«Міфалогія і літаратура»

Міфалогія і літаратура (fb2) - Міфалогія і літаратура 630K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Татьяна Ивановна Шамякина

Таццяна Шамякіна Міфалогія і літаратура

Дапаможнік

Асаблівасці міфалогіі як формы свядомасці

Міфалогія — форма свядомасці, асаблівы працэс мыслення, які захаваўся з самых архаічных часоў; дзейнічае ён і сёння, знаходзячы праяўленне далёка не толькі ў мастацтве, у паэзіі, але і ў палітыцы, ідэалогіі, рэкламе.

Слова «міфалогія» неабходна разумець у двух сэнсах — аб’ектыўным і метамоўным: як сістэму міфаў таго ці іншага народа, рэгіёна, усяго свету (збор паданняў, легендаў, эпас архаічных этнасаў) і як навуку пра міфы.

Міфалогію вывучаюць самыя розныя навукі: фалькларыстыка, этнаграфія, літаратуразнаўства, мастацтвазнаўства, лінгвістыка, культуралогія, гісторыя, філасофія, псіхалогія, сацыялогія.

Міф — у аснове ўсіх нацыянальных культур. У тым выпадку, калі працэс развіцця таго ці іншага народа пачаўся гістарычна не так даўно і ў яго няма сваёй старажытнай міфалогіі, ён стварае сучасную. Але без міфалогіі, якую м ожна назваць нацыянальнай паэтычнай ідэалогіяй, не абыходзіцца ні адзін этнас. Міфы садзейнічаюць яднанню грамадства, удзельнічаюць у фарміраванні менталітэту народа праз захаванне пэўных стэрэатыпаў мыслення і паводзін. Міфалогія — не казкі і не фантастычныя ўяўленні — гэта абагулены вопыт жыццядзейнасці продкаў, адлюстраваны і захаваны праз сістэму вобразаў.

Сучасныя вучоныя-міфолагі звычайна звяртаюць увагу на тое, што міфалогія — народны аналаг навукі, бо яна занатавала найбагацейшыя веды нашых продкаў пра Прыроду. На нашу думку, міф — народная філасофія, філасофія ў вобразах. Гэта важна ведаць усім, хто паглыблена вывучае літаратуру, бо літаратура заўсёды ставіла і вырашала тыя ці іншыя філасофскія праблемы. Аднак найбольш аб’ядноўвае прыгожае пісьменства і міфалогію сам тып мыслення, заснаваны на фантазіі.

Міфы — сюжэты, што выяўляюць розныя аспекты чалавечай самасвядомасці, а сюжэтнасць мае непасрэднае дачыненне да мастацкай слоўнай творчасці. Міф наскрозь сімвалічны — самы сімвалічны з усіх з’яў, заснаваных на слове. Некаторыя сімвалы прадстаўлены ў наратыўнай (апавядальнай) форме, што прама дазваляе адносіць іх да літаратуры. У міфе можна знайсці мноства сэнсавых пластоў — гэтаксама, як у кожным таленавітым мастацкім творы, але сімвалізм міфа глыбейшы. Міф — універсальная мадэль для пабудовы сімвалаў. Паводле насычанасці, згушчэння сэнсаў можна вывесці наступную формулу: вобраз — метафара — сімвал — міф. Разгортваючы формулу наадварот, атрымаем фарміраванне прыведзеных паняццяў у часе.

У прынцыпе ўсё тыповае мае адносіны да міфалогіі, а стварэнне тыпаў лічыцца адным з вышэйшых дасягненняў мастацкай літаратуры. Але міф стварае тыповыя мадэлі і для ўсяго грамадства. Такія мадэлі называюцца архетыпамі. Гэта адно з важнейшых паняццяў не толькі міфалогіі як навукі, але і псіхалогіі, этналінгвістыкі, сацыялогіі і некаторых іншых дысцыплін. Міфалогія складаецца з архетыпаў, на якія, як на стрыжань, насаджваюцца вобразы і ўяўленні магіі, рэлігіі, палітыкі, мастацтва. Міф — бязмежны выток і вобразаў-тропаў прыгожага пісьменства. У літаратуры аўтарскае мысленне напластоўваецца на мысленне міфалагічнае, нараджаючы па сутнасці новы міф. Менавіта ў «розніцы» паміж першасным і другасным (аўтарскім) міфамі хаваецца закладзены пісьменнікам сэнс, падтэкст. Глыбінныя сэнсы і значэнні выяўляюцца таксама і праз аўтарскую падсвядомасць. Паколькі міф — асаблівы тып мыслення, ён непасрэдна праяўляецца ў мове. Моўныя міфемы можна знайсці практычна ў кожным тэксце, тым больш у тэксце мастацкім.

Многія пісьменнікі мадэліравалі і мадэліруюць рэчаіснасць паводле законаў міфалагічнага мыслення. Тыпы мастацкай міфалагізацыі наступныя:

Стварэнне сваёй арыгінальнай сістэмы міфалагем (характэрна ў асноўным для пісьменнікаў-рамантыкаў — А. Міцкевіча, М. Гогаля, Э.Т.А. Гофмана).

Аднаўленне глыбінных міфа-сінкрэтычных структур мыслення (напрыклад, ваўкалацтва, двойніцтва персанажаў — у Ф. Дастаеўскага, Г.Сянкевіча, Я. Баршчэўскага).

Рэканструкцыя старажытных міфалагічных сюжэтаў, іх сучасная інтэрпрэтацыя (біблейскія сімвалы ў В. Быкава, В. Адамчыка).

Увядзенне асобных міфалагічных матываў і персанажаў, узбагачэнне канкрэтна-гістарычных вобразаў універсальным сэнсам (Я. Купала, М.Багдановіч, В. Быкаў, У. Караткевіч).

Паказ-аднаўленне фальклорных і этнічных пластоў нацыянальнага быцця, дзе яшчэ жывыя элементы міфалагічнага светасузірання (А.Міцкевіч, Я. Чачот, Я. Баршчэўскі).

Прытчавасць, лірыка-філасофская медытацыя, арыентаваная на архетыповыя канстанты чалавечага і прыроднага быцця: дом, хлеб, дарога, вада, гара, любоў і г.д. (Я. Купала, Я. Колас, М. Гарэцкі, сучасныя пісьменнікі постмадэрнізму).

Міф больш характэрны для архаікі, але наш час таксама напоўнены міфамі, толькі мы не разумеем, што гэта міфы. Міфалогія вельмі жывучая, можна сказаць, несмяротная форма фантазіі. Міфалагічны светапогляд існаваў заўсёды і не знікне ніколі. Нават у наш прагматычны час людзі працягваюць верыць у цуд, а такая вера і ёсць праяўленне міфалагічнай свядомасці. Міфы — найперш псіхічныя, псіхасацыяльныя феномены, таму міфатворчасць — частка і дзяржаўнай палітыкі. Наша жыццё і па сёння застаецца пад уладай магаў-міфатворцаў. Ідэалогія і палітыка вельмі шырока выкарыстоўваюць міфалогію і яе сімвалы. Часам гэта праяўляецца ўскосна, напрыклад, у рэкламе. Стваральнікі рэкламы прама гавораць: каб прадаць нейкі тавар, неабходна стварыць яму міф, легенду (а таварам, на жаль, сёння робіцца ўсё, нават чалавек-творца). Але ў цэлым, у глабальным плане, міфалогія дапамагае знайсці нацыянальную ідэю, правільна зразумець уласную харызму (тое, што надае народу адметнасць) і асноўныя этнічныя архетыпы, рацыянальна ўсвядоміць і інтуітыўна адчуць свае гістарычнае і геапалітычнае прызначэнне.

Звычайна лічыцца, што навуковы светапогляд — антыпод міфалагічнага. Але і сама навука напоўнена міфамі. Уласна, развіццё навукі — гэта пастаяннае адмаўленне адных міфаў і замена іх іншымі. Толькі тое, што можна праверыць практыкай, — не міф. Інакш кажучы, калі на аснове таго ці іншага закона, адкрытага навукай, можна пабудаваць прыбор, механізм, машыну, і яны будуць працаваць, — толькі тады можна гаварыць пра сапраўдную навуку, пра пазнанне законаў прыроды.

Сучасны даследчык міфалогіі адзначае: «Міфалогія — гэта асаблівы, таямнічы, вечны свет, створаны чалавекам для таго, каб растлумачыць прыроду, космас і самога сябе, каб зразумець тую сілу, якая усім кіруе… Міфалогія такая разнастайная і шматаблічная, як уласна чалавек і яго культура… У міфалогіі патаемная, неадназначная, сімвалічная і вельмі прыгожая мова, што адлюстроўвае мудрасць, шуканні, спакусы, страх і надзеі незлічоных пакаленняў» [Ю.М.Антонян]. Мы ж лічым, што міфы — гэта выяўленне імкнення калектыўнага чалавечага розуму наблізіцца да спасціжэння сапраўднай задумы Творцы Сусвету. Міф заснаваны на веры ў Бога і бессмяротнасць. Галоўная цікавасць міфа — Бог і душа чалавека. Асаблівасць міфа і ў тым, што ён імкнецца разгадаць тое, што немагчыма разгадаць да канца: чалавека, прыроду, космас, нараджэнне і смерць, сэнс быцця, існаванне ў іншасвеце. Усё таямнічае, да канца непазнанае, містычнае называецца сакральным — таксама адно з галоўных у міфалогіі паняццяў.

Міф адлюстроўвае рэальнасць, але адлюстроўвае вельмі своеасабліва. Ён ніколі не адэкватны рэальнасці — гэта не фатаграфія; міф гаворыць мовай знакаў, сімвалаў, архетыпаў. Ад іншых формаў пазнання (напрыклад, навуковага) міф адрозніваецца тым, што заўсёды і ва ўсім абапіраецца на звышнатуральнае, містычнае і аперыруе імі. Міфалогія — знакавая сістэма, сімвалічная «мова», у тэрмінах якой чалавек мадэліраваў, абагульняў з’явы свету. Усё ў свеце міф імкнуўся растлумачыць, перадаць менш вядомае праз больш вядомае. Паводле такога ж прынцыпу пабудаваны метафары ў мове. Міф заўсёды абагульняе, але — праз канкрэтнасць.

Міф — з’ява пастаянная і нязменная для ўсіх людзей і ва ўсе часы. Мадэлі, сюжэты і нават дэталі з міфаў сустракаюцца паўсюль. Найбольш агульныя мадэлі называюцца архетыпамі. Міф — тое, што дайшло ад продкаў, закладзена генетычна, закадзіравана ў нашых генах, значыць, уваходзіць у структуру падсвядомасці.

Міф — расповяд пра падзеі, што былі да пісьмовай гісторыі, і пра падзеі, што толькі адбудуцца некалі. Міф — нітка, якая злучае мінулае, сучаснае і будучае.

Міф — своеасаблівая мова, што апісвае рэаліі, якія знаходзяцца па-за нашымі пачуццямі. Ён запаўняе мяжу паміж вобразамі падсвядомасці і мовай логікі.

Міф садзейнічае самавызначэнню этнасаў (родаў, плямёнаў, нацый), фарміруе нацыянальны светапогляд.

Міф — неабходны элемент ва ўсіх маральных кодэксах. Мараль выводзілася з міфалогіі, з рэлігійных вераванняў.

Міфалогія — комплекс уяўленняў, які надае жыццю сэнс. Яна дапамагае асобным людзям, усяму грамадству адэкватна прыстасоўвацца да асяроддзя.

Міфалогія занатавала стасункі чалавека і прыроды. Гэта зведзеныя ў адну сістэму назіранні чалавека над прыродай, максімальна абагулены вопыт, прыяўлены праз сістэму вобразаў. Міф заснаваны на тым, што ў Космасе літаральна ўсё знаходзіцца ў сувязі. Чалавек уключаны ў агульны кругазварот, не стаіць над прыродай, а жыве суладна з ёю. Мы намнога больш залежым ад прыроды, ад Космасу, чым уяўляем. І мы знішчаем, падаўляем прыроду, а нашы продкі мудра да яе прыстасоўваліся і ўнутры яе гарманічна існавалі.

Усе міфы, рэлігіі (якія ўзніклі з міфалогіі), паданні літаральна ўсіх народаў свету зыходзяць з існавання — у нейкі час і ў нейкім месцы — асаблівых ведаў, намнога багацейшых за нашы сённяшнія веды. Сёння і навука схіляецца да думкі, што міфалогія — гэта зашыфраваныя ў сімвалічнай форме старажытныя веды. Увасабленнем такіх ведаў у міфах было Залатое Руно, Жар-птушка, філасофскі камень, што шукалі алхімікі яшчэ нават у эпоху Адраджэння. У старажытнасці веды захоўвалі жрацы.

Міфалогія з’яўляецца асновай, важнейшым падмуркам культуры чалавецтва.

Звычайна думаюць, што міф — тая ж казка, карацей, вымысел, фантазія. На самай справе ўсё наадварот: міф — гэта найбольш поўнае асэнсаванне рэчаіснасці, найбольш багатая мадэль свету. Безумоўна, мы, людзі ХХІ ст., пасміхаемся з багоў антычнасці ці славянскіх. Увогуле наша цывілізацыя матэрыялістычная. Але і ў наш час ствараецца міфалогія, не менш багатая, але заснаваная на зусім іншай парадыгме — яна часта звязана з ідэалогіяй, з палітыкай. У цэлым жа для міфа характэрна:

а) сакралізацыя часу першастварэння;

б) нераздзеленасць вобраза і значэння;

в) усеагульнае адухаўленне і персаніфікацыя;

г) цесная сувязь з рытуалам;

д) цыклічная мадэль часу;

е) метафарызм;

ё) сімвалізм;

ж) сінтэтызм, дзякуючы якому з міфалогіі выйшлі: філасофія, рэлігія, мастацтва, нават навука;

з) гармонія, цэласны і ў многім эстэтычны падыход да свету.

Асноўныя аб’екты цікавасці міфалогіі — нябачны свет, цуд і смерць-уваскрэсенне. На працягу ўсёй гісторыі людзі раздзялялі свет на бачны і нябачны. У язычніцтве нябачны свет — багі, што персаніфікуюць сілы прыроды, духі локусаў (пэўнай прасторы); у хрысціянстве — Бог, анёлы, дэманы, душы жывых і памерлых; у філасофіі — свет з’яў і свет прычын, свет рэчаў і свет ідэй; у навуцы — мікравелічыні, мікробы. Ёсць рэчы і з’явы, існаванне якіх не выклікае сумнення, але іх немагчыма выразіць у тэрмінах нейкіх вымярэнняў: усе ідэі, вобразы, успаміны, снабачанні — таксама па сутнасці нябачны свет. Сапраўды, псіхіка чалавека — як бы чацвёртае вымярэнне. Думка рухаецца ў чацвёртым вымярэнні — для яе няма перашкод. Мы самі — чатырохмерныя істоты і звернуты да трохмернай прасторы толькі адным сваім бокам. Большая ж наша частка — у чацвёртым вымярэнні, але мы, на жаль, пра гэта не памятаем: жывём у чатырохмерным свеце, а ўсведамляем сябе ў трохмерным. Чацвёртае вымярэнне — унутры нас, наша свядомасць, дух.

Чалавек ніколі не мог пераканаць сябе ў ідэі смерці — залішне многае ёй супярэчыла. Вось чаму ідэяй вечнага адраджэння прасякнуты ўсе міфалагічныя сістэмы свету, шматлікія рытуалы: рэлігійныя (Раство, Вялікдзень), фальклорныя (Масленіца), а таксама мастацтва — тэатр, прыгожае пісьменства.

Міф мадэлюе новую, вышэйшую рэальнасць, як і мастацтва. А з рэлігіяй міф звязвае тое, што ён дае накірунак у жыцці, арыенціры ў Космасе. Міф застаецца міфам, пакуль у яго вераць. Як толькі вера страчана, міф ператвараецца ў мастацкі твор: эпас, казку, драму і пад. Калі ж вера, наадварот, узмацняецца і дапаўняецца вытанчанай філасофіяй, міф арганічна перарастае ў рэлігію.

Такім чынам, міфалогія — не збор казачак ды легендаў. Гэта тып мыслення, які дамінуе ў гісторыі чалавецтва.

Асноўныя крыніцы для вывучэння міфалогіі:

А) Помнікі так званай ведыйскай (ад Веды) традыцыі і індыйскія нацыянальныя літаратурныя эпасы: «Рыгведа», «Упанішады», «Махабхарата», «Рамаяна».

Б) Помнікі іранскай, зараастрыйскай традыцыі — «Авеста», «Шахнамэ» Фірдуосі.

В) Помнікі грэчаскай і рымскай міфалогіі: паэмы Гамера «Іліяда» і «Адысея», «Тэагонія» Гесіёда, «Міфалагічная бібліятэка» Апаладора, «Пра прыроду багоў» Цыцэрона, «Пра Ісіду і Асірыса» Плутарха.

Г) Пра германскую і кельцкую міфалогію захаваліся працы Тацыта, Юлія Цэзара, Годфрыда Манмуцкага, цыкл пра караля Артура ў розных расповядах, «Старэйшая Эда», «Малодшая Эда» і «Круг зямны» СнорыСтурлусона і інш.

Д) Славянскую міфалогію можна вывучаць на аснове Поўнага збору рускіх летапісаў, «Слова пра паход Ігаравы», западаных хронікаў пра германцаў і іх суседзяў, напрыклад, твораў Адама Брэменскага, Саксона Граматыка; сведчанняў арабскіх падарожнікаў (Ібн Фалдана, Аль Масудзі); працы Яна Длугоша «Гісторыя Польшчы» і больш позніх польскіх і літоўскіх гісторыкаў Я.Стрыкоўскага, Ч.Мяхоўскага; чэшскага сярэднявечнага слоўніку «Mater Verborum»; павучэнняў супраць язычніцтва і жыццяў святых; фальклорных крыніц; моўных фактаў.

Пытанні для засваення і самаправеркі:

1. У чым асноўныя асаблівасці міфалогіі як тыпу свядомасці, як «паэтычнай філасофіі»?

2. Што аб’ядноўвае міфалогію з іншымі формамі грамадскай свядомасці — навукай, рэлігіяй, мастацтвам?

3. Якія асноўныя праблемы міфалогіі і аб’екты яе цікавасці?

4. Чаму міфалогію можна лічыць філалагічнай дысцыплінай?

5. Як праяўляецца міфалагізм у літаратуры?

6. Асноўныя паняцці, неабходныя для разумення курса «Міфалогія і літаратура».

7. На аснове якіх крыніц вывучаецца міфалогія?

РАЗДЗЕЛ 1 Вытокі міфалогіі, яе раннія формы

Архаічны (даміфалагічны) светапогляд. Татэмізм

Глебай, на якой узрасла міфалогія, з’яўляюцца старажытныя вераванні людзей эпохі палеаліту і неаліту — татэмізм, анімізм, магія.

Часавы абсяг нашага курса — пачынаючы прыкладна з Х тыс. да н. э. Чаму менавіта дванаццаць тысяч гадоў? Справа ў тым, што прыкладна з Х тыс. да н. э. пачаўся новы этап у гісторыі чалавецтва пасля глабальнага катаклізму, у выніку якога нават змясцілася зямная вось: Зямля нахілілася (магчыма, у выніку ўдару астэроіда) на 23,5 градусы і з таго моманту рухаецца вакол Сонца як бы трохі лежачы на баку. Мяркуюць, што да ўсепланетнай катастрофы на нашай планеце існавала Суперцывілізацыя, якая загінула і веды пра якую часткова захаваліся ў міфах. Пасля «кульбіту» Зямлі ў Сібіры імгненна ўзнікла вечная мерзлата (вось чаму ў страўніках умароджаных у лёд мамантаў нават засталася неперавараная ежа), а на нашай тэрыторыі вельмі хутка растаяў ледавік. У значнай ступені чалавецтва дэградавала. Але частка ведаў захавалася. Іх хавалі ад непасвячоных жрацы, ёгі, вешчуны. Своеасаблівая навука, якая засталася ад біялагічнай Суперцывілізацыі, найлепш праявілася ў магіі. Міфалогію таксама можна разглядаць як зашыфраваныя веды, што засталіся ад ранейшай цывілізацыі і набылі казачную форму, хоць традыцыйна лічыцца, што магія і міфалогія звязаны з арганічнай блізкасцю чалавека да прыроды. Гэта не выключае адно другога.

Адной з найбольш яскравых псіхалагічна-сацыяльных адметнасцяў старажытнага мыслення з’яўляецца татэмізм.

Перш чым гаварыць пра названую з’яву, перанясёмся з палеаліту ў 20-я гады ХХ ст. У першае дзесяцігоддзе савецкай улады, калі пачаўся варварскі наступ на прыроду, выдатны рускі паэт Сяргей Ясенін у простых, але геніяльных радках выказаў сваё жыццёвае крэда, сваю праграму:

Счастл ив тем, что целовал я женщин,

Мял цветы, валялся на траве.

И зверьё, как братьев наших меньших,

Никогда не бил по голове.

З таго часу зацвердзіўся крылаты выраз: жывёлы — «браты нашы меншыя». Але продкі эпохі архаікі лічылі жывёл не малодшымі, а старэйшымі братамі, больш таго — продкамі. Яны пастаянна шукалі аналогіі сваім пабуджэнням і адчуванням у прыродных аб’ектах, шукалі першапрычыны ўсяго, што назіралі, у тым ліку, саміх сябе. Паколькі звяры былі дужэйшыя і спрытнейшыя за людзей, апошнія хацелі быць падобныя да жывёл.

Татэмізм — гэта абагаўленне жывёл, прызнанне іх сваімі родзічамі, продкамі, вера, што сямья, род, племя паходзяць ад жывёлы. Татэмістычныя міфы — фактычна гісторыі паходжання дадзенай этнічнай групы. Татэмізм — сусветная з’ява, прычым захавалася ў некаторых плямёнаў Афрыкі, Паўднёвай Амерыкі, Аўстраліі, Палінезіі і сёння. У творах Фенімора Купера, вядомага амерыканскага пісьменніка ХІХ ст., індзейцы пастаянна нагадваюць: «Мой татэм — арол», «Мой татэм — кайот», згадваюць і іншыя татэмы, а гэта значыць — сваіх продкаў. Такім чынам, татэм — не бог, а напачатку продак. Татэмізм прадугледжваў пэўныя абрады, дзе міф адагрываў ролю сцэнарыя.

Каб лепш зразумець надзвычай шматгранную з’яву татэмізму, мы распрацавалі сістэму сувязяў чалавека і жывёлы. Адзначым найбольш пашыраныя сувязі, якія істотна паўплывалі на чалавечую культуру:

Жывёла — рытуальная ежа.

Магчыма, у дапатопнай Суперцывілізацыі мяса людзі не ўжывалі, але пасля катастрофы вымушаны былі перайсці на мясную ежу. Некаторыя старажытныя плямёны палявалі на татэмную жывёлу. З’еўшы кавалак, напрыклад, аленя, чалавек сам адчуваў сябе трохі аленем: яго субстанцыя растварылася ў целе чалавека. І сёння ж шырока ўжываецца рускі выраз: «Человек есть то, что он ест». Гэта добра разумелі продкі.

У сучасных малых народаў, напрыклад, кетаў Сібіры захавалася ўжыванне татэмнай жывёлы (мядзведзя) толькі раз у год — падчас спецыяльнага свята, якое прызвана сімвалізаваць сувязь племені з татэмным продкам. Яны вераць, што забіты ў пэўны час і ўжыты ў якасці харчу мядзведзь набывае статус рытуальнай ежы, што дае людзям сілу мядзведзя. Прыкладна тое ж назіраецца ў іншых этнасаў свету.

Нават рэлігіі захавалі што-нішто ад логікі татэмізму. Напрыклад, таемнасць еўхарыстыі (прычышчэння) у хрысціянстве: з’еўшы кавалачак прасфоры (цела Хрыста) і лыжку віна (Яго крыві), мы як бы раствараем Яго Існасць у сваім целе і, значыць, далучаемся да хрысціянскай абшчыны, ачышчаем і ўзвышаем душу.

З другога боку, існуюць народы, якія, наадварот, забаранялі (і нават сёння забараняюць) есці татэмную жывёлу: гэта адно з першых табу (забарон) ў гісторыі чалавецтва. Найбольш яркі прыклад: забарона на ўжыванне ялавічыны ў Індыі, паколькі карова тут — свяшчэнная жывёла. Чаму ўзнікла забарона есці свініну ў Старажытным Егіпце, сёння не зусім ясна. Але табу перайшло ад Егіпта да яўрэяў і арабаў. У германскіх, балцкіх, славянскіх народаў свіння, наадварот, рытуальная ежа, скажам, на шчадрэц. У немцаў на Раство абавязкова прысутнічае на стале ўпрыгожаная свіная галава, у нас — розныя вырабы са свініны. Харчовыя прыхільнасці — вельмі важная адзнака народнай культуры.

2. Малочная сувязь чалавека ды жывёлы.

Ускормліванне чалавекам татэмнай жывёлінкі захавалася толькі ў аднаго этнаса — айнаў, што жывуць у Японіі і на Курыльскіх астравах. Менавіта яны — абарыгены названых мясцін, а зусім не мангалоіды (японцы) і не рускія. Айны маюць дачыненне да белай расы, але з дабаўленнем палінезійскіх рыс. Гэта народ-унікум, генезіс яго невядомы, мяркуюць, што ён — адзін з самых старажытных этнасаў на Зямлі, які перажыў Сусветны Патоп. Чыстых айнаў засталося нямнога — 16000 чалавек, і паселены яны ў рэзервацыях, бо ў гарадах існаваць не могуць. У кожным паселішчы айнаў абавязкова жывуць і мядзведзі — татэмы народа. Маленькіх медзведзянятак жанчыны павінны ўскарміць сваім малаком…

З іншага боку, выхаванне дзяцей жывёламі захавалася не толькі ў міфах, гістарычных паданнях, але вядома і ў гісторыі, нават у ХХ ст. (каля 20 выпадкаў). Знаходзілі дзяцей, ускормленых малпамі, мядзведзямі, нават антылопамі (знойдзены ў іх статку 10-гадовы хлопчык бегаў з хуткасцю 48 км у гадзіну), але найчасцей — ваўкамі. У беларуска-літоўскіх летапісах ХV-ХVІІ стст. апісана некалькі выпадкаў, калі ў лясах, што належалі Радзівілам, у бярлогах і ваўчыных норах аказваліся чалавечыя дзеці. Іх прывозілі ў Вільню ці Кракаў, але яны, як правіла, хутка паміралі. Ужо ў ХІХ ст. такіх дзяцей пачалі вывучаць даследчыкі, напрыклад, так званага «дзікага чалавека з Аверні». Знойдзены ў ваўкоў, ён пражыў у чалавечай супольнасці да 40 гадоў, але вывучыў усяго некалькі дзесяткаў слоў. Цікава, чаму «маўглі» ў асноўным выхаваны ваўкамі? Гэта ж найвялікшая загадка прыроды: інстынкт маці ў ваўчыцы перамагае жывёльную крыважэрнасць! Ваўчыцамі ўскормлены заснавальнікі Рыма РОМУЛ і РЭМ, персідскі цар Кір, рускія волаты УСЫНЯ і ГАРЫНЯ.

Багасловы часта разважаюць і спрачаюцца на тэму: ці ёсць у дзяцей-«маўглі» душа?

Шлюбная сувязь паміж чалавекам і жывёлай.

Генетычна яна, безумоўна, немагчымая, але ж мы гаворым пра міфалагічнае мысленне: чалавек эпохі архаікі верыў у магчымасць такой сувязі.

На тэрыторыі Еўропы і Азіі найбольш часты матыў — шлюб чалавека ды мядзведзя. На тое ёсць прычыны: мядзведзь надзвычай разумны, лёгка паддаецца дрэсіроўцы, добра прыжываецца ў чалавечых калектывах, здалёк трохі нагадвае чалавека, калі стаіць на задніх лапах. Мядзведзь у лясах Сібіры і Еўропы быў самым магутным зверам — чалавек хацеў быць да яго падобны. Таму толькі ў Заходняй Еўропе існуе 130 варыянтаў казкі пра шлюб жанчыны і мядзведзя. Асноўная фабула большасці казак наступная. Мядзведзь крадзе дзяўчыну або яна, заблукаўшы ў лесе, сама трапляе ў мядзведзяў бярлог, робіцца жонкай звера. У іх нараджаецца сын — ва ўсім чалавек, але надзвычай дужы; часам у яго могуць назірацца некаторыя жывёльныя прыкметы, як у беларускай казцы «Івашка — мядзведжае вушка». Сын расце, паводле вядомага казачнага выслоўя, «не па днях, а па гадзінах», урэшце бяжыць разам з маці з пячоры, дзе іх зачыняў мядзведзь. А пасля пачынаюцца ўласна прыгоды гэтага хлопца, які перамагае розных ворагаў і вызваляе прыгажунь. Вялікая колькасць плямёнаў Сібіры і народаў Еўропы вядзе сваё паходжанне ад такога шлюбу — нават манархічныя роды. Напрыклад, іспанскі каралеўскі род Урсіна (urs — мядзведзь), першы польскі легендарны кароль МЕШКА (Мішка), старажытная швецкая каралеўская дынастыя, адзін з дацкіх ярлаў (князёў), у якога якраз былі мядзвежыя вушы. У далейшым казка пра такі шлюб набыла больш высакародны, рамантычны выгляд, дзе заставаўся і мядзведзь (а пад мядзвежай скурай — прынц), як у «Бяляначцы і Ружачцы» з «Казак братоў Грым», а часам проста чудзішча (зачараваны прынц), як у «Прыгажуні і пачвары» Шарля Перо або ў «Пунцовай кветачцы» Сяргея Аксакава.

Ёсць цікавыя прыклады такога сюжэта і ў іншых жанрах прыгожага пісьменства: з іх самыя характэрныя — навела «Локіс» класіка французскай літаратуры Проспера Мерыме і апавяданне «Жалезная поўсць» рускага класіка Івана Буніна.

Многія роды паходзяць ад іншых жывёл, напрыклад, старажытная каралеўская дынастыя Цэйлона — ад ільва; бураты — ад шлюбу шамана з дзяўчынай-лебедзем; некаторыя народы Каўказа лічаць сваім продкам маці-рыбу. Амаль усе міфалагічныя імператары Кітая народжаны ад незвычайных істот, напрыклад, ад драконаў або ад мядзведзяў. Як мы памятаем, Усяслаў Чарадзей, як і Змей Вогненны Вук, прапродак сербскага народа, таксама нарадзіўся ад вогненага змея. Прычым ва ўсіх выпадках з татэмным продкам захоўваецца нейкая містычная сувязь. У Англіі і Францыі на працягу стагоддзяў вялі летапісы родаў. З іх выявілася, што часам кланы і сем’і мелі пэўных вестуноў смерці. Так, вядомы род Гармарстонаў быў здаўна звязаны з лісамі. Нават у знешнасці прадстаўнікоў гэтага роду было нешта лісінае. Перад смерцю кожнага з членаў роду заўсёды — дзе б чалавек ні знаходзіўся — з’яўляўся ліс. У іншых родаў — ваўкі, буслы і пад. Ясна, што гэта — душы продкаў, якія прыходзілі за чарговай душой. Прычым душа продка абавязкова паўставала ў выглядзе татэмнай жывёлы ці птушкі. У нашага народа таксама бытуе вера пра душы продкаў у выглядзе птушак. Ёсць прыкмета: птушка залятае ў хату перад смерцю каго-небудзь з яе жыхароў. У сваіх успамінах пра Івана Мележа я расказала, як у момант яго смерці ў акно лецішча (мы суседзі ў дачным пасёлку) білася нейкая невядомая, даволі вялікая, птушка.

У народных казках захаваліся дастаткова выразныя рэшткі татэмізму. Прытым, што ёсць моманты цяжка вытлумачальныя. Напрыклад, у казках тыпу «Іван — конскі сын» (у рускіх — «Іван — каровін сын») тры хлопцы зачынаюцца ад чароўнай рыбы і нараджаюцца ў царыцы, паварыхі і кабылы (каровы), прычым найбольш разумны і дужы якраз Іван, народжаны жывёлай.

Паходжанне ад татэмнай жывёлы падкрэслівалася нават у адзенні: шлем Аляксандра Македонскага і шлемы вікінгаў былі з рагамі; у некаторых рэгіёнах Расіі, Беларусі і Украіны жанчыны павязвалі хусткі такім чынам, што ўтвараліся рожкі. Асабліва відавочна паходжанне ад жывёлы падкрэслена ў геральдыцы (гербах радавітых сем’яў, а таксама гербах гарадоў і краін).

Як бачым, уяўленні, што ўзніклі тысячы ці нават дзесяткі тысяч гадоў таму назад, існуюць да нашага часу, і сёння мы ўсё менш схільны лічыць іх толькі забабонамі.

Ахвярапрынашэнне татэму.

У асабліва небяспечныя для племені моманты (эпідэмія, вайна) татэмнай жывёле прыносілі ахвяры — да бярлогу ішлі з падарункамі, прасілі дапамогі. Найлепшая ахвяра заўсёды чалавек — дзіця або цнатлівая дзяўчына. Мядзведзь — герой многіх еўрапейскіх казак, напрыклад, «Тры мядзведзі», «Маша і мядзведзь». Яны здаюцца нявіннымі. На самай справе першапачатковы сэнс міфалагем, што ў іх аснове, — страшны. Дзяцей адводзілі ў лес у якасці ахвяры продку роду. Але мядзведзь — звер не крыважэрны, дзяцей, як правіла, не чапаў, і яны вярталіся дадому. Такое ахвярапрынашэнне мела на ўвазе часам і шлюб (гл. вышэй).

У многіх народаў была забарона на забойства татэма — свайго продка. Так, асобныя групы хантаў і мансі лічылі сваімі продкамі шчупака, наліма, лебедзя, чайку, гагару, ястраба. Іх нельга было забіваць, ужываць у ежу. Выпадкова забіўшы такую істоту, паляўнічы ці рыбак прасіў прабачэння і прыносіў ёй ахвяры.

У амерыканскіх ацтэкаў богу-ягуару прыносілі ў год 15000 чалавечых ахвяр. Можна меркаваць, што МІНАТАЎР у вядомым грэчаскім міфе — таксама тая пачвара (першапачаткова бык — увасабленне бога ПАСЯЙДОНА), якому прыносілі ахвяры, каб не было землятрусаў, частых на Крыце.

Часам татэмныя продкі сапраўды дапамагалі народу ці нават асобнаму чалавеку. У кітайскай казцы «Уладар гранатавага дрэва» ў беднага чалавека ў садзе пастаянна кралі гранаты; гаспадар падсцярог злодзея — ім аказаўся ліс. З таго часу ліс пачаў служыць чалавеку, прычым яго подзвігі вельмі падобныя да дзеянняў асноўнага персанажа сюжэта еўрапейскай казкі «Кот у ботах». Ліс, кот, конь, воўк у славянскіх казках — татэмныя продкі, таму і служаць героям.

Пярэваратні.

Татэмізм — не толькі вера ў жывёльнага продка (ад шлюбу з чалавекам), але і вера, што некаторыя члены роду, племені здольныя ператварацца ў татэмную жывёлу, быць пярэваратнямі, ці, па-беларуску, ваўкалакамі. Князь Усяслаў Чарадзей быў якраз ваўкалакам. Ён — герой рускіх былін, «Слова пра паход Ігаравы», сучасных твораў Леаніда Дайнекі, Вольгі Іпатавай, Уладзіміра Арлова, Алеся Разанава і інш.

У паўночных народаў Сібіры і сёння шырока распаўсюджаны міф пра чалавека-аленя, чалавека-лася, які можа быць то чалавекам, то жывёлай. У індзейцаў Паўднёвай Амерыкі да нашага часу захаваўся надзвычай старажытны абрад «чалавек-птушка», а сярод геагліфаў плато Наска ёсць і малюнак такой істоты — «чалавек-сава». У кітайцаў пярэварацень, як правіла, ліса. Кітайцы — народ глыбока старажытны і высокацывілізаваны, таму і матыў пярэваратніцтва ў іх знаходзіцца ўжо як бы на іншай ступені развіцця. Напрыклад, у многіх казках чалавек можа пражыць з жонкай усё жыццё і толькі неяк выпадкова даведацца, што яна на самай справе — ліса, значыць, унутры сябе — звер, мае жывёльную душу.

У Еўропе ўсё ж найбольш вядомыя ваўкалакі. Прычым сустракаліся яны намнога часцей, чым, напрыклад, вупары. Тыя паходзяць з даволі лакальнага рэгіёна — з Трансільваніі (Румынія), а ваўкалакі распаўсюджаны па ўсёй Еўропе: ад Францыі да Беларусі. Упершыню гэта з’ява апісана «бацькам гісторыі» Герадотам у V ст. да н. э. Ён па Дняпру даплыў да тэрыторыі цяперашняй Беларусі і пачуў тут пра мясцовы таямнічы народ неўры — нашых продкаў. Раз на год неўры ператвараліся ў ваўкоў. Ясна, што іх татэмам быў воўк і раз на год яны адзначалі свята, яму прысвечанае, калі апраналіся ў воўчыя скуры, уяўляючы сябе ваўкамі.

Неўры, Усяслаў Чарадзей, ваўчыца-карміцелька РОМУЛА і РЭМА — рэшткі нейкай надзвычай старажытнай і дзіўнай з’явы. Магчыма, магі дапатопнай цывілізацыі ўмелі змяняць сваю малекулярную структуру і, сапраўды, ператвараліся ў жывёл. Ёсць, праўда, даволі празаічнае тлумачэнне: нараджэнне дзяцей з атавістычнымі прыкметамі — воўчай поўсцю, хвастом, пасткай — магло нарадзіць сюжэт пра ваўкалакаў. І ўсё ж феномен, бясспрэчна, больш складаны.

Пярэваратні — героі каласальнай колькасці фальклорных і літаратурных твораў. З ваўкалакамі звязана псіхічная хвароба лікантропія, калі чалавек час ад часу адчувае сябе жывёлай. Прыступ страшны, ён праяўляецца не толькі псіхічна, але і фізічна: выцягваецца твар, пачынаюць хутка расці пазногці, б’е ліхаманка, з’яўляецца прага крыві. Паказальна, што хворыя пакутуюць на прыступы заўсёды падчас поўні. Дарэчы, ваўкі і сабакі вельмі не любяць поўні, выюць на яе. У ХVI ст. у Францыі была нават эпідэмія лікантропіі, выкліканая атручваннем спарыннёй, у якой потым знайшлі моцны наркотык.

Народныя казкі напоўнены вобразамі пярэваратняў. Асабліва шырока ў розных народаў былі распаўсюджаны сюжэты пра нявестаў ці жаніхоў у вобразах лягушак, лебедзяў, лісіцаў, мядзведзяў, змеяў і інш. Даволі часты гэты матыў і ў літаратурных казках, напрыклад, «Каліф-бусел» Карла Гаўфа, «12 лебедзяў» Ганса Хрысціяна Андрэсена. Кніга «Метамарфозы» старажытнарымскага паэта Авідзія Назона — гэта больш за 200 сюжэтаў шматлікіх ператварэнняў людзей у жывёл, дэльфінаў, птушак, дрэвы і кветкі. Беларускія і ўкраінскія былічкі літаральна напоўнены матывамі пра магчымасць вядзьмарак ператварацца ў розных жывёл. У вёсцы, адкуль родам мая маці, таксама жыла такая вядзьмарка, якая, паводле ўпэўненасці ўсіх жыхароў вялікага і даволі блізкага да Гомеля сяла, любіла ператварацца ў свінню: яе нават фашысты падчас акупацыі баяліся. Такі ж матыў трапіў і ў літаратуру — адзін з найбольш распаўсюджаных яго варыянтаў у Еўропе наступны: ведзьма-пярэварацень, атрымаўшы ў выглядзе звера рану ад чалавека, аказваецца жонкай гаспадара маёнтка з такой жа ранай. Здольнасці ведзьмакоў ў казках часта азначаюць не што іншае, як уменне разумець мову птушак і звяроў і ператварацца ў іх. Напрыклад, у беларускай казцы вядзьмак перакідваецца ў ваўка, шчупака, пеўня, а яго вучань — у каня, ярша, ястраба.

Феномен пярэваратняў ляжыць у аснове, як ні парадаксальна, вельмі важнай культурнай з’явы — параўнанняў у фальклоры і ў літаратуры. Троп фарміруецца проста: спачатку «чалавек-птушка» (мог быць чалавекам, а мог і птушкай), пасля — «чалавек як птушка». Раней набор татэмаў быў шырокі — розныя жывёлы ды птушкі. Адсюль у народнай творчасці: «хлопец як сокал», «дзяўчына — лебедзь белая». У «Слове пра паход Ігаравы» Усевалад параўноўваецца з турам, Ігар — з гарнастаем, ваўком, сокалам, Яраслаўна — з зязюляй. Адна з самых вядомых рускіх казак (дарэчы, надзвычай старажытная) — «Царэўна-лягушка». Аналагі яе ў Кітаі — «Дзяўчына-паўлін» або «Лягушка-імператар» (днём — рэптылія, ноччу — юнак). Ёсць падобныя і ў шмат якіх іншых народаў. Бясспрэчна, маглі ўтварацца параўнанні і паводле іншага прынцыпу, але найбольш старажытныя — ад татэмізму.

Рэінкарнацыя.

Адна з трактовак бессмяротнасці чалавека — рэінкарнацыя, перасяленне душы з цела ў цела, паняцце, характэрнае не толькі для міфалогіі, але і для рэлігіі, філасофіі. У некаторых сусветных рэлігіях (індуізм, будызм) рэінкарнацыя — асноўная ідэя, галоўны дагмат. Хрысціянства не прызнае рэінкарнацыі, але Усяленскі сабор асудзіў яе толькі ў VІ ст., значыць, да таго і хрысціяне верылі ў перасяленне душ. Большасць філосафаў антычнасці лічылі рэінкарнацыю (метампсіхоз) рэальнасцю. Так, Піфагор сцвярджаў, што душа праходзіць паступова праз усе царствы прыроды, бывае ў целе і млекакормячай жывёлы як апошняй інстанцыі на шляху да чалавека (а да таго — птушкі, рэптыліі, рыбы, насякомага, расліны, каменя). І наадварот, пасля смерці чалавека душа пераходзіць у цела татэмнай жывёлы. У нашага народа таксама захаваліся рэінкарнацыйныя ўяўленні — вера ў перасяленне душы ў птушку, матылька. На могілках прынята карміць птушак — душы памерлых. У іншых народаў душы пераходзяць не толькі ў птушак (у англічан — канкрэтна ў воранаў), але і ў пчол, змеяў, іншых жывёл. Сярод маракоў да нашага часу шырока распаўсюджана павер’е, што душы загінуўшых на моры ператвараюцца ў марскіх птушак: буравеснікаў, альбатросаў, чаек. Забойства такой птушкі прарочыць няшчасце, як у вядомай баладзе французскага паэта Шарля Бадлера. Толькі на вельмі позніх ступенях развіцця міфалагічнай свядомасці душа пачала ўяўляцца нябачнай сутнасцю. А ў старажытных цывілізаваных народаў (егіпцян, кітайцаў) душа нават складалася з некалькіх частак, якія і называліся па-рознаму, напрыклад, у Егіпце «ка», «ба», «анх».

Магічная сувязь.

Пра сімбіёз чалавека і жывёлы, пра нейкія таемныя сувязі паміж імі, пра ўздзеянне асобных людзей на жывёл сведчаць шматлікія факты. Напрыклад, у 60-я гады ХХ ст. сусветны друк шмат пісаў пра судовыя працэсы супраць асобных прадстаўнікоў афрыканскіх плямёнаў «кракадзілаў». Людзі і жывёлы жывуць там спрадвек у поўнай згодзе, дзеці купаюцца разам з кракадзіламі, лезуць ім, не баючыся, у пасткі, бо ў рэптыляў на генетычным узроўні трывала занатавана: людзей менавіта гэтай крыві — не чапаць. Затое з дапамогай названай жывёлы знішчалі ворагаў з іншых плямёнаў.

Лічыцца, што змеі абсалютна некантактныя ў адносінах да чалавека. Але недзе на іншым узроўні, не на ўзроўні банальнай дрэсіроўкі, такі кантакт аказваецца магчымым. Так, падчас вакханалій у эпоху антычнасці на востраве Крыт і ў Грэцыі вакханкі вешалі сабе на шыі змеяў, падперэзваліся імі і так бегалі па палях і лясах. (Гэта занатавана ў пластыцы — малой скульптуры: так званыя «жрыцы са змеямі».) І сёння ў некаторых краінах ёсць секты, удзельнікі якіх падчас малельных спеваў і танцаў прыходзяць у экстаз — на іх сыходзіць Дух Святы, і сведчаннем таму з’яўляецца пачуццё асаблівай абароненасці: святар адкрывае тэрарыум, які знаходзіцца тут жа, у зале, і перадае з рук у рукі атрутных змеяў. Асабіста я лічу, што пад час экстазу ў людзей змяняецца іх біяполе, і асаблівыя выпраменьванні як бы наркатызуюць рэптылій, таму яны і бяскрыўдныя. Але ёсць факты і іншага парадку.

У навуковай этнаграфічнай літаратуры шырока вядомы такі выпадак. У СССР у страшным 1937 годзе паступіў загад: загнаць у канцлагеры або расстраляць усіх шаманаў (барацьба з цемрашальствам!), а іх тады яшчэ было многа ў Сібіры. Адзін з шаманаў у Бураціі не стаў чакаць арышту, а збег у тайгу. Там склаў хатку і жыў паляваннем. Нехта данёс на яго, і за ім прыехалі чацвёра чэкістаў на конях. Ён убачыў іх здалёк на сопцы, выйшаў з хаткі і неяк па-асабліваму свіснуў. І тут жа да яго з усіх бакоў хуценька папаўзлі змеі — невядома адкуль. Калі чырвонаармейцы пад’ехалі, яго абляпіў суцэльны клубок гадаў. А ён з усмешкай сказаў чырвонаармейцам: «Ну, бярыць мяне цяпер». Тыя — звычайныя рускія хлопцы — так спужаліся, што тут жа павярнулі коней і панесліся назад. Пасля яны ледзь не трапілі пад трыбунал за тое, што не прывезлі ведзьмара. Але ён выжыў. Сёння ж феномен шаманства вывучаюць самыя сур’ёзныя вучоныя.

Іншы падобны эпізод звязаны з імем самага шануемага рускага святога Сергія Раданежскага. У сярэдзіне ХІV ст. ён пасяліўся ў глухім лесе, паклаўшы пачатак у далейшым знакамітай Троіцка-Сергіевай лаўры. У тых мясцінах тады было поўна змеяў, і паломнікі, якія ва ўсё большай колькасці прыходзілі да Сергія, пакутвалі ад іх. Святы наклаў закляцце, загадаў змеям пакінуць троіцкія лясы. З тых часоў раён вакол Лаўры радыусам прыкладна 20 км абведзены як бы нябачнай рысай, якую не пераходзіць ні адна рэптылія. Закляцце трывала адбілася ў іх генетычнай памяці — гэта, бясспрэчна, адна з самых вялікіх загадак быцця.

У Саратаўскай вобласці таксама ёсць мясціна, на якую здаўна было накладзена закляцце: гэта луг, пасярод яго сцежка — па адзін бок ад яе водзяцца вужы і змеі, па другі — не, а калі іх перакідваюць туды — хуценька ўцякаюць. У нас у Беларусі нават у ХХ ст. захаваліся мясціны, дзе на ноч можна было спакойна пакідаць пасвіцца свойскую жывёлу — накладзена было закляцце ад ваўкоў. Лічыцца, што магутны вядзьмак можа закляццем, псіхалагічным бар’ерам абараніць ад драпежнікаў вялікі абсяг тэрыторыі. Можна было б растлумачыць гэты дзіўны факт веданнем жрацамі-язычнікамі асаблівых геапатагенных зон, якія не выносяць жывёлы. Але тады закон распаўсюджваўся б і на свойскую жывёлу, якая яшчэ больш чуллівая да такіх мясцін. Значыць, старадаўнія вешчуны сапраўды ведалі нейкія незвычайныя замоўныя словы, разлічаныя менавіта на мядзведзяў і ваўкоў. Самыя дзейсныя тэксты падобных закляццяў звычайна ніколі не распавядалі збіральнікам фальклору — яны перадаюцца з вуснаў у вусны і толькі блізкім родзічам. Ды і веданне тэкстаў — яшчэ не ўсё: гэта прыкладна тое ж, што вывучэнне правіл дарожнага руху пры няўменні вадзіць машыну. Акрамя ведання закляццяў, неабходна валоданне і вельмі няпростымі псіхалагічнымі прыёмамі (уменнем уваходзіць у асаблівы стан свядомасці), ды і наяўнасць пэўных генетычных паказчыкаў.

Гіпнатычна ўздзейнічалі на жывёл многія выдатныя людзі ў гісторыі. Напрыклад, вялікі філосаф Піфагор (VI ст. да н. э.) позіркам спыняў статак раз’юшаных быкоў. У Старажытным Рыме, дзе плябеі патрабавалі, як і сёння, «хлеба і відовішчаў», часта ў цырках, скажам, у Калізеі наладжвалі прадстаўленне з раздзіраннем хрысціян дзікімі звярамі, якіх спецыяльна для гэтага звозілі з усяго свету. Аднак часам сярод хрысціян знаходзіліся святыя людзі, да якіх драпежнікі падыходзілі і лашчыліся, лізалі рукі на вачах у тысяч гледачоў. Натуральна, што такія факты дадавалі прыхільнікаў да Святой Царквы.

Ужо ў наш час любы гаспадар любімага сабакі ці ката можа расказаць шматлікія гісторыі пра асаблівую чуйнасць іх сяброў-жывёл да настрояў і станаў людзей. Тое, што мы лічым асаблівай містычнай сувяззю паміж чалавекам і жывёлай, бясспрэчна, яшчэ нейкія непазнаныя законы прыроды, поўнай таямніц і загадак.

Татэмізм — з’ява надзвычай старажытная, але настолькі важная, што захавала сваё значэнне і ў пазнейшыя эпохі. Рэшткі яго не зніклі да нашага часу.

Татэмізм знаходзіць наступныя праяўленні ў культуры:

Татэмныя жывёлы звязаны з кулінарным мастацтвам, з асаблівымі харчовымі прыхільнасцямі (і наадварот, табу на ежу) розных народаў, напрыклад, забарона ў іудаістаў ўжываць свініну і трусоў; беларусы не елі рыбу сама.

Рэшткамі татэмізму можна лічыць і адметнасці ў адзенні. Напрыклад, рагатыя шлемы ў вікінгаў і ў тэўтонскіх рыцараў. У французскай Брэтані яшчэ ў пачатку ХХ ст. у кожнай вёсцы насілі асаблівыя галоўныя ўборы, якія называліся імем якой-небудзь жывёлы. Асабліва выразны татэмістычны характар носіць абрадавае адзенне ў вельмі многіх народаў Афрыкі і Азіі. У племені масаяў толькі юнак, які прайшоў ініцыяцыю (своеасаблівы экзамен), меў права насіць у выглядзе плашча львіную скуру. Некаторыя ўпрыгожанні таксама паходзяць ад амулетаў-абярогаў, якімі часта выступалі зубы, рогі, когці, часткі скуры татэмных жывёл.

Дэкаратыўнае мастацтва многіх народаў захавала моцную сувязь з татэмізмам: упрыгожанні ў выглядзе жывёл, птушак на дамах («канёк» на стрэхах славянскіх хат; капітэлі калонаў у выглядзе галоў быкоў у Грэцыі; рогі аленяў, ласёў, зуброў на франтонах; скульптуры львоў каля ўваходаў палацаў і інш.), арнамент; матывы вышыўкі (пеўні, алені); дэкаратыўнае аздабленне прадметаў побыту. Існаваў нават асаблівы «звярыны стыль» скіфскага мастацтва, але і пазней адлюстраванне жывёлы застаецца ў арсенале дэкаратыўнага мастацтва і так званай анімалістычнай скульптуры. Шырока прадстаўлены жывёлы і ў геральдыцы.

Жывёльны задыяк многіх усходніх народаў. У Кітаі не толькі сузор’і называліся імёнамі адпаведных жывёл, але і месяцы года, і часткі сутак, і напрамкі свету, і памяшканні ў доме, і многае іншае. Паколькі ўсходні каляндар прыйшоў да нас і зрабіўся некаторай часткай сучаснай культуры, значыць, ён адпавядае некаторым псіхалагічным запатрабаванням і еўрапейскага чалавека.

Татэмныя жывёлы ўвайшлі ў фальклор, сталі героямі шматлікіх паданняў, былічак, казак, баек, жывёльнага эпасу розных народаў (напрыклад, сярэднявечны еўрапейскі жывёльны эпас, пазней апрацаваны вялікім Іаганам Гётэ, — «Рэйніке-ліс»). Для беларусаў, праўда, характэрны ў асноўным раслінны эпас — «Казкі жыцця» Якуба Коласа, але ў нас захаваўся надзвычай магутны пласт казак пра жывёл у фальклоры.

Ад назваў татэмных жывёл паходзяць прозвішчы ў многіх народаў (Мядзведзяў, Волкаў, Зайцаў), некаторыя імёны (Ганс — гусь), а таксама тапонімы (напрыклад, шматлікія назвы, звязаныя са старажытным быком турам — Тураў, Турку, Турын, Тур, Туран, Турцыя, Туркенстан і інш.).

Ад татэмнай сувязі паходзяць шматлікія параўнанні і героі-пярэваратні фальклорных і літаратурных твораў.

Сувязь чалавека і жывёлы надае асабліва глыбокае філасофскае напаўненне фальклорным і літаратурным творам. Напрыклад, выдатная асаблівасць чарадзейнай казкі славянскіх народаў — усеагульная салідарнасць, сувязь чалавека і ўсяго жывога, узаемнае шкадаванне і ўзаемная радасць. Арол жадае, каб яго любілі, і за любоў аддзячвае дабром: дорыць паляўнічаму тры царствы — залатое, сярэбранае і меднае. У многіх казках пануе гэты душэўны рух шкадавання, які пераадольвае жывёльны эгаізм.

Жывёлы ўдзельнічалі ў старадаўніх ініцыяцыях (іспытах юнакоў). Усяго тут мы не ведаем і да сёння, хоць ініцыяцыі існуюць і ў сучасных плямёнах Аўстраліі, Новай Гвінеі, Афрыкі, Паўднёвай Амерыкі. Але мы ведаем гістарычны вынік ініцыяцый: ад іх ідзе лінія да шматлікіх таемных саюзаў — канфесійных, прафесійных, каставых. Менавіта такія саюзы, секты, арганізацыі спрадвек, не афішуючы сваю дзейнасць, кіравалі грамадствам. Адно з самых архаічных выпрабаванняў падчас ініцыяцыі — абрад глытання неафіта жывёлай (часта змяёй, драконам), прасоўванне праз яе цела і выхад ужо ў новай якасці (у казках герой улазіць у адно вуха каня, вылазіць у другое, мяняючы воблік).

Ад татэмных святаў бяруць пачатак усе відовішчныя віды мастацтва (тэатр). Спачатку абрад уключаў паляванне на татэмную жывёлу ці лоўлю яе, танец перад ёю, замовы, маленні да яе. Напрыклад, веснавое свята мядзведзя, якое і ў ХХ ст. захавалася ў некаторых рэгіёнах Італіі, называлася, магчыма, «камедыяй» — і менавіта такое свята стала асновай віда драмы — камедыі: спачатку, пераапрануўшыся ў скуры, парадзіравалі рухі, павадкі жывёл, а пасля і людзей: травесція, безумоўна, аснова камедыі. Цікава, што ў ХІХ ст. у Беларусі захавалася такое ж свята з падобнай назвай — «камаедзіцы», прысвечанае выхаду мядзвядзя з бярлогу 24 сакавіка. Звычайна фалькларысты тлумачаць назву ад выразу «камы есці»: гарохавыя камы як быццам любімая ежа мядзведзя. Але я лічу, што перад намі ўсяго толькі народная этымалогія ўжо забытага значэння, а слова — намнога больш старажытнае, агульнае з лацінскім (і такіх слоў шмат, прычым не запазычаных, а менавіта агульных). У іншых народных абрадах ад старажытнай травесціі засталіся жывёльныя маскі на Каляды, ушанаванне «духа поля» ў абрадзе Дажынак. Падчас вяселля маладыя абавязкова павінны сядзець на скуры (кажуху) — гэта як далучэнне да духу продка.

Рэлігіі многіх народаў захавалі моцную сувязь з татэмізмам. Напрыклад, старажытная егіпецкая рэлігія ўяўляла сваіх багоў з чалавечым целам і з жывёльнай (птушынай) галавою або прама ў выглядзе жывёлы (БАТ — кошка, АПІС — бык, СЕРАПІС — кракадзіл і пад.). Нават у надзвычай развітай грэчаскай міфалогіі захавалася мноства рудыментаў татэмізму: ЕХІДНА, СФІНКС, СІРЭНЫ, КЕНТАЎРЫ, МІНАТАЎР, КЕКРОП і інш. Часта багоў суправаджалі ці былі ім прысвечаны адпаведныя жывёлы ці птушкі: ЗЕЎСУ — арол, АФІНЕ — сава, ГЕРЫ — зязюля, ЭСКУЛАПУ — змяя і інш. Хрысціянства як найбольш «мазгавая», філасафічная з рэлігій захавала мала такіх рудыментаў: Агнец Божы, Дух Святы ў выглядзе голуба.

У прыгожым пісьменстве жывёлы паўстаюць у сваіх шматлікіх функцыях: удзельнічаюць у сюжэце (Расінант з «Дон Кіхота» Сервантэса); праз іх вочы ў своеасаблівым ракурсе паўстае чалавечае грамадства («Каштанка» А. Чэхава, «Халстамер» Л. Талстога); лепш раскрываюцца характары персанажаў-людзей («Белы ікал» Д. Лондана,

«Муму» І. Тургенева, «Белы Бім, чорнае вуха» Г. Траепольскага); дапамагаюць ставіць складаныя філасофскія, маральна-этычныя і сацыяльныя праблемы («Львы» І. Пташнікава); з’яўляюцца вобразамі —сімваламі (ваўкалака і Белая Сарока ў «Шляхціцы Завальні» Я.Баршчэўскага, воўк у «Новай зямлі» Я. Коласа).

Такім чынам, татэмізм — універсальная з’ява, адзін з важнейшых этапаў развіцця міфалогіі, які даў пачатак многім культурным працэсам.

Пытанні для засваення і самакантролю:

1. Асаблівасці культуры палеаліту.

2. Паняцце татэмізму.

3. Віды сувязяў чалавека і жывёлы.

4. Прывядзіце ўласныя прыклады праяўленняў татэмізму ў культуры.

Анімізм як тып светапогляду дагістарычнай эпохі 

Анімізм — вера ў існаванне духаў, адухаўленне сілаў прыроды, жывёл, раслінаў, прыпісванне ім розуму. Анімізм фарміраваўся паралельна з татэмізмам, арганічна вырастаў з яго, хоць некаторыя даследчыкі лічаць анімізм больш позняй з’явай.

Першабытныя людзі адухаўлялі літаральна ўсё: не толькі магутныя касмічныя сілы, прыродныя стыхіі, але і адметнасці рэльефу, дробныя прыродныя аб’екты — раўчукі, валуны, дрэвы. Усё мела душу, магло адчуваць і дзейнічаць — нават знешне нежывыя, нерухомыя аб’екты. Рэшткі такіх уяўленняў трывала захаваліся ў фальклоры, напрыклад, вера ў тое, што на Купалле дрэвы размаўляюць і перамяшчаюцца. Але сёння і навука пацвярджае старажытныя меркаванні. Напрыклад, з дапамогай прыбораў даказалі, што расліны маюць своеасаблівую нервовую сістэму, актыўна рэагуюць (нябачна для людзей) на знешнія раздражняльнікі. Жывымі з’яўляюцца крысталы. Вада — жывая і надзвычай інфармацыйна ўмяшчальная істота (у беларускіх замовах яна называецца ўласнымі імёнамі КАЦЯРЫНЫ і УЛЛЯНЫ). Больш за тое, сама планета Зямля, як пішуць сёння, — жывая істота, безумоўна, вельмі своеасаблівая. Яна помсціць за непачцівыя да яе адносіны, якія характэрны для людзей так званага «цывілізаванага грамадства». А вось нашы продкі ставіліся да ўсіх праяў прыроднага жыцця з павагай, бераглі і ахоўвалі іх.

Кожны аб’ект прыроды мае душу — гэтым ён падобны да чалавека. У анімістычных уяўленнях рэалізуецца прынцып усеагульнай гармоніі, людзі адчуваюць сваю роднасць, скажам, з дрэвамі. Дрэвы, дарэчы, былі таксама татэмамі, напрыклад, у індзейцаў Амерыкі, у аўстралійскіх абарыгенаў. Уяўленні пра дрэва-продак захавалася ў міфах. Напрыклад, прыгажун АДОНІС, каханы багіні ВЕНЕРЫ, нарадзіўся ад ЗЕЎСА і дрэва МІРЫ. Было і наадварот: расліна — ад чалавека, бо ў яе пераходзіць яго душа (міфы пра самазакаханага НАРЦЫСА або німфу ДАФНУ, што адвергла каханне АПАЛОНА і ператварылася ў дрэва лаўр). Такія вераванні спрыялі пашырэнню сярод людзей імёнаў, якія паходзяць ад назваў дрэў, кветак (Міра, Ружана, Лілея, Маргарыта).

Сувязь паміж чалавекам і дрэвам ярка адбілася ў народнай культуры. У беларусаў быў звычай: калі бацькі аддавалі дачку замуж далёка ад дому, маці каля хаты саджала каліну і па яе росту, квітненню меркавала, як жывецца дачцы ў далёкай старонцы. Тэлефонаў жа тады не было, а дрэва нейкім таямнічым чынам перадавала інфармацыю. У народных казках і ў побыце нашых продкаў павялыя дрэвы, кветкі сведчылі, што герой ці гераіня памёрлі або ім пагражае небяспека. Шырока вядомы ў рускай культуры такі факт: у сенатара і рэктара Акадэміі мастацтваў Аляксея Аленіна было некалькі сыноў і дачка Ганна (да яе сватаўся Аляксандр Пушкін). Калі яны нараджаліся, у іх гонар у падмаскоўным маёнтку саджалі дрэўцы. Дзеці ведалі, што гэта іх як бы браты, даглядалі іх, сачылі за ростам. Калі адзін з сыноў сенатара загінуў у вайне, дубок, яму прысвечаны, тут жа засох. Яшчэ не прыйшла вестка, а родныя ўжо ведалі пра трагічную падзею. У многіх народаў свету і па сёння жывы звычай саджаць дрэвы, калі нараджаецца дзіця: яблыню, грушу, каліну, кедр, сасну.

Анімізм аказаў велізарны ўплыў на метафарычнасць мовы, на фарміраванне паэтыкі фальклору, а затым і літаратуры. Большасць тропаў — параўнанняў, эпітэтаў, метафар — вынікаюць з адухаўлення прыроды. У аснове так званага паэтычнага паралелізму ў фальклоры — парнасць уяўленняў, звязаных па частках, па катэгорыях дзеяння, прыкметах і якасцях. Напрыклад:

Не белая лябёдачка

Ваду памуціла,

Няшчасную дзяўчыначку

Доля замуж заключыла.

Або ў рускай песні:

Ах, кабы на цветы не морозы,

И зимой бы цветы расцветали.

Ах, кабы на меня не кручина,

Ни о чем бы я не тужила.

Надзвычай вытанчаныя параўнанні ў кітайскай паэзіі:

Мы прощались с тобой,

И снег был похож на цветы,

Ты сегодня вернулся,

А цветы так похожи на снег.

Найбольш распаўсюджаны ў фальклоры двухсастаўны паралелізм. Але часты і аднастастаўны як вытворны ад двухсастаўнага. Як ён утвараецца? Некаторыя сімвалы сталі настолькі прывычнымі, што тая частка, дзе распавядаецца пра чалавека, можа адсутнічаць: чытачы і слухачы і так зразумеюць, пра што гаворка. Прыкладам можа быць вядомая руская народная песня (у яе, праўда, ёсць аўтар — Іван Сурыкаў) пра рабіну, што хоча да дуба перабрацца: ясна, што маюцца на ўвазе адзінокія людзі. Каліна ў беларускім фальклоры — сімвал цнатлівасці, чысціні, прыгажосці. Сокал, голуб, галубка, лебедзі ў вясельнай паэзіі — жаніх, нявеста. У кітайскай паэзіі сімвал расстання — адлятаючыя гусі.

Паралелізм як важнейшы прыём характэрны для ўсёй сусветнай паэзіі. Але ў кожнага народа свая сістэма параўнанняў, вывучэнне якой дае даволі поўнае ўяўленне пра светаадчуванне таго ці іншага народа. Напрыклад, у беларускім фальклоры дзяўчына параўноўваецца з вярбой, калінай, рабінай, бярозай — дрэўцамі тонкімі, прыгожымі, як бы па самой сваёй прыродзе найбольш паэтычнымі, а з жывёльнага свету — з «лябёдушкай», бялюткі колер якой сімвалізуе чысціню, з зязюляй, што звязана з вясною, росквітам прыроды. У кітайскай паэзіі дзяўчына таксама параўноўваецца з іваю, а ў індыйскай — з кароваю як увасабленнем усёй прыроднай прыгажосці.

На паэтычным паралелізме пабудаваны ўсе загадкі, бо ў іх гаворыцца пра адно, а маецца на ўвазе іншае: «Белыя кветачкі ўвечар квітнеюць, а ранкам вянуць» (зоркі).

Тропы ў літаратуры таксама, як правіла, звязаны з адухаўленнем з’яў прыроды. Іх безліч. Напрыклад:

Чорныя хмары па небе плывуць –

Чорныя думы заснуць не даюць.

Я.Купала

Сонца ціха скацілася з горкі.

Месяц белы заплаканы свеціць.

М.Багдановіч

У сённяшніх маладых паэтаў гарадскога паходжання часам адбываецца замена паэтычных сродкаў — з прыродных на урбаністычныя, тэхнагенныя. Гэта не ў традыцыях беларускай паэзіі, але, безумоўна, неабходна для абнаўлення нацыянальнай паэтычнай лексікі.

Такім чынам, анімізм — выток паэтычнай вобразнасці фальклору і прыгожага пісьменства. Але ад анімізму паходзяць і рэлігійныя ўяўленні, перш за ўсё звязаныя ў паняццем душы. Тут працэс развіцця чалавечай свядомасці ішоў наступным чынам. Ад шчырага адухаўлення прыроды, ад надання чалавечых якасцяў раслінам ды жывёлам, ветру ды грому было недалёка да думкі, што дзеяннямі ўсіх з’яў прыроды кіруюць адпаведныя духі. Прасочым гэта на прыкладзе расліннага свету.

Спачатку дрэвы разглядаліся як самастойныя жывыя істоты, што маюць душу (на думку беларусаў, дрэвы ажываюць ў сакральны час — на Купалле). Затым дрэвы — жытло духаў, якія адтуль ужо свабодна выходзяць і зноў вяртаюцца. У грэчаскай міфалогіі захаваліся імёны німфаў, дрыядаў як духаў пэўных з’яў прыроды, розных дрэў, напрыклад, німфа РЭХА — маці ЯМБА, у гонар якога названы паэтычны памер; ДАФНА, што адвергла самога бога АПАЛОНА, — дрэва лаўр. У славянскай міфалогіі РУСАЛКІ, МАЎКІ, ЛАСКАТУХІ, БАГІНКІ, САМАДЗІВЫ практычна ўжо згубілі сувязь з адпаведнымі аб’ектамі прыроды і разглядаюцца як самастойныя духі, для якіх увесь лес — храм. Але і над імі ёсць уладары, напрыклад, ЛЯСУН. А ў грэчаскай міфалогіі — бог ПАН, надзвычай аўтарытэтны, шануемы, але ўсё ж — не алімпійскі. Больш высокі ўзровень — алімпійскія багіні флоры і фаўны ДЭМЕТРА і АРТЭМІДА. Іх маці РЭЯ — паверхня зямлі, уласна прастора, а бабуля ГЕЯ — Зямля як планета. Так фарміраваліся ўяўленні пра розныя ўзроўні, пра іерархію духаў прыроды і багоў. Наяўнасць падобнай іерархіі сведчыць пра развітую міфалагічную сістэму, якую стварыў той ці іншы народ.

З анімізмам звязаны культ Прыроды ў нашых продкаў — вельмі багаты і разнастайны. Пра гэта сведчыць хоць бы той факт, што, нягледзячы на 1000-гадовае панаванне хрысціянства, на атэізм ХХ ст., ён, гэты культ, захаваўся ў нашай свядомасці да сённяшняга дня. Няма такой вёскі ў Беларусі, дзе б тамтэйшыя жыхары не паказалі вам асаблівыя мясціны, звязаныя з нячысцікамі: ВАДЗЯНІКОМ, РУСАЛКАЙ, БАЛОТНІКАМ. Усё гэта — праяўленне анімістычнага мыслення. Усе з’явы прыроды жывыя — жывыя да такой ступені, што персаніфікуюцца ў выглядзе пэўных істот, якіх звычайна называюць «вобразамі народнай дэманалогіі», або «духамі прыроды», або «духамі локусаў». Праўда, у славян духі прыроды ў некаторай ступені зліліся з культам продкаў. Акрамя таго, і цяпер для народа няма мёртвага ў прыродзе: жыве вера, што камні растуць, што рабіна помслівая, што дрэвы звязаны з лёсам чалавека.

Духі локусаў — гэта духі, якія жывуць у пэўным месцы і апякуюць яго. Сярод іх ледзь не самы вядомы — ЛЯСУН-ЛЕСАВІК, герой неверагодна вялікай колькасці былічак. Асаблівасць былічак у тым, што яны распавядаюць пра сустрэчы рэальных людзей з міфічнымі істотамі (або гавораць пра тое, што здалося рэальнаму чалавеку, але гэта таксама ўяўляе вялікую цікавасць для псіхалагічнай навукі).

У асноўным ЛЕСАВІК мае чалавечы воблік, але ён вострагаловы, як усе нячысцікі, і мае блакітную кроў. Акрамя таго, калі ён прадстаўляецца звычайным чалавекам, кумам ці сватам сустрэчнаму, неабходна глядзець, ці адкідвае ён цень: нячысцікі ценю не маюць і не пакідаюць слядоў.

Лічыцца, што ЛЕСАВІК не столькі шкодзіць людзям, колькі жартуе з іх, але жартуе груба, злосна. Па іх віне блудзяць па лесе, аднак ЛЕСАВІК усё ж не завядзе чалавека на прамую пагібель, як ЧОРТ. Каб выратавацца ад ЛЕСАВІКА, неабходна вывернуць адзенне, бо ў яго самога — усё навыварат, або яго рассмяшыць. Баіцца ён ліпавага палена, солі і агню, лаянкі (вось прычына жывучасці лаянкі). Наадварот, свіст у лесе яму вельмі падабаецца.

ЛЕСАВІК — аналаг богу ПАНУ ў грэкаў, ВОЎЧАМУ ПАСТАРУ ў паўднёвых славян, ЛЯСНОМУ ДУХУ ў эстонцаў — гаспадар лесу і дзікіх звяроў. Ён жа карае за вольныя і нявольныя грахі чалавека, напрыклад, за пракляцці дзяцей — забірае іх.

ЛЕСАВІК — герой многіх літаратурных твораў. Напрыклад, у Максіма Багдановіча:

Чуеш гул? — Гэта сумны, маркотны лясун

Пачынае няголасна граць…

Або:

Стаяў калісь тут бор стары

І жыў Лясун у тым бары.

Зрубалі бор — лясун загінуў…

У Янкі Купалы:

Барадой лясун ківае,

Шалы нетраў спавівае.

У апошні час сярод міфолагаў папулярная версія, выказаная крыптазаолагамі, якія вырашылі, што ЛЯСУН — рэліктавы гаманоід, нейкае сярэдняе звяно паміж чалавекам і прыматам або неандэрталец (які лічыцца, дарэчы, homo sapiens). Калі нават сёння, як быццам, існуюць іх папуляцыі, то тым больш верагодна, што іх сустракалі нашы продкі.

Уваходзячы ў лес, пастарайцеся не злаваць ЛЕСАВІКА — не крыўдзіце лясных насельнікаў, якіх ён апякуе. Варта нават прынесці яму невялікую ахвяру: пакладзіце кавалак хлеба ці блін на пянёк, і ЛЯСУН (сам Лес) аддзячыць вам сваімі дарамі — грыбамі ды ягадамі.

Яшчэ ў пачатку ХХ ст. беларусы верылі ў ВАДЗЯНІКА, як у сваё ўласнае існаванне. Ды і ў наш час дзяцей, каб не лезлі глыбока ў ваду, дарослыя палохаюць «вадзяным дзедам». ВАДЗЯНІК — гаспадар рэк, азёр, апякун рыбакоў, пчаляроў і млынароў, якія прыносілі нячысціку ахвяры: рыбу, грошы, мёд, чорнага пеўня, нават жывых коней (у старажытных індаеўрапейцаў менавіта коні былі прысвечаны марскому богу ПАСЯЙДОНУ). Беларускі ВАДЗЯНІК любіць ездзіць на соме ці сам ператвараецца ў сама — вось чаму ў народзе самоў не любілі ўжываць у ежу.

Сядзіць ВАДЗЯНІК у асноўным на дне, часам жорстка жартуе, цягне людзей ў вір, часам бушуе, ламае плаціны і млыны. На беразе каля небяспечных месцаў людзі абараняліся ад злога духа — ставілі каплічкі. Праўда, сярод ВАДЗЯНІКОЎ бываюць Вірнікі і Ціхоні, імёны якіх гавораць за сябе. Доўга пабыўшы на сушы, ВАДЗЯНІК гіне, як бы растае. Усё яго цела пакрыта доўгімі валасамі, якія зблізку аказваюцца ці тонкімі струменчыкамі, ці нечым накшталт водарасцей. Менавіта ў такім выглядзе ВАДЗЯНІК паўстае ў момант выхаду з вады.

ВАДЗЯНІКОЎ параўнальна няшмат — па адным на кожны вадаём: возера, раку, лужыну, калодзеж. Яны не могуць перасоўвацца цераз сушу і таму часта здараецца, што два ВАДЗЯНІКІ — рачны і калодзежны, што жывуць адзін ад аднаго ў дзесяці метрах, ведаюць адзін аднаго завочна, па голасу, ніколі не бачацца. Зрэшты, калі б і магчыма было перамяшчэнне ВАДЗЯНІКОЎ у чужую вотчыну, яны не маглі б вытрымаць уласцівасцяў чужой вады. Людзі карысталіся гэтым для вываду нячысцікаў, калі злучалі каналам два вадаёмы, адначасова знішчаючы абодвух ВАДЗЯНІКОЎ. З гэтага вынікае, што дух локусу — не што іншае, як персаніфікацыя пэўных уласцівасцяў вады.

У ноч на Івана Купалу з глыбінь выплываюць ВАДЗЯНІКІ і накіроўваюцца да млыноў, дурэюць там, круцяць колы, адкрываюць шлюзы. Перамолатая ў гэтую ноч мука мае важнае значэнне для беларуса: хлеб з яе, асвечаны ў царкве, на працягу года захоўвае такую сілу, што той, хто з’есць яго, не можа ўтапіцца. Млынары сябруюць з ВАДЗЯНІКАМІ і карыстаюцца іх паслугамі.

У Максіма Багдановіча намаляваны вельмі каларытны воблік ВАДЗЯНІКА:

Сівавусы, згорблены, я залёг між цінай,

І гадамі грэюся — сплю на дне ракі.

Твар травой аблутаны, быццам павуцінай,

Засыпаюць грудзі мне жоўтыя пяскі.

Часта ВАДЗЯНІК уладарыць над РУСАЛКАМІ. Вобраз РУСАЛКІ ў розных славянскіх народаў значна адрозніваецца. У заходніх славянаў гэта гарэзлівыя і вясёлыя стварэнні, у Паўночнай Расіі — злосныя і помслівыя істоты, не дзяўчаты, а страшныя жанчыны з доўгімі валасамі, уласна — жонкі ВАДЗЯНІКОЎ. У паўднёвых славян РУСАЛКІ называюцца САМАДЗІВАМІ і ВІЛАМІ, у заходніх — БАГІНКАМІ, ва ўсходніх — ВАДЗЯНІЦАМІ, ГУШКАЛКАМІ, ЛАСКАТУХАМІ, МАЎКАМІ, КУПАЛКАМІ, КАЗЫТКАМІ, ВАДЗЯНАМІ і МАРАНАМІ. Для БАГІНКІ часам характэрны птушыныя лапы замест ног, а ў САМАДЗІВЫ і ВІЛЫ — капыты. Усе яны аднолькава маладыя, прыгажыя, у белым адзенні, умеюць лётаць. БАГІНКІ неяк звязаны з ветрам, здольны пасылаць буру, град; калі разгуляецца навальніца, значыць БАГІНКІ святкуюць нейкае свята.

Усходнеславянскія РУСАЛКІ — вобраз цікавы, у многім сінтэтычны: яны неяк звязаны і з расліннасцю, і з вадой. Адначасова іх можна назваць духамі прыроды і душамі памерлых. Напачатку, бясспрэчна, гэты былі, як і ў антычных грэкаў, локусы месца або расліны, духі розных дрэў, рэчак і крынічак — падобна ДРЫЯДАМ, НАЯДАМ. З цягам часу пачалі лічыць, што РУСАЛКІ — дзяўчаты-тапельніцы або памёршыя нехрышчонымі дзеці. (Гэты матыў выкарыстаў Аляксандр Пушкін у драматычнай паэме «Русалка».) Звычайна яны хаваюцца ў цёмнай вадзе, але ў час русальнага тыдня, калі вада максімальна глыбока праграваецца сонцам, перасяляюцца з рачных і азёрных глыбіняў у лясы, лезуць на дрэвы (у Аляксандра Пушкіна ва ўступе да паэмы «Руслан і Людміла» — «Русалка на ветвях сидит»). Паводле вераванняў старажытных славян, душы продкаў неяк звязаны з дрэвамі (ці не таму, што ў эпоху палеаліту памерлых памяшчалі на дрэвы, дзе іх клявалі птушкі?). Больш за ўсё РУСАЛКІ любяць вярбу і бярозу, ноччу яны гушкаюцца на вецці і водзяць вясёлыя карагоды. Там, дзе яны весяліліся, трава зелянейшая і расце лепш.

РУСАЛКІ, як і германскія УНДЗІНЫ, вобраз эратычны. Часам у ясныя летнія ночы яны сядзяць на камянях і расчэсваюць свае доўгія зялёныя валасы. Відаць, ад іх валасоў ідзе нейкая незвычайная энергія, якая прыцягвае юнакоў. Грэчаскія СІРЭНЫ прыцягвалі да сябе маракоў-падарожнікаў спевамі і знішчалі іх. Звычайна РУСАЛКІ таксама зацягваюць свае ахвяры — хлопцаў — у ваду і топяць іх. Праўда, народныя паданні дапускаюць каханне паміж чалавекам і РУСАЛКАЙ. Гэты матыў лёг у аснову выдатнай паэмы класіка ўкраінскай літаратуры Лесі Украінкі «Лясная песня». Выкарыстаў легенды пра РУСАЛАК і Адам Міцкевіч у баладах «Свіцязянка», «Рыбка». На Украіне на беразе Дняпра ёсць лес, які называецца «гай русалак».

РУСАЛКІ баяцца крыжа, круга, часнака, ладана. Але лепшы сродак супраць іх — палын.

Пры ўсёй разнастайнасці вобразаў гэтых духаў прыроды для іх у прынцыпе характэрны аднолькавыя рысы: вечная маладосць, асаблівая актыўнасць у перыяд росквіту раслін, сувязь з вадою, любоў да музыкі і танцаў, заманьванне людзей у ваду і пад.

Да вобразаў РУСАЛАК часта звярталіся мастакі і пісьменнікі, якіх прыцягвала спалучэнне ў гэтых фальклорных персанажах таямнічасці і прыгажосці, паэтычнасці і трагізму, кахання і смерці. Вельмі часты вобраз у нямецкіх рамантыкаў, знакамітай стала казка дацкага класіка Ганса Хрысціяна Андэрсена «Русалачка» (яе скульптура — сімвал Капенгагена), сустракаецца персанаж і ў рускіх пісьменнікаў: Аляксандра Пушкіна, Мікалая Гогаля, Аляксандра Блока, Марыны Цвятаевай. Прыкладаў у беларускай літаратуры шмат. Прывяду некаторыя. У п’есе Канстанцыі Буйло «Кветка Папараць» якраз дзейнічаюць РУСАЛКІ: «З горкі ўніз да Хама спускаюцца русалкі. Валасы іх распушчаныя; белыя свабодныя вопраткі спадаюць да зямлі; на шырокіх рукавах доўгія разрэзы, на галовах — зелень. Наперадзе ідзе адна і трымае ў руцэ Кветку Папараць». У вершы ЯнкіКупалы «Русалка»:

У ціне, як бледны месяц засвеціцца,

Будзе русалка плаваць, кружыцца;

К ёй вадзянік там збліжыцца сватацца,

Выйдзе і сядзе з ёй над крыніцай.

У Максіма Багдановіча:

Месяц белы цягне з возера срэбныя сеці.

У іх русалкі заблуталі косы, –

Рвуць і блытаюць срэбныя ніці;

Ноч плыве над зямлёй, сее росы,

Ноч шапоча русалкам: «Засніце».

Ёсць замова ад РУСАЛКІ: «Вадзяніца, лесавіца, шальная дзявіца! Адвяжыся, адкаціся, у мой двор не кажыся. Ступай у раку глыбокую, на асіну высокую. Асіна, трасіся, вадзяніца, уйміся! Я закон прынімаў, златы крыж цалаваў…»

У вобразах маладой прыгожай дзяўчыны ўяўлялі нашы продкі і ПАЛУДНІЦУ, што сімвалізавала сонечны ўдар, інакш кажучы, была звязана не з вадой, як РУСАЛКА, а з агнём. ПАЛУДНІЦЫ з’яўляліся на палях апоўдні (апоўдзень і апоўначы — час сакральны), звычайна летам. Яны сачылі за тым, каб апоўдні ніхто не працаваў (нельга было і купацца), а інакш — каралі сонечным ударам. У некаторых рэгіёнах яны і кралі дзяцей, якіх маці-жняяркі пакідалі без нагляду на мяжы. Некаторыя даследчыкі лічаць, што ПАЛУДНІЦА — гэта дзённае, «лёгкае» аблічча КІКІМАРЫ, набліжаюць іх і да РУСАЛАК.

Да іншых духаў прыроды адносяць ПАДВЕЯ — вецер, віхуру, смерч. Украінцы яго ўвасаблялі ў вобліку волата з тоўстымі вуснамі, праз якія добра дзьмуць. Жыло і паданне, што ў вобліку віхуры блукае па свеце чалавек, пракляты сваімі родзічамі. Уласна, ён нябожчык, але душа яго пакутуе паміж небам і зямлёю. Беларусы называлі ПАДВЕЕМ таго духа, што круціўся ў віхуры. Ад яе здараўся параліч сэрца, таму так яшчэ называлі і хваробу.

Вельмі небяспечна было крыўдзіць ПАДВЕЯ, бо ён раскідвае стагі і скірды, зрывае стрэхі з дамоў. Для абароны ад яго раней выкарыстоўвалі розныя замовы, пра якія сёння забыліся.

У рэгіёнах, што мяжуюць з Расіяй, верылі, што віхура, смерч — вяселле нячысцікаў. Калі кінуць нож у сярэдзіну смерчу, ён стане крывавым, бо параніць мноства злых духаў, а яны баяцца жалеза. У Максіма Багдановіча ёсць цудоўны верш «Завіруха», які ўвасабляе вобраз Падвея:

У бабны дахаў вецер б’е,

Грыміць па ім, звініць, пяе,

І спеў льецца ўсё мацней, –

Гулянку справіў пан Падвей.

У нашых класікаў вобраз ветру ўвогуле сустракаецца вельмі і вельмі часта — у самых розных выглядах. Вецер — асноўны пасрэднік паміж зямлёй і небам, галоўны прадстаўнік натурафіласофскай стыхіі «паветра», найбольш дынамічны. Але менавіта ПАДВЕЙ — не проста вецер, а смерч, віхура, завіруха.

У многім супрацьлеглы ПАДВЕЮ персанаж — ЖЫЖАЛЬ (ЖЫЖ) — бог ці дух полымя і кавальскай справы. Паводле рэшткаў міфаў, што захаваліся ў беларусаў, менавіта ён выкаваў шыкоўныя залатыя і сярэбраныя калясніцы для СОНЦА і ПОЎНІ.

У язычніцкіх рэлігіях іншых народаў існуюць багі, функцыі якіх супадаюць з функцыямі ЖЫЖА. Гэта, прыкладам, грэчаскі ГЕФЕСТ. Але ён бог антрапаморфны. У беларусаў ЖЫЖАЛЬ — сам агонь. Ён адорвае людзей святлом і цяплом. Але асабліва апякуе кавалёў. А да кавалёў раней ставіліся з выключнай павагай, як да самых умелых з рамеснікаў, сапраўды творчых людзей. Не будзем забываць, што, паводле грэчаскага філосафа Гесіёда, нават эпоха, у якую мы жывём, называецца Жалезнай. Ды і праўда — наша цывілізацыя тэхнагенная, заснаваная на метале. Беларусы верылі, што ЖЫЖАЛЬ паходжвае пад зямлёю і выпускае з сябе агонь. Калі ходзіць паціху, зямля саграваецца, калі хутка, зямля загараецца (торф гарыць).

Ушанаванню ЖЫЖАЛЯ прысвечана адно з самых прыгожых язычніцкіх святаў — «Жаніцьба Пасвета» (ПАСВЕТ — хатні агонь). Адзначалася яно ў верасні (у дзень асенняга раўнадзенства), калі яшчэ даволі цёпла, але цемра апускаецца ўжо рана, і людзі адчуваюць патрэбу ў асвятленні сваіх хат. Пасвет — самаробны падвясны свяцільнік. У ім звычайна гарэлі дзве свечкі. Людзі прыносілі ў ахвяру гэтаму маленькаму хатняму богу-агню алей, а часам і нешта іншае, спявалі ў яго гонар абрадавыя песні, упрыгожвалі свяцільнік кветкамі, гірляндамі. Часткова культ хатняга агню захаваўся ў хрысціянскім звычаі паліць ладанкі перад абразамі.

У славян былі свяцілішчы і нязгаснага агню ў запаветных дубровах, гаях, дзе жрацы-вешчуны «кармілі» яго паленнем, жывіцай. Называлі нязгасны агонь ЗНІЧ. У свяшчэнныя дубровы нельга было ўвайсці чужынцу. ЗНІЧ выкарыстоўваўся для рытуальнага ачышчэння жылля, скарбу, свойскіх жывёл, людзей. І попел яго лічыўся гаючым — яго давалі як лекі. Па характару гарэння ЗНІЧА варажылі, прадказвалі надвор’е. Адно з такіх культавых месцаў, напрыклад, знаходзілася ў вёсцы Дубрава Маладзечанскага раёна, дзе на высокім узгорку Дзевіч-гары археолагі раскапалі язычніцкае капішча.

Згаданымі персанажамі далёка не вычэрпваецца сістэма ніжэйшай міфалогіі славян (беларусаў). Так, беларускі даследчык міфалогіі і фальклору Уладзімір Васілевіч у сваёй кнізе «Беларуская міфалогія» толькі ў раздзеле «Лясныя духі» прыводзіць звесткі пра наступныя персанажы: «Лесавік», «Пушчавік», «Гаюн», «Гаёўкі», «Дабрахочы», «Купальскі дзядок», «Змяіны цар», «Вужалкі», «Зазоўка», «Расамаха». У раздзеле «Вадзяныя духі»: «Вадзянік», «Русалкі», «Азярніцы», «Баламуцень», «Сарэны», «Ядзеркі». У раздзеле «Балотныя духі»: «Балотнік», «Багнік», «Аржавень», «Кадук», «Лазавік», «Хапун», «Лойма». Існуюць і іншыя персанажы, якія насяляюць падзем’е, паветра і іншыя ўзроўні прасторы, ландшафты Беларусі.

Пытанні для засваення і самакантролю:

1. Паняцце анімізму.

2. Культ расліннасці ў старажытных народаў.

3. Значэнне анімістычнага мыслення для ўтварэння тропікі фальклору і мастацкай літаратуры.

4. Духі прыроды (духі локусаў) у славян.

5. Успомніце расповяды старых людзей пра незвычайнае ў мясцінах, адкуль вы родам.

6. Прывядзіце прыклады адухаўлення розных з’яў прыроды ў беларусаў.

Магія і рытуал

Магія здаецца праблемай ненавуковай. На самай справе ў апошні час магіяй цікавяцца самыя сур’ёзныя навукі: фізіка, біяфізіка, этнапсіхалогія і інш. Акрамя таго, чаму мы лічым, што навука ведае ісціну ў апошняй інстанцыі? Калі б гэта было так, не існавала б мастацтва, якое звязана не столькі з матэрыяй, колькі з духам. Сёння гавораць, што ў глыбокай архаіцы (напрыклад, у Старажытным Егіпце, Старажытным Кітаі) магія была галоўнай навукай таго часу, навукай навук, супернавукай. Магія — важнейшая асаблівасць старажытнага мыслення і практычнай дзейнасці. Адпаведна магіяй можна лічыць: 1) устанаўленне сувязі паміж рознымі прадметамі і з’явамі рэчаіснасці, часам вельмі далёкімі; 2) імкненне чалавека паўплываць на прыроду і на іншых людзей з дапамогай адпаведных дзеянняў, рытуалаў. Згодна англійскаму даследчыку-этнографу Д.Д. Фрэзеру, існуе некалькі відаў магіі:

— кантактная — простая форма перадачы энергіі праз дотык;

— ініцыяльная — уздзеянне на аб’ект на адлегласці;

— кантагіёзная — дзеянне накіравана не на аб’ект, а на яго замену (валасы, пазногці, след і інш.);

— імітатыўная — дзеянне накіравана на адлюстраванні аб’екту ў выглядзе лялькі, партрэта, скульптуры, фота (такі прадмет у навуцы называецца індуктарам);

— вербальная — дзеянне праз слова.

З магіяй звязаны і гаданні (мантыка), што маюць на мэце не выклікаць нейкія падзеі, а толькі даведацца пра іх. Іншая блізкая да магіі з’ява — вера ў прыкметы.

Магія мае значэнне лячэбнае, агрэсіўнае, абарончае, ахоўнае, ачышчальнае і інш.

Магія — практычны спосаб існавання рэлігійных вераванняў.

Магія ўключае ў сябе вельмі многае. Разгледзім названыя віды магіі ў дачыненні да чалавека, таму што, сапраўды, менавіта магія ўздзеяння на людзей раптам адрадзілася ў ХХ ст. і знаходзіць вялікае пашырэнне, існуючы ў формах нечаканых і часта парадаксальных.

Магія чалавека:

Усім вядома такое паняцце як сурокі (энергетычны ўдар), гэта з’ява сусветная. Сурокаў або «дурнога вока» асабліва баяліся, ды і баяцца, у адносінах да дзяцей. Вельмі проста сурочыць дзіця або чалавека аслабленага. Славяне заўсёды больш баяліся цёмных вачэй, напрыклад, цыганскіх. Паўднёвыя народы, наадварот, баяцца вачэй светлых. Тое, што раней лічылася забабонамі, сёння знаходзіць навуковае тлумачэнне. Вока чалавека — маленькі лазер, таму і выпраменьвае нейкую біяэнергію. Звычайна дарослыя абаронены сваёй аўрай — энергетычным полем, якое сёння можна бачыць з дапамогай камеры Кірліяна. У дзяцей аўра яшчэ не сфарміравалася, кволая, таму на іх і ўздейнічае чужая энергетыка. Пра энергетыку вачэй ведалі старажытныя грэкі, якія гаварылі: «Вока не магло б глядзець на сонца, калі б само не было сонцам». Адсюль вядомы старажытны знак — вока ў трохкутніку як сімвал сонца. Увогуле ж працэс бачання — духоўны акт. Пазбавіцца вачэй — значыць пазбавіцца розуму, мудрасці. Менавіта ў такім сэнсе неабходна разумець пазбаўленне сябе зроку Эдыпам у вядомай трагедыі Сафокла. Пара вачэй — фізічная норма. А вось трэцяе вока — паказчык божаскага паходжання. Індуісцкі бог ШЫВА сваім трэцім вокам спапяляў самыя розныя аб’екты. Парадаксальна, што мноства вачэй на малюнках — сімвал зорнага неба: так грэкі ўяўлялі персаніфікацыю неба АРГУСА. З вачамі, зрокам звязана багатая міфалогія.

Вельмі сур’ёзна стаіць праблема і з валасамі чалавека. З глыбокай старажытнасці людзі вераць, што ў валасах заключана жыццёвая сіла, асабліва гэта тычыцца жанчын (у мужчын важнае значэнне мае і барада). У магіі адрэзаныя ці выпаўшыя валасы, таксама як і сліна, пот, пазногці, след, кроў, успрымаліся як двайнік чалавека. Нашы бабулі вычасаныя валасы не раскідвалі, а заўсёды спальвалі, бо, трапіўшы ў чужыя рукі, яны маглі стаць зброяй чарадзея супраць гаспадыні валасоў. Асабліва містычна настроеныя жанчыны збіралі вычасаныя валасы, і іх клалі ім у труну.

Часам жывыя людзі клалі ў труну блізкага чалавека кудзерку сваіх валасоў ці зразалі локан з галавы нябожчыка і пасля бераглі, каб захаваць сувязь з яго душой. Наадварот, для паслаблення такой сувязі (скажам, каб нябожчык не сніўся), неабходна было пасыпаць галаву попелам. Да сацыялістычнай рэвалюцыі 1917 года замужнія жанчыны ў беларускіх вёсках не маглі з’явіцца на вуліцы з непакрытай галавой: падобны выгляд жанчыны — страшэнная ганьба, не меншая, чым паказ сябе на людзях увогуле без адзення. Такое раней і ўявіць нельга было. І ў наш час у хрысціянскі храм дзяўчаты, жанчыны павінны заходзіць з пакрытай галавой. Мужчыны — наадварот, зняўшы галаўны ўбор. Праўда, заходзячы ў сінагогу і мужчыны пакрываюць галаву невялікай шапачкай. Валасы — найлепшыя праваднікі розных энергій, часам не зусім дабратворных. Доўгія валасы жанчын могуць не зусім станоўча паўплываць на асаблівую духоўную атмасферу храма. Калі жанчына вырашае служыць Богу, яе «стрыгуць» у манашкі (сапраўды, адразаюць валасы і гэтым пазбаўляюць ад назапашаных дрэнных энергій: чалавек абнаўляецца). Заўважым, што ў фальклоры і прыгожым пісьменстве жанчыны, звязаныя з іншасветам, з нячыстай сілай, заўсёды з доўгімі валасамі — РУСАЛКІ, ВІЛЫ, УНДЗІНЫ, ВЕДЗЬМЫ. Але і мужчыны — шаманы, ведзьмакі, нават праваслаўныя святары — з доўгімі валасамі. Хоць у мужчын усё ж сіла заключана ў барадзе, бо валос на галаве мала. Найбольшае супраціўленне рускаму цару Пятру Першаму з боку старога баярства тычылася якраз абстрыгання па загаду імператара бародаў. І гэта не забабоны, не дурасць, не коснасць, а тысячагадовыя ўяўленні многіх народаў: пазбавіць чалавека барады — значыць вельмі значна паслабіць яго.

Падстрыганне валасоў у нашых продкаў яшчэ нядаўна жорстка рэгламентавалася ў залежнасці ад полу, узросту і часу. Амаль усе еўрапейскія народы не падстрыгалі дзяцей да года. У нас, у Беларусі, верылі, што гэта запаволіць развіццё мовы. У сербаў некалі дзяцей не стрыглі да сямі год, каб свабодна развіваўся розум. Ні ў якім разе нельга было стрыгчыся цяжарным жанчынам.

Пра сілу валасоў сведчаць многія міфы. Напрыклад, у Бібліі волата САМСОНА загубіла яго каханая ДАЛІЛА, абстрыгшы яму валасы, у якіх была заключана велізарная сіла героя. Праз некаторы час яе супляменнікі-філісцімляне, вырашыўшы паздзеквацца з безабароннага САМСОНА, загадалі прывесці яго на баляванне, але не ўлічылі, што ў турме адраслі яго валасы: асілак абрынуў на ворагаў столь, але і сам загінуў. Іншы міф распавядае пра назву аднаго з сузор’яў. У егіпецкага цара грэка-македонскай дынастыі Пталемея была надзвычай прыгожая жонка Вераніка з залатымі — да падлогі — валасамі. Аднойчы цар пайшоў на вайну і пастаянна цярпеў няўдачы. Жрацы ўгаварылі Вераніку абрэзаць свае валасы і паднесці ў дар багам. Паслухмяная царыца так і зрабіла. Пталемей вярнуўся з перамогай, але быў у гневе, убачыўшы лысую жонку. Тады жрацы паказалі яму на вельмі яркае сузор’е, пераконваючы, што гэта і ёсць залатыя валасы яго жонкі, якія багі забралі на неба. З таго часу сузор’е называецца Валасы Веранікі.

Ёсць і гістарычныя факты таго ж парадку. У архаічным свеце, ды нават і ў эпоху Сярэднявечча, калі браліся асадаю гарады і замкі і стан іх жыхароў быў безвыходны, жанчыны асуджанага паселішча — усе! — абразалі валасы. Такім чынам вызвалялася энергія, заключаная ў валасах, і яна дапамагала гараджанам адбіцца. Валасы ў міфалагічным мысленні — сімвал адухоўленай энергіі.

Надзвычай інфарматыўная і кроў. Калі да ведзьмара трапляе хустка або кашуля, запэцканая крывёю чалавека, чараўнік атрымоўвае поўную ўладу над гэтым чалавекам. Праўда, можа і вылечыць.

Значэнне крыві ў тэорыі сімвалаў амбівалентнае. З аднаго боку, кроў — жыццёвая сіла чалавека (найперш фізічная), з другога — праліццё крыві азначае смерць і ахвяраванне. Ва ўсіх старажытных народаў прыносіліся крывавыя ахвяры, якія ўтаймовывалі варожыя дэманічныя сілы. Эзатэрычная навука лічыць, што, сапраўды, інфернальныя істоты харчуюцца крывёю, таму іх неабходна задобрыць. Нават сёння ў Палессі, будуючы лазню, забіваюць на адпаведным месцы курыцу. Самая вялікая сура Карана называецца «Бакара»: яна загадвае прававерным мусульманам рэзаць буйную рагатую жывёлу. Ёсць нават спецыяльнае свята для ахвярапрынашэння — курбан-байрам. Здаецца, які дзікі звычай! На самай справе — вельмі мудры і выходзіць далёка за межы будзённага жыцця. Зарэзаць, каб пазбавіцца уяўных божышчаў (татэмізм — усё ж вельмі магутная рэлігія), божышчаў не сапраўдных, выдуманых самім чалавекам: нельга людзям ушаноўваць жывёл!

Змяшаць сваю кроў (так часам робяць героі-волаты ў казках) — значыць парадніцца. Тое ж тычыцца выпівання чужой крыві. І на гэтым жа заснаваны абрад еўхарыстыі, бо ў міфалагічным мысленні кроў і віно, якое п’ецца падчас абраду, — узаемазаменныя паняцці.

З крывёю звязана сімволіка чырвонага колеру, надзвычай важная ў культуры. Напрыклад, у Кітаі на свята Новага года пераважае якраз чырвоны колер — колер сонца, радасці, прыгажосці: развешваюцца адпаведныя малюнкі, дзеці і жанчыны апранаюцца ў чырвонае, усюды чырвоныя кветкі. Паводле ўяўленняў кітайцаў, злыя духі баяцца менавіта гэтага колеру. У Рымскай імперыі толькі імператар меў права насіць чырвонае адзенне; арыстакраты, сенатары павінны былі задаволіцца чырвонай паласой. Сімволіка колеру важная і ў набажэнстве, у геральдыцы, у літаратуры, у жывапісе.

Эксперыментальная псіхалогія даказала, што чырвоны колер выклікае ў чалавека актыўнасць, напружанне, хваляванне. У міфалогіі чырвоны азначае палкасць, пачуццёвасць, сілу жыцця, часам агрэсіўнасць, таму звязаны з богам МАРСАМ. У хрысціянскай рэлігіі чырвоны колер — кроў, раны, пакуты і ачышчэнне. У сімволіцы мастацтва еўрапейскага Сярэднявечча чорны колер азначаў грэх, белы — чысціню, чырвоны — дабрыню і любоў.

У большасці народаў абярогі — чырвонага колеру: бранзалеткі з чырвоных нітак або бісеру (азначаюць, на нашу думку, жылу), а таксама спрадвек вышыўка на кашулях, сукенках, ручніках.

Ва ўсіх народаў свету рабіліся адпаведныя дзеянні са следам чалавека. Увогуле, усё, што пакінута чалавекам, захоўвае з ім сувязь, таму паняцце «следу» неабходна разумець шырока. «Пакінуць след у жыцці» ўсе народы разумелі аднолькава: пражыць добрае жыццё, пакінуць пасля сябе нешта значнае, што перажыве самога стваральніка. Са слядаў-учынкаў чалавека складваецца яго біяграфія. А абрадаў, звязаных непасрэдна з фізічным следам, таксама шмат. След часта выкарыстоўваўся ў любоўнай магіі. Напрыклад, беларускія дзяўчаты сушылі ў печцы, рабіўшы па сутнасці керамікай, вынуты з жвіру след жаніха. У Чарнагорыі дзяўчына брала зямлю з-пад следу каханага, сыпала ў вазон, саджала кветачку і сачыла за ёю: добра расце, квітнее — значыць, яе любяць. Калі кветка гінула, выкарыстоўвалі больш моцную магію для прысушкі: напрыклад, дабаўлялі ў пітво хлопцу сваю месячную кроў. У старажытнай Даніі падчас заключэння розных дамоўленасцяў палівалі сляды адзін аднаго сваёй крывёю. Уяўленні, звязаныя са следам, трывала захавала народная славянская культура. Напрыклад, нельга падмятаць у доме, калі жыхар гэтага дома знаходзіцца ў дарозе: нябачныя сляды, ім пакінутыя, як бы дапамагаюць па-за межамі роднай хаты.

Надзвычай важнае і складанае пытанне з тварам чалавека. Важнейшы пастулат дзвюх сусветных рэлігій — іудаізму і ісламу — забарона выяў жывых істот, бо на малюнак або фотаздымак пераносіцца частка душы чалавека, і гэта можа нанесці яму шкоду. І навука сёння гаворыць, што на фота зберагаецца некаторая частка найдрабнейшых часцінак — мікралептонаў, якія неяк звязаны з разумова-эмацыянальнай сферай чалавека. З выявай чалавека (лялькай, партрэтам, фота), сапраўды, заўсёды праводзілі магічныя дзеянні. Некаторыя вядомыя мастакі часам бралі ў якасці мадэляў сваіх любімых жонак, і тыя нярэдка паміралі ў маладым узросце (Пітэр Пауль Рубенс, Рэмбранд ван Рэйн, Ілья Глазуноў). Выяву чалавека заўсёды разумелі як яго двайніка. Яшчэ ў Старажытным Егіпце такую ролю ігралі скульптуры ў пахавальнях. А ўжо ў Рыме скульптурныя бюсты памерлых пачалі памяшчаць на іх магілах, а не ў склепах, а пазней звычай прыйшоў і да іншых еўрапейскіх народаў.

З феноменам партрэта (падваення чалавека) цесна звязаны вобраз двайніка ў мастацкай літаратуры. Твар — закадзіраваная асоба. Гэта асабліва ярка праявілася ў знакамітым рамане Аскара Уайльда «Партрэт Дарыяна Грэя» або ў аповесці Мікалая Гогаля «Партрэт». Эгацэнтрызм (засяроджанасць на сваім «я») здольны выклікаць у чалавека адчуванне праследвання сваім двайніком (у Іагана Вольфганга Гётэ, Альфрэда дэ Мюсэ, Фёдара Дастаеўскага, Сяргея Ясеніна).

Феномен партрэта цікавы і ў іншым сэнсе. Многія з нас бачаць твары і постаці людзей у абрысах гор, дрэў, аблокаў. Нашы вочы як бы антрапамарфізуюць прыроду, і гэта надзвычай часта абыгрываецца ў мастацтве. З другога боку, цікавым па сваёй псіхалагічнай сутнасці з’яўляецца звычай ушаноўваць скульптуры багоў і святых, а таксама абразы. Кожны з гэтых сакральных прадметаў не сам па сабе атрымоўвае звышнатуральную сілу, а менавіта таму, што ён двайнік таго, хто ёю ўжо валодае.

Як бачым, з магіяй звязаны многія з’явы культуры. Ды і сама магія сёння разглядаецца як своеасаблівая фізіка, толькі яшчэ не пазнаная фізіка. Фарміруецца новая навука — эніялогія — пра розныя энергіі і фізічныя палі ў прыродзе. З пункту гледжання гэтай навукі ўжо тлумачаць многія магічныя дзеянні або, наадварот, абарону ад іх. Напрыклад, падкова над двярыма — даволі магутны рассейваючы контур, які зніжае ўзровень частотнага забруджвання ў хаце. Раней ваяры насіла шлемы з лукаўкай або з рагамі — той жа контур! У дзяўчат — дыядэмы, какошнікі, шытыя залатой ці сярэбранай ніткай — зноў контур (нават проста пляцёная стужка па ілбе). Надзвычай важна мець на будынку (купалы храмаў) або на ўласным целе метал, і пажадана круглай формы: завушніцы, пярсцёнкі, бранзалеты, крыжыкі на ланцугу. Яны і ўзніклі спачатку не як ўпрыгожанне — эстэтычны момант з’явіўся пазней, — а як абярогі. Агульны дэвіз абароны ад ведзьмакоў і ўвогуле энергетычнага забруджавання (а яно непазбежнае, асабліва ў гарадах) — зазямліцца і рассейваць. Не толькі фізічны, але і энергетычны бруд на целе чалавека здымае вада — самае чароўнае рэчыва на Зямлі. Перахрысціўшыся, мы таксама здымаем з сябе адмоўны зарад. Такім чынам, нішто з рэлігійных рытуалаў і народных звычаяў не ўзнікла «проста так» — усё мае глыбокі сэнс і значэнне.

Вербальная магія

Над намі ўладараць і задаюць праграмы ўсяленскія, касмічныя сілы. Пульс Сусвету кожную секунду б’ецца не толькі ў з’явах прыроды, але і ў чалавечым целе. Усё жывое ў Космасе за мільярды гадоў прыстасавалася «перагаворвацца» паміж сабою на сваёй роднай рэзананснай мове радыёхваляў міліметровага і субміліметровага дыяпазону, гэта значыць, на мове рэліктавай халоднай лептоннай плазмы.

Любы аб’ект на Зямлі з’яўляецца жывой мадэллю Сусвету. Ён звязаны з ім і з іншымі аб’ектамі рэзананснымі ўзаемадзеяннямі на пэўных узроўнях арганізацыі матэрыі. Працэсы ў свеце ўплываюць праз рэзананс на працэсы ўнутры жывога арганізма. І наадварот, працэсы ў чалавеку аказваюць уплыў на працэсы ў Космасе. Развіваецца новы напрамак у навуцы — агульная тэорыя рэзанансных сіл, і вось ён якраз найбольш цікавіцца магіяй, у прыватнасці, магіяй слова, вербальнай магіяй.

Мова — сродак чалавечага выяўлення, мыслення і кантактавання ў соцыуме. Кожнае слова ўтварае вібрацыі з даволі працяглай даўжынёй хвалі. Слова ўздзейнічае нават і без жадання гаворачага. Вымаўленае ж з намерам, яно намнога ўзмацняе свой уплыў і робіцца магутнай зброяй.

Замовы — самыя старажытныя жанры фальклору. У Месапатаміі знойдзены шматлікія гліняныя дошчачкі з клінапісам, з якіх ясна, што магічная літаратура Вавілона і Асірыі была надзвычай багатая. Нездарма халдзеі карысталіся славаю магаў і чараўнікоў. Існавалі замовы і ў антычных грэкаў. У эпоху класікі гэты від магіі ўжо склаўся ў пэўную сістэму, пра што пісаў грэк Платон у працы «Дзяржава». І адукаваныя рымляне адзначалі сілу замоў. Напрыклад, самы вядомы ў імперыі гісторык Тацыт апісваў, як Пізон забіў імператара Германіка з дапамогай закляццяў. Магаў і ведзмакоў баяліся ва ўсіх народаў. Нават словы звычайнага чалавека, вымаўленыя не ў час, могуць нанесці шкоду. І сёння вучоныя з гэтым згодны: так, мае значэнне пэўны стан атмасферы, магнітнага поля і інш. Чаму старыя замовы часам не дзейнічаюць — яны ж складаліся людзьмі надзвычай дасведчанымі: там кожнае слова выклікала пэўныя вібрацыі ў прасторы? А справа ў тым, што за тысячагоддзі змянілася палажэнне Зямлі ў Космасе, нават стан усёй Сонечнай сістэмы, узніклі новыя рэзанансныя стасункі ў Сусвеце. Таму некаторыя словы могуць не ўзбудзіць тых хваляў, на якія замова была разлічана раней. Яшчэ і таму словы хрысціянскай малітвы пажадана вымаўляць на мове арыгіналу — старажытнагрэчаскай (кайнэ), або лацінскай, або старажытнаславянскай. Чаму апошнія дзве мовы прыроўнены да арыгіналу? Таму што ўяўляюць яны пераклад Новага Запавету, зроблены святымі людзьмі: Аўгусцінам Блажэнным, Святым Еранімам, Святым Кірылам. Малітва — па сутнасці тая ж замова, якая аказвае магутнае ўздзеянне не толькі на арганізм чалавека (самаўнушэнне), але і на прастору. Словы малітвы ўзбуджаюць пэўныя вібрацыі, якія ўступаюць у рэзананс з вібрацыямі Космасу і выклікаюць дзеянні Космасу (Вышэйшых Сіл) у адказ. Пераклад малітвы на нацыянальныя мовы — гэта іншыя рэзанансы, магчыма, і не дзейсныя, бо перакладаліся яны звычайнымі людзьмі, а не святымі. Самая дзейсная малітва — «Отча Наш» («Pater Noster»), таму што яе пачулі апосталы ад самога Хрыста. Яна дапаможа заўсёды.

У цэлым слова аказвае магутнае ўздзеянне на чалавека. Словам можна параніць ці нават забіць. Мова валодае каласальнай сілаю ўнушэння. На гэтым заснаваны ўсе рэлігіі, секты, уся мастацкая літаратура, а ў апошні час — ідэалогія, палітыка, рэклама. Слова робіцца псіхатропнай зброяй. Але нас найбольш цікавіць здзіўляючае адзінства магічнай функцыі мовы і фукцыі эстэтычнай. У міфах маг-чарадзей і паэт — гэта адзін персанаж: АРФЕЙ, БАЯН.

Магія мовы ў сучаснай навуцы называецца сугестыўным уздзеяннем, або псіха-лінгвістычным праграмаваннем. Сёння гэта адзін з найбольш модных, перспектыўных напрамкаў у сучаснай гуманітарнай галіне ведаў.

Сугестыўныя сродкі — не што іншае, як ўплыў мовы на падсвядомасць. Сучасныя спецыялісты ў названай галіне шырока выкарыстоўваюць метады, якія здаўна былі таемнымі прыёмамі розных магічных і рэлігійных культаў. Яшчэ ў глыбокай старажытнасці іх практыкавалі шаманы і жрацы. Прасочым некаторыя сродкі сугестыўнага ўздзеяння, якія шырока выкарыстоўваюцца ў СМІ:

Музыка. Тэкст звычайна суправаджаецца, асабліва ў рэкламе, даволі навязлівым матывам. Прыемная рытмічная музыка, маючы частату рытму, роўнаю падвоенай частаце пульсацыі крыві ў арганізму, лёгка ўплывае на падсвядомасць і гэтым актывізуе мозг для ўспрыняцця мовы. У старажытнай Грэцыі ўсе вершы чыталі пад акампанемент ліры, значыць, пад музыку. Сёння навучанне ў Індыі вядзецца з дапамогай музыкі: усё, што неабходна запомніць, дзеці спяваюць.

Візуальны рад. Шырока выкарыстоўваецца ў сучаснай рэкламе. Варта было б больш актыўна ўжываць і ў працэсе навучання. Калі чалавек будзе ўяўляць, што адбываецца ў яго арганізме ад лекаў або ад шампуні, сіла слоў, да якіх прыкладаецца «карцінка», намнога павялічваецца. Візуальны рад утварае ў мозгу асаблівы гармон серанціл, які значна павялічвае сілу памяці.

Шырока выкарыстоўваецца і рыфма. Яна стварае ў мозгу асаблівыя ачагі ўзбуджанасці, якія дабратворна на яго ўздзейнічаюць, інакш кажучы, мозг адчувае ад рыфмы прыемнасць. Наш народ здаўна любіў рыфмаваць. Існуюць тысячы рыфмаваных прыказак і прымавак: «Сонца нізка — вечар блізка»; «Дзеўка без касы не мае красы»; «З вялікага выбору будуць лапці ды аборы»; «Без труда не выловишь и рыбку из пруда»; «Взялся за гуж — не говори, что не дюж». Дзякуючы рыфме гэтыя шэдэўры народнай мудрасці вельмі лёгка запамінаюцца — рыфма валодае мнеманічным уздзеяннем. Некаторыя людзі валодаюць дарам гаварыць рыфмамі. Гэта паэты. Але да рэвалюцыі 1917 года амаль у кожнай вёсцы быў такі чалавек, ды часам і не адзін. Напрыклад, дзед вядомага беларускага сучаснага паэта Міколы Мятліцкага лёгка складаў гумарыстычныя вершы і рабіў гэта з нагоды кожнай падзеі. Такія людзі (іх называлі раёшнікі) не толькі сачынялі вершы і прыпеўкі, але нават звычайную мову афармлялі рыфмай. Рыфма і сёння вельмі шырока выкарыстоўваецца ў рэкламе, напрыклад: «Свежее дыхание облегчает понимание».

Паўтор і сцвярджэнне. Заўсёды ўсе замовы, малітвы і паэзія для большай сілы ўнушэння выкарыстоўвалі паўторы. Яны могуць быць: механічныя («Усё шукаю і шукаю яшчэ не здабытых вяршынь»), анафарыстычныя («Мора вуглем цяпер стала, // Мора з дна цяпер гарыць»), стык («О, весна без конца и без краю// Без конца и без краю мечта!»), кальцо («Подарю я шаль из Хорасана // И ковер ширазский подарю»), рэфрэн («А я мужык — дурны мужык») і інш. Паўторы ствараюць надзвычай устойлівыя сляды ў кары мозгу. Таму для рэкламы, для ідэалагічнага ўздзеяння аказваюцца надзвычай важнымі шматразовыя паўтарэнні. Паўтор ставіць як бы бар’ер для ўсялякага іншага паведамлення з супрацьлеглым сэнсам, прытупляе крытычныя функцыі розуму. З паўторамі звязаны сцвярджэнні — кароткія, афарыстычнага складу формулы, па сутнасці лозунгі: «Дазволена ўсё, што не забаронена» (гэты лозунг падчас так званай «перабудовы» нанёс каласальную шкоду, садзейнічаў працэсу крымінілізацыі грамадства). Многія гістарычныя слоўныя формулы не страцілі свайго значэння і сёння, напрыклад, лозунг Кастуся Каліноўскага, бадай, яшчэ больш актуальны ў наш час: «Не народ для ўрада, а ўрад для народа».

Пэўныя словы выклікаюць у падсвядомасці слухачоў прыемныя асацыяцыі, што шырока выкарыстоўвае рэклама: «прыемны», «прыгожы», «цудоўны», «геніяльны», «прекрасный», «великолепный», «блестящий», «замечательный» і пад. Здавалася б, прымітыўна, а дзейнічае надзейна. Асаблівую ўвагу неабходна звярнуць на міфалагічныя асацыяцыі. Цэнтральная ідэя індаеўрапейскай, у тым ліку славянскай, міфалогіі — культ Сонца. Называлася яно па-рознаму: СВАРОГ, ХОРС, РАДЫГОСТ, ЯРЫЛА, ЯРАВІТ. Але самая старажытная назва — РА. Шырокае распаўсюджанне марфемы «ра» ў індаеўрапейскіх мовах — адлюстраванне салярнага міфу. Гэты корань можна лёгка заўважыць у многіх рэкламных тэкстах: «Жадаеце, каб ваш погляд стаў больш выразны? У тры разы больш выразны. Туш з керамідамі…» Або: «Благодаря специальным добавкам, Ариель справится…» Павышанай частотнасцю выкарыстання адзначаны такія словы, як «натуральны», «гарант», «культура», «традыцыя», «красиво», «прекрасно», «рай» («райское наслаждение», «райский аромат»). Старажытная марфема іграю тут ролю дадатковага стымулу.

Важнае значэнне маюць так званыя універсальныя кванціфікатары: «ніколі», «усе», «зусім», «заўсёды». Яны дазваляюць рабіць абагульненні, неабмежаваныя ў прасторы і часе. Часта выкарыстоўваюцца так званыя прэсупазіцыі: сярод іх найбольш часта ўжываецца прыметнік «новы». Увогуле прэсупазіцыі ёсць ва ўсіх рэкламных тэкстах: гэта дзеясловы і прыслоўі месца, стану, паўторнасці дзеяння.

Псіхіфізіялагічна магутна дзейнічае і гукапіс: алітэрацыі і асанансы. Розныя гукаспалучэнні ўзбуджаюць адпаведныя цэнтры мозгу, якія ў сваю чаргу выклікаюць пэўныя асацыяцыі, напрыклад: «Ваша киска купила бы Вискас».

Выкарыстанне эўфемізмаў. У ЗША яшчэ падчас вайны ў В’етнаме ў 60-я гады ХХ ст. была распрацавана спецыяльная мова, з якой выключаліся словы, што выклікалі адмоўныя рэакцыі. Напрыклад, ваенныя дзеянні называліся «праграмай прымірэння», масіраваныя бамбардзіроўкі — «аборончай рэакцыяй», мёртвыя зоны, калі была выпалена ўся расліннасць, — «санітарнымі кардонамі», канцлагеры — «стратэгічнымі паселішчамі» і інш. Адпаведнае ўнушэнне дасягаецца з дапамогай і навуковых тэрмінаў. Прыгожым тэрмінам, лічаць людзі, нельга назваць нешта дрэннае. Яшчэ старажытны гісторык Фукідыт назваў гэта «карупцыяй мовы»: словы пачынаюць абазначаць супрацьлеглае таму, што яны заўсёды азначалі.

Спрашчэнне, стэарэатыпізацыя. Чалавек масы ў значнай ступені створаны прэсай, электроннымі СМІ. Тут абапіраюцца на стэратыпы, прымітыў. Журналісты лічаць, што чалавек павінен успрымаць паведамленне без намаганняў, без унутранай барацьбы і крытычнага аналізу. Напрыклад: «камунізм упарта чапляецца за дрэннае. Давайце чапляцца за добрае» — тыповы ўзор спрашчэння. Складаныя з’явы і праблемы зводзяцца да простых і лёгкіх для ўспрыняцця. Безумоўна, і паэзія заўсёды аперыравала словамі, якія б найлепш уздзейнічалі на чытача ці слухача. Але сучасныя СМІ шукаюць словы, якія ствараюць менавіта прымітыўную мадэль. Або раздзяляюць цэласную праблему на асобныя фрагменты, так, каб чытач ці глядач не мог звесці іх у адно і асэнсаваць. Гэта фундаментальны прынцып сугестыі. Тут выкарыстоўваюцца дастаткова прымітыўныя прыёмы: тэлеперадача разбіваецца рэкламай, тэкст — на розных старонках газеты. Дыскусійныя перадачы якраз выкарыстоўваюць фрагментацыю як асноўную форму падачы матэрыялу. А ў чытача і гледача ствараецца ілжывы вобраз рэальнасці. Мозг ператвараецца ў сіта, у якое памяшчаюць шэраг важных, але часцей пустых інфармацыйных паведамленняў. Усё як быццам тэрміновае, але чалавек пазбаўлены гістарычных каардынат. У выніку сёння нічога не мае сапраўды важнага сэнсу, усё — суп-пюрэ. З другога боку, устаноўка на сенсацыйнасць патрымлівае пастаянную нервовую напружанасць.

Такім чынам, сучасныя сугестыўныя сродкі ўздзеяння шырока выкарыстоўваюць прыёмы, вядомыя і ў прыгожым пісьменстве, але ўжываюць і новыя, якія не заўсёды станоўча ўздзейнічаюць на чалавека.

Слова мае каласальную ўладу над нашым жыццём, уладу магічную. Мы зачараваны словамі і ў значнай ступені жывём у іх царстве. Словы дзейнічаюць нярэдка як самастойная сіла, часам нават незалежна ад іх сэнсу. За словамі ідуць масы. Любая прапаганда ў значнай ступені заснавана на ўладзе слоў, на гіпнозе слоў. У нас шмат абсалютна ілжывых рэпутацый, імёнаў, створаных уладай слоў, а не рэальнасцю.

Нейра-лінгвістычнае праграмаванне шырока выкарыстоўваецца ў палітыцы і ў рэкламе. Але існуе і нейра-лінгвістычная дапамога. Сёння псіхіятры гавораць, што 70 % жыхарам Беларусі патрабуецца такая дапамога. Але лепшая дапамога — мастацкае слова: яно дае эстэтычную асалоду, суцяшае і лечыць.

Пытанні для засваення і самакантролю:

Паняцце магіі. Чаму, як вы думаеце, магія аднавілася ў канцы ХХ ст.?

Віды магіі.

Вашы ўласныя прыклады магіі, што ўздзейнічае на чалавека.

Прывядзіце прыклады выкарыстання магічных прыёмаў у мастацкай літаратуры.

Што такое вербальная магія, або сугестыўнае ўздзеянне?

Што яднае моўную сугестыю з выяўленчымі сродкамі мастацкай літаратуры?

РАЗДЗЕЛ 2 Міфалагічная мадэль свету

Касмагонія

З глыбокай старажытнасці людзі імкнуліся зразумець, растлумачыць многія з’явы акаляючай рэчаіснасці. Як жа яны яе ўяўлялі? Свае веды пра свет чалавек эпохі архаікі абагульняў у выглядзе нейкага канкрэтнага вобраза, мадэлі.

У плямёнаў, якія стаялі яшчэ на ступені татэмізму, Зямля ўяўлялася, напрыклад, гіганцкай ласіхай або агромністай чарапахай, якая ляжала на сланах, на рыбах ці на змяі. Сэнс у тым, што свет разумеўся як жывое цела, напачатку абавязкова жаночае.

У далейшым геаграфічныя пазнанні пашырыліся. Мадэль свету пачала выглядаць як кола (бачны далягляд) па гарызанталі і як трохчастная структура па вертыкалі.

Кола (круг) — вельмі важная фігура ў чалавечай культуры. Важнасць круга захавалася ва ўсіх магічных рытуалах: акрэслены круг захоўвае энергію, не дае ёй рассейвацца ў прасторы. Па вертыкалі ж свет трыадзіны: чалавек, стоячы, бачыў, што пад ім, над ім і побач з ім. Паколькі чалавек стаяў у цэнтры і далягляду-круга, і трохпадзеленага свету, надзвычай важнае значэнне набыла сімволіка цэнтру. Нават сёння цэнтр любой акрэсленай прасторы адыгырвае найважнейшую ролю ў жыцці людзей. Напрыклад, многія краіны змагаюцца за прызнанне цэнтру Еўропы менавіта на іх тэрыторыі (Аўстрыя, Украіна, Літва). Нядаўна беларускія вучоныя з дапамогай самых сучасных методык даказалі, што цэнтр Еўропы — у Беларусі, у 50 км на поўдзень ад Полацка, на дне возера Шо. Толькі ж гэта адкрыццё неабходна прапагандаваць, бо іншыя краіны маюць са сваіх «цэнтраў» вялікі турыстычны даход.

Цэнтр свету ў розных міфалагічных сістэмах абавязкова неяк канкрэтна ва ўяўленнях людзей фіксаваўся. Так, у многіх народаў у цэнтры размяшчалася Свяшчэнная Гара — месца сутыкнення Зямлі і Неба, а ўнутры яе ці пад ёю — пекла. Такім чынам, гара і падзяляла свет на тры часткі. У старажытных індусаў, а таксама алтайцаў такой свяшчэннай гарой была гара Меру, якая знаходзілася на полюсе, а над ёю ззяла Палярная зорка як цэнтр неба. У Месапатаміі — раўнінная мясцовасць, таму здаўна тут будавалі імітацыі Свяшчэннай Гары — піраміды-зікураты (часткова такі зікурат захаваўся ў горадзе Ур). Вавілонская вежа, апісаная ў Бібліі, сапраўды існавала: яе апісаў грэчаскі гісторык Герадот, а ў канцы ХІХ ст. рэшткі раскапалі археолагі. У японцаў і сёння цэнтрам свету і цэнтрам Японіі з’яўляецца свяшчэнная гара Фудзіяма. Кожны японец хоць бы раз у жыцці павінен падняцца на даволі высокую гару (прыкладна 3700 м), каб сустрэць на яе вяршыні ўзыход сонца (паэтычная назва Японіі — Краіна ўзыходзячага сонца) і ўбачыць адтуль сваю краіну. У старажытнай Грэцыі на Алімпе жылі багі. На думку многіх хрысціян, гара Галгофа ў Ерусаліме — цэнтр свету і адначасова месца, дзе створаны і пахаваны першачалавек АДАМ. Кроў Хрыста, раскрыжаванага на Галгофе, пралілася на чэрап АДАМА (сама назва Галгофа азначае літаральна «чэрап») і з’явілася выкупленнем яго граху. Вось чаму на некаторых абразах можна бачыць прама пад крыжом чэрап.

Курган у скіфаў таксама імітаваў свяшчэнную гару ў стэпе, дзе гор не было. Магчыма, гэта сведчанне таго, што скіфы прыйшлі з мясцін, дзе горы былі, — з Алтая. Але і ў старажытных насельнікаў Беларусі была надзвычай развітая курганная культура: яшчэ ў пачатку ХХ ст. археолагі зафіксавалі 6000 курганаў, у значнай ступені потым знішчаных. Асабіста я лічу, што вялікае значэнне курганаў, увогуле гор, у раўнінных як быццам народаў — гэта памяць пра Патоп, калі можна было выратавацца толькі на ўзгорках. Ды і ўвогуле: пасля сусветнай катастрофы людзі захаваліся толькі ў гарах — адтуль пачалася наша Цывілізацыя.

Гара — мадэль свету надзвычай старажытная. У далейшым многія народы Еўразіі сфарміравалі іншую мадэль — Сусветнае (Касмічнае) Дрэва, Прадрэва, Дрэва Жыцця.

Сімволіка Сусветнага Дрэва надзвычай глыбокая, багатая і шматгранная. Яно ўвасабляла Цэнтр свету і сам гэты свет, чалавека і яго шлях да духоўных вышынь; цыклы жыцця, смерці і адраджэння; Космас і яго працэсы вечнага абнаўлення; мудрасць і таямнічыя законы быцця, магчыма, нават n-мерныя яго межы з вялікай колькасцю каардынат. Прадрэва злучае тры вертыкальныя сферы: Неба, Зямлю, Падзем’е. Карані Касмічнага Дрэва — глыбока ў падземным свеце, свеце ісціны і патаемных ісцін. Яго камель, быццам мост, цягнецца да неба, да самых высокіх сфер, вытокаў усяго існага, дзе жывуць багі, зоркі, высокія мары і ідэалы, дзе пануе вечная вясна. Тут, на вяршыні, месца яднання неба і зямлі, вечнасці і часу. Сок Дрэва Жыцця — нябесная раса, што дорыць адраджэнне, а плады — бессмяротнасць. Прадрэва — стрыжань, вакол якога адбываецца бачнае і нябачнае жыццё Космасу, што не мае ні пачатку ні канца.

Вобраз Сусветнага Дрэва дазваляе намаляваць самыя розныя карціны Сусвету, сканструяваць шматлікія мадэлі прасторы і часу. Яно адпавядае і арганізацыі чалавечага цела, якое таксама падзяляецца на тры часткі: ніз (жывот), сярэдзіна (грудзі), верх (галава). Прадрэва можа выкарыстоўвацца і для характарыстыкі чалавечай дзейнасці, творчасці. Вобраз валодае агромністай эўрыстычнай (творчай) сілай, асабліва ў тых галінах ведаў, у якіх неабходна прадставіць агульную карціну і якія патрабуюць сістэматызацыі і класіфікацыі матэрыялу: дрэва жывых істот на Зямлі, марфалагічнае дрэва сусветных моў, генеалагічнае дрэва таго ці іншага роду.

Вобраз дрэва вызначыў для чалавека яго месца ў структуры свету, бо дрэва — брат чалавека па сярэдзіннасці паміж небам і зямлёй. У японцаў на гэтай ідэі нават грунтуецца нацыянальнае мастацтва ікебаны — аранжыроўкі кветак у такі букет, у якім абавязкова павінна быць тры часткі, што абазначаюць неба, зямлю і чалавека паміж імі.

Дрэва — адно з самых высакародных стварэнняў Маці-Прыроды, якая гэтым як бы падказвае пажаданую форму чалавечай душы: форму, якая дазваляе, трывала трымаючыся за зямлю (абавязкова родную), смела ўздымацца ў неба. Сапраўды, дрэва — вялікі вобраз імкнення да ідэалу, да Сонца, да Бога. Выгляд дрэва заўсёды духоўна ачышчае і ўзвышае душу. Міралюбная магутнасць дрэва вучыць нас дабрыні і бескарыслівасці… Дрэва — брат чалавека не толькі ў прасторы, але і ў часе. Расліна арыентавана на час, і людзі адчуваюць сябе ў часе, акрамя таго, жылі нашы продкі з надзеяй на вечны кругаварот ператварэнняў, на адраджэнне, як дрэва адраджаецца кожную вясну пасля, здавалася б, зімовага памірання. У матэрыяльных катэгорыях Прадрэва ўвасабляла чалавечую ўпэўненасць у магчымасць падняцца і ўліцца ў вялікі цыкл Сонца і зорак, а ў нематэрыяльных — выйсці за межы рэчыўнага Сусвету, за межы часу, прасторы, прычыннасці.

Найбольш яркае ўяўленне пра Сусветнае Дрэва захавалася ў германа-скандынаўскай міфалогіі. У Эдзе Старэйшай свяшчэнны ясень Ігдрасіль звязвае тры светы: Асгард (горад багоў), Мідгард (горад людзей) і Хель (горад мёртвых). Дрэва паліваюць НОРНЫ — тры багіні Лёсу, што ўвасабляюць Мінулае, Сучаснае і Будучае. Пад ясенем цячэ крыніца Урд з жывой вадою. Тут жа збіраюцца багі, каб вырашаць лёс свету. У час вялікіх касмічных катаклізмаў, калі гіне літаральна ўсё, Ігдрасіль вытрымлівае ўсе выпрабаванні і не памірае, захоўвае зерне для новага жыцця. Ні агонь, ні лёд, ні цемра не могуць яго знішчыць.

Высока ў небе, на вяршыні ясеня, сядзіць мудры АРОЛ. Свяшчэнны вобраз АРЛА, што вянчае сабою Сусвет, — адзін з самых патаемных і магічных у традыцыях індаеўрапейцаў. Адсюль бяруць пачатак і дзяржаўныя арлы арыйцаў, многіх еўрапейскіх і азіяцкіх дзяржаў, пачынаючы ад сімвалаў імперскай Персіі і імперскага Рыма. Аднак вяршыню Прадрэва могуць засяляць і міфалагічныя аналагі АРЛА — ВОРАН, ГАМАЮН, ФЕНІКС, СІРЫН, ЖАР-ПТУШКА.

У славян не захаваліся свяшчэнныя кнігі, падобныя да Эды, але вобраз Сусветнага Дрэва адлюстраваны ў гістарычных паданнях, у «Слове пра паход Ігаравы», у багаслоўскай паэзіі, у «Галубінай кнізе» (існуе яе беларускі варыянт), але найбольш поўна — у замовах.

У тысячах замоў Сусветнае Дрэва расце пасярод «мора-кіяна, на востраве Буяні». У «Галубінай кнізе» і ў духоўных вершах «кіян-мора» называецца «ўсім марам маці». Магчыма, таму, што яно акружае ўсю Зямлю. У той жа час востраў Буян, які знаходзіцца пасярод мора, з’яўляецца «пупом свету», цэнтрам Зямлі. Здаецца, парадокс, супярэчнасць. На самай справе, акружаць і адначасова быць у сярэдзіне — якраз у духу міфалагічнай чароўнай логікі: толькі ў такіх параметрах і працуе міфалагічнае мысленне. У той жа час замовы грунтаваліся і на рэальным вопыце чалавека — яны вельмі канкрэтныя. Так, часцей за ўсё Сусветнае Дрэва тут — дуб. Тое, што дуб не толькі ў славян, але і ў іншых індаеўрапейскіх народаў разумеўся як свяшчэннае Прадрэва, архетып усіх іншых дрэў, надзейна пацвярджаецца як пісьмовымі, так і археалагічнымі крыніцамі. У 1975 г. у Дняпры быў знойдзены дуб з дзевяццю вепруковымі сківіцамі, увагнанымі ў камель. Ніжнаяя яго частка несла сляды агню, што гаворыць пра гарэнне свяшчэннага ЗНІЧА каля яго каранёў. Такія знаходкі не адзінкавыя. Ва ўкраінскай каляднай песні два дубы стаялі ў першазданным Акіяне яшчэ да стварэння галубамі свету:

Селі-впалі два галубойці,

Два галубойці на два дубойкі,

Пачалі собе раду радзіці…

Можа выклікаць здзіўленне, чаму дубоў два, калі Прадрэва як Вось Свету — адно? Я мяркую, Дрэва сапраўды адно, але яно адлюстравана ў вадзе, як у люстэрку (вось чаму ў некаторых міфалагічных сістэмах вобраз Прадрэва ўзнікае дагары нагамі, каранямі ўверх). Дрэва як бы перавернута, але яно перавернута менавіта ў чалавека, у яго псіхіку, ствараючы там метасусвет. Так і душа чалавека — яна, уласна, звязвае два сусветы — рэальны часовы і вечны, сінгулярны, матэрыяльную рэчаіснасць і іншасвет. Чалавек — на стыку двух светаў. Відаць, у гэтым і заключана яго роля. Нашы думкі, нашы пачуцці, наша душа і дух падпарадкаваны законам вечнасці і жывуць не столькі тут, колькі ў прасусвеце, які існаваў, існуе і будзе існаваць заўсёды. Пагрузіцца ў гэты свет якраз і дапамагае замова. Фізічна мы, вымаўляючы замову, знаходзімся, напрыклад, у родным доме ў межах пэўнай прасторавай і часавай (абмежаванай хуткасцю свету) рэальнасці, але ў думках аказваемся ў рэальнасці іншай, цудоўнай, дзе няма абмежаванняў, дзе не дзейнічаюць законы эўклідавай геаметрыі і тэорыі адноснасці А. Эйнштэйна. Рускі багаслоў П. Фларэнскі даказваў, што ў цэнтры Сусвету можна апынуцца, перажыўшы містычнае азарэнне. Так адбылося, напрыклад, з Дантэ. Але так можа адбыцца, па сутнасці, з любым чалавекам, які, вымаўляючы замову, кліча сілы Сусвету сабе на дапамогу. Дантэ апускаецца да самага нізу Пекла і раптам аказваецца на вяршыні гары ў Чыстцы. Героі казак, апускаючыся ў дупло ці ў калодзеж, пабыўшы ў трыдзесятым царстве, аказваюцца на тым жа месцы, адкуль выходзілі, хоць увесь час аддаляліся ад першапачатковага пункта. Герой замовы, вылазячы праз падпол дома, аказваецца пасярод поля ці лесу. Але важна апынуцца іменна ў цэнтры свету, на востраве Буяне — толькі там мары, жаданні спраўджваюцца.

Ва ўсіх міфалагічных сістэмах абавязковая, звязаная з Прадрэвам, апазіцыя — на вяршыні АРОЛ, ці ВОРАН, ці ФЕНІКС, каля каранёў — ЗМЯЯ, ДРАКОН, іншая хтанічная (звязаная з падземъем) істота. Цэнтральнай міфалагемай многіх народаў Зямлі з’яўляецца двубой паміж птушкай і змяёй ці паміж богам-грымотнікам і богам падземным, звычайна змеепадобным, — у славянаў паміж ПЕРУНОМ і ВЯЛЕСАМ. Гэты бой супраціўнікаў адбываецца заўсёды, кожнае імгненне, і ніколі не канчаецца: дзякуючы яму рухаюцца ўсе працэсы ў жыцці, ён — сімвал любога руху ўвогуле. Заўважым, што міфалагічныя АРОЛ ці ВОРАН — зусім не рэальныя арол ці воран. Птушка на вяршыні Прадрэва — яго плод — гэта, бясспрэчна, СОНЦА. Тое, што ў замовах часта згадваецца некалькі птушак (звычайна 12), справы не мяняе, а гаворыць усяго толькі пра больш архаічную мадэль Космасу. Для параўнання: у кітайскай міфалогіі дзесяць сонцаў жылі менавіта на вяршыні Сусветнага Дрэва і адпраўляліся ў нябеснае падарожжа па чарзе.

Сусветнае Дрэва — вобраз надзвычай шматпланавы. Гэта і Вось свету, і асабістае дрэва жраца-шамана, і вось кружэння Зямлі-планеты, і пазваночны слуп чалавека, уздоўж якога цягнецца так званы энергетычны канал (у індуізме ён называецца Кундаліні). Пра тое, што Прадрэва звязана і з энергійным цэнтрам свету, сведчыць частае згадванне ў замовах бел-гаруч каменя Алатыра. Напрыклад: «На моры, на кіяні ляжыць бел камень Латыр, на тым белым камні Латыры стаіць залатая кузня…» Або: «На сінім моры ляжыць белы камень, на тым камяні стаіць дуб на дванаццаць какатоў, на тых какатах сядзіць дванаццаць ангалаў…»

Магія каменя мела ў нашых славянскіх продкаў такое ж важнае значэнне, як і магія дрэва, і таксама была звязана з паняццем Цэнтру. У замовах і казках камень Алатыр-Латыр — аналаг Свяшчэннай Гары — прастола Бога. Камень ва ўсіх культурных традыцыях — універсальны базіс. Петр («Камень») у хрысціянстве — аснова Царквы. Вось Свету ў антычнага філосафа Платона — «Алмазная Вось». Алмаз сярод камянёў, як і золата сярод металаў, — самыя каштоўныя і свяшчэнныя, абодва валодаюць светаносным, салярным характарам. Такі ж светаносны Алатыр-камень, пра што неаднаразова гаворыцца ў замовах і паданнях. Ва ўсіх цывілізацыях, нават, так бы мовіць, «драўляных», якою была, бясспрэчна, і славянская, усё ж алтары заўсёды каменныя. Яны давалі магчымасць гарэць на іх агню, а самі не згаралі. Такім чынам, Алатыр-камень — Сусветны Алтар, ачаг, звязаны з агнём. «Агонь мог быць для дагістарычнага чалавека першым увасабленнем божаскага» (Д. Кэмпбел). Агонь на Зямлі — брат Сонцу на небе (як дрэва — брат чалавеку). Усё гэта рэчы прынцыповага і універсальнага парадку, якія ў аднолькавай ступені тычацца як знешняга Космасу, так і душы чалавека. Кожны з нас, кім бы і дзе б ён ні быў, знаходзіцца ў цэнтры, а ў душы яго, усведамляе ён гэта ці не, хаваецца святло Усеагульнага Розуму, чыім законам падпарадкаваны не толькі любы чалавечы мозг, але і любая прастора.

У розных міфалагічных і рэлігійных сістэмах узнікаюць шматлікія аналагі Прадрэва. Гэта, напрыклад, свяшчэннае дрэва будыстаў Бо, пад якім БУДА дасягнуў вышэйшай мудрасці. У Бібліі — Дрэва Жыцця і Дрэва Пазнання растуць з аднаго кораня. У казках аналаг Прадрэва — гарох, па якому герой узбіраецца на неба і знаходзіць там чароўныя рэчы.

Паколькі Прадрэва звязвае тры асноўныя вертыкальныя сферы Свету, на ім жыве пасрэднік паміж імі. У славянскай міфалогіі — ВАВЁРКА, якая раней называлася «мысь», у грэкаў — бог ГЕРМЕС, у індусаў — АГНІ, бог агня, ледзь не самы старажытны і пры гэтым адзін з важнейшых сярод багоў. Ён разумеўся і вельмі канкрэтна — вогнішча, і абстрактна, як святло ў душы чалавека — святло дабрыні, святло кахання, святло творчасці.

Прадрэва як Вось Свету ўсё фарміруе, усё арганізоўвае вакол сябе. Гэта дамінанта: па вертыкалі яна мае тры часткі, па гарызанталі — чатыры, бо, знаходзячыся ў цэнтры, мае па баках чатыры асноўныя напрамкі свету. Чатырохбаковая схема ляжыць у аснове многіх культавых збудаванняў: пірамідаў, зікуратаў, пагадаў, ступаў, хрысціянскіх храмаў, нават шаманскіх чумаў. Усе яны арыентаваны па баках свету. Ідэя Дрэва была настолькі магутная, жыццядзейная ў нас, славянаў, што першыя хрысціянскія храмы будаваліся як імітацыя дрэва-ялінкі — з шатровымі стрэхамі. Толькі пасля рэлігійнай рэформы патрыярха Нікана ў ХVІІ ст. у праваслаўных храмах Русі пачалі пераважаць купалы-лукаўкі. Але ў драўлянай архітэктуры Беларусі (Палесся) так і застаўся шацёр.

Наогул Дрэва аддзяляе Космас ад Хаосу, гэта як бы сімвал Культуры. Адсюль і значэнне пэўных лічбаў: прасочым, які важны сэнс і ў колькіх галінах ведаў маюць так званыя сакральныя лічбы, аб’яднаныя ідэяй Прадрэва:

Тры: а) Бог — Прырода — Чалавек; б) Неба — Зямля — Падземье; в) тры вымярэнні нашай прасторы; г) Цела — Дух — Душа; д) Бог-Бацька — Бог-Дух Святы — Бог-Сын; е) Жыццё — Святло — Слова (Логас); ё) тэзіс — антытэзіс — сінтэз; ж) мінулае — сучаснае — будучае; з) ён — яна — яно (дзіця); і) тры героі, тры дзеянні ў казках; к) рашэнне канфлікту, пастаўленага дуалізмам. Тройнасць свету графічна ўвасоблена ў трохкутніку.

Чатыры: а) напрамкі свету; б) пары года; в) часткі сутак; г) натурфіласофскія стыхіі — агонь, вада, зямля, паветра; д) чалавечыя тэмпераменты — халерык, сангвінік, меланхолік, флегматык; е) у хрысціянстве Святая Тройца і Маці Божая; ё) бакі крыжа; ж) колькасць ног у жывёл; з) рацыянальная арганізацыя. Графічна 4 абазначаецца квадратам, у беларускай вышыўцы часта — ромбам.

Сем як сума трох і чатырох: а) міфалагічныя нябёсы («Адчуваць сябе на сёмым небе»); б) колеры вясёлкі; в) асноўныя ноты ў актаве; г) дні ў тыдні; д) семерычная сутнасць чалавека (фізічны ўзровень, астральны, ментальны, інтуітыўны, нірванічны, манадычны, Божаскі); е) сярэдняя лічба ўспрыняцця інфармацыі чалавекам за адно імгненне; ё) аптымальная колькасць членаў любога калектыву; ж) грахі чалавечыя. Графічна сем увасабляецца сямесвечнікам, які адначасова сімвалізуе Касмічнае Дрэва (у іудаізме сямісвечнік называецца менорай).

Дванаццаць як вынік памнажэння 3х4, лічба вышэйшай паўнаты і дасканаласці, бо з простых лічбаў дзеліцца на максімальную іх колькасць: 1, 2, 3, 4, 6, 12: а) знакі задыяку; б) месяцы года; в) 12 скандынаўскіх багоў-асаў; г) 12 алімпійскіх багоў; д) 12 апосталаў Хрыста; е) 12 кален Ізраілевых; ё) 12-гадовы цыкл кітайскага календара; ж) 12 подзвігаў ГЕРАКЛА; з) падзел юрты на зоны. Графічна 12 увасабляецца ў крузе як самай дасканалай з геаметрычных фігур, падзеленым на 12 сектараў.

Такім чынам, Свет і ў лічбах мае дзіўныя супадзенні і адзінства. Усё гэта не што іншае, як праяўленне Сусветнай Гармоніі, Божаскай Прыгажосці. Вобраз Дрэва аб’ядноўвае гэтыя лічбавыя мадэлі. Ён дае цэласны погляд на існае. Гэта захавалася ў мове, паэзіі, жывапісе, архітэктуры, у рытуалах, гульнях, псіхалогіі (так, у малюнках дзяцей пэўнага ўзросту дамінуе дрэва). У навуцы — сродак ілюстрацыі цэлага.

У фальклоры аналагам Прадрэва часцей з’яўляецца дуб. Акрамя шматлікіх замоў, загадак, прыказак і прымавак, дуб сустракаецца ў казках (на ім хаваецца смерць КАШЧЭЯ), а ў песеннай творчасці ён набывае дадатковую сімволіку. Напрыклад, выступае як памяркоўны бацька, старэйшы брат, вельмі часта — жаніх. Дзяўчына спявае: «Ах, прыхіну я галовачку ка зялёнаму дубочку». У песнях гусляроў і лірнікаў упамінанне аб магутных дубах акрэслівала вобразы народных герояў: Вашчылы, Карпача, Ветра і інш. Часта дуб выступае як сімвал чалавечай дабрыні, моцы, сілы, маладосці, кіпучага жыцця.

У прыгожым пісьменстве дуб як аналаг Касмічнага Дрэва найбольш поўна прадстаўлены ў Якуба Коласа, Янкі Купалы і Алеся Разанава. Я.Колас у «Казках жыцця» піша: «У Дрэва павінна быць дзве дарогі — адна ў зямлю [у сваё нацыянальнае быццё — Т.Ш.], другая ўгару, да сонца» [агульначалавечае — Т.Ш.]. Дуб у раслінным эпасе класіка — самы мудры. Ён, напрыклад, гаворыць: «Чым цікава жыццё, дык гэта тым, што яно, хоць і ідзе па пэўных законах, але вечна змяняецца і разгортвае новыя старонкі».

У Я.Купалы:

Распусціўшы сучча

У глухім прыволлі,

Сам адзін расце ён

На далёкім поле.

Як цар, у кароне,

Аб нічым не дбае,

Ці то стогне бура,

Ці віхор гуляе.

На адным ён месцы

Днюе і начуе:

Многа казак знае,

Многа песень чуе.

Беларускі даследчык Іван Чарота лічыць нацыянальным дрэвам беларусаў усё ж не дуб, а вярбу, якая найчасцей сустракаецца ў творах фальклору (дуб хутчэй — міфалагічны персанаж). Для канчатковага высвятлення прыярытэтаў неабходны больш шырокія доследы.

Крыж як варыянт Прадрэва

Біблейскімі варыянтамі Прадрэва з’яўляюцца Дрэва Жыцця і Дрэва Пазнання, якія, як было сказана, растуць з аднаго кораня. Цікава, што ў некаторых рэлігійных тэкстах Крыж Хрыста называюць Дрэвам Жыцця. У адным з апокрыфаў (свяшчэнных тэкстаў, што не ўвайшлі ў Біблію) гаворыцца, што Хрыстос быў раскрыжаваны менавіта на Дрэве Жыцця. Адбылося гэта такім чынам. Бязгрэшнаму сыну АДАМА і ЕВЫ СІФУ было дазволена наведаць Рай, з якога ён вынес галінку Прадрэва і пасадзіў яе на магіле свайго бацькі. З дрэва, што вырасла на магіле АДАМА, цар Саламон зрабіў калоны ля ўвахода ў свой знакаміты храм. Калі вавілонскі цар Навухаданосар разбурыў храм, калоны кінулі ў ваду ракі Кедрон. Там яны і знаходзіліся, пакуль рымскія ваяры не ўзялі адну з іх для таго, каб зрабіць Крыж для Хрыста.

Крыж — сімвал надзвычай шматзначны. Усе промні і касмічныя палі перакрыжоўваюцца ў Космасе, як і паралелі, мерыдыяны на паверхні Зямлі. Перакрыжоўваецца мінулае, сучаснае і будучае; прастора і час; прырода і гісторыя; культура і цывілізацыя; перакрыжоўваюцца лёсы народаў і асобных людзей. Сам чалавек, стаўшы з разнятымі рукамі, падобны да крыжа. Крыж з’яўляецца і мадыфікацыяй дрэва.

Існуе два напрамкі чалавечых імкненняў: гарызантальны — у «свет дольні» (напрыклад, да падарожжаў), і вертыкальны — у «свет горні». Сімвалам «дольняга» шляху (ад старажытнаславянскага слова «дол» — поле) з’яўляецца дарога і рака як дарога, сімвалам «горняга» — дрэва і храм. Іх перасячэнне — крыж.

Нацыянальны пейзаж беларусаў — разнастайны краявід, скрыжаванне гарызанталяў і вертыкаляў: поле, луг, рэчка, дарога — і курган, дрэва, лес, храм.

Многія народы свету неаднаразова перажывалі пачуццё дарогі. Падарожнічалі і нашы неалітычныя продкі — ішлі за жывёламі, але часцей — ратаваліся ад ворагаў, паўднёвых народаў, якія, як з нейкага генератара, праз кожныя 300–500 год, нібы вывяргаліся з Цэнтральнай Азіі. З цягам часу гарызантальны рух пачаў замяняцца вертыкальным — назапашваннем культурных дасягненняў у выніку прыняцця хрысціянства.

Праўда, крыж (ламаны, які як бы імкнецца ўпісацца ў круг) і да хрысціянізацыі існаваў у арыйскай культуры ў выглядзе свастыкі, што сімвалізавала рух сонца па небе, чатыры бакі свету з цэнтрам пасярэдзіне і шмат што іншае. У нашых еўрапейскіх продкаў крыж азначаў агонь, яднанне мужчынскага і жаночага пачаткаў, яднанне зямлі і неба, увогуле быў знакам жыцця і любові, вечнага кругазвароту існага.

Відаў крыжа шмат. У першыя стагоддзі нашай эры крыж спалучаўся з манаграмай Хрыста. Чатырохканцовы крыж прыйшоў да нас разам з прыняццем хрысціянства. Шасціканцовы замацаваўся ў Вялікім княстве Літоўскім, які і адлюстравана на гербу княства — «Пагоні». Шасціканцовая форма крыжа (крыж Еўфрасінні Полацкай) — самы дасканалы першавобраз Сусвету, сімвал прасторы і часу, шэсць промняў якога — шэсць дзён Тварэння. На Х-падобным крыжы раскрыжавалі Святога апостала Андрэя, пад апякунствам якога знаходзяцца ўсходнеславянскія землі. Існуюць і васьміканцовыя крыжы — папскі (каталіцкі) і патрыяршы (праваслаўны). Верхняя скарочаная перакладзіна ў васьміканцавым крыжы азначае дошку з першымі літарамі надпісу, зробленага рымскімі ваярамі: «Іісус Назаранін Цар Іудзейскі» (ІНЦІ або ІNRI). Ніжняя перакладзіна — месца апірышча ног Хрыста. У каталікоў яна прамая. У праваслаўных скошана: верхні канец — шлях у рай, ніжні — у пекла. Крыж — сімвал ахвяры Хрыста, сімвал Новага Запавету, сімвал перамогі над смерцю. Крыж любой формы (акрамя Т-падобнага) прызнаецца Царквою.

Усё развіццё цывілізацыі ішло да хрысціянства. Шматлікія міфалагічныя, рэлігійныя сістэмы — падрыхтоўка чалавечых мазгоў да прышэсця Хрыста. Момант нараджэння Хрыста і яго шлях на Зямлі — вызначальны момант гісторыі. Гэта самае галоўнае, што было ўвогуле ў жыцці чалавецтва. І да таго з’яўляліся вялікія прарокі — Зараастр, Маісей, Канфуцый, Буда, Лао Цзы, Ілья, але ўсе яны былі людзьмі, хоць іх вуснамі і гаварыў Бог. А Хрыстос — сам Бог (Логас), які сышоў на Зямлю. Хрыстос з’явіўся, каб даць новы штуршок духоўнаму развіццю чалавецтва. Яго Другі прыход у будучым будзе азначаць кардынальнае змяненне чалавечай эвалюцыі.

Такім чынам, першай мадэллю свету была жывёльная. Яна і сёння захавалася ў многіх сібірскіх народаў. Але ў індаеўрапейцаў была заменена расліннай (часта разам з гарою) як больш прагрэсіўнай. У некаторых народаў Прадрэва было і Дрэвам Лёсу, на кожным лісціку якога запісваўся лёс усіх людзей планеты. Усе багі і героі арыйцаў імкнуліся да Касмічнага Дрэва, бо на яго лістах у выглядзе рун запісана ўся мудрасць свету. Але на шляху светлых, сонечных багоў заўсёды ляжыць ЗМЕЙ (ЦМОК), які сцеражэ Мудрасць рун. Багі індаеўрапейцаў — ОДЗІН, АПАЛОН, ІНДРА, ПЯРУН, ГЕОРГІЙ ПЕРАМОЖЦА — змагаюцца з пачварамі і перамагаюць. Толькі ў Бібліі перамог САТАНА, і людзей прагналі з Раю, пазбавілі Боскай мудрасці. У гэтай міфалагеме заключаны глыбокі сэнс: людзі на нейкім этапе сваёй гісторыі згубілі адчуванне сваёй адзінасутнасці з Сусветам — гэта і ёсць Божаская мудрасць, а накіравалі прагу пазнання на іншае — на драбязу, знешняе, нязначнае. Для іх выратавання праз даволі працяглы час і быў накіраваны Сын Божы — Хрыстос. Ён быў раскрыжаваны на крыжы — Дрэве Жыцця. Крыж пасля таго стаў сімвалам як смерці, так і Уваскрасення. Гэта адзін з самых багатых па змесце сімвалаў чалавецтва.

Пытанні для замацавання і самакантролю:

Паняцце мадэлі свету.

Якія вы ведаеце свяшчэнныя горы чалавецтва або горы, што згадваюцца ў міфах?

Чым абумоўлена багацце сімволікі Сусветнага Дрэва?

Варыянты Сусветнага Дрэва ў міфах, казках і іншых жанрах фальклору.

Крыж як аналаг Сусветнага Дрэва і багацце яго сэнсу.

Пантэон славянскіх багоў

У язычніцкім пантэоне мы адрозніваем некалькі пластоў, узроўняў, этапаў, звязаных з гістарычным развіццём міфалогіі:

палеалітычны;

барэальны (насельніцтва Усходняй Еўропы пасля сыходжання на гэтай тэрыторыі апошняга ледавіка).

праіндаеўрапейскі (прыкладна У—ІІІ тыс. да н. э.);

уласна арыйскі (вышэйшыя касты народаў Індыі і Ірана) (ІІ-І тыс. да н. э.);

агульнаіндаеўрапейскі (еўрапейскіх народаў) (ІІ-І тыс. да н. э.);

агульнаславянскі (І тыс.н. э.);

усходнеславянскі (Х-ХІІ стст.);

беларускі (ад ХІІІ ст.).

Для рэканструкцыі першых пяці з гэтых этапаў вялікае значэнне маюць старажытныя рэлігійныя тэксты арыйцаў (тых індаеўрапейцаў, якія прыйшлі ў ІІ тыс. да н. э. у Індыю і Іран) — Веды (Індыя), асабліва першая з чатырох кніг Ведаў — Рыгведа (Кніга гімнаў), напісаная на санскрыце, а таксама Авеста, запісаная ў эпоху Сярэднявечча на фарсі, а да таго існаваўшая ў вуснай традыцыі.

Але перш чым гаварыць пра індаеўрапейскіх першабагоў і багоў славянскіх, адзначым агульны прынцып у фарміраванні пантэонаў розных рэлігійных сістэм, распрацаваны яшчэ грэчаскім філосафам эпохі элінізму Проклам (ІІ ст.). Ён адзначае наяўнасць ва ўсіх развітых міфалогіях наступнае трыадзінства багоў:

Бог ці багі — стваральнікі Космасу.

Бог ці багі — стваральнікі Жыцця (Святы Дух).

Бог ці багі — утваральнікі жыцця на Зямлі, розных прыродных стыхіяў і формаў.

У праіндаеўрапейцаў і арыйцаў стваральнік Космасу, адзінасутны Абсалют — КРЫШАНЬ (на санскрыце «крыш» — вышыня, «на» — асалода). Крышаню як мужчынскай сутнасці адпавядае жаночая — МАЙЯ — маці ўсіх багоў. Яна ўвасабляе сабою матэрыю — у той час як Крышань, ясна, дух. Дарэчы, у нашых продкаў крывічоў таксама была багіня Майя, як і ў лацінаў (ад яе імя — назва месяца «май»). Знаходзіцца пад уладай Майі (цела, матэрыі) — «маяцца» (пакутаваць). Крышань распаўсюджвае сваю боскую энергію, блогасць на матэрыю Майю, апладняе яе. Гэтая энергія называецца РАДА (варыянты — РАТА-РЫТА).

«Арыі ве рылі ў касмічны прынцып — Рыту». Рыта ў Ведах называецца Вялікімі Шляхам. Можна меркаваць, што Рыта — кругазварот Сусвету і Сонца, магчыма, гэта Задыяк. Бясспрэчнае касмаганічнае значэнне захавалі і паданні пра паходжанне беларускіх тапанамічных назваў: горада Маларыта і вёскі Велікарыта, варыянты якіх захоўваюцца ў архіве НДЛ беларускага фальклору БДУ. Рыта ў гэтых паданнях з’яўляецца кашмарным змеем. На нашу думку, гэта, бясспрэчна, арыйская назва Ураборуса (змея, які сам сябе кусае за хвост), што ўвасабляе ўсеагульна-касмічны цыклізм, рух па крузе.

Бог-стваральнік Жыцця, Святы Дух у арыйцаў — ДЫЙ (дзень). У літоўцаў, латышоў імя захавалася ў такім выглядзе: Dzievas, Dzievs. Слова «deiuos», ад якога паходзяць назвы гэтых багоў, даследчыкі трактуюць па-рознаму, але нязменна этымалогія ўказвае на праіндаеўрапейскае яго паходжанне, а з другога боку, сведчыць пра лакалізацыю старажытных этнасаў (напрыклад, балцкага і іранскага).

Ад балцкага Dzievs паходзіць імя грэчаскага вярхоўнага бога Зеўса. На востраве Крыт яго называлі ДЫЙ. Сын яго — ДЫЯНІС. Як вядома, у «Слове пра паход Ігаравы» згадваецца таямнічая міфічная істота ДЗІЎ. Звычайна даследчыкі лічаць Дзіва персанажам цюркскай міфалогіі. Але назва гэтая вельмі старажытная і сустракаецца ў розных варыянтах не толькі ў цюркскіх, а практычна ва ўсіх народаў Еўропы і Азіі. Жонка Дыя ў арыйцаў — ДЗІВА (ДЗІЎЯ) — сонечная, нябесная багіня, цудоўна народжаная. У крывічоў яна ж — ЖЫВА, як бы жаночая інкарнацыя таго, хто ўдыхаў жыццё ў рэчы і з’явы.

Трэці ўзровень багоў — зямныя багі. У Ведах гэта ІНДРА («інд» — звышгерой, «ра» — сонца), ВАРУНА — бог нябеснай і зямной вады, які суадносіцца са славянскім Перуном, грэчаскім Уранам, АДЗІТА — яго жонка — Зямля (корань «ад» — адзін, сапраўды, Зямля — адна). Надзвычай важны бог, які захоўвае с ваё значэнне ў Індыі і сёння, — АГНІ (агонь). Істотнае значэнне ў ведыйскай рэлігіі меў і бог вятроў — ВАЮ (ВЕЮ), які захаваўся ў беларусаў як Падвей.

Нашу язычніцкую культуру таксама лепш было б называць ведычнай, бо Веды — гэта таксама і свяшчэнныя кнігі праславян. Як бачым, імёны многіх арыйскіх багоў так ці інакш сустракаюцца і ў беларусаў.

Міфалогія старажытных славян зводзіцца, на нашу думку, да некалькіх прынцыпаў:

Вера ў адзінства Сутнасці і Існавання (інакш — Духа і Матэрыі): прычына свету — Бог — не аддзелены ад свету. Свет і ёсць Бог.

Вера ў трыадзінства (ТРЫГЛАЎ) на ўсіх узроўнях быцця. Не дуалізм у аснове свету, як адзначаюць многія вучоныя (хаця ён, безумоўна, існуе), а трыадзінства: заўсёды і ўсюды, у кожнай частцы прыроды ідзе стварэнне з двух — трэцяга. Інакш кажучы, не плюс і мінус, а іх узаемадзеянне для трэцяга, што і ёсць гармонія.

Акрамя свету матэрыяльнага, існуе нематэряльны свет, у які часцей і ідуць, з якім кантактуюць героі міфаў і казак, дзе жывуць душы памерлых і духі.

Вышэйшы бог славян — СВАРОГ. Сварога можна разглядаць як язычніцкага Усявышняга, Абсалют. У Іпац’еўскім летапісе, дзе міфалагічная гісторыя падзяляецца на эру Сварога і эру Дажбога. Сварог, можна думаць, стваральнік Космасу, бог Духоўнага Свету [svar — неба (санскрыт)]. Той жа корань мы назіраем у словах «вар», «зварка», «варыць». Корань сведчыць пра наяўнасць энергіі. Значыць, Сварог — «ззяючае неба».

У народных вераваннях неба ўвогуле адзін з сінонімаў Космасу. У слоўніку У. Даля: неба — бясконцая прастора, «уся шырыня і глыбіня Сусвету». У беларускіх замовах неба згадваецца надзвычай часта. Беларус не проста заклікаў на дапамогу нябесныя сілы, але імкнуўся як бы сам растварыцца ва ўсяленскай стыхіі, прыпадобніцца да нябесных з’яваў і набыць іх патэнцыі: «Устану раненька, памыюць бяленька, солнышкам агаражусь, месяцам падперажусь, пайду ў горад Русалім». Жыватворнае святло не толькі ўвасабляла светлы касмічны пачатак, але і звязвала ў адно ўвесь пантэон язычніцкіх багоў. І не толькі язычніцкіх. Важнейшае паняцце ўсіх рэлігійных сістэм «святы» утворана ад слова «светлы» і ўвабрала ў сябе яго семантыку. У славян было паняцце СВАРГА — нябеснае царства багоў, Сусвет. Сварга знаходзілася ў пастаянным руху, і гэты рух называўся КОЛАМ СВАРГІ, замацаваным каля Палярнай Зоркі.

Жыццё на Зямлі даў РОД (у арыйцаў РУДРА). Ушанаванне яго было надзвычай шырокім. Словы з гэтым коранем утвараюць багатае семантычна гня здо слоў: ПРЫРОДА — РАДЗІМА — НАРОД — УРАДЖАЙ — РОДЗІЧЫ — РАДОВІШЧА і пад. Род — бог апладняючы. Ён жа перадаваў з пакалення ў пакаленне кроў-руду як носьбіт жыцця. Род аб’ядноўваў людзей ў адзіную сям’ю. Ёсць меркаванні, што Род — якраз першапачатковае праяўленне Абсалюта, другая назва Сварога, і быў ён, хутчэй за ўсё, двуполы, спалучаў мужчынскі і жаночы пачаткі. Можа быць, мужчынскі пачатак называўся Родам, а жаночы — Ладай? На нашу думку, калі нараджаецца чалавек, яго прызначэнне запісваецца ў кнігу Рода. Гэта кніга не знаходзіцца ў адным месцы, яна размеркавана, запісана ў самім чалавеку, у кожнай яго клетцы, у выглядзе генетычнага набору — тэксту ДНК (інакш кажучы, геному чалавека). Калі Род для зноў народжанага чалавека піша яго кнігу, то палову генаў бярэ ад маці, палову ад бацькі, а часам дабаўляе ад сябе. Таму калі ў чалавека з’яўляюцца выдатныя якасці, звычайна гавораць: «Гэта ад Бога».

У Рода была дачка і ўнучка — РАЖАНІЦЫ (магчыма, дзве дачкі). Уведзены нашымі беларускімі даследчыкамі (А. Хатэнка) тэрмін «парадзіхі» не зусім правільны. Ражаніцы адказвалі не столькі за нараджэнне дзяцей, колькі былі багінямі расліннасці, усяго жывога, апекавалі ўсё, што нараджалася і расло (у тым ліку, безумоўна, і чалавечых дзяцей). У грэкаў і рымлян ім адпавядалі ЛЕТА (ЛАТОНА) і яе дачка АРТЭМІДА (ДЫЯНА). У славян жа, хутчэй за ўсё, Ражаніцы насілі імёны ЛАДЫ і яе дачкі ЛЕЛІ (ЛЁЛІ, ЛЯЛІ). Яны вельмі часта прадстаўлены ў вышыўках: дзве жаночыя постаці, якія стаяць па два бакі ад Сусветнага Дрэва.

Захаваліся словы і выразы: «лад» (гармонія), «жыць у ладзе», «л адкаваць» (іграць вяселле). ЛАДА — багіня прыгажосці і кахання. Беларускі космас у старажытнасці праз вярхоўную багіню Ладу разумеўся як адзінства парадку, любові і прыгажосці. Пра сонечную ж прыроду Лады ўскосна гаворыць той факт, што песні ў яе гонар спявалі з вясны да Купалля, калі сонца расце.

ЛЯЛЯ — увасабленне чысціні і дзявоцкасці, прыроднага прызначэння песціць, люляць, яна персаніфікавала вясну. Прадстаўлялася Ляля-Леля ў выглядзе маладой прыгожай дзяўчыны ў белай кашулі, упрыгожаная зелянінай. Беларускімі этнографамі зафіксавана народнае свята Ляльнік, што адбывалася напярэдадні Юр’я. Часам Лада і Леля атаясамліваліся, што ўвогуле характэрна для міфалогіі (напрыклад, у грэкаў Еўропа, ад якой нарадзіўся Мінас, атаясамлівалася па сутнасці з Геей).

У арыйцаў, што прыйшлі ў Індыю, таксама была ЛАТА — нябесная прыгажуня. А словам «ліла» абазначаліся карагодныя гульні дзяўчат — жрыц Крышны (фальклорны персанаж, але мае, безумоўна, адносіны да міфалагічнага Крышаня), «лал» — гуляць, танцаваць, «лалана» — рада сны, любімы, «леля» — абдымаць. У рускіх Лель — хлопец-пастушок.

Імёны багоў-формаўтваральнікаў усходніх славян у найбольшай ступені захаваліся ў пісьмовых і фальклорных крыніцах. З іх галоўныя багі Сонца (пад рознымі імёнамі), Пярун, Агонь, Вялес, Стрыбог, Мара і інш.

Сонца-цар у больша сці тэкстаў называецца ДАЖБОГ — бог, што дае даруе (крывіцкая форма — ДАЛІБОГ).

Упершыню імя Дажбога сустракаецца ў «Аповесці мінулых гадоў», пасля ў Хроніцы Іаана Малалы (устаўка ў Іпацьеўскі летапіс пад 1144 г.). Тут ён называецца сынам Сварога. Згадваецца і ў «Слове пр а паход Ігаравы», дзе русічы — «дажбожыя ўнукі». Чаму ўнукі, а не сыны? Прынцып рода меў не ўвазе як мінімум тры пакаленні. Значыць, Дажбог быў першапродак рускіх плямёнаў. У Старажытным Егіпце Сонца малявалі з ручкамі, і у слове «Дажбог» выразна прасочваецца этымалогія ад слова «даць». Сонца дае ўсё: святло, цяпло, жыццё, багацце. На старажытных стодах Дажбог выцягвае рукі наперад, растапырвае іх, што сімвалізуе мноства формаў жыцця, або замыкае іх на жываце, што азначае кругазварот. Яго колер — белы. Ён дараваў чалавеку несмяротную душу, падказваў ёй шлях па бясконцым коле пераўтварэнняў. Дажбог — крыніца дабрабыту, багацця, чалавечнасці.

Магчыма, Дажбог прадстаўляўся і канкрэтна (сонечны дыск), і абстрактна (як дабро, стваральная функцыя прыроды). Дажбог у канкрэтным вобліку — малады, прыгожы, белатвары юнак, мае арэол вакол галавы. Каля яго — сноп жыта, у адной руцэ — сонечная птушка, у другой — яблык (эратычны сімвал, бо сонца апладняе), часта паўстае на белым кані. Менавіта Дажбог, на нашу думку, быў галоўным богам продкаў беларусаў, а не Пярун. Ва ўсякім разе, іх палажэнне роўнае — абодва Сварожычы, сыны бога Сварога. У старажытных тэкстах нават узаемазамяняюцца. Так, пра Перуна гаворыцца: «Яко Дажьбо вразі разящ».

Славяне лічылі Со нца усебачным вокам, якое пільна сочыць за мараллю людзей, за справядлівым выкананнем законаў. Ранішняя і Вячэрняя зоркі лічыліся сястрой і братам, прычым Ранішняя Зорка была Сонцу жонкаю. Кожны год, падчас вялікага свята летняга сонцапавароту (на Купалле), урачыста святкаваўся іх шлюб.

У індусаў — нашчадкаў ведыйскай традыцыі — налічваецца 108 сакральных імёнаў Сонца. Сонца розных пораў года і ў беларусаў мела розныя назвы: веснавое сонца — ЯРЫЛА, летняе — КУПАЛА, асенняя — (магчыма) БЯЛУН, зімняе — КАЛЯДА. Прычым, на нашу думку, Купала і Каляда — двухтварныя, бо знаходзіліся на мяжы сязонаў, рознага палажэння сонца: на яго пад’ёме і апусканні. Акрамя таго, Купала увасабляў сабою жаночы і мужчынскі пачаткі (вада + агонь), росквіт прыроды, культ расліннасці, эротыку, сонца ў зеніце, пік жыцця. У Каляды — твар старэчы і дзіцячы. Купала — усё ў сувязі, Каляда — падзяленне, мяжа, але і злучэнне, бо — кола. Летні перыяд — Зялёнае Кола, зімні перыяд — Белае Кола. Гэта дзве палавіны года. Вось чаму Мі-Кола (святы Мікалай) стаў Санта Клаусам.

Такім чынам, салярная сімволіка можа быць насычана як мужчынскім, так і жаночым зместам. Лепшы прыклад — Купала. У старажытных літоўцаў і ў ранняй міфалогіі славян Сонца — дзяўчына — жонка Перуна. Жаночая прырода Сонца лёгка прасочваецца па беларускіх казках (вобраз Цар-дзявіцы і іншыя жаночыя персанажы).

Самая значная частка жыцця Сонечнага бога (а такія былі ва ўсіх цывілізаваных народаў) заключана ў межах першых шасці месяцаў: ад зімовага сонцапавароту да летняга. Астатнія шэсць месяцаў — патуханне, перыяд захавання, зберажэння. Сонечны бог заўсёды нараджаецца ў час зімовага сонцапавароту (25 снежня), пасля самых кароткіх дзён, калі сузор’е Дзевы ўзнімаецца над небасхілам. Ён заўсёды нараджаецца ад Дзевы. Напачатку Сонца слабое і кволае, яго дзяцінства поўніцца небяспекамі, бо царства цемры пакуль пераважае над царствам святла (ноч даўжэй за дзень). Але дні павялічваюцца. Нарэшце настае момант перасячэння, вагання сіл цемры і святла (калі дзень роўны ночы) — дзень веснавога раўнадзенства. Бог, народжаны ў дзень зімовага сонцапавароту, абавязкова раскрыжоўваецца ў дзень веснавога раўнадзенства, памірае, затым уваскрасае, узносіцца на неба, сваёй сілаю налівае каласы, аддаючы моц, энергію для выспявання раслін, гадавання жывых істот.

Сонечны пантэон у беларусаў не быў нязменны. У розныя эпохі, на розных этапах раздзялення славянскіх народаў колькасць вярхоўных існасцей, што ўвасаблялі сонца, мянялася (Ярыла, напрыклад, дажыў да ХІХ ст.). Не менялася, аднак, салярнае светаадчуванне нашых продкаў.

Бліжэйшая сты хія, роднасная святлу, сонцу, — агонь. Другі Сварожыч — бог АГОНЬ (у Ведах — АГНІ). Асваенне агню — самае вялікае праяўленне чалавечага генія. Каб здабыць і працяглы час падтрымліваць агонь, неабходны даволі вялікі інтэлект. Культ агню і сонца прыводзіў да паступовага, вельмі павольнага, але няўхільнага, выспявання перадумоў астранамічных, хімічных, арыфметычных, геаметрычных і біялагічных ведаў. Як і ад сонца, ад агню людзі перш за ўсё чакалі цяпла і святла, але з цягам часу паняцці набылі больш багаты сэнс.

Сонца — нябесны агонь: такі у ніверсальны і зыходны матыў індаеўрапейскай міфалогіі. Аналогіі паміж сонцам і агнём падказвалі першабытнаму чалавеку сувязі паміж зямнымі і нябеснымі з’явамі. У скандынаўскай міфалогіі менавіта з зямнога агню багі ствараюць Сонца.

Вячэрняе сонца каля далягляда і полымя патухаючага вогнішча былі чырвонымі (дзень жа, безумоўна, успрымаўся як белы). А пасля надыходзіў змрок, поўны небяспекі і невядомых пагроз. Чырвонае і чорнае — антыподы: чырвонае — цяпло, жыццё, дабрабыт; чорнае — х олад, цемра, смерць. Трыкалор (белы, чырвоны, чорны) — універсальны код чалавечай культуры.

Некаторыя вучоныя мяркуюць, што першыя імкненні збудаваць нешта накшталт сценак жытла ў людзей ўзніклі не для сябе, а для агню, каб зберагчы яго ад ветру, снегу, дажджу: тыповая канструкцыя ў выглядзе конуса найлепш адпавядала канфігурацыі прасторы, у якім «жыло» полымя. З такога жылля для вогнішча, магчыма, узнік чум, будан з вецця нашых продкаў — славян, егіпецкія піраміды — самыя таямнічыя збудаванні чалавецтва, а таксама язычніцкі храм, бо найстаражытная яго форма — канічная. У беларусаў страха-конус і ў хрысціянскіх храмах захавалася нават тады, калі ў рускіх яны замянілася шатром.

Двуадзінства — агонь і жыллё, — магчыма, садзейнічала і ўзнікненню жывапісу. Леанарда да Вінчы лічыў, што першыя малюнкі былі падказаны менавіта агнём, які адкідваў цень на сцены пячор: абводзячы цень-сілуэт, чалавек атрымаў контур асвечанага прадмета. У арнаменце выява агню — трохкутнік.

Вогненна-сонечныя вытокі жывапісу і архітэктуры родняць іх з усім, што сілаю ведаў с тваралася ў далейшым на зямлі, — ад вытворчасці керамікі і металаў да тэрмаядзернай рэакцыі і лазера.

У народным побыце культ агню застаўся да сёння. У нашых продкаў кожная сям’я запальвала ачаг вуголлямі, што брала з агульнага вогнішча племені, рода — ЗНІЧА (назва літоўская). У грэкаў «патухлы агонь» і «загінуўшы род» — тоесныя паняцці. Можна меркаваць, так было і ў беларусаў. У еўрапейскіх казках шмат герояў з імёнамі ад кораня «попел»: Іван Папялоў, Запечны, Мацюша Попельны, Папялушка. Яны адлюстроўвалі ідэю агню сямейнага ачага і па сутнасці адыгрывалі светаносную ролю. Агонь у ачагу — сімвал і таго агню, які ў чалавечых сэрцах, агню, што мацней за смерць, — любові. Выява агню, сонца, а таксама сям’і — круг (адсюль пярсцёнкі жаніха і нявесты, вянцы падчас вянчання). Круг — генатып сям’і ў індаеўрапейскіх народаў. Круг, які ад сонца, — знак культуры.

У старажытнарускай мове існавала яшчэ адна назва агню — «крэс». Корань захаваўся ў беларускіх словах «крэсіва», «краса», «краска» (кветка). «уваскрасаць» (ажываць). «Ігорев а храброго полку не кресіті», — трагічна заключае аўтар «Слова пра паход Ігаравы». Значыць, важнейшае паняцце хрысціянскай рэлігіі — Уваскрэсенне — мае старажытнае дахрысціянскае паходжанне і звязана з культам агню. На нашу думку, пад словам «агонь» (бярэ пачатак ад санскр. Agni) продкі разумелі натуральны агонь, які можна было захаваць у вуголлях, а паняцце «крэс», хутчэй за ўсё, азначала штучны агонь, атрыманы шляхам высякання з каменя, ахвярны агонь. Са словам «крэс», відаць, звязана і слова КРЫЖ. Увогуле лічылася, што агонь перамагае смерць, як ён перамагаў цемру, змрок. У першабытным светаадчуванні паняцці смерці і змроку (ночы) практычна супадалі. Адсюль аднакарэнныя словы «мор» (смерць) і «змрок».

Паколькі агонь высякаўся з каменя, значыць і камень звязаны з культам святла і агню. Узнікае яшчэ адзін загадкавы вобраз — Бел-гаруч камень АЛАТЫР, што сустракаецца літаральна ў тысячах замоў. Але вогненна-светавой прыродай не абмяжоўвалася функцыя дзіўнага каменя. Ён яшчэ і ўбірае ў сябе ўсе сілы нябесныя, з’яўляецца як бы ўсяленскім вытокам жыцця, таму і вылечвае ад усіх хвароб, дае моц, дужасць. Яш чэ ў ХІХ ст. акадэмік А. Весялоўскі звязваў словы «алатыр» і «алтар». Я ж бачу ў слове і корань «лат» — тое ж, што і «лад» — як бы зыходнае касмічнае паняцце.

З нябесным агнём-маланкай быў звязаны і ПЯРУН — трэці брат (Сонца і Агню), сын Сварога. Яму адпавядае Пірва ў хетаў, Тор у скандынаваў і германцаў, Перкунас у балтаў. Пярун — галоўны ў пантэоне князя Уладзіміра 980 г. Гэта княжацкі бог, бог дружыны, ваенных паходаў, ваеннага саслоўя — кшатрыяў-вояў (Дажбог, на нашу думку, — божышча брахманаў-жрацоў, Агонь — вайшаў-рамеснікаў і земляробаў). Апісанні Перуна сустракаюцца ў розных крыніцах: сівавалосы волат, які трымае ў адной руцэ лук-вясёлку, у другой — стрэлы-маланкі. Ён звязаны з дубам і каменем. Яго жывёла — конь, ахвярная жывёла — вол, які сімвалізаваў жыццёвую магутнасць. Пярун — страшны бог, які меў вялікую ўладу, але час яго — з першых да апошніх навальніц. Перуноў дзень — чацвер.

Падчас хрышчэння Русі ў Кіеве Перуна кінулі ў Дняпро, і гэта быў сімвалічны жэст — канец язычніцкай эры. Але ў апошні час выказва юцца іншыя думкі, на наш погляд, правільныя. Летапісец не зразумеў або свядома перайначыў старажытны абрад праводзін бога, язычніцкае свята паміраючага і ўваскрасаючага бога. Яшчэ ў ХІХ ст. тых, каго абвінавачвалі ў чараўніцтве, кідалі ў ваду. Калі выплывалі, значыць — ведзьмы ці ведзьмакі, калі танулі, абвінавачванні з іх здымаліся. Абсалютна такі ж абрад, з той жа семантыкай апісвае М. Гусоўскі ў «Песні пра зубра». Па сутнасці Перуна маглі таксама выпрабоўваць. Або, у сувязі з культам вады, такім чынам выклікалі дождж. Увогуле знешне Хрышчэнне Русі можна лічыць працягам рэлігійных рэформаў Х ст. Але калі ў межах язычніцтва да старых багоў дабаўляліся новыя, і пантэон павялічваўся, то з прыняццем хрысціянства 988 г. пантэон паменшыўся — ранейшыя багі былі знішчаны. Хоць, магчыма, хрысціянская рэлігія прынімалася як бы ў язычніцкай абалонцы, язычніцтвам былі працяты дзеянні Уладзіміра.

А з другога боку, выбар веры князем Уладзімірам не быў, можна меркаваць, выпадковым, ён вызначаўся асаблівасцямі народнага характару. Душа славяніна найбольш падыходзіла для вучэння Хрыста.

Найбольш старажытны бог у групе язычніцкіх багоў — ВЯЛЕС. Першапачатковая форма ВОЛАС, магчыма, ад «вол» (асноўнага віду свойскай жывёлы да прыручэння каня; буйны рагаты скот паходзіў ад тураў). Некаторыя даследчыкі (Б. Рыбакоў) выводзяць культ Вялеса з палеаліту, ад мядзведзя. У людзей таго часу ён быў богам татэмаў, апекуном паляўнічых, апранутых у звярыныя скуры. Ад вала меў рогі і капыты. Быў сынам нябеснай каровы Зямун і бога Рода. Этымалагічна з ім звязаны волаты, пахаваныя ў курганах-валатоўках. Ад яго імені паходзяць многія другія словы: ВОЎК, ВОЛАК (сыходжанне дзвюх рэчак), ВОЛАС, тапанімічныя назвы на Беларусі: ВОЛАС, ВОЛАСНА, ВОЛМА, ВОТЧАС, ВОЛЬНА, ВІЛЕЙКА і пад.

Вялес-бог у назвах сустракаецца ад Брытанскіх астравоў да Урала (Волга) і характэрны ў асноўным для Паўночнай Еўропы (ВОЛС, ВЕЛС, УЭЛС), але суадносіцца, відаць, з антычным богам Панам. Вялес даваў людзям Веды, Нябесны Закон, вучыў Веры, мудрасці, быў апекуном музыкаў, спевакоў, творчых людзей. Таму ў «Слове» слынны славянскі бард Баян названы «унукам Вялеса». Гэта гаворыць пра напалову божаскае паходжанне Баяна або аб атрыманні паэтычнага дару непасрэдна ад Вялеса. Звычайна навукоўцы называюць яго богам свойскай жывёлы. На самай справе яго функцыі намнога шырэйшыя. Ён яднаў чалавека і жывёлу ў роднаснай лучнасці, вучыў любіць жывёл. Сучасныя даследчыкі лі чаць яго ўвогуле богам яднаючым. Можна меркаваць, што гэта быў бог найбольш, так бы мовіць, народны, бог сялянскай абшчыны.

У нейкі момант Вялес набыў змеепадобныя рысы — так ён пака заны на вядомым Збручскім ідале. Ён стаў богам падземным, богам памерлых, у той жа час богам багацця. Ён трымаў зерне пад зямлёю і не даваў коласу падняцца. Некаторыя даследчыкі лічаць Асноўным міфам славян міф пра бойку Перуна з Вялесам з-за нявесты Перуна (Лады-Лелі). Бой-навальніца канчаўся дажджом, а пасля вызваленнем Сонца-Лады (калі Сонца было яшчэ жанчынай) і зерня з-пад зямлі. Фактычна ў Асноўным міфе мы назіраем спрадвечную барацьбу духоўнага і матэрыяльнага пачаткаў, а таксама нябеснага і зямнога, барацьбу, якая адбываецца і ўнутры чалавека — паміж яго целам і духам і, акрамя таго, змаганне Дабра і Зла ў іх самых агульных праяўленнях.

Хоць хрысціянская царква называла Вялеса «лютым зверам», усё ж яго некаторыя функцыі перадала Святому Уласію. А з другога боку, Вялес ператварыўся ў вобраз фальклорнага чорта. Гэта невыпадкова. Культ Вялеса ў другіх народаў набыў гіпертрафаваныя памеры: у вавіланян і семітаў ён даў пачатак страшнаму богу Баалу (В узаемазамяняецца з Б): ВОЛ — ВААЛ — БААЛ. Кашмарная трансфармацыя адбылася з гэтым словам. У многіх мовах слова «бог» — ДЫЙ. Бог-вол = дый-вол або дыявал — д’ябал.

«Пра папулярнасць культу Вялеса або іншага падобнага па функцыях бога сведчыць распаўсюджанасць на тэрыторыі Беларусі шматлікіх узгоркаў з назвай Валова ці Турава гара. З назвай тура (жывёліны, прысвечанай Вялесу) напэўна звязана назва старажытнага горада Турава. Акрамя таго, у легендзе пра паходжанне гарадзішча ў Тураве гаворыцца, што „было там шмат вужоў“. Культ вужоў, найбольш распаўсюджаны ў беларусаў і балтаў, таксама звязаны з Вялесам. На карысць думкі пра асаблівае ўшанаванне Вялеса ў Полацкай зямлі можа сведчыць і этымалогія імя першага полацкага князя Рагвалода („уладар рогу“), асабліва калі разумець рог як атрыбут Вялеса. У „Слове аб палку Ігаравым“ гаворыцца пра здольнасць князя Усяслава Полацкага ператварацца ў ваўка. Аднак вядома, што абрад ператварэння чалавека ў ваўка быў прымеркаваны да другой паловы Калядаў (з 1 да 6 студзеня), якая называлася Вялесавымі днямі» [Зайкоўскі].

У пантэоне князя Уладзіміра згадваецца як адзін з важнейшых бог СТРЫБОГ. Этымалогія гэтага імені да сёння застаецца прадметам спрэчак даследчыкаў. На нашу думку, Стрыбог паходзіць ад лічбы 3, свяшчэннай у нашых продкаў. Можна думаць, што ён адказваў за ўсе тры вертыкальныя сферы быцця — Зямлю, Неба і Падзем’е. Але ў эпоху «Слова…» Стрыбог — ужо толькі бог вятроў («вятры — Стрыбожжы ўнуці»). Нашы продкі спявалі: «Стрыбу, Стрыбу, падабрэй, на палеткі нам павей». Але Стрыбог, на нашу думку, не сам вецер, а Прынцып Ветру. Можна сказаць, што гэта АТМАСФЕРА, ПРАСТОРА, ПРАМЕЖАК паміж небам і Зямлёю. У цэлым жа імя яшчэ патрабуе далейшай рэстаўрацыі.

Імя багіні МАРЫ — слова выключна старажытнае, корань «mar-mor-mer» сустракаецца не толькі ў індаеўрапейскіх мовах, але і ў цюркскіх, угра-фінскіх, семіцкіх. Указвае на добрае: МА — мацярынскі пачатак, РА — сонца. Аднак: «Мара мучыць сонных, не перапыняючы іх сну…». Чаму ж у беларусаў Мара набыла негатыўны сэнс? Але ж не толькі ў беларусаў. Мара ў індусаў — д’ябал, які спакушаў Будду. Ва ўсіх славянаў Мара — божышча зла, варожасці, смерці, вупар. «Мара прадзе і шые падчас поўні, але робіць гэта не на дабро». Ад таго ж кораня паходзіць бог вайны Марс у рымлян, Мароз — бог зімы, холаду, грузінскі яго адпаведнік х’Мерц, Марана — дзяўчына марская, дачка марскога цара (у казках Мар’я Мораўна, у рускіх былінах — Марынка).

Смерць асобнага чалавека — трагічная, але ўвогуле асабістая справа. Больш важна — смяротны пачатак у Прыродзе: смерць святла, сонца, дня і надыход ночы; смерць жыватворных пораў года — вясны, лета, восені — і надыход зімы. Мара, на нашу думку, якраз і ўвасабляла такое ўсеагульнае паміранне ў прыродзе. Але яна не выступала ў ролі незваротнага лёсу, бо на змену ночы заўсёды прыходзіў новы дзень, узыходзіла сонца, а пасля халоднай зімы абавязкова наступала вясна. Смерць Смерці (Мары) паскаралі з дапамогай агню і святла (у веснавых абрадах) і гэтым перамагалі.

Корань «mar-mor-mer» звязаны і з морам, з якога выйшла ўсё жывое, таму невыпадкова маці Хрыста, што ўвасабляе ўласна Жыццё, — МАРЫЯ. Шырока прадстаўлены корань у тапаніміцы: Марока, Маравія, Марсель, Марыупаль, Марбург, Мары, Маршанск і яшчэ сотні назваў. На нашу думку, прычына амбівалентнасці слова з дадзеным коранем тая ж, што і ў адмоўнасемантычных з марфемай РА, і звязана яна з нейкай катастрофай у Сонечнай сістэме або з так званым Чорным Сонцам — сонцам, якое знаходзіцца пад зямлёю ноччу і вымушана рухацца ў варожым для яго асяроддзі з захаду на ўсход, каб раніцай устаць над небасхілам. Вось чаму і Мара, якая заключае ў сабе «сонечную» марфему РА, жыве ў хаце ў асноўным пад падлогай, што семантычна ў прасторы жылля разумеецца як падзем’е. А далейшы сэнс слова (мара — летуценне) указвае на сувязь істоты з іншасветам, які, уласна, і размяшчаўся пад зямлёю. У прынцыпе амбівалентнасць таго ці іншага божышча — тэма, якая пастаянна нагадвае пра сябе на працягу ўсёй рэлігійнай гісторыі чалавецтва. Свяшчэннае прыцягвае людзей — і ў той жа час палохае іх.

Увогуле ж, на нашу думку, усе багі — увасабленні, інкарнацыі (іпастасі) адзінага Абсалюта. Што гэта азначае, лепш за ўсё можна перадаць з дапамогай аналогіі. «Чалавек» — агульная назва. Але чалавек можа быць земляробам, не перастаючы быць чалавекам. Можа іграць на жалейцы — вось ён ужо і музыка, чытае кнігі — чытач. Усё гэта — іпастасі аднаго і таго ж чалавека. Іпастасі — пэўныя функцыі (ролі) на пэўным адрэзку часу. Так і ўсе багі — іпастасі Усявышняга. Розніца толькі ў тым, што чалавек не можа адначасова рабіць сто спраў, а Бог можа. Такім чынам, у нашых продкаў ф актычна быў абмежаваны монатэізм.

Мы прадставілі прыблізную схему асноўных філасофскіх прынцыпаў і асноўных багоў беларускага пантэону. Сістэма гэтая не застылая, а вельмі рухомая, зменлівая ў часе. Яна некалькі (а ў некаторых момантах і істотна) адрозніваецца ад выпрацаваных рускімі, украінскімі, ды і беларускімі даследчыкамі міфалагічных канструкцый. Міфалогія — такая сфера культуры, дзе, як і ў літаратуразнаўстве, кожны даследчык мае права на ўласную інтэрпрэтацыю.

Такім чынам, хоць беларуская міфалогія не шырока прадстаўлена ў пісьмовых крыніцах, але яе асноўную парадыгму і многія элементы можна рэканструяваць паводле фальклорнрых вытокаў, уласна фактаў мовы і ў параўнанні з міфалагічнымі сістэмамі іншых краін.

У рэканструкцыі пантэона багоў мы таксама адступаем ад звыклай схемы, якая заўсёды асноўваецца на пантэоне князя Уладзіміра 980 г. На нашу думку, князь у палітычных мэтах звёў у адно божышчы розных плямёнаў, якія, магчыма, да цяперашніх беларусаў і не мелі адносін ы. Мы спыніліся толькі на тых божышчах, дачыненне якіх да нашых продкаў і паводле мовы, і паводле згадвання ў фальклорных тэкстах — бясспрэчнае.

З імёнамі багоў (іх філасофскім напаўненнем) і з прасторава-часавымі адносінамі ў міфалогіі звязаны многія абрады, гульні, павер’і, прыкме ты, казкі, замовы, загадкі. Але галоўнае: міфалогія — выток літаратурных тропаў і матываў.

РАЗДЗЕЛ 3 Антычная літаратура

***

Антычная цывілізацыя, культура старажытных грэкаў і рымлян — самы трывалы падмурак, аснова цяперашняй цывілізацыі — той, якую мы называем заходняй. Мы, беларусы, таксама маем дачыненне да яе. Антычнасць магутна паўплывала на агульны працэс станаўлення, развіцця еўрапейскай, у цэлым сусветнай культуры. У Антычнай Грэцыі нарадзілася палітычная сістэма дэмакратыі, тут узніклі філасофскія школы, якія вызначылі развіццё чалавечай думкі на 2500 год, тут у літаратуры і мастацтве былі створаны шэдэўры, якія ўвайшлі ў скарбонку чалавечай культуры і з’яўляюцца часткай нашага жыцця. Нельга адчуваць сябе сучасным адукаваным чалавекам, не ведаючы таго фундаменту, на якім ўсталяваўся каласальны будынак сусветнай цывілізацыі, і ў тым ліку, беларускай культуры.

Тэрмін «антычнасць» быў прыняты ў пачатку Х VІІІ ст. у французскай мове і меў дачыненне спачатку толькі да мастацтва пэўнага перыяду. Тры стагоддзі інтэнсіўнага вывучэння пашырылі межы паняцця: ў наш час яно тычыцца рэлігійнага і філасофскага мыслення, палітычных і навуковых поглядаў, мастацтва і літаратуры. Уплыў антычных ідэй і традыцый на чалавечае грамадства наступных эпох настолькі велізарны, усеахопны, што гісторыя класічнай спадчыны складае не толькі асобную вялікую навуку, каласальны пласт чалавечых ведаў, але і з’яўляецца неад’емнай часткай, асновай большасці сучасных спецыфічных навук, у пэўным сэнсе слова — базісам адукацыі.

Уся эпоха Антычнасці падзяляецца на некалькі перыядаў культурнай гісторыі:

Крыта-мікенскі перыяд у гісторыі Антычнай Грэцыі.

Архаічны перыяд у гісторыі Антычнай Грэцыі.

Класічны перыяд у гісторыі Антычнай Грэцыі.

Культура Антычнага Рыма.

Культура элінізму.

Крыта-мікенскі перыяд

У ІІІ тыс. да н. э. на Балканскім паўвостраве і на блізкіх да яго астравах Міжземнага мора ўтвараюцца высокацывілізаваныя дзяржавы. Асновай іх гаспадаркі з’яўляецца земляробства, развітыя рамёслы і марскі ганд аль. Цэнтрам унікальнай культуры аказваецца ў гэты перыяд востраў Крыт, самы вялікі ў Грэчаскім архіпелагу. Народ, што жыў на Крыце і ў кантынентальнай Грэцыі, называўся пелазгі. Паводле самых сучасных доследаў, яны былі родзічамі таго народа, які жыў у Трыполлі ў ІV-ІІІ тыс. да н. э.

Значэнне крыцкай цывілізацыі для літаратуры ў тым, што адсюль, як мяркуюць сучасныя даследчыкі-міфалогі, паходзяць шмат якія багі грэчаскага пантэону, а таксама некаторыя папулярныя міфы.

Вярхоўны бог грэкаў Зеўс нарадзіўся на Крыце, тут жыў і выхоўваўся, бо яго хавалі ад бацькі Крона (Хронаса) бабуля Гея (Зямля як планета) і маці Рэя (паверхня Зямлі). Яшчэ антычныя філосафы пакутліва разважалі над загадкаю Зеўса, справядліва прыйшоўшы да высновы, што Зеўс — гэта «жыццё», «першапрычына жыцця», «першапатэнцыя, якая апладняе матэрыю», «дух — субстанцыя жыцця».

Малады Зеўс у выглядзе залатаскурага быка перавёз на Крыт з Малой Азіі багіню Еўропу. Паходжанне Еўропы тытанічнае, яна — дачка Акіяна і Тэфіі і напачатку атаясамлівалася з самой Маці-Зямлёй, Геяй, пасля з Герай, а ўрэшце ў пісьменнікаў Антычнасці зрабілася проста фінікійскай царэўнай. Самае цікавае ва ўяўленнях пра Еўропу тое, што яе імя вельмі рана атрымала геаграфічнае значэнне. Тапонімы «Еўропа», «Еўропія», «Еўроп» распаўсюджаны ў самой Грэцыі, але назва пашырылася і на ўвесь кантынент, прычым адбылося гэта яшчэ ў архаічны перыяд гісторыі Грэцыі.

У Зеўса і Еўропы на Крыце нарадзіліся тры сыны, малодшы з якіх — Мінас — і зрабіўся першым царом Крыта, а ўся культура вострава называецца мінойскай. Жонкай Мінаса была дачка бога Геліяса (Сонца) — Пасіфая. Яна пакрыўдзіла жонку марскога бога Пасейдона, і той, помсцячы, унушыў ёй каханне да быка. Ён жа сам і ператварыўся ў таго быка. Ад іх саюзу нарадзілася пачвара — напалову чалавек, напалову бык Мінатаўр. Каб схаваць Мінат аўра ад людзей, вялікі дойлід Дэдал па загаду Мінаса пабудаваў палац-сховішча — Лабірынт.

Мінатаўр аказаўся канібалам, і пераможаныя Мінасам грэкі з кантыненту павінны былі кожныя сем гадоў адпраўляць для хімерычнай істоты ахвяру — сем хлопцаў і сем дзяўчат. Даніна была заплочана тры разы, а на чацвёрты вялікі герой Грэцыі Тэсей забіў Мінатаўра з дапамогай Арыядны, дачкі Мінаса і Пасіфаі. Толькі дзякуючы чароўнай нітцы Арыядны аказалася магчымым выйсці з Лабірынта. Дарэчы, з ніткай, пражай звязана і ў антычных элінаў, і ў нашых продкаў ідэя лёсу, року.

Тысячы гадоў міф пра Мінатаўра і Тэсея лічыўся ва ўсім вымыслам. Але ў пачатку ХХ ст. англійскі археолаг Артур Эванс раскапаў велізарны палац на востраве Крыт. З таго часу знойдзенае збудаванне, што размясцілася на 24 гектарах, пачалі лічыць прататыпам міфічнага Лабірынта. Сапраўды, палац незвычайны. Самая характэрная рыса яго — хаатычнасць забудовы, адсутнасць у ёй цэнтральнай ідэі, агульнага канструктыўнага прынцыпу.

Яшчэ ў антычную эпоху філосафы ды пісьменнікі надавалі Лабірынту сімвалічны сэнс. Міфалагема была ў актыўным культурным ўжытку і ў час Сярэднявечча, звязвалася, напрыклад, з ландшафтнай архітэктурай, і ў эпохі Рэнесансу, Барока, Асветы. У адным з лепшых беларускіх паркаў у Бачэйкава (Бешанковічскі раён) быў размешчаны складаны каменны лабірынт, які існаваў нават у 20-я гады ХХ ст.

Лабірынты выкладваліся і на падлозе храмаў: праходжанне праз іх некалі сімвалізавала падарожжа ў святы горад Ерусалім, што лічыцца, як вядома, цэнтрам Зямлі. Сапраўды, знаходжанне цэнтра — галоўнае ў містыцы лабірынта: гэта азначала ўзыходжанне да Бога, вяртанне да Духу. Забойства героем Мінатаўра — знішчэнне чалавекам жывёльнага пачатку ў сабе, блуканне па лабірынце — пошук ісціны, выхад з яго — перавага духу над матэрыяй, розуму над інстынктамі, жыцця над смерцю.

У сучаснай навуцы трывала зацвердзілася думка, што культура Крыта загінула ў выніку жахлівага катаклізму — узрыва вулкана Сантарын на востраве Ціра (у 70 км каля Крыта). Гэта адбылося, як мяркуюць, у 1470 г. да н. э. Сярэдзіна вострава правалілася, і неверагодная хваля вышынёй 250 м (!) пакацілася на Крыт. Катастрофа, магчыма, адбілася і ў міфалогіі як матыў пра тытанамахію — вайну ўжо дарослага Зеўса з тытанамі, другім пасля Урана і Геі пакаленнем багоў, у тым ліку, з бацькам Зеўса Кронам. Пасля перамогі Зеўса дзеянне міфалогіі перамяшчаецца з Крыта на мацярык: Зеўс узначальвае пантэон алімпійскіх багоў — вярхоўных багоў Грэцыі, дзелячы, аднак, уладу над Сусветам з братамі Пасейдонам і Аідам. І ўсё ж не толькі Зеўс, а іншыя персанажы антычнай міфалогіі маюць дачыненне да Крыта.

Багі Грэцыі апекавалі пэўныя планеты, увасаблялі розныя стыхіі прыроды, персаніфікавалі псіхічнае жыццё чалавека, адухаўлялі навуковыя катэгорыі. Інакш кажучы, за кожным богам Грэцыі хаваецца нейкі прыродны ці псіхічны закон. За стагоддзі развіцця ў Міжземнамор’і створана не менш за тысячу багоў, герояў, тытанаў, німфаў, муз і іншых персанажаў міфалогіі. І ўсё ж найбольш важныя псіхічныя працэсы, а таксама сацыяльныя і сацыяльна-прыродныя адносіны ўвасаблялі багі, што жылі на Алімпе: Зеўс — уладу і агульную гарманізацыю жыцця; жонка Зеўса Гера — сямейныя адносіны; Афрадыта — каханне і прыгажосць; Гесція — хатні побыт (у шырокім сэнсе — чалавечы род у яго сувязі з культурай); Дэметра — культурнае земляробства (таксама культуру, але ў яднанні з прыродай); Артэміда — стасункі людзей з жывёльным светам; Апалон — мастацтва; Гефест — фізічную працу; Афіна — інтэлектуальную працу; Гермес — гандаль, падарожжы, гульні; Геба — маладосць, юнацкую рамантыку; Дыяніс — весялосць, Арэс — палкасць і прагу знішчэння.

«Спазнай сябе!» — было выбіта на браме храма бога Апалона ў Дэльфах — самага знакамітага храма ў антычным свеце. Пазна нне фундаментальных уласцівасцей чалавека ішло ў Старажытнай Грэцыі перш за ўсё праз міфалогію, а пазней — праз філасофію. Кожны бог, багіня — магутная касмічная або генетычная сіла, што вызначае паводзіны, лёс чалавека.

У грэкаў «міф» першапачаткова азначаў «слова». Але «слова» ў іх мела шырокае значэнне — і «эпас», і «логас». Кожнае з названых вышэй імёнаў багоў уключала мноства нюансаў семантыкі. Міф увасабляў сабою агульнасэнсавую напоўненасць слова ў яго цэласнасці. Старажытны чалавек кожную з’яву называў пэўным словам, у якім не толькі канкрэтызаваў, але і абагульняў свае назіранні над жыццём. Абагуленае паняцце рабілася асобнай істотай, напрыклад, «рост раслін» — Дэметра.

Міфалогія развілас я да рэлігіі, якая патрабуе ўжо тэарэтычнага асэнсавання назіранняў над існым, выкладзенага ў догмах. Міф жа заснаваны на непасрэдна-пачуццёвым успрыняцці свету і адначасова абагульненні яго, расквечаным фантазіяй. Міф — і не казка, бо казка свядома прыдумляецца, але цуды казкі паходзяць, безумоўна, ад цудоўнасці міфа, у які яшчэ вераць абсалютна.

Грэчаская міфалогія (спачатку як міфалогія пелазгаў — аўтахтонаў краіны) існавала за шмат тысячагоддзяў да нашай эры, яшчэ ў дагістарычныя часы. Паэмы Гесіёда і Гамера занатавалі мяжу паміж быццём міфалагічным і ўжо гістарычным. Амаль уся антычная літаратура, як мастацкая, так і навуковая, перапоўнена міфалагічным матэрыялам. Ды ўласна літаратура і ўзнікла дзякуючы міфалогіі. У сваю чаргу міфалогія Грэцыі дайшла да нас у такім поўным, а галоўнае сістэматычным выглядзе, дзякуючы грэчаскім пісьменнікам, сярод якіх першымі і былі Гамер і Гесіёд. Больш за тое, міфалогія — народная паэзія і адначасова своеасаблівая навука — з’явілася падмуркам фенаменальнай з’явы ў гісторыі чалавечай культуры — антычнай філасофіі.

Літаратура Архаічнай Грэцыі 

Аслабелы пасля катастрофы Крыт захапілі плямёны ахейцаў, названыя мікенцамі (ад горада Мікены, дзе ўпершыню знойдзены рэшткі іх культуры). Некалькі стагоддзяў — прыкладна па 1100 да н. э. — яшчэ існавала сумесная крыта-мікенская культура, хоць Крыт, бясспрэчна, дэградаваў, не акрыяўшы пасля катастрофы. Менавіта ў гэты перыяд адбылася вядомая Траянская вайна. Яна апісваецца ў паэмах легендарнага старажытнагрэчаскага паэта Гамера, які жыў прыкладна праз 400 год пасля яе. Александрыйскі вучоны Эратасфен (ІІІ ст. да н. э.) лічыў, што Троя загінула ў 1184 г. да н. э. Гэта не супярэчыць даным археалогіі.

Іншая назва Троі — Іліон. Таму гамераўская паэма, што распавядае пра Траянскую вайну, названа «Іліядай». Гамер, магчыма, рэальна існаваў, а можа быць, імя яго збіральнае — усіх старажытных паэтаў-бардаў. Баян са «Слова пра паход Ігаравы» або купалаўскі Гусляр з паэмы «Курган» могуць даць рэальнае ўяўленне пра грэчаскага песняра. Такія гусляры-аэды захоўвалі ў памяці гераічныя паданні ды легенды. Яны чыталі вершы нараспеў, перабіраючы струны ліры ці іншых музычных інструментаў, падобных да нашых гусляў. Апірышчам для памяці спевакоў быў памер верша, а таксама пастаянны набор рыфмаў і іншых выразных сродкаў. У «Іліядзе» ледзь не трэцяя частка тэксту складаецца з паўтораў, шаблонаў. Тут і цэлыя строфы, якія характарызуюць падобныя адно да аднаго дзеянні, і эпітэты багоў, герояў. Так, Зеўс — «сатрасальнік зямлі», Ахілес — «хутканогі», Адысей — «хітруган», Парыс — «богу падобны» і г. д. Безумоўна, кожны аэд уносіў у песні, легенды нешта сваё, але ў цэлым вялікая эпічная традыцыя здзіўляе сваёй устойлівасцю.

Прычынай Траянскай вайны была царэўна Алена са Спарты, дачка Зеўса-лебедзя і царыцы Леды. Алена была настолькі прыгожая, што ўсе грэчаскія цары хацелі ажаніцца з ёй. У Старажытнай Грэцыі быў цікавы звычай выбару жаніхоў. У горад, дзе цар меў дачку-нявесту, з ’язджаліся юнакі з іншых краін і гарадоў. Для іх наладжваліся спаборніцтвы, дзе яны дэманстравалі свой спрыт, сілу, адвагу. Магчыма, тут — выток Алімпійскіх гульняў, а таксама некаторых відаў казак. Праўда, у беларускіх казках патэнцыяльны жаніх часцей пасылаецца некуда далёка за якімі-небудзь незвычайнымі рэчамі. Магчыма, на славянскіх землях так і было: маладыя людзі адпраўляліся ў далёкія падарожжы, на разведку новых земляў, і гэта было іх ініцыяцыяй. Акрамя таго, у нас яны і разгадвалі загадкі, якія задаваў цар і яго дачка. Інакш кажучы, інтэлектуальныя іспыты мелі не меншае значэнне, чым фізічныя. Алена, між тым, выбрала і не самага дужага, і не самага разумнага (праўда, самага багатага) — Менелая, брата цара Агамемнана з Мікен. На няшчасце, багіня прыгажосці і кахання Афрадыта паабяцала Алену Парысу — сыну траянскага цара Прыама. Яна прымусова закахала Алену ў Парыса, і пара закаханых збегла ў Трою. Славуты і найбольш аўтарытэтны у Грэцыі Агамемнан быў раз’юшаны прыніжэннем брата. Ён арганізаваў паход грэчаскіх цароў на Трою, каб вярнуць Алену.

Троя на той час была магутнай крэпасцю. Дарэчы, тут жыў той жа народ, што і на Крыце. І той, што на тэрыторыі Трыполля. Дзесяць гадоў грэкі асаджалі горад. Траянцы мужна абараняліся. І з аднаго, і з другога боку ваяры дэманстравалі мужнасць і адвагу. Дзеянне «Іліяды» ахоплівае апошнія тыдні Траянскай вайны.

Завязка паэмы — сутычка Агамемнана, вярхоўнага правадыра ахейцаў і арганізатара экспедыцыі, з Ахілесам, самым магутным грэчаскім ваяром. Пакрыўджаны Агамемнанам, Ахілес адмаўляецца далей ваяваць. Яго «забастоўка» мела цяжкія наступствы для ахейскага войска. Грэкі да таго наступалі, цяпер пераходзяць да абароны, церпяць тры цяжкія паражэнні ад асмялелых траянцаў, якімі кіруе Гектар, — таксама, як і Парыс, сын траянскага цара Прыама. Гектар рыхтуецца спаліць грэчаскія караблі і скінуць войска супраціўніка ў мора. Абараняе караблі Патрокл — лепшы сябра Ахілеса. Але Патрокл гіне ў двубоі з Гектарам, праўда, не без дапамогі бога Апалона, які, як і Афрадыта, быў на баку траянцаў (гэта лагічна, бо Апалон — бог паўночны, паходзіць з легендарнай краіны Гіпербарэі). Смерць сябра прыводзіць у адчай Ахілеса. Пакуты вяртаюць яго да жыцця, да дзейнасці. Ён зноў уступае ў вайну. Паядынак Гектара і Ахілеса — кульмінацыя паэмы. Гектар абараняе радзіму, жонку, сына, таму змагаецца мужна. Але Ахілес — мацнейшы (сын марской багіні Фетыды) — і перамагае. Потым ён здзекваецца над мёртвым Гектарам, цягаючы яго цела вакол Троі. Цар Прыам прыходзіць у палатку да Ахілеса і прыніжана просіць яго вярнуць цела сына. Крануты горам бацькі, Ахілес згаджаецца. Паэма заканчваецца плачам траянцаў над Гектарам.

Пра далейшыя падзеі мы даведваемся з іншай гамераўскай паэмы — «Адысеі». Грэкі адчуваюць немагчымасць авалодаць Трояй. Тады найбольш разумны з іх — цар вострава Ітакі Адысей — прыдумляе велізарнага драўлянага каня, у якім хаваюцца грэчаскія ваяры (30 чалавек, сярод якіх Менелай і сам Адысей). Каня пакідаюць як падарунак траянцам, а грэкі робяць выгляд, што адплываюць дадому. Траянцы задаволены падарункам і святкуюць перамогу. Але дачка траянскага цара прарочыца Касандра і жрэц Лаакаон просяць суайчыннікаў не давяраць грэкам. У прарочыя словы Касандры ўжо даўно ніхто не верыць, а на Лаакаона і яго сыноў нападаюць дзве велізарныя змяі, накіраваныя апякункай грэкаў багіняй Афінай, і душаць іх. Каня ўвозяць у горад. Жанчыны кветкамі ўпрыгожваюць яго. Ноччу з чэрава каня вылазяць грэкі і адкрываюць гарадскія вароты. Ахейцы захопліваюць горад. Троя гіне. Усе мужчыны-абаронцы знішчаны, дзяцей і жанчын бяруць у палон. Выратоўваецца адзін з герояў — Эней — сын Анхіса і багіні Афрадыты. Ён са сваім сынам Юлам і некаторымі з простых жыхароў Троі плыве ў Італію, дзе асноўвае новую дзяржаву — будучую Рымскую імперыю. Неабходна адзначыць, што сярэднявечныя хронікі літаральна ўсіх еўрапейскіх краін выводзяць паходжанне сваіх народаў ад ацалелых траянцаў, больш за тое, ад нашчадкаў Прыама (скажам, унукаў). Значыць, падзенне Троі сапраўды было найкай надзвычай важнай падзеяй старажытнай гісторыі, якая ў значнай ступені змяніла парадыгму еўразійскага развіцця.

Герояў Троі розныя даследчыкі ацэньваюць па-рознаму. Паколькі з’явіліся доказныя навуковыя працы пра Ахілеса як праславянскага князя, то заходнія даследчыкі ў апошні час ацэньваюць яго негатыўна. Ён, маўляў, хваравіты самалюбца: прага славы і нянавісць да ворагаў і нават да саюзнікаў-грэкаў проста кіпяць у ім. Сапраўды, у многіх месцах паэмы ён выклікае негатыўныя пачуцці ў чытачоў як крыважэрны забойца. Але неабходна ўлічваць норавы таго часу — жорсткага, бескампраміснага. Прытым, што і Ахілес часам здольны на высакародныя ўчынкі: ён перадае цела Гектара бацьку. У цэлым герой увасабляе маладосць, сілу, гарачую кроў.

Гектар — самы абаяльны герой у паэме. У гэтым вобразе паэт увасобіў сваю веру ў чалавека. Уся дзейнасць Гектара накіравана на выратаванне Троі: ён палымяны патрыёт сваёй радзімы, грамадзянін і цывілізаваны чалавек, добры муж і бацька. Развітанне Гектара з Андрамахай — самы лірычны момант у гераічнай паэме, запоўненай суцэльнымі бойкамі. Ад гэтай сцэны ідзе ўся еўрапейская лірыка кахання.

Расповяд пра лёс Троі — толькі адзін з устаўных эпізодаў «Адысеі», паэмы марскога падарожжа. Ад Крыта ахейцы атрымалі два вялікія падарункі — сельскую гаспадарку і мараходства. Аліва, вінаград і караблі — на доўгія стагоддзі атрыбуты грэкаў. Горы і мора вызначаюць воблік краіны. Грэцыя — Гарэцыя — горны край, хоць горы і невысокія. Але яны — паўсюдна. Паміж імі — невялікія даліны. Такі рэльеф абумовіў тып дзяржаўнай арганізацыі — полісны. Кожная даліна — горад-сталіца, абкружаны вёскамі. І адначасова гэта як бы маленькая дзяржава-поліс, якой кіруе свой цар.

Горы абаранялі і раз’ядноўвалі, а мора — аб’ядноўвала. Яно абмывала ўсю краіну, толькі некалькі ўнутраных полісаў не мелі выхадаў да мора. Але Грэцыя — гэта і шматлікія астравы, часам вялікія — Крыт, Кіпр, Родас, Лесбас, з усіх бакоў абкружаныя морам. На грэчаскай мове адна з назваў мора — дарога. У беларускай літаратуры дарога — адзін з важнейшых літаратурных матываў. Але ў нас дарога — на прасторах зямлі і па рэчках. Тут — марская дарога. Яна становіцца ўнутраная тэмай гамераўскай «Адысеі».

Аўтар паэмы сабраў яе з матэрыялу самых розных міфаў, стварыўшы твор цэласны і гарманічны, намнога больш белетрыстычны, а значыць, лепшы для чытацкага ўспрыняцця, чым «Іліяда». «Адысея» з’явілася ў эпоху заваявання грэкамі заходняга Міжземнамор’я. Ёсць думка, што тут зашыфраваны шлях за волавам, неабходным для вытворчасці бронзы, да берагоў Італіі, а можа быць, нават да Брытанскіх астравоў. У паэме выкарыстаны, па сутнасці, фальклор маракоў — міфы ды паданні, якія распавядаліся ва ўсіх прыморскіх гарадах Грэцыі. Большасць з міфаў не маюць ніякага дачынення да падзення Троі. Але вобраз Адысея, бясспрэчна, цэментуе сюжэт.

З Адысеем звязаны розныя прыгоды, якія раней тычыліся іншых герояў казак ды легендаў. Прычым Адысей — не авантурыст, свядомы шукальнік прыгод. Добры муж і бацька, цар земляробчага народа, ён пастаянна марыць пра вяртанне на радзіму. Але прыгоды нібы самі шукаюць яго. У неверагодных перыпетыях сюжэту вельмі цяжка раздзяліць вымысел і рэальнасць. Так, сёння ўжо як быццам даказана, што пачвары Сцыла і Харыбда — персаніфікаваныя горы па абодва бакі Месінскага праліву, і цяпер небяспечнага, а на той час увогуле непраходнага для караблёў. У адносінах цыклопа Паліфема зноў-такі сучасная навука схіляецца да думкі, што раса велізарных людзей некалі сапраўды існавала: знойдзены косткі чалавекападобных істот па 3 м вышынёй. Веліканы-волаты сустракаюцца ў міфалогіях ды казачных эпасах літаральна ўсіх народаў Зямлі, а ў беларускіх легендах менавіта веліканы-асілкі фарміравалі ландшафт нашай краіны. Адысей таму і герой, што не баіцца ні веліканаў, ні іншых незвычайных істот. Яму хочацца ўсё паглядзець і ўсё паспытаць самому — ён дапытлівы, цікаўны чалавек. Так, ён адзіны са смяротных паслухаў спевы дзяўчат-сірэн і застаўся жывы — дзякуючы сваёй знаходлівасці. Яго цягне зведаць сакрэты чараўніцы Цырцэі. Увогуле вобразы паэмы сведчаць, што грэкі не толькі баяліся мора, але і бачылі ў ім шмат прыгажосці. А прыгажосць заўсёды загадкавая, чароўная. Тут згадваюцца выключна прыгожыя, але жахлівыя птушкі-сірэны; дзіўныя людзі, што ядуць лотас — царскую кветку; па-жаночы надзвычай прыцягальныя чараўніцы Цырцэя і Каліпса. У Адысеі ўвасоблены рысы чалавека, пастаўленага перад тварам Прыроды і Лёсу. І ён з гонарам — дзякуючы свайму розуму — выходзіць пераможцам з усіх небяспечных калізій.

Але ёсць яшчэ адзін, надзвычай важны, матыў у паэме — сустрэча м ужа і жонкі пасля доўгага расстання. Гэты матыў быў выдатна распрацаваны яшчэ ў індыйскай «Рамаяне». І ён таксама — з разраду вечных.

Пакуль Адысей адсутнічае, да яго жонкі Пенелопы сватаюцца шматлікія (паводле адной версіі, 112 чалавек) жаніхі. Яны падоўгу жывуць у доме Адысея, крыўдзяць яго дарослага сына Телемаха, харчуюцца, паводзяць сябе непрыстойна. Праўда, яны традыцыйна кожны дзень на вачах Пенелопы праводзяць спартыўныя спаборніцтвы, як і належыць жаніхам, але затым балююць, бессаромна знішчаюць усе прыпасы, крыўдзяць насельнікаў палаца. Урэшце Пенелопа прапаноўвае ім рашаючае выпрабаванне: стрэліць з лука Адысея. Зрабіць гэта здолеў толькі сам Адысей, які інкогніта і вельмі ў час вярнуўся на родны востраў у выглядзе жабрака. Больш за тое, ён растрэльвае са свайго лука ўсіх (акрамя аднаго) жаніхоў, помсцячы за крыўды жонкі і сына. Затым Пенелопа пазнае мужа па прыкметах, якія ведаюць толькі яны — муж і жонка. Гэта выключна цікавы літаратурны прыём, ён і сёння хваляе чытачоў.

Паэма здзіўляе сваёй шматграннасцю, шматпланавасцю. Тут адбіліся тысячагоддзі культурна-гістарычных напластаванняў. Менавіта таму часам супярэчлівымі і дзіўнымі выглядаюць героі эпасу, але ж яны — і прыцягваюць, вабяць чытачоў ужо на працягу трох тысяч гадоў.

Гамер ствараў свае паэмы прыкладна ў ІХ- VІІІ ст. да н. э. — пасля так званых «цёмных стагоддзяў». Сапраўды, на працягу некалькіх вякоў (ад падзення Троі) вельмі мала вядома пра сітуацыю ў Грэцыі. Цывілізацыя грэкаў-ахейцаў прыходзіць у заняпад. Спустошаны гарады-полісы. Адны з іх былі разбураны землятрусамі, іншыя заваяваны прышлымі плямёнамі дарыйцаў. Разам са знішчэннем мікенскай культуры знікла і пісьменнасць — пісьмовых помнікаў таго часу не захавалася. Мала гавораць пра Грэцыю і летапісы суседніх народаў, значыць, кантактаў амаль не было.

800 — 500 гг. да н. э. — новы этап у развіцці культуры Грэцыі — перыяд Архаікі. Ён пачынаецца з новастворанага пісьма. Грэкі, як мяркуюць, перанялі фінікійскі алфавіт, спрасцілі яго, дадалі галосныя гукі, і іх сістэма аказалася настолькі ўдалая, што стала асновай і для сучасных алфавітаў многіх народаў, у тым ліку нашага — кірыліцы. Нагадаем, аднак, што фінікійскае пісьмо, у сваю чаргу, было запазычана ў шумераў.

Пісьменнасць, а значыць, пашырэнне інфармацыйнага поля, заўсёды цягне за сабою росквіт цывілізацыі ў цэлым. Праўда, у «цёмныя стагоддзі» развівалася, можна нават сказаць, квітнела вусная народная творчасць — міфалогія. Гамер якраз і аб’яднаў шматлікія міфы ў вялікія эпічныя паэмы.

Гамер — першы еўрапейскі паэт. На працягу тысячы гадоў ён лічыўся ў Грэцыі ледзь не святым. Адукаваныя людзі ведалі яго паэмы на памяць, па іх вучылі розным навукам. Паэмы сталі ўзорам для іншых выдатных творцаў, са збору і апрацоўкі твораў Гамера пачалася навуковая праца ў знакамітай Александрыйскай бібліятэцы.

Перакладаць архаічнага Гамера на сучасныя мовы надзвычай цяжка. Тым не менш асобныя песні «Ідіяды» ў 20-30-я гады ХХ ст. перакладалі на беларускую мову Б. Тарашкевіч і Ю. Дрэйзін. а ў 70-я гг. — А. Клышка.

Гамер — усё ж паэт легендарны. Першы рэальны літаратар у гісторыі антычнай літаратуры — Гесіёд, які жыў у VІІІ ст. да н. э. і пра якога дастаткова многа вядома. Ён стварыў філасофска-дыдактычную паэму «Турботы і дні». Тут аўтар вучыць чытачоў у шырокім сэнсе слова жыццю, працы на зямлі. Як і Гамер, Гесіёд асноўваецца на міфалогіі. Так, менавіта ён выкладае міф пра пяць вякоў гісторыі чалавецтва: залаты, сярэбраны, медны, гераічны і, нарэшце, апошні — жалезны век, сучасны паэту, у які, дарэчы, і мы жывём. У гэты век, на думку Гесіёда, знікаюць усе маральныя нормы, людзі, губляючы сорам і сумленне, ідуць да сваёй пагібелі. Але на самай справе ў часы Гесіёда Грэцыя развівалася надзвычай хутка, грэкі рабіліся ўсё больш актыўным і умелым у шматлікіх сферах дзейнасці народам.

Сапраўды, надыходзілі іншыя часы. Каланізаваўшы значныя тэрыторыі (у Пярэдняй Азіі, у Прычэрнамор’і), Грэцыя закончыла эпоху гераізму і пачала эпоху лірыкі. Новы род літаратуры звязаны з ушанаваннем бога Апалона, які быў апекуном Мастацтва, а таксама Гармоніі, Парадку, Прыгажосці. Яго можна разглядаць і як Творчае Слова, Вялікага Пасрэдніка паміж светам багоў і светам людзей. Такім пасрэднікам з’яўляецца і кожны мастак. Вуснамі паэта з людзьмі гаворыць як бы сам бог Апалон. Напачатку паэзія і разглядалася як мова бога, свяшчэнная мова Апалона, і валодалі ёю вельмі нямногія. Узнікае лірыка ў VІІ ст. да н. э. Лірыка — паэзія, якая выконвалася абавязкова ў суправаджэнні музыкі, ліры. Сучасны сэнс слова: паэзія, якая перадае перажыванні творцы. Менавіта разнастайнасць і зменлівасць душэўнага, эмацыянальнага жыцця чалавека вызначае гнуткасць рытму і яго непасрэдную сувязь са спевамі, з музыкай.

Першы еўрапейскі лірык — Архілох (VІІ ст. да н. э.). Ён нарадзіўся на востраве Парас ад свабоднага бацькі і рабыні-маці, балюча перажываючы сваё двухсэнсоўнае палажэнне, і гэта наклала адбітак на яго характар, на жыццёвы лёс і, урэшце, на паэзію. Малады паэт закахаўся ў Неабулу, бацька якой спачатку абяцаў дачку Архілоху, а затым адмовіў. У далейшым паэт жорстка адпомсціў сваёй былой каханай, высмеяўшы яе ў сваіх вершах. А вершы гавораць пра чалавека палкага тэмпераменту, які не ведае межаў ні ў каханні, ні ў нянавісці. Але тэмперамент вызначае пафас паэзіі. Пасля расчаравання ў любімай дзяўчыне Архілох пакідае родны востраў і адпраўляецца насустрач прыгодам — шукаць золата, служыць у войску. Усё жыццё ён праводзіць у войнах і блуканнях. Загінуў прыкладна каля 640 г. да н. э.

Архілох — першая ярка выявіўшая сябе індывідуальнасць у грэчаскай літаратуры. І ён жа сваім лёсам як бы сцвердзіў архетып еўрапейскага паэта — чалавека са складаным, як правіла, жыццёвым шляхам. Яго творчасць сведчыла, што эпоха гамераўскіх герояў закончылася. У новых абставінах — міжусобіцаў, войнаў, распаду родавых, сямейных сувязяў — асоба імкнулася знайсці сваё месца ў свеце, выявіць свой дух. З нябачнай да таго сілай Архілох перадаў у сваіх вершах парывы няспраўджанай страсці, прыступы саркастычнай помслівасці, гатоўнасць пераносіць удары лёсу. Ён адмовіўся ад старых вершаваных памераў — гекзаметру, пентаметру — і звярнуўся да формаў народнай паэзіі, увёўшы ў прыгожае пісьменства нязвыклы для яго памер — ямб. З таго часу ямб — адна з самых распаўсюджаных формаў еўрапейскага, у прыватнасці, усходнееўрапейскага вершаскладання. У беларускай літаратуры ямбам напісаны паэмы «Энеіда навыварат» В. Равінскага, «Тарас на Парнасе» К.Вераніцына, «Новая зямля» Я. Коласа, шматлікія агульнавядомыя вершы: «Зімой» М. Багдановіча, «Спадчына» Я. Купалы, «Аблокі» А. Вялюгіна і інш.

Яшчэ адзін з першых лірыкаў — Анакрэонт (VІ ст. да н. э.) з вострава Тэас. Ён ва ўсім супрацьлеглы Архілоху і застаўся ў памяці чалавецтва як пясняр кахання і сяброўскіх баляванняў. Вершы яго радасныя, вясёлыя, жыццясцвярджальныя. Праўда, ён актыўна цікавіўся і палітыкай, а калі расчараваўся ў ёй, то шукаў забыцця ў каханні і сяброўстве. Паэзія Архілоха вызначаецца вытанчанасцю апрацоўкі, таму шматлікія пазнейшыя паэты, зачараваныя яго стылем, пісалі ў той жа манеры, імкнучыся да прыгажосці формы. Захапляўся ім і М. Багдановіч, хоць пафас Архілоха не мог быць прыняты беларускай літаратурай ХХ ст. з яе, шчыра кажучы, больш слязьмі, чым радасцю.

І ўсё ж самы пранікнёны лірык у антычнай паэзіі — геніяльная жанчына-паэтка Сафо (VІ ст. да н. э.) з вострава Лесбас. Яшчэ ў старажытнасці цанілі яе, называлі загадкай, цудам. Вялікі філосаф Платон абвясціў яе «дзесятай Музай», а ў эпоху Адраджэння Рафаэль сапраўды памясціў яе ў сваёй фрэсцы «Парнас» сярод дзевяці Муз — сясцёр Апалона.

Саф о на сваім востраве кіравала школай дзяўчат, якіх рыхтавала да замужжа. Нявесты з гэтай школы карысталіся, так бы мовіць, каласальным попытам сярод радавітых жаніхоў. Сафо называла сваю школу «домам служкаў муз», а прасцей — музеем. Выхаванне тут было перш за ўсё рэлігійнае, уласна школа ўяўляла сабою рэлігійную абшчыну, як, скажам, і філасофская школа Піфагора. Толькі тут абшчына прысвячалася жаночым багіням, перш за ўсё Афрадыце і Музам. Сафо вучыла сваіх вучаніц быць жанчынамі ў самым высокім сэнсе слова, яна выхоўвала творчых, культурных людзей, і настолькі ўдала, што на Лесбасе ў галіне мастацтваў жанчыны выступалі нароўні з мужчынамі. Задача Сафо — сцвердзіць культуру і ідэал жаночай прыгажосці ў грамадстве.

Ззяннем жаночай прыгажосці прасякнута ўся паэзія Сафо. Але, на яе думку, і сама жанчына павінна ўмець бачыць прыгажосць сонца, мора, кветак. Служэнне Афрадыце, якое дэкларуе Сафо (прыкладам, у вядомым гімне «Да Афрадыты»), — гэта на самай справе служэнне Прыгажосцю і Каханню. Ніхто да Сафо так не гаварыў пра каханне. Яна ва ўсім новая, а вось пасля многія паэты загаварылі яе мовай. Як ніхто, яна ўмела знаходзіць выключна маляўнічыя сродкі для перадачы самых тонкіх душэўных перажыванняў. Яна на дзіва праўдзівая, не саромеецца ні аднаго са сваіх адчуванняў:

Пот з мяне цячэ гарачы. Дрыжу я.

Ссохла, нібы трава пад спякотным агнём.

(Пераклад Лявона Баршчэўскага)

Для сваіх вучаніц, якіх Сафо выдавала замуж, яна пісала эпіталамы — вясельныя песні. Тут — цікава — нявеста параўноўваецца з яблыкам, што расце на вяршыні дрэва. Значыць, ужо тады яблык быў эратычным сімвалам. Лічыцца, што многія эпітэты, параўнанні Сафо брала з народнай паэзіі. На нашу ж думку, адбылося наадварот: менавіта песні Сафо ўвайшлі ў фальклор, прычым не толькі грэчаскі, а ўвогуле міжземнаморскі, і зрабіліся народ нымі, а імя аўтаркі аказалася страчаным. У далейшым, ажно да эпохі рамантызму, эпіталама — шырока распаўсюджаная форма таксама і прафесійнай лірыкі, прызнаная класічнай. У сучаснай беларускай літаратуры эпіталамы сустракаюцца ў Я. Сіпакова, Ул. Караткевіча. Такім чынам, уплыў Сафо на фальклор, пазнейшую паэзію і ў цэлым еўрапейскую культуру велізарны і яго цяжка пераацаніць.

Задача антычнай лірыкі — звязаць свет багоў (гэта значыць, законаў прыроды) з чалавечым грамадствам, наблізіць божаскае (прыроднае, касмічнае) да чалавека, сказаць народу праўду пра жыццё.

Класічная Грэцыя. Містэрыі і драма 

Кожны язычніцкі народ меў не толькі дзяржаўную рэлігію, але і таемную, якую ведала толькі філасофская эліта. Пасвячалі ў яе пры дапамозе містэрый. Мала хто сёння ўяўляе, якое велазірнае значэнне ў чалавечай культуры мелі таямнічыя абрады, магія містэрый. З цягам часу яны, безумоўна, аказаліся страчанымі, дэградавалі або былі пераасэнсаваны.

Найбольш вядомыя ў антычным свеце — Элеўсінскія містэрыі, прысвечаныя багіні Дэметры і яе дачцы Персефоне — маці Хлеба і дачцы Зярняці. Персефону крадзе бог падземнага царства Аід, трымае ў сябе зімою і адпускае, згодна дамоўленасці з бацькам Персефоны Зеўсам, вясною. Маці Дэметра радуецца, а таму прырода квітнее.

Мова містэрый — сімвалы. У архаічных грэкаў Персефона напачатку сімвалізавала зерне, закладзенае ў раллю на зіму і прарослае вясною. Аднак ужо ў містэрыях, уведзеных, згодна легендзе, у 1400 г. да н. э. Персефона — душа чалавека. Душа належыць вышэйшаму, божаскаму свету, дзе яна свабодная. Знаходжанне Персефоны ў царстве Аіда — гэта памяшчэнне душы ў чалавечае цела, якое, на думку філосафа Платона, з’яўляецца магілай для яе. Такім чынам, нараджэнне чалавека — на самай справе яго смерць, і наадварот, смерць — вызваленне душы. Сапраўды, зерне, закладзенае ў зямлю, здаецца мёртвым, а на самай справе прарастае, даючы новае жыццё — колас. І ў беларусаў ёсць прыказка: «Чалавек нараджаецца на смерць, а памірае — на жыццё». У містэрыях вучылі не баяцца смерці, распавядалі пра падарожжы душы ў іншасвеце, пра сувязь з багінямі, гэта значыць, з прыродай.

Яднанню з богам былі прысвечаны і дыянісійскія святы. Кожнаму культу адпавядаў пэўны людскі душэўны настрой, але ўшанаванне Дыяніса амаль ва ўсім было псіхалагічным станам. Зразумець яго, тым больш адчуць, нам сёння цяжка. Увогуле амаль немагчыма спасцігнуць, як і чаму з аднаго вытоку — дэметра-персефонаўскага і дыянісійскага культу — развіліся і трагедыя, і камедыя. Да нашага часу генезіс драмы застаецца загадкаю, і ўсе тэорыі на гэты конт не даюць канчатковага адказу на пытанне.

У вобразе Дыяніса злілося некалькі міфалагічных персанажаў — бог лесу Пан, дзікі паляўнічы Загрэй, фракійскі бог віна Вакх. Як і Персефона, а таксама егіпецкі Асірыс, Дыяніс з’яўляецца паміраючым і ўваскрасаючым богам прыроды. Аднак перавага дыянісійскага культу ў параўнанні з культам маці-дачкі заключалася ў большай дэмакратычнасці першага. Элеўсінскія містэрыі — для выбраных, дыянісійскія ж святы — для ўсяго народа. Менавіта ўдзел ў абрадзе ўсёй грамады называўся раней оргіяй. Але самае важнае — сэнс оргій. Ён — у ачышчэнні душы (тым, што Арыстоцель пазней называў катарсісам) шляхам далучэння яе да бога праз экстаз, які ў літаратуры атрымаў назву пафасу. Дапамагалі ўзвышэнню душы да пафасу дыфірамбы, у якіх распавядалася пра пакуты бога Дыяніса — менавіта ад суперажывання ўзвышалася душа. Дыфірамб-плач выконваў запявала — карыфей (лепшы ў хоры), яму падпяваў ці спрачаўся з ім хор. Магчыма, з часам размяркаваліся партыі і ўнутры хора. Прычым міф пра лёс бога не толькі спяваўся, але і прадстаўляўся людзьмі ў масках і казліных скурах (яны называліся сатырамі), якія першапачаткова ўвасаблялі татэмных продкаў, душы памерлых, затым тытанаў, што разрывалі кожную восень Загрэя.

Прадстаўленне сатыраў — драма, бо слова «драма» азначае «дзеянне». Драма — аснова трагедыі і камедыі. Ужо пазней, згодна «Паэтыцы» Арыстоцеля, пачалі адрозніваць драму як род літаратуры і драму як від, які ўзнік намнога пазней за трагедыю і камедыю. А сэнс адзіны: драма — дзеянне, у аснове якога абавязкова ляжыць антаганізм, спрадвечная дыхатамія свету, значыць, канфлікт. Каб паглыбіць канфлікт, наватар тэатру Эсхіл да карыфея дадаў яшчэ аднаго акцёра, а Сафокл увёў трэцяга. Яны ігралі розныя ролі, толькі мяняючы маскі. Паступова дыялог набыў важнейшае значэнне ў драме, хоць хор як каментатар дзеяння яшчэ заставаўся дастаткова доўга.

Абрад, які зрабіўся прадстаўленнем для гледачоў, змяніў месца дзеяння. Ранейшая пляцоўка, магчыма, паляна, на якой збіралася на свята абшчына, ператварылася ў архестру — месца для хора (адсюль «аркестр»); гледачы размясціліся на схіле гары, які называўся «тэатрон» (адсюль «тэатр»), алтар бога Дыяніса трансфармаваўся ў сцэну. Першыя дэкарацыі ўвёў зноў-такі Сафокл. Але гэтыя, няхай і надзвычай важныя навацыі ў тэатры, — яшчэ не галоўнае. Каб драма зрабілася сапраўднай антычнай трагедыяй, неабходна была глабальная, агульначалавечая, глыбокая філасофская ідэя. Такая ідэя была яшчэ ў індаеўрапейцаў: вяртанне душ памерлых на зямлю ў пэўны перыяд года, вясною, і расповяд іх пра свае перажыванні і прыгоды. Відаць, філасофскія вытокі трагедыі — пакутлівы роздум чалавека аб несправядлівасці жыцця на зямлі. Але і надзея на выратаванне, бо Персефона і Дыяніс — паміраючыя і ўваскрасаючыя багі. Па сутнасці ўся грэчаская міфатворчасць урэшце як бы пералілася ў персефона-дыянісійскую ідэю. Такім чынам, трагедыя і камедыя — з’явы глыбока сінтэтычныя, узніклі яны з мноства розных міфаў і сінкрэтычных абрадаў. У сваю чаргу, культ паміраючых і уваскрасаючых багоў прыроды — філасофская аснова хрысціянства. Вялікая рэлігія і вялікае мастацтва — з аднаго вытоку.

Першы вялікі трагік Грэцыі — Эсхіл. Відаць, невыпадкова вялікае дзеянне («драму») устанавіў чалавек дзеяння: Эсхіл гераічна ваяваў, актыўна ўдзельнічаў у грэка-персідскіх войнах, вынікам якіх стала перамога маленькай Грэцыі над агромністай, найвялікшай на той час, Персідскай імперыяй. Але войны прынеслі і шмат пакут, гора, нястач. Людзі звярталіся да сваіх багоў не толькі з удзячнасцю, але і з папрокамі. Патрабаванне грэкаў ад сваіх багоў справядлівасці супала з устанаўленнем у Афінах справядлівага (адносна) грамадскага ладу — дэмакратыі. Праўда, гэта не азначала, што жыццё адразу зрабілася лягчэйшым. У чалавечым жыццё ўсяго хапае. Але заставалася надзея. Трагічны герой змагаецца якраз за тое, каб свет стаў лепшы ці, ва ўсялякім разе, каб у чалавека хапала мужнасці і волі выносіць прыгнёт абставін.

Усяго трагедый у Эсхіла — 70, да нас дайшло 7, і тое не ўсе поўнасцю. Творы Эсхіла заснаваны на міфах, у якія грэкі яшчэ верылі абсалютна. Эсхіл не выпраўляе міфы, не інтэрпрэтуе іх, але ж міфы ў народзе перадаюцца ў безлічы варыянтаў, і Эсхіл выбірае адпаведны з яго задумай сюжэт.

Найбольш вядомая трагедыя Эсхіла — «Прыкаваны Праметэй». Сюжэт яе шырока вядомы. Зеўс карае тытана Праметэя за выкрадзены тым на Алімпе і падараваны людзям свяшчэнны агонь. Аўтар тут як быццам сумняваецца ў справедлівасці Зеўса. На самай справе, на нашу думку, гэта літаратурны інтрыгуючы прыём, бо ў Эсхіла была яшчэ адна п’еса — «Вызвалены Праметэй», дзе драматург вяртае веру ў справядлівы касмічны парадак: абодва персанажы — Зеўс і Праметэй — прыйшлі да кампрамісу, адмовіліся ад сваіх пераваг дзеля вышэйшай мэты — гармоніі свету. А ўвогуле дзве трагедыі — часткі трылогіі. Так тады пісалі п’есы і выконвалі на працягу трох дзён каляндарнага свята.

У V ст. да н. э. грэкі робяцца перадавым народам усяго тагачаснага свету. Гэта вышэйшы ўзлёт, класічная эпоха, той фенаменальны росквіт, якога Еўропа не дасягала больш ніколі. Архітэктура (Афінскі Акропаль), скульптура (творцы яе — Мірон, Паліклет, Праксіцель, Лісіп), філосафы (Сакрат, Платон, Арыстоцель) — усё мела для пазнейшых эпох узорны характар.

Узлёт літаратуры звязаны з імем вучня Эсхіла — Сафоклам. Абодва драматургі належалі да арыстакратыі — у эпоху дэмакратыі, але гэта не мела значэння, бо яны — геніяльныя паэты і патрыёты горада Афін, аднаго з найпрыгажэйшых у свеце.

Сафокл, як і Эсхіл, — рэлігійны чалавек. За сваё доўгае жыццё ён напісаў 123 п’есы, буйнейшую сваю трагедыю «Эдып-цар» — у 75 год. А ў 90 год зноў вярнуўся да любімага героя у п’есе «Эдып у Калоне», каб усё ж высветліць для сябе, чаму багі караюць невінаватага.

Сюжэт трагедыі «Эдып-цар» наступны. Эдып забівае бацьку, не ведаючы, што гэта бацька, і жэніцца з маці, зноў-такі не ўяўляючы ісціны. Багі караюць яго, хоць усё было прадвызначана імі ж яшчэ да з’яўлення Эдыпа на свет. У маладосці, даведаўшыся пра сваё небяспечнае мінулае ў Дэльфійскага аракула, Эдып робіць усё, каб пазбегнуць лёсу, але кожны яго крок садзейнічае запланаванаму на Небе развіццю падзей. Удары Року, здаецца, знішчаюць чалавека: маці-жонка Іакаста канчае жыццё самагубствам, сам Эдып асляпляе сябе і пакідае Фівы. І ўсё ж у кашмарнай сітуацыі застаецца нешта непраяўленае, нявытлумачанае.

Высакародны чалавек ідзе на злачынствы па волі багоў, і яны ж вінавацяць яго ў гэтым… Рацыянальна вытлумачыць трагедыю немагчыма. Эдып адчувае, што багі адступіліся ад яго, і адзіная яго думка — зноў яму, злачынцу, наблізіцца да багоў.

Сэнс антычнай трагедыі — не ў смерці герояў. Трагедыя ў тым, што чалавек не ведае законаў Сусвету, а вымушаны дзейнічаць. Кожны ж яго ўчынак, магчыма, парушае сусветную гармонію, і Космас, прырода, персаніфікаваныя ў вобразы багоў, рэагуюць на гэта. Лёс Эдыпа, хоць і незвычайны, на самай справе з’яўляецца вобразам, парадыгмай кожнага чалавечага лёсу. Сафокл папярэджвае. Мы дзейнчаем у жыцці, не ведаючы, якія таемныя спружыны, што кіруюць светам, мы парушылі. Здаецца, развязка трагедыі павінна прымусіць гледачоў і чытачоў жорстка расчаравацца ў жыцці. Прыклад Эдыпа можа давесці да адчаю: сваё жыццё ён пражыў прыстойна, быў добрым чалавекам, патрыётам свайго горада, мудрым і справядлівым царом, за што ж такая несправядлівасць лёсу? Тым не менш трагедыя паказвае тую цану, якую прыходзіцца плаціць за любое дзеянне, вынік якога ніколі не залежыць ад людзей. Нездарма мудрыя кітайцы, кіруючыся сваёй рэлігіяй даасізмам, адмаўлялі дзеянне ўвогуле, дзеянне як такое. Сляпы Эдып — вялікі сімвал: чалавек сапраўды сляпы перад Быццём, якое дзейнічае па сваіх уласных законах, нам невядомых. Эдып зразумеў сваю віну, таму што адчуў існаванне той рэальнасці, раўнавагу якой ён так бяздумна парушыў. Свет багоў (Космасу) — таямніца, у яго свае законы. Але чалавек перад імі здольны захаваць свой веліч і павагу да сябе.

У трагедыі «Эдып у Калоне» апісваецца дзіўная смерць Эдыпа: ён проста знікае ў ззянні святла — нібы багі, як бы кампенсуючы сваю несправядлівасць у адносінах да чалавека, прынімаюць яго да сябе. Філосаф ХІХ ст. Ф.Ніцшэ палічыў, што смерць Эдыпа робіцца асновай таго свету, дзе няма Року. Для іншага буйнейшага філосафа і псіхолага — З.Фрэйда — сюжэт пра Эдыпа стаў асновай яго тэорыі псіхааналізу, магчыма, самай папулярнай з гуманітраных у ХХ ст.

Надзвычай глыбокая яшчэ адна трагедыя Сафокла — «Антыгона». Яна распавядае пра дзяцей Эдыпа, бо Рок звычайна карае ўвесь род. Сыны героя Этэокл і Палінік не маглі падзяліць уладу пасля смерці бацькі. Палінік вядзе ворагаў на горад Фівы. Абодва сыны Эдыпа гінуць. Функцыі ўладара бярэ на сябе брат Іакасты — Крэонт. Ён з пашанай хавае абаронцу горада Этэокла, а труп здрадніка Палініка кідае на спажыву сабакам і драпежным птушкам. Пад пагрозай смяротнага пакарання сястра абодвух загінуўшых Антыгона хавае Палініка. Крэонт жорстка карае сваю пляменніцу, замураваўшы яе жывою. У склепе Антыгона павесілася. Ад адчаю закалоў сябе яе жаніх Гемон — сын Крэонта (сітуацыя пасля паўторыцца ў «Рамэа і Юліі» Шэкспіра). Маці Гемона, жонка Крэонта, канчае жыццё самагубствам. Крэонт застаецца адзін — гэта расплата за яго вернасць літары закону.

Сафокл не асуджае ні аднаго са сваіх герояў. Подзвіг любові Антыгоны, безумоўна, выклікае захапленне. Але і Крэонт мае рацыю на ўзроўні палітычнай неабходнасці, цяжкага ваеннага становішча горада. Ён лічыць, што ўшанаваць мёртвага здрадніка Палініка — значыць пакрыўдзіць памяць патрыёта Этэокла. Сітуацыя актуальная заўсёды: і ў наш час ідуць спрэчкі, ці патрэбна помнікамі ўшаноўваць на беларускай зямлі загінуўшых фашыстаў? З аднаго боку, мёртвыя — усе роўныя, з іншага, ушанаваць ворагаў — пакрыўдзіць памяць загінуўшых родных ваяроў. Так і Крэонт увасабляе дзяржаўны парадак і грамадзянскае права, увасабляе юрыдычны закон. Космас Антыгоны больш шырокі. Яна не проста адстойвае права няпісаных Законаў супраць пісаных, яна — са сваім сумленнем, вялікай любоўю да брата — сцвярджае існаванне іншай, духоўнай, рэальнасці — такой, перад якой патухае нават антаганізм паміж дабром і злом.

Усведамленне абмежаванасці чалавечых магчымасцяў перад тварам вечных багоў (законаў Космасу) не пазбаўляе герояў Сафокла актыўнасці, свабоды волі, адказнасці за свае дзеянні. У той жа час тут усё ж сцвярджаецца ўсемагутнасць волі багоў, пры тым, што яе маральна-этычны сэнс застаецца прыхаваны ад людзей. Няпісаныя законы, якімі кіруецца Антыгона, устаноўлены багамі, а Крэонт, які іх парушае, ва ўсім церпіць паражэнне. Імкненне змагацца з Рокам у Эдыпа непазбежна канчаецца расплатай Рока — тых жа Законаў. Але паколькі воля багоў усемагутная, то і людзі, якія супрацьстаяць ёй, такія яркія, незвычайныя: Эдып, Крэонт. Праўда, велічныя, магутныя духам і тыя, хто змагаецца за свае правы кіравацца няпісанымі законамі ў жорстка рэгламентаваным соцыуме — як Антыгона. Героі Сафокла, што самастойна выбіраюць свой шлях, сведчылі пра ўсё большае значэнне індывідуальнага пачатку ў літаратуры Антычнасці.

Не менш паказальная творчасць трэцяга з вялікіх драматургаў класічнай Грэцыі (V ст. да н. э.) — Эўрыпіда. У адрозненне ад шчырых вернікаў Эсхіла і Сафокла Эўрыпід скептычны ў адносінах да багоў. Ён не верыць у божаскае паходжанне законаў абшчыны, нормаў чалавечага жыцця. У Эўрыпіда не багі, а чалавечыя пачуцці вызначаюць лёсы людзей.

Адна з найбольш вядомых трагедый Эўрыпіда — «Медэя», пастаўленая ў. да н. э. Медэя, дачка цара Калхіды, дапамагала Ясону здабыць незвычайную каштоўнасць — Залатое Руно (сімвал, хутчэй за ўсё, рунаў, запісаных на скуры, — эзатэрычных ведаў). Яна ахвяруе сваёй радзімай, дзявочым гонарам, добрым імем. І вось пасля некалькіх гадоў шчаслівага жыцця Ясон пакідае Медэю дзеля дачкі карынфскага цара. Медэя забівае цара і яго дачку, а таксама — пасля доўгіх і цяжкіх ваганняў — сваіх уласных дзяцей, каб гэтым адпомсціць здрадніку Ясону.

Яшчэ адна вядомая трагедыя Эўрыпіда — «Іпаліт». Яна распавядае пра грахоўнае каханне Федры, маладой жонкі Тэсея, некалі пераможцы пачвары Мінатаўра на Крыце, да свайго пасынка Іпаліта. Іпаліт адвергнуў заляцанні мачахі. Тая жорстка адпомсціла: павесілася, пакінуўшы ліст мужу, дзе абвінавачвала Іпаліта ў замаху на яе жаночы гонар. Тэсей праклінае сына. Праклёны бацькоў заўсёды спраўджваюцца: Іпаліт гіне. Даведаўшыся праўду ад багіні Артэміды, якой служыў Іпаліт, Тэсей не можа дараваць сабе.

Эўрыпід паўстае выключным майстрам псіхалагічнай распрацоўкі вобразаў: ён з вялікім майстэрствам паказвае душэўнае жыццё сваіх герояў: ваганні, гнеў, страшэнныя пакуты Медэі, усе перыпетыі любоўнай палкасці Федры, чысціню Іпаліта. Тут ужо асабістыя пачуцці ўступаюць у канфлікт з няпісанымі нормамі чалавечай маралі, тымі нормамі і законамі, якія, на думку Сафокла, устанавіла багі. Але і яны ў Эўрыпіда адступаюць перад чалавечымі эмоцыямі.

Творы Эўрыпіда сведчылі, што класічная трагедыя развівалася надзвычай хутка і ў напрамку да ўсё большай займальнасці, дынамічнасці, напружанай інтрыгі, нечаканых паваротаў сюжэту і, безумоўна, псіхалагізму. У трагедыях Эўрыпіда адбываліся хуткія перамены сітуацый, непрадказальнае развіццё падзей, бо героі яго пастаянна ў сумненнях, у пераходаў пачуццяў. Драматург браў заўсёды міфы ці варыянты міфаў, менш вядомыя, і інтэрпрэтаваў іх адвольна. Трагедыі багоў і герояў ператвараліся ў трагедыі звычайных людзей. Сафокл паказваў чалавека такім, якім ён павінен быць, а Эўрыпід — такім, які ён ёсць.

У перыяд росквіту антычнай трагедыі нарадзілася і камедыя. Калі паходжанне трагедыі не зусім зразумелае, дык генезіс камедыі ўвогуле загадкавы. Арыстоцель гаворыць пра камедыю ў другой частцы сваёй «Паэтыкі», але яна поўнасцю да нас не дайшла.

Як і трагедыя, камедыя злучала ў сабе элемент лірычна-архестравы, звязаны з хорам, і элемент драматычны. Слова «камедыя» абазначае «песню комаса» — святочнага вясковага шэсця ў веснавым абрадзе, таксама прысвечаным Дыянісу (у дзень веснавога раўнадзенства). Слова блізкае да беларускага «камаедзіцы», якое азначае спецыфічна беларускае веснавое свята, прысвечанае выхаду мядзведзя з бярлогу вясною. Першапачаткова ў Грэцыі і Рыме падчас святаў таксама былі смешныя прадстаўленні з мядзведзямі ці з людзьмі, пераапранутымі ў скуры. Пазней перайманне, імітацыя павадак, рухаў жывёл перайшло ў каракатуры на пэўных людзей. Драматычныя сцэнкі вясёлага, фарсавага зместу злучыліся з гуллівымі вясковымі прыпеўкамі, часта эратычнага зместу (бо яны вядуць сваё паходжанне ад песень, звязаных з магіяй урадлівасці). Такім нам бачыцца ход развіцця камедыі. Для нас, беларусаў, ведаць вытокі камедыі асабліва важна, бо ў беларускай драматургіі ХІХ-ХХ стст. камедыя — найбольш развітая форма драмы.

З эпохі Антычнасці да сёння дайшлі ў поўным выглядзе толькі камедыі Арыстафана, найбольш ранняя з якіх датуецца 425 г. да н. э. Яго творы грунтуюцца на фантастычных уяўленнях, на травесціі, на пародыі. Але з травесційных, парадыйных паэм «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе» пачыналася і новая беларуская літаратура. Грэчаскіх гледачоў прыцягвала не толькі смешная пераробка міфа, але і палітычныя намёкі на першую асобу ў дзяржаве — уладара Афін Перыкла. Арыстафан, праўда, не спыняўся перад высмейваннем і філосафаў, і людзей мастацтва — Сакрата, Эўрыпіда. Яго камедыі вызначаюцца вострай тэндэнцыйнасцю. У прынцыпе камедыёграф выяўляў кансерватыўныя настроі патрыярхальнага сялянства і звычайных афінскіх грамадзян — дэмасу, гэта значыць народа.

Адной з найбольш прыкметных асаблівасцяў старажытнай камедыі была актыўная роля хора, якая ў трагедыі пасля Эсхіла значна зніжаецца. А вось тут хор выказвае асноўную публіцыстычную ідэю п’есы. Харысты ў камедыі апрануты часта незвычайна: птушкамі, жывёламі, аблокамі, падземнымі духамі і інш. Удзел хора ствараў своеасаблівую кампазіцыйную структуру камедыі. У многіх беларускіх камедыях таксама важнымі з’яўляюцца масавыя сцэны з песнямі, танцамі, прыпеўкамі.

З 40 камедый Арыстафана поўнасцю захавалася 11. Смех Арыстафана розны: і гнеўны, аблічальны, сатырычны, і — радасны. «Залаты век» грэчаскай антычнасці канчаўся, пачыналася дэградацыя палітычнай улады (век дэмакратыі, выходзіць, нядоўгі — яна ўсяго толькі расшчышчае дарогу для алігархаў), і Арыстафан ярка адлюстраваў супярэчнасці новага перыяду — фактычна імперыялістычнага: ён паказвае бедствы вайны, страшэнную беднасць народа, выкрывае чыноўнікаў таго часу, дэмагогаў і спекулянтаў. Але для Арыстафана характэрны і смех вясёлы, гуллівы — смех, які вяртаў людзей да любові, да простых чалавечых радасцей, спрадвечных каштоўнасцей — хлеба, міру, прыгажосці прыроды.

Многія персанажы камедый Арыстафана мелі карыкатурны выгляд, высмейвалі пэўныя чалавечыя заганы. Таму акцёры насілі адпаведныя маскі. Пазней такія ж маскі-тыпы, але ўжо без непасрэднага матэрыяльнага атрыбута, а як псіхалагічныя мадэлі, мы сустракаем у італьянскай камедыі «дэль артэ», у камедыях Мальера, Бамаршэ, а яшчэ пазней і ў беларускай камедыях. Прыкладам, тып дурнога ганарліўца, выхвалякі (пан Быкоўскі ў «Паўлінцы» Я. Купалы).

У час Пелапанескай вайны, вайны паміж полісамі, Арыстафан піша адну з лепшых сваіх камедый — «Лісістрату» (411 г. да н. э.). Каб знішчыць, праклясці вайну — справу мужчын — аўтар вывеў галоўнымі героямі жанчын. Па закліку афінянкі Лісістраты жанчыны, пратэстуючы супраць дурасці ваюючых мужчын, аб’явілі ім любоўны байкот. Аўтар стварыў цікавую камедыйную сітуацыю, паказаўшы, што значыць спыніць дзеянне фізіялагічных законаў (мы паслядоўна разгледзелі розныя віды законаў у антычнай драматургіі). У надзвычай смелых сцэнах аўтар з усімі падрабязнасцямі паказвае пакуты мужчын. У канцы ваяры ўрэшце ўстанаўліваюць мір; прыміраюцца і мужчыны з жанчынамі. П’еса лічыцца ледзь не самай бессаромнай у гісторыі тэатра, але тым не менш яе ніяк нельга назваць амаральнаю, бо напісана яна з любоўю да жыцця, якое праслаўляецца праз праслаўленне фізічнага кахання. Смех «Лісістраты» выяўляе жыццёвае здароўе грэчаскага народа, больш за тое, здароўе ўсяго чалавечага роду.

Творчасць Арыстафана аказала каласальны ўплыў на літаратуру эпохі Адраджэння, класіцызму — на Рабле, Расіна, Мальера, камедыю «дэль артэ». Шмат якія прыёмы Арыстафана (абагуленасць вобразаў, матэрыялізаваныя метафары, гратэск) шырока выкарыстоўвалі рускія класікі М. Е. Салтыкоў-Шчадрын, Ул. Маякоўскі. Глыбока вывучае вопыт Арыстафана і літаратура постмадэрнізму.

ЛІТАРАТУРА АНТЫЧНАГА РЫМА 

«Вечны горад» Рым, заснаваны ў 786 г. да н. э., — спачатку горад-рэспубліка, затым гаспадар усёй Італіі, пасля ўсяго Міжземнамор’я, а ўрэшце — ўсяго антычнага свету. За стагоддзі сваёй гісторыі (VІІІ ст. да н. э. — V ст. н. э.) Рым паслядоўна сцвярджаў асноўную дзяржаўную ідэю — барацьбу за сусветнае ўладаранне. (Невыпадкова сучасныя ЗША параўноўваюць з Рымскай імперыяй.) Але ў культуры, як выказаўся Гарацый, «пераможаная Грэцыя перамагла свайго некультурнага пераможцу». Сапраўды, заваяваўшы ў ІІ ст. да н. э. Грэцыю, Рым у многім пераняў і яе міфалогію, і яе мастацтва. Але дасягненні ўласна Рыма таксама грандыёзныя: каляндар, якім мы карыстаемся і сёння; права; арганізацыя дзяржаўнага кіравання; лацінская мова, што на працягу тысячагоддзяў дае пачатак навуковым тэрмінам; надзвычай багатая, магутная архітэктура, зноў-такі паклаўшая пачатак некаторым гістарычным архітэктурным стылям; індывідуалізаваны скульптурны партрэт і інш.

У літаратуры Рыма былі засвоены ўсе жанры, перанятыя з Грэцыі. Відавочна гэта праявілася ўжо ў ІІІ ст. да н. э. у камедыях Плаўта. У Грэцыі пасля Арыстафана камедый было створана шмат, і Плаўт іх творча перапрацоўваў. Прычым ён не браў псіхалаігчна тонкія або сентыментальныя, папулярныя ў высокакультурных грэчаскіх гледачоў, бо разумеў, што для грубага рымскага плебсу яны будуць незразумелыя. Часцей за ўсё ён выбіраў сюжэты, дзе галоўным героем быў хітры служка-інтрыган, разумнейшы за свайго гаспадара, або гетэра, якая дзякуючы свайму розуму займае высокая палажэнне ў грамадстве. Плаўт уводзіў у свае камедыі песні, ператвараючы твор у фактычна вадэвіль або аперэту, а таксама балетныя нумары. П’есы Плаўта слабыя ў плане кампазіцыі, але ў іх шмат руху, дзеяння, шуму — гэта эксцэнтрычныя камедыі. Уплыў Плаўта на развіццё сусветнай камедыі, як і ўплыў Арыстафана, цяжка пераацаніць. Але традыцыі Арыстафана сёння паўстаюць хутчэй элітнымі, хоць ён пісаў для дэмасу, а традыцыі Плаўта — прыдатнымі для масавай культуры. Яго прыёмы можна заўважыць у беларускім тэатры сатыры «Хрыстафор», у тэлевізійных серыялах.

У І ст. да н. э. як зместам, так і формаю вылучалася паэма Лукрэцыя Кара «Аб прыродзе рэчаў». Гэта найбольш поўны паэтычны пераклад тэорыі грэчаскага філосафа Эпікура. Паэма складаецца з шасці частак, у якіх гаворыцца пра атамы, пра ўтварэнне складаных рэчаў, пра структуру чалавечай душы, пра пачуцці, пра развіццё чалавечага грамадства, пра з’явы прыроды. У гісторыі сусветнай культуры паэма засталася як аптымістычны гімн пазнанню дзеля пазнання. Але думка самога аўтара была іншая. Лукрэцый бачыў прычыны бедстваў радзімы ў чалавечых заганах, выкліканых страхам смерці і імкненнем узяць ад жыцця ўсе магчымыя ўцехі. Між тым шлях да шчасця, згодна Лукрэцыю, у пазнанні свету і прымірэнні з думкай пра смерць. Яркай асаблівасцю паэмы з’яўляецца шырокая карціна Космасу, бязмежнага і цэласнага ў сваіх законах. Лукрэцый паказвае і надзвычай яркія малюнкі зямной прыроды, прадстаўленай ва ўсёй разнастайнасці сваіх праяў. На нашу думку, натурфіласофская паэма Лукрэцыя аказала ўплыў на паэму Міколы Гусоўскага «Песня пра зубра».

Сучаснікам Лукрэцыя быў вялікі паэт Катул. Калі першы жыў у свеце думкі, то другі — у свеце пачуццяў. Катул пражыў мала і большай часткай у Рыме, хоць нарадзіўся і памёр у Вероне. Да нашага часу дайшло 116 яго вершаў і некалькі паэм. Усе яны прысвечаны сяброўству і каханню, прычым апяваюцца ўсе нюансы пачуццяў: каханне здалёк, ганарлівасць, шчасце ўзаемнасці, сумненні, рэўнасць. Каханне, якое ў грэчаскіх аўтараў гэтага часу паказана з тонкай іроніяй, у Катула выглядае надзвычай сур’ёзна: можа быць, гэта звязана з больш незалежным становішчам рымскай жанчыны ў параўнанні з грэчаскай. Велізарная заслуга і наватарства Катула — узвышана-духоўны паказ кахання. Гэта яднае яго з паэтамі Новага часу, а ў эпоху Антычнасці ён не меў у гэтым плане ні папярэднікаў, ні паслядоўнікаў.

«Залаты век» рымскай літаратуры — гады праўлення прынцыпата (фактычна першага імператара) Аўгуста (27 г. да н. э. — 14 г. н. э.), унучатага пляменніка і прыёмнага сына Юлія Цэзара. Вялікія паэты гэтага часу Вергілій, Гарацый, Авідзій верылі, што адбылося вяртанне да гераізму і магутнасці продкаў, да старых рымскіх звычаяў і нораваў, якія часткова яшчэ захоўваліся ў італійскіх вёсках. Думка пра адраджэнне сельскай гаспадаркі ў Італіі і аб стварэнні дзякуючы гэтаму шырокай сацыяльнай асновы новаму сацыяльнаму ладу панавала ў ідэалогіі таго часу.

Вергілій, адчуваючы гэта як сацыяльны заказ, напісаў «Георгікі» — дыдактычную паэму ў 4 кнігах, якая апявала сялянскую працу і цудоўнае вясковае жыццё. Малюнкі працы, свят і ўсяго жыцця селяніна пададзены тут коратка, сцісла, з вялікай сілай выразнасці. Амаль палову паэмы складаюць цудоўныя філасофскія адступленні — роздумы паэта пра гармонію прыроды, пра будову Сусвету, пра шчасце земляроба. І агульным пафасам, і ў некаторай ступені структурай «Новая зямля» Якуба Коласа нагадвае паэму Вергілія.

Але найбольш праслаўлены Вергілій сваёй паэмай «Энеіда», створанай паводле ўзору гамераўскіх гераічных паэм. Каб ухваліць існуючы лад, Вергілій паказаў вельмі далёкіх продкаў роду Цэзара (Цэзар, згодна легендзе, паходзіў ад сына Энея Юлія), цудоўным чынам выявіўшы гістарычнае пачуццё агульнасці сучаснага яму насельніцтва з перасяленцамі эпічных часоў. «Энеіда» стала нацыянальным рымскім эпасам.

Вергілій звярнуўся да міфа пра Энея, адзінага з траянскіх герояў, хто здолеў збегчы з палаючага горада, і паказаў яго як ідэал рымляніна. Ва ўсіх сваіх дзеяннях Эней кіруецца ўказаннямі багоў, якія ўжо прадвызначылі ўсю гісторыю Італіі і Рыма. Асабліва паэт апявае «рымскі дух», што найбольш праявіўся менавіта ў эпоху Аўгуста, дзейнасць якога як бы дае сэнс і апраўданне блуканням, прыгодам і пакутам Энея. Такім чынам, Эней слаўны не столькі подзвігамі, колькі вернасцю свайму жыццёваму прызначэнню, што заключалася ў аснаванні новага паселішча і сусветнай дзяржавы.

Творчасць Вергілія ўяўляе сабою глыбока самабытную з’яву. Нездарма яго паэма стала ўзорам для шматлікіх твораў падобнага тыпу і ў тым ліку матэрыялам для пародый (пачынаючы ў Х VІІІ ст.), бо парадзіраваць можна толькі творы арыгінальныя сюжэтам і стылем.

Другі вялікі паэт эпохі Аўгуста — Гарацый. Як і Вергілій, ён таксама горача вітаў новую эпоху, якая прынесла грамадзянам Рыма мір, спакой і надзеі на адраджэнне старых добрых звычаяў. Гарацый зацікаўлена адгукаўся на перамогі Аўгуста, праслаўляў яго законы і адроджаную дзякуючы яму старую рымскую мараль.

Вяршыня творчасці Гарацыя — чатыры кнігі «Од». Падобна таму як «Энеіда» ў свядомасці рымлян заняла пачэснае месца побач з паэмамі Гамера, «Оды» Гарацыя працягвалі традыцыі таксама грэчаскай літаратуры, але ўжо не эпасу, а лірыкі. Тут пануюць тэмы, характэрныя і для класікаў грэчаскай паэзіі: каханне, сяброўства, жыццё на ўлоніі прыроды, перамога розуму над страхам смерці і адначасова — поспехі рымскага войска, веліч старадаўніх рымскіх культаў. Найбольш вядомы твор Гарацыя — яго «Помнік», паводле якога пазней пісалі многія еўрапейскія і рускія паэты, прыкладам М.Ламаносаў, Г.Дзяржавін, А. Пушкін.

Стабільнае, спакойнае, мірнае жыццё заўсёды садзейнічае квітненню інтымнай лірыкі. Вяршыняй рымскай эратычнай паэзіі з’яўляецца творчасць Авідзія Назона. Малодшы сучаснік Авідзія і Гарацыя, ён найбольш таленавіты з усіх рымскіх паэтаў. У сваіх «Любоўных элегіях» ён пафасна, з яркімі рытарычнымі фігурамі распавядае пра сваё каханне да нейкай Карыны. У зборніку «Гераіні» пра сваё каханне і боль гавораць розныя міфалагічныя гераіні, прыкладам Арыядна, Пенелопа. У паэме «Навука кахання» паэт вучыць юнакоў, як заваёўваць сэрцы жанчын.

Адна з самых цікавых прац Авідзія — паэма «Метамарфозы», у якой апісаны шматлікія ператварэнні міфічных герояў у жывёл і расліны. І сёння гэты вялікі твор з’яўляецца каштоўнейшым матэрыялам па міфалогіі Антычнасці. На доўгія стагоддзі расповяды з кнігі Авідзія сталі матэрыялам для шматлікіх паэм, опер, балетаў, жывапісных і скульптурных твораў. Адзін з сюжэтаў — пра каханне Венеры і Адоніса: кроў апошняга пасля яго смерці стала кветкай анемонам. Другі вядомы матыў: німфа Дафна адвергла каханне магутнага бога Апалона і папрасіла дапамогі ў бацькі — рачнога бога: той ператварыў дачку ў дрэва лаўр. З таго часу Апалон сам насіў лаўравы вянок і ўзнагароджваў ім у нечым выдатных людзей — адсюль паходзіць слова «лаўрэат». Трэці сюжэт: багі ператварылі ў кветку нарцыс самазакаханага хлопца. Усе гэтыя міфы шырока вядомыя, але зрабіліся яны папулярнымі менавіта дзякуючы кнізе Авідзія.

Ад Аўгуста пачынаецца імперская эпоха ў гісторыі Рыма. Упраўленне каласальнай імперыяй патрабавала цэнтралізаванай і моцнай дзяржаўнай улады. У літаратуры гэта час адмаўлення ад грэчаскіх традыцый і арыентацыя на ўласныя — на творчасць паэтаў «залатога веку». Новым жанрам, найбольш пашыраным у эпоху імперыі, стаў раман.

Паходжанне рамана поўнасцю не высветлена. Мяркуюць, што першыя празаічныя творы, у якіх панаваў прынцып распавядання, з’явіліся ў Грэцыі ў ІІ ст. да н. э. Яны былі перакладзены на лацінскую мову і карысталіся проста неверагоднай папулярнасцю ў Рыме, праўда, не ў эліты, а ў плебсу. Самы вядомы з грэчаскіх раманаў — «Дафніс і Хлоя» Лонга, створаны, як мяркуюць, у ІІ ст.н. э. Раман распавядаў пра ўзвышанае каханне маладых людзей, выхаваных пастухамі (пасля высвятляецца, што яны — з радавітых сем’яў), іх вандраваннях, шматлікіх небяспечных прыгодах, спакусах, нарэшце радаснай сустрэчы і шлюбе. Сюжэт рамана можна лічыць вандроўным. Ён пройдзе праз стагоддзі развіцця літаратуры, нязменна папулярны і любімы ў самых шырокіх колах насельніцтва.

Для эпохі росквіту імперскага Рыма (ІІ-ІІІ ст.) характэрны каласальны ўзлёт паэзіі, добрае яе веданне ўсімі адукаванымі людзьмі, вялікая колькасць зусім маладых паэтаў, талент якіх часта адкрываўся ў 10–11 гадоў. Пісалі вершы і некаторыя імператары. Але ў цэлым літаратура Антычнага Рыма ўжо ніколі не дасягала таго росквіту, як у эпоху Аўгуста.

ЛІТАРАТУРА ЭПОХІ ЭЛІНІЗМУ 

Паходы Аляксандра Македонскага (пачаліся ў 334 г. да н. э.) паклалі пачатак новаму перыяду ў гісторыі Антычнасці — перыяду, які атрымаў назву «элінізм». «Элін» — другая назва грэка. Аляксандр імкнуўся стварыць сусветную манархію, і ён-такі заваяваў палову свету, дайшоў да Індыі, але павярнуў назад і памёр у горадзе Вавілоне даволі маладым (323 г. да н. э.). Яго каласальную імперыю, якая ўключала Грэцыю, палову Афрыкі, палову Азіі, раздзялілі паміж сабою яго сябры-военачальнікі, так званыя дыядохі. Утварылася некалькі новых царстваў, з якіх магутнейшым аказаўся Егіпет пад уладай дынастыі Пталемеяў. Асаблівасцю новага перыяду было перамяшчэнне культурных цэнтраў з кантынентальнай Грэцыі ў яе былыя калоніі (Малая Азія) і ў Егіпет. Адбываўся сінтэз грэчаскай (пасля рымскай) і ўсходняй культур. Гэтая з’ява і атрымала назву «элінізм».

Фактычным культурным цэнтрам у эпоху элінізму стала Александрыя — сталіца пталемеяўскага Егіпта. Горад уражваў сваёй раскошай. Тут было пабудавана сёмае з цудаў свету — маяк на востраве Фарос, царскі палац і асабліва вядомы Мусейон — цэнтр навукі і мастацтва. У горадзе жылі прадстаўнікі розных народаў, але ў асноўным грэкі, і дзяржаўнай мовай была грэчаская — «кайнэ», заснаваная на атычным дыялекце.

Надзвычай спрыяльныя ўмовы для працы ў Мусейоне прыцягнулі сюды мноства грэчаскіх вучоных — спецыялістаў у матэматыцы, фізіцы, астраноміі, геаграфіі, філалогіі. Тут працаваў выдатнейшы матэматык Эўклід, аўтар трактату «Пачаткі геаметрыі», а таксама вядомы фізік Архімед, заснавальнік тэарэтычнай механікі і іншых раздзелаў фізікі, і географ Эратасфен, які вылічыў даўжыню мерыдыяна і стварыў новую карту свету.

Адной з найбольш папулярных навук у Александрыі была філалогія. Цікавасць да мовы, граматыкі, вершаскладання ў грэкаў абудзілася яшчэ ў класічную эпоху. Вывучэннем паэтыкі, літаратурных формаў займаліся ў Ліцэі Арыстоцеля. Але па-сапраўднаму філалогія як навука ўзнікла ў III ст. да н. э. у Александрыі. Гэта стала магчымым дзякуючы каласальнай Александрыйскай бібліятэцы, сабранай Пталемеямі. Вядома, што ў І ст. да н. э. яна налічвала 700000 рукапісаў.

Паэт Калімах, супрацоўнік бібліятэкі (III ст. да н. э.), склаў вялікі каталог твораў грэчаскіх пісьменнікаў (120 тамоў), прычым ён даказаў сапраўднае аўтарства некаторых твораў. Калімах і іншыя выдатныя філолагі рабілі поўны эстэтычны аналіз класічных твораў, параўноўвалі іх варыянты, стваралі каментарыі, устанаўлівалі імёны аўтараў для ананімных твораў, а таксама час напісання. Тут была выпрацавана тая вялікая культура філалагічнай працы, якая ў традыцыі дайшла ажно да эпохі Адраджэння і яскрава выявіла сябе ў творчасці Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага.

Цікава, што выдатнейшымі паэтамі ў эпоху элінізму былі перш за ўсё вучоныя-філолагі, той жа Калімах. Яшчэ адной адметнай рысай эліністычнай паэзіі быў яе касмапалітызм. Літаратура класічнага перыяду жыла інтарэсамі роднага горада-поліса. Літаратура ж элінізму жыве праблемамі ўсёй грэчаскай адукаванай публікі, рассеянай па свеце. Праўда, ад гэтага літаратура зрабілася больш элітарнаю, не прызначанай для ўсяго народа. Трэцяй важнейшай рысай літаратуры элінізму быў адыход ад прынцыпаў класіцызму, ад ранейшых нормаў і правілаў, смелае наватарства.

Найбольш значным паэтам-наватарам пачатку эліністычнай эпохі быў Калімах. 3 яго мастацкіх твораў захавалася шэсць гімнаў багам, 63 эпіграмы і элегіі, своеасабліва пабудаваныя, вельмі часта з навуковымі адступленнямі, з вытанчанымі дэталямі, з архаічнымі рэмінісцэнцыямі. Так, ідылія «Гекала» распавядае пра адзін з подзвігаў Тэсея — утаймаванне марафонскага быка. Але сам подзвіг недзе на далёкім плане, а ўся ўвага паэта скіравана на сціплай хацінцы бабулі Гекалы, дзе Тэсей спыніўся на ноч нерад рашаючым паядынкам. Старажытны міф тут поўнасцю пераасэнсаваны дзякуючы новаму пункту гледжання, новай перспектыве, у якой на першым плане аказваецца чалавечы побыт і чалавечая псіхалогія: падрабязна апісаны інтэр’ер хацінкі, посуд, вячэра для Тэсея, хваляванні Гекалы за лёс героя.

Калімах — цэнтральная постаць александрыйскай літаратуры. Ён аказаў велізарны ўплыў на рымскіх паэтаў — Катула, Авідзія, Гарацыя. Праўда, для шырокай публікі Калімах з яго незвычайнай эрудыцыяй аказаўся залішне цяжкім, ён застаўся «паэтам для паэтаў», таму і вядомы горш, чым заслугоўвае па сваім значэнні.

Вучань Калімаха Апалоній Радоскі зрабіў спробу аднавіць старажытны эпас. Яго паэма «Арганаўтыка» мела вялікі поспех. Яна распавядала пра падарожжа Ясона ў Калхіду за Залатым Руном. Для апісання экзатычных краін Апалоній карыстаўся працамі вядомых гісторыкаў і географаў, для распрацоўкі характараў — творамі грэчаскіх трагікаў: у іх ён вучыўся псіхалагічнаму майстэрству. Паэма насычана геаграфічнымі і культурна-гістарычнымі падрабязнасцямі — гэта ўвогуле яркая асаблівасць эліністычнай літаратуры.

Культурнае жыццё ў Александрыі і іншых цэнтрах эліністычнага свету не прыпынілася і тады, калі яны былі заваяваны Рымам, у прыватнасці Александрыя — у 33 г. да н. э. Менавіта тут была перакладзена, на грэчаскую мову Біблія (Стары Запавет). Праўда, хоць на працягу некалькіх стагоддзяў тут працавала безліч выдатнейшых літаратараў, геніяльных імёнаў сярод іх няма.

Новы ўзлёт эліністычнай культуры назіраецца ў II–IIІ стст. нашай эры. Сітуацыя склалася ў многім падобная да той, што была ў пачатку эліністычнай эпохі (у ІІІ — ІІ стст. да н. э.). У той час заняпала мацерыковая Грэцыя, і культура перамясцілася на перыферыю. Цяпер дэградаваў Рым, і найбольш значныя імёны зноў-такі дала правінцыя.

У час «эліністычнага адраджэння» найбольш буйны пісьменнік— Плутарх, паходжаннем грэк, але блізкі да рымскага імператара. Вядома, што Плутарху належала 227 твораў, але захавалася менш паловы з іх. Найбольш вядомы яго твор — «Паралельныя жыццяпісы»: 46 біяграфій вялікіх грэкаў (ад Тэсея) і вялікіх рымлян (ад Ромула), аб’яднаныя па парах згодна характараў і падобнасці лёсу, напрыклад Аляксандр Македонскі і Юлій Цэзар (ваенаначальнікі), Дэмасфен і Цыцэрон (вялікія прамоўцы, рытары). Пісьменнік падыходзіць да сваіх герояў не як вучоны-біёграф, а як мараліст: таму ён найперш вылучае асноўныя рысы маральнага вобліку сваіх герояў, якія раскрываюцца ў розных сітуацыях. Вакол характару героя ён групуе ўвесь матэрыял. Атрымоўваецца своеасаблівы псіхалаічны эцюд на біяграфічнай аснове. «Паралельныя жыццяпісы» Плутарха былі, магчыма, самай папулярнай кнігай ва ўсе пазнейшыя эпохі. Ён, безумоўна, аказаў уплыў на стварэнне жанру жыціяў святых. Яго любілі чытаць многія класікі літаратуры эпохі Сярэднявечча, Адраджэння, XVIII–XIX стст. Гэты класічны твор стаў вытокам матэрыялу для многіх іншых твораў біяграфічнага характару.

Апошні з вялікіх пісьменнікаў эпохі элінізм — Лукіян з Сірыі. Ён працаваў у многіх жанрах, але найбольшай славаю карысталіся яго камічныя і сатырычныя дыялогі як адметны сінтэз філасофскіх дыялогаў і дыялогаў-урыўкаў з класічных камедый. Наватарства Лукіяна было своеасаблівай камбінацыяй традыцыйных элементаў, але ўжо вядомыя формы ён зрабіў кароткімі, лёгкімі, жывымі і вытанчанымі.

Важнейшая рыса творчасці Лукіяна — яго рацыяналізм і скептыцызм. У эпоху, калі містыка і забабоны ўсё больш ахоплівалі грамадства, ён захаваў абсалютную яснасць розуму і высмейваў іх у сваіх творах. Яго скептычны нігілізм — аснова тых іранічных адносін да свету, якія робяць Лукіяна адным з вялікіх майстроў антычнага камізму.

Найбольш вядомы твор Лукіяна — «Размовы багоў», дзе багі выступаюць абсалютнымі зямнымі мяшчанамі з дробнымі інтарэсамі і імкненнямі. Такое камічнае зніжэнне міфалагічных персанажаў мы будзем назіраць і ў беларускіх парадыйных паэмах XIX ст. Уплыў Лукіяна на сатыру пазнейшых эпох выключна моцны: ён з’яўляўся прыкладам для Эразма, Рабле, Свіфта, ды і для нашага К. Крапівы. Творчасць Лукіяна сведчыла пра разбурэнне міфалагізму як арсеналу і асновы антычнай літаратуры.

Апошні перыяд у развіцці антычнай літаратуры (з IV ст. н. э.) ужо звязаны з новай рэлігіяй — хрысціянствам.

Такім чынам, міфалагізм з’яўляецца асноўнай рысай літаратуры антычнасці. Міфалагічная аснова ва ўсім вызначальная. Любы новы змест, філасофскае казанне ці палітычная прапаганда — усё лёгка ўвасаблялася ў традыцыйныя вобразы і сітуацыі міфаў. Пазней міфалогія была арсеналам і для літаратуры Адраджэння, і для класіцызму, і для рамантыкаў, ды і для сучасных пісьменнікаў, хоць, можа, ужо больш у выглядзе літаратурнай гульні. Міфы — найбольш універсальны матэрыял літаратуры. У іх заключаны агульначалавечы, вечны змест, закладзены мадэлі чалавечых паводзін і адчуванняў. Так званыя вобразы-архетыпы заснаваны на міфах.

Антычная літаратура з’явілася анталагічнай асновай беларускай літаратуры. Старабеларускія аўтары вельмі добра ведалі антычную спадчыну. Напрыклад, Клімент Смаляціч цытаваў творы Гамера, Арыстоцеля, Платона. Знаёмства з паэтыкай Антычнасці паказваюць прадмовы Ф. Скарыны, «Песня пра зубра» М. Гусоўскага. У творы «Аб свецкай ўладзе» С.Будны неаднаразова звяртаўся да паэм Гамера.

Антычная паэзія аказала значны ўплыў на літаратуру Барока, на творчасць беларускіх шляхецкіх паэтаў XVI–XVII стст., а таксама на Сімяона Полацкага.

Антычныя сюжэты былі аб’ектамі пародый у сатырычных паэмах «Энеіда навыварат» і «Тарас на ІІарнасе». Цудоўна ведаў антычную літаратуру Ян Баршчэўскі, які напісаў паэмы «Псіхея», «Пояс Венеры».

М. Багдановіч рабіў шмат перакладаў з антычнай літаратуры, напрыклад урывак з «Метамарфоз» Авідзія, «Помнік» Гарацыя. Ён увёў у беларускую паэзію гекзаметр і пентаметр, эксперыментаваў з гэтымі намерамі. Матывы антычнай літаратуры сустракаюцца ў Я.Купалы, М.Танка, іншых выдатных беларускіх паэтаў.

Пытанні для самаправеркі і самакантролю:

1. Дайце вызначэнне паняццю Антычнаць.

2. Ахарактарызуйце перыяды культурнай гісторыі эпохі Антычнасці. Падрыхтуйце паведамленні пра кожны з іх.

3. Дакажыце, што сляды Антычнасці прысутнічаюць не толькі ў мове і мастацтве, але і ў псіхалогіі сучаснага чалавека.

4. Вызначце ўплыў творчасці Гамера на развіццё літаратуры і культуры свету.

5. Дакажыце на канкрэтных прыкладах, што «задача антычнай лірыкі — звязаць свет багоў з чалавечым грамадствам, наблізіць божаскае да чалавека, сказаць народу праўду пра жыццё».

6. Растлумачце, чаму ў V ст. да н. э. у Старэжытнай Грэцыі былі створаны ўмовы для росквіту навукі і мастацтва. Як звязана з гэтым узнікненне тэатральнага мастацтва?

7. У чым вы бачыце значэнне творчасці Эсхіла і Сафокла для развіцця антычнага тэатра?

8. У чым адметнасць драматургіі Эўрыпіда? Параўнайце з творчасцю Сафокла.

9. Асэнсуйце своеасаблівасць камедый Арыстафана. Дакажыце, што Плаўт першы перапрацаваў камедыі Арыстафана.

10. Раскрыйце своеасаблівасць паэмы Лукрэцыя Кара «Аб прыродзе рэчаў».

11. Параўнайце эстэтычныя светы Антычнай Грэцыі і Антычнага Рыма. У чым своеасаблівасць кожнага? Як гэта адлюстравалася гісторыі літаратуры і культуры Еўропы?

12. Дакажыце, што паэма «Энеіда» Вергілія створана па ўзору гамераўскага эпасу.

ІЗ. У чым заключаліся асноўныя прынцыпы паэзіі Гарацыя?

14. У чым значэнне літаратуры элінізму?

Біблія

***

Слова «рэлігія» перакладаецца як «сувязь». Рэлігія ўстанаўлівае сувязь чалавека са светам і сувязь людзей паміж сабою як братоў. Мэта рэлігіі — паскорыць чалавечую эвалюцыю. Сутнасць рэлігіі — у адказе на пытанне пра сэнс жыцця.

Ва ўсіх сусветных рэлігіях адзіная аснова — Бог, душа, мараль. Усё астатняе разбаўлена шматлікімі рэгіянальнымі і нацыянальнымі міфамі. Але тое, што рэлігіі па сутнасці сваёй — адно, не азначае, што яны павінны аб’яднацца. Сусветныя рэлігіі ўзніклі невыпадкова. Прыродыыя ўмовы, культура, менталітэт таго ці іншага народа абумовілі выбар ім адпаведнай рэлігіі, бо рэлігійнае светаадчуванне моцна звязана з псіхікай этнасу. Рэлігіі падтрымліваюць нацыянальнае, этнічнае, культурнае адзінства грамадства.

Наколькі вядома, нідзе і ніколі не існавала народа, які быў бы абсалютна нерэлігійны. Іншая справа, што пад словам «рэлігія» часам разумеюць міфалогію. Між тым гістарычна паняцце «рэлігія» ахоплівае і рэлігійную практыку тых народаў, якіх называюць прымітыўнымі (сюды ўключана і міфалогія), і абстрактныя развагі вытанчанай рэлігійнай філасофіі (так званай тэалогіі), а таксама эстэтычна і сімвалічна рафінаванае набажэнства ў тых грамадствах, якія маюць пісьмовую культуру і перадавыя тэхналогіі.

У XX ст. чалавецтва перажыло атэістычны перыяд. Але ў апошні час шматлікія навуковыя адкрыцці сведчаць пра праўдзівасць рэлігійных пастулатаў. Напрыклад можна адзначыць блізкасць традыцыйнай хрысціянскай, іудзейскай і ісламскай касмалогіі да сучасных астранамічных уяўленняў. Новыя распрацоўкі ў вобласці псіхатэрапіі таксама дэманструюць падабенства да старадаўніх рэлігійных метадаў духоўнага ўдасканалення. Інакш кажучы, паміж навукай і рэлігіяй знікла ранейшае напружанне і адчуваецца ўсё большае набліжэнне адна да адной.

Цэнтральнае паняцце ўсіх сусветных рэлігій — Бог. Бог — найвышэйшае імя, з якім звязаны ўсе самыя чыстыя і светлыя надзеі чалавецтва. У ім быццё знаходзіць сваё тлумачэнне і апраўданне — сваю прычыну і сваю мэту,

Бог — абсалютна свабодная Асоба, бясконцая Сіла, самы дасканалы Розум і бязмежная Любоў. Так разумее Бога хрысціянства. У іншых гістарычных рэлігіях (акрамя іудаізму і ісламу) шматграннасць з’яў прыроды раздзяліла ва ўяўленнях чалавека вобраз адзінага Бога на мноства багоў, з якіх кожны ўвасабляў адзін з атрыбутаў адзінага Бога. 3 часам імкненне мыслення да адзінства злучыла гэтыя персаніфікаваныя вобразы паміж сабою і са светам — сістэма такіх поглядаў атрымала назву пантэізм. Для старажытных беларусаў якраз было характэрна пантэістычнае светаадчуванне.

Звычайна Бога ўяўляюць сівым велічным старым, які жыве на Небе, недзе ў Космасе. Гэта наіўны погляд. На самай справе Бог — непадзельнае Адзінства. Ён прысутнічае ўсюды, напаўняе сабою Сусвет. Увесь Космас жывы, бо Богам прасякнуты, запоўнены. Гаворачы проста, Бог — Жыццё як ёсць, усе яго праяўленні ў тых ці іншых рэчах і з’явах. У прынцыпе ж ні ў якіх словах і паняццях недасканалай мовы і розуму чадавечага не можа быць выяўлена адэкватна сутнасць Бога. У Бога можна толькі верыць, але часта інтуітыўнае пачуццё нават людзей-атэістаў гаворыць аб набліжэнні прадмета да Бога або аддаленасць ад яго: ёсць рэчы і з'явы прыгожыя, добрыя, і гэта крытэрый набліжанасці да Бога, а ёсць пачварныя, ліхія, благія — яны не звязаны з Богам.

Такім чынам, сутнасць Бога нельга спазнаць розумам, але можна адчуць накіраванаю на матэрыю Божаскую Волю, Божаскую Энергію, Божаскую Ласку. Праз гэты выхад Бога за межы сваёй сутнасці — праз Божую Ласку — Ён пазнаецца чалавекам. Сэнс чалавечага жыцця — у спазнанні Святога Духа, у асэнсаванні адчування Божай Ласкі.

Бог прысутнічае ў чалавечай рэфлексіі як нейкая ідаэльная сутнасць, лепш сказаць, сукупнасць сутнасцяў (жыццё, дух, бясконцасць, вечнасць, еднасць, сусветны розум і г.д.), якія не атрыманы чалавекам у выніку свядомых дзеянняў, а дзіўным чынам дадзены людзям і існуюць незалежна ад іх у нейкай іншай, не звязанай з побытам рэальнасці.

Божаскі Розум, Яго Слова (Логас) — сіла, якая дае быццё ўсяму існаму. Некаторыя мысляры сцвярджалі, што свет перастаў бы існаваць, калі б Бог не уяўляў яго існуючым, не ствараў бы яго пастаянна сілаю сваёй Думкі. Бог — абсалютна дасканалы Розум. Чалавечае ж мысленне абмежавана ў шматлікіх сваіх параметрах, ніколі не абдымае сваім пазнаннем увесь прадмет цалкам, ніколі не дасягае сутнасці пэўнай з’явы. У чалавечых меркаваннях няма ісціны ў апошняй інстанцыі. Толькі Божаскае Пазнанне ведае рэчы такімі, якія яны ёсць, і не карыстаецца ніякімі лагічнымі прыёмамі, што характарызуюць наша абмежаванае мысленне.

Звычайна простыя людзі з цяжкасцю разумеюць паняцце Адзінасутнасці Святой Тройцы — Бога-Бацькі, Бога-Сына і Бога-Духа Святога. Але яны гэтак жа непадзельныя, як непадзельныя думка і пачуццё ў самога чалавека. Праўда, шматлікія філосафы свету, пачынаючы ад знакамітых філосафаў Антычнасці (Сакрат, Платон, Арыстоцель), імкнуліся лагічна даказаць наяўнасць Бога.

У ХVІІІ ст. нямецкі філосаф І. Кант абвясціў немагчымасць доказаў існавання Бога лагічным шляхам. Але развіццё філасофскай думкі не спынілася. Пазнейшыя мысляры не прынялі пастулаты Канта, сцвярджаючы магчымасць іншага, не лагічнага, а вопытнага шляху пазнання Бога. Бог непасрэдна ўздзейнічае на дух чалавека, а чалавеку ўласцівая здольнасць успрымаць Божую Ласку. Бога мы адчуваем гэтак жа, як існаванне іншых знешніх з’яў, і набытая такім чынам упэўненасць намнога вышэй за тую, якую даюць лагічныя доказы.

Залежны ад прыроды, чалавек жыве пачуццёвым, жывёльным жыццём. Перамагаючы яго сваёй воляю, ён аказваецца здольны жыць і разумовым жыццём. Але і такое жыццё не можа задаволіць чалавека. Найбольшая асалода для яго — у падпарадкаванні свайго «вызваленага» «я» Вышэйшай Рэальнасці і ў кантактах з гэтай Рэальнасцю.

У прынцыпе ўсё вакол, кожная драбяза, гаворыць чалавеку пра існаванне Бога і блізкасць яго да людзей. Але якія б шматлікія сведчанні не былі, у чалавека не нанародзіцца вера ў Бога, пакуль ён не адчувае Бога ва ўласным сэрцы.

Важнейшай падзеяй у гісторыі чалавецтва з’яўляецца пераварот, у выніку якога найбольш высакародныя людзі адчулі Бога ў сэрцы і перайшлі ад старажытных язычніцкіх рэлігій да рэлігіі новай, заснаванай на трыадзінстве Бога, на ўвасабленні Бога-Сына.

Хрысціянская рэлігія атрымала назву па імені адной з іпастасяў Святой Тройцы — Хрыста. Узнікненне хрысціянства мела глыбокія, глабальныя, можна сказаць, касмічныя вытокі.

Усе буйнейшыя філосафы XIX–XX стст. гаварылі пра тое, што з’яўленне Хрыста-Богачалавека ў свеце — важнейшая падзея ўсёй чалавечай гісторыі. Гады яго быцця на Зямлі, а таксама перыяд падрыхтоўкі розумаў людзей да гэтай фенаменальнай падзеі называюць «восевы час», або «вузлавая эпоха». Яна пачалася прыкладна з V ст. да н. э. Невыпадкова, што менавіта ў гэты час расквітнела грэчаская філасофія і дзейнічалі вялікія яўрэйскія прарокі, стваральнікі Старога Запавету.

Дух (Бог) дзейнічае ў чалавеку і праз чалавека. Але дзейнічае ў ім своеасабліва, зыходзячы з часу. Гэта значыць, што ў кожную эпоху чалавеку дадзены тыя веды пра жыццё і Космас, якія ён можа ўспрыняць. Так што ў прынцыпе хрысціянства існавала заўсёды, але яно не магло атрымаць афармленне, пакуль не даспела да яго свядомасць людзей. Здарыўся, нарэшце, у гісторыі момант, калі мозг чалавека аказаўся здольны ўспрыняць ідэю сапраўднага Бога. Тады Бог-Бацька паслаў на Зямлю свайго Сына — Хрыста. Гэта адбылося 2000 гадоў таму.

Неабходна памятаць, што Хрыстос поўнасцю адзінасутны з Богам-Бацькам, пра што сам Ісус неаднаразова гаворыць. Ён называе сябе «жыццём», «святлом», «ісцінай» — не ў тым сэнсе, што праз яго ад Бога-Бацькі ідзе на чалавека жыццё і святло ісціны, а ў тым, што Ён Сам ёсць усё гэта па сутнасці сваей. Ён і дзейнічае як Бог: даруе грахі, прымае малітвы, выратоўвае і судзіць свет.

Ужо вучні Хрыста — апосталы — зразумелі: Ён — Бог, што прыняў цялесную форму, а таксама ачалавечанае Слова (Логас), якое спрадвеку было ў Бога і было Богам (гэтым Словам Ён ствараў Свет).

Звычайна простым людзям вельмі цяжка зразумець, што Хрыстос не напалову Бог, напалову чалавек, а ва ўсім Бог і ва ўсім Чалавек. Цела ў яго сапраўды чалавечае, і ён сапраўды нарадзіўся ў Марыі як звычайнае дзіця, хоць гэта і суправаджалася незвычайнымі падзеямі. З Дабравесця відаць, што Хрысту ўласціва тое ж, што і звычайным людзям: ён можа адчуваць голад, стомленасць, можа перажываць уласцівыя чалавеку пачуцці любові, спачування, тугі, гневу, і яму характэрны моманты адчаю, роспачы, барацьбы ў душы супярэчлівых імкненняў. Ён праходзіць і чалавечы шлях жыццёвага развіцця, паступова раскрываючы духоўна-цялесныя сілы сваей прыроды. Яго сапраўдны чалавечы воблік праяўляецца і ў адносінах да навакольнага асяроддзя, да прыроды, да сям’і, да нацыянальных законаў, да народных звычаяў. Карацей, ва ўсім Хрыстос паўстае як узор сапраўднага Чалавека — у самым высокім і прыгожым сэнсе гэтага слова. Ён сам сябе называе «Сын Чалавечы». Ён — ідэал чалавека.

Хоць Хрыстос ва ўсім Бог і ва ўсім Чалавек, гэтыя дзве сутнасці ў ім поўнасцю зліваюцца. Бог (Дух) прыняў форму чалавечую, а чалавечы розум узняўся да Розуму Бога, чалавек узвысіўся сваімі якасцямі да Бога. У гэтым сэнсе жыццё Хрыста, выкладзенае ў Новым Запавеце, можа быць прыкладам для кожнага чалавека на яго шляху да духоўнага росту.

Тое, што Хрыстос нарадзіўся і дзейнічаў у Палесціне, — не выпадковасць. Для яго з’яўлення неабходна была важная ўмова — монатэізм: каб не асобныя людзі, а ўвесь народ верыў у адзінага Бога. Без гэтага не было б псіхалагічнай глебы для з’яўлення Хрыста. Заслуга яўрэйскага народа — якраз у сцвярджэнні монатэізму. Пра тое, як гэта адбывалася, распавядае Стары Запавет Бібліі.

Біблія (па-грэчаску «кнігі») — так называецца ў хрысціянскай царкве звод кніг, напісаных выбранымі Богам людзьмі, якіх натхняў сам Святы Дух. Біблія — боганатхнёныя творы. Звычайна Біблію называюць Кнігаю Кніг.

Біблія падзелена на два аддзелы — Стары Запавет і Новы Запавет. Да першага належаць кнігі, напісаныя ў дахрысціянскія часы на старажытнаяўрэйскай мове. Яны шануюцца як іудаістамі, так і хрысціянамі. Да другога належаць кнігі, напісаныя на грэчаскай мове боганатхнёнымі прадстаўнікамі хрысціянскай царквы — апосталамі і евангелістамі.

Стары Запавет складаецца з 39 кніг (у іудаізме іх штучна лічаць за 22 — па літарах яўрэйскага алфавіта). Не ўсе кнігі Старога Запавету ў іудаізме і хрысціянстве супадаюць.

Час стварэння Старога Запавету — прыкладна з ХШ ст. да н. э. па II ст. н. э. У сярэдзіне III ст. да н. э. па загаду егіпецкага цара з македонскай дынастыі Пталемея ІІ Філадэльфа 70 перакладчыкаў з Ерусаліма, якіх прывезлі ў сталіцу Егіпта Александрыю, пераклалі асноўны тэкст Старога Запавету на старажытнагрэчаскую мову. Гэты пераклад, зроблены за 72 дні, атрымаў назву Септуагінта. У канцы IV — пачатку V ст. н. э. Блажэнны Іеранім пераклаў Стары Запавет на лацінскую мову. Яго пераклад называецца Вульгата. Ім у значнай ступені карыстаўся Ф.Скарына, перакладаючы Біблію. На старажытнаславянскую (царкоўнаславянскую) мову пераклад зрабілі Святыя браты Кірыл і Мяфодзій у Х ст.

Новы Запавет не прызнаецца іудаізмам.

Тэксты, якія ўваходзяць у склад Бібліі, уяўляюць сабою канон: ён зацверджаны хрысціянскай царквою. Канчаткова канон сфарміраваўся ў ІІ ст. н. э. Друкаванае выданне Старога Запавету ўпершыню з’явілася ў XV ст., Новага Запавету — у пачатку XVI ст.

Стары Запавет 

У Старым Запавеце тры вялікія цыклы:

1. Закон (Тора), або Пяцікніжжа, які прыпісваецца прароку Маісею.

2. Прарокі: старажытныя хронікі. а таксама сачыненні трох вялікіх прарокаў (Ісаі, Іерэміі, Ізэкііля) і 12 так званых «малых» прарокаў

3. Пісанне: гімны, афарызмы, дыдактычныя (павучальныя) аповесці, лірычная «Песня песням» і г.д. Галоўныя героі тут — цары Давід і Саламон, падчас праўлення якіх старажытны Ізраіль дасягнуў найвялікшай магутнасці.

Асабліва важны для рэлігіі іудаізму першы цыкл — Закон, або Тора. Тут выкладзены асноўныя нормы, правілы, філасофскія ды маральныя прынцыпы іудаізму. Першая кніга цыкла «Быццё» распавядае пра стварэнне Богам свету, пра Адама і Еву, іх грэхападзенне, пра першых патрыярхаў, Іосіфа Прыгожага і пра егіпецкі палон, у якім знаходзіўся яўрэйскі народ. Кніга другая «Зыход» распавядае пра Маісея і яго Запавет (дамоўленасць з Богам), пра зыход яўрэяў з Егіпта. Трэцяя кніга «Лявіт» — звод рэлігійных законаў, правілаў, апісанні рытуалаў. Чацвёртая кніга «Лічбы» і пятая «Другі закон» прысвечаны гісторыі яўрэяў пасля зыходу з Егіпта.

Лічыцца, што Біблія мае як мінімум тры сэнсы: літаральны, сімвалічны і эзатэрычны (патаемны). Гэта надзвычай глыбокая Кніга пра свет, першаасновы быцця, важнейшыя жыццёвыя каштоўнасці.

Ужо першая кніга «Быццё» дае бясконцы матэрыял для роздуму. Тут распавядаецца пра стварэнне Богам свету.

Бог стварыў свет за шэсць дзён. У першы дзень было створана святло і аддзелена ад цемры, у другі дзень — неба і аддзелена вада нябесная ад вады зямной, у трэці дзень раздзелены суша і мора, а таксама створана расліннасць. У чацвёрты дзень Бог пачаў упрыгожваць, засяляць Зямлю, зрабіўшы яе зручнай для жыцця. Ён стварыў свяцілы (Сонца, Месяц і зоркі) для асвятлення 3ямлі і для разліку часу. У пяты дзень Ён засяліў водную стыхію і паветра рыбамі і птушкамі, у шосты дзень стварыў жывёл і чалавека. Прарабіўшы такую каласальную работу, Бог убачыў, што атрымалася добра і прызначыў чалавека быць уладаром над усім зямным. Закончыўшы працу, Бог аддаў сёмы дзень адпачынку, блаславіў і асвяціў яго. Тут заключаны глыбокі сэнс: міф паказвае паслядоўнасць эвалюцыі Космасу і жыцця, паэтапнасць утварэння розных касмічных, прыродных формаў. А «дзень» Бога неабходна разумець метафарычна: «дзень у Бога як тысяча гадоў», інакш кажучы, «дзень» — нейкі перыяд. Сучасная навука пацвердзіла тэзіс, які выклікаў заўсёды найбольшы скепсіс у крытыкаў Бібліі: святло было створана раней за свяціла. «Што магло свяціць, калі не было Сонца, Месяца, зорак?» — смяяліся на працягу стагоддзяў буйнейшыя філосафы Еўропы. Хрысціянскія каментатары Бібліі тлумачылі Святло, створанае ў першы дзень, як першае світанне, першы ранак. Аддзяліўшы яго ад цемры, Бог устанавіў непарушны парадак у Космасе. Сапраўды, святло і цемра — самыя універсальныя і па вялікаму рахунку найбольш важныя паняцці, што абазначаюць з’явы Сусвету. Навуковыя адкрыцці самага апошняга часу сведчаць: свабодная касмічная прастора напоўнена незлічонымі фатонамі, мірыяды іх працінаюць штоімгненна кожны куток Космасу. А фатон і ёсць носьбіт святла. А можа, першаснае Святло — гэта халодная лептонная плазма — своеасаблівы касмічны агонь, носьбіт інфармацыі, якая імгненна перадаецца ў Галактыцы?

Свет гарманічны і прыгожы, бо створаны Богам. Чалавека ж Бог стварае падобным да сябе. Што маецца на ўвазе? Можа, тое, што Бог — уладар Сусвету, а чалавек — Зямлі? Але хутчэй за ўсё чалавек падобны да Бога сваім творчым патэнцыялам, чалавек па сутнасці сваёй — творца. Акрамя таго, яму даравана свабода выбару, ён свабодны, як і Бог, і гэтым адрозніваецца нават ад анёлаў. Але прырода чалавека дваістая, бо цела яго — матэрыяльнае, ён створаны з зямлі (Адам па-яўрэйску «чырвоная зямля»). Адам заключае ў сабе каласальную магутнасць Універсуму, тут Мікракосмас ставіцца ўпоравень з Макракосмасам. Першачалавека Адама сімвалічна неабходна разглядаць як увасабленне ўсяго чалавецтва. Жонка яго Ева — сімвал матэрыяльнага аспекту жыцця, яна маці ўсяго Існага. 3 духоўнага пункту гледжання Ева — антыпод Дзевы Марыі, духоўнай Маці ўсіх людзей.

Бог пасяліў першую чалавечую шлюбную пару ў садзе Эдэм (у старажытнаславянскай мове перакладзена як Рай), каб чалавек даглядаў яго і ахоўваў, дазволіўшы Адаму і Еве есці любую садавіну з дрэў сада, акрамя плода з Дрэва пазнання дабра і зла. Змей спакушае Еву парушыць забарону. Змей у хрысціянскай традыцыі лічыцца ўвасабленнем зла, спакушальнікам, д’яблам. Бог праклінае змея і выганяе першалюдзей з Эдэма. 3 таго часу наканаванне Адама — у поце здабываць хлеб свой, а Евы — у пакутах нараджаць дзяцей.

Сюжэт пра грэхападзенне, нягледзячы на знешнюю займальнасць, надзвычай складаны ў філасофскім сэнсе, і яго неабходна разумець сімвалічна. У чым грэх першалюдзей? Яны зрабілі ўчынак паводле волі, супрацьлеглай волі Бога, таму выйшлі са сферы Закону, пакладзенага Богам у аснову свету, як бы выпалі з адзінства свету і пачалі ставіцца да яго быццам збоку. Так, чалавек пачаў усведамляць сябе, але ўсведамляць скажона, бо ён разбурыў спрадвечную сваю адзінасутнасць з Прыродай, парушыў сусветную гармонію. У чалавека з’явілася функцыя пазнання, функцыя розуму, які, аднак, не ўсемагутны. А вось калі б першалюдзі не парушылі Божаскіх Законаў, яны бы разумелі сутнасць рэчаў гэтаксама, як і Бог, як бы схоплівалі любую з’яву цалкам, дасягаючы яе сутнасці.

Першародны грэх сказіў сапраўднасць чалавека, створанага нявінным, бязгрэшным. Выратаванне яго — хрысціянскае хрышчэнне: яно як бы адкрывае ў чалавеку яго сутнасць, яго душу, сумленне — тое, што закладзена Богам, далучае хрышчонага да Хрыста («новага Адама»), які сваёй смерцю выкупіў грэх першага Адама.

Трагічны вынік раздзялення людзей — варожасць адзін да аднаго, што праявілася ў другім страшнейшым граху чалавецтва — братазабойстве дзяцей Адама і Евы: Каін забіў брата свайго Авеля. 3 таго часу пачаліся ўсе злачынствы, няшчасці, гвалт, тэрарызм, войны ў свеце.

Біблейскае паданне пра Адама і Еву, іх сыноў пакінула значны след у сусветным фальклоры. Вельмі шырока прадстаўлены матыў грэхападзення і выгнання людзей з Эдэма ў сусветным выяўленчым мастацтве.

Дрэнныя нашчадкі Каіна былі пакараны сусветным патопам. У Бібліі гэта алегарычная карціна пагібелі цывілізацыі, разбурэння культуры — вялікае папярэджанне чалавецтву, сёння — як ніколі актуальнае. Ідэя ў тым, што ўсё сапраўды каштоўнае выратоўваецца ў Каўчэгу. Тут Біблія гаворыць пра абавязковасць пераемнасці ў культуры. Алегорыя мае і іншае значэнне, якое тычыцца асобнага чалавека. Патоп — непазбежная смерць. Але чалавек можа пабудаваць унутры сябе «каўчэг» і сабраць у ім усе каштоўныя, уласцівыя роду чалавечаму якасці — толькі ў гэтым надзея на выратаванне, на бессмяротнасць.

Ад выратаванага ў каўчэгу бязгрэшнага нашчадка трэцяга сына Адама і Евы — Сіфа — Ноя і яго сыноў — Сіма, Хама, Яфета — пайшлі ўсе расы чалавечыя. У прыватнасці белая раса — ад Яфета. Часам індаеўрапейскія мовы называюць яфетычнымі. У Бібліі згадваюцца ўнукі Яфета — Рош(сь), Мешэх, Фувал, Гамер і інш. Ад Роша, магчыма, паходзіць народ «рос», апісаны ў многіх старажытных помніках.

Яшчэ адзін важнейшы матыў у першай кнізе Бібліі — пра Вавілонскую вежу. Гэта варыянт міфа пра патоп. Але калі той распавядае пра выратаванне, то гэты — пра пагібель. Вежа — сімвал Цывілізацыі. Людзі вераць у інтэлектуальныя метады, у тэхнічныя сродкі, у фармальныя ўстановы, вераць у прагрэс, які якраз і сімвалізуе Вавілонская вежа. Але непазбежна прыходзіць момант, калі людзі настолькі раздзяляюцца, што перастаюць разумець адзін аднаго (у сюжэце гэта выказана праз матыў аб змяшэнні моў). Вежа рушыцца. Бог пакараў людзей за тое, што іх намаганні, імкненні былі накіраваны на знешняе — на будаўніцтва цывілізацыі замест таго, каб будаваць вежу ў душы сваёй, інакш кажучы, узвышацца духоўна.

Далей у кнізе «Быццё» распавядаецца пра першапродкаў яўрэйскага народа: Аўраама, яго сына Ісака, унука Іакава. Асабліва кранае расказ пра сына Іакава — Іосіфа Прыгожага. Гэта выдатна распрацаваны сюжэт пра няшчасці, пакуты, прыгоды чалавека, у рэшце рэшт узнагароджанага за праведнае жыццё. Лёс Іосіфа — парадыгма чалавечага лёсу ўвогуле.

Бацька з усіх сыноў найбольш любіў сына ад любімай жонкі — прыгожага, добрага, разумнага Іосіфа. Зайздроснікі-браты прадаюць Іосіфа ў рабства. Ён трапляе ў Егіпет і служыць у доме, дзе жонка гаспадара заляцаецца да яго, а пасля сваёй няўдачы яго ж і абвінавачвае ў згвалтаванні (сітуацыя, паўтораная пазнейшымі творамі — егіпецкай «Казкай пра двух братоў» і «Іпалітам» Эўрыпіда). Іосіфа кідаюць у засценак. У турме ён разгадвае сны іншых вязняў, якія спраўджваюцца. Праз некаторы час фараону сніцца незвычайны сон пра сем тлустых і сем худых кароў. Ніхто не можа растлумачыць сон, акрамя Іосіфа. Ён прадказвае надыход сямі ўраджайных гадоў і сямі галодных, дае парады, як падрыхтавацца. Узрадаваны фараон робіць Іосіфа сваім першым міністрам. Калі сапраўды надышоў голад і суседнія народы пацягнуліся ў багаты Егіпет, Іосіф дараваў сваім братам і пакінуў іх каля сябе, бо ён не хацеў памятаць благое. На ім ляжала місія: у цяжкі момант выратаваць свой народ. Расказ пра Іосіфа адпавядаў патрэбам простага чалавека, які заўсёды прагнуў справядлівасці. Гэта сапраўды надзвычай абаяльны, жывы персанаж: прыгожы, мудры, практычны і добры. Нездарма ён з таго часу — адзін з самых папулярных вобразаў сусветнай літаратуры.

Праходзіў час. У Егіпце ўлады пачалі дрэнна ставіцца да яўрэяў. Іх імкнуліся ператварыць у рабоў, знішчалі ўсіх немаўлят-хлопчыкаў. Аднак Бог паслаў збавіцеля — Маісея. Расповяд пра цудоўнае выратаванне дзіцяці Маісея — таксама адна з самых яркіх мясцін Бібліі. Ужо сталым чалавекам Маісей вывеў яўрэяў з Егіпта. З гэтага моманту пачынаецца ўласна гісторыя яўрэйскага народа. З другога боку, тут таксама алегорыя. Яўрэі прайшлі праз пакуты, страты, сумненні (сорак гадоў вандравалі па Сінайскай пустыні), але атрымалі ўрэшце зямлю запаветную. Так і кожны чалавек праз сумненні і страты прыходзіць да ісціны.

На гары Сінай Бог дараваў Маісею каменныя скрыжалі, на якіх былі запісаны дзесяць маральных запаветаў для людзей (Дэкалог). Дзякуючы іх глыбіні, сапраўднасці, даходліва выкладзенай форме яны засталіся асноўным маральным кодэксам чалавецтва.

Тора распавядае пра блуканні яўрэяў, пра тыя цяжкасці, з якімі сутыкнуўся Маісей. імкнучыся ўнушыць людзям веру ў адзінага Бога. Якраз асноўная місія Маісея — сцвердзіць сярод яўрэяў монатэізм.

У другім цыкле Старога Запавету — Прароках — ёсць некалькі твораў, прысвечаных гісторьіі яўрэяў ад прыходу іх у Палесціну прыкладна ў XIII ст. да н. э. і да падзення Ізраіля і Іудзеі ў VI ст. да н. э. у выніку наступаў вавілонскіх і асірыйскіх войскаў. Тут варта адзначыць «Кнігу Ісуса Навіна», ваенную аповесць пра тое, як яўрэі заваёўвалі Палесціну, бралі ханаанскія гарады. Тут жа — цудоўная ўстаўка пра волата Самсона. У добрага, але наіўнага асілка была схільнасць да жанчыны варожага народа. Ён даверыў ёй сакрэт сваёй сілы — яна была ў валасах. Даліла, калі Самсон спаў, абстрыгла яму валасы. Безабароннага волата ўзялі ў палон. Аднак у турме яго валасы адрастаюць, і вяртаецца сіла. Ворагі клічуць яго на баляванне, каб паздзекавацца, аднак ён рушыць будынак на сябе і на філісцімлян. Самсон — сімвал героя-патрыёта, вернага сваёй радзіме.

Другі цыкл Бібліі ўключае і 16 кніг прарокаў. Прарокамі лічацца людзі, вуснамі якіх гаворыць сам Бог. Галоўны пафас іх твораў — папрокі свайму народу і прадказанні бедстваў Ізраілю за тое, што яўрэі адступіліся ад Бога, не выконвалі яго запаветаў, спакушаліся вераю ў іншых, язычніцкіх багоў. Праўда, адначасова кнігі прарокаў прасякнуты надзеяй на прыход Месіі-Выратавальніка, пасланага Богам. Хоць вобраз Месіі ахутаны таямнічым арэолам, усё ж ясна, што ён будзе чалавекам, больш за тое, — з царскага роду Давіда. Прыход Выратавальніка — найвышэйшы пункт развіцця чалавецтва, апафеоз гісторыі.

Трэці цыкл Старога Запавету — Пісанне — уключае розныя па характару тэксты: лірычныя, дыдактычныя, гістарычныя; гэта Псалтыр, «Песня песняў», «Эклезіяст», «Кніга Руф», «Кніга Эсфір», «Кніга Іова».

У Псалтыр уваходзіць 150 гімнаў, якія называюцца Псалмамі Давіда і прыпісваюцца цару Давіду (XI — Х стст. да н. э.), стваральніку Ізраіля і заснавальніку яго сталіцы — Ерусаліма. Некаторыя псалмы нагадваюць егіпецкія гімны да сонца, але Бог у іх — не касмічная сіла, а хутчэй лепшы дарадчык чалавека, той, каму можна выказаць свае пакуты і надзеі. Псалмы аказалі вялікі ўплыў на хрысціянскую гімнаграфію, асабліва ў Візантыі. На еўрапейскія мовы іх перакладалі многія вялікія паэты. Сваю выдавецкую дзейнасць з «Псалтыры» пачалі Францыск Скарына і Сімяон Полацкі.

«Песню песняў» традыцыя прыпісвае цару Саламону, сыну Давіда — аднаму з самых мудрых і справядлівых уладароў у гісторыі. У творы адчуваецца паэтыка блізкаўсходняга вясельнага абраду. Словы з «Песні…» пра каханне, якое мацней за смерць, прайшлі, без перабольшання, праз тысячагоддзі. Праўда, у хрысціянскай тэалогіі даволі смелыя выразы з «Песні…» тлумачацца ў алегарычным плане: як саюз Хрыста з яго царквою. А ўрэшце ж сам Хрыстос бласлаўляў кожны сямейны саюз і вельмі прыхільна ставіўся да шлюбу.

Выдатным творам трэцяга цыкла з’яўляецца «Кніга Іова», якая расказвае пра безабароннасць чалавека ў свеце. Гэта глыбока філасофскі твор. Д’ябал спрачаецца з Богам, ці сапраўды праведны Іоў верны Богу: неабходна праверыць яго вернасць. Бог дазваляе гэта. І вось у героя паміраюць дзеці, усе родзічы, гінуць жывёлы. Ён ужо не багаты чалавек, не шэйх племені, не бацька. Але ўсё роўна Іоў праслаўляе Бога. Тады д’ябал пасылае на яго страшную хваробу. Іоў пакутуе ад несправядлівасці, скардзіцца, плача. Усё ж ён даказвае сваю вернасць Богу, а галоўнае, бескарыслівасць веры. Д’ябал пераможаны. Усё да Іова вяртаецца, ён жыве 140 гадоў.

Па свайму стылю «Кніга Іова» такая ж незвычайная, як і па змесце. Мова твора надзвычай архаічная і напоўнена смелымі метафарамі, шмат якія словы не сустракаюцца больш нідзе. З лінгвістычнага боку кніга яшчэ хавае многа загадак.

Сусветна-гістарычнае значэнне «Кнігі Іова» ў тым, што яна падводзіць рысу пад цэнтральнай для літаратуры Старажытнага Усходу праблемай сэнсу жыцця і ў такім абагульняючым выглядзе перадае ідэю еўрапейскай культуры. Чым далей, тым болей расце яе значэнне, разуменне, адкрываюцца ўсё большыя глыбіні. Уплыў кнігі адчуваецца ў Шэкспіра, І. Гётэ, у творчасці Ф.Дастаеўскага.

Надзвычай своеасаблівая кніга ў Бібліі — «Эклезіяст» (Прапаведнік). Доўгі час яна прыпісвалася Саламону, але на самай справе невядомы аўтар толькі ўкладвае свае словы ў вусны мудрага цара, каб умацаваць аўтарытэт і важкасць свайго тэксту.

Прапаведнік не стварае сістэматызаванага вучэння, а свае погляды аб сэнсе жыцця выкладае ў невялікіх раздзелах, не звязаных паміж сабою лагічнай сувяззю.

Назіраючы тое, што адбываецца на зямлі, Эклезіяст прыходзіць да высновы, што літаральна ўсё не мае сэнсу. Напрыклад, калі чалавек атрымлівае багацце, то ён толькі павялічвае свае клопаты, а ўрэшце ж багацце не забярэш з сабою ў магілу. Дарэмна людзі аддаюцца вяселлю і асалодзе, яны не прыносяць задавальнення і карысці. Няшчасці жыцця абцяжараны сацыяльнай несправядлівасцю. Вялікія веды толькі павялічваюць сумоту.

Тым не менш чалавек павінен змірыцца з лесам, прыняць жыццё такім, якое яно ёсць, стварыўшы, такім чынам, пэўны спакой у душы. Інакш кажучы, Эклезіяст заклікае чалавека не аддавацца жыццёвай мітусні, трымацца ва ўсім залатой сярэдзіны і шукаць палёгку ў Бога.

Стары Запавет — збор розных па памеру і па сваім змесце твораў. Скразная іх ідэя — запавет (дамоўленасць) паміж Богам і народам, а галоўная тэма — гісторыя яўрэйскага народа. На гэтым матэрыяле пастаўлена мноства агульначалавечых праблем.

Новы Запавет 

Новы Запавет з’явіўся працягам Старога, але яго змест — ужо дамоўленасць Бога не з адным народам, а з усім чалавецтвам.

Склад Новага Запавету — 27 твораў: 4 Евангеллі, «Апостал» («Справы апосталаў»), 21 пасланне, з якіх 14 належаць апосталу Паўлу, Апакаліпсіс — казань пра канец свету, пра апошні бой Дабра і Зла.

Самае важнае ў Новым Запавеце — 4 Евангеллі: паводле Мацвея, паводле Марка, паводле Лукі і паводле Іаана. Існуе яшчэ каля дзесятка так званых апакрыфічных Евангелляў — паводле Пятра, Фамы, Філіпа і інш. Яны не прызнаюцца Царквою і лічацца народнай творчасцю.

Слова «Евангелле» азначае па-грэчаску «радасная вестка», «дабравесце». Кнігі так названы таму, што ў іх распавядаецца пра жыццё і вучэнне Хрыста, які прыйшоў у свет для выратавання чалавецтва.

Час узнікнення Евангелляў не можа быць вызначаны зусім дакладна, але сучасная навука ўжо акрэсліла больш-менш пэўныя рамкі: прыкладна з 50 па. н. э. Мова Евангелляў — грэчаская, але не класічная, а так званае «кайнэ», александрыйскі дыялект, найбольш у той час распаўсюджаны. Хрыстос і апосталы гаварылі на арамейскай мове, але зусім верагодна, што ведалі і кайнэ.

P аўтараў Евангелляў Мацвей і Іаан былі апосталамі, а Марк і Лука належалі да 70 вучняў Хрыста. Святы Марк быў сведкам апошніх дзён Хрыста, а ў далейшым знаходзіўся пад несумненным уплывам Святога Пятра. Лука быў непасрэдным вучнем Святога Паўла ў перыяд яго актыўнай місіянерскай дзейнасці.

Старажытныя хрысціянскія пісьменнікі параўноўвалі чатыры Дабравесці з Ракою, што, выходзячы з Эдэма, раздзяляецца на чатыры вялікія рэчышчы, якія нясуць ваду-жыццё на чатыры бакі свету. Больш папулярны сімвал для Евангелляў — таямнічая калясніца, якую бачыў яшчэ прарок Іезекііль і якая складаецца з чатырох Істот: чалавека, льва, цяльца і арла. Гэтыя істоты паасобку зрабіліся ў эпоху Сярэднявечча эмблемамі евангелістаў: Мацвея звычайна прадстаўляюць чалавекам або анёлам, Марка — львом, Луку — цяльцом, Іаана — арлом. Сапраўды, Мацвей у сваім Евангеллі падкрэслівае чалавечы і месіянскі характар Хрыста, Марк паказвае яго ўсёмагутнасць як Цара свету, Лука гаворыць пра Хрыста як пра Першасвятара (гэта традыцыйна звязвалася з ахвярапрынашэннем цяльцоў), а Іаан звяртае галоўную ўвагу на Божаскую, нябесную сутнасць Збавіцеля.

Самым раннім прызнаецца Евангелле паводле Мацвея, хоць раней лічылася — паводле Марка. Мацвей — былы мытар, дзяржаўны чыноўнік, даволі заможны чалавек. Аднойчы ён пачуў казань Хрыста і быў настолькі ўражаны, што вырашыў запісваць усе словы Ісуса. Менавіта ён — адукаваны чалавек — падрабязна запісаў Нагорную пропаведзь — маральна-этычнае вучэнне Хрыста. Апошні заўважыў Мацвея і сказаў: «Ідзі за мной». І Мацвей з таго часу больш не пакідаў Настаўніка.

Лёгка заўважыць, што Евангелле паводле Мацвея нарадзілася з першапачатковых дзённікавых запісаў. Тут падрабязна фіксуецца, каго і дзе вылечвае Хрыстос, іншыя яго цуды. запісваюцца казанні, прыпавесці, размовы з вучнямі.

Менавіта Мацвей паведамляе, што Юда быў настолькі ўражаны сваёй здрадай, што кінуў 30 срэбранікаў у твар першасвятарам Ерусалімскага храма і павесіўся на асіне.

Мацвей пастаянна адзначае, што Хрыстос і ёсць той Месія (Збавіцель), якога так доўга чакалі, ён дае спасылкі на прароцтвы Старога Запавету, дзе гаворыцца пра Месію. Усяго такіх спасылак 65.

Евангелле паводле Мацвея складаецца з 28 глаў, пачынаецца з радавода Хрыста (ад Аўрама) і заканчваецца апошняй размовай Збавіцеля з апосталамі перад Узнясеннем.

Вучэнне, выкладзенае ў незабыўных для кожнага хрысціяніна радках Нагорнай казані, дае самы цудоўны і поўны вобраз Хрыста. Французскі пісьменнік Э. Рэнан назваў Евангелле паводле Мацвея самай значнай кнігай у свеце.

Святы Марк паходзіў з заможнай ерусалімскай сям’і, быў чалавекам адукаваным, добра валодаў грэчаскай і лацінскай мовамі. У доме маці Марка спыняўся ў Ерусаліме Хрыстос з вучнямі. Дом стаяў па суседству з Гефсіманскім садам, таму Марк-юнак аказаўся сведкам драматычных падзей, што адбыліся там (апошняя ноч перад судом, маленне Хрыста Бацьку, пацалунак Юды, арышт Хрыста). Марк пайшоў за рымскімі ваярамі, якія павялі Хрыста да першасвятароў Ерусаліма.

Некаторы час Марк падарожнічаў з Паўлам, прапаведаваў на Кіпры, у Анціахіі, Вавілоне, Егіпце. Але яшчэ ў палесцінскі перыяд найбольш блізка Марк стаяў да Святога Пятра, які часта гасцяваў у іх доме. У далейшым, ужо ў Рыме, Марк быў асабістым сакратаром Пятра і ў многім выклаў у сваім Евангеллі тое, што чуў непасрэдна ад першага з вучняў Хрыста. Сваё Дабравесце Марк прызначаў для язычнікаў, таму ў ім рэдкія спасылкі на Стары Запавет. Евангелле пісалася ў Рыме і складаецца з 16 глаў. Марк падкрэслівае, што Хрыстос пасланы Богам. Ён добраахвотна прыняў пакуты і смерць, каб выкупіць грахі людзей. Марк нічога не гаворыць пра нараджэнне Хрыста, але падрабязна распавядае пра Яго цуды (апісвае 20 цудаў), бо цуды падкрэсліваюць Божаскае паходжанне Хрыста.

Ледзь не трэцяя частка Евангелля прысвечана падзеям, што адбыліся ў апошні тыдзень перад раскрыжаваннем. Жыццё Хрыста ад хрышчэння да смерці паказана як бы з вялікімі скарачэннямі і рухаецца да драматычнай развязкі ў надзвычай імклівым тэмпе. У такім рытме ёсць нешта нерэальнае, але, з другога боку, ён надзіва падкрэслівае драматызм падзей, іх усёабдымную сімволіку.

Пра аўтара трэцяга Евангелля — Луку — звестак намнога больш. Ён быў грэк, грамадзянін Анціахіі, сталіцы Сірыі, на той час трэцяга па велічыні і значэнні культурнага цэнтра эліністычнага свету. У гэтым агромністым багатым горадзе ўзнікла адна з першых буйнейшых абшчын хрысціян, якая адыграла важную ролю ў фарміраванні хрысціянства. У Анціахію часта прыязджаў апостал Павел. Лука ўдзельнічаў у многіх місіянерскіх падарожжах Паўла. Лука — урач, вучоны і яшчэ да Евангелля напісаў некалькі навуковых прац па гісторыі Грэцыі, Рыма і Усходу. Як гавораць навукоўцы-нетэолагі, Евангелле паводле Лукі найбольш кампетэнтнае з навуковага пункту гледжання. Ён уносіў у кнігу чарговы эпізод толькі ў тым выпадку, калі пра яго расказвала не менш за два чалавекі-сведкі. Сама маці Хрыста Марыя паведаміла яму пра дзяцінства Хрыста. Лука, які быў таксама і цудоўным мастаком, стварыў некалькі партрэтаў Божай Маці — яны сёння лічацца найбольш шануемымі святымі абразамі. Лука з’яўляецца таксама і аўтарам яшчэ адной кнігі Новага Запавету — «Справы апосталаў».

Іісус у адлюстраванні Лукі — вобраз, поўны незямной міласэрнасці і дабрыні ў адносінах да няшчасных і загнаных. Прыпавесці пра добрага самарыцяніна, пра блуднага сына і адпушчэнне грахоў распусніцы вучылі многія пакаленні любові да блізкіх, усёдараванню і міласэрнасці. Іншыя прыпавесці (пра багацея і Лазара, пра багатага юнака і пра ўдовін грошык), а таксама эпізод з выгнаннем гандляроў з храма характарызуюць Хрыста як вернага сябра беднякоў і суддзю ўладароў, паноў, ганіцелей простых людзей. Трэцяе Евангеллё прасякнута атмасферай пяшчоты, далікатнасці, ласкі, асабліва ў адносінах да жанчын і дзяцей.

Лука дае радавод Хрыста ад Адама як Першачалавека. Расповяд пра жыццё Хрыста тут найбольш падрабязны, асабліва паэтычныя радкі пра падзеі, звязаныя з нараджэннем Хрыста, што і зразумела, бо пра іх распавядала сама Дзева Марыя.

Паводле трактоўкі Лукі, прадказанае Царства Божае — не царства ў літаральным сэнсе, а духоўнае адраджэнне чалавецтва.

Даследчыкі звычайна называюць Евангелле паводле Лукі самым паэтычным і мастацкім з усіх. Яго стыль выключна тактоўны, слоўнік надзвычай багаты, пабудова фраз самая правільная, сінтаксіс рытмічны і натуральны. Акрамя таго, Лука — таленавіты апавядальнік. Сцэны з жыцця Ісуса напоўнены драматычным напружаннем, яны дынамічныя і пластычныя.

Тры згаданыя Евангеллі характарызуюцца пэўным адзінствам, нейкім агульным поглядам на свайго Настаўніка і яго жыццё на Зямлі. Каб падкрэсліць роднасць Евангелляў паводле Мацвея, Марка і Лукі, навукоўцы назвалі іх «сінаптычнымі», а аўтараў іх «сіноптыкамі» (ад грэч. слова «сінопсіс», што азначае «агульны пункт погляду», «агульная думка»). Евангелле паводле Іаана кардынальна адрозніваецца ад сінаптычных. Падлічана, што Іаан сыходзіцца з сіноптыкамі толькі ў 8 % тэксту. Ён звяртае ўвагу не на чалавечы бок сутнасці Хрыста, а менавіта на Божаскі. Ён і пачынае Дабравесце з указаннем на тое, што Хрыстос ёсць Слова спрадвечнае, тое, якое спачатку «было ў Бога» і само «было Богам», той Логас, праз які ўтварылася ўсё Існае. Сам Хрыстос тут пра сябе неаднаразова гаворыць: «Я — святло», «Я — хлеб жыцця», «Я не са свету гэтага».

Евангелле паводле Іаана складаецца з 21 главы і прысвечана ў асноўным знаходжанню Ісуса ў Іудзеі.

Іаан — сын заможнага рыбака з Генісарэцкага возера, ён слухаў казанні Іаана Хрысціцеля. З’яўленне Хрыста, у якім Хрысціцель адразу прызнаў Месію, надзвычай уразіла юнака Іаана, ён з таго часу суправаджаў Ісуса, зрабіўшыся яго любімым вучнем. Ён — адзін з трох бліжэйшых апосталаў, якім дадзена было прысутнічаць пры ўсіх важнейшых падзеях зямнога жыцця Збавіцеля. Разам з Пятром, калі ўсе апосталы ў страху разбегліся, ён прабраўся ў двор першасвятара Ерусалімскага храма і чуў пачатак суда над Хрысгом. Затым ён бясстрашна стаяў каля крыжа і прыняў ад раскрыжаванага Настаўніка даручэнне клапаціцца аб Яго Маці. Яму аднаму з першых было дадзена пераканацца ва ўваскрэсенні Хрыста.

Пра далейшы лёс Іаана вядома з небіблейскіх крыніц. Разам з Пятром ён прапаведаваў у Ерусаліме, падвяргаўся ганенням з боку іудзейскіх жрацоў. Ён быў у Рыме якраз падчас страшных праследаванняў хрысціян з боку імператара Нерона, сам падвяргаўся катаванням: быў кінуты ў кацёл з кіпенем, але выйшаў з яго яшчэ больш здаровым і маладым. Пазней яго адправілі ў ссылку на паўпусты востраў Патмас, дзе перад ім з’явіўся сам Хрыстос, са слоў якога Іаан запісаў Апакаліпсіс. У далейшым да скону жыцця Іаан жыў у Эфесе — адным з самых вялікіх гарадоў таго часу, адкуль сачыў за дзейнасцю ўсіх навакольных хрысціянскіх абшчын, змагаўся з гностыкамі і ерэтыкамі. У Эфесе Іаан і напісаў сваё Евангелле, прычым першапачаткова пазнаёміўшыся з першымі трыма і прызнаўшы, што ў іх усё правільна. Іаан перажыў усіх сваіх сабратоў-апосталаў і памёр ужо ў пачатку II ст. — адзіны з усіх вучняў Хрыста — сваёй смерцю. Яго грабніца-пахавальня з таго часу — месца паломніцтва хрысціян.

Евангеллі нельга назваць літаратурай. Гэта не творы, якім індывідуальныя аўтары свядома надалі пэўную кампазіцыйную форму. Да Евангелляў як да боганатхнёных твораў неабходна падыходзіць з іншымі крытэрыямі, хоць нельга было не адзначыць тыя мастацкія сродкі, якімі карысталіся евангелісты, каб данесці важную інфармацыю да простага чалавека.

Хоць сіноптыкі апісваюць больш чалавечы бок у Хрысце, паказваючы яго ў асноўным як Сына Чалавечага, а Іаан, наадварот, вылучае Божаскую сутнасць, гэта не азначае, што ў сіноптыкаў адсутнічае Божае, а ў Іаана — чалавечае ў Хрысце. Сын Чалавечы і ў сіноптыкаў — Сын Божы, якому дадзена ўлада на Небе і на Зямлі. Сын Божы ў Іаана — таксама і сапраўдны Чалавек, які ідзе на шлюбнае баляванне, па-сяброўску гутарыць з Марфай і Марыяй і плача каля труны іх брата — свайго сябра Лазара. (Ажыўленне Лазара апісана толькі ў Іаана.) Такім чынам, сіноптыкі і Іаан дапаўняюць адзін аднаго і толькі ўсе разам даюць ідэальны вобраз Хрыста, які прынёс у свет зусім новыя ідэі, заснаваныя на чысціні сэрца і братэрстве людзей.

«Апакаліпсіс», або «Адкрыццё Іаана Багаслова» Іаан запісаў са слоў Хрыста ў 67–68 гг. Гэты твор — люстраны да «Кнігі Быцця», ён лагічна закрывае Біблію, бо распавядае пра канец свету (а «Кніга Быцця» — пра яго пачатак).

Апакаліпсіс — твор выключны, незвычайны, ён перанасычаны грандыёзнымі, фантастычнымі, сімвалічнымі вобразамі, прароцтвамі і прадказаннямі. Ён малюе ўнушальную карціну Страшнага Суда, пакут людзей у іх целах у апошнія дні, страшныя прыродныя катаклізмы, будучае ўладкаванне свету пасля выратавання і ўваскрэсення.

Усе гэтыя фенаменальныя карціны малюе перад Іаанам сам Хрыстос. Ён жа і тлумачыць алегорыі, вобразы, якія прадстаўляе Іаану.

Лёс свету заключаны ў Кнізе з сямю пячаткамі, якую трымае Бог у правай сваёй руцэ. І толькі Ён сам можа зняць пячаткі і гэтым прадказаць будучыя падзеі.

За раскрытаю першай пячаткай з’явіцца вершнік на белым кані, за другой на рыжым, за трэцяй на вараным, за чацвёртай на бледным, якому будзе дадзена ўлада над чацвёртаю часткаю зямлі — гвалціць і забіваць. Пасля пятай пячаткі ўбачылі душы забітых за Бога, пасля шостай адбыўся землятрус і падзенне зорак на зямлю. І толькі пасля сёмай — страшная касмічная катастрофа — «вялікі дзень гневу».

У месцы, якое называецца Армагедон у Палесціне, будзе апошні бой сіл Дабра з сіламі Зла. Галоўная роля тут належыць Хрысту, які з’явіцца ў белым адзенні на белым кані і пераможа ўсіх сваіх ворагаў, заключыць Сатану ў кайданы і кіне ў бездань. Затым ажывуць толькі святыя людзі і будуць цараваць разам з Хрыстом тысячу гадоў. І толькі пасля гэтага адбудзецца Сусветны Суд на чале з Хрыстом. Запісаныя ў Кнігу Жыцця ўваскрэснуць, а астатнія будуць кінуты ў вогненнае возера разам са смерцю. Гэтым смерць перастане існаваць наогул. Новае жыццё пачнецца ў Новым Ерусаліме, які апусціцца з Неба і фактычна будзе раем для людзей.

Апакаліпсіс гаварыў пра неабходнасць удасканалення чалавека, даваў своеасаблівы імператыў быцця. Прычым у адрозненне ад змрочных прадказанняў прарокаў Старога Запавету, якія клапаціліся толькі пра будучае свайго народа, Апакаліпсіс выходзіў на ўзровень універсальных абагульненняў, мінуючы расавыя, нацыянальныя, класавыя прыярытэты.

Цэнтральны вобраз у Новым Запавеце, безумоўна, вобраз Хрыста. Людзям дадзены сімвал Бога менавіта ў вобразе Ісуса.

Божаская ідэя неабходна была чалавеку. Але людзі здольныя зразумець, адчуць толькі канкрэтна асязальную, увасобленую ў матэрыю ідэю. Такая прырода чалавека, такая яго свядомасць. Менавіта таму Дух аказваецца ўвасобленым у цялеснай абалонцы, звышпачуццёвая рэальнасць — у пачуццёвай форме.

З дваістаю прыродай Хрыста звязана яго дваістае паходжанне. Але нават у чалавечай яго існасці заключана Сафія — Божаская Мудрасць. І ўсе хрысціяне нараджаюцца двойчы: адзін раз — целам, а другі раз — духам, падчас хрышчэння.

Хрыстос прыйшоў выканаць запаветы Маісея, але так, каб злучыць знешняе і ўнутранае, паглыбіць іх ад знешняга ўчынку да душы. «Не забі», «Не ўкрадзі» — запаветы, што былі законамі, якія чалавек выконваў, зыходзячы часта ад розуму (ад разумення, што непазбежна пакаранне, і г. д.). Хрыстос жа вучыў кіравацца сумленнем, каб нават думкі не ўзнікла ўкрасці, забіць, каб унутраныя перакананні чалавека, а не знешні закон не дазвалялі гэтага. Хрыстос — унутраны шлях выратавання. Корань граху знішчаецца, калі Бог (шляхам хрышчэння) уваходзіць у душу чалавека. Бог у душы і ёсць сумленне. А яшчэ — любоў, бо Хрыстос заклікаў любіць не толькі блізкіх сваіх, але нават ворагаў. Гэта цяжка, але гэта — той ідэал, да якога пастаянна неабходна імкнуцца.

Бог ёсць і ў кветцы, і ў камені, і ў матыльку, толькі яны гэтага не ведаюць. А чалавек ведае, наколькі блізкі да яго Бог. Больш вялікага, больш высокага сімвалу, чым Хрыстос, не створаны ў чалавечай культуры. І для літаратуры Ён — ідэал Чалавека: усе станоўчыя героі сусветнай літаратуры ў той ці іншай ступені набліжаюцца да Яго.

Біблія — вышэйшая духоўная каштоўнасць чалавецтва, эталон мудрасці, прыгажосці і высакародства. Пра яе пісаў вядомы рускі філосаф С. Булгакаў: «Біблія ўвогуле ёсць цэлы свет, яна — таямнічы арганізм, жыць у якім нам удаецца толькі часткова. Невычарпальнасць Бібліі — і ў божаскім яе змесце, і ў яе перадачы шматграннасці свету. Біблія — вечныя сузор’і, што гараць для нас у нябёсах, у той час як мы рухаемся у свеце будзенным, сузіраючы іх як быццам у нязменнасці, але ва ўсё новым становішчы да нас». Вядомы каталіцкі сучасны аўтар Даніэль Роп так гаворыць пра Біблію: «Гэта адзіная кніга, абсалютна невычарпальная, кніга Бога і Чалавека». І калі мы збіраемся вывучаць яе з навуковага пункту гледжання, мы ніколі не павінны забываць: «перш за ўсё гэта твор Бога».

Біблія — матрыца нашых ведаў, аснова нашай цывілізацыі. Вядомы філосаф К. Ясперс сцвярджаў: «Біблія і біблейская рэлігія ёсць выток філасофіі, пастаянны арыенцір і крыніца вечных ісцін». Чытаць Біблію неабходна кожнаму, каб узвысіцца духам, спазнаць сапраўдныя каштоўнасці, навучыцца любові.

Пытанні для самаправеркі і самакантролю:

1. Дайце азначэнне слову «рэлігія», мэце рэлігіі, сутнасці рэлігіі, аснове рэлігіі.

2. Як вы разумееце Бога і веру ў Бога? Чаму без веры нельга жыць чалавеку?

3. Як можна разумець Святую Тройцу?

4. Што ўяўляе сабою адна з самых вялікіх кніг усіх часоў і народаў — Біблія?

5. Як вы разумееце сюжэт пра стварэнне свету ў Бібліі? Што вы ведаеце з іншых навук пра Космас, утварэнне Зямлі, жыццё на Зямлі?

6. Што сімвалічна абазначае біблейскі сюжэт пра грэхападзенне?

7. Якое значэнне мае паданне пра Патоп у гісторыі культуры?

8. Прывядзіце факты розных навук, якія сведчаць пра прыродныя катаклізмы ў гісторыі Зямлі.

9. У чым сімвалічны сэнс паданняў пра Каіна і Авеля, пра Вавілонскую вежу, пра зыход яўрэяў з Егіпта?

10. Што вы ведаеце пра цароў Давіда і Саламона? Прачытайце ў Бібліі Псалмы Давіда і Прытчы Саламона.

11. Якімі асноўнымі ідэямі адрозніваецца Новы Запавет ад Старога?

РАЗДЗЕЛ 4 Гісторыя беларускай літаратуры ў яе міфа-паэтычных вытоках

Праяўленне міфалагічнай свядомасці ў першых творах пісьмовасці на беларускіх землях

Розныя гістарычныя дадзеныя пераканаўча сведчаць пра тое, што пісьменнасцю на Русі карысталіся ўжо ў ІХ ст. — першай палове Х ст. У рускай навуцы шырока ўведзена ва ўжытак так званая Вялесава кніга, створаная, як мяркуюць, наўгародскімі жрацамі ў ІХ ст. Але паколькі беларускія даследчыкі ў цэлым негатыўна ставяцца да гэтага помніка, мы вымушаны абыходзіць яго ўвагай.

Распаўсюджанне пі сьмовасці пасля хрысціянізацыі ўсходніх славян Уладзімірам адбывалася галоўным чынам на беларускіх землях, што мы звязваем з працяглай традыцыяй бачання тэрыторыі цяперашняй Беларусі як сакральнага цэнтру ўсходняга славянства. Імёны высокаадукаваных людзей ХІ-ХІІ стст. Кірылы Тураўскага, Ефрасінні Полацкай, Кліменція Смалячыча, Аўраамія Смаленскага — гонар нашай зямлі.

З пачаткам пісьмовасці на Беларусь прыходзілі перш за ўсё кананічныя тэксты Бібл іі, але з’яўляліся і апокрыфы (ад грэц. «недаступны», «прыхаваны»), якія асвятлялі больш поўна тыя факты, што ў канон не ўваходзілі. Адным з найбольш папулярных у той час быў апокрыф «ХАДЖЭННЕ БАГАРОДЗІЦЫ ПА ПАКУТАХ». У ім распавядалася пра падарожжа Божай Маці разам з архангелам Міхаілам па апраметнай. Сярод грэшнікаў Багародзіца бачыць язычнікаў: тых, хто ўшаноўваў Траяна (?), Перуна, Хорса, Вялеса і іншых язычніцкіх багоў. «А паколькі ў час з’яўлення апокрыфа працягвалася барацьба з яшчэ моцнымі перажыткамі старой рэлігіі, то перапісчык спецыяльна ўвёў гэты момант, які адсутнічаў у грэчаскім арыгінале» [Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры]. Багародзіца перажывае за пакуты грэшнікаў і просіць Бога, каб злітаваўся над імі. Для нашай тэмы твор цікавы не толькі тым, што тут згадваюцца язычніцкія багі, а і тым, што ўпершыню ў нашай літаратуры з’яўляецца вобраз Божай Маці, які можна разглядаць як персаніфікаванае ўвасабленне Радзімы, занепакоенай верай свайго народа. Ідэя міласэрнасці, даравання кожнаму, незалежна ад цяжкасці яго грахоў, — гэта глыбока гуманістычная і вельмі «беларуская» рыса — зрабіла «Хожденіе» адным з найбольш любімых народам твораў. І мы нездарма ставім яго першым ў нашай літаратурнай традыцыі. Ён нібы «задаў» ёй напрамак развіцця.

Пра тое, што наша здагадка ў адносінах Божай Маці правільная, сведчыць арыгінальны (а не перакладны) твор ХІІІ ст. «Слова пра Меркурыя Смоленскага», дзе прыводзіцца плач Смаленскай зямлі ад татарскага засілля — выключна моцны па свайму лірызму і эмацыянальнасці: «Вижу вас отторгнутых от моей груди…» У другой рэдакцыі (а ўсяго іх 37) Маці-Зямля атаясамліваецца з Багародзіцай. Так упершыню ўзнікае ланцуг — Маці — Зямля — Божая Маці як ядро нацыянальнага міфа, беларускай ідэалогіі, што вядзе сваё паходжанне ад Прародзіцы ўсяго існага — крывіцкай багіні Жывы. Абодва вобразы — Зямлі і Багародзіцы — у народнай свядомасці атаясамліваюцца, што дазваляе гаварыць пра дзве і пастасі аднаго і таго ж архетыпу Вялікай Маці.

Неўзабаве з’явілася на Беларусі і свая патронка, святая апякунка (спачатку Полацкай зямлі, пасля ўсёй Беларусі) — Еўфрасіння Полацкая.

Творчасць Кірылы Тураўскага

У другім духоўным цэнтры беларусаў — Тураве — праславіўся лепшы пісьменнік перыяду Старажытнай Русі, адзін з выдатнейшых пісьменнікаў усёй Еўропы эпохі Сярэднявечча — Кірыла Тураўскі.

Каб зразумець феномен «другога Златавуста» (Златавуст — візантыйскі пісьменнік УІ ст, з якім параўноўвалі Тураўскага), неабходна мець уяўленне пра зямлю, што яго нарадзіла. Увогуле разуменне таго, як арганізаваны тэкст, у чым яго прырода як твора слоўнага мастацтва, у значнай ступені залежыць ад шэрагу папярэдніх звестак пра тэкст і яго аўтара.

Назва горада (паводле падання, заснаванага легендарным князем Турам) сведчыць пра глыбокую яго старажытнасць (безадносна да таго, што сцвярджаюць археолагі), бо мае адпаведнасці ў назвах, раскіданых па ўсёй тэрыторыі Еўразіі: Турцыя, Туркестан, Турэнь (вобласць у Францыі), Тур (горад у Францыі), Турын (горад у Італіі), рака Тура ў Расіі, у самой Беларусі — пяць рэчак з назвай Тур, таксама рэчкі Тур’я, Тураўлянка, Турчанка, азёры Туроўе, Турасы, Тураўля, Турэцкае. А ў легендзе пра заснаванне вёскі Турэц на Гродзеншчыне згадваецца пра вельмі старажытныя часы і пра племя волатаў-паляўнічых, што некалі жылі тут. Мы звязваем усе гэтыя шматлікія назвы (іх, безумоўна, намнога больш) з рассяленнем індаеўрапейцаў, свяшчэннай жывёлай якіх (яшчэ да з’яўлення каня) быў бык-тур. Тур, а таксама, магчыма, і зубр — татэмная жывёла праіндаеўрапейцаў, хоць яшчэ ў палеаліце, мяркуючы па шэдэўрах першабытнага жывапісу, бык увасабляў мужчынскую апладняючую сілу, увогуле творчы пачатак Космасу, Неба. Арэал ушанавання быка-Неба ўражвае: уся Азія ды Еўропа, амаль уся Афрыка. У старажытных германцаў вярхоўны бог Тор азначаў «бык» і прадстаўляўся з рагамі (адсюль рагатыя шлемы германцаў-тэўтонаў). Другая назва быка — вол (ужо свойскай жывёлы) — увайшла ў імя надзвычай старажытнага бога ВОЛАСА-ВЯЛЕСА.

Усе гэтыя і многія іншыя факты ўказваюць на тое, што паселішча на месцы Турава было старажытным сакральным цэнтрам ушанавання бога Неба, які канкрэтна ўвасабляўся (у сваёй зямной іпастасі) у вобразе быка-тура. «Тураў — самы старажытны горад на тэрыторыі рассялення дрыгавічоў». Геаграфічна Тураў размешчаны на сутыку рэчак Язда і Струмень, прытоку Прыпяці, сярод самага старажытнага на тэрыторыі Усходняй Еўропы масіву дуброў, якія захаваліся нават да сёння (мы лічым, што гэта было месца, свабоднае ад апошняга ледавіка, таму яно захавала вельмі своеасаблівыя рысы даледавіковай прыроды). Рэчкі, што абцякалі горад, таксама вызначалі яго воблік. Яшчэ ў У ст. да н. э. рачная сетка нашай радзімы ўразіла грэчаскага гісторыка Герадота, хоць ён да таго пабываў ужо ў многіх землях. Сапраўды, ніякая іншая асаблівасць нашай краіны «не аказала такога разнастайнага, глыбокага і прыкметнага ўздзеяння на жыццё нашага народа, як гэтая рачная сетка» [М. Ключэўскі]. У міфалагічным аспекце рэчкі — адзін з найбольш шануемых прыродных аб’ектаў, месца выканання многіх абрадаў. Рака звязана з ідэяй лёсу.

Гады жыцця Кірылы Тураўскага дакладна невядомыя. Сёння прапаноўваюцца такія даты: 1130–1190. Вызначаная дата смерці — 1190 г. (раней лічыўся 1172 г) дазваляе лічыць Кірылу Тураўскага магчымым аўтарам «Слова пра паход Ігаравы». Дакладна ж яго аўтарству належыць восем «словаў»-казанняў, некалькі павучальных аповесцей і прыпавесцяў, два каноны, каля трыццаці вершаў. «Словы» Кірыла складаў з нагоды розных хрысціянскіх святаў: «Слова на Вербніцу», «Слова на Вялікдзень», «Слова на Ушэсце». Вершы-малітвы складаліся на кожны дзень тыдня і чыталіся пасля набажэнстваў уранні, удзень і ўвечары.

Асноўныя мастацкія прынцыпы тураўскіх «слоў» — рытарычная ампліфікацыя: нагнятанне сінонімаў, параўнанняў, метафар, цытат. Гэтым дасягаецца выключная экспрэсіўнасць аўтарскай думкі. Каб наблізіць слухачоў да евангельскай падзеі, ён ужывае дзеясловы ў цяперашнім часе, словы «ныне» і «днесь». Гэта адзін з першых у нашай літаратуры прыём абыгрывання часу.

Яшчэ адной характэрнай асаблівасцю твораў Тураўскага з’яўляецца частае згадванне ў іх з’яў прыроды. Так, у «Слове на Фаміну нядзелю» (першую пасля Вялікадня) Стары Запавет аўтар параўноўвае з зімою, а Новы — з вясною. Як прырода абнаўляецца пасля зімы, так і вера ў Хрыста абнаўляе чалавека. «Днесь весна красуется оживляючи земное естьство, и бурьнии ветры тихо повевающе плоды гобьзують, и земле семена питающи зеленую траву рожаеть». Заўважым, што зусім па-язычніцку зямля ў Тураўскага «нараджае». Вясна ж як сімвал нараджэння таксама ўзыходзіць да вельмі архаічных часоў, да міфаў пра паміраючага і ўваскрасаючага бога прыроды. У Кірылы Тураўскага вясна нагадвае пра аднаўленне чалавецтва верай у Хрыста. Тураўскаму характэрна цэласнае адчуванне навакольнага свету, усіх касмічных рытмаў. Старажытнае міфалагічнае абагаўленне святла заканамерна перайшло ў яго творчасці да паняцця «божаскае святло», якое якраз утвараюць разам узятыя яго вобразы вясны. Такім чынам, Кірыла Тураўскі-пісьменнік разумее хрысціянства як касмічную літургію, для яго характэрна містычнае яднанне з касмічнымі рытмамі, асветленымі ўжо містэрыяй Хрыста.

Малітвы Кірылы Тураўскага таксама ўражваюць багаццем і разнастайнасцю спосабаў арганізацыі паэтычнай мовы. Зноў узнікае тэма святла і цемры, а таксама часу. Паняцці «неба» і «зямля» маюць і тут сімвалічнае напаўненне. Неба — гэта перш за ўсё абсалютнае ўвасабленне «верху», члена адной з асноўных міфалагічных апазіцый, Зямля — «ніз». Сэнсавая пара «неба — верх» сінанімічная выразу «Божая ўлада». Да слова Бог Тураўскі далучае цэлы шэраг ўласнаўтвораных эпітэтаў: «едіный», «мілостівый», «безгрешен», «безсмертный», «чіст», «непорочен», «незлобівый», «премудрый». Прыметнік «безначальне» (вечны, без канца і пачатку) указвае на існаванне Бога адносна часу: ён ніколі і нікім не быў створаны, а існаваў вечна. Эпітэты «неодержіме», «неабсяжне» паказваюць на адносіны Усявышняга да прасторы: ён існуе паўсюдна і да канца непазнавальны. Бог — самая асноўная і важная для нашага разумення крыніца святла. «Божае святло» — гэта сімвалічнае ўяўленне пра гуманную сутнасць Стваральніка Свету. Ужывае Кірыла Тураўскі ў малітвах і паняцце «Божественный Дом», што азначае, на нашу думку, увасабленне ўсіх духоўных каштоўнасцей чалавека.

Трэці важнейшы жанр у творчасці Кірылы Тураўскага — прытчы (прыпавесці): «Прытча о человеческой душе и о теле», «Слово о расслабленном», «Повесть о белоризце — человеке и о монашестве». Асноўны метад пісьменніка — алегарычна-сімвалічнае тлумачэнне Новага Запавету. Можна сказаць, што менавіта ў Кірылы гэты метад дасягнуў найвышэйшай дасканаласці. Прычым Тураўскі свабодны ў выкарыстанні багаслоўскіх крыніц і часам увогуле звяртаецца да нехрысціянскіх тэкстаў. Надзвычай важным для тэмы дадзенай работы ўяўляецца з’яўленне ў Кірылы Тураўскага жанру прытчы, для якога найбольш характэрна глабальнае абагульненне, сімвал, формы выяўлення універсальнага, архетыповага зместу, як у міфе. Да алегорый, «казак жыцця» шырока пачнуць звяртацца пісьменнікі нацыянальнага Адраджэння (З. Бядуля, Ядвігін Ш., Я. Колас). Прытча дапамагае праз канкрэтны прыклад выйсці на максімальнае абагульненне.

Кірыла Тураўскага неабходна чытаць у арыгінале, бо ў перакладзе асаблівасці яго мовы, стылю істотна губляюцца. На беларускую мову яго творы перакладзены Ул. Кароткім і Ж. Некрашэвіч-Кароткай. Творы Тураўскага атрымалі неверагодную папулярнасць ужо пры яго жыцці, а таксама і ў пазнейшыя эпохі. На думку сучаснага даследчыка У. Колесава, «ажно да Дзяржавіна ў рускай літаратуры не з’яўлялася пісьменніка такой сілы, значнасці і вышыні маральнага пачуцця». Але Кірыла Тураўскі — пісьменнік перш за ўсё беларускі. Многія дасягненні яго стылю вызначылі найбольш характэрныя асаблівасці нацыянальнай літаратурнай традыцыі.

Міфалагізм «Слова пра паход Ігаравы»

Пра выдатнейшы твор усходнеславянскага прыгожага пісьменства — «Слова пра паход Ігаравы» — створана незлічоная колькасць навуковых прац. Незалежна ад таго, разглядае той ці іншы аўтар «Слова» як аповесць, паэму ці ўзор аратарскага мастацтва, у межах такога аналізу «Слова» паўстае як твор рэальна-апавядальнага характару. Усе яго элементы, звязаныя з міфалогіяй, звычайна асэнсоўваюцца як своеасаблівая арнаментыка, што накладваецца на ланцуг рэальных падзей. Між тым розныя вобразы і сітуацыі, насычаныя міфалагічным падтэкстам, займаюць у тэксце «Слова» намнога большае месца, чым было вызначана папярэднімі даследаваннямі. Апошнія доследы семіётыкаў зрабілі магчымым паглядзець на «Слова» як на твор, міфалагічны па сваёй сутнасці. Так, Б. Гаспараў лічыць матыў пярэваратня не ўстаўным эпізодам, прысвечаным Усяславу, а стрыжнёвым у творы. Ён прадстаўлены ў шэрагу іншых эпізодаў, якія тычацца і самога Ігара, і Баяна. Але нас найбольш цікавіць Усяслаў.

У фальклоры матыў пярэваратніцтва ў найбольшай ступені звязаны з ператварэннем ў ваўка, адсюль у беларусаў сама з’ява называецца ваўкалацтвам. Шэраг беларускіх аўтараў (А. Ненадавец, С. Іваноў, А. Века) схільны разглядаць ваўкалацтва як спеціфічна беларускую з’яву. Але іх тлумачэнні яе не могуць нас задаволіць. Так, А. Ненадавец лічыць, што ў вобразе ваўка «сканцэнтраваны ўнутраны свет людзей, моцных не ў нейкіх там фізічных адносінах, а ў плане іх сацыяльных магчымасцей і памкненняў». Але ўсё, відаць, больш складана і не паддаецца тлумачэнню толькі з дапамогай сацыяльных фактараў. Не сакрэт, што ў казках пра жывёл трактоўка ваўка (дурнаваты) не супадае з сапраўднымі бялагічнымі якасцямі гэтага надзвычай разумнага звера. Такое несупадзенне магчыма растлумачыць татэмізмам. На нашу думку, усе звяры ў казках — эмблемы пэўных татэмных родаў, і хітрасць, скажам, лісы (воўк ў прыродзе намнога хітрэйшы і разумнейшы) тлумачыцца перавагай людзей-ліс над татэмам ваўка. Магчыма, гэта і не так, але чамусьці беларускія даследчыкі не звярнулі ўвагу на тое, што воўк дурны толькі ў казках пра жывёл, а зусім іншым паўстае ў чароўных казках. Значыць, неабходна кардынальна перагледзець генезіс абодвух жанраў.

Так і застаецца невытлумачаным прыручэнне ваўка, які стаў сабакам (а сёння біёлагі даказваюць, што ўсе 400 парод сабак паходзяць ад ваўка), а таксама па-ранейшаму загадкавая псіхічная хвароба лікантропія, якая, хутчэй за ўсё, і з’яўляецца падставай для ўзнікнення шматлікіх паданняў пра ваўкалакаў. Каб уявіць сябе менавіта ваўком, што і адбываецца ў лікантропаў, неабходны вельмі і вельмі важкія псіхічныя падставы. Але якраз яны застаюцца абсалютна незразумелымі як для біёлагаў, так і для міфолагаў.

Праўда, міфы і казкі дэманструюць надзвычай шырокі спектр ператварэнняў людзей у жывёл, птушак і расліны, і наадварот. Можна нават гаварыць і пра своеасаблівы жанр у літаратуры, які пачынаецца «Метамарфозамі» Авідзія Назона. «Слова пра паход Ігаравы» якраз у шэрагу такіх твораў.

Кожны канкрэтны выпадак ваўкалацтва мае нейкую сувязь з уяўленнямі пра надзвычай аўтарытэтнага бога Вялеса, і ўсё ж у цэлым з’ява пярэваратніцтва не атрымоўвае ў навуковай літаратуры больш-менш прымальнага тлумачэння. Між тым высвятліць гэта пытанне надзвычай важна, бо з ім звязана ўся сістэма параўнанняў не толькі фальклору, але ў значнай ступені і літаратуры. На нашу думку, тут адбіўся надзвычай складаны комплекс татэмістычных і анімістычных поглядаў, уяўленняў пра метампсіхоз (рэінкарнацыю), у які верылі вялікія грэцкія вучоныя Эмпедокл, Піфагор, Платон і які складае аснову такіх сусветных рэлігій як будызм і індуізм, а таксама некаторых хрысціянскіх сектаў (маніхеяў, нестарыян). Тым больш, што і ў «Слове» недвухсэнсоўна гаворыцца пра нейкія своеасаблівыя стасункі душы і цела. Усяслаў мае другое цела («аще и вьща душа в друзь тьль…»), у час свайго пабегу ператвараецца ў ваўка («скочи вълком»). Здольнасць да ператварэнняў звязана якраз з аддзяленнем душы ад цела: душа пярэваратня свабодна пераходзіць з адной цялеснай абалонкі ў другую. Нязлучанасць душы і цела і падкрэслена ў выразе: «аще и вьще душа въ друзь тьль». Яшчэ больш выразна матыў аддзялення душы ад цела выступае ў баі на Нямізе («вьютъ душу отъ тьла»). У іншых месцах расповяду пра Усяслава яго думка пастаянна дзейнічае як бы асобна ад цела. Так, ён дацягнуўся да Кіева, апіраючыся на сваю хітрасць (інакш кажучы, як бы перанёс сваё цела хітрасцю). У гэтым жа сэнсе можна зразумець словы пра тое, што Усяслаў судзіў людзей, дараваў гарады князям, а «сам» (гэта значыць, у сваёй цялеснай абалонцы) бадзяўся ваўком. Паколькі аддзяленне душы ад цела, з другога боку, азначае смерць, то такім чынам, пагібель і ўваскрэсенне, пераход мяжы паміж жывымі і мёртвымі, аказваецца сутнасцю ператварэнняў Усяслава-ваўкалакі. У творы таксама падкрэсліваецца незвычайная хуткасць яго перасоўвання — пабегу, напрыклад, ён скокнуў да Кіева дзякуючы сваёй хітрасці, ён абагнаў гук Полацкіх званоў і на шляху да Цьмутаракані ён пераступіў шлях сонцу Хорсу. Апошні прыклад якраз і ўказвае на хтанічную прыроду Усяслава, бо, на нашу думку, Хорс — назва ў славянаў ранішняга сонца, якое ўстае над даляглядам, толькі што перамогшы ў падзем’і розных пачвараў (часцей змеепадобных). Значыць, і Усяслаў меў дачыненне да такіх пачвараў, затрымаўшы ўзыход сонца. На гэты аспект сімвалічнага сэнсу выраза яшчэ не звярталі ўвагу навукоўцы, між тым дадзеная салярная міфалагема якраз і з’яўляецца будаўнічым матэрыялам для ўтварэння структурных адносін паміж рознымі міфалагічнымі канстантамі.

Такім чынам, Усяслаў ў якасці ваўкалакі надзелены здольнасцю да матэрыяльных метамарфоз і аддзяленню душы (думкі, хітрасці) ад цела, што дапамагае яму фантастычным чынам пераадольваць прастору і час. Вось чаму Усяслаў і ўвайшоў у гісторыю як Чарадзей. Прычым менавіта Усяслаў з’яўляецца цэ нтральным героем паэмы, а іншыя персанажы (нават Ігар — як бы галоўны герой) — толькі яго своеасаблівыя двайнікі. У сцэне пабегу з палону Ігар таксама ператвараецца ў розных жывёл (гарнастай, гогаль, воўк, сокал), што надае яго руху незвычайную хуткасць. Усяслава і Ігара аб’ядноўвае і аддзяленне душы: думка лунае ў прасторы: «Игорь мыслию паля мьретъ отъ великаго Дону да малаго Донца». На думку Б. Гаспарава, Ігар набывае такія якасці, бо вяртаецца праз мяжу, якая аддзяляе царства жывых ад царства памерлых, інакш кажучы, з ім адбываецца цудоўнае ператварэнне-уваскрэсенне.

У пачатку тво ра гаворыцца і пра трансфармацыі Баяна, які «растькашется мыслию по древу, сьрымъ вълкомъ по земли, шизым орлом подъ облакы». Увесь гэты малюнак праецыруецца на міфалагічны вобраз Сусветнага Дрэва, а сам Баян, паколькі ён унук Вялеса, выступае ў якасці паэта-жраца-шамана, які не прасторы імгненна перасякае і не мяжу паміж рознымі светамі, а час, дасягаючы сваёй думкай да самай глыбокай даўніны.

У цэлым усе тры персанажы, валодаючы трыма сферамі быцця (вадой — хтанічнай сферай, зямлёй і паветрам), уяўляюць як бы тры іпастасі ваўкалацтва, пр ычым Усяслаў здольны трансфармаваць матэрыю і пераадольваць рэальную прастору, Ігар, як і кожны персанаж чародзейнай казкі, ажыццяўляе пераход з іншасвету ў рэальную прастору (мяжой з’ўляецца, як і ў фальклоры, рака), а Баян лунае ў створаным ім самім свеце фантазіі (сёння мы б сказалі — у віртуальнай прасторы). І так з таго часу адбываецца з усімі мастакамі.

У рэальнай гісторыі У сяслаў Полацкі церпіць паразу ад братоў Яраславічаў — сваіх родзічаў — на рацэ Нямізе. Апісанне бою на Нямізе можна аднесці да самых пранікнёна-паэтычных і ў той жа час глыбока трагічных мясцін «Слова». Метафары, ужытыя тут, звязаны з земляробчым цыклам работ: сеў-жніво, касьба, малацьба. У апісанні бою два метафарычных рада (бой як жніво-касьба і смерць як аддзяленне душы ад цела) зліваюцца ў адзіную вобразную сістэму. Уключэнне ў малюнак бою-пагібелі усіх земляробчых работ, якія маюць дачыненне да розных сезонаў, надаюць усёй карціне міфалагічную семантыку цыклічнасці. Цыклізм жа характарызуе усю сукупнасць ўяўленняў нашых продкаў пра жыццё-смерць-новае ўваскрэсенне.

У цэлым сімвалы ў паэтыцы «Слова» не толькі ўпрыгожваюць твор, але і ствараюць у чытача пэўнае ўражанне пра патаемны сэнс апісаных падзей. Пры гэтым міфалагічныя элементы складаюць у творы адзіную структуру. Асобныя міфалагізаваныя элементы не проста суіснуюць, а ўступаюць у шматлікія сувязі паміж сабою, своеасабліва трансфармуюцца, перакладваюцца ва ўсё новыя формы-малюнкі, ствараючы адзіную сетку, якая пакрывае увесь твор і падпарадкоўвае сабе логіку развіцця рэальных падзей. Міфалагічны падтэкст тут з’яўляецца тым фонам, на які праецыруецца змест твора ў цэлым і асобныя яго дробныя дэталі, што надаюць гэтаму зместу другі, метафарычны план. Больш складанага твора ў нашай літаратуры няма. Шкада, што традыцыі яго, хоць і выкарыстоўваліся шырока, але ў многім павярхоўна і яшчэ далёка не вычарпаны.

Сімвалізацыя рэчаіснасці дзеячамі эпохі Адраджэння

Развіццё нацыянальнай свядомасці беларускага народа, яго самабытнай культуры звязана з імёнамі эпахальнага маштабу — Ф. Скарынам і М.Гусоўскім. Абодва — выдатныя дзеячы эпохі Адраджэння на Беларусі.

Эпоха Адраджэння — ў поўным сэнсе слова сінтэтычная, бо аб’яднала адноўленую грэка-рымскую антычную культуру з хрысціянскай, якая развівалася на працягу ўсёй эпохі Сярэднявечча. У той жа час Адраджэнне — эпоха пераходная, звязаная з рэфармацыяй Царквы і з пераходам да новых грамадска-гаспадарчых адносін.

Прыйшоўшая з мінулага (з антычнасці0 традыцыя прынесла з сабою новы погляд на чалавека, на прыроду, на Бога. Зноў адрадзілася цікавасць да Прыроды, кожны куточак якой хаваў у сабе таямнічыя сілы і містычна прыхаваныя сэнсы. У адрозненне ад вучоных таго часу — схаластаў, што надавалі галоўнае значэнне эмпірычнаму і канкрэтнаму, гуманісты эпохі Адраджэння шукалі ў кожным канкрэтным факце нейкі архетыповы сэнс, выкарыстоўвалі міфы ў якасці сродку пранікнення ў патаемную сутнасць рэчаў. Класічную міфалогію пачалі разглядаць як самастойную тэалогію, як высакародную рэлігійную ісціну, вынайдзеную людзьмі, што жылі да Хрыста. У гуманістычным светапоглядзе ўсё існае абагаўлялася: чалавек, прырода, класічная спадчына.

На час жыцця Скарыны і Гусоўскага прыпадае як фарміраванне беларускай народнасці (у межах Вялікага княства Літоўскага), так і фенаменальныя з’явы ў сусветным маштабе: свае шэдэўры стварылі Леанарда да Вінчы, Рафаэль, Мікельанджала; Калумб адкрыў Амерыку; Марцін Лютэр паўстаў супраць каталіцкай царквы і распачаў Рэфармацыю, а вялікі паляк Мікалай Капернік распрацаваў сваю геліяцэнтрычную сістэму і адкрыў пачатак навуковай рэвалюцыі.

Францыск Скарына ў сваёй асобе ўвасобіў і пераходнасць, і галоўным чынам сінтэтызм эпохі. Апошнія доследы беларускіх даследчыкаў (У.Агіевіч, С.Падокшын) паказалі глыбокую цікавасць Скарыны да эзатэрычных тэорый, надзвычай папулярных у тую эпоху. Больш за тое, Скарына належыў да рэлігійнага ордэна паўпераў (тампліераў) — храмоўнікаў, цесна звязаным з купецтвам і лекарствам. Афіцыйна ордэн тампліераў не існаваў, знішчаны французскім каралём Філіпам Прыгожым у 1307 г., але фактычна былі пакараны смерцю толькі ўладары ордэна, надзвычай магутнага і багатага ў ХІІІ ст., а радавыя яго члены рассяліліся па ўсёй Еўропе і аднавілі ордэн пад рознымі іншымі назвамі (напрыклад, ілюмінатаў); у ХУІІІ яго непасрэднымі пераемнікамі сталі масоны.

Гэта была ідэалогія, якая імкнулася да спасціжэння таямніц прыроды шляхам аб’яднання эзатарычных вучэнняў Усходу і Захаду. Скарына, як паказаў Агіевіч, «пасля пранікнення ў таямніцу мудрасці і ведаў не здолеў адмовіцца ад спакусы перадаць іх „людзям рускім паспалытым“. Галоўным чынам гэта адбілася ў сімволіцы яго гравюраў і ў літаратурнай творчасці — акравершах, у якіх вялікі філосаф дэманстраваў, знаменаваў, сімвалізаваў свае чалавечую еднасць з Богам і адначасова выяўляў (але зашыфравана) сваю творчую індывідуальнасць. Глыбока ўспрыняўшы р энесансны светапогляд, у тым ліку, эзатэрычную традыцыю, Скарына творча перапрацаваў яго ў накірунку ўсходнеславянскага менталітэту, выкарыстаўшы родную мову як сродак трансляцыі нацыянальных культурных каштоўнасцей, а таксама універсальныя па сваёй сутнасці сімвалы для перадачы архетыпічнага зместу».

Другі вялікі беларускі геній эпохі Адраджэння — Мікола Гусоўскі — усё ж больш мастак, чым філосаф. Але, як і Скарына, ён увасабляў новы тып асобы, адзначаны свецкасцю, сілаю волі, разнастайнасцю інтарэсаў і імкненняў, наватарскай творчасцю.

Мастацтва эпохі Адраджэння, назіраць, спасцігаць якое мог Гусоўскі, асноўвалася на дакладным падражанні прыродзе, падняўшыся да неверагоднага тэхнічнага майстэрства ў рэалістычнай перадачы натуры. Эпоха кватрачэнта, падчас росквіту якой (а яна сама — росквіт Рэнесансу) Гусоўскі якраз знаходзіўся ў Італіі, — «гэта аналіз, пошукі, знаходкі, гэта свежасць, сіла, але часта яшчэ наіўнае, юнацкае светаадчуванне». Менавіта такое ўражанне пакідае і паэма М. Гусоўскага «Песня пра зубра».

У сваіх поглядах Гусоўскі асноўваўся на эмпірычна-апісальным і лагічна-вербальным метадзе Арыстоцеля, які працягваў панаваць у навуковых установах Еўропы. Прынамсі гэты метад найбольш і адпавядаў мастацкім задачам Гусоўскага.

Сын збяднелага баярына-паляўнічага, Гусоўскі, як піша Ул. Калеснік, фарміраваўся ў асяроддзі, «у якім трывала жылі патрыярхальныя традыцыі і прадаўнія павер’і, прыкметы, нават асобныя „прафесійныя“ прымхі… Мікола Гусоўскі засвоіў загадкавы свет паляўнічых міфаў, прыкмет і павер’яў і напоўніў імі аўтарскія адступленні паэмы». Паэма прасякнута любоўю да роднага краю — лясоў, што і сёння складаюць асноўнае багацце Беларусі, да жывёльнага свету, разнастайнасць якога Гусоўскі яскрава паказаў у паэме. «Ён спазнаў буйныя норавы паўнаводных рэк, слухаў сказы лясных волатаў-дубоў, загартоўваўся ў пагонях за зверам».

Мастацкая вобразнасць паэмы ў перакладзе Ул. Шатона, найбольш блізкім да арыгіналу, засноўваецца, на нашу думку, на архетыпе жывой зямлі — Маці-Зямлі. Напрыклад, зубр «памірае ад ран, поячы кроўю зямлю», «гэты лясны перапеў будзіць аж сэрца зямлі», «кроўю снягі накармі, глеба тлусцее няхай», «сочыцца, толіць зямлю кроў седака і каня», «многа б нявіннай крыві там паглынула зямля». Характар метафар сведчыць аб праяўленні ў іх надзвычай архаічнай ідэі пра ахвяраванні Зямлі, якія ляжалі ў аснове ўсіх старажытных містэрый. Падставай для такіх ахвярапрынашэнняў была вера ў тое, што жывое (а зямля, бясспрэчна, жывая) можа нарадзіць толькі ад жывога, «напіўшыся крыві», як у Гусоўскага. Ахвярапрынашэнні неабходны для перыядычнага абнаўлення Космасу. Ідэя ахверавання са старажытных міфалагічных сістэм перайшла ў хрысціянства. «Закон Ахвяры ляжыць у аснове ўсіх сусветных сістэм і на ім пабудаваны ўвесь Космас. Ён — у самім корані эвалюцыі і толькі ён робіць эвалюцыю зразумелай… У хрысціянстве тая ж ідэя заключана ў выразе: „Агнец, закланны ад стварэння Свету“; словы гэтыя не могуць мець іншага значэння, як толькі тое, што свет не можа ўзнікнуць, пакуль Бог не прынёс ахвяру. Гэта ахвярапрынашэнне азначае абмежаванне Сябе для таго, каб праявіцца».

Праз ахвярапрынашэнне быка, які сімвалізаваў Неба, як бы злучаліся Неба і Зямля. І зусім невыпадкова ў канцы твора М. Гусоўскі звяртаецца да Божай Маці, якая прыняла на сябе функцыі архаічнай Багіні Зямлі: «Бог цябе выбраў калісь, шкадуючы лёс чалавечы, // Нібы свяціла падняў, каб ратавала другіх».

Такім чынам, Гусоўскі працягвае лінію, якая ідзе ад апокрыфа «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах». Але гэта архетып. Між тым Гусоўскі і свядома звяртаецца да народных павер’яў, паданняў, адзначаючы: «Дзіваў нагледзеўся шмат, па нашай зямлі пахадзіўшы». Менавіта міфалагізацыя пушчы, згадванне пра аднавокага 200-гадовага зубра, пра жорсткі метад выпрабавання ведзьмаў, пра глушца, мяса якога дабратворна дзейнічае на розум, стварае ўражанне дзівоснасці лясістай краіны. Прычым лес у Гусоўскага выступае як бы ў трох іпастасях: лес прыроданавуковы (у духу часу) з надзвычай праўдзівымі апіса ннямі і навуковымі здагадкамі (зубр «мо, вось на поўначы быў перад патопам яшчэ»); лес язычніцкі, поўны чараў і дзіваў; і лес, так бы мовіць, хрысціянскі, маючы на ўвазе пазіцыю самога аўтара, шчырага верніка, які лічыць, што «трэба лясам аддаваць перавагу заўсёды». Паэма прасякнута ідэяй пакланення прыродзе, усяму сусвету як ідэалу гармоніі, але ў той жа час тут вялікае месца надаецца тэме змагання за веру Хрыстову.

Ад М. Гусоўскага ідзе натурфіласофская лінія ў беларускай літаратуры і паэтызацыя зубра як сімвала Маці-Радзімы. Метафары паэмы яшчэ ў значнай ступені звязаны з архаічным татэмістычным светапоглядам, з анімістычнымі ўяўленнямі нашых продкаў.

Алегарычныя вобразы ў творчасці Сімяона Полацкага

У ХУІІ ст., эпоху Барока, беларуская літаратура развівалася ў цеснай і плённай узаемасувязі (гарызантальнай і вертыкальнай) з суседнімі славянскімі літаратурамі. З’яўляючыся па свайму геаграфічнаму становішчу «унутрыславянскай», яна садзейнічала збліжэнню і ўзаемаўзбагачэнню літаратур усходніх і заходніх славян. Пасрэдніцкая роля Беларусі асабліва прыкметная ў распаўсюджанні першага агульнаеўрапейскага стылю барока, а таксама асветніцкіх ідэй. Але каб быць пасрэдніцай, гэта значыць, успрымаць новыя павевы і перадаваць іх далей, беларуская літаратура сама павінна валодаць значнымі мастацкімі каштоўнасцямі. Вышэйшае дасягненне беларускай культуры гэтага перыяду — творчасць Сімяона Полацкага. Ён увёў у рускую літаратуру эстэтычную сістэму барока, распрацаваную ім па-філасофску, этычна і эстэтычна.

У творчасці Сімяона Полацкага найважнейшае месца адведзена навуковым (схаластычным) ідэям, заснаваным, як і ў выпадку з М.Гусоўскім, на эмпірычнай тэорыі Арыстоцеля. У паэтыцы многіх еўрапейскіх вучоных (Піка дэ ля Мірандола, Эразм Ратэрдамскі, Грыгоры Скаварада, Міхаіл Ламаносаў) схаластыка выконвала канструктыўную ролю. Так і «Сімяон выкарыстоўваў даступныя яму прыродазнаўчыя веды ў якасці паэтычных тропаў». Шырока распаўсюджана думка, што Сімяон Полацкі, хоць і быў праваслаўны пісьменнік, але «узрос на лацінскай заквасцы і многае пераняў з вопыту заходнеўрапейскага барока». Сярод яркіх прымет эпохі была цікавасць інтэлектуалаў Еўропы да астралогіі. Аддаваў ёй даніну і Сімяон. Яго сістэма тропікі ў многім грунтуецца на астральнай сімволіцы, глыбока распрацаванай яшчэ ў эпоху Антычнасці. Астралогія — своеасаблівы сімбіёз міфалогіі (як касмагоніі) і астраноміі (як навукі), надзвычай развітай, як ні парадаксальна, у многіх старажытных культурах (Егіпет, Вавілон, Кітай). Арыстоцель, так шануемы Сімяонам, гаварыў, што думка пра багоў узнікла ў людзей ад двух пачаткаў: ад таго, што адбываецца з душою, і ад нябесных з’яў. Шмат якія вучэнні і традыцыі гаварылі пра жывы Сусвет. У духу астральнай (міфалагічнай) традыцыі Сімяон славіць Неба як месцазнаходжанне Адзінага Бога, і святыя душы, што ўтвараюць уласна Космас. У «Метрах», вершах беларускага перыяду творчасці, якімі Сімяон Полацкі славіць рускага цара Аляксея Міхайлавіча, адчуваецца стагоддзямі адпрацаваны метафарызм: «Светила светла на небе сияют, бег истецают»; «Небо вовеки ест Богу престолом».

Цэнтральная фігура неба — сонца. Лацінскае «sol» — сонца — выяўляе ідэю хвалі жыццятворных сіл, што ідзе з нябёсаў на зямлю. У праваслаўнай традыцыі Бог называецца Адзіным Духоўным Сонцам. Але з сонцам параўноўвае Сімяон і цара, і яго дзяцей, і галоўнае — Ерусалім і Полацк у сваіх панегірычных вершах: «Слонцем ты естесь, царю, бо Русь просветилесь, // Кгды хмуры еретиковы от нас отдалилесь. // Слонце се бо твое око на всих поглядает, // Яко слонца круг в небе сей мир просвещает». Або: «Слонце всім равно светла узычает»; «Чтож есть Мария новорожденна // Слонцем ест, ибо от слонца спложенна». Вобразам Еўфрасінні Полацкай «еліко небо солнцем украшенно».

Сімяон Полацкі лічыў, што навука павінна садзейнічаць умац аванню аўтарытэта царквы, пераконваць у божаскай прыродзе самога пазнання. Бачны свет — не толькі метафара, але і прытча: Полацкі часта звяртаецца да сімвалічна-эмблематычных асэнсаванняў, дзе міфалагемы, безумоўна, з’ўляюцца асновай вобразнасці. Напрыклад, ён цудоўна абыгрывае паняцце «мора» і імя Марыя, разумеючы адзінства іх на вельмі глыбокім узроўні: Зямля як усеагульная Маці (Маці Божая Марыя) — гэта і вада, водная планета (таму невыпадкова ў славян — Маці Сырая Зямля): «Мария с тобою, а ты за Мариею, // Пройдем море, маю в Марие надею. // …Справит то Мария, бо она водами, // Поветрем владает, нават и небами».

У цэлым Сімяон Полацкі абапіраўся на звыклы рэквізіт вобразаў, матываў і рэлігійных уяўленняў (звяртаўся да матыву Сусветнага Патопу, дзе толькі Царква — каўчэг выратавання, а таксама да вобраза Сусветнага Дрэва). Але часам ужываў і нязвыклыя ў праваслаўнай традыцыі тропы, як правіла, заснаваныя на народнай традыцыі, напрыклад, «снопу пшеніцы чрево пріровнано Хрыста», або «время днем і ночью по кругу всегда ходіт»; «круг вечность значіт»; «время быстролетное быстрымі оленямі днем і ночью скачет». Апошні вобраз асабліва старажытны, бо яшчэ ў эпоху палеаліту Космас уяўляўся Аленем-залатыя рогі.

Абыгрываючы сімволіку лічбаў, Сімяон піша пра З законы прыроды, 4 часткі дня, 4 поры года, 4 стыхіі, 4 эпохі (у тым ліку, пра Залаты век, калі «земля матерью была»), 5 пачуццяў, 7 свабодных навук, 8 цудаў свету, 12 месяцаў. Падобныя эмблематычныя вершы, надзвычай характэрныя для эпохі Барока, закладвалі трывалую алегарычную традыцыю ў беларускай літаратуры. Форма ўвогуле мела каласальнае значэнне для Полацкага як барачнага пісьменніка, бо менавіта форма, на яго думку, з’яўляецца адзіным бачным адбіткам Сусветнага Розуму. Адсюль арнаменталізм у апісаннях жывёл, рэальных і міфалагічных, птушак, гадаў, рыб, дрэў, травы, каштоўных камянёў. Часам арнаменталізм дасягае такой высокай ступені, што цэласнае ўяўленне пра з'’яву, прадмет драбніцца ў выкручастых звівах сюжэту. Нават па знешняму выгляду яго вершы — у форме крыжа, арла, зоркі, сэрца і пад.

Стыль барока як бы збіраў, «калекцыяніраваў» тэмы і сюжэты, імкнуўся да іх разнастайнаці, але не да глыбіні. Пейзаж у Полацкага ўжо прысутнічае і нават даволі багаты, але прыгладжаны, прыбраны, пазбаўлены адзнак часу і нацыянальнай прыналежнасці. І ўсё ж Сімяона можна лічыць прадаўжальнікам натурфіласофскай лініі ў беларускай літаратуры, якая ідзе ад М. Гусоўскага.

«Мир сей приукрашенный книга есть велика» — сцвярджаў Сімяон Полацкі. Пра разгадванне Кнігі Прыроды ў пачатку ХХ ст. загавораць на поўны голас пісьменнікі-класікі.

Міфалагічныя кампаненты ў беларуска-польскіх рамантыкаў

У ХІХ ст. пачынаецца перыяд Новай беларускай літаратуры, якая парывае з багаслоўскай традыцыяй (секулярызацыя) і насуперак ёй актыўна звяртаецца да міфалогіі, прычым не столькі да антычна-класічных яе формаў (звязаных у асноўным з травестыяй), колькі да элементаў так званай ніжэйшай міфалогіі, або народнай дэманалогіі. Але пры гэтым ў значнай ступені губляецца паэтычная фігуратыўнасць і эмацыянальнасць, характэрная для творчасці Кірылы Тураўскага і Сімяона Полацкага, пачынаюць пераважаць нейтральна-апісальныя элементы, хоць колькасць асвоеных міфалагічных матываў і вобразаў значна павялічваецца.

Надзвычай важны этап у асваенні міфалагічнай спадчыны — эпоха рамантызму, якая вядзе сваю гісторыю ад Енскай школы рамантыкаў (1796), а ў беларускай літаратуры ахапіла перыяд 20-40-х гадоў ХІХ ст. З рамантыкаў пачынаецца і ўласна літаратуразнаўства як спецыфічна навуковая галіна. Рамантыкі зрабілі ў эстэтыцы сапраўдны рэвалюцыйны пераварот, адмовіўшыся ад нарматыўнай паэтыкі Арыстоцеля, якая была асновай літаратуры на працягу больш чым 2000 гадоў, і звярнуліся да эстэтыкі Платона. Рэвалюцыя ў паэтыцы, у мастацкіх сродках была толькі часткаю таго культурнага перавароту, які аддзяліў антычную і сярэднявечную цывілізацыю ад цывілізацыі Новага часу.

Адно з важнейшых дасягненняў Новага часу — раздзяленне быцця на свет «фізічнай рэальнасці», з аднаго боку, і на асаблівы «свет чалавека», з другога боку. У гэтым былі і плюсы і мінусы. Да таго — у эпоху Антычнасці, Сярэднявечча — індывід разумеўся як арганічная частка Прыроды, Космасу, а сам Космас — як праяўленне нейкага транцэндэнтальнага пачатку, які забяспечвае свету адзінства і лад. Гэта адчуванне адзінства — каласальны плюс міфа-паэтычнага мыслення, якое працягвала дзейнічаць і ў Новы час. Але кожная вобласць патрабавала вывучэння і ў сваёй спецыфіцы. Яшчэ з ХУІІ ст. пачалося развіццё прыродазнаўчых навук, што ўсё больш драбніліся. Кожная навука мела свой прадмет вывучэння, і новая навука — літаратуразнаўства — таксама адчувала патрэбу ў вывучэнні таго грунту, на якім узрастала слоўная мастацкая творчасць. Рамантыкі першымі пачалі вывучаць і збіраць скарбы народнай культуры, шырока выкарыстоўваць міфы ў сваёй творчасці, яны ж зрабіліся і тэарэтыкамі літаратуры.

Сярод першых па часе школ, напрамкаў у літа ратуразнаўстве — міфалагічная — адна з самых магутных у ХІХ-ХХ стст. Ля яе вытокаў стаяць браты Я. і В. Грым, якія не толькі збіралі і апрацоўвалі народныя казкі, але былі і тэарэтыкамі літаратуры. У найбольш вядомай сваёй рабоце «Нямецкая міфалогія» Я. Грым ставіць пытанне пра вывучэнне міфалогіі і фальклору, гаворыць пра стасункі міфа, легенды, казкі, аб сувязі іх з рытуалам, сцвярджае адзінства індаеўрапейскіх моў і арыйскай міфалогіі. Славянская міфалогія, на думку аўтара, блізкая да германскай і скандынаўскай. Праўда, у славянскай значна менш паданняў пра карлаў, эльфаў, гномаў, чым у германскай, але затое пра волатаў — больш. «У цэлым славянская міфалогія намнога больш стыхійная і пачуццёвая, чым германская». І ён жа адзначае, што славянскія народныя паданні і казкі багацейшыя за нямецкія. Адным з першых сярод навукоўцаў Грым звярнуў увагу на тое, што Божая Маці замяніла сабою язычніцкіх багінь, а многія хрысціянскія святыя — язычніцкіх божышчаў другога і трэцяга рангаў, напрыклад, месца героя-змееборцы занялі святы Георгі і архангел Міхаіл.

Рамантызм народжаны бурнай пераломнай эпохай. Гэта адмоўная рэакцыя на французскую буржуазную рэвалюцыю і тэндэнцыі ў ідэалогіі, якія пачала насаджаць буржуазія. Антыгуманным тэндэнцыям рэчаіснасці, утылітарызму і эгаізму рамантыкі супрацьпастаўлялі ўзвышаны духоўны свет асобы, якая імкнецца пераадолець сваю адчужанасць і набыць паўнату жыцця ў глыбока творчым далучэнні да вечных каштоўнасцей прыроды, гісторыі, культуры.

Рамантыкі перараблялі міфы антычныя, біблейскія, сярэднявечныя, пры гэтым вельмі свабодна маніпуліравалі традыцыйнай міфалогіяй, перамешвалі розныя матывы і вобразы. Асабліва нетрадыцыйнай была міфатворчасць Э.Т.А. Гофмана, М. Гогаля і Э. По. Праз іх казачную фантастыку праглядвае нейкая глабальная міфічная мадэль свету, а гэта пачало надзвычай цаніцца ў мадэрністскай літаратуры ХХ ст. Натурфіласофскія погляды рамантыкаў выклікалі ў іх цікавасць да ніжэйшай міфалогіі, так званых духаў прыроды, або духаў локусаў. У цэлым менавіта ў міфалогіі рамантыкі бачылі выяўленне гармоніі Прыроды, Космасу, імкнуліся сцвярджаць гэтую гармонію насуперак тэндэнцыі да пазітывізму, драбленню навук, аналітызму.

Сярод найярчэйшых зорак рамантычнай еўрапейскай літаратуры адно з галоўных месцаў належыць Адаму Міцкевічу. Безумоўна, А. Міцкевіч — перш за ўсё вялікі польскі паэт, але нельга яго выключаць і з беларускай літаратуры, гэта паэт беларуска-польскага памежжа, як і Ян Чачот, Ян Баршчэўскі. У творчасці гэтых песняроў найлепш адбіўся менавіта беларускі фальклор і прырода той зямлі, якая іх узрасціла, — Беларусі.

А. Міцкевіч нарадзіўся ў надзвычай жывапісным кутку Беларусі, народныя беларускія казкі і легенды чуў яшчэ ў дзяцінстве ад прыгоннага селяніна Блажэя, у маладосці разам з Чачотам хадзіў па вёсках, засценках, кірмашах і збіраў народныя паданні. Асабліва яго ўразілі легенды, звязаныя з возерам Свіцязь, якія ён пачуў ад старога рыбака у самую шчаслівую пару свайго жыцця — часе кахання да Марылі Верашчакі. Менавіта думаючы пра Марылю, Міцкевіч піша балады «Люблю я», «Рыбка», «Курганок Марылі», «Дудар». Непасрэдна са Свіцяззю звязаны тры балады — «Свіцязянка», «Свіцязь», «Рыбка». Выкарыстоўваючы паданні аб узнікненні возера Свіцязь, Міцкевіч стварае арыгінальную легенду аб тым, як жанчыны гераічнага горада Свіцязі, не ў сілах змагчы ворага, моляць Бога аб смерці, і той затапляе іх горад возерам. Заліванне святога горада вадою — матыў, надзвычай распаўсюджаны ў міфах многіх народаў (можна назваць хоць бы рускую легенду пра горад Кіцеж). Яго паходжанне — ад міфаў пра патоп або пра затапленне біблейскіх гарадоў Садома і Гаморы, але пераасэнсаваных Міцкевічам у станоўчым духу: не за грахі Бог карае, а ратуе такім чынам ад ворага. Міцкевіч нібы хоча сказаць: там, пад вадою, — сапраўдная Беларусь, а тое, што на паверхні — яно не спрадвечнае, спаганенае, змененае чужынцамі.

З уяўленнямі пра тое, што душа чалавека пасля яго смерці пагружаецца ў ваду, звязаны надзвычай пашыраныя паданні і былічкі пра істот, што жывуць у вадзе — русалак. Увогуле вада спрадвек разумелася як жаночая існасць. У егіпецкай міфалагічнай сістэме схематычнае адлюстраванне возера азначала таямнічасць і загадкавасць, а таксама ідэю ўзроўняў. У той жа час паверхня возера мае значэнне люстэрка (менавіта так ў «Свіцязі»), а гэта азначае самасузіранне, развагу, адчуванне вечнасці, злучэнне неба і падзем’я: «Не можаш адрозніць у срэбным сутонні // Дно возера ўжо ад зеніту. // Як быццам вісіш ты ў нябесным бяздонні, // У нейкім разліве блакіту».

У баладзе «Свіцязянка» дзяўчына, што стала русалкаю, карае былога каханага за здраду сваёй клятвы. Па прычыне здрады канчае самагубствам і Крыся ў «Рыбцы», прытым ператварае пана-ашуканца з яго новай жонкай у камяні. У індуістскай міфалогіі рыбы — абсалютна свабодныя стварэнні, якім не пагражае патоп. Ці не так падсвядома, на ўзроўні архетыпаў, выражалася мара Міцкевіча пра свабоду? Увогуле ж творы Міцкевіча цудоўна ілюструюць народную этыку, зафіксаваную ў міфалагічнай свядомасці, сцвярджаюць непазбежнасць пакарання за грахі. У той жа час у іх — цікавасць Міцкевіча да смерці як невядомага аспекту быцця (містычныя настроі Міцкевіча асабліва праявяцца пазней, у Парыжы). Тая ж цікавасць выключна яскрава праявілася ў паэме «Дзяды», дзе аднаўляецца беларускі памінальны абрад і зноў узнікае матыў віны і кары.

Беларускі міф і фальклор у творчасці Адама Міцкевіча — гэта фактар аб’яднання пісьменніка і народа, чалавека і радзімы, беларускай і польскай нацый. Нішто так не яднае народы, як агульныя сімвалы.

Важную ролю ў творчай біяграфіі А.Міцкевіча адыгралі балады на польскай мове яго сябра Яна Чачота. У васьмі баладах Чачота польскія фалькларысты налічылі 12 паданняў і народных казак, 10 матываў з народных вераванняў і звычаяў, у значнай ступені беларускіх. Праўда, фальклорныя творы Чачота не аказалі значнага ўплыву на беларускі літаратурны працэс.

Яшчэ адзін польскі рамантык з Беларусі — Ян Баршчэўскі. Яго твор «Шляхціц Завальня», можна меркаваць, ствараўся пад прыкметным уздзеяннем Э.Т.А. Гофмана, М.Гогаля, украінскага пісьменніка А.Сомава, але неабходна назваць яшчэ адну крыніцу, пра якую не згадвалі даследчыкі, — раман польскага пісьменніка Яна Патоцкага (1761–1815) «Рукапіс, знойдзены ў Сарагосе». Менавіта Патоцкага можна лічыць заснавальнікам навуковага славяназнаўства. У той жа час ён — цікавы пісьменнік-містык. Асабліва варта звярнуць увагу на мастацкую структуру яго рамана, надзвычай складаную, — больш складаную, чым казкі «1001 ночы», чым «Дэкамерон», — створаную паводле прынцыпу куфэрка, у які ўкладзена многа іншых куфэркаў (расповеды розных герояў). У кнізе Баршчэўскага больш акрэсленая рама: сюжэт і кампазіцыя аб’яднаны вобразам самога Шляхціца і яго сядзібай, дзе падарожнікі і знаёмыя гаспадара распавядаюць свае гісторыі — а вось у іх ужо ў кожнага свая прастора, свой час — мінулае, сучаснасць, будучыня.

Як і іншыя рамантыкі, Баршчэўскі перамяжае фантастыку з яркімі рэальна-бытавымі малюнкамі. Таямнічае тут паўстае як выток драматычных звіваў ў лёсе чалавека, робячыся сінонімам кашмарнага, трагічнага. Міфапаэтычнае ўспрыняцце рэчаіснасці злучаецца ў Баршчэўскага са свядома асабістай, менавіта мастакоўскай пазіцыяй. Безумоўна, міф тут — прыём, сродак, але нельга не заўваж ыць па кнізе Баршчэўскага, як глыбока яшчэ Беларусь пагружана ў язычніцкае мінулае, і самую міфалогію тут можна разглядаць як народнае ўсведамленне прыроды і душы, праяўленае ў пэўных вобразах.

Цэнтральная мі фалагема ў Баршчэўскага — менавіта чалавечая душа як галоўная каштоўнасць свету. Яе прадаюць нячысцікам за грошы або дзеля жаніцьбы з каханай дзяўчынай («Пра чарнакніжніка і Цмока…», «Ваўкалак»). Дзейнічае ў кнізе і душа ўсяе краіны — Плачка. Паляўнічыя за душой — чарнакніжнік-вядзьмак, а праз яго сам д’ябал, які ўвасабляецца не толькі ў выглядзе Цмока, але і ў вобразе Белай Сарокі. Згодна народных вераванняў украінцаў (але можна меркаваць, і беларусаў), «Сарока створана чортам і правіць яму за каня», у хрысціянскай традыцыі — уласна ўвасабленне д’ябла, пра што і кажа аўтар: «… З поўначы, шугаючы полымем, ляцеў цмок, і іскры сыпаліся з яго; пэўна, нёс золата для нейкай душы, што пабраталася з д’яблам».

Тэма продажу душы нячыстаму — універсальна еўрапейская, вобразы ж Плачкі і Сарокі, хоць таксама сустракаюцца ў другіх народаў, маюць выразна нацыянальную спецыфіку.

Адзін з важнейшых аспектаў кнігі — даследаванне лёсу таго беларуса, які пайшоў на службу да нячыстай сілы. Тэма душы асабліва трагічна раскрываецца на прыкладзе вобразаў ваўкалакаў. У навеле «Вужына я карона» апавядальнік распавядае: «Сустракаем мы двух ваўкоў… Я бяру стрэльбу і хачу стрэліць. Януш павярнуўся да мяне і закрычаў: „Не страляй, пане, бо ў іх душы чалавечыя. Калі заб’еш якога, дык душа гоная пойдзе ў пекла, не адпакутаваўшы за грахі. А за гэта і пан адкажа перад Богам“». У другой навеле «Ваўкалака» як бы сам былы ваўкалака Марка распавядае пра сябе (дарэчы, тут якраз выкарыстаны прыём «куфэрца», запазычаны ў Патоцкага, бо расказ аднаго ўстаўлены ў расповяд другога, а той — у расказ трэцяга): «Блукаў па гарах і лясах у абліччы страшнага звера. Думкі і пачуцці ў мяне асталіся чалавечыя, памятаў пра мінулае». Матыў ваўкалацтва, пярэваратніцтва ўзнікае ў творы неаднаразова, праз яго, як і ў «Слове пра паход Ігаравы», аўтар выяўляе сваё адчуванне катастрафічнасці свету, народнае разуменне дабра і зла, жыцця і смерці, веру ў магчымасць перамяшчэння з чалавечага свету ў іншасвет. Характэрна, што абярэгаў ад ваўкалацтва амаль не існуе, і гэта вечны напамін чалавеку, як лёгка страціць чалавечае і набыць жывёльныя рысы. З другога боку, на нашу думку, воўк як жывёла-сімвал ў найбольшай ступені адпавядае беларускаму лясістаму краю. Пры гэтым нельга забываць, што ён — увасабленне драпежніцтва — ужо і прыручаны як сабака, які якраз увасабляе дружалюбства да чалавека: прырода, стаўшая на службу да чалавека.

Такім чынам, беларуска-польскія пісьменнікі-рамантыкі надзвычай шырока выкарыстоўвалі народную беларускую міфалогію, значна ўзбагаціўшы гэтым скарбонку тэм, матываў і вобразаў.

Элементы міфалагізму ў беларускай літаратуры другой паловы ХІХ стагоддзя

Літаратура на беларускай мове пачынаецца ў ХІХ ст. фактычна з творчасці В.Дуніна-Марцінкевіча і з травестыйных паэм «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе». Звычайна, гаворачы пра міфалогію, згадваюць менавіта названыя паэмы, але пры гэтым не ўлічваецца жанр — жанр пародыі, фактычна буфанады, дзе багі не выступаюць у сваёй галоўнай ролі персаніфікацый пэўных прыродных з’яў ці душэўных рухаў, а з’яўляюцца звычайнымі літаратурнымі персанажамі. Праўда, на гэтым і трымаецца камічны эффект, але нас дадзены мастацкі прыём не цікавіць.

Іншая справа, што ў «Тарасе на Парнасе» выкарыстана надзвычай своеасаблівая форма ўмоўнасці, цікава структурыруецца твор паводле часу і прасторы. Ратуючыся ад мядзведзя, Тарас ляціць у яму, ляціць невядома колькі часу (як гераіня Л.Кэрала ў «Алісе ў краіне цудаў») і трапляе на той свет: «Ляцеў ці доўга я ці мала, // Таго ніяк я не ўцямлю».

Такі шлях у іншасвет — надзвычай характэрны для міфаў і казак, у тым ліку, літаратурных, дзе герой ці гераіня спускаюцца ў лабірынт, у калодзеж, у яму, у якіх сустракюцца звычайна з Мінатаўрам (іншай пачварай), з Марозам, з бабуляй Мяцеліцай і падобнымі персанажамі, якія можна разглядаць і як праяўленні негатыўнай прыроды самога чалавека, нетраў яго падсвядомасці. Тарас між тым трапляе ў Рай, да таго ж яшчэ на гару, якая сімвалізуе не толькі іншасветнае быццё таленавітых душ, але і цэнтр свету. Самога Тараса можна разглядаць як своеасаблівага «культурнага героя» (у пачатку твора ён яўна ідэалізуецца) — так, у антычнай міфалогіі на Алімп трапляе Праметэй, толькі Тарас вяртаецца не з агнём Цывілізацыі, а з агнём, кажучы фігуральна, Творчасці. Пра падарожжа ў іншасвет (у другое вымярэнне) прыгожае пісьменства гаворыць хоць і рэдка, але затое ў творах геніяльных (дастаткова згадаць «Эпас пра Гільгамеша», «Божаскую камедыю» Дантэ, «Ружу Свету» Д.Андрэева), аднак толькі яшчэ ў Сервантэса ў адным з малавядомых твораў герой трапляе на Парнас.

В.Дунін-Марцінкевіч шырока выкарыстоўваў фальклор, часта апісваў у сваіх творах народныя абрады, асабліва Купалле («Купала»), згадваў і некаторыя міфалагічныя персанажы, напрыклад, казачных сабак Стаўры і Гаўры. Але ў творчасці В. Дуніна-Марцінкевіча міф — якраз у найбольшай ступені прыём, пазбаўлены філасофскага напаўнення.

У цэлым развіццё беларускай літаратуры ў ХІХ ст. ішло па шляху ўзмацнення не ўмоўнага, а рэальнага планаў. Але нават у буйнейшага мастака-рэаліста другой паловы ХІХ ст. Ф. Багушэвіча сустракаецца шэраг фальклорных вершаў, якія сістэмай вобразаў своеасабліва паўтараюць «Шляхціца Завальню»: дзейнічаюць у іх чорт, ведзьмы. А ў працяг традыцыі апокрыфа «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах» Багушэвіч малюе ў вершаваным апавяданні «Быў у чыстцы» іншасвет, толькі ў адрозненне ад «Тараса на Парнасе» тут паказваецца не Рай, а Чыстка.

Найбольш цікавы з фальклорных вершаў Ф.Багушэвіча — «Хцівец і скарб на святога Яна». У творы адразу некалькі міфалагічных матываў: пра продаж душы чорту, пра заклятыя скарбы, пра таемны лес, пра кветку-папараць. Лес тут — у духу народных казак — таксама ўвасабляе іншасвет: «У тым лесе заклятым не расло нічога, // Праз яго ніколі не ішла дарога, // Баяліся людзі ў той лес заходзіць…»

Такі таямнічы лес у міфалогіі азначае пераход, калі душа сустракаецца з нечым пагібельным і невядомым; вобласць смерці. У чароўны лес — другое вымярэнне — трапляюць, як у некаторых замовах на зло, паўзком, «ды наперад задам», праз лаз, як яшчарка ці гад. У лесе хцівец — пры дапамозе чорта і ведзьмы — здабывае кветку-папараць, якая даруе яму самыя разнастайныя і багатыя веды літаральна пра ўсё ў свеце (тое, да чаго імкнуліся ўсе містыкі) — сапраўдны Скарб, ды толькі хціўцу патрэбна іншае — золата. Кветка сама — як расплаўленае золата зямлі («кветачка, як слоньца»), толькі, на нашу думку, гэта «чорнае» сонца — тое сонца, якое прасоўваецца кожную ноч пад зямлёю на ўсход і выходзіць на паверхню зямлі — у працэсе свайго падарожжа — толькі раз на працягу года: на Святога Яна (на Купалле), калі днём свяціла стаіць у зеніце. Але ўсё ж Папараць — сонца, хоць і сонца надзіра, а не зеніта. Вось чаму яна — сімвал шчасця ў беларусаў — сімвал надзвычай глыбокі. Сімптаматычна, што ён як бы заканчвае сабою развіццё беларускай літаратуры ХІХ ст., як сімвал Кнігі (у Сімяона Полацкага) фактычна заканчваў развіццё літаратуры Сярэднявечча, якое прайшло ў нас менавіта пад знакам пісьменнасці. Гэтым двум сімвалам — Прыроды і Культуры — суджана аб’яднацца неўзабаве — у беларускай літаратуры самага бліскучага свайго перыяду — пачатку ХХ ст.

Такім чынам:

Беларуская літаратура ХІХ ст. прасякнута міфалагічна-фальклорнай стыхіяй. Паралельна яшчэ існаваў, плённа развіваўся ўласна аўтэнтычны фальклор, і літаратура чэрпала непасрэдна з гэтай крыніцы. Пры гэтым міфалагічная семантыка трапляла ў прыгожае пісьменства іменна праз фальклорныя жанры, але без глыбокага асэнсавання аўтарамі. Увогуле ў ХІХ ст. даволі распаўсюджаным было вузкапрагматычнае стаўленне да фальклору: пісьменнікам здавалася, што праз фальклор яны «апускаюцца» да селяніна, будуць яму больш зразумелымі. Між тым магістральны шлях развіцця літаратуры — у злучэнні сакральнасці і глыбокага філасафізму з арнаменталізмам, багаццем матываў і вобразаў — галоўным дасягненнем прыгожага пісьменства ХІХ стагоддзя.

Спасылкі

1 Цытата гэтая і наступныя даюцца з «Камароўскай хронікі». ►

2 Гарэцкая Г. Дзядзька Гурык // Полымя. 1993. № 1. С. 160–182. ►

3 Гарэцкі Р. Першы арышт // Літ. і мастацтва. 1993. № 34 і 35. ►

4 Адамовіч А. Браму скарбаў сваіх адчыняю… Мн., 1980. С. 22–23. ►

5 Дубовец С. Макснм Горецкий. Неюбилейное слово // Неман. 1993. № 2. С. 92–94. ►

6 Горецкая Г. Открытое письмо в редакцию журнала «Неман» // Неман. 1993. № 10. С. 167–169. ►

7 Гарэцкі М. Творы. Мн., 1990. С. 437 ►

8 Гарэцкі М. Скарбы жыцця // Полымя. 1993. № 2. С. 22. ►

9 Гарэцкі М. Творы. С. 431. ►

10 Гарэцкі М. Творы. С. 432. ►

11 Гарэцкі М. Творы. С. 407. ►

12 Гарэцкі М., Горецкий Л. На імперыялістычнай вайне. Письма с Фронта. Мн., 1987. С. 160, 163, 164, 167, 172. ►

13 Арсеннева Н. Я не палітык. ніколі ім не была // Роднае слова. 1993. № 1. С. 17–22. ►

14 Сухі А. З юначых гадоў // Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. Мн., 1984. С. 63–65. ►

15 Гарэцкі М. Творы. С. 161. ►

16 Пецюкевіч М. З тых далёкіх часоў // Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. С. 87–88. ►

17 Ганчарык М. Даўняе, роднае // Максім Гарэцкі: Успаміны, ар-тыкулы, дакументы. С. 66–70. ►

18 Гаўрук Ю. Сустрэчы ў Горках і Мінску // Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. С. 75–79. ►

19 Тут і далей цытаты прыведзены, як у арыгінале, без паправак арфаграфіі і пунктуацыі. ►

20 Чарняўская Л. Памятка // Полымя. 1990. № 1. С. 170–176. ►

21 Гарэцкая Г. Наша сям'я // Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, Дакументы. Мн., 1984. С. 21–58. ►

22 Илькевич Н. Расстреляны в Вязьме. Новое о М. И. Горецком // Край Смоленский. 1994. № 1–2. С. 129–144. ►

23 Илькевич Н. Расстреляны в Вязьме. Новое о М. И. Горецком. С. 138–140. ►

24 Илькевич Н. Расстреляны в Вязьме. Новое о М. И. Горецком. С. 138–140. ►

25 Гесь А. «Усякі іншы шлях лічу памылковым і шкодным»: Бела-русізацыя Сельгасакадэміі, год 1925-ы //Айчына. 1995. № 5. 25 лют. ►

26 Тэксты рапарту і іншых дакументаў тут і далей даюцца так, як у арыгінале — з памылкамі ў прозвішчы («Горская») і інш. ►

27 Гэта быў родны брат Ларысы — Сяргей Іосіфавіч Парфяновіч, які вучыўся ў політэхнікуме ў Менску. Ён пазней працаваў майстрам на Запарожскім авіяцыйным заводзе, быў арыштаваны ў 1937 г. і расстраляны. ►

28 На жаль, гэтых паказанняў у справе няма. ►

29 Міхнюк У., Паўлаў Я. Як зьнішчалі генафонд беларускай нацьі // Полацк, 1994. № 6(36) ►

30 Відаць, гэта былі першыя задумы АДПУ для арганізацыі новай справы так званага Беларускага нацыянальнага цэнтра, якая была разгорнута ў канцы 1933 — пачатку 1934 г. ►

31 № 34 паўторны ў арыгінале. ►

32 Гэты радок — заканчэнне папярэдняга абзаца. А вось нумарацыя ў арыгінале чамусьці адразу пераскаквае з № 43 на № 46 — відаць, памылка аўтара паказанняў. ►

33 Шэйнін і Каплан на допытах у час дадатковай праверкі справы (1956–1957 гг.) адмовіліся ад сваіх паказанняў і заявілі, што яны вы-Думаны пад уплывам незаконных метадаў следства. ►

34 Зараз акадэмік НАН Беларусі Б. Б. Бойка. ►

35 Гарэцкі Р. Радавод Максіма Гарэцкага // Роднае слова. 1994. № 2. С. 65–70. ►

36 Гарэцкі Г. Слова пра брата і настаўніка // Максім Гарэцкі. Успаміны, артыкулы, дакументы. Мн., 1984. С. 6–7. ►

37 Гарэцкі Г. Слова пра брата і настаўніка // Максім Гарэцкі. Успаміны, артыкулы, дакументы. Мн., 1984. С. 7. ►

38 Гарэцкі М. Наш тэатр // Творы. Мн. 1990. С. 171–179. ►

39 Гарэцкі Г. Слова пра брата і настаўніка // Максім Гарэцкі: Успаміны, артыкулы, дакументы. Мн., 1984. С. 6—20. ►

40 Грыгор'евы В. і Г. Сем гадоў і ўсё жыццё // Літ. і мастацтва. 1992. 24 крас. ►

41 Скалабан В… У імя беларускай літаратуры і тэатра // Літ. і мастацтва. 1996. 26 студз. ►

42 Даюцца у храналагічным парадку. ►

Оглавление

Асаблівасці міфалогіі як формы свядомасці

РАЗДЗЕЛ 1 Вытокі міфалогіі, яе раннія формы

  Архаічны (даміфалагічны) светапогляд. Татэмізм

  Анімізм як тып светапогляду дагістарычнай эпохі 

  Магія і рытуал

РАЗДЗЕЛ 2 Міфалагічная мадэль свету

  Касмагонія

  Крыж як варыянт Прадрэва

  Пантэон славянскіх багоў

РАЗДЗЕЛ 3 Антычная літаратура

  ***

  Крыта-мікенскі перыяд

  Літаратура Архаічнай Грэцыі 

  Класічная Грэцыя. Містэрыі і драма 

  ЛІТАРАТУРА АНТЫЧНАГА РЫМА 

  ЛІТАРАТУРА ЭПОХІ ЭЛІНІЗМУ 

Біблія

  ***

  Стары Запавет 

  Новы Запавет 

РАЗДЗЕЛ 4 Гісторыя беларускай літаратуры ў яе міфа-паэтычных вытоках

  Праяўленне міфалагічнай свядомасці ў першых творах пісьмовасці на беларускіх землях

  Творчасць Кірылы Тураўскага

  Міфалагізм «Слова пра паход Ігаравы»

  Сімвалізацыя рэчаіснасці дзеячамі эпохі Адраджэння

  Алегарычныя вобразы ў творчасці Сімяона Полацкага

  Міфалагічныя кампаненты ў беларуска-польскіх рамантыкаў

  Элементы міфалагізму ў беларускай літаратуры другой паловы ХІХ стагоддзя

Спасылкі Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg