнае. Сёння цяжка катэгарычна сцвярджаць, заслуга ў тым паэта ці не. Тут істотнае значэнне мае ўнутраны стан не толькі аўтара, але і чытача, якія разам знаходзяцца ў сваім часе.

Кніга "Адкрыццё" даволі нязвыкла для таго часу адкрываецца не палітызаванымі радкамі, а вершам, звернутым да каханай:

Ты хмаркаю плыла.... Пад поўняй... Над зямлёй... Між вокладкамі дзён наступных і мінулых Мы дзіўную з табой старонку адгарнулі: "Дзень вашай цішыні" - напісана на ёй.

На шчымлівую ноту пяшчоты і цноты настройвае гэты верш, які на наступных старонках кнігі нібыта гукае сабе падобных і шчасліва знаходзіць, іх, што ўражваюць пранізлівасцю пачуцця:

Ніхто не скажа, хто ў тым вінаваты, Што ўсе мы неяк прадчуваем страты, Але пазбягаем страт.

Як адна са стрыжнёвых для паэзіі Уладзіміра Някляева заяўленая ў кнізе "Адкрыццё" тэма смерці і неўміручасці. Пашыраная яе распра-цоўка - гэта "Паэма-вера", а найбольш скандэнсаваная - верш "Не, не таю надзей на бессмяротнасць". Напісаны ён з дакладна вытрыманай рыфмоўкай "пантуга", на тым узроўні майстэрства, калі на паглыбленае раскрыццё тэмы працуюць з аднолькавым намаганнем і змест, і форма верша:

Я ведаю пра хлеба неабходнасць, Але таксама ведаю не горш, Як неабходны задуменны Сож, Начных нябёс і вышыня, і зорнасць... ...Шчымлівая іх першасць і апошнясць, Што раптам прасякае пачуццём Не вечнай нашай сувязі з жыццём I тайнасцю надзей на бессмяротнасць.

Сапраўдная паэзія амаль заўсёды мае відавочныя альбо пры-хаваныя фальклорныя вытокі. Гэта тыя эмоцыі, той спосаб быцця, які закладзены ў генетычны код нацыі - у мову. У паэзіі Уладзіміра Някляева, лексічна і стылёва прыналежнага сучаснасці (ён нібы наўмысна нават дэкларуе такую прыналежнасць), фальклорныя вытокі, безумоўна, прыхаваныя, аднак не настолькі, каб іх нельга было распазнаць. Да прыкладу, верш "Што за сумныя песні спяваеш ты, Белая Русь!" - гэта цалкам фальклорны матыў, не кажучы пра ўжо тыя творы, што сталі агульнавядомымі песнямі і ўспрымаюцца самі па сабе, бадай, як народныя: "Світанак" (музыка I. Лучанка), "Янка Купала" (музыка У. Будніка), "Гуляць дык гуляць" і "Раз ды разок" (музыка В. Іванова).

У першай кнізе паэта закладзеныя, трэба сказаць, не проста рознаскіраваныя тэмы - закладзеныя рознаскіраваныя стылёвыя напрамкі, што пры пэўных падыходах можна аднесці як да здабыткаў, так і да выдаткаў зборніка "Адкрыццё". Побач з імкліва-лёгкім, 6ы ўзлёт ластаўкі, вышэйзгаданым вершам "Што за сумныя песні спяваеш ты, Белая Русь!" суседнічае "Назоўны склон" - верш, які набліжаны да паэтыкі "прарабаў перабудовы", на тую пару яшчэ буду-чых. Тут і пераважна карэнная рыфма, і разламаны радок, і наступальная інтанацыя - амаль усе істотныя прыкметы тэматычна-стылёвага накірунку, які ўмоўна адносяць зараз да паэтычнага савецкага мадэрна. Наўрад ці зробленае ў гэтым накірунку можна аднесці да асноўных дасягненняў Уладзіміра Някляева, аднак чамусьці менавіта на іх асабліва актыўна адгукалася крытыка. Радок "Паэзія, душы маёй анкета", узяты якраз з "Назоўнага склону", даваў назву літаратуразнаўчым артыкулам, у гэтай выяве паэт быў услаўлены як лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола, герой бамаўскай эпапеі, праз што ў далейшым нават асацыятыўна імя Уладзіміра Някляева нярэдка звязвалася з тым, што мы вызначылі як паэтычны "саўмадэрн". На самай жа справе, што найлепш даводзяць нам кнігі паэта, гэта зусім не так. А каб сталася так, як некаму жадалася, скарыстоўваўся правераны, добра адпрацаваны прыём: вылучалася і ўводзілася ў масавы ўжытак толькі патрэбнае сістэме, астатняе не заўважалася і адсякалася. Не трэба суадносіць маштабы і параўноў-ваць імёны, але, дарэчы, тым самым прыёмам Уладзімір Маякоўскі, аўтар паэм "Уладзімір Ільіч Ленін" і "Добра!", адсякаўся і быў адсечаны ад Уладзіміра Маякоўскага - аўтара паэм "Воблака ў штанах" і "Флейта-пазваночнік".

З таго, што, нібы ў падмурак уласнага паэтычнага дома, закладзена Уладзімірам Някляевым у кнігу "Адкрыццё", неабходна адзначыць яшчэ ягоную схільнасць да пабудовы верша па законах драматургіі. Гэта выяўляецца не толькі ў дыялагічных радках дасціпнага, самаіранічнага "Вадэвіля ў двух радках", але і ў вершах з радкамі назыўнымі, апісальнымі. Вось для ілюстрацыі быццам бы просценькая мініяцюра:

У доме насупраць мыла жанчына акно. Мокрае сонца ў шкле зіхатлівым дымілася. Ён падышоў. Яна да яго прыхілілася. У доме насупраць мыла жанчына акно. Больш у той дзень анічога ў мяне не здарылася.

Тут змяшчэнне націску ў апошнім слове ніколькі не бянтэжыць, бо сапраўды ўражвае адкрыццё... Да такіх вершаў, у якіх, на нашу думку, Някляеў - асаблівы Някляеў, ні ў чым не падробны і ні на каго не падобны, прымыкаюць "Дэльфінскае", прысвечанае С. Кірсанаву, "Вочы твае, нібы словы мовы чужой...", "Нядзеля", "Кевалач", "Бывае боль гаючы...". Гэта вершы ні пра што і ні для чаго, у якіх нямаша-ка ніякай карыслівай думкі, якія найблімсэй да самой сутнасці паэзіі.

Адна са скразных тэм зборніка "Вынаходцы вятроў", другой кнігі паэта, - каханне; каханне - як адзінае апірышча ў свеце ("Уступаю ў пару лістапада. Дай руку."); каханне - як перакананне, што з ім можна "Жыць, як шчаслівае смяецца, Жыць, як балючае баліць", што ў імя яго жыццё можа стацца недарэмным; каханне, нарэшце, - як апошні паратунак:

... І прыходзіць гадзіна Не збіраць і раскідваць каменні, А прад любай, адзінай Стаяць на каленях, Праз яе парадніцца З кожным дрэвам, травою, вадою... Дай руку, Дай мне зноўку з'явіцца ўратаваным табою.

Нібыта грэх першародны прымае на сябе паэт у адносінах да жанчыны. Ён абцяжараны пачуццём віны, якая найчасцей не мае ні часавых, ні прасторавых межаў, існуе скрозь і паўсюль. Хутчэй гэта нават не зменлівае пачуццё, а зафіксаваны стан, які найбольш выразна выяўлены ў вершы "Чужая станцыя". Станцыя гэтая невядома якая і невядома дзе, голас яе таксама нібыта невядомы, нібыта знаёмы, нібыта забыты, і тым не менш з усёй мройнасці і няпэўнасці сітуацыі пэўным вынікае адно:

...Як навала, як вайна, Голас станцыі нязнанай, Дзе крычыць мая віна.

Асобным раздзелам прадстаўлены ў зборніку "Вынаходцы вятроў" цыкл балад, у якіх, мы б сказалі, Някляеў-лірык узважвае эпічныя магчымасці свайго таленту. Балады вельмі розныя як у сваіх задумах, так і ў іх увасабленнях. Калі "Баладу дзялення", "Круг", "Тэатральную баладу" без ніякіх ваганняў можна аднесці да прадуктыўных пошукаў паэта на шляху ў эпічным накірунку, дык "Балада першага кроку" і "Балада пакінутага сэрца", якія адгукаюцца раптам наіўным раман-тызмам, не ўласцівым Уладзіміру Някляеву нават у першай кнізе, здаюцца шляхамі ўжо некалі пройдзенымі. Асабліва прайграюць яны ў суседстве з баладай "Дыктант", творам з дасканала распрацаваным сюжэтам, нечаканымі выяўленчымі сродкамі. Сумяшчэнне назыўных сказаў з дыялогамі, трансфармацыя дыялогаў ва ўнутраныя маналогі, якія нібы не прамаўляюцца, а выдыхаюцца, лексічныя паўторы, што ўчэпіста трымаюць нашу ўвагу на акцэнтных момантах балады, ствараюць паэтычнае поле такога высокага напружання, з якога немагчыма выйсці, не апёкшыся. Гэткі апёк паэзіяй - перадумова катарсіса. Як для паэта, так і для чытача.

Ёсць у паэзіі Уладзіміра Някляева штосьці ад рамантызму фран-цузскіх "праклятых" паэтаў ("Дай літасці, Мілі. Па Віташы коціцца, выплаканая, Апошняя вішня спякотнага месяца ліпеня. Круг першы замкнуты. Ля ганка Вішчаць тармазы дапамогі, I вершы, закутыя ў рамкі, Прыгожа падобныя на некралогі"). Да гэткай высновы падштурхоўвае і імя Бадлера, узятае ў назву аднаго з вершаў, які да Бадлера ніякіх адносін не мае, але яго тым не менш варта працыта-ваць цалкам.

З БАДЛЕРА Не прыйдуць уначы - і катаваць Не павядуць у змрочны склеп, за краты... Злачынец, спі! Няма каму пытаць: Ты вінаваты ці не вінаваты. Суддзя твой спіць, і спяць вартаўнікі, I спіць твой кат, бо ў ката сёння свята, Няўцям яму, што ты жывеш такі, Хай вінаваты, хай не вінаваты. Забойца, спі! У кнігах спіць закон, Дзяржаўны пыл на літары закона Палёг... Ты спі! Твой палахлівы сон Ніхто не прыйдзе патрывожыць сёння, - Дык што ж крычыш! Чаго баішся? Ты!.. Прад кім гатовы ўпасці на калені? Перад сумлентм? Прэч яго! Сумленне – Вярыгі рознай дробнай свалаты, - А ты!.. I ўсё ж не спіш... Крычыш... Баішся ты...

З творчасцю Бадлера гэты верш не звязаны ні змястоўна, ні фармальна, проста ў абход цэнзуры скарыстанае яго імя. Калі ўлічыць гэта і вярнуцца ў час публікацыі верша, у сярэдзіну 70-х, тады можна зразумець, пра што верш напісаны. А думаючы пра сувязь паэта і часу, нельга не згадаць сюжэт знакамітай аповесці Аскара Уайльда "Партрэт Дарыяна Грэя".

Прызначэнне паэта ў хуткаплынным жыцці - адна з вечных тэм сусветнай лірыкі. Асэнсоўваючы яе, амаль кожны з наступнікаў, як правіла, азіраецца на некага з папярэднікаў. Уладзімір Някляеў - не выключэнне з гэтага правіла, аднак тое, што ён трывожыць цень класіка венгерскай паэзіі Шандара Пецёфі, — зноў жа нечаканасць.

Паэт не той, хто вершы піша, не. Каб так было - усе былі 6 паэты. Паэт сябе стварае, як камета. След самагубны, - самагубнасць гэта Сапраўднага паэта не міне, -

сцвярджае Уладзімір Някляеў у вершы "Мост Шандара Пецёфі", далей развіваючы думку зусім катэгарычна:

...Паэт не той, хто апяе свабоду, А той, хто ў бітве згіне за яе.

Магчыма, абумоўлена гэта тым, што Ш. Пецёфі, рэвалюцыйны рамантык, 26-гадовым салдатам загінуў у баі з расійскімі казакамі, змагаючыся за ідэі, якія ўслаўляў у вершах. Магчыма, тут нейкі іншы ўнутраны штуршок (скажам, многія вершы Ш. Пецёфі станавіліся песнямі, якія распявала ўся Венгрыя), але ў любым выпадку выразна пра-чытваецца ў дыялогу двух разведзеных у часе паэтаў талстоўскае "слова - ёсць учынак". Пра тое ж, дарэчы, і "Вадэвіль у двух актах" з першай кнігі, дзе паэт запрашае ў госці знаёмага і прахожага, любога і кожнага, а калі той "любы і кожны" прыходзіць, дык упіраецца ў зачыненыя дзверы.

Унутраная раздвоенасць, адчуванне немагчымасці поўнага - да зліцця - супадзення слова і ўчынку шмат у якіх радках даводзяць паэта да адчаю. Як нам уяўляецца, тут ёсць трагічны момант, які пранікае і ў паэзію, і ў паэтычны лёс.

"Даведка аб нараджэнні", паэма, якую В. Нікіфаровіч у рэцэнзіі на трэцюю кнігу Уладзіміра Някляева "Знак аховы" (1983) назваў паэ-тычным шэдэўрам, здольная задаволіць самы вытанчаны літаратурны густ. Тут драматургічны дар паэта раскрываецца ў поўнай меры. Асабліва ўражвае майстэрства, з якім фабула, жыццёвы змест паэмы, пераўтвараецца ў сюжэт, у змест мастацтва. Менавіта гэтая якасць, як аўтарытэтна сцвярджае ў сваіх даследаваннях па тэорыі літаратуры В. Шклоўскі, першапачаткова адрознівае мастака ад хай сабе і самага таленавітага, але імітатара жыцця. Фабула паэмы - пасляваенны побыт з рэхам апошніх стрэлаў сусветнай бойні. Сюжэт - ахвяраванне аднаго жыцця ў імя другога, перадумова ахвяравання і яго вынік. Паэма напісана нібыта толькі аб тым, што і як было, а чытаецца пра тое, што і як магло быць. Твор сінтэтычны, адзін-кавасць у ім набывае якасці мноства, праз што і пазбаўляецца небяспечнай для паэзіі адназначнасці.

Як паэму можна вызначыць жанрава і верш "Дамбай" з яго фантастычнай фабулай і звязаным з рэаліямі сюжэтам. Падарожжа аўтара па Каўказе разам з Міколам Гусоўскім выклікае асацыяцыі з падарожжам Дантэ і Вергілія. Асацы-яцыі гэтыя ўзмацняюцца ўрачыстым гучаннем вершаў, рытмічным памерам з чаргаваннем пяцістопнага і двухстопнага амфібрахія:

Адно разгадаў ты: вялікі я зведаў падман, Ды праўдзе не здрадзіў, збіраў сваю праўду па жменьцы!.. - Дык хто ж вы такія? - спытаўся нарэшце чабан. I я прамаўчаў, А Гусоўскі сказаў: "Чужаземцы".

Мелодыя мовы - гэта міміка душы. Знаёмы і напаўзабыты жаль аб тым, што б магло здзейсніцца, адбыцца і ніяк не адбываецца, паўстае за гэтымі радкамі.

Паэзія не можа быць і не будзе паэзіяй, калі ўсё ў ёй выказана дарэшты, калі не застаецца таямніцы. Такою таямніцай, поўнай фантасмагарычных і казачных матываў, у якіх гучыць не гэтак само слова, як схаваная ў ім музыка, паўстае перад намі паэма "Маланка" (зборнік "Знак аховы", 1983). Вызначаная аўтарам як аповесць пра каханне, паэма чамусьці менавіта з гэткім вызначэннем амаль не разглядалася літаратурнай крытыкай, хоць яна відавочна суадносіц-ца з лепшымі ўзорамі айчыннай лірыкі:

"Калі самкнуцца ў круг падману Твае сябры, радня, сям'я, - Каму паверыш, мой каханы?.." "Табе, каханая мая". "Калі ад кулі нечаканай Хіснешся ты на схіле дня, Каго ты ўспомніш, мой каханы?.." "Цябе, каханая мая. Няхай зямля ў магіле ўлежыць - 3 труны, з магілы ўстану я На покліч твой..." "Табе належыць Жыццё маё. I смерць мая".

Гэтая паэма, урыўкі з якой распяваліся бардамі, ад пачатку да канца напісана на адным дыханні і з такою палымянасцю, што, чытаючы яе, падаеш і ўздымаешся на зорных вагах і міжволі верыш: мара пра каханне можа быць нават нечым большым, чым яно само.

"Пісьменніку наканавана існаваць у сусвеце дзеля таго, каб наросхрыст рассцежваць сваю душу перад тымі, хто ду хоўна галодны. Народ па кроплі збірае жыццёвыя сокі, каб выспеліць у асяроддзі сваім усялякага, хоць колькі-небудзь значнага пісьменніка. I пісьменнік становіцца здабыткам натоўпу: зжабраваныя душы просяць, патрабуюць, заклінаюць - і больш забіраюць у яго жыццёвай сілы, чым даюць. I пісьменнік павінен аддаваць ім тое, калі ён пісьменнік, гэта значыць - асуджаны" (Блок. "Пра тэатр", 1908).

Аб тым, праз якія выпрабаванні мусіць прайсці чалавек (і найперш пісьменнік, паэт), каб стаць перад жыццём і смерцю ў поўны рост, якімі намаганнямі здабываюцца жыццёвыя (творчыя) сілы і як вадою ў пясок сыходзяць яны ў натоўп, пра адзіноту моцнай духам асобы напісана паэма "Гарбун", змешчаная ў зборніку "Наскрозь" (1985). I невыпадкова назваю сваёй паэма непрыхавана адсылае тых, хто больш-менш ведае літаратуру, да імя Аркадзя Куляшова, творчасці якога, дарэчы, Уладзімір Някляеў прысвяціў вы-танчанае эсэ "Святая вада" (альманах "Вобраз").

Для таго, каб даць чытачу магчымасць глыбей пранікнуць у творчасць Уладзіміра Някляева і ў ягонае разуменне паэзіі, варта працытаваць некалькі абзацаў з гэтага эсэ:

Паэзія - што? Паэзія - дзе?

Паэзія ўсё. Паэзія скрозь.

Звыклае пытанне - звыклы адказ. Банальны і разам з тым - агульнымі намаганнямі геніяў і звы чайна смярот-нага люду - узведзены ў ступень ісціны.

Аднак любая ісціна - рэч рухомая. Хоць бы таму, што мае ступені разумення.

Сорак тысяч літаратурных кансультантаў ска-жуць вам: паэзія - у зямлі, у вадзе, у паветры. Раз літа ўсюды. Трэба толькі бачыць.

Ісціна.

Толькі нідзе паэзія не разліта.

Калі яна ў вадзе, то вада тая ў глыбіні глыбінь. На паверхні ж - прывід, міраж. Фантастычнае відовішча, якое бачыш, але паміраеш ад смагі.

Смага - не прага піць, а прага жыць. Напіцца можна і атручанай вады. Але ж ідзеш, караскаешся, паўзеш да чыстай. Да той, якая цябе ўратуе. Тая вада - святая.

Паэзія - прага перажыць. Здольнасць нанава пра-жыць тое, што пражываецца толькі аднойчы. Намаганне прабіцца, прагрызціся, прарвацца да першароднасці думкі, пачуцця... Як да вады, да той святой, што цябе ўратуе.

Пры адсутнасці смагі і адсутнасці пражывання ствараем міражыі наталяемся міражамі.

Ёсць штамп: "Думка, асветленая пачуццём". Здаец-ца, што з ім звыкліся прыкладна так: на адну думку адно пачуццё раз у дзень перад абедам. I паколькі думак развялося шмат, пачуццяў пачынае не хапаць.

Непрыстойна ўяўляць пачуццё чымсьці накшталт кішэннага ліхтарыка. Пачуццё - бліскавіца. Калі не ўмееш пісаць вершы бліскавіцай, у паэзіі няма чаго рабіць.

Думка мажлівая толькі ў момант быцця. Яна ўзнікае з пачуцця і рэалізуецца ў ім. Пачуццё - за межамі моманту, у мінулым і ў будучым. Прычым яно мажлівае ў такім мінулым, калі быццё яшчэ не ўсведамляецца, і ў такім будучым, калі яно перастае ўсведамляцца.

Думка - помпа на штучным канале паміж ракою Летай і Млечным НІляхам. Пачуццё - сама рака Лета і сам Млечны Шлях. Паэзія ў тым, што с а м а і с а м...

1985 год - пачатак таго грамадска-палітычнага працэсу, які назваўся перабудовай. Аднайменную са зборнікам паэму "Наскрозь" з падназваю "Канцэрт для паэта з аркестрам" цікава аналізаваць як даволі дакладнае прадчуванне перабудовы, што для Уладзіміра Някляева з яго абвостраным успрыманнем сацыяльных момантаў жыцця, бадай, заканамерна:

Паэзія - не апяванне Айчынных дубоў і балот, Паэзія - адчуванне Адказнасці за народ. Народ - не трыбунная помпа, Не шырма для ўласных выгод. Народ - гэта кожны, хто помніць, Што ён, а не хтосьці, — народ.

Сказанае ў часе належыць часу, аднак Някляеў не быў бы Някляевым, каб да гэтых хоць і кідкіх, але агульных фармулёвак не прыйшоў шляхам пакутлівага самааналізу, не далучыў чытача, рассцежыўшы душу, да схоўнага і патаемнага. Перадаць нюансы душэўных рухаў, якія не ляжаць на паверхні, а заяўляюць пра сябе ціхутка, нібы малодшыя браты пачуццяў вядомых, звыклых і праз тое пашыраных — вось на што скіраваны паэт у найадметных вершах і што, на наша перакананне, з'яўляецца ці павінна з'яўляцца сутнасцю сучаснай паэзіі. Прынамсі, у паэме "Наскрозь" у гэткім рэчышчы, з такім разуменнем сутнага напісаны часткі "Натхненне", "Адчай", "Імя", "Агонь", у кнізе "Наскрозь" – вершы "Хадок", "Варшава, во-сень...", "На радасць...", "Новы снег", "Дзе голаў прытулю...", "Перад табой", "Спадарожная":

Як асляпіла гэта сіла, Што скразнякамі ў нас гудзе. На міг адзін яна зрадніла – Яна навекі развядзе. Ніхто не будзе вінаваты!.. А ты - да страты, да расплаты, Да развітання за вярсту – Глядзіш, нібы сястра на брата, Як сірата на сірату.

Прамежкавым вынікам зробленага Уладзімірам Някляевым за папярэднія гады стала кніга "Галубіная пошта" (1986), пасля якой разам з паэтычнымі публікацыямі пачалі з'яўляцца ў друку і ягоныя творы ў прозе. Найболыны рэзананс мела аповесць, ці, як вызначыў яе аўтар, прыпавесць, "Вежа", напісаная ў не надта багатым на здабыткі ў нашай літаратуры гумарыстычным, фантастычным ключы. У вельмі сціслай па аб'ёме прасторы аповесці адбываецца столькі незвычайных падзей і з'яўляецца столькі нечаканых персанажаў, што твор гэты ўвачавідкі патрабаваў сцэнічнага ўвасаблення. Ён стаў асновай аднайменнай п'есы; спектакль быў бліс-куча пастаўлены ў Купалаўскім тэатры.

Не пакідае працаваць паэт і ў жанры песні, звяртаецца да публіцыстыкі і крытыкі. Літаратурнае імя Уладзіміра Някляева ўжо шырока вядомае за межамі Беларусі, творы ягоныя перакладаюцца на рускую, англійскую, іспанскую, французскую, нямецкую і іншыя мовы.

Разам з тым на перападзе 80 - 90-х гадоў, пазначаных агульным грамадска-палітычным і культурным крызісам, творчая актыўнасць Уладзіміра Някляева перапыняецца даволі працяглай паўзай: не выдаюцца ягоныя кнігі, рэдка з'яўляюцца публікацыі ў перыядычным друку. "Ператрываць гэты боль, Перамаўчаць гэты час", - так патлумачыць пры-чыну паўзы сам паэт.

Час гэты ў творчай біяграфіі паэта вонкава сапраўды выглядае як час маўчання, але толькі вонкава, бо ўнутрана, нібы прыхаваная ад таго, каб не сурочылі, выспявае кніга вершаў і паэм "Прошча". Кніга ў нечым пацвердзіла адно з даўніх дапушчэнняў Уладзіміра Някляева пра тое, "што чуць і бачыць - значыць быць маўклівым". У "Прошчы" значна паўней, глыбей, чым у любым ранейшым зборніку, пачута нячутнага і ўбачана нябачнага, а тым самым спраўджана ці не асноўнае прадвызначэнне паэзіі. У паўзе, як аказалася пасля з'яўлен-ня "Прошчы", іншым разам значна болып сэнсу, чым у таропка прамоўленым слове.

"Прошча" - не проста чарговая па часе кніга, а прынцыпова іншы, якасна новы этап у развіцці паэтыкі Уладзіміра Някляева, у ягоных пошуках адметнай стылістыкі, экспрэсіўных выяўленчых сродкаў. Выразна выявілася ў вершах і паэмах, што склалі кнігу, уласцівае аўтару імкненне да мак-сімальнага напаўнення энергетыкай як цалкам кожнага твора, так і асобнага радка. Дасягаецца гэта за кошт найашчаднага адбору слоў, скарыстання іх у колькасці мінімальнай, толькі зусім неабходнай для выяўлення сэнсу, думкі, пачуцця. У выніку значна ўзрастае сэнсавая і эмацыянальная нагрузка на слова, кожнае з якіх у сцяжцы радка набывае I шматзначнасць і шматпла-навасць. Гэта ўжо не эксперыменты дзеля эксперыментаў, як здаралася, напрыклад, у зборніку "Вынаходцы вятроў", а ўсвядомлены прынцып паэтычнага пісьма, пошукі і знаходкі сталага майстра, які даклад-на ведае, што ён стварае і дзеля чаго.

Кніга пачынаецца плаўна, як плаўна адплывае ад прыстані карабель, калі ні капітану пакуль, ні матросам, ні пасажырам невядома, якое іх чакае падарожжа, і ці па компасе, ці па зорках ім давядзецца плыць:

Намацваць рух радка, які ў зачыне,

Як шыць туман ці аблачыну ткаць...

I ўсё ж пачаць - хоць напачатку знаць, Што слоў, напісаных на аблачыне, Ніколі і нікому не чытаць.

Мяркуючы па радках, што адкрываюць кнігу, плыць хутчэй за ўсё давядзецца па зорках, нават па інтуіцыі, таму аўтара, які ўжо на самым пачатку плавання думае пра тое, з чым вернецца, доўга-доўга, да самай Індыі не адпускае родны бераг. На беразе тым аддаляецца, а праз тое пазбаўляецца дробязей, абагульняецца, набывае маштаб усё найістотнае, найкрэўнае, найдарагое - і сярод усяго, знакам пачатку ўсяго "сінее на роднай зямлі васільком на радне" возера Прошча.

Паводле "Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы", прошча - месца, надзеленае надзвычайнай сілай, дзе здзяйсняюцца самыя таемныя цуды, наогул адбываецца нешта неверагоднае, магчымае толькі тут і болей нідзе. Апроч таго, як удакладняе "Слоўнік беларускай мовы" І.І. Насовіча, прошча - месца абавязкова асвячонае, з крыжам ці капліцаю пры ім, куды на святы ідуць з царквы хрэсным ходам. "Ідуць к яму, як на прошчу якую", - даецца прыклад ужывання слова ў адным слоўніку, а ў другім прыклад такі: "Гэта не царква, а прошча..."

У паэме, якая зусім не выпадкова дала назву ўсёй кнізе, возера ашчадна зберагае храм са званіцай на самым сваім дне. Уладзімір Някляеў сумяшчае царкву і прошчу, хавае ад бязладдзя і лютасці святое ў святым - і ўжо адным гэтым стварае глыбінны вобраз, шматмерную метафару, ключавую для разумення астатніх паэм. Ключавую, 6о, так ці інакш, дзеі, што адбываюцца і ў "Індыі", і ў "Зоне", і ў "Саракавінах", па сутнасці адбываюцца ў адным месцы - прошчы, зыходзячы з гэтай святыні і вяртаючыся ў яе. Да таго ж, як можна меркаваць, адбываюцца яны хоць і ў розныя гады і вякі, але зноў-такі ў адным часе, агульнымі прыкметамі якога з'яўляюцца адсутнасць гармоніі, страта раўнавагі паміж зямным і нябесным. Не трымаючы гэтага на ўвазе, не адчуваючы дзеі ў адным і тым жа мес-цы і часе, кнігу Уладзіміра Някляева, ягоных "слоў, напісаных на аблачыне", сапраўды не прачытаць. Ва ўсякім разе не прачытаць так і пра тое, як і пра што кніга напісана.

Кніга гэтая наскрозь метафарычная, напоўненая паветрам і снамі, таму што сны - таксама паветра, якім і дыхае метафара. Яна, метафара, як сцвярджае амерыканскі філосаф і логік Д. Дэвінсан, - гэта "Dream work of language", моўная праца ў сне, для паэта няспынная. Сон дапамагае супаставіць, зблізіць пласты рэальнасці, надта аддаленыя наяве. Сведчанні моўных сноў можна знайсці шмат у якіх паэтаў: напрыклад, Пушкін прызнаваўся, што геніяльны верш "Прарок" цалкам яму прысніўся.

Зборнік "Прошча", апроч зместу, уражвае таксама прадуманасцю, стройнасцю кампазіцыйнай пабудовы. Ён складзены з чатырох частак, якія маюць назвы змешчаных у іх паэм, што заключаюць кожную частку, канцэнтруючы ў сабе матывы папярэдніх вершаў. У сваю чаргу кожная з паэм мае некалькі ўзроўняў, пластоў на паверхні і ў глыбіні. Паэма "Прошча" - гэта не толькі рамантычная легенда пра кахан-не, але і намаганне спасцігнуць сутнаснае прадвызначэнне мастацтва, мастака ("Калі ты званар ці калі ты гіаэт, жыві на званіцы"), і спроба прайсці кругавым шляхам гісторыі з яе паўторамі, вірамі, з якіх - жудасны вобраз! - у каторы раз "з крывавым усхліпам калода ўсплыла - і меч на калодзе". Паэма "Зона" з яе атамным богам - гэта той жа кругавы шлях чалавецтва, пыхлівага ў сваіх амбіцыях і прэтэнзіях, якія ў суперніцтве з боскай прыродай нічога чалавеку не далі, апроч той жа калоды з тым жа мячом, толькі страшнейшым у сваёй знішчальнай сіле. "Індыя" - крок на вышыню, рух па вертыкалі - каб сысці з кругавога шляху; гэтая паэма - духоўная прыгода, праз якую ўсведамляюцца найскладаныя субстанцыі быцця, узаемаспляценні веры, творчасці, грахоўнасці, святасці. Калі індыйскі Свамі, манах, якому вядомая горная дарога ў неба, прыводзіць паэта да Марыі, Святой Дзевы, дык унутры ўласнай міфалогіі Уладзіміра Някляева гэта зноў жа "каханне як уратаванне", але ўжо на новым, непараўнальна болын высокім узроўні духоўнасці. I нарэшце ў "Саракавінах", у снах пра вечнае жыццё і пра вечную смерць, ступіўшы на масток з адной рэальнасці ў другую, паэт завяршае кнігу тэмай для яго найзначнай - тэмай чалавечай адзіноты побач з усімі і чалавечай віны перад усім. Герой паэмы няўлоўны, прывідны, ён хаваецца то ў займенніку "я", то ў займенніку "ты", існуе то ў жыцці, то ў смерці ("Калі памёр, скажы, што ты жывы"), але відавочна, што гэта нехта з нас, з тых, хто спавядаецца ў віне, вырываецца з адзіноты і ці бліжняга свайго, ці невядома каго просіць, заклінае:

Падай мне голас праз Сусвет пусты. Галоднаму гукніся з нематы, Няхай на мне жабрацкая кароста – Не падавай мне міласціну, проста Спытайся, хто я, і скажы, хто ты.

Жанр паэмы, бадай, найбольш арганічны для Уладзіміра Някляева, найбольш адпаведны прыродзе ягонага таленту. Гэта тая дыстанцыя, на якой паэт найглыбей дыхае, лепш за ўсё сябе пачувае, і паэмы ягоныя без аніякага перабольшання можна аднесці да найзначных здабыткаў сучаснай літаратуры. Яны ж перш за ўсё дазваляюць вызначыць "Прошчу" як кнігу, што выводзіць нас з шэрагу лінейных будняў, узносіць у тую касмічную прастору духу, дзе паўстаюць апошнія пытанні нашага існавання на гэтым свеце, і не толькі на гэтым...

Узростава паэт належыць да сярэдняга пакалення беларускіх літаратараў, да самага, мажліва, нешматлікага - у ім нестае тых, каму не дазволіла нарадзіцца вайна. Тым не менш менавіта прадстаўнікі сярэдняга пакалення ўсё больш вызначаюць агульны ўзровень сённяшняй беларускай паэзіі, прозы, драматургіі. У гэтым пакаленні Уладзімір Някляеў – адзін з лідэраў, постаць і творчасць якога найболып адметныя.

У сваёй першай кнізе Уладзімір Някляеў выказаўся, што яго прымірыць з жыццём і смерцю, суцешыць надзея калі не праляцець, дык хоць прамільгнуць белым птахам над роднай зямлёю. Ужо сёння можна сцвярджаць: яму ўдалося большае.

Любоў ТУРБІНА

Адкрыццё 1976

* * * Не, не таю надзей на бессмяротнасць, Але і ў смерць паверыць не магу, I, як ад кулі сэрца, берагу I пачуцця і слова першароднасць. I пачуцця і слова першароднасць, I песні пра каханне і зямлю, Пра зерне, што пасеена ў раллю, Бо ёсць на свеце хлеба неабходнасць. Я ведаю пра хлеба неабходнасць, Але таксама ведаю не горш, Як неабходны задуменны Сож, Начных нябёс і вышыня і зорнасць. Начных нябёс і вышыня і зорнасць, Птушыны гоман і дзіцячы смех, Дождж красавіцкі, сакавіцкі снег, Шчымлівая іх першасць і апошнясць. Шчымлівая іх першасць і апошнясць, Што раптам прасякае пачуццём Не вечнай нашай сувязі з жыццём I тайнасцю надзей на бессмяротнасць. * * * У пару лістапада, калі загарацца лясы I гараць, не згараюць, а толькі прасторна святлеюць, Недарэчнай здаецца самотная зелень сасны, I шкада гэтых дрэў, што не хочуць згараць і не ўмеюць. Але ў снежні, калі голым веццем бярозы звіняць, Разумееш, якім недарэчным было шкадаванне,— У знямеласці белай спакойныя сосны гараць, I на вечны агонь іх да новай вясны спадзяванне СТУДНЯ Глыбока ў студні боўтнецца вядро... Затархаціць пашчэпаная корба... Адзін глыток — і існуе дабро, I жыць на свеце хораша і добра. Абуджан зрок: мільгне птушыны цень... I слых: у ліпах пчолы зноў шчыруюць... У жоўты жвір сцякае з рук струмень, I на вадзе каменьчыкі танцуюць. * * * Ты хмаркаю плыла... Высока... Не дастаць... Свяцілася ледзь-ледзь над рэчкай і над борам. Ад слоў маіх плыла, што я сказаў учора, Да слоў маіх плыла, што заўтра меў сказаць. Ты воблакам плыла... Над трапяткой зямлёй... Між вокладкамі дзён наступных і мінулых Мы дзіўную з табой старонку адгарнулі: «Дзень вашай цішыні» — напісана на ёй. * * * Густая вераснёўская раса. Світання пошум над празрыстым садам... Які ў душы спакой пад лістападам, Якая невыказная краса! Антонаўскія яблыкі ў траву З галін цяжарных ападаюць глуха, I светлы, нібы німб святога духа, Асенні водар кружыць галаву... Але, які ні доўгі гэты час, Яго мне непазбежна не хапае. I вось мяне жанчына сустракае, I лістапад не закранае нас. I я не разумею, што са мной. Яна ў мяне ўглядаецца цнатліва: — Ці ж гэта справядліва быць адной?.. — Вядома,— я кажу ,— несправядліва... I рукі яе плачуць на плячах, I валасы шапочуць збажыною... I зноў я не згадаю, што са мною, I толькі ўспамінаю па начах, Як водарам кружыла галаву, Як паступова росы халадалі, Быў верасень, і глуха ападалі Антонаўскія яблыкі ў траву. САД НА СКРЫЖАВАННІ

Натрасі мне яблыкаў, мама, з той маладой яблыні, што расце ў нашым садзе шостая ад дарогі.

Чыстыя мае лісты. Мае м а р ы і жаданні. Быццам сад на скрыжаванні, Нечаканы і густы.

Я блукаў, мая мама, па аснежаных далях паўночных, дзе не бачыў ні яблынь, а часам ні нават дарог, і начамі мне сніліся ранкі над рэчкай Гярвяткай і ў восеньскім садзе, маладым нашым садзе, баваўняныя, цёплыя, бы малако, туманы.

I ўтрапёна, у здзіўленні Я глядзеў за далягляд: На пажарышчах, каменнях, Скуль т ам сад?!

Мне шчаку казыталі галінкі той яблыні, мама, і ў далонь маю — росны! — падаў яблык — празрысты да самых зярнят! Я шчаслівы быў, мама! Я дзяліўся з сябрамі ім, мама! Я дагэтуль не ведаў, што з сябрамі дзяліцца можна так успамінамі, каб хрумсцелі, як яблык, яны.

З чатырох канцоў Зямлі, З чатырох дарог сусвету Я вяртаўся ў светлы гэты Сад, як яблыні цвілі.

А штодзень на зямлі мы нялёгкай займаліся справай, і — далёка — у кожнага быў свой сад, быў свой лес ці рака, і ў кожнага — мама, а ў каго й не было ўжо мамы,— усё роўна, здавалася, мама жыла яшчэ, мама была.

А пасля З краёў, дзе Мекку, Неразумны, я шукаў, Я вяртаўся... Чалавека Я у садзе сустракаў.

Людзі дрэвам падобныя. Тым, што людзі і дрэвы смяротныя, а галоўнае, тым, што карэнні — у роднай навечна зямлі! Людзі — птушкам і рыбам, дрэвы — к веткам і травам падобныя, мы, жывыя, падобныя — усяму, што жыло і жыве.

I пытаў я Чалавека: — Хто такі ты? Хто такі? Што, скажы, мы ўсе спрадвеку? Можа, мы — вартаўнікі?

I — адзінае семя, што з бяздоння вякоў прарастае: людзі, дрэвы і кветкі, птушкі, рыбы, звяры,— мы — спляценнем карэнняў, намаганнямі рук, намаганнямі крыл, плаўнікоў і галін, учапіўшыся ў неба, над цемрай і смерцю трымаем Зямлю!

I як наша апраўданне, I як наша права жыць, На сусветных скрыжаваннях, На пустэльных скрыжаваннях — Сад шуміць! * * * Я нарадзіўся ў сорак шостым, Пасляваенным першым годзе... Ў шуфлядцы нашага стала, Які мы дзелім разам з бацькам, Ёсць скрыначка... У ёй, сярод Медаляў, ордэнаў і зорак, Ляжыць, загорнуты ў чырвоны, Пацёрты досыць аксаміт, Свінца кавалачак... Яго Дасталі з цела майго бацькі, З-пад сэрца самага дасталі У сорак трэцім... Я не браў Ніколі той свінец у рукі, Бо ведаю, што прапячэ Ён мне далоні! Не ўтрымаю У руках тры смерці, тры адразу: Смерць бацькі. Смерць сваю. Смерць брата. * * * Дай, маё сэрца, боль чужы Уведаць так, як боль уласны, Каб радасці, якімі жыў, Навек не гаслі. Дай кожны дзень, нібы знава, Каб з ім ніколі не звыкаўся, Каб — гром грыміць! расце трава! — Навек здзіўляўся. Дай быць вышэйшым ад «ідэй» Прарокаў цьмяных і шумлівых, Каб углядацца у людзей Навек цнатліва. I — доўга буду жыць ці не — Прашу аб найвялікшым: сэрца! Дай разуменне часу мне Раней, чым — смерці. ПУСТЫ ДОМ Ніхто ніколі ў доме тым не жыў, Зусім пусты стаяў святочны дом, Ніводным не свяціўся ён акном I дымам над страхою не курыў. А гаспадар, што дом той збудаваў, Век дажываў у нізенькай хаціне I ўсё чакаў вяртання свайго сына, Ад самае вайны яго чакаў. Так і памёр, не дачакаўся ён, Так і памёр, а дом стаяў і гніў, I неяк ноччу запалаў агнём... Казалі, што ён сам сябе спаліў. ДУБОЎКА

Памяці бабулі маёй, салдаткі

і маці чатырох салдат

Асколак шкрабануў рыдлёўку.. Баліць яшчэ ў зямлі вайна... Па доўгай вуліцы Дубоўкі На ручніках плыла труна. З заволжскіх стэпаў веяў сівер. Там пахаваны землякі — На могілках уздоўж ракі, На правым беразе Расіі. Яны прыйшлі сюды з лясоў, З Прыбужжа, З Нёмана, З Гярвяткі, З асірацелых тых дамоў, Дзе па начах крычаць салдаткі. Дзе на ўзбярэжжах Беларусі Ляжаць з Паволжа землякі. Які прасцяг магіл! Вякі Ляцець над імі завірусе!.. О сувязь болю Над зямлёй Жывых І мёртвых гэтым болем!.. Даруй, салдатка, што ніколі Не цалаваў рукі тваёй. Даруй мне за спакой і цішу На твары нерушным тваім... А сівер голле дрэў калыша I з комінаў зрывае дым! Жыццё ідзе — і трэба жыць. I на памінках ц э лы вечар Я буду нешта гаварыць I буду каяцца у нечым. А ранкам, горкі ад віна, Пайду да свежага пагорка — Перад сусветам і Дубоўкай Сам вінаваты, Як вайна. ПТУШКА

Маці

Я народжана птушкай, Але не ўмею лятаць. Прачынаюся —і Крылы Заламаны за плечы, I праз прыцемкі раніцы, Нібы тонкія-тонкія свечы, На вяршынях таполяў Недасяжныя зоркі гараць. Я выпростваю крылы, Ахінаю калыску дзіцячую I з надзеяй затоенай Кармлю немаўля-птушаня, I бясконца шчаслівая, I бясконца крылатая, бачу я, Як напружана б'ецца Пад сэрцам яго Вышыня. Мне прасторна і ціха... Як усё, што хацела,— было, Як віхураю крылы мае Не сякло, не ламала, Як вяршыні таполяў I зоркі кранала крыло... I на ім — асцярожна —і Птушаня я сваё калыхала. РАНАК Каханая, цудоўна жыць у свеце Спрадвечнай, неспазнанае красы! Няхай шуміць над полем вецер, Бяроз перабірае валасы, Няхай вада булькоча ў ручаях I ў глыбіні цалуе бераг стромы, Няхай цячэ ў тваіх вачах З вытоку і да вусця Нёман! Я бласлаўляю на жыццё ўсіх, Хто хоча жыць, кахаць і быць каханым! Я бласлаўляю нас дваіх! Тваім дыханнем Я бласлаўляю нас дваіх... * * * Святочны дзень. Высокі шлях аблокаў. Такая ціш з канца ў канец зямлі, Што, надалося, гром апаў, калі Па бруку конь падковамі працокаў. Пасля ў садах, налітых чыстым сокам, Над яблынямі загулі чмялі. Ні слыху не хапіла мне, ні зроку, Каб зразумець, пра што яны гулі. Пасля я чуў, як срэбрана звінеў Крышталь расы ў пялёстках, і зляцеў Ружовы ліст з галіны тонкай слівы. I я падумаў: мо таму і ціш Стаіць над светам, што ты сам маўчыш, Што чуць і бачыць — значыць быць маўклівым. * * * Вочы твае, нібы словы Мовы чужой. Кажаш мне: сёння прыходзь, А вочы Нешта такое крычаць, Што хочацца згінуць I не прыходзіць ціколі. Але я прыходжу, I ты сустракаеш ласкава, Кажаш: кахаю... А вочы! I я разумею, Што сама ты не ведаеш Мовы ўласных вачэй. УСПАМІНЫ ...Ой гуляла сцюжа ў полі, Ой гуляла... Вечарэла. Цётка Поля Песні нам спявала. Дагараў агонь у печы, Трапятаў па столі... Твае рукі... Твае плечы... Песні цёткі Полі... ...Дзе трава-мурог, Там мой сокал лёг. Што ж лятаў ты, сокал, Ад мяне далёка?.. А лятаў ён, бо шукаў Сакалінай долі. I сярод высокіх траў.., Плача цётка Поля... I не час мне быў цябе абдымаць, Час сядзець і цётку Полю суцяшаць, Бо ўсё яна адна ды адна, А за вокнамі зіма ды зіма, I над комінам, як птушка якая, Адзінота крылы доўгія прастае... * * * Стыў сакавік. Начамі снег трашчаў, А ранкам плыў уверх дымок стракаты, I, нібы звер, ад шэрані кудлаты, Замерзлы звер — Дуб у двары стаяў. Асілак дуб. Лічы, бадай мільён Гадоў яму было па розных былях. Дуб службу нёс: Падводзіў вынік ён Таму ўсяму, што мы за дзень рабілі. Нязломны дуб. Калі дарэмна быў Пражыты дзень, у пустаце і тлуме, Сукамі дуб па даху хаты біў I прымушаў пра дзень наступны думаць. Дзівосны дуб... А сакавік суровеў, I дзень сказаў: — Такая, браце, рэч: Дзівосныя ці простыя — ўсё дровы, Цяпло даюць, калі пакласці ў печ... Цяпер наш двор — пустэльная зямля, Ды нечага і ў нас саміх не стала... Так выйшла, што суровая зіма Ў той год амаль да мая лютавала. НЯМІГА Высокімі гурбамі У снежні снягі засінелі... Якія завеі, любая, Якія завеі! Наскрозь праінелі — Да сонца, да першай адлігі — Дамы, што ўцалелі На нітачцы Чуйнай Нямігі. Там цесны пакойчык, Пакінуты намі, забыты... Цяпер там паўночна — I дзверы Цвікамі забіты. I клямку пакратаць, Ашчэрыўшы пашчу забойцы, Паўзе экскаватар, Як помста Часоў мезазойскіх... Там лета шалела. Спякотнае, Сумнае лета, Як жоўты квадрат на шпалерах На месцы партрэта. I так рагатала Каменнае рэха на скронях, Вы войска скакала На сытых Узмыленых конях... Завейныя веі... Пад неба завеі, пад месяц! Чаму мы не ўмеем Святочнае Лашчыць і песціць? Будзённасць атуліць, Няміга заб'ецца галінкай. Там лета было, Ты адтуль мне Махаеш хусцінкай. I рукі ламае, Званамі завулкаў трапеча Няміга старая, Нібыта Склікае на веча. НАЗОЎНЫ СКЛОН 1 Збуялі ў гушчарах часоў Вякі! А сойдзе дзень — I сэрца жалем поўна... Хто на зямлі прыдумаў склон такі, Склон прагі існавання. Склон назоўны. Найпершы склон. Імя... Мясціна... Год... Паэзія, душы маёй анкета! Калі шыбуе сонца на ўзыход, Не трэба жалю, Слоў няма пра гэта! Ёсць шчасце ўпасці тварам у траву. Падкінуць на далоні яблык росны. Назоўны склон... Жыццё. I склон ускосны Вясёлую Не скосіць галаву! Канца няма. З балючых ран зямлі, З жалезных нетраў Поля даўніх бітваў Ідзе пачатак — стромы колас жытні. Назоўны склон. Асколкі не ўзышлі. 2 Лунай, зялёны грай!.. Ідуць вякі... Плывуць вачэй асветленыя поўні... Шпакі павытыкалі дзюб цвікі У шчыліны пахіленай шпакоўні. Глядзяць дубы сівыя з-пад рукі На небасхіл, на лістабой птушыны... Жывыя зоркі неба — жаўрукі Спрадвечнай песняй клічуць у вышыні. НОЧ Цемра сціснула акно. Спаць пара, але не спіцца. Прыгадалася ў бальніцы Ноч, мінулая даўно. Коні фыркалі ў аўсе. Шоргаў бор. У вузкай рэчцы, Бы гадзіннік на браслетцы, Месяц нерушна вісеў. Доўга-доўга да яго З-пад нябёс злятала знічка. Хваляй рэчка-невялічка Не хіснула берагоў. Сом-няўловец дзе-нідзе Сонна плёскаў плаўнікамі... Гукі гэтыя вякамі Слухаў месяц на вадзе. А ў мяне ўсяго адна Ноч такая выпадала. Мо маё жыццё да дна Знічка тая прабівала. * * * Увесь, нібы пекар, У белай завейнай муцэ, Мой снежань, мой лекар, Ідзе па замерзлай рацэ. Мой снежань... Мой лекар... З усіх на свеце багоў Не ведалі Снежня грэкі, Бога снягоў. Мой лекар... Мой снежань... Ні суму ў мяне, ні болю. Як белыя вежы, Застылі бярозы ў полі. Праз нітачкі срэбра, Што зблытаны ў стылым галлі, Здаецца: у неба Ўзыходзяць снягі ад зямлі. ПРОСЬБА Дапамагае берагу рака. Дапамагае бераг кволым вербам, Ралля — ўзысці, а колас — выспець зерню. I вышыня — птушынаму крылу. Марская хваля — плаўніку дэльфіна. Дапамажы мне хоць напалавіну, На чвэрць, як ты магла б, дапамажы,— Мы дапамогай звязаны ў адзінае,— На бераг Даравання прывядзі мяне, Каб да Былога берага даплыць!.. Не ведаю, аб чым яшчэ прасіць. * * *

Брату

Цэлы тыдзень ён малюе В і О, То пад сэрцам са стралой, То пад крыжыкам... Гавару яму: — Малы, не сваволь, Паглядзі, ляглі снягі Белым пыжыкам. Паглядзі, якія гульні ў лагу, Як імчацца з гары лыжы з санкамі! А малы мне ў адказ: — Не магу, Не магу, калі яна З рыжым Санькам... ЖЫЛА БАБА ДОРА Жыла баба Дора. Заўчора, учора Жыла баба Дора... А сёння дзед Ясь Дамавіну збівае. Старанна збівае, З сабой размаўляе. «Мо й час табе, Дора... Не скажаш, што рана. Ды вунь памідоры Яшчэ не сабраны. Шчэ яблыкі трэсці I бульбу капаць...» Габлюшкі на цеслю, Як ружы, вісяць. Памерла старая. Што зробіш: пара... На момант змірае Рука цесляра. Ён цяжка, нягнутка Сядае пад плот — Скруціць самакрутку I выцерці пот. * * * У доме насупраць мыла жанчына акно. Мокрае шкло ў ранішнім сонцы іскрылася. Ён падышоў. Яна да яго прыхілілася. У доме насупраць мыла жанчына акно. Больш у той дзень нічога ў мяне не здарылася. ІПАДРОМ На іпадроме скачкі! Скачкі! Спёка... З блішчастых конскіх спін Дажджом сцякае пот. Глядзі, як гнедая ўсіх абышла далёка! Не бег, а пылам над, зямлёю над — Палёт. Ківаюць знаўцы: лепш за ўсіх ідзе, Хто ставіў на яе — не памыліўся... А ёй самой за гэта што перападзе?.. А гнедая адчула, як стаміўся Стары жакей, і хоча даскакаць Хутчэй за ўсіх бясконцымі кругамі, Каб там, на фінішы, апухлымі губамі Пяшчоту рук пачуць — I заіржаць. * * * Святкуем дзень сустрэч. Удвух святкуем. Ціха. Спявае ў хаце печ Чырвонай салаўіхай. З-пад чорнага крыла Выпырсквае вуголле Той песні, што прыйшла Да нашага застолля. Відаць, яна на раз. Усё, чаму спявацца, Згарае ў лепшы час -— I нельга ўратавацца. Дык што ж рабіць, стары? Падкінем дроў бярэмя... Няхай агонь гарыць I кот на куфры дрэмле. Не лічачы гадзін, Давай змарнуем вечар, I моўчкі пасядзім, I вып'ем за сустрэчу. Адну з усіх сустрэч, Калі ў сусвеце ціха I толькі ў хаце печ Спявае салаўіхай.. * * * Горкім дымам пацягне Ад барвова-чырвонага лісця, Ад асенняга... Ўжо не асенняга... Пасля смерці, хто скажа, З якой ён знікае пары? Адчуваецца ў дыме пах адмерлай кары I сапрэлага сена, Гэта новы наш дворнік парадак завёў, Каб запальваць кастры... Ён і іншыя ў нашым двары абяцаў перамены. ГЛУСК Скарыцца I легчы пад коламі часу... Няўжо самагубства?! Прытупвае эра жалезным абцасам! Прытупвае эра жалезным абцасам! Паэзія — глупства. Запрэгчы Пегаса — Паехаць ад выгану глупства Да горада Глуска. У Глуску Нахілена неба, як зрэзана з бохана луста. П'ю піва I соль рассыпаю з талеркі шчарбатай... А час — вочы ў вочы,— Нібы перад ім вінаваты я, Скрозь вінаваты... Якою віхурай Мяне падхапіла, З карэннямі вырвала?! Ляцяць мае думкі Птушыным разгубленым выраем. Да нейкае зоркі адзінай, Маўклівай, як пошта без сувязі, Дзе душна і цесна, нібыта Зашпілена ыеба на гузікі. О, як беспрытульна ў сусвеце! Знянацку. Раптоўна. Плыве над зямлёй беспрытульнай Беспрытульная поўня. Па вуліцах Глуска Снуюць Беспрытульна Кіборгі?!. Буфетчыца лаецца... Значыць, Да гэтага доўга. Плачў я буфетчыцы, Плачу ў забруджаны сачык... А потым На рэшту купляю вясёлкавы мячык, Зялёна-чырвоны, Падскоквае Ён Пад рукою Зялёна-чырвонай, Да роспачы любай Зямлёю. ВАДЭВІЛЬ У ДВУХ АКТАХ Заходзь у мой дом, чалавек! Знаёмы ці проста прахожы. Не бойся мяне патрывожыць, Заходзь у мой дом, чалавек. Нараніцы, днём і ўначы, Заходзь у хвіліну любую; Як ёсць што сказаць — памяркуем, Няма што сказаць — памаўчым. Заходзь, чалавек, да мяне, З бядою заходзь і турботай, I проста, калі захлыне Ў натоўпе людскім адзінота. Заходзь, чалавек, у мой дом! Мы нешта прыдумаем разам, Быць добрымі — н аш абавязак, Заходзь, чалавек, у мой дом. Так в е рш я скляпаў. Неблагі... Не горшы з усіх маіх вершаў. Ды гэта, як кажуць, АКТ ПЕРШЫ. А вось АКТ ДРУГІ. Стук у дзверы. — Хто там? — Незнаёмы. Адчыніце... — Хто вы? — Незнаёмы. — Што вам трэба? — Мне ад вас?.. Нічога. — Ну т а ды ідзіце сабе з богам. — Як жа так... Някляеў вы? — Някляеў. — Ведаеце хто я? — Не ўяўляю. — Я чытач. Я верш у вас знайшоў, Вы там напісалі: Днём і ноччу, Хто захоча і калі захоча, Хай ідзе да вас. Вось я прыйшоў. — Кіньце жарты. Ноч. Не адчыню. — То навошта верш вы напісалі? — Вы вар'ят! — Дык вы пажартаваді? — Слухайце, я зараз пазваню, Каб па вас з міліцыі прыслалі! — Вось як... То бывайце... Я дарма Кожнай кропцы ў вершы вашым верыў... «Што ж рабіць?» Я адчыняю дзверы, Толькі т ам нікога ўжо няма. Мо здалося ўсё мне? Я стаяў, Думаў пра кароткую размову. Нехта ж быў... I нехта майму слову Верыць перастаў. ДЭЛЬФІНСКАЕ

Памяці

Сямёна Кірсанава

Паэт Сядзеў з а столікам, курыў. Сівыя валасы стаялі стрэшкай. Кагосьці быў ён прывітаў з усмешкай. Сядзеў... Курыў... Вітаў кагосьці... Быў... Плылі, што поўні, Да сталоў талеркі, I цёк, як над вулканам, Душны дым. I людзі адбіваліся ў люстэрках — Адзін... Другі... Адзін перад адным... Паэт сядзеў з а столікам, курыў. Пра нешта гаварыў, да слоў павінны. А ў гэты час блакітныя дэльфіны Плылі ў Басфорскі месячны праліў. З-пад плаўнікоў Да зор ляцелі пырскі, I малаком кіпеў у хвалях след. — Ты размаўляць умееш па-дэльфінску? — Спытаў паэт... Была ўжо ноч. Па сцішанай Маскве Плылі праз дождж дэльфінамі машыны. Паэт хаваў запалку ў рукаве, Шукаў манету і званіў жанчыне. Над тэлефоннай будкай цвіў ліхтар, Узмахваў клён намоклаю чупрынай. А ў гэты час блакітныя дэльфіны Плылі ужо праз сіні Гібралтар. I недзе ля Астанкінскіх ставоў Сярод садоў ужо канала лета... Паэт званіў...— На шэпт дэльфінскіх моў Перакладаў жанчыне гул планеты. З БАДЛЕРА Не прыйдуць у начы — і катаваць Не павядуць у змрочны склеп, за краты... Злачынец, спі! Няма каму пытаць: Ты вінаваты ці не вінаваты. Суддзя твой спіць, і спяць вартаўнікі; А ў ката у твайго сягоння свята, Яму й няўцям, што ты жывеш такі, Хай вінаваты, хай не вінаваты. Забойца, спі! У кнігах спіць закон, I пыл палёг на літары закона — Спакойна спі! Твой палахлі вы сон Ніхто не прыйдзе патрывожыць сёння! Дык што ж крычыш! Чаго баішся? Ты!.. Прад кім гатовы пахіліць калені? Перад сумленнем? Прэч яго! Сумленне — Вярыгі рознай дробнай свалаты! А ты!.. I ўсё ж не спіш... Крычыш... Баішся ты... * * * Напярэдадні свята, Напярэдадні свята Урачыстыя твары I чыстыя хаты, I шчаслівыя мары Лунаюць крылата Напярэдадні свята, Напярэдадні свята. Спадзяюся на тое, Што здзейсніцца, будзе Гэта свята ва ўсіх, I засмуцяцца людзі Толькі тым, што мінула яно — I па скверах Вецер гоніць ашмоцце Стракатых паперак... СНЯГІ У госці прыходзяць снягі Не шумным застоллем, Зацішшам, Асветленых думак узвышшам На шэрых раўнінах тугі. Снягі —і успаміны: чаму, Пра што сумавалася ўчора, Якое ўяўлялася гора Зацішнаму сэрцу майму? Снягі — над усёй мітуснёй Дасцежных маіх лістападаў, Як вырай высокі над садам, Дзе дрэвы пасаджаны мной. Снягі — каб напоўніцца зноў Душы маёй сумам і смехам, Усім, што было да снягоў I не засталося пад снегам. * * * Калі ваўкі збіраюцца у зграі I глуха выюць, давяцца тугой, Я вар'яцець паціху пачынаю, Нібыта пазнаю, прыпамінаю У іх выцці знаёмы голас. Мой. Мне жудасна. Я чую, як звярэю. Ратуюся чакаць, калі заднее I знікне гэта ноч у небыццё... I днём не ўспомню нават той падзеі, Хоць шчэ пад языком і халадзее Працяглае звярынае выццё. * * * Што за сумныя песні спяваеш ты, Белая Русь! Як зацішаны боль яны ў сэрцы маім прарастаюць. «Ой, ляцеў белы гусь...» А куды ён ляцеў, белы гусь, Калі ў небе тваім толькі шэрыя гусі лятаюць? З далячыняў сівых наплывае самотны напеў, Я прадоўжыць яго — нават голас мне дай — не бяруся... Дык суцешыцца б тым, што не толькі хацеў, што паспеў Прамільгнуць над табой, праляцець над табой белым гусем... НОЧ У ХАТЫНІ Звон біўся ў звон. Звон ападаў з нябёс. Раскрыжаванае — Лямантавала неба. Дзіцячы енк, Пах спаленага хлеба Віхор счарнелы да яго узнёс. Яму ў адказ Зямля лямантавала, Той лямант плыў ракой без берагоў! Арэса здань, найстрашнага з багоў, Людской крывёй на зорах праступала. ВЕТЭРАН Слава бокам абышла. Па заявах, па даведках. Не шукала — не знайшла, Не хапіла славе сведкаў. I каму сказаць з людзей, Што за справы баявыя Толькі раны балявыя Прыпаяны да грудзей?.. * * * Хтось затвор на вінтоўцы намацаў. А птушкам Збірацца ў дарогу. Птушкі могуць вяртацца. Кулі вяртацца не могуць. I нікуды не дзецца Ад хвіліны, ў якую Ім сустрэцца: Птушцы і кулі. Неба ўскрыкне!.. I на воблака белае-белае Кроў птушыная пырсне Брусніцамі спелымі. Куля болю не знае... Шмат чародаў птушыных Сакавік загайдае На халодных галінах. Ды гарачай рукою Зноў намацае нехта затвор. I няма нам спакою... Бы чакаем мы стрэлу. Ва ўпор. РАМЯСТВО Яму звязалі рукі за спіпой. Надзелі пацеркі. — Ідзі! — I з аўтаматаў Услед яму паласанулі каты, Забаўленыя катаўскай гульбой. — Бягом! — Ён бег. — Хутчэй! — Ён бег хутчэй. Стралялі каты, Каты рагаталі, I справа, Злева снайперы збівалі Шкляныя пацеркі З яго плячэй. Дзінь! — пацерка. Крычалі каты: — Брава! Ад сумнага жыцця, відаць, яны Такую вось вясёлую забаву Прыдумалі ў вясёлы час вайны. Дзінь! — пацерка. Агонь шкляны ўразаўся У твар, У вочы... Потым вокрык: — Стой! О, вывучка рамесная, праслаўся! Ён не загінуў. Ён сляпым застаўся. Бо каты добра зналі рамяство. У ВРЭСЦКАЙ КРЭПАСЦІ Абаронца Ты такую цану хіба ведаеш, свет, Даражэй за цану перамогі? Я гляджу на яго, на жывы манумент. Манумент да сцяны прыпадае I стогне. Кроў Кроў — гэта кроў. Інакш пра кроў не скажаш. Не параўнаць яе ні з захадам барвовым Ні з барвай царскай, Ні с пунсовай краскай. Непараўнальную, Жывую кожнай кропляй — Нават з крывёю Кроў не параўнаць. * * * Туліцца бэз да зруба, Росны, світальны. Ты прашапчы мне: «Любы» — На развітанне. Незбудаваны дом наш Поўніцца золкам. Блізка мяне ўспомніш — Буду далёка. Вочы твае, дзе ранне Вечар знясіле, Будуць балець чаканнем На небасхіле... * * * Ну, вось і ноч. I ціха, як ніколі. Ды пошум дня у думках не аціх. Пакутн ы гуд — непадуладны волі, Забыцца на яго — напружвае мой слых Мацней, мацней... Дарма прасіць: «Даволі!» О, галасы людзей, і злых і дарагіх! Наканавана мне бясконца слухаць іх — I не уратаваць сябе ад гэткай долі! ...А пойдзе ноч на дзень — і ранак сінявокі Угледзецца ў акно — няма маіх турбот. Здзіўлюся толькі, што над хатай невысока Бязгучна праляціць аглухлы самалёт. * * * Нам не спіцца... Пра гэта Мы гаворым: не спіцца Нам таму, што над светам Гудзе навальніца!.. Так, што праўда — то праўда... Навальніц незлічона... Набываем мы «заўтра» I губляем «учора», Бессмяроццю на поед Дні трасём з кашалёў, Як білеты на поезд, Які адышоў. Гэта — страх небыцця. Страх пякельна гарачы. Нам інстынкт да жыцця Захаваны ад прашчураў, Птушак, рыб і звяроў,— Але хто з нас заплакаў бы, Раскаціўшыся ў гром Нейкай ноччу маланкавай! Хто заплакаў бы — дрэвам Прабіўшы трысцё! Каб жыццё — не дарэмна. Не дарэмна жыццё. ...Ноччу залівень-лівень. Гром... I, хочам — не хочам, Мы уночы маўклівей I святочней уночы. НЯДЗЕЛЯ Купі мне самую большую кнігу. Купі мне дождж. Купі мне човен, Купі маленькую малпу, Купі гушкалкі I гэтую крычалку, у якую крычыць Дзядзька міліцыянер... Я купіў марожанае, I гэтага ёй хапіла. КЕВАЛАЧ Ён жыў не як усе... Трымаў у вазах кветкі, На нітцы суравой насіў пенснэ, Штогод плаціў без спрэчкі ўсе узносы У карысць добраахвотных таварыстваў, Адпачываў не летам, а увосень, I ехаў не на поўдзень, а пад Мінск, I мерз там васемнаццаць дзён на дачцы, Падобнай на сабачую буду, Цягаў усюды за сабою скрыпку, Але ціхто, нідзе не чуў ніколі, Каб ён іграў на ёй або хаця каб Даваў камусьці іншаму іграць... Вось так ён жыў. А побач Жыў сусед і не трымаў У вазах кветкі, не насіў пенснэ, Заўжды з-за ўзносаў лаяўся, у жніўні Адпачываў, і ўсё на поўдзень ездзіў, I час ад часу сам іграў на скрыпцы, Але ніхто нідзе таго не бачыў, Каб ён насіў яе з сабой або хаця каб Даваў камусьці іншаму насіць... Так жыў сусед. Вось так яны жылі Адзін перад адным, нібы ў люстэрку, I, мабыць, нехта з іх Жыў так, як трэба, I нехта, значыць, Жыў наадварот. ГЕРНІКА Сны Азёрамі плешчуцца ля галавы, Азёрамі белых і чорных дажджоў, Азёрамі Вады і крыві. Рукі закіну I зачарпну Далонямі — белых і чорных дажджоў, Далонню — вады, Далонню — крыві. Прачнуся: далоні — Адна ў адной На падушцы, абступленай снамі, Напоўненай пухам, Сцягамі і зброяй.

ТРЭЦІ ТРАМВАЙ

1 На тым прыпынку трэцяга трамвая, Дзе вецер узвіваў газет ашмоцце, Дзе год амаль вісела на слупе Аб'ява: «Прадаецца піяніна...» На тым прыпынку трэцяга трамвая, Дзе пад калонкай бразгацелі вёдры I доўга біў вады струмень шыпучы, Пакуль мяне суседкі разглядалі... На тым прыпынку трэцяга трамвая, Дзе астравы азёрныя маўчалі I возера затойвала дыханне, Калі рука мая ЯЕ руку кранала... Дзе вецер узвіваў газет ашмоцце, Дзе пад калонкай бразгацелі вёдры, Дзе астравы азёрныя маўчалі... Нідзе цяпер ЯЕ ўжо не сустрэць мне. * * * Не ведаю даўно, які трамвай, Адкуль і да каго ЯЕ прывозіць, I, каб спаткаў, цяпер бы ўжо адрозніць ЯЕ ад іншых і не змог, бадай. Але калі ўспаміны цераз край Нахлынуць раптам, сэрца замарозяць,—- Я лёс прашу: які трамвай ні возіць Цяпер ЯЕ — сустрэнемся няхай. I хай усё, што стала ў нас былым, Што расплылося, нібы ў небе дым, На момант зноў жывую плоць набудзе. Жыве ў нас памяць, што там ні кажы, Дапамажыце нам сустрэцца, людзі, Трамвай, спаткацца нам дапамажы. 2 Трэці трамвай — юнацтва маё, Каханне маё — трамвай. Хіба ты ўсё і пра ўсіх забываеш? Што ж ты не дапамагаеш? Коціцца, грымкае, звоніць трамвай: — Я забываю — і ты забывай, Усё забывай, што з табой ні здараецца! Не забываецца... Дзе, на якім мне прыпынку чакаць? Трэці трамвай, Парай, падкажы... Столькі людзей, для якіх я чужы, Што немагчыма каханых губляць! Ды і сярод найбліжэйшых табе У час, калі дробязна любую страціш,— Жывеш, нібы на тваім ілбе Выпалена пракляцце. Дробязна страціў я... Дробязна жыў... Трэці трамвай, дапамажы! 3 Вынес трамвай ЯЕ. На! Сустракай! Вынес, нібы апаліў. Што ж ты зрабіў са мной, Трэці трамвай! Што ж ты зрабіў? Можа, ты вынес зусім не ЯЕ? Можа, ЯНА не ТАЯ? Бачыш: зусім не пазнае. Нават не ўспамінае. Бачыш ты, карнік! Яна не адна! Бачыш: вунь з тым. Што ты звоніш і скачаш?! Бачыш: яго абдымае яна! Бачыш?! — Бачу,— прагрымкаў трамвай,— і павер, Дружа мой, гэта не здрада. Тое сапраўднае ў нас, што цяпер, А што было, тое ўжо не сапраўднае. Людзі ўваходзяць, Выходзяць з мяне — і забываюць. Хіба мне хто п ры сустрэчы кіўне! Не, не ківаюць. Хай іх. Мне што? Я жалезны трамвай. Усе забываюць — і я забываю. Але бывае, што нават трамваю Трэба, каб нехта яго ўспамінаў. Хай наша памяць — сляды на вадзе, Хай немагчыма помніць глыбока, Ды немагчымей, калі адзінокі Нехта з трамваяў ці нехта з людзей. Так што, лічы, я цябе зразумеў, Сам бы ўцякаў ад нудоты сабачай... Каб не па рэйках хадзіць умеў, Толькі б ты, Дружа, мяне тут і бачыў. Але ўспаміны ты лепш не кранай, Усе забываюць — і ты забывай. Усё забывай, дзе і што ні здараецца! Не забываецца... Трэці трамвай... * * * Усё больш сяброў — і менш... Такая справа... I зойме раптам адзінота дых, I ты вярнуць хацеў бы нават тых, Каго вяртаць даўно не маеш права. Як на слупах пажоўклыя аб'явы, У памяці размыты твары іх, Былых каханых і сяброў былых; I іх вяртаць — балючая забава. Яны прайшлі, я к вёсны альбо зімы, Яны ў трамваях пралятаюць міма, Ніхто з іх нават не зірне назад, Ніхто не скажа, хто ў тым вінаваты, Што ўсе мы неяк прадчуваем страты, Але ніяк не пазбягаем страт.

ПАЭМА — ВЕРА

1 Мой родны край... Алешнік над ракой, Высокі лес, буслоў-танцораў гнёзды. Я пасталеў, прыйшла пара на роздум, Прысяду да стала згадаць аб розным I ціха падапру шчаку рукой. Вось снег пайшоў. I так мае гады Ідуць-ляцяць, як гэты снег, бясконца, I светла так, нібы заўсёды сонца... Хай нават завіруха — і тады Праменні свецяць у маё бяссонне. Праменні родных матчыных вачэй... I я да іх спяшаюся, хутчэй — Да валасоў яе, прапахлых жытам спелым, Да калыханак: «Будзь, сынок мой, смелы, Будзь самы смелы ад усіх людзей...» «Вучыся смеласці...— Сядлае дзед каня. — Мацней трымайся, калі што якое!» I — бізуном! I з месца — ў свечку конь! Няхай палае ранішні агонь, Няхай грукоча сэрца маладое! 2 I, можа, мне няхітрых тых навук Хапіла б у жыцці — Шчырэць да поту I плуг не выпускаць з мазольных рук,— Ды ў смаглым горле роднай мовы гук Заклекатаў бусліным пералётам. Заклекатаў, апёк. Няма вады Жывой ці мёртвай, каб суцішыць смагу. Дык дай мне, мова родная, адвагу Спяваць пра край, дзе пенна ходзіць брага I спелыя жаўцеюць жалуды. Пра край, дзе ўсталі гмахі гарадоў, А на вяселлях б'юць яшчэ што духу У засланкі, і ў бойцы дзецюкоў Такую, часам, схопіш аплявуху, Што на карачках папаўзеш дамоў. Пра край, дзе ўвечар брама зарыпіць, I, куст чаромхі роснай абламаўшы, Ідзеш за вёску, любую абняўшы, I адчуваеш, як яна дрыжыць, I ў сена падаеш, яе зацалаваўшы. Пра край, які прасвечаны наскрозь Азёрнай стынню, чырванню рабіннай, Святлом зялёным маладых бяроз, Наскрозь працяты песняй салаўінай I вымыты расой жаночых слёз. 3 ...Як мая маці плакала! Хвартух Прагорк ад слёз — суцешыць нельга маці... Як плакала!.. Але ўспамін патух, I помню толькі: Дзьме ў ражок пастух I хрыпла коні ржуць На сенажаці. Ды хто, скажыце, можа помніць з нас Свой першы крык I першы крок па хаце? Ніхто! Нічога не вяртае час, I мы ўспаміны беззваротна трацім. Ты плакала... Вайна... Не помню... Маці... 4 I жыць прасцей, калі не ўспамінаць. Калі, нібы адрэзана, Забыта: Асвенцімы, дахау, маабіты... Час на кані! З-пад капытоў, нібыта пясок ды пыл,— Асколкі дзён ляцяць! 5 ...Не дай нам бог Забыць часіны тыя! Ускіне твар счарнелы крык Хатыні, I Брэст Барвовым стогнам загудзе! Уся зямля — ад краю і да краю — Балючая, крывавая, святая... Другой такой зямлі Няма нідзе! 6 ...Як памятаю я? Незразумела... Ах, мама, мама... Я ў кашулі белай Ляжаў сярод такіх высокіх траў! А шчэ вышэй... Там воблакі ляжалі... I самалёт... Ён чорнымі крыжамі Драпежным птахам крылы распластаў. Як памятаю я?.. Незразумела... Ў табе яшчэ пад сэрцам не цяжэла, Не білася мая тугая кроў, Ты жыта жала, пасвіла кароў, I думка пра мяне ледзь-ледзь цяплела... Шчэ нават бацька з фронту не прыйшоў. Вы з бацькам шчэ маглі і не еустрэцца, А кулі побач травы узвілі, I на кашулі белай — там, дзе сэрца — Так нечакана р у ж ы расцвілі! I я ляжаў... I воблакі плылі. 7 Дык дай жа, мама, Мне жывой вады — Уваскрасіць таго, хто там забіты! Асвенцімы... дахау... маабіты... Вось снег пайшоў... I ты дажала жыта... Вярнуўся з фронту бацька... I тады Усё чыста тое Мной было Забыта. 8 Я сёння помню песнявы прастор I Крэўскі замак, гульняў нашых царства, Вясёлыя дзіцячыя штукарствы I на бярозах гушканні да зор! I бачу я: ля чыстага стала Дзед задуменна біблію чытае, Струною залатой пяе пчала Над лысінай яго... Ну, ці святая Уратуе кніга? Не дапамагла! Пчала як раз у макаўку ўпякла. Мой дзед у вёсцы — першы садавод, Мічурыным яго вяскоўцы звалі. Якіх мы з ім прышчэпаў ні ўшчаплялі, Каб новы цуд ствараўся з году ў год! Каб жыць прыгожа людзям і звярам! Дзед быў талстоўцам, Хоць не знаў Талстога. Жыццё ён бачыў пошукам дабра, I ўсё дабро ён размеў як бога... Мой мудры дзед! Зусім ты пасівеў, Зусім стары зрабіўся і нямоглы... А маладосць твая квітнее ў кожным З народжаных табой Дзівосных дрэў. 9 I немагчыма думаць: Можа час Настаць такі, калі пагасне сонца. На квецень нашых дрэў асядзе стронцый — Што застанецца, дзед, тады ад нас? Пустэча, пыл... Ні нашых спраў, ні слоў... Мы існуём у сувязі часоў, Бог ні пры чым, давай пакінем бога... Папраўдзе: мне шкада цябе, старога, Што ты шукаў яго — і не знайшоў. Ты за адно жыццё пабачыць мог, Як тры вайны Прыйшлі на твой парог, А ворагаў — і войны не злічылі... I ўспомні, дзед: у кожнага быў бог, ПІто бласлаўляў, каб нас з табой забілі... Але — пакінем... Трэба ведаць меру... А вера — верай, Нават на паперы Я падтрымаю погляды твае: Так, чалавеку неабходна вера, Без веры чалавек не існуе. 10 I вера ёсць! Мы вырасталі з ёй. Яе не вырваць з нас і абцугамі. Мы сёння крочым мірнае зямлёй З чырвонымі, як полымя, сцягамі. У час, які не проста разумець, Выпрабавальны час для пакалення, Мы непахісна верылі ў сумленне, У праўду і жыццё — і на імгненне Ні ў здраду не паверылі, ні ў смерць. Мы це святыя... Гэта факт, канечне... Але скрозь нашы цяжкія гады, Памылкі нашы, дробязныя спрэчкі — Мы свецімся той светлай, чалавечай, Высокай верай. Верай назаўжды. 11 Мой родны край... Я дзякую за свята Сказаць табе пяшчотнае Люблю, За свята Называць тваю зямлю Радзімаю сваёй, сваёю хатай. За вышыню прыходзіць да святынь Тваіх, каб ім у пояс пакланіцца, За боль, якім пячэ мяне Хатынь, За памяць, што жыве ў яе званіцах. За наш чырвоны, Наш грымотны век, Якім вякі другія можна мераць... За ўсё, У што вялікай верай веру, Чым — Чалавек.

Вынаходцы вятроў 1979

***

Людміле

Уступаю ў пару лістапада. Дай руку. Аціхае зялёная музыка звадаў, Пад якую скакаў я, Як цэп на таку. Прадчуваннямі сэрца зайшлося. Падрыхтоўваю споведзь лясам. Вось збылося... Што збылося — не ведаю сам. Выпраўляе нас лета, Выпраўляе — назад не чакае... Ведай, любая, ведай: Немінуча кахаю. Дай руку, хай спаткаюцца Акіяны пяшчоты і млосці... Маладосць прадаўжаецца Успамінамі аб маладосці. Гэтай сумнай высновы У наступныя дні не бяры. Недзе цень мой сасновы Шчэ шуміць у бары. Недзе твой, тапаліны, Атуляе чаромху і бэз... Можна жыць з успамінамі. Можна без. Ранак наш — верагоднасць... Непазбыўна планету цяжарыць Непарыўная роднасць Пладоў і пажараў. Ты абрана прыродай, Яна табе права дае Таямніцай валодаць — I не знаць пра яе. Спачуваць?.. Ці зайздросціць?.. Твайго болю збаўлення Не ўспомню! Маладзік маладосці Акругляецца ў поўню. I прыходзіць гадзіна Не збіраць і раскідваць каменні, А прад любай, адзінай Стаяць на каленях. Праз яе парадніцца 3 кожным дрэвам. вадою. травою... Дай руку, Дай мне зноўку з'явіцца ўратаваным табою... *** Сцішэла. З велічных вышынь Сышлі хмарыны снегавыя. Што мы з табою?.. Як ні кінь — Дзве лініі берагавыя. Над стромамі ракі ў снягах Здаецца: берагі самкнёны. Нашто ж (для самаабароны?) Лязо расколінкі ў вачах? О лістабой! Грымі трубой! Не дай на свет зірнуць цвяроза. Сцішэе — і чуваць пагроза Жаданай еднасці людской... Я зводаў, шлях прайшоўшы свой Расчараванняў цёмнай пушчай: Дабро — абняць рукой сляпой, Бяда — караць рукой відушчай. І я люляю на плячы Твае далоні дарагія, Каб хоць на ноч (маўчы... маўчы...) Лязо расколінкі (маўчы...) Упала кладачкай (маўчы...) На лініі берагавыя. СТАНЦЫЯ ВЫРАТАВАННЯ 1 Ляцяць аблокі ў вырай тайны. Бары над Нёманам маўчаць. На станцыі выратавання Матросы спяць. Матросы спяць магутна, весела; На сон прыняўшы на траіх,— Матросы спяць, як ходзяць з песнямі Ў страі. Матросы спяць. Ім сны не сняцца. Не пераплыць праз Нёман снам. I калі трэба ратавацца — Ратуйся сам. 2 Гісторый вострых і салоненькіх Здаралася ў жыцці нямала... Было: хапаўся за саломінку — Трымала. ...На плёсах лёс гу.тяе з ломікам. Матросы спяць і сноў не бачаць. I круціцца ў віры саломінка Маёй удачы. 3 Як рукі нашыя сашчэплены! Нібы замкі. Салодка адчуваю шчэлепы I плаўнікі. Ад усяго і ўсіх свабодныя, Імкліва, коса Плывём, на сон ракі падобныя, У сны матросаў. Нас хвалі выкінуць на ранні, Як рыб, па бераг... На станцыі выратавання Не рыпнуць дзверы. *** Аднавяскоўцы мае. Аднавякоўцы мае. Сёлета ніва ўрадзіла. 3 чаркаю бацька ўстае. Вечар... Сузор'і... Радзіма... Аднавяскоўцы мае. Бохан чарнее прыгаркам. Голад чарнее нічым. Вып'ем паднятую чарку, Пусцім па кругу цыгарку I памаўчым. Цесна ў бацькоўскае хаце. Ды ў цеснаце — не ў бядзе. — Суньцеся, дзядзька Ігнаце! Цётка Данута ідзе. Лава дугою прагнута. Чар- кі ляцяць са стала. - Мо заспяваеш, Данута?.. I павяла, павяла... «Ой аддалі маладую На чужую старану... Ой, бяду я адбядую, Ой, зіму я адзімую, Ой, жыццё я аджыву...» — Сумна спяваеце, бабы. Дзс там гармонік? А ну!.. Бабы ўспрацівяцца слаба: — Зноў мужыкі пра вайну... Сыплецца позняя квецень. Позна гармонік пяе. Песні... Жыццё... Ліхалецце... Аднавякоўцы мае. АБЛАЧЫНКА Дзесьці ў Крэве, на высокіх могілках, У буянні руты і гарквы, У зямлі змаганай, ды не зможанай, Дзед з бабуляй — тварам да царквы. Іх жыццё падманамі і звадамі Праплыло, як месяц па вадзе. I ляжаць Іван з Алімпіядаю... Дзе іх душы? Невядома дзе. У хмурынках тых вунь?.. У тумане?.. На губе крывінку прыкушу... Як твая душа, мой дзед Іване? Ці знайшла Алімпіну душу? Не збалела, крылы не намуліла Над царквой маўкліваю кружыць?.. Вымытай хусцінкаю бабулінай Аблачынка сохне на крыжы. ***

Туды адгэтуль не дабрацца.

Огдэн Нэш Загаманілі, загрукалі колы Спадам трывожным... Што замаркоціўся, што невясёлы, Мой спадарожнік? Як пакідаеш, каго пакідаеш, Сябра, дзяўчыну? Суму свайго не дазваляеш Ведаць прычыну. Мусіць, абодвум нам сёння не трэба Слёзнай спагады. Кружыць за вокнамі нізкае неба Колеру здрады. Рвецца цягнік з-пад яго, падмінае Вёрсты за вёрстамі. Там праяснее... Там нас чакае Добрае. Простае. Толькі вось памяці шлях — адваротны, Даўняя справа. Гэтак паўзе скатаваны, гаротны Трус да удава. Гэтак забойцу да месца злачынства Цягне няўмольна... Мой спадарожнік! Наперадзе чыста! Светла! Прывольна! Мой спадарожнік, мы не галернікі, Не прыкаваны! Нашы надзеі, нашы амерыкі Не адкрываны. Будзе жыццё з карагодам і танцамі, 3 песнямі ў згодзе!.. Гэта яшчэ не апошняя станцыя, Што ж ты выходзіш?! Што ты ў акенца зачыненай касы Ціснеш рублёўку?.. Бліснуў сустрэчны, як з-пад абцаса Падкоўка. Туга хіснуў на слупах правады Вецер імклівы... Нехта спяшаецца, рвецца туды, Адкуль уцяклі мы... *** Бывае боль гаючы, Як траў карані... Крані мяне балюча, Пякуча крані. Пра лёс гадаць не трэба, Чаму збывацца — збыцца... Крані мяне, як неба Кранае бліскавіца. Дарую ўсё, удзячны, Што ноччу балявой Згарэў я — і гарачы Хоць попел мой. НАМАГАННЕ Прабіцца раптам з цемры да святла, - Як матылю да лямпы, як вадзіцы Прабіцца з-пад камлёў і стаць крыніцай, Што нёманскім вытокам кроў дала, Прабіцца, як травінцы скрозь каменне, Як караням да сокаў скрозь жарству, - Ад несвядомасці Да разумення I выдыхнуць шчаслівае: «Жыву!» ВЫНАХОДЦЫ ВЯТРОЎ

Рыгору Барадуліну

Вынаходцы вятроў! Міжсусветныя стаеры! Вы на гонцы вякоў На які век паставілі? Калі вам — або мне — У кнігарні ці ў булачнай Хцівы смоўж шаптане: «Стаў на будучы...», - Да спакусных высноў Не скраніцеся душамі. Вынаходцам вятроў I ў сучасным не душна. Душна тым, хто як цень Быць пры Сонцах прыручаны. Кожны ветравы дзень — Ваша будучае. Покуль раю рабы Мрояць светлыя далі, Цяжка гніце гарбы, Каб вятры не змаўкалі. СОЛА НА САКСАФОНЕ

Отта Наважылаву

Гаворыць сябар мой: — Разбагацею I саксафон куплю, і буду граць У рэстаране. Ты сабе таксама Купі тады якую-небудзь дудку, Ці бубен, ці гармонік — I прыходзь. Мы будзем граць для выпівох вясёлых, Якім пляваць на тое, як мы граем I што мы граем, і таму ўвесь вечар Мы зможам граць не ім, а для сябе, I гэта іх ніколькі не пакрыўдзіць... Так ён гаворыць мне, мой добры сябар, I я ўжо бачу сябра з саксафонам, Падобным на слановы белы бівень, - Нібыта ён ляціць на дыску цырка, Дзе крыкне дрэсіроўшчык: «Гоп-ля-ля!» — I сумны слон уздыме ўверх свой хобат, Падобны на прырослы саксафон, I весела ў яго затрубіць Песню: «Граў на трубе у цырку сумны слон, А ён хацеў бы граць на саксафоне, Ён і сягоння той жа бачыў сон, Нібы нарэшце граў на саксафоне. Ды крыкнуў дрэсіроўшчык: гоп-ля-ля! I слон трубою весела зайшоўся. Была труба заўсёды — гоп-ля-ля! — А саксафон ні разу не знайшоўся. I пад апладысменты сумны слон I прысядаў, і кленчыў у паклоне, I хіба хто падумаць мог, што ён Хацеў бы граць на саксафоне...» — Дык што,— пытае сябар,— купіш дудку? I я ківаю галавой: куплю... Я ведаю, што заўтра зноў мой сябар Пацягне, быццам вол, сваю работу, А сёння Хай гарыць яна агнём... Бо сёння мы сустрэліся, каб выпіць Віна кілішак і крыху памарыць: Ён купіць саксафон, а я дуду — I будзем разам граць у рэстаране. *** Залатая зала тая Залачае папацёмку, Як скарбонка залатая, Поўная тваіх пярсцёнкаў. Ты на сцэне — б'юць у ладкі, I кідаюць кветкі з ложаў, I між намі змыты кладкі, Спалены масточкі... Божа! Колькі згублена скарбонак, Колькі кветак не пасеяна! I адзіны твой пярсцёнак Падае на дно басейна... Шчэ журбець табе аб страчаным. А пакуль ка мне, на пальчыках, Ты ідзеш, дзіця русалчына, Ад людзей — адзін купальнічак. ГОРАД 1 Сумую па табе, мой горад. Як ні напоўнена душа Палёў прасторам, шумам лесу I плёскатам крыніц і рэчак,— Сумую па табе, каменным. Гады глыбеюць. Не злучыць Карэнні з вершалінай стромай, Якую толькі ледзь хістае Вяртанняў нашых нізкі вецер. 2 Пагоркамі, дзе грае рэха, Працяглым звонам касавіцы Працуе ліпень... На вазах Плывуць зялёныя аблокі. 3 дарогі падыму травінку — I загарчыць на вуснах лета, I пошук страчанага часу Патрэбным здасца і дарэмным. Дзяўчо на возе засмяецца I кіне недаспелы яблык, Які ўпадзе, як узарвецца, У босы след майго маленства, У пыл гарачай каляіны. 3 У горад мой, да сцен каменных, Вяртаюся з палёў і рэчак, Святлее ўсход паловай сонца, Мінулым і наступным днём, I час, які не захаваць, Не зберагчы ў сабе навечна, Сухой травінкай касавіцы Шапоча пад чаравіком. ПАЎДНЁВАЯ ПОЎНАЧ

А ў час гэты зоркавы

Дарогай спатканняў

бязлітасна позніх

Прайшла, затуманіла зрок мой

Паўднёвая Поўнач.

З ранніх вершаў У асцярогу хутацца. Лаяцца сыта. О, забароненай хуткасці Смак пазабыты! Навошта, нібыта ў сподачку Рыбка пад марынадам, Ты прыплываеш з Поўначы? Страўнік мой радаваць? Курортны гастрытык Пад гэту закуску кіліх налівае Не поўны. Вясёлы і спрытны — Я спёкся... Разыдземся, Поўнач! Усе твае белыя гамы Я граю на памяць! Што ж горача, як пад нагамі Тарфянікі паляць... Гуляю на Поўдні,— А ў небе, як краб у палонцы, Высушвае промні Тваё зледзянелае сонца, I поўня на воблака ўскрайку Святлее над ночы мазутам Так, быццам у ноч гэту ўкраўся Твой, Поўнач, лазутчык. Між намі прастора, Якой на краіну хапае. А цёплае Чорнае мора Раптоўна сцюдзёнай запеніцца хваляй. А сыдуцца хмары — I градзіны скачуць на пляжах. Якую ахвяру Яшчэ патрабуеш, не скажаш? Прынцэса ў карунках, Злічы мае страты і згубы, Твае пацалункі Навек апалілі мне губы. Кахала сурова, А сэрца забрала палову. Ці так ганарова, Што я твой палонны? Разыдземся, Поўнач! Туга невыносная поўніць. Што трэба мне помніць — Я помню: ...На спідометры стрэлка гакала, Калі з поўнай калодай тузоў Я ляцеў у расхрыстаным "газіку" Не кранаючы тармазоў... АЮДАГ

Нашто халодныя сумненні?

Я веру: быў тут грозны храм...

Пушкін На плячы тваім воблакі плачуць, Аюдаг, святая гара... Грымне гром — гэта таўры, няйначай, Ля ахвярнага кружаць кастра, Б'юць у бубны, вятрамі напятыя... Ні кала тут цяпер, ні двара. Што хаваеш, дзікунства ці антыку, Аюдаг, святая гара?.. Адкажы мне: Твая таямніца Па Таўрыдзе, ад сонца рабой, Праляціць залатой калясніцай, Пракульгае разбітай арбой? Адкажы: Штармавыя напевы, Што страсалі абвалы ў гарах, Неслі прах са свяцілішча Дзевы Ці шаманскага котлішча прах? Адкажы мне... Ніводнага водгуку. Б'е сумненняў халодны прыбой. I праносіцца прывід у воблаках — З кучараваю галавой. ПЕРАВАЛ Стрэч бясхмарных не зычу. Пахілю галаву — I бядою паклічу, I слязой пазаву. Сярод прорваў і скал За вялікую плату Я набыў перавал, Дзе не сорамна плакаць. Падымайся сюды Слухаць клёкат арліны, Паглядзець, як гады Застываюць лавінай. Ад няпэўнага покладу Млосных жаданняў Падымайся на покліч Вышыні і кахання. Падымайся пад хмары, Што грамамі равуць. Не жалобнай ахвярай, А паплечніцай будзь. Над абрывам адчаю, Над безданню болю Я цябе прысвячаю Палёту і бою, Каб да рэшты спазнаць, Што я страчваў памалу... Перавал адстаяць. Не сысці з перавалу. ГАЛУБІНАЯ ПОШТА Блакіт галубіных палётаў. Сінеча настыглай вады. Адчынены ў восень вароты. Засыпаны ў лета сляды. Іржышчам, па колішнім жыце, Бяжыць басанож дзетвара... I ўсё-ткі: хто знае — скажыце, Якая ў сусвеце пара? Скажыце: куды і навошта — Над пожняй, над полем пустым Гадоў галубіная пошта Нясе расцярэблены дым?.. МОСТ ШАНДАРА ПЕЦЁФІ Паэт не той, хто вершы піша, не. Каб так было — усе былі б паэты. Паэт сябе стварае, як камета След самагубны,— Самагубнасць гэта Сапраўднага паэта Не міне. Яна адна правы яму дае Сумленнем быць і праўдаю народа. Паэт не той, хто апяе свабоду, А той, хто ў бітве згіне за яе. З такою доляй ці пашчасціць мне?.. Вадой маўклівай, часам замучонай, Плыве Дунай — і раптам уздыхне То хваляю зялёнай, то чырвонай. Яго дыханне запаўняе Пешт I заціхае ў вузкіх вулках Буды... Не страшна думаць мне, што ў рэшце рэшт Заціхну я... закончуся... не буду... Што не бясконцы дзён маіх сувой... Мне страшна не счакаць хвіліну тую, Калі, сарваўшы ў сечы голас свой, Паэты шчодра плацяць — Галавой — За слова, што нічога не каштуе! Мне гэткай платы будзе не шкада, Хай толькі лёс прыняць яе захоча... Пецёфі мост пагрозліва ракоча. Цямней за ноч дунайская вада. СКРЫПКА МАЦІУША Іграй нам, Маціуш, іграй. Не так, як заплацілі грошы, А так, як ветрам ліст палошча, Шпачыных спеваў поўны, гай, Над качарэжкамі галоў, Над гаманой коснаязыкай — Не трэба нам вялікіх слоў, Даволі музыкі вялікай. Іграй нам, Маціуш, іграй! Не стане музыка таварам, Пакуль па чардах у мадзьяраў У чарках холадна мядзьвяных Бурштынава бруіць такай. Паўней жа чаркі налівай! Іграй нам, Маціуш, іграй. Хай твая скрыпка — часу ўзбоч - Вядзьмуе дамаю піковаю... Са мной такая чарнабровая, Што пада мной святлее ноч. Як абдымае — не пытай. Іграй нам, Маціуш, іграй. Не замірай на тонкай той, Шчымлівай той, дзе слёзы просяцца. Такая ў свеце безгалосіца — Лепш пакаранне нематой. Ты нематою не карай, Ігран нам, Маціуш, іграй. Ну хто грашыма шапацець! Панакуплялі за валюту Святых, што пазіраюць люта, Крыжоў пазелянелых медзь. Цяпер і музыку купіць Прыйшлі на рэшту — ды музыка Ад струн не адрывае смыка, Не купіш тое, што гучыць! Не хопіць золата на рай. Іграй нам, Маціуш, іграй. Іграй нам — рукі чарнабровай Па шчоках рэкамі цякуць, Іграй — прасторам чабаровым Праз дым і чад я змог дыхнуць. Ужо ўва мне ўвесь свет шырокі, Рык горада, мальба сяла... Пайшла Еўропа рукі ў бокі, У скокі Азія пайшла! Хто зможа паяднаць людзей, Даць веру ім і даць надзею?.. Іграй, Іграй жа, чарадзей, Дай божа сілы чарадзею! Хай не змаўкае скрыпкі спеў Да той хвіліны прасвятлення, Калі здаецца: ты паспеў На душ людскіх перасяленне, Калі нябёсы, як званы, Гудуць святочна, і, зні- ка- ю- чы, Ты абдымаеш шар зямны, Мадзьяркі плечы абдымаючы... ПЕРАЧЫТВАЮЧЫ БАГДАНОВІЧА Ведаю тое, што ведаў: Вынішчу памяці сад — I паплыву, і паеду, I не паклічуць назад. I на зямлю Беларусі, Наканаванай парой, Толькі травою вярнуся, Цёмнай магільнай травой. ЧУЖАЯ СТАНЦЫЯ Гэта станцыя чужая, Гэты горад мне чужы. Хто ж праз ноч мяне гукае: «Любы мой, дапамажы! Любы мой, мой невядомы...» Над аціхлаю зямлёй Голас плыў, амаль знаёмы, Знаны, ды забыты мной. «Любы...» Памяці прагалы. «Любы...» Што ў былым, збяры: Выпадковыя вакзалы. Выпадковыя сябры. Дык адкуль жа ён, таемны, Знаны, ды забыты мной, Над маім жыццём дарэмным — Голас станцыі чужой? «Любы мой...» Вось-вось сарвецца, Змоўкне рзхам у вушах, I яму не адгукнецца Аніводная душа! Аніводная з мільёнаў Чалавечых, родных душ!.. I разгублены, здзіўлёны Абарваўся голас... Руш! Руш мой быт уладкаваны, Як навала, як вайна, Голас станцыі нязнанай, Дзе крычыць мая віна. ***

Міколу Сідаровічу

На берагах гадоў, Што гаснуць, быццам гукі, Люблю вітаць сяброў I паціскаць ім рукі. Шчаслівы тым, што ў час, I светлы, і завейны, Знаходзіў іх не раз, Няздрадлівых, надзейных. За гэта рэштай слоў Не разлічыцца з лёсам... Сумую без сяброў Крывёю безгалосай. ГАЙ 1 Пра што шапочаш, гай, Празрысты, вераснёвы?.. Пара спраўляць абновы. Чакай мяне. Чакай. Жывыя мы з табой. Звычайная падзея. Адкружыць лістабой, I снегавей адвее. Накінеш на плячо Зялёны шоўк маёвы. Вясёлае дзяўчо Гукнеш сакрэтным словам. Не сцерпіць, прыбяжыць, Прытуліцца травінкай... Ах, жыць ды не тужыць, Не выпускаць з абдымкаў! Не паслабляць вузлы, Што пальцы паспляталі!.. Жытнёвыя вазы На ток пашыбавалі. 2 За гаем зноў пачаўся гай. Не ўспомню, што было да гаю. Усё наперад забягаю Сабе самому... А, няхай! Дальбог, нічога не шкада. Бывае вось пара такая, Калі жывеш, нібы сцякае З палёў напоеных вада. Што знаць, куды яна цячэ,— Гадаць, куды бяжыць дарога!.. Ніхто на свеце не ўцячэ Ад лёсу, ад сябе самога. I мне з самім сабою жыць, Які ўжо ёсць я, дзе тут дзецца. Жыць, як шчаслівае смяецца, Жыць, як балючае баліць. БАЛАДА ДЗЯЛЕННЯ «Кацілася торба З высокага горба, А ў той торбе Хлеб, Соль, Вада, Пшаніца, З кім ты хочаш Падзяліцца?..» Хачу падзяліцца. З усімі хачу падзяліцца. Усім падзяліцца, Што мне давялося нажыць — Не нажыцца. Хачу падзяліцца з табой, Чалавек невядомы, Паловаю хлеба, што маю, Паловаю дома. Усё на- палам. А калі ты ў нястачы ці ў горы, I тое аддам, Што таемна трымаў у каморах. У бедных-багатых Не будзем зайздросна лічыцца. Хачу падзяліцца. Не будзем сварыцца За месцы, за крэслы, За дачы і за кабінеты... Паэты, Усім Усё роўна не хопіць Лімітнае бронзы, Каб у манументы адліцца... Не будзем сварыцца. Давайце дзяліцца I славай — што слава! — I вершамі лепшымі самымі... А чым падзяліцца з табой, Мая бедная мама? Грашыма? Не возьмеш. Здароўем? Назад усё вернеш Ды шчэ й ад свайго адарвеш!.. Пакінь мне сумленне, Балада дзялення! Не рэж... Чым мне падзяліцца З табою, Маўклівы мой бацька, Маўклівы вайною. Усе тыя цацкі, Што ты мне прывозіў, Паўсталі віною. Паўсталі віною Цукеркі ў кішэні, Што пахлі махоркай. Мне горка, Вось-вось заскуголю сабакам на сене Так горка. Чым мне падзяліцца З табой, мая любая?.. Плачам? Бясконцымі згубамі I несапраўднай удачай? Чым мне падзяліцца З вачыма тваімі, З рукамі? Натхненнем?.. Навошта табе Гэты камень?.. Чым мне падзяліцца з табой, Чалавек невядомы, Калі ты адзеты, абуты I хлеба дастатак у доме? Чым мне падзяліцца тады?!. О, балада дзялення! Пакінь мне сумленне... «Кацілася торба З высокага горба, А ў той торбе...» Ні крошкі ў той торбе... I ўсё-ткі хачу падзяліцца... Хачу падзяліцца начамі, Якімі не спіцца, Святочнымі днямі, Трызненнямі ўсімі і марамі... Ты слухаеш, мама? Хачу падзяліцца Вадой з таямнічай крыніцы, Жывою вадою, Каб раны маглі загаіцца I каб не балелі ўспаміны Пра здрады і страты... Ты слухаеш, тата? Хачу падзяліцца Хвілінаю радаснай кожнай, Хачу не забыцца Цябе ахінаць асцярожна Пяшчотай, Якую ў руках сваіх доўга галубіў... Ты слухаеш, любая? «Кацілася торба З высокага горба...» Хачу падзяліцца вось гэтай баладай, Якая мне змучыла горла. ДЫКТАНТ Мне дзесяць. Жнівень. Жоўтыя снапы. Кручу ў гумне іржавую сячкарню. Буркоча дзед: «От зараз дам па карку...» Прыходзіць дзядзька: «Менш на дзве капы У гэтым годзе...» Дзед яму: «Сухмень...» Над токам пыл. Гаркава нос казыча. — Газету сёння ў паштара пазычыў. — Старая? — Не шчэ. За ўчарашні дзень. — Пра што там? — Ат... Пра што за ўсё часцей... Такі спакойны, роўны дзядзькаў голас. — Памёр вось Колас. — Хто памёр? — Ды Колас. Сячкарня «жыг» — і пальцы да касцей. Гвалт. Цёткі. Гвалт. — Да доктара! Вязуць. Падскокваюць па бруку дробна колы. — А божухна! Усю руку змалола!.. — Жанілка ёсць — то пенсію дадуць... Бінты. Пахмурны доктар. На акне — Замест фіранкі — на цвіках газета. ...Глядзеў, нібы са школьнага партрэта, — I штосьці адбывалася ўва мне... Пасля я сніў: Дыктант. Апошні ўрок. Настаўнік новы. «Хто?.. Які?..» «Сярдзіты!» — Дзе сшытак твой? — Забыўся дома сшытак. — Знарок забыўся? (Не зманіць.) — Знарок. — Гультай? — Гультай. — Але на шчырасць здатны. Святлее поле чыстага лістка... Я ведаю, што напішу выдатна! Ды не магу... Баліць, баліць рука! З віною ў твар настаўніку гляджу. Знаёмы вельмі... Той, што на партрэце! Не... Як жа так? Яго няма на свеце! Дыктуе ён: «Сухмень. Няма дажджу. У гэтым годзе менш на дзве капы Нажалі жыта...» I дыктант знаёмы! «Мне дзесяць. Жнівень. Жоўтыя снапы». Настаўнік усміхаецца: «Вядома...» «Пра што там?» «Ат... Пра што за ўсё часцей...» Як добра ведаць, што было, што будзе! «А суддзі хто?..» Чакай, якія суддзі? ...Сячкарня «жыг» — і пальцы да касцей. Прачнуўся. Ранак. Радыё. (Памёр!) «За даўнасцю гадоў...» Дыханне маці... Я словы пераблытаў у дыктанце! — Тэмпература... Мокры, як бабёр... Гвалт. Цёткі. Гвалт. — Да доктара! Вязуць. Падскокваюць па бруку дробна колы. Касцёл. Бальніца. — Мне за мост, у школу, Дыктант... — Напішуць. — Жыта жаць... — Сажнуць. Вавёркай сонца скача на сасне. Бінты. Пахмурны доктар. Марганцоўка. — Ну, ачуняеш — будзе, брат, лупцоўка! — ...Я сплю? — Не спіш. — Вы ў сне са мной? — Не ў сне. — Дыктуйце. — Што? — Няма дажджу. Сухмень. — Палае ўвесь. — Магчыма, сепсіс... — Доктар! — Я напішу выдатна... — Добра, добра... — Я напішу... — Адно ўсё... — Трэці дзень... Партрэт выходзіць з класа, на акне Гарыць сячкарня, курчыцца газета, Паштар вавёркай скача на сасне... — Я напішу... — А ён усё пра гэта. ...I раптам так, нібы пасля дажджу: Грыбы па лесе, верасень, кастрыца, Як не давалі — і далі напіцца... На лаве ў лазні з паштаром сяджу, Расказваю, як ён скакаў вавёркай,— Паштар рагоча... Добра паштару, Што я жывы, сяджу з ім, гавару... Харошая між намі йдзе гаворка. Ды клічуць... Чыста. Маладзік над хатай. Зноў сон... Зноў той... Нібы заклаў душу! I помню ўсё: не дапісаў дыктанта. I ўсё надзею маю: дапішу. БАЛАДА ПЕРШАГА КРОКУ Жыў на Палессі селянін У вёсачцы глухой. Ён цішыню сваіх мясцін Любіў, як мы з табой. Як мы з табой, а можа й больш, Хоць пра сваю любоў Апавядаць умеў ён горш На мове гучных слоў. Ён працаваў, карміў сям'ю, Ад працы глух і слеп, I верыў: бог стварыў зямлю, Каб бульбу даць і хлеб. I верыў: неба бог стварыў, Каб дождж і снег ішлі. I ў што ён верыў — з тым і жыў Пад небам на зямлі. Ён чуў, што недзе мора ёсць, За морам горы ёсць, А за гарамі горад ёсць... А што далей — не ведаў... I так бы ён пражыў свой век За дзедаўскай сахой, Калі б не быў ён — чалавек, Такі ж, як мы з табой. Калі б употай не жыла У ім, забітым, цяга Уведаць сэнс дабра і зла: Што — «добра» ёсць, што «блага». Каб не карцела знаць яму Адказ зусім не просты: Пра лёс свой — як? Пра свет — чаму? I пра сябе — навошта? Так ён глядзець на свет пачаў — I бачыць ён пачаў, I нешта разумець пачаў З таго, чым жыў гаротна... I разанула па вачах Святлом скрозь вечны змрок! I на пакутны праўды шлях Зрабіў ён першы крок. Яму ў гарляк увішны поп Штурхаў малітвы кляп: — Не думаць твой мужыцкі лоб, А біць паклоны каб! Па ім гулялі бізуны Падпанкаў і паноў, Каб не забыўся, што яны Яго паны, а іх сыны Паны яго сыноў! За грудзі трос яго жандар, Каб лепей помніць мог, Што ёсць на свеце бог і цар I што — найпершы — ён, жандар, Яму і цар і бог! Каб не надумаў, сучы сын, Наморшчыцца ілбом! I абавязак знаў адзін: За ўсё плаціць гарбом... I ён не разгінаў гарба, Душыў у горле ком,— А вочы білі спадылба Агнём! Святлом! Святлом! I калі ён узняў свой твар — Мільёны узнялі! — Ад позірку яго Пажар Успыхнуў на зямлі. I сыпануў — гаркі, як соль,— Усіх шляхоў уздоўж Адвечных крыўд адвечны боль — Цяжкі, свінцовы дождж. ...Як са старой дзяжы, З канца ў канец зямлі Дажджы і зноў дажджы Лілі і зноў лілі. Ні ў лесе, ні ў гарах Ратунку не было, Нат хвалі на марах Дажджамі заліло. I вар'яцеў натоўп Ад вусцішных падзей. Царкоўнікі: — Патоп! — Палохалі людзей. — Хай дапаможа бог!.. Ды бог не дапамог, I той, хто ніцма лёг, Узняцца ўжо не мог. I тых, хто жыў святым I Ноем меціў быць, Змывала, як масты Парою навальніц. I забіваў народ Жандараў і цароў. Быў вельмі страшны год, Патопны год дажджоў... Але для ўсіх для тых,— Хто жыў у барацьбе, Хто не збіваў плыты, Каб ратаваць сябе, Хто не палёг трысцём, А ўстаў, каб права знаць Між смерцю і жыццём Свабоду выбіраць, Хто на гады нягод Жыццё сваё лічыў,— Быў год-прадвеснік, Год Чырвоных далячынь... Прад кожным з нас абраны шлях Ці шлях, што нас абраў. I не вярнуцца па слядах Туды, адкуль пачаў Ісці дарогаю жыцця — I напрасткі, і ўбок... Глядзі: шчаслівае дзіця Зрабіла першы крок. Хіснулася... Пайшло... Пайшло! I дзіва хоць бы ў тым, Што чалавека не было — I вось сляды за ім. Яму не хутка зразумець, Што прыйдзе час здалёк — I трэба будзе сілу мець, I мужнасць мець на крок. Ён і ўпадзе... I ўстане зноў, Каб на зямлі старой Прадоўжыць шлях сваіх бацькоў Або пракласці свой. БАЛАДА ПАКІНУТАГА СЭРЦА Мне мроіцца часам Відовішча страшных вякоў: Нібыта ў пустэчы, Якая Зямлёю завецца, Адно — сярод спаленых, Попельна мёртвых пяскоў — Ляжыць чалавечае сэрца I грукатна б'ецца! Яно, як гара. Ледавік на вяршыні яго, Адтуль па адхонах Сцякаюць крывавыя рэкі I грозна зрываюцца Лавы чырвоных снягоў! — I ў чорную бездань Канаюць на вечныя векі. Ударыць яно — Уздымае да неба віхор I пыл, і каменні, Зямля з краю ў край скаланецца Не бачна Сусвету, Ні Сонца не бачна, ні зор! I стогне жалобна — Гара — чалавечае сэрца! Жалоба яго Аб усім, што было на Зямлі: Вясёлыя людзі Смяяліся тут і спявалі, Кавалі плугі I аралі вясною палі, Хадзілі на войны — I зноў гарады будавалі. I ў кожным з людзей тых, То з болем, то з радасцю зноў, Маленькія сзрцы На міг не спыняліся біцца, Маленькія — толькі Грымелі мацней ад грамоў, Маленькія — толькі Свяцілі, нібы бліскавіцы! Таму і змаўкалі, Згаралі заўчасна яны, I мудры вучоны Сказаў: — Я пазбаўлю вас смерці... Вось помпа — не трэба Плаціць асаблівай цаны — Надзейная помпа Замест ненадзейнага сэрца. Ура вам, вучоны! Ваш геній дарма не прапаў, Мільёны мільёнаў Жылі з вашай помпай бязбедна, Ніхто з іх ад гора Сардэчнай хваробы не знаў, Але і ад шчасця Салодкага болю не ведаў. Калі напрадвесні Хацеў нехта з іх пакахаць I з вуснаў жаночых Гарачаю ноччу напіцца,— Ў грудзях не шчымела! — I нельга было пажадаць: Няхай зашчыміць там! Няхай разбаліцца! Забыліся людзі Пчаліныя песціць сады, Аралі, ды болей Не ведалі радасці ў працы. Цяснела Зямля, За гадамі міналі гады, I час надышоў Чалавеку з Зямлёй Расставацца. На сушы, на моры, На скалах высока ў гарах, На могілках продкаў Жылі неўміручыя людзі... I вось той вучоны, Якому крычалі «ура», Устаў і сказаў ім, Што з імі было і што будзе. — Я самы стары з вас, Але не адзіны пакуль, Хто можа прыпомніць, Як людзі смяяцца умелі, Як з сэрцам жылі, Не схаваным ад болю і куль, Як мёртвых хавалі — I як бессмяроцця хацелі. Мы славілі розум I верылі ў розум вышэй, Чым продкі далёкія — Ва ўсемагутнага бога, Мы так працавалі, Што дым вырываўся з вушэй, I ўперад ішлі, I шырэла прад намі дарога. Але — толькі людзі — Не ўсё мы маглі зразумець, А што і маглі — не хацелі, Бо думалі: зможам Звалодаць з усім, I, нарэшце, адолеўшы смерць, Мы вырвалі сэрцы! — I кратамі стаў для нас Розум. За гэтыя краты Мы кінулі нашу любоў, Як вязні, за імі Ўсе нашы пачуцці стагналі... Вось тая цана, Што заплачана намі, каб зноў Высока і ясна Штодня нашы сэрцы згаралі! ...I мроіцца мне: Да пакінутай грознай гары, Што стогне жалобна, Чакаючы лепшае долі, Ідзе чалавек — I ў праменні чырвонай зары Ён лёгка гару Уздымае на полі далоняў. Да іншых галактык Панеслі зямлян караблі, Адзін ён застаўся — Як помнік, стаіць нерухома. Нікога жывога Няма больш на мёртвай зямлі, Спрэс попел, ды пыл, Ды астылы бетон касмадромаў. Так сонца ўзышло. I гара не адкінула цень, I сонечны дождж Скрозь яе на далоні праліўся, I з нетраў гары Раптам пырснуў зялёны прамень, I парастак жыта, Прабіўшыся, закаласіўся. Расталі снягі, I апоўз ледавік, як кара, I вецер заняўся Забытай сяўбою... Любое Зярнятка рунела, I стала маленькай гара, Падобнай на яблык На дрэве спазнання любові. I ўсё на зямлі забуяла, Усё зацвіло, Шумелі палеткі, I з коласам колас шаптаўся; I крыкнуў Сусвету тады чалавек: «Ажыло!» — I зорам у вочы халодныя Разрагатаўся... Стаяў ён — шчаслівы,— I рогату рэха гуло, Шаптаў: — Вось і зноў ты Збалела і радасна б'ешся Ў грудзях маіх... Дзякуй За тое, што ты зберагло Жыццё на зямлі, I за тое, Што ты застаешся Нязгасна і верна Служыць у віхурах часоў Дабру і любові, Як ты ім служыла спрадвеку... I ціхія слёзы Скаціліся ў попел пяскоў З вачэй Чалавека... ТЭАТРАЛЬНАЯ БАЛАДА На ранішнім спектаклі, у нядзелю, Было так малалюдна, што гадалі: Спектакль паказваць ці прасіць вяртаць Шаноўнейшую публіку білеты, А ў сэнсе кампенсацыі маральнай Прапанаваць ёй з'ездзіць у грыбы З артыстамі, з Падзоркавым і Зорнай! I вось прыйшлі з такою прапановай Да публікі: галоўны рэжысёр, Адміністратар, білецёр і нават Пажарнік, хоць апошняму было I лепей тое, што так мала люду Сягоння ў зале, толькі каб нікога Там не было,— Было б, вядома, лепш. Прапанавалі... У адказ на гэта Шаноўнейшая публіка сказала, Што ёй не трэба ні грыбоў, ні ягад, Бо па пытанню гэтаму якраз На днях яна блукала ў нейкім лесе I нешта там збірала, а на сёння Запланавана загадзя ў яе Мерапрыемства ў плане тэатральным, I за яго ёй прыйдзецца трымаць Адказ не белымі ці іншымі грыбамі, А слушнай справаздачай у прафкоме. Шаноўнейшаю публікай быў я... Як узурпатар, я сядзеў пад люстрай У восьмым радзе, на чацвёртым месцы, І мог сядзець яшчэ на сарака Зусім законна, бо ў маёй кішэні Ляжалі сорак ранішніх білетаў, Якія даў мне прафсаюзны дзеяч, Сказаўшы: «Хоць памры, а забяспеч...» Па сцэне бег узрушаны Палоній I Гамлету крычаў: - Ды зразумей ты! Я не магу ў пустую залу кідаць Шэкспіраўскія словы... Гэта смешна! Ён там ад іх аглухне! Ён адзін!.. Адказваў Гамлет: — Іх, Палоній, сорак. Глядзі на іх: усе яны сядзяць Крывыя, змрочныя, як каралі без тронаў, Двурушныя, як твой гофмайстар... Ім Дарма не трэба нашае мастацтва, Пляваць ім на яго! Ім толькі б жэрці, Ды хапаць больш, ды піць, ды ціскаць баб!.. I гэты вось, у восьмым радзе... Ён Сквалыга са сквалыг! Чаго прыплёўся, Што тут згубіў,— спытай яго,— і будзе, Нібы талмач будыйскі, нешта плесці Пра прыгажосць... гармонію... Душу, Якая жыць не можа без мастацтва, Ды ўсё гэта — Брахня! А праўда ў тым, Што мешчанін ён, і яму ў даўбешку Курыную — такі ж, як ён, сквалыга Увёў: ах, жывапіс! ах, музыка! тэатр! Як гэта тонка! — ляпнуць паміж іншым Пра нейкі там экзістэнцыялізм, Хоць што гэта такое, ён, пачвара, I знаць не знае... Ён, як ты, Палоній, Жыве за шырмай... Падслухоўваць, зыркаць, Разносіць плёткі скрозь, усё пра ўсіх Збіраць у папку, каб у нейкі час Яе таму падсунуць, хто нічым Не грэбуе, і ў барацьбе за месца, За трон вышэйшы і шырэйшы стол — За лёкая свайго яго прызначыць!.. Вось тут ён — зух. Вось тут — мастацтвазнаўца. О, каб жыццё было тэатрам! Ці Каб ён іграў гофмайстара на сцэне! З якой бы я вялікай асалодай Не рэквізітнай шпагай, а сапраўднай Яго праткнуў! I паглядзеў: якая Мярзоціна у ім замест крыві!.. Ён скончыў маналог. Палоній лыпаў Жахлівымі вачыма... Рэжысёр, Адміністратар, білецёр і нават Пажарнік так глядзелі на мяне, Нібы я зараз вытрасу з кішэні Не пачак ранішніх скамечаных білетаў, А сорак бомбаў... I тады!!! А Гамлет Сышоў са сцэны: — Едзеш у грыбы? — Пра што пытаць... Вядома, еду, Гамлет... КРУГ (Пераклад ненапісанай аповесці Росена Босева) Мілене Йоіч Прыйшла. Абняла, абвіла, як мяжою дзяржаўнай. Вось клетка. Там жаўранак. Здаецца, зліліся вытокі і вусце. Чакаю: адпусціш. Амаль вар'яцею ў чаканні, Як шпак у шпакоўні, дзе лётку забілі. Я вязень твой, Мілі... Ніводнай дарогі, каб ты не дагнала ці ўвечар, ці ўранні — Адны скрыжаванні! На ўсіх скрыжаваннях ідзе барацьба з небяспекай... Кіёск, дзе гашыш з-пад крыса прадаецца,— Насупраць аптэкі. На могілкі вокны радзільнага дома выходзяць. Аж зубы халодзіць! Насупраць цябе — я — менестрэлі і бітнікі, Лес Булонскі, па-восеньску голы, Гром на ракетадромах I аўтамабіляў шалёныя колы, Крыж Сафіі і Ольстэр, апошняй Сусветнай калекі... Як насупраць аптэкі. Дай літасці, Мілі... Аб меншым прасіць — вадэвільная сцэна. Устаўлены вокны малюнкаў тваіх у цагляныя сцены, Ніводнай сцяны не кранулі асколкі і кулі, У вокнах — архангелы... Мілі, цябе падманулі! Архангелаў твары як з жоўтага воску адліты. Найпершы архангел — твой выратавальнік — Забіты. Вядома, дарэмна... Вядома, ён ісціну ведаў... На гонках ГРАН ПРЫ абарвалася сувязь па следу. Ты зблытала след! Ты мяне прыняла за былога!.. Як страшна, калі прапануюць вакантнае месца Святога. Заняць яго — быццам праз часу масткі перавесіцца ў вечнае... Над гулкай маёй галавой Німб, як круг аўтадромны, высвечвае, Анёлы па ім пачынаюць сусветныя гонкі... I рукі ты ломіш, Зрываючы З пальцаў Пярсцёнкі. Круг першы замкнуты. Ля ганка вішчаць тармазы дапамогі. I вершы, закутыя ў рамкі, Прыгожа падобныя На некралогі. Што ж дзеецца ў нас?.. сябе не ствараем — вымучваем. Закручвае час, як віры травяныя закручваюць, I мы прывыкаем круціцца, Тануць прывыкаем, I ўрэшце — кругі па вадзе, Быццам Кінулі Камень. У сховах віроў круг другі, круг чужы пачынаецца; Ён ледзь пачынаецца... і разрываецца. Самкні яго, Мілі... Ік соладка спіцца на Віташы! Іа Віташы, Густа прапахлай апошнімі вішнямі... Калі застаемся мы з боку ад хуткасці, з боку ад гонак,— быць — не ганьба, першым — не гонар, Гады вышыня вымяраецца не вышынёй п'едэстала, А тым, што было вось... свяцілася ў нас... і не стала... Дай радасці, Мілі... Па Віташы коціцца, выплаканая, Спякотная вішня спякотнага месяца ліпеня.

ДАРОГА ДАРОГ

Спеўна граюць мастоў ланжэроны —

Ёсць дарога дарог!

Хай мільгаюць гадоў перагоны

У агнях перамог.

Анатоль Вялюгін 1. МАСКВА Мой БАМ пачынаўся ў музеі... Далёка ад Тынды і Зеі, У цэнтры сталіцы сталіц — Музей Рэвалюцыі. Зойдзем, Гадзіну свабодную зоймем Ля стэндаў яго і паліц. На першым паверсе, направа, Плакат: КАМСАМОЛЬСКАЯ СЛАВА, А побач — знаёмыя нам Блакітная шабля Байкала, Амура Зламанае джала — Гасцям экспануецца БАМ. Пакуль што я госць, як і кожны, I клопат мой — клопат дарожны: Уцягваць Вірамі Вачэй Вагоны, плакаты, машьгаы, Зялёных палатак птушынасць Ды сполахі белых начэй. Вы бачылі ноч у музеі? Відовішча — што ў Калізеі. Ах, як ён гудзеў, Калізей!.. Замоўк ён — і стаў экспанатам; У дужках з працяжнікам — даты, I рэчышча часу вузей. Іх многа, пустэч дапатопных, Прыдуманых некім, падобных На могілкі ў жоўклай траве... Хіба тут музей, Дзе, як мора, Сібірская плешча прастора, I час цягнікамі раве? Як БАМ - супрацьвузкакалейны, Музей гэты Супрацьмузейны, Ён супраць Музеяў надзей, Музеяў нязбытае мары, Задзьмутых часова пажараў, Раздзьмутых часова людзей. Пакуль тут ніхто не раздзьмуты, Ніхто не задзьмуты, Пакутны Цяжар на сумленне Не лёг. Яшчэ тут не паша — аблогі, I верыцца ў веліч дарогі, У праўду Вялікіх дарог, У соль яе песень рабочых... Чыгункаю праўда грукоча I цягне, упрогшыся, Час Насустрач Раскрылым палаткам, Насустрач Шчаслівым нашчадкам, Што лепшымі будуць за нас. Мы з праўдай не ўкрыемся плесняй, Бо з ёю Чырвоная Прэсня, «Аўрора» — вякоў ледакол; Бо з ёю на бітву стварэння Устала маё пакаленне, Кастрычніка сын — Камсамол. 2. ТРАСА БАМА, ПАЧАТАК Быкоў ратуюць рогі, А коней — капыты... Ракадныя дарогі. Бясконцыя франты. Агонь настыглай рэйкі Не па руках рукам. Закуты лёдам рэкі На трасе Тында — Бам. Цяжар не па нараду Бяры на скат плячэй, Каб выструніць ракаду Над Волтаю хутчэй! Не грэлі целагрэйкі. I ўсё ж — такі загад — БАМ выварочваў рэйкі, Каб выжыў Сталінград. Жагнае ў маць і ў бога, Збівае вея з ног... Ракадная дарога — Глухі праклён дарог. Глыбокі тыл... Мужчыны... Іх лёс — чыя віна?.. Не час шукаць прычыны. Айчынная вайна. Народная. Святая. Народ — адзіны род. Ён касты не стварае. Народ як ёсць народ. Народ — Купала, Ленін, I кожны з нас — народ... Не збіў нас на калені Той сцюжны, страшны год, I не было на БАМе Ні крыўд, ні каст, калі Народ са шпал зубамі Выцягваў кастылі, Намучаны, скалелы, З фашызмам бітву вёў Ламамі, прыкіпелымі Да чорных мазалёў... Радзіма! Лес ды поле... Не адарваць вачэй. Высока: доля, воля. Напэўна, ты вышэй. З табой Табе я роўны, I адрачэшся — твой: Пакліч — устану, кроўны, Як ліст перад травой. Ракадная дарога! Балючая зямля! Спачатку — перамога. Астатняе — пасля. Пасля... Не тое слова, За ім надзей склады. Вайна і смерць — часова. Жыццё і мір — заўжды. Усё для перамогі: I сталь, і хлеб, і кроў. Ракадныя дарогі — Артэрыі франтоў. Без іх франты — франтоны, Адкрытыя вятрам... Па гулкіх перагонах На фронт каціўся БАМ, А там мацнеў, як заклік, Густы гарматны гром, I біў над Волгай Захад Прастрэленым крылом... 3. ТЫНДА Да сталіцы БАМа — Прама!.. Час бяжыць, аж вохкае. Весялее панарама За маімі вокнамі. Добра быць маладым, Не лічыць гады, як скнара. Часу хопіць, хопіць жару На пламенне і на дым. I, як рыбіну на лёд, Лёс мяне не выкінуў, I не блізка сумны год Падвядзення вьгаікаў. Я на свяце маладым Сонца, ветру і аблокаў — Ахвярую годам тым, Недасяжліва далёкім... Да сталіцы БАМа Скоры Шчэ не ходзіць. Ехаць нам З ветрам, тварам да прасторы, На платформе ў два маторы, З новай песняю пра БАМ. Вечар. Месяц зоркі лушчыць. Кедрача густы настой. Поўнач дыхае насустрач Спакон вечнай мерзлатой. Поўнач, Поўнач!.. Стынь ды сопкі. Прорвы нетраў. Немасць зор. Можа, рана век таропкі Выскачыў з-за павароткі На бязмежны твой прастор? Можа быць, нашчадкаў слава Ў трубы сцюж тваіх пяе... Што ж, падзелім з імі справу — Людзі ўсё-такі Свае. Ім кладзём масты настрэчу Ў гэты край, дзе мёрз і мок Век дзявочы, век хлапечы, Браў любы цяжар на плечы — Не развязваўся пупок. I як помнік нам Паўстане Гул снарадны цягніка Тут, дзе шпалы штабялямі, Тут, дзе сёння штаб на БАМе Камсамольскага ЦК. ...Я шыбую ў штаб пры Насці. — Госць? — пытае Насця. — Госць. — За рублём? — Ды не. — Па шча-а-сце? — А чаму з усмешкай, Насця, Ці няма на свеце шчасця? — Свет вялікі, — кажа Насця, — Шчасце ёсць, ды рознай масці. — Але ж ёсць наогул? — Ёсць. Насця ў штаб — Дык дзверы насцеж. Насця — сіла. Бог. Прараб. — Добры дзень, таварыш Насця. — Добры дзень, таварыш Штаб! Насця грозна бровы хмурыць, Рэжа — Вокам не міргне: — БАМ — не абрзвіятура, А дарога... Так ці не? — Так. — З чаго ж рабіць дарогу? — Павышае Насця тон.— Слоў хапае, дзякуй богу. Горш з бетонам. Дзе бетон? Тры гадзіны «загараем». Загарэлі. План курыць. Працаваць нам, Штаб, параіш Ці купальнікі купіць? ...Працаваць, не ткаць размову, Як узор на дыванах. Хоць у Насці тон суровы I начштаба хмурыць бровы — Скачуць чорцікі ў вачах! У начштаба дух не слабы, Не запудзіш пальчыкам. Перажыў ужо начштаба Чатырох начальнікаў. На яго і ніз, I верх — Не палічыш — капалі. Ды, як капяжы са стрэх, Тыя «капы» плакалі. Ён жа ўсё не спіць начэй, Круціць кіламетры, А пагляд яго вачэй Да прадоння светлы. Вольным вечарам гітару Возьме ён за плечыкі, I паўночныя Стажары Узыходзяць, слепячы. I збіраюцца сябры У пакой начштаба... Ты, гітара, гавары З Насцечкай-прарабам. Гавары-перабівай Вецер шматгалосы, Гавары-перабірай Ільняныя косы. Каб рука да рукі, Як рака да ракі, Каб шчака да шчакі, Як сланечнікі... Рупіць, працы акрамя, Годнасць, сэрцы шчэмячы... Будзе плошча імя Валіка Сушчэвіча. I ад плошчы пацячэ Насціна дарога... Будзе ўсё там, дзе яшчэ Не відаць нічога. Дзе ляціць на саначках (Кажушок — як вытканы!) Бамачка, што шкляначка З этыкеткай імпартнай. 4. МАГОТ Устойлівая непагадзь стаіць. На шышаках АЯМа[1] выюць МАЗы. Калі машына са скалы ляціць — Не проста страх пад рэбрамі ўтаіць, Не паказаць, што не лятаў ні разу. А мой шафёр Да рызыкі прывык I пра мае прывычкі не пытае, Таму найлепей прыкусіць язык... Імчыць машына — толькі свіст ды рык, Ды надпіс на бартах: «Эх, пакатаю!» Віжуе ўсё шафёр мой, чортаў сын: — Рамантыкі хацеў ты — еш ад пуза, А няньчыцца з табой Няма прычын. Няхай ты чын — Ды я таксама чын, Мой чын: шафёр Савецкага Саюза. Падсек? — Падсек. — Талковы чалавек. Люблю талковых. Я, брат, сам талковы. Спытайся тут: «Хто Лёшка Жарнасек?..» У-у, скажуць, зух!.. Фігура, адным словам. Мне тэлеграмы адбіваюць як? БАМ. Жарнасеку. Едзь да нас. I кропка. Ды не люблю я Тых дарог, аднак, Дзе кожны слуп — асцерагальны знак... Японскі бог! Глядзі... Ды ўверх, на сопку! Пра гэта і не ўспомніш два разы: Насустрач нам, сарваўшы тармазы, Ляцеў і выў нагружаны «Магірус»[2]. — Ну ўсё. Вынось, як кажуць, абразы. Кагосць «Магірус» завязе ў магілу. За намі — бачыў? — Чортаў паварот. Не выкруціць па хуткасці. Сарвецца. Эх, два разы канаць не давядзецца! Паспеем развярнуцца?.. Поўны ход! Слабое сэрца — дык давай за дзверцы. Ну што, даеш?!. I даўшы поўны газ, Да самых плешак топячы педалі, Ён год, здалося, разварочваў МАЗ — I вось ужо «Магірус» ззаду ў нас, А мы ў яго паперадзе імчалі. Сірэны — як у рог! Альбо ў дуду! Для дэтэктываў гэткія пагоні!.. Дагнаў «Магірус», буферам баднуў, Счапіліся машыны, як вагоны, I Лёшка плаўна тармазы крануў. — Не пойдзем юзам — Пажывём яшчэ, Да павароткі неяк затармозім, Калі ніхто не стане на дарозе... Па спіне мурашы, як на марозе, I ліпкі пот па сківіцах цячэ. Затармазілі... Коламі амаль Над прорваю павіслі... — Чорт не злапіў! Не падвялі баранка і педаль, Зноў Лёшка выйграў на сваім этапе... У Залацінцы будзем — справім баль. ...«Магірус» стукнуў дзверцамі. Салдат Ускочыў цяжка МАЗу на падножку, Пацёр павекі: «Вецер вось, а мошкі...» Руку паціснуў Лёшку: — Дзякуй, брат... — Няма за што,— яму ўсміхнуўся Лёшка. 5. НАГОРНАЕ, ТУНЕЛЬ Маналог брыгадзіра Сомава ...Граніт за годам год Мы грызлі і люцелі, Бо не з дыетработ Работа біць тунелі. Звычайна: Праца — бой... Ды ў гэтым ёсць знаменне, Калі па-над табой На паўвярсты каменне. I з гэтай паўвярсты (Схавацца ледзь паспееш) Так вухкаюць пласты — У шлунках ледзянее. Вядома, век машын. Але машыну тую Вазьмі, паварушы — Хрыбет залямантуе. Уявіш: кружыць птах, Дажджы на сопках плачуць... Хай плацяць не за страх — За нешта ж грошы плацяць. Тунель — канца няма. Ён сапраўды бясконцы. Не ўспамінай — дарма! — Калі ты бачыў сонца. I за вярстой вярсту (На лёс не наракаю) Ідзеш у пустату, Да тупіка, да краю. Таму — не навіна,— Каб не было так пуста, Прыдумана здаўна Тунелі біць насустрач. Падземнаю хадой Шыбуй да чалавека — I справішся з бядой, Не трэба іншых лекаў. Вось так... Пішы, пішы... Скажу табе адкрыта: Тунелі для душы Яшчэ не ўсім прабіты. Яшчэ нямала, брат, Такога ёсць народу: Ад галавы да пят Скалістая парода. Скрозь іх тунелі біць — Работа на галеры: Усё ў табе баліць, А ім ані халеры. I вось, калі рване Скалу такую вершык, Душу ў яе ўдыхне — Тады ты наш. Тунельшчык. Цяпер пішы: арцель Жыве. Працуе ў згодзе. Б'ём на святло тунель — I да святла выходзім. Хай словы як з газет. Ты не зважай на словы. Спрабуй, калі паэт, Пашыць для іх абновы. Не выйдзе — зноў пачні, Бяду перабядуем; Ды памятай: хлусні Ніколі не даруем. Майстры папрацаваць — Пранырлівых і жвавых Майстроў рапартаваць Не вельмі паважаюць. Іх справа — тлум і крык: Ура! Датэрмінова!.. А ты пускай цягнік, Калі тунель гатовы. Тады і будзеш мець Ты права як рабочы Без сораму глядзець Свайму сумленню ў вочы. Маё, паэце, слова Пацвердзіць і арцель. Падпісваюся: Сомаў. Нагорнае. Тунель. 6. НАГОРНАЕ, СТАНЦЫЯ На паўнеба світанак ясніцца. Промні — выраем з рукава. Вёска Красніца. Вёска Красніца. Сцюжай спаленая трава. Выйшла так, што ў бацькоўскім краі Пуцявіна нас Не звяла. Ведаў толькі: Была такая. Сёння ўбачыў, якой была. Скаланула душу, як выбухам. Вёска Красніца, Адбалі! Ты згарэла ў раёне Быхава, Галавешкі — па ўсёй зямлі. ...Прыбіральшчыца Ганна Свірыдаўна Плача — Голасу не чуваць. Спіць гісторыя ў футры выдравай, Спіць, як з кніжкі старонку выдрала, Каб мінулае не чытаць. Памяць сцежана белымі ніткамі, Але ўслухайся — I замры: Называюць сябе н е д а б і т к а м і Вёскі Красніцы жыхары.

...Як спалілі немцы людзей і вёску, сабраліся мы, недабіткі, у лесе. Хто й цэлы, а больш пакалечаныя. Я мужыка свайго на плячах цягнула. Ён зваліўся у снег, а я ўсё паўзу, усё мне цяжка, Толькі калі людзі спыталіся: «Аня, ты чаго паўзеш?» — усхапілася. Божухна, а дзе ж я падзела яго?.. За паўвярсты знайшла, ён ужо і качанець пачаў. Кажа: «Магла б не вяртацца, усё адно памру». Крыві вельмі многа з яго вылілася. Пакалечаным, ведаеце, трэба, каб цёпла бы- ло, каб есці добра. А тут холадна — і есці няма чаго. Адну кару з дрэў. Мужык мой, яшчэ жыў трохі, просіць: «Схадзі ты на дарогу, можа, яблыкаў конскіх назбіраеш». Дык са мной шмат хто пайшоў, і пасля хадзілі. Набярэш гэтых яблыкаў мёрзлых, сядзеш ля кастра і трэш іх, трэш, трэш... Колькі каліў аўса знойдзеш, калі аўсом каня кармілі,— і лускаеш, як семкі. Ой, усё ў мяне ў вушах голас мужыка стаіць пра гэтыя яблыкі: «Не магу болып адной карою... Конскіх яблыкаў пашукай...»

Горны плач прашыў шаравою Бліскавіцаю Дашука[3]. Як там, Віця, кіно здымаюць? Не работа, відаць, а страх. Не вытрымліваюць, згараюць Стужкі ў чорных пражэктарах. Кіламетрамі смерць накручана, На паўпальца не адкруціць. I не мёртвым — жывым балюча. Мёртвым — сказана — Не баліць.

...Ад голаду Стасіна Анюта, суседкі маёй дачушка, на трэцім тыдні памерла. Дзе ёй тую кару, хоць і пажаваную, есці — чатыры годзікі было. Жывоцік так успух — яна ўжо яго ручкамі абняць не магла. I не плакала ўжо, не прасіла нічога. Толькі нібыта спіць і прачнецца, вочы расплюшчыць і прашэпча ціха, ледзь пачуеш: «Мама...» Пахавалі мы яе. Праз дзень, можа, зноў чуем: на дарозе страляніна. Мы тады што ж — далей у лес... Ноччу нібыта штурхнуў мяне хтось. Падымаю галаву, а Стася кругамі па палянцы кружыць, кружыць, быццам ісці некуды хоча, а не ведае, у які бок. Я да яе: «Стася, Стася...» Як кінецца да мяне: «Ой, Ганя, нядобра мы з табой Анюту паклалі. Камень каля жывоціка пакінулі, цісне ён. Чуеш: бедная, плача...» Вот, так і не адышла яна, і пасля вайны такой засталася...

Віця, што гэта?.. Дзе мы, Віця?.. Нас паставілі да сцяны?.. I ў магілах, відаць, баліць ён, Зыржавелы асколак вайны. Хлопцы слухаюць — зрок цямнее. Словы курчацца, як лісцё... Віця, мы ж пра іншае ўмеем! Пра вясёлае! Пра жыццё! 7. ЗАЛАЦІНКА Плешчуць беленькія хусцінкі — Круг шырокі! Беларусачка-Залацінка Пад прыпеўкі ляціць у скокі: Ой ты, бамавец мой, Што ты чырванееш? Навучыўся працаваць — Цалаваць не ўмееш... Брыгадзір, брыгадзір, Залатыя зубы, Я за мір, і ты за мір — Не кусай мне губы... А на небе зорачка, А я думаў: жоначка. Клікаў, клікаў — не чуе, Няхай з богам начуе... Сціхла музыка. Перадышка. Смех вясёлае талакі. Крочаць вуліцаю Кедышкі Маладыя будаўнікі. Яшчэ ўспыхвае, быццам жар На кастрышчы, прыпеўкі рэха: ...Да мяне камісар На дрызіне ехаў... — Што ты смуцен, Мікола Бусел? Добры жарт За язык не ўкусіць. До маркотаю назаляць! ...Так далёка да Беларусі — Нават гусі не даляцяць... Мо з таго й зажурыўся зямляк, Хоць звычайна ён усміхаецца, Кожны дзень пачынаючы так, Як галоўнае Пачынаецца. ...Ледзьве скоцяцца, Як са стрэх, З сопак познія яблыкі зорак, Залацінка ўзлятае ўверх, Як на спешным вяселлі корак. Багна выдыхне і ўдыхне, Наспы шырачы, гул грамовы, Што таіўся ў яе на дне Ад перыяду ледавіковага. Край якуцкі — не лепшы край, Сланнік скрозь ды імхоў заплешыны. Над пасёлкам песню ўздымай, Маладой Грамадой усцешаны. Над зямлёй — стыглы пар, Сіні дым — з-пад колаў. Верхаводзь, камісар, Не марудзь, Мікола! Верхаводзь — не заводзь Чутую пласцінку... Наша кроў. Наша плоць. Наша Залацінка. Тут Нам Працаваць, Віраваць Маторамі, I дарогі ствараць, I ствараць Гісторыю. ...Зноўку ў круг, Перавёўшы дух. Плешчуць ластаўкамі хусцінкі... Я без песень тваіх аглух, Залацінка. Як за вокнамі павуцінка, Ты ляціш у мроіве сноў. Адгукніся мне, Залацінка, Белы ветразь, тугі ад вятроў. Мару з рызыкай заручаюць, Ёй — за далеч снягоў, Дзе, пакінутая, залачае Залацінка Смутку майго. 8. БЕРКАКІТ Да пары, калі маманты вымерлі, З глыбіні, Праламаўшы граніт, На паверхню рвануўся — і вынырнуў Вугальны кіт Беркакіт. Доўга-доўга ляжаў ён, скуты Зашарэлай лядоўняй-зямлёй. На яго глядзелі якуты I здзіўляліся: ой-ёй-ёй!.. А пасля ля кастра пячорнага Быў прыдуманы сказ такі: Каб злавіць гэту рыбу чорную, Апантаныя, з неба зорнага Сыдуць волаты-рыбакі... I яны прыйшлі, апантаныя Ўтаймавальнікі мерзлаты,— Узнялася зямля фантанамі, Нібы ў нетрах, Неўтаймаваныя, Выгіналі хрыбты Кіты. Захісталіся долы ўздыблена, Чэзлі скалы ў сляпым агні. Біла доўгім хвастом, Як рыбіна, Рэха гулкае ў глыбіні. ...Слухаў рэха ссівелы Берка. Бачыў: смерч над сопкамі рос. I сказаў якут: «Для праверкі Пакажыце вы мне паперку. Я не веру, што вы з нябёс. Ваша сіла — жалезная, злая. Не пра гэткую Продкаў сказ. Я, нашчадак шамана Баркая, Не пазнаў вас. Не ведаю вас. Што шукаеце? Што вам трэба?..» Выйшаў Лебедзеў[4], Сын нябёс: «Я нядаўна вярнуўся з неба. Вось і зорку адтуль прынёс». Берка зорку крануў асцярожна, Пыхнуў люлькай: «Кажы далей...» «Неба зорнае вельмі прыгожае. А зямля прыгажэй. Даражэй яна сэрцу, ворная, Трактарамі і танкамі змораная. Дрэмле хлеб і жыццё ў раллі... I шляхі нашы, трасы зорныя, Па зямлі ідуць, па зямлі. Вінаваты хіба араты, Што пад плугам баліць яна?..» Зноў якут ціха зорку пакратаў, Пыхнуў люлькай: «Не вінаваты... Вось у гэтым якраз віна. Я, нашчадак шамана Баркая, Да нябёс не дарос... не дастаў. Думаў: час скрозь мяне працякае... Рыба плавае... птушка лятае... Для чаго ўсё? — сябе я пытаў. Дзеля хвілі, каб жыў я, Берка?.. I не мог я спаць па начах: Гляну ў Берку, нібы ў люстэрка, Б'юся з Беркам на кулаках. Доўга біўся... Нарэшце дазнаўся, Зразумеў сівой галавой: З кім бы я за жыццё ні змагаўся — Я адчайна змагаўся з сабой. Сілы ў кожным з нас больш, чым даверу... Ды з'явіліся мы на зямлі Не душыць яе дымам шэрым, Не на беркаўцы золата мераць,— А каб рыбы і птушкі жылі». ...Змоўк — і люлькай не пыхкаў Берка. Плыў над сопкамі дым густы. Шаргацелі, нібы паперкі, На паваленых дрэвах лісты. Вечар поўніўся зорным звонам — I здалося, бачыць зямля, Як ляціць Травінка зялёная Ля касмічнага карабля. 9. РУХ Рух наперад — не проста рух. Гэта руху ўсяго аснова. Як у целе лупае дух, У сусвеце лупае рух — Рух дарогі. Любові. Слова. Рух дарог — разгаданы рух Цягнікоў і пратуберанцаў, Што пачаўся, калі — быццам душны кажух — Я сарваў з сябе першую станцыю. Рух кахання — загадкавы рух, Бег дваіх над прасторай і часам. Ён пачаўся, калі пачалася Таямнічая Музыка рук. Слова рух — гэта першых двух Рухаў радасныя радзіны, Ім пазначаны лёсу рух, Рух жыцця майго трыадзіны. ...Так я споведзь чытаў дарозе, Пакідаючы свой вагон, Спачываючы на парозе Новых ростаняў, Новых дзён. I гула пада мной дарога: Бойся знаку ПЕРАСЦЯРОГА, Бойся руху свайго запаволення, Запаволенне — як зняволенне. Страшны міг — пад адхон сарвацца, Ды страшней На месцы Стаяць, Не вяртаючыся — Вяртацца, Не пакінуўшы — Пакідаць. Страта хуткасці — страта веры. Гасла вера — і розум глух. Вера, сутнасцю — рух наперад, Неадольны, імклівы рух. Рух — жыццё. Дарагое. Балеснае. I калі Запыняецца рух — Смерць пасецца на лузе біблейскім, Дзе ў зацішку ягня і пастух. Не ягняты — Гарматы на лузе. Вісне бомбы нейтроннай абух. Рух — праціўнік ідылій, Ілюзій, Мітуслівых падробак пад рух. Рух, Як рэкі ў пясках, Не звужаецца. У гады і залеў, і засух — Па дарогах усіх Прадаўжаецца Рэвалюцыі рух. 10. ЗАМЕСТ ДАТЫ I МЕСЦА НАПІСАННЯ Вяха апошняга ліста... Адлік гадоў — не ад Хрыста, Гісторыя Мяняе Вехі: Пад коламі дарогі веку Шасцідзесятая вярста.

Знак аховы 1983

ДАВЕДКА АБ НАРАДЖЭННІ Судовая справа 1 Год пасляваенны. Год работны. Шчэ з руін не выветрыўся дым, А на танцах, звыклыя да поту, Кірзачы і хромавыя боты Рэжуць полькі крокам страявым. Год надзейны. Год пасляваенны. Шчэ падлікі страт не паіменныя — I маўчаць хатынскія званы, І да мёртвых — літара за літарай З плачам, галашэннямі, малітвамі — Пісьмы йдуць На той канец Вайны. Год пасляваенны. Год гаротны. Шчэ жыццё паўзводнае, паротнае, Хлеб па картках і па картках соль, I людзей — хоць ёсць таварыш Сталін, Хоць перамаглі і адстаялі — Аніяк не адпускае боль. Ён — нібы пад рэйкамі ўзрыўчатка. 2 Касавіца. Ліпень напачатку. Не да святаў. Хутка час жніву. Старшыня пахукаў на пячатку, Пляснуў па даведцы — I жыву. Першы сорт. Пасляваенны выраб. Чым прырода апраўдала выбар: Быць альбо не быць мне на зямлі? Як неверагодны выйгрыш выпаў? Бацьку Снайпер выбіваў — не выбіў, Маці ў роў вялі — не давялі. Вось з вайной мая прамая сувязь, Лёсаў і крыві густая сумесь, Што праз марлю год не працадзіць. Памяццю сваёй Я не свабодны: Сутыкненне нацый і народаў Вырашала — быць мне ці не быць. А душа мая Шукала цела. 3 Быць хацела! Дыхаць ува мне! Ля траншэй цвіла рамонкам кволенькім, Калй дотаў стракатала конікам...— Не! - Новенькі, Бліскучы, З меткай «супер», Не з'явіўся — выжыў я насуперак Вайне. На прамежжы Азіі з Еўропай Як хачу свячу ружовай попай, Знаць не знаю пра сваё жыццё, Крэўны сын Някляева Пракопа, Стасі Магер Роднае дзіцё. 4 Трое нас. Ніводны не забіты. 5 Сорак шосты. Даспявае жыта. Час вялікіх спраў — не да малых!.. Нават чарку кінуў недапітай Схаршыня на хрэсьбінах маіх. Старшыня — начальнік адмысловы. Франтавік. Герой. Гвардзеец. Франт. Казыраў ён нетутэйшым словам «Факт» — I парыпваў кабурою новай, Медалямі, слепячы, звінеў... Ён сказаў на хрэсьбінах прамову. Вось што я з прамовы зразумеў: Факт, Што набірае моц Радзіма. Факт, Што ў нашых ворагаў інфаркт. Факт, Што жыта сёлета ўрадзіла. Нарадзіўся я — таксама Факт. Факт яшчэ, што банда паліцаяў Не дабіта ў Суцькаўскім бары... «Ды пра паліцаяў — абяцаю»,— Шчоўкнуў старшыня па кабуры. Той парою Шчоўкалі заўзята... 6 Ноччу бралі Кабянка Ігната, Першага бандыта на раён. Узялі. Вяскоўцам паказалі. — Ён? — спыталі. — Гэты,— адказалі. А сівы Стапуль сказаў: — Не ён. 7 Трох красунь-нявестак Стапулёвых На суках таполевых, вясновых Весела Ігнат павесіў быў: Першую — бо мела кроў чужую, Бо хавала першую — другую, Трэцюю...— Бо троіцу любіў. З імі побач, на суках кляновых Трох сыноў-асілкаў Стапулёвых Кабянкова банда падняла: Першага — бо выкраў вартавога, Бо не выдаў першага — другога, Трэцяга...— Каб троіца была. Тры начы і дні гайдаў іх вецер... 8 Ці на вецці ружавее квецень, Ці лісты асеннія ляцяць,— Гэтыя тры клёны, Тры таполі Дзень і ноч на Стапулёвым полі Шэпчуцца, Калышуцца, Шумяць. 9 А Стапуль сваё: — Не ён. Не гэты. 10 Сорак шосты. На зыходзе лета. Сад. Калыска. Вечар. Ля вулля Падаюць самлелыя ранеты. Роіцца натоўп ля сельсавета. Суд сягоння. Судзяць Стапуля. Суд у фрэнчах. Хросны мой за сведку. Ён суду паказвае даведку З дзірачкай ад кулі на ражку. Холадна ў прасцяг глядзіць ахова. Кожнае тут сказанае слова З хаты ў хату йдзе па ланцужку. 11 СУД Прагакольны запіс Хросны (то запнецца, то саб'ецца):[5] — Па законах новых, па савецкіх Я панёс малога ў сельсавет. Г о л а с Мог і без малога. X р о с н ы Дык не ведаў. Думаў, як хрысціць... С у д Адзін? X р о с н ы З суседам. С у д Стась Стапуль сваяк вам? X р о с н ы Так, сусед. С у д Дык сусед або сваяк? Г о л а с Суседзі. Х р о с н ы Старшыні няма. «Чакайце, едзе...» А ў мяне і час быў, як знарок. Ну, сядзім. Чакаем. Словы доім... С у д Што? X р о с н ы Гамонім. Уваходзяць двое: Старшыня і гэны... Кабянок. С у д Без канвою? X р о с н ы Той пасля заскочыў. Старшыня счарнелы — нават вочы Быццам з галавешкамі на дне. Кажа: «Факт. Пазналі гада дома». Я кажу: «Дык чалавек вядомы». А Стапуль як ёсць упёрся: «Не». Старшыня ўдыбкі — і на старога: «Пакажы мне Кабянка другога! Ворага шкадуеш, маць тваю!..» С у д Далікатней... Тут жанчыны, дзеці. С т а п у л ь Прызнаю ўсё існае на свеце. У звярах людзей не прызнаю. X р о с н ы От, сказаў ён так — і я паверыў. С у д Дзе Стапуль сякеру ўзяў? X р о с н ы Сякеру?.. Каля печы, мусіць... Каля дроў. Г о л а с Сам прынёс! Якія летам дровы! X р о с н ы Кабянок жа гэны — звер здаровы. С т а п у л ь Без сякеры нельга ля звяроў. С у д Так. Далей? X р о с н ы Ён кінуўся на Гната. С у д Хто? X р о с н ы Стапуль. С у д А вы? X р о с н ы Я вінаваты. За руку схапіў: «Чакай, сусед!» Старшыня адразу з пісталетам; Кабянок — убок, і скок... і гэта: Выбіў старшынёвы пісталет. З крыку і дзіця загаласіла. Кабянок, нячыстая ён сіла, Цэліцца ў яго: «Хто зробіць крок...» Я яму: «Ігнат, пабойся бога...» Старшыня загарадзіў малога. Кабянок націснуў на курок. I тады Стапуль яго сякерай... Тут ужо набеглі... Насцеж дзверы... Выскачыў з малым я — ледзь стаю... С т а п у л ь Вінаваты ў старшынёвай смерці... Прызнаю ўсё існае на свеце. У звярах людзей Не прызнаю. Г о л а с А даведка? X р о с н ы Ды была гатова: Вось, знайшлі ў кішэні старшынёвай.. Нічыёй паперка стала б, каб... 12 Мне даведку тую не вярнулі; Падшывалі — Шчэ адну праткнулі Дзірачку, такую ж, як ад кулі, Там якраз, дзе прыназоўнік «аб». 13 Зноў шумяць Тры клёны, Тры таполі. Зноў бяда на Стапулёвым полі. Хата ссірацелая гарыць. Год пасляваенны. Год суровы. Шэпча вёска Стапулёвы словы. Я яшчэ вучуся гаварыць. Я пакуль не ведаю, што лёсам Звязаны з сусветам, Што за лесам Столькі вышыні і шырыні, I што ўсім жыццю я абавязаны, А яно, як сноп той, перавязана Перавяслам лёсу старшыні. 14 ...Я аднойчы ўстану сярод ночы I зусім спакойна гляну ў вочы Горкай, перакручанай, сірочай Стапулёвай праўдзе. I мане. А пакуль жыву, нібы ў разведцы: Кабянок скрозь дзірачку ў даведцы З пісталета цэліцца ў мяне. ДАМБАЙ Так блізка да неба — хоць зоры ў папаху зграбай. Узняўшыся ўверх па сцяжыне абрывістай, коўзкай: «Дамбай!» —- я гукнуў. Пракацілася рэха: «Дамба-а-й»[6]. I ценем прайшоў па вярніынях Мікола Гусоўскі. — Куды вы? спытаў я. — Нікуды. — Адкуль? — Ніадкуль. Прайшлі альпіністы — Элітныя дзеці прагрэсу. — Са мной ты ці з імі?.. Рашай, як захочаш, пакуль Кастры не пагаслі I песні спяваюць чаркесы. Мы рушылі побач На полымя дальніх кастроў. Як страшна ісці з несмяротным Хадою смяротнай! — Скажы ты мне: Зараз палююць у вас на зуброў? — Палююць,— зманіў я. I ён усміхнуўся гаротна. Чабан ля кастра, прывітаўшы, Падаў нам айран: — Пітво без атруты... Напітак нязвыклы для Рыму. — Пра што ты, чабан? — Пра жыццё. Пра людзей я, алан[7] ПІто толькі кахаюць Ды шчэ паміраюць без грыму. Мы доўга маўчалі. На поўначы ветах патух. Ступалі планеты сваім урачыстым парадам. Ні хто мы, Ні што мы — пра нас не пытаўся пастух. I ўстаў я ісці. А Гусоўскі прамовіў: «Няпраўда». — Няпраўда,— сказаў ён.— Без грыму наш пот. Мазалі. Чабан не спрачаўся: — Я байку адну вам разбаю. Жыў бай на Дамбаі. Наладзіў ён рай на зямлі — З віном і гульбою — як рай той спатрэбіўся баю. Ён зеллем апойваў сваіх ненадзейных служак, I найміты везлі іх, сонных, пад шаты Дамбая. I там ім казалі: «Вы трапілі ў рай не за так — За верную службу, За вечную працу на бая». Тры дні ім дарылі на райскія гульні. Пасля Зноў зеллем паілі, да бая прывозілі ўночы. — Джыгіты мае! Пасівела ад гора зямля, Калі вас не стала! I слёзы спалілі мне вочы! Я неба маліў! I пачуў мяне бог: «Забірай Батыраў сваіх...» Вас малітвы мае ажывілі! Служыце мне верна — I кожны з вас вернецца ў рай! Служыце мне верна!..— I верна батыры служылі. — Знаёмая байка... Ды я не служыў каралю: Служыў я Вялікаму княству, адзінай Айчыне. Зрабіў, што паспеў; Што не здолеў — яшчэ адраблю: На славу Айчыне ёсць новая песня ў зачыне. Адно разгадаў ты: вялікі я зведаў падман. Ды праўдзе не здрадзіў, Збіраў сваю праўду па жменьцы!.. — Дык хто ж вы такія? — спытаўся нарэніце чабан. I я прамаўчаў. А Гусоўскі сказаў: «Чужаземцы». Падзякаваў ён чабану за айран, за агонь. — Пара мне!.. На ловы гукаюць дубровы, на роздум.— I свіснуў у пальцы. I ўстаў, як укопаны, конь. I прывідам знік чужаземец, Што з Гусава родам. — Сапраўдны джыгіт! Не паверу ніколі, што госць...— Апошнія іскры у кастры чабана балявалі. — Скажы, чужаземец, паэты ў краях вашых ёсць? — Бывалі,— сказаў Я,— Калі на зуброў палявалі. Бывайце... — Бывай. Калі нешта не так, выбачай... Даспелі на досвітку Зор залатыя арэхі. Зграбаў я ў папаху іх, Клікаў прастору: «Дамба-а-й!..» Далёка кацілася, тупала, цокала, шорхала рэха... МАЙСТРЫ ВЯСНЫ 1 Дрыжаць азёраў ледзяныя вейкі, Пралескамі прашыты край лясны. На рыштаваннях дзён Майстры вясны! Цягнік зімы павёз вузкакалейкай Снягі на поўнач, Рушыўшы рыўком... Прабіта неба першым жаўруком. I трутні ажываюць... Павукі... Ну што ж: прырода... Гэты факт не новы. Шыбуй, вясна! Няхай твае палкі Зялёны сцяг вядзе на заваёвы. Дай полю — колас, Песню — салаўю, Каб лес шумеў лістотай, луг — травою... Шчыруй, вясна! Няхай жыве жывое! Я ўсё жывое радасна люблю. Гайдай, вясна, Гадоў імклівых лодкі, Качай грамы бухматыя ў траве!.. Хай горкі дым, Айчыны дым салодкі Над знойдзеным і страчаным плыве. 2 Плыві, плыві, Айчыны дым салодкі... Паводка ачышчае лік зямлі — I па рацэ праносяцца з паводкай Сухія дрэвы, мёртвыя камлі. Над крыгаломам Сталі круталоба Нязломныя бетонныя масты... Жалоба страт — кароткая жалоба. Майстры вясны — вясёлыя майстры. Ах, як яны смяюцца белазуба, Вады і ветру вольныя сыны; Прабіў іх час! — і гэты час яны Не аддадуць на страту і на згубу. Яны ідуць Калона за калонай, Работнікі вясны і ўладары, Аратыя, Паэты, Змагары, Людской красы і моцы чэмпіёны. Мне па нутру крутыя іх натуры, Густы блакіт, замешаны ў вачах. На іх руках Забранзавела скура, На іх руках Пляцоўкі Байканура, Краіна ўся — ад Буга да Амура — На чэсных іх, мазолістых руках. Я веру ім. Вітаю іх кагорты, Раўняю крок да іхняе хады... Напоўнены вясною іх аорты! Яны ідуць — і ведаюць, куды... * * * Мне трыццаць. Час настаў такі, Калі — ні ў вучні, ні ў настаўнікі. Яшчэ шкалярскі доўг плачу Купалу, Танку, Куляшову, А ўжо з Глыбоччыны хлапчук Прысуднага чакае слова. Мой родны!.. Бог табе суддзя. Суды сабе падобных лепяць. Якая песня ў лебедзя? Як лебедзь. Ах, лебедзяў прыгожа б'юць! Як выжыць — я магу параіць. А вершы пішуць — як жывуць. Як дыхаюць. Як паміраюць. Хлапчук маланкі тушыць вейкамі, Яму здаецца — ён паэт! — Што я хаваю тайну нейкую, Што ў ёй паэзіі сакрэт! Наросхрыст ён ідзе па вуліцы, Ён казку ўспамінае вусцішна: «Пад дубам куфар ёсць, там вуціца, Не лебедзь — вуціца, а ў той Яйко з іголкай залатой...» Галосіць дуб пустымі дупламі!. Хлапчук ледзь пераводзіць дух. «Пра што і як пісаць?» — ён думае. ...Лягчэй, што думаем удвух. ПАЛЯВАННЕ Збілі на ўзлёце... Падала, хісткім крылом Неба чапляла... Здабыча ўжо... Птушка былая.. Па Вертыкалі павёў мой таварыш ствалом: — Міма, бадай, цябе... Міма, халера!.. — Бывае. — Ты малайчына. Дзе насабачыўся, чорт?.. Цэзар, апорт!.. А яна яшчэ доўта ляцела, Покуль ударыла ў цёмны асенні чарот Водгукам стрэлу... Дзеля таварыша злосць можна выдаць за жарт, Хоць і таварыш былы — Птушка былая. — Ды зразумей ты; Гэта спрадвечны азарт... Не разумею азарт, які дабівае! Памяць мая! Ты пухлінамі часу баліш, Продкаў злачынствы катуюць пячорны мой розум... Што ў ім спрадвечнае? Што яму дадзена звыш?.. Рана — пытанні, адказы знаходзяцца позна. Ах, як над возерам Птушка свабодна пяе! Песня знямее — I ўночы разбудзіць, як выбух! Ісціна — вечнае. Звыці — толькі выбар яе. Выбраўшы вечнае, ісціну можна не выбраць. Гэтая птушка... Іншая быць не магла... Хто растлумачыць мне сувязь між ёю і мною? Толькі пытанні між намі, толькі імгла, Толькі пячорная памяць крыла за спіною. ...Мы На зямлі Месца Найлепшае Выбралі. Шклянкі напоўнілі: — Ну, будзь здароў... — Будзь здароў... I пад нябёсамі, дзе спадарожнікі зыркалі, Возера гойдала Водбліскі нашых кастроў; СЕМЯ ...I сціраўся лягчэй, чым сціраецца след ад алоўка, На імклівай вадзе чаратамі запісаны лёс... Ён ішоў наўздагад; да хрыбта прыкарэла ватоўка. У хусцінцы шаўковай ён семя таемнае нёс. Як ад смерці ратуюцца, ён ад жыцця ратаваўся, I жыццё абмінала, і смерць не шукала яго. Тры разы пакідаў, тры разы да каханай вяртаўся, На чацвёрты вярнуўся — ды ўжо не было да каго. Ён на полі пустым тры начы прастаяў нерухома, На чацвёртую ноч кінуў семя з хусцінкі ў раллю. I зямля скаланулася, быццам ад нізкага грому,— I адрынула семя... Тады ён пакінуў зямлю. У чатыры канцы ён ляцеў у здабытай прасторы — I нікога за ім, і нічога прад ім не было. ...На абражаным полі зраселі апалыя зоры, I паўночнае ззянне паўліным хвастом расцвіло... ПАКІНУТЫ ВЕРАГ Перад зярнятамі, што прападалі, Схілімся долу. Не выпадае, не выпадае Вылічыць долю. З берага ветрам пакошаных траў Цягне да неба. Толькі ў вышынях, куды прарастаў, Цёмна і нема. ...Зорка зрываецца, як з далані Кропля блакітная... Не падмані, не падмані, Бераг пакінуты. ТУРАЎ Дзе храм калісьці быў — цяпер піўная... Цыган вясёлы скача і спявае, Удала ўкраў каня — удала збыў I грэх запіў! Тут храм калісьці быў... Правінцыя! Люблю твае кантрасты! Люблю твой люд скуласты і гарласты, Прастор, прапахлы небам і зямлёй!.. Але нашто, скажы мне, калі ласка, ты, Крышыць муры гісторыі сваёй?.. Цыган шалее! Млеюць мужыкі. Гісторыя мая. Палешукі. Нальюць па шклянцы — сціснуць кулакі. Як піларамы, ходзяць жаўлакі. — Ты, можа, расстараўся б, га, Сымонка? За першай і гамонка не гамонка... Сымон не зломак — За другой, За трэцяй Пайшла размова пра жыццё на свеце. — А што жыццё?.. Ідзе, якое ёсць. Мы госці ўсе — і ты таксама госць. Адзін швейцар вунь, як у горле косць. Дурны мужык... Давай, яму на злосць... Швейцар цікуе — вокам не міргне, Ён знае сам, што ісціна ў віне, Але на службе прэ з яго натура Барацьбіта за сервіс і культуру. «Панас! Давай да нас, швейцарскі цар!..» Усмешкай, як маланкай, блісне твар З той цемры, дзе схаваны ад людзей Сузор'і і галактыкі надзей. Рагоча жартаўнік —аж стогнуць міскі. Да Гомля — го!.. Яшчэ далей да Мінска... Цыган танцор і праўда не благі! — Чаго сядзіш?! Устаў не з той нагі?.. Правінцыя! Пранізлівасць тугі, Глухія каля Турава снягі, А некалі... Але было даўно, Правінцыя! Прагорклае віно, Правінцыя! Маленства сон чароўны!.. Я толькі тут сабе самому роўны, Правінцыя! Як быць мне, як мне жыць — Не выказаць, што на душы ляжыць... Смяецца дзеўка, поўная грудзей. У круг яе! Да люду! Да надзей! І-эх, шкада, што кашы з ёй не зварыш — Ты што, таварыш?.. — Захмялеў таварыш. — Ды не чапайце, хай сабе паспіць... Правінцыя! Як соладка баліць! Качаю па стале змакрэлы мякіш: Ёсць, дзякуй богу, Тураў, Зэльва, Мядзель!.. Цыган крычыць: — Ты не гароцься, госць! Не прападзём! Яшчэ, брат, коні ёсць! СУСТРЭЧА ...Як зрэз на дрэве, набрынялы сокам Цяжкім, што кроў... «Мой ясны сокал! Мой высокі сокал!» А галубы ляцелі з рукавоў, I зіхацелі пацалункі ў дзюбах — Пярсцёнкі залатыя вуснаў любых. Накормлены — брывом не зварухнуць! На спіны галубятнікі валіліся... А я не мог бязбоязна дыхнуць Паветрам тым, гпто ля цябе свяцілася. Той дождж, што пырскаў у тваю далонь, Я піў набожна, як ваду святую, I як паганцы верылі ў агонь, Паверыў цёмна ў навальніцу тую, Калі з-за хмар, бы ў меднае вядро, Грамы шпурлялі за ядром ядро, I мы ўдваіх лавілі ўратавана Маланкі асляпляльнае пяро, Бліскучы меч Ізольды і Трыстана! — ...Дык што ж той меч? — Ступеў ва ўжытку хатнім... — А галубы?.. — Жывуць на галубятні. АРМЕНІЯ Круты абрыс біблейскіх гор. Зарніц спалохі... Над Арменіяй Сусветнае Знішчэнне Зор... А зор не менее. Закон Ахоўвае матэрыю. А кроў святла на спад лавінаю, Як перарэзалі артэрыі Над Арарацкаю далінаю. У коп'ях неба Iў мячах — Пектаграфічны заніс эпасу. Дух вояў-продкаў не ачах! — Пад пацінаю на шчытах Арэс і Эрас. Не вынішчаецца любоў... Зноў небасхіл, як выраб Палеха. I слоў не менее Ад слоў, У горне ночы ў попел спаленых. Як доказ іх магічнай сілы З-за Крабавіднае туманнасці Глядзяць на люлькі і магілы Густыя вочы Туманяна. АКЫН Сядзеў панура, Згорблена, I раптам — песня горлам. Скакаў табун, таптаў палын, Шакалы вылі следам. Ніхто не ведаў — Што акын. Ды ён і сам не ведаў. Свістала і хрыпела Жалоба і вуда, Як з крана з'іржавелага Гарбатая вада. Нібы замоваю лячыў, Спяваў. Пра ўсё. Нічога. Была За песняй Далячынь. Пустэча. Стэп. Дарога. Турысты пырскалі: — Выццё... — Саліст ансамбля «Пенсія». Адна дамбра. Адно жыццё. I смерць адна. I песня. СЛОВЫ ЗАМОВЫ Колас. Купала... У гуках імён іх люлянку я чую, Якую матуля калісь над калыскай маёю спявала Колас. Купала... Мелодыю мовы славянскай я чую, Той мовы, якую агнямі палілі, Ды з попелу Страцімам-птахам яна паўставала —- Колас. Купала... Я чую ў іх звонкія гуслі I гулкасць Той сілы, Якая ў былінах сівых гусляроў ракатала Колас! Купала!.. Адвечную песню народа, Што горда Жыла ў ім I кленчыць прад ворагам не дазваляла! — Колас. Купала. Падобны на словы замовы Імёны, Якімі паэтаў сваіх Беларусь называла — Колас... Купала... I грозна, сурова гучала іх слова, Калі над Айчынай чумы навісала навала Колас! Купала! Яно падымала да зораў і ў нетры зямныя кідала...- На вечныя векі Вятры намялі Курган вашай славы На роднай зямлі — Паэзія... Колас. Купала. ЧЭЦІ Валілася неба на вышчапы гор, Апошнія зоры страсаючы ў зморы. А сонца ўставала, нібыта сабор. Званілі ў саборы. У Чэці ў мячэці маліўся стары... На твары — адчаю кінжальная мета. «Алах! Магамет не прыйшоў да гары - Гара пракляла Магамета. Алах, я сівы ўжо... Я хутка памру. Прашу на мяжы твайго вечнага царства: Алах, пакарай за бунтарства гару! Алах! Магамету даруй за бунтарства...» Ён гэту малітву тварыў да пары, Пакуль не сабраліся хмары над светам... Грамніца слізнула на вышчап гары — Лавіна Раструшчыла Дом Магамета... РУБЕЖ Направа залева, Налева залева, Матор «Масквіча» ліхаманка заела — Давай, ну давай, калымага старая!.. Нутро выгарае. Нутро выгарае... Патопныя воды на шкло ветравое; Дарога назад — Да шумераў? да Троі? Дарога наперад — Да пекла? да раю? Давай, ну давай, калымага!.. Стараю- чыся з усіх сіл, перагрэты, Ляцеў «Масквічок» мой па ўскрайку планеты, Спірала дыханне на страшнай спіралі, Дзве сілы — Крыж-накрыж — сусвет распіралі: Круціліся ў бездані левыя колы — На правых праколы! На правых праколы! I покуль машыну завальвала ўлева, Я бачыў, як справа святлела залева, Хіліліся горы, і слаліся травы Направа, направа, направа, направа,— Дзе вечарам вецер патупвае ў сенцах, Шалее салоўка на шостым каленцы, Званамі аглухлымі падаюць бэры На попел цяпельца любові і веры, Дзе пахне атаваю луг за ракою, Дзе мама насустрач махае рукою I з ціхай надзеяй пытае пра справы... Завальвае ўлева! Аблокі — направа, Направа звяры ўсе, і рыбы, і гады, Мой снежань направа, мае лістапады. Направа ўзлятаюць — Ілона і Ева — Дзве птушкі з галін радаслоўнага дрэва Направа — сілкамі пакоры і гневу — Усё, што я ўспомніў, зірнуўшы налева У зорную прорву, дзе вечнасць клубіцц Дзе некалі сон гэты будзе мне сніцца... АПОШНІ ВЕРШ Хай будзе жыццё! Гэта ноша па мне! Па мне гэта доля сустрэч і расстанняў, Я ведаю: зоймецца хутка ў акне Апошні світанак майго існавання. Ну што ж, гэта ноша таксама па мне. Спакойна змяняю я долю на волю — I толькі хіснуся, як цень на сцяне, I толькі на момант хаду запаволю... ЛЯЎКІ Дарога вяла на Ляўкі. Праз ніву. Праз лес. Праз вякі. Цяжарна ўздыхала ралля. Храплі на аселіцах Коні. Свістала ў прасторы Зямля — Каля небасхілу, Каля Той жылкі, што б'ецца на скроні. Дарогу ўздымала гара, I там, дзе дарога знікала, Над вечнай вадою Дняпра Стаяў нерухомы Купала. Кацілася шляхам сваім Рака — Як магла, Як хацела. Быў страшны Купала — На ім, Яшчэ даваенным, жывым, Святочна кашуля гарэла. Хісталіся цені жуды Сляпымі маланкамі ў змроку... Адзін толькі крок да вады! Не зробіць ён гэтага кроку. Ён скуру здзярэ, як луску, I рушыць на вольны гасцінец... Ён пройдзе яшчэ праз Маскву Па цьмяных прыступках гасцініц. Ён будзе на сходках начных Спяваць, Зратаваных ад кулі Сяброў абдымаць — I на іх Святочна запальваць кашулі. Ён будзе! . ...Кружыла Зямля. Храплі на аселіцах коні. Усё гэта будзе — пасля. Усё гэта будзе — ніколі. Пасля — у мальбе і праклёнах. Ніколі — у спратах віны. ...Адзін I адзіны З мільёнаў, Адзін і адзіны, спалёны На росстанях смутных Вайны... * * * Прызнаць віну, якой не варты вы,— Адчэпка толькі для суда людскога... Калі душа, як за сцяной астрога, I сочыш ты за ёй, як вартавы,— Не абвяшчай: я вінаваты ў тым, Што ёсць мана, што пыл яе і дым Твар праўды захінае, як аблога. Не словамі, а справай пачынай: Астрог паруш — і ў сэрцы паламай Нож асцярогі, зброю вартавога. АБ'ЯВА АБ НАЙМЕ КВАТЭРЫ Губернскі пісар Стэфан Дастаеўскі (Каліграфічнай вырабкі памешчык) Адчайна спрабаваў пісаць раманы I меўся Увайсці ў літаратуру; Яшчэ ў яго арэндаваў маёнтак Купалаў бацька, Дамінік Луцэвіч; Так праз жылплошчу лішнюю — не тое Каб зведаў славу сына Дамініка, Аднак у часе не прапаў бясследна Каліграфічнай вырабкі памешчык, Губернскі пісар Стэфан Дастаеўскі. ТАЛІН Невыразнае жаданне Лета. Ластавак. Вяртання. Лесвіцаю успамінаў З нізкіх долаў успамінаў. Гнёзды свецяцца ў байніцах. Проста ўсё, што ў таямніцы. Толькі ты — бы ўзмах крыла, I яна — бы ўзмах крыла!.. Толькі снежань з-пад крыла — Ды на снезе след расталы... Недзе музыка была. Вось і музыкі не стала. Выстыў Талін. След змяло. Толькі што было — было. Там, з Вышгорада, З апетай Даўняй вежы Ценем лета Цёнькне Ластаўкі крыло... Дзень — святло, I ноч — святло. * * * Не дазволь пайсці мне... Затрымай... Рукі на грудзях скрыжуй стамлёна... Хай сабе не варты я праклёну — Праклінай. Праклінай, галосячы пра страты, Адзіноту, здраду і тугу. Не магу я Быць Не вінаватым! Чуеш, не магу. У імя няўмольнага расстання Над бяздоннем, На апошнім дні — Не карай мяне ўсёдараваннем! Злітуйся... Даруй мне... Пракляні... ЛЕСНІЧОЎКА Прагінае вецер кроквы. Мёртвы снег пластае дах. Пуста. Гулка. Крыкі, крокі У завеяных палях. — Мама, хто там? — Спі. Нікога. Вецер... Снег... — Зірні ў акно; Ваўкалак! — Пабойся бога! — Нехта ёсць усё адно! Крык. — Ты чула? — Падалося... Стрэл. — Ты чуеш? — Гром... — Зімой? Мама, Мама, ён галосіць! — Гэта сцюжа, хлопчык мой. Кожнай дошкай стогне хата. Клямка бразгае сама. — Мама, страшна... Дзе наш тата? — Тата ў горадзе... Зіма. Пуста. Гулка. Крыкі. Крокі. Зноўку стрэл. I крык. I ціш. Леснічоўка. Край далёкі. Шлях далёкі. Снег глыбокі. Дні. Гады. Стагоддзі. — Спіш? ...Ён заснуў, нібыта згінуў. Ваўкалак трубіў у рог. Раніцою вецер кінуў Шапку бацькі на парог... * * * Праводзіла з дому... На ўзмежку бацькоўскага поля: «Сынок мой...— сказала,— які ж мне наказ табе даць? Ніколі не збочваць з дарогі — зайздросная доля. . Ды хай не міне цябе доля дарогу губляць. Хай зведаеш ты Нежалобную долю блуканняў, Хай знойдзеш — і знішчыш, Хай дойдзеш — і кінешся прэч, Спазнаеш Сустрэчу У час спусташальных расстанняў, Спазнаеш Расстанне У час невыносных сустрэч. Хай страціш ты многа, Каб долі сапраўднай не страціць». Ён жыў гэтай доляй. Кахаў. Расставаўся. Блукаў. Дадому вярнуўся: «Сынок мой,— спыталася маці,— Знайшоў ты ці страціў?..» Заплакаў — I ў ногі Упаў. * * * Вачэй тваіх сумненне. Зноў ноч не спіць. Рака неразумення. Яе не пераплыць, Калі гудуць вірамі Мана, лухта, Калі між берагамі Ніводнага маста... Бывай, мая чароўная! Рака гудзе... Бязвёсельныя чоўны Сплываюць па вадзе. * * * Руіны замка. Дзікая зямля. Ды чэзлыя наўкол кусты шыпшыны. А на сцяне ўцалелай — твар жанчыны, Наложніцы старога караля. Была яна наложніцай ці не, Ды ўладаром валодала красою — Ён загадаў лічыць яе святою I ўвекавечыць На глухой сцяне. Свавольны быў кароль той, як дзіця. Не ведаў межаў шчодрасці і злосці... Даўно струхнелі ўладаровы косці Пад чэзлымі шыпшынамі жыцця. Імя яго забыта ў тых краях, Дзе ён сваволіў і хадзіў вайною На ўсіх суседзяў, Каб агнём, Маною Пакору аднаўляць у іх I страх... Ды не астыў вачэй блакітны вар Жанчыны той! — Ліецца на абшары... I свеціцца Тугой былых пажараў Драпежна-вольны палачанскі твар. * * * Сцакусы яблык даспеў на яблыні. Спакойна, Ева. Вачыма талымі, Губамі грэшнымі не спакусі, Атруту яблыка не надкусі. Яна ўсміхаецца: вучы вучоную!.. Ды ёсць жа душы незамучоныя, Крынічна чыстыя, амаль святыя!.. Смяецца Ева: «У нас не тыя». Яна крычыць мне: «Ідэаліст!..» А ў садзе падае апошні ліст, I снежнай квеценню халадзее Святая яблыня Маёй надзеі. * * * Апраметная. Эдэм. Мост разведзены. Да сярэдзіны ідзем. Да сярэдзіны. Ад пачатку. Ад канца. Злева. Справа. Да сярэдзіны: вянца справы. ...Ты не згодны? Крывіш рот? Жэст асобы. Да сярэдзіны — народ. Ты асобна. Ты — прарок. Месія. З тым Стань над масай. «Гэй, з партфелем! (Цябе пытаюць, чаго акуляры вылупіў?!) Колькі часу на тваім на залатым?..» * * * Выйшаў. Хіснулася поле За небасхіл неадольны. «Любая, што гэта?» «Воля». «Волі не ведае вольны». Біўся. Вяртаўся дахаты. Голаў качаў на падоле. «Любая, што гэта?» «Краты». «Знаю. За кратамі — воля». * * * Скончылася лета... Не сумуй! Звыклаю хадою час прастуе. Ад спакою ён цябе ўратуе, Ад самоты — сам сябе ратуй. Не сумуй... Яшчэ ў тваіх гадах Верасень — не першая прыкмета. Падаюць антонаўкі ў садах. Скончылася, скончылася лета! Вывесілі жоўтыя сцягі, Высахлым бульбоўнікам канае... Не сумуй!.. Шырэй за берагі Рэчак не бывае. Прызвычайся рэчышчам цячы I, імгненнем будучым багаты, Страчанае стратай не лічы. Шчасны будзь, што меў такія страты. КУЛІНА Вярнуцца ў маленства пры гомане дня — I ўспомніць, як ссекчы на дрэве галіну: Была сярод іншых гульняў Гульня Дражніць старую Куліну. — Куліна, Куліна, хто твая матка? — Кулініна матка — спадніца ў латках. — А хто, Куліна, твая свякроў? — Куліне свякроў — ліхая кроў. — Куліна, Куліна, а хто твой муж? — Кулінін муж — стары капялюш. — Куліна, Куліна, а хто твае дзеці? — Кулініны дзеці — палёўкі ў клеці. Нядаўна было... А прайшлі, праплылі Гады мае ранкамі роснымі... Дзяцінства не ведае жалю, калі Не помняць спагады дарослыя. «Вядзьмарка!..» — і рогат ляцеў над табой, Дзяцінства маё!.. Праз аер і маліну — Гаротай сваёй, басатой, галыцьбой — Цябе даганяла Куліна. Заблытвала ногі ў траве ля бяроз, Зноў бегла, матляючы торбаю сачыка... Ніхто не даруе нам крыўды і слёз — Адплаціцца ўсё і адплачацца. Няўмысную крыўду грахом не лічу... I ўсё ж — як дамоў прывядуць каляіны — Хаваючы вочы, няўклюдна маўчу, Сустрэўшы старую Куліну, Яна ўжо даўно мяне не пазнае... Але, быццам памяці лютая спадчына, Мне чуецца скрогатны голас яе: «Адплаціцца ўсё і адплачацца!» Спытаю: «Куліна, якая віна Мая прад табою?!.» Адказ не пачую... За што ж тады ўслед мне ўсё шэпча яна Дражнілаўку тую, Дражнілаўку тую?.. Жыцця палавіна... Жыцця палавіна... Старая Куліна... Старая Куліна... * * * Паедзем у Цхіву, Карын... У Цхіву, лазой вінаграднай спавітую, У Цхіву, дзе сонца, Нібы мандарын, Салодкае і сакавітае, Паедзем, Карын! Нас чакае сястра — Таполька, Тугою касой, Бы лазой вінаграднай, Павітая. Як добра было з ёй сядзець ля кастра I слухаць размову, Дзе напіыя словы З грузінскімі зблытаны. Паедзем, Карын... Брату нельга сястру забываць, I мне з ёй сустрэцца — душа набалела Сумую, Карын... I хачу паўтараць: Натэлла... Натэлла... Натэлла... Паедзем у Цхіву, Карын... * * * ...Брат, забывай, што малады Па балынаку скакаў найпершы. Твае крылатыя сляды Затопчуць пешыя. На свяце ліпеня шыкуй — Ды чуй ад студзеня, Здалёку: Дарога не па балыпаку. Дарога збоку. Яна вядзе цябе за край Звычайных змен святла і цемры. Ты вобмацкам яе шукай,— Дарогу веры. Не гніся — лінію дабра Направа выгнуць ці налева, Нібы з Адамава рабра Выточваць пацеркі для Евы. I выняньчаць цябе Рака, Ігліца, Дзьмухавец і рута, Калі ты пылам балынака Дыхнуў атрутна. ХАРЭІ Што, Валодзька?.. Зноў, здаецца, З каляіны выбіла... Ах, як выбалела сэрца! Ах, як выбалела. Таргаваў на кірмашы Весела ранетамі... Вершаў сумных не пішы, Дурань гэтакі. Ах, зялёным лоннем вод Вочы дзеўчыны!.. Не пішы святочных од. Сні пра вечнае. Вам — за вочы і касу — Яблыкі найлепшыя... Рыфмай лозунгі не псуй. Смешна. Пакацілася — трымай! — Сэрца яблыкам... Вось пра гэта і спявай Ямбамі. * * * Жанчына... Каханая ўстала над цёмнай ракой. Жанчына... Каханая доўга глядзела ў ваду. На поплаве дальнім Я потым русалку знайду, Русалчыны вочы закрыго спакойнай рукой. Пасля я — аслеплы — па беразе Буду Ісці. I будуць дзве чорных гадзюкі За мною Паўзці. Дагоніць адна з іх — Ударыць маланкаю лютай. Дагоніць другая — I высмакча з раны атруту. * * * Праплыў перон і знік. I колы зачасцілі. Дрымотны праваднік Разносіць чай астылы. Салдат... Жанчына... Дзед... Дзяўчынка (ў сёмым классе). Ніяк не ўспомню, дзе Я з імі сустракаўся. Калыніацца вагон Чаёва, вечарова... Шануй дарожны сон Да станцыі чарговай. Пацягне скразняком... Жалеза праляскоча... Махне нам дзед кійком, Па цаліку пакроча. Запорхае за ім Дзяўчынка, як сняжынка... Сцячэ з адхону дым — I захіне сцяжынку. * * * Не з першага крыку, Не з першай слязіны, Не з першага смеху Пачаўся быў я, а пачаўся быў с першага снегу Над плошчай вакзальнай, дзе ты мяне ціха гукнула, I перш чым гукнула — Пазнала, Прызнала, Пачула, I перш чым сляды нашы, збегшыся, рушылі побач, I перш чым у дом наш прыйшла варажбіткаю поўнач, I перш чым цябе анідзе Назаўсёды не стала — Сняжына апошняя Першага снегу Растала... У САДЗЕ НАД РАКОЙ Несупадзенне дат. Несупадзенне вех. Вяртаецца назад Даўно забыты снег. Узняў забыты дождж Блакітнае крыло. Усё было — і ўсё ж, Што будзе — не было. I ў садзе над ракой, Чырвоным ад калін, Пружынай Пад рукой Напружанне галін. Галінку адпушчу — Мільгне за далягляд, I вернецца назад, I вернецца назад. ГАРМАНІСТ «Слухай, давай мы з табой пагамонім. Сядзем ды вып'ем віна. Я паіграў бы табе на гармоніку, Каб не вайна. Ах, быў гармонік! Басовыя — з жоўцю, З цёмным блакітам — галасавыя... Чуў бы ты, як па руках маіх жонка Дзень галасіла I ноч галасіла. Яна ўспаміны не люты Будзем мужчынамі. Толькі бываюць мінуты — Жыць немагчыма. Ты не падумай!.. Хоць выжыў на мізеры — З просьбамі ў пояс нікому не кланяўся. А немагчыма — калі ў тэлевізары Рукі і клавішы. Памяць мая травянее ў акопе, Міны ўзрывае... А на гармоніку кожную кнопку Помню. Іграю. Так, брат, накоціць, агорне, ахутае! — Толькі не вернеш... Дай, калі ласка, далоні. Пахукаю. Пальцы Замерзлі». НА КАТЭРЫ «ГРОЗНЫ» На Волга-Балтыйскім канале Замерзлая чайка Канала. Ну што там, здавалася б... Птушкі Штодзённа канаюць і гінуць, Бы суцрацьптушыныя міны Птушынае дрэва цярушаць. I гэтая птушка не лепшая, З усіх нашых птушак не першая. Адкрыліла, колькі паспела, Вяслуе крылом набалелым, Знікаючы ў хвалі за катэрам, Як з ніткі сарваная пацерка. Самкнулася нема вада. Ну што там, дальбог, за бяда! Ды раптам — бы выбухнуў кратэр! — Хіснуўся і ўздыбіўся катэр, Сінечай Марознае Сталі гарматныя рулі паўсталі, I падалі з неба, як грушы, Птушыныя вечныя душы! ФОТАЗДЫМАК Сцяна расстрэлу. Стаць пад той сцяной I карніка ўявіць сябе насупраць, Цябе насупраць, Нас дваіх насупраць, I не жахнуцца: смерць і ты са мной! ...Той дзень лістком змакрэлым Прыліп да аб'ектыву... Які я быў шчаслівы Каля сцяны расстрэлу! ДАЖДЖЫНКА З мільёнаў кропелек Складаюцца дажджы, Дажджынка кожная — асобная планета, Красуюць там нябачныя сады, I птушкі непачутыя спяваюць; Дажджынка кожная Ціхутка нешта шэпча, Калі па валасах тваіх сцякае, Зіхоткая, у чоўнікі далоняў, Твае далоні — поўныя планет; Як перакласці іх шчаслівы шэпт На мову плачаў? Лямантаў? Загадаў?.. Дажджынка ўпала. ТРУНА ...I ляжала яна, нежывая, Не чужая яму, не чужая. Адышоў, да дзвярэй прываліўся. Не чужы ёй цяпер, ці чужы? Нешта помніў — а болей забыўся. Азірнуўся назад: міражы. Азірнуўся наперад: нікога. Ыі тугі не адчуў, ні бяды. Толькі збітая ў камень дарога, На якой пазнікалі сляды. Так стаяў, сам сабою замглёны, I глядзеў за абрысы зямлі, Па якой I ў якую мільёны Невядома і грозна ішлі. Толькі ў час, як выносілі з дому, I калі яго ўбок павяло, Невядомае стала вядомым, А вядомага — як не было. БЯРОЗА БОЛЮ Начую на палях вайны. Неверагоднасць лёсу мрою. Хатынь! Мне не даюць спакою Твае званы. Прад пеклам не перахрысціцца. Мне сёння сніцца, Заўтра сніцца, Як прагінаюцца масніцы, Як соль бялее на паліцах У хатах спаленых тваіх... Палі. Паліцы. «Стась! Паліцыя!!!» «Па нас?» «Па ўсіхП!» Па ўсіх... Па ўсіх... Дабру, даверу — насцеж дзверы! Давер апошні барані, Прыцісні да грудзей аберуч I рук Не разамкні ў агні, Глядзі, як гаснуць вачаняты... Дымы над хатамі! Грамы над хатамі! Лёг сейбіт на свае барозны Счарнелым тварам Дагары... Стаяць над сейбітам бярозы, Шумяць, святлеюць тры бярозы. Маўчыць чацвёртая... Гарыць... Эпоха!.. Анекдот салоненькі Паспела з цукрам перацерці?! Свет задыхаецца сімволікаю Смерці! Вайна, Ты мяса не нажэрлася?!. Па волі д'яблавай Ці боскай Растуць сярод гарматных жэрлаў Бярозкі? Да іх прымераны Сякеры, Але ў прыродзе — Дабру, Даверу насцеж дзверы, Як на ўваходзінах! Хатынь!.. Твае нябёсы выцвілі... Як рэха стрэлу — ветру пошчак. Я не затым прыйшоў, каб выціснуць Слязу На вогнішча. Я ніцма ўпаў на поле мёртвае, На попел поля — Пад залатую, пад чацвёртую Бярозу болю. РУЖА ВЯТРОЎ Размова з аўтаінспектарам Трава ў нізінах скошана марозам. Звініць на ўзлобках Слуцкая шаша. Кідаў дарэмна ў неба я пагрозы, Гайдаў зямлю, З крывёю змешваў слёзы: I кроў, і слёзы — як вада з каша... Нічога не спасціг пыхлівы розум, Апроч таго, што ведала душа, Што помніла — I помніць не хацела... Такой бяды! Вайну душы і цела Пачаў не я — Не я і завяршу... Я толькі свістам губы прыкушу, Праскочыўшы пагорак зледзянелы, Дзе між таполяў, збегшых на шашу, Хіснецца далеч, бы ў акне прыцэла... Шуміць шаша! Шыпяць шыпамі шыны... Мы ў хуткасць урастаем пакрысе, Мы гонім па сустрэчнай паласе, Мы самі — хуткасць, Самі ўжо — машыны!.. Які пастух жалезны нас пасе?.. Равуць маторы! Не спыніцца ў гонцы, Ні зблізку не разгледзець, ні здаля — Хто спрынтэры і хто тут марафонцы... Хутчэй, хутчэй! — хоць паліва на донцы. Сама пад колы Коціцца Зямля. Зямля, зямля, дзіцячых сноў калыска... Спакойна сплю начамі ўсё радзей. Былое — блізка. Будучае — блізка. Ярчэй гараць агні ля абеліскаў. Адна ў людзей надзея: на людзей. Выпадак нас цікуе на дарозе. Націснуць на адлігу маразы, Неспадзявана здрадзяць тармазы — I ты Злачынец... Ці спачнеш у бозе На непатрэбнай хуткай дапамозе. Замглёны шлях злачынцаў і ахвяр... Выпадак — і аслепне дзесь радар, I праз выпадак — атамнае пекла... Ёсць блакіроўка... Ёсць аўтаінспектар, Але і ён выпадку не ўладар. Вось ён спыняе. Дастаю правы I крочу — хістка, як ступіў на кладку... Я з ім ніжэй вады цішэй травы, Плачу рубель даглядчыку парадку, Ды не ідзе ўсё думка з галавы: Што даць, чым адкупіцца ад выпадку? Дзесь карабель... Ля кнопкі трое там... А раптам звар'яцеюць тыя трое, Націснуць кнопку... Не ўявіць такое?.. Слабыя людзі I сляпая зброя, Выпадак — і... — Правы вяртаю вам. — Інспектар, уявіце карабель. — Што? — Карабель. Там каля кнопкі трое... — Ніхто ў вас не пытаецца пра тое! Вазьміце лепш квіток на свой рубель — I раю шкло прачысціць ветравое. Найпершы знак — перасцярогі знак. Вы зразумелі? — Так, інспектар, так. Аднак былі выпадкі? — Там былі. — Інспектар, Скрозь выпадак на рабоце: Матросам ён плыве на караблі, Пілотам ён ляціць на самалёце. Яму і назвы ёсць: «ФАНТОМ». «МІРАЖ». Не называлі зброю так спрадвеку... Інспектар, на планеце зараз аж Тры тоны смерці... Тры На Чалавека. У бомбах — гэта сотні Хірасім I Нагасакі... Што там Хірасіма! — Тут лік ідзе на сотні Еўрасім! Вы чулі, што Еўропу Еўрасімай Назвалі сёння... — Мог назваць вар'ят. — Вар'яты разлічылі варыянт Маленькай бойні... свойскай, ціхай бойні: 500 000 000 чалавечых страт! — Уся Еўропа... — I налічаць болей, Ім не шкада... Але не ў гэтым страх, Не ў процьме процьмаў бомбаў вадародных, А ў тым, што ў спісе страт неверагодных Мы — толькі лічбы, Толькі знакі страт, Што недзе на дысплеях На касцёр Не людзі ахвяруюцца — працэнты... — Хто ж там сядзіць На вылічальных цэнтрах? — Не ведаю... Але былы акцёр У фільмах жахаў — ролю прэзідэнта Цяпер іграе... Вызначае шлях, Якім ісці планеце, А іначай Пакажуць нам кіно, чарцям сабачым!.. Ды фільмы жахаў — выдуманы жах. Сапраўдных Жахаў там ніхто не бачыў. — Во разышоўся... Слухай, ты не лектар? — Я ўсіх на свеце лектараў дырэктар. Інспектар, жах — Амерыка сама... Няма ў іх нашай памяці, інспектар. Усё ў іх ёсць, а памяці няма. Такой, як памяць-гора, памяць-боль, Што гоніць нас — калі касцёр запаляць — Па крупы, па запалкі і па соль... Як спадчына, ад продкаў наша памяць Галечы, перажытай на вяку, Ды попелу жытла і жыта ў полі... — Па што ж ты ў Слуцк?.. Няма ў сталіцы солі? — Ды не, інспектар. Проста ў тым баку Далей цагельні я не быў ніколі. — Аднак пра соль і крупы ты дарма... Калі па крамах бегаюць з мяшкамі, Не памяць гэта — паніка... Між намі, I ў нас пакуль Таго-сяго няма. I спаганяць за гэта трэба строга. — За што? — За ўсё. Пара за ўсё, браток... Трымай рубель свой — і вярні квіток. Падкінь да Селішч, тут непадалёк... — Сядай, інспектар... Коціцца дарога, Звініць на ўзлобках здрадлівы лядок. Чым больш машын — тым небяспечней траса, Тым верагоднасць болыная сустрэць Сярод шафёраў экстра-класа Аса, У хованкі з якім гуляе смерць. Ён так ляціць — ажно шаша дыміцца, Ды віск адно, ды свіст на віражах... Хто страх не зведаў — той і не баіцца, А той, хто зведаў — не забудзе страх. Спалох за ім, нібыта воўк палюе, Грызе яго, Нібы сабака косць... — Скажы ты мне, інспектар, ці куплю я У Селішчах хаціну? — Хаты ёсць. I ў нас, і ў Самасеях, і ў Закружжы... Хапае скрозь пакінутых двароў. Нашто табе?.. Рашыў займець кароў? — Разводзіць кветкі... Ёсць такая ружа: Яна завецца ружаю вятроў. — Напрамак ветру? — Так, ягоны вектар. Не тое, каб закон, а ўсё ж закон. I шмат залежыць ад таго, інспектар, Скуль і куды накіраваны ён. — Залежыць што? — А тое... Раптам пекла... — Дык вунь яно куды твой страх бяжыць! — Не пра сябе я думаю, інспектар. Хаця каб дзеці засталіся жыць. — Пра тое ёсць каму паклапаціцца. Не, штосьці ты не даспадобы мне... — Хто страх не зведаў — той і не баіцца. — А дзе яго ты зведаў? — На вайне. На царскай — з дзедам, На Айчыннай — з бацькам. — Ты байкі бай, ды лапці не пляці. — Інспектар, я вучуся не баяцца Звычайна з дзевяці і да пяці. Ты не хвалюйся, хутка пасмялею, Табе яшчэ смялець дапамагу... Ды смерці не баяцца Я не ўмею, Не думаць я пра гэта Не магу, Дарма, што ашчадзіла нас прырода, Хоць вечныя мы ўсе, пакуль жывём... — Пакуль жывём, Што сеем — тое жнём: Сабе ўжыўляюць страху электроды Вар'яты, што размахваюць агнём. Дык хай яны калоцяцца, А нас Не запалохаць — не на тых напалі: Як нек'алі Еўропу ўратавалі — Так і Зямлю ўратуем... — Іншы час, Не той расклад, інспектар... Чалавецтва Сябе Баіцца — і калі яго Мы і ўратуем — толькі для калецтва... — А розум — што? А розум — для чаго?! — А розум ёсць і ў прайдзісветаў розных: Найлепшае, што маем на зямлі, Прыдумана для бойні, для вайны... Стварыць такое дурні не маглі, Разумнікі зрабілі ўсё, яны... Вось і спытайся: для чаго нам розум?.. — Ну, ты мяне не блытай... Прайдзісвет — Хто б ён ні быў — наскрозь не пройдзе свет, Яму хто-небудзь абламае рогі. I ўрэшце існуе закон дарогі: Ці «Жыгулі» ў цябе, ці драндулет — Хутчэй за хуткасць трасы не паедзеш... Да нас не звернеш?.. Можа, хату ўгледзіш? Дапамагу купіць праз сельсавет, Суседзьмі будзем... — Мы і так суседзі. Усе мы, як'ніколі, землякі. — То ў госці да мяне давай заедзем. — У госці можна... Вечныя замкі На кінутых, спусцелых хатах Селішч... — Інспектар, як завуць цябе? — Тарас. Як водзіцца яно, за стоп мы селі. — Шкада, што нельга... — Гэта ў іншы раз. — Заначаваць не хочаш? — Неспадручна. — А я сабе накапаю... Выключна У гонар госця... — Будзь, Тарас, здароў. — ...Халера, пахне ружаю вятроў. Скажы, а ты ўсур'ёз?.. — Пра што? — Пра ружу. — Калі запахла ёю, то ўсур'ёз. — Павесялеў... Надвор'е — на мароз: Глядзі, каб ружа не замерзла, дружа. — Жарт не без жару... — Не гараць, дальбожа, Адны перагарэлыя вуглі. Вар'яты з прайдзісветамі. Нягожа Нам іх баяцца. Быць таго не можа, Каб мы іх, гадаў, Пе перамаглі. — А як з выпадкам? — Рызыка, вядома... Ракетаносцы скрозь... Ракетадромы... На сушы зброя... Зброя пад вадой... Чорт ведае, што з неба можа ўпасці... — I што тады ўратуе? — Толькі шчасце.. Выпадак і ўратуе нас с табой. — Ты дыялектык, дружа мой Тарасе. Бывай Па часе... Коціцца па трасе Жалезнаю ракой імклівы век. Трашчыць лядок. Пазёмка нізам кружыць. Я еду ў Слуцк. Вязу на свята ружы. Там нарадзіўся новы чалавек. Ён сын маіх сяброў. Ён мой сучаснік: Адно ў нас неба. I зямля адна,— Сучаснік мой, Бо ў часе нас, на шчасце, Не раздзяліла Ні адна вайна. Яе віхуры нас не раскідалі... Ён вочы ўзняў на свет у першы раз — Што ўбачыць ён?.. Што будзе з ім, Тарас?.. Між ім і намі — пакалення далеч. Яму — пытацца, нам — трымаць адказ. МАЛАНКА Аповесць пра каханне Прайшла віхура. Грому ляскат Аціх... I ў хату ад акна Ружовы шар з блакітным бляскам Паплыў... «Яна! Няўжо яна?..» Нібыта сэрца пульсавала У тым клубку, у шары тым, Як быццам болем шар сціскала, Як быццам радасць распірала... «Няўжо яна?..» Ён быў пустым, Той шар, Клубок той... Ён свяціўся Наскрозь — і ўсё-ткі ў глыбіні Спрадвечны змрок у ім клубіўся... «Я помню ўсё! На ўсё забыўся — I памяць спалена ў агні, Маланка! Асцярожна, людзі!..» I явай сон той быў ці не — Яна ўвайшла ў мяне праз грудзі I разарвалася ўва мне. ...Быў сон, які Маланкай звалі. Ці гэта яву звалі так?.. Была яна. Быў Ай-Кайлак, Дзе несуцешна білі хвалі У сцены гулкія пячор... Мы выбралі адну — Касцёр Там распалілі, скарб свой склалі — I жыць там пачалі... Мы зналі, Што гэта ўсё — забава, я?арт, Гульня свавольная, блазнота, Што не ўцячы ад адзіноты — I не знайсці яе... На жар Мы клалі мяса, палівалі Віном... Там ліўся вадаспад З пітвом вясёлым, рос там сад, Дзе вольныя звяры гулялі, I птушкі вольныя спявалі, I віўся дзікі вінаград... Там шмат гадоў таму назад — Жыццё назад і смерць назад! — Адно адное мы кахалі. Кахалі мы... О немач слоў! О гукі гэтыя пустыя! Каханне, шчасце, страсць, любоў...— Навала слоў! І ўсе — не тыя, Усе — як сатанінскі грыб, Што мае толькі назву грыба... Нямыя мы. Нямей ад рыб. А можа, мы і праўда рыбы, Якія мацерцы Вадзе Сэнс вечнасці ахвяравалі... Маланка берагам ідзе, Сляды яе цалуюць хвалі, З плячэй яе, з грудзей, з клубоў Святло — тугое, залатое — Сцякае... Шчасце, страсць, любоў! — Любое слова тут не тое, Калі за ёй ляцяць стрыжы, Плывуць, гукаючы, дэльфіны... — Гамер! Што бачыш ты, скажы?.. «Па беразе ідзе жанчына». Паэзія! Твой бог — сляпы! Сляпыя служкі ўсе! Нямыя!.. Стаяць блакітныя слупы Там, дзе Маланка косы мые. Яна пакуль на той мяжы, Дзе ўжо не суша, шчэ не мора... — Гамер, што бачыш ты, скажы? «Мяжу! — гукнулася прастора,— Мяжу, якой не бачыш ты Між выдыхам і рэхам слова...» — Гамер!.. Дэльфіны на хвасты Усталі ў варце ганаровай Каля яе... Нібы ў мальбе, Прыбой аб скалы б'ецца з гулам... Што словы тут!.. Яна іх чула!.. «Іх рэха вернецца к табе». Няхай вяртаецца... Апроч Таго, што маю — мець не трэба: Пячора. Мора. Скалы. Неба. З Маланкай — дзень, маланкай — ноч. ...Яна любіла ноч — і ўночы Любіла плаваць... З тых часоў Міраж я бачу: Цень жаночы Страсае зоры з валасоў, I падаюць пад ногі зоры... А цень — навослеп, па сцяне — У кропельках абдымкаўмора Ідзе ў абдымкі да мяне... 0 гэты самы першы дотык!.. Калі не помніш слова «досыць», Калі зусім не помніш слоў!.. Маланка! Срэбраная рыба! Калі любоў — яна любоў! Пагібель — дык яна пагібель! ...Хто мы такія? Скуль мы? Дзе Шукаць разгадку таямніцы?.. Куды нас грозны лёс вядзе?.. Бяжыць Маланка па вадзе — У нетрах мора Мрок клубіцца. Я сплю. Звяры і птушкі спяць. Дэльфіны спяць... Без дай прычыны Бяжыць — праз ноч, Праз лёс — жанчына, І зоры з валасоў ляцяць. — ...Чаму цябе завуць Маланкай? — Чаму Маланкай?.. Я паганка. — Паганка. — Так. — З якой пары? — А з той, калі адны звяры Жылі на свеце... Я тады была маланкаю сапраўднай, Дачкою Грому і Вады... Ты мне не верыш? Гэта праўда. — Я веру: праўда. Гавары. — Ты ведаеш паганцаў веру? — Ну так... Перасяленне душ... — Не толькі гэта... Я з намерам Размову пачала... Мой муж, Ну, будучы... — Магу азвацца... — Чакай! Са мной павінен ён У навальніцу абвянчацца... — Чаму? Нашто? — Каб зняць праклён. — З каго? — З усіх. Я варажбітка, Паганка... Сцежкі нас звялі, Каб мы ўдваіх праклён знялі З усіх, з усіх, хто на зямлі Жыве і памірае Брыдка. — Хто ж іх пракляў? — Пярун. Мой бацька. — За што? — Каб хто з іх ведаць мог!- — Дык Саваоф, біблейскі бог, Пракляў таксама... — Гэта цацкі! Што Саваоф! Дзядок увішны: Зрабіў — і ўжо пракляў тады... А тут: дзе знакі? дзе сляды? Няведама адкуль мы выйшлі, Ідзём няведама куды. Спакусы грэх — аброк ярэмны. Не спакушайся да вянца... А тут: праклятыя — і цемра. I ні пачатку, ні канца. — Дзе ж паратунак?.. Білі хвалі У Зямлю — Галгофу ўсіх галгоф... — Адам і Ева н е к а х а л і... , Таму пракляў іх Саваоф. Ты разумеені?.. Грэх — прычына... I зноў мы ўсюды і нідзе!.. I зноўку срэбная жанчына Бяжыць па месячнай вадзе. ...— I ўсё ж: Было спачатку слова, Пасля: святло, вада, зямля... — I сад пасля, I ў ім змяя, Прыдумаў нехта адмыслова Легенду гэту... Можа, свет Ствараў паэт?.. Сляпы паэт. — Чаму сляпы? Чаму, Маланка?.. — Я так, не слухай... Я паганка, Дачка Вады і Перуна, I я не веру ў казку гэту, Але — ці богам ці паэтам — Нашто стваралася мана, Нянавісць, хіжасць, зайздрасць, здрада?.. I што пам байкі з райскім садам, Калі мы цягнем з веку ў век Вось гэту нечысць, пошасць свету?.. — Тады спытайся ты ў паэта, Нашто ствараўся чалавек? — Я ведаю. Нашто пытацца... — Скажы. — Каб нехта мог смяяцца I плакаць мог, Каб на ілбе Ён нёс пазнання геній горды... Для нас стварыла нас прырода, Каб цераз нас Спазнаць сябе. — I ўсё ж... Далоні! Плечы! Губы! — Пасля: зямля, вада, святло... — Перш, чым нічога не было, Што ж называлі словы, любы?.. I што ў іх абалонках ёсць З таго, што ё сц ь,— скажы на ліха?.. Вось словы: «СОН». «Пячора». «Госць». А хто ён, госць?.. I нехта ціха Гукнуўся: — Я... - Касцёр патух, Маланку я ў суцемках страціў. — Я гаспадар пячоры. Дух. Нязваны госць на вашым свяце. — Ты бачыш нас?!. — Нашто мне зрок? Я — дух пячор. Сусветны змрок. Я цемрадзь — вечнасці статут... I ўсё ж, як ты святло лучыны, Святло маланак бачу: Тут Маланка ў вобразе жанчыны. Я дапытаюся ў яе Пра ўсё, што ты не дапытаўся... I голас голасу азваўся: — Чакай! Пакуль што не стае Адной умовы: ён не кляўся. Маланкі голас!.. Скуль?.. З нябёс? З адвечнасці?.. У цемру ўрос Я слыхам, зрокам і дыханнем: — Каму я клятву не прынёс?!. — Таму, што ты завеш каханнем. — Апамятайся! Хто ж кідаў Да ног тваіх за клятвай клятву, Калі не я?.. — Вось шоўк і дратва У двух клубках. Іх лёс спрадаў. Клубок шаўковы быў гарачы, А драцвяны — што ледзяны. — Але навошта мне яны? — Што-небудзь бачыш ты? — Не бачу. — Тады адзін з клубкоў — на ўдачу — Кідай у морак — і клубок, Калі ўгадаеш, спаліць змрок. — А не ўгадаю?.. — З цемрай вобдым Ты ў нрорву паляціш без дна, Бо клятвы ўсе твае — мана! I я шпурнуў клубкі абодва! I засвяцілася яна. — Маланка!.. — Тайна шаравая... Праменіцца, усім відна, А хто яна ці што яна — Ніхто не ведае, не знае. Так і каханне... апякае, Катуе, хмеліць, як віно, А хто яно ці што яно — Ніхто не ведае, не знае. I толькі я — адна на ўсёй, На ўсёй зямлі,— хай пакарае Мяне за гэта лёс,— я знаю: Яно — маланка шаравая. Кляніся мне. Кляніся ёй. — Клянуся! ...I адкрыўся зорны Сусвет над намі: вечны змрок Круціў зярняты зор, бы ў жорнах... — Чакайце...— дух шапнуў пячорны.— Тут ёсць яшчэ адзін клубок. ...— Ты спіш?.. Як хораша на ранку! — Я бачыў страшны сон, Маланка: Я кінуў разам два клубкі! — Ой-ёй, жахлівы сон які! — Не смейся... Значыць, ты паганка З душой агню, жывеш вякі, I ты павінна ў навальніцу Вянчацца?.. — Так, каб зняць праклён: Я — варажбітка, чараўніца... — Які ўсё ж дзіўны быў той сон!.. — I мне быў сон!.. Ды на Купалу, Не сёння... Быццам я скакала Цераз агонь, а той агонь Нібыта не агонь, а конь — Падняў мяне, узвіў... Прапала! — Паспела я падумаць... Нёс Мяне той конь сярод нябёс, Між бліскавіц, грамоў, аблокаў, Між зорак, сонцаў і планет, I там, дзе скончыўся сусвет, Спыніўся на мяжы са змрокам, Адкуль — з Нічога, з Небыцця! — Пачуўся голас, як з-пад века: — Кім хоча быць маё дзіця — Маланкаю ці чалавекам? — Кім быць хачу?.. А хто я ёсць? Нашто мне — Роспач, Радасць, Злосць?.. Куды і скуль мой шлях?.. Каб ведаць! — Вось шлях табе,— азваўся змрок.— Вось след табе. Ідзі па следу, Не саступай ні кроку ўбок... I ўпаў Пад ногі мне Клубок. — Клубок?! — Клубок агню: сціскала Яго, як болем, пульсавала У ім жывая кроў жыцця, I я — на голас Небыцця — За ім ступіла — і прапала. — Прапала? Як?.. — А так: не стала Мяне нідзе. Ні ў чым. Ні ў кім. Я стала небыццём самім, Але і ў небыцці — і ў ім Я не была. Не існавала. — Не разумею. — Зразумець Такое нельга. Гата — смерць. — Смерць бліскавіцьі? — Смерць людзей. — Выходзіць, і душа сканае?.. На што ж надзею мець? — З надзей Адна надзея ёсць... — Якая? — Любоў, маланка шаравая, Любоў: ад нашага ярма — Ад страху перад апраметнай Збавенне... Сэнс жыцця і мэта, I шлях, і след яго... Праз гэта Яна — маланка; I сама Маланкай стала я праз гэта, Там, за мяжой быцця Сусвету, Дзе пават небыцця няма. I нас праз гэта павянчаць Павінен лёс у навальніцу, Каб нам прад небам клятву даць: А паклянёмся мы кахаць Так, як кахаюць бліскавіцы! Кахаць адну і аднаго... I бацьку мы гукнём майго: Хай неба Грозна скаланецца, I зрушыцца зямля — і з трун Падыме ўсіх, каго Пярун Пракляў, Каму спаліў ён сэрцы Маланкамі, а тайну тых Схаваў у таямніцы смерці, У спратах, вечных для жывых. Так! — за мільёнамі мільён — Устануць дзеці ўсіх плямён, Усе, хто гэты час здавён Чакаў, як час выратавання!.. I сцішыць грознае дыханне Пярун... Ён здыме свой праклён! I для людзей адкрые ён Маланак тайну — дар кахання. ...Ты мне адкрыла гэты дар, Маланка! — кара перунова, Што ў вочы мне глядзіць сурова, Маўчыць-пытае: ці гатовы?.. Ты мне адкрыла гэты дар — Святы, святочны, каляровы: Табе я кіну шар ружовы — Мне вернецца Блакітны шар. ...Прырода — гулыіі бліскавіц. Прыроду ўмеем — да драбніц — Мы падрабіць... З пустой бляшанкі, Нібы сапраўдны гром грыміць. I можна падрабіць маланкі. Каханне можна падрабіць. З сапраўдным — страшна: найчасцей Сапраўднае маланкай слепіць!.. Калі насмерць заб'ецца лебедзь, Яно — сапраўднае — з касцей!.. З крыві!.. З падробным жыць прасцей. I паміраць куды як лепей. Ні вір не ўцягне з ім, Ні топка... Не падрабляйцеся! Таропка, За ноччу ноч і дзень за днём Вы падрабляеце падробку, Падробленую Перуном I кінутую на Зямлю У міг праклёну, гневу, кары... Зноў бліскавіца! З грому! З хмары! Агнём! Віхураю! Пажарам!.. Яе лаўлю. Яе люблю. ...Як мы кахалі! Гэты дар! Маланак жар нясцерпны гэты!.. Міналі дні... Наш каляндар Танчэў, няўмольна рухаў лета На схіл, на сход... Забранзавела, Звінела скура нашых цел — I не было спатолі целу... А непазбежнае ў прыцэл — Ды не! — ва ўпор ужо глядзела. ...Яна любіла ноч — і ўночы Любіла плаваць. З тых часоў Я прывід бачу: цень жаночы Страсае зоры з валасоў, Вымае з косаў срэбны месяц... Быў дзень дзевяты. Жнівень месяц. У гэты дзень — жыццё назад — Я нарадзіўся... З той нагоды Абкалацілі мы наш сад I вычарпалі вадаспад,— Сказаць дакладней: вінаспад, Бо ў ім бруіліся не.воды, А ў свеце лепшае віно!.. Ці зараз там бруіць яно — Не ведаю. Не быў даўно. Мы на вячэру запрасілі Свабодных птушак, рыб, звяроў, Усіх, каму было па сіле З сябрамі выпіць за сяброў... I выпілі яны, I дроў Нам наламалі — будзь здароў! Мы весяліліся... Ды штосьці У самых нетрах весялосці — Віна ў тым не было віны — Пад ноч зламалася, I госці — Такім гасцям няма цаны — Таропка сталі разбягацца Ды разлятацца, расплывацца... I засталіся мы адны. ...У той пячоры на сцяне Малюнак быў: Адам і Ева, Спакусы змей, пазнання дрэва... — Кахалі ўсё ж яны ці не? — Не ўведаць нам... Патоп. Залева. Маланка ўстала: — А яны? Што ён спазнаў?.. Яна спазнала?.. I раптам яблык — са сцяны! — Як з яблыні жывой, сарвала. I надкусіла. Пырснуў сок. I змей у змрок слізнуў з малюнка. — Маланка! — Што, мой галубок?.. Застаўся ты без падарунка — Лаві!.. I кінула Клубок. Той самы — сніцца ці не сніцца? Шаўковы! — сон ці ўжо не сон?.. — Мой падарунак — бліскавіца! — Чаму ж не свеціцца? — Свяціцца Не можа выкляты... Мільён Гадоў яшчэ да навальніцы, Калі Пярун дачцэ скарыцца I здыме страшны свой праклён. — Чаму мільён? — Лавіць не трэба Мяне на слове... Хай у час Калі мы ўстанем перад небам I неба павянчае нас — Яна засвеціцца... — Няўжо ты У тое верыш сапраўды?!. — Знайшла я ліст у садзе жоўты, Апалы першы ліст... Гады, Вякі мільгаюць, як імгненні, А вечнасць — гэты ліст асенні, Дрыготкі халадок вады, А вечнасць — гэты ліст апалы... На ім табе я напісала Пра нас, Пра ўсё, што не сказала... Ды не чытай! Пасля, Пасля... I нам паветра не хапала, I ў бездань падала зямля. ...О шал кахання, пал крамяны, О шэпт яго, замураваны У схоўных словах ТЫ і Я. «Абраны мой... Зачараваны...» «Адзіная...» «Ты мой, каханы?..» «Я твой, каханая мая». «Калі самкнуцца ў круг падману Твае сябры, Радня, Сям'я,— Каму паверыш, мой кахапы?..» «Табе, каханая мая». «Калі ад кулі нечаканай Хіснешся ты на схіле дня, Каго ты ўспомніш, мой каханы?..» «Цябе, каханая мая, Няхай зямля ў магіле ўлежыць — З труны, З магілы ўстану я На покліч твой...» «Табе належыць Жыццё маё. I смерць мая». — I смерць? — На слове ловіш зноў... Ты глянь: пакуты, крыўда, кроў, I на скрыжалях новай эры Старая пазалота слоў — Надзеі, любасці і веры. I цягне чалавек свой крыж, I сам на ім раскрыжаваны Спрадвечным выбарам Паміж Маной і праўдай... — Пакараны?.. — Так, пакараны чалавек. — У чым усё ж ён вінаваты, За што пакуты, крыўды, здзек?.. — Пракляты род людскі... — Пракляты... Чаму ж тады жыццё зямное Мне даражэй — з яго маною — За праўду вечнасці самой?.. — Таму што ты абраны мною. Адзіны мой. Каханы мой... I ў сховы таямніц, у сховы Зямлі, што свой клубок шаўковы Спрадае за вітком віток, Ляцеў я скрозь агонь на змрок, На цёмныя, гпухія словы: «Тут ёсць яшчэ адзін клубок». I госць паганы, Дух пячорны Клубок падкінуў з дратвы чорнай: — Ён з вечнай скручаны віны — Мой падарунак драцвяны, Які збярог я вам на свята... — Пакінь сабе яго! — Знарок Табе вяртаю твой клубок Падману. Ганьбы. Помсты. Здрады. Прыйшоў ты з цемрай — пойдзеш з ёю. I ўстаў на хвост клубок змяёю! Ёсць Танец Змей... Пацёк той танец Між пальцаў левае рукі... «Ты кінуў разам два клубкі,— Змяя шаптала...— Ашуканец... За гэта плацяць галавою. Ты станеш змрокам. Змрок — табою. Забудзь Маланку... Зараз я — Твая мана — твая каханка, Мой пацалунак — іскра, ранка — I ўсё...» Спружыніла змяя — I ўдарыла ў яе маланка! I ўпалі вобдым! I ў клубок Адзін, счапіўшыся, скруцілі Жыццё і смерць, Агонь і змрок, Скруцілі ўсё — і атруцілі, Змяшалі з цемрай, Замуцілі Дабра выток I зла выток... ...Я падхапіўся. Заліло Святло пустое ўсю пячору, Біў гром, На сушы і на моры Стагнала ўсё, гуло, раўло!.. Нідзе Маланкі не было. — Маланка! — крыкнуў я... Маланкі Цапамі білі па таку,— I раптам торгнула руку, Агнём скруціла пальцы... «Ранка!» Я высмактаў атруту сну, Акрайкам ночы губы выцер... «Вярніце мне яе! Вярніце! Яе адну! Яе адну!» Я з гэтым крыкам са скалы У мора рынуўся... Валы За мной сышліся з цёмным гулам, I голас мой — слабы, малы — Навек прадонне праглынула. «Адна яна ў мяне, адна!..» Ні следу не было, ні знаку!.. Я дакараскаўся да дна, Да апраметнай Ай-Кайлаку — I выплыў ледзь... Ужо не плакаў I не крычаў... На злы пясок Паклаў зубамі, як сабака, Яе сукенкі паясок. ...Праз дзень пра ліст успомніў. Не, Нічога там... Пакуль насіла Мяне віхура — мора змыла Ўсё Да слоў: «...вялікай сіла — У самай дробязнай мане. ГІіхто з нас кары не міне... Але каб гром у час вянчання Нас не спаліў — Будзь роўны мне Сваім жыццём, сваім каханнем Будзь роўны мне...» I абарвала Яна радок. I ліст апалы Сказаў не многа і не мала, Але нічога, акрамя Таго, што цалавалі хвалі Сляды яе... Пасля забралі... I ў сховах вечнасці схавалі Яе паганскае імя. ...Выпадак быў яшчэ, казалі. Ён і яна жылі, кахалі, Кляліся ў вернасці... Калі ж — Ад клятвы ледзь астылі губы — З другою ён пайшоў да шлюбу,— Ударыла Маланка ў крыж. А ў небе чыстым хоць бы хмарка... Мана, дальбог... На тым спыню Аповесць, што пісаў маланкай На скрутках змроку і агню.

Наскрозь 1985

КОСМАС Аднойчы, прачнуўшыся ўночы, Ты ўспомніш, што ўмееш лятаць, I стане наіўныя вочы Халодная бездань смактаць. I зманлівай згадкай быцця Цябе працягне аж да поту,— I ўласнае станеш дзіця Вучыць не хадзе, а палёту. ХАДОК

Уладзіміру Караткевічу

Біклага, кульба, торба на плячах— Па нашым часе выгляд маскарадны. Нікому і ні ў чым непадуладны Хадок ідзе, таму што выбраў Шлях. З дубровы ў бор, з нізіны на грудок Ідзе хадок,— а бэйбусы, барыгі Крычаць: "Гэй ты! Дзе крыж твой? Дзе вярыгі?" Хадок ідзе. Таму што ён Хадок. Ён выбраў шлях — і ўжо не зверне ўбок Ад ісціны, вядомае спрадвеку: Амаль усё, што трэба чалавеку — Скарынка хлеба ды вады глыток, Амаль усё. Амаль, амаль, амаль... Але не ўсё — калі камяк у горле, Не ўсе, не ўсё — калі душу агорне Па незабыўным непазбыўны жаль. Па кім? Па чым? Ці не па ўсіх і ўсім: Па наласах тых, што на ўзмежку поля, Па тым – што праўда, і па тым – што воля, Па самым любым, самым дарагім, Па ўсіх, па ўсім — да слёз, да слёз, да слёз, Па самым крэўным у чужынным свеце, Што княжым ветрам прашуміць у вецці Заслаўскіх сосен, полацкіх бяроз Ці паляўнічым рогам прагудзе Ля Турава — і адгукнецца ў Крэве... Хай шлях кружны, нібыта кольцы ў дрэве, Бясконцы шлях. Але хадок Ідзе. Усё сваё з сабой нясе... Яму Таго даволі — больш, чым неабходна, Каб зратаваць сасмяглых і галодных, Каго? — яму вядома аднаму, Ідзе хадок. Над ім дажджыць, сняжыць, Яму не выйсці з гэтай кругаверці: Ён ведае так мала, каб памерці. І гэтак многа ведае, каб жыць. ЛІНІЯ ЛЁСУ Аэранаўтыкі законы Найпростыя: бяры і клей... I ўзвіўся над крутым адхонам Размаляваны пад дракона Паветраны Лятучы Змей! Неспадзяваны Шлях крылаты, Зямны непрадказальны шлях: Да вышыні, струной напятай, Уніз па ямах, камянях, Дзядоўніку набіўшы ў пяты... I захаплення крык! I страх! О не ўпадзі, мой лёс, узняты Драконам аб шасці хвастах! У вёскі ўсёй навідавоку Лунае ён, вогненнабокі, Рве суравую нітку з рук. Рубцом смыліць далонь пякуча,— Вышэй, Вышэй, мой змей лятучы, За кругам круг, За кругам круг! ...Супроць нябёс — зямля сырая, І лёс — кругамі праз агонь. Трываю. Вышыню трымаю, Балюча нітка суравая Ўрасла ў далонь. 9 МАЯ Спытае нехта: як жывеш? I ты ў адказ кіўнеш: нічога. Пасля спытай сябе самога: Як ты жывеш? Ці так жывеш? Прыйдзі да Вечнага агню I моўчкі, стаўшы на калені, Правер агнём сваё сумленне На праўду і на чысціню. Калі ж устанеш прысягнуць Усім, хто не вярнуўся з бою, Ты не шукай іх за спіною — Яны наперадзе ідуць. РЭЙСАВЫ АЎТОБУС Далягляд жаўцее пожнямі. Дня сухмень. Павек тамленне. Звыклы шлях... Шафёр апошнія Слухае паведамленні. Што і як на нашым глобусе? Скуль куды ідзе пагроза? Пахне хлебам у аўтобусе М і н с к — Б я р о з а. Той аўтобус ледзьве дыхае, Ледзь адольвае грудкі, Афіцыйны голас дыктара. Тры бабулі. Два дзядкі, Лёс, лічы, амаль адмераны. Што ж ім нечая бяда, Бліжні Ўсход і ўсе Амерыкі!.. — Не скажы... Людзей шкада. I глядзяць вачмі блакітнымі, Як святыя з абразоў, Сто разоў вайною бітыя, Паленыя сто разоў! — Крэўныя мае! За кожнага Сам — на крыж і на касцёр... — Весялей глядзі, заложнікі,— Жартам кідае шафёр. Мы — заложнікі, заложнікі!.. Покуль дзень навек не згас, Мы — за кожнага, за кожнага, Нат за тых, хто супраць нас. Нашы сэрцы не жалезныя — I да страшнага суда Мы ў залежнасці, залежныя Ад усіх, каго шкада. Як бярозы белакорыя, Душы свецяцца ў смузе... Мы з шафёрам "Беламорыну" Моўчкі курым па чарзе. Ён ківае мне на радыё, Уздыхае: — От народ... Дзень які! Жыві і радуйся... Дыктар зноў пра Бліжні Ўсход. Кулі свішчуць. Бомбы вухаюць. Дзень які? I век які? А бабулі памяць слухаюць, Памяць слухаюць дзядкі. Дыктару ў адказ павохаюць I ўпадуць у забыццё, На грудзях абняўшы боханы, Як надзею на жыццё. ВАРШАВА, ВОСЕНЬ-82 Варшава. Восень. Поўнач. Патрулі. Як гулка ў вулках аддаюцца крокі!.. Мы ціха наша свята правялі, Шампанскае не выбівала коркі У доме тым, куды мы забрылі I, ў паўзах нетаропкае гаворкі, Смакуючы, гаркавы чай пілі. Там — да агню спіною — гаспадар Сядзеў, у цень хаваючы свой твар, Які калісьці ў сечы пакалечыў... Пацёрты плед накінуўшы на плечы, Ён зябла рукі грэў аб самавар. — Што ж,— ён казаў,— цяпер не лепшы час, I гэткі час прыходзіць кожны раз, Як падмяняюць людзі напаказ Маною — праўду, мітуснёю — справу... 1 тым не менш я рады бачыць вас, Бо для кахання бог стварыў Варшаву. Ён шклянку з чаем падымаў: — Віват! За вас, Хрысціна! I за вас, сабрат! П'ём за мілосць! Астатняе ўсё — марнасць. Ёсць чалавечых сэрцаў салідарнасць I закаханых душ маёвы сад. Варшаву для кахання бог стварыў!.. Пра гэта толькі ён і гаварыў, Я сіліўся размову перайначыць: — Вы ваявалі... — Гэта мала значыць! Па мне мая Варшава не заплача, Бо я кахання ёй не падарыў. Я біўся за яе на ўсіх франтах. Калі ж вярнуўся ў славе і ў слязах, Мяне мая Варшава не прызнала... Яна сярод пажарышча стаяла, I ружа пунсавела ў валасах. Я гавару прыгожа?.. Можа быць. Я позна стаў прыгожа гаварыць, Пасля таго, калі адхаркаў порах, Нянавісць, што ў маіх чарнела порах... З ёй у Варшаве немагчыма жыць. — Паўсюль жывуць,— сказаў я неўпапад, Бо гэта мне карцела акурат, А гаспадар — паэт, былы салдат — Усяк адводзіў гэтую гаворку... I мне ў адказ ён усміхнуўся горка, Зноў чай наліў і шклянку ўзняў: — Віват! Стварыў Варшаву для кахання бог... I ў рэшце рэшт мяне ён перамог, Бо меў незразумелае мне права Ніжэй за ганьбу быць, Вышэй за славу... I я не змог пераступіць парог З маёй Варшавы У яго Варшазу. I ён праводзіў нас, Чужы — чужых, I мы пайшлі па вуліцах пустых, Дзе колкім ветрам забівала дых I між вітрын насіла павуціну, I хрыплае імя тваё —Хрысціна, Як плач няўцямны, мучыла мне слых. I ў тую ж ноч, як торгнуўся цягнік I ўзнік у шкле аконным мой двайнік, Што бег з табою побач за вагонам, З густога ценю выплыў твар Я г о н ы — I да майго, Нібы двайнік, Прынік. Зрываючыся з грукатам з маста, За ім ляцелі плач і пустата, Неправата жыцця і правата — I я не мог ад іх адгарадзіцца! ...Нарэшце, чай прынёсшы, правадніца Завесіла фіранкай твар Хрыста. ПЫЛ ДАРОГ Ці пясок залаты ён, ці смецце — Пыл дарог, што круцілі па свеце?.. Мітусня! Вызваляюся. Вецер Лёг ля брамы ў нядрэмны дазор, Як сабака. Бы сховы разор, Дні спусцелыя... I на дасвецці Вызваляецца неба ад зор. *** Пералётная птушка зламала крыло аб драты Каля бацькавай хаты. I крычыць, як жалеза пілуе, яна: "Гэта ты! Гэта ты! Гэта ты вінаваты!" I на крык яе кругам вяртае важак чараду — Што ён стане рабіць?.. Вёдры ў хаце пустыя... Так страшна ісці па ваду, Быццам Будуць Бамбіць. *** На радасць, на радасць, на радасць Зямлі, чалавеку, былінцы Вясёлая зорка над садам, Руплівы шпачок на галінцы. На радасць — а нехта канае, Пакутуе хтосьці нявінна. А зорка міргае, міргае, Спявае шпачок і спявае Наіўна, наіўна, наіўна. Воблака над школай — Воблака гэтае хоць пастрыжы: Пасецца на небе авечкаю воблака. — Ага. Пастрыжы і ад страху бяжы: Яно на мядзведзя падобнае воблікам. — Не, у яго плаўнікі, як у рыб. — На выбух падобна. — На атамны грыб. — Дурань!.. Яно — як капа на мяжы: Бяры і складай у рэзгіны. — Як грыб, я кажу! — Сваёй мамцы скажы!.. Гульні дзіцячыя... Сны... Міражы... Воблака гэтае на віражы Чатыры стрыжы, як чатыры нажы,— Зрэзалі. ЛІСТОЎКА Колькі слоў пра любоў і дабро Асвятлялі паперу!.. У бяссіллі адкіну пяро — Сам сабе ўжо не веру. Невыносна. Гранада была — Зноў Гранада. З усяго, што зямля прыняла, Выспяваюць снарады. Для чаго ж нам ламацца ў душу, Міласэрны мой брат?.. Невыносна! I ўсё-ткі пішу Спісы болю і страт. Праз мяне напралом Гром! — і куляй прабіта лістоўка: "Больш адным, хто з пяром — Менш адным, хто з вінтоўкай". ПАШТОЎКА З САРАЕВА Ля каменя, які апавяшчае, Што тут якраз, на гэтым самым месцы, Быў некалі забіты Фердынанд, Той самы Фердынанд, той самы герцаг, Дакладней, эрц... Чаму, дарэчы, эрц?.. (Даведацца.) Ля каменя таго Стаіць ружовашчокая аўстрыйка — Спакусніца, аўстрыйская багіня, Што стала алімпійскай чэмпіёнкай, Якую для рэкламнага праспекта Фатаграфуе клышаногі швед, Стараючыся, каб відзён быў надпіс На камені, які апавяшчае, Што некалі на гэтым самым месцы Забіты быў... Да каменя ідзе Ссівелы немец, герцага равеснік, З ім жонка маладая, у якой Дзве пары лыж. Яна глядзіць на шведа — Швед на яе. Смяецца чэмпіёнка, Іскрыцца снег ля каменя таго, Дзе некалі... які апавяшчае... На момант немец прыпыняе жонку I кажа ёй: "Nicht er der letzte war"[8]. ГОНКА Секунда да старту — і ўжо не адменіцца старт. Не пройдзе хтось іншы тваю алімпійскую гонку. Падзеляць прызы, медалямі насыпяць скарбонкі, Ды ўсё гэта — потым, А зараз — азарт. Секунда да старту. Цябе не бяруць у разлік. Табе не прарочаць высокае месца прызёра, Дзесятку замкні — і не ўчуеш ні слова дакору, Прывыклі, што ты — у сярэдніх, А ты — не прывык. Секунда да старту... А жэраб цябе пасярод I зараз паставіў, каб месца адразу ты ведаў; I пойдуць па гонцы, нібы ганаровы эскорт, Два фіны наперадзе, Ззаду — два шведы. Яны фаварыты... Як здорава фіны пайшлі! Ажно закружыла па следзе іх след над лыжнёю! I шведаў, гатовых рвануцца, ты бачыш спіною: Абодва — прызёры, Абодва — лыжні каралі. Ды толькі карона Адна на дзесятак галоў Дастойных яе... І секунда да старту. Спакойна. Дзесятку замкнуць — гэта вельмі, канечне, прыстойна, Але паспрабуем На моц Каралёў! Як шчодра — за так! — мы секунды жыцця раздаём. На фінішы лёсу камусьці секунды не хопіць, На фінішы гонкі, Як шведы тандэм свой раскоцяць, I выцягнуць фіны Пад'ём. Хто першы — той першы, Хоць губы кусай да крыві. Спадзеўка ва ўсіх на сябе, на лыжню і на ўдачу. Дастаць толькі 6 фінаў. А потым, як кажуць, пабачым. Дастань толькі фінаў — Хоць жылы парві! Цяпер — ці ніколі. Такая секундзе цана. Цяпер — ці ніколі. Няма што адкласці на потым. Да фінішу доўгія вёрсты работы, работы, работы, Да старту — Бясслаўя і славы — секунда адна. ТРАКАЙ Я помню, што песня была. Не помню якая. На захадзе тлелі чырвоныя вежы Тракая. Азёры Тракая чаўны калыхалі — такая Знаёмая песня гучала... Не помню якая. Быў жнівеньскі вечар, Азяблы ля возера. Росны, I пахла травою і рыбаю, мокрымі вёсламі. На вежу Тракая скацілася з воблака поўня. Усе дэкарацыі помню. А дзеі — не помню. Так дзіўна не помню, што нельга на гэта забыцца. Нібыта былое яшчэ толькі думае збыцца — I можна ў ім нешта змяніць, перайначыць, падправіць, Бы ў п'есе, якую збіраюцца нанава ставіць. Мінулага памяць, як сталь ліставая пад прэсам: Пружыніць — а гнецца... I вось перапісана п'еса, I той, хто ў старой пастаноўцы быў проста ў масоўцы, Стаць прагне героем у новай яе пастаноўцы. Ды я не пра тое... А песня — пра раці князёвы. Мелодыя вольная, непаланёныя словы. Саб'ецца пагоня. I вершнікі коней напояць. Гісторыя — тое, што некаму выгадна помніць. Што гоніць пагоню з Тракая да Крэўскага замка... Гісторыя з намі таргуецца, быццам цыганка. Стамлёнаму Вітаўту не дачакацца кароны. Законы гісторыі — гэта адчаю законы. Я зноў не аб тым... Абрываецца думка. Сам-насам Я ў сённяшнім часе з мінулым і будучым часам. Іду па канаце. Дзве прорвы з бакоў, дзве лавіны. Бірута і Кейстут!.. Спяём і паплачам, літвіны! Спяём і паплачам, напоўніўшы келіхі брагай, Спяём, і паплачам, і вып'ем да дна за адвагу, За продкаў адвагу, яшчэ за адвагу нашчадкаў, Мы — кладкі між імі, над плынню гісторыі кладкі. Імя нам — кагорты: мільёны, мільёны, мільёны... Каб нас не забылі, пакінем нашчадкам імёны, Пакінем імёны! — адно на мільён дастаткова, Каб выспела ніва, дзе будзе пасеена слова,— а Слова Кладзецца на слова, як колас на колас Кладуцца, каб выстаяць вецер, і голас на голас, I вусны на вусны, I рукі злятаюць на рукі... Не, песню не помню. Мелодыя... музыка... гукі... ЖАЎНА

Ніне Мацяш

Нават рэха няма ў гэтым лесе, Няма нават рэха. А бывала чутно, Як вавёрка гуляла арэхам, Перакідвала з зуба на зуб... Векам, дупламі сточаны дуб Больш не просіць, Каб дзяцел прачысціў старэчае вуха Няма чаго слухаць. Глуха Ад відна да цямна, Быццам лес гэты выкляты лёсам... I заплакала раптам жаўна, Не — запела адчайна жаўна, Што спрадвеку была безгалосай! Як звінела яна! Скуль яна?.. і якая яна?..— Не відно!.. Толькі голас пярэсты! Толькі ў медным аркестры Залатая струна! I ледзь-ледзь ажыла, Загула Медзь, якая была анямела. Палавіна аркестра гула: як змагла? Палавіна гула: як пасмела! Сыч схаваўся ў дупло. Закрычала сава звар'яцела: "Тут такой не было!.," Мала што не было! Не было — прыляцела. Над будзённаю скрухаю Святкаваў залаты яе голас... Песні трэба, каб слухалі. Каб на песню быў голад. Толькі лес — як сцяна. Зрэдку вецер у вецці шугае, Паляцела жаўна, Дзе яна свайго лесу шукае? РОДНАЕ Вясновы першы гром Скаціўся, як з гары, I рэха ля крыніц дубы хістае. Бусліная зямля. Азёры ды бары. Акопы ды палын. Зямля святая. Тут не забыты плач. I не забіты смех. Не аціхае спеў чарод птушыных. Тут дождж не проста дождж. I снег не проста снег. Бо гэта дождж і снег над берагам Айчыны. ВОЛАТАВА ГАРА 1 Грымнуў у грудзі гары — Пала прад волатам: "Колькі захочаш бяры Срэбра і золата". Не нахіліўся падняць. Рушыў. Устала I засталася стаяць Там, дзе стаяла. 2 Шляхам зваротным ішоў, Грымнуў — не ўпала. "Што ж ты,— спытала,— знайшоў? Сіла — і тая прапала". Глянула — цёмна ў вачах! Страшная сіла! "Ты засланіла мне шлях..." З I саступіла. Долы адкрыла. А ён Зноў рушыў верхам. ...Плач, што ляцеў наўздагон, Зносіла ветрам. НОВЫ СНЕГ Столькі снегу, што галіны ломяцца. Белы снег — таму і белы свет. Чысціня. На чысціні і ловяцца. След у след Ты ступай за мной паміж сумётамі, Дзе слядоў не бачна нічыіх. Не сумуй былою адзінотаю — Мы ўдваіх Каля ўскрайку лесу вечаровага, Дзе пазёмка запыняе бег... I нічога ў нас з табою новага — Толькі снег. ПЕРАД ТАБОЙ ...Я з лёсам Біўся на нажах, Пакуль мяне ты не любіла, Ты мне адкрыла смерці жах.. Не, Жах жыцця ты мне адкрыла. На міг на ростанях Сусвету Любоў Знайшла маю душу. Я не прашу кахаць за гэта... Я літасці тваёй Прашу. РАЗРЫЎ Узняў кулакі над сталом — I грымнуў аб стол кулакамі: "На скос, на распыл, на разлом Усё, што было паміж намі!" I не азірнуўся ў дзвярах... I бачыў да скону штоночы Два чорныя возеры ў снах: Сірочыя сынавы вочы. СПАДАРОЖНАЯ ...I выпадкова, плоць да плоці Нас кінула на павароце, I шляху пыльная шляя Між ліп згубілася высокіх. Зеленавокая мая! Я не люблю зеленавокіх. Ды асляпіла гэта сіла, Што скразнякамі ў нас гудзе. На міг адзін яна зрадніла — Яна навекі развядзе. Ніхто не будзе вінаваты!.. А ты — да страты, да расплаты, Да развітання за вярсту — Глядзіш, нібы сястра на брата. Як сірата на сірату. КАМЕНЬ-ЖАЛЬНІК На сівы быльнёг, На разбег дарог Да вясёлых ног Камень-жальнік лёг. Не ступі — згарыш! - На каменны крыж. Калі ж смелы: кліч! Пад сырой зямлёй Залатой змяёй Звіўся Вечны Зніч. Як не ўпадзе кліч З рота жабаю, Выйдзе Вечны Зніч З камень-жальніка. Пабяжыць, гарун, Да Старых Барун,— Дзе згубіў Пярун Залаты бізун,— Не тварыць мальбу, Не спраўляць жальбу, А ці волю гуляць Альбо неба сцябаць. КАЛІ ШАНЦУЕ Гнулася арэхавая вуда, Торгаючы рыбіну душу. "Ну куды ты дзенешся?.. Нікуды!.." Я вясёлы, быццам з кірмашу, Мне ўвесь дзень сягоння шанцавала! I насадка на тваю душу Анічога мне не каштавала. Кіну ў кош. Ляжаць ужо ў кашы Два самы, нібыта гладышы. А душа рванулася — парвала Жылку!.. Што ж, і два самы — нямала. Трэцяму — Сягоння шанцавала. ЗАЎТРА РАНА ЎСТАВАЦЬ Заўтра рана ўставаць... Ачмурэлая поўня ў акне. Заўтра рана ўставаць... А размове канца не відно, Хоць і сказана ўсё, і дапіта да донца віно — Не памочнік сягоння яно, заўтра рана ўставаць. Нашы дрогкія цені стамлёна ляжаць на сцяне, Заўтра рана ўставаць,— Трэба спаць, трэба спаць, трэба спаць; Нам ці страшна абодвум апошнія словы сказаць, Ці няма што сказаць... Заўтра рана ўставаць. Што мы вырашым сёння па праўдзе альбо па мане? Заўтра рана ўставаць — Позні час, позні час, позні час; Вось мы побач сядзім, і ніводны не ведае з нас, Як дагрукацца мне да цябе і табе да мяне. Кожны з нас выплывае са шторму на ўласным чаўне, Нешта ёсць паміж намі, чаго не дазнацца дваім, Можа, трэці патрэбны, тым больш што гаворка аб ім,— Заўтра рана ўставаць... Дык патрэбны нам трэці ці не?.. Быццам маятнік ноч — З боку ў бок, з боку ў бок, з боку ў бок, I размова, нібыта з рукі на руку ланцужок. Недзе ж ісціна ёсць, залатая сярэдзіна ёсць, Толькі мы да яе — ні на крок, ні на крок, ні на крок. Значыць, скончым нічым, як калісь пачалі ні з чаго, Заўтра рана ўставаць,— заўтра гэтае ўжо настае: Дзве блакітныя знічкі упалі на вейкі твае, Адхіснулася цемра ад боскага твару твайго. Мне б маліцца прад ім і нічога не помніць апроч, Што крывёй прыкіпеў, што ў цябе ўсімі жыламі ўрос! Заўтра рана ўставаць — і разлічвацца лёсам за лёс, Бо не выправіць дзень, што не здолела выправіць ноч. Бо пакутліва помнім і ведаем болей ад слоў, З іх любое, як зброя: ці шчыт у гаворцы, ці меч. Трэба класціся спаць — Не пярэч, не пярэч, не пярэч, Поўня ўзбіла падушкі пад ценямі нашых галоў. Цені нашыя спяць. На крайку твой, на самым ражку. Я па звычцы паправіў падушку яму пад шчакой. Заўтра рана ўставаць... ...Укацілася поўня ў пакой I павісла гадзіннікам на залатым ланцужку... Рана, рана ўставаць. *** Дзе голаў прытулю, Там і знайду начлег. Снег першы — На зямлю, Наступны снег — на снег. На рану — Першы боль, Наступны — на шрамы, На лёс, на стынь і золь, На першы след зімы, Што толькі пачала па снежні свой разбег. Прыбегла. Абняла. З плячэй страсае снег. ПРОРВА У прорву страшна зазіраць — Не бойся, зазірні: Удзень і ўночы там гараць Балотныя агні. Клубіцца там смуродны чад, Атрутны дым цячэ, I пажырае гада гад, I брата брат сячэ. Трашчаць хрыбты, кіпіць смала,- Сыцее цемры цар!.. Глядзі ў пустыя вочы зла. Не адварочвай твар, Як зло ўздымае булаву Ці камень жарнавы... А ў плечы ўцягнеш галаву- Не зносіш галавы. КОЛА АГЛЯДУ Я спачатку прыдумаў маланкі, А потым — запалкі. Калі ўдумацца—дзіўна, Бо маланкі прыдумаць цяжэй. Лотым Ева сагнула лазіну, Касою звязала канцы I прыдумала кола. — Тата, кінем з гары! ...I яно пакацілася Калясніцай Іллі па аблоках, Самакатам і веласіпедам, Паравозам і аўтамабілем, Колам лёсу I колам агляду (Тым, што ў парку дзіцячым у Мінску). Я прыдумаў маланкі — Таму быў абраны ў бацькі Вынаходніцай кола. Яна прывяла мяне ў парк. Мы купілі білеты і селі ў зялёную люльку. — Кола будзе каціцца ці будзе круціцца? Спытаў я. Яна адказала: — Вышэць. Мы вышэлі, а дрэвы ніжэлі. — Значыць, можна вышэць, Калі думаць, што нехта ніжэе? — Спытаў я. Яна адказала: — Вышэць — так не думаць. З намі дрэвы вышэлі. Як жорны, уздзеты на прэнт тэлевежы, Паварочваўся горад... У трэшчыне жорнаў стаяла рака. — З двух адно,— я сказаў,— Калі жорны зрастуцца, то выціснуць рэчку, А разваляцца жорны — рэчка сыдзе ў пясок. — Не! — яна адказала.— Вышэць — бачыць выйсце. З намі горад вышэў. Разрастаўся. Ягоныя жорны Абручом абвіла акружная дарога, А яе прабівалі праменні Магілёўскай і Слуцкай, Маскоўскай і Брэсцкай шашы. — Па якой жа з іх выйсце? — Спытаў я. Яна адказала: — Па ўсіх. Калі дзеці дарослымі робяцца, Рэдка хто з іх разумнее. Кінь маланку. Я кінуў. Блакітная сцёбнула пуга Па праспекце. Успыхнулі вокны ў дамах. Скалануліся дрэвы. Як шрот, вераб'і сыпанулі. А з людзей, што прыдумалі громаадводы, Аніхто — Ні адзін!— не прыўзняў галавы. — Кінь запалку. Я кінуў. I ўнізе адразу ж пачуўся Крык: — На коле! У нас не жартуюць з агнём! Аштрафуем!.. — Вось бачыш,— Вынаходніца кола ўздыхнула. — Людзям трэба вышэць. З намі людзі вышэлі У люльках чырвоных і сініх, А зялёная — наша — прайшла ўжо сваю вышыню... — Як вышэць? — я спытаўся, Яна засмяялася: — Проста. Трэба з кола сысці, Покуль люлька не стала ніжэць. Дай руку... I мы скочылі з люлькі Пайшлі па аблоках, а следам — Прыручоным — кацілася кола, круцілася кола, а ў ім, Як вавёркі, Скакалі стагоддзі... СІТУАЦЫЯ Дрыготкія цені чароту... Ударыш вяслом па вадзе — I пырскі рассыплюцца шротам, I рэха кругамі ідзе Да берага: "Што ты?.. Чаго ты?.." Не віскне сабака ў двары, Прыходзь — і што хочаш бяры, Не ўскінуцца гаспадары, Бо спяць, як прадаўшы пшаніцу, Нічога ніхто не баіцца, Ніхто і нічога!.. Назад Ад берага рэха адрыне. ...I толькі шалохнецца сад Ды ўспудзіцца конь у адрыне... I вуха нядрэмнае ўскіне У чуйную ноч Канакрад. ПЫТАННЕ Дні рассыпаць, як той мак на стале, Байкамі бавіцца... Толькі аднойчы яно паўстае: Што адбываецца? Страчана. крэўнасці. ніць. між людзьмі. Так яно лепей. Так яно лепей?.. Светла ў Сусвеце. А свечку задзьмі — Цемра аблепіць. Што ж адбываецца з намі і ў нас?!. Быццам не знаеш!.. Знаеш: пытанне вышэй за адказ, Скочыш — і шыю зламаеш. АДКАЗ I запытаўся ён пасля ўсяго: "Калі жывеш ты, то ў імя чаго?" І засмяяўся я: "Цяпер якраз Не адкажу, бо ведаю адказ". БАЛАДА ГУСЛЯЎ

Кажуць людзі: ў год раз ночкай з гуслямі дзед

З кургана, як снег, белы выходзе.

...І ўсё нешта пяе, што жывым не паняць.

Янка Купала У краях, Да якіх ад нашых дуброў Тры гады на кані скакаць, Цар Арых Зваяваў суседніх цароў I пачаў адзін цараваць. Два законы Народам скароным Арых Абвясціў скрозь лямант і крык: "Той, хто будзе спяваць Песні продкаў сваіх — На калодзе пакіне язык". А каб сілай сваёй За ўсе царствы мацней Было царства яго — Арых Асудзіў на страту Слабых дзяцей I нямоглых старых. Ён васалаў-царкоў Пасадзіў на транкі, Загадаў ім выконваць закон. "Ты мудрэйшы з мудрэйшых,— Сказалі царкі,— Прыйдзе свет да цябе на паклон". I паклікаў Арых Ваяводу свайго, I сказаў яму: — Слухай, Яман! Над законам няма Ні цароў, ні багоў, Ваяводы — таксама няма. А таму,— усміхнуўся Яману Арых,- Ты цара, ваявода, усцеш... Па закону На страту нямоглых старых Першы бацьку свайго Павядзеш. Пахіснуўся ад слоў гэтых Волат Яман, Здзёр даспехі з сябе, як кару... Але дыхавіцы праглынуўшы туман: "Павяду",— адказаў ен цару. Потым з катам дзяржаўным Адзін на адзін Так Арых размаўляў: — Верны кат! Па закону на страту Нямоглы твой сын Хай адкрые мне спіс гэтых страт. Кат ад слова царова Прырос да сцяны, Але ўкленчыў і вышаптаў ён: — У мяне, уладар, Два нямоглых сыны, Над абодвума Роўны закон. I паклікаў Арых Да сябе гусляра, Ды не граць I не песні спяваць, А сказаць, Што няма над законам цара, I ўсе гуслі спаліць загадаць. Не здзівіў гусляра Цар загадам сваім, Доўгі век жыў на свеце гусляр, Быў ён белым як лунь, Як легенда — сівым... I сказаў ён цару: — Уладар! Прад законам схіляюцца смерд і кароль, I не мне перад ім бунтаваць. Гуслі заўтра спалю... Толькі сёння Дазволь Мне апошнюю песню зайграць. Я магутнае царства тваё апяю, Ваяводаў і катаў тваіх, Я вялікую мудрасць услаўлю тваю... I кіўнуў галавою Арых. I крануў свае гулкія гуслі гусляр Так, што неба, Як звон, загуло!.. Устрывожыўся цар: То бялеў царскі твар, То чарнеў, хоць у песні было Толькі тое, На што найвышэйшы дазвол Паслухмяны пясняр папрасіў... Але п е с н я Хістала і горы, і дол! Як па мёртвых, Гусляр галасіў Па смялейшых за ўсіх ваяводах цара, Па адданейшых катах і па ў... I маланкай Мільгнуў Над плячом Гусляра Катаў меч — і на шыю упаў! Царскі суд — правы суд. Царскі гнеў — скоры гнеў. Меч у царскай дзясніцы — Пярун! ...А гусляр перасечаным горлам хрыпеў I цягнуўся... Рукамі... Да струн... "Гэй вы, гусі-самаграі! Музыкі сівыя! Вы спявайце ў родным краі Песні векавыя. I з небыцця вяртайце, гуслі, усляроў у зрэб'і, Непадкупных, неспакусных Золатам і срэбрам. Не збірайце толькі, гуслі, Успамінаў хмары, Як плылі над Белай Руссю Войны ды пажары. Як зямля яе стагнала, Плакалі каменні... Як было і так нас мала — I як стала меней..." КАЖУХ Серп згубіла жняя, Парэзалася змяя. Не змяя — змейка. Не жняя — жнейка. Дзяцінства. Не страшна мядзянкі, А страшна вядзьмаркі. Яна жыве за рэчкаю З ваўком і авечкаю. Воўк авечку не дзярэ, Ляжыць на баку: До дзяцей на дварэ — Хопіць ваўку, — Як воўк вые? - У-у-у!.. Не страшна. Лугі гудзелі восамі, Дзе бегалі мы босыя. Грамы маланак кованкі Кавалі перунамі, А мы гулялі ў хованкі З маланкамі, З грамамі. Бярэ лімонку Лёнька: — Во гэта чака. ...Пакласці на касцёр лімонку I чакаць. Лёнька — глянь! — пры рэвальверы: "Збоч! Не падыходзь!.." Першыя піянеры Мацук і Гродзь, На іх чырванакрыла Гальштукі палаюць. — Лёньку забіла!!! ...Хаваюць. Пласты сырой зямлі Зрываюцца з лапат. — Яны яго звялі! А-а-а!.. Быў бы аўтамат! — Ты што! То ж дзеці!! Гнат!!! ...Я вырастаў з дзіцячых апранах Хутчэй, чым травы ў лета вырасталі. Ды не ў дакор за рост не па гадах Абновы мне гады ў рады спраўлялі. Ну што пашыеш з лахманоў вайны? Якія ў вёсцы зрабаванай грошы? А дзед бухторыў: "Поліўка... Бліны... Някепская яда — і рост харошы". Як ні зіма — так звычная бяда: Што апрануць, каб халады агораць? Маўчаў я злосна: "Добрая яда! У Лёнькі старшынёвага не горай. Але ў мяне палаплены кажух, А Лёньку на зіму спраўляюць новы..." Дзед уздыхаў. Дзед пераводзіў дух, Казаў: "У Лёнькі бацька Не вясковы. I старшыня. З тваім не параўнаць". "Кіла ў яго! — злаваў я.— Сквапны. Хіжы. А старшыня — дык заўтра могуць зняць. Ён рыжы. П'е. У нас не любяць рыжых. Ім шчасце Чорт варожыць на ражнах! Вядзьмак ліе Алей ім у маслёнку..." Патроны мы шукалі ў бліндажах — I тут лімонкай і забіла Лёньку. Ягоны бацька з п'яных слёз апух, А вечарам, памінкамі дабіты, Прынёс да нас пад пахаю кажух I кінуў: "На!.. Хоць не табе пашыты". Я закрычаў. Я ўрос плячыма ў печ, Да кажуха баяўся дакрануцца. Ігнат прасіў: "Вазьміце... Гэта ж рэч... Вазьміце, людцы! Ну, вазьміце, людцы!.." Знямеў мой крык. Паплыў у вочы змрок. — Ачуйся ты! — Ігната ў спіну білі. А ён сваё: "Харошы кажушок... Прымерайся... Навыраст Лёньку шылі. Табе, бадай што, будзе ў самы раз, Ты ўзяўся ростам!.. Вунь які ты выйшаў!.." I белы свет перада мной пагас. Дзед плакаў ранкам: "Малайчына... Выжыў..." ...Я выжыў. Мне хапае апранах. I час не той. I музыка не тая. Ды колькі ні жыву — у страшных снах На кажусе На Лёнькіным Лятаю. КАНЦЭРТ ПЕРАМОЖЦАЎ

Аляксею Дудараву

Я стаў пераможцам. Я сёння балюю. Віншуйце па пошце. Цалую... Вітаю вас, кайфа аматары, Прысмокнутыя тэлевізарам. Я вашыя душы, што прэлі за кратамі, Спакусліва вызваліў. Нязнаныя думкі Над коўдрамі сноў вашых сцюжна зашорхалі... Калі вы не дурні — Жадаю вам поспехаў. Браты перамогі, Я вас абдымаю на карку Алімпа. Нібы насарогі Крышылі вы ўсе трыумфальныя аркі, Што ўквечаны рознаю ліпай. Рыклівы ваш бег валюхаям Не быў даспадобы... Цяпер завіхаюцца, Лепяць падобных. Зайздроснікаў хеўра! Для памятных здымкаў Раскіньце абдымкі... Ды хрэн вам. Вы марылі ўпотай: скруці, пераможца, Зламай сабе шыю! Для вас пераможца — што кошка Ў закутку мышыным. Мяне б вы пад рэю! На дзягу! Ды ніцма распяты Між сцяўшым вас страхам I прагай Куснуць мае пяты... Усе, хто быў мной пераможаны,— Станьце сябрамі. Я не на адзінку памножаны, На вас я памножаны, З вамі Былі мы на роўных закілзаны ў збрую, Прапахлую потам. Я сёння балюю, Вы — потым. Ва ўсіх будзе свята! Ніхто назаўжды не апошні... Зноў час, як араты, Засее ўзараныя пожні. I некага іншага Вынесе ўдача на грэбень — I кіне пад стужку на фінішы, Ламаючы рэбры. Узвыюць разявы: "Ату! Пераможца забіты! Вось плата за славу!.." I плёткі распусцяць, нібыта Афішамі плошчы засцелены I выслана вуліца кожная: КАНЦЭРТ ПЕРАМОЖЦАЎ А Д М Е Н Е Н Ы ! А Н Ш Л А Г НА КАНЦЭРТ ПЕРАМОЖАНЫХ! У зале канцэртнай Засвішча ў тры пальцы галёрка... Не выжыць з працэнтаў! Пагаслая зорка — Не зорка. Партэрныя крэслы — Дзе перхаць і перасыць — будуць парыпваць, Пакуль над аркестрам Не ўспыхне маланкаю першая скрыпка! Нібыта збавенне, Нібы з нематы вызваленне... Няхай на імгненне! Жыццё — за такое імгненне, Што першаю крыгай Дае крыгалому пачатак... На сцэне, на рынгу, З пальчаткамі і без пальчатак, У прозе і ў вершах — Адчайны, нічым не падкупны, Змагаецца Першы, Каб выйшаў наперад наступны! Не вечны ён, першы. Пад Млечным нязведаным Шляхам Ён шлях свой завершыць. Але не развеецца прахам. Душу яго ў комін Не выцягне з дымам і чадам... Такі ж рызыкоўны — Душу перамогі ўдыхае нашчадак. Такі ж непадробны: Адчайны, вясёлы, прыгожы,— Ва ўсім ён падобны На тых, хто яго пераможа. Хто пойдзе да мэты, Як рэкі Ідуць праз парогі... Каб чыркнуць каметай На небе крутым Перамогі!

ЕС 987 654 З20+1

Стэнаграма аднаго эксперымента

— Шэф, мы гатовы.

— Паехалі.

НАД ЗЯМЛЁЮ КРУЖУ ПАДРАНКАМ ДЗЕ АРЭХАВЫЯ КУСТЫ ТАК ПУСТЫЯ ЯК ПАД ФІРАНКАЙ ВОКНЫ ВЫБІТЫЯ ПУСТЫЯ ДЗЕ ЗВЯЛІСЯ СЛЯДЫ ЛАСІНЫЯ ДЗЕ Ў ЛАГЧЫНАХ ДАКУЛЬ ВІДАЦЬ ПАВУКАМІ ДЫМЫ НА АСІНАХ ЯК НА ШЫБЕНІЦАХ ВІСЯЦЬ ДЗЕ НА ЧОРНЫ ДЫВАН СУНІЧНІКА ШТО Ў КУРОДЫМЕ СПАРАХНЕЎ СЯДЗЕ ЗМОРАНАЯ СІНІЦА I ЎЖО ЛАПКАЙ НЕ ЗВАРУХНЕ ДЗЕ ПРАБІТЫ ЛЯСНЫЯ ШАТЫ СКАМЯНЕЛЫМІ ВЕРШАЛІНАМІ БЫЦЦАМ ПОМНІКАМІ ГЕРАСТРАТАМ

— Стоп, рабяты!.. З памерам нешта не тое. Праграмісты!.. Самусёў, у чым справа?

— Натхненне прапала. Паэтэса ўсё-ткі.

— Пашуткуй мне!.. Запускай, няхай хоць рыфму ў апошнім катрэне вымучае.

— Да якога слова?

— Вершалінамі.

ВЕРШЫ ВЕРШАЦЦА ВЕРШМАШЫНАМІ

— Стоп! Хто лексіку ўводзіў? Скуль такія адзінкі?

— Лексема в е р ш у заданні была:

"Э к а л а г і ч н ы в е р ш".

— А в е р ш м а ш ы н а скуль?

— Сама прыдумала.

— Гы-гы.

— Каму там смешна?

— Самусёву.

— Выбачайце, шэф. Анекдот успомніў. Расказаць?

— У аддзеле кадраў раскажаш. Запускай!

ПОЎНЫ ВЕРШАМІ I БЫЛІНАМІ ЛЕС ЛІСЦЁВЫ ХВАЁВЫ ЗМЕШАНЫ ЛЕС ТЫ ПОМСТАЮ БУДЗЕШ УСЦЕШАНЫ СКРОЗЬ АРЭШНІКІ МЫ ЯК ВЕРШНІКІ ПРАЛАМАЛІСЯ НЕ ДА ВЕРШЫКАЎ

— Чаму спынілася? Усё ж нармальна.

— Характар паказвае. Лірычнае я.

— Ты ў мяне дажартуешся!

— Думае яна, шэф.

— Яна думае! А ў цябе галава для чаго?

— Для перасадкі.

— Для лысіны ў цябе галава.

— Я не вінаваты, што лысы. Мяне ўраклі малога.

— Пайшла!..

НАС НІБЫТА ЎРАКЛІ СУРОЧЫЛІ I ЗЯМЛЯ У ЗАВОДАХ I ФАБРЫКАХ НА АРЭШЫНЕ ЯБЛЫКАМ СТОЧАНЫМ ЛЕДЗЬ ВІСІЦЬ ПАСАДЗІ СВАЮ ЯБЛЫНЮ

— Ну што там, нарэшце!..

— Засаромелася. Яблык на арэшыну павесіла.

— Ёй усё адно: што арэх, што яблык. Абы круглы.

— I лысы.

— Гы...

— До выдурвацца!

— Шэф, сур'ёзна: не ідзе ў яе сёння гэты памер.

— А што за памер такі? Ямб? Харэй?

— Гекзаметр.

— Гы-гы.

— Каму там зноў смешна?

— Самусёву.

— Выбачайце, шэф. Гамера ўспомніў: вяртаецца Адысей з камандзіроўкі...

— Самусёў!

— А жонка...

— Самусёў!

— Што?

— Ты ў Грэцыі ў камандзіроўцы быў?

— Не.

— I не будзеш. I жонцы гэта перадай.

— Шэф, пашкадуйце... Паспрабуем накінуць пару стоп.

— Накінь. Толькі гэта апошняе, што ты ў мяне робіш.

ПОМСТА ЛЮДСКАЯ НІШТО ПЕРАД ПОМСТАЙ ПРЫРОДЫ СПРАТЫ ЛЮДСКІЯ НІШТО ПЕРАД СПРАТАМІ ВЕЧНАСЦІ СПРАТАМІ ВЕЧНАСЦІ СПРАТАМІ ВЕЧНАСЦІ ЗНІКНУЦЬ У ВЕЧНАСЦІ СПРАТАХ ЛЯСЫ I НАРОДЫ БЕЗ ЧАЛАВЕЧНАСЦІ БЕЗ ЧАЛАВЕЧНАСЦІ БЕЗ ЧАЛАВЕЧНАСЦІ БЕЗ ЧАЛАВЕЧНАСЦІ БЕЗ ЧАЛАВЕЧНАСЦІ

— Самусёў! Доўга яна заікацца будзе?

— Заклініла яе на чалавечнасці. У, жа-ле-за!

— Эксперымент скончаны. Нікога не затрымліваю. Усе вольныя.

— Шэф...

— Прывітанне жонцы, Самусёў!

БАЛАДА ГОРАДА Перад сённяшнім днём на далонях маіх, як на плошчах, піраміды гадоў. Ім пара ўжо зрабіць пералік. Быў год-горад... Калісь я увайшоў у яго пераможцам, адштурхнуўшы плячом — непатрэбны вяртацца — цягнік. Я з'явіўся спазнаць таямніцу свайго існавання, кругабегу твайго,— горад, ідал мой, сфінкс,— каб дапяць ад асноў да высноў і на зданях таемных, на вежах каменных маўчання, на шляхоў скрыжаваннях развесіць імклівыя ветразі слоў. За наіўнасць караюць... Ты ў зрэнках загадку затойваў, калі я трос цябе за грудкі і крычаў: — Разгадаў! Знаў, якая адплата прыдумана лёсам за тое мне?.. Ці не знаў? Ты маўчаў... Бубны плошчаў маўчалі. Маўчала струна кантрабаса-праспекта. На цымбалах правулкаў і вулак дарэмна я граць спрабаваў! Знаў ты тое, што прыйдзе яна, загадае: — У пекла! Горад! Ідал мой! Сфінкс! У якіх пірамідах яе ты ад іншых хаваў? Ніспаслаў яе помсціць? Што ж, каці свае вуліцы глуха, зледзянелым асфальтам пад нагамі ў мяне халадзей, падстаўляй сваё вуха каменнае, радасна слухай святкаванне надзеі — і роспач: не стала надзей. Рукі так вырываюць!.. Я кожнай збалелай гадзінай, што прайшла без яе — катавамы мільёны разоў! ...За наіўнасць караюць, пасылаючы любых, адзіных, да цяжарных распусніц падобных і да абразоў. Дзе ты ўзяў яе, горад?! Нібыта ваўчо маладое, ты мяне прыручаў, прывучаў да бетону і шкла. Я цябе зненавідзеў! Каб потым успомніць пра тое, што на месцы тваім шарачковая вёска была. Чуўся рокат мне твой: "Упрагайся... За працу бярыся..." Я ўзіраўся ў цябе. Абжываў, як расхрыстаны дом. I ў натоўпах тваіх я знаёмыя ўбачыў абрысы... Ты з-пад маскі каменнай смаргонскім глядзеў мужыком. Прыручыў ты ваўчо. I вучыў мяне жыць непадробна. А каб я усвядоміў, якія плаціць мне даўгі, ты ў настаўнікі мне крэўных сейбітаў даў, хлебаробаў, што пайшлі ад зямлі малатарні каваць і плугі. Даў таварышаў — тых, што праносяць штандарамі словы, не ламаючы строй свой у шэсці грымотных гадоў, дзе ламаюцца звычкі, ламаецца голас вясковы: як метро — прабіваецца ў голасе гул гарадоў. I рассыпаўся ў прах слуп агню, што вірыў паміж намі... Мы сустрэліся нанава: так сустракаюцца бацька і сын. Ты мяне абдымаў — змазалелымі ў працы — мастамі, і дымамі заводаў расчэсваў мае валасы. А каханую, тую, якая здавалася карай, у абдымках якой навальнічная цемра гула — ты суцішыў, суняў... Мне не звыкнуцца з гэтай ахвярай! Я хачу, каб яна была той жа, якою была! Мне не трэба інакшай: не выжыць мне ў гэткім расстанні... На смяротных, гаротных, слабых нас — з нябёс для чаго пасылаецца лёсам пагібель такога кахання і навошта жыве ў нас нясцерпная прага яго?! Горад! Бацька мой хросны!.. Я сын твой. Я жылка жывая, што адчайна пульсуе на скроні каменнай тваёй. Мне зямля твая, горад — атрутная, злая, чужая — стала роднай зямлёй. Скрозь бетон і асфальт я ўрастаю ў яе каранямі. На атрутнай зямлі не пускае ніхто карані. Я ўзіраюся ў далеч: што там, за наступнымі днямі?.. Дні заліты тваімі агнямі... I слепяць агні. ГАРБУН Гарбаты нарадзіўся... Лёс такі. "Гарбун! Гарбун!"—дражнілі сябрукі, I злых суседак злыя языкі Палохалі дзяцей гарбом ягоным. Прырода ў ім парушыла законы Звычайнасці: трава была зялёнай, Як ёй належыць, і па ўсіх законах Сінеў быў лес над берагам ракі, Што звіліста мільгала між пагоркаў... Салодкім мёд быў. А слязіна — горкай. Ён плакаў рэдка. Першы раз — калі Мянушкаю Яго гукнула маці. Ён плакаў так, што слых і мову страціў! Маўчаў паўгода. Страшнымі былі Сірочыя паўгода ў роднай хаце. Маўчаў — ад думак пухла галава: Быў сінім лес, зялёнаю —трава, Быў нехта бедны, нехта быў багаты... Сярод усіх ён быў адзін гарбаты. "За што?" — не мог ён зразумець ніяк. Другі раз плакаў без прычыны. Так. Нібыта хтось падаў з нябёсаў знак: "Паплач, гарбун". I ён кусаў кулак, Каб не крычаць, і енчыў, як сабака. Ён зненавідзеў з той пары сабак Нянавісцю сляпой. Пасля ён плакаў Яшчэ аднойчы. Шмат гадоў пасля... У роспачы здавалася: Зямля Не для яго!.. Між золкіх зор Сусвету У думках стаў шукаць сабе планету, Дзе ўсе былі б такія ж, як і ён, Дзе б парушаў звычайнасці закон Не ён, гарбун, А чалавек бязгорбы... Было ад думак моташна; памёр бы, Каб нехта тыя думкі разгадаў... I, сцяўшы зубы, горб ён гадаваў, На спіне калыхаў яго: глядзіце На вырадка! Ату мяне! Ганіце! Сабак спускайце!.. Злела ў ім душа. Быў горб — і ён. Паловы спарыша, Быў горб — і ён. Сіямскія блізняты, Быў свет — перад гарбатым вінаваты!. I сталі гарбуна лічыць вар'ятам. Ён жыў у невялічкім гарадку; Не маючы нічога, меў раку, Сваю раку, дзе млын стаяў; муку На тым млыне даўно ўжо не малолі. Млын дагніваў ад гарадка ўбаку— Гарбун яго заняў. Ніхто ніколі Зайсці туды асмеліцца не мог, Адзін ён уладарыў там... Мой бог, Якія толькі байкі не блукалі Па гарадку пра млын і гарбуна! Там — нехта бачыў — ведзьмы балявалі I музыка іграла давідна, Русалкі падымаліся са дна I чэрці чарапамі грукаталі... О, прага казак: шэрыя ваўкі, Асілкі, лесуны, чараўнікі,— Маленства свет!.. Адзіны, непаўторны. Гарбун стаў казкай. Гаспадар ракі, Ён падымаў замшэлыя стаўкі I запускаў пашчэрбаныя жорны. Уздрыгваў млын. Рыпеў, хістаўся млын. Пустыя жорны роспачы палын, Тугу і крыўду, стогнучы, малолі... Калі сціхала ўсё — у наваколлі Чуваць быў голас, што шукаў спатолі: Гарбун спяваў, нячыстай сілы сын! Быў голас нізкі, плыў над лазняком — I ад яго цягнула скразняком, Пагрозаю, трывожным прадчуваннем... I дзіўны слых прайшоў над гарадком: Гарбун спявае песні пра каханне. Хтось надвячоркам бачыў: да млына Дзяўчына прыбягала, і яна Амаль штоночы ў гарбуна бывае. Прамыла чутка горла гарадка, Як, з-пад стаўка рвануўшыся, Рака Сухое горла шлюза прамывае: "Не можа быць!.." "I ўсё-ткі нешта ёсць..." Засела чутка, нібы ў горле косць: "Магчыма ўсё, калі гарбун спявае". "Якое там каханне! Смех сказаць..." Стаў гарадок шаптацца, цікаваць, Зрабілі дзеці за млыном засаду — I высачылі Гальчукову Ванду... Што смеху тут было! Ажно да ўпаду, Да колікаў змаглі парагатаць! Дзяўчына Гальчуковая была Прыдуркаватай. Да таго ж — страхоцце. I ўсё ж яна была з крыві і плоці. З крыві, што ў гарбуна, як звон, гула. ...На горкі яблык збіў Гальчук дачку. Яе знайшлі назаўтра ў раўчуку: Паўзла па ім да гарбуна — I сілы Пакінулі... Гарбун каля магілы Стаяў наводдаль — нерушны, застылы, I з-пад ілба ўсміхаўся Гальчуку. I страх на Гальчука напаў — бяда. Не начаваў у хаце да суда, То ў сваяка хаваўся, то ў суседкі. I гарбуна не бачылі нідзе. Быў суд. Гарбун з'явіўся на судзе I папрасіўся выступіць як сведка. "Як сведка!.." — так і ахнуў гарадок. Гарбун устаў, зглытнуў тугі камок, Сказаў: "Вы ўсе..." — і быццам хто замок На рот яму накінуў; Ён узмок З натугі і пачуў глухі смяшок, Смяшок — такі знаёмы — за спіною, I выціснуў: "...гарбатыя віною". — Вы ўсе адной гарбатыя віной,— Ён цвёрда паўтарыў. — Віной якой? — Спытаў суддзя. — Ніякай,— Ён адказаў... I ледзьве не заплакаў, Але стрымаўся, Быццам ведаў: Час Не надышоў заплакаць трэці раз. Праз тыдзень ён пакінуў гарадок. Агледзеў, узышоўшы на грудок, Раку і млын у лазняку і вербах. Падумаў: "Нават гэта ўжо не верне Мяне сюды..." I цягніка гудок Ударыў смыкам па напятых нервах. Тах-тах! Тах-тах — па стыках тоўк цягнік, I знікла рэчка, гарадок — і ўзнік, Наклаўшыся на музыку расстання, Ці шум, ці шэпт: Я Тайна... Тайна... Тайна...— I шэпт ці шум той — як фанеру цвік — Пранізваў колкі смех, балючы ўскрык: "Гарбун спявае песню пра каханне!" Ён быў у забыцці. Нібы асобна Сам ад сябе. Нібы на месцы лобным Клаў горб на плаху: "Болей не магу..." I ці жанчына, ці сама дарога Шаптала, закалыхвала: "Нябога... Я разумею... Я дапамагу..." — Я Таня,— ранкам голас прагучаў... I пакрысе ачуньваць ён пачаў; — Я Таня,— паўтарыла правадніца.— Пара ўставаць. Прыехалі. Сталіца. "Якая Таня?" — ён хацеў здзівіцца, Але, як нешта ўспомніў, прамаўчаў. — Я зараз. Пачакай крыху, Андрэй. "Імя! Маё! Я сам яго забыўся",— Жахнуўся ён — і бокам да дзвярэй Пасунуўся... На горад снег валіўся, Асенні, ранні, нечаканы снег. — Чакай, Андрэй! — I ён тады пабег. — Чакай, Андрэй!..— Яна яго дагнала, Прывыклая да таўкатні вакзала, Перахапіла: "Нас чакаюць дома..." "Дзе — дома? Скуль імя маё вядома? Наогул: хто яна? Чаму са мной, Як са знаёмым даўнім, размаўляе?.." Пацепнула плячыма Таня: — Ой, Як холадна. Зімою павявае.— I пад руку ўзяла яго: — Бягом! Маўчаў ён па дарозе. Калі ў дом Зайшлі і селі —ён маўчаў таксама. Жанчына іх сустрэла. — Гэта мама... Пілі на кухні каву з малаком — I ўсім траім было ніякавата. Прыйшоў мужчына ў фрэнчы: — Гэта тата... — Ну, добра: тата, мама... Хто ж такі Наш госць? — спытаў мужчына ўсіх, імкліва Да Тані павярнуўшыся... Крыўдліва Сляза з яе скацілася шчакі. — I праўда што, Андрэй... Маўчыш, як дзіва... Ты з цёткай той быў болей гаваркі. "З якою цёткай?" — думаў ён спытаць, Але жанчына перабіла словы: — Даволі ўжо на хлопца нападаць. Хай памаўчыць. Калі не пень яловы, Сказаць захоча — знойдзе што сказаць. ...Так ён знайшоў прытулак свой, аднак Так і не ўцяміў, што за тайны знак Яму пасланы гарбуновым богам, I сіліўся, прыпамінаў дарогу... Ён ехаў больш за суткі як-ніяк, А помніў толькі шэпты, толькі стукі — I ўсё... I адчуваў сябе ён так, Як сам сябе спаткаў пасля разлукі. Яго Таццянін бацька ўладкаваў На млын рабочым... Ён мяшкі цягаў, Ад поту і мукі сівы, салоны Дамоў прыходзіў, мыўся... Памагаў У хатніх справах... У жыцці ягоным Хоць нейкі сэнс нарэшце праступаў. Цяпер яго бянтэжыла Таццяна... У схованцы душы, спачатку цьмяна, А з кожным днём усё ярчэй, ярчэй Цяпельца разгаралася; вачэй Не мог падняць, калі яна стаяла Насупраць... Без яе было лягчэй, Бо, як раней, з ёй побач прыціскала Гарой гарба, праклятаю навалай, Не скінутай з натруджаных плячэй. Яго таміла гэта пачуццё. Пракручвалася ў памяці жыццё: У ім такога не было і блізка... Здаралася: дзяўчат лавіў і ціскаў, Яны крычалі; Ванду абдымаў, Але такога не было і з Вандай... Ён браў люстэрка, зачыняўся ў ваннай I горб з плячэй, як мех з мукой, скідаў. З люстэрка, з-пад прытомленых павек Глядзеў Звычайны Голы Чалавек, Не лепшы за астатніх і не горшы, Усмешкай ганарлівай губы моршчыў... Жабрак. I ён падумаў: трэба грошай Паболей зарабіць... Ён наледзь сек, Капаў зямлю, цэмент грузіў і вугаль, Дамоў прыходзіў — і валіўся ў вугал, I засынаў, здавалася, навек. Аднак з тых грошай толку не было: Іх трэба зарабляць умець і траціць, Тым больш што браць іх не хацелі ў хаце... I зноўку ў ім заторгалася зло: Выходзіла, што ён дарма лапаціў! Упрогшыся ў работу, быццам вол, Высільваўся дарэмна!.. Навакол Ён вымяраўся не па звыклых мерках, Са скідкаю... I ён каньяк на стол Паставіў неяк. I зрабіў праверку. ...Не, не, ён не прасіў яе рукі, На гэта проста смеласці б не стала. I ўсё-ткі нешта над сталом вітала Такое, што сумеліся бацькі I Таня палахліва паглядала. Ён зразумеў: пакуль што не пара... I гэтая пара наўрад ці прыйдзе... Дапіў каньяк, настоены на крыўдзе, Сказаў сабе: "Як выйдзе — так і выйдзе",- А ім сказаў: — Мяне на млынара Перавялі... Дык я хацеў адзначыць... I раптам Таня ўголас як заплача, Як стане ў грудзі кулачкамі біць! А бацька ўзяў кілішак: — Што ж, за ўдачу. Не плач, Таццяна... Нам і так баліць. ...Ён першы раз спіртное піў, таму Ніяк не засыналася яму, Сушыла... Ён на кухню ўстаў папіць, I толькі ўзяўся дзверы адчыніць — Застыў, напрогся: змейкай з-пад дзвярэй Канец размовы выпаўз: — Не дурэй. Харошы хлопец гэты твой Андрэй. — Харошы, мама... Каб не быў гарбаты, Каб горб ягоны ўзяць ды спілаваць... Ён нават барахло не стаў збіраць. У чым стаяў — у тым і рушыў з хаты. Куды ісці — не ведаў. Па начных Блукаў завулках, у дварах пустых Напружваў слых, як звер, што ўсіх баіцца.. Нічога не хацеў — адно: напіцца Вады... Ілбом Упёрся ў белы дом, Дзе тлелі вокны нежывым святлом, I прачытаў на шыльдачцы: Б а л ь н і ца. Пастукаў... Аніхто яго не ўчуў. Ён сеў тады на ганак — і заснуў. Прысніўся млын, Прыснілася рака. Млынар-асілак у апратцы чорнай З рукой жалезнай... Сыпала рука З мяхоў ке зерне, а людзей у жорны. Ва ўсіх людзей Гарбы былі... Клубы Агню і дыму з жорнаў выбухалі, А з латака каціліся гарбы I злоснымі сабакамі брахалі. Пазбыўшыся іх, людзі напралом — Праз лазнякі — кідаліся наўцёкі, А брэх сабачы даганяў іх, цёкаў, Каб зноў на плечы ўскочыць, стаць гарбом. З усімі разам і Андрэй пабег. Але дагнаў яго сабачы брэх, На спіну ўскочыў... — Чуеш ты ці не? Чаго ты тут?.. — Андрэй расплюшчыў вочы. — Галіна Львоўна, ён сядзіць тут з ночы. — Я ведаю. Таварыш да мяне. На ганку тупацеў руды мужык, А з ім — нібы знаёмая? — жанчына. — Вы да мяне? Вас зваць Андрэй Крушына? Андрэй кіўнуў. Ён да ўсяго прывык. — Хадзем...— I ён падняўся і пайшоў. ...Пасля, калі з яго здымалі шво, I валасамі — мяккімі, як воўна — Кранулася яго Галіна Львоўна, Па дотыку прыпомніў ён: вагон! Там — несвядома — спавядаўся ён Жанчыне нейкай... Ёй!.. Перахапіла На міг дыханне... Вунь як закруціла Ягоны лёс!.. I ён праз слёзы, праз Разломны боль сказаў: — Я ўспомніў вас. — Каго? — перапытаўся санітар. — Мяне,— Галіна Львоўна адказала І нахіліла над Андрэем твар: — Ты вынес невыноснае, млынар. Ты малайчына... — Дык пашкадавала Мяне Таццяна? — ціха ён спытаў. — Яна ўсё чула? — Правадніца?.. Пэўна. Прыкметная дзяўчына. Каралеўна. Але цяпер і ты не горшы стаў. Адпачывай. Праз суткі — трэба ўстаць. I суткі ўспамінаў ён тыя суткі, Дарожныя, і ўспомніў да мінуткі, Да драбязы ўсё, хоць прыпамінаць Было няёмка, сорамна... "Размяк! Даў слабіну такую, чорт гарбаты! Які там бог! Які таемны знак! Таццяна павяла яго дахаты З блазноты, з жалю..." Ён кусаў кулак, Як у дзяцінстве, толькі вінаваты Цяпер не свет быў, Вінаваты — сам... "Ну што ж... Не галавой аб сцены біцца. Гарба няма! Ці ён яшчэ ўсё там? I мне дасюль той сон на ганку сніцца?" ...У дзень, калі зайшлі яны ў бальніцу, Галіна Львоўна паказала: "Тут Артапедычны корпус. Інстытут Распрацаваў практычную методу Рэзекцыі... Хоць што табе з метод. Усё, што ад цябе патрэбна,— згода. — Я згодны. — Што ж кідацца, як на дрот? Ты можаш жыць і так... — Так жыць не буду. — Табе балюча будзе. Страшны боль. — Стрываю. Мо ранейшы боль забуду. Была падлога белая, як столь. Плыла падлога... Грукала жалеза, Бы ў кузні... "Ну і цацка... Ну і вежа..." — Ён чуў, нібы праз вату, галасы. Балелі косці! Жылы! Валасы! Пазногці! Скура! Кроў! — усё балела! Боль свідраваў, наскрозь пранізваў цела, Якое пакідала ўжо душа... Быў боль — і горб! Палова спарыша, Быў боль — і горб! Сіямскія блізняты. ...Канаючы, адчуў, што горб адняты. У шкле дзвярэй — як везлі да палаты, Накінуўшы на плечы прасціну — Убачыў незвычайную спіну: Спіну, якая не была гарбатай. Яму ў палату шведскую сцяну Паставілі, брусы прыбілі, рэйкі. — Цяпер мы будзем працаваць, Андрэйка. Стаў уставаць — ударылі нажы У плечы... — Не магу... — Устань! — Балюча... — Устань і сам сабе дапамажы, — Галіна Львоўна... — Болей не кажы Ні слова мне!.. Слімак! Хірля!! Ануча!!! — Галіна Львоўна... — Зноў згарбееш! Зноў Забудзешся, што ты — Андрэй Крушына! ...Хоць з-пад бінтоў прасочвалася кроў, А ён палез на рэйкі... "Малайчына". — Андрэй Крушына, дваццаці гадоў,— Дакладвала наўмысна сухавата (Хоць гэты тон даваўся цяжкавата) Галіна Львоўна... Процьма дактароў Набілася ў ягоную палату, I ўперадзе стаяў гарбун сівы, Урач! — з гарбом вышэй ад галавы — I на любое слова ўскідваў бровы... — Рэзекцыя гарба... Наркоз мясцовы... — I вытрымаў? — Як бачыце, жывы. "А боль той!.. Невыносны!.. Нажавы!.." — На трэці дзень, як толькі знялі швы, Фізічныя пачаў практыкаванні... I пляснуў у далоні ўрач сівы, I пракаціліся рукаплясканні... Як ён з бальніцы горадам ішоў! Ішоў — глядзеўся ў кожную вітрыну: Глядзіце ўсе! Ідзе Андрэй Крушына!.. I ветліва ўсміхаўся ён жанчынам, I па галовах гладзіў малышоў. Было такое адчуванне, бы Усе наўкол — браты яму і сёстры, Радня на свеце — чалавек любы; Нібы прайшоўся хтось з сякерай вострай Па горадзе — і ссек усім гарбы. Ён думаў пра Галіну Львоўну, пра Таццяну і бацькоў яе... Мой божа, Як многа ўсё ж спагады і дабра Сярод людзей!.. Пакліч — і дапаможа Табе і жыць, і выжыць чалавек... На горад в е р т ы к а л ь н а п а д а ў с н е г, Але не першы той, а ўжо апошні, Вясновы, цёплы... Ля цэнтральнай пошты Бабуля кветкі прадавала; ён Купіў букецік кволенькіх пралесак, Цукеркі і шампанскае ў давесак,— Злавіў машыну і назваў раён. Шукаў дарогай словы: "Да цябе Я поўз дарогай болю на гарбе, Глядзі: ён сцёрся доўгаю дарогай..." Ніяк не падымалася рука Націснуць кнопку чорную званка; I раптам дзверы самі, дзякуй богу, Павольна расчыніліся, і смех З-за іх пачуўся... "Як сабачы брэх",— Чамусьці ён падумаў. I Таццяна: "Заходзь, — сказала. — У мяне сябры". Застолле йшло нагамі дагары, На покуце сядзеў вусач з баянам, Ён закрычаў: — У гонар госця — туш! I нехта тут жа ўставіў: — Лепей — душ. Ты б асвяжыўся. Як бульдозер, п'яны. — Гы-гы.„ Сказаў!.. Бульдозер п'е хіба? Таццяна стужку белую з ілба Адкінула... "Мой бог, ты без гарба!.." — Сказаць была павінна, а сказала: — Я замуж выйшла. — Горка! — зарычала Застолле, і пад дружны перастук Налітых шклянак — падышоў дзяцюк Да Тані... — Кіньце вы... Усё вам мала,— Сказала Таня.— Мне ўжо рот баліць. Гарэлка горкай і павінна быць. ...I ўсё ж яна яго пацалавала. Андрэй стаяў з цукеркамі, з віном, З букецікам пралесак — дурань дурнем. — Шампанскае прынёс... Відаць, культурны, — Ікнуў вусач. — А мы гарэлку п'ём. — Ды сціхні ты, — яго штурхнулі ў бок. — А лепш за ўсё расол піць... Або сок,— Бубніў вусач.— У соку вітаміны... "Сякеру ўзяць! У іх гарбы на спінах!" — Мільгнула думка. — Таня, не гасцінна Ты хлопца сустракаеш... — Сядзь, браток,— Падставіў нехта крэсла, хтосьці з рук Шампанскае забраў—і перастук Налітых шклянак зноўку стол агучыў. — Хай скажа тост! — зароў вусач. "Ануча!" — Сказаў сабе Андрэй, зрабіў глыток: — За ваша шчасце... Памуціўся зрок, Хіснуўся стол, але Андрэй адолеў, Асіліў слабасць, і, калі застолле Упрэглася спяваць, паспрабаваў Паглядам перакінуцца з Таццянай,.. "Глядзіць, як хтось яго абрабаваў. Нібы было што-небудзь абяцана",— Падумала яна... Ён прачытаў Яе пагляд — і ёй кіўнуў у згоду. — Хто ён такі? Прадстаў яго народу! — Вусач буяніў. — Гэта кватарант. Былы,— сказала Таня... Жоўты бант З пляча яе, як кураня, скаціўся; Андрэй — у с ё й с п і н о ю — Нахіліўся Падняць яго... Ніколькі не змяніўся Пагляд Таццяны... Ён перачакаў, Пакуль застолле да яго прывыкла I больш не заўважала... Ціха ўстаў,— Як толькі валтузня ізноў узнікла З вусатым,— і падаўся да дзвярэй... I ўжо за імі не пачуў Андрэй — I добра, што не чуў ён — як вусаты Спытаў услед: "А хто ўсё ж той... гарбаты?" I зноў не ведаў ён, куды ісці. Не меў, куды ісці. Сярод чужога Стаяў двара. Убачыў тэлефон, Зайшоў у будку, кінуў дзве манеты. Набраў на дыску нумар выпадковы. "Алё...— пачуўся голас.— Гэта ты?" "Я..." — адказаў ён. Выслізнула трубка З далоні — і павісла на шнуры. Ён споўз уніз. Прыціснуў трубку вухам: "Але... алё..." — гукаў дзявочы голас, I голас гэты так яго чакаў, Так з ім хацеў хутчэй спаткацца — проста Не мог трываць!.. Ён споўз яшчэ ніжэй, Хіснуўшы трубку. Голас загайдаўся Над галавой; чакаў, не заціхаў, Мацней гукаў! Як звон, гайдаўся голас... Пад ім ён, у калені галаву Уціснуўшы, у трэці раз заплакаў. ...Кудлаценькі, як цацачны, сабака Падбег да будкі. — Тэадор, дамоў! — Паклікала дзяўчо каля пад'езду. Андрэй — як пераскочыў цераз бездань, Як жыта мех апошні дамалоў — У будцы ледзь падняцца змог... Набракла, Знямела спіна... Цяўкнуўшы, сабака Да гаспадыні кінуўся, скакаў Ля ног яе, лізнуць стараўся рукі... I зноў — з самім сабой пасля разлукі — Андрэй вясновым горадам блукаў. Ад Замкавай гары спусціўся ўніз, Дзе над ракой згарбелаю павіс Гарбаты мост... Пад ім гарбелі крыгі. Ва ўсім, ва ўсім гарба яго абрыс! Яму не скінуць гэтыя вярыгі! Ён узышоў на мост. Стаяў. Глядзеў. Падумаў: "Скочыць?.. I ніхто б, нідзе Шукаць не стаў..." У думках скочыў. Лодкай Яго панесла крыга па вадзе, Ён паўтараў: "Ніхто. Ніхто. Нідзе..." Гула, плыла вясновая паводка! Гукала ледзяная пустата, Заманьвала: "Даволі. Годзе. Годзе!.." Ён бег па крыгах. З берага, з маста Ужо крычалі: "Чалавек на лёдзе! Гэй ты, гарбун! Чаго стаіш? Скачы!.. Дапамажы хто-небудзь!.. Людзі!.. Божа!.." Андрэй сказаў на лямант: "Не крычы. Яму ніхто не зможа памагчы, Калі ён сам сабе не дапаможа". Сышоў на бераг. Сеў каля вады. "Куды ісці, калі няма куды?.." Упоперак і ўдоўж, як мурашы, Па снезе разбягаліся сляды I таялі — ні следу і ні знаку. Вясна з усіх бакоў ішла ў атаку, Зганяла снег, ламала ледзяшы... Ён ведаў, што рабіць,— і больш не плакаў. "Дамоў!" — дзяўчо паклікала сабаку. "Дамоў!.." — азваўся голас у душы. "Замкнуўся першы круг. Пара дахаты. Каля сваёй ракі быў круг пачаты — Завершаны каля чужой ракі... Ніхто перад табой не вінаваты! Ва ўсіх, ва ўсіх свае гарбы і страты. Гарбаты свет — калі ты сам гарбаты, Скідай гарбы — абрыдлыя мяшкі!.." I устаў Андрэй. І сціснуў кулакі. Ён выпрастаў сябе! I нізавошта Цяпер слязу не скоціць па шчацэ! Людскія крыўды — крыгі па рацэ. ...Андрэй, дайшоўшы да цэнтральнай пошты, Пралескі ўбачыў у сваёй руцэ. Ён так і не аддаў іх!.. "Вось чаму Таццяна паглядала гэтак строга! Таму і не сказала мне нічога, Не ўбачыла, што сцёрся горб дарогай..." — Прыйшла ратункам думка, і яму Вярнуцца захацелася... "Дурнога Прыблуду граць?" — спыніў ён сам сябе... А д а ў т а р а: Ты поўз да гэтых кветак на гарбе, Я іх дару табе, Андрэй Крушына! ...Няхай ідзе з пралескамі мужчына, Анёл у небе грае на трубе!.. У кожнага свой лёс, Свой знак астральны. Ён з кветкамі ўвайшоў у шум вакзальны, Кудлаты хлопец да яго падбег: — Таргуеш? — Горб скідаю. — Ненармальны... Скрозь бралася вясна. Хоць вертыкальна На горад падаў, падаў, падаў снег. НАСКРОЗЬ Канцэрт для паэта з аркестрам У высях загуло — I бездань прагула. Наскрозь — тваё святло, Наскрозь — твая імгла. Наскрозь — дабро і зло, Цвікамі скрозь далонь. Хто пойдзе на святло, Той выйдзе на агонь. Хто пойдзе на імглу — На попел прыйдзе той. Наскрозь — дабру і злу — Адкрыты шлях... Не стой! Жыццё дабром і злом Спрабуецца на злом, На злом — зямная вось — Наскрозь, наскрозь, наскрозь. У с т у п Паэзія не тэма для паэм, Тым больш не тэма для паэм — паэты, Бо ў нас хапае для паэм праблем, З любой газеты можна браць сюжэты, I тэма гэта сярод іншых тэм Магла б і пачакаць, але паэты Пра ўсіх пяюць, а самі не апеты. Таму К а н ц э р т. Хаця і ў жанры гэтым Няёмка неяк пра сябе спяваць, Саміх сябе ўслаўляць ніякавата... I славіцца ў паэмах лом цыбаты — Адно за тое, што абняў лапату I думае: капаць ці не капаць? Ён ломам Супраць працы Паўстае. А побач з ім — хто з дудкаю, хто з лютняй — Гудуць-гуляюць абібокі, трутні, Што завяліся ў кабінетах кутніх... Пад корань бы ўсіх іх, хоць і свае. Імя ім — муць. Гнілеча. Чад. Імжа. Нас раз'ядае гэтая іржа, Брыда каросты на здаровым целе. Дарэмна мы скрабліся і цярпелі, Са свалатой па-добраму хацелі: Яе саскрэбці нельга без нажа. Паэтам не хапацца за нажы, Але служы, паэзія, служы, Не саступай пасадзе, блату, дружбе,— Каб не танулі душы, як глыжы... Паэт заўсёды на дзяржаўнай службе, На службе ачышчэння ад іржы. Служы, паэт. Паэзія — твой лёс. Яна не толькі тайны дар нябёс, Яна— душы народнай спавядальня. Служы, калі прысягу ён прынёс. А калі ўзяўся чысціць прыбіральні,— Не затыкай, як фіфа ў хлеве, нос. Паэзія — I ў храмах, I ў хлявах. Не ўся зямля ў расе і матыльках, Не скрозь жыццё прапахлае лавандай. Мяшчанскія на нас папёрлі банды! Прынюхайся як след, які ў іх пах. Ім стала мала проста грошы мець, Са скуры лезці, каб паболей выдраць. Яны нам пачалі мараль падкідваць, Сваіх — пацёртых — Ідэалаў медзь. Пранік паўсюды абібочны зброд. Жывуць — не тужаць. Голад, недарод, Агонь, патоп — яны знаходзяць брод I дажываюць да сівых барод... Не камень тут у нечы агарод — Тут у сваім бы палічыць каменне, Як славы сверб прымаеш за натхненне, Б'еш кулакамі ў грудзі за народ... Народ змаўчыць. Ды не змаўчыць сумленне. Прачнецца ўночы, Стане свідраваць... Хоць не ва ўсіх яно — балець, караць. Калі сумленне падрэсіраваць, На задніх лапках навучыць стаяць, У служкі ўзяць яго і аблакеіць,— Яно ўсё чыста зможа дараваць, I будзе для цябе хапаць і рваць, Мацней за іншых горла будзе драць, Мардатае, як грузчык з бакалеі. З яго без болю цяжка звесці бруд. Загнаць сумленне можна ў цёмны кут, Узяць яго на подкуп і на спуд, I — калі нават ты хабарнік, злодзей —- Цябе не апраўдае Страшны суд, А сам сабе ты апраўданне знойдзеш. Ва ўласным воку не відно бярна. Паэт! Твой суд — паэзія адна, Яна — тваё сумленне, бо яна Адна непадуладная нікому. На службе ёй ад ранку да цямна Працуй штодня, адольваючы стому, Не бойся, што выносіш смецце з дому — Душу ад бруду ачышчай да дна! ...Каб чысціць, трэба чыстым быць самому. Ч а с т к а п е р ш а я Натхненне Паэт працуе так: Пяро бярэ, паперу I піша: Я... Пасля Паэт шукае рыфму. Ці не шукае рыфму. Я... (Шукае рыфму.) Руль — патруль. Танцы — шманцы! (П'е ваду.) Буль-буль. (Муху забівае на фіранцы.) ...Гэта ўсё прэлюдыя пакуль, Калатня нервовая ў чаканцы. Вершы прылятаюць ніадкуль — Космасу таемнага пасланцы. Перад імі шчэ ідзе сігнал, I душа яго прымае, змершы. А пасля ўжо, як дзевяты вал,— Вершы! Ці падобнае на вершы. Муляжы васковыя. Падман. Здольны рыфмаваць і графаман: Мэты — мэтры, метры — мінарэты. Толькі графаманы — не паэты. Графаман — водаправодны кран, Скуль ён сам і налівае ў збан Ронда, мадрыгалы і санеты... Ёсць водаправодныя сюжэты (Пахне з тых сюжэтаў, як з клазетаў), Ад якіх залежыць графаман. А паэту напляваць на гэта, У паэта Незалежны стан: Не водаправодны акіян — Вольны акіян душа паэта. Не прыняць сігнал, пасланы ёй, Графаману. Ён экранаваны I яшчэ прысыпаны зямлёй. А сігнал пасланы... Божа мой, Як зямлю гайдаюць акіяны! Вось пайшоў, узняўся першы вал... Скалануў ён ля падножжа скал Валуноў зялёную аслізласць! Не затым, каб морды ім аблізваць, З космасу пасланы быў сігнал! Навальнічна акіян грыміць! Хто схаваўся ў мох — служы абедню. Што зрабіць не здолеў папярэдні — Вал наступны здолее зрабіць. У гайданцы гэтай не ўстаяць, Мёртва Учапіўшыся За звычкі. Валуны пакоцяцца, як знічкі. Сам паэт не знае, што чакаць, Што ўсплыве з глыбінь акіянічных. Акіян яму не паслугач. Разгрымеўся, разгайдаўся, бач! Гэту сілу не ўтрымаць аберуч. Ад яе — у роспачы, зняверы — Кідаўся паэт у крык, у плач, Як кіты кідаюцца на бераг... Быць паэтам — рызыка, Слухач. Дзе у вершаванай гарадзьбе Пралягаюць рубяжы і межы?.. Дзе паэт не сам сабе належыць - Графаман належыць сам сабе. Над паэтам вісне, як абух, Боль сусвету. Бед яго і скрух Будучая памяць і былая. Графаман пра тое знаць не знае. Як паэта вылучыць з іх двух? У паэта нескароны дух, Вольны дух I памяць балявая. Ч а с т к а д р уг а я Рэмінісцэнцыі Душа ў нябыт глядзіць блакітна. Быў час ракетны і ракітны, Радарны і гітарны — Бітлаў I першых трас касмічных час. Не змарнаваць ягонай славы! На бераг левы, Бераг правы Не раскідаць яго і нас Быў час паэтаў На планеце. Гуляла вольніца па свеце — Губляла вольніца сляды... Шасцідзесятыя гады. Як на рацэ вясновай крыгі, Яны крышылі край адлігі — I скрозь грымела і гуло, I нешта чулася ў тым гудзе З таго, чаго ўжо больш не будзе, Чаго, мажліва, не было. Усё было. Не ўсё збылося. Але, каб зноўку давялося Пражыць нам гэтыя гады,— Наўрад ці мы жылі б іначай... Няма чаго пушок юначы Хаваць у венік барады. На вопыт скрозь вялікі попыт, Праз боль і соль прыходзіць вопыт, Яго набыць — жыццё пражыць. А тут — краіна ўся. Дзяржава. Яе — пакуты, гонар, слава. Ідзе яна —зямля дрыжыць. Мы брукары твае, эпоха! Хай выбіваюць кас патроху Твае маланкі і грамы, Аднак адказнасць нам не скора Здаваць За час свой, за прастору... Час і прастора — гэта Мы. Мы — лёс краіны і эпохі. I калі нас кусаюць блохі, Махнём неасцярожна — ох, Наломім дроў, навалім лесу... Час навуковага прагрэсу — Час вельмі прагрэсіўных блох. Ды што там, зрэшты... Наш савецкі, Нядаўні час быў; Рух Плісецкай Галёрцы шыі выгінаў, I, як жывы курган Мамаеў, Спяваў набатна Магамаеў, I бухенвальдскі звон стагнаў: "Людзі свету, на хвіліну ўстаньце..." Не больш, не менш балелі страты. Чакалі дня, калі на свята Народаў сыдзецца радня, I праз агні вайны, праз мукі Радня Радні Пацісне рукі... Чакалі дня. Чакаем дня. Выходзіць, змен няшмат у часе... Едзь на Гнядку ці на Пегасе — Той самы транспарт гужавы. Плывуць сцямнела тыя ж хмары... Але ўсміхаўся нам Гагарын, Твардоўскі быў яшчэ жывы. Не лепш было, я не пра гэта. Было не горш, я не пра тое. Прыходзяць новыя паэты. Прыходзяць новыя героі. Але застаўся знак ахоўны На часе тым, як смак няўлоўны Таго паветра, той вады. Вяло на стадыёны слова. Не ведаў свет пра Каралёва, Але ён быў... Не напалову — Перараблялі нас нанова Шасцідзесятыя гады. Мы зыркім іх святлом сагрэты. Не сцерці ў часе іх прыкметы, Як са стала Нагар свячны... У дзённы час і ў час начны Не забывайце іх, паэты. Ч а с т к а т р э ц я я Адчай Раніцой, як тры разы памёршы, Да стала начнога ледзьве ўстаў. Прачытаў напісанае... Горшай Дурасці спрадвеку не чытаў. Застагнаў. Паперыны скамечыў. Грымнуў кулакамі: "Завяршу Лёс! Не так жыву, не так пішу! Словы ўсе— як стылы попел з печы. Божа, прызаві маю душу! Калі ёсць ты — літасці прашу... Дар твой не па сіле чалавечай". Вылаяўся. З лютасцю глухой Паглядзеў на кніжныя паліцы. "Кнігі, кнігі... Думак бліскавіцы. Для чаго яны ўсе? Каб пыліцца? На мышыным свяце стаць трухой? Геніі сціралі пот з ілба. Думалі. Гібелі да гарба. Розуму вучылі, а хіба Стала разумнейшым чалавецтва? Войны скрозь, драпежніцтва, калецтва. Раб, як жыў,— жыве з душой раба. Зброя, як кавалася,— куецца. Кнігі ўсе — на камені сяўба. Столькі напісалі — і дарма. Праўду вызвалялі з-пад ярма, Джала ў вусны ўкладвалі прароку. У-у-у, пасталі!.. Ні з якога боку Месца, каб уціснуцца, няма. Вокладкі якія... О-го-го. Ну, стаяць. А толку? Што з таго?.. Дык нашто пісаць і для чаго Тое, што нікому не патрэбна? I пра што Пісаць?.. З грудка свайго Услаўляць праслаўленых?.. Ганебна, Бараніць абдзеленых? Каго?.. Не, пара канчаць!.. Труха, кара, Мітульга наўкола, мішура, Сцёртых слоў біблейская аскома. Рві апошні ліст з календара! Пра жыццё наскрозь усё вядома. Што за ім? — даведацца пара. Хто ў жыцці трымае? Толькі страх. Страх адзін, Што там Таксама прах, Прах адзін — і болей анічога, Ні чарцей ніякіх і ні бога. Як з труны глядзіць нябожчык строга! Што ў яго заплюшчаных вачах: Скончаная, Новая дарога? Будучага цені ці былога? Што ён бачыць у бясконцых снах? Вершы — сны. Паэзіі тамы — Соннікі. Паэты — шарлатаны, Ашуканцы, шулеры, шаманы, Вечнікі кайданаў і турмы... Геніі, прарокі — з іх гурмы. Па заслугах — суд ім! Бо якы Пасярод разбою і вайны Навявалі залатыя сны, Клікалі ў завоблачныя высі... Ну якія з гэтых сноў збыліся? Што ў іх кнігах, акрамя маны? До маніць. I іншым, і сабе. До штукарыць. Потам на ілбе, Балявой крывінкай на губе Не мана, а праўда праступае: Слову, што народзіцца ў табе, Далакоп магілу ўжо капае. Сіла слоў... Якая ў слове сіла? Колькі слоў у кроў перамясіла Сіла ўлады, зброі — і магіла Роўная з зямлёй. Пясок ды жвір. Весяліла слова, галасіла. Вопратку блазенскую насіла, Распранулі — пустата. Пухір. Зеўрыць пустата. Яна гатова Праглынуць. Адрокшыся ад слова, Трэба адракацца ад жыцця. Больш рабіць няма чаго... Хаця..." Верш начны перапісаў нанова. Адкаваў радкі, нібы падковы. Плакаў і смяяўся, як дзіця. ...Пра адчай забыўся канчаткова. Л і р ы ч н а е а д с т у п л е н н е Пабочная тэма Пакуль няма сямі гадзін, Зганяй у краму... Паэт на свеце не адзін — I ў гэтым драма. Ёсць у паэта канкурэнт — Паэт таксама. I ў тым паэзіі сакрэт Таемны самы. Паэтаў, як травы ў аўсе. З іх кожны —першы. I, славы прагнучы, усе Складаюць вершы. Грызуць адну і тую ж млосць, Куды ім дзецца... Таму і ў крамах чэргі ёсць I ў выдавецтвах. Калі паэт на белы свет Глядзіць пахмура, То гэта значыць: канкурэнт На верхатуры, Калі на вадапой паэт Ідзе да квасу, То гэта значыць: канкурэнт Ачысціў касу. Калі паэт, нібыта прэнт, Ляжыць на ложку, То гэта значыць: канкурэнт Зрабіў падножку. Калі ж паэт разбіты ўшчэнт (Як кажуць: выпаў), То гэта значыць: канкурэнт З кім трэба Выпіў. I тут ужо не шах, а мат, Пішы прапала... Адсюль выснова акурат: З кім піць не трэба — гэтых шмат, З кім трэба — мала. I канкурэнцыя расце, Паэт Цясніцца,— Бо маладзейшыя ў хвасце Не хочуць віцца. Яшчэ не ўмеюць гаварыць, А пішуць, пішуць... Ну як тут жыць? I як тварыць? Не жыць тут, хай яно гарыць, А хоць бы выжыць. Пара суняць паэтаў раць, Што рвуцца ў бойку: Усіх іх пранумараваць, Па рангах іх рассартаваць I па абоймах. Хто геній — геній. Не — дык не. Не геній, значыць. (Я сартавальнікам Мяне Прашу назначыць.) Навошта рваць у бойках поўсць? Ёсць для дзяльбы парадак, ёсць Законы неба. Закон дзяльбы: чым болей ёсць, Тым болей трэба. А хто не хоча паспытаць З дзяльбы навару, Тым прывілею даць: Пісаць Без ганарару. Няхай пакажуць свой імпэт! Няхай крычаць пасля: Паэт Не прадаецца!.. А хто паэт? А той паэт, Хто выдаецца. Ці раз, ці два разы на год... Бяда якая, Чытае там яго народ Ці не чытае! Звіняць хай словы пустатой — I той паэт, і той, і той... Усе — паэты. ...Ускоч на пастамент — I стой Да скону свету. Ч а с т к а ч а ц в ё р т а я Імя Не так і наеты паэты, Не так і напіты, але ж Пасады, Аклады, Партрэты... Хоць музу зарэж. Я сам не святы перад словам. Напісана досыць лухты. Таварыш мой — мех праваты. З высокіх пазіцый, сурова Ён судзіць... А позірк —пусты. На зайздрасць здаровыя нервы Ні боль не грызе, ні віна. Я грэшны, а ён прававерны. I глуха. Сцяна. Ад шчырасці —ножкі ды рожкі. Нібыта ў паэзіі ўсёй Мы з ім падзялілі дарожкі I кожны бяжыць па сваёй. Таварыш мой, што гэта з намі? Што ў нас адбываецца, брат? Страшней за цунамі Развал і разлад. Душа па душы лямантуе, Прабітая плачам да дна, I ад самагубства ратуе Святая надзея адна. Хоць што там надзея... Радзее Кагорта паэтаў, ірдзее У небе іх шлях праз вякі... Учора ўскладалі надзеі — А сёння ўскладаюць вянкі. Як жыць, калі не спадзявацца? Не страшна з жыццём развітацца, Сканаць на крыжы за яго, Адно толькі страшна: баяцца... Таварыш! Каго і чаго? Засцелем сталы абрусамі, Успомнім у горасны час, Якія імёны за намі Стаяць і ўзіраюцца ў нас!.. Таварыш! Калі называюць паэтам ! пішуць у кнігах П а э т — Няёмка, нібыта ўвайшоў без білета Туды, дзе спытаюць білет. Я ведаю: я вінаваты, Віна мая — не навіна, I ўзнята дзясніца расплаты... Пакайся! I ты вінаваты, Таварыш мой, толькі віна Хаваецца ў норы, у спраты.,, Якія балючыя страты! Якая глухая сцяна! Мы ўсе вінаваты! Павальна! За чыстым сталом памінальным Давай спавядацца ў віне... Ты —не. Ну, вядома, ты не. Выносіш чарговыя труны. На сходах з высокай трыбуны Шпурляеш маланкі і гром. Ты зблытаў з трыбунай Трыбуна, Паэта — з гаваруном, З якой недаступнай парыльні Ты гэтакі выйшаў стэрыльны — Хоць рві на бінты? Не кожны там мыўся, дзе ты. Чакай, не хавайся ў кусты. З брыдоты крычу, з бруднаты: Паэзія — не гаварыльня Малой ці вялікай лухты. Паэзія — не апяванне Айчынных дубоў і балот, Паэзія — адчуванне Адказкасці за народ. Народ— не трыбунная помпа. Не шырма для ўласных выгод. Народ — гэта кожны, хто помніць, Што ён, а не хтосьці,— народ. Народ — не агульнае Нешта, Не схованка для гультая... Паэт — гэта кожны, хто ўрэшце Дакажа: народ — гэта я. Народам не стаў, хто папала. Машэраву, як і Купалу, Народ курганы насыпаў За слова, што з лёсам супала, За лёс, што са словам супаў. Якія імёны за намі! Укленчым прад іх курганамі — I ўстанем... Якраз самы час Спытацца: якія мы самі? Якія імёны у нас? Ч а с т к а п я т а я Агонь Прамыем горла боскаю слязой, Таварыш мой... Прысядзем ля цяпельца. Нацэлімся павелічальным шкельцам На тое, што лічылі драбязой. У ліпеня Пакуль што дзень даўгі, Але і ён няўмольна карацее. Мы доўга-доўга жыць і жыць хацелі! I дажылі... Пара плаціць даўгі. Шчасліўчыкі! Не ведаючы страт, Мы беглі ад світання да палудня I сярод свят не заўважалі будняў... Ну што ж: насталі будні акурат. Цвярозыя. Крутыя. Як ва ўсіх, Хто больш не мае аніякай скідкі На спробы, на памылкі, на прыкідкі... Не ў нас, не ў нас цяпер правы на іх. Даўгі растуць. ...А слова не ў цане. Ці варта верыць словам? Тым, што ўпарта Ад нас хаваюць ісціну, Як варта Стаяць пры ёй... Дык верыць ім ці не? Таварыш мой, ты ведаеш мяне? З такіх пытанняў закіпае злосць, Але скажы: хіба не словы клічуць Нас быць такімі, за каго нас лічаць, I забываць пра тое, хто мы ёсць? Хто ведае, якія мы?.. Спрадвек, З пары, як быў на гэты свет прызваны, Жыве нераспазнаным чалавек, I памірае ён нераспазнаны. Нібы не жыў. Нашто ж паэтаў рой, Таварыш мой? Якая ў іх патрэба, Калі мы ні на крок пад вечным небам Не адышлі ад ісціны старой? Ад той, што кожны з нас — нямы сусвет, Што сутнасць чалавека — адзінота, Што наша памяць — памяць ідыёта, Які не знае, хто ён... Хто ж — паэт? Прарок? — альбо пралаза ён з пралаз?.. Якое на зямлі ў яго прызванне? Адно: прымусіць задаваць пытанні Дзеля таго, каб вынайсці адказ. Ён ведае: адказ павінен быць. Але таксама ведае адразу, Што не знайсці агульнага адказу... Таварыш мой, скажы ты: як мне жыць? Усё, што называецца жыццём,— Пытанні... Шлях ад згадкі да здагадкі. Паэт — дзіцё, што плешча згадцы ў ладкі, I быць яму не сорамна дзіцём. Мы дзецьмі ўсе паэтамі былі, Пакуль прырода не замкнула геній Ключом, які, нібы іголку ў сене, Дарма шукаем... Геніі — знайшлі. Знайшлі — і што ж?.. Здавалася б: шчаўчок— I сэнс жыцця павінен нам адкрыцца... А тайна як імглела, так імгліцца. Таму што на ўваходзе ў таямніцу Няма замка... Сам чалавек — замок. Свядомасць... Розум... Што ён — розум твой? Мо праўда, ён — матэрыі хвароба? Мо праўда, разумней за нас амёбы, Якім хапае клетачкі адной, Каб існаваць, дзяліцца, памнажаць Амёбны лік — і не самазнішчацца... Таварыш мой, за розум не схавацца. Глядзі, як дровы весела трашчаць! Не наглядзецца на жывы агонь, На зменлівасць яго імклівых ліній... Агонь жывы, пакуль у іскрах сініх Не дагарыць да стрыжня абалонь. А потым попел. Галавешак чад. А тое, што свяціла, дзе падзета? Іскрынкі... змена ліній... Словам, гэта, Што і было агнём тут Міг назад? "Энергія?.. Законы?.." Не смяшы, Таварыш мой!.. Якая ўсё-ткі проза! Агонь — душа, таварыш мой, А розум — Нязведанае паліва душы. Не ён —агонь. Не ён — наш валадар. Сябе самога розум спасцігае. Душа жывая, што ж нас спапяляе? Скуль у смяротных бессмяроцця дар? Дакажа розум: нам усім сканаць. Душа — нам жыць. I розум хмурыць бровы. Замест "гарыць агонь" — "згараюць дровы" Наш розум нам падказвае казаць, Але гараць, гараць, гараць агні У гоне дзён, у зменлівасці ліній... Таварыш мой, якія ў свеце ліўні! Схавай адну жарынку ў далані. Я веру ў розум. Не яго віню. Напрогся ён — і вынайшаў браню, I сталі верталётамі стракозы... Ды хай яму таваркай будзе проза. Паэзія — таварышка агню. Таварыш! Мы ўстаем насустрач дню — Хто апяваць, хто пілаваць бярозы... Што розум — Розум, — ведама каню. Баронячы душу, я бараню I розум тых, хто ўжо губляе розум. Яго я ад вар'ятаў бараню, Ад прайдзісветаў, што яго шальмуюць... Якія толькі шэльмы ні начуюць, Таварыш мой, ля нашага агню. Пры чым тут мы з табою? Ні пры чым. Агонь для ўсіх, хто змог яго заўважыць. А хто на ім гарыць, хто сала смажыць — Адразу і не скажаш. Памаўчым. Саміх сябе засмажыць не дадзім. Шчэ пахрумсцім, як качаны з марозу. Таварыш, ці не надта мы цвяроза Каля цяпельца нашага сядзім? Жыццё ідзе. I справіцца яно З атрутным жахам, што з прадоння выплыў. Мы пройдзем шлях, які на долю выпаў. Глядзі, як ясна свеціцца віно... Агонь гарыць... Давай за гэта вып'ем. Л і р ы ч н а е а д с т у п л е н н е Працяг пабочнай тэмы Паэт знішчае алкаголь!.. Яшчэ Закусвае. I рэдка чысціць зубы. Такі распуснік! Павуціну тчэ: Як гляне на жанчыну — урачэ. Бандыта ўночы ўбачыць — уцячэ. Бандыты з ім сябе паводзяць груба. Якую б мне, слухач, Дэталь Дадаць Да гэтага узнёслага партрэта?.. Баюся, каб не кінуў ты чытаць, Дакладней, слухаць пра жыццё паэта. Таму, каб не труціць далей душу I не псаваць прыстойнага тавару, Адразу ж адступленне завяршу, Прызнаўшыся ў канцы, у чым грашу, Што ўсім зусім паэту не да твару: Напісана яно для ганарару. Давай з яго гульнём на пару мы! Абдымемся. Спяём. Хаця б фальцэтам. Давай адрознім лета ад зімы У шостай частцы Нашага канцэрта. Ч а с т к а ш о с т а я Крамольная Слухач, ты ўжо вуха наставіў: Крамола?.. Паэтавы выбрыкі!.. Так, гэтае слова я ўставіў, Каб ты яго выкінуў. Крамола — не з матам куплеты, Не песні блатныя пра Мурку... На службе дзяржаўнай паэту Быць нельга прыдуркам. Паэт! Калі страх — неадольны, Калі асцярога скавала, Успомні: быў Ленін крамольны, Крамольныя Пушкін, Купала. Гісторыі кола Заўсёды круціла крамола. Стагналі Афіны, Цары вар'яцелі на тронах — Чырвонай цаглінай Слізгала крамола па скронях! Пра час лапачы... Яно не ў карысць і не ў шкоду. Краналі мячы Лілейную шыю свабоды. Яе бараніць Уставала насупраць дазволу, Каб антыскарыцца і антыскарыць - З каламі крамола! Усе сховы — часовыя. Хай рукі скрыжуюцца змучана — Крамольна галовы Да жылістых каркаў прыкручаны!. Крамольніка слава Мінуе на ўчынак не здольных... Апошняя справа Хадзіць у крамольных. На слізкія дыбы Вялі іх. Жалезам пласталі. Драпежныя рыбы — Кастры інквізітараў білі хвастамі. На пыл іх малолі, Але не было паратунку — Крамола ў крамоле, Нібыта ў матрунцы матрунка!.. На чорта нам гэта Здалося, крамольны мой дружа?.. Аднак паглядзі: Палымнеюць штолета Крамольныя ружы. I, не растаптанае ворагам, Плешчацца вольна Палотнішча сцяга чырвонага — Ветразь крамольны. Крамольна пад ім у замшэлым балоце Тлусцець неспатольна. Крамольна загінуць на ўсплеску, на ўзлёце, А жыць — не крамольна. Крамольна самнамбулай бегчы па даху На голас прамоўны, Крамольна наскрозь асцярогай прапахнуць, А рызыкай — не крамольна. Вядома, не горшы з людзей, Хто прамовы ў цытатнікі выпісаў. Ёсць выпас ідэй — I ідэйныя коні на выпасе. Мяшкі травяныя. Пасуцца, заразы. Трактаты складаюць прыстойна, Уцяміўшы: базіс — надзейная база, Падмурак пад конскае стойла. Зусім не на тое крамольна Кастрычнікам век узрывалі, Каб гэтыя коні Бакі нагулялі!.. Таварышы коні! — і кожны, і разам — Гэй вы, прысцяжныя мае: Сягоння для сацыялізма абраза Даказваць, што ён існуе! Няўмольнай хадою па свеце ён крочыць, Чырвоных сцягоў расстаўляючы вешкі; Ні атамнай доўбняй яго не прыкончыць, Ні конскай даўбешкай. Выграбем конскія яблыкі з дому Шуфлямі і качэргамі!.. Сацыялізм — не догма. Сацыялізм — энергія! Плюс (!) электрыфікацыя ўсёй дзяржавы, Каб зводдаль было відно: Хто служыць і робіць дзяржаўную справу, А хто вырабляе... Глядзі, як гарцуе коннік раённы! Яблыкаў — толькі збірай. Нібыта раён — Персанальны ягоны Рай. Няма нейкай праўды ў раённым маштабе I веры ў раённай меры. Мы скрозь на службе ў дзяржаўным штабе Адзінай праўды і веры. Будні, парады З Леніным зверым: Якой будзе праўда — Такой будзе вера. Нам крочыць супольна Да гэтае веры адзінай Пад небам крамольным Савецкай крамольна-чырвонай Краіны! П а с к р ы п т у м Што ж, слухач, як кажуць: песня спета. Пішуцца апошнія радкі, У якіх, хоць мы не тукмакі, Я хацеў бы ўдакладніць-такі Сутнасць, Сэнс канцэрта для паэта. Тут няма з чаго рабіць сакрэта: Я прашу пад іменем паэта (Іменем сапраўднага Паэта) Разумець ратая, каваля, Фізіка, міністра, верхалаза — Паасобку ўсіх і ўсіх адразу, Хто не можа зняць з сябе адказу За жыццё, што будзе нас пасля... Хто не даў зямлі згарэць каметай, Кім зямля апета і сагрэта I на кім трымаецца Зямля.

Прошча 1996

РАДОК Намацваць рух радка, які у зачыне, Як шыць туман ці аблачыну ткаць... I ўсё ж пачаць - хоць напачатку знаць, Што слоў, напісаных на аблачыне, Ніколі і нікому не чытаць. ДЫМ Як дым - зямное на зямлі; Як тым, што і да нас жылі, I будуць жыць пасля. У спраты прыбярэ зямля Наш боль, што высахне асотам, Адчай, што згоркне палыном I зорным змелецца млыном. I ўсё. I тое ж будзе потым, Як і раней, як перад тым: Адчай і боль з крывёй і потам, - як дым. АГОНЬ Спапяліўшы былое ў былым, Стаўшы ценямі, зданямі, снамі, Мы сабе ўспамінаемся самі, Як агню ўспамінаецца дым. КАМЕНЬ У камень увайсці - i ў камяні Агонь раскласці, сесці пры агні, Да дыму прываліўшыся спіной,- I жыць, як за каменнаю сцяной. НАСЦЕЖ Зрэшты, жыцце як жыцце. Варта было нарадзіцца. Падае светла лісцё. Ціха крыніца бруіцца. Сінія градзіны сліў, Ветразь на чоўне рыбачым,- Хто не народжаны быў, Той аніколі не ўбачыць. Радуйся! Зорныя дзверцы Насцеж - табе аднаму. Зрэшты, не страшна памерці. Незразумела, чаму. ЗВЕР Помні ўсіх - i нікога не помні. Ідучы ў нікуды, Толькі ты, што праходзіш па полі, Засяваеш сляды. Знай пра ўсё - і нічога не ведай. Ідучы наўздагад, Толькі ты, што праходзіш без следу, Не павернеш назад. Пасярод мітусні і зняверу, Між бязладдзя ўсяго Ты адзін усміхаешся зверу За самога яго. ВОЛЯ Здабыў я ўрэшце волю на зямлі. Сябры былі. Каханыя былі. Іх стала меней. Адзіноты - болей... I гэта ўсё, бадай, што я займеў ад волі. ЛЕБЕДЗЬ У горадзе, што спрэс спавіты дротам, Сляпая, ад сцяны і да сцяны, Да адзіноты мкнецца адзінота I набывае голас драцяны. Яна крычыць, як металічны лебедзь!.. Таварышу званю, кажу: "Як-небудзь Спаткаемся...". I кажа ён: "Звані",- З уласнай адзінотай дзень пры дні. I пуста так - як вецер дзьме трубою... Сваю бяду рукамі развяду I сам сябе спытаю: "Што з табою?". Плячом пацепну. Трубку пакладу. СТАН Як прывіды, як сны пра сны, як здані Душу маю пакінулі жаданні. Як пры пажары выбягаюць з дому, Яны з мяне - натоўпам! прэч! Нікому Казаць пра тое нельга - я кажу: Нібы жабрак абкрадзены, дрыжу Сярод руін на шэрым папялішчы, Дзе ў коміне сіроцкі вецер свішча I гоніць, круціць попел, сажу, дым... З усімі так?.. Ці так са мной адным?.. "ЗІМОВЫЯ МРОІ" Надпіс на карціне А.МАРАЧКІНА Гэта жыццё - быццам жыць я не ўмею: Злое, крывое. Разбагацею - куплю ў Аляксея Зімовыя мроі. Іх пасялю я не ў хату, не ў клець - У прасторную пушчу, Каб неспатольна і вольна глядзець На саснёную птушку... ...Перад вачыма - хоць акасей! - Крамы, праграмы. Жах, як крычыць твая птушка, Ляксей! Б'ецца аб рамы. ПРАЗ КАЛІНУ Кіну ўсё, чаго дасюль не кінуў, Пакладу стамлёна галаву На даспелую траву Пад чырвоную каліну. На нябёсы вольныя, на хмары Праз пажар калінавы зірну I пад ім засну 3 мараю аб тым, пра што не марыў. ЗНІЧКА Ля самай скроні свету Слізне і прападзе. Ні водгуку, ні следу Нідзе, нідзе, нідзе. А свет сабе гудзе, Як перад святам пошта. Слізне - і прападзе. Адкуль? Куды? Навошта? Праз ніцы вербалоз - Сцяжына ў вольным полі. Адно і ёсць - што лёс. ...А што бывае болей? ЗМЕІ Лёс як лёс: з двух бакоў - пустата. Век да веку - мастом да маста, I чытаецца драма з ліста, Не дабрэе жыццё і не злее... Бог з машыны. Маліна з куста. I ў малінніку любяцца змеі. КОСЦЬ А што твой лёс? Змаганне з Богам? Сабаку кінутая косць? Недасягальнасць перамогі - Усё, што ў гэтым лёсе ёсць. ПРОШЧА. Паэма 1 Зноў вецер на ўзлеску агнём залатым Асіну палошча. За ветрам за тым і за ўзлескам за тым Ёсць возера Прошча. На возеры тым, на блакітнай вадзе Бялеюць лілеі. Душа мая там, як на Боскім судзе, Баліць і святлее. Яе тое возера ў воды свае Празрыста ўлюбіла. Да дна таго возера не дастае Нячыстая сіла. Святлее ў тым возеры храм на гары Званіцай высокай, I спіць на званіцы званар да пары Глыбока, Глыбока. У белых лілеях яму так даўно, Так соладка спіцца, Што снамі ягонымі ўсыпана дно Да самай званіцы. Усмешка блукае ў яго на губах, Як ветрык на ўзлеску... Стаіць нерухома вада ў берагах - Ні хвалі, ні ўсплёску. Дрымотна сваім і чужым берагам - Ні ўсплёску, ні хвалі, Нібы не схавалі ў тым возеры храм, Нібы пахавалі. Вякамі сплываюць над возерам тым Лілеі аблокаў - Над храмам, над крыжам яго залатым, Званіцай высокай. 2 Ен жыў на званіцы, бязногі званар На храмавай вежы. Сачыў з-пад нябес, дзе патоп, дзе пажар, Дзе вораг на межах. Прыкуты да звону, да лёсу свайго, Глядзеў на абшары, I цёмныя хмары плылі да яго, I светлыя хмары. Пад храмам люстэркам ляжала вада, Лілеі люляла, I ў тое люстэрка цягнула нуда - Аж вочы смактала. На раме люстэрка шумелі лясы, Палі красавалі, I рыкі звяроў, і людзей галасы На вежу ўзляталі. Адтуль, дзе спрадвек майстравалі яны Калыскі і труны, З ядой і вадой падымала збаны Вар'ятка Матруна. Яна на калені ставала ў куце На звон памаліцца - I ўсё мармытала: "На згубу расце Краса-Мілавіца". Кавалак у горла не лез званару, Як, слінячы губы, Шаптала вар'ятка: "Атруты збяру На згубу, на згубу..." Так дні праміналі, вятрамі гады Хісталі званіцу... Нявестаю князь, уладар малады, Абраў Мілавіцу. "Красу-Мілавіцу, дачку каваля?! Ой, княжа! Ой, смелы!.." I ўздрыгнула пад капытамі зямля Суседніх удзелаў. За новым ганцом скача новы ганец З пагрозай адною: "Як пойдзеш з дачкой каваля пад вянец - Мы пойдзем вайною. Твой шлюб - гэта ганьба для нашых дачок, Абраза цяжкая..." I князь закруціўся між іх, як ваўчок, Як воўк за сцяжкамі. На плошчы шторання натоўп віраваў, Народ, князю любы, I голас Матруны яго свідраваў: "На згубу! На згубу!" Прамоўцамі, быццам балотная гразь, Мясіліся словы. - На згубу яе! - I яго! - Ён не князь! - Ён зяць кавалёвы! Разгублена варта стаяла наўзбоч, Гатова прадацца. I з тварам чарнейшым за чорную ноч Князь клікнуў дарадцу. "Скажы, што рабіць?" - ён дарадцу спытаў. Быў рады старацца Заўсёды дарадца. З паклонам устаў I мовіў дарадца. "Казырная карта адна на стале, На ўсё твая воля. Як хочаш жаніцца - жаніся, але Не князь ты ім болей. З натоўпу сабраць пераможную раць - Пустая спадзеўка, Не стане ніхто ваяваць, паміраць За простую дзеўку. Калі ж адрачэшся цяпер ад яе - Набычацца шыі, Успомняць: каваль з Мілавіцай - свае, А тыя - чужыя. Як толькі адчуюць тваю слабіну - Пра сілу забудуць. Ты ў пастцы: суседзі рыхтуюць вайну, Народ прагне бунту. I ўсё праз адно. I парада адна: Мы ўлада. Мы суддзі. Не стане нявесты - не прыйдзе вайна I бунту не будзе. Нявеста твая заняможа ўначы. Ёсць зёлкі ў Матруны". I, гледзячы ўбок, князь прамовіў: -Лячы. Мне сёння прыснілася кроў на мячы. Рабі, што прыдумаў. 3 Ён жыў на званіцы. Цар-рыба плыла, Мінаючы сеці. Адна ў званара Мілавіца была, Адна ў цэлым свеце. Начамі ён бачыў: два цені здаля Ішлі, каб спаткацца, Адзін - ад хаціны старой каваля, Другі - ад палаца. Як бралі адзін аднаго за руку, Спаткаўшыся, цені, У звоне матляўся ён на языку I біўся аб сцены! Яму нават ногі, якіх не было, Нясцерпна смылелі, Як рыбамі цені плылі на святло, Збіралі лілеі. Прыкуты да звону, да лёсу свайго, Маліўся ён, плакаў, Каб выраслі кіпці і крылы ў яго Драпежнага птаха. Ён сэрца б князёва штодня вырываў З крывёй, каб напіцца!.. О, як ён кахаў яе, як раўнаваў Красу-Мілавіцу! Цар-рыбу, што ў Прошчы спрадвеку жыла, Прасіў, каб ніколі Красу-Мілавіцу бяда не знайшла Ні ў лесе, ні ў полі. Цар-птушку, якая вяршыла палёт Над Прошчай спрадвеку, Схаваць Мілавіцу прасіў ад нягод, Ад крыўды і здзеку. Цар-рыбу прасіў і Цар-птушку прасіў, Што зналі ўсё самі, А сам ён праспаў Мілавіцу, прасніў Вяшчуннымі снамі. У снах тых пісаў з Мілавіцы абраз Князёвы дарадца. Князь мовіў: "Старайся", дарадца ў адказ: "Я рады старацца". I жах у тых снах працінаў кожны раз, Як сталь нажавая, Калі любаваўся народ на абраз: "Дальбог, як жывая!" 4 Стагналі званы, галасілі званы На белай званіцы, Як неслі ў князёвы скляпы-курганы Красу-Мілавіцу. Гудзелі званы, знемагалі яны, I чулася ў гудзе: "Не будзе нявесты - не будзе вайны I бунту не будзе". Нібы звар'яцеў на званіцы званар, Вяшчаючы люду, Што скрозь і паўсюды патоп і пажар I ворагі ўсюды. Цар-птушка ляцела, Цар-рыба плыла, Мінаючы сеці. Адна ў званара Мілавіца была, Адна ў цэлым свеце. У белых лілеях ляжала яна, Нібыта жывая,- Ды ўжо муравалася ў склепе сцяна, Сцяна межавая. Магільшчык зрабіў сваю справу, і поп Зрабіў сваю справу. А з плошчы ніяк не сыходзіў натоўп I прагнуў расправы. Глядзелі дарадца і князь, як сычы. Расправа блукала: "З чаго яна раптам заснула ўначы, А ранкам не ўстала?" "Вяшчунна мне снілася кроў на мячы",- Князь думаў у спудзе. Дарадца на вуха: "Не бойся. Маўчы. Нічога не будзе". А слова крывёй набракала, як клоп: "Атрута... Атрута..." "Матруна",- дарадца шапнуў, і натоўп Ускрыкнуў: "Матруна!" 5 На межах князёвых стаяла вайна. Расправа блукала. Пра гэта не знала Матруна - яна Нічога не знала. Але за пагібель нявесты-красы, На радасць народу, Яе за сівыя цяглі валасы Пад меч, на калоду. Цар-птушка ляцела. Цар-рыба плыла. "Я не вінавата, Я зелле зварыла, я зёлкі дала",- Крычала вар'ятка. Дарадца на плошчу прывёў каваля: "Вось меч табе катаў. Ты б княжыча няньчыў, садзіў на каня. Суцешся адплатай". Пазногцем спрабуючы вострую сталь, Гаротны, суровы, Каваль адказаў: "Не на тое каваль, Каб секчы галовы. Бог даў Мілавіцу і ўзяў яе Бог, Куды - не дазнацца..." "Як скончыцца ўсё, дык адразу ў астрог", - Падумаў дарадца. I крыкнуў: "Даказана ведзьмы віна! Гэй, варта! Гэй, каты!" I ўпаў з неба голас: "Мана! Не яна, А князь вінаваты! Не ўзяў Мілавіцу, каб Бог яе ўзяў, Каб плакаў убогі!.." Каваль перад князем і шапку не зняў, I плюнуў пад ногі. "Бунт? " - крыкнуў дарадца, і выбухнуў бунт! З вачамі сляпымі, Як смерч, ён круціўся, вяршыў самасуд Усіх над усімі. Вар'ятка Матруна, сівая сава, Крычала: "Свабода!.." Кацілася за галавой галава З крывавай калоды. Ад бунту сп'янелыя, як ад віна, Гулялі халопы,- I рушыла ў межы князёвы вайна Пажарам, патопам. Спяшаліся князя князі ратаваць, Палілі, тапілі, На бунт насылалі за рацямі раць, Мячы ўсе ступілі. 6 Званар галадаў. Яго смага гняла. I ў сне ці ў прыпадку, З крывёй на званіцу збаны падала Матруна, вар'ятка. "Ты што гэта, - сцяўся званар, - ты чаго?" "За мой паратунак Ты голас падаў - гэта рэха яго", - Сказала Матруна. На белай званіцы сядзелі яны Над чорнай зямлёю, I зняў ён званы, і падвесіў збаны З людскою крывёю. Унізе люцела, свістала, гула Нячыстая сіла, I кроў закіпела, бы ў пекле смала, I ўсё затапіла. Яна разлілася ў лясы і палі Праз межы, граніцы, I, як да каўчэга, ляцелі, плылі Звяры да званіцы. А стуль, дзе нячыстая сіла жыла, Люцела ў народзе, З крывавым усхліпам калода ўсплыла - I меч на калодзе. 7 Раіліся зоры, як іскры ў кастры, I храм засыпалі. Званар і вар'ятка, як брат пры сястры, Абняўшыся, спалі. Хай спяць, забываюць, хто свой, хто чужы Быў некалі з імі, I ластаўка ім, і каршун на крыжы Хай стануць сваімі. Хай сняцца ім спевы знямелых званоў I ластаўка сніцца, Што ў спевах званоў абярнулася зноў Красой-Мілавіцай. Каршун, страпянуўшыся неба абняць, Пазнаў яе раптам... Ім гэтак не спаць, як, абняўшыся, спяць Званар і вар'ятка. Краса ім лілеямі пальцы спляла I побач заснула, I белай лілеяй званіца плыла, I ў Прошчы танула. Князёва душа, што жыла ў каршуне, Над Прошчай кружыла, Крычала, нібыта згубіла на дне Усё, што любіла. 8 Пазбыўшы нябыт, ты з'явіўся на свет, Каб свету здзівіцца. Калі ты званар ці калі ты паэт, Жыві на званіцы. Няхай на зямлі хоць патоп, хоць пажар, Хоць ліха ды войны, Калі ты паэт ці калі ты званар, Ты лішні, ты вольны. Няма ў цябе тут ні сяброў, ні радні, Няма і не трэба. Усё тваё там, дзе сляпыя агні Халоднага неба. Усё тваё там, тут нічога твайго, Ты сведкаю толькі Нябытнасці свету, вар'яцтвам яго Ад бойкі да бойкі. Хай сыдуцца ў сечы з братамі браты, Не кайся, не енчы, Пакінь ім мячы і занятак пусты, Як цацкі малечы. Хай паляць сялібы і гвалцяць сясцёр, Не енчы, не кайся, Трымайся за іскры, за дым, за касцёр, З нябёс не спускайся. Сынам не бацькі і бацькам не сыны, Да Боскае кары Няхай у нянавісці любяць яны Таго, хто ўладарыць. Няхай выбіраюць сабе ўладароў, I птушкам, і рыбам. Калі ты з паэтаў ці са званароў, То зроблены выбар. Пакінь, як кратоў, невідушчых братоў У норах іх цесных. Званіца твая - карабель без бартоў На хвалях нябесных. Хай рынецца свет на цябе аднаго - Не бойся расправы. Усё тваё там, тут нічога твайго, Ні ганьбы, ні славы. Не дайся падману, як раб або цар, Жывыя зямлёю, У зоры ўзіраюцца, вымыўшы твар Слязьмі і крывёю. I кроў іх, і слёзы - раса на траве. Няславяць ці хваляць - У хвалі нябеснай Цар-рыба плыве, Цар-птушка над хваляй. 9 Мітынговыя вуліцы, поўныя ярасцю плошчы Я пакіну аднойчы і рушу да возера Прошчы, Што сінее на роднай зямлі васільком на радне I царкву са званіцай ашчадна хавае на дне. Па збалелай дарозе з камянём непазбыўнай віны Я ўвайду ў тое возера і разгайдаю званы, I, аблашчаны Прошчай, за ўсіх, каго проста люблю, Памалюся, паплачу і свечку ў царкве запалю. Залацістаю рыбай да берага свечка сплыве, Залацістай змяёю слізне па шчаслівай траве, I пчалой залатою паляціць над палямі яна, Над вадой, над зямлёю; якая ва ўсіх нас адна. Аднакрылую свечку з царквы, што ўсплывае са дна, Мне над возерам п р о ш ч ы трымаць ад цямна да відна, Вакол возера бераг адзін, і нікуды з яго, Як бы мы ні штурхаліся - не спіхнуць нам адзін аднаго. Як бы мы ні шалелі ў натоўпах ад лютых страсцей, Паміж намі нямашака прышлых, нязваных гасцей, Толькі мы паміж намі - і нам не над прорваю жыць, А над Прошчаю жыць. Так нядоўга, як свечка гарыць. СУЗОР'Е РЫБ За ноч адну і тысячы начэй, Заплеценых абдымкамі ў абдымак, Не наталіць да слодычы вачэй, Не злаіпчыць губ - не сцалаваць з плячэй Рассыпаных Сузор'ем Рыб Радзімак. А неба, дзе плыве сузор'е Рыб, Ушыркі рассыпаецца і ўглыб Пустотамі міжгалактычных дымак, Хоць нанава нябёсы перасып, Сузор'і ўсе - абдымкамі ў абдымак. Што нам да неба - і яму да нас?.. Так соладка, нібы ў апошні раз Ляцім у снах - абдымкамі ў абдымак, I ў валасах, не выбраныя ў час, Праменяцца сузор'і невідзімак I сыпяцца, як срэбра на атлас. *** Тым быў час і не тым, а затым Нават часам не быў ён, затое Праступала імя залатое На пярсцёнку тваім залатым. I калі, не ўтаіўшы імя, Ты адкрыла яго і назвала, Ты ўжо знала, што часу не мала I не многа, а проста няма. Ён з нічога, з малітвы тваёй Узнікаў, як пустэча ў пустэчы, I яго абняла ты за плечы - I сышліся далонь з даланёй. Ты ўжо знала: нікога няма У абдымках тваіх,- ты ўжо знала I пустое ў пустым абдымала, I ў пустэчы блукала сама. I збірала пустое ў пустым, I складала пустое ў пустое, I было залатым залатое - I пустое было залатым. *** Прыбегла з марозу, на вейках зара - I хрумстка, і свежа, і снежна з парогу! Яшчэ ў нас наперадзе, дзякаваць Богу, I срэбная, і залатая пара. Яшчэ майскім мёдам гарчыш на губах, I пахне каханне пралескай пад снегам, I ў смех - раўнаваць, каб наяве і ў снах Не верыць вяртанню, сачыць за пабегам. Яшчэ не ў апёк дакрананне да болю, I лёгка наш лёс вызначаецца тым, Чаго перад чым назбіраецца болей: Пабегам адным ці вяртаннем адным. *** Ветраны ранак апошняга дня лістапада. Першыя подыхі неасмялелай зімы. Далеч наперадзе... Сцены і лесвіцы ззаду. Не азірайся, каханая: гэта не мы! Гэта не нас даганяе па лесвіцах здрада, Гэта не мы сярод сцен, як з нямою нямы, Гэта не з намі нянавісць засела ў засаду, - Ты не палохайся, любая: гэта не мы... Гэта ў пару, калі мёдам набраліся соты, Згаслі маланкі, бязладна грамы адгулі, Раптам над ранкам, над ветрам, над снегам з лістотай Прывіды нашы, спалохаўшы нас, праплылі. *** Неба застаўлена пасткамі, Глянеш - і цягне ў нябыт... Што ты згубіла ў ім, ластаўка, Бліскаўка, метэарыт? Там, пад сінечаю цупкаю, Зор захінаючы раць, Воблакі, сшытыя дзюбкаю, У бліскавіцах гараць. Што ты шукаеш там, мілая? Там без цябе ўсё было, Швейка мая хуткакрылая - Спаленае крыло. *** Глухі завулак. Вецер. Ноч. Расстанне. Я затулюся, падыму каўнер I ўспомню мімалётнае каханне, Як паляванне ўспамінае звер. Імя згадаю. Плечы. Вусны. Вочы. Было ж яно! Ну як я мог забыць! I цень ягоны над прадоннем ночы, Нібы анёл ружовы праляціць. У цені тым, знікаюча-імклівым, Што ледзьве ўзняў - і абламаў крыло, Хоць міг адзін я пражыву шчаслівым... Як звер, што п'е ружовае святло. *** У Баранавічах снег. Праз дарогу - змеі: Нізкі, роўны, доўгі бег Белае завеі. Анікога тут няма З тых, хто быў бы любы. Ды забытае імя Вышапталі губы. I забыты твар узнік Прывідна - да рання У акно глядзеў двайнік Юнага кахання. Там яно - на тым баку Змушанай разлукі На расстайным скразняку Прасцірала рукі. Там пытала - з нематы, З даўніны, з нябыту: "Да каго вярнуўся ты, Калі ўсё забыта?". "Да цябе",- азваўся я Так, каб не пачула Не чужая, не свая, Што са мной заснула. *** Твае вочы, як вокны бальніцы. Колькі боляў за імі, мой Бог! Нас ад волі ніхто не ўсцярог - I на ростані нашых дарог Б'юць і б'юць след у след бліскавіцы. Ла слядах даганяюць грамы. Невылечны, як глуханямы, Наш сусвет, дзе аслепла надзея. Мы казалі, а чулі не мы. О, кахання астрог!.. Кожны дзень я Вырываўся з цябе, як з турмы. I з астрожным кляймом на ілбе Я шукаў сабе волі ў гульбе, У абдымках спустошанай стомы I чужы, сам сабе не знаёмы, Я штоночы вяртаўся ў цябе, Як вяртаецца магма ў разломы. I застацца не мог... Бачыць Бог, Гэта ўсё, што я здолеў і змог. Як бальніца, глядзіш ты начамі. А на ростані нашых дарог Бліскавіцы малоцяць цапамі Тыя ружы, якія снапамі Да тваіх панакіданы ног. СВЕЧКА Вiльготныя зрэнкі начы - На сподку пад свечкай парэчкі і слівы. Маглі вы, Сюды ідучы, Прадбачыць, якім будзе ранак? З усіх калыханак Я выбраў такую, што нельга заснуць. Снуюць За вокнамі цені, нібы вартавыя. Мы з вамі - не тыя. Абняўшы калені, Задзьмулі вы свечку, Каб зманныя словы пачуць. *** Заплакаць мне па той вясне? Як соладка... так горка... Там з ночы ў ноч скакала ў сне Агнём па залатой сасне Чырвоная вавёрка. Адзін адну гукну вясну - Ні голасу... ні рэха... Прачнуся плакаць, зноў засну, I мне вавёрка сніць сасну У залатых арэхах. *** Бронь Божа мне ўспомніць пра тое, аб чым ты забылася, Што з пылу ляпілася, а паўставала сцяной. Як ты стамілася, любая, як ты стамілася Побач са мной! I тая птушынка, што ў вокны азяблыя білася, Таксама стамілася грэць невідушчае шкло. Колькі было ўсяго, любая!.. Пералюбілася - Як не было. I тая травінка, што ў сне да мяне прытулілася, Таксама травою стамілася быць у траве, Ды ўсё так сплялося, звязалася, перакруцілася - Бог разарве. СЛІВА Сiнечаю свяціла сліва, Гулі між намі скразнякі, I ты глядзела з-пад рукі Няўцямна, мройна, палахліва У далячынь, дзе небасхіл З зямлёй зліваецца шчасліва, Адкуль да нас дабегла сліва Задыхана, з апошніх сіл... - З апошніх сіл цябе кахаю I з ночы ў ноч, і дзень пры дні З апошніх сіл да небакраю Кідаю сінія агні... На тую сліву цемра легла! На камень, у пясок - куды Пападалі яе плады, Пакуль да нас яна дабегла?.. *** Тая, што днем i уначы Побач за лёкая, Блізкая спіць на плячы - Сніцца далёкая. Соладка сон прытулю, Колькі ў ім горычы, Як яму горача - Каля агню матылю. *** У нашых снах было каму прысніцца. Перад тваім партрэтам на стале Дыміцца цыгарэта ў папяльніцы, I кава ў філіжанцы астые. Сто сноў яшчэ да несаснёнай страты, А ўжо ў адхіст, як травы ад касы, Зламаны жэст, якім бакал падняты, I рух, што папраўляе валасы. Нібы па ветры мроіва сняжынак - Усё ў адхіст!.. Нічога не ўтрымаць. Застацца жыць. Глядзець на фотаздымак. Паліць цыгарку. Каву дапіваць. *** На сёння завершаны спевы - На вечар. На золак. Даўно Дрымотна ўзіраюцца дрэвы - Сляпыя ў сляпое акно. Глухія ў глухое - у сцены, У краты мы ўперліся, нам Адсніліся ўсе перамены, Як птушкі зімовым лясам. Мы самі сваё прадказалі. Блукалі - кругамі сляды На дэкарацыйным вакзале. Адсюль не ідуць паязды. Сюды не прыходзяць. Валодаць Нямашака чым, акрамя Чужога. Чужое - Валодзя - Гукаецца ў далях імя: "Валодзя ты, Валодзенька, Хадзі ка мне зімой, Кахай, пакуль малодзенька, Харошы, мілы мой". *** Адхiнецца вада ад зямлі - Да агню прыхінецца. Аблачынкаю стане, Растане... Вось - каханне. Гэты шлях мы з табою прайшлі. *** Вечар у ветраным Віцебску - Ды не падмануць цябе Слёзы, што вецер мне выціснуў У развітальнай журбе. Я з тваіх рук вырываюся, Як крыгалом па Дзвіне! Роспач, якой захлынаюся, Ды не падмане мяне. Хай мы ўдваіх не падманемся Мройным імгненнем адным, Ценем, з якім абдымаемся I застаёмся ў якім. Мы застаёмся ў ім, скрушныя, З тым, што прыснілася нам, З горадам, з храмам парушаным, З небам, што ўпала на храм. Божа! Малюся ды каюся: Перад Тваім алтаром З рук Тваіх я вырываюся, Як па Дзвіне крыгалом! З ёй застаюся, знікаючы Зманлівым ценем начным, Роспачных слёз не хаваючы, Слёз невядома па чым. СТАЎ Басанож прайду па пожні Да мяжы, дзе цёмны стаў... Так настане дзень апошні, Як і кожны наставаў. I ў замежнай той старонцы, Дзе я страчу ўсё і ўсіх, Не заплачу я па жонцы, Па каханках па сваіх. А па кім жа я заплачу На мяжы, дзе цёмны стаў? А па Той, якой не бачыў, Той, што ў свеце не застаў. Па адной нецалаванай, Той, якой не цалаваць, Па адзінай, неспатканай, Той, што Бог не даў спаткаць. ІНДЫЯ Паэма 1 У сны ўвайшлi твае сланы. Ступалi за сланамi сны I не належалi мне болей. Іх сніў не ў сутарэннях болю, А ў храме радасці манах. Я з босых ног ягоных прах, Схіліўшыся, сабраў рукамі, I прахам асвянціў чало... I, паўшы ніц, спытаўся: - Свамі[9], Скажы мне: што са мной было? 2 - У сны твае ўвайшлі сланы, - Сказаў манах. - Але яны Сваім ісці павінны шляхам. Чало, што асвянціў ты прахам, Вадой асвенчана святой. Шлях з веры ў веру - шлях не твой. 3 "Чаму?" - спытаўся я не ўслых. Не ўголас ён сказаў: "Ты з тых, Чый шлях - зваротны. Да чужых Святых ты рушыў са сваімі". "Святыя могуць быць чужымі?" - Здзівіўся я. Нібыта ў шкло Задымленае, глянуў Свамі, I дым шкляны праплыў між намі, Пусты, як тое, што прайшло. 4 - Устань, - сказаў манах. - Ты ніц Дарэмна падаеш, прыкуты Да саркафагаў і грабніц Англійскіх могілак Калькуты. Ты ў Індыі, - казаў мне Свамі, - Але дарма марнуеш дні, Упёршы вочы ў камяні. Пустыя сны пад камянямі. Усе, хто зараз сніць іх тут, Дарма прайшлі свой шлях пакут, Канаючы ад малярыі. - Не, - я сказаў. - Бо тут Марыя. - Ты знаў яе? - спытаў манах. 5 Гаруда, белы Божы птах Ляцеў - далёка ад Калькуты, I двух аблокаў парашуты Нёс тым, хто страціўся ў гарах. - Марыя, нам уніз пара, - Прасіў я, змучаны гарамі. "Ты знаў яе?" - пытаўся Свамі. 6 Мандара, Божая гара Вяршыняй падпірала неба. "Знямогшы без вады і хлеба, Аслепшы без павадыра, Зблукаўшы шлях - з якой пары я I для чаго я тут, Марыя?" - На тое, каб адолець шлях. 7 "Ты знаў яе!" - сказаў манах, Падаў задымленае шкло, I, як пры сонечным зацьменні, Я ў шкло зірнуў... Мільгалі цені, Глядзеў я, што са мной было. 8 Увесь у жоўта-залатым Стаяў манах на небасхіле, Упэўнены ў спрадвечнай сіле Таго, што свет заве пустым. - Тут выйсце ў неба, - мовіў ён. - Пераступаю я закон, Наблізіўшы да зор жанчыну. Ды шлях адолены. Прычыны Для апраўдання мне стае, Каб паказаць дарогу тую, Дзе Веду зведаеш святую, Марыя! Зоры ўсе - твае... I ён накінуў на яе Апратку жоўта-залатую. 9 - А хто за мной? - Няма каму. - А спадарожнік мой? - Ён следу Твайго не ўбачыць, бо яму Час не настаў спасцігнуць Веду. Ён вернецца. А ты - ідзі. 10 - Ты судзіш, Свамі? Не судзі, Я знаў яе, таго даволі. Глядзі, як шкло іскрыць на сколе, Ды што ў тых іскрах для сляпца? Зваротны шлях - сляпы. Ніколі Яго не пройдзеш да канца. Па ім вяртаешся ні з кім. 11 Плыў над зваротным шляхам дым Ад Індыі да Беларусі... - Я не хачу ісці па ім, А незваротнага - баюся. Шлях там, дзе ўперадзе - сляды. 12 - Той шлях, - сказаў манах, - нікуды, Па тых слядах мільёны люду Сышліся ў гурт, у гарады. У храмы іх, у іх суды Ты б з Індыі вярнуўся, ды Сюды прыходзяць адусюды - Адсюль ісці няма куды. 13 Я ўніз ішоў. Гара з гарою Перагукаліся, сырою Прасцінай поўз па схілах снег... Лавіна! Я дарма пабег Па камянях, па скалах слізкіх... Дні прабягаючы, гады, Не змог я збегчы гэтак нізка, Каб падаць не было куды. 14 Лавіна падала - на схіле Раз'юшана, у самай сіле Дагнала, душна абняла. - Марыя! - крыкнуў я. - Марыя!.. - I ўкрылі крык снягі сырыя. 15 Манах сказаў: "Яна дайшла Дарогай Вед амаль да межаў, З якіх звароту ўжо няма, А ты вярнуў яе. Дарма". 16 Я не вяртаў. Лавінай снежнай Яна вярнулася сама Па камянях, па скалах слізкіх. 17 - Ты дзе была, Марыя? - Блізка. - Чаму на могілках англійскіх На камені тваё імя? - Бо шлях адолела дарма, - Сказаў манах. - Бо не жанчыне Пакінуць свет дарогай Вед, Бо светам стаўся ёй паэт Англійскі ў афіцэрскім чыне. 18 За нораў дзёрзкі і бунтоўны Ён з метраполіі раптоўна Адпраўлены ў Калькуту быў. Тут ён гібеў, страляўся, піў, Блукаў, зваротны шлях згубіў - I ў дом патрапіў малітоўны. Бог ведае, што за хімеры Жылі ў англійскім афіцэры, Ды выдумаў сабе паэт, Што вернецца місіянерам Дамоў, што прагне новай веры Стары ягоны добры свет. Ён кінуў піць. Пісаў увішна Евангелле ад Рамакрышны, Ствараў хімеру: Веру Вер. Як сноб, на англіцкі манер Хрыста аспрэчваў афіцэр. Паслаў ерэтыка Ўсявышні У горы. Перад ім гара Мандара ўстала - брама ў неба. Аслаблы без вады і хлеба, Аслеплы без павадыра, Караскаўся ён за хімерай Дарогаю, якой не верыў, Бо верыць не прыйшла пара. I скінула яго гара Лавінаю... Яго ў снягах Знайшла Марыя ледзь жывога, Адняньчыла, нібы малога, I, не адпрэчыўшы зямнога, Згубіла свой нябесны шлях. 19 - Вам не ўзляцець, - сказаў манах, Пакуль зямля цяжарыць крылы... 20 ...Яна знайшла мяне, накрыла Апраткай жоўта-залатой, Сказала: "За мяжой пустой Сырая снежная магіла - I ў ёй усё, што я любіла". 21 "Шлях з веры ў веру - шлях не той?"- Спытаўся я, і з вуснаў строгіх Пачуў адказ: "Адзін са многіх". 22 - То ў чым віна мая, Марыя, Калі парывы ветравыя Нясуць, нібыта дым шкляны, Душу зблуканымі шляхамі? 23 - Перад усімі, - мовіў Свамі, - Нябесныя шляхі віны. Зямным - зямное. Дзеці самі - З малога цешацца яны. - I шкло іскрылася між намі, Клубіўся ў ветры дым шкляны. - I Веда Вед, I Вера Вер - Хімерныя, калі на згубу, Адняньчаны, ідзе да шлюбу Паэт, англійскі афіцэр. Калі спасцігнуць Веду свету Жанчыну абірае лёс, А тая таямніцу гэту Лавінай кідае з нябёс Пад ногі выхрысту-паэту, То ўсё дарма: і рух, і мэта, Куды б дарога ні вяла… 24 - Марыя, ты ўсё ж там была. Скажы мне, што там? - Дзе? - У Бога. - Нічога там няма. Дарога. 25 Сінеча холаду начнога Над Гімалаямі плыла. Сыходзіліся ў храм начны Індусы - там спявалі хорам, Там пакланяліся яны Таму, пра што і думаць сорам У Англіі... Крывёй жывой Жыццё бруілася, як брага, Густой хісталася травой У хвалях Інда, водах Ганга, Гатовае па волі Брамы Само сабой ахвяраваць, Яно глядзела ў вочы Ямы, Не баючыся паміраць, Спазнаючы сябе, вякамі Зямную трушчыла кару I ўзносілася ўвысь хрыбтамі Высокай Хары і Меру, Каб там, дзе ўжо няма нічога, Дзе абрываецца дарога I зноў вяртае на зямлю, Змяя пацалавала Бога, I Бог пацалаваў змяю. 26 - Злуеш, Марыя? - Не злую. 27 - Адзін адному вы не суддзі, - Сказаў манах. - Яна праз суцці[10] Прайшла, застаўшыся ўдавой. Той афіцэр англійскі, той Паэт, сасланы за разбой, Сектантам стаў, ахвяраваў Марыю, што жыла ў Марыі, Прызначыўшы яе кастру, Як сам сканаў ад малярыі... 28 За ёй падняўшыся ўгару - Адзін спускаўся ўніз з гары я: "Марыя, калі я памру, Дзе мы сустрэнемся, Марыя?" - Тут, дзе маланкі шаравыя Высокай Хары і Меру, У храме, лотасам сагрэтым, Дзе Вішну абвіла змяя; Тут, толькі тут, бо ў свеце гэтым Ёсць Індыя, адна планета, I ўся астатняя зямля. Чакай свой час, сваю пару. 29 - Марыя, калі я памру, Ты скажаш, што там? - Дзе? - У Бога. 30 "Нічога там - адна дарога Ды зор ахвярнае святло..." 31 - А ты 6 хацеў, каб там было Што-небудзь? - запытаўся Свамі. - Каб Індыя была... 32 Над намі Нябёс задымленае шкло Мігцела зорамі і снамі. Са сноў сыходзілі сланы. 33 Ступалі след у след яны На свой зваротны шлях. Манах Мне ў прыгаршчы насыпаў прах, Сказаў: "Ідзі, нясі дадому, Развей на родных берагах. Не суддзі мы адзін адному". - Марыя!.. - голас у гарах Прапаў, не чутны мне самому. Гаруда, белы Божы птах, Сарваў з Мандары кветку сому I кінуў на зваротны шлях. БЕЛАРУСКАЯ ПЕСНЯ Тая даўняя песня... Яе ўжо няма каму помніць. Ды і што ўспамiнаць! - там нішчымны адчай ды нуда, Там галеча з галеч, шэры хлеб ды рудая вада, Там не паліцца печ, і снягамі завальвае комін. Праз гады і вякі колкі вецер штурхаецца ў спіну На няўцямных шляхах, па якіх тая песня брыла. Я адрыну яе!.. Ды як толькі збіраю сябрыну - Звар'яцелай жабрачкай кульгае яна да стала. З-пад яе лахманоў струпяннё праступае на скуры, Таямнічыя знакі і клеймы распустваў і здрад. Чорнай ямінай рота яна выдыхае панура: - Можна ведаць наперад толькі тое, што помніш назад. Закрычу захмялела: "Бадзяжніца! Ведзьма старая! До па мне галасіць - і не сват я табе, і не брат! Паўтары, што сказаў!.." I панура яна паўтарае: - Можна ведаць наперад толькі тое, што помніш назад. "Можна ведаць наперад..." Каб я тую песню не ведаў, Каб не біўся я з ёй за жалобным сталом галавой, Каб яна не шумела на родных магілах травой, Я спусціў бы сабак па яе скульгавеламу следу. Я расставіў бы пасткі на ўсіх яе тлумных шляхах I ваўчыныя ямы капаў бы ад кроку да кроку, Я б ёй вырваў язык і пазбавіў і слыху, і зроку, На чатыры бакі адпусціў бы на здзекі і жах. Хай падзівіцца свет на струпы яе, клеймы і знакі, Хай жахнецца яе, як жахаюцца мору, чумы... Ну дык енчы цяпер, галасі! Ужо брэшуць сабакі! Ужо ямы чарнеюць! Ужо я сляпы і нямы! I ўжо з боку таго, што за цемрай, - нічый і ніякі, Атуляючы прах, я брыду ў вінаватых слязах, На каленях паўзу па яе басаногіх слядах Цалаваць яе клеймы, струпы, таямнічыя знакі. I за рэхам жыцця, што гукаецца брэхам сабачым, Зноў я ўчую яе - і прымрою ў абдымках Хрыста... За мяне яна моліцца, просіць, па мне яна плача - Палюбоўніца... жонка... жабрачка... вар'ятка... сястра. ІДАЛ На, - ён сказаў. - Павер - і не памрэш. Мяне і род мой ты перажывеш". I я яму паверыў. Напавер Злізаў атруту з далані, як звер. "Не бойся, - ён шаптаў, - не бойся, не..." Памерці даў - і ўваскрасіў мяне. I з той пары дапытваць стаў: чаму Паверыў не сабе я, а яму? Штодня, штоночы, дзе б мы ні былі, Вымучваў ён мяне: а што 6, калі... "Не! - я крычаў. - Ты Богам быў маім!" I ўсё страшней было мне побач з ім. I ўстаў адчай між намі, як сцяна. Тады ён зноў сказаў аднойчы: "На..." МУТАЦЫЯ Збудуйма п'едэстал! Каб помнік скінуць было адкуль! На друз яго - і ўбок... Калі прарокаў процьма - хто Прарок? Ад медных кулакоў, каменных сківіц, Як павучок - па скроні халадок. Прарокі не здараюцца знарок. Калі народ, што страціў слых і зрок, У глухату ўпіраецца і змрок - Каму ягоным слыхам стаць і зрокам?.. Прарокі страявым шыбуюць крокам, I ў кожнага на шыі нумарок Матляецца... А ў існага Прарока Без нумарка зацягнуты шнурок. У шэсцях і нашэсцях не хадок, Спазнаўшы слоў пагібельную спёку, Прыняў ён лёс, прызначаны Прароку, I не прарочыць, а маўчыць здалёк: "Няма на свеце роду без выроду, Але Прарок народу не ў папрок. Вярні свайму народу слых і зрок, Займей народ, каб паслужыць народу". Народы не здараюцца знарок. *** Не названых нас няма. Колькі слоў-званоў ні гушкай - Не здабыўшыя імя Абыходзяцца мянушкай. Рот кармілі - род звялі. Значавалі лёс пад плотам. Не здабыўшыя зямлі Абыходзяцца балотам. Не названых нас няма. Над Радзімай мы, як вырай. А на ўсход і захад выбар - Толькі воля ці турма. Толькі цьмяны бунт крыві Ў скроні кінецца раптоўна: Назавіся. Назаві. Безназоўным. Безназоўна. *** Малітвы. Клятвы. Споведзі. Законы. I неназваным Бог дае імёны, Каб доўжыць род, асуджаны на звод. Чытаюцца, але наадварот Нябёсаў таямнічыя пісьмёны На стылай плыні раўнадушных вод. Пракляцці. Здрады. Вераломствы. Бітвы. Хай Страшны суд, нібы да шыі брытва Усё бліжэй - што будзе на Судзе?.. Калі па плыні сам Гасподзь ідзе, Калі ўсе клятвы, споведзі, малітвы На хуткаплыннай пішуцца вадзе. НАСУПРАЦЬ

Гара з гарой не сходзяцца...

З прымаўкі. 1 На той і на гэтай гары I рыбы жывуць, і звяры. Азёры шумяць і бары На той і на гэтай гары. На той і на гэтай гары Народы і правадыры. Таму крапасныя муры Ля той і ля гэтай гары. I грукае ў браму герой Пад той і пад гэтай гарой. I страх пазірае з нары З-пад той і з-пад гэтай гары. 2 На той і на гэтай гары Спяваюць званы на зары. Не спяць на зары званары На той і на гэтай гары. Да той і да гэтай гары Данайцы прыносяць дары. Гарматы маўчаць да пары На той і на гэтай гары. I не засланіцца гарой, - Як крыкне званар званару! Як грукне ў героя герой! Як рушыць гара на гару! *** Для мужчын няма прычын, Каб маркоціцца... Мы стаім з табой Пад гарой, з якой З громам-грукатам Камень коціцца. Лёс - ні ўцяць ні ўзяць. Скалане?.. Міне?.. Да якой з табой Нам стаяць пары - Не табе гадаць I не мне гадаць, А гадаць гары Разам з каменем. *** Прабачаць дурню. I даруюць кату. Ахвяры злічаць. Пабудуюць храм. Ды не даруюць мне. Суседу. Брату. За тыя сны, якія сняцца нам. За казкі, што страшней за сны. За яву - Жудзейшую за казкі і за сны. Сусед і брат не ведаюць віны. Нібы не мы, нібыта не яны - Народ, што прамаўчаў сваю дзяржаву. ТАТАЛЬНАСЦЬ Аддаў загад - і выканаў загад. Сам капітан. Сам пры сабе салдат. Сам - строй. I сцяганосец сам. I сцяг. Сам - левы фланг і цэнтр, і правы фланг. Сам спераду і ззаду - за сабой Правёў свой строй скрозь барабанны бой. Адны - памер і рост. Адна вага. Сам - і ланцуг, і звенні ланцуга. Сам, як усе, I ўсе, як сам, як ён... Сам суд сабе i сам сабе закон, Сам над сабой, салдатам, капiтан I барабаншчык сам, i барабан, Сам авангард i сам глыбокi тыл, Сам - боты i на ботах прах i пыл… БІЯГРАФІЯ 19З0. Пільнаваў і карпеў. Даслужыўся-такі: Партупеяй рыпеў. Пасылаў "варанкі". 1931. Як па ўсіх - па яго "чорны воран". I пачуў ён прысуд, што вораг. На праклённай зямлі Калымы, За рыпучай сцяной барака Быў глухі ён, сляпы, нямы - Верны Сталіну, як сабака Непадсуднаму гаспадару... "Прызаві, правадыр, памру! Вораг - ворагу твайму горла Хоць цынгою перагрызу!.." Словы ў песні: "арол наш горны" - Друг зыначыў: "казёл наш горны..." Ён крутнуў пралетарскія жорны - I пазногцем правёў па лязу. 195З. Адмялі дваццаць дзве зімы, Дваццаць два адбылі гады. На прамерзлай зямлі Калымы Плакаў ён, да партрэта прыпаўшы... Адпусцілі яго, сказаўшы: "Вінаваты ва ўсім жыды". 1954. Не шукаў ні сям'і, ні хаты. Зноў служыў, пільнаваў, карпеў. Нескарона пёркам рыпеў. "Рып> ды "рып". Але тут дваццаты З'езд - і выйшла, што вінаваты Скрозь адзін правадыр... "Вар'яты! - Ён рашыў.- Болей веры няма". 1957. Стала сніцца яму Калыма. Ён служыў. Пільнаваў. Карпеў. Пад пярынаю снег рыпеў. Слова кожнае, кожны рух. Стаў адчай спавіваць, як спрут. I аднойчы з'явіўся друг, Над якім ён звяршыў самасуд. Ён уцяміць ніяк не мог: Ці наяве яно, ці ў сне?.. На пярыну друг побач лёг, На рыпучы калымскі снег. Як калісьці, адзін адным Прыхаваныя ад завей, Абняліся яны,- затым Друг падняўся на Маўзалей I народ прывітаў кіўком... Заняло ад крамолы дух! "Ты арол наш..." - пракаркаў друг Перарэзаным гарляком. 1964. Ён не помніў, ці зведаў страх. Апрытомнеў - на снезе кроў. На партрэтах у двух кутах Двое новых правадыроў. Ён падумаў: "А што было?..". Сплюшчыў вочы да чарнаты. Павуцінне перавіло Незанятыя два куты. БАРАК Хто паспеў зваряцець - звар'яцеў, Хто прадацца хацеў - той прадаўся... Свідаровіч Цімох дажывае жыццё ў Варкуце, У бараку па вуліцы Праўды. Я ў застольнай блазноце пытаюся: - Слухай, Цімох, Ты не мог звар'яцець ці прадацца?.. Свідаровіч Цімох сам сябе перапытвае: "Мог ці не мог?.." - што той Гамлет, прынц Дацкi. Ён глядзіць скрозь мяне, скрозь барака глухую сцяну, Да крайкоў налівае гарэлку ў зрудзелую шклянку. Над баракам завея ляціць з даўніны ў даўніну - I крычыць, і рагоча, шалёна спраўляючы п'янку. Засынаем мы ўпокат ля печы, пагаслай даўно, Прачынаемся мы - непатрэбныя людзям і Богу. I Цімох Свідаровіч мне кажа: "Усё ўсё адно. Можаш думаць, як хочаш. А можаш не думаць наогул". Пахмяліўшыся дымам, ён кыхкае хрыпла ў кулак, З асівелай яго галавы сіва цэдзіцца шэрань. Векавая завея навальваецца на барак - То цвікамі прыб'е, то рассцежыць рыпучыя дзверы... РУЛЕТКА Свае забойцы ёсць ва ўсіх забітых. Яго няма. Ён на крыжах і плітах Чытае прозвішчы, шукаючы сярод Усіх імён адно імя. Штогод У дзень адзін і той жа на далоні Ён пісталет вагае. Халадок Да сэрца падступае і да скроні, Дранцвеюць пальцы. Шчоўкае курок… Пасля ўсю ноч спраўляе ён радзіны I п'е да непрытомнасці з таго, Што зноў яму пашчасціла: адзіны Патрон на ўсю абойму - не яго. *** Што затужылі, воі, мужчыны? Волі ўдыхнулі - і дух заняло? Як там і што там ні стане з Айчынай - Горай не будзе, бо лепш не было. Шлях свой зблукала Айчына ў трох соснах, Збегала шлях чаўнаком, нібы ў кроснах, Кідаючы невідушчы народ З пасткі на захадзе ў пастку на ўсход. Можа, відушчымі стануць нашчадкі? Шляху няма. Ні канца, ні пачатку. Прывідам - у пустату з пустаты - Рвецца Пагоня з дзяржаўнай пячаткі, Непадкаваныя б'е капыты. МАЎКЛІВЫ МІТЫНГ Усё, што коціцца, Дакоціцца да нас... I дакацілася. Ля могілак якраз, Дзе сны пра вечнасць сняць, Ці спяць без сноў З усімі Караткевіч, Куляшоў... - Маўклівы мітынг. З кожным, хто прыйшоў, З'явіліся і сталі побач продкі... Маўклівыя стаялі цені родных, Маўклівыя стаялі цені блізкіх: Пад крыжам злеглых. Зоркай. Абеліскам. Ва ўсіх Хатынях спаленых. Забітых Пад Грунвальдам. На Калыме "прышытых". Бясследна зніклых. Хапам пахапаных. Нікім, нідзе, ніяк не пахаваных, Ці ў Курапатах скінутых у роў... Ад плоці плоць I ад крывінкі кроў - Мы ведалі, пра што маўчалі з імі. Жывыя з мёртвымі. I мёртвыя з жывымі. I ўпершыню, маўкліва сцяўшы рот, З натоўпу глянуў люд. Амаль народ. *** Разбой. Вайна і зноў вайна. Хапіла і крыві, і болю. Усё было - чаго ўжо болей? Скажы, у чым твая віна, Адкрый, у чым віны прычына, Мая самотная Айчына? Ці сапраўды руіны ў Крэве - Адзін дзірван, пясок пусты, I праўда, што на Божым дрэве Ад дзічкі прыжылася ты? *** На магіле Скурата Малюты Скрывянелыя гронкі калін - Гэта птушак няма, гэта люты, Гэта шлях не звярнуць з каляін. Гэта іншага шляху не будзе, Гэта люты - на захад і ўсход, Гэта рэк зледзянелыя грудзі Уздыхаюць, ламаючы лёд. Гэта лютага стогаў і хрыпу З набалелай зямлі не чутно, Гэта ў мітрапаліта Філіпа Твар збялелы, нібы палатно. Гэта плачу і енку падробка Пад малітвы, пад песні і смех... Гэта кроў векавую таропка Засыпае скалечаны снег. ЗЕМЛЯТРУС Радок у Апакаліпсіс... З карцін Глядзяць святыя, што зруйнуюць Мекку. Па камянях, адчуўшы небяспеку, Бягуць звяры з пагібельных мясцін. Сустрэчнымі шляхамі перад тым Прабеглі людзі - прочкі род ад роду, I, скалануўшы ў ярасці прыроду, Пасеялі пустое на пустым: Нянавісць на нянавісць, Гнеў на гнеў, На попел - попел I на порах - порах... Чакаючы малітвы і пакоры, Чаму, Гасподзь, ахвяр ты захацеў? Ты ў камені, ці ты ў агні, ці ў ветры - Гасподзь, як ёсць ты, адгукніся хоць: Тваёю воляй зрушыліся нетры, Ці над табою воля ёсць, Гасподзь? *** Точыць стачонае моль - Хопіць трухі назапас. Ператрываць - гэты боль. Перамаўчаць - гэты час. Вырваўшы пальцы з вузлоў Локці не даць бы звязаць. Некалі ж выпадзе зноў Голасу голасам стаць. Ну, а не выпадзе - што ж: Зменаю знакаў і вех Хай сабе цупае дождж, Хай сабе шорхае снег. ЗОНА Паэма 1 Я не парушыў, хоць знаўся з віной, Ні чалавечых, ні Боскіх законаў. ...з о н а... Чарнобыль дыхнуў за спіной Вогненнай пашчай дракона. Знаю: дракона чапляю дарма. Тут параўнанняў ніякіх няма, Нават міфічных. У шапіто Месца дракону, каб ён не лайдачыў. Чулі, казалі вы слова н і ш т о? Я гэта слова бачыў. Гэта - як Бога няма. За яго Цэзій. Плутоній. Стронцый. I ні для чаго, I ні для каго Сонца. Зона - як страта цяжарная Стратай. Просяцца хаты: хоць клямку пакратай! Самі - пад ногі - сцежкі - як змеі!.. Той, хто праз гэта стане вар'ятам, - Паразумнее. Чыстая смерць. Без ніякіх прыкмет. Пуста. Чарнобылем пахне Сусвет. 2 Голым адчаем карэнне набракла. Путамі спрута, клюшнямі рака Бераг падмыты - за горла раку!.. Воблака выплыла з-за лазняку, Залапатала, закаркала. Тегга inkognita. Сноў мацярык?.. Страх мой паводзіў сябе, як прывык: Гнаў мурашоў па скуры!.. Збіліся ў воблака, збегліся ў крык Гусі, вароны, куры. Воблака пырхала берага ўздоўж - Прыпяцкай хвалі пылам і пенай... А на яго нацэльваўся дождж З хмары, падобнай на пеўня. Нават не помніцца сон мне, які Гэтакай яве - вартая пара: Апаражніўшы семяннікі, Закукарэкала хмара! Неба крыж-накрыж той крык перакрэсліў I паляцела, пабегла Палессе За небасхіл... Птушкі намоклымі крыламі трэслі. Семя атрутнае прагнула крыл. 3 Спела атрута. Бралася ў рост. Бог прымяраў рэспіратар і робу. Чорнай вясёлкай вісеў тэлемост ХІРАСІМА - ЧАРНОБЫЛЬ. Месяц гуляў, як індык па двары. Ён прымяраўся ў новую квадру. Дыктары Папраўлялі гальштукі ў кадры. Кожны хацеў выглядаць. Твар у твар Тайнае з яўным сышліся. Ахвяр Як не было. Баранілі навуку. "Чор... Чыр... Чар..." - Гук прымяраўся да гуку. На паляшуцкі кульгала акцэнт Слова, што ў сімвал перарастала. Шмат гаварылася. Чулася мала. Для прэзідэнта вяшчаў прэзідэнт, I генерал - для генерала. Шчыльна зачынены, як пенал, Марай дзяржаўнай пра прэмію Нобеля, Сніў акадэмік футбольны фінал, Дзе не заяўлена Зборнай Чарнобыля. I думаў Гасподзь: "Зразумець не магу, Разумеючы іншае, Чаму адны паэты ў даўгу Перад японскімі вішнямі?" Лёгшы на воблаку, як лацвей, Блытаў ён, рваў чалавечыя сцежкі... ...эвакуацыя. ...паніка. ...спешка. На адзінаццаць вагонаў дзяцей - хоць бы адна ўсмешка. Торгнуўся час. Паплылі за вагонамі Зоннага шляху слупы верставыя... Вочы дарослыя - поўныя зонаю. Вочы дзіцячыя - зонай пустыя. 4 Нават не мроіцца рай. Дзеля ўсяго святога, Божа, не дай нічога,- Толькі зратуй мой край. Мухаю назалю Вуху твайму, Усявышні! ... Костачкай вішні Выплюне космас Зямлю. Кіне расстрыга строга вокам на ход падзей: "Што гзта ты да Бога?.." - А да каго з людзей: "Жабрацкую торбу дай - Душою не дай ажабіцца..." Бадай бы ён быў, бадай Было б каму жаліцца. Зрэзалі Боскае вуха - Жах да нябёс прырос. ...Наша змаганне з духам Няўжо ўсур'ёз? Шчыльней рады, атэісты! Рады святых парадзелі. На небе стэрыльна-чыста, Аніякай надзеі. Галактыка - як астрог. Які там да д'ябла бог! Пісанняў гартай тамы: Бог будучых нашых дарог - Атамны. 5 Я з ім пад Брагінам снедаю. На ўсю акругу нас Трое. Ён бог, бо ніхто не ведае, Што ён такое; Бо да нашага з ім стала Па бязлюдным гасцінцы Паляшучка старая прыйшла I прынесла гасцінцы; Бо не стала ў яе ні хаціны, Ні вады сваёй, ні зямлі; Бо прыйшла яна з вёскі былой Сабалі, А гасцінцы яе - пухліны: Два пепіны, Што яблыкамі былі. Генетыкі не падманулі. Пепін пухлінамі Дулю Нам на сняданак склаў. - Частуйцеся, - кажа бабуля, - Чым бог паслаў. На ёй сівізна, як завея. А вочы яе збранзавелі: Пагляд - з пустаты. "Хто гэты пагляд зразумее?!" Адказвае бог: "Не ты". Ён думкі мае чытае, Ён знае, што мне прысніцца. Ды нечага ён чакае I некага ён баіцца, Хоць голас яго - жалезны, Пагляд ягоны - сталёвы, Касцюмчык - замежны, Гадзіннік - фірмовы... ...Хоць ён прада мной - непазбежны, А я перад ім - выпадковы. - Пра што мы з табой талкуем? - Надкусвае бог пепін. - Пра якую такую Зорку Палын? 6 А ў бабулі кіёк жабрачы... Дзе захоча, там заначуе... Глядзіць яна - як не бачыць, Вяшчуе - ніхто не чуе: "Яна ўзыдзе аднойчы, Промні ў небе раскіне, Спапяляючы вочы Чалавечай гардыні. Сярод дня, сярод ночы, Сярод енку людскога Яна ўспыхне аднойчы - Пылам стане дарога. Стане каменю горка, Мёртвы ўсцешыць жывога, Калі выспее зорка Палыновага бога". Бабуля кажа: - Пайду Па свеце шукаць сям'ю. Тут браць не даюць ваду. Хаваюць зямлю ў Зямлю. У вёсках здзічэлі куры, Спусцелі ўсе чыста хаты... Я бога пытаю: "Пакурым?.." Ён кажа: "Не я вінаваты". "А хто?" - запыталі Вада і Зямля. "Не я!.." - адгукнулася рэха здаля. I вартай ля бога, бы ў зале суда, Усталі Зямля і Вада. Яны прад небам валошкавым Перад адным - адны... ...Зорным агнём валодаем. Намі валодаюць сны. Што высніў ты, род чалавечы? Агонь распаліў у печы - Жар выграбаеш з прыпечка У высненай гэтай пустэчы Пры беразе Прыпяці, Дзе стала ніва зялёная Палыноваю зонаю - Спіць... ...Далёка ад зоны галодных мільёны Просяць есці і піць. 7 Я снедаю з богам зон. Ён кажа: "Не я вінаваты. Вялікіх лічбаў закон Не ўлічвае дробныя страты". Ён высніў сябе ўладаром I думае за мяне... ...А ў зоне пасеены гром, Што будучыню скалане. Будучыні пара! Нібы ў канцы свету клічнік, Твая залатая гара З кратэрам вулканічным. Гукай у гары дабра - Чакай пад гарой расплаты!.. Гасподзь, ты з чыйго рабра Вырабіў тэхнакрата, На лобе якога таблічка прыбіта: Э л і т а? Калі галасы - жалезныя, Калі пагляды - сталёвыя, Тады непазбежным Становіцца выпадковае: У акне да галінкі сухога вазона Паштоўка прышпілена: З д н ё м н а р а д ж э н н я ! 26.04.86 г. …Нарадзілася Зона Адчужэння. 8 "Мы такой і не чулі бяды... Як адчужаюць?.. Чаму?.. Куды?.. Каб чума, ці патоп, ці голад..." На ўсе кіламетры зямлі і вады Толькі бабулін голас. - Як сказалі ўжо, што радыяцыя, Як вывозілі - плакалі многія, Што не справілі радуніцу, Не развіталіся з могілкамі. З тым і пайшлі, што ўзялі пад паху. Нашто чалавеку болей?.. Гэты голас - за межамі страху. Гэты голас - за межамі болю. "Мы чакалі ліха на лета - Надта ж людзі злюцелі... Нейкія, кажуць, каметы Блізка зусім праляцелі". Я бога бяру загрудкі: "Скажы, Для гэтага краю Ты свой Бог - ці бог чужы?!" Ён кажа: "Не знаю. Пакуль што зона лакальная..." Каменным стаў твар ягоны - I на ім праступілі Малюнкі наскальныя Зоны. Атрутнай зямлі тэрыконы. Нібы на дзяржаўнай граніцы, Пасты - і закрэслена зона Зламанаю бліскавіцай... 9 ...У Бога ўсяго многа - Толькі прасіць дарма. "Ты ёсць?" - я пытаю бога. Бабуля кажа: "Нікога. Нідзе і нічога няма". 9 касмічна 8 сігналіў 7 гадзіннік 6 фірмовы, 5 зваротны 4 адлічваў 3 час... 2... з вока Бога прамень ружовы 1 бліснуў тоненька - і пагас. 0 Над быстрыцай быцця Кладкі тоненькія да звону. З аблачыны на зону Бог глядзіць, як дзіця. 1986 г. *** У сферных люстрах плаўных небасхілаў Абвалы зор і роўны рух снягоў Пад поўняю, што вёслаў не згубіла Над водамі, што выйшлі з берагоў. Свет шырыцца да незанятых ніш I пустату закідвае насеннем, Што прарасце маланкамі паміж Самаз'яўленнем і самазнікненнем. Бясконцае ствараецца бясконца - То скручваецца ў ніць на верацёнца, То рвецца на спіралі і кругі, Як гэта высь халодная, нямая, Як гэта плынь, што берагоў не мае I шырыцца - шукае берагі. *** Хто па чым маркоціцца ў журбе, Да жніва дапесціўшы сяўбу. Я сумую па самім сабе, Па сваім жыцці спялю журбу. I па ўсім, чым я не даражыў, Што касіў, як ля дарог траву, Я смуткую так, нібы не жыў, Толькі бачыў сон, нібы жыву. Гэты сон мне нанава не сніць. Незабудкай ён засне са мной. Я спакойны ўжо, калі шуміць Несаснёны вецер за спіной. Мне журбу дакошваць і сушыць, Мне маркоту спелую збіраць. Божа мой, якая стома - жыць I да самай смерці паміраць. *** Пакінуушы свята на свяце, Я выйшаў, адчуўшы спіной, Як лёгка адразу за мной I весела сталася ў хаце. Цямрэча гусцела ў падворку, А з вокнаў імжэла святло - Адгуль, дзе мяне не было, Дзе кінуў я смех і гаворку. I доўга на блізкіх і родных, З якімі ў застоллі сядзеў, Глядзеў я, глядзеў і глядзеў, Прыпаўшы да шыбін халодных. I плакаў амаль да відна. На свяце жыццё сатанела: Піло. Цалавалася. Ела. I толькі жанчына адна Адчула мой позірк сірочы, Заўважыла цень у акне I глянула так на мяне, Так вочы ўтаропіла ў вочы, Нібыта яна распазнала Ці вылюдка, ці ведзьмака - I ў жаху застыла рука, Якой на мяне паказала. *** Выйшаў летам. Вярнуўся зімой. "Дзе ты быў?" Ён маўчаў, як з партрэта. "Дзе ты быў?" Раптам ён: - Божа мой, Не давайце мне плакаць пра гэта! Павялі на магілы: "Тут брат. Тут сястра. Ці за гэта не плацяць? Дзе ты быў?!" А ён зноў, як вар'ят: - Не давайце пра гэта мне плакаць! "Хоць падробныя слёзы сатры, Хоць адну па сястры ці па браце, А пасля хоць жыві, хоць памры, Дзе ты быў?!" А ён зноў: - Не давайце... Адракліся яго. Ён прадаў, Што было на падворку і ў хаце I прапіў, і пайшоў, і прапаў, I ніхто не жалобіўся ў страце. Летам плакаў туман па сястры, А зімою завея па браце, Захлыналіся плачам вятры: "Не дава... не дава... не давайце". *** Не з тымі пайшоў i дарогай не той. Дарэмна дарога прасіла: "Чакай. Азірніся. Падумай. Пастой". Вяла невядомая сіла. Дарозе казаў: "Ты не тая. Маўчы". Ні д'яблу не верыў, ні Богу - I крочыў, і крочыў удзень і ўначы, Пакуль не адолеў дарогу. I рушыў далей - на цалік, і сляды Пакінуў, што сцежкаю сталі. А тыя, што з ім не пайшлі, хто куды Пазбочвалі і заблукалі. Глядзелі яны - хто з дупла, хто з нары, Аброслыя мохам з карою - Як ён пад гарою, як ён на гары, як знік і прапаў за гарою. *** З нянавісці - пасля ужо з усяго Астатняга... А ён пачаў з любові. I ўжо калі ўзнялі на крыж яго, Нянавісць выйсце ведала - любое. Не ведала любоў ні аднаго. Натоўп глядзеў натоўпам, як звычайна, А ён канаў, спрабуючы адчайна Знайсці хоць апраўданне: "Для чаго?" - I не знайшоў... Хацеў быў крыкнуць груба: "З нянавісці! Пасля ўжо з усяго..." I не разняў скрываўленыя губы. ГУЛЬНЯ Ранкам неба пацямнела, а днём На дарогу ўпала чорным агнём. Нахіліўся і падняў я агонь, Перакінуў з далані на далонь. I на правай - прапаліў скуру ён, I на левай, як кляймо, стаў відзён. I спытала даланя ў далані: - Для чаго нам перакідваць агні? I сказала далані даланя: - Гэта забаўка такая. Гульня. ВАР'ЯТ "Што робіш, брат?" "Грудок капаю брату. Прасіўся пахаваць каля царквы". Не замінайце вар'яцець вар'яту. Тым больш, што ён капае, а не вы. Тым больш - нікога: ні сястры, ні брата Няма ў яго, ніколі не было. Не набягайце шкадаваць вар'ята - Яму няўцям, што розум адняло. Не з вамі ён, Ягоны брат не з вамі. Вялікаму ў дзіцячым паліто Яму баліць над зрослымі брывамі, - Бог ведае, з чаго баліць і што. Бог ведае, каго якія страты Пільнуюць - і да страты не дапяць: Хто ў немачы, хто ў розуме вар'яты, Хто брату брат - адно грудок капаць. *** Шастае вецер па даху. Гулка - як б'юць у званы. Ноч набіраецца страху. Зданямі поўняцца сны. Гэтак душы адзінока, Скрушна - хоць крыкам крычы… Днём яна - д'яблава вока. Боскае вуха ўначы. МАТЫЛЁК Замкнуў яму я горла, да таго ж Другой рукой над ім занёс я нож. Як ён баяўся, гледзячы ў нябыт! I плыў, і плыў з вачэй яго блакіт. Ніхто ўжо быў ён і нішто, мярцвяк, Мой вораг, ненавіснік мой. Аднак З дзяцінства, з лугавіны ля ракі Блакітныя ўзляцелі матылькі. I сеў яму на вейка матылёк. Я кінуў нож і адпусціў замок. ГАЛУБЯТНЯ Над хатай галубіны дах. I ўсе нябёсы ў галубах, I брат на галубятні. Са свістам кружаць галубы I ніжуць круг на круг, любы - Апошні і астатні. I ніжуць круг на круг гады. Адбіўшыся ад чарады, Што свіст у небе сее, Апошні братавы галуб, Астатні - п'е з ягоных губ I на вачах сівее. АДЗІН Чужы чужым - яны знайшлі свайго, Не свой сваім - яны пайшлі з чужымі, Не тузайся ні з тымі, ні з другімі. Як ты адзін - ты больш за аднаго. У высі птушка, Рыба ў глыбіні, Вандроўнік на фантомным небакраі, Як ты адзін - ты не змарнуеш дні На тое, каб спазнаць законы зграі. Як ты адзін - аднойчы ўночы ты, Угледзеўшы імгненны след каметы, Уцяміш таямніцу пустаты, З якой Гасподзь саткаў усе Сусветы. Як ты адзін - ты боскай тканкі ніць У вушка голкі зловіш і, быць можа, Пустое станеш ткаць, пустое шыць, - Як ты адзін, Як Бог у тым паможа. *** Струменіцца па жылах халадок. Сплывае час па стылых небасхілах. Завершана. Дапісаны радок. Плачу даўгі і плачу на магілах. Ужо надзеі белы галубок Мяне не ўздыме на самлелых крылах. Завершана. Гасподзь глядзіць з аблок. Плачу даўгі і плачу на магілах. Лучыць і блытаць вусце і выток Ракі быцця мне болей не па сілах. Завершана. Я сеў на беражок. Плачу даўгі і плачу на магілах. Мне галасы гукаюцца здалёк - I памяць на астылых небасхілах То пырхае, нібыта матылёк, То круціцца, нібы змяя на вілах. САРАКАВІНЫ Паэма 1 Віноўнай быць душа хіба павінна, Не цямячы, у чым яе віна? Ды звадамі змучоная да дна, Нібы святкуе - так баліць яна. Прыйшла пара спраўляць саракавіны. На дно душы не ў час і неўпапад Кідаў я нерат, каб пазбыцца звад, Але віна вірамі рвала нерат I вінавата я глядзеў назад, I вінавата пазіраў наперад. Віна мне вочы рэзала, як шкло; Не ўбачыўшы нічога, што 6 магло Віну суняць, суцішыць, супакоіць, Пазваў я тых, каго ўжо не было, Да тых, хто будзе - у маё жытло, I цені іх напоўнілі пакоі. Раней я многіх пазнаваў са спін - Цяпер і ў твар не пазнаваў нікога, Было іх сорак. Сярод іх адзін, Які сказаў: "Нядоўгая дарога За стол памінак ад стала радзін". Ён са стала на стол паставіў крупнік, Хлеб пераклаў, зацепліў дзве свячы. Спытаў: "Ну што глядзіш, як той пакутнік? Твой папярэднік тут і твой наступнік. Астатніх трыццаць восем не лічы". 2 Мы ў некага заўсёды за спіною - I нехта ў нас заўсёды за спіной. Мой папярэднік - цень, што стаўся мною. Ён не памёр, жывы маёй віною, Я не памру, жывы яго віной. I мой наступнік - цень, што мною стане. Так на зямлі, не знаючы расстання З самім сабой, бясконца, з веку ў век, Пазбыць віны і час спыніць не ў стане, Жыве адзін і той жа чалавек. Мяняючы імёны, маскі, твары, Ён перажыў патопы і пажары, Халеру, воспу чорную, чуму - I ўсё жыве, і ўсё чакае кары... Якой яшчэ? За што яна яму? 3 Каго спытаць?.. Няма ў каго спытацца. Свет не назваць і ў свеце не назвацца, Не знаць таго, што ведае дзіця, Ці той, каму ў сладобу смак жыцця, Хто час яго прыняў, як час вакацый. Не мець таго, што ёсць у выпівох, У тых гуляк, якія ўдвох і ўтрох, I ўсаракох, як фэст, жыццё гуляюць, Жывуць яго, жуюць і прапіваюць, I не чакаюць, каб ім Бог памог. У іх хаўрусе я 6 любіў любога, Калі 6 не тыя, што паўсталі строга I ценямі напоўнілі мой дом... - Ты хто? - спытаўся я ў Саракавога. - Я проста Голас, - ён сказаў. - Фантом. 4 Наперадзе і ззаду - цені, цені З усіх бакоў - цямрэча і агонь. I ўпаў перад агнём я на калені, I ў цемры перакідваць стаў імгненні Іскрынкамі з далоні на далонь. Іскрынку кінуў - першы крок зрабіў, Спалохаўся: іду!.. I з перапуду Успомніў тое, што даўно забыў: Што ўсё адно мне, кім раней я быў, I ўсё адно мне, кім я потым буду. Хто зараз я, цяпер, у гэты міг? - Вось што мяне і мучыла, і мучыць... Каб сам сябе я ў гэты міг лятучы Спасціг, калі душа - мой зрок і слых - Мяне з жыццём злучае неўміруча! Каб сам сябе спазнаў: на рубяжы, На гэтым зломе часу - на мяжы, Дзе слаў снапы, а змалаціў салому!.. Ды ўсім былым імгненням я чужы, I ў іх - былых - чужы сабе самому. I будучым імгненням я не свой. Якая адзінота, Божа мой! 5 Якая адзінота, Божа мой, Па лініі ідзе берагавой, Кіруючыся зменлівым абрысам, Спыняецца, стаіць пад кіпарысам I кідае каменьчыкі ў прыбой. Яна сябе адну аберагае Адна, а як наблізіцца другая, Дык за вярсту другую абміне... Каменьчык кіне - хваля набягае, Каменьчык кіне - хваля адхлыне. Віна на дне суціхла, адзыбела, I не згадаць, з чаго душа збалела,- Так... нешта мімалётнае... капрыз… Аточаны ажурнай пенай бераг. Гайдаецца на хвалі ветразь белы. Хістаецца на ветры кіпарыс. 6 Усе адны. Хоць кожнага вяжы Да кожнага. Вузлы не рвуцца самі, А рэжуцца аб лёзы, аб нажы. У адзіноце кожны ўсім чужы. Мы звязаны хіба што галасамі. Падай мне голас праз Сусвет пусты! Галоднаму гукніся з нематы, Няхай на мне жабрацкая кароста - Не падавай мне міласціну, проста Спытайся, хто я, і скажы, хто ты. Між намі голас - нітка залатая, Яна да суравой не прырастае, Ніяк канцы з канцамі не звяжу: Як ты гукнешся - што я запытаю Як запытаеш - што я адкажу? 7 Хто мы ў Сусвеце?.. Голас, адкажы I падкажы, у чым шукаць апоры, Не пакідай на зменлівай мяжы Між берагам, дзе кожны ўсім чужы, I морам з белым ветразем у моры. Хто ў Вечнасці мы?.. Голас, адкажы!.. Няма адказу. Немата. Аковы. I лёс - матацыкліст на віражы, Вар'ят, што замыкае круг чарговы... Так круцяцца: планеты, зоры, словы... Ніхто не новы: ні суддзя, ні кат. Ідзе спектакль. Акцёры ўсе на сцэне. Вось Юда... і Каяфа... і Пілат - Усе сышліся ў Гефсіманскі сад: Там хлопчык той, што знойдзены на сене. 8 Дык як на вечнай сцэне быць сабой, Не слыць, а жыць, не рынуцца ў разбой, У гвалт, у закулісныя аферы?.. Віноўны, я шукаў апоры ў горы, Ракло мне гора: "Кіньма гараваць", - I валакло катурны і падпоры, Змушаючы шчасліўчыка іграць. Апора ў шчасці? Я шукаў і там, Рукамі і зубамі - не аддам! - Трымаўся за яго... "Шчаслівых мала, Ты мой абраннік", - шчасце мне ўнушала, Ламала рукі, зубы выбівала У бойках між абранымі... Я сам Зарокся быць шчаслівым. Страшна стала. Шукаў апоры і ў каханні я. Сагрэўшыся, як на грудзях змяя, Шаптала мне каханне: "Мой абраны..." I рэўнасцю атручвала, і раны, Калі загоіць нехта - дык зямля. I ўцяміў я: без берагоў і дна, Шырэй за берагі, глыбей за мора, Адна ў мяне адзіная апора: Глухая, непазбыўная віна. Схаваны ў ёй каханне, шчасце, гора - I ўсё, пра што не ведае яна. 9 Быў хворы на віну, як на праказу, Цень, што ўкрываўся за маёй спіной. Я выйшаў са сцяны - ён стаў сцяной, Ён выдыхнуў, а я ўдыхнуў адразу Душу, што пачуваецца віной. Так у траве з травой растуць каменні, I вырастаюць над травой касцы, I ў ланцужку, дзе ўсе мы толькі звенні, Дарма маліць і трызніць аб збавенні,- У ланцужка скаваныя канцы. Ты свой не завяршыў яшчэ стажок, А на лужок злятае ўжо сняжок, I пачынае рытуальны танец Бяззубая з касою... Ланцужок Гасподзь перабірае, як ружанец. 10 З камення камень і трава з травы, А чалавек з чаго, калі не з гліны, Калі ў ім голас, а не рык звярыны?.. - Ты не з чаго ,- сказаў Саракавы. - I ні з чаго твае саракавіны. Твой папярэднік і наступнік тут Ніякавата селі ў самы кут, Паслухаўшы, як цьмяна ты гадаеш То пра пакуты, бо не меў пакут, То пра віну, 6о знаць яе не знаеш. Нашто пазваў ты цені? Ліць алей, Тваім здагадкам цьмяным біць у ладкі? Здагадкі не мяняюць ход падзей. Так пра камету згадку меў Галей - Ляціць яна і без ягонай згадкі. Усё адно ёй: быў Галей ці не, Свая ў яе часовая дарога. Часова ўсё. Жыццё і смерць міне. Апоры ты не знойдзеш у віне, Няма яе, бо ўся яна - з нічога. 11 Часова ўсё. Да смерці. А віна Даўжэй за смерць. Нікому не відна - Мацней чым смага мучыць і чым голад, I ўсё, пра што не ведае яна, Мне за яе распавядае Голас. Аднолькава і зблізку, і здаля Ён чуецца, 6о сказана ад Бога, Што і ў былым, і да ўсяго былога Было спачатку Слова. А пасля? Што будзе потым? Мусібыць, нічога. Што можа быць па часе?.. Ды віна Даўжэй, чым час, даўжэй, чым даўніна I будучыня разам з даўніною. Як цёмна скрозь! За мной, перада мною Сцяна віны. Астрожная сцяна. 12 Жывым і мёртвым не пазбыць віны. Чырвоныя і чорныя званы Гудуць паміж вайною і вайною. Не па маёй віне - маёй віною У небе разгайданыя яны. Далей ад іх - і ад віны далей, Сцяна ў сцяне. Пад ёю акалей - Закружыць над табой жывая зграя. Жывы жыве, бо мёртвы не ўмірае. Жыў Юда... Жыў Каяфа... Жыў Галей, Жыве - імя каметаю згарае. Жыццё і смерць сышліся ў ім - ні ў чым I ні з чаго гарыць адно ў адным, I пакідае ў небе бліскавіцу... Скажы мне, Голас: гэту таямніцу Каму спасцігнуць - мёртвым ці жывым? 13 Царкву - у ногі, лес - да галавы, На вочы века - і ручнік на века, I, дзякуй Богу, у труне - не вы... - Ну вось і пахавалі чалавека, - Наступніку сказаў Саракавы. - Цяпер ён папярэднік твой. Ты рады? Калі ты праўда рады, то дарма. Тваю душу да дна замуцяць звады, I плуг віны па вечным полі здрады Табе цягнуць, калі яго няма. Цяпер ягоны папярэднік вольны. Ён тут яшчэ? I цень гукнуўся: - Тут. - Ідзі. Ты вольны. Завяршыўся суд. А мы паўторым хутка шлях пакут, - Сказаў мне Голас, як настаўнік школьны. 14 Шукаючы апоры, ты імя Чужое ўзяў, нібы свайго няма, I выдумаў сабе віну чужую, Фантомную, з якой стварыў жывую, Што стала вінаваціцца сама. Яна ў цябе паперадзе ідзе Па камені, паветры і вадзе I ўжо не азіраецца: за ёю, Як змеялоў за залатой змяёю, Ты йдзеш туды, куды яна вядзе. З балота ў дол і з долу на гару, Шукаючы здабычу ці нару, Паўзе яна, а ты за ей спяшаеш, Мінаючы свой час, сваю пару, Забыўшыся на тое, што шукаеш. 15 З чужым ружанцам ты зайшоўся ў храм I, не застаўшы анікога там, Спытаўся ты: "Чаму няма нікога?" I голас твой сабе пачуўся сам З усіх кутоў, а найгучней з пустога. Ты ў кут той рушыў і запоўніў кут Самім сабой, сказаўшы: "Вось я, тут, Дзе не бываў і мог не быць ніколі, Я сам сюды спяшаў, па ўласнай волі Стаю я тут - ну дык вяршыце суд". Пад купалам, пад крыжам залатым, У пустаце перад усім пустым Стаяў ты ў храме, да ўсяго гатовы, Ды як прыйшоў з чужым - так рушыў з тым, Нібы ружанец, перабраўшы словы. 16 Твой - толькі голас, словы - не твае. Тваіх табе ніколі не стае Сярод чужых, на горкі яблык збітых, Якія між кілішкаў недапітых Па памінальным коцяцца стале. Ды што рабіць? - суседзі і радня Сабраліся казаць адно і тое За доўгі стол саракавога дня, Вакол якога ўстала гарадня У сорак крэслаў, а тваё - пустое. Ты за сцяной, яны каля сцяны, Цень ад якой жахае - і адны I тыя ж думкі ў кожнага жывога: Хто на чарзе? Каму збяруць яны Стол памінальны дня саракавога? 17 Не бедны стол, табе сабраны ён Па Крэве ўсім - дзе сподачак, дзе міска, Абрус смаргонскі - вышываны лён, Гарэлка магазінная - аж з Мінска, Свая з Барунаў, слаўная здавён. Прастора рвецца, час ідзе на злом, А на мяжы паміж дабром і злом - I смажыва, і варыва густое, I сесці ў крэсла, раз яно пустое, Не сорамна табе за тым сталом. З усімі тымі, хто пайшоў раней, Ты лёс пражыў за марны не марней, Хай лепшы пражыве - хто потым пойдзе, I не вядуць твой памінальны рэй Бацькі твае насуперак прыродзе. Ты іх паспеў праводзіць - Бог памог Каля дзядоў пакласці іх удвох, Пацалаваць іх і закрыць ім вочы... Твае хай закрывае, хто захоча З тых, каго любіш, памажы ім Бог. 18 Хай кажуць словы, галасы дрыжаць Не ўсе з таго, што, дзе каму ляжаць, Не ведаюць - і жахі пашчы шчэраць... Не кожнаму, пасеяўшы, дажаць. Не кожнаму, паснедаўшы, вячэраць. Ды кожнаму, хто гол, як той сакол, Ад смерчу смерці, што ўгінае дол, Надзеяй дрэва можна захінуцца: Зламае вецце - застанецца ствол, Зламае ствол - карэнні застануцца. Канец тады, як спрахнуць карані. Ад забыцця, Гасподзь, абарані Крывіцкі род, смаргонскі люд ды крэўскі, Вярні ўсіх крэўных на пустыя крэслы, За памінальны стол усіх вярні. 19 Як ты памёр, скажы, што ты жывы. Скажы пра гэта голасам травы I голасам касы скажы пра гэта: Жывы, пакуль курлычуць журавы На тым шляху, якім ляціць камета. Схаваны ў змрок, укрыты ў цень сцяны, Нічога і нікому ты не вінны, Жывы - і вольны ад любой віны, Ад будучыні і ад даўніны, Ад усяго, што прывід і руіны. Калі між зор анёд уструбіць збор, Ты хату прыбяры, спарадкуй двор I на дрывотні навастры сякеру, Скажы, што ты жывы, калі памёр, Ідзеш на Суд - і я табе паверу. У двор сваіх, чужых панабяжыць. Як жыта ў жыце, ты пакінь іх жыць, Па смерці ўваскрасаць, як жыта ў жыце, - I перад тымі, каму Суд вяршыць, Паўстань у час прызначаны: судзіце.

Вежа

Фантастычна-дакументальная прыпавесць

Дваццаць восьмага ліпеня, у аўторак, Ютка Казубоўскі прачнуўся, як заўсёды, рана, памыўся, паснедаў на скорую руку і рушыў будаваць вежу да неба.

На гліністым пагорку ў канцы сотак мелася ў Юткі круглая, глыбокая яма, дзе на зіму буртавалася бульба. На дне гэтай ямы і заклаў Ютка першы камень у падмурак сваёй вежы.

Некаму можа падацца дзіўнаватым, што чалавек у наш час, на скорую руку паснедаўшы, без дай прычыны бярэцца за работу, у якой не было ў людзей аніякай патрэбы з пары Вавілона. Некаму, але не жыхарам Карун, дзе яшчэ зусім нядаўна, у мінулым стагоддзі, капаўся калодзеж скрозь усю зямлю, каб можна было ў яго скочыць і глянуць, што ж робіцца там, на другім канцы свету. Таму, калі Хведар Былінскі, сусед Юткі Казубоўскага, крочыў паўз Юткавы соткі на ферму і спытаўся ў Юткі, што гэта ён тут робіць, дык зусім не здзівіўся Юткавым намерам, а сказаў толькі:

- А... Ну, памагай Бог, - і пашыбаваў сабе далей.

- Казаў Бог, каб ты памог, - буркнуў яму ўслед Ютка, бо каціў вельмі ўжо вялікі камень, аднаму не пад сілу. Тады Хведар вярнуўся - і ўдвух яны скінулі камень у яміну.

- А дзе ты цяпер бульбу буртаваць будзеш? - спытаўся Хведар.

- Ат, - махнуў рукою Ютка, - колькі той бульбы. А работы з ёй - лепей у горадзе купіць.

- I то праўда, - згадзіўся Хведар. - Ты вялікае каменне адзін не цягай. Памагу, як з работы пайду.

На суботу, першага жніўня, падмурак быў закладзены, стаяў трывала, надзейна, хіба толькі землятрус яго мог скрануць. Дый то гледзячы які, бо яміна глыбінёю каля дзесятка метраў, выкапаная ў чырвонай ганчарнай гліне, з якой спрадвеку рабіліся ў Карунах звонкія, як гарэхі, гаршкі, - замураваная ледавіковымі валунамі такая яміна - гэта вам не жарты. А каб не чапляліся да Юткі, што ды чаго, чаму ды навошта, укапаў ён каля падмурка драўляны слупок, у макаўку якога ўвагнаў бляшаную шыльдачку, з аднаго боку якой былі выбіты аўтамабільныя нумары 17-39 ТРМ ПРИЦЕП, а з другога акуратна напісана, кожнае слова асобным колерам: будуецца вежа да неба.

- Гэта ты правільна прыдумаў, - сказаў Хведар, ідучы ў нядзелю на ферму. - Бо могуць не зразумець. Неяк паболела на свеце абсалютна дурнога народу. Як у пару пана Цырлюкевіча.

Пан Цырлюкевіч быў тым панам, які ў XIX стагоддзі меў у Карунах глобус, і, калі карунцы пачалі капаць калодзеж скрозь усю Зямлю, пан Цырлюкевіч праткнуў свой глобус сталёваю спіцай з боку Карун - і аказалася, што другі канец спіцы вытыркнуўся ў Ціхім акіяне. Праз тое пан Цырлюкевіч пачаў даводзіць, што калі нават карунцы пракапаюць калодзеж, то ўсё адно выйсці з яго на той канец свету не змогуць. Болыы таго: вада хлыне ў дзірку і затопіць не толькі Каруны, але і шмат якія іншыя вёскі і хутары, што ляжаць паблізу. Паколькі пана Цырлюкевіча ніхто ў Карунах слухаць не схацеў, ён паведаміў пра тое ўраду, націскаючы ў сваім допісе на слова "дыверсія", пасля чаго ў Каруны прыехала аж чацвёра дактароў: трое ў хуткім часе з'ехалі, а адзін застаўся назаўсёды, ажаніўшыся з Зоськай Каняўка і заснаваўшы такім чынам у Карунах доктарскую дынастыю.

Пан Цырлюкевіч, зразумеўшы, што ўрад палічыў яго вар'ятам, пачаў будаваць на Літвінавай гары акіянскі трохпалубны карабель, каб у час патопу зратаваць сябе, племяннога жарабца Ахіла, тузін галоў дробных хатніх жывёлін, а таксама тых карунцаў, якія, на думку пана Цырлюкевіча, мелі вартасць і значэнне для далейшага развіцця чалавечай цывілізацыі. У карунскага папа захаваўся спіс людзей, якіх пан Цырлюкевіч збіраўся ўзяць на борт свайго карабля, і ў гэтым спісе хай сабе не на першым месцы, але ўсё ж значыліся прапрадзед Юткі Казубоўскага і прабабка Хведара Былінскага.

Карабель, на жаль, застаўся недабудаваны - і на тое былі дзве прычыны. Па-першае, ніхто ў Карунах толкам не ведаў, як будуюцца акіянскія караблі. Па- другое, пан Цырлюкевіч аднойчы ўзяў і зразумеў, што ў такую дзірку, як калодзеж, вада не хлыне патопам, а пацячэ звычайнай ракой, і што з гэтага, калі рака акажацца рыбнай, для карунцаў можа быць нават немалая карысць. Пан Цырлюкевіч зразумеў тое, калі ўжо ставіліся мачты, калі мала што заставалася, каб карабель давесці да ладу, але падумайце: навошта акіянскі карабель там, дзе можна разлічваць толькі на больш-менш прыстойную рэчку? Пан Цырлюкевіч падумаў і ўцяміў, што гэта бязглуздзіца. Так той карабель і застаўся недабудаваны, стаіць без мачтаў на Літвінавай гары, на самым высокім месцы якраз пры выездзе з Карун. Дарэчы, ён саслужыў аднойчы карунцам зусім нядрэнную службу, але пра гэта не зараз, не тут, а як-небудзь іншым разам і іншым часам.

Дзень за днём Юткава вежа паціху, але няўмольна падымалася да неба. Слых пра незвычайную будоўлю ў Карунах хутка абляцеў раён, вобласць, рэспубліку - і вырваўся за межы краіны. У канцы лета, трыццатага жніўня, у чацвер, каля дзесяці гадзін раніцы ў Каруны завітала першая замежная дэлегацыя: група прафсаюзных дзеячаў з Берага Слановай Косці.

Прафсаюзныя дзеячы з Берага Слановай Косці аказаліся перадавымі, таму каля вежы, якая была ўжо на пядзі чатыры вышэй за Юткаву галаву, адбыўся мітынг. Ютка не разумеў, пра што гаварылася на мітынгу, бо выступалі на ім выключна замежныя госці і гаварылі, мусібыць, не па-нашаму, але, калі адчуваў, што нехта з гасцей звяртаецца менавіта да яго, згодна ківаў галавой, а ў канцы выступлення кожнага з прамоўцаў разам з усімі пляскаў у далоні. Пасля мітынгу госці па чарзе паабдымалі Ютку, абцалавалі, пасля селі ў чырвоны "Ікарус" і, калі той крануўся, памахалі з вокнаў хто насаткай, хто цэлафанавым мяшэчкам. Раптам аўтобус спыніўся, дзверы зноў расчыніліся, і на зямлю скочыў даўгашыі хлапчына ў белай кашулі і белых портках.

- Слухай, мужык, - ціха спытаўся ён, падышоўшы да Юткі, - а нашто табе гэта трэба?

- Што? - перапытаў Ютка.

- Ну, гэта во, - хлапчына галавой кіўнуў на вежу.

- Не скажу, - адказаў Ютка. - Трэба, і ўсё. Хлапчына пацепнуў плячыма, сеў у аўтобус, дэлегацыя з Берага Слановай Косці яшчэ раз памахала насаткамі і мяшэчкамі і хутка назаўсёды знікла за Літвінавай гарой з акіянскім караблём пана Цырлюкевіча.

Увечары таго ж дня да Юткі завітаў старшыня калгаса Андрон Сыцюк, зусім малады яшчэ дзяцюк, але ўжо даволі нервовы, стомлены на кіруючай рабоце.

- Ты во што, Казубоўскі, - глынуўшы вады прама з вядра каля парога, не павітаўшыся, сказаў Андрон. - Балаган свой гэты канчай. У мяне жніво, я на паперы амаль усё скасіў, а ў полі яшчэ палова. Прыпрэцца з іншаземцамі начальства якое-небудзь тваю вежу глядзець, а ўбачыць жыта пераспелае. Што тады будзе, як ты думаеш?

- Скінуць цябе па цяперашнім часе, - выказаў меркаванне Ютка.

- Правільна, - згадзіўся Андрон. - А я не на тое пуп рву, каб мяне скінулі. Зразумеў?

- Зразумеў, - адказаў Ютка. - У мяне вежа будзе гатовай толькі тады, калі ўпрэцца ў неба. А раней пра тое, што яна гатовая, я крычаць не стану.

- Та-ак, - працягнуў Андрон, выціраючы рукою рот. - Заўтра я прышлю два бульдозеры, каб тваю вежу на пыл размалолі.

- Давай прысылай, - усміхнуўся Ютка, уявіўшы, як дарэмна будуць ірваць бульдозеры сваё сталёвае нутро. - А я на цябе ў суд падам.

- За што? - зноў узяўся за вядро з вадою Андрон.

- Мне ўрачы горны клімат рэкамендуюць. А ты мне пуцёўку ў санаторый даў?.. Не даў. Дык я вежу збудую, лягу там на самым версе і буду дыхаць горным паветрам.

Андрон паставіў вядро на лаву.

- Ты ў дурня са мной не гуляй. Хворы знайшоўся. На камбайн сесці - ён хворы, а камяні цягаць - не хворы. Я праверу яшчэ, хто там табе і што за бюлетэнь на тры месяцы выпісаў. Пабачым тады, хто з нас суда забаіцца.

- Правярай, - не стаў пярэчыць Ютка. - Толькі што ты рабіць будзеш, як правяраць возьмешся, а я тым часам вазьму ды памру? Тады ўжо табе старшынёй не ўтрымацца. Бо калі даруюць табе і жыта недажатае, і бульбу недакапаную, і капусту памерзлую, то мёртвага Ютку Казубоўскага ніхто табе не даруе. Ніхто і ніколі. Амінь.

Андрон, хоць і нервовы, але ўсё ж малады і здаровы, ніяк не гатовы быў да гаворкі пра смерць, а таму адчуў сябе ніякавата.

- Ну чаго ты гэта паміраць надумаў? - палагаднеў ён голасам і нават зрабіў такі жэст, нібы збіраўся пагладзіць Ютку. - Хіба табе жыць абрыдла?

- Абрыдне з такімі ёлупамі, як ты! - адразу адчуў Андронаву слабінку Ютка. - Выгады сваёй не разумееш! Ну што табе з таго, што, болей намалоціш і болей здасі? Нехта яшчэ больш намалоціць. А вежа да неба ў цябе будзе адна. На ўсёй зямлі адна - і ў тваім калгасе. Дапяў?

- Не. На які чорт мне твая вежа?

- Начорта яму вежа! - ускінуўся Ютка. - Ды каб ты сёння не ганяў па палях, не глытаў пыл, а быў каля вежы, ты б ужо рукаўся з прафсаюзнымі дзеячамі Берага Слановай Косці! А заўтра, як роўны, будзеш здароўкацца з палітычнымі лідэрамі, тэрарыстамі, эстраднымі спевакамі. А пазаўтра - з прэзідэнтамі, каралямі, арабскімі шэйхамі... Ну, дайшло?

- Я рукаўся аднойчы з намеснікам міністра фінансаў, - падумаўшы, сказаў Андрон. - Гэта мне нічога не дало.

- Яно і відно, - з жалем уздыхнуў Ютка.

- Чаго ты ўздыхаеш? - асцярожна перапытаў Андрон.

- Нічога. На клуб новы як не было грошай, так і няма. Стары вунь і той неадрамантаваны стаіць.

- Дык ты і пабудуй новы клуб замест сваёй вежы, - знайшоўся Андрон. - Работы меней, а толку намнога болей. I не для цябе аднаго, а для ўсіх. Для сына твай- го ж. Скончыць ён свой інстытут культуры, а тут якраз і клуб гатовы, калі ласка, ідзі загадчыкам. А так што яму ў нас рабіць?

- Ён загадчыкам вежы будзе, калі ты не хочаш, - раззлавана сказаў Ютка. - I адчапіся ты ад мяне. Ведаў я, Андрон, дзеда твайго, ведаў бацьку, абодва яны нашы былі, карунскія, а ты - як у Стрыпунах нарадзіўся.

Гэта была абраза. Стрыпуны - вёска праз лес ад Карун, у якой спрадвеку з'яўляліся на свет самыя знакамітыя ў тутэйшых мясцінах ёлупні. Дастаткова сказаць, што ў той час, калі карунцы капалі калодзеж скрозь усю Зямлю, а пан Цырлюкевіч запалохваў усіх сусветным патопам, адзін са стрыпунскіх гаспадароў, Кірыла Моргаўка, прадаў сваю хату, збыў спадчынную сялібу і паехаў у Амерыку, каб танна, а калі пашанцуе, дык і на дармавіну хапануць сотню-другую валокаў зямлі на дне Ціхага акіяна, пакуль там ніхто не ведаў, што водам ягоным зусім нядоўга засталося набягаць хвалямі на берагі штатаў Арэгон і Каліфорнія. Дармавых зямель на акіянскім дне Моргаўка не дачакаўся, але ж нездарма ў народзе славутая прымаўка жыве - дурням і праўда шанцуе: на кавалку камяністай пустэчы, купленай Кірылам за ўсе ягоныя грошы, у тым месцы, дзе пачаў ён бурыць артэзіянскую шчыліну, ірванулася з нетраў зямных не вада, а нафта - і Моргаўка стаў мільярдэрам. Змяніўшы ў сваім прозвішчы канчатак, ён зрабіўся стопрацэнтным амерыканцам, нафтавым магнатам, заснавальнікам магутнага клана Морганаў.

Да гэтага трэба дадаць, што Ютка Казубоўскі сапраўды быў хворы, на сорак сёмым годзе жыцця невядома з чаго пачала яго біць дыхавіца, а Андрон Сыцюк, хоць і нарадзіўся ў Карунах, з дзяцінства не разумеў жартаў. Бразнуўшы дзвярыма так, што вада ў вядры боўтнулася, старшыня выйшаў з Юткавай хаты.

Плюнуўшы на Юткаў падворак, Андрон завёў матацыкл, выкаціўся на вуліцу і ўбачыў свайго сына Цімку, які сядзеў на валуне каля рэчкі і ў прыцемках чытаў газету. Андрон пад'ехаў да рэчкі, злез з матацыкла і пагладзіў сына па галаве.

- Тата, - сказаў Цімка, - глянь, што ў газеце напісана.

У газеце - і не ў якой-небудзь мясцовай, а ў рэспубліканскай, што друкавалася ў Мінску, - Андрон убачыў вялікі фотаздымак кракадзіла ў рацэ. Над фотаздымкам кідкімі літарамі было напісана: "Сенсацыя! Кракадзілы ў Свіслачы! Не падыходзьце блізка да вады! Сцеражыце дзяцей, жанчын і хатніх жывёлін!" - а пад фотаздымкам друкаваўся каментарый навуковага кансультанта А. П. Пеўнікава пра перспектывы кракадзілагадоўлі ў цэнтральных раёнах рэспублікі. "Я перакананы, - завяршаў свой каментарый навуковы кансулыант, - што калі падысці да справы па-гаспадарску, з належным размахам, то ў самым хуткім часе нашы прыгажуні-модніцы ў Мінску і Бабруйску, Стоўбцах і Зэльве, Смаргоні і Карунах будуць насіць памаду і духі ў такіх жа шыкоўных, суперпрэстыжных сумачках з кракадзілавай скуры, як і ганарыстыя мільярдэршы Каліфорніі".

- Ну і што? - спытаўся ў сына Андрон. - Хай сабе носяць.

- Тата, - залыпаў вачыма Цімка, - гэта ж гумар. Скуль у нас кракадзілы?

- Прыплылі, - адказаў Андрон і сеў на матацыкл. - Пазаўтра табе ў школу ісці, там і спытайся, як яны да нас дабраліся.

Андрон крануўся з месца. Цімка скочыў з валуна на задняе сядзенне матацыкла.

- Тата, - спытаўся ён, абхапіўшы Андрона за бакі, - ты хоць раз у жыцці памаду ці духі маме купіў?.. - Але за трэскам матацыкла Андрон яго не пачуў. "А можа і праўда, хай сабе Ютка вежу будуе, - раптам падумалася Андрону. - Вежа да неба - гэта табе не кракадзілы, не сумачкі ў Карунах насіць".

"Трах-тых-тух-тах", - страляў матацыкл, імчаўся на ім у невядомую будучыню старшыня Андрон Сыцюк, ляцеў за ім крэўны ягоны сын Цімка, курыўся пыл вечаровы па доўгай вясковай вуліцы.

Першага верасня Цімка Сыцюк пайшоў у школу і на першым жа ўроку паказаў настаўніцы газету, спытаўшыся, скуль у нас узяліся кракадзілы, калі ў

школе яго вучылі, што ніякіх кракадзілаў на Беларусі не было і быць не можа. Настаўніца Цімку асадзіла, тады ён спытаўся пра тое самае на другім уроку ў іншай настаўніцы. Другі ўрок быў урокам роднай мовы, якую выкладала Хрысціна Сымонаўна Моргаўка з роду таго самага Моргаўкі са Стрыпун, які некалі паехаў у Амерыку, каб купіць зямлю на дне акіяна, а замест гэтага стаў мільярдэрам. Хрысціна Сымонаўна Цімку не асадзіла, бо ён быў сынам старшыні калгаса, але адказаць яму нічога не змагла, таму, прыйшоўшы са школы дахаты, села каля акна, за якім адцвіталі ганарлівыя вяргіні, і, гледзячы на гэтую чароўную, але не вечную прыгажосць прыроды, напісала на газету скаргу. Ну, куды ў нас пішуцца скаргі, мы ўсе ведаем. Ці нам у аўтобусе на мазоль наступяць, ці на кашулі ў атэлье гузікі са спіны прышыюць, ці купім зубную пасгу, а ў цюбіку акажацца гуталін - адрас скаргаў у нас адзін: у найвышэйшую інстанцыю. Таму пачакаем, пакуль наша скарга туды дойдзе, пакуль з ёй разбяруцца, пакуль зловяць таго грубіяна ў аўтобусе, памяняюць краўцоў з атэлье і перавядуць гуталінавую фабрыку на вытворчасць зубной пасты, а самі тым часам будзем хукаць на мазоль, хадзіць у кашулі наросхрыст і начышчаць боты сажаю, змешанай са свіным тлушчам. І-эх, нам, як кажуць, не прывыкаць, таму давай, Хрысціна Сымонаўна, дыхай глыбей водарам першага дня восені, крыштальным паветрам, якое, здаецца, пераломіцца надвае, калі да яго дакрануцца рукамі, рассцілай сурвэтку, кладзі на яе ліст паперы ў клетачку, вырваны з вучнёўскага сшытка, і пішы, пішы, даражэнькая, стараючыся не націскаць моцна шарыкавую ручку, каб не нарабіць у пісьме дзірак ды памылак, каб пасля, не дай Бог, не спыталі: а што ж гэта за настаўніца такая, якая па-руску слова "крокодил" праз два "а" піша?

Гэта ўсё, канечне, з аднаго боку, а з другога боку Хрысціну Сымонаўну Моргаўку па-свойму можна зразумець, без аніякіх кпінаў пашкадаваць яе, шчыра паспачуваць жанчыне, адзінокай, сярэдняга ўзросту. Бо хто яна такая, Хрысціна Сымонаўна, як не вясковая настаўніца! Гэта ж не старшыня калгаса Андрон Сыцгок, не механізатар Ютка Казубоўскі, хай сабе хворы на дыхавіцу, не даяр Хведар Былінскі, не кажучы ўжо пра тое, што яна - не крамніца Яня Каняўка з таго самага роду Канявак, які праз Зоську Каняўку некалі з доктарам парадніўся і ў якім пароўну цяпер крамнікаў і дактароў... Усе ў гэтым свеце неяк адзін з адным павязаныя, а Хрысціна Сымонаўна ніяк і ні з кім, настаўніца - і ўсё. А колькі зарабляе сельская настаўніца, як да яе ставяцца, на якім яна месцы ў табелі рангаў, яна, той самы сейбіт, што сее разумнае, добрае, вечнае? Ведаеце вы тое? Калі не, то і ведаць не трэба. Хай тады будзе ўсё так, як ёсць, няхай той карэспандэнт, на якога Хрысціна Сымонаўна піша зараз скаргу, забудзецца, як прыехаў ён аднойчы на Палессе, вясною, у самую бездараж, як на аўтобусным прыпынку ніхто яго не сустрэў, як мясіў ён пятнаццаць кіламетраў гразь у красоўках фірмы "Adidas", пакуль не дагнала яго спадарожная падвода з барадатым дзедам на перадку. "Тп-ру-у", - сказаў дзед і больш не прамовіў ні слова, пакуль не ўехалі яны ў вёску і не дагналі першага спадарожніка, што ішоў па вуліцы каля самага плота, ледзь выцягваючы ногі з балота. "Ц-ц, но!" - прыцмокнуў дзед на каня і паехаў далей, не прапанаваўшы таму чалавеку пад'ехаць, і зноў маўчаў, пакуль не дагналі яны другога спадарожніка. "Тп-ру-у", - спыніў дзед каня, пачакаў, пакуль сеў другі спадарожнік на падводу, і давёз яго да праўлення калгаса, дзе павінен быў адбыцца сход, на які і ехаў карэспандэнт. Сход прайшоў так, як мае быць, карэспандэнт запісаў усё тое, што на ім гаварылася, а пасля спытаўся ў дзеда: "Слухай, дзед, скажы ты мне, калі ласка: чаму ты першага чалавека не ўзяў, а другога падвёз?" -. "Дык другі ж доктар", - адказаў дзед. "А першы?" - "Той настаўнік", - абыякава прамовіў дзед, так гэта сказаў, што карэспандэнт вырашыў раз і назаўсёды кінуць сур'ёзныя справы і займацца толькі гумарам, балазе былі ў яго да гэтага здольнасці.

"Я працую настаўніцай трынаццаць гадоў, хоць замест таго даўно ўжо магла быць жонкай афіцэрскага складу, - пісала Хрысціна Сымонаўна. - Калі я была студэнткай, мне прапанаваў пайсці за яго старшы лейтэнант Савецкай Арміі Сяргей Ванарук, але я адмовілася, бо кахала яго і не хацела замінаць яму расці да цяперашняга маёра, таму што мой родзіч па маці, Кірыла Моргаўка, некалі паехаў у Амерыку і стаў там імперыялістычным мільярдэрам. Але зараз ад той амерыканскай радні я не тое што пасылак, а нават паштовак не маю, так што не пра тое гаворка.

Калі я сама вучылася ў школе, дык да настаўніка больш чым да ўсіх астатніх мелі ў вёсцы павагу. Неяк само сабой выходзіла так, што ў таго, хто вучыў дзяцей, шукалі парады і дарослыя. А ў мяне ніхто і ні пра што не пытаецца. Сёння толькі Ціма Сыцюк, сын нашага старшыні, спытаўся: скуль у нас узяліся кракадзілы? Я ведаю, што ў нас кракадзілаў няма, а ён мне паказаў газету, у якой напісана, нібыта яны ёсць. Я разумею, што гэта жарт, я не такая забітая, хоць і не замужам, і за трынаццаць год мне ніхто добрага слова не сказаў, ні разу без чаргі ў краму не прапусцілі, але для чаго так жартаваць і навошта з настаўніцы, калі мяне за тое ніхто не паважае і паважаць не збіраецца. Прашу разабрацца, пакуль яно не позна. Моргаўка Х.С., настаўніца Карунскай сярэдняй школы".

Пад скаргай Хрысціна Сымонаўна паставіла дату і распісалася.

Скаргі ў нас ідуць і разбіраюцца доўга, але ўсё ж не даўжэй, чым будуюцца вежы да неба, таму, каб не вяртацца пасля да гэтай непрыемнай справы, скончым яе адразу, трохі прабегшыся паперадзе падзей.

3 найвышэйшай інстанцыі, засыпанай скаргамі, як млын мукою, пісьмо Хрысціны Сымонаўны было пераслана з адпаведнай папераю ў інстанцыю рангам ніжэй: Інстытут заалогіі Акадэміі навук. Чаму туды, спытаецеся вы? А куды ж яшчэ, калі скарга на кракадзілаў? I раз прыйшла яна ў інстытут з папераю адпаведнай інстанцыі, дык тут не да таго ўжо, каб разбірацца: жартачкі гэта ці не? Таму толькі ўздыхнуў інстытут, сеў за навуковы стол і напісаў сваю паперыну, на сваім фірменным бланку:

"Паважаная рэдакцыя! У нумары вашай газеты за 28 жніўня быў надрукаваны матэрыял пра кракадзілаў у Свіслачы. Матэрыял бяздоказны, навукова неабгрунтаваны, ён поўнасцю супярэчыць апошнім дасягненням навукі. Просім у будучым больш асцярожна падыходзіць да публікацыі падобных сенсацый, таму што яны не толькі прыносяць шкоду навуцы, але і адмоўна ўздзейнічаюць на тую частку насельніцтва, якая чытае вашу газету".

Атрымаўшы такую паперыну, на якой значыўся подпіс навуковага супрацоўніка і стаяла пячатка афіцыйнай установы, рэдактар газеты ціха, сам сабе, вылаяўся, выклікаў таго карэспандэнта, які знайшоў у Свіслачы кракадзіла, закаціў яму строгую вымову і выправіў у камандзіроўку ў Каруны.

- Што мне там рабіць? - спытаўся карэспандэнт.

- Нічога, - адказаў рэдактар. - Паглядзі, што там за людзі жывуць. А ў інстытут я ўжо сам падыду, гэта цераз дарогу.

Ну, хай сабе карэспандэнт едзе, калі яго рэдактар выправіў, выпісвае камандзіроўку, вымольвае аванс у бухгалтэрыі, клапоціцца пра білет, а мы чакаць яго не будзем, хуценька вернемся тым часам да Юткавай вежы.

Вежа расла і, праўду сказаць, з кожным днём усё больш падабалася карунцам. Ці то Ютка ўдала для яе месца выбраў, ці то выпадкова так сталася, але відаць яна была з любога канца, любога двара Карун, і кожны карунец, малы і вялікі, першае, што рабіў з раніцы, - гэта прыкідваў: наколькі ўзнялася вежа над вёскай, наколькі паднялася да неба.

Фірма, што займалася замежным турызмам, ударнымі тэмпамі пабудавала на ўездзе ў Каруны, непадалёк ад карабля пана Цырлюкевіча, кэмпінг, гасцініцу з рэстаранам і барам, з канферэнц-залай, дзе Ютка сустракаўся з прафсаюзнымі і палітычнымі замежнымі дзеячамі, з вядомымі літаратарамі і мастакамі, з прэзідэнтамі, каралямі, арабскімі шэйхамі - і ўсім ім, направа і налева, раздаваў інтэрв'ю. Ён адказваў на ўсе пытанні, нічога не баючыся, бо баяцца яму не было чаго, і толькі тады, калі ў яго пыталіся, навошта ўсё-ткі, дзеля чаго ён будуе сваю вежу, Ютка замаўкаў, нібыта замок яму на рот накідвалі.

- Ён хворы! - падымаючы пыл на сваім матацыкле, пралятаючы міма іншаземнага гарадка, што чорт ведае скуль, без дазволу праўлення вырас у цэнтры роднага калгаса, крычаў Андрон Сыцюк. - Ён вальтануты, а вы з ім як са здаровым размовы водзіце! Ён хоча пабудаваць вежу, легчы пасля на самым версе і дыхаць горным кліматам! Яго ў Жодзішкі, у жоўты дом заканапаціць трэба, а пра яго ва ўсім свеце як пра героя трубяць! Не, я выведу яго з праўлення! Выведу, вось пабачыце!

Як вы мяркуеце, чаго злаваўся Андрон Сыцюк? Ну, вядома, злаваўся ён таму, што Юткаў сын Ромка кінуў свой культурны інстытут, вярнуўся ў Каруны і стаў па пратэкцыі бацькі дырэктарам, а дакладней, шэфам Карунскага аддзялення фірмы іншаземнага турызму. Ромка хадзіў цяпер увесь у нянашым, смактаў цыгаркі "Кэмэл", слухаў магнітафон "Соні", а калі ў яго пыталіся: "Як жывеш, Ромка?" - адказваў "ол райт" альбо "о'кэй", у залежнасці ад таго, з англічанамі ці амерыканцамі ён перад тым сустракаўся. Астатнія словы розных моў народаў свету - італьянскія, нямецкія, французскія, іспанскія і іншыя - Ромку не вельмі падабаліся.

Акрамя ўсіх гэтых вонкавых пераваг аклад у Ромкі быў утрая большы ад таго, што зарабляў, ганяючы на сваім матацыкле, Андрон Сыцюк.

Нельга сказаць, каб Андрон не змагаўся супроць пранікнення формаў і метадаў замежнага жыцця на тэрыторыю свайго калгаса. Ён пісаў ва ўсе інстанцыі, ездзіў да раённага і абласнога начальства і, між іншым, шмат дзе знаходзіў разуменне і падтрымку. Але толькі да той пары, пакуль не мінуў год і фінансавыя органы не падлічылі, што за дванаццаць месяцаў Юткава вежа прынесла дзяржаве ў дзесяць разоў большы даход, чым увесь калгас "Каруны" разам з Сыцюком і ягонымі папярэднікамі за ўвесь час свайго існавання. Прычым даход гэты вызначаўся не буракамі і бульбай, што патрабавала рэальнай працы, рэальных затрат і рэальных датацый, не лёнам, малаком і морквай, пералічанымі ў капейкі і рублі, а нечым лятучым, эфемерным, абстрактным, незразумелым, як час і прастора, але што тым не менш абсалютна рэальна матэрыялізавалася ў марках і іенах, франках і рупіях, а таксама ў доларах і фунтах стэрлінгаў. Пасля гэтакіх метафізічных пераўтварэнняў Андрона Сыцюка паўсюль перасталі разумець, а паколькі старшыня не здаваўся, дык яму далі зразумець, што калі ён не выправіць сваю лінію, то ў хуткім часе можа развітацца з пасадаю кіраўніка сярэдняга звяна і вельмі проста пайсці зусім па іншай лініі. Розум падказваў Сыцюку здацца і папрасіцца да Ромкі экскурсаводам на паўстаўкі, але характар Андронаў аказаўся мацнейшы за розум, і старшыня вырашыў змагацца да канца, сам па сабе, ні на кога не спадзеючыся і ні ад кога не чакаючы падтрымкі. "Вежа для калгаса - ці калгас для вежы. Ютка для карунцаў - ці карунцы для Юткі?" - паставіў Андрон перад сабой пытанне, на якое загадзя ведаў адказ, толькі не прыдумаў пакуль, як узяцца за справу, з якога боку піхнуць каменнага ідала, каб той паваліўся, чым адолець жалезную, а дакладней, залатую логіку фінансавых органаў.

Неспадзявана дапамога прыйшла адтуль, скуль, здавалася, і прыпаўзці не магла: Андрон знайшоў верную і бясстрашную саюзніцу ў асобе Хрысціны Сымонаўны Моргаўкі, настаўніцы роднай мовы, а таксама спеваў і фізкультуры.

Так проста ні ворагамі, ні саюзнікамі ні ў наш час, ні ў якія іншыя часы не станавіліся і не становяцца, на ўсё былі і ёсць свае, іншым разам няўлоўныя, тонкія, патаемныя, глыбока захаваныя прычыны.

Прычына, па якой Хрысціна Сымонаўна пайшла ў саюзніцы да Андрона Сыцюка, была вонкавай, для ўсіх адкрытай і ўсім зразумелай, як даросламу, так і малому.

Аднаго разу з чарговай іншаземнай дэлегацыяй завітаў у Каруны амерыканскі мільярдэр Фрэнк Морган - і не абы-які мільярдэр, не які-небудзь там іншы Морган, а з таго самага клана Морганаў, пачатак якому даў некалі Кірыла Моргаўка са Стрыпун, крэўны родзіч Хрысціны Сымонаўны. Ох ужо і сустракалі гэтага Фрэнка, ох ужо і віўся вужом вакол яго Ромка Казубоўскі, ох ужо і панаехала ў Каруны газетчыкаў, фарцоўшчыкаў, дыпламатаў, каментатараў і іншай дробнай чэлядзі! Ажно ў гасцініцы ўсе не змясціліся - і многія начавалі на караблі пана Цырлюкевіча, пад адкрытым небам, хоць стаяла позняя восень. I такое рабілася ў вёсцы, нібыта свет з ног на галаву перакуліўся. Фрэнк Морган падымаўся ў сем гадзін раніцы, а з сярэдзіны ночы яго ўжо чакалі, душыліся каля ўвахода ў гасцініцу, лезлі на каркі адзін аднаму, каб толькі ўбачыць, глянуць хоць адным вокам на таго, хтомог быць нікім, нічым, проста ёлупнем са Стрыпун, а стаў акулай імперыялізму, мільярдэрам, магнатам, у адной кішэні якога столькі грошай, колькі не назбіраеш, прайшоўшы з торбай па ўсіх дварах ад Карун да Смаргоні ці нават да Вільні. А Фрэнк Морган выходзіў з гасцініцы ў зеленаватай, не вельмі нават свежай спартыўнай майцы, на якой была намаляваная вялізная муха з напісаным пад мухай словам FLY, у зеленаватага колеру рэйтузах, у гэткіх жа зеленаватых, трохі ўжо скасалапленых тапачках - і ва ўсім гэтым амаль што жабіным адзенні пачынаў бегаць ад гасцініцы да Юткавай вежы, ад Юткавай вежы зноў да гасцініцы, туды-сюды, туды-сюды, не менш як пяць разоў у абодва канцы, а гэта выходзіла каля дзесятка кіламетраў. Ну і натрэніраваўся ж з ім Ромка Казубоўскі, які заўсёды бег паперадзе і сачыў, каб на дарозе, бронь божа, не аказалася каменя, за які Фрэнк Морган мог зачапіцца і бразнуцца ці, аступіўшыся, падвярнуць нагу, - і што тады змогуць зрабіць нашы дактары, якія нагу мільярдэра і ў вочы не бачылі?.. Ды хіба адзін Ромка натрэніраваўся? А фарцоўшчыкі з валютчыкамі? А рэпарцёры? А іншая дробная чэлядзь?.. Толькі не яны, не, зусім не гэтая хеўра вывела з сябе Хрысціну Сымонаўну. Штораніцы бегала за мільярдэрам уся карунская школа, уся, колькі яе было, карунская дзятва - ад першага камсамольца да апошняга падшыванца. Чаго вы думаеце яны гэтак разбегаліся? Можа, думаеце вы, яны так палюбілі фізкультуру, якой старанна, але беспаспяхова займалася з імі апошнія два гады Хрысціна Сымонаўна, бо штатнага настаўніка фізкультуры ў школе не было? О, каб яно было так, то сэрца Хрысціны Сымонаўны толькі б узрадавалася. Але сэрца яе засмуцілася, моцна засмуткавала, так, што нетры ягоныя напоўніліся абурэннем і гневам. Каб ведаў пра тое Фрэнк Морган, ён бы зарокся займацца тым, чым займаўся ў час сваіх ранішніх лёгкаатлетычных прабегаў. А займаўся ён тым, што набіраў, выходзячы з гасцініцы,

лоўныя кішэні розных значкоў і праз кожную вярсту сеяў іх па трасе свайго прабегу, і дзеці кідаліся на тыя значкі, як галодныя кураняты на проса, валтузячы адно адное так, што енк і лямант меншых і слабейшых уздымаўся вышэй ад Юткавай вежы. Ці магла спакойна бачыць і чуць такое Хрысціна Сымонаўна, настаўніца, якой хоць і далі толькі завочную адукацыю ў педагагічным інстытуце, але ад пачуцця гонару, высакароднасці і чалавечай вартасці не адвучылі, яна наследавала пачуццё гэтае ад сваіх продкаў, дзядоў і прадзедаў. Таму ў пятніцу, 19 лістапада, Хрысціна Сымонаўна правяла два ўрокі, спеваў і роднай мовы, а з трэцяга, з урока фізкультуры, у якім па прыездзе Фрэнка Моргана не стала ніякай патрэбы, пашыбавала ў праўленне калгаса.

- Андрон, - сказала яна па-свойску, бо вучыла Сыцюка некалі спевам, - я патрабую, каб ты аб'явіў мільярдэра Фрэнка Моргана персонай нон грата і выслаў яго за межы Карун...

Выслухаўшы сваю былую настаўніцу і ўцяміўшы, якая казырная карта яму прываліла, Андрон загадаў выклікаць да сябе Ромку Казубоўскага. Праз сельсавецкую сакратарку Ромка адказаў, што ён з'яўляецца прадстаўніком фірмы рэспубліканскага падпарадкавання, а таму загады такой дробнай сошкі, як нейкі старшыня калгаса, для яго пшык, і не болей. Тады Андрон пазваніў па тэлефоне ўчастковаму міліцыянеру Кузьме Сліжу, растлумачыў яму сітуацыю, на што Сліж сказаў, што гэта міжнародная акцыя і наогул справа Інтэрпола. Андрон бездапаможна глянуў на Хрысціну Сымонаўну, тая ўздыхнула цяжка, схадзіла да Сліжа, які таксама вучыўся ў яе спевам і роднай мове, заляпіла ўчастковаму аплявуху, пасля чаго той прывёў Ромку Казубоўскага ў праўленне калгаса пад конвоем. Сліж пакінуў Ромку ў старшынёвым кабінеце, адазваў Андрона на падворак і, зыркаючы па баках, зашаптаў яму на вуха:

- Ты што ж, дальбог, пра такія рэчы па тэлефоне?.. Спадарожнікі-шпіёны паўсюль над намі, лазерныя каналы сувязі, наогул чорт ведае што, а ў цябе ўсё, як у цара Гароха: зняў трубку - і алё, даўно цябе нешта не чутно было. Галаву ж трэба мець на карку, а не гарбуз. А Морква праз цябе яшчэ і аплявуху мне ўрэзала.

- Ладна, - павінаваціўся Андрон. - Ператрываеш. Будзь тут, можаш спатрэбіцца.

- Давядзі да ведама містэра Фрэнка Моргана, - вярнуўшыся ў праўленне, сталёвым голасам сказаў Андрон Ромку Казубоўскаму, што сёння ў 12.00 па маскоўскім часе яго выклікаюць мясцовыя ўлады. Для перамоў і афіцыйнай заявы.

- Гм, - хмыкнуў Ромка. - Чхаць ён хацеў на тваю ўладу. У яго ў 12.00 прамая сувязь з прэзідэнтам Злучаных Штатаў.

- Прэзідэнт пачакае, - цвёрда заявіў Андрон. - У крайнім выпадку, калі размова важная, містэр Морган можа перагаварыць з прэзідэнтам з майго кабінета.

Ромка зірнуў, скасіўшы вочы, на дапатопны Андронаў тэлефон з рычажком-відэльцам і разрагатаўся.

- Таварыш участковы! - гукнуў за акно Андрон. - Пакажыце, калі ласка, пісталет, з якога мы расстраляем грамадзяніна Казубоўскага без суда і следства як амерыканскага шпіёна.

Сліж падышоў да акна і ўзяўся абедзвюма рукамі за кабуру, у якой аніколі не было ніякай зброі, а ляжалі толькі цыгаркі, запалкі, схаваная ад жонкі заначка паўтара рубля і насатка, каб запалкі і заначка не бразгалі.

- Цю-цю-цю, - захарахорыўся шэф Карунскай вежы, але і ў Сліжа, і ў Сыцюка былі такія твары і гэткім цьмяным бляскам адлівалі вочы, што ў Ромкі раптам ёкнула ў нырках. "Заб'юць, - мільганула думка. - А што?.. Кокнуць удвух і не скажуць, дзе пахавалі".

- Ну, вы... - выціснуў Ромка, стараючыся ўсё ж трымаць марку фірмы, - прыдуркі, я скажу Фрэнку, што ў вас да яго неадкладная размова. А захоча ён прыйсці ці не - гэта ўжо ягоная справа.

- Захоча, - з намёкам кіўнуў галавою Андрон. - Сліж пойдзе з табою.

- Не, гэтага не трэба, - шчоўкнуў пальцамі па кабуры Сліж. - Яно можа за арышт сысці. Прадажная прэса тады такі вэрхал падыме, такога слана пастараецца з мухі раздзьмуць, што... - тут Сліж крыху задумаўся, - што вынікі могуць быць планетарнымі. Ромка сам яго да цябе прывядзе. Прывядзеш? - ласкава запытаўся Сліж у Ромкі.

- Прывяду, калі пойдзе, - паспешліва згадзіўся Ромка і, выскачыўшы з праўлення, спачатку трушком, а пасля спрынтэрскім бегам запыліў па вуліцы, раз-пораз азіраючыся назад, дзе, гледзячы яму ўслед, нерухома стаяў Сліж і цвёрдай рукою трымаўся за пустую кабуру.

Фрэнк Морган пастукаўся ў дзверы Андронавага кабінета з шостым сігналам дакладнага часу. "У Маскве поўдзень, - сказаў па радыё дыктар. - У Тбілісі і Астрахані трынаццаць, Алма-Аце пятнаццаць, Іркуцку семнаццаць, Благавешчанску васемнаццаць, Петрапаўлаўску-Камчацкім - дваццаць адна гадзіна".

"Шн-ро-ка стра-на мо-я род-на-я", - увайшоўшы, праспяваў Фрэнк Морган і працягнуў Андрону руку:

- Ду ю спік інгліш?

- Но, - адказаў Андрон, асіліўшы ў сабе нянавісць да імперыялізму, і паціснуў руку Фрэнку Моргану.

- Шпрэхэн зі дойч? - перапытаў тады Фрэнк.

- Найн, - трохі пачырванеўшы, адмовіўся размаўляць па-нямецку Андрон і з дакорам зірнуў на сваю былую настаўніцу, якая ціха сядзела ў кутку кабінета, склаўшы рукі ча каленях.

- Іа, - шапнула Хрысціна Сымонаўна, не вытрываўшы дакору ў вачах свайго былога вучня, і вінавата апусціла вочы.

- Гут! - энергічна павярнуўся Фрэнк да Хрысціны Сымонаўны. - Вас волен зі?.. Энтшульдзіген зі: воцу браухен зі міх?

- Вір... - устрапянулася была Хрысціна Сымонаўна, але, набраўшы ў грудзі паветра, тут жа безнадзейна яго выпусціла і прамаўчала. Сітуацыя станавілася небяспечнай, бо перавага яўна пераходзіла на бок Фрэнка Моргана, а значыць, на бок імперыялізму.

- Яна твая радня! - раптам злосна выпаліў у вочы Фрэнку Андрон. - Мог бы намагнуцца і па-нашаму са сваякамі пагаварыць, містэр!

Што тут сталася з Фрэнкам Морганам! Ён падскочыў, не, ён узляцеў з крэсла, на якім быў рассеўся без аніякага запрашэння гаспадара, ён кінуўся да Хрысціны Сымонаўны і на рэліктавай беларускай мове з вымаўленнем дыктараў радыё "Свабода" і тых беларусаў, што жывуць на Беласточчыне ў Польшчы, закрычаў:

- Няўжо вы з роду Моргаўкі?! Але хіба не быў я ў Стрыпунах? Хіба мне не сказалі там, што нікога з Моргаўкаў пасля вайны ў жывых не засталося?.. Не, я не веру! Не, я баюся паверыць! Скажыце мне праўду, заклінаю вас усімі святымі!.. Няўжо вы з роду таго самага Кірылы Моргаўкі са Стрыпун, які з'ехаў быў у Амерыку, каб стаць там найпершым і найлепшым амерыканцам з усіх амерыканцаў, якія некалі жылі, жывуць і будуць жыць у Новым свеце? Скажыце мне, што гэта такг, і вы зробіце мяне, Фрэнка Моргана, самым шчаслівым на зямлі чалавекам! Бацькі мае памерлі, жонка кінула мяне і выйшла замуж за прынца ў Саудаўскую Аравію, а дзяцей яна мне не нарадзіла. Мне

беспрытульна ў свеце, я адзінокі ў ім, нібы Юткава вежа, на якую я гатовы залезці і кінуцца ўніз - сторч галавою ад сваёй адзіноты. Вы зратуеце мяне, калі ў вашых жылах цячэ хоць кропля крыві Кірылы Моргаўкі. Ну дык зратуйце мяне альбо даканайце! На ўсё ваша воля, бо вы пасланніца лёсу...

Сказаць па праўдзе, Хрысціна Сымонаўна здорава перапудзілася, слухаючы гэты вулканічны маналог, гледзячы, як Фрэнк Морган заломвае рукі і, хліпаючы носам, выцірае вочы, на якія наплылі сентыментальныя амерыканскія слёзы. Так, яна, вядома, моцна спалохалася, але жаль, звычайны жаночы жаль напоўніў сэрца Хрысціны Сымонаўны, выціснуўшы адтуль былы гнеў і цяперашні страх, і, устаўшы, яна, як дзіця малое, пагладзіла Фрэнка Моргана па галаве - ад макаўкі да патыліцы.

- Так, - сказала яна, - у маіх жылах цячэ кроў Кірылы Моргаўкі са Стрыпун, бо ён быў не кім іншым, як прадзедам маёй маці.

- Божа! - павярнуўшыся да сцяны, на якой вісеў партрэт Мічурына, ускрыкнуў Фрэнк Морган. - Дзякуй табе, што ты пачуў мае малітвы.

- Гэта не Бог, а Мічурын, - спагадліва сказаў Андрон, якому на хвіліну таксама стала чамусьці шкада амерыканскага мільярдэра. - Вядомы рускі вучоны, які займаўся сельскай гаспадаркай. Сорамна не ведаць. А Бога ў нас няма.

- Ну і чорт з ім, што няма, - радасна згадзіўся Фрэнк Морган і абняў Андрона за плечы. - Слухай, Андрон, давай будзем на ты, га? Мы ж з табой амаль што аднагодкі, маладыя яшчэ мужыкі, камар цябе ўбрыкні!

- Давай, - разгублена пацепнуў плячыма Андрон. - Яму было ніякавата, але, што цяпер рабіць, ён не ведаў: як аб'явіць чалавека персонай нон грата, калі той такі радасны?.. Хрысціна Сымонаўна глядзела на іх абодвух і каўнерыкам сукенкі выцірала расчуленыя слёзы:

- Не плач, Хрысця, - зусім па-свойску абняў яе адной рукою Фрэнк, не здымаючы другой рукі са спіны Андрона. - Не плач, родная, залатая мая, бо я таксама заплачу. Скажы мне лепш, што б мне такое зрабіць для Андрона ў падзяку за сённяшні дзень, за нашу з табою сустрэчу?.. Хочаш пагаварыць з прэзідэнтам Злучаных Штатаў? - тузануў ён раптам Андрона. - У мяне з ім зараз якраз прамая сувязь. Хвілін на дваццаць мы, праўда, спазніліся, але нічога, ён пачакае. Ну, хочаш ці не?

- Хацеў бы, - усміхнуўся Андрон, успрыняўшы прапанову Фрэнка, натуральна, як жарт. - Мне ёсць што яму сказаць.

- Ну дык скажы! - узрадаваўся Фрэнк, відавочна задаволены тым, што дагадзіў Андрону.

- Дзе і як? - іранічна глянуў на яго Андрон. - Мне ў Амерыку ехаць часу няма.

- Ды не трэба нікуды ехаць, тут можаш пагаварыць, па сваім тэлефоне, - сказаў Фрэнк, здымаючы з абкалупанага рычажка тэлефонную грубку і набіраючы нумар.

- Ты што, нуль сем набіраеш? - з'едліва спытаўся Андрон.

- Не, - крутнуў галавой Фрэнк, - прамы нумар прэзідэнта. У нас гэта проста, ніякіх праблем.

Фрэнк набраў нумар, пачакаў трохі і працягнуў трубку Андрону:

- На, гавары. Я толькі электроннага перакладчыка падключу, каб вы з прэзідэнтам зразумелі адзін аднаго. - Фрэнк дастаў з кішэні бліскучую трубачку накшталт аўтаручкі з дроцікам і ўтыркнуў канец дроціка ў тэлефонны шнур.

Андрон прыцягнуў трубку да вуха.

- Кабінет прэзідэнта, - пачуўся ў трубцы немалады, але даволі цвёрды голас.

Андрона потам прабіла.

- Ну, адказвай, - падміргнуўшы, бадзёра штурхнуў яго ў бок Фрэнк Морган. - Кажы, што хочаш, я ўсё на сябе бяру. Пра галоўнае пытайся, бо часу ў цябе ўсяго сем мінут.

- Кабінет старшыні калгаса "Каруны" Андрона Сыцюка, - здолеў разняць здранцвелыя губы Андрон. - Як здароўе?

- Нармальна, - уздыхнуў прэзідэнт. - Хоць старасць, як у нас кажуць, не радасць.

- У нас таксама гэтак кажуць, - крыху свабадней сказаў Андрон, узрадаваўшыся, што знайшоў за што зачапіцца.

- Так, у нас шмат агульнага, - згадзіўся прэзідэнт.

- А сям'я як? - спытаўся Андрон.

- Нічога, мае ўсе ў Каліфорніі зараз, - сказаў прэзідэнт. - Там цяплей. А вашы дзе?

- Тут, у Карунах, - адказаў Андрон. - Жонка на ферме, а сын у школе.

- У вас вялікая ферма? - зацікавіўся прэзідэнт.

- Вялікая. I не адна, а цэлых восем, - уздыхнуў Андрон, успомніўшы, што гэтую зіму тугавата будзе з кармамі. - У нас мяса-малочны накірунак.

- Мнагавата работы? - паспачуваў прэзідэнт.

- Хапае, - прызнаўся Андрон. - Рабочых рук не стае. Маладыя хлопцы ў армію ідуць, а назад пасля ў вёску амаль ніхто не вяртаецца.

- Міграцыя, - сказаў прэзідэнт. - Заканамерны працэс.

- Міграцыя! - узлаваўся раптам Андрон. - Каб вы са сваёй праграмай "зорных войнаў" не насіліся, як дурань з торбай, то ніякай бы міграцыі не было. Распусцілі б арміі, і ўсё. Мы тут за мір змагаемся, а вы...

- I мы змагаемся, - нервова перапыніў яго прэзідэнт.

- Чаму ж тады міру няма? - з'едліва спытаўся Андрон.

- Як гэта няма, калі ёсць, - не згадзіўся прэзідэнт.

- Але ж няўстойлівы, на грані катастрофы, - набіраў голас і ўпэўненасць Андрон. - Ваенныя базы па ўсім свеце раскіданы. Лакальныя войны амаль на ўсіх кантынентах ідуць. I любая з іх у любы момант можа перарасці ў сусветную. Хіба не так?

- Так, - вымушаны быў згадзіцца прэзідэнт.

- Што ж рабіць? - з прамым падтэкстам спытаўся Андрон.

- А хрэн яго ведае, - другі раз уздыхнуў прэзідэнт, і па ўздыхах лік стаў адзін - два на карысць Андрона. - Сам пра гэта думаю.

I тут сувязь абарвалася.

- Нармальны мужык, - голасам пераможцы сказаў Андрон, паклаўшы трубку і накрыўшы тэлефон далонню. - Але хай падумае, яму за гэта грошы плацяць.

Тэлефон раптам зазваніў, Андрон падняў трубку.

- Хелло, - пачуў ён той жа голас, але ўжо ў англійскім яго варыянце, бо якраз у гэты момант Фрэнк Морган вырваў дроцік свайго электроннага перакладчыка. - Выбачайце, зусім забыўся пра галоўнае ў вас запытацца.

- Пра што? - нечакана для сябе самога ўсё зразумеў і па-англійску адказаў Андрон.

- Як там Юткава вежа? - спытаў прэзідэнт. - Стаіць, не падае? Да неба колькі засталося?.. I ці не маглі б вы мне па сакрэту сказаць, навошта ўсё-ткі ён яе будуе?..

Андрону аж дух заняло. Ён вылаяўся па-нашаму, чаго прэзідэнт, дзякуй Богу, не зразумеў, і з грукатам кінуў трубку.

3 прэзідэнтамі хутчэй за ўсё мала хто з нас асабіста знаёмы, таму вернемся давайце да Юткі Казубоўскага, дзеля якога і пачалі мы распавядаць усю гэтую фантастычна-дакументальную, але малаверагодную гісторыю. Звесіўшы ногі, сядзіць зараз Ютка на самым версе, на самым крайку сваёй вежы, а над русявай галавою ягонай - так блізка, што можна, здаецца, рукой крануць, - праплываюць нізкія, шэрыя, мокрыя асеннія аблокі. Пара лістапада - сумнаватая пара, і, можа, праз тое на душы ў Юткі няўтульна, дрогка, прыцемна, нібыта ўвайшоў ён пасля доўгай дарогі ў настылую хату і ніяк не знойдзе запалкі, каб распаліць печ. Чаго Ютку сумна, хто яго ведае, хоць ёсць на тое прычыны - і няма прычын, а сумна іншым разам чалавеку і ні з чаго бывае, проста так, з таго, што жыве. "Э, такой бяды, - думае Ютка. - Вось уздыму вежу за аблокі, дык і весялей будзе. Старана наша не надта сонечная, а над аблокамі заўсёды сонца. Кожнаму чалавеку трэба вежу сваю збудаваць, каб да яго падняцца..."

Бюлетэнь Ютку ўрачы закрылі, і зараз яму штодня прыходзіцца ўставаць рана-раненька, бо працуе цяпер Ютка праз сваю хваробу на лёгкай рабоце, паштаром. Кожную раніцу - замест таго, каб падымаць вежу, - даводзіцца яму ехаць у Смаргонь, браць там пошту і, вярнуўшыся, разносіць па дварах газеты, у якіх шмат пра што напісана, але мала што чытаецца, і пісьмы, якіх усе чакаюць, але амаль ніхто іх не піша, нібыта адразу пасля таго, як краіна стала пагалоўна адукаванай, тут жа ўсе і развучыліся пісаць. А якое, вы думаеце, трэба мець сэрца, каб штодня глядзець у вочы Броні Карунскай, якая, як на варце, чакае цябе каля весніц, у якой раскідана па далёкіх гарадах чацвёра сыноў і трое дачок, якіх яна, гаротніца, салдатка, удава, адна падняла, не дала ім ні замерзнуць з холаду, ні памерці з голаду, а яны цяпер - хоць бы адно пісьмо ў год на ўсіх сямёх, хоць бы адну паштоўку... І-эх, Броня, Броня, а ты яшчэ двух парсюкоў гадуеш, карову трымаеш з цялушкаю і прадаеш штогод тых парсюкоў з цялушкамі нарыхтоўшчыкам, а яны ўсё морды перад табою крывяць, каб цябе абдурыць: то вага ім не тая, то тлустасць не гэтакая, а ты, адна вінаватая, маўчыш, ківаеш згодна галавою, разводзіш рукамі - што ж, маўляў, зробіш, хоць бы ўзялі, прынялі, абы самой на кірмаш не цягнуцца, бо дзе той час возьмеш на той кірмаш, калі і парасяткі зноў на табе, і карова, і куры, і свае соткі, і калгаснае поле... А пасля, наслюнявіўшы пальцы, удоўж і ўпоперак пасечаныя лёнам і бульбоўнікам, крапівою ды лебядою, закасцянелыя не столькі ад старасці, колькі ад сцюдзёнай вады ды сырой зямлі, ты пералічваеш старгаваныя грошы і рубель да рубля, капейку да капейчыны складваеш іх у бляшанку з-пад галандскага масла, якое ні з таго ні з сяго прывёз табе некалі ў падарунак наймалодшы сын Павэлак - на, мама, пасмакуй галандскага масла, - а тую бляшанку хаваеш у склепе, у самым дальнім кутку, у ямінцы пад кадушкай з засоленымі гуркамі... I нашто табе, Броня, ламаць хрыбет, для чаго табе тыя грошы, што і калі ты на іх купіш? Нічога і ніколі, проста няма як жыць, не робячы спрадвечнай сялянскай работы, няма як, перад суседзямі сорамна не трымаць парсюкоў, ды курэй, ды карову з цялушкай, калі на тое ёсць яшчэ, здаецца, сілы. А грошы - што ж, яны хіба лішнія, яны ой як могуць спатрэбіцца, бо раптам у каго з дзяцей суд ці няшчасце якое, прыляцяць дахаты, а тут Броня і дастане сваю бляшанку, і спытаецца, колькі там каму даць трэба, ці на суд, ці якому начальніку. Мала ўжо, Броня, работнікаў засталося ў вёсцы такіх, як ты, ці як Хведар Былінскі - вунь ён якраз сунецца з фермы, хаваючыся за кустамі, каб не ўбачыла баба, бо тая адразу дахаты яго пагоніць, а яму хочацца з Юткам пабыць, забрацца на ягоную вежу, сесці, звесіўшы ногі, засмаліць цыгарку і пагаварыць альбо памаўчаць, гледзячы на восеньскую, трохі пуставатую, але ўсё адно найпрыгажэйшую ў свеце, родную вёску... Здароў быў, Хведар, забірайся давай на вежу, пакуль дажджу няма, пасядзім разам, бо нешта

аднаму сёння Ютку сумнавата, хутчэй за ўсё праз сына свайго самотна, бо, здаецца, пакаціўся Ромка каменьчыкам не з той гары і не ў той бок... Э, Ютка, не было б большай бяды, а гэту агораем! Ну падабаецца дзецюку апрануцца хораша, дым пусціць у вочы, дык хіба мы з табою ў свой час пра хромавыя боты з халявамі гармонікам не марылі?.. Не, Хведар, тут не тое, тут з душою нешта: пабыў хлопец два гады ў горадзе - і нібыта яго падмянілі... Э, Ютка, можа, яно і так, але нашто ўсё на горад валіць, нібыта там добрых людзей няма. Хіба ў вёсцы ў нас ніколі зладзеяў ды шэльмаў не было? А Ромка ж твой не злодзей, не шэльма, усяго толькі абэлтус, якому трэба мазгі ўправіць, а ты замест таго вунь на якую работу яго ўладкаваў, дык хто ж вінаваты?..

Так сядзяць яны на вежы, Ютка і Хведар, размаўляюць сабе паціху, і плывуць над імі няспешна нізкія асеннія аблокі, а пад імі ляжаць Каруны, па якіх бяжыць Юткаў сын Ромка і на ўсю вёску крычыць:

- Бацька! Злазь са сваёй вежы, чаго ты там рассеўся? Фрэнк Морган цябе на вячэру кліча, каб у Амерыку запрасіць!

- Пойдзеш? - спытаўся Хведар.

- Што я там не бачыў, у Амерыцы ягонай, - прабурчэў Ютка, тужліва гледзячы на Ромку. - Але павячэраць давай сходзім, бо мне абрыдла штодня адну зацірку хлябаць.

- Дык мяне ж ніхто не запрашаў, - сумеўся Хведар.

- Я цябе запрашаю, - сказаў Ютка. - Папалам з'ядзім, што дадуць.

Яны злезлі з вежы, Ютка зайшоў дахаты, пераапрануўся ў святочнае, даў і Хведару чыстую кашулю і порткі, бо той асцерагаўся да сябе ісці, баючыся, што баба ўпрэцца і, чаго добрага, з дому не выпусціць, а Ромка ўсё круціўся вакол бацькі і лісліва зазіраў яму ў вочы, нават адарваны гузік на зялёным Юткавым фрэнчы прышыў - так хацелася Ромку ў Амерыку.

- Не круціся, як г.... ў віры, - асадзіў яго Ютка. - Я калі і паеду, дык цябе не вазьму.

- Як гзта не возьмеш, - адгрызаючы нітку, ледзь не праглынуў яе разам з іголкаю Ромка. - Ты ж мне бацька! Я крэўны твой, адзіны сын! Ты не маеш права!

- Я на ўсё маю права, - адрэзаў Ютка. - Чыя вежа: мая ці твая? Ты хоць адзін каменьчык наверх падняў?.. Ён во падняў, - паказаў Ютка на Хведара. - Ён і паедзе.

- Нікуды я не паеду, - адразу ж не згадзіўся Хведар, стараючыся як мага ніжэй спусціць у поясе Юткавы порткі, якія былі яму караткаватыя. - Мне Рыжулю ў рэкардысткі сёлета выводзіць, на рубеж пяці тысяч літраў. Апошні квартал застаецца, зімні, самы адказны, а я ў Амерыку падамся. Як я пасля Рыжулі ў вочы гляну? Што ёй скажу?

- А ты з ёю едзь, - раптам разважліва сказаў Ромка, у якім, трэба прызнацца, шмат чаго і добрага было, у тым ліку і прастадушнасць, і вясёлы нораў, толькі ўсё гэта не атрымала свайго развіцця, знаходзілася ў першабытным стане, а вось усё астатняе, што не вельмі падабалася бацьку, цудоўна развілося і мела зусім сталы выгляд абэлтуса і дармаеда. - Сваё малако мець будзеш, менш на яду патрацішся, новыя порткі купіш.

- Малайчына, - пахваліў яго Хведар, азіраючы сябе ў люстэрку. - Я ж табе казаў, Ютка, што ён яшчэ не зусім кончаны чалавек... А ў портках тваіх мне на вуліцу выходзіць нельга. Я ўсё-ткі даяр, кавалер ордэна "Знак Пашаны", а не Карлсан, што жыве на даху. Так што ідзіце без мяне.

- Тады і я не пайду, - заявіў Ютка. - Заціркай павячэраем.

Ромка падняўся, сцягнуў з сябе джынсы фірмы "Levis", зняў кашулю той жа фірмы і, ні слова не кажучы, працягнуў сваю апратку Хведару.

- А ты? - прымяраючы джынсы, спакойна, нібыта нічога іншага ад Ромкі і не чакаў, быццам той і насіў порткі толькі для таго, каб аддаць іх суседу, а самому застацца голым, спытаўся Хведар, якому фірмовыя джынсы з кашуляй не толькі спадабаліся, але і прыйшліся самы раз, бо Ромка вылузаўся куды вышэйшы за бацьку, які амаль што ўсё жыццё, сам таго не ведаючы, быў вегетарыянцам, еў адно раслінную ежу, бульбу ды яшчэ зацірку, а праз тое не дабраў вітамінаў.

- А я не даяр і не кавалер "Знака Пашаны", я і ў тваім халаце магу лайсці, - сказаў Ромка, выцягваючы з-пад ложка куфэрак і дастаючы адтуль вельветавыя штаны і велюравую кашулю, новенькія, у цэлафанавых мяшэчках. Ён напяў на сябе вельвет, накінуў велюр, адарваў ад адзежы стракатыя этыкеткі і ўручыў іх Ютку з Хведарам, кожнаму па адной.

- Наце, трымайце пропускі на вячэру. Я вам не паеду ў Амерыку, карчы старыя!

- От жа шчанюк, - сплюнуў Ютка. - Пашкадаваў-такі новае.

- Ведаеш што, Ютка, - задумліва сказаў Хведар, круцячы ў пальцах этыкетку ад велюравай кашулі, - усё ў свеце можа стацца. Мажліва, ты нават вежу сваю да неба дабудуеш, але халат мой даярскі падшыванец гэты аніколі ўжо не апране. Надта ты ўжо шчасця для яго хацеў, перастараўся...

- Амэн, - паставіў кропку Ромка і зарагатаў.

Фрэнк Морган сустракаў гасцей каля ўвахода ў гасцініцу, стоячы ў абдымку з Андронам Сыцюком. Ютку спачатку гэта не дужа спадабалася, але пасля ён падумаў, што, можа, яцо і на лепшае: Андрон цяпер хоць да вежы ягонай чапляцца не будзе, у чым, як паказалі далейшыя падзеі, Ютка здорава памыляўся.

На вячэру апроч Андррна, Ромкі, Юткі і прыведзенага ім Хведара былі запрошаны таксама дырэктар школы Ігнат Валошка, галоўны ветэрынар Васіль Блізнюк, аптэкар Саламон Цукерман, аграном Станіслаў Стапуль і ўчастковы міліцыянер Кузьма Сліж, які знаходзіўся тут як бы ў двух іпастасях: і ў гасцях, і пры службовым выкананні, а таму зорка і напружана пазіраў на гасцей, на ўсіх разам і на кожнага паасобку.

Усе названыя асобы, у тым ліку і Андрон, як ён ні тыкаўся і ні братаўся з Фрэнкам, - лічыліся гасцямі з боку Хрысціны Сымонаўны, гаспадыні вечара, якая, як і належыць жанчыне, завіхалася недзе разам з поварамі на рэстараннай кухні, хоць Фрэнк усяляк яе ад гэтага адгаворваў. 3 боку самога Фрэнка Моргана гасцямі на вячэры былі:

генерал-пракурор Самшытавых астравоў;

намеснік міністра замежных спраў Францыі;

ваенны аташэ невядома скуль;

былы чэмпіён свету па шахматах Бобі Фішэр;

камандуючы Шостым амерыканскім флотам;

міністр сельскай гаспадаркі Ізраіля;

дацкі прынц, пляменнік каралевы Англіі;

не то ўдава, не то дачка грэчаскага мільянера Анасіса;

і, нарэшце, магістр нейкай тайнай італьянскай масонскай ложы з Сіцыліі, а з ім ягоная сакратарка з такімі нагамі і грудзьмі, што Ромка, як толькі яе ўбачыў, адразу прарос коранем у спякотную сіцылійскую зямлю - і ўсім стала ясна, што ніхто цяпер яго з той зямлі не вырве, акрамя хіба што Кузьмы Сліжа.

Фрэнк Морган прадставіў гасцей са свайго боку гасцям з боку Хрысціны Сымонаўны, раздаў і тым і другім слухаўкі электроннага перакладчыка - і ўся кампанія, начапіўшы слухаўкі на вушы, дружна рушыла ў банкетную залу.

Тое, што адкрылася вачам у банкетнай зале, прыемна ўразіла як гасцей з боку Хрысціны Сымонаўны, так і гасцей з боку Фрэнка Моргана, прычым невядома, каго больш. Калі сказаць, што сталы ламаліся ад яды, то гэта значыць не сказаць амаль нічога, бо сталы стагналі, знемагалі ад пітва і закусак. Чаго тут толькі не стаяла - і, галоўнае, было абсалютна незразумела, скуль яно ўсё ўзялося. Ну, дапусцім, свежых, вяндлёных вугроў і вугроў ва ўласным саку з Нарачы можна было прывезці. Ну, дапусцім, зубраціна, ласяціна і кабаніна водзяцца ў нас у Белавежскай пушчы. Ну, дапусцім, заліўныя язычкі, ялавічыну, цяляцінку, свінінку, кожная лустачка якіх свяцілася ружовай свежасцю, з Маладзечанскага мясакамбіната можна было даставіць. Ну, дапусцім, чырвоныя горы памідораў, зялёныя піраміды гуркоў, сінія стагі баклажанаў можна было набраць з мінскіх цяпліц. Дапусцім, нарэшце, недзе ёсць у нас на Беларусі, у самай глыбінцы, раёны, дзе можна было знайсці чырвоную і чорную ікру, ракаў і лангустаў, сёмгу і вустрыц, артышокі з труфелямі, не кажучы пра гусей з качкамі, курапатак з фазанамі і іншую дробную птушку. Але скуль узяліся сапраўдныя бананавыя і какосавыя пальмы, што стаялі па вуглах банкетнай залы і на якіх віселі сапраўдныя какосы і бананы? Скуль выраслі каля сцен цытрусавыя - апельсіны і персікі, мандарыны і айва, абрыкосы і інжыр, галіны якіх прагіналіся ад спелых пладоў? Як прыжылася тут цеплалюбівая вінаградная лаза, што вілася па столі банкетнай залы, скуль звісалі агромністыя, як крышталёвыя люстры, гронкі залацістага вінаграду?.. А да ўсяго гэтага з усіх бакоў зайграла раптам музыка, успыхнулі рознакаляровыя ліхтары і сафіты, усё наўкола замігцела, заззяла, заіскрылася - і ў залу ўвайшла Хрысціна Сымонаўна з пляшкаю самагонкі ў руках, а за ёю роўным строем крочылі шасцёра повараў, першы з якіх нёс саган толькі што зваранай, дурманна пасыпанай кропам бульбы, другі - цалкам засмажанае парася з моркаўкай замест хвосціка і часначынамі замест вочак, трэці - бабку са скваркамі, затушаную ў тоўстых свіных кішках, чацвёрты - кадушку квашанай капусты, пяты - выварку салёных рыжыкаў і груздоў і апошні - місу халадцу з хрэнам. Калі і гэта ўсё ўмясцілі на сталы, то нават міністр сельскай гаспадаркі Ізраіля, які шмат чаго ў сваім жыцці пабачыў, вымушаны быў падысці да Андрона Сыцюка, паціснуць яму руку і сказаць:

- Не слаба жывеш. Відаць, калгасная форма гаспадаркі ўсё-ткі даволі перспектыўная. Толькі чаму на сталах няма яйкаў і малочных прадуктаў?

- А мы не дыетчыкі, - нахабна адказаў Андрон. - У нас шлункі не баляць, ядзім, што ёсць, не перабіраючы.

Распавядаць вам, як яно ўсё елася і пілося, у летапісца гэтых абсалютна праўдзівых падзей нямашака ніякіх сіл і мажлівасцей, бо летапісец ніколі не быў гурманам і, па праўдзе сказаць, не ведае нават, як і з чым ядуць лангусты і вустрыцы, а калі вяндлёных вугроў яму аднойчы і ўдалося пасмакаваць, дык жывых какосаў на пальмах ён і ў вочы не бачыў. Аднак паколькі вячэра мела не толькі гастранамічны, але і сацыяльны, а таксама палітычны аспекты, то апусціць іх, пакінуць у небыцці летапісец проста нё мае права, бо адчувае, што гэтага яму не даруе гісторыя, на якую, дарэчы, летапісец вельмі разлічвае.

Дык вось, Фрэнк Морган, гаспадар вячэры, падняў першы тост, а сказаў наступнае:

- Паважаны пан старшыня (тут Фрэнк Морган злёгку кіўнуўся ў бок Андрона Сыцюка), паважаныя пані і панове, лэдзі і джэнтльмены, землякі! Я рады вітаць вас на гэтай сціплай урачыстасці, якую мы з Хрысцінай Сымонаўнай, маёй шчасліва знойдзенай сястрой, наладзілі ў гонар крэўнай еднасці паміж людзьмі самых розных рас і рэлігій, паміж усімі краінамі і народамі. Мне хацелася б верыць, што гэтыя мае словы не застануцца проста гучнай дэкларацыяй, а з сённяшняга дня пачнуць увасабляцца на справе, бо што, як ні справа, будаўніцтва Карунскай вежы да неба, аб'яднала нас і сабрала ўсіх разам. Таму я прапаную пасля вячэры, як толькі развіднее, пайсці да вежы, дзе кожны з нас пакладзе свой камень у будаўніцтва шчаслівай будучыні, каб даказаць, што трагедыі вежы Вавілона не наканавана вечна вісець над намі вогненным мячом боскага праклёну, што мы можам і павінны знайсці агульначалавечую мову для ўзаемапавагі, любові і ўсяго астатняга. Я мяркую, што ў эпоху электронных перакладчыкаў не мае асаблівага значэння выбар агульначалавечай мовы, англійскай яна будзе ці рускай, іспанскай ці кітайскай, абы яна была мовай міру. Такою моваю, дарэчы, па праву магла б стаць мова нашчадкаў самых міралюбівых плямён - крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў, у могільніках якіх ніколі не знаходзілі пры раскопках аніякай зброі. Сімвалічна, што сёння гэта мова зямлі, на якой усё вышэй падымаецца, як наша надзея, вежа да неба... Ваша здароўе, пан старшыня, ваша здароўе, пані і панове, ваша здароўе, лэдзі, джэнтльмены, ваша здароўе, землякі! - I з гэтымі словамі Фрэнк Морган па-маладзецку, па-нашаму кульнуў першую чарку самагонкі, закусіўшы яе салёным груздом і лыжкай квашанай капусты.

Хораша Фрэнк сказаў - добра яму за гэта і пайшло. I давайце парадуемся, што не было ў той час на той вячэры ні нацыяналістаў, якія б маглі скарыстаць планетарнае мысленне Фрэнка ў сваіх рэгіянальных мэтах, ні шавіністаў, якія ад такой прамовы амерыканскага мільярдэра маглі б падавіцца мяккім бананам.

Пасля некалькіх прамежкавых тостаў нязначных асоб, адна з якіх доўга і нудна пераказвала змест маніфеста Б. Расела і А. Эйнштэйна: "Памятайце пра тое, што вы належыце да роду чалавечага, і забудзьцеся пра ўсё астатняе", адказнае слова ўзяў Андрон Сыцюк.

- Сёння якраз я меў гутарку з прэзідэнтам Злучаных Штатаў, - пачаў Андрон, строга гледзячы прама ў вочы камандуючаму Шостым амерыканскім флотам, - і ён мне абяцаў падумаць над тым, як скараціць колькасць ваенных баз. як пакласці канец так званым лакальным войнам, як прадухіліць мажлівую сусветную катастрофу, а таксама над іншымі, пастаўленымі мной, пытаннямі стратэгічнага значэння. Так што калі весці разумную палітыку, то ўсё ў свеце можна наладзіць найлепшым чынам, таму я цалкам згодны з першай паловай выступлення паважанага містэра Моргана. Аднак, што да другой паловы ягонага выступлення, - тут Андрон перастаў нарэшце свідраваць позіркам камандуючага Шостым амерыканскім флотам і перавёў вочы на генерал-пракурора Самшытавых астравоў, які залез у гэты час на какосавую пальму, сарваў какос і цэліўся ім у галаву дацкага прынца, пляменніка каралевы Англіі, - а канкрэтна, што да Юткавай вежы, - прадаўжаў Андрон, думаючы пра тое, пападзе генерал-пракурор у макаўку дацкага прынца ці прамахнецца, а калі пападзе, то што расколецца, гарэх ці галава, - дык тут я катэгарычна супраць. Ютка Казубоўскі - авантурыст, акцыя ягоная - звычайная пагоня за сенсацыяй і наогул шкодная справа, якая спарадзіла нездаровы ажыятаж, няправільнуй фінансава-гаспадарчую і палітычную арыентацыю, што адцягвае найлепшыя сілы нашага калгаса, раёна, рэспублікі і ўсяго чалавецтва ад стварэння сапраўдных матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей. Хіба нам няма чым ганарыцца, акрамя ягонай вежы? - знайшоўшы вачыма ў дальнім кутку зялёны фрэнч Юткі Казубоўскага, які піў якраз на брудэршафт з магістрам тайнай італьянскай масонскай ложы, - выгукнуў з пафасам Андрон Сыцюк. - Хіба ў нас няма чаго паказаць дарагім гасцям, акрамя гэтай груды ледавіковага камення!

- Няма, - спакойна адказаў Ютка на Андронаў выпад, а магістру паківаў пальцам: "Няма... I ты ў мяне не пытайся..."

Акурат у гэты момант генерал-пракурор Самшытавых астравоў шпурнуў-такі свой гарэх, але прамахнуўся - і какосавае ядро, прасвістаўшы над плячом дацкага прынца, чмякнулася ў місу з разлезлым халадцом, над якім, прыцмокваючы, завіхаліся лыжкамі ваенны аташэ невядома скуль, міністр сельскай гаспадаркі Ізраіля і не то ўдава, не то дачка грэчаскага мільянера Анасіса. Тое, што адбылося, калі халадзец вылецеў з місы, нават для мужчын было непрыемна, а для жанчыны, на якой адной плаціны ды каштоўных камянёў на добрых чатырыста тысяч долараў, - можаце сабе ўявіць! Не то ўдава, не то дачка грэчаскага мільянера падняла страшэнны вэрхал! Яна крычала, што жыхарам Самшытавых астравоў разам з іх генерал-пракурорам яшчэ тры стагоддзі на пальмах сядзець трэба, а не ў Еўропу сунуцца, каб на халяву жлукціць тут самагонку з цывілізаванымі людзьмі. Пасля яна такое панесла, з такімі слоўцамі, што нават электронны перакладчык анямеў, а калі апрытомнеў, паўтараў толькі: "Ідыёма, перакладу не падлягае... Ідыёма, не перакладаецца..." - і нарэшце вымушаны быў сарамліва папрасіць прабачэння за сваю недасведчанасць у тонкасцях грэчаскай мовы. Аднак дзіўная рэч: тое, што не зразумеў электронны перакладчык, цудоўна зразумелі і Хведар, і Ютка, і Андрон, і Ромка, і аптэкар Саламон Цукерман, карацей, усе, хто ведаў па-нашаму, і кожны з іх паасобку адчуў гонар за моц і сілу роднага слова, падзівіўся глыбіні ягонага пранікнення ў іншаземныя моўныя пласты. Адзін толькі ўчастковы Кузьма Сліж гэтаму не здзівіўся і не адчуў аніякага гонару, бо не трываў хуліганства ні ў слове, ні ў дзеянні, веў з ім духоўную барацьбу, а таму зараз прыкідваў: ці не пасадзіць яму грэчаскую бабу сутак на пяць у каталажку? Баючыся ўзяць на сябе непамерную міжнародную адказнасць, Кузьма выказаў свае меркаванні ваеннаму аташэ невядома скуль, бо той, па-першае, быў пры місе з халадцом, а па-другое - пры форме, якая скрозь і заўсёды ўвасабляла дысцыпліну і парадак. Але ваенны аташэ, акуратна скідваючы з эпалетаў цялячыя і свіныя костачкі, Кузьму не падтрымаў, адхіліў ягоную прапанову рэзка і нечакана:

- Не, хай тут сядзіць, баб і так мала. Як у вас, дарэчы, з публічнымі дамамі?

Наогул гэты ваенны аташэ невядома скуль аказаўся проста паталагічным бабнікам. Спачатку, паабтрусіўшыся сам і дапамогшы ачысціць ад халадцу плаціну і камяні грэчаскай не то ўдавы, не то дачкі, ён пачаў прыставаць да яе, але тая шчыра ўпадабала здаровага, пад два метры ростам, ветэрынара Васіля Блізнюка і ўсім сваім выглядам давала зразумець, што яе сексуальныя інтарэсы знаходзяцца ў даны момант на славянскай тэрыторыі. Тады ваенны аташэ пачаў чапляцца да Хрысціны Сымонаўны, ні разу не прамінаючы пацалаваць ёй руку, калі гаспадыня вячэры абыходзіла залу, падліваючы гасцям упадабаную імі карунскую гарэлку ўсё з адной і той жа паўлітэркі, якая, нібыта ў чароўных казках пра джынаў, сама па сабе зноў рабілася поўнай.

- Ды адна, адна, для сябе трохі выгнала, дзе ж мне на магазінную грошай набрацца, - вінавата казала Хрысціна Сымонаўна, сустракаючыся з пагрозлівым позіркам Сліжа, і бегла ад яго хутчэй на другі канец залы пад абарону міжнароднага таварыства.

Паколькі Сліж не меў фантазій і, зразумелая справа, ні па ўзросце, ні па пасадзе не верыў ані ў якія казкі пра джынаў, а хацеў дазнацца, дзе і колькі самагонкі хавае яго былая настаўніца, ён амаль неадступна хадзіў за Хрысцінай Сымонаўнай. Таму ваенны аташэ расцаніў іх адносіны як інтымныя - і ў смелым адчаі перакінуўся на сакратарку магістра тайнай масонскай ложы, што прывяло ў сляпую ярасць Ромку, які на добрым падпітку кінуўся на ваеннага аташэ, ірвануў яго за мокрью эпалеты і прароў, як паранены ў адну галаву Змей Гарыныч:

- Давай выйдзем, генерал!

Залатыя ніткі трэснулі са звонам скрыпічных струн, бліскучыя эпалеты засталіся ў Ромкавых руках. Ромка і ваенны аташэ невядома скуль, хістаючыся, стаялі адзін насупраць другога, наспяваў міжнародны канфлікт нават больш небяспечны, чым скандал з какосавым арэхам, але, дзякуй Богу, сітуацыю выратаваў магістр тайнай італьянскай масонскай ложы з Сіцыліі. У пераднавальнічнай імгненнай цішыні ён раптам рэзка падняўся ў сваім белым балахоне з чорным крыжам і зялёнай зоркай на каўпаку, распасцёр перад сабою рукі і высокім голасам, падобным на голас Раберціна Ларэці ў дзяцінстве, калі той на ўсіх зямных кантынентах спяваў знакамітую песню пра Ямайку, сказаў на тайнай масонскай мове некалькі слоў, з якіх ніхто ніводнага не зразумеў, а таму гэта і прыцягнула агульную ўвагу. Не змог справіцца з таемнаю мовай сіцылійскіх масонаў і электронны перакладчык. Пасля таго, як ён здаўся, прамыкаўшы ўжо знаёмае "перакладу не падлягае", паднялася сакратарка магістра і бясстрасным голасам, нават не пачырванеўшы, аб'явіла:

- Магістр пажадаў сказаць, што ён прывёз мяне ў падарунак, я належу тут усім адразу і кожнаму паасобку, прычым як мужчынам, так і жанчынам. Таму са мной, - сакратарка вінавата глянула на Ромку, - не павінна быць аніякіх праблем.

Ад гэткіх слоў Хрысціна Сымонаўна адчула неверагодную млявасць, поўная паўлітэрка выслізнула ў яе з рук і грукнулася на падлогу. Нават Сліж, які ў іншы момант не прамінуў бы падысці і рэквізаваць чароўную бутэльку, стаяў, адвесіўшы сківіцу, і вочы ягоныя, што неадрыўна глядзелі на сакратарку, знянацку зрабіліся цёмнымі і вільготнымі.

- Далей магістр пажадаў сказаць, - як ні ў чым не бывала прадаўжала сакратарка, - што цяпер, калі яму будзе дазволена, ён хацеў бы зрабіць значна больш важнае паведамленне.

Магістр павярнуўся да Фрэнка з Андронам, што на пару ўселіся пад бананавай пальмай і па чарзе збівалі бананы з рагаткі, якую Андрон адабраў у свайго сына Цімкі. Андрон хацеў быў запярэчыць масонскім намерам, але тут якраз прама ў рукі яму ўпаў банан, збіты Фрэнкам, і Андрон заняўся ім, вяла махнуўшы магістру бананавай шалупінінай: давай, маўляў, паведамляй...

Усе зноў сталі глядзець на магістра і чакаць, калі сакратарка пачне распранацца. Магістр крывавата ўсміхнуўся, ледзь заўважна, мезенцам кіўнуў сакратарцы і праспяваў некалькі фраз салаўіным голасам знакамітага спевака.

- Магістр жадае сказаць, - распранаючыся, стала перакладаць сакратарка, і ў яе інтанацыі з'явіліся ноткі ўзнёслай урачыстасці, - што па даручэнні тайнай ложы і законнага ўрада Італіі ён мае гонар паведаміць пану старшыні Андрону Сыцюку і ўсім тут прысутным масонам наступнае:

Першае. Горад Піза, у якім таксама ёсць вежа, хоць і пахіленая, аб'яўляецца горадам-пабрацімам Карун. Афіцыйную карунскую дэлегацыю будуць чакаць у Італіі на Новы год. Італьянскі ўрад прыме ўсе захады для таго, каб да навагодняга свята Пізанская вежа цэліла ў неба гэтак жа прама, як і Карунская.

Другое. Тайная італьянская ложа з Сіцыліі і масонскі ўрад Італіі (так пераклала сакратарка) прызначаюць прэмію 300 мільёнаў лір для любога грамадзяніна любой краіны, нават калі ён знаходзіцца ў турэмным зняволенні або ў доме для вар'ятаў, які зможа вызнаць і паведаміць магістру: нашто Ютка Казубоўскі будуе сваю вежу да неба і якая ў яго канчатковая мэта?

У гэты момант сакратарка засталася абсалютна без анічога, ва ўсім сваім, а таму сэнс апошніх слоў магістра да болыпасці публікі дайшоў слаба.

- Мат, - сказаў Бобі Фішэр, які даваў сеанс адначасовай гульні на васемнаццаці дошках, па колькасці гасцей, але гуляў з ім толькі дырэктар школы Ігнат Валошка, дый то не ў шахматы, а ў марскі бой.

Пад выглядам таго, што ёй тэрмінова неабходна прасушыць сукенку, залітую халадцом, пачала распранацца не то ўдава, не то дачка Анасіса, папрасіўшы Васіля Блізнюка дапамагчы ёй вызваліцца ад плаціны і каштоўных камянёў.

- Корсіка, Сіцылія і Каруны вызначалі лёс Еўропы - вось што будзе запісана ў падручніках гісторыі! - тэмпераментна ўсклікнуў намеснік міністра замежных спраў Францыі і, падышоўшы да сакратаркі масонаў, падараваў ёй лёгкі пацалунак.

- Мадэмуазель... шарман... - з французскім акцэнтам сказаў аграном Станіслаў Стапуль, які ўвесь вечар быў заняты думкай пра тое, што калі прышчапіць да фікуса гарбуз, то гэта, мусібыць, і будзе какосавая пальма, якая зможа прыжыцца на паўднёвых схілах карунскіх пагоркаў.

Камандуючы Шостым амерыканскім флотам аб'явіў авіяносец "Амерыка" пабрацімам карабля пана Цырлюкевіча, прапанаваў зняцца з якара і плыць на Блізкі Усход, дзе цёплае мора і можна ўсім разам пакупацца, не маючы клопату пра купальнікі.

- Няхай баба апранецца! - абурыўся Хведар Былінскі. - Бо я дахаты пайду!

- А дзе ж той сорам, людцы? - ні да кога не звяртаючыся, прашаптала Хрысціна Сымонаўна. - Што ж гэта робіцца ў белым свеце?..

Магістр масонаў глянуў на незадаволенага Ютку. Той нервова мучыўся, таму што бачыў, як б'ецца ў канвульсіях ягоны сын Ромка. Магістр склаў на грудзях рукі крыж-накрыж - і сакратарка, абвёўшы ўсіх позіркам не тое каб з пагардай, але ўсё ж з яўнай насмешкай, стала апранацца.

Не то ўдава, не то дачка грэчаскага мільянера Анасіса зграбла ў ахапак ветэрынара Васіля Блізнюка і вынесла яго з банкетнай залы.

Кузьма Сліж глытнуў паветра, выцягнуў з кабуры насатку і выцер буйна ўспацелы лоб.

- Трыста мільёнаў лір... гэта ж колькі будзе ў доларах? - спытаўся ў міністра сельскай гаспадаркі Ізраіля аптэкар Саламон Цукерман.

Саламона, брат якога з'ехаў за мяжу і згубіў там двух сваіх сыноў на чужой вайне, цікавілі і непакоілі масоны, але мала забаўляла іхняя сакратарка, таму ён добра ўцяміў сэнс апошніх слоў магістра і рабіў папярэднія падлікі. Ды аказалася, што Андрон Сыцюк, які хоць і аб'еўся бананамі, таксама не спаў у шапку.

- Не лічы, Саламон, не намагайся дарма, - сказаў Андрон бананавым голасам. - Ютка зараз сам расколецца, заграбе прэмію, а на калгас, на ўсіх нас яму напляваць.

Усе ўтаропіліся ў Ютку і чакалі, калі ён стане багацеем.

Ютка падышоў да Хведара, сеў, наліў сабе і яму па кілішку.

- Будзь здароў, Хведар. Апошні раз бедным п'ю. Што ты на тое скажаш?

- На здароўе, Ютка, - сказаў Хведар. - Чаго толькі не было ў нашым жыцці - няхай і гэта будзе.

- Палову прэміі возьмеш? - закусваючы, спытаў Ютка.

- Не, - адмовіўся Хведар, - нашто мне?.. На адзежу нам з бабай хапае, а яда свая.

- От і ў мяне тое самае, - сказаў Ютка.

- То, можа, пойдзем адсюль? - спытаўся Хведар. Ютка падумаў і згодна паківаў галавой. Яны падняліся і скрозь усю банкетную залу, што не спускала з іх ніводнага свайго вока, прайшлі да дзвярэй, дзе іх пераняў Фрэнк.

- Гуд бай, - сказаў яму Ютка. - Гульба была ўсялякай, а за хлеб ды соль дзякуй.

- Прыедзь да мяне ў Амерыку, Ютка, - папрасіў Фрэнк. - Ну хоць паабяцай, што прыедзеш. Такіх, як ты, там у нас зусім няма.

- Ладна, - згадзіўся Ютка, - зазірну як-небудзь, калі час будзе. Чаму б не глянуць на Ціхі акіян.

- У нас там яшчэ Атлантычны ёсць, - паспешліва падхапіў Фрэнк. - 3 другога боку.

- Шчаслівы ты, - сур'ёзна сказаў Ютка. - Два акіяны маеш. А ў нас тут і мора нямашака.

- Затое ёсць карабель, - напомніў Хведар, забаяўшыся на міг, што Ютка збярэцца ў Амерыку. - Дзе ты яшчэ карабель на гары бачыў?

- I то праўда... Быў бы карабель, а вада нацячэ. Калодзеж пракапаем! Нам, карунскім, гэта раз плюнуць, - падміргнуў Ютка Фрэнку, а на тым і скончыў размовы вадзіць, чужое слухаць і сваё даводзіць.

Ютка з Хведарам выйшлі на волю, падыхалі. Прама перад імі калыхаўся ў начы карабель пана Цырлюкевіча. Не згаворваючыся, рушылі да яго.

Каля Літвінавай гары іх дагнала Хрысціна Сымонаўна, моўчкі пайшла побач. Яны ўтраіх падняліся на гару, узышлі на карабель. Ютка стаў да штурвала, і яны паплылі.

Пад небам, абсыпаным на халады зорамі, спакойна спалі Каруны. Над імі велічна, упіраючыся ў рог новенькага, нібы толькі што адкаванага маладзіка, высілася Юткава вежа.

- Паслухай, Хведар, - трымаючы курс на вежу, спытаўся Ютка, - як ты думаеш: чаму гэта магістр быў масонамі нас назваў?

- Палітыка такая, - адазваўся Хведар. - Спачатку назавуць масонамі, пасля запішуць, а потым і абмасоняць. Яно заўсёды так рабілася.

Падплылі да Хведаравай хаты, у двух вокнах якой гарэла святло.

- Ой будзе мне, - працяжна пажаліўся Хведар, сыходзячы з карабля. - Ой, што мне будзе...

Ютка пачакаў, пакуль у Хведаравай хаце трохі сціхла, і пусціў карабель далей.

- Мне таксама дадому, - папрасілася Хрысціна Сымонаўна. - Дыктанты заўтра дзецям раздаваць, а яны ў мяне яшчэ не правераныя.

Ютка павярнуў штурвал, пераплыў вуліцу, рэчку і спыніўся каля гародчыка Хрысціны Сымонаўны.

- Дабранач, Ютка, - развіталася Хрысціна Сымонаўна. - Далёка не плавай. Хто яго ведае, гэты карабель, ці можна на яго спадзявацца.

- Я недалёка, - сказаў Ютка, - да вежы толькі. Яна ў мяне як маяк.

Адплыўшы, ён азірнуўся: Хрысціна Сымонаўна стаяла ў гародчыку і махала ўслед яму хвартушком.

Ютка кіраваў напрасткі і ўверх, даплыў да вежы, перабраўся на яе і адштурхнуў карабель да Літвінавай гары. Пачакаў, пакуль той аказаўся на звыклым месцы, разаслаў на плоскім камені свой парадны фрэнч, лёг і заснуў. Каля новенькага, толькі што адкаванага, распаленага яшчэ маладзіка Ютку было цёпла. Нават прыпякала са спіны.

1

Амура-Якуцкая аўтамагістраль.

(обратно)

2

Аўтасамазвал.

(обратно)

3

Кінарэжысёр В. Дашук перад паездкай на БАМ здымаў пра Красніцу дакументальны фільм.

(обратно)

4

Касманаўт Валянцін Лебедзеў быў на БАМе са студэнцкім будаўнічым атрадам МАІ.

(обратно)

5

Заўвага судовага сакратара.

(обратно)

6

Дамбай (карачаеўск.) — зубр. Гара на Каўказе.

(обратно)

7

Алан (карачаеўск.) — сябар, дружбак.

(обратно)

8

"Не ён апошні" (ням.).

(обратно)

9

Свамі - святы.

(обратно)

10

Суцці - абрад спальвання ўдавы ў дзень пахавання мужа.

(обратно)

Оглавление

Уладзімір Някляеў Выбранае

СЯРОД ВЫНАХОДЦАЎ ВЯТРОЎ

Адкрыццё 1976

Вынаходцы вятроў 1979

Знак аховы 1983

Наскрозь 1985

Прошча 1996

Вежа Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg