«Czarna Szabla»

Jacek Komuda

Ilustracje

Hubert Czajkowski

Lublin 2007

Co za świat, co za świat, groźny, dziki, zabójczy.

Świat ucisku i przemocy.

Świat bez władzy, bez rządu, bez ładu i miłosierdzia.

Krew w nim tańsza od wina, człowiek tańszy od konia...

Kogo nie zabił Tatarzyn, tego zabił opryszek,

kogo nie zabił opryszek, zabił go sąsiad...

Władysław Łoziński „Prawem i Lewem"

Wilczyca

1 . Infamis w opałach

Chędożą ją już ?

- Jankiel nie dał znaku! - Cicho chłopy! - syknął Kołdun, rozpychając się w tłumie. Smarknął na ziemię z prawej dziurki, otarł nos dłonią, a dłoń o poszarzałą watowana siermięgę. Potem popluł w ręce i złapał stylisko siekiery. - Zaraz wylizie, mówię wam. Jach wychynie, to go w łeb. W łeb, chłopy! Walić ile wlezie!

Przytulili się do nieheblowanych bali, skulili w podsieniach żydowskiej karczmy przy głównym rynku w Lutowiskach.

- Oj, strach - wyszeptał nabożnie Iwaszko i przeżegnał się po prawosławnemu, z prawa na lewo. - Ślachcic to przecie, panocek jasny. A kto na pana rękę podniesie, tego w Przemyślu konikami rozrywają, a mistrz małodobry skórę drze i członki ćwiartuje…

- Jaki on tam ślachcic - żachnął się Kołdun i z niepokojem stwierdził, że tłumek chłopów wyraźnie się zmniejszył. - Wywołaniec, psi syn ! Samemu słyszał, jak go obwoływali na rynku w Przemyślu. Takiego zabić nie grzech!

- Straszny on! - mruknął Janko, muzykant z karczmy Jankiela. - Charakterny chłop. A jak hycnie, jak szablą wywinie, zaraz głowy spadną. Spadną głowy, oj, mówię!

- Bacz, cobyś się w gacie nie posrał. A co on - diabeł?

Znów ktoś odłączył się od gromady. Kołtun zaklął z cicha.

- Nagroda za niego jest, słyszeliśta? Dwa tysiące czerwonych daje pan starosta Krasicki. Widzieliście tyle złota naraz, psiejuchy?

- Dwa tysiące? Boże miłościw. To ile to by za to rzepy było! - rzekł przygłupi Chochoł, który służył w stajni u Jankiela za miskę strawy i znoszony przyodziewek. Pochylił drewniane widły i nasunął mocniej na oczy futrzaną czapę.

- Rzepy? Do końca życia słoninę żreć będziesz, kpie!

- A ja wam mówię, czart to prawdziwy. Oczy jak u leszego płonące, pazury jak u brukołaka...

- Bacz ty pod nogi, czyś se łapci nie ojszczał - zadrwił Kołtun. - Sprawdź, czy ci do chałupy nie hycnął i twojej Jewki nie swadźbi! W łeb walić, powiadam, ile wlezie. A jak na ziemię padnie, to sprawdzić, czy dycha, i zaraz go w łyka wiązać! A ty, Janko, ode drzwi odstąp, bo tchórzy nam nie trza. Sami się nagrodą podzielim.

- Cisza! - syknął Iwaszko. - Baczcie, czy Jankiel znak daje.

Z tyłu załomotały końskie kopyta. Kołtun poczuł, jak chłopi skuleni za nim zaczynają przyciskać go do drewnianej ściany karczmy. Ktoś jęknął, ktoś inny uciekł; Kołtun usłyszał oddalające się kroki. Odwrócił się i zamarł.

Przed karczmę zajechało trzech jeźdźców. Powoli zsiadali z wierzchowców, wiązali rumaki do koniowiązów. Ruszyli w stronę budowli, nie zważając na kupy końskiego i krowiego nawozu, idąc na wprost przez wielką kałużę gnojówki. Szli na Kołtuna, a na ich widok chłopi rozsuwali się na boki, umykali chyłkiem za karczmę albo za sagi z drewnem. Kołtun od razu zrozumiał, z kim ma do czynienia. To byli lepsi goście, a nie zwykłe chłopy z Lutowisk czy Hoczwi... Bryganci z gościńca albo szlachetnie urodzeni grasanci. A może nawet wolontarze z jakiejś chorągwi kwarcianej...

Pierwszy z nowo przybyłych był niski, zgarbiony, z przetrąconym, krzywym nosem. Jego ślepia, przypominające oczy drapieżnego ptaka, spoglądały chytrze spod zbyt dużej, opuszczonej na czoło zardzewiałej misiurki. Było w nich tyle pogardy, dumy i zuchwałości, że pod Kołtunem ugięły się nogi. Przy boku szlachetki wisiała ogromna szabla w czarnej, inkrustowanej srebrem pochwie, puginał i pistolet. Żupan miał obdarty, brudny i wręcz utytłany w gnoju i błocie. Jednak słońce odbijało złote blaski od wypolerowanego ryngrafu z Matką Boską na szyi swawolnika. Drugi z brygantów był wysoki, chudy jak chmielowa tyka, odziany w krótki rajtrok i rajtarskie buty sięgające powyżej kolan. Długie, natłuszczone wąsy opadały mu aż do ramion. Pierś przecinał pas od zarzuconego na plecy bandoletu, a przy boku kołysał się ciężki pałasz zakończony ozdobnym, aczkolwiek zardzewiałym koszem. Trzeci był młodszy, wysoko podgolony i odziany w żupanik z samodziału. Jego twarz szpeciły blizny i krosty od francuskiej choroby.

- Co tu robicie, chamy?! - zagadał ten w misiurce, zionąc złością i piwem. - Czekacie na kogo? A może na czatach warujecie?

Tłumek chłopów przerzedził się już mocno. Kołtun stwierdził z niepokojem, że pozostało przy nim jedynie kilku najodważniejszych, a i ci odsuwali się wolno na bezpieczną odległość.

- Ty! - rzucił wściekle brygant w stronę Kołtuna. - Ty nam powiesz. Jestli w karczmie możny szlachcic?

- A ty dokąd, chłopie?! - krzyknął wysoki w stronę Janka muzykanta, który chciał umknąć bokiem. - Siedź na rzyci, kiedy pan pyta!

- Darujcie zdrowiem, panockowie jaśni! - zawył Janko i padł na kolana. - Powiem, powiem, wszytko powiem!

- Jestli w karczmie pan Białoskórski? - głos konusa był nawykły do rozkazywania. Kołtun zrozumiał w lot, że naprawdę nie warto było mu się sprzeciwiać. - Gadaj, bo oćwiczę! A wcześniej sam nam w zębach knuta przyniesiesz.

- Jako żywo! Jako żywo! - zakwilił Janko. - Wszytko powiem, jeno nie bijcie! Pan Białoskórski jest w alkierzu. Nynie Jadźkę chędoży. Albo już przechędożył... - dodał ciszej muzykant.

Szlachcice spojrzeli po sobie i zarechotali głośno. Wysoki podkręcił wąsa.

- Do domów, chamy! - warknął niski. - A jak mi który z chałupy wylezie, pasy będę drzeć!

Nie musiał tego dwa razy powtarzać. Chłopi rozpierzchli się jak stado kurcząt. Chochoł pośliznął się, łapcie rozjechały się pod nim w błocie i rymnął jak długi, waląc łbem w koniowiąz. Iwaszko złapał go za ramię, poderwał na nogi.

- No, mości panowie! - rzekł francowaty. - Szable poluźnijmy i do roboty!

- Ot i pogawędzimy z Białoskórskim.

Wysoki popluł w ogromne dłonie i chwycił pałasz. Ten w misiurce złapał za szablę. Ruszyli do drzwi. Francowaty otworzył odrzwia kopniakiem, a potem wszyscy wpadli do środka.

Kołtun wyjrzał zza węgła. Przycupnął i wytężył słuch.

- Bij! Zabij! - ryknął jakiś głos w karczmie. Kołtun usłyszał łomot, od którego włosy stanęły mu dęba, świst szabel, brzęk zderzających się ostrzy, łoskot przewracanych stołów, ław, tłuczonych mis i Bóg wie czego jeszcze.

- Z lewej, Ruksza! Z lewej! Bij. A równo!

Ktoś zacharczał głośno, zwalił się z łoskotem na ziemię, a dźwięk zderzających się ostrzy zabrzmiał ciszej.

- Psi synuuuu! - zawył jakiś głos. Kołtun zadrżał, gdy rozpoznał, że krzyczał najmniejszy ze zbójeckiej kompanii.

Głos przeszedł w jęk, potem w charczenie i wszystko ucichło. Kołtun poczuł, że zimny pot zrosił mu czoło. Ramiona zadygotały.

We wnętrzu karczmy odezwały się kroki. Nagle drzwi otwarły się ze skrzypieniem. Chłop zamarł...

W wejściu stał mały szlachetka ze złamanym nosem. Był bez szabli, obiema rękami trzymał się za brzuch.

Z okropnej rany tryskała krew, spływała na żupan, na błoto, na safianowe buty...

Szlachcic zrobił sztywny krok, potem drugi, jeszcze jeden... Kołtun dojrzał w jego oczach śmiertelną bladość. Brygant zachwiał się, padł na kolana w kałużę gnojówki, a potem zwalił twarzą w błoto, zadygotał, zacharczał i znieruchomiał.

Kołtun przeżegnał się. Dygotał tak, że zęby dzwoniły mu jak kastaniety. Jednak przemógł się i przestąpił próg. Szedł skulony, zgarbiony, z siekierą w dłoniach. Obszerna sień była pusta. Drzwi do izby gościnnej stały otworem.

Kołtun szedł niemal na palcach. Ostrożnie wychynął zza framugi. Zobaczył dużą komorę zaścieloną kobiercami i makatami. Stół był przewrócony, krzesła i ławy porąbane ciosami szabel i pałaszy, dywany zerwane ze ścian. Potłuczone dzbany i srebrna zastawa walały się na podłodze.

Dwóch swawolników leżało na posadzce. Ten najwyższy spoczywał na wznak, cięty przez skroń, pierś i szyję, dygotał w powiększającej się kałuży krwi. Francowaty opierał się o ścianę, a z jego piersi sterczała zakrwawiona rękojeść rajtarskiego pałasza. Kołtun rozpoznał z niepokojem, że był to oręż, który należał do najwyższego z hultajów.

W komnacie przebywał też trzeci mężczyzna. Wysoki, z długimi siwymi włosami, ubrany w żółty jedwabny żupan zdobiony diamentowymi guzami. Leżał oparty o skraj łoża, prawą ręką trzymał się za zakrwawiony bok, a lewą podpierał, chcąc wstać. Jęknął, gdy mu się to nie udało. Kołtun poznał go od razu. To był jaśnie wielmożny pan Maciej Białoskórski, wywołaniec, hultaj i warchoł, który od lat wymykał się starostom i burgrabiom z Ziemi Sanockiej.

Wiedząc, z kim ma do czynienia, Kołtun zadrżał, ale nie uciekł. Stał, dzierżąc w obu rękach siekierę.

Białoskórski dostrzegł go - skinął nań ręką.

- Chłopie - wysyczał - chodź tu!

Kołtun postąpił krok do przodu. A wówczas w jego łbie zabłysła zdradliwa myśl.

Jednym skokiem rzucił się do pana Białoskórskiego. Zamarł, gdy szlachcic spojrzał mu prosto w oczy.

- Przynieś szarpie! - jęknął Białoskórski. - Cyrulika wezwij zaraz...

- Tak, panie! - rzucił Kołtun. A potem jednym szybkim ruchem opuścił obuch siekiery na łeb szlachetnie urodzonego pana brata.

2. Trwoga w Lutowiskach

- Ajajaj! - lamentował Jankiel, trzymając się upierścienionymi rękoma za czarną, postrzępioną myckę na siwiejących włosach. - Ajajaj! Co wy najlepsiego zhobiły!

- Sameś to wymyślił, Żydu! - charknął Kołtun. - Sameś przysłał po nas, Judaszu zatracony! Pomnij, co żeś gadał! Że u ciebie w karczmie pan stoi, co na niego są kondamety...

- Kondemnaty - poprawił Jankiel i złapał się za pejsy.

- Jak żeś gadał! - syknął Kołtun. - Jakeś breszył. Chodźwa, chłopy. Wy, Dolinianie, wy się diabła nie boita.

Weźmie szlachcic w łeb obuchem, dobro jego podzielim, a jeszcze nagroda będzie. A teraz co - dudy w miech?!

- Ja dobzie wsiśtko zapamiętałem. Ale tehaz ja się boję. Ja się bahdzo boję, bo ten ślachcic ziw i on nie zapomni, w jaka to kahczma po łbu wzion.

Stali przed podsieniami zajazdu, otoczeni tłumem mieszczan i chłopów. Byli tu niscy, krępi, długo- i czarnowłosi Hyrniacy, przydziani w ciemne siraki, którzy zjechali do Lutowisk na koński jarmark z sąsiednich wiosek - Procisnego i Smolnika. Byli rośli i dumni Lachowie z Doliny w siermięgach, o długich wąsiskach i włosach przystrzyżonych na donicę. Byli Koroliwcy, to jest Rusnacy, którzy przybyli hen, hen zza Osławy. Byli Żydzi w ozdobnych, wyszywanych jarmułkach, w chałatach oraz narzuconych na nie futrzanych giermakach lub kopieniakach. Byli kupcy z Hoczwi, Cisnej i Baligrodu, baby handlujące serem i jajcami, byli bakuniarze zwożący tytoń zza węgierskiej granicy, Liptacy, Cyganie, grajkowie, sabaci, Wołosi i zapewne nie brakowało złodziei. Wśród długich włosów i płowych czupryn, wśród czapek, kołpaków i słomianych kapeluszy widniały wygolone łby Kozaków, kapuzy i bekiesze sabatów, a nawet nieliczne szlacheckie kołpaczki ozdobione piórami i trzęsieniami.

Wszyscy ci ludzie przyszli tu w jednym celu - aby popatrzeć na sławnego infamisa, człeka z piekła rodem, mąciciela, banitę, paliwodę, swawolnika i rębacza. Czyli na pana Białoskórskiego, którego zła sława zajezdnika i okrutnika ścigała cierpliwie przez ostatnie tygodnie po całej Ziemi Sanockiej województwa ruskiego, aż wreszcie ułapiła za posiwiały łeb. Pan Maciej na wpół leżał ze zwieszoną głową, przywiązany do słupa podtrzymującego podsienia. Nie odzyskał jeszcze świadomości i nie słyszał, jak kłócono się o jego osobę.

- Powiadałeś, Żydu, że nagroda jest za jego głowę! - tokował Kołtun. - Mówiłeś, że dwa tysiące dukatów daje za niego pan starosta Krasicki. To płać nam teraz! A nagrodę sobie w Przemyślu odbierzesz!

- Aj waj! To dla mnie ziaden intehes. Ziadna zysk! Sama sthata - biadał Jankiel.

- Bieri szlachtycza, parchu - mruknął Iwaszko po rusku i zasadził palce za pas. - Łem hroszi nam za neho dawaj.

Żyd rozejrzał się stropiony, szukając sprzymierzeńców.

- Wyśta się ślachcica nie bali - wyszeptał. - Tyś sam, Kołtun, gadał, że go za łeb weźmiesz, a jak sobie gorzałki popijesz, to ci i diabeł, i bhukołaki niesthaszne. To wy go sobie tehaz zabiehajcie! Ot, mądhe się znaleźli. Ślachcicowi w łeb dali, a jak co, to wsiśtko na Zida! Bo Zidy wsiśtkiemu winne. A my prziecie ziadne Tuhki. Ziadne Tatahy, ale wasi stahsi bhacia w wiezie.

- Powoli, powoli. Nie spiehajcie się, ludzie. Jest i na to hada - zagadał Moszko z Tyczyna, Żyd z pejsami zaplecionymi w warkoczyki, zwany Tyczyńskim lub Umnym, gdyż pisywał regestra celne w Cisnej. - Tzieba odstawić Białoskóhskiego do Psiemyśla, do pana stahosty.

- A kto pojedzie? - zagadał Jankiel do Kołtuna i Iwaszki. - Ho, ho, ja tu coś mało widzę ochotników. A mozie ja, Zid, mam to ucinić? Bo kunieć kunciów wsiśtko zawsie na Zidów spada!

- Hejże, Kołtun! - rzekł Moszko z Tyczyna. - Ty żeś to gadał, aj waj, żeś hezun i zbytnik. Ty zieś piehwsi za siekiehę złapał. To bierz ślachcica. Twój on i w phawie.

- Bierz, bierz - dorzucił Chochoł, spoglądający chytrze spod baraniej czapy nasuniętej na oczy. - On twój i nagroda twoja. A ja zostanę i koniem się panicza zajmiem. A takoż i ochędóstwo, i sakiewkę wezmę. Żal dać przepadać dobru.

- Weźmiesz, ale kopa w rzyć! - warknął Kołtun. - Wy kurwe syny! Wy chamy łajnem w srakę chlastani! Dobro brać toście pierwsi, ale łba nadstawić to nie lza! Weźmiecie dobytek pana, a mnie wyprawicie do grodu i do cerkwi pójdziecie tropariony odmówić, żeby mi Białoskórski na gościńcu łeb urwał! Żebym nie wrócił i o udział w łupach was nie turbował! Wara, powiadam! Wara ode mnie. A jak wam źle, to wychodźcie, po kawalersku, na kłonice.

Zapadła cisza. Kołtun nie przesadzał. Wszyscy pamiętali, że nie dalej jak na Trzech Króli pociął i poharatał strasznie węgierskiego Cygana, który chciał ukraść jego wołu.

- Parol, chamy!

Na dźwięk tego bezlitosnego głosu wszyscy zadrżeli. Kołtun obejrzał się zdjęty trwogą. Nogi ugięły się pod nim.

Białoskórski spoglądał wprost na niego. Chłop drżał przeszywany spojrzeniem wyblakłych niebieskawych oczu szlachcica. Infamis dźwignął się z ziemi, jęknął, gdy odezwała się świeża rana na boku. Szarpnął rękoma przywiązanymi do słupa podtrzymującego podsienie karczmy. Wyprostował się, stanął na nogach. Splunął.

- Chamy! - powiedział spokojnie, niegłośno. Na placu zrobiło się cicho. Chochoł i kilku strachliwych chłopów przeżegnało się.

- Ty! - Białoskórski spojrzał na Janka muzykanta. - Rozwiąż mnie!

Janko aż przysiadł.

- Ani się waż! - jęknął Kołtun. - Ani go tknij, psi synu!

- Nnnie, panie. Nniiee - wyjąkał Janko. - My cię do starosty zawieziem. Do Przemyśla.

- Wy chamy, kozojebce, sucze łajna! - wycedził Białoskórski jakby zdziwiony. - Co to ma znaczyć? Jak śmieliście podnieść swoje chamskie łapy na szlachetnie urodzonego pana brata!

- Ty, panie, nie krzycz - rzekł Kołtun. - Tak i my się nie boimy. My w prawie, a ty nie. Tyś nynie nie żaden ślachcic, ino wor i szelma, a my chłopki uczciwe a pracowite.

- Constitutio anno tysiąc pięćset dziewięćdziesiąt jeden stanowi - dorzucił obeznany z prawem Moszko - że wywołańca zabić bez kahy można.

- Moszko praw! - rzekł Iwaszko. - Kto by infamisa zabił, nagroda w złocie będzie.

- Nagroda... Racja. Jeno że najpierw mnie do starosty odwieźć musicie. Do Przemyśla. A do tego dużo czasu upłynie. Bardzo dużo...

Zapadła cisza.

- A do tego czasu - gadał Białoskórski, a głos jego był bezlitosny - do tego czasu i popiołów z Lutowisk nie zobaczysz.

Tłum ochnął i cofnął się. Tylko Kołtun i Iwaszko zostali na miejscu.

- Pół dnia drogi stąd bawi moja kompanija - ciągnął Białoskórski beznamiętnym głosem. - Jak się zwiedzą o tym, coście uczynili, zjadą tu w gościnę. I popasają długo. A was, chamy, za koniem włóczyć będą i na progach chałup wywieszą.

- Słowa to jeno, panie, słowa...

- A dla ciebie, chamie - bezwzględny wzrok Białoskórskiego spoczął na Kołtunie - specjalną ceremonię odprawimy. Wygodzimy ci lepiej niż mistrz Jakub zbójowi Sałacie we Lwowie, a śmierci będziesz wypatrywał jak nadobnej dziewki...

Kołtun zbladł, skulił się, zmalał.

- Ale nie musi się tak skończyć ta compactia. Rozwiążcie mi więzy i wypuśćcie, a daruję was zdrowiem.

- Nie wierzcie, chłopy! - syknął Kołtun. - On, psia mać, i tak tu wróci. Ziemię a niebo ostawi!

- Nagroda za niego jest - syknął Chochoł. - Do starosty z psim synem!

Chłopi zaszumieli, zawahali się.

Białoskórski roześmiał się zimnym, lodowatym śmiechem. Coś zarzęziło mu w płucach. Zacharczał i splunął krwią pod nogi.

- Kto? - rzucił drwiąco. - Kto z was, chamy, gównoroby, odwiezie mnie do Przemyśla? Kto ośmieli się rękę na mnie podnieść? Jest ktoś taki? Niechaj wystąpi i pamięta, że jeśli potem wpadnie w moje ręce - będę go za koniem włóczył. I jak węgorza obedrę ze skóry.

- Możemy przecież tylko po stahostę posłać - pisnął Moszko. - A sami zaczekamy na pachołków.

- Poślijcie - zaśmiał się Białoskórski. - Do Przemyśla trzy dni drogi. A jak wieczorem do mej kompanii nie wrócę, zaraz zaniepokoi się pan Ramułt o życie towarzysza. A jak się zaniepokoi, to skrzyknie pana Krzeszą i pana Taranowskiego, i pana Zbroję i ciepło wam się zrobi. Tak ciepło, że wody w Sanie nie starczy, coby się ochłodzić.

- Przecie możemy go ubić - rzucił Iwaszko. - Martwego łatwiej dowiezieni...

- Chybaś z uma zszedł! - warknął Kołtun. - Nie godzi się związanego zabijać. Ja kmieć, ale honor i fantazję mam!

- Za ziwego więksia naghoda - wtrącił Moszko.

- Na co khęcić, na co chodzić! Nie ma co tu hobić - rzekł Jankiel. - Tzieba zawieźć pana Białoskóhskiego do stahosta. Do Psiemyśla. Ja sam konie dam tym, co zawiodą. I spyzię na dhogę. Kto odważny?

Jakoś nikt się nie zgłosił.

- No, co wy jeście chcieć od biednego Zida? Ja jestem phosty Zid. U mnie nie ma ziadna odwaga. U mnie handele, handele. U mnie kahczma. I dzieciska... I ani jednego talaha.

- Kto zawiezie pana Białoskórskiego do Przemyśla? - zapytał Kołtun. Powiódł spojrzeniem po twarzach swoich kompanów. Spuścili głowy. Chochoł skulił się i wycofał tyłem. Iwaszko patrzył w ziemię, a Janko muzykant spocił się ze strachu.

Białoskórski parsknął krótkim, urywanym śmiechem. Rozkaszlał się, zacharczał, splunął krwią.

- Coś nie ma ochotników, Kołtun - wydyszał szlachcic. - No, rozwiążcie mnie i będzie po sprawie...

Znów zapadła cisza.

- Jak mnie nie puścicie, będę was, chłopy, za koniem włóczył. A z ciebie, Kołtun, chamie zatracony... Z ciebie skórę zedrę... Wiesz, jak to się robi po moskiewsku? Ot, polewa wrzątkiem i lodowatą wodą na przemian, aż skóra odejdzie.

Zapadła cisza. Chłopi i mieszczanie odsuwali się w tył, spuszczali głowy. Tłum się przerzedził.

- Nikt się nie zgłasza?! - syknął Kołtun. - Jak to? Tacyście mądrzy? Zaraza was! Toż to zbój i swawolnik. Jak go wypuścicie, będzie na kupców napadał, wioski i dwory palił. Chłopów wieszał i piekł na ogniu. Ręce i nogi piłą odrzynał... Puścicie go wolno? Darujecie mu, charakternikowi? On i tak tu wróci i wnet was wyreże!

Nikomu nie było w głowie nadstawiać karku.

- Wam nie karmazyny i żółć, nie indygo czy błękit, ale gówno na kapotach nosić! I to wam powiem - rozdarł się Kołtun - że Dydyńskiego na was trzeba!

- Ja pojadę!

Z tłumu wystąpił młody szlachetka. Zupełny gołowąs, który tak na kaprawe oko Kołtuna liczył może szesnaście, może siedemnaście wiosen. Odziany był w czerwonawy, spłowiały żupanik z taniego falendyszu, przepasany czarnym, wyświechtanym pasem, na którym wisiał chudy trzos i batorówka, będąca w użyciu chyba jeszcze za króla Stefana. Broń miała długi jelec, szeroki, migdałowy kapturek i rękojeść oplecioną poszczerbioną taśmą. Szabla nie była jednak zardzewiała, ale czysta i błyszcząca. Wydawało się, że to jedyny majątek młodego, biednego szlachetki, którego rodzice siedzieli zapewne gdzieś pod Sanokiem, Sandomierzem czy Lwowem na spłachetku ziemi lub którejś tam części kolokacyjnej wioszczyny, gdzie na pięciu szlachetków przypadało po pół chłopa. Młodzieniec miał miłą, rumianą twarz, której nie zdążyły jeszcze zeszpecić blizny, ślady pijaństwa i rozpusty. Gdyby miał warkocze, wyglądałby całkiem jak nadobna dzieweczka.

- Sławetni mieszczanie Lutowisk - rzekł z namaszczeniem - jestem Janusz Gintowt, herbu Leliwa. Ja odwiozę pana Białoskórskiego do Przemyśla.

- Młodzi jesteście, panie - rzekł Moszko. - Nie podołacie...

- Ech, co mi tam! Nie mogę patrzeć, jak krzywda się dzieje. Skoro nikogo w tym siole nie ma, kto by się nie lękał wywołańca, tedy ja pójdę! Kiedym z domu wyjeżdżał, dziaduś rzekł mi, cobym krzywdzicieli i łotrów karał, jako prawy szlachcic i rycerz, bo ze znamienitego rodu pochodzę.

- Szlachetniście, panie, ale sami jesteście. A jak wam Białoskóhski ucieknie?

- Gdzieżby uciekł!

- Kto jeście odważny, kto się zgłasia?!

Moszko powiódł wzrokiem po zgromadzonych na rynku ludziach. Nikt nie wystąpił z tłumu, nikt się nie poruszył.

- Nie trzeba. - Gintowt podciągnął wyżej opadający pas. - Nie trzeba, sławetny człecze. Sam pójdę. Wy, zacni ludzie, już dosyć zrobiliście jak na swój stan ubogi.

- Jjjjjja-a-a-a-a-a się zgła-a-a-asza-a-a-m - wystękał jakiś głos. Z tłumu wystąpił bosy starowina z przechyloną na bok głową. Jego ręce trzęsły się, podobnie jak broda. Z trudem bełkotał słowa, a dokoła rozchodziła się mocna woń gorzałki.

- Ty? - Kołtun, obaj Żydzi i pozostali chłopi wytrzeszczyli oczy. - Ty, Hrehory, chcesz jechać?

W tłumie odezwały się śmiechy. Hrehory zwany był częściej Horyłką z prostego powodu: rzadko widywano go trzeźwym. Żył w Lutowiskach, odkąd pamiętali najstarsi ludzie. I odkąd sięgali pamięcią, zawsze pociągał gorzałkę, spał w błocie i gnoju na mniejszym lub na większym rynku. Nie wiadomo tylko, skąd brał grosze i szelągi na coraz nowe kwaterki wódki osuszane pod płotami lub w podsieniach obu żydowskich szynków w Lutowiskach.

- Ja czekał i cze-e-e-ekał. J-a-a-a-a... Wydeł. Nikt nie wy-y-y-ystąpił... My-y-y-y-yślałem, ty, Kołtun, pójdziesz... A-a-a-ale nie chce-e-e-esz... No to ja... Mnie ni-i-i-i-ic nie zro-o-o-o-obi Bia-a-a-ałoskórski.

- Nie wstyd wam, chłopy? - zakpił Moszko z Tyczyna. - Ziaden z was jajec nie ma! Do gorziałki toście piehwsi, a gdy infamisa trzeba katu wydać, to stahy gorziałecznik więcej ma ikhy!

Iwaszko splunął zamaszyście na ziemię. Roztarł ślinę na proch.

- Idu! Trastia tebe mordowała, Żydu!

Jankiel otarł pot z czoła. Iwaszko spojrzał na Janka.

- A ty co, grajku, zostajesz? Przecie twoją mać szlachcic chędożył, to i fantazję powinieneś mieć pańską!

- Ty muzykanta zostaw! - zakrzyknął Jankiel przestraszony, że straci najlepszego grajka w Lutowiskach. -Aj waj! To talent! Talent samohodny. Ziai, co by na thakcie po dhodze skapiał. Was, chamy, nie szkoda, boście diabła wahci, ale muzykajłę mojego dajcie spokój!

- A ty? - Iwaszko spojrzał na Kołtuna.

- Idę, idę. Inaczej nagrody i na świętego Marcina nie zobaczę.

- Jak mamy ruszać, to szybko - powiedział pan Gintowt. - Zaraz zrobi się ciemno. Dziaduś mój mawiał, że co się do wieczora odwlecze, to do jutra uciecze.

Gintowt mówił prawdę. Słońce już się przechyliło ku zachodowi, zniżyło ku wierzchołkom Otrytu porośniętym wiekowymi borami. Cienie wydłużyły się.

- Chochoł, konie kulbacz! - pisnął Jankiel. - Suchanów dawajcie, dhyjakwi, wędzonki i gorzałki!

Gintowt podszedł do Białoskórskiego, sprawdził więzy na rękach więźnia. Położył dłoń na rękojeści szabli.

- Panie Gintowt - odezwał się Białoskórski - po kiego diabła chcesz być bohaterem tej wioszczyny? Jutro łyki i chamy zapomną, kim byłeś... A pojutrze, gdy ranny pomocy będziesz szukał, sakiewkę oderżną i kłonicami zatłuką!

- Trudno to waszmości zrozumieć, ale ktoś musi bronić sprawiedliwości...

Białoskórski obrzucił uważnym spojrzeniem chudopacholski żupan młodego szlachetki, jego starą szablę odziedziczoną bodaj po pradziadach, znoszone buty, z których lada moment mogła wyjść słoma.

- Smiałyś, szaraku. Poniechaj mnie, a żyć będziesz!

- Jakem z domu wyjeżdżał, coby służby szukać - Gintowt uśmiechnął się tajemniczo - przyrzekłem rodzicielom słabszych bronić. No i proszę, ledwiem w pierwszej wiosce stanął, zaraz krzywdziciela zdybałem. To się ucieszy dziadunio i rodziciele. A ty odpuść mnie, panie, po chrześcijańsku. Ja do ciebie nic nie mam, jeno powinność wykonuję. Odpuścisz?

Białoskórski zacharczał, a potem zaczął pluć krwią.

- Zapłacę. Dobrze zapłacę!

- Nic z tego.

- Do piekła pójdziesz ze mną. Zabiorę cię na sam dół, tam gdzie ósmy krąg diabłów.

Gintowt zbladł. Splunął, przeżegnał się, a potem odwrócił i odszedł do koni. A Białoskórski nagle pomyślał, że chyba skądś zna oblicze młodzika.

3. Na Ostrym

Zmrok zapadł szybciej, niż się spodziewali. Ledwie wyjechali z Lutowisk i poczęli wspinać się na porośnięte lasem zbocza Ostrego, czerwone słońce przechyliło się ku połoninom, zniżyło ku stokom Bieszczadu. Za sobą mieli dolinę, wioskę, a za nią mroczny wał gór, wyraźnie odcinający się od płonącego szkarłatem nieba. To był Otryt zarośnięty bukowym i świerkowym lasem, a w dolinach między jego zboczami zalegały mgły. Znacznie dalej, za doliną Sanu, w której rzeka pieniła się na skalnych głazach i kamienistych progach, wznosiły się posępne, tonące w lekkiej mgiełce Dwernik i Smerek, szczyty werchowiny Wetlińskiej i Caryńskiej. Teraz, wczesną wiosną, jeszcze okrywał je śnieg, topniejący z dnia na dzień pod coraz cieplejszymi promieniami słońca. Lasy poniżej posępnych grani były szare i zielone, łąki i zagajniki odznaczały się plamami żółci, czerni i szarości, a strumienie zasilane topniejącym śniegiem spływały w dół jak srebrzyste wstążki. Wiosna roku Pańskiego 1608 nadeszła wcześnie. Już pod koniec lutego stopniały śniegi na polach, wysoko w górze nawoływały się jastrzębie, ptaki wracały z dalekich stron, a dzikie gęsi ciągnęły na północ kluczami.

Zatrzymali się na kunak na Ostrym. Gintowt wyszukał na noc miejsce pod osłoną trzech zrośniętych, powykrzywianych buków. Dokoła rosły wysokie, suche trawy; pierwiosnki, lilie i pełniki tuliły płatki do snu. Z dolin potoków - Czarnego i Głuchego, dochodził tajemniczy szmer wody. Chłopi rozpalili szybko niewielkie ognisko, Horyłka rozkulbaczył konie, a Gintowt obszedł okolicę z szablą w ręku. Miejsce było dobrze osłonięte i oddalone od drogi. Nikt nie powinien zobaczyć ich z traktu ani poczuć swądu z ogniska. Pomimo to jednak Gintowt postanowił być ostrożny. Wszak w każdej chwili kompania Białoskórskiego mogła upomnieć się o swojego herszta.

- Hej, szaraczku, każ mnie rozwiązać - rzucił hardo infamis, kiedy zsadzono go z konia i położono przy ognisku. - Czas na wieczerzę, a ja nie będę jadł z ziemi jak pies.

- A kto waszej mości powiedział, że jadło dostaniesz?

- To nie wiesz, że więźnia trzeba po chrześcijańsku wspomagać? Policzą ci za to w niebie dobry uczynek, panie bracie. A gdy uciułasz ich więcej, to żywcem do raju pójdziesz.

- Jak ja waszmości rozwiążę - zatroskał się Gintowt - to wasza miłość uciekniesz.

- Dam słowo.

Horyłka, Kołtun i Iwaszko wyciągnęli już z sakwy suchary, wędzonkę, suszoną kiełbasę i bukłak z gorzałką. Zajadali je przy ogniu, krztusząc się i bekając.

Gintowt przeżegnał się.

- Dziaduś mówił, coby nad krzywdzicielami litości nie okazywać. Zwłaszcza nad takimi, co Najświętszej Panienki nie mają w poważaniu. Myślę jednak, że waszmości w Przemyślu ugoszczą godnie... ale na pewno nie tym, co by waści w smak pójść mogło. A więc... dobrze. Posil się z nami.

Gintowt wyciągnął pistolet Białoskórskiego, podkręcił zamek i podsypał prochu na panewkę.

- Kołtun! Przetnij więzy na rękach.

- Wasza mość, to dyjabeł - zaprotestował chłop. - Wydusi nas wszystkich, gardła poprzegryza!

- Powiedziałem!

Głos młodego szlachetki zmienił się. Teraz był groźny i bezlitosny. Kołtun rad nierad posłuchał - przeciął nożem więzy na rękach infamisa. Białoskórski zaśmiał się, usiadł, roztarł zdrętwiałe przeguby rąk, a potem porwał pęto suszonej kiełbasy i zaczął zajadać ze smakiem. Gintowt usiadł na wprost niego. Mierzył z pistoletu w wywołańca.

- Za co ty mnie, szaraczku, tak nie lubisz? - zapytał Białoskórski z pełnymi ustami. - Nie wychędożyłem ci dziewki, nie czyniłem takoż sodomii z twoim dziaduniem.

Gintowt nic nie odpowiedział.

- Pytałem - warknął swawolnik. - A jak kto pyta, grzeczność nakazuje odpowiedzieć, panie hetko z pętelką!

- My się już znamy, panie.

- Tak? A to skąd?

- No, jakże to, nie poznajesz mnie, wasza wielmożność? - zapytał Gintowt odmienionym głosem. - Wszak widywaliśmy się kiedyś.

- To chyba w zamtuzie i po ciemku, bo oblicza przypomnieć nie mogę.

- Nie, wasza miłość - wyszeptał Gintowt. - Znasz mnie dobrze, choć pamięć ci szwankuje. Ale przypomnisz sobie jeszcze. Na wszystko przyjdzie czas.

Białoskórski drgnął. Zdało mu się, że w głosie tamtego zabrzmiała groźba. Uśmiechnął się szyderczo do Gintowta. Podciągnął nogi i chciał wstać.

- Leż!!!

Głos młodzika był zimny i nieprzyjemny. Białoskórski zamarł. Gintowt celował z pistoletu prosto w jego serce. Stary brygant miał bystry wzrok; dostrzegł, że spust ugiął się pod palcem młodego. Wystarczył jeszcze drobny ruch i...

Opadł na plecy i westchnął. Do diaska. Taki młodziak, a gadał jak stary warchoł.

- Ręce do tyłu i bez szutków! Kołtun, Iwaszko! Związać ichmości.

Chłopi bez słów wykręcili Białoskórskiemu ręce za plecy, a potem okręcili mocnymi konopnymi sznurami.

- I po co się szarpiesz, panie Białoskórski? - wysyczał Gintowt. - Czyżbyś nie chciał dojechać żywy do Przemyśla? Zawsze to jeszcze przez parę dni popatrzysz sobie na ptaszki i na drzewa. I podumasz o wolności.

Białoskórski splunął. Zacharczał i zakasłał, a potem zaczął pluć krwią.

- Panie Gintowt - rzekł trochę uleglejszym tonem - po kiego diabła chcesz mnie wlec po górach i lasach? Za moją głowę wyznaczono cenę, dwa tysiące czerwonych. Dostaniesz je, jeśli odstawisz mnie cało do starosty, a przecie po drodze siła się może zdarzyć. Tedy po co ci się trudzić?! Ot, mam tutaj niedaleko zakopaną skrzynię z czerwońcami. Dam ci dokładnie tyle, na ile wycenia mój czerep pan Krasicki - dwa tysiące dukatów. Myślę, że to godziwa zapłata.

- Pomyśl lepiej o modlitwie, a nie o dukatach, panie Białoskórski - wyszeptał Gintowt. - Ja nie ufam waszmości ani trochę. I dlatego - uśmiechnął się zimno - czas, panie bracie, abyś zaczął się wreszcie modlić, bo coraz bliżej nam do Przemyśla, a tam... Doprawdy daję głowę, że kiedy obaczysz zamek starościński i basztę szlachecką, padniesz na kolana i będziesz wyznawał grzechy.

Białoskórski zaklął. Opadł na plecy i wpatrzył się w niebo. Rozprawa z Gintowtem i chłopami okazywała się znacznie trudniejsza, niż myślał.

4. Śmiertelny kunak

Horyłka otworzył oczy. Dym z dogasającego ogniska unosił się prosto w niebo rozjaśniane na wschodzie przez daleki poblask przedświtu. Powoli, ociężale zbliżał się zamglony poranek. Daleko nad górami błyszczały świetliste smugi blasku. Jednak lasy spowijał mrok, a doliny gęsta mgła. Nie było wiatru, nie śpiewały ptaki. Wielki, biały księżyc stał w pełni. Drzewa, konie i śpiący opodal ogniska ludzie - wszystko skąpane było w jego trupim blasku.

Horyłka nie obudził się jednak po to, aby podziwiać dzikie krajobrazy Bieszczadu. Przez chwilę nasłuchiwał oddechów kompanów, sprawdził, czy Gintowt nie czuwa, a potem drapieżnie chwycił sakwę. Szybko rozsupłał sznury i złapał bukłak z gorzałką.

Spojrzał na śpiących. Nikt nie poruszył się nawet. Wszyscy spali z niewinnymi obliczami. Wszak w czasie snu każdy, nawet największy łotr, wyglądał jak anioł... Każdy? O nie... O Białoskórskim nie można było tego powiedzieć. Szlachcic nawet przez sen uśmiechał się drwiąco, szydząc ze wszystkich - z Gintowta, Horyłki, ze starosty Krasickiego, a pewnie też z czekającego go w Przemyślu kata z długim, ostrym mieczem.

Gintowt westchnął przez sen. Horyłka zamarł. Przez chwilę bał się oddychać. A potem wycofał się w stronę drzew. Przy ognisku nie było bezpiecznie. Tamci mogli się zbudzić i z pewnością nie spodobałoby im się to, co robił. Musiał opróżnić flaszę w samotności. Tak jak zwykle. Odkorkował bukłak i pociągnął spory łyk gorzałki. Ufff. Od razu świat stał się weselszy. Nie łupało go już w kościach, nie bolał łeb. Ruszył w dół, do strumienia. Zrazu wymijał strzeliste, gładkie pnie ogromnych drzew, a potem, kiedy zszedł nisko nad wodę, znalazł się pod poskręcanymi gałęziami zrośniętych, splątanych buków. Martwe światło księżyca wydobywało z mroku wygięte, rozczapierzone kikuty starych drzew, a nad powierzchnią strumienia unosiła się delikatna mgiełka.

Coś zaszeleściło w ciemności. Horyłka odwrócił się błyskawicznie, przytulając do piersi swój największy skarb - bezcenny bukłak z przepalanką. Coś poruszało się wśród drzew... Pewnie puszczyk albo sowa. A może lis?

Horyłka pociągnął solidnie z bukłaka. Pił, pił i pił, aż wreszcie wszystkie kolory wokół niego wyostrzyły się, a nocne szmery stały się głośniejsze.

Przeszedł do miejsca, w którym strumyk szumiał cicho wśród kamieni.

Plusk wzburzył powierzchnię wody. Coś zaszumiało z tyłu. Gałęzie buków, złych buków szeleściły, choć nie było wiatru. Horyłka zaniepokoił się, rozejrzał po splątanym, nieprzyjemnym lesie.

Coś było tam, pod drzewami. Przemykało się w mroku niewidzialne jak upiór, przebiegłe jak wilk i bezlitosne jak wołoski brukołak... To coś było w bukach albo pomiędzy nimi... Tkwiło w bezlistnych gałęziach wiekowych, starych drzew, czaiło się w mroku między potężnymi pniami głodne i spragnione. Wszystkie włosy na głowie Horyłki stanęły dęba. Cofał się tyłem przerażony. Wiedział, że zrobił źle, że nie powinien oddalać się od obozu, ale teraz było już za późno. Zza pleców usłyszał brzęk stali. A wówczas zgarbił się, skulił, obiema rękami tuląc do piersi bukłak, i odwrócił wolno...

- Pani! - zaszlochał, gdy wstrząsnął nim dreszcz. -P-p-p-p-p-p-a-n-n-n-n-i. Ja nie... Ja nic... To horyłka... To ona...

Posępna postać nie poruszyła się.

- Ja nie... Nie... - zaszlochał Horyłka.

Tumany mgły wzniosły się na chwilę nad potokiem, przesłoniły księżyc. W ciemności rozległ się krótki, urywany świst stali, a potem doliną wstrząsnął przerażający, piskliwy okrzyk Horyłki...

Czerwona, parująca krew trysnęła na kamienie, zmieszała się z wodą potoku...

5. O świcie

Zerwali się wszyscy jak na komendę. Pierwszy Białoskórski, po nim Iwaszko, a potem Kołtun. Spojrzeli w noc zalęknieni. Iwaszko wstał.

- Horyłka!

- Spił się, gorzałecznik! - syknął Kołtun. - Dam ja didowi...

- Ciiii! - szepnął Iwaszko. - Pilnuj więźnia.

Porwał czekan leżący obok ogniska i skoczył w stronę drzew. Wpadł pod pierwszy z buków i... zderzył się z czymś miękkim, ale mocnym. Siła uderzenia odrzuciła go w bok, aż przyklęknął na żółtych liściach. Nawet nie zdążył się przerazić...

To Gintowt stał w cieniu drzew z obnażoną szablą w prawej i pistoletem w lewej ręce. Młody szlachcic patrzył w mrok, nasłuchiwał.

- Co się dzieje?

- Cicho - szepnął Gintowt. - Horyłka gorzałkę zabrał. Poszedł pić. Ja już wiedziałem, co się święci.

- Chryste pomyłuj! - Iwaszko przeżegnał się nabożnie. - Dytko go dopadł i zadusił... Hore nam! Hore!

- Gdzie Kołtun?

- Ślachcica strzeże.

- Bierz czekan, chamie - syknął Gintowt. - Tyły mi osłaniaj. Idziemy!

Ruszyli w mrok. Na niebie rozwidniało się. Powoli wstawał dzień, blask księżyca zbladł, skurczył się... Zeszli w dolinę, pod gałęzie wiekowych buków, a Iwaszko przeżegnał się znowu, widząc przerażające, mroczne sylwetki drzew.

Gintowt szedł śmiało. Wstąpił w mgłę, ominął kamienie sterczące na brzegu strumienia. Przed nimi otwarła się duża polanka skąpana w księżycowym świetle... Od razu spostrzegli ciemny kształt w chłopskiej świtce. Gintowt skoczył ku niemu, pochylił się i zadrżał.

Horyłka leżał na ziemi, pocięty, posiekany niemal na kawałki. Odcięta prawa ręka ściskała ciągle bukłak z gorzałką. Wytrzeszczone oczy patrzyły prosto w niebo, a na wargach zastygła rubinowa krew... Ciało było pokryte czerwoną, gęstniejącą posoką.

Iwaszko załkał, wypuścił czekan, padł na kolana. Gintowt rozwarł usta z przerażenia, zadrżał. Rozejrzał się dokoła, bezmyślnie wodził szablą w powietrzu.

- Uchodźmy! - wyszeptał. - Iwaszko! - jęknął i wypchnął chłopka z polanki. - Do koni. Uchodźmy!

Rzucili się w stronę obozowiska. Mieli wrażenie, że za chwilę coś wynurzy się z mgły i skoczy im na plecy... Gałęzie chlastały ich po twarzach, potykali się na korzeniach i kamieniach. Dysząc, wyskoczyli z lasu, dopadli do ogniska. Gintowt odetchnął z ulgą, widząc bladego jak ściana Kołtuna i rozciągniętego na ziemi Białoskórskiego, który zdawał się wcale nie przejmować tym wszystkim.

- Konie siodłać! - jęknął. - Szybciej.

Chłopi rzucili się ku wierzchowcom. Gintowt otarł pot z czoła. A Białoskórski? Białoskórski zaniósł się długim kaszlem, splunął krwią i uśmiechnął złośliwie.

- Ojojoj - rzekł. - Zdaje się, że zmniejszyła się nasza kompanija. Pan Horyłka exitus. Co za strata! A któż będzie następny?

6. Panowie Rytarowscy

Był już dzień, gdy dojechali do Czarnej, leżącej na zbiegu dróg z Hoczwi i Przemyśla. Wieś lokowana przed stu laty na prawie magdeburskim była ludna i gwarna. Wzdłuż traktu jak okiem sięgnąć ciągnęły się wielkie chłopskie chyże z ciosanych na zrąb bali, struganych na krańcach w jaskółcze ogony. Były to wielkie i zadbane chałupy, nakryte strzelistymi żółtymi strzechami, pobielane albo malowane w brązowo- lub czarno-białe pasy. Pobudowano tam zagrody ze słonecznikami przy płotach, z podsieniami, a niektóre nawet z ganeczkami upodobniającymi je do szlacheckich dworków. Tu i ówdzie sterczały wysokie drągi z kołami, na których wznosiły się bocianie gniazda. Cztery drewniane, czteroskrzydłe wiatraki i jeden niderlandzki, dający mąkę czystą i białą jak śnieg, mieliły zboże na łące przed osadą. W dwóch kuźniach kuto stal i żelazo, w foluszu gręplowano wełnę, a w karczmach szynkowano od rana miody i piwo. We wsi były też liczne żydowskie kramy. Nad strzechami chałup wznosiły się wieże i dzwonnice dwóch cerkwi, kościoła, a także zdobiony zawijasami dach żydowskiej bożnicy. Cerkiew Świętego Dymitra była zwyczajna, drewniana, nakryta prostym, dwuspadowym dachem - wyglądała niemal jak trzy zestawione szopy. Za to od tej drugiej -Świętego Cyryla - wprost nie można było oderwać oczu. Cerkiew była obła i okrąglutka, z trzema dzwonnicami krytymi gontem i złotą blachą na sygnaturkach, z przytulnymi podsieniami, gankiem i płotkiem, z malutkimi okienkami, w których błyszczały witraże.

Po drugiej stronie wsi ciemniał omszały dach kościoła, a jeszcze dalej stała żydowska świątynia. W Czarnej wszystko było urządzone tak, jak Pan Bóg przykazał. Chłopi spotykali się na targu. Szlachta w karczmie, a Żydzi na ganku w bożnicy.

W osadzie było rojno i gwarno. Chłopi jechali na targowisko, prowadzili wielkie, tłuste krowy porośnięte skołtunioną brązową sierścią. Przekupnie rozkładali stragany. Gintowt i chłopi musieli przebijać się przez rozwrzeszczany tłum, kląć, odpychać kmieci i parobków.

Zatrzymali się na rynku, w ormiańskiej karczmie Ondraszkiewicza. Zostawili konie na podwórzu, a potem siedli w alkierzu. Gintowt kazał zaraz dać mocnego węgrzyna, a wcześniej siwuchy. To poprawiło nastroje chłopków z Lutowisk. Kołtun przestał się trząść, Iwaszko nie był już blady; jedynie Białoskórski uśmiechał się zimno.

- Kto to... zrobił? - wykrztusił w końcu Kołtun.

- Dytko - warknął Iwaszko.

- Prędzej zwierz jaki - mruknął Gintowt. - Jedyna pociecha, że chyba nie ludzie Białoskórskiego. Ci by zaraz swego pana uwolnili.

- Co nam wypada czynić?

Gintowt nie odpowiedział. Siedział z głową opartą na rękach, zapatrzony w ścianę.

Nie zwracał na nic uwagi. Nawet się nie poruszył, gdy na podwórzu załomotały końskie kopyta, srogi głos okrzyknął pachołków, a potem kopnięte drzwi otwarły się gwałtownie.

Chłopi drgnęli, gdy zobaczyli, kto wkroczył do karczmy. Kiedy Iwaszko przyjrzał się uważniej niespodziewanym gościom, pożałował od razu, że tak beztrosko zgodził się jechać z panem Gintowtem do Przemyśla. Kołtun nic nie pomyślał. Policzył tylko w duchu odległość, jaka dzieliła go od najbliższego okna. Okno jednak było wąskie, a framugi zabite gwoździami. Właśnie po to, aby nie wywalano ich w czasie każdej kolejnej karczemnej zwady. Kołtun zatem zerknął pod stół - sprawdził, czy dałoby się znaleźć tam schronienie. Rezonu nie stracił jedynie Białoskórski - szturchnął łokciem w bok Gintowta i ruchem głowy ukazał mu niespodziewanych gości.

Ludzie, którzy szli ku nim, od razu zwracali uwagę postronnych. Na czele kroczył wysoki, chudy mąż w kabacie, kryzie zapiętej pod szyją i szockim birecie na głowie. Kabat ongiś był piękny, bogato zdobiony i obszywany srebrnymi nićmi. Widać było, że jego właściciel bawił się w niejednej karczmie, a przede wszystkim - iż z niejednego zamtuza wyrzucano go do rynsztoka. Strój zdobiły czerwonawe plamy po winie albo krwi, brzydkie smugi wosku ze świec, odbarwienia po błocie, wodzie i - strach pomyśleć po czym jeszcze. Niegdyś biała kryza, zapięta szczelnie pod szyją mężczyzny, była postrzępiona i szara z brudu. Nie lepiej prezentowało się oblicze męża. Niegdyś dumne, arystokratyczne i pełne wigoru, dziś nieco sfatygowane. Mężczyzna miał długi, garbaty nos, kaprawe oczka, a postrzępione, rzadkie wąsiki zwisały smętnie nad wargami, pod którymi brakowało co najmniej kilku zębów.

Za owym mężem kroczyli dwaj podobni szlachcice w dostatnich, choć postrzępionych i powyciąganych karmazynowych żupanach. Jeden z nich miał na łbie szyszak turbanowy z długą kitą, drugi wilczy kołpak ozdobiony trzęsieniem i pękiem czaplich piór. Przy boku nosili czarne szable, a ich oblicza były poznaczone bliznami, srogie i wąsate. Nietrudno było ich rozpoznać. To bracia Fabian i Achacy Rytarowscy spod Lwowa - znani wichrzyciele i swawolnicy. Dłonie trzymali na rękojeściach szabel. Z tyłu szedł ich pachołek z dwoma pistoletami.

- Ot, peregrynowalim, peregrynowalim i znaleźlim! - ucieszył się mężczyzna w cudzoziemskim stroju, widząc rozpartego na ławie Białoskórskiego. - Mówiłem, że na Przemyśl pojadą. Tymże właśnie traktem.

Obrzucił uważnym spojrzeniem Gintowta i dwóch chłopów.

- No, niech się zabierają! - syknął, a młody szlachcic poczuł od niego woń gorzałki. - Niech się wynoszą. My mieć sprawy do pana Białoskórskiego. Ważne sprawy, co nie mogą czekać. Allez vous!

- A kto ty waszmość jesteś? - zapytał Gintowt przez zaciśnięte zęby. - Wypadałoby się przedstawić.

- Jak to? - zdziwił się chudy. - Phoszę tak nie mówić do mnie i nie tytułować brzydko. Jakże to, nie zna mnie? Ja jestem Zenobi Fabian Eysymont-Ronikier, grabia na Ronisławicach. A wyście chociaż szlachcic? Ja w to wątpię. Ja w to bahdzo wątpię. Jakże masz czelność nazywać się szlachetnym, skoro o czynach twych szlachetnych nie słyszałem. Ja nie wierzę, abyś był szlachcicem, musiałbym wcześniej twe nadanie szlachectwa zobaczyć. A skoro nadania nie masz, tedy musisz przed szlachetniejszym ustąpić. Tedy wiedz, chłopcze, że ja - hrabia Ronikier i urodzeni panowie Rytarowscy mamy sprawę do ichmości Białoskórskiego. Więc zniknij. Odjedź, by nam nie przeszkadzać!

- Te, hrabie, co masz w dupie grabie - zagadał bezceremonialnie starszy Rytarowski, niemający widać żadnego poszanowania dla jaśnie oświeconego Zenobiego Fabiana Eysymonta-Ronikiera, hrabiego na Ronisławicach, ani dla jego tytułów. - Kończ, waść, mowę, wstydu oszczędź. Do pałasza, co tam będziem z chacharami gadać! Mus infamisa odbić i nagrodę zagarnąć.

- Milcz, prostaku! - żachnął się hrabia. - Przecież negotionibus.

- Posłuchaj - zwrócił się do Gintowta, który wstał i wyszedł zza stołu. - Schwytałeś Białoskórskiego, to się chwali, ale ustąp godniejszym, coby nikt nie rzekł, żeś parweniusz! My sami zajmiemy się wywołańcem i odprowadzimy do Przemyśla. Pro fide, lege et rege.

- Pan Zenobi pro fide to uczyni. A my pro pecunia, bo my nie żadne grabie ani pludraki, ale wywołańcy i rokoszanie, a przy tym rycerze godni - zarechotał młodszy Rytarowski.

- Ot, co gadać! - Starszy z braci charknął i splunął. - Ja ci to, kawalerze, wszystko zwykłymi słowami objaśnię. Oddawaj ty nam Białoskórskiego, a jak nie oddasz, to po łbu weźmiesz szablą i kopniaka w rzyć ci takiego dołożę, że z tej karczmy przez komin wyfruniesz. My się już panem Białoskórskim zajmiemy i zadbamy, coby nam po drodze nie skapiał.

- Oto prawe i słuszne słowa - potwierdził Zenobi Fabian Eysymont-Ronikier, hrabia na Ronisławicach. - Nie szukaj z nami burdy, kawalerze, bo zdrowie stracisz. Przy tym zachowaj się, jak przystało na twój mizerny stan.

- Obawiam się, że wielce zmartwię jaśnie oświeconego pana hrabiego - rzekł spokojnie Gintowt. - Współczuję panu grabiemu niezmiernie, gdyż, niestety, nie jesteśmy tu we Francyjej czy w habsburskich pałacach we Wiedniu. Jesteśmy w Rzeczypospolitej, gdzie mieszkają szlachetkowie tacy jak ja, którzy nie znają dobrych ni pięknych manier. Gdzież im do salonów, gdzież im do Europy! Powiem więcej - prostacy owi nie dość, że nie uznają hrabiowskich tytułów, to w dodatku mają brzydki i szkaradny zwyczaj, zupełnie niegodny i niespotykany we Francyjej czy w Italiej. Mianowicie okrutnie bijają po karczmach wszelakich pludraków, hrabiów, grabiów, kawalerów i inakszych galantów tudzież sodomitów.

- Co ja słyszę?!

- Okrutnie mi żal pana hrabiego. Bo za chwilę pan hrabia zostanie obity, obrażony i sponiewierany przez takiego parweniusza i prostaka jak ja. Wasza hrabiowska mość straci zęby, palce i łeb będzie miała rozbity, że nie wspomnę o obitej francowatej gębie waszmości!

Małe oczka Zenobiego Fabiana Eysymonta-Ronikiera stały się jeszcze mniejsze i bardzo, bardzo złe. Pan hrabia porwał swą kościstą ręką za rękojeść hrabiowskiego rapiera, chcąc w słusznym gniewie ukarać szelmę i parweniusza. Niestety, nie zdążył. Zanim wyciągnął z pochwy długie ostrze, Gintowt ciął go z zamachu przez łeb, czoło, nos i pół hrabiowskiej gęby.

- Sacrebleu! - pisnął cienko Zenobi Fabian Eysymont-Ronikier i po hrabiowsku zwalił się w tył, na wznak. Potem poszło już szybko.

- Bij! Zabij! - huknął starszy Rytarowski. Bracia porwali za szable, skoczyli na młodzieńca, ich pachołek zniżył pistolety i wypalił z obu luf, ale Gintowt znowu był szybszy. Zanurkował pod krzywym ostrzem, przeskoczył nad przewracającą się ławą. Kule minęły go, świsnęły tuż obok Białoskórskiego. Jedna trafiła w ikonę Mikołaja Cudotwórcy wiszącą na ścianie za wywołańcem i zapaskudzoną przez muchy, a druga... Iwaszko miał mniej szczęścia. Zaciekawiony przedłużającą się ciszą wystawił łeb spod stołu i dostał prosto w bark; nawet nie jęknął, osunął się na posadzkę zalany krwią. W karczmie podniósł się tumult, zabrzmiały krzyki, wrzaski. Chłopi rzucili się do drzwi, a Ondraszkiewicz, przywykły do zwad i tumultów, przezornie schował się pod szynkwas.

Gintowt roztrącił Rytarowskich, skoczył ku pachołkowi, który ciągle trzymał dymiące pistolety. Czeladnik rzucił je, porwał za szablę, lecz młody szlachcic przemknął tuż obok niego, w przelocie chlasnął go końcem batorówki w brzuch i po boku. Pachołek wrzasnął i zwalił się na podłogę, wył i krzyczał, przytrzymując wypływające trzewia, a jego krew pociekła na białe, wyszorowane deski podłogi.

Rytarowscy skoczyli na Gintowta z dwóch stron. Starszy ciął płasko, z półobrotu w kiść, młodszy z zamachu, wręcz, prosto w łeb i szyję!

Gintowt sparował z brzękiem ostrze młodszego z braci, zawinął się w miejscu i cudem, niemal czartowską sztuczką, umknął spod szabli starszego. Unikając ostrza, schylił głowę, jego kołpak przechylił się i spod podwiniętego otoka na ramię młodzieńca wypadł długi, ciężki czarny warkocz...

Wyskakując przed siebie, Gintowt chlasnął w bok batorówką, rozwalił młodszemu Rytarowskiemu prawe ramię. Szlachcic nawet się nie skrzywił. Wrzasnął tylko i rzucił się w pogoń za młodzieńcem.

Starszy z braci - cięższy i hodowany na piwie - nie zdążył wstrzymać szabli. Chybiając Gintowta, przerąbał łańcuch drewnianego świecznika zwieszającego się nisko z sufitu. Drewniana decha z ogarkami świec spadła z łoskotem na posadzkę, zadudniła na deskach. Bracia puścili się w pogoń za uciekającym. Młodzieniec jak błyskawica wskoczył na ławę, na stół, strącił z niego kufle i miski, A potem, padając na kolana, aby ujść przed ciosem młodszego Rytarowskiego, uderzył szybko jak żmija. Ostrze batorówki ominęło zwodem błyszczącą, poszczerbioną klingę i rozchlastało bok Fabiana. Szlachcic potknął się, wpadł na ławę, zwalił jak ścięty dąb, jęknął z bólu, powstrzymując obficie wypływającą krew.

Achacy skoczył ku Gintowtowi, rycząc z wściekłości przez zaciśnięte zęby. Starli się na środku karczmy, wśród poprzewracanych ław. Rąbali szerokimi zamachami szabel. Rytarowski ciął na odlew, Gintowt zripostował w pierś, Achacy w kiść, a młody szlachcic odskoczył i wyprowadził podstępne cięcie krzyżem, od prawej w górę. Szable zadrżały, zabrzęczały. Karczmarz zza szynkwasu i kilku śmiałych chłopów wyglądających zza okien spoglądało na potyczkę panów.

Tnąc, uskakując i zastawiając się przed cięciami, Gintowt wywiódł Rytarowskiego na środek izby, a potem przestał zadawać ciosy i zaczął się bronić. Achacy podwoił wysiłki, walił jakoby młotem w kowadło, naparł na młodzieńca, a wówczas...

Jednym szybkim ruchem Gintowt kopnął leżącą na ziemi ławę i podsunął ją pod nogi Rytarowskiemu. Szlachcic potknął się, zamachnął w powietrzu rękoma, a potem, gdy wróg naparł na niego z boku, padł na kolana, przeszorował po deskach do stołu... Chciał się jeszcze zerwać, ale było już za późno. Gintowt ciął go z tyłu, rozcinając kołpak, pióro, trzęsień i podgolony łeb... Rytarowski wrzasnął tylko i padł bez ducha na deski.

Gintowt zatrzymał się na środku izby, dysząc ciężko, mokry od potu. Kołpaczek zsunął się z jego głowy, odsłaniając kruczoczarne włosy związane w ciężki, długi warkocz, opadający poniżej pasa. W czasie walki rozplatały się i pękły guzy żupana, odkrywając łabędzią szyję i dwa gładkie, wznoszące się stromo pagórki, wcześniej skrępowane i ściśnięte pod warstwami materii. To właśnie one sprawiły, że pan Białoskórski nie uszedł z karczmy, nie próbował przebić się do drzwi ani rozplatać więzów, a tylko siedział na ławie, wpatrując się w parę drażniąt, z których jedynie drobna część wyjrzała na światło dzienne. Ale nawet ten mały kawałek krągłości pozwalał się domyślać, jak wyglądają, gdy nie są skrępowane ciasno wykrojonym żupanem.

Dziewczyna dopiero po chwili uświadomiła sobie, że Białoskórski patrzy na nią drapieżnym wzrokiem. Szybko zakryła wdzięki i skoczyła w stronę stołu, przy którym wcześniej siedzieli razem z chłopami. Szlachcic pokręcił głową z niedowierzaniem.

- Waćpanna - rzekł głosem, w którym przebijał czysty zachwyt - azaliż to jesteś demonem, diabelską sukkubą zesłaną, aby kusić do grzechu prawych rycerzy?

- Jestem diablicą - roześmiała się panna Gintowt. -Wszelako obawiam się, że nie dane ci będzie posmakować moich wdzięków. Jedyna miłośnica, panie Białoskórski, która na ciebie czeka, jest chuda i koścista. Ale za to sprawnie rąbie kosą. Lubisz waszmość takie?

- Foremny z waćpanny hajduczek, tfu, co mówię, czeladniczek z najprzedniejszej chorągwi! Nie myślisz waćpanna nadłożyć trochę drogi? Wielce rad powitałbym cię w mej kompanii.

Spojrzała na Białoskórskiego spod zmrużonych powiek i zważyła w ręku zakrwawioną szablę.

- Dziaduś mawiał, że co koń, to Turek, co chłop, to Mazurek, co czapka, to magierka, a najlepsza szabla zawsze węgierka - powiedziała, ocierając batorówkę o połę żupana młodszego Rytarowskiego. - Więc waszmość nie zbaczaj z tematu, jeno godzinki odmawiaj, bo Przemyśl już blisko.

- A jak waćpannie na imię?

- Dla waści niechaj będę Eufrozyną.

- Piękne imię.

- Za ładne dla ciebie, panie Białoskórski.

- A więc, panno Eufrozyno, trzy tysiące.

- Co takiego?

- Trzy tysiące czerwonych za puszczenie mnie żywego. Płatne w gotowiźnie. To więcej, niż daje za mój łeb starosta Krasicki.

- O nie, panie Białoskórski - wyszeptała Eufrozyną. - To za mało, o wiele za mało.

- Cztery?

- My, panie Białoskórski, mamy niewyrównane porachunki. O czym chyba waść zapomniałeś?

- Co takiego? O czym waćpanna mówisz?

- Jeszcze mnie sobie przypomnisz, panie Białoskórski. Mamy czas. A teraz siedź i milcz!

Ondraszkiewicz, dla którego pańska zwada w karczmie nie była niczym niezwykłym, skoczył do komory, aby zebrać pajęczyn, a potem przedsięwziął środki zwyczajne w takiej krotochwili. Białoskórski zobaczył przez otwarte okno, że do karczmy zmierzał już Żyd cyrulik z wielką torbą, pachołkowie poczęli wynosić pobitych Rytarowskich, hrabiego i pachołka, a dziewki służebne przytargały cebry z wodą i poczęły szorować deski szmatami, aby zmyć krew. W izbie zapachniało mydlinami i ługiem. Panna Gintowt trąciła podkutym butem Kołtuna, który schylił się, aby zgarnąć sakiewki Rytarowskich.

- Ejże, chłopie! - rzekła. - Zapomnieliście się chyba! Toż nie godzi się takiego dobra rabować. Srogo skarałby was za to dziadunio. Konie siodłaj!

Kołtun pokiwał głową, a potem popędził do stajni. W zwykłych okolicznościach nie byłby taki prędki, zwłaszcza że równie jak Białoskórski zdziwiony był zgoła diabelską przemianą Janusza Gintowta w Eufrozynę. Jednak kiedy przypomniał sobie, jak chwacko dziewczyna rozprawiła się z Rytarowskimi, zgiął się w pas i popędził do stajni.

- Dziadunio mawiał, że komu w drogę, temu czas. - Eufrozyna zbliżyła się do Białoskórskiego. - A że wasz czas, panie Białoskórski, się zbliża, to rzecz pewna. Już tam kat na was czeka, a i mieszczanie radzi by nowe igrzysko zobaczyć.

Białoskórski splunął siarczyście. Ale to w zasadzie było jedyne, co jeszcze mógł uczynić. Wciąż miał przed oczyma rozprawę z Rytarowskimi i tak naprawdę nie mógł uwierzyć, że ta mała szlachcianeczka tak szybko dała sobie radę z czterema rosłymi swawolnikami. Doprawdy zapowiadała się ciekawa krotochwila.

7. Jacek, nad Jackami

Janko muzykant wpadł do karczmy Jankiela, potknął się o próg, ledwie nie wyrżnął głową w szynkwas, a potem chwycił za krawędź grubej deski i wydyszał wprost w twarz Jankielowi:

- Pan Dydyński przyjechał!

Żyd kolejny raz przeklął chwilę, w której Białoskórski przekroczył próg jego karczmy. Przeklinał ją regularnie od czasu, gdy wieść o tym, iż w Lutowiskach pochwycono jednego z największych warchołów Ziemi Sanockiej obiegła wszystkie okoliczne wioski i dwory. Od rana jego karczma przeżywała prawdziwe oblężenie. Gdyby jeszcze zawitali do niego w gościnę chłopkowie, chcący posłuchać opowieści Janka muzykanta, który nadymał się i pysznił, jakby to właśnie on sam jeden schwytał groźnego swawolnika, Żyd zacierałby ręce z uciechy, spodziewając się dużego zarobku. Niestety, do karczmy wpadali sami zawalidrogi z gościńca, którzy wiedzieli o nagrodzie, jaką wyznaczył za Białoskórskiego starosta Jerzy Krasicki, i liczyli, że odbiją hultaja, a potem sami dostarczą go do Krasiczyna lub do Przemyśla. Każdy z nich pokrzykiwał na biednego Żyda, pobrzękiwał szabelką, a gdy Jankiel wymigiwał się od odpowiedzi, spadały na niego połajanki i groźby, targano go za pejsy i brodę, grożono biciem, wylewano wino, nie płacono za trunki, przewracano stoły i ławy. Gdyby Jankiel wiedział, że taki obrót przybierze sprawa, nigdy nie wymyśliłby planu, aby pojmać Białoskórskiego, ani nie powiedziałby o tym Kołtunowi. A tak miał teraz wielki kram. I prawie żadnego geszeftu!

Bladym świtem, jeszcze w nocy, wpadli do karczmy bracia Rytarowscy ze swym kompanem Ronikierem, mieniącym się samozwańczym hrabią z Ronisławic, leżących gdzieś między Psimi Kiszkami a Berdyczowem. Przycisnąwszy Żyda i Janka, pognali na złamanie karku do Czarnej, choć Jankiel łgał sprytnie, iż Białoskórskiego porwali nieznani szlachcice i wywieźli wprost do Baligrodu. Po Rytarowskich przyjechał stary Kozak Dytko i jego trzej synowie - wszyscy szelmy i hultaje najmujący się szlachcie do zajazdów i egzekucji. W czasie ich odwiedzin Żyd stracił zęba i pół brody, a Janko miał podbite oko i naderwane uszy. Potem wpadł z krótką, lecz bynajmniej nie przyjacielską wizytą pan Policki ze swoimi ludźmi. Później byli jeszcze jacyś obszarpańcy, powiadający się towarzystwem z chorągwi kwarcianej starosty Jana Potockiego, choć w oczach Jankiela nie wyglądali nawet na obozowych ciurów. Gest i fantazję jednak mieli całkiem jak husarze - zażądali najlepszego jadła i napitków, palili z jedynego bandoletu, jaki mieli, omal nie spalili karczmy i, rzecz jasna, nie zapłacili za biesiadę. Potem, po południu, przyjechał wielki i gruby szlachcic z jednym okiem i drewnianą nogą, na szczęście nie rozbijał się i nie wybierał nigdzie, ale pił tęgo wraz z kompanami, krzyczał, zaczepiał chłopów i dziewki, a od pieśni wywrzaskiwanych zapitymi, ochrypłymi głosami przez jego ludzi spuchły Jankielowi uszy.

Nic dziwnego zatem, że gdy Janko muzykant wykrzyczał nowinę o tym, kto przybył, Jankiel poczuł, że grunt usuwa mu się spod nóg. Żyd złapał się za brodę i pejsy i stał jako obraz nędzy i rozpaczy, dopóki drzwi do izby gościnnej nie otwarły się szeroko i nie stanął w nich gość zapowiadany przez muzykanta.

Jacek Dydyński z pozoru nie wyglądał groźnie. Był średniego wzrostu, śniady, szczupły, zwinny jak kot. Po wysokich, usztywnionych czerwonych cholewach safianowych butów znać było po nim zamożnego pana. Dydyński odziany był w zielonkawy, szamerowany żupan szyty z przedniego adamaszku, zapinany na skrzące się guzy z pętlicami. Na żupan zarzucił ferezję podbitą lamparcim futrem, z wielkim kołnierzem spływającym aż do połowy ramion. Na podgolony wysoko łeb wcisnął rysi kołpak ozdobiony czaplim piórem i trzęsieniem. Na prawym przedramieniu nosił lśniący karwasz szmelcowany na czarno, zdobiony w liście i gwiazdki. Szlachcic przepasany był szerokim, ciężkim pasem kolczym, przy którym wisiały: pistolet, prochownica i szabla. Nie była to jednak zwykła, ciężka batorówka ani zygmuntówka o krótkim, prostym jelcu, ale czarna szabla husarska, która dopiero wchodziła w modę i uzbrojenie. Jej jelec zakrzywiał się u jednego z końców w kabłąk, który osłaniał wierzch dłoni i dochodził prawie do kapturka, a kształtne wąsy opuszczały się na krzywą klingę. Oprawiona w czarną skórę i srebro szabla miała jeszcze paluch, to jest mały kabłąk przy jelcu na kciuk. Dzięki temu w rękach doświadczonego szermierza chodziła jak błyskawica - gdy pan Dydyński chciał podgolić zawalidrogę, uderzała z wielką siłą, a jeśli wyłuskiwał szablę z rąk hajduka czy pachołka, dzięki paluchowi błyskawicznie przechodził od zastawy do cięć z łokcia i nadgarstka.

Jacka Dydyńskiego, stolnikowica sanockiego, zwano w Ziemi Sanockiej Jackiem nad Jackami, nie znano bowiem lepszego odeń mistrza w szabli. Dydyński trudnił się zaś zawodem tyleż zacnym, co pożytecznym. Był bowiem zajezdnikiem, a profesja ta sprawiała, że szanowano go w całym powiecie.

Jacek nad Jackami był mistrzem w urządzaniu zajazdów. Jeśli któryś z panów braci zamierzał wyegzekwować zbrojnie wyrok sądowy, obronić się przed napaścią sąsiada lub zagarnąć cudze włości, wystarczyło, iż dał znać Dydyńskiemu, a pan Jacek szybko stawał na wezwanie ze zbrojną asystą. Dydyński był honorowy i nigdy nie łamał danego słowa, nigdy nie zdradził pracodawcy. Polegaj na Dydyńskim jak na Zawiszy - powiadano w karczmach w Sanoku. Dydyńskiego na was trzeba! - krzyczał w złości pieniacz, drąc w strzępy pozew, który właśnie przysłał mu krewny lub sąsiad zawalidroga. Jeszcze was Dydyński nauczy! - zapowiadał zagonowy szlachetka rugowany z dóbr przez możnego magnata.

Nic więc dziwnego, że Jankiel zadrżał na widok tak znamienitej persony. Tymczasem Jacek nad Jackami podszedł do szynkwasu, po czym zaczął wpatrywać się w Żyda zielonkawymi oczyma. Żyd co tchu napełnił najlepszy kufel biłgorajskim piwem. Dydyński ujął go, upił trochę, a potem odstawił.

- A czegóż to jaśnie wielmożny pan uważa? - zaczął Jankiel. - Czymzie to ja, phosty Zid, mogę usłużyć wasiej wielmoźności?

- Chciałbym z tobą pogadać, Jankiel - uśmiechnął się Dydyński. - A jak myślisz, o czym mogą gawędzić Żyd i szlachcic? O arendzie? O pieniądzach? O pożyczce i lichwiarskich procentach? O gładkości dziewek w Lutowiskach? Przyznaję, już sprawdziłem - są gładkie. Wybacz tedy, ale wybiorę inny temat. Dla przykładu, zacny Jankielu, czy był w twej karczmie ostatnio jakiś możny szlachcic? I czy zwał się może Białoskórski? Żyd rozejrzał się dokoła, szukając wsparcia.

- Zięby ja wsiśtko wiedział, to ja ho, ho, habinem by został. Nu, ja powiem, wsiśtko powiem. Był tu jaśnie pan Białoskóhski. I on z innym ślachcicem odjechał. A ja nie wiem, kto to był. Bo ja nie wściubiam nosa między dźwi. Bo mnie nić do sphaw wielikich panów. Bo ja tylko aby pieniądz bhać. Dobhy pieniądz. Talah, złoty czehwony, holendehski talah, shebhny ghosz. A już tehnahów i sielągów obehźniętych nie biohę. Bo widzi pan ślachcić, jeden dobhy pieniądz hobi dhugi dobhy pieniądz. A jak są hazem dwa pieniądza, to się z nich hobi tzieci.

- Toteż mnie właśnie o pieniądze idzie. - Dydyński położył na szynkwasie sakwę wielką jak snopek pszenicy. - Ta kaleta ledwie na kwałki nie pęknie. Czas jej ulżyć i do innej kabzy złoto przesypać.

- Ho, ho, ja to widzę - rzekł Jankiel ze smutkiem i aż łezka zakręciła mu się w oku. - Ale ja nic pohadzić nie mogę. Ja nic nie wiem. I - powiem więcej - ja nie chcę nic wiedzieć.

- Trudno. - Dydyński nie wyglądał na zawiedzionego. - A może pamiętasz, kim był ów szlachcic, co odjechał z Białoskórskim?

- Młody panicz, ubogo odziany. Ja go nigdy nie widziałem.

Dydyński przymknął oczy. A potem uśmiechnął się wesoło, odstawił niedopite piwo i rzucił na szynkwas srebrnego grosza.

- Bywaj, Jankiel.

Szlachcic szybko ruszył do drzwi. Szedł, brzęcząc ostrogami, postukując żelaznymi podkówkami butów o drewniane, nieheblowane deski podłogi.

- Panie Dydyński!

Jacek zatrzymał się. Dobrze wiedział, kto go okrzyknął. Ledwie wszedł do karczmy, od razu wśród gości zauważył znajomą gębę.

Z ławy pod ścianą wstał ogromny szlachcic w karmazynowym żupanie. Nieznajomy nie miał lewego oka - zasłaniał oczodół skórzaną opaską. Gdy szedł ku Dydyńskiemu, deski dudniły głucho pod jego ciężarem. Szlachcic nie miał prawej nogi - pod kolanem kończyła się drewnianym kulasem. Dla równowagi mężczyzna wspierał się na długim nadziaku. Gdy szedł, biesiadnicy w karczmie ustępowali mu z drogi. Wystarczyło spojrzeć na jego paskudną gębę ozdobioną szramami, na wąsiska i krótką czarną brodę, aby przekonać się, że nie był to pierwszy lepszy szlachetka z zaścianka. Jego kompani - wąsaci rębajłowię o podgolonych wysoko czuprynach, patrzyli spode łbów na Dydyńskiego.

Ogromny szlachcic położył wielkie łapsko na ramieniu pana Jacka. Odwrócił go ku sobie powoli, ale stanowczo. Dydyński nie sięgnął jednak do szabli.

- Turcy mi oko wyłupili - rzekł beznogi szlachcic - więc mało co widzę. Ale ty, panie Dydyński, nie jesteś ślepy! Czy mnie tak łatwo można przegapić, panie kochanku? Czyja w ogóle nie zwracam uwagi?

- Witajcie, panie Kulas.

- A dokąd to drogi prowadzą? Do zamtuza? Do karczmy? - pytał Jakub Hulewicz, zwany w całej Ziemi Sanockiej Kulasem.

- Nieważne. Ale zapewniam waści, że nam nie po drodze.

- Szkoda, panie kochanku, bo w tej służbie, w której przebywam, wysoko można zajść.

- Mniemam, że nawet zbyt wysoko.

- Mój pan, starosta zygwulski, zły jest na ciebie, panie Jacku - rzekł Kulas. - Żal go bierze i melankolia, żeś służby mu odmówił i do Korniaktów przystał, do jego wrogów zaciętych.

- Eąues polonus sum. Wolny jestem i temu służę, komu mi się podoba!

- I żeś naszą kompanią wzgardził - ciągnął Kulas nieco głośniej. - A co my, śmierdzimy ci, panie Dydyński? A może nie smakuje ci nasz miód i piwo?

- Jak nie smakuje, to gardło rozerżniemy - zarechotał Pamiętowski, jeden z kompanów Kulasa, znany w całym województwie ruskim paliwoda, skazany na banicję za zajazd, zabójstwo dwóch szlachty i udział w rokoszu wojewody Zebrzydowskiego.

- Pan Dydyński już do pałaców przywykł - rzekł. - I do chędożenia dziewek w bielutkiej pościeli. I jego obyczaje już pańskie, a nie nasze, proste, szlacheckie.

- Już mu franca na lica bije - zapiszczał cienko mały i chudy Pisarski, świdrując Dydyńskiego kaprawymi oczkami. - To od sodomijej z pludrakami.

Kulas uciszył i tego kompana jednym skinieniem ręki.

- Mam ja ci dwie sprawy do przekazania, panie bracie. Primo, pan starosta zygwulski prosił ci donieść, panie Dydyński, żebyś mu się na zamku w Łańcucie ani na włości nie pokazywał. Bo jak cię zobaczy, to go znowu melankolija tknie. Melankolija straszna to jest przypadłość. A melankolijej starosty nic lepiej nie uleczy niż wieść o tym, iż pewien młody panek zwany Jackiem nad Jackami wziął szablą po łbie od pana Kulasa. A pan Kulas nie miał innego wyjścia, gdyż staroście zygwulskiemu służy, a co pan każe - sługa musi!

- To już wszystko?

- Czekajże, jeszcze nie skończyłem. Secundo, panie Dydyński, radzę ci poniechać Białoskórskiego i owego młodzieniaszka, który się przy nim wiesza.

- Tego szaraczka, co z nim razem wyjechał z Lutowisk? A po cóż ci on, panie bracie?

- To już nie waści interes. Ja jeno dobrze radzę i po przyjacielsku napominam, cobyś wasza mość ostawił ich w spokoju.

- Obaczymy. Ale dzięki za dobrą radę.

- Zatem z Bogiem, panie bracie.

Kulas odwrócił się i podszedł do swoich. Z zamachu palnął w ucho Pisarskiego, który bezczelnie zajął jego miejsce na ławie. Szlachetka padł na podłogę, przewrócił kufle i zarobił jeszcze kilka szturchańców.

8. Kompania Dydyńskiego

Przed karczmą w Lutowiskach było pełno ludzi. Jarmark trwał w najlepsze, wokół kramów kręcili się ludzie, ryczało prowadzone na targ bydło, gęgały gęsi, kwiczały świnie, a woźnice obrzucali przekleństwami chłopów, którzy niechętnie ustępowali im z drogi. Dydyński skierował się ku sagom z drewnem, przy których zgromadził się spory tłumek złożony z chłopów, Cyganów, Rusnaków i kilku Pogórzan. Wszyscy pochylali się nad beczką, przy której trwała właśnie gra w cetno i licho. Gruby, podstarzały Kozak o rumianej gębie, wygolonym łbie i osełedcu zakręconym wokół ucha rywalizował zawzięcie z chudym i szczupłym sabatem zza węgierskiej granicy.

- Każdy szczęściu dopomoże, każdy dzisiaj wygrać może! - zakrzyknął Kozak. - Zacny mieszczaninie, co komu pisane, to go nie ominie! Rzucaj, łyczku, kości! Co obierasz?

Sabat rzucił z rozmachem kostki na beczkę. Rozległ się stukot, Kozak zarechotał głośno, zawtórowali mu otaczający go chłopi.

- Łycho! Łycho! - zakrzyknął Kozak. - Dwie piątki!

Niepuskaj się w drogę, bracie,

Bo to będzie ku twej stracie,

Sługać niemało ukradnie

I sam się nie wrócisz snadnie!

- zaśpiewał i zagarnął do czapy stos miedziaków. Sabat patrzył nań krzywo, wąsy zjeżyły mu się ze złości, ale Kozak niewiele sobie z tego robił. Rozejrzał się po tłumie i zamachał ręką do chłopów.

- Hej, kto jeszcze?! Kto jeszcze?! Dalejże, próbujcie szczęścia. Komu fortuna pisana?! A o czymże to ja mówił wcześniej? O wzroku białogłowskim! Znałem ja jedną panią, co pojrzawszy przez okno swego zamku wychodzące na dziedziniec, ujrzała rosłego męża, bardzo pozornie ukształtowanego. Gdy odpuszczał wodę na ścianę onego zamku, przyszła jej ochota posmakować tak urodnego i zacnego kształtu, owo z obawy, aby nie obrazić zwłoką swego zachcenia, zleciła mu przez pazia, aby się zszedł z nią w tajemnej alei parku, dokąd się udała. I tamże chędożyła się z nim tak dalece, że brzuch jej jakoby bęben urósł. Oto do czego posłużył wzrok u tej paniej! A kimże był ów mąż zacny? Ja to sam we własnej osobie!

- Szawiłła! - syknął Dydyński. Kozak chwycił kości, przewrócił beczkę kopniakiem pod nogi zaskoczonym chłopkom i w trzech susach dopadł Dydyńskiego.

- Jestem, jestem - wydyszał, ocierając pot z czoła. - Czego to waszej miłości potrzeba?

- Frant jesteś i szelma kuty na cztery nogi - rzekł Jacek nad Jackami. - Więc zrób sztuczkę z koniem. Muszę się dowiedzieć, dokąd pojechał Białoskórski. Kto jak kto, ale pachołek z karczmy wszystko nam wyśpiewa.

- Na jednej nodze!

Kozak skoczył w stronę konia Jacka Dydyńskiego. Sprytnie wsunął sakiewkę pod kulbakę, tak aby na czaprak wystawał tylko rzemień. Dydyński przypatrywał się temu kątem oka. Widział, jak Kozak podprowadził konia do karczmy. Zakrzyknął na stajennego. Wnet przed karczmę wybiegł niski chłopek w futrzanej czapie. Szawiłła oddał mu wodze konia, złajał i odszedł na bok. Chłopek wprowadził wierzchowca do stajni.

Dydyński podszedł do koniowiązu. Przy korycie na bogato zdobionej husarskiej kulbace siedział starszy mężczyzna o twarzy ozdobionej bliznami i długich, posiwiałych wąsach. Ubrany był w dostatni sukienny żupan i delię. Przy jego litym pasie wisiały dwa pistolety. Pochylał się nad trzymanym w ręku samopałem i polerował szmatką długą, smukłą lufę. Broń, którą trzymał mężczyzna, była niezwykła. Długa na niecałe dwa łokcie, lekko rozszerzona u wylotu, miała dziwne zgrubienie i metalowy cylinder między łożem a lufą. To nie był arkebuz ani bandolet. To nie był lontowy petrynał, rusznica ani półmuszkiet. Tajemnicza broń nie wyglądała także na karabin, cieszynkę ani guldynkę, nijak nie można było porównać jej do hakownicy. Był to wytwór prawdziwego mistrza broni ognistej, jedyny taki egzemplarz w Ziemi Sanockiej, unikalna sześciostrzałowa revolwera. Broń z zamkiem skałkowym i obrotowym bębnem mieszczącym sześć ładunków prochowych oraz kul.

- Mikłusz!

Sługa poderwał się w mgnieniu oka. Wyćwiczonym ruchem opuścił revolwerę w dół. Widać było, że służył w wojsku.

- Służba!

- Idziemy.

Pachołek posłusznie ruszył za Dydyńskim. Dołączył do nich jeszcze Szawiłła. Jacek szedł w stronę karczmy. Szybko przekroczył próg, przeszedł przez długą sień, potem ostrożnie zajrzał do stanu. Szybko odnalazł wzrokiem swego konia - srokaty dzianet był już rozkulbaczony, a stajenny krzątał się koło wierzchowca.

Skinął na Mikłusza i Szawiłłę. Wskoczyli do przegrody, dopadli pachołka.

- Tuś mi, złodzieju! - wysyczał Dydyński, bo nigdzie nie dostrzegał mieszka, który włożył pod kulbakę Szawiłła. - A gdzie sakiewka? Gdzie złoto?

Chłop zamarł, padł na kolana, skulił się, zmalał.

- Darujcie, panocku - zaskomlał. - Dyć ja nie winien! Ja oddam, wszystko oddam.

- Oddasz, ale parszywe życie - mruknął Szawiłła. - Mistrz małodobry prawdę z was wywlecze. Wiesz ty, chłopie, co za złodziejstwo robią?

- Rękę ucinają i piętno wypalają - rzucił Mikłusz.

- A jeśliś już kiedyś coś ukradł - rzucił Dydyński - to od razu szubienicę rychtują. Żałuj za grzechy, chamie, bo w tany ze śmiercią pójdziesz.

Chłop zaskomlał, skulił się.

- Złoto oddaj!

Stajenny posłusznie wyciągnął zza pazuchy chudy mieszek.

- Daruję cię zdrowiem, chamie - mruknął Dydyński - jeśli powiesz mi, co się tutaj wczoraj działo i dokąd pojechał pan Białoskórski.

- Powiem, powiem, panocku - skwapliwie zgodził się chłop. - Wczora w południe pana Białoskórskiego zdybali chłopi w naszy karczmie. Wzion obuchem w łeb i w pęta poszedł. Uny, Kołtun znaczy się, Iwaszko i jeszcze szlachcic młody, co się zgłosił, pojechały do Przemyśla z panem Białoskórskim, coby do starosty go odwieźć. Na Czarną poszły. Dziś pewnie już za Czarną są. A dalej na Ustrzyki mieli jechać i na Przemyśl.

Dydyński zamyślił się na chwilę.

- Masz szczęście, chamie - prychnął. - Nawet nie wiesz, jak wielkie. Siodłaj konia! Mości panowie, w drogę!

9. Kto drogi prostuje, ten w... grobie nocuje

Zaraz za Czarną poszli galopem, nie dając nawet chwili wytchnienia wierzchowcom. Przed sobą mieli płaski, zalesiony grzbiet Żukowa, przypominający równy, usypany ludzkimi rękoma wał, który ciągnął się od Uherców aż po Dniestr. Wiosenne, ciepłe słońce co dzień wchodziło coraz wyżej, ale lasów u stóp wzgórz nie pokryła jeszcze zieleń. Odcinały się szarymi i ciemnymi plamami od nagich, posępnych szczytów i wzniesień. Błoto tryskało spod końskich kopyt. Z pól spływały potoczki wody, zasilając kałuże przy drodze, przelewając się przez nie i płynąc w dół dolinami gór, aż do Czarnego Potoku i do Sanu.

Nie dojechali do Żukowa. Gdy dotarli do Żłobka i w oddali pojawił się czarny dach starej cerkiewki pod wezwaniem Narodzenia Maryi Panny, Eufrozyna wstrzymała konia.

- Nie jedziemy przez Ustrzyki - rzuciła. - Nawet baby na jarmarkach wiedzą, że w Lutowiskach złapali Białoskórskiego. W Ustrzykach siedzi Tarnawski, a w Teleśnicy Oszwarowej panowie Rosińscy. Idziemy wilkowi prosto w paszczę.

- Pani wielmożna - zajęczał Kołtun - toż my cały dzień stracimy...

- Ominiemy Teleśnicę od zachodu. Pójdziemy na Ralskie i Chrewt, przeprawimy się przez San, potem pojedziemy przez góry i nawrócimy na Hoczew.

- Wy, pani, śmieliście - biadał chłop. - A w Ralskiem... Tam strach jechać, bo pod górami trwogi...

- Jakie trwogi?

- Tam od niepamiętnych czasów na traktach - wyszeptał Kołtun - samotni ludzie giną. Czart mieszka w lasach. Igrce odprawuje, a worożychy na bronie latają. A w Tworylnym i Hrywym ludzie borowi mieszkają, dzicy i straszni. Kto by chciał tamtędy jechać, to nad nim sodomiję odprawiają, a nawet - głos Kołtuna zadrżał - oskopić mogą i gorsze jeszcze rzeczy uczynić!

- Jakie rzeczy? Gadajże po ludzku! - zainteresował się Białoskórski.

- W dupę żelazne ćwieki wsadzają - wyszeptał chłop i przeżegnał się.

- Nie pleć bzdur, chłopie. Jakie worożychy na bronach? Jakie czarty? Jakie sodomije? Gdzie żeś to słyszał?

Kołtun zbladł i przeżegnał się.

- Jeśli się boisz, to hajda do Lutowisk! - mruknęła panna. - Mnie tchórzy nie potrzeba!

- Jakże to tak? - wybełkotał Kołtun. - Przecie to ja infamisa wzionem... Nagroda przepadnie.

Ichmościanka bez słowa skręciła w lewo, w pierwszą polną dróżkę. Jechali ścieżkami i polami wzdłuż Żukowa. Wąskie, na wpół zatarte szlaki wiodły ich na Sokołowa Wolę, Rosolin i Paniszczów. Było już późne popołudnie, gdy ominęli od zachodu Ostre i dotarli do Polany. Przemknęli przez wieś, aż kury uciekały z gdakaniem spod kopyt i popędzili w stronę Ralskiego - małej wioski, która leżała zaraz za doliną Czarnego Potoku; w miejscu, w którym San przelewał się przez skalne progi i porohy między dwoma łańcuchami gór - Połoniną i Otrytem. Otryt był zalesiony, łagodnie opadający ku rzece. Połonina Wetlińska wznosiła się nad nim - większa i bardziej stroma. Pochyłe zbocza pokryte bukowymi lasami ciągnęły się hen w górę, aż pod niebo, zjeżone na krańcach zębami nielicznych skał, pokryte halami i spłowiałymi łąkami. Opuszczały się od nich majestatyczne i groźne grzędy ostrych grzbietów idących w dół, w stronę Dwernika, Krywego i Nasicznego.

Przed Ralskim San pienił się wściekle na głazach i kamiennych progach, a potem, gdy wydzierał się spoza strzelistych zboczy Połoniny i Otrytu, płynął już spokojnie, zataczając niewielkie półkola wśród kamienistych łach i płycizn.

Słońce schowało się za chmury, gdy zatrzymali się przy brodzie. Białoskórski rozglądał się niespokojnie, nie zważając na ból posiniałych nadgarstków, wykręconych w tył stawów i nóg. Strasznie był ciekaw, kiedy z mrocznych bukowych lasów i tajemniczych jarów rozciągających się po północnej stronie gór wychyną biesy, o których wspominał Kołtun. Białoskórski uśmiechał się smutno. Jak zwykle jednak to nie biesy ani czarty okazały się najgorszym zagrożeniem dla niego.

- Kołtun - rzekła stanowczo Eufrozyna, gdy stanęli na mostku - znów się rozmyśliłam. Nie jedziemy do Hoczwi. Ruszymy na Terkę, Cisną i Baligród.

- Jakże to tak?! - zakrzyknął Kołtun. - Toż my do Przemyśla idziemy, nie na Węgry! Pani wielmożna, wolicie wy sabatów, beskidników i diabły od złociszy, co w grodzie czekają?!

- Babunia, co mnie chowała, powiadała, że kto drogi prostuje, ten w polu nocuje - mruknęła panna Gintowt. - Ale nie mamy innego wyjścia.

- A gdzie dziadunio?! - zarechotał Białoskórski. - Miałby jaką dobrą radę w tej opresji? A może ze strachu żyłka by mu pękła?

- A, do diabła z dziadkami i babkami! - mruknęła Eufrozyna. Jednym szybkim ruchem wyciągnęła pistolet z olstra, podrzuciła, wymierzyła i strzeliła Kołtunowi prosto w łeb!

Konie zarżały na huk wystrzału. Impet kuli odrzucił chłopa w tył. Kołtun spadł z kulbaki, wpadł między głazy, poleciał w kotłującą się wodę, w wiry i odmęty. Panna odwróciła się w stronę Białoskórskiego. Wywołaniec stał zaskoczony, ale choćby chciał, nie miał jak uciec. Nogi związane miał pod brzuchem końskim, a ręce z tyłu, za plecami. Musiałby chyba złapać wodze zębami.

Panna spojrzała w dół, czy woda nie wypluła ciała Kołtuna. Schowała pistolet, splunęła z pogardą, a potem chwyciła cugle konia infamisa.

- Myślę, że waszmość miałeś dosyć tego chama.

- Mała strata, krótki żal - wycharczał Białoskórski. Jednak jego głos stracił zwykłą pewność siebie. Szlachcic rozkaszlał się, a zimny pot pociekł mu wzdłuż pleców. Ostatni raz spocił się ze strachu, gdy książę wojewoda Ostrogski zdybał go u swej meretrycy. Chociaż nie, chyba naprawdę przeląkł się jakieś dziesięć lat temu, gdy chcieli rozsiekać go w Sądowej Wiszni za rozpędzenie sejmiku.

- Teraz pojedziemy sami - rzekła ochryple panna. - Pojedziemy, ale zgoła nie tam, gdzie chciałbyś trafić. Mówię ci, módl się, panie Białoskórski. Módl i żałuj za grzechy.

Ponagliła konia. Przejechali przez bród i ruszyli wąską dróżką wzdłuż lewego brzegu Sanu prosto na Hoczew.

Białoskórski bodaj pierwszy raz w życiu zastanowił się, czy nie zacząć może odmawiać zdrowasiek. Wstrzymał się jednak. Jeszcze było na to za wcześnie.

10. Wróżba Szawiłły

- Byli tu, panie, niech skonam, jeśli łżę! - Ondraszkiewicz bił się w kaftan w okolicach serca. - Dwóch chłopów, pacholik młody i stary dytko siwowłosy, co krwią pluł od suchotów. Burdę mi w karczmie wszczęli, tacy synowie, z panami Rytarowskimi. Pachołka im zakatrupili, a potem pana grabie... No, jak mu tam było... Pana Symonta z Rokierów!

- A, pewnie hrabiego Eysymonta-Ronikiera - mruknął Dydyński.

- Jako żywo, tak właśnie na niego gadali. Rąbali się ze dwie kwatery, a potem zwyciężył młody szlachcic i wraz odjechał. Chłopa, co z nim był i go w zwadzie postrzelili, ostawić kazał w karczmie, ale ledwieśmy mu ranę przewiązali, już uszedł, psi syn, i Żydowi nawet grosza za opiekę nie zostawił!

- A więc wyjechało ich tylko trzech? Młodzieniaszek Gintowt, Białoskórski i jeszcze jeden chłop?

- Jakiż on tam młodzieniaszek - wyszeptał Ormianin. - Panie wielmożny, sodomija tu była. Jak się z panami Rytarowskimi bili, czapka mu spadła, a pod czapką warkocze i wianek były ukryte. Panna to w męskim stroju. Tfu, co mówię, panna! Diablica przez Złego zesłana na pokuszenie rodzaju ludzkiego! Wasza miłość, ona w karczmie sama jedna wszystkich Rytarowskich usiekła, spod szabli im uciekała. Czary w tym były musi jakie! Ja już myślał, czyby do Rzeszowa, do ojców dominikanów nie dać znać, aby wybadali, czy ona nie z diabłem w zmowie. A jak nawet nie z diabłem, to z płanetnikami. A jak nie z płanetnikami, to już na pewno z Żydami lichwiarzami z Leska. A jak nawet nie z Żydami, to z Chaimem Kabalistą, co drugą karczmę tu obok postawił i interesy mi psuje, a i magią na pewno się para! Ech, żeby to w Rzeczy było albo w innym nie tak barbarzyńskim kraju, zaraz bym mu stosik zapalił.

- A Białoskórski? - przerwał mu Dydyński. - Zdrów i cały wyszedł ze zwady?

- Białoskórski nawet nie pisnął, bo związany na ławie leżał, jako nie przymierzając ten półgęsek, co tu na powale wisi.

- Dokąd pojechali?

- Na północ, pewnikiem do Przemyśla, bo tam sądy grodzkie i kat zawzięty okrutnie na swawolników. A i pan starosta hultajom nie przepuszcza.

Dydyński rzucił karczmarzowi koronnego dziesiątaka. Odwrócił się do Szawiłły i Mikłusza.

- Co o tym myślicie?

- Na Przemyśl ruszył - mruknął Mikłusz. - Dojdziem łyka w Ustrzykach, a jak nie tam, to za Krościenkiem, na trakcie.

Szawiłła pokręcił głową.

- We wszystkich karczmach i w okolicznych wsiach gadają tylko o tym, jak jakaś panna poszczerbiła Rytarowskich i ubiła samego hrabiego Eysymonta, co to mu od gorzałki rozum się we łbie pomieszał. Żeby to był jakiś nieznany szaraczek, tedyby może i go poniechali, ale że to niewiasta... Kto jak kto, ale bracia Rosińscy i ich tatko nie przepuściliby okazji, aby skrzyżować z nią szable. Myślę zatem, że panna pojechała inną drogą.

- I jeszcze bardziej ryzykowała? W górach są beskidnicy i sabaci.

- Bez ryzyka nie ma łotrzyka.

- To jak powinniśmy jechać? Na Przemyśl? Na Ralskie?

- Na piwo! - huknął Mikłusz, stawiając na dębowym stole trzy cynowe kufle pełne pienistego trunku.

Wypili. Szawiłła wyjął z mieszka dziwną sześciokątną monetę z dziurką pośrodku. W blasku świec zabłysły na niej zawijasy i znaki. Kozak rzucił monetę na stół, postawił ją, zakręcił, aż zafurkotało, i zanucił:

Słyszałem od ludzi starych,

Że ta wódka okowita bardzo wadzi.

Niejednego ona człowieka z tego świata zgładzi!

- Jak reszka, to na Przemyśl pojedziemy! - zakrzyknął. - A jak korol, to na Ralskie.

Nie bardzo wiadomo było, czym różniła się reszka od króla, bo na obydwu stronach monety były podobne znaczki. Jednak gdy moneta brzękła i upadła na stół, Szawiłła uśmiechnął się od ucha do ucha i zakrzyknął:

- Na Ralskie!

Mikłusz i Dydyński złapali za kufle.

- No to na Ralskie - zadecydował Dydyński i jednym tchem osuszył naczynie do połowy.

11. Białoskórski przerażony

Po rozstaniu z Kołtunem Eufrozyna przestała się spieszyć. Był już prawie wieczór, a oni nie dojechali jeszcze do Hoczwi. Zatrzymali się na popas nad Sanem, na kamienistym pagórku w pobliżu rzeki. Szlachcianka zsiadła z konia, przecięła więzy na nogach Białoskórskiego i zepchnęła go z wierzchowca tak mocno, że szlachcic zwalił się na kamienie. Dziewczyna rozkulbaczyła konie i puściła je, by podjadły trochę wyschłej trawy, a sama chwyciła olstra z pistoletami, jakąś wypchaną sakwę i zeskoczyła po głazach na brzeg rzeki. Białoskórski widział, jak zaczerpnęła ręką wody, a potem... To, co stało się potem, sprawiło, że przeszły go ciarki. Panna Eufrozyna Gintowt zrzuciła żupanik, giezło i poczęła obmywać się w rzece.

Infamis patrzył. Spoglądał łakomym wzrokiem na jej krągłości, uformowane jak kopułki w najpiękniejszej cerkwi Bieszczadu, a nade wszystko to, czego nie widział z bliska, gdyż leżał zbyt daleko - wdzięczny gaiczek kryjący źródełko miłości, gotowe napoić spragnionego konika...

Jasny szlag!

Nagle Białoskórski zamarł. Zobaczył kątem oka, że z juków rzuconych niedbale na kamienie kilka kroków dalej wystawała rękojeść jego szabli.

Swawolnik wstał z trudem. Powoli, ostrożnie przesuwał się w prawo, wpatrzony w sylwetkę panny Gintowt tam, na dole. Jeszcze chwila, jeszcze moment...

Dotarł do szabli. Opadł przy niej i związanymi z tyłu rękoma chwycił rękojeść.

Nagle w płucach mu zarzęziło, zakrztusił się śliną i krwią, serce zabiło mu niespokojnie. Do wszystkich diabłów, brakowało tylko tego, aby zakasłał i zwrócił na siebie uwagę. Z wysiłkiem zdusił oddech, wyciągnął ostrze do połowy, oparł o nie więzy i począł przesuwać w górę i w dół.

Zachrypiał, bo w płucach znów zarzęziło mu głośno. Przeklęte suchoty dopadły go przed ośmioma laty, na wyprawie na Wołoszczyznę. Zmagał się z nimi, udawał, że nie dzieje się nic wielkiego, ale i tak wiedział dobrze, że przez te przeklęte płuca przyjdzie mu kiedyś zatańcować ze śmiercią. Jednak jeszcze nie dziś, jeszcze nie teraz.

Niżej, na brzegu rzeki, Eufrozyna zamarła. Stała i nasłuchiwała. Czarne plamy zawirowały przed oczyma Białoskórskiego. Czekał z napięciem na każdy ruch panny Gintowt. Jednak... Jednak szlachcianka się nie odwróciła.

Więzy poluzowały się, osłabły!

Jeszcze chwila, jeszcze jedno mgnienie oka...

Eufrozyna wróciła do mycia, odrzuciła w tył długie, czarne, mokre włosy...

Więzy puściły. Białoskórski odskoczył w bok, porwał swoją szablę. Zwykle taką broń nazywano zygmuntówkami, od imienia Jego Królewskiej Mości Zygmunta III, pan Maciej jednak, były rokoszanin, obrońca wolności i przywilejów, nie lubił monarchy, który przeniósł stolicę Rzeczypospolitej ze wspaniałego Krakowa do zaściankowej, mazowieckiej Warszawy. Dlatego zamiast zygmuntówką nazywał swoją szablę rokoszanką.

W tej chwili nie miało to jednak wielkiego znaczenia. Pan Białoskórski stał, wpatrując się w Eufrozynę, która na brzegu Sanu ochlapywała się wodą. Wywołaniec roztarł zesztywniałe dłonie, splunął, rozkasłał się, a potem ruszył do tyłu. Odwrócił się, powoli wszedł między drzewa i... Krzyknął z przerażenia!

Eufrozyna stała przed nim!

Sama!

Z szablą!

W delii!

Nie była to już panna z zapyziałego zaścianka, która w męskim przebraniu zgłosiła się w Lutowiskach, aby zawieźć Białoskórskiego do starosty. Eufrozyna zmieniła się, spotężniała... Nie miała na sobie spłowiałego, przykrótkiego żupanika, ale karmazynowa delię obszytą czarnym wilczurem, rysi kołpak, dostatni czerwonawy żupan przepasany wzorzystym pasem.

Panna krzyknęła ostrzegawczo i cięła. Białoskórski w ostatniej chwili sparował uderzenie. Było tak silne, że rzuciło go w tył. Nim zdołał unieść broń, Eufrozyna chlasnęła znowu; z zamachu odbiła ostrze Białoskórskiego w bok, pchnęła szlachcica na ziemię, poprawiła uderzeniem płazem i wybiła przeciwnikowi rokoszankę z dłoni. Szabla wyleciała łukiem, obróciła się w locie, zafurkotała i wbiła w pień wiekowego buka, zakołysała. Białoskórski chciał odskoczyć - nie zdążył. Dziewczyna była szybka jak żmija, okręciła się jak turecka tancerka, zamierzyła szablą, ale nie uderzyła ostrzem! Z całych sił walnęła Białoskórskiego w łeb płazem szabli. Szlachcic zachwiał się, chwycił Eufrozynę za kołnierz, a w tej samej chwili panna Gintowt z zamachem uderzyła go w pierś i poprawiła kopniakiem.

Białoskórski upadł na bok, zacharczał, splunął krwią. Szlachcianka przyskoczyła bliżej. Obojętnym ruchem kopnęła go w brzuch. Gdy infamis się poderwał, dostał w twarz, zwalił się na ziemię, przeturlał. Kopniak rzucił go dalej, po kamieniach. Białoskórski otrzymał cios płazem w łeb, wypluł dwa zęby, przewalił się na bok i wtedy niewiasta dokopała mu jeszcze w bok, aż chrupnęły żebra. Swawolnik jęknął, a potem zawył boleśnie.

Stanęła nad nim dumna, blada, z gniewem płonącym w pięknych czarnych oczach.

- Pamiętasz mnie?! - syknęła jak harpia. - Pamiętasz, psi synu, wierszokleto za trzy grosze? Pamiętasz, jak zabrałeś mnie z domu, jak prawiłeś dusery? Nazywałeś wielką miłością?! A potem osławiłeś jak zwykłą przechodkę, jak parszywą meretrycę na gościńcu pod Lwowem.

Białoskórski zadygotał. Jezu Chryste! Tak... To była ona... Szlachecka córka, którą zbałamucił... Kiedy? I która to była? Do diaska, Białoskórski nigdy nie zaprzątał sobie tym głowy. W swoim życiu pozbawił wianka tylu niewiast, że nie mógł się doliczyć, czy była to Sonka spod Halicza, panna Zofia z senatorskiego rodu, małżonka kasztelana albo wojewody, czy też zwykła nadobna mieszczaneczka z Sanoka?

- Wy... wybacz, waćpanna - skłamał przez poranione wargi. - Ja nie... chciałem. Ja cię naprawdę miłowałem... Ja byłem głu...

Dopadła do niego szybciej, nim zdołał skulić się między kamieniami. Dwa celne kopniaki i uderzenie płazem szabli pozbawiły go tchu.

- Siedem lat, skurwysynu! Siedem lat czekałam na chwilę, gdy będę mogła zabrać cię tam, gdzie odpokutujesz za wszystkie swoje grzechy! Straciłam wszystko, sprzedałam nawet mą własną duszę, aby tylko odpłacić ci pięknym za nadobne.

Eufrozyna przyłożyła szlachcicowi sztych szabli do szyi, przycisnęła tak mocno, iż Białoskórski nie był w stanie nawet drgnąć.

- Musisz się jeszcze wiele nauczyć, panie Białoskórski. Pozwól, waść, że będę twoim preceptorem w czasie naszej krótkiej podróży. Oto pierwsza nauka. Tak właśnie wygląda strach. Posmakuj go, panie bracie, bo tam, dokąd się wybierasz, będzie go co niemiara.

- Dokąd jedziemy? - wychrypiał Białoskórski. - Do piekła?

- Pojedziesz teraz bez więzów. Jednak nie próbuj uciekać. Zrobisz krok w prawo albo w lewo, a połamię ci wszystkie kości. Umiem to zrobić tak, byś mógł poruszać się jedynie, pełzając, jak glista albo padalec, ale pozostał żywy. Bo zaprawdę dowiozę cię żywego tam, gdzie zapłacisz za wszystkie swoje grzechy!

Białoskórski nie pomyślał nawet, że mógłby raz jeszcze spróbować ucieczki. Bał się, bał się tak, jak jeszcze nigdy w życiu. A strach był uczuciem prawie nieznanym jego duszy.

I jeszcze jedno intrygowało go niezmiernie. Dlaczego Eufrozyna nie nosiła krzyżyka? Czyżby zaprzedała duszę diabłu?

12. Kołtun

Wjechali na bród. Konie rżały, uderzały z łoskotem kopytami o mokre kamienie. Ich kwik był głośniejszy niż szum wody spadającej ze skalnych progów i rozbijającej się na pojedyncze bryzgi na skałach poniżej. Dydyński jechał pierwszy, za nim hajduk Mikłusz z revolwerą wyjętą z olstra. Pochód zamykał Szawiłła. Rozglądali się czujnie na boki. W tym miejscu często zasadzali się na podróżnych beskidnicy i inne łotrostwo.

- Wasza miłość! - rzucił Szawiłła. - Człek jakiś jest na skałach na dole!

Wstrzymali konie. Dydyński spojrzał w dół, zmrużył oczy, starając się dostrzec wśród bryzgów wody ludzką sylwetkę.

- Gdzieś ty człowieka widział, chłopie? - rzekł Mikłusz. - Gorzałka na oczy ci padła?

- Tam jest, o, widzicie, gramoli się z wody. Żyw jest, a jam myślał, że to trup. Albo utopiec.

- Sprawdźmy to.

Dojechali do końca brodu, skręcili pod drzewa, zjechali na dół, omijając płytkie rozlewiska i sterty gałęzi. Wychynęli na kamienisty brzeg, jechali przez chwilę między wielkimi głazami i postrzępionymi skałami. Szawiłła wskazał kierunek. Rzeczywiście! Niebawem dostrzegli jakiś kształt ruszający się we wgłębieniu między dwoma płytami skalnymi. Podjechali bliżej i wówczas doszedł do nich cichy jęk.

Pomiędzy kamieniami szamotał się chłop w porwanej świtce. Miał rozwaloną głowę, z której sączyła się krew. Dygotał z zimna i próbował wstać. Nie bardzo mu się to udawało - nogi ślizgały się na mokrej skale, ręce nie mogły znaleźć oparcia.

- Pomocy! - jęknął.

Dydyński skinął głową. Szawiłła i Mikłusz zeskoczyli z koni, chwycili pod ramiona rannego, postawili na nogach, przyciągnęli do swego pana. Chłopek zajęczał głośno.

- Ktoś ty?

- Ja Kołtun, panocku... Kołtun z Lutowisk. Zabili prawie, w łeb strzelili...

- Kto? Kiedy?

Chłop szlochał, drżał z chłodu. Szawiłła bez słowa wydobył z juków szarpie, przeżuł kawał podpłomyka, a potem obejrzał ranę na głowie nieznajomego. Była bolesna, ale powierzchowna. Do chłopa strzelono z bliska, bo skóra wokół zranienia spalona była od ziarenek prochu. Mikłusz przytrzymał Kołtuna, a stary Kozak szybko przemył gorzałką szramę po kuli. Kołtun zawył, zatrząsł się, a potem opadł z sił, zwiotczał i mało nie zemdlał. Szawiłła szybko przewiązał mu łeb szarpiami, a Mikłusz podsunął bukłak z gorzałką. Chłop wypił trochę, zakasłał, splunął.

- Mów, jak było!

- Nie bijcie, panie, ja nie winien - zaszlochał Kołtun. - To się poczęło w Lutowiskach. Jankiel Żyd - oto wszystkiego złego prowodyr! On pierwszy dał po łbu obuchem jaśnie panu Białoskórskiemu. A potem kazał zawieźć go do starosty, bo nagrodę chciał zgarnąć. To i ja pojechałem - wybaczcie i nie bijcie - bom myślał, że jeszcze chłopy po drodze ślachcica ubiją i szubienica dla nas będzie, a nie złoto. Nie bijcie! - rozdarł się. - Jam nic złego panu ślachcicowi nie uczynił.

- Gadajże po ludzku, chłopie! - syknął Dydyński. - I nie trzęś się jak osika. My nie ludzie Białoskórskiego.

- To wy nie z kompanii Białoskórskiego? - ucieszył się Kołtun. - Prawdę gadacie, szlachetny panie?

- Samą prawdę i tylko prawdę - rzekł Szawiłła. - Patrzaj, chłopie, to jest pan Jacek Dydyński, o którym, chamska duszo, głowę dam, że musiałeś słyszeć.

Chłop złożył ręce jak do modlitwy. I jak przystało na czarną, chamską duszę, padł przed Dydyńskim na kolana.

- Pomiłujcie, panie najjaśniejszy! To ja powiem, jak było... Nikt nie chciał infamisa do starosty odwieźć. No to zgłosił się panicz Gintowt. Ale to wszystko i tak wina Jankiela! Tak pojechałem z panem. Potem przyszły na nas złe czasy. Na kunaku na Ostrym ktoś zabił chłopa Horyłkę. Tak i my uciekli do Czarnej. A tam w karczmie spotkali my szlachciców, którzy chcieli więźnia nam odebrać i samemu nagrodę zagarnąć. A to wszystko i tak wina Jankiela! Pan Gintowt pociął ich strasznie. A Iwaszkę postrzelili - da on Jankielowi, gdy do zdrowia wróci!

- A co potem?

- Potem, panie złoty, okazało się, że nie pan to Gintowt, ale panna, co w męskim odzieniu konno hasała. Alem zmilczał, nic nie mówił, bo straszna była i dumałem - coś źle powiem, to moja głowa spadnie. Tak my na Ustrzyki ruszyli, ale panna Gintowt, wilczyca przeklęta, kazała nawracać na Polanę. Przejechaliśmy wioszczynę i tu, o, na tym moście, tamój na środku, w łeb mi wypaliła. Oj, za to ja Jankielowi pejsy wytargam, że ha! A sama panna z Białoskórskim odjechała.

- Dokąd?

- Ja widział, ja widział, panocku, oni na Hoczew poszli, dróżką wzdłuż Sanu.

- Na Hoczew? - zdziwił się Dydyński. - Do diabła, źle będzie z nimi!

Zapadał zmrok, czarny wał błędnego Otrytu zarośniętego zdziczałymi bukowymi lasami odcinał się wyraźnie od płonącego szkarłatem nieba. Za nim wznosiła się Połonina, potężna, groźna, daleka i nieznana, bo w lasach na jej zboczach ani blisko samych szczytów nie mieszkał nikt, tylko gnieździło się ptactwo i dzika zwierzyna.

- Panie miłościwy - zaskomlał Kołtun - ta ślachcianka to jędza wcielona. Ona mnie zadusi, jeśli nie wrócę doma...

- Masz. - Dydyński rzucił mu dukata. - Dla ciebie to koniec przygód! Dymaj do swej wiochy i nie pokazuj się więcej.

Kołtun skłonił się w pas. Szawiłła narzucił mu na ramiona starą derkę i poklepał po plecach. Chłop skrzywił się, gdy zabolał go łeb, pobiegł truchtem w stronę drogi. Dydyński zerknął za nim, a potem długo spoglądał na dalekie góry.

- Miłościwy panie - odważył się rzec Mikłusz - co w tej Hoczwi siedzi, żeście się zafrasowali? Dyjabeł?

- Obawiam się, Mikłusz, że sama pani śmierć!

13. Zwada w Hoczwi

W Hoczwi było gwarnie, tłoczno i ciasno. Pomimo porannej pory ulice zastawiały chłopskie wozy, szlacheckie kolasy i rydwany, między którymi spotkać można było czasem nawet brożka lub karocę. Uwagę zwracały gromady szlachty i czeladzi. Panowie bracia w żupanach, deliach, giermakach i bekieszach przechadzali się pod podsieniami domów, pili, rozprawiali i - rzecz zwyczajna - awanturowali się. Białoskórski i Eufrozyna wpadli jak korek do butelki węgrzyna - ledwie przekroczyli opłotki wioski, nie byli w stanie zawrócić, pchani z tyłu przez tłumy. Musieli jechać wolno wśród rżenia koni, wrzasków, świstów biczy, nawoływania czeladzi i woźniców. W dodatku traktem z Cisnej pędzono do Jarosławia woły, wiedziono wozy z winem i suknem.

- Co tu się dzieje? - zastanawiała się Eufrozyna. - Jarmark? Sejmik?

Białoskórski uśmiechnął się krzywo, a potem pochylił do jej pięknego uszka.

- Pogrzeb, mościa panno.

- Pogrzeb? A kogo chowają? Białoskórski nie odpowiedział.

- Konie mamy zdrożone - mruknęła szlachcianka. - Zajedziemy na trochę do karczmy, obroku im zadamy, a potem ruszamy dalej.

Z trudem przedarli się w pobliże karczmy kazimierzowskiej, gdzie trakt z Polany krzyżował się z drogą wiodącą z Węgier na Lisko i Sanok. Szybko oddali konie pachołkom, a potem zasiedli w kącie alkierza. Karczma była prawie pusta. Przy stołach siedziało kilku chłopów, widząc jednak dostojnych gości, Żyd wyrzucił ich precz, a potem płaszczył się w ukłonach przed szlachtą, zamiótł połą chałata stół i co tchu przyniósł piwnej polewki ze śmietaną. Eufrozyna siedziała milcząca, wsłuchana w gwar ludzkich głosów. Białoskórski z pozoru nie dawał po sobie niczego poznać - zajadał polewkę, nie zwracając uwagi na dziewczynę. Panna nie pokazywała strachu, ale szlachcic widział dobrze, że pod stołem jej palce coraz mocniej zaciskały się na rękojeści batorówki.

Białoskórski uśmiechnął się zimno i okrutnie.

- Wiesz, waćpanna, przypomniałem sobie, kogo tu chowają.

- Kogóż to?

- Pana Sulatyckiego, któregom czekanem własną ręką w karczmie w Lisku rozszczepił.

- Co takiego?! Rozszczepiłeś go? Nie może to być! Teraz to mówisz?!

- Cała ta szlachta to klienci, przyjaciele, rękodajni i familianci pana Piotra Bala, podkomorzego sanockiego, którego sługą był Sulatycki. Jeśli mnie kto tu rozpozna, tedy do starosty żywcem nie dojadę!

- I dopiero teraz to mówisz, psi synu?! O, do stu piorunów! Co robić?

- Waszmościanki w tym głowa, bym żywo stąd wyszedł - uśmiechnął się krzywo infamis. - Inaczej nagrodę pan podkomorzy zgarnie...

- Na koń! - Dziewczyna zerwała się od stołu. - Na koń, zanim...

Drzwi otwarły się na oścież. Do wnętrza weszło kilku panów braci w deliach, żupanach, w futrzanych czapach i kołpakach. Szlachcianka spuściła głowę, Białoskórski się nie poruszył. Ale jeśli oboje myśleli, że to jeno przypadkowe spotkanie, tedy się mylili. Spojrzenia nowo przybyłych od razu skierowały się w stronę jej towarzysza.

- To on - mruknął jeden z nich.

- To Białoskórski - potwierdził drugi.

- On sam.

- Jaśnie wielmożna pani dobrodziejko! - zagadał najstarszy z tamtych, o ogorzałej gębie, nosie czerwonym od pijaństwa i wielgachnych wąsiskach, po czym skłonił się, zamiatając kurze łajna wilczą czapą. - Przyszliśmy do nóżek upaść i prosić, aby waszmość pani temu kawalerowi z nami iść pozwoliła. Sprawę mamy do ichmości, bo naszego kompana i krewnego tyrańsko obuszkiem rozszczepił.

- Pan Białoskórski w mojej jest mocy - rzekła Eufrozyna. - I dalibóg, zanim waścine pretensje zaspokoi, trafi do lochu na zamku przemyskim. Macie do niego sprawę, tedy do starosty jedźcie, bo z moich rąk ani Bóg, ani diabeł go nie wyrwie!

Szlachcice zarechotali, słysząc tak rezolutne słowa w uszach młodej dzierlatki.

- Odpuść nam imć Białoskórskiego, mościa panno - rzekł pojednawczo drugi z panów braci, młody, czarnowłosy i czarnooki. - To morderca, człek przeklęty. Nie będziemy się z nim certować. Tu, na klepisku, da głowę. Nie trzeba nam kata.

Białoskórski nawet nie podniósł wzroku. Zdawać by się mogło, że zajmowała go jedynie piwna polewka.

- Nie, waszmościowie - rzekła panna Gintowt. - Nie odpuszczę wam infamisa. A jeśli to nie po waszej myśli, tedy ichmościów na szabelki poproszę!

Szlachcice zarechotali, a potem ruszyli w stronę stołu.

- Z babą, proszę waszmościów, mamy się bić? - roześmiał się wąsaty. - Czyja dobrze słyszę?

- Uważajcie, panowie bracia, bo nas koza pobodzie! - ryknął brodaty brzuchacz woniejący zastarzałym sadłem i czosnkiem.

- Ani kroku dalej! - zakrzyknęła Eufrozyna. - Cofnąć się!

Nie posłuchali.

Dziewczyna wyciągnęła dłoń spod stołu tak szybko, że zdążyli dostrzec tylko błysk wypolerowanej lufy. Wystrzał wstrząsnął niską powałą karczemnej izby, błysk spalanego prochu oślepił ich oczy. Dostali mocno siekańcami, szkłem i hufnalami. Dwóch z zawalidrogów zwaliło się we krwi, inni wrzasnęli, skłębili się, sieczeni po twarzach, piersiach, głowach i oczach żywym ogniem. A zanim zdołali oprzytomnieć, Eufrozyna runęła na nich jak wściekła wilczyca wypuszczona z klatki. Już w pierwszym starciu rozwaliła łeb czarniawemu galantowi. Kolejny szlachetka dostał w bok, potem w rękę i w gębę, tracąc jednego sumiastego wąsa. Pozostali pierzchli - skoczyli ku drzwiom, a ledwo pierwszy przeskoczył próg, poczęli wołać gromkim głosem:

- Bywaj tu, bywaaaaaj!

- Białoskórski tu jest!

Panna Eufrozyna nie pobiegła za nimi. Zatrzasnęła drzwi do sieni, zasunęła rygiel i rozejrzała się dokoła. Pierwszy raz... Pierwszy raz od wyruszenia z Lutowisk Białoskórski zobaczył w jej oczach strach i niepewność.

Dokoła karczmy rozbrzmiały wrzaski, krzyki, nawoływania. Od strony gościńca i z tyłu, od ogrodu, doszedł do nich tupot podkutych butów i brzęk stali. A potem we wrota załomotały topory i czekany, za błonami okiennymi zamajaczyły ludzkie sylwetki.

- Brać ich! W alkierzu siedzą!

- Drzwi! Rozwalcie toporami!

- Pod karczmę, bracia!

Ktoś strzelił przez okno, kula przemknęła ze świstem tuż obok nosa pana Białoskórskiego. Padł drugi strzał, trzeci, a potem ramy wąskich okien rozleciały się pod ciosami kłonic, kiścieni i obuszków. Drzwi się zatrzęsły, zaskrzypiały, pierwszy topór przebił deski z trzaskiem, rozszczepił drewno, skruszył bretnale i zawiasy. Eufrozyna rozejrzała się jak wilczyca schwytana w sidła. A potem jej wzrok padł na drabinę w kącie.

- Na strych, panie Białoskórski - warknęła. - Ruszaj, zanim obedrą nas ze skóry!

Szlachcic nie czekał. Posłusznie wskoczył na drewniane szczeble, pchnął pokrywę w powale, odrzucił i wskoczył na strych. Eufrozyna poszła w jego ślady. W ostatniej chwili wciągnęli drabinę za sobą; w chwilę potem na dole rozbrzmiały klątwy i złorzeczenia, a kula z półhaka z gwizdem skruszyła brzeg otworu.

- Co teraz?

- Na dach, panie Białoskórski.

Co tchu rozerwali poszycie, a potem wypełzli przez wąską dziurę na drewnianą strzechę. Eufrozyna rozejrzała się dokoła. Osaczono ich niby jaźwca w jamie. Karczma otoczona była przez czeladź i chłopów, rozsierdzeni panowie bracia właśnie wpadli do wnętrza i przetrząsali izby. Ranni jęczeli pod płotem, krzyczeli rozdzierającymi głosami.

- Naprzód! - krzyknęła, wskazując miejsce, gdzie słomiana strzecha kończyła się blisko krytego gontem dachu domostwa. - Na soboty! Uchodzimy! Zaraz!

Białoskórski chciał zaoponować, ale Eufrozyna skoczyła pierwsza, wylądowała na szczycie podsieni, krusząc pod obcasami gonty, wybijając dziurę w drewnianym dachu. Swawolnik omal nie zleciał na ziemię; soboty zatrzeszczały pod ich ciężarem, kule gwizdnęły im nad głową, na ziemię posypały się zmurszałe deszczułki.

- Na dach, mospanie!

Eufrozyna pierwsza wpadła na szczyt domostwa. Przesadziła jednym susem kalenicę, a potem zjechała w dół na swym krągłym tyłeczku. Krzyknęła, kiedy wypadła poza krawędź spadzizny i wylądowała w zapuszczonym ogrodzie, między chwastami w starej kapuście. Białoskórski zsunął się za nią, drąc żupan i hajdawery, stęknął, gdy opadł na miękką ziemię. Ale nie było już czasu. Panna Gintowt zerwała się do biegu jak łania. Szybko przesadzili przekrzywiony płot, pobiegli przez rozmokłe, błotniste zagony, wpadli w wąskie przejście pomiędzy dwiema chyżami...

Nie było stąd wyjścia. Na wprost pędziła na nich gromada pachołków i chłopów zbrojnych w kije, kopyście, kłonice, widły oraz grabie. Z tyłu załomotały konie czeladzi, huknęły dwa strzały.

Eufrozyna zatrzymała się zdyszana. Co robić, do kroćset? Co robić?!

- Uchodź! - krzyknął Białoskórski. - Ja ich zatrzymam! Przebijaj się!

A potem stał się cud. Nagle, zupełnie znienacka, za plecami pędzącej na nich chłopskiej gromady zadudniły kopyta. Trzech konnych wpadło w szary tłum, rozegnało go w mgnieniu oka, stratowało, rozpędziło, płazując chamów szablami, tłukąc nahajem i kolbą rusznicy. Chłopi rozpierzchli się jak stadko dworskich gęsi, a konni - możny, młody szlachcic, Kozak i hajduk, dopadli do Eufrozyny i wywołańca. Białoskórski zamarł. To był Dydyński. Stolnikowic sanocki, najlepszy rębajło w całym województwie ruskim.

- Na koń! - huknął szlachcic. - Na koń, życie ocalicie! Kozak wiódł za sobą dwa podjezdki, myszate, okulbaczone wołoszyny. Białoskórski jednym susem skoczył na kulbakę. Zarzęziło mu w płucach, ale przewiesił się wpół przez terlicę, przekręcił, a jego stopa sama odnalazła strzemię.

Eufrozyna chwyciła za kulę i tylny łęk, podciągnęła się i jednym skokiem znalazła na grzbiecie wierzchowca. Dydyński zwrócił swego rumaka w stronę, z której przybył, i ukłuł konia ostrogami. Pognali za nim. Jak burza wpadli na zagracone podwórze, przeskoczyli przez płot, stratowali zagony. Sabaci podkomorzego siedzieli im na karkach, Białoskórskiemu zdało się, że czuje już na swoim karku gorący oddech siedmiogrodzkich sekieli.

Gdzieś z boku padł strzał z rusznicy. Wołoski podjezdek Eufrozyny zarżał, a potem zwalił się, wysuwając łeb do przodu!

Panna Gintowt nie dała się przywalić. Wyrzuciła nogi ze strzemion i przekoziołkowała, wpadła w błoto, w kałużę, w suche osty, ale zerwała się w opłotkach z szablą w ręku. Dwaj pierwsi sabaci byli tuż-tuż. Krzyknęli tryumfalnie, widząc przed sobą pokrwawioną szlachciankę, i uderzyli wierzchowce ostrogami. Chwila jeszcze, jedno oka mgnienie. Już, już zdawać by się mogło, że wpadną na nią z impetem...

Rumak Dydyńskiego przesadził martwego konia Eufrozyny szybciej niż błyskawica. Szlachcic wpadł na rozpędzonych sabatów, uniknął ciosu szablą i sam wyprowadził pierwsze cięcie, odbił zakrzywione ostrze węgierki i ciął z łokcia. Pierwszy z sabatów krzyknął, pochylił się w siodle z rozwaloną głową, wypuścił z rąk wodze; chwilę pędził jeszcze na koniu, a potem zwalił się w bok, druzgocąc resztki płotu, zamarł w pokrzywach i ostach, przy stertach polnych kamieni. Drugi ze sług odchylił się w tył, wypuścił szablę z ręki i zsunął się po zadzie, i spadł, a rozszalały koń powlókł jego ciało na strzemieniu po rozmokłym gościńcu.

Reszta ścigających wstrzymała wierzchowce, widząc, co stało się towarzyszom. Dydyński zgasił dwóch sabatów tak szybko, jak ministrant po mszy gasi tlące się świece. Ale Jacek nad Jackami nie atakował. Zatoczył koniem woltę, dopadł do Eufrozyny i wbił w nią drapieżne, zimne jak stal spojrzenie.

- Twoje życie za wywołańca!

- Bierz go!

Jednym szybkim ruchem chwycił ją wpół i przewiesił przez kulbakę. A potem zawrócił konia i pomknął skokiem.

14. Słowo wilczycy

- Twoje życie za Białoskórskiego. Czas dobić targu, mościa panno.

Szabelka świsnęła w jej ręku, zabłysła w wiosennym słońcu. Dydyński nawet się nie poruszył.

- Uratowałem cię przed sabatami - mruknął spokojnie. - Gdyby nie moja szabla, usługiwałabyś w piekle samemu Belzebubowi. I to na kolanach, jak poskromiona tygrysica ze zwierzyńca pana Zamoyskiego. Co, zdaje się, byłoby całkiem nie po twej myśli!

Uśmiechnęła się i zwilżyła czerwone wargi wilgotnym językiem.

- Białoskórski jest mój - rzekł Jacek nad Jackami. - Nie zabierzesz go tam, dokąd zmierzasz. Przynajmniej jeszcze nie dzisiaj.

Zasyczała ze złości zupełnie jak żmija.

- Jego dusza należy do mnie... Jest moja... Tylko moja!

- Pewnie, że twoja. Ale jeszcze nie teraz. Ja zabieram pana swawolnika i zatroszczę się o jego zdrowie.

- Jakie zdrowie? Przecież sprzedasz go za dwa tysiące czerwonych!

- Moją szablę najmuję za dukaty - mruknął niechętnie. - Jednak nigdy nie sprzedałem za talary honoru i fantazji! Dlatego znikniesz stąd zaraz, natychmiast! I nie będziesz nas prześladować!

Milczała, jakby nie wiedząc, co zrobić. Dydyński postąpił ku niej, chwycił jej szablę gołą ręką, ścisnął, a potem odchylił w bok.

Krzyknęła, odskoczyła, wyrwała ostrze.

- Białoskórski porwał mnie z rodzinnego domu! - warknęła. - On sprawił, że straciłam wszystko, oddawałam się jak ladacznica dla kilku szelągów, za garniec gorzałki, że każdego dnia modliłam się, aby wpadł w moje ręce. Przez niego zaprzedałam duszę diabłu! A kiedy wrócił tutaj, śledziłam go od samej granicy, ubiłam chłopów, którzy przyłączyli się do nas, przerąbałam się przez zasadzki i wilcze sidła...

- Dostaniesz go przecież, kiedy skona.

- To za mało!

- Uratowałem ci życie.

- Pies jebał taki żywot!

Szabla ichmościanki świsnęła w powietrzu. Uderzenie było szybkie jak błyskawica, zaskakujące jak skok lamparta i...

Dydyński spokojnie przyjął je na zastawę swojej szabli. A potem szybciej niż Eufrozyna zripostował, uderzył płazem w jej dłoń zaciśniętą na rękojeści i kapturku, wyłuskał broń z niewieściej ręki! Szabla panny błysnęła w powietrzu, zafurkotała, uderzyła z brzękiem o kamienie kilka stóp dalej.

Panna spuściła głowę.

- Wygrałeś, panie Dydyński. Kiedyś... na pewno się spotkamy!

- Jedź już!

Skinęła głową, odwróciła się i ruszyła do konia. Dydyński spoglądał za nią, dopóki nie podniosła szabli, wskoczyła na kulbakę i pomknęła rysią w stronę lasu. Gdy znikła za drzewami, odwrócił się i wszedł między wyschnięte powalone buki.

Białoskórski schylał się na kolanach. Charczał i kaszlał, plując krwią.

Dydyński złapał go za ramię, pomógł wstać, popatrzył w oczy.

- W konie, panie bracie - wychrypiał wywołaniec. - Do starosty długa mila. Nie zdążysz na wieczorną mszę. Zamtuz ci zamkną, zanim złoto od Krasickiego wydusisz!

- Skąd wiesz, że chcę cię wydać staroście?

- Jeśli uwalnia mnie pan Jacek nad Jackami, rębajło i zajezdnik, pierwsza szabla w Sanockiem, tedy nie czyni tego dla próżnej chwały. Fantazja fantazją, a żyć trzeba. I Żydom po gospodach płacić. Dziewkom dukaty rzucać, na przychylność możnych zarabiać. Stroje kosztują, jedwabie, aksamity, akselbanty, adamaszki, perły, diamenty, guzy, turkusy, pasy, konie... Znam to, panie bracie.

- Po co tu wróciłeś, panie Białoskórski? Więcej kondemnat nad tobą wisi, niż masz włosów na łbie!

- Ja umieram - wycharczał infamis. - Chcę zdechnąć tu, u swoich, na Rusi. A co, wola mi, nie niewola. Polonus nobilis sum!

- Umierać można różnie. I wcale nie pod katowskim toporem!

- Przestań prawić mi kazania, panie bracie! Jedźmy do starosty i niechaj skończy się to wszystko.

- Wcale nie chcę cię zabrać do starosty!

- Jakże to? Komu ty służysz, panie Dydyński?

- Ojcom cystersom ze Szczyrzyca. Białoskórski zarechotał, szczerząc żółte zęby.

- Waszmość kpisz sobie ze mnie! Klechom? Może jeszcze ad maiorem Dei gloriami Może zamiast złotem godzinkami i różańcami kabzę ci nabili!

- Jestem winny mnichom ze Szczyrzyca przysługę. Brat przeor prosił mnie, abym uwolnił cię od niebezpieczeństw i dał to. - Dydyński wyciągnął z sakiewki zapieczętowany list.

- Co to jest?

- Ojcowie cystersi wystarali się dla ciebie o glejt, dzięki któremu możesz dojechać bezpiecznie do klasztoru. A tam...

- Mam przywdziać habit? Oszalałeś, panie bracie? Imaginujecie sobie Białoskórskiego z tonsurą, klepiącego godzinki w refektarzu?! Chyba waszmość z wieży przemyskiej na łeb spadłeś!

- Ojciec opat chce dać wam choć chwilę spoczynku. Gdzie się schronisz, panie Białoskórski? U starosty Krasickiego? U Diabła Stadnickiego? A może do najjaśniejszego pana po glejt pojedziesz? Abyś tylko cało do Wisły dotarł! Jesteś, panie bracie, brygant, łotr, szelma i wywołaniec, a jakby tego było mało jeszcze, były rokoszanin, którego leda chłopek kłonicą życia pozbawi. Znajdziesz w województwie jeden przyjazny dwór?

- Zdaje się, że nie mam wyboru.

- Masz. Jeśli glejtu nie przyjmiesz, za dwa dni zacznę na ciebie polowanie. A wtedy kto wie - może pokuszę się o nagrodę starosty Krasickiego.

Białoskórski milczał przez chwilę. A potem wyciągnął dygocącą rękę po list.

- Chcesz mnie, panie bracie, odprowadzić do Szczyrzyca?

- Wszystko mi jedno, co uczynisz. Ja już swoje wiem

I co miałem przekazać, to rzekłem. Do ciebie, panie Białoskórski, należy wybór, czy osiądziesz w klasztorze, czy będziesz do końca swych dni jak wilk zaszczuty przez psy gończe. Wspomnę tylko, że w Szczyrzycu całkiem jest zacnie. Mało postów braciszkowie obserwują, a chłostę dają tylko za sodomię i największe grzechy.

- Pojadę - wyszeptał Białoskórski. - Każ mi dać konia, panie bracie.

- Wybrałeś mądrze.

15. Wilczyca

Sieć opadła na nią, gdy tylko wjechała między stare buki. A razem z nią na kark i ramiona zeskoczyło z drzew dwóch hajduków. W jednej chwili zrzucili ją z konia, przewrócili, przydusili do ziemi, rozrywając żupan, chwytając za włosy i ramiona. Walczyła jak ranna lwica, szarpała się, gryzła i wierzgała, wtedy inni skoczyli z zarośli na pomoc kompanom. Nie dali jej sięgnąć po szablę czy kindżał, a pistolety zostały w olstrach przy siodle.

Już po chwili podnieśli ją z ziemi, brudną, w porozrywanej sukni. Nie mogła się wyrwać. Nie mogła nawet się poruszyć. Napastnicy trzymali ją mocno.

Ogromny szlachcic w karmazynowym żupanie podszedł do dziewczyny. Utykał na prawą nogę. Chwycił pannę Gintowt za włosy i brutalnie odchylił jej głowę do tyłu.

- Pamiętasz mnie, diabelska kurwo! - wycedził przez zaciśnięte zęby. - Pomnisz, co mi zrobiłaś w karczmie u Żyda Liptaka w Sanoku, francowata przechodko!

- Chybiłam waszmości. - Uśmiechnęła się złośliwie. - Gdybym cięła trochę bardziej w lewo, mógłbyś teraz pilnować haremu u Tatarów, mości panie bracie. Albo nabożne pieśni śpiewać w chórze, jako one kastraty z Italiej. Jednak opatrzność Boża nad tobą czuwała i ostawiła ci jedno jajco, choć i to tylko na pocieszenie. Bo nawet z obiema połówkami klejnotu nietęgi był z waszmości ogier.

Uderzył ją z całej siły w twarz. Głowa dziewczyny odskoczyła w bok, na policzku wykwitło czerwone znamię.

- Cóż za siła, panie bracie - wydyszała ze złością. - Szkoda, że w lędźwiach takowej nie macie. Powiadały mi murwy z Przemyśla, że rade by napoić waścinego konika, jeno że wasza buława tak krótka, że do źródełka miłości dosięgnąć nie potrafi. Nie dziwota, że zdechł z pragnienia ogier waszmości.

Kulas uderzył z drugiej strony. Eufrozyna jęknęła. Znów chwycił ją za włosy, spojrzał z pogardą prosto w oczy, a potem walnął z całej siły w brzuch. Krzyknęła i zgięła się wpół, zajęczała w mocarnych ramionach hajduków.

- Do drzewa z nią!

Słudzy powlekli Eufrozynę w stronę starego dębu. Konopny sznur był już przygotowany, kołysał się w podmuchach wiatru. Ale jeszcze nie nadszedł czas egzekucji. Na razie hajducy zerwali z panny żupan, rozerwali giezło, odsłaniając kształtne plecy i nadobne piersi zwieńczone ciemnymi jagodami. A potem przywiązali ją do dębu mocnymi, grubymi rzemieniami.

Kulas sięgnął po długi bat, potrząsnął nim w powietrzu, zbliżył się do dziewczyny.

- A teraz, sikoreczko - rzekł wesoło - potańcujemy. - Zapląsasz tutaj, ja zaś zagram ci tym oto kańczugiem. A gdy usłyszę jeden twój krzyk, pójdziesz pokołysać się na wietrze.

- Nie starczy ci sił, fajfusie!

Bicz świsnął w powietrzu, przeciął gładką skórę na plecach panny Eufrozyny. Dziewczyna skuliła się, szarpnęła w więzach, ale nie wydała nawet jęku.

Kulas uderzył po raz drugi. Chlasnął na krzyż, strząsając z bicza kropelki krwi.

Eufrozyna dyszała ciężko, jej twarz była oblepiona mchem; aby nie krzyczeć, gryzła korę drzewa.

- Tańcz, kurwo! - warknął Kulas przez poszczerbione, poczerniałe zęby.

- Waści się chce tańca, to może ze mną! - rzekł jakiś głos.

Nieopodal Kulasa, w wykrocie między korzeniami obalonych przez wiatr buków, stał Białoskórski z rokoszanką zarzuconą na ramię. Zacharczał i splunął krwią na ziemię.

- Strach was obleciał, kozojeby?! - wydyszał. - Boicie się starego suchotnika?! Dalejże, spieszno mi zagrać wam skocznego na mojej szabelce.

- Mikita! Chryćko, Matyjas! - zakomenderował Kulas. - Podziękujcie panu Białoskórskiemu za odwiedziny.

Wezwani hajducy bez zbędnych słów skoczyli ku szlachcicowi. Jeśli sądzili, że zarąbią go w pół pacierza, to mylili się bardzo. Wywołaniec pomknął ku nim jak ryś, uniknął pierwszego ciosu ruchem tak szybkim, że zdawać by się mogło, iż w jednej chwili diabeł zasłonił go przed ich wzrokiem czapką niewidką. Jednym cięciem z łokcia pan Maciej rozwalił łeb pierwszemu, zbił cięcie drugiego, odskoczył i tnąc z półobrotu, rozchlastał mu szyję. Ostatni z wrogów złożył się do zastawy, ale było już za późno! Białoskórski skoczył nań, zbił szablę w bok jednym potężnym ciosem, a drugim uciszył na wieczność.

- Mości panowie! - ryknął Kulas, widząc, iż grono jego sług przerzedziło się znacznie. - Kończcie go! Natychmiast!

Białoskórski nie czekał. Sam skoczył na wprost zbrojnych, wpadł między pachołków i klientów pana Hulewicza. Bił jak błyskawica, unikał ciosów, odbijał uderzenia i ciągle pozostawał w biegu. Wrogowie cisnęli się nań ze wszystkich stron, uderzali z prawa, z lewa, z podlewu, krzyżem i w kiść, lecz on szukał wzrokiem tylko Kulasa.

Podniósł się wrzask i krzyki, gdy szabla pana Hulewicza poszybowała w górę, zafurkotała i zabłysła w słońcu. A potem zbrojni hajducy, czeladź i szlachetnie urodzeni panowie zamarli. Kulas stał odgięty w tył, dyszący ciężko. Za jego plecami czaił się Białoskórski, a ostrze sztyletu dotykało obnażonej szyi pana Hulewicza.

- Wszyscy rzucić broń i dymać w las! - warknął swawolnik. - Liczę do trzech, a potem wasz pan zadławi się własną posoką.

Słudzy zamarli. Kulas z trudnością pokiwał głową.

- Dobrze gada - wycharczał. - Cofnijcie się! Hajducy i służba rzucili szable i pistolety. A potem poczęli bezładnie się cofać.

- Szybciej! - Białoskórski przycisnął sztylet do tłustej szyi pana Hulewicza. - Ruszać się, psie syny!

Zbrojna czeladź rozbiegła się jak stadko spłoszonych kuropatw. Białoskórski odczekał jeszcze chwilę, a potem odjął sztylet od szyi przeciwnika, popchnął go i kopnął z całej siły w rzyć. Kulas wpadł między pokrzywy jak kula wystrzelona z arkebuza, przetoczył się po kamieniach, zerwał, wlepiając złe oczy w szlachcica.

- Spotkamy się jeszcze, waszmość! - krzyknął. - Jeszcze wyrównamy rachunki!

- Na twoim miejscu, panie bracie - Białoskórski cofnął się do dębu, do którego przywiązana była panna Gintowt - myślałbym raczej o tym, jak dalece zawierzasz swym nogom. I czy potrafisz umykać jak zając albo tatarski pohaniec z łupem. Jedno jest pewne - musisz prześcignąć i jednego, i drugiego, jeśli nie chcesz śpiewać w chórze jego mości biskupa przemyskiego.

- Co takiego?!

- Za chwilę uwolnię pannę z więzów - rzekł ponuro Białoskórski. - I głowę daję, że ja, umierający suchotnik, nie będę w stanie powstrzymać jej, aby nie podążyła twym tropem. Umykaj tedy, dobrze radzę!

Kulas krzyknął przerażony. A potem, podwijając poły żupana, puścił się biegiem przez krzaki i paprocie. Kuśtykał co sił w nogach, przebijał się przez chaszcze i gałęzie, wywrócił na głazie i potoczył w dół. Podniósł się pokrwawiony, biegł, kuśtykał co sił, byle dalej od panny Eufrozyny.

Białoskórski wyczekał, dopóki jego postać nie zniknie w lesie, a potem przeciął więzy panny Gintowt. Półnaga dziewczyna zerwała się do biegu jak łania. Bez słowa chwyciła szablę i puściła się pędem za Kulasem.

Białoskórski przysiadł na porzuconej kulbace. Zacharczał i splunął krwią. A potem, gdy daleko w lesie rozległ się przerażający, zwierzęcy skowyt, pociągnął łyk gorzałki z porzuconego bukłaka.

16. Do piekła

- Dlaczego to zrobiłeś?

- Wtedy, w Hoczwi - wycharczał - stanęłaś w mojej obronie i uratowałaś mi życie. A ja nie lubię mieć długów.

- I pewnie myślisz, że ci odpuszczę?!

- Nic nie myślę.

- A to i dobrze, panie Białoskórski, bo ja nie jestem Matką Boską i nie w mojej mocy udzielić ci przebaczenia.

- Ja wcale o to nie proszę.

- Skoro wróciłeś, tedy pora dokończyć naszej podróży. A przecież wiesz, gdzie chcę cię zawieźć...

- Tedy w drogę, mościa panno!

- Nie boisz się?

- Uciekłem już dwa razy z Przemyśla. A z Krasiczyna, od starosty, wykradł mnie raz pan Dydyński. Za pieniądze.

- Skąd wiesz, panie Białoskórski, że pojedziemy do Przemyśla?

Szlachcic uśmiechnął się zimno.

- Ja, mościa panno, spaliłem za sobą wszystkie mosty. Pan Dydyński wystarał się o glejt dla mnie... Glejt do klasztoru w Szczyrzycu... Ale ja nie nadaję się na mnicha. Jedźmy już raczej do piekła, bo wolę kotły czarta niż mniszą celę i klepanie godzinek.

- Rzekłeś, panie bracie. Zaprowadzę cię do miejsca, w którym odpokutujesz wszystkie swoje grzechy.

- A zatem w drogę.

Uderzyli konie ostrogami, a potem wypadli na połoninę, na drogę wiodącą pod wiekowymi, poskręcanymi bukami, prowadzącą wprost ku zalesionym stokom, łąkom i wyniosłym szczytom Bieszczadu.

Jeruzalem

1. Pościg

Poprzedzało ich szczekanie psów, łoskot końskich kopyt, krzyki i nawoływania. Jak burza wpadli w opłotki Krysinowa; czeladź i panowie towarzystwo rozdzielili się na cztery partie, skoczyli konno przez zagony, pomknęli dróżkami ku chatom, płosząc kury, kaczki i gęsi, budząc przerażenie chłopów i wiejskich famulusów. Widząc jeźdźców cwałujących przez podwórka, przeskakujących przez płoty, zaglądających do stodół i chyż, przeszukujących gumna, można by pomyśleć, że na wieś napadli Tatarzy albo okrutni sabaci z Węgier

Panowie towarzystwo i służba wiodąca smycze dorodnych chartów, sfory gończych psów napełniających okolice ujadaniem i szczekaniem, popędzili wprost do dworu. Osadzili spienione wierzchowce przed drewniana budowlą zwieńczoną krytym gontem dachem wspartym na rozłożystych podsieniach, ze strzelistym gankiem. Czeladnicy i hajducy skoczyli do drzwi, załomotali pięściami i obuszkami.

- Otwierać, do stu piorunów!

- Drzwi rozewrzyjcie!

Minęła chwila, zanim szczęknęły zasuwy. Na progu stanął stary szlachcic odziany w spłowiały zielonkawy żupan z podwiniętymi rękawami. Był bez szabli, miał siwe wąsy, białe włosy jak u sędziwego starca, ale wiek nie nadwątlił jego sił - wyglądał czerstwo i zdrowo, nie giął się ku ziemi, nie wspierał na czekanie czy lasce.

- Witajcie, waszmościowie! - rzekł pogodnie. - Cóż was sprowadza w moje ubogie progi?

- Banitę chowacie! - zakrzyknął wąsaty hajduk z gębą ozdobioną dwiema bliznami po cięciach szablą.

- Przez las uciekł!

- Do wsi się schronił!

- Do dworu!

- Czyżbyście zabłądzili na polowaniu, panowie bracia?! - zakpił szlachcic. - A może dytko wam drogi zmylił w polu? Co wy na to, mości panie Chamiec?

Podstarości sanocki, chłop chudy jak chmielowa tyka, wyprostował się w kulbace, podkręcił sumiastego wąsa i odchrząknął.

- Wybaczcie najście, mości panie Krysiński. Ścigamy szlachcica przyłapanego in recenti w zajeździe na dwór szlachecki jego mości pana Mikołaja Tarnawskiego na Zagórzu.

- Ten człek pewnie ma jakieś imię i nazwisko, bracie.

- To Jacek Dydyński - warknął podstarości. - Stolnikowic sanocki. Wywołaniec i banita! Będzie wisiał!

- I powiadasz waść, że napadł na Tarnawskiego? A ja słyszałem, że imć Tarnawski zajął bezprawnie Zagórz prawie rok temu.

- Do dworu! - huknął młody hajduk i skoczył ku drzwiom. - Łapcie Dydyńskiego!

Szybko jak ryś stary szlachcic chwycił sługę za ramię i osadził w miejscu jak dorodny tur szarżującego capa.

- Dokąd to, bracie?! - zakpił. - Mości panowie, daję słowo szlacheckie, że nikt nie przekroczył progu tego domu. Nie ma tu Dydyńskiego ani żadnego jego sługi.

- Kto by wywołańca w domu przechowywał, ma być pojmany od iudicum castrense - mruknął Chamiec. - Waszmość wiesz, co cię czeka, jeśli nie mówisz prawdy?

- Jeśli już na łacinę bić się mamy - mruknął Krysiński - tedy pomnij, mości panie podstarości, że wywołańców w domach szlacheckich wolno imać jedynie stronie iure vincenti. Czy moje słowo ci nie wystarczy, bracie? Czy ja mógłbym kłamać?! Po co? Dydyński ani mi brat, ani swat.

Zygmunt Chamiec, podstarości sanocki, namyślał się. Spoglądał na Krysińskiego spod zmrużonych powiek, wiercił się w kulbace. Hajducy napierali na starego szlachcica, on jednak stał nieporuszony niby potężny odyniec naprzeciw zgrai dworskich kundli.

- Wierzę waszmości - mruknął w końcu podstarości. - Jeśli ty dajesz słowo, tedy jestem pewien, że nie ukrywasz zbiega.

- Dziękuję, bracie.

- Mości panowie, na gościniec! - rozkazał Chamiec swoim ludziom. - Na koń i w skok! Musi Dydyński na Hoczew pojechał! Gonić go! Kto pierwszy zbiega dojrzy, talara dostanie!

Sabaci, hajducy, czeladź i towarzysze pana podstarościego wskoczyli na konie. Wnet głosy trąbek poderwały do biegu resztę pachołków starościńskich - rozproszonych po wsi, przetrząsających brogi, gumna, stodoły i spichrze. Nie minęło pół pacierza, gdy pogoń znikła za pagórkiem, pozostawiając po sobie podwórze, zagony i ugory zryte kopytami koni.

Krysiński wszedł do sieni. Zatrzymał się przy dwóch młodych pachołkach dworskich i pokiwał głową.

- Nie lękajcie się, bracia - rzekł. - Już po wszystkim. Widać jeszcze moje słowo coś znaczy w Ziemi Sanockiej.

2. Szabla pana ojca

- Spójrz, co znalazłem, siostro.

Gedeon ukląkł przed stosem siana, wsunął rękę pod podwyższenie z desek. Szukał długo, wreszcie wyciągnął długą drewnianą skrzynkę.

Rachela przyklękła przy młodszym bracie. Pogładziła z ciekawością gładkie drewno.

- Cóż to jest?

- Ciszej. To puzdro pana ojca.

- A jak nas zobaczy?

- Nigdy tu nie przychodził.

Rachela rozejrzała się dokoła. Ojciec nie bijał ich nigdy; jak do tej pory wszystkie występki, które popełniła, a więc zabranie bez pozwolenia ze stajni ogiera czy stratowanie braciom ze wsi pszenicy w czasie wiosennego polowania, kończyły się tylko srogimi połajankami i odmawianiem modlitw. Wprawdzie ojciec nie wiedział jeszcze, że nie tak dawno, bo na świętego Jana, była na Konopnej Górze, gdzie odprawował się sejmik czarownic i bab z całej okolicy. Z drugiej jednak strony jej rodzic nie wierzył w czary ani żadne gusła, nazywając je jezuickimi wymysłami. A jezuitów pan Krysiński nie cierpiał namiętnie. Podobnie jak reszta braci w Krysinowie, zwanym przez mieszkańców nowym Jeruzalem.

Rachela nie była jednak pewna, czy nie wpadnie w złość, wiedząc, że dobrali się do tak pilnie strzeżonego sekretu. Zastanawiała się, czy nie kazać Gedeonowi, aby schował skrzynkę z powrotem, jednak jej niewieścia ciekawość zwyciężyła. Z rumieńcem na policzkach odchyliła wieko, czując się niemal tak, jakoby otwierała przedwieczną i przysłowiową puszkę Pandory.

W środku była broń. Długa, zakrzywiona, w czarnej pochwie zdobionej delikatnym srebrnym ściegiem, zwieńczona prostym jak krzyż jelcem ozdobionym z boku półkolistym paluchem. Gedeon ujął rękojeść ze zdobionym złotem kapturkiem i podniósł do góry. Broń nie była aż tak ciężka, jak mu się wydawało. Dobrze leżała w ręku.

- To szabla - wyszeptał, wpatrując się w broń rozszerzonymi oczyma. - Szabla naszego ojca. Przecie my ze szlachty. Dlaczego tatko nie nosi jej przy pasie jak inni panowie?!

- To wielki występek - powiedziała Rachela. - Tym zadaje się śmierć, ból, cierpienie. Schowaj to, proszę, bo ojciec zobaczy.

Gedeon nie słuchał. Szarpnął za rękojeść i wysunął ostrze z pochwy aż do szerokiego pióra. Spojrzał zachwycony na ostrą klingę.

- Zabierz to! - syknęła ostrzegawczo i szarpnęła go za ramię. - Bo powiem wszystko ojcu!

- A dlaczego tatko jej nie wyciąga, aby nas bronić?! -wybuchnął gniewnie. - Jak znowu przyjadą do nas ludzie Pamiętowskiego, poucinam im łby!

- Co ty opowiadasz! - wykrzyknęła. - Pan cię skaże, ześle na ciebie nieszczęście. Nie można życzyć bliźniemu najgorszego.

- Nawet Pamiętowskiemu?

- Nawet jemu! Toż to człowiek!

Wsunął szablę do pochwy, odłożył broń do skrzynki, a wtedy Rachela zobaczyła, że było tam coś jeszcze. Jakiś przedmiot ze złota. Zanurzyła ręce w drewnianym puzdrze i niemal nie zdając sobie sprawy, co czyni, wyciągnęła ów przedmiot na światło dzienne. To był krzyż. Duży, zawieszony na złotym łańcuchu.

- Co to jest?

Gedeon spojrzał na nią ze zdumieniem.

- Bałwan papieżników? Skąd tutaj? Jak to?

- Czy to też pana ojca?

Na dole zachrzęściła słoma. Gedeon rozejrzał się spłoszony, a potem szybko wrzucił szablę do skrzynki. Rachela wcisnęła tam krzyż, zatrzasnęła wieko. Jej brat wsunął skrzynkę pod deski, rozejrzał się. Na szczęście nikt ich nie widział. Szelest słomy powtórzył się. Rachela pierwsza dopadła do krawędzi podwyższenia, spojrzała w dół, na klepisko, i zamarła.

W stodole był jakiś młody, nieznajomy człowiek; chyba szlachcic, co poznawała po zielonkawym żupanie i pasie kolczym, którym raczej nie przepasywał się żaden z plebejów. A już na pewno nikt z chłopów lub mieszczan nie nosiłby na prawym ramieniu błyszczącego karwasza, a przy boku szabli w czarnej pochwie.

Patrzyła zdumiona, jak wygrzebywał się ze słomy, jak nieporadnie wspierał o drewnianą przyporę i kuśtykał w stronę otwartych wrót. Dopiero teraz zobaczyła, że cały jego bok pokryty był krwią, a żupan potargany, porwany i splamiony posoką.

Jednym szybkim ruchem zeskoczyła na klepisko, chwyciła starą laskę od brony, która poniewierała się w kącie, i przyskoczyła do nieznajomego.

Szlachcic zamarł, widząc przed sobą bojową i orężną pannę, wsparł się na brzegu sąsieka. Dopiero teraz Rachela zobaczyła, że ma zielone, drapieżne oczy, ciemne, zmarszczone brwi i mimo młodego wieku kilka białawych blizn na łbie.

- Stój, waćpan! - krzyknęła, unosząc laskę. - Kto jesteś i co tu robisz?

- Waćpanna, daruj mnie zdrowiem! - zaśmiał się wesoło. - Niewiele mi już potrzeba, abym na skrzydełkach do raju poleciał!

- Waszmość szydzisz ze mnie! - mruknęła, nie wiedząc, co rzec, ale domyślając się, że chyba ukrywał się w stodole od dłuższego czasu. - Ja...

Przypadł do niej, krzywiąc się z bólu, kulejąc, chwycił za ramię, nie bacząc na sękatą laskę w jej ręku, i uwięził dłoń dziewczyny jakoby w kowalskich kleszczach.

- Gdzie oni? Pojechali?

- Jacy oni?

- Ludzie starosty! Szukają mnie jeszcze?!

Dopiero teraz zrozumiała wszystko do samego końca. Pojęła, dlaczego ukrywał się w słomie i pytał o pogoń, która ledwie dwie kwatery temu popędziła w stronę Hoczwi. Szarpnęła się, ale bezskutecznie.

- Waszmość jesteś brygant! To ciebie ściga jego mość pan podstarości!

- Ciszej, waćpanna. Jam Jacek Dydyński, stolnikowic sanocki. Musisz mi pomóc. Koń mi padł w lesie, a pościg tuż - tuż. Potrzebuję nowego wierzchowca, choćby lada chmyza!

- Waszmość jesteś banitą... A pewnie i infamisem! - załkała. - Zostaw mnie w spokoju, ja ci nic nie zrobiłam.

- Jeszcze nie jestem banitą - mruknął wesoło Dydyński. - Ale jeśli dostanie mnie w swoje ręce podstarości Chamiec, będę nie tylko wywołańcem, a i martwym. Do czego waćpanna łatwo się przyczynisz, jeśli nie przyprowadzisz mi konia.

- Pan ojciec... Nie mogę tak...

- Nie ma czasu, prowadź do stajni! I nie trzęś się, waćpanna. Nie zrobię ci krzywdy. Wianka ze mną nie stracisz, bo jestem ranny i nie mam siły. Ruszaj do stajni, dzierlatko - warknął niecierpliwie - i okulbacz podjezdka. Miecz wisi mi nad głową, więc chyba nie chcesz mieć na sumieniu mojej duszyczki!

Nie wiedziała, co rzec. Była przerażona i zdumiona śmiałością tego szlachcica, który rozporządzał nią, panną Krysińską, jak swą wieczystą poddaną, zwykłą chłopką albo młynarzówną z folwarku. Ojciec... Gdzie był jej ojciec? Wiedziała, że musi mu o wszystkim donieść, zawiadomić, a tatko już poradzi sobie z tym zawalidrogą.

- Dalej! Nie będę tu sterczał przez wieczność. Puścił jej ramię, a wówczas postąpiła ku otwartym drzwiom stodoły. Dydyński ruszył za nią, a potem jęknął, zatrzymał się, chwycił za nogę, opadł na jedno kolano. Krew sączyła się z jego hajdawerów. Nawet utykając, pozostawiał za sobą ślady ciemnej posoki.

- Tęgo oberwałem - mruknął. - Pozostaje mi tylko liczyć na miłosierdzie waćpanny.

Odskoczyła na bezpieczną odległość, widząc, że w tym stanie niewiele jej zrobi.

- Pójdę po pana ojca! - oświadczyła. - On zdecyduje, co zrobić z waszmością.

- Nie trzeba - ozwał się głos zza jej pleców. - Już tu jestem.

Odwróciła się spłoszona i zobaczyła starego Krysińskiego, przy którym stał Gedeon i kilku pachołków ze dworu. Ojciec podszedł bliżej, utkwił błyszczące, przenikliwe oczy w stolnikowicu. Starczyła chwila, a zrozumiał wszystko.

- Waszmość jesteś Dydyński - rzekł spokojnie. - To ciebie szuka podstarości z pachołkami. Za zajazd na dwór szlachecki.

- Potrzeba mi konia, panie bracie. Zapłacę, jeśli trzeba.

- Jesteśmy spokojnymi ludźmi. I nie szukamy kłopotów, panie Dydyński. A ty po ostatnim zajeździe masz na rękach krew.

- Moją krew.

- Krew wszystkich, których usiekłeś w zwadach, ubiłeś w pojedynkach, w zajazdach, zamordowałeś na wojnach.

- Twarzą w twarz mi stawali, panie bracie. Nie zabijam z zasłupia.

- Zabójstwo jest zawsze morderstwem. Niezależnie od tego, czy dokonane w pojedynku, czy w... jak to mawiacie, w zwycięskiej bitwie.

- Ktoś ty jest, panie bracie? - wydyszał Dydyński. - Jesteś szlachetnie urodzony, a gadasz jak parszywy pop. I nie nosisz szabli.

- Wyrzekłem się zbrojnej przemocy i nie przelewam krwi. Trafiłeś do Jeruzalem, panie bracie. Między naród Boży, który gardzi ziemskimi zaszczytami. Nie masz w tej wiosce panów, chłopów, karmazynów i posesjonatów. Wszyscy jesteśmy braćmi i wyznajemy jedynego Króla Niebieskiego.

- Jesteście Chrystianami... Nowochrzczeńcami? - wyszeptał ze zdumieniem Dydyński. - Ja byłem przejazdem w Rakowie. W waszej akademii, gdzie paszkwilami jezuickimi dupę sobie w wychodku podcierałem.

- Jesteśmy braćmi polskimi, panie Dydyński - rzekł smutno Krysiński. - Gardzimy doczesną chwałą, ale potępiamy zbrojną przemoc. I dlatego nie możemy przyjąć kogoś, kto żyje z krzywdzenia bliźnich.

Dydyński zbladł. Krew z rany na nodze popłynęła szybciej. Szlachcic opadł na ziemię, wsparł się na rękach.

- A więc zabijcie mnie - wycharczał. - Albo oddajcie podstarościemu. No, dalejże, panie Krysiński, patrz, jak będę konał. I ciesz się, że oto pokarał Pan Bóg grzesznika!

Osunął się na klepisko zroszone krwią. A wtedy Rachela poczuła, że coś w niej pęka, coś się załamuje. Niemal nie wiedząc, co czyni, skoczyła do Dydyńskiego, chwyciła go pod ramię, podtrzymała.

- Panie ojcze, nie ostawiajcie go bez pomocy! Toż to człowiek! On umrze!

Krysiński obejrzał się na pachołków i chłopów.

- Cóż czynić, bracia? Macie jakąś radę?

- Powiedział Pan: miłuj bliźniego swego jak siebie samego. Nie lza ostawić tak człowieka, chociaż grzesznego - rzekł siwowłosy brat Jonasz.

- Szablę niechaj odda - mruknął Efraim. - Bo jeszcze gotów w naszym Jeruzalem krew niewinną przelewać!

Krysiński podszedł do Dydyńskiego, pochylił się nad rannym.

- Nie ostawimy waszmości bez pomocy. Ale najpierw daj mi szablę, która tyle krwi przelała. Nie możesz przebywać między ludem Bożym, mając u boku żelazo splamione posoką niewinnych.

Błysk zrozumienia pojawił się w oczach Dydyńskiego. Nie bez pomocy Racheli odpiął szablę z rapci i podał - rękojeścią do przodu. Stary szlachcic nie dobył jej z pochwy, podniósł w górę i cmoknął jak stary rębajło próbujący wdzięków pani staszowskiej, barskiej czy sandomierskiej.

- Zacna szabelka - mruknął. - Jak przyrośnięta do ręki lata. Dobra do zamachów i odbić. W sam raz dla zajezdnika.

- Ojcze, ratuj - jęknęła Rachela.

Krysiński pochylił się nad młodym rębajłą. Szybko i bez ceregieli rozerwał nogawicę hajdawerów, oderwał rękę Dydyńskiego od rany na udzie. Krew trysnęła w górę, a stolnikowic jęknął z bólu.

Stary szlachcic położył obie dłonie na krwawym cięciu po szabli czy pałaszu. Przymknął oczy i wyszeptał słowa modlitwy.

A potem odjął zakrwawione ręce od ciała pana Dydyńskiego. Jacek jęknął, ale nie z bólu. Krwawienie ustało. Rana była napuchnięta, ale nie sina, przestała lać się z niej krew. A potem Dydyński pochylił się i opadł w ramiona panny Racheli. Nie omdlał, nie stracił świadomości. Po prostu zasnął.

3. We dworze

Dydyński wstał z łoża już następnego dnia. Nie czuł się źle; gorączka ustąpiła, rany przestały krwawić. A najdziwniejsze, że zabliźniła się paskudna szrama na udzie. Pan stolnikowic obmacał ją, odwinął szarpie i zdziwił się, widząc wąską, zasklepioną krechę. Kiedy wstał z łoża, stwierdził, iż prawie nie czuje bólu. Ubrał się szybko, nie korzystając z pomocy czeladzi, a potem ruszył do świetlicy dworu. Bielone ściany przypominały bardziej wnętrze chłopskiej izby, a nie dworek. Nie było tu wystawnych opon, kilimów i materii jak w innych szlacheckich siedzibach. Na ścianach próżno było szukać broni, bo bracia polscy wyrzekali się przemocy i siły. Orężem ich było słowo, a obroną pomoc i opieka Króla Niebieskiego. Nie zawsze jednak wystarczała ona dla powstrzymania jadowitych jezuickich paszkwili, sądów, trybunałów i zawziętych, fanatycznych panów braci z głowami pustymi jak beczki po wareckim piwie. Atakowali oni nowochrzeczeńców za nieuznawanie Trójcy Świętej, odmowę służby w wojsku i zwalnianie chłopów od powinności.

- Waszmość już wstałeś?

Rachela weszła tak cicho, że niemal nie dosłyszał stukotu jej trzewików. Dzisiaj zamiast giermaka przystrojona była w kołpaczek zdobiony czaplimi piórami i niewieści żupan ze srebrnej lamy. Wyglądała w nim jeszcze piękniej niż wczoraj, bowiem strój ten podkreślał bardziej jej krągłe biodra, wypychał ku górze piersi.

- To cud - rzekł stolnikowic - rana na udzie już się wygoiła. Winienem w podzięce wychylić beczkę węgrzyna za zdrowie rodzica waćpanny.

- Mój ojciec umie uzdrawiać ludzi. Dawno temu, przed laty, dostał dar od Pana Niebieskiego. Wtedy porzucił swój stan szlachecki, wstąpił w szeregi Chrystian i tu, w naszym rodzinnym Krysinowie, założył nowe Jeruzalem, chłopów uwolnił od powinności, sprowadził braci, a swoją szablę... - zamilkła, gdy uświadomiła sobie, że broń ojca odnaleźli w stodole - odłożył na resztę życia.

- Jestem waszym dozgonnym dłużnikiem. - Skłonił się przed nią dwornie. - Rozkazuj mi, waćpanna, a bądź pewna, że masz we mnie wiernego sługę. Potrzebujecie zbrojnej asysty? A może wyroczek trzeba wyegzekwować? Sąsiadowi folwark zajecha... znaczy się... ehem, ehem, odebrać, zawalidrodze natrętnemu rzyć przetrzepać, czuba utrzeć? We wszystkim możecie zdać się na mnie! Ja żadnej pracy się nie boję!

- Spłacisz dług u nas, jeśli przestaniesz przelewać krew. My jesteśmy spokojni ludzie, z nikim nie wojujemy, a jeśli już, to z nami walczą jezuici i księża, sejmiki i trybunały.

- Waćpanna, nie krzyw się, ale gdybym chciał pokój i miłosierdzie głosić, wstąpiłbym do klasztoru. Do ojców bernardynów, bo to pijacy wielcy. A swoją drogą, gdzie moja anielica zacna, sandomierska? Pod Bukowem, Kircholmem i Kłuszynem dobrze mi się wysłużyła. Powiem waćpannie w sekrecie, że bez niej mi jak bez ręki albo żony. Bo jak ta szabelka świśnie, to jakoby chóry niebiańskie zagrały!

- Jak waszmość śmiesz mówić takie rzeczy tu, w nowym Jeruzalem?! Aż taką przyjemność sprawia ci zabijanie swoich braci?

- Nie wiem, czyi oni tam bracia, ale chyba nie z mojej gałęzi Dydyńskich. No, nie złość się, waćpanna, bo ślicznie z tym wyglądasz. Nie jestem zbójem, brygantem czy swawolnikiem z gościńca, dla którego zabić człowieka to jak splunąć. Jestem zajezdnikiem, ale nie mordercą.

- To niewielka różnica.

- Nie służę szelmom i zwyrodnialcom - mruknął niechętnie. - Nie wyciągnę szabli dla starosty Krasickiego z Dybiecka, dla Diabląt Stadnickich czy innych wywołańców. Wynajmuję się do zajazdów, zwad i egzekwowania wyroków, ale pomagam tym, którzy nie mają sił, by utrzymać szablę w ręku. Daję waćpannie słowo szlacheckie, że nigdy w życiu nie zabiłem niewinnego człowieka. A jeśli nawet, to nieumyślnie.

- A jednak zamieniasz ludzkie żywoty na czerwonce, talary i dukaty.

- Świat jest pełen łajna, mościa panno. Wściekłych psów, banitów, hultajów, swawolników, wichrzycieli i warchołów tudzież zwykłej ludzkiej zawiści. Ktoś musi to posprzątać; choćby po to, abyś waćpanna, jadąc do swego zboru, nie zabrudziła trzewiczków w końskim łajnie. Nie będę przeczył - zabijałem i będę rozwalał podgolone łby. Ale przy okazji pomogłem wielu zacnym ludziom, którzy byli w opresji gorszej niż tatarski najazd. Gdzie moja szabla?

- Pan ojciec zabrał.

- Będę musiał tedy czołem mu uderzyć. I podziękować. A wiesz waćpanna, czemu mówię ci to wszystko?

Milczała, jakby zalękniona.

- Bo daję moją szlachecką głowę, że jako bracia polscy macie kłopoty z niejednym z sąsiadów.

Rachela wybuchła płaczem. Łzy grube jak błyszczące perły spływały po jej policzkach. Szlachcic przyskoczył bliżej, chwycił ją w ramiona, utulił jak małe dziecko.

- Waćpanna, co się stało? - zapytał. - Ktoś cię skrzywdził? Kto taki?

Nic nie powiedziała. Rozpłakała się jeszcze bardziej.

4. Ludzie pana Pamiętowskiego

Przyjechali w ośmiu, z czeladzią, z dobytymi szablami i czekanami, nabitymi półhakami i bandoletami, jakby wybierali się na kujawską biesiadę albo w swaty do pijanych Zaporożców, a nie do ariańskiego dworu. Powoli, nie spiesząc się, podjeżdżali pod ganek. Rozglądali się dokoła, przypatrywali domostwu, chałupom chłopów, zagonom i poletkom ogrodzonym płotami i parkanami. Pierwszy z jeźdźców był mały, w misiurce opadającej na czoło, porwanej przeszywanicy i kolczudze. Drugi z kolei gruby, spocony, przyodziany w kontusz podbity wyleniałym futrem. Nie miał lewego ucha, w zamian za to natura ozdobiła jego podgardle trzema obwisłymi podbródkami, sumiastymi wąsami i długą brodą spływającą na potężne brzuszysko. Trzeci z nich wyglądał na znacznie młodszego; jeden jego wąs był krótszy, drugi dłuższy. Przez cały czas mrużył prawe oko, może dlatego, że na jego brwi, policzku i oczodole widniała straszna, zagojona blizna po cięciu szablą lub pałaszem. A czwarty...

Ten był najgorszy. Najmłodszy z nowo przybyłych, odziany w prosty adamaszkowy żupan z diamentowymi guzami. Do pasa przytroczoną miał czarną szablę, a do kulbaki obuszek o okutej żelazem rękojeści. Miał długie, trefione włosy, które wymykały się spod kołpaka. Wyglądałby na żaka albo czeladniczka, gdyby nie oczy - niebieskie, spoglądające na wszystkich z bezgraniczną wzgardą.

Na widok niezwykłych gości Krysiński poderwał się z ławy na ganku. Szybko wepchnął dwóch chłopów z czeladzi do dworu, a potem wstąpił na stopnie i zatrzymał się tam, zastawiając nadjeżdżającym drogę do dworskiej sieni.

- Czołem, panie Krysiński! - zakrzyknął piskliwym, starobabskim głosem najmniejszy z nowo przybyłych.

Stary szlachcic nie odrzekł nic. Skłonił się lekko, ale nie na tyle, aby nadciągający swawolnicy wzięli jego ukłon za gest uczyniony z przestrachu.

- Pan Pamiętowski przesyła waszmości ukłony - zapiszczał szlachetka w misiurce - i o bakszysz prosi. Dwa tysiące złotych polskich, w czerwońcach, talarach, szóstakach albo ortach!

Trefiony nawet nie spojrzał na Krysińskiego. Zdawać by się mogło, że zajmował go jedynie złocony nadziak i kury krzątające się na placu przed dworem.

- A z jakiego powodu - zapytał groźnie Krysiński - mam coś zapłacić panu Pamiętowskiemu? Ani nie jestem jego dłużnikiem, ani arendarzem. To jest szlachecka wieś dziedziczna i co z niej mam zapłacić Rzeczypospolitej, tom już dawno popłacił. Czopowe, pogłówne, donatywy i całą resztę...

Bryganci podjechali bliżej - z lewej strony konus w misiurce, a z prawej zwalisty moczygęba woniejący potem, zastarzałym sadłem i czosnkiem.

- Pan Pamiętowski o przyjacielski upominek prosi - wycharczał gruby szlachcic. - A jak nie zechcesz waszmość po dobroci, tedy siłą weźmie.

- Nie przypominam sobie, abym od pana Pamiętowskiego pieniędzy pożyczał. Mówiłem już waszym mościom, kiedy tu wcześniej byliście - daremne są wasze starania, bo nie wiem, z jakiego powodu bakszyszu ode mnie żądacie.

- Powód jest prosty i jasny - warknął ten w misiurce. - Płać bakszysz, psi synu, boś jest szelma, nurek i kosturowiec, wróg i krzywdziciel naszej wiary katolickiej polskiej!

- Panienkę Przenajświętszą masz w pogardzie - zahuczał gruby. - Ojca świętego antychrystem zowiesz. Tedy my - rycerze Chrystusowi, katolickiej wiary obrońcy, nie możemy takiej obrazy puścić płazem. Płać, jeśli chcesz w spokoju swoje gusła czartowskie odprawiać!

- Turka wspierasz, na zgubę Rzeczypospolitej knujesz! - syknął trzeci z nich. - Bodaj na was, nurków, nowochrzczeńców, Jezus Chrystus czarny mór zesłał! Bodaj was jako Żydów niewiernych w ogień wieczny wrzucono! Bodaj wam święty Piotr członki wszystkie zepsował, bodaj Pan Bóg sprawił, byście za życia pognili jako trupy w grobach, boście psie, z kurwy syny, lichwiarze i Żydy! I dlatego jako Żydowinowie w Krakowie będziecie kozubalec płacić.

Trefiony nic nie powiedział. Zdawać by się mogło, że pochłaniało go jedynie oglądanie własnych paznokci, złotego sygnetu i dwóch pierścieni na palcach. Popluł na ten większy i roztarł ślinę rękawem żupana, aby oprawiony w pierścień diament zaświecił jaśniejszym blaskiem.

- Uspokójcie się, bracia - rzekł spokojnie Krysiński. - Gniew was spala, diabeł wam na ramieniu siedzi i szepcze do ucha. Nie godniście przebywać w naszym Jeruzalem, tedy upraszam was, abyście poszli sobie, gdyż kalacie nasze Królestwo Boże.

- Ichmość chyba nas nie zrozumiał - uniósł się młody. - Szutki z nas stroi i na śmiech ludziom podaje!

- To ja to prościej wytłumaczę! - warknął konus. - Dawaj, psi synu, talary, bo jak nie dasz, to ci dwór spalimy, córę wychędożymy, a twój zbór czartowski na cztery strony świata rozkurzymy! Pieniężny jesteś, więc sięgaj do kabzy!

- Nic nie zapłacę. Idźcie precz!

Trefiony wykonał jeden ruch, szybki jak błyskawica. Nie wiedzieć kiedy zamachnął się nadziakiem, a potem huknął żelaznym młotkiem Krysińskiego prosto w skroń. Stary chrystianin krzyknął, zatoczył się, padł na kolana. Kołpak spadł mu z głowy, a ze skroni buchnęła krew, popłynęła na piasek dziedzińca.

Trefiony zanucił coś pod nosem i znowu stracił zainteresowanie starcem. Ale nie był to koniec zwady. Gruby szlachcic uchwycił Krysińskiego za podgoloną czuprynę, powlókł za koniem, uderzył podkutym butem w brzuch. Z drugiej strony dopadł go chudzielec w misiurce, chlasnął na odlew nahajem. Starzec zwalił się na ziemię, przetoczył, skulił, osłaniając od ciosów.

- Dość!

Trefiony wreszcie przemówił. Jednak wcale nie patrzył na jęczącego z bólu Krysińskiego. Z obojętną twarzą wpatrywał się w bocianie gniazdo na szczycie jednej z chłopskich chyż.

- Panie Ostrowski, daj mu, waść, ostatnie ostrzeżenie. Szlachcic nikczemnego wzrostu podjechał do zalanego krwią Krysińskiego. Pochylił się nad rannym.

- Pan Pamiętowski przewidział, że będziesz wasza mość czynił subiekcje. Dlatego daje ci czas do niedzieli na zebranie całej sumy. Kiedy za cztery dni tu przyjedziemy, chcę widzieć całe dwa tysiące złotych. W dobrej monecie i jednym mieszku! Rozumiesz, waszmość?

- Rozumiem - jęknął Krysiński. - Nie musisz wasza mość powtarzać.

- Świetnie. A zatem do zobaczenia, mości Krysiński.

5. Rachela

Dydyński zerwał się z ławy, słysząc łoskot kopyt za oknem. Jego ręka sama, zupełnie sama sięgnęła do lewego boku i opadła bezradnie. Nie miał szabli. Nie miał pistoletów, konia ani czeladzi. A jednak na ganku działo się coś złego. Ruszył szybkim krokiem ku drzwiom do sieni.

- Nie! - krzyknęła Rachela. - Zostań, waszmość.

- Twój ojciec jest w opałach!

- Nie chodź tam, proszę!

Nie zwrócił uwagi na jej słowa. Był już przy samym progu, ale Rachela okazała się szybsza. Jednym ruchem zatrzasnęła drzwi, zasunęła rygiel. A potem objęła go za szyję, przywarła doń, dygocąc z żalu i przerażenia.

- Proszę - wyszeptała. - Nie chodź tam... Zabiją cię! Ojciec...

Odsunął ją na bok. A wówczas zamknęła mu usta pocałunkiem. Dydyński zamarł, objął dziewczynę.

- Zostań - wyszeptała i zaplotła mu ręce na szyi. - Nie zostawiaj mnie...

Nie mógł jej się oprzeć.

6. Katechizm rakowski

- Potrzebuję mojej szabli i pistoletów. I dobrego konia. Uzbroisz waszmość czeladź i oddasz pod moją komendę. Natychmiast wyruszam do Hołuczkowa. A wasza mość do Sanoka, złożyć protestację w grodzie. A za dwa dni dostarczę Pamiętowskiego w łykach do loszku na zamku przemyskim. Złamanego. Ale żywego.

Krysiński pokręcił zakrwawioną głową.

- Nic wasza mość nie rozumiesz. Nie pochwalam zbrojnej przemocy. Nie mogę zgodzić się na przelanie krwi.

- Co ty waszmość powiadasz!? - wybuchnął stolnikowic. - Do kroćset, przestań prawić morały i przejrzyj się w zwierciadle. To ty jesteś ofiarą gwałtu ze strony Pamiętowskiego. Ci wywołańcy przyjechali jak Tatary na sejm, aby wydusić od ciebie bakszysz, a jeśli nie dasz im pieniędzy, gotowi zabić cię, spalić ci dwór, pohańbić córkę i powiesić twoich braci Chrystian na progach chałup! Mam dług u ciebie, tedy chętnie go spłacę, a idę o zakład, że i ty będziesz rad, widząc głowę tego bryganta w ręku mistrza małodobrego!

- Gniew przemawia przez ciebie, bracie - rzekł gorzko Krysiński. - Grzeszysz pychą i gniewem. Nie jesteś Panem Bogiem, aby sądzić bliźnich. Pamiętowski czyni źle, więc będzie osądzony na sądzie ostatecznym. Ale ja nie mogę tego uczynić.

- Dobrze - mruknął Dydyński - zróbmy inaczej. Oddaj mi moją szablę, a ja skrzyknę czeladź i sam zatroszczę się o Pamiętowskiego. Wierzaj mi, waszmość, prędzej zje swój kołpak, zanim znowu przyśle tu swoją kompanię.

- Twoja szabla jest dobrze ukryta, mości Dydyński.

- Kiedy zatem mogę ją odzyskać?

- Gdy tylko poprosisz. Pamiętaj jednak, że nie pozwolę, aby ktokolwiek w nowym Jeruzalem nosił przy sobie broń, którą splamiła krew.

- A jeśli dam słowo, że nie będę jej dobywał?

- Jeśli chcesz szablę, oddam ci ją. Jednak musisz wówczas opuścić Jeruzalem.

Dydyński zamarł. Patrzył na Rachelę przemywającą ranę na łbie starego szlachcica i milczał.

- Dalibóg, nie rozumiem ja was, Chrystian - mruknął po chwili. - Wiem ja, że różne są na świecie konfesje i wiary. Nie myślę bijać kogoś za to, czy najpierw mówi Ojcze nasz, a dopiero potem Amen, czy na odwrót. Nie idzie mi o Najświętszą Panienkę czy Trójcę Przenajświętszą. Ale wy... nie nosicie szabel. Odrzucacie przywileje szlacheckie, nawołujecie do zaprzestania wojen. To właśnie sprawia, że znalazło się wielu takich, co przeciw wam gardłują. Jestem pewien, że gdybyście raz i dwa szabelką pomachali i uciszyli paru krzykaczy, zaraz znalazłoby się dla was więcej miejsca w Rzeczypospolitej. A i szacunek byście mieli wśród panów braci.

- Powiedziane jest, bracie: kto rozlewa krew człowieczą, przez człowieka krew jego rozlana będzie: albowiem na wyobrażenie swoje Bóg uczynił człowieka. Każdy gwałt i przemoc zbrojna przynosi tylko kolejny mord i nic więcej. Dziś zabijesz kogoś, a jutro krewny pomści jego śmierć. Pojutrze twój syn będzie szukał pomsty za ciebie. Porzuć szablę, porzuć swą pychę, a wejdziesz do Królestwa Niebieskiego, panie Dydyński.

- A więc nie będziesz, panie bracie, składał protestacji na Pamiętowskiego?

- Ja mu odpuszczam. Powiedział Jezus Chrystus: kto by cię uderzył w prawy policzek twój, obróć mu drugi. A temu, który się chce z tobą prawować i suknię twoją wziąć, puść mu i płaszcz. A kto by cię kolwiek przymuszał na jedną milę, idź z nim i dwie.

- I dlatego piszą na was paszkwile dominikanie i jezuici. Obmawiają, że na cesarza tureckiego czekacie, Moskwie sprzyjacie. A toż macie nurki, wolą zostać Turki, niż w Trójcy jednego Boga chwalić prawego.

- Wierzysz im, bracie?

- W nic już nie wierzę. Gdym był w Moskwie, widziałem takie rzeczy, że zgoła zwątpiłem w pomoc i opiekę samego Ojca Niebieskiego.

- To źle, panie Dydyński. Spowiadałeś się z tego?

- Nie, mości panie Krysiński. Bo ciągle wierzę w jedno.

- W co, jeśli wolno spytać?

- W to, że jako szlachcic mam tu, na tym parszywym świecie, coś do zrobienia.

- Chwalebne, bracie. Cóż to jest? Niechaj zgadnę: rozwalanie łbów panom braciom na biesiadzie? Porywanie panien? Pojedynki? Picie na umór? Niewolenie chłopek?

- Bronię tych, którzy sami się obronić nie potrafią. Prawda, biorę za to złoto, choć i to nie zawsze. A czasem pro publico bono obronię wdowę, wyrwę spadek dla sierot od rodziny, obiję zawalidrogę, w pysk strzelę pieniaczowi.

- I przelewasz krew. Jak owi Rzymianie, co ją z Jezusa wytoczyli na krzyżu. Nie wstyd ci, bracie?

- A tobie nie wstyd namawiać nas, szlachtę, abyśmy szablę odłożyli i kostury do rąk wzięli? Nie może Rzeczpospolita się rozbroić, a szlachta z konia zsiąść, aby z wami w zborach godzinki klepać. A wiesz czemu?

Krysiński milczał.

- Bo wtedy wrogowie nasi rozedrą Rzeczpospolitą jak postaw sukna. A wiesz, panie Krysiński, bracie polski, co stanie się, kiedy zamiast starostów i wojewodów, którymi tak pogardzacie, przyjdzie tu Moskwa, Niemcy, Szwedy i Turcy? Co będzie wtedy z waszymi zborami? Ile stosów zapłonie ku uciesze gawiedzi? Gardzicie urzędami i dostojeństwami, poniżacie Rzeczpospolitą, a przecież waszym kaznodziejom włos tu z głowy nie spadnie. Chyba że po pijanemu burdę zaczną w karczmie albo pospólstwo kamieniem w okno rzuci. Wasz Moskorzewski, Szlichtyng, Wiszowaty i Gosławski wolno chodzą i korzystają z przywilejów szlacheckich. A co by było z nimi w Hiszpanii? We Francji? Tak, panie bracie, gardzisz mną, bo jestem dawnym żołnierzem, ale tacy jak ja, choć katolicy, bronią was przed wygnaniem i szubienicą, których zaznacie po upadku Rzeczypospolitej. Tak oto nazwij sobie moją powinność.

Krysiński milczał przez chwilę. Przygryzł wąsa.

- Jeśli chcesz nadal widywać moją córkę, mości Dydyński, tedy wyrzeknij się szabli, dostojeństw i herbu - powiedział ponuro. - Ja mego zdania nie zmienię.

Dydyński podniósł się i wyszedł z izby.

- Panie stolnikowicu!

Szlachcic zatrzymał się w drzwiach.

- Nie będę nic płacił Pamiętowskiemu. Chociaż po prawdzie to mam u niego dług...

- Więc jednak?

- To nie są pieniądze.

- A więc co to jest?

- To moja sprawa, panie Dydyński. Ale bądź pewny, prędzej San wyschnie, niż Pamiętowski dostanie ode mnie choćby jednego talara.

7. Przysięga

- Co z nami będzie? - wyszeptała Rachela, uwalniając się z objęć pana Dydyńskiego.

- Nie wiem. Twój ojciec nie bardzo mnie lubi.

- Bo nie chcesz odłożyć szabli. Nie odda mnie nikomu spoza zboru.

- Łatwo mówić. Mam się wyrzec zaszczytów, przywilejów. Mam rzucić wszystko, nawet mój honor i fantazję?

- Nie uczynisz tego dla mnie?

- Gdybym był plebeuszem, chamem albo łyczkiem, co całe życie krajał biernat i zamsik, wszystko byłoby znacznie prostsze. A nie jest. Czy ty wiesz, co to dla szlachcica polskiego koń, szabla, noc na stepie? Wojna, zwada, pojedynek? Pan Bóg uczynił nas rycerzami, więc nie buntujmy się przeciwko jego woli. Czy ty wiesz, co to jest życie w niebezpieczeństwie, kiedy każdego dnia nadstawiasz karku?

- Pewnie nie uwierzysz, ale mój ojciec w młodości był taki sam jak ty.

- A toś mnie w rzyć żołędziem trafiła. Jakże to? Nie może być!

- A właśnie, że tak było. Pan Mikołaj Krysiński bywał na wojnach, a na całej Rusi Czerwonej nie znano znaczniejszego rębajły. Chadzał na Moskwę za króla Stefana, na Tatarów, na Gdańsk zbuntowany.

- Zatem dlaczego przystał do nowochrzczeńców?!

- Kiedyś w Sanoku - jej głos przeszedł w szept - kiedy pan ojciec był ledwie po ślubie z moją matką Anną, świeć, Panie, nad jej grzeszną duszą, pokłócił się w karczmie ze swym najlepszym przyjacielem. Zranił go w pojedynku w łeb tak, że tamten omal ducha nie wyzionął. Kiedy ojciec otrzeźwiał, straszny żal go wziął. Modlił się, płakał, na mszę dawał, serce z piersi wyrywał, aby jego druh przeżył. I wtedy Pan go oświecił, zesłał na niego moc uzdrawiania. Ojciec uleczył rannego, ale nie wrócił już do kompanii. Długo pisma święte czytał, żywoty mężów, na koniec spotkał pana Szlichtynga. I tak stał się chrystianinem, odpasał szablę, wziął do ręki kostur i zamienił Krysinów na Jeruzalem.

Dydyński milczał zamyślony.

- Co waszmość zrobisz, jak przyjedzie tu znowu kompania Pamiętowskiego?

- A cóż mam robić, głowę w piasek schować jak ten stwór afrykański z dwiema głowami w zwierzyńcu u pana kanclerza pod Zamościem? Krew we mnie się burzy!

- Nie czyń zwady, panie Dydyński. Ojciec prosił, abyś nie przelewał niczyjej krwi. Jeśli to uczynisz, spojrzy na ciebie łaskawym okiem.

- Skoro tego sobie życzysz. Jestem gościem i nie będę obrażał gospodarza.

- Daj słowo!

- Nie!

- Proszę! - Objęła go za szyję i pocałowała po włosku, to jest w taki sposób, jaki opisał w swych poezjach pan Daniel Naborowski, a potem zamazał w rękopisie.

Ten argument poskutkował.

- Dobrze - wyszeptał Dydyński. - Nie będę sprawiał kłopotów, jeśli Pamiętowski da okazję twemu ojcu. Obiecuję to solennie.

8. Złamane przykazanie

Kiedy otwarły się ciężkie drzwi do zboru i bracia poczęli wychodzić ze świątyni, ludzie Pamiętowskiego czekali na nich po drugiej stronie placu. Stali w ośmiu, mrużąc oczy od słońca, z dobytymi szablami i nadziakami. Gorący wiatr szarpał połami ich delii, ciął w oczy piachem i pyłem. Na widok zbrojnych chrystianie zamarli. Jednak brat Krysiński pierwszy wystąpił na czoło pochodu.

- Nie lękajcie się, bracia! - rzekł. - Pan nas obroni i poprowadzi. Ruszajcie śmiało za mną.

Bracia polscy pochylili głowy. A potem postąpili w ślad za szlachcicem. Szli ściśnięci w kupę, mruczący modlitwy, obejmujący się pod ręce; prosto pod wzniesione ostrza, na końskie pyski, omiatani szyderczymi spojrzeniami swawolników.

- Panie Krysiński, pozwól tutaj! - krzyknął konus w misiurce. - Albo szabelkami waszmości na rozmowę poprosim!

Szlachcic się nie odezwał. Szedł wmieszany w tłum, otoczony braćmi w wierze.

- W skok, mości panowie! - zakomenderował opasłobrzuchy moczygęba.

Ludzie Pamiętowskiego skoczyli w tłum, siekąc nahajami, bijąc wiernych płazami szabel po łbach i plecach, roztrącili, stratowali chłopów i czeladź. A potem wywlekli z gromady opierającego się Krysińskiego, rzucili go na ziemię przed koniem trefionego wywołańca, dodając na repetę kilka kopniaków.

- Gdzie pieniądze, panie bracie!? - zagadał brygant w misiurce. - Gdzie talary? Dawaj! Zaraz!

- Nie jestem wam nic dłużny! - odrzekł Krysiński. - Ostawcie nas w spokoju, bracia.

Swawolnicy popatrzyli na siebie z niedowierzaniem. Opasły pijanica splunął przez połamane zęby.

- Panie Kozłowski, przekonaj go, waszmość, do naszych racji!

Ten ze zmrużonym okiem chlasnął Krysińskiego nahajem w twarz. Stary szlachcic jęknął, zasłonił oblicze ramieniem. Na próżno. Natychmiast posypały się nań kopniaki, razy, ciosy zadane płazem szabli. Zwinął się w kłębek, skulił zakrwawiony, krzyknął z bólu.

Bryganci zamarli nad nim zasapani, dyszący. Gruby szlachcic złapał Krysińskiego za podgolony łeb, poderwał głowę w górę, spojrzał w oczy.

- Płać, z kurwy synu! - warknął. - Płać, szołdro, nurku przeklęty, poganinie! Płać, bo ci dwór spalimy, chłopów wyrżniemy! My tu siłą, nowochrzeczeńcu, bluźnierco, heretyku!

- Żaden Dydyński tu w twojej obronie nie stanie! - zarechotał konus. - Nie masz obrońców, więc dawaj złoto!

- Nic nie dam - jęknął Krysiński. - Idźcie precz, bracia!

Nawet trefiony gwizdnął przez zęby.

- Uparty - skomentował ten ze zmrużonym okiem. - Co z nim teraz? Powiesić? Za koniem powłóczyć? Dwór spalić?

- Starosta może być blisko - rzekł gruby, który od dłuższego czasu przyglądał się otaczającym ich braciom polskim. - Czekajcie, bracia, mam ja lepszy sposób na tego ptaszka.

Zawrócił konia, wpadł w tłum Chrystian. Po chwili wrócił, wlokąc za włosy opierającą się i szlochającą... Rachelę!

- To jego córka!

- Zacna i gładka! - warknął ten najmłodszy, ze zmrużonym okiem. Zeskoczył z konia, skinął na pachołków. Szybko popchnęli dziewczynę w tył, aż uderzyła plecami o bok wierzchowca trefionego szlachetki, chwycili za ręce, przytrzymali.

- I co teraz, panie Krysiński? - zapytał pijanica. - Dajesz pieniądze czy mamy skraść wianek tej sikoreczce?!

W oczach starego szlachcica zapalił się błysk. Ale na krótko.

- Zostawcie moją córkę, bracia - powiedział groźnie. - To niewinna dziewka!

- Jeśli nie zapłacisz, będzie winna! - warknął konus. - Dajesz bakszysz czy mamy jej pokazać, co znaczy miłować po katolicku?!

- Nic wam nie dam!

- Kto pierwszy, panowie bracia?!

- Ja! - trefiony odezwał się po raz pierwszy. A potem pochylił się w siodle i jednym szybkim ruchem rozerwał żupan, odsłaniając piersi Racheli. Poklepał je pożądliwie, chwycił mocno i brutalnie.

Coś świsnęło w powietrzu. Trefiony wrzasnął, złapał się za prawe oko, wyleciał z kulbaki, zwalił się w piach zryty kopytami, prosto w śmierdzącą kupę końskiego nawozu.

Bryganci zamarli. Najpierw spojrzeli na jęczącego herszta, potem na siebie, a dopiero wówczas się odwrócili.

Przed drzwiami zboru stał Dydyński. Był bez szabli, bez broni. W prawym ręku podrzucał rytmicznie duży kamyk. I uśmiechał się zimno.

Trefiony podniósł się z jękiem. Spod dłoni przyciśniętej do prawego oczodołu sączyła się krew, usta wykrzywiał grymas wściekłości.

- Wybił mi oko! - wrzasnął. - Skurwysyn!

- To Dydyński, stolnikowic sanocki - rzekł gruby. - Co on tu robi?

- To zajezdnik!

- Podstarości Chamiec go szuka!

- Zajechał Zagórz!

- Brać go! Żywcem!

Pierwszy skoczył w stronę pana Jacka konus w kolczudze. Czeladnicy odepchnęli Rachelę i chwycili za szable. Brygant ze zmrużonym okiem i reszta zbójeckiej kompanii porwali za broń.

Dydyński przysiadł na piętach, unikając pierwszego cięcia. Uniknął szerokiego zamachu szabli, a potem doskoczył do przeciwnika. Nikt nie zapamiętał jego ruchów, nikt nie zdążył dostrzec, w jaki sposób chwycił konusa za nadgarstek, wykręcił mu rękę, kopnął w brzuch, obrócił w tył i kolejnym kopniakiem posłał prosto pod nogi kompanów.

- Dość tego! - rzekł stolnikowic. - Wy matkojebcy, strachy na stare baby! Wy przysiercki tatarskie! Już dość poswawoliliście! Siadać na koń i dymać na gościniec! Tam wasze miejsce!

Zapłakana Rachela wpadła w ramiona Gedeona.

- Już dobrze! Dobrze - wyszeptał jej do ucha.

- Gedeon, biegnij! - jęknęła. - Leć, najmilszy!

- Po co?

- Po szablę! - zaszlochała. - Przynieś szablę pana ojca!

- Ale jak to? Co ojciec...

- Idź! - potrząsnęła nim mocno. - Idź i przynieś ją! Nie sprzeczał się dłużej. Odwrócił się i popędził do stodoły.

Dydyński skoczył w stronę szabli upuszczonej przez wroga. Nie zdążył. Zanim dopadł do broni, brygant ze zmrużonym okiem pierwszy postawił na niej nogę. A potem roześmiał się wesoło.

Stolnikowic cofnął się. Był sam jeden naprzeciwko czterech wywołańców, zawołanych rębajłów i ich czeladzi. Za plecami tamtych tłoczyli się bracia polscy - chłopi i czeladź. Jednak żaden z nich nie mógł w niczym pomóc Jackowi.

- Czas w ziemię, panie Dydyński - wyszczerzył zęby trefiony, który wciąż trzymał się za zakrwawione oko. - Kto by pomyślał, panie stolnikowicu, że skończycie pod zborem nurków.

- Bić go! - jęknął konus w kolczudze, który z trudem gramolił się na nogi. - Za... zabijcie skurwy... syna...

Rzucili się na niego ze wszystkich stron, z szablami, czekanami i nadziakami. Któryś z pachołków uniósł rusznicę i strzelił. Dydyński schylił się w ostatniej chwili. Kula gwizdnęła nad jego barkiem, wybiła dziurę w drzwiach zboru.

Stolnikowic umknął sprzed ostrza szabli, w ostatniej chwili wyminął rozpędzonego pijanicę. A potem wskoczył do wnętrza drewnianej świątyni, popędził do podwyższenia na końcu sali, między dwoma rzędami drewnianych ławek. Jednak nie pobiegł tam, aby głosić Słowo Pańskie. Jednym ruchem wyrwał drewnianą żerdź z oparcia ławy. A potem zwrócił się ku prześladowcom.

Ludzie Pamiętowskiego wpadli nań ze wszystkich stron. Dydyński zawinął w rękach drewniany bal, odbił cięcia; uderzył w łeb grubego szlachcica, pozbawił go tchu. A potem żerdź trzasnęła mu w dłoniach, cięta szablą trefionego. W ostatniej chwili zajezdnik umknął spod jego szabli, powalił jednego z czeladników. I wbił ułamany koniec drąga prosto w brzuch pijanicy.

Trafiony zawył, zaharczał, padł na kolana, przetoczył się na bok, nie wypuszczając z ręki szabli, chwycił za ławę, chcąc wstać, przewrócił ją, przesunął i tak zamarł, waląc łbem o drewniane deski podłogi.

A potem coś zabrzęczało pod nogami Dydyńskiego. Stolnikowic zamarł otoczony przez nieprzyjaciół. Rzucił krótkie spojrzenie w dół i dostrzegł lśniącą klingę szabli. Była długa, zakrzywiona, zwieńczona prostym jak krzyż jelcem ozdobionym z boku półkolistym paluchem. Stolnikowic poznał ją w lot. Pamiętał tę broń z opowieści swego ojca, z dawnych wspomnień o czasach, gdy pan Krysiński nie zamienił jeszcze swej broni na kostur nowochrzczeńców.

Szybko jak błyskawica chwycił szablę.

A potem runął na swoich wrogów.

Spadł na nich jak jastrząb na stadko kurcząt. Zaglądający przez wrota chłopi usłyszeli tylko trzy brzęknięcia stali, trzy błyski ostrza. A zaraz potem zimna klinga przerąbała nieosłoniętą przez kolczugę szyję. Szlachcic w misiurce zawył, chwytając się za przerąbany bark, postąpił cztery chwiejne kroki ku wyjściu i padł na twarz. Czerwona krew trysnęła z jego ran, siknęła obficie z rozrąbanej tętnicy, zraszając białe ściany zboru, zakurzone deski podłogi; upstrzyła czerwonymi plamami pozostawiony na ławie Katechizm Rakowski pana Moskorzewskiego.

Podniósł się krzyk, gdy Dydyński przemknął pomiędzy opadającymi ostrzami, a potem szybkim cięciem odrąbał w łokciu rękę jednemu z pachołków. Okaleczony zawył, chwycił się za kikut tryskający krwią, pomknął przed siebie, potknął się o jedną z ław, padł na podłogę, miotał się tam, ryczał i dygotał. Zaglądający przez otwarte wrota bracia polscy załamywali ręce, chwytali się za głowy, a niektórzy szlochali.

Dydyński nie patrzył na nich. Miał wciąż przed sobą pięciu przeciwników.

A potem kolejny pachołek zwalił się z hałasem na posadzkę cięty w skroń, spróbował jeszcze powstać z kolan, ale już nie zdołał. Szlachcic walczył dalej. Unikał ciosów, przemykał się pod ostrzami szabel. Cięli się wśród porozwalanych ław, w kałużach krwi, między porąbanymi od ciosów balami wspierającymi strop zboru. Dydyński roztrącił przeciwników. Rozchlastał od góry do dołu żywot szlachcicowi z przymrużonym okiem, posłał go na kolana, a potem ciosem łaski ciął w przelocie w łeb, gasząc jego życie, tak jak pijany szlachcic polski ścina w karczmie przed sprzedajnymi dziewkami knot płonącej świecy. A zaraz po tym kolejny pachołek padł pchnięty piórem szabli w pierś. Ostatni, ranny w rękę, skoczył ku wejściu, roztrącił braci polskich, którzy odsuwali się od niego jak od zadżumionego, a potem z krzykiem rzucił się w stronę koni.

Zostali sami, we dwóch. Dydyński i trefiony.

- Czołem, panie Żurakowski - mruknął młody rębajło.

- Mości Dydyński - ani jedna żyłka nie drgnęła na twarzy trefionego, gdy wymawiał te słowa - wiele gadali mi w Sanoku o waszmości, ale z tego, co widzę, toś prawdziwy gracz na szable. Mam coś przekazać komuś po twym zgonie?

- Pozdrów...

- Kogo?

- Żurakowskich w piekle!

Starli się pośrodku zboru. Żurakowski zasłonił się nadziakiem, przyjął cięcie Dydyńskiego na okutą żelazem rękojeść broni, a prawą ręką ciął z podlewu szablą. Stolnikowic uchylił się w diabelskim przeciwtempie, chlasnął trefionego w skroń. Chybił, przyjął na zastawę szabli cios zadany nadziakiem Żurakowskiego, jęknął, gdy wraża szabla rozpłatała mu rękaw żupana, cięła go po ręku. Dydyński obrócił się w błyskawicznym piruecie, ciął wlew, wręcz, krzyżem, a Żurakowski złapał jego ostrze między rękojeść nadziaka skrzyżowaną z klingą szabli, ścisnął, by stolnikowic nie mógł wyrwać broni. Przez chwilę szarpali się nadaremnie. A potem Żurakowski rozłożył ręce, zwalniając broń Dydyńskiego, i półkolistymi ruchami uderzył - jednocześnie nadziakiem i szablą z podlewu oraz podkrzyża.

Nie wiedział, co się stało. Nie zdążył nic zrobić. Nie zdołał się uchylić ani zastawić. Zobaczył tylko zmierzające w jego stronę ostrze szabli i rozchylił usta do krzyku.

Ale dobyć z siebie dźwięku już nie zdołał.

Dydyński ciął po szyi, obrócił się w piruecie i uderzył ze świstem. Trefiona głowa spadła z ramion, potoczyła się, dudniąc jak pusta beczka, w stronę wejścia do zboru. Toczyła się coraz wolniej, wypadła na zewnątrz, między braci polskich, którzy z krzykiem cofnęli się na boki, aż wreszcie zamarła pod nogami pana Krysińskiego.

Stary szlachcic, kulejący, zalany krwią z ran, wszedł wolno do zboru. Dydyński czekał nań z zakrwawioną szablą w ręku, otoczony ciałami pomordowanych, plamami krwi, potrzaskanymi sprzętami. W powietrzu czuć było śmierć. Może dlatego, że gruby pijanica dogorywał na podłodze wśród jęków, a Żurakowski kończył swoje ostatnie podrygi lub, jak kto woli - zaczynał właśnie taniec z panią małodobrą. Inni leżeli cicho i spokojnie w zborze nowochrzczeńców, pojednani z Bogiem na zawsze.

Krysiński pokiwał zakrwawioną głową, spuścił wzrok.

- Oddajcie szablę panu Dydyńskiemu - powiedział cichym głosem. - Okulbaczcie mojego konia. Pan stolnikowic dziś nas opuszcza. Na zawsze...

- Ojcze! - krzyknęła Rachela. - Ojcze, błagam!

- Pan Dydyński nie będzie dłużej naszym gościem. Wiem, że w karczmie w Lisku czeka na niego jego czeladź. Stolnikowic nie może mieszkać dalej w Jeruzalem, bo nie umie żyć w zgodzie z naszymi prawami.

- On nas uratował!

- Milcz! Powiedziałem wszystko, com miał rzec. Dydyński wolno ruszył w jego stronę, przestępując przez trupy. O mały włos, a pośliznąłby się w kałuży krwi. A potem podał szablę rękojeścią w stronę Krysińskiego. Stary szlachcic nawet nie wyciągnął po nią ręki.

- Zatrzymaj ją, waszmość. Oto sprawczyni mojego nieszczęścia. Mnie już nie będzie potrzebna.

Dydyński ruszył ku drzwiom. Nie obejrzał się na starego szlachcica, nie spojrzał w stronę Racheli.

9. Pomocy!

- Ktoś jedzie za nami! - mruknął Sawa.

- Między drzewa!

Rozjechali się w trzy różne strony, ukryli w gąszczu rosłych, starych buków. Nie minęła krótka chwila, a Dydyński usłyszał zbliżający się łoskot końskich kopyt. Za jego plecami Mikłusz dobył zza pleców swoją revolwerę; szybko i sprawnie odciągnął wszystkie kurki. Sawa przyczaił się z drugiej strony wąskiego traktu.

A potem na zakręcie gościńca ukazał się spieniony biały koń. Dydyński drgnął, gdy w kulbace zobaczył Rachelę. Wyskoczył na dziedziniec i zagrodził jej drogę.

- Mościa panno!

Wstrzymała konia tak mocno, że aż zarżał, stanął dęba, a potem rzucił gniewnie łbem. Dziewczyna podjechała bliżej do Dydyńskiego.

- Co ty tu robisz?

Szybkim ruchem rzuciła mu się na szyję. Szlachcic objął ją odruchowo, przytulił, przycisnął do piersi.

- Uciekłam od ojca - wyszlochała. - Panie Dydyński, ratuj nas, błagam! Pamiętowski wie o wszystkim! Żyd z Hołuczkowa przyjechał do nas - mówi, że chce dwór spalić, że zabije mego rodzica. Ratuj! Nie pozwól nas skrzywdzić. U nas w Jeruzalem nikt się bronić nie będzie. On nas zabije... Ja...

- Twój ojciec nie chce mnie widzieć.

- Mój ojciec zginie, jeśli go nie uratujesz.

- Nie będę u was miłym gościem.

- Ratuj go, proszę. Nie zważaj na to, co mówił. Ratuj, a ja pojadę z tobą, dokąd zechcesz. Jeśli ojciec będzie się sprzeciwiał, to uciekniemy... Na Ukrainę!

Dydyński milczał. Namyślał się.

- Dobrze - rzekł wreszcie. - Mości panowie, do Jeruzalem!

10. Jeruzalem

- I powiedział Pan: jeśli ani przez to nie usłuchacie mnie, ale pójdziecie przeciwko mnie, i ja pójdę przeciwko wam w zapalczywości przeciwnej i skażę was siedmią plag dla grzechów waszych, i was rozproszę między narody, i dobędę miecza za wami, i będzie wasza ziemia pusta, a miasta wasze zburzone.

- Panie wielmożny, pomiłujcie! - zawołał drżącym głosem pachołek. - Jam nic nie winien.

Siwy szlachcic w czerni pochylił się nisko nad chłopcem. Chwycił go za kaftan na piersiach, spojrzał prosto w oczy. Pacholik zadrżał. Wpatrywał się w straszną bliznę na obliczu tamtego - przecinającą czoło, oczodół, policzek, kończącą się niemal na podbródku. Ten ślad po ranie zdawał się dzielić twarz pana brata niemal na dwie części.

- Pan Krysiński jest we wsi? Jedziemy z wizytą.

- We dworze siedzi, rany kuruje... Wasza wielmożność, nie czyńcie mi krzywdy, ja jeno prosty...

- Jesteś katolik czy heretyk?

- Ja... ja nie przystałem do nurków, panie. Ja wierny...

- Więc mów Credo. Odmawiaj, chłopcze. Azaliż wierzysz w Trójcę Przenajświętszą?

- Wierzę w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela, który od Ojca i Syna pochodzi... Wierzę w jeden, święty, powszechny... Kościół. Wyznaję jeden chrzest na odpuszczenie grzechów... - wyjąkał chłopak.

Pamiętowski wyprostował się w kulbace.

- Omyliłeś się - rzekł ponuro. - Omyliłeś się w Credo, psi synu. Winno być: powszechny i apostolski Kościół. Jesteś szołdra!

- Panie, pomiłuj...

Szabla Pamiętowskiego świsnęła w powietrzu, rozrąbała szyję pachołka, wytoczyła z żył dwie kwarty krwi. Młodzieniec padł na wznak, zadygotał, zacharczał.

- Mości panowie, w drogę!

Ruszyli z kopyta traktem wiodącym w dół, do doliny. Przemknęli obok młynów, jazu i stawów, aż wreszcie zarysowały się przed nimi szare strzechy pogórzańskich chałup, owiane dymami przesączającymi się przez słomę. Dalej, wśród drzew, zamajaczył przed nimi kryty gontem dach Krysinowskiego dworu.

Zwolnili, gdy wjechali między rozrzucone wzdłuż traktu zagrody, a potem skręcili na drogę prowadzącą do szlacheckiego domostwa. Jechali rysią - na przedzie Pamiętowski z różańcem w ręku, za nim wszyscy jego towarzysze - potężni, małomówni rębacze w ciężkich deliach, żupanach, rajtrokach; w wilczych kołpakach, kapuzach i czapach.

Pamiętowski skończył odmawiać różaniec, wsunął go w zanadrze. A potem porwał za rękojeść batorówki. Ostrze świsnęło, wychodząc z natłuszczonej pochwy, zalśniło w słońcu.

- I oto przyjdą dni Pańskie - rzekł - a będą dzielić korzyści twoje pośrodku ciebie. I zgromadzę wszystkie narody do Jeruzalem... - umilkł. Przed dworem stał szlachcic na koniu. Nie uciekł na widok zbrojnych, nie poruszył się nawet. Spokojnie gryzł czerwone jabłko. Na jego widok Pamiętowski i jego kompania wstrzymali konie. A wówczas szlachcic odgryzł soczysty kęs owocu, a potem od niechcenia rzucił go w stronę nadciągających brygantów. Jabłko poszybowało w powietrzu, poleciało w stronę Pamiętowskiego, ale ponury szlachcic nie poruszył się nawet.

Jabłko spadło tuż przed nim, potoczyło się w pyle gościńca i zamarło o kilka kroków od jego konia.

- Schowaj broń, mości panie. Dwór jest otoczony strażami, a jeśli któryś z was linię przekroczy, przywita się z kulą z rusznicy albo z bandoletu.

Pamiętowski nic nie powiedział. Skinął na jednego z pachołków. Ten ponaglił konia, wysunął się przed szereg, powoli podjechał do linii wyznaczonej przez jabłko, a potem przekroczył ją wolno.

Huknął strzał z revolwery Mikłusza. Kula zdmuchnęła rysi kołpak z głowy czeladnika. Koń zarżał, stanął dęba, uderzył przednimi kopytami w ziemię.

- Ostrzegałem waszmościów, że nic tu po was. Wracajcie precz, bo ten dwór jest pod moją opieką.

Pamiętowski roześmiał się chrapliwie. Jego śmiech brzmiał jak charkot umierającego, jak ponury rechot śmierci, która właśnie szykowała się, aby porwać w tany kolejną szlachecką duszę.

- Zejdź nam z drogi, panie Dydyński. Nie ciebie szukamy.

- Ale ja stoję na straży gospodarza! Póki żyję, wasza noga nie postanie na progu.

Jeden z ludzi Pamiętowskiego szarpnął za rękojeść pistoletu. Drugi podniósł rusznicę, nie czekając na rozkaz swego pana.

Dwa strzały wstrząsnęły powietrzem. Pachołek, trafiony w rękę, wypuścił z krzykiem broń, czeladnik zwalił się z kulbaki, gdy kula przeszyła jego bok. Konie zarżały, rzuciły łbami. Zbrojni chwycili za szable i pistolety, lecz Pamiętowski uniósł rękę na znak, aby zachowali spokój.

- I rzekł Pan: Ani będziesz mówił przeciw bliźniemu swemu fałszywego świadectwa. Łżesz, panie Dydyński, jak pies. Krysiński nigdy nie powierzyłby ci obrony dworu!

- Sam się zgłosiłem. Na ochotnika, panie bracie. Pan Bóg mi policzy w niebie dobry uczynek.

- Pan strąci cię do otchłani piekielnych, że dworu heretyków bronisz.

- I zabiorę waszmości ze sobą, jeśli nie odstąpisz.

- Spalimy do fundamentów chram nurków.

- O ile przeżyjecie.

Pamiętowski milczał. Jego ślepia były zupełnie puste, jak oczy śniętej ryby, zdechłego psa albo konia zabitego na polu bitwy.

- Bij się ze mną, panie Pamiętowski. Przeżyjesz, tedy do dworu cię wpuszczę. Ja przeżyję - pozwolę ci odjechać wolno.

- Ja staję tylko na śmierć. Wejdę do dworu po twym trupie.

- Stawaj!

- Dobrze.

Pamiętowski zeskoczył z konia, odrzucił do tyłu rękawy delii, oddał wodze pachołkowi, a potem ruszył ku dworowi, pobrzękując ostrogami.

- I rzekł Pan - zaintonował - zgromadzę wszystkie narody do Jeruzalem ku bitwie i będzie wzięte miasto, i zburzą domy, i niewiasty pogwałcą...

Skrzyżowali szable bez żadnych ceregieli. Przed dworem, przy stopniach wiodących na ganek. Pamiętowski ciął w pierś, Dydyński odbił, zripostował wrąb, jego przeciwnik skulił się, ciął w kłąb.

- I wynijdzie połowica miasta w niewolą, a ostatek ludu nie będzie wzięt z miasta - wycharczał Pamiętowski.

Walczyli. Szable migały jak błyskawice, zderzały się z brzękiem, cięły ze świstem powietrze. Wlew, wręcz, z podlewu, w kiść, w pierś. A potem odbicie, piekielna czwarta, trybunalskie, referendarskie...

Dydyński wychylił się za mocno, stracił równowagę. Pamiętowski cofnął się, uniknął cięcia przeciwnika przez błyskawiczne przeciwtempo, chlasnął go w kiść, po łbie, zalał krwią. Stolnikowic krzyknął, przypadł do ziemi, a wówczas przeciwnik poprawił mu w bark i w prawą rękę.

- I wynijdzie połowica miasta w niewolą, a ostatek ludu nie będzie wzięt z miasta... I wynijdzie Pan, a będzie walczył na one narody, jako walczył w dzień wojny!

Dydyński zwalił się na ziemię. Chciał wstać, lecz już nie zdążył. Pamiętowski ciął dwa razy, wytrącił mu broń z ręki kopniakiem, a potem przycisnął do gardła pióro batorówki.

- Czas umierać, mości panie bracie - wycharczał. - Coś komuś mam przekazać, zanim do piekła cię wyślę?!

- Zostaw go!

Na ganku dworu stał Krysiński. Blady, z łbem przewiązanym zwojami szarpi. Tuż obok kuliła się wystraszona Rachela. Ujrzawszy Dydyńskiego, chciała rzucić się ku niemu, ale mocna ręka ojca zatrzymała ją w miejscu.

- Pan Krysiński - zamruczał Pamiętowski. - Jakże dawno nie widziałem waszmości.

- Czego od nas chcesz? Nasyłasz na nas swoich łudzi! Żądasz bakszyszu! Za co, panie Pamiętowski? Za to, że przed laty byłem ci przyjacielem? Za to, że wymodliłem u Pana twoje zdrowie? Że uleczyłem cię ze strasznej rany?

Gniewny skurcz przebiegł przez oblicze Pamiętowskiego. Wykrzywił wargi w grymasie wściekłości, jego blizna pociemniała, nabiegła krwią.

- Uleczyłeś mnie, a wcześniej okrutnie okaleczyłeś w zwadzie, panie bracie - wycedził przez zaciśnięte zęby. - Nie mogę ci tego zapomnieć. Dlatego teraz, gdy stałeś się szołdrą, nurkiem, kosturowcem, będziesz płacił. Płacił mi za to do końca życia. Inaczej spalę ci dwór, zabiję córkę, wyrezam chłopów, zniszczę twe Jeruzalem tak, że nie zostanie z niego kamień na kamieniu!

- Przecież mogłem wtedy w Sanoku, trzydzieści lat temu, ostawić cię na ulicy jak zdychającego psa. Ale ja złożyłem śluby i tak jak wcześniej zabijałem dla pieniędzy, tak wtenczas poszedłem, aby leczyć szlachtę i lud.

- I odłożyłeś szablę. Jesteś tchórzem podszyty, panie Krysiński. A ja zwykłem rozgniatać takich jak ty niby jadowite robactwo. Dalejże, psi synu, na kolana! Proś o przebaczenie! I płać, to może daruję życie Dydyńskiemu! Dziesięć tysięcy czerwonych!

- Nie zapłacę!

- A co zrobisz, nurku, jeśli urezam temu oto twemu słudze szyję? Jeśli twą córkę oddam mym hajdukom do zabawy? Obronisz się? Przecież nie nosisz szabli.

- Mylisz się, panie bracie. Obronię, bo... zmieniłem się.

Jednym szybkim ruchem Krysiński podniósł z ziemi szablę wypuszczoną z ręki Dydyńskiego. Złożył się do cięcia.

Pamiętowski odsłonił żółte, poszczerbione zęby. Cofnął się, dając pole. Krysiński wpadł nań z szablą, ciął, złożył się do zastawy, odskoczył i znowu zaatakował, lekko, szybko i zwinnie jak ryś - pomimo swego wieku.

- Nie dasz rady! - syknął Pamiętowski. - Jesteś za stary, za wol...

Szabla zafurkotała w ręku Krysińskiego, kiedy zastawił się wiatraczkiem. A potem począł bić. Bić z całych sił, jak stary rębajło, bez tchu i bez zmiłowania. Pamiętowski cofał się, zastawiał rozpaczliwie, a potem załkał, zaszlochał, zawył!

Chwila jeszcze! Krysiński przerzucił broń z prawej do lewej! A potem ciął, chlasnął Pamiętowskiego w łeb, równolegle do starej blizny, przytrzymał szablę i wychodząc do cięcia, wbił ją w brzuch.

Pamiętowski zawył. Padł na kolana, wypuścił szablę, wsparł się na ręku. Krew splamiła jego czarny żupan, spłynęła na trawę, na szarą ziemię.

- Litości - jęknął Pamiętowski. - Ulecz mnie... Kry...

Krzyknął z bólu, chwycił się obiema rękami za brzuch.

Krysiński uczynił krok w jego stronę.

- Nie! - jęknął Dydyński. - Nie, panie...

Zakrwawiona ręka Pamiętowskiego sięgnęła do cholewy buta i wystrzeliła stamtąd szybko jak żmija. Krysiński dostrzegł w jego dłoni czarny, błyszczący kształt, rzucił się w bok, a wówczas ktoś wpadł przed niego, zasłonił go własnym ciałem...

Strzał był tak głośny, że stary szlachcic podskoczył. Jednym susem dopadł Pamiętowskiego, a potem ciął, rozwalając mu szyję, tnąc głęboko, przecinając żyły i ścięgna.

Wywołaniec zacharczał, zaśmiał się świszczącym śmiechem, gdy powietrze uszło mu z płuc. Wyprostował się, wypuścił pistolet z rąk, a potem zwalił się na twarz i tak już pozostał.

Rachela leżała na boku, oddychała ciężko. Strumyczek krwi spływał z jej ust. Krysiński dopadł ją z jękiem, chwycił na ręce, podniósł.

- Rachela - zapłakał. - Moja mała Rachela... Co z tobą...? Moje serce, moja księżniczko...

- Ulecz ją! - jęknął Dydyński. - Teraz! Zaraz. Szlachcic złożył córkę na ganku. Szybko rozerwał jej bekieszę na piersi, odsłaniając czerwony otwór po kuli, z którego tryskała krew. Ukląkł i przyłożył ręce do jej ciała...

A kiedy je odjął, czerwona posoka wcale nie przestała płynąć. Rana się nie zasklepiła! Rachela zadygotała, jęknęła. Krysiński chwycił się za podgolony łeb, dwie łzy stoczyły się po jego ogorzałej twarzy.

- Ojcze... wy... wybacz... - wyszeptała. - Ja... ja... Nie domówiła tych słów. Jej wątła twarzyczka zbielała, oczy zamknęły się z wolna.

- Nie mogę! - krzyknął Krysiński. - Stra...ciłem dar, o Panie! Dlaczego? Czy za to, że przelałem krew?!

Ukrył twarz w dłoniach załamany i siedział tak obok ciała swej córki. A potem wziął ją na ręce jak dziecko, wstał i obrócił się do kompanii Pamiętowskiego. Powoli przesuwał wzrok od jednego ogorzałego oblicza do drugiego. Szlachcice i pachołkowie opuszczali głowy, unikali jego oczu. A potem jeden po drugim poczęli zawracać konie i odjeżdżać spode dworu. Żaden nie obejrzał się na ciało swego pana i prowodyra. Nikt nie sięgnął po szablę lub czekan.

Krysiński wszedł do dworu, dźwigając ciało córki w ramionach.

11. Epilog

Wyjechali wieczorem tego samego dnia, w którym złożyli ciało Racheli do grobu. Dydyński podążał pierwszy, za nim jechał Krysiński z chmurną twarzą i czarną szablą u lewego boku. Kiedy wjechali na wzgórze, wstrzymał konia i odwrócił się jeszcze na chwilę, aby objąć wzrokiem Jeruzalem.

- Panie Dydyński.

- Tak, panie bracie?

- Nigdy już tu nie wrócę.

Młody szlachcic pokiwał w milczeniu głową.

- Popełniłem wielki występek. Przelałem krew. I słusznie pokarał mnie Pan, odbierając swój dar. Nie jestem godny, aby pomagać ludziom. Ostawiam Jeruzalem w ręku syna.

- Wybacz mi, panie bracie - rzekł głucho Dydyński. - Ja jestem temu winny. Przeze mnie zginęła Rachela; ja zmąciłem spokój twojej wioski. Wybacz. Jestem twoim dłużnikiem.

- Co się stało, to się nie odstanie - rzekł cicho Krysiński. - Wróciłeś, aby mi pomóc, i nie zażądałeś żadnej zapłaty.

- Ale zniszczyłem Jeruzalem.

- Wywozisz stąd w sercu jego kawałek, panie bracie. Nie pozwól, aby stopniał jak śnieg na Bieszczadzie. I... rób to, co czynisz. Do samego końca.

- Bywajcie, panie Krysiński.

Stary szlachcic zwrócił konia ku Sanokowi, skinął na czeladź. A potem ruszył skokiem prosto w doliny.

Pod Wesołym Wisielcem

1. Strachy na Lachy

Deszcz szeleścił cicho wśród drzew po obu stronach traktu. Zapadał zmierzch; siąpiło przez cały dzień, więc droga stała się mokra, gliniasta, pełna kałuż i rozmiękłego błota. Po prostu paskudna.

Jacek Dydyński otulił się szczelnie obszytą futrem delią. Był koniec maja, a deszcze padały już od dwóch tygodni. Ze złością strząsnął z kołpaka krople wody. Jego wspaniałe czaple pióro przykleiło się do rysiego futra. Młody szlachcic zaklął pod nosem. Nie lubił niepogody, nie lubił też, jak każdy prawdziwy Rusin, Mazowsza, którego podłe trakty przyszło mu teraz przemierzać. Nagle szlachcic wstrzymał konia. Po prawej stronie, w lesie, dostrzegł polanę. Zdawało mu się, że mignął na niej jakiś kształt, coś dużego, co szybko roztopiło się w mroku miedzy pniami. Położył dłoń na kolbie krócicy zatkniętej za pas. Miał nadzieję, że nie zmokła.

- Co się dzieje - zapytał cicho jadący z tyłu Szawiłła. Spojrzał dokoła, ale nawet on nie zdołał przebić wzrokiem ciemności. - Wilki?

- Coś innego - szepnął Dydyński. - Duże. Może człowiek?

- Sprawdźmy to.

Ostrożnie zwrócili konie w bok. Wjechali na niewielką polankę. Było tu ciemno; wierzchowiec Dydyńskiego szarpnął niespokojnie wędzidłem, zachrapał trwożliwie.

- Nic tutaj nie ma... - mruknął szlachcic. Wstrzymał konia dosłownie na piędź przed ledwie widocznym, zarośniętym zielskiem dołem. Wytężył wzrok i wówczas dostrzegł między chwastami coś białego. Zeskoczył na ziemię, pochylił się nad jamą, trzymając wodze w ręku, a potem wyciągnął rękę, podniósł długą piszczel i zbliżył do oczu. Zdawało mu się, że dostrzega na niej ciemne plamy. Krew... Ale czyja - ludzka czy zwierzęca? Nie mógł tego dociec - było zbyt ciemno. Nagle zamarł. Coś nie spodobało mu się w gnacie, który trzymał. Kość była złamana. Rozłupana dziwacznie. Tak... Dawno temu widział, jak katowscy pachołkowie wyrzucali ze starej studni pod szubienicą szczątki ofiar. Tam też były tak rozłupane kości - resztki goleni ludzi, którzy zostali połamani kołem.

Odrzucił gnat. Sięgnął między szczątki i szukał przez chwilę. Wreszcie jego palce natrafiły na mały metalowy przedmiot. Podniósł go do oczu. To był szlachecki sygnet. Nie próbował nawet przyjrzeć się herbowi; miał za mało światła.

- Co tam było, panie? - zapytał Szawiłła. Dydyński wskoczył na siodło. Zwrócił konia ku drodze.

- Kości - mruknął cicho. - Ale jakie, to nie wiem. Jest za ciemno. I sygnet znalazłem. Chyba szlachecki. Jedziemy, Szawiłła.

2. Karczma na bagnach

Las skończył się niebawem. Przed Dydyńskim i Szawiłłą otwarła się nagle rozległa pusta przestrzeń - po prostu zarośnięte chwastami pole. Deszcz wcale nie przestał padać - przeciwnie - z mżawki zmienił się w ulewę. Dokoła nie widać było prawie nic. Dydyński pomyślał, iż przydałaby się gdzieś w pobliżu jakaś karczma.

I w rzeczy samej karczma była w pobliżu. Niebawem młody szlachcic spostrzegł gdzieś w polu wątłe żółte światełko. Natychmiast popędził konia i wkrótce wraz z Szawiłłą znaleźli się przed ponurym, krytym słomianą strzechą domostwem. Takich zajazdów mało było na Rusi Czerwonej, skąd pochodził Dydyński. Tam gospoda - duża, wyposażona w przestronne podsienia - wyglądała znacznie lepiej niż niejeden dwór szlachecki na Mazowszu. W mroku panującym przed karczmą Dydyński ledwie zdołał odczytać wypłowiały szyld. Karczma zwała się „Pod Wesołym Wisielcem". Nazwa nie była może tak obiecująca, jak by tego pragnął, lecz zeskoczył z konia, a potem jął walić pięścią w okute żelazem wrota.

- Czego tam?! - ozwał się po drugiej stronie gruby, nieprzyjemny głos. - Kto tam?

- Goście!

- Jacy goście?

- Szlachetnie urodzeni, karczmarzu!

Minęła następna chwila, nim drzwi otwarły się nieco. W szparze zabłysło światło, a w jego blasku pan Jacek dostrzegł czarny, rozszerzający się lejkowato otwór lufy garłacza.

- Oporządź nam konie, karczmarzu! - mruknął, nieco stropiony tym nieprzyjaznym przywitaniem. W szparze ponad lufą majaczyła brodata, ponura twarz właściciela szynku.

- Ilu was jest, panie?

- Dwóch.

Drzwi rozwarły się szerzej i Dydyński oniemiał. Karczmarz przewyższał go o dobre dwie głowy. Szeroki w barach niczym niedźwiedź, wyglądał jak prawdziwa góra mięśni. Patrząc na oberżystę, Dydyński wiedział już, dlaczego wynaleziono ciężkie muszkiety, garłacze i krótkie strzelby piechoty łanowej, choć z drugiej strony wydawało mu się, że temu człowiekowi dałby radę jedynie falkonet nabity dobrze siekańcami. Potężny brzuch oberżysty przywodził na myśl beczkę piwa. Opinający go fartuch był tak jakby zakrwawiony. Oberżysta wyglądał tak ponuro, iż Dydyńskiemu wydało się, że od postaci tamtego ciągnie nieuchwytnym, lodowatym chłodem.

- Jasiek, zajmij się końmi... panów! - tamten wymówił to ostatnie słowo jakby ironicznie, a może tak tylko wydało się Dydyńskiemu.

- Aaa... Aaa... - rozległo się z tyłu. Obok karczmarza przecisnął się kulejący wyrostek o długich czarnych włosach. - Aaa...

- A jaśnie panów proszę do środka!

Dydyński oddał cugle słudze. Karczmarz usunął się na bok, przepuścił go do sieni i wskazał otwarte drzwi. Dydyński wszedł do mrocznej izby, oświetlonej żółtawym światłem kaganka. Od razu rzuciło mu się w oczy panujące tutaj zaniedbanie. Stoły i szynkwas pokrywała gruba warstwa kurzu, po kątach zwisały wiotkie przędze pajęczyn. Naczynia stojące na kontuarze były zaśniedziałe. Wymienili z Kozakiem krótkie spojrzenia. Ta karczma przestała im się podobać już od pierwszego wejrzenia. Ale za oknem padał rzęsisty deszcz, a w kominie hulał wiatr. Wolał już tę mordownię niż nocleg na polu.

- Miodu nam daj i coś do jedzenia, karczmarzu! -mruknął pan Jacek. - A szybko...

- Miodu? Mogę jeszcze co innego przynieść...

- To dawaj gorzałki. Wnet się rozgrzejem!

- Jaką, panie? - rzekł karczmarz tak ponurym głosem, że Dydyński poczuł mimowolny dreszcz. - Mam różne gorzałki...

- Jakie na przykład?

- Wisielczą, kołem łamaną, piszczelówkę, czaszkową, dybiarską i wypalankę. Wszystkie mojej receptury!

- Hm... Coś dużo tego - rzekł Szawiłła, najwyraźniej zbity z tropu. - A co się czuje po takiej wisielczej?

- Każdego powiesi nad ziemią i dyndać zacznie.

- A kołem łamana?

- Jak połamie, to i kamraci do domu nie odniosą.

- No a piszczelówka? - zapytał Dydyński. - Może to taka czarna maź, co się z ziemi pod Krosnem wydobywa? Chłopi nią osie wozów smarują, a czasami - to i piją. Jeno że przekręcić się przez nią można.

- Tak mocna, że z człeka ino same kości zostają. Tę w Krakowie zowią nekromancką. A po czaszkowej niejednego głowa bolała mocniej niźli ścięta na katowskim pniaku.

- Dybiarską?

- Ona - karczmarz uśmiechnął się lekko, ale okrutnie - ona w mojej karczmie na zawsze każdego człeka zostawi...

Dydyński nic nie powiedział. Ale te słowa dziwnie mu się nie podobały.

- To przynieś piszczelówki, karczmarzu. Przynajmniej nam kości rozgrzeje. A do tego miodu.

- A pewnie!

Karczmarz odwrócił się i zniknął za drzwiami. Szawiłłą pochylił się do ucha swego pana.

- Uważać trzeba... - wyszeptał. - Ten człek chyba jakiś niepewny...

Dydyński skinął głową. Gruby karczmarz pojawił się znowu, tym razem niosąc pod pachą gąsior miodu, a w ręku bukłak z gorzałką. Postawił na stole dwie czarki i dwie szklenice, a potem nalał do nich trunku.

Wypili. Gorzałka była mocna. Paliła ostro podniebienie. Trudno wyczuć, czy coś do niej dodano. Coś, co, jak nagle pomyślał Dydyński, naprawdę powodowało, że z człowieka pozostawały same kości. Kości pogrzebane w jamie w lesie...

- Pijcie, pijcie, panie! - zachęcił szynkarz. Dydyński ostrożnie skosztował miodu i zamarł. W mocnym dwójniaku wyczuł jakąś domieszkę. Coś jakby nieco korzeni albo jakiejś innej przyprawy. Odstawił od ust niedopitą szklenice. Spojrzał na karczmarza. Tamten stał nieruchomo, wpatrzony w pijących. Zagradzał drogę do drzwi. Dydyński pożałował, że krócicę zostawił przy siodle. Przy sobie miał tylko szablę. Oberżysta jest gruby, pomyślał, wolno się rusza... Może kindżałem. Obawiał się jednak, że w wypadku zwady broń biała mogła się okazać nieskuteczna. W końcu jakie cięcie musiałby wymierzyć, aby przebić się przez tak grubą warstwę sadła i mięśni?

Mrugnął porozumiewawczo do Szawiłły. Kozak zrozumiał znak, nie dopił miodu. Widząc to, karczmarz poruszył się niespokojnie. Czyżby jednak w miodzie coś było? Dydyński wolał nie ryzykować.

- Dawaj teraz jadło, gospodarzu. Co tam masz na ogniu?

- Królik po katowsku, kapusta zwykła, kapusta ćwiartowana z mięsem, królik patroszony z kaszą, kiełbasa... biała jak szkielet i kiełbasa zwykła, dziczyzna, no i dziczyzna po katowsku.

- Aż tyle?! - zdumiał się Dydyński. - Przynieś nam tego królika po katowsku...

Karczmarz wyszedł wolno do kuchni. Młody szlachcic spojrzał na kozackiego sługę.

- Trzeba uważać, Szawiłła. Coś dziwne rzeczy się w tej karczmie dzieją.

- Krew jest na podłodze, panie. Patrz! - szepnął tamten w odpowiedzi.

Dydyński przyjrzał się uważniej zakurzonym, popękanym deskom. W rzeczy samej, od stołu, przy którym siedzieli, ciągnął się ku drzwiom rządek ledwie widocznych brązowych plamek. Zupełnie jak gdyby niesiono tam kogoś krwawiącego. Pan Jacek przypomniał sobie po raz wtóry kości, które znaleźli w dole na polanie. Ta karczma naprawdę przestała mu się podobać.

- Aaaa... Aaaa...

Wszedł Jasiek, niosąc półmisek z pieczystym. Królik po katowsku wyglądał normalnie - zwykły, upieczony na rożnie. Jednakże głowę odrąbano od tułowia i umieszczono nieco przed nim. Dydyński skosztował mięsa. Było wyborne, przyprawione obficie szafranem i korzeniami.

- Aaaa... Aaaa...

Szlachcic przyjrzał się uważniej niemowie. Gdy Jasiek otworzył usta, Dydyński zobaczył w nich tylko kilka poczerniałych zębów i czerwoną, pustą jamę. Służący nie miał języka. Najpewniej wyrwano mu go kleszczami za jakieś przewinienie.

- Co, nie smakuje wam, panie?!!!

Pytanie to zostało zadane takim głosem, że Dydyński omal nie wypuścił trzymanego w ręku udka. Karczmarz pojawił się cicho i niespodziewanie. Przyjrzał się jedzącym zmrużonymi dziwnie oczyma.

- Jaśnie pan miodu mało wypił! - zagrzmiał gospodarz. - A przecie u mnie najprzedniejszy w całym grójeckim powiecie! Jasiek, dolej panu!

- Aaaa... Aaaa...

Dydyński chcąc nie chcąc upił nieco trunku. Znów w jego umyśle zakiełkowało podejrzenie, że jest zatruty. Karczmarz szepnął Jaśkowi coś do ucha i sługa wyszedł, utykając.

- Czemu wasz pachołek nie mówi? - zapytał Jacek.

- Od urodzenia niemowa - mruknął karczmarz niechętnie.

Kozak wstał nagle.

- Gdzie tu wychodek?

- A w stanie. Przez karczmę przejść trzeba.

- Napijcie się z nami, gospodarzu! - rzekł Dydyński, pragnąc odwrócić uwagę karczmarza. Kozak wolno ruszył do drzwi. Jego ruchy nie zdradzały zdenerwowania, ale tak naprawdę wpatrywał się w widniejące na podłodze ślady rozpryskanej krwi. Trop był aż zanadto wyraźny, aby móc go zgubić. Po wyjściu ze świetlicy Kozak znalazł się w przebiegającym przez całą karczmę korytarzu, prowadzącym od głównych wrót do wozowni zwanej stanem. Na wprost drzwi od gościnnej izby miał odrzwia wiodące do kuchni, a kiedy zwrócił się ku stajni, po prawej minął jeszcze jedne drzwi - otwarte na izdebkę, w której dostrzegł zasłane skórami ławy. Na wprost nich, po lewej stronie, widniało wejście do jakiegoś innego pomieszczenia. Tam właśnie wiódł tajemniczy ślad złożony z kropelek krwi. Tam zapewne zawleczono ciało...

Szawiłłą ostrożnie dotknął klamki. Nacisnął, a wówczas coś wyszarpnęło mu ją z ręki. Drzwi otwarły się nagle. Za nimi była chyba spiżarnia - nieduże, ciemne pomieszczenie zastawione beczkami, workami, zapchane wiszącymi u powały szynkami i płatami wędzonki. Lecz za progiem stał przygłupi Jasiek z zakrwawionym tasakiem w ręku. Kozak zamarł.

- Aaaa... Aaaa...

Szybko jak błyskawica Kozak dobył szabli. Cofnął się, lecz sługa stał nieporuszony. Za to Szawiłłą poczuł nagle, że jego plecy dotknęły czegoś miękkiego i przejmującego chłodem, czegoś, co bynajmniej nie zamierzało poddać się i stawiło opór...

To był brzuch karczmarza. Oberżysta stał tuż za Kozakiem, a w ręku dzierżył okutą pałkę.

- To ty, panie, do wychodka tędy chciałeś iść?

- Drogę zmyliłem... Wszak miał być koło stajni.

- Hej, karczmarzu! Nie odpowiedziałeś na moje pytanie! - rozległ się głos Dydyńskiego. Młody szlachcic stał w drzwiach do świetlicy. Jego prawa ręka niedbale opierała się na rękojeści czarnej husarskiej szabli.

- Rzeknij mi zaraz, mój poczciwy człowieku, dlaczego u ciebie są takie katowskie potrawy? Wszystko z szubienicy albo spod topora, jak ten królik...

- Jam jest, panie, Tomasz Wola i uprawiam katowskie rzemiosło - odparł szynkarz z godnością. - Jestem najstarszym subtortorem z Rawy. I w samej Warszawie łby ścinałem... Jam Kozaka Nalewajkę na pal nadziewał, od czego się potem przedmieście Nalewki wzięło...

Szawiłła uśmiechnął się ponuro. Nie dość, że dziwny karczmarz, to jeszcze kat... Tego stanowczo było zbyt wiele jak na jedną noc.

- To gdzie ten wychodek? - zapytał z rezygnacją.

- W stajni - odburknął karczmarz-kat. - Przeciem mówił.

- A mnie wskaż, gdzie mam spać.

- Dobrze, panie. Ale nie tłuczcie mi się po nocy, jeśli łaska. Mam dużo - dodał cicho - duuużo pracy...

3. Podejrzenia

- Obaj to samo myślimy - rzekł Dydyński. Siedzieli na ławach w izbie gościnnej. Na stole płonęła świeca, rzucając na ściany rozmazane cienie. - Że on morduje gości.

- Nie mamy jeszcze pewności - odparł Szawiłła. - Ale co uczynimy? Uciekamy stąd i dajemy znać staroście?

- Chyba oszalałeś! Ja, Dydyński, największy rębajło z Sanockiego, mam uchodzić przed pierwszym lepszym łykiem, i to w dodatku katem?!

- Mocny jak niedźwiedź...

- To co. Musimy się przekonać, kto zacz. Podsłuchiwałeś u drzwi, co robił?

- Wszedł do spiżarni. Słyszałem kroki. A potem coś się działo na dole, jakby w piwnicy. A do spiżarni prowadził ten ślad z krwi.

Dydyński milczał przez chwilę. A potem nagle zamarł. Gdzieś, nie wiadomo gdzie, ale na pewno w karczmie, rozległ się gwałtowny jęk. Ciche, miauczące zawodzenie, jakie wydać mogła z siebie jedynie istota odczuwająca straszliwy, przerażający ból. To był skowyt kogoś cierpiącego. Przycichł, a po chwili ozwał się znowu.

- Co to?! - niemal wykrzyknął Szawiłłą.

- Ciii... - szepnął Dydyński. - Ofiara karczmarza? Nie, to niemożliwe. Chociaż?

Szawiłła ponownie przycisnął ucho do drzwi.

- On, panie, na pewno poszedł spać. Słyszałem, jak wracał do kuchni. A teraz ktoś uchylił bramę... Ktoś wyszedł z karczmy.

- Na pewno? Ale kto? Karczmarz?

- Może? - Szawiłła odskoczył od drzwi. Podszedł do okna i rozwarł okiennice. Wiatr z deszczem od razu wpadł do izby. Płomień świecy zachybotał i zgasł. Szum deszczu nasilił się. Na zewnątrz szalała ulewa.

- Szawiłła! - wyszeptał Dydyński. - Idź za nim. W karczmie jest dwóch ludzi. Ten kat i Jasiek. Zobacz, kto to. Ja postaram się dostać do piwnicy. Musimy się przekonać, co tu się dzieje. Ruszaj!

4. Na tropie

Drzwi do spiżarni były zamknięte. Dydyński przez chwilę usiłował wyrwać zamek, był jednak tak dobrze przymocowany, iż wysiłki te spełzły na niczym. Nie miał innej drogi, niż spróbować odszukać klucz. Ale gdzie on mógł być? Zapewne u pasa gospodarza. Znaczyło to, że należało najpierw wydobyć go od tego kata.

Ostrożnie ruszył do kuchni. Zamarł, gdy usłyszał dobiegające stamtąd ponure chrapanie. Karczmarz spał. Dydyński ostrożnie pchnął drzwi. Na szczęście nie były zamknięte. Zaskrzypiały przeraźliwie.

- Mmm... Ciągnij sznury, Jasiek! - wymruczał przez sen karczmarz. - Mocniej, łam te kości...

Ostrożnie rozejrzał się dokoła. Kuchnia była ciemna, a mrok rozpraszał tylko blask czerwonych węgli na palenisku. Ściany pomieszczenia obwieszono tasakami, nożami i pękami ziół. Przemiła kolekcja. Dydyński zaczął się zastanawiać, jaki użytek zrobiłby z niej karczmarz, gdyby się teraz obudził.

Szynkarz spał na ławie, okryty niedźwiedzią skórą. Na jego grubym, nabitym mięśniami ramieniu młody szlachcic spostrzegł katowskie znamię - wytatuowane koło i szubienicę. Dydyński rozejrzał się za kółkiem z kluczami, które spostrzegł wcześniej u pasa kata. Tak... Było, zawieszone na haku na ścianie, ale drogę do niego, drogę pomiędzy piecem a ścianą karczmy, zagradzała ława ze śpiącym.

Przez chwilę namyślał się, co robić. Przekroczenie ławy nie wchodziło w rachubę. Karczmarz był tak gruby, że Dydyński niechybnie zatrzymałby się rozkraczonymi nogami na jego ogromnym żywocie, niby ladacznica na brzuchu swego gacha. Jak zatem miał dosięgnąć kluczy? Przeskoczyć nad nim? To niechybnie obudziłoby szynkarza. Szlachcic opadł na kolana. Na szczęście mógł przejść pod ławą. Ostrożnie podpełzł do śpiącego. Gdy przełaził pod karczmarzem, wyobraził sobie nagle, co by się stało, gdyby ława pękła. No cóż, to byłoby znacznie lepsze od katowskiej prasy.

- Wyyciągaj ścięęęgnnna... - wymruczał mistrz małodobry. Dydyński zamarł na chwilę. Przytrzymując szablę tak, by nie zadzwoniła, przelazł pod ławą. Jednym susem dopadł ściany, porwał klucze i... ...kat przekręcił się na drugi bok. Dydyński omal nie krzyknął. Ale karczmarz się nie zbudził. Dalej spał. Młody szlachcic przelazł pospiesznie na drugą stronę ławy, a potem ostrożnie wycofał się do ciemnego korytarza. Serce biło mu mocno.

5. Kozak

Kozak skoczył pod ścianę. Ostrożnie przysunął się do głównych drzwi oberży. Pomimo padającego dżdżu widział niewyraźne zarysy drzew wokół zajazdu. Ktoś szedł w stronę lasu - zgarbiona, słabo widoczna postać. Na jej ramionach spoczywało coś ciężkiego. Chyba worek...

Ostrożnie ruszył za nieznajomym. Tamten... to był chyba Jasiek. A zatem kat został w środku. Kozak odetchnął z ulgą. Ostrożnie wszedł między drzewa. Teraz nawet nie musiał kluczyć. Ścieżka, którą szedł tamten, wiodła prosto jak strzelił. Ale w lesie było tak ciemno, że nie widział nic nawet na krok przed sobą. Deszcz i ściekająca z drzew woda przemoczyły go doszczętnie. Już po kilku krokach koszula poczęła kleić się do ciała.

Długo trwała ta wędrówka. Nie widział już prawie nic. Miał nadzieję, że Jasiek nie zboczył ze ścieżki albo celowo nie wciągał go coraz bardziej w las.

Niespodziewanie Kozak wyszedł na niewielką polanę. Spoza splątanych konarów drzew przedostawało się tutaj nieco więcej światła. W jego blasku spostrzegł, że na drugim końcu pustej przestrzeni ktoś stoi. Ponura, wysoka postać okryta ciemnym płaszczem... Szawiłła dobył szabli. Ostrożnie począł podchodzić bliżej. Wiatr zatargał gałęziami drzew, postać poruszyła się nieco. Czekała na niego. To nie był Jasiek... Ktoś obcy. Ale kto?!

Szawiłła podszedł bliżej. Wolno, spokojnie. Nieznajomy poruszył się, chyba wyciągnął ręce, chcąc go pochwycić. A wtedy Kozak skoczył i ciął szablą na odlew. Chybił, bo ostrze nie napotkało na opór. Za to coś z wielką siłą ukłuło go w czoło, przejechało po wygolonym łbie, pozostawiając wilgoć. To mogło być tylko ostrze szabli albo pałasza... Szawiłła uskoczył w bok, padł i przeturlał się pod najbliższe z drzew. Nieznajomy jednak pozostał tam, gdzie stał. Kozak poczuł, jak ciężkie, grube krople wilgoci poczynają spływać mu po twarzy. To musiała być krew... Ostrożnie dotknął dłonią czoła i zdębiał. Nie był ranny. W ogóle nic mu się nie stało. Powoli wstał ubłocony, a potem podszedł do tajemniczej postaci i pchnął szablą. Przeszła na wylot, napotykając tylko słaby opór. Wyciągnął przed siebie dłoń i poczuł kłujące, ostre igiełki. Dopiero teraz zrozumiał, kto był jego przeciwnikiem i że o mało co nie rozsiekał jałowca...

- Trastia tebe mordowała - wyszeptał. Zdenerwowany ruszył dalej ścieżką. Niebawem drzewa rozstąpiły się znowu. Na tej pustej przestrzeni także było nieco więcej światła niż w lesie. W słabym blasku rozpoznał polanę, na której odkryli dół z potrzaskanymi kośćmi. Ostrożnie pochylił się nad nim i spostrzegł, że na krawędzi nasypu leżały nowe pokryte krwią piszczele... Nikt inny, tylko Jasiek wrzucił je do dołu.

Rozejrzał się dokoła. Nigdzie nie dostrzegł niemego sługi. Odwrócił się więc i szybkim krokiem ruszył w stronę karczmy.

6. Omyłka

Dydyński ostrożnie otworzył drzwi. Klucz zgrzytnął w zamku. Jacek obejrzał się niespokojnie za siebie, lecz z kuchni nadal dolatywało spokojne chrapanie karczmarza. Powoli pchnął odrzwia. Przyświecił sobie pochodnią, gdy wchodził do spiżarni. Była mała, długa, o niskim pułapie. Na ścianach wisiały wielkie połcie mięsa i słoniny. Ślad krwi, którego tropem szedł, skręcał w prawo. Tuż obok drzwi Dydyński dostrzegł wielki dębowy pieniek i wbity weń zakrwawiony topór.

Młody szlachcic podszedł powoli do ściany. Krwawy trop kończył się u niewielkiej klapy w podłodze. Gdy Dydyński pochylił się nad nią, usłyszał znowu przejmujące, ale ciche zawodzenie - jęk, jaki mógł wydobyć się tylko z ust człowieka poddanego największej, najsroższej męczarni. Jacek nie wiedział, co znajdzie na dole. Ciała zabitych? Poćwiartowane ludzkie zwłoki? Jednego był pewien - któraś z ofiar straszliwego karczmarza żyła jeszcze. Musiał jej pomóc. Dydyński nie sądził, rzecz jasna, że za tajemniczą klapą znajdzie uwięzioną pannę, a zwłaszcza dziewicę, bowiem tych ostatnich nie bywało już wiele w Rzeczypospolitej, czuł jednak, że musi tam wejść. Gdy ostrożnie dźwignął ciężkie wieko, dostrzegł schody prowadzące w dół. Ostrożnie począł po nich zstępować. Dotarł tak do niewielkich, zaryglowanych drzwiczek...

- Auuuu... Dauuuu... - ozwało się spod nóg. Serce Dydyńskiego zabiło głośno. Ostrożnie odsunął rygiel, a potem pchnął drzwi...

Pomieszczenie, do którego wszedł, przypominało izbę tortur. Na ścianach wisiały pęki biczów, batów i nahajów. Na środku komnaty znajdowało się duże drewniane łoże, przy nim zaś śruby, dyby, pasy i prasy katowskie. Na honorowym miejscu spoczywały hiszpańskie buciki, które na pewno nie służyły do zdobienia pięknych damskich nóżek. W kącie pomieszczenia spostrzegł klatkę ze szkieletem. Gdy wchodził, znienacka jęk się urwał. W szczelinę otwartych drzwi jednym krótkim susem buchnęła kocica... Dydyński rozejrzał się zaskoczony. Nie spodziewał się nawet, że źródłem tajemniczych dźwięków może być zwierzę... Dostrzegł na podłodze ślady krwi wiodące w kąt. Poszedł tam... Wór oparty o ścianę, wypchany czymś miękkim, był zakrwawiony. Dydyńskiemu przemknęło przez myśl, że są tam głowy ludzkie, ale gdy rozwiązał sznurek, spostrzegł leżącego na samym wierzchu martwego królika po katowsku, czyli bez głowy. Złapał się za swoją. Już wiedział, że doszło do wielkiego nieporozumienia...

- Co ty tu robisz, panie?! - zabrzmiał głos przypominający daleki grzmot. Dydyński się odwrócił. W drzwiach do izby tortur stał kat, trzymając w ręku tasak. Pan Jacek nie wątpił już, że w gorszych tarapatach nie był od dawien dawna.

- Jam myślał, że to złodziej! - warknął oberżysta. - A nigdym nie sądził, że szlachcic do cudzej komory może wejść i w cudzych rzeczach grzebać! I dlaczegoś mi, panie, moją kotkę Krócicę wypuścił?! Teraz z małymi mi wróci!

Dydyński milczał. Cofnął się, oparł o łoże tortur, a potem szybkim, stanowczym ruchem dobył szabli.

- Dawnom nie ścinał szlacheckiej głowy! - mruknął mistrz małodobry.

- Panie, panie, gdzie jesteś! - rozbrzmiało na górze wołanie Szawiłły. Dydyński odetchnął z ulgą. Na schodach zadudniły ciężkie kroki, a potem za plecami kata ukazał się Kozak trzymający w dłoniach pistolety.

- No cóż, gospodarzu - mruknął Dydyński. - Chybaśmy się pomylili. Wybacz. Wypada nam teraz podziękować za gościnę.

7. Dydyński skonfundowany

Długo stali nad odkrytym w lesie dołem. Deszcz już nie padał. Wyszło słońce, poranek jednak był mglisty i pełen wilgoci. Dydyński chmurnie spojrzał pod nogi. Zatrzymał dłużej wzrok na walających się w błocie kościach królików, zajęcy i bydła. Żadna z nich nie była kością człowieka.

- Do diabła, Szawiłła. Jak mogliśmy się tak pomylić?

Kozak nic nie odpowiedział. Dydyński zawrócił konia i ruszył dalej drogą. Miał nadzieję, że cała ta sprawa nie rozniesie się po okolicy i nie dotrze w Sanockie. W końcu mogło to wielce zaszkodzić jego reputacji. Jechał wolno, ale nawet nie zauważył, jak wyminął zarośnięty trawą nagrobek ukryty między gęstymi krzakami. Tylko Szawiłła dostrzegł małą kamienną tablicę na mogile. Ledwie udało mu się odczytać na wpół zatarty napis. Tomasz Wola... Tak, Kozakowi wydało się, że gdzieś już słyszał to imię i nazwisko. Jednak nie mógł przypomnieć sobie gdzie...

8. Tajemnica karczmarza

Wczesnym popołudniem kat zszedł znowu do swej ukochanej piwnicy. Miał nadzieję, że teraz nie będzie przeszkadzał mu żaden nieproszony gość. Rozsiadł się wygodnie przy katowskiej ławie, a potem z zakrwawionego wora, spod martwych królików, wydobył to, co pozostało jeszcze z Chwościka. Nieszczęsny kupiec urodził się chyba pod złą gwiazdą, skoro ledwie dwa dni temu zawitał do jego karczmy. Oberżysta obejrzał dokładnie kości i wątrobę, a potem sięgnął po kindżał, dłuto i młotek. W środku kości było coś, co od ponad stu lat okazywało się najcenniejsze dla niego: szpik. Wrzucony do alchemicznego odwaru czerwonej tynktury nadawał jej niebywałej mocy. A dla kata oznaczało to po prostu jeszcze więcej życia. Tak, oberżysta miał teraz naprawdę dużo pracy...

Nobile Verbum

1. Castrum doloris

To był pogrzeb wielkiego pana. Setki migocących świec rozświetlały wnętrze kościoła. Cienie przemykały wzdłuż kolumn, kryły się za pilastrami. Żółte światła płomieni wydobywały z mroków zarysy kamiennych epitafiów, nagrobków i posągów. Przydawały blasku portretom i rzeźbom - obrazom ukazującym dumnych mężczyzn i piękne, wyniosłe kobiety; aniołom wspartym na alabastrowych zdobieniach, i kamiennym czaszkom. Oświetlały płaskorzeźbę przedstawiająca szlachcica w żupanie z pętlicami, wspierającego się pod bok prawą ręką. Lewą podawał śmierci, która właśnie zapraszała go w tany.

Kościół pełen był szlachty, mieszczan i czeladzi. Ściany obite czarnym suknem tłumiły echa. Ośmiu hajduków w czarnych żupanach, przepasanym litymi pasami ze złotogłowiu, niosło do ołtarza prostą, drewnianą trumnę okrytą czerwona materią. Z boków szli członkowie bractwa ze świecami w dłoniach. Głowy ukryli w kapturach. Zawodzili cicho pogrzebową pieśń. Z tyłu podążali słudzy w deliach i kaftanach, niosący złotą buławę, rząd koński, szablę, kałkan i kamienną tarczę herbową...

To był prosty herb. Podkowa i dwa krzyże. Lubicz.

Za sługami postępował tłum szlachty. Jaśniały podgolone łby panów braci, mieszały się sumiaste wąsy, delie i ferezje, wilcze i niedźwiedzie kołnierze, żółte i karmazynowe barwy żupanów.

Dwaj starzy słudzy podtrzymywali młodą kobietę w czerni. Mimo żałoby postępowała ku ołtarzowi wyprostowana. Potknęła się, gdy trafiła nogą na szczelinę w kamiennej posadzce. Jeden z towarzyszących szlachciców wyciągnął dłoń, by jej pomóc, ale odepchnęła ją gwałtownym gestem.

Trumna spoczęła w strzelistym castrum doloris - na katafalku ozdobionym rzeźbionymi łbami orłów i wilków. Wysokie antyczne kolumny wznosiły się nad postumentem, wspierając łuk okryty czarnym kirem. Dwie rzeźby aniołów stykały się skrzydłami, a światło świec migotało na ich twarzach.

Gdy powiał wiatr, zamigotały płomyki świec. Wystrzeliły w górę i na białej ścianie cienie ułożyły się na chwilę w zarys sylwetki stającego dęba konia dosiadanego przez jeźdźca w rozwianym płaszczu...

Hajducy odstąpili, odsłaniając przybity do wieka portret trumienny.

Kasztelan Ligęza.

To był wyniosły szlachcic z długą siwą brodą i błyszczącymi gniewem oczyma. Jego oblicze zdobiło kilka blizn wyniesionych z bitwy. Nawet po śmierci spoglądał na świat ognistym wzrokiem. Nikt i nic nie mogło ujść jego uwadze.

Członkowie bractwa śpiewali dalej. Ich głosy brzmiały smutno i żałobnie pod wysokim sklepieniem. Ściszali głosy powoli, delikatnie, aż wreszcie zapadła cisza przerywana dalekim zawodzeniem wiatru.

Chrapanie konia, łoskot kopyt!

Jeden z ministrantów rozejrzał się trwożliwie. Nie, zdawało mu się. W kościele panowała cisza.

Przed castrum doloris wystąpił siwy ksiądz.

- Panie kasztelanie Ligęzo!

Wiatr zawył wokół kościoła. W bocznej nawie huknęły niedomknięte okiennice.

- Panie kasztelanie Ligęzo - powtórzył głośno duchowny - z prochu powstałeś i w proch się obrócisz. Przychodzisz do Pana naszego nie w delii karmazynowej i na koniu z rzędem, nie z szablą i w zbroi błyszczącej, lecz nagi i bezbronny. Oto zakończyłeś tułaczkę życia swego, porzuciłeś godności, splendory i urzędy. Za wszystkie grzechy odpokutujesz, a ród twój nigdy już do chwały nie będzie powołany.

Kamienna tarcza z herbem Lubicz upadła z łoskotem na posadzkę. Pękła na trzy części; jej okruchy rozsypały się przed castrum doloris. Z trumiennego wieka, z sześciokątnego portretu, patrzyła na nie twarz kasztelana halickiego Janusza Ligęzy, starosty bracławskiego, dolińskiego, kątskiego, dynowskiego, biłgorajskiego, mereczyckiego...

Buława padła z hukiem na posadzkę przed trumną. Po niej upadł kałkan. Potem żelazna tarcza, rząd koński, pałasz, rapier... Wysoki hajduk podniósł nad głowę karabelę. Jednym szybkim ruchem złamał ją wpół i cisnął przed oblicze martwego kasztelana.

Nikt się nie odzywał. Było tak cicho, że wszyscy słyszeli skwierczenie świec. Ksiądz odstąpił od trumny. Światła przygasły.

Nagle rozbrzmiały końskie kopyta. Łoskot zbliżał się, potężniał. Wreszcie zabrzmiał pod samymi wrotami świątyni. A wówczas wszyscy powoli, jak we śnie, odwrócili się w stronę wejścia.

Pomiędzy kolumnami stał wielki kary koń o ognistych oczach. Dosiadał go ogromny jeździec w czarnej zbroi i porwanym płaszczu. W ręku trzymał czarną szablę.

Jeździec ruszył. Koń szedł stępa, chrapiąc głośno, rżąc i bocząc się. Podkowy uderzały miarowo o posadzkę, wywołując pod sufitem grzmiące echa, budząc dreszcz przerażenia. Nikt nie śmiał się poruszyć... Aż wreszcie jeden z hajduków drgnął. Wpatrywał się w jeźdźca, a jego ręka sama sięgnęła do opartego o ścianę półhaka...

Koń ruszył skokiem. W huraganowym pędzie pomknął do ołtarza, krzesząc iskry podkowami. Gdy wpadł do lepiej oświetlonej części świątyni, na szmelcowanej zbroi jeźdźca zabłysły błękitne lilie. Rumak skoczył ku castrum doloris, jeździec osadził go przed trumną, stanął w strzemionach i ciął w portret trumienny kasztelana. Cios był potężny. Łatwo oderwał blachę od wieka i rzucił w kąt, prosto w ciemną czeluść otwartej krypty. Jeździec potoczył wzrokiem po obecnych. Nikt nie widział jego twarzy ukrytej pod ciężką przyłbicą niemieckiego hełmu.

- Czart! Diabeł! - ozwały się wrzaski z ław. - Czarny jeździec!

- Górze nam!

- Brać go! Brać go!

Huk wystrzałów ozwał się grzmotem pod sklepieniem świątyni. W nawach i za ławami zalśniły błyski pistoletów i samopałów. Kule zagwizdały wokół czarnego. Okrzyki i jęki buchnęły aż pod sufit, a tupot stóp zmieszał się z brzękiem broni. Od głównej nawy pędzili już hajducy z szablami, czeladź z włóczniami i halabardami. Od strony kaplic załomotały podkute buty szlachetnych panów braci, zabłysły obnażone szable i pałasze. Kto żyw pędził do ołtarza.

- Dalej, otoczyć go! Brać czarta! Na pohybel!

Nadbiegający hajduk kasztelana pchnął w brzuch konia partyzaną. Kary rumak zatańczył na zadnich nogach, obrócił się w miejscu, unikając ataku. A potem skoczył w przód, obalając przeciwnika. Czarna szabla opadła ze świstem i rozrąbała pierwszą głowę. Koń zarżał głośno, a potem rzucił się w wir walki. Jeździec zwrócił go w lewo. Szybko jak błyskawica obrócił broń piórem w dół, odbił cięcie wymierzone w bok konia, a potem chlasnął przeciwnika po szyi. Szlachcic w żółtym żupanie zacharczał, padł na posadzkę, wprost pod kopyta, a koń stratował go i skoczył, roztrącając tych, którzy stali najbliżej.

Czarny pochylił się w siodle. Rozdawał ciosy z szybkością błyskawicy, z siłą pioruna siał śmierć i zniszczenie. Wrogowie cisnęli się zewsząd, chcąc go otoczyć, przyprzeć do muru, trafić ostrzami rohatyn. Lecz on nie dawał do siebie dostępu. Niewrażliwy w zbroi na ciosy, pędził jak wicher po posadzce. Młody pachołek chwycił go za lewy naramiennik, uwiesił się na nim, chcąc ściągnąć z siodła. Lecz jeździec szybko pchnął szablą pod pachą i wbił mu ostrze prosto w serce.

Inny sługa wzniósł arkebuz do strzału. Czarny dopadł go, nim zdołał opuścić kurek na panewkę, i szybkim cięciem pozbawił życia. Opadająca rusznica wypaliła w powietrze, kula pomknęła w mrok, trafiła w skrzydło anioła, odłupała je, strąciła na posadzkę.

Szlachta, hajducy i łyczki rozbiegli się w panice. Czarny jeździec obrócił się wkoło, w bitewnym szale szukając przeciwników. I znalazł! Od strony kaplicy szedł nań ksiądz z krzyżem i kropidłem w dłoni.

- Duchu nieczysty, diable wcielony! Zgiń, przepadnij!

Ksiądz chlusnął wodą święconą na jeźdźca. A w tej samej chwili kary wierzchowiec stanął dęba, uderzył kopytami duchownego, a ten padł w tył, rąbnął głową o ozdobny pilaster, osunął się na ziemię. Krew trysnęła na marmury, na epitafia i chorągwie żałobne.

Koń cofnął się, rżąc i kwicząc. Wpadł tyłem na trumnę, zepchnął ją z katafalku, uderzył w świece, przewrócił je z trzaskiem. Lekkie draperie i ciężkie aksamity zajęły się od razu. Płomienie strzeliły wysoko w górę. Podniosły się aż pod sufit, zahuczały...

Jeździec zwrócił konia ku ławom. Widać miał jakiś ukryty cel. W kościele zapanował chaos. Wszyscy krzyczeli, uciekali lub chwytali za broń. Draperie i obicia zajmowały się coraz jaśniejszymi płomieniami.

Czarny skoczył w tłum, przewracając z hukiem kolejne ławy. Stary szlachcic wypalił mu wprost w piersi. Lecz choć skałka skrzesała iskrę... pistolet nie strzelił!

Jeździec ciął szablą, a starzec cofnął się, wpadł z krzykiem w otwartą czeluść katakumb i stoczył się po schodach w głąb krypty.

Ogromny rumak skoczył w przód, a potem zarżał wstrzymany silną ręką.

Zatrzymał się przed smukłą postacią odzianą w czerń.

Niewiasta podniosła wzrok. W jej oczach był na początku gniew, potem lęk, a na końcu przerażenie. Z tyłu, przy ołtarzu, buchnęły piekielne ognie. Strzeliły wysoko, przedostały się przez okna i zachłannie zajęły dach absydy kościoła. Płomienie rozprzestrzeniały się szybko, ogień strzelił w górę słupami.

- Gore! Gore! - ozwały się krzyki. Kto żyw rzucił się do ucieczki. W panice wyważono boczne drzwi. Fala uciekających poczęła przepychać się do wyjścia, tratując i depcząc leżących.

Niewiasta krzyknęła ze strachu. Odwróciła się, zaczęła biec. Czarny jeździec dopadł ją w dwóch susach. Przechylił się w siodle, puścił szablę, która zwisła na temblaku, chwycił uciekającą wpół i podniósł z ziemi. Przerzuciwszy ją przez przedni łęk kulbaki, ruszył galopem do wyjścia.

Był już blisko drzwi, może o krok od wyjścia. Za sobą miał zniszczenie i łunę pożaru. Przed sobą - drogę do wolności.

Przeskoczył przez otwarte wrota i wypadł na zewnątrz. Wstrzymał konia. W rozwartej furcie kościelnej stał biały dzianet. Zagradzał drogę. W husarskiej kulbace siedział szlachcic w wysokim kołpaku i delii narzuconej na kolczugę.

2. Pod szubienicą

Szli przez mrok, nie widząc swoich twarzy. Noc była ciepła, duszna i ciemna. Z łąk i moczarów podnosiła się gęsta mgła, spływała po zboczach wzgórz, gęstniała w wykrotach i wąwozach.

Władczym ruchem przyciągnął do siebie dziewkę. Szarpnął guzy, rozerwał zapięcie kontusika, brutalnie rozchylił gorset i chwycił, nagie piersi Nastki. Pisnęła i odskoczyła w tył, wyrwała się z uścisku. Zezłoszczony podkręcił długiego wąsa i chwycił ją za ramię.

- No, chodź, głupia - warknął. - Złotem zapłacę!

- Nie tak zaraz, jasny panie - szepnęła. - Dam, jak tylko w las wejdziemy.

- Czego się boisz?!

- Straszno tu. - Rozejrzała się dokoła. - Tumany idą...

Zerknął za siebie. Wozy Rokickiego, w których mieścił się najlepszy objazdowy zamtuz w Ziemi Przemyskiej, pozostały daleko z tyłu. Niecierpliwie popchnął ladacznicę w stronę majaczących we mgle drzew. Do diabła, cóż to miało znaczyć! Ta zwykła dziewka, która oddawała wdzięki za garść szelągów, śmiała opierać się jemu - kasztelanicowi Ligęzie, staroście lubaczowskiemu!

Chwycił ją za kark, przyciągnął do siebie, pocałował rozchylone usta, a potem począł brutalnie ściągać z niej kontusik. Broniła się przez chwilę, ale potem uległa. Zerwał z ramion delię i rzucił ją na ziemię, położył Nastkę na niej, odczepił szablę z rapci i począł zrywać z dziewki resztę ubrania. Dyszała ciężko, jednak nagle zesztywniała mu w ramionach.

- Tam! Tam we mgle - wyszeptała i szarpnęła się wstecz.

- Co, do czarta?!

Porwał się na nogi. Zdawało mu się, że gdzieś w białych tumanach zarżał koń. Ligęza rozejrzał się dokoła. Mgła otulała ich jak szczelny płaszcz, tłumiła dźwięki, dławiła w gardle. Przesłyszał się. Już chciał opaść znowu w ramiona Nastki, gdy usłyszał łoskot kopyt.

Koń biegł przez mgłę. Głuche dudnienie to zbliżało się, to oddalało. Starosta zapałał gniewem.

- Jasiek, chłopski synu, odezwij się! Cisza.

- Jasiek! Szelmo! Przecie słyszę, że to ty!

Łomot kopyt zbliżał się, Ligęza posłyszał głęboki, mocny oddech rumaka, ale we mgle i ciemności nie było nic widać. Szlachcic usłyszał cichnący stukot... Koń się oddalał.

- Jasiek, do kroćset! Sto rózeg weźmiesz na grzbiet. Więcej niźli wtedy, kiedy ziewnąłeś na mszy!

Rumak gdzieś przepadł. Starosta myślał, że już wszystko ucichło, ale znowu usłyszał rżenie. W tym dźwięku dobywającym się z końskiej gardzieli było coś, co sprawiło, że poczuł ciarki na plecach. Nastka rozglądała się przerażona.

Wyciągnął z pochwy szablę i ruszył tam, gdzie słyszał dziwne odgłosy. Mgła pochłonęła go całego, nakryła powłóczystym welonem, otuliła w uścisku.

Tętent kopyt ozwał się blisko. Koń zarżał znowu - widocznie denerwował się poskromiony żelazną ręką jeźdźca.

Ligęza poczuł się niepewnie. Cóż to mogło znaczyć? Kto naigrawał się z niego we mgle...

Postąpił jeszcze dwa kroki do przodu i znieruchomiał. Stanął wpatrzony w to, co wyłaniało się z oparu.

Przed nim stała stara szubienica. Trzy poczerniałe ze starości drewna. Gruby, nasmołowany postronek kołysał się wolno, a na jego końcu... Na końcu zwisało wyschnięte, wypatroszone ścierwo ogromnego wilka.

Ligęza poczuł ucisk w gardle. Pycha, duma i gniew uleciały zeń w jednej chwili. Poczuł, że pot cieknie mu zimną strużką po grzbiecie.

Jeździec!

Obok wilczego ścierwa stał jeździec... Jego ciało osłaniała czarna zbroja. Na głowie miał hełm z przyłbicą. Ligęza usłyszał świst klingi dobywanej z czarnej pochwy.

Czarny wierzchowiec ruszył skokiem. Starosta usłyszał jego chrapanie tuż nad sobą, zobaczył błysk obnażonego ostrza, w którym odbijał się wąski sierp księżyca.

Pędził przez chaszcze, potykał się o kamienie, plątał w wysokich trawach, wpadał na krzaki. Jeździec gnał za nim. Ligęza bał się odwrócić, bał się stawić mu czoła. A strach był uczuciem zupełnie obcym jego duszy. Za sobą czuł oddech karego konia i zimną śmierć ukrytą w lśniącym ostrzu. Znienacka zbocze rozstąpiło się pod nim. Stoczył się po ostrych kamieniach na dół, rozdzierając adamaszkowy żupan i hajdawery. Czuł, jak coś lepkiego spływa mu po karku, oblepia czoło... Krew.

Potknął się o korzenie uschniętego dębu, przewrócił, przekoziołkował, ale wstał i stawił czoła zagrożeniu. Jednak gdy dojrzał ogromnego konia pędzącego na wprost, z jego ust dobył się skowyt. Czarny jeździec uczynił pałaszem świszczącego młyńca wokół swego boku, a potem zniżył broń do cięcia. Błysk stali!

Odblask światła padł na pobladłą i zakrwawioną twarz Ligęzy... Kary koń wpadł z rozpędem na kasztelanka. W ostatniej chwili szlachcic odwrócił się, chciał jeszcze uciekać, choć uchylić się przed ciosem, ale na próżno!

Pałasz ciął ze świstem, odrąbując prawy bark i ramię z szablą. Czarna krew trysnęła na pień dębu, na krzaki i chaszcze. Odrąbana ręka upadła w drgawkach, zaciśnięta kurczowo na nabijanej klejnotami rękojeści karabeli. W nocnej ciszy rozległo się wycie. Las odpowiedział echami, a potem słychać było tylko rżenie konia, oddalający się stukot kopyt i zapadła cisza.

3. Eques polonus sum

Zwodzony most opadł z hukiem. Wjechali w mroczną czeluść bramy, a dudnienie kopyt na drewnianych balach rozbrzmiało pod sklepieniem głośnym echem. Jacek Dydyński spojrzał w górę. Wysoko nad przejściem dojrzał kamienną tablicę herbową z Lubiczem. Była pęknięta. A może tylko mu się zdawało...

Wjechali na wąski, ciasny dziedziniec sidorowskiego zamku. Wysoko w górze niebo zasnuwało się mrokiem. Ciężkie deszczowe chmury przesłoniły księżyc i gwiazdy.

- Ot, szczęście, panie kochanku, żeśmy zdążyli - wysapał Anzelm Nietyksa. - Inaczej, panie kochanku, nocowalibyśmy w polu.

- A to dlaczego?

- Pan kasztelan bramy zamykać każe. I nikt po zmierzchu do zamku wkroczyć nie może.

Dydyński się rozejrzał. Na murach stali hajducy, a na wieży płonęły pochodnie.

- Boi się? Czego?

- Wszystko, panie kochanku, we właściwym czasie - wysapał Nietyksa i zlazł z konia. - Jeszcze poznasz, panie kochanku, rzeczy, które wiele ci wyjaśnią.

Dydyński zeskoczył na ziemię. Rzucił wodze pachołkowi.

Nietyksa, kołysząc się, ruszył przodem. Prawą nogę miał drewnianą. Jak sam powiadał, urwała mu ją w bitwie kula z falkonetu.

W bitwie, czyli, jak domyślił się Dydyński, w czasie jednej z prywatnych wojen, jakie jeszcze kilka lat wcześniej na Rusi Czerwonej toczyli Ligęzowie.

Nietyksa zatrzymał się nagle. Zaklął, bo drewniana noga uwięzła między kamieniami. Bezskutecznie szarpał nią w przód i w tył.

Dydyński pochylił się, chwycił drewniany bal, wyrwał kulasa ze szpary, podtrzymał Nietyksę.

- Okucie sobie, waszmość, spraw. Jak cię małżonka zdybie z dziewką, nie uciekniesz przed nią daleko.

- Całe życie od niej uciekałem i uciec nie mogłem. Choć nawet drewnianego kulasa nie miałem. Świeć, Panie, nad jej grzeszną duszą.

Ruszyli w stronę schodów.

- Litościwy jesteś, panie rębajło - roześmiał się Nietyksa. - A może też, panie kochanku, żałujesz tych wszystkich... khe, khe, khe, panów braci, których usiekłeś, co?

- Tak jest - powiedział twardo Dydyński. - Żałuję.

- Odmawiasz różańce za swoją duszę?

- Nie. Nigdy.

- A za dusze tych, których zabiłeś?

- Wieczności by nie starczyło.

Weszli na krużganek po kamiennych schodach. Przed wielkimi, nabijanymi bretnalami drzwiami do komnat kasztelana stało dwóch hajduków i wysoki szlachcic w lisim kołpaku. Wystarczyło, że pan Jacek spojrzał na przymrużone oko, przeciętą prawą brew i bliznę na czole, a od razu rozpoznał starego i raczej złego znajomka.

- O, pan Zaklika, banita i infamis! Czołem biję!

- Dydyński?! - wycharczał szlachcic. - Co tu robisz?

- Z wizytą, panie kochanku, przyjechał - zagadał Nietyksa. - To gość pana kasztelana.

- Gość w dom, bies w dom - wymamrotał Zaklika. - No, mości kawalerze, tak myślę, że znajdziemy sposobność do pogadania o naszych dawnych sprawkach. A teraz szablę oddaj, skoro do kasztelana wchodzisz.

Dydyński zawahał się, ale Nietyksa położył mu dłoń na ramieniu.

- Takie u nas prawo ostatnimi czasy. Kto do kasztelana ma sprawę, broń oddaje.

Dydyński odpiął z rapci swoją czarną serpentynę i podał Zaklice.

- To ta sama? - spytał Zaklika złowróżbnie.

- Przyłóż do szramy, jak nie poznajesz.

Zaklika splunął. Skinął na hajduków, a ci otworzyli drzwi.

Weszli do przedsionka. Nietyksa wprowadził Dydyńskiego do dużej sali. Było tu ciemno, jedynie w ogromnym palenisku płonął ogień, a na stole - trzy świece w złotym lichtarzu rzeźbionym w konie i rycerzy. Obok lichtarza leżały stare papiery - pożółkłe, złożone kilkakroć listy.

- Witam, witam waszmość pana!

Janusz Ligęza, kasztelan halicki, szedł ku nim z otwartymi ramionami. Dydyński dostrzegł jego wysokie czoło, błyszczące oczy, długą białą brodę i wytworną delię z kołnierzem z gronostajów. Objął Dydyńskiego i ucałował w oba policzki.

- Siadaj, waszmość - wskazał mu obite skórą krzesło. Skinął na Nietyksę, a ten nalał z dzbana wino do kryształowego pucharu i postawił przed gościem.

- Pewnie gawędziłeś, panie Jacku, z Zakliką - rzekł kasztelan. - Nie przejmuj się nim, bo Zaklika dobywa szabli tylko wtedy, kiedy ja mu na to pozwolę. Dopóki długów nie spłaci, wisi u rękawa mej delii. O, tutaj. - Kasztelan wskazał upierścienioną ręką obszyty futrem wylot. - Twoje zdrowie. - Uniósł w górę kielich. - Za spotkanie. I za dobicie targu.

Wypili. Węgrzyn był dobry, pochodził pewnie z piwnic kasztelana. A może jednak z loszku Boratyńskich, których zameczek Ligęza złupił wiosną, w czasie zatargu o Żurawicę?

- A o cóż mamy targu dobijać, wasza miłość? O Zaklikę? Nie jest wart tyle, abyś mnie tu wzywał. O zajazd?

Kasztelan opadł na fotel. Wpatrzył się w Dydyńskiego bystro i chytrze.

- A jak myślisz, czego mógłbym chcieć od największego rębajły w województwie ruskim? Nie zaprosiłem cię tu dla pogawędki. Jest dla ciebie zadanie. Dobrze płatne zadanie.

- A więc?

Kasztelan i Nietyksa wymienili spojrzenia. A potem Ligęza spuścił wzrok.

- Ktoś zabija moich ludzi. To morderca, najemny zbój, pewnie jakiś mój osobisty wróg. Uderza znienacka, sam jeden. Wymknął się z obław. Zabił... - głos mu się załamał - ...zabił Aleksandra, mego najstarszego syna. Jedynego dziedzica. A wcześniej ubił Samuela...

- Jak mniemam, zabija z ukrycia i nikt nie widział jego twarzy?

- Gdyby ktoś widział jego twarz, nie musiałbym wołać Dydyńskiego. Gdybym wiedział, kto to - wydyszał kasztelan - zabiłbym go dwakroć, trzykroć, czterokroć boleśniej niż on mych synów. Za jedną rękę odrąbałbym mu obie. Za jedną kroplę krwi rodu Ligęzów - wytoczyłbym z niego morze...

- Wszystko zaczęło się jakieś pół roku temu, może dawniej - podjął spokojnie wątek Nietyksa. - Najpierw zginął dzierżawca Wieruszowej - jednej z naszych wiosek. Do jego dworu wpadł jeździec w czarnej zbroi. I zabił go, porąbał na strzępy... Czarny zabił później naszego ekonoma spod Halicza. Potem jeszcze dwóch naszych ludzi...

- Zapewne jeździec był bez głowy - prychnął Dydyński. - Kiedy jechał, brzęczał łańcuchami, a dusze zabitych uwiózł do piekła! A może to nie jeździec, ale bestia, która zjada chamów, co nie dają ofiary na niedzielnej mszy?

- Ten jeździec - mruknął kasztelan - ma głowę. Bez trudu zdejmiesz mu ją z karku.

Uderzył w stół kantem dłoni. Wywrócił przy tym kielich. Wąska strużka wina pociekła wzdłuż starego listu przypieczętowanego cudzoziemskim herbem z liliami. Popłynęła zupełnie jak strużka krwi. Kasztelan opadł na fotel.

- Czarny jeździec - mruknął Nietyksa. - Chłopi gadają, że jest karą za grzechy. Ma wygubić cały ród Ligęzów.

- No cóż - rzekł spokojnie Dydyński - może więc potrzeba wam księdza albo egzorcysty. Ja nie łapię upiorów.

- To nie jest upiór. To człowiek. Jeździ na karym koniu, głowę ukrywa pod przyłbicą, ale daję słowo, że pod jego czarną zbroją bije zwykłe serce. To zabójca albo okrutnik, który chce pomsty.

- Zastawiałem obławy na niego - wycharczał kasztelan - ale jest sprytny jak ryś, okrutny jak wilk i silny jak niedźwiedź.

- Czego oczekujecie ode mnie, panie Ligęzo?

- Chcę zobaczyć ciebie, a obok wóz albo konia. A na tym wozie chcę, żeby znalazło się gnijące ścierwo tego mordercy. Wtedy zerwę mu z głowy hełm i spojrzę w jego martwe oczy. I już będę wiedział, komu podziękować. I podziękuję, po kasztelańsku. Chcę, żebyś wytropił i zabił mordercę. Dostaniesz tyle złota, ile będzie ważył jeździec.

- W zbroi czy bez?

- W zbroi.

- Nisko mnie cenisz, panie kasztelanie - rzekł wolno Dydyński. - Myśliwy, który ma tropić rysia, zastawiać paść na wilka i brać się za bary z niedźwiedziem, wiele ryzykuje. Dlatego moja cena będzie wysoka.

- Znajdziesz go?

- Znajdę. Lubię ryzyko. Ale to będzie drogie. Chcę dziesięć tysięcy czerwonych!

Kasztelan zacharczał teraz znacznie głośniej niż wtedy, gdy wspomniał śmierć synów. Rozkasłał się, a Nietyksa szybko podał mu nowy kielich wina. Ligęza wychylił je duszkiem, zachrypiał. Kaszlnął...

- Tyle... - Znów chwyciły go duszności. - Myślałem, że jesteś mi przyjacielem, panie Dydyński.

- Jestem, panie. Jeno że my dwaj kochamy się jak bracia, a rachujemy jak Żydzi.

- Dobrze - wychrypiał Ligęza. - Dostaniesz dziesięć tysięcy czerwonych. Jeśli tylko go dopadniesz i przywieziesz jego ścierwo. A ja nasypię ci wór dukatów, czerwonych, talarów, florenów i reńskich...

Zapadła cisza. Płomienie na palenisku przygasły, cicho skwierczały knoty świec. Kasztelan i Dydyński przybili ręce.

- Daję słowo szlacheckie, że pieniądze dostaniesz - powiedział uroczyście kasztelan.

- Daję nobile verbum, że będziesz miał, mości kasztelanie, głowę mordercy. - Pan Jacek przyłożył rękę do serca. - Słowo Dydyńskiego nie dym.

- Tedy dobiliśmy targu?

- Nobile verbum.

- Co wiadomo o tym jeźdźcu?

- Uderza w nocy albo wieczorem. Nosi czarną rajtarską zbroję i hełm niemiecki. Ma straszną siłę. Gdy sześciu hajduków rzuciło się na niego - zabił wszystkich. Strzelano do niego, ale strzały odbiły się od zbroi. Jeździ na karym koniu szkolonym do walki. Ta bestia odgryza głowy ludziom, jeśli zagrażają jego panu. Nigdy nie pokazał twarzy.

- Broń jeźdźca?

- Pałasz. Długi, ciężki.

- Rajtar - mruknął cicho Dydyński. - To oręż wolnych rajtarów.

Kasztelan drgnął i aż się zatrząsł.

- Co?! Coś powiedział?!

- Jeździec używa broni wolnych rajtarów. Może to cudzoziemiec. Kiedy ostatni raz zabił?

- Miesiąc temu usiekł mego syna - powiedział drżącym głosem Ligęza. - Wybacz, waść, ale nie mam sił o tym mówić. Z mych dzieci ostała przy życiu jeno córka. Moja jedyna jaskółeczka... Czy musisz o to teraz pytać, szlachetko?

- Czy jest ktoś, panie, kto mógłby cię znienawidzić? Ktoś, komu wyrządziłeś tak wielką krzywdę, że wynajął... Albo stał się jeźdźcem.

- Golskiej poniechałem, ze Stadnickimi mam zastaw. Herburt już w piekle, a Drohojowski zabity przez ludzi kasztelana przemyskiego...

- A Tarnawski? - wtrącił Nietyksa.

- Tarnawski nie ośmieliłby się na coś takiego. Zresztą on już umiera.

- A Wierusz...? - wtrącił cicho klucznik.

- Mości panie - zwrócił się kasztelan do Dydyńskiego - mój sługa wskaże ci komnatę. Kiedy wyruszysz ścigać zabójcę?

- Za kilka dni. Najpierw muszę się rozejrzeć.

- Za dwa dni poluję w ostępie na niedźwiedzia. Zapraszam.

Dydyński wstał i skłonił się. Nietyksa ujął go za ramię i poprowadził do drzwi.

- Chcę porozmawiać z kimś, kto ostatni raz widział tego czarnego jeźdźca - powiedział Dydyński. - Jest ktoś taki?

- Jasiek, pachołek pana Aleksandra, świeć, Panie, nad jego grzeszną duszą. Każę mu przyjść do twej izby.

Wyszli z komnaty. Kasztelan nawet nie spojrzał na nich. Zakliki nie było już przed drzwiami. Hajduk podał panu Jackowi szablę. Potem Nietyksa poprowadził gościa przez sale i krużganki. Zamek sidorowski był przestronny i bogaty. Dydyński widział piękne gdańskie meble, tureckie makaty, dywany i obrazy... Spoglądały nań wyblakłe oblicza z portretów. Nietyksa zatrzymał się.

- Nieszczęście spadło na pana naszego - powiedział nagle. - Gniazdo sidorowskie zostało bez dziedziców i następców. Po paniczach pozostał tylko portret.

Dydyński spojrzał na ścianę. W świetle świec dostrzegł obraz przedstawiający dwóch młodych mężczyzn w cudzoziemskich strojach. Widocznie był to obraz namalowany w czasach, gdy młodzi Ligęzowie wojażowali po Europie i mieli jeszcze głowy na karkach.

- Oto młodszy syn kasztelana, Samuel, i starszy, Aleksander - mruknął Nietyksa. - A teraz pozostała tylko panna Ewa. Odziedziczy splendory i dukaty. Poznasz jeszcze tę pannę, panie bracie. Jeno głowy nie strać dla niej, bo gładka.

Dydyński patrzył na portret. W migotliwym świetle świecy trzymanej przez Nietyksę oblicza młodych Ligęzów wyglądały blado. Obraz zdawał się być nierówno przycięty - nie wiedzieć czemu postaci obu młodzieńców znajdowały się przy prawej krawędzi malowidła.

- Prowadź do komnaty - mruknął Dydyński.

4. Jasiek

Przed drzwiami komnaty czekał na Dydyńskiego młody sługa kasztelana. Czapką ozdobioną trzęsieniem i pękiem sokolich piór skłonił się aż do samej ziemi.

- Oto Jasiek - rzekł Nietyksa. - Pan kasztelan oddaje ci go do posług. Widział jeźdźca w chwilę po tym, gdy zabił świętej pamięci kasztelanka Aleksandra.

Jasiek wyglądał dokładnie tak, jak powinien wyglądać pachołek. Był szczupły, rumiany na gębie, odziany w krótki zielony żupan zapinany na guzy.

- Blisko byłeś zabójcy, gdy usiekł imć pana Aleksandra?

Pachołek skłonił się jeszcze niżej.

- Pan Aleksander z dragonką do lasu poszedł. Mnie czekać między ulicznicami kazał. Czekam ja i czekam, aż tu słyszę - łomot kopyt. Pomyślałem ja sobie zaraz, że - gwałtu - coś z moim panem nie tak. Skoczyłem konno we mgłę, aż tu nagle coś wielkiego jak nie hycnie na mnie! Tuż obok czarny jeździec przemknął. Bies prawdziwy! Myślałem za czartem gonić, ale jakże to tak?

Jeszcze się odwróci i człeka zadusi. - Jasiek przeżegnał się nabożnie.

- Jak wyglądał?

- Jechał na wielkim koniu. Miał czarną zbroję jak rajtarzy jego królewskiej mości, com ich w Krakowie widział... A na zbroi miał lilie srebrne wyrysowane, w ręku pałasz. Oblicza nie pokazał, czart jeden, bo miał na twarzy hełm z przyłbicą, wielki jak dzwon w kościele Bernardynów we Lwowie. Albo kopuły na zamku w Wiśniczu...

- Zaraz, zaraz, widziałeś go tylko przez chwilę i pamiętasz tyle rzeczy? A mówiłeś jeszcze, że mgła była!

- Nie wiem, panie. Jakoś tak pamiętam.

- Ludzie różne rzeczy gadają - mruknął Nietyksa. - Powtarza, co na targu słyszał.

- Jak ty myślisz, Jasiek? Ten czarny jeździec to człowiek czy upiór?

- Upiór, panie, jako żywo. Ja słyszałem, jak baby w Podhajcach mówiły, że to kara za grzechy nasze. Za to, że nasz kasztelan jegomość często innym panom szlacheckie słowo dawał i nie dotrzymywał.

- Idź do czeladnej. - Dydyński klepnął pachołka w ramię. Jasiek skulił się i jęknął.

- Co ci jest?

- Trzydzieści rózeg wziął u kuny, z pana kasztelana łaski - wtrącił Nietyksa.

- Za co?

- Bóg raczy wiedzieć. - Jasiek spuścił wzrok. - Za hardość, pan kasztelan powiedzieli. Za to, że głowę za wysoko noszę.

- A nosisz?

- Nie wiem.

- Tyś szlachcic czy chłop? Jasiek milczał. Skłonił się nisko.

- Chłop, panie - wyszeptał i dwie łzy stoczyły mu się po policzkach.

- Idź do czeladnej - mruknął pan Jacek. - A jutro skoro świt do posługi przychodź... I nie bój się - dodał cicho. - Nie będę cię bił.

5. Amor i demon

Różne są odmiany jesieni. Jest jesień włoska, ciepła i słoneczna. Jesień francuska, pełna dojrzewających winogron, jesień obfitości i zbiorów. Jesień inflancka - szara, ponura i smutna. Jesień multańska, gorąca, pełna zaduchu i pyłu.

Jednak najpiękniejsza jest złota polska jesień.

Tak przynajmniej myślał pan Dydyński, ruszając na kasztelańskie polowanie w Beskidzie.

Był początek października. Lasy i pola pokryły się złotem, a drzewa gubiły żółte liście, które padały na dywan utkany z traw, kwiatów i ziół. Niebo nad górami było błękitne i spokojne. Potoki szumiały cicho wśród kamieni, a pod wieczór z wykrotów i leśnych ostępów podnosiły się pierwsze jesienne mgły. W taki czas zwierz wychodził z pól i lasów, dziki ryły pod dębami, gęsi ciągnęły w kluczach na południe. Na stokach Beskidu pasły się stada saren, zające kryły się po krzakach, wilki podchodziły pod ludzkie siedziby. Więc kto tylko czuł się szlachcicem, ten wyruszał wraz z gośćmi i służbą w knieje, spuszczał ze smyczy charty i sfory ogarów lub chwytał się cieszynki czy guldynki. Zapuszczał się w ostępy z łukiem i oszczepem, szczwał zające, tropił wilki, łosie i jelenie. Polował z sokołem na podniebne ptactwo, chadzał z siecią na niedźwiedzia lub zastawiał sidła na lisa.

Jednakże tego wieczoru Dydyńskiemu nie było w głowie polowanie.

Kasztelanka...

Gdy zajął wskazane przez borowego stanowisko za kępą pożółkłych zarośli, wyciągnął broń i przyczaił się, usłyszał za sobą stukot końskich kopyt. Odwrócił się i zobaczył młodą pannę na białym dzianecie. Ubrana była po męsku - w żupanik, delię i kołpak, spod którego wymykały się pasma ciemnych włosów. Podjechała bliżej, patrząc Dydyńskiemu prosto w oczy, a potem zeskoczyła na ziemię. Poprawiła bandolet na ramieniu. Przez ten czas pan Jacek zdołał dostrzec jej piękne szare oczy, małe, ale pełne wargi, wąskie brwi i drobne nozdrza ściągające się jak u rasowej klaczy.

- Witam, panie Jacku.

- Waćpanna - Dydyński skłonił się i zdjął kołpak - jesteś zapewne Ewą Ligęzianką, córką imć pana kasztelana halickiego, dobrodzieja mojego, o której urodzie i wielkiej mądrości nieraz słyszałem?

- Widzę, że waszmość władasz równie dobrze szablą co dowcipem. Czy i kobiety zdobywasz tak łatwo jak trofea na polowaniu?

- Niewiasty podbijam dwoma sposobami - odparł Dydyński - szablą i poezją. Poezją zdobywam serce, a szablą przepędzam trubadurów, którzy są lepsi ode mnie w rymowankach niż w szermierce. Cóż waćpannę do mnie sprowadza?

- Byłam ciekawa, czy tak znamienity myśliwy upolował już wilka, a może niedźwiedzia?

- Ja poluję na jeszcze grubszego zwierza, mościa kasztelanko.

Ewa uśmiechnęła się lekko. Obeszła dokoła gruby pień drzewa, dotykając go lekko palcami.

- Wiem, panie Jacku, na kogo polujesz. Galopuje na karym koniu, a za każdym razem, gdy się pojawi, spada czyjaś głowa.

- Głupio robi. Gdybym był jeźdźcem, nie polowałbym na mężczyzn.

- A na co?

- Na... łanie. Roześmiała się cicho.

- Czy jeździec nie jest kimś, komu pan kasztelan odmówił ręki waćpanny?

- Gdyby któryś z nich był tak odważny, dałabym mu się porwać... Pan ojciec chce wydać mnie za magnackiego syna. Dla takich za ciężka jest rajtarska zbroja i pałasz. Nie wiesz, panie Jacku, jak nudne jest życie na dworskich salonach. Ty, mości Dydyński, robisz, co lubisz: chcesz - żyjesz, chcesz - umierasz! A ja ciągle widzę uniżone uśmiechy gładkich panów i tęsknię do wolnego życia. Takiego, jakie ty wiedziesz...

- Takie życie szybko się kończy. W bójce, w karczmie, na gościńcu, pod kopytami koni. Od tatarskiej strzały. Albo na pohańskich galerach. Albo pod toporem kata...

- A wiesz, panie Jacku, dlaczego tu przyszłam? Chciałam odnowić znajomość. Ciągle wspominam, jak przed laty przyjeżdżałeś do mego ojca, do zamku w Podhajcach.

- Nie pamiętam.

- Nie zwracałeś na mnie uwagi... A tak naprawdę, panie Jacku - oparła się policzkiem o jego ramie, tak że szlachcica przeszył dreszcz - przyszłam do ciebie, bo wiem, że on uderzy znowu. Przyjdzie po moją duszę.

- Po ciebie? Dlaczego?

- Jestem ostatnia z rodu. Ratuj mnie, panie Jacku... Ocal przed nim. Mój ojciec kiedyś umrze. A wtedy potrzeba mi będzie kogoś silnego. Kogoś jak ty...

- A Zaklika?

- To zwykły infamis i banita. Zaklika? Któż to jest Zaklika?

- To mój wróg. Pociąłem go w pojedynku.

- Ale to nie Dydyński. Nie ty...

Z dala rozległo się granie rogów. Zaraz potem zachrzęściły gałęzie i krzaki za Dydyńskim i Ligęzianką. Nadciągał kasztelan, a z nim Nietyksa, Zaklika i kilku pachołków. Ligęza trzymał w ręku rusznicę. Zaklika wyciągnął bandolet, spojrzał niechętnie na Dydyńskiego i kasztelankę.

- Obława ruszyła! - zakrzyknął kasztelan. - Niedźwiedź jest w ostępie przed nami. Na konie siadajcie, bo jak w szał wpadnie, odbiec nie zdążycie!

Dydyński pomógł wsiąść Ewie, a potem wskoczył na kulbakę, przygotował półhak, nakręcił zamek. Z daleka przez puszczę niosło się granie rogów, łoskot kijów i nawoływanie osaczników.

- Wyjdzie ku nam! - wydyszał Nietyksa. - Żebym tak był w młodych latach, poigrałbym sobie z misiem oszczepem.

Rozjechali się i ukryli za krzakami. Wysoki, groźny ryk rozbrzmiał blisko. Zaraz po nim rozległo się ujadanie psów.

Dydyński czekał w napięciu. Przed nimi był leśny ostęp przesłonięty pożółkłymi krzakami - głęboki jar porośnięty drzewami, poprzegradzany zbutwiałymi pniami, zarośnięty chrustem, zawalony kamieniami. Coś kotłowało się w głębi wąwozu. Ujadanie psów stało się bliższe. Szelest i łoskot rozbrzmiały nieopodal. Niedźwiedź się zbliżał...

Wszystkie lufy skierowały się ku wylotowi wąwozu.

Niedźwiedź? Dydyński słyszał wyraźnie łoskot końskich kopyt... Ale jak to? Skąd...

Z błyskiem światła odbitego od szmelcowanej zbroi... Z łoskotem kopyt i chrapaniem ogromnej karej bestii w kropierzu... Spod baldachimu złotych liści wypadł czarny jeździec w rozwianym płaszczu. Szybko przemknął między drzewami.

Wrzaski, krzyki...

Błysk, huk i dym przeorały polanę. Jednak kule ominęły jeźdźca. Szybko jak we śnie upiór pomknął tam, gdzie stał kasztelan. Dydyński usłyszał potężniejący łoskot kopyt, a potem świst powietrza przecinanego ostrzem rajtarskiego pałasza. Jacek cisnął w bok półhak, chwycił za szablę i wichrem pomknął za napastnikiem.

Nie zdążył!

Upiór jak burza wpadł na pobladłego Ligęzę, zatoczył pałaszem świszczącego młyńca i ciął!

Kasztelan zdążył się zastawić. Koń pod nim stanął dęba, Ligęza opadł w tył, na plecy, a walący się z nóg wierzchowiec przygniótł go swoim ciężarem.

Czarny rycerz ściągnął wodze, jego rumak wspiął się, zatańczył na tylnych nogach. Upiór rozejrzał się, jego oczy ukryte za szparami przyłbicy spojrzały w prawo, w lewo...

- Do broni! Bić! - ryknęło kilka głosów.

Sługa kasztelana przyskoczył bliżej, wzniósł rohatynę nad głowę i pchnął w bok czarnego. Ostrze ześliznęło się po zbroi, a jeździec skoczył w przód, zamachnął się i ciął pachołka prosto w łeb. Obrócił się; z tyłu runął nań Barszczewski - zaufany klient Ligęzy. Od razu ciął szablą w twarz osłoniętą przyłbicą. Ostrze zabrzęczało, ześliznęło się po hełmie, jeździec odbił kolejne cięcie szlachcica, a potem błyskawicznie przeszedł z zasłony do zwodu, wbił ostrze w pierś Barszczewskiego, popchnął głębiej i przebił go na wylot. Szlachcic zacharczał, zwisł bezwładnie w kulbace, a potem zwalił się na ziemię.

Upiór rozejrzał się dokoła.

Z lewej dopadł go Zaklika, z prawej Dydyński. Obydwaj cięli niemal jednocześnie. Jednak jeździec odbił uderzenie Dydyńskiego, a cios Zakliki przyjął na zwinięty płaszcz z boku.

Zaklika ponownie wzniósł broń do cięcia. Jeździec zastawił się, a wówczas szlachcic uderzył. Szybko i płynnie przerzucił broń do lewej ręki.

To była niesamowita sztuczka.

Gdyby tak walczył w czasie pojedynku z Dydyńskim...

Ostrza minęły się, lecz w tejże chwili kary koń skoczył w bok, rozdzielając walczących. Czarny jeździec zamarł na chwilę, jak gdyby znalazł to, czego szukał.

Kasztelanka!

Pobladła, szarpała wodze wierzchowca, kłuła go ostrogami. Jej biały dzianet zarżał i popędził galopem poprzez knieję. Upiór skoczył za nią. Kary koń zachrapał i pomknął jak burza. A za nim, kilka kroków z tyłu, leciał z rozwianą grzywą husarski rumak Dydyńskiego.

Drzewa migały im przed oczyma, kamyki i piach spod kopyt siekły twarze. Wypadli na długą polanę zasłaną żółtymi liśćmi, zarośniętą wyschłymi trawami. Wierzchowiec Dydyńskiego nie zdołał zbliżyć się ani na krok do karego rumaka. Za to czarny jeździec z każdym susem przybliżał się do białego dzianeta.

Kasztelanka krzyknęła. W porywie rozpaczy chwyciła za pistolet, odwróciła się w kulbace i wypaliła w stronę ścigającego ją rycerza!

Chybiła. Kula przemknęła nad ramieniem upiora. Jacek schylił się odruchowo. Ołów świsnął mu nad głową, przestrzelił kołpak i trzęsień.

Czarna stalowa rękawica opadła na ramię kasztelanki. Jeździec wyrwał Ewę z siodła i przygiął do kulbaki. Dziewczyna szarpnęła się. Zapięcia delii i żupanika trzasnęły w jednej chwili, a kasztelanka w ostatnim porywie rozpaczy z całych sił uderzyła rękojeścią pistoletu w przyłbicę rycerza.

Cios zachwiał napastnikiem. Rozluźnił uścisk, a Ewa wyrwała się, pozostawiając w jego ręku delię. Spadła między konie, przeturlała się po trawie, znieruchomiała.

Jeździec zawrócił konia tuż przed skrajem polany. Spiął wierzchowca ostrogami i w tej właśnie chwili dopadł go Dydyński.

Starli się pod uschniętym dębem. Ogromne drzewo wyciągało ku niebu kikuty gałęzi obłażących z kory.

Jacek zatoczył szablą młyńca nad końskim karkiem. Miał przeciwnika z lewej, więc ciął z tej strony - wręcz. Czarny rycerz sparował cięcie płaską zasłoną, trzymając ostrze pałasza przechylone ku ziemi. Zaraz po tym uderzył głowicą w skroń Dydyńskiego. Jacek uchylił się! Znał tę sztuczkę. Zwrócił konia w stronę wroga.

Starli się znowu, tym razem na dłużej. Upiór ciął wlew, w ostatniej chwili cofnął ostrze tuż nad zastawą Dydyńskiego i wyprowadził zwód do pchnięcia.

Chybił!

Jacek zbił klingę, odrzucił w bok, sam przyciął z łokcia, aż ostrze szabli zgrzytnęło, osuwając się po przyłbicy hełmu. Konie odskoczyły od siebie, walczący znowu skierowali je ku sobie. Rycerz ciął pierwszy, Dydyński przyjął uderzenie na zastawę - cofnął lekko szablę, a potem wyprowadził szybką i krótką odpowiedź. Upiór zamachnął się, uderzył na odlew, a wtedy Jacek ciął od lewej, w kiść. Już w trakcie cięcia dołączył lewą rękę do prawej i uderzył ze świstem cięciem trybunalskim prosto w ostrze przeciwnika!

Pałasz wybity z czarnej rękawicy zafurkotał w powietrzu i wbił się w pień dębu.

Czarny rycerz uderzył konia ostrogami. Dydyński podskoczył do leżącej kasztelanki, obrócił konia i zamarł wpatrzony w przeciwnika, gotowy bronić jej do końca. Długo mierzyli się wzrokiem.

W oddali rozległo się szczekanie psów.

Upiór powoli opuścił głowę. Ominąwszy łukiem Dydyńskiego, pomknął skokiem, a mijając pień dębu, mimochodem wyrwał wbity weń pałasz. Obrócił wierzchowca na zadnich nogach, spojrzał na Dydyńskiego, a potem uniósł dłoń w rękawicy w rajtarskim pozdrowieniu i runął między drzewa, roztopił się w wieczornych mgłach.

Dydyński zeskoczył z konia, przypadł do kasztelanki. Jej czarne włosy rozsypały się na dywanie złotych liści, rozerwany kaftanik obnażył białą pierś zwieńczoną różowym sutkiem. Szlachcic porwał ją w ramiona, potrząsnął.

- Żyj! - wyszeptał. - Żyj, mościa panno.

Jęknęła cicho. Jacek, czując przy sobie ciepło jej ciała, przytknął usta do jej ust, pocałował mocno, brutalnie, sycąc się jej dotykiem, smakiem jej ust.

- Jegomość! Hej, jegomość!

Oderwał się od dziewczyny, położył ją troskliwie na trawie. Bladość na obliczu Ligęzianki zmieniła się w róż. Przychodziła wolno do siebie.

Dydyński poderwał się na nogi i dojrzał przerażone oczy Jaśka trzymającego wodze konia.

- Olaboga! - zakrzyknął pachołek. - Żyjecie?! A panna? Żywa będzie?

Zadudniły kopyta. Z półmroku wynurzyły się rozpędzone konie, zaszczekały psy. Nietyksa, Zaklika i kilku innych panów braci zeskoczyło z koni, zaświeciły pochodnie, zalśniły szable i pistolety.

- Na Boga! Panie Dydyński! - zakrzyknął Nietyksa. - Żyjesz waść? A jeździec, a panna? Gdzie panna!

- Żyje! - wydyszał Dydyński.

To dziwne, ale z ust pachołków nie wydobył się okrzyk radości. Jedynie Zaklika przypadł do kasztelanki. Uczynił to zbyt szybko, aby uszło to uwagi Dydyńskiego. Szlachcic ukląkł przy leżącej, dotknął jej policzka, przytknął ucho do piersi.

- Dycha! - zakrzyknął. - Bogu niech będą dzięki! Dopiero teraz zauważył podarte odzienie. Dydyński poczuł na sobie jego wściekły, rozpalony wzrok.

- Śmiało waszmość sobie poczynałeś! - wysyczał Zaklika. Szybko porwał za szablę i ruszył w stronę Dydyńskiego. - Na kasztelańską córkę podniosłeś rękę!?

Dydyński, pełen podziwu dla jego wcześniejszych popisów, nawet nie uniósł szabli. Zaklika sporo nauczył się od czasu ostatniej zwady. Może nawet za dużo. Głupotą byłoby ryzykować pojedynek w takiej chwili.

- A nie zapytasz waść, co stało się z jeźdźcem?

- Spokój, mości panowie! - Nietyksa wpadł pomiędzy Zaklikę i Dydyńskiego. - Bierzcie pannę! - rozkazał pachołkom.

Zaklika zrzucił delię. Wspólnie ze sługami kasztelana ułożyli na niej Ewę, podnieśli z ziemi. Zaklika delikatnie dotknął jej policzka.

- Żyj, sokolico, żyj, proszę - wyszeptał.

- A ja wszystko widziałem - wykrzyczał Jasiek i skłonił się nisko przed Dydyńskim. - Jegomość bił się z czartem! Wybił mu miecz z ręki i kości wszystkie porachował.

- Jak to?! - zakrzyknął Nietyksa. - Panie Jacku? Walczyłeś z upiorem?

Dydyński położył mu rękę na ramieniu.

- Co z kasztelanem?

- Szwankował przez konia. Ale będzie żył.

- Więc chodźmy!

6. Paroksyzm i heraldyka

- Wasza miłość wiesz dobrze, kim jest czarny jeździec.

- Dość! - wycharczał Ligęza i odtrącił Jaśka pochylonego nad miednicą, do której właśnie upuszczał kasztelanowi krew. - Rzekłem: dość!

Jasiek skłonił się, po czym przewiązał ramię Ligęzy czystym bandażem. Kasztelan odepchnął go ze złością, zakaszlał, chwycił się z jękiem za lewy bok.

- Co powiedziałeś? Że znam jeźdźca? Dlaczego tak myślisz?

- On nie chciał zabić twojej córki. Jeździec - Dydyński utkwił zielone oczy w Ligęzie - chciał ją porwać.

- Aby zabić! - krzyknął kasztelan i poderwał się z miejsca. Jasiek usłużnie podał mu puchar z gorącym napitkiem, ale Ligęza go odtrącił.

- Pijcie, wasza miłość. Pijcie! - zawołał pachołek. - Te zioła medyk...

- Milcz, do diabła! - Ligęza wytrącił z ręki sługi puchar, a potem z rozmachem zdzielił go w twarz. - I tak zdechnę. - Rozkaszlał się.

Jasiek przypadł do ziemi. Ligęza wsparł się o stół, a na jego usta wystąpiła krwawa piana.

- Jeździec to ktoś, kogo kiedyś odtrąciła panna albo waszmość, panie kasztelanie - ciągnął niewzruszenie Dydyński. - Policz, ilu magnackim synalkom czarną polewkę podać kazałeś.

- Więcej ich było niźli gwiazd na niebie. Nie oddam córki byle hołocie... Dość już tych pytań! Bo zapomnę o naszym kontrakcie!

- Dałeś mi, panie, nobile verbum, że gdy odnajdę zabójcę, nagroda mnie nie minie. Słowo kasztelańskie nie dym!

Oblicze Ligęzy nabiegło czerwienią. Ręka, którą wyciągnął w stronę Dydyńskiego, drżała coraz mocniej.

- Gdy pierwszy raz rozmawialiśmy, imć Nietyksa wypowiedział nazwisko Wierusz... Kto to jest?

- To chłop - wykrztusił kasztelan. - Ja... Nieprawnie... - Ligęza zamilkł, opadł na krzesło, a jego twarz poczęła robić się coraz czerwieńsza. - Jezu Chryste! Jezu... duszę się! - Szarpnął zapięciem atłasowego żupana.

- Jasiek! Nietyksa! Bywaj! - Dydyński poderwał się z krzesła. Drzwi otwarły się z trzaskiem. Do komnaty wpadł Jasiek, pachołkowie i zamkowy medyk. Chwycili rzężącego, trafionego apopleksją kasztelana, ponieśli do sąsiedniej komnaty.

Dydyński westchnął ciężko. Wyszedł na zewnątrz. Stanął na krużganku i oparł się o poręcz. Usłyszał stukot młotków na dziedzińcu. Na dole, przed wejściem do zamkowej kaplicy, stolarz zbijał krzyże z drewnianych bali. Dwóch pachołków wnosiło do środka proste drewniane trumny.

Dydyński ruszył do swojej komnaty. Wszedł po schodach, potem przemierzył korytarz, w sali z portretami zatrzymał się na chwilę. Znów spojrzał na malowidło przedstawiające obu kasztelaniców - Samuela i Aleksandra. Zamyślił się na chwilę.

Dlaczego na portrecie były dwa herby? Jeden to Lubicz Ligęzów, a drugi - dziwna, dzielona w słup tarcza z czterema liliami. To nie był herb Ligęzów. To nie był żaden polski herb.

Obaj młodzieńcy namalowani zostali blisko prawej krawędzi obrazu. Zbyt blisko. Herbowa tarcza u ich stóp zapewne kiedyś znajdowała się pośrodku malowidła...

Dydyński wzruszył ramionami i ruszył do komnaty. Pchnął drzwi. Na środku pokoju leżała ćwiartka papieru. Dydyński podniósł ją i przeczytał:

Wielmożny, Uprzeymy y Wielce mnie miły Mości Panie Bracie!

Zaszły zdarzenia, które sprawiają, że muszę powiedzieć Ci o czymś ważnym. Czekam dziś wieczorem w karczmie „Pod szablami" u Żyda Berka, na krakowskim trakcie.

Podpisu nie było. Dydyński zmiął w ręku papier.

I pomacał przy boku rękojeść szabli.

7. „Pod szablami"

Karczma „Pod szablami", która sterczała przy trakcie ze Lwowa do Krakowa, nazywana była tak z powodu licznych zwad i rąbanin, które rozgrywały się w jej wnętrzu. Tutaj umawiali się na pojedynki panowie bracia, a karczmę palono co kilka lat. Ostatni raz uczynili to zbuntowani żołnierze konfederacji lwowskiej. Ale i tak w ciągu ostatniego roku w deski podłogi, stoły i ławy wsiąkło tyle szlacheckiej krwi, że starczyłoby jej na ufarbowanie wszystkich żupanów w województwie ruskim na karmazynowa barwę.

Karczma była pełna gości. Dydyński z trudem przeciskał się przez tłum herbowych. Rozglądał się dokoła z uśmiechem i odpowiadał na liczne pozdrowienia, których nie szczędzili mu panowie bracia. Wszak był znany i lubiany w całej Ziemi Przemysko-Sanockiej, a przy drewnianych stołach poznaczonych razami szabel i czekanów zasiadał sam kwiat szlachty z tego pogranicza Rzeczypospolitej. Gdyby pan Dydyński wszedł do gospody i zajazdu w dalekiej Francyi albo w Niderlandach, z pewnością otaczałyby go smętne i blade oblicza pludraków pociągających drobnymi łyczkami wino z kielichów. Bogatych mieszczuchów i tchórzliwych kawalerów w upudrowanych perukach. Ludzi chłodnych i wyrafinowanych, cedzących słowa półgębkiem i pilnujących, aby broń Boże nie uronić ani kropli z kielicha ani nie paść w pijackim śnie pod stół.

Na szczęście była to gospoda w Rzeczypospolitej, więc pana Jacka otaczały czerwone i rubaszne oblicza szlachty polskiej, a w uszy uderzały pijackie śpiewy i okrzyki. Widział gęby poznaczone bliznami po cięciach szablą, guzami i śladami od prochu. Gęby rumiane i blade, ozdobione nosami czerwonymi od pijaństwa, uczone, choć z błyskiem w oku. Płowe i ciemne podgolone czupryny, sumiaste wąsy - czasem nierówne, bo podcięte przez sąsiada lub konkurenta do panny. Oblicza poczciwe i otwarte, pijackie, wesołe, ale nade wszystko - szczere.

Dydyński rozglądał się dokoła, ale nie widział, aby ktoś w tłumie gości skinął na niego. Przeszedł tak przez całą izbę, aż w końcu zajrzał do małego alkierzyka. Zajrzał i zamarł.

Nietyksa.

Szlachcic siedział nad kuflem piwa. Kiwał się sennie, wpatrzony gdzieś w dal. Czyżby czekał?

Dydyński wszedł do alkierza. Przysunął z łoskotem ławę do stołu i rozsiadł się wygodnie. Nietyksa otworzył jedno oko.

- Wreszcie jesteś, panie Jacku. Czekałem...

- Słucham.

- Chyba wiesz, o czym chciałbym z tobą mówić...

- O jeźdźcu.

Nietyksa spojrzał w prawo, potem w lewo, jak gdyby sprawdzając, czy ktoś ich nie podsłuchuje.

- Jeździec godzi w cześć i honor Ligęzów. A nade wszystko w to, co pan na Sidorowie kocha najbardziej. Kasztelankę!

- Chce ją porwać do ołtarza?

Nietyksa uśmiechnął się, dopił piwo i odstawił pusty kufel.

- Jeździec na karym koniu, który przybywa z mgły. Niezwyciężony, niedościgniony. Szybki jak żmija, waleczny jak lew i... sprawiedliwy jak sama śmierć.

- Jak się zwie?! Zdradź mi jego imię.

Nietyksa zapatrzył się w dal. Zapadła cisza, nawet w głównej izbie ucichły pijackie krzyki.

- Wiem, kto jest jeźdźcem - powiedział cicho. - Znam tę historię. I kasztelan ją zna, ale nie wyjawi ci nigdy, bo ciągle nie chce uwierzyć, że to się mogło stać. Ten jeździec to upiór.

- Upiór!?

- Myślałem, że czarny diabeł nigdy nie wstanie z grobu. Ale on ożył, powstał z martwych, choć sam widziałem obcięte głowy jego towarzyszy.

Dydyński spojrzał Nietyksie prosto w oczy.

- A więc? Mów, mów, panie bracie!

- Kiedyś kasztelan przyjął na służbę pewnego człeka, który zwał się Chrystian von Thurn. Powiadał, że był szlachcicem z Wirtembergii, ale ja myślę, że tak naprawdę był to bękart ze Śląska, który przyssał się do cudzego klejnotu. Pan Ligęza uczynił go dowódcą straży i zaufanym sługą. Gdy obaj panicze dorośli, wysłał go z nimi za granicę. Kasztelan hołubił go na dworze, żywił i otaczał łaskami. A źle robił, bardzo źle. Bo od pańskich faworów czarciemu bękartowi pomieszało się we łbie. Coraz śmielej sobie poczynał, coraz pewniej. Pewnego razu kasztelan pojechał do Krakowa. W drodze spotkał jednak swawolną kupę. Wybili jego czeladź i hajduków. Byłby zginął, ale uratował go Chrystian. Nadciągnął na czas ze swoimi ludźmi i uchronił gardło pana Ligęzy od miecza.

- I co na to kasztelan?

- Dał nobile verbum, że odda mu, co tylko tamten będzie chciał, choćby i nawet zamki i starostwa. Ale bękart... Bękart zażądał czegoś, co przyprawiło jaśnie oświeconego o wściekłość.

- Pieniędzy?

- Gdzież tam! Chciał ręki panny Ewy.

- I kasztelan dał mu?

- Dał nobile verbum, że odda mu córkę. Ale dopiero wtedy, gdy panna ukończy dwudziesty pierwszy rok życia. Chytry był pan Ligęza, ale przechytrzył. To było tuż przed pogromem pod Cecora. Chrystian wybierał się na wojnę, został nawet kapitanem kompanii rajtarów w regimencie imć pana Kazanowskiego, a panna była młoda. Kasztelan myślał, że bękart zginie albo zapomni. Ale on przeżył. Po bitwie chocimskiej wrócił tutaj, i to nie sam!

- Jak to nie sam?

- Była z nim kupa hultajstwa. Chrystian dobrał sobie towarzyszy z wolnych rajtarów, którzy nie dostali zasług, i wraz z nimi łupił wsie i miasta. Kasztelan bał się, że upomni się o pannę, ale miał szczęście. Chrystian szalał i zabijał, okrutnie był zawzięty na chłopów. I wtedy poczęto mówić o nim - czarny jeździec albo czarny upiór, bo jeździł w czarnej zbroi rajtarskiej i nigdy nie pokazywał twarzy. Ale zginął z rąk chamów. Najpierw starosta Krasicki pogromił ze swoimi ludźmi jego kompanię, a potem w jednej wiosce dopadli go rozwścieczeni chłopi i zarąbali kosami. Jego i dwunastu rajtarów. Chrystian zginął w walce, ale rajtarów kmiecie wzięli żywcem i wszystkim pościnali kosami głowy. Wszyscy myśleli, że czarny jeździec zginął. Aż tu nagle... W maju tego roku panna skończyła dwadzieścia jeden wiosen... I wtedy padł pierwszy trup.

Nietyksa rozkaszlał się.

- Czarny jeździec wraca. Kryje się we mgle i uderza. Chce uwieźć do piekła to, co mu się słusznie należy... Zabrać do piekła pannę Ligęziankę...

- Ewę?!

- Pannę kasztelankę. Tak jest. Pan Ligęza dał mu słowo szlacheckie. A pan Ligęza nigdy słowa nie łamie.

- Jakim herbem pieczętował się Chrystian?

- Cztery lilie na tarczy dzielonej w słup...

Jacek zamarł. Wszystko zawirowało mu przed oczyma. Ten sam herb był na portrecie. Wszystko powoli stawało się jasne...

- Albo Chrystian nie zginął wtedy - mruknął Dydyński - albo ktoś wie o tej historii i podszywa się pod jeźdźca. Walczyłem z nim... To nie upiór... Wstawaj, waszmość! - zakrzyknął. - Czas nam ruszać!

- Dokąd?

- Prowadź mnie tam, gdzie jest grób tego Chrystiana. Jeśli naprawdę zginął, będą tam leżeć jego kości. A jeśli nie, to znaczy, że żyje.

- Teraz? W nocy?!

- Nie ma chwili do stracenia!

Nietyksa poderwał się na nogi. Pokuśtykał do wyjścia. Dydyński niemal następował mu na piętę.

Wyszli do sieni, a z niej ruszyli do stanu z tyłu karczmy. Dydyński uchylił drzwi. Weszli do ogromnej izby pachnącej końmi, sianem i końskim nawozem. W czasie gdy rozmawiali, zapadła ciemna noc. Księżyc zaglądał do okien.

Nietyksa krzyknął na pachołka, ale odpowiedziała mu cisza, ruszył do ogromnych drzwi prowadzących na zewnątrz, łomocząc drewnianą nogą o deski podłogi. Dydyński sam znalazł swego konia, narzucił nań kulbakę, przeciągnął pod brzuchem popręgi, założył munsztuk i tręzle... Potem spojrzał na drzwi i zamarł... Coś było nie tak. Księżyc świecił mocno, jego blask wpadał do stanu przez szparę u dołu wrót, jednak na samym środku poblask był rozdzielony, przesłonięty przez coś, co stało na zewnątrz...

Usłyszał szelest i niemal poczuł, jak coś dużego i czarnego przesłania światło księżyca po drugiej stronie.

- Nie rusz, waćpan, drzwi! - zakrzyknął. Za późno!

Nietyksa szarpnął oba skrzydła. Wrota rozwarły się ze skrzypieniem.

Jezu Chryste... Jeździec...

Dydyński dostrzegł tylko czerwone oczy konia i błysk światła na obnażonym pałaszu. Nietyksa rzucił się do ucieczki, biegł, szlochając, prosto do drzwi.

Ogromny rumak rusza z miejsca...

Kuternoga pędzi z krzykiem do karczmy...

Rżenie konia, świst ostrza...

Nietyksa potknął się, zamarł przechylony, gdy drewniana noga uwięzła mu w szparze między deskami. Szarpnął drewnianym kulasem, ale nie zdołał wydostać się z pułapki. Z krzykiem ciął szablą w drewnianą żerdź, raz, drugi, trzeci.

Nie zdążył! Szybko jak cień jeździec przemknął obok niego. Ostrze pałasza opadło z ponurym świstem, a odrąbana głowa Nietyksy potoczyła się pod ścianę.

Jeździec wstrzymał konia, zawrócił i pomknął do drzwi, wypadł na zewnątrz.

Dydyński skoczył na wierzchowca, uderzył rumaka piętami i ruszył za jeźdźcem.

Wypadli w noc. Kary koń pędził jak wicher, nie znając zmęczenia. Jak burza galopował gościńcem, a potem runął na południe. Przemknął przez bród, nad którym unosiły się opary mgieł, i wpadł do starego lasu. Poskręcane konary drzew tylko migały Dydyńskiemu w oczach. Księżyc był w pełni, jego blask przeświecał przez gałęzie, kładł się jasnymi plamami na mchu i paprociach.

Jeździec wpadł na dużą polanę, zatrzymał się, zwolnił. Dydyński dobył szabli.

- Chrystianie! Zatrzymaj się!

Jeździec zamarł. Powoli odwrócił się w stronę Dydyńskiego, Jacek poczuł dreszcz, gdy dostrzegł ciemne szczeliny w przyłbicy przeciwnika. Nie widział w nich oczu, nie widział piekielnych płomieni... Zupełnie nic... Czerń.

Co było za tą przyłbicą... Oddałby konia z rzędem, aby zobaczyć twarz... Twarz jeźdźca.

- Panie von Thurn! - krzyknął. - Odsłoń oblicze.

Czarny jeździec zniżył pałasz do cięcia, a potem jak burza ruszył na Dydyńskiego.

Starli się na środku polany, oblani księżycowym światłem. Czarny diabeł rąbnął wręcz, potem wlew, na odlew i w kiść, Dydyński uchylił się, ciął, odparował podstępny sztych i odpowiedział krótkim cięciem na głowę. Walczyli w furii, zdyszani uderzali i przyjmowali uderzenia. Ich konie kwiczały, napierały na siebie, szczerzyły zęby.

Niespodziewanie Dydyński zbił w bok cięcie ciężkiego pałasza. Potem zanurkował pod ostrzem, chcąc wyprowadzić morderczy sztych. Jednak w ostatniej chwili zmienił zamiar. Szybko jak żmija wyskoczył z siodła i całym ciałem uderzył w opancerzoną pierś przeciwnika, objął go ramieniem.

Kary koń stanął dęba, czarny jeździec przechylił się w tył, wypadł z kulbaki. Upadli na kamienie, rozdzielili się, lecąc. Dydyński osłonił głowę, przeturlał się po ziemi, a jeździec opadł na plecy, uderzył o kamienie.

Pan Jacek poderwał się szybko, dopadł przeciwnika. Jego szabla świsnęła cienko, odrzuciła w bok ostrze ciężkiego pałasza. Szlachcic uderzył nogą z całej siły, kopniakiem ciężkiego, podkutego buta wytrącił broń z ręki przeciwnika.

Potem postawił lewą nogę na piersi jeźdźca, przycisnął szablę do szyi okrytej skórą.

- Kim jesteś?! - wydyszał. - Pokaż mi swoje oblicze.

Czarny jeździec milczał. Nie poruszał się. Dydyński przesunął sztych szabli wyżej, do hełmu. Ostrożnie podważył przyłbicę.

Twarz!

Zobaczy twarz jeźdźca!

Jednym szybkim ruchem podniósł przyłbicę.

Chrapanie konia, łoskot kopyt.

Dydyński rzucił się w bok, przetoczył po kamieniach.

Ogromny kary koń o czerwonych oczach przemknął nad nim. Zawrócił i ruszył w stronę szlachcica z pyskiem wysuniętym do przodu. Skoczył prosto na Jacka, chcąc stratować go kopytami. Dydyński umknął w ostatniej chwili, ciął szablą od boku w pysk bestii. Koń kwiknął z bólu, zawrócił, zarżał. Dydyński cofnął się przed nim. Usłyszał za sobą chrzęst stali. Chciał zerknąć przez ramię, ale usłyszał świst ostrza i coś uderzyło go w bok. Wpadł w ciemną studnię bez dna i ścian i spadał nią długo...

8. Nobile verbum

Nie spadł w nicość ani nie uderzył o kamienie. Opadł na coś miękkiego. Leżał w ciszy, wsłuchany w potrzaskiwanie ognia na palenisku. Otworzył oczy i zobaczył nad sobą belkowany, pobielany sufit, po którym skakały odblaski płomieni.

Leżał na ławie w prostej izbie bez podłogi. W otwartej czeluści chlebowego pieca gorzał ogień. W jego blasku zobaczył prosty stół, drewniany ceber, stos drew w kącie, drewnianą balię, kijankę, kilka glinianych garnków. Dydyński poderwał się na nogi. Serce zabiło mu mocno, bo pomyślał, że jest w niewoli. Jednak ta izba wyglądała jak komora w chłopskiej chałupie, a nie zbójeckie siedlisko. Gdy się zerwał na nogi, od razu poczuł ból w lewym boku. Pomacał się tam i poczuł pod palcami grube zwoje bandaża.

Żyję, pomyślał. Nie zabił mnie.

Przeszedł się po izbie. Okiennice zamknięto na głucho. Ciekaw był, czy drzwi także. Ruszył ku nim, ale się wstrzymał. Coś było ukryte za piecem.

W szparze ktoś schował szablę - prostą batorówkę z szerokim, zakrzywionym łagodnie ostrzem, długim jelcem i ściętą skośnie nasadą głowicy.

Oprócz szabli Dydyński wyciągnął coś jeszcze. Małe zawiniątko, w którym błysnęło coś złotego... Sygnet! Szlachecki sygnet z wybitym znakiem brogu. To był herb Leszczyc.

Drzwi odskoczyły ze skrzypieniem. Dydyński chwycił za rękojeść szabli. Do izby wszedł niski, pleczysty mężczyzna w baraniej czapie i chłopskiej sukmanie. A za nim... Za nim wmaszerował Jasiek z zakłopotaną miną. Nieznajomy zamarł, widząc szablę w ręku pana Jacka.

- Powoli, panie rębajło - mruknął. - Ledwie wydobrzałeś, od razu chwytasz za szablę?

- Jegomości okrutnie cięto - skłonił się Jasiek. - Znaleźliśmy cię przy trakcie, w lesie. Koń stał nad tobą wylękniony i pogryziony.

- Powoli, Jasiek - powiedział mężczyzna w czapie. - Jak widzisz, panie, nie jesteśmy zbóje, ale cię po chrześcijańsku wyratowaliśmy z opresji. Jam jest Mikołaj Wierusz, ojciec twego pachołka Jaśka. A ty, panie, trzymasz w ręku moją szablę.

- Już oddaję. - Dydyński podał mu batorówkę. - Sygnet też twój?

- Jako żywo.

Dydyński spojrzał na sygnet, a potem na Wierusza.

- To jak to? Jasiek chłop - sam tak mówił - a jego ojciec pieczętuje się sygnetem?

- Zabrali mi szlachectwo.

- Zabrali? Zbójcy? Zaczaili się i cap! - odebrali?

- Nie zbójcy. Jeden zbój, największy w całym powiecie. Pan kasztelan z Sidorowa. Pan Ligęza. Tak sobie upodobał nasz zaścianek, że uczynił naganę naszego szlachectwa i przemienił w chłopy. Jasiek był wtedy mały. Kiedyś nazywałem się Wieruszowski herbu Leszczyc. Dziś nazywam się tylko Wierusz.

- Nie wiedziałem - mruknął Dydyński. - Ale i tak jestem wdzięczny za pomoc i uratowanie życia, panie bracie.

- Więc ty także uczyń coś dla mnie.

- Cóż takiego?

- Przestań ścigać czarnego jeźdźca.

- Co?! Dlaczego?

- Jeździec wypełnia wolę Boga. Słusznie karze grzeszników. Nie w prawie władał pan Ligęza, łamał słowa i przysięgi, zajeżdżał sąsiadów, brał, co chciał - cudze żony, dziewki i córki, wsie, zamki i miasteczka. A tymczasem jeździec wziął to, co Ligęza kochał najbardziej. Jego synów. I weźmie jeszcze córkę.

- Mówisz tak, bo nienawidzisz Ligęzy. Ilu niewinnych ludzi zabił jeździec? Iłu pomordował?

- A czy zabił ciebie?!

Dydyński spuścił wzrok. Pomacał się po boku... Ta rana nijak nie mogła być śmiertelna.

- Zabijał ludzi pana kasztelana. Jego sługi, jego hajduków, jego rękodajnych - ciągnął Wierusz.

- Czym zawinił dzierżawca, którego rozszczepił pierwszego?

- Pan Lubicz był synem kasztelana z nieprawego łoża. Katem nad nami. On ojca mego Sebastiana postawił na cztery noce pod pręgierz, aż starzec umarł...

- Jeździec to człowiek czy upiór?

Mikołaj skinął na Jaśka. Chłopak wyszedł do sąsiedniej izby. Przydźwigał ciężki parciany worek. Podniósł go z trudem i cisnął na stół. Sznur rozsunął się. Zabrzęczało złoto, na stół sypnęły się rulony czerwońców, dukatów, srebrnych groszy, pruskich talarów, florenów, kwartników i miedzianych szelągów...

Dydyński oniemiał. Wsparł się o stół i z niedowierzaniem spojrzał na stos złota.

- Wszyscy wiedzą, że waść najmujesz szablę za pieniądze. Kasztelan obiecał ci dziesięć tysięcy czerwonych. Ot, tutaj jest dwanaście. Zabieraj je i jedź, gdzie chcesz.

Dydyński pokręcił głową.

- Nie bój się, to nie jest złoto Wieruszowskich. Nie tylko Wieruszowskich. Ale myśmy też się dorzucili.

- Tu nie chodzi o złoto! Ja dałem słowo szlacheckie. Verbum nobile debet esse stabile!

- Mało jeszcze?

- Nie chodzi mi o pieniądze.

Wieruszowski odpiął od pasa chudy mieszek i rzucił go na stół.

- Bierz, bierz wszystko.

- To nie pieniądze mnie tu trzymają - powtórzył wolno Dydyński. - Obiecałem, że pokonam jeźdźca, a ja mam swój honor. Chcę zobaczyć, czyja twarz kryje się pod przyłbicą jego hełmu.

- A skąd wiesz, czy nie zobaczysz w niej odbicia własnej?

Dydyński wsparł się pod boki. Popatrzył groźnie na Wieruszowskiego.

- Mów, co wiesz o jeźdźcu.

- Nic nie powiem.

- Mógłbym zawlec cię do kasztelana. Na mękach przyznałbyś się nawet do ukrzyżowania naszego Zbawiciela.

- Nie zrobisz tego. Ty jesteś Dydyński, nie Ligęza.

- Bóg ci zapłać za opiekę, panie Wierusz. Jeśli pokonam jeźdźca, skłonię kasztelana, aby ci szlachectwo wrócił.

- Nie przekonasz.

- Dlaczego?

- Bo zginiesz. Jeździec cię zabije.

- A dlaczego nie zrobił tego do tej pory?

- Wybiłeś mu szablę z ręki, ale dałeś odjechać. A on jest honorowy, podobnie jak ty. I podobnie jak ty dał słowo, że porwie kasztelankę do piekła. Czyje słowo jest mocniejsze, twoje czy jego? Nie licz na to, że okaże ci litość za drugim razem.

Zapadła cisza. Dydyński wsłuchał się w potrzaskiwanie ognia na palenisku.

- Jasiek, przynieś żupan i delię!

- Panie Dydyński - powiedział cicho Wieruszowski - to było inaczej, niż opowiadał Nietyksa. Chrystiana von Thurna nie zabili chłopi rozwścieczeni rabunkami. Wpadł w zasadzkę urządzoną przez ludzi kasztelana Ligęzy. Został zwabiony w pewne miejsce i zabity.

- Kto zwabił go w zasadzkę?

Wierusz nie odpowiadał. Dydyński patrzył na niego długo. A potem wyszedł z chaty w czarną noc.

9. Exitus

Ligęza umierał. Cienie świec ustawione przy łożu kasztelana rzucały złote światło na jego oblicze. Podkreślały czarne cienie pod oczyma, wydobywały na wierzch kości policzkowe. Ta twarz była obliczem trupa. Sprowadzony ze Lwowa malarz skończył już portret trumienny na cynowej blasze, a na wieżach sidorowskiego zamku zawieszano czarne chorągwie.

- Tak, to prawda - wycharczał kasztelan. - Tak jest, żył kiedyś Chrystian von Thurn, którego kazałem chować na dworze, a który umiłował moją dziewkę. A teraz wrócił jako czarny jeździec. Nie wiem, czy to ten bękart, czy ktoś, kto się pod niego podszywa. Sześć lat temu kazałem go zabić, zwabiłem w pułapkę, ale powstał z grobu.

Kasztelan rozkasłał się. Medyk czuwający przy łożu podał mu zioła w kubku. Ligęza przełknął z trudem kilka łyków płynu.

- On przyjdzie tutaj... Przyjdzie po Ewę, zabierze ją. Ale to i tak nie ma znaczenia.

- Dlaczego?

- Ja umieram. Moje włości... Wszystko zdobyłem własną krwią. Patrz - zacharczał i wskazał ręką stolik, na którym leżały stosy papierów. - Już wiedzą. Już się zbierają... Gdy wilk pada, młode rozszarpują go. Moja córka nie utrzyma majętności. Nawet jeśli nie zabije jej jeździec, krewni i sąsiedzi wezmą ją pod opiekę i rozgrabią wszystko...

- Dałem ci, panie, słowo, że zabiję czarnego jeźdźca. I słowa dotrzymam.

- Obiecałem ci dziesięć tysięcy. Ale teraz chcę z tobą zawrzeć nową umowę - z wysiłkiem kontynuował Ligęza. - Uratuj Ewę, zabij jeźdźca, a... wyznaczę cię jej opiekunem. Dostaniesz dziewkę i cały majątek. Pięćdziesiąt wsi, co wyrwałem diabłu z gardła... Ehhheeeeeeeeee. Ehhheeeee!

Kasztelan znów zacharczał, chwycił się za piersi. Dławił się, dusił własną śliną.

- Ttttto chyyyyba dobraaaaa umowa? Zabijesz jeźdźca, a pothemm dostaniesz opiekę.

- Dużo dajesz. Za dużo jak na kasztelana Janusza Ligęzę.

- Nie mam wyboru. Tyyyyylko tyyyyy. Tyyyyy wyszedłeś żywy z walki z nim. Inniiiiiiii... Wynajmowałem już innych, Rożniatowskiego, Dębickich... Wszyscy zginęli... Tylko tyyyyy jesteś w stanie gooo pokonać. I wiem, że ty i Ewa...

- Chcę to na piśmie.

- Dostaniesz... jeszcze teraz, zaraz każę wpisać do ksiąg grodzkich.

- Chcę wiedzieć, gdzie pochowano von Thurna.

- Thoooo pod Narużnowiczami... Tam... Znajdź rozstaje. Nie idź w prawo ani w lewo, ale na południe, prosto, gdzie nie prowadzi żadna droga. Dojdziesz do lasu, do jaru. A w jarze jest kaplica z czasów morowej zarazy. Tam moi ludzie zabili rajtarów i zostawili ciała.

- Czy pochowali Chrystiana w zbroi?

- Odejdźcie! - krzyknął kasztelan. - Odejdźcie! Czego tu stoicie. Ja nie, ja nie... Jezus! Mario!

Dydyński wyszedł z komnaty. Medyk i dwaj rękodajni rzucili się ku Ligęzie. Jeden z nich obejrzał się, czy nikt nie patrzy, po czym szybko zdarł z ręki umierającego pierścień z rubinem.

Pan Jacek wyszedł na galerię i ruszył po schodach na górę, do sali z portretami.

Obraz ukazujący braci Ligęzów wisiał na swoim miejscu. Dydyński spojrzał na herb z czterema liliami, a potem wziął w ręce ciężkie malowidło i zdjął z haków. Trzymał przez chwilę przed sobą, wreszcie rzucił na posadzkę. Drewniane ramy pękły od razu. Dydyński oderwał je od płótna. Tak jak przypuszczał, prawy brzeg obrazu nie został przycięty, ale zgnieciony i wsunięty pod drewno.

Rozprostował płótno i spojrzał na portret.

Nieznany flamandzki malarz namalował trzech mężczyzn. Byli tam Samuel, Aleksander i...

Ten trzeci.

Chrystian von Thurn.

Wysoki młodzieniec w rajtarskiej zbroi. Bez hełmu. Ale...

Miał długie, ciemne włosy, a bystre oczy patrzyły uważnie i spokojnie. Jednak Dydyński nie widział jego twarzy. Ktoś zdarł farbę poniżej oczu von Thurna, ktoś zdrapał ją paznokciem tak, aby nikt nigdy nie mógł rozpoznać rysów twarzy młodzieńca.

- Panie Jacku!

Odwrócił się. Przed nim stała Ewa w czarnej sukni. Nie przykryła włosów woalką ani czarną chustą.

- Byłam u ojca, zapisał cię opiekunem... Ja... Czy obronisz mnie?

Dydyński milczał.

- Panie Jacku. Miłuję cię od lat, od kiedy pierwszy raz przyjechałeś do mego ojca... Czy ty chcesz mnie?

Wypuścił portret, który upadł ze stukotem na posadzkę. A potem porwał ją w ramiona. Jej usta od razu odnalazły jego wargi, jej język wyśliznął się z nich szybko, a dłonie Dydyńskiego zacisnęły się na wąskiej talii, gładziły po plecach, wcisnęły pod suknie, pod fortugały. Przesunęła mu ręką po twarzy, poczuł jej paznokcie, jak szpony gotowe poszarpać mu skórę i oszpecić na wieki, gdyby tylko...

Gdyby tylko nie kochała go tak bardzo.

- Tak - wydyszała w przerwach pomiędzy pocałunkami - zabijesz go, mój panie. A potem weźmiesz mnie. I zamki, i dwory, i włości, i starostwa Ligęzy... Tylko go zniszcz, proszę...

- Dałem słowo, że będzie trupem!

Całował ją po szyi, rozchylił dekolt sukni, doszedł do piersi.

- Jegomość, hej, jegomość! - zabrzmiało za plecami. Dydyński oderwał się od pięknego ciała Ewy.

W drzwiach stał Jasiek, a na jego twarzy widać było zdumienie i przerażenie.

- Ty chłopski synu! - krzyknęła kasztelanka. - Nos ci wydrę, a oczy każę wykapać! Pod pręgierz postawię! Po coś tu przylazł!

- Jegomość... Koń osiodłany, zbroja gotowa...

- Muszę iść - wyszeptał Dydyński. - Ale wrócę! Wrócę po ciebie!

- Będę czekała... Czekała na ciebie, mój panie...

Dydyński poczuł, że w całym jego ciele wzbiera gorączka. Pragnął kasztelanki. W tej jednej chwili czuł, że zabiłby wszystkich, podpalił cały świat, zdobył wszystkie zamki, byleby tylko dostać jeszcze jeden jej pocałunek...

- Miłuję cię! - krzyknął do niej. Patrzyła na niego oczyma pełnymi łez. A potem zdjęła z szyi krzyżyk i podała mu.

- Przyniesie ci szczęście.

Słuchała jego kroków na schodach. Potem podniosła portret z podłogi i cisnęła go w płomienie na palenisku.

- Idź do piekła! - szepnęła.

Klasnęła w dłonie i uśmiechnęła się szeroko, gdy skrzypnęły otwierane drzwi.

10. Kaplica czaszek

Jar, którym jechali Dydyński i Jasiek, stawał się coraz bardziej dziki, zarośnięty i niedostępny. Przejechali już ze trzy mile od rozstajów, a wciąż nie było widać kapliczki. Konie chrapały trwożliwie, przeskakując nad zwalonymi pniami, czasem grzęzły w trzęsawisku lub potykały się o skały i korzenie. Wokół jeźdźców rozpościerał się nietknięty ludzką stopą bór, jeden z dzikich ostępów na stokach gór Rusi Czerwonej. W ich głębi mieszkały dzikie zwierzęta, czasem zdziczali, niebezpieczni smolarze lub opryszki. Po wsiach krążyły wieści o wilkołakach lub upiorach nawiedzających te lasy, a po dworach opowieści o tym, ile to razy na polowaniach zamiast wilków i niedźwiedzi złowiono wilcze dzieci-potwory, porośnięte sierścią, o wielkich, krzywych kłach i strasznych pyskach.

Zagłębiali się w gąszcz... Dydyński zastanawiał się już, czy aby kasztelan nie oszukał go, gdy nagle gałęzie rozstąpiły się przed nimi. Wjechali na dużą polanę. Na jej krańcu stała szeroka, niska budowla ze stromym dachem. Konie parsknęły, boczyły się, nie chciały iść dalej. Dydyński zeskoczył, poprowadził wierzchowca za uzdę. Ze szczytu stromego dachu kaplicy szczerzyły doń zęby ludzkie czaszki... Ściany i dach tworzyły szare albo żółte, nadgniłe i połamane piszczele... Kiedyś, gdy sto albo dwieście lat temu grasowała na tych terenach zaraza, budowano takie właśnie kapliczki.

Jasiek przeżegnał się, a Jacek przywiązał konia do drzewa i z dobytą szablą stanął w drzwiach.

Na kamiennej podłodze leżały stosy kości, walały się czerepy. Przegniłe łachmany i pordzewiałe kawałki zbroi pomieszane z gnatami i piszczelami spoczywały pod stopami Dydyńskiego.

Na końcu pomieszczenia, przy starym ołtarzu, pan Jacek dostrzegł nikłe światełko.

Wszedł do środka. Oczyma duszy widział, jak ciśnięto tu pokrwawione ciała. Widział, jak osadzone na sztorc kosy spadają na głowy skrępowanych rajtarów. Nawet po latach na kamieniu pozostały brunatne ślady krwi.

Stąpał po chrzęszczących szkieletach, potrącił czaszkę, która potoczyła się ze stukotem. Dotarł do ołtarza. Kamienna płyta była popękana, zmiażdżyły ją w uścisku korzenie drzew, które przebiły się przez posadzkę, objęły ją brutalnie i zdławiły, potrzaskały na kawały.

Przy ołtarzu płonęła świeca. Dydyński rozglądał się, szukał ciała w czarnej zbroi, ale nic nie znalazł. Nigdzie nie dostrzegł hełmu ani resztek czarnego płaszcza. Tutaj nie było szczątków Chrystiana.

- Jegomość, jegomość - wyszeptał Jasiek. - Tę świecę ludzie zapalili, żeby złe duchy i diabły odpędzić.

- Czy twój ojciec był tutaj, kiedy pobito kompanię von Thurna?

- To nie było tutaj. Chłopi i hajducy pana Ligęzy dopadli ich pod naszym zaściankiem... Pod Wieruszowa... Mój ojciec pomagał kasztelanowi uczynić zasadzkę.

- Dobrze. Idź stąd!

- Mości panie Dydyński... Czy ty musisz go zabić?

- Dałem słowo Ligęzie.

- To okrutnik bez czci i sumienia! - wybuchnął Jasiek. Dydyński zobaczył, że w oczach chłopaka zalśniły łzy. - Dlaczego...

- Ale ja jestem Dydyński. Ja zawszę dotrzymuję słowa! Uciekaj! Nie chcę, by ci się coś stało...

- Panie...

Jednym szybkim ruchem pan Jacek ciął szablą. Knot odcięty od świecy spadł na ołtarz. Przez chwilę płonął, migotał, w końcu zgasł.

- To rozkaz! Odejdź! Jasiek rozejrzał się.

- Już! Ruszaj się!

Chłopak pobiegł w stronę wyjścia. Jacek usłyszał oddalający się stukot jego butów, potem rżenie konia i zapadła cisza.

Długo stał z obnażoną szablą obok ołtarza. W końcu odpiął pochwę i cisnął ją na posadzkę, zasadził za pas poły żupana. Czekał.

Łomot ciężkich kopyt zbliżał się z dala. Ogromny koń sadził długimi susami przez chaszcze. Zarżał głośno raz, drugi, trzeci. Potem... Potem Dydyński usłyszał brzęk metalu. Łoskot ciężkich kroków. Ciężki oddech. I świst pałasza wyciąganego z pochwy.

Czekał odwrócony do wejścia.

Brzęk.

Łoskot.

Brzęk.

Ciężki oddech coraz bliżej. Brzęk czarnej zbroi! Zamach!

Ponury świst pałasza!

Przyklęk, unik, cięcie, blok, zwód, furkot płaszcza, pisk szabli husarskiej!

Dydyński uniknął cięcia, które odrąbałoby mu głowę. Przysiadł, obrócił się w piruecie, sam ciął. Czarny upiór zblokował cios zastawą klingi, wyprowadził szerokie cięcie z łokcia, potem krzyżowe uderzenie z ramienia.

Błysk! Zwód! Cięcie! Odbicie!

Kości zachrzęściły pod ich podkutymi butami. Ostrza migały jak błyskawica. Czarny rycerz ciął wlew, chwytając oburącz rękojeść pałasza. Dydyński uchylił się, przetoczył po ołtarzu, a pałasz uderzył w kamień, odłupał z hukiem kawał, zwalił go na posadzkę.

Walczyli jak równy z równym. Każdemu cięciu odpowiadała zastawa, każdemu pchnięciu zbicie.

Cios, zwód, unik, pchnięcie!

Kolumna z kości rozpadła się z hukiem, gdy padł na nią Dydyński odepchnięty przez przeciwnika. Szybko przeturlał się po posadzce. Czarny rycerz rąbnął pałaszem, chybił. Kamienna płyta pękła na kawałki.

Dydyński odepchnął go nogami, poderwał się z posadzki. Polska szabla zazgrzytała na pancerzu, postument zakołysał się trącony przez pancerny bark rajtara, rozpadł w gruzy, wzbudzając obłok pyłu. Razem z nim zawaliła się część ściany z kości, wpuszczając więcej światła do kaplicy.

Czarny rycerz zachwiał się. Szabla dwa razy zabrzęczała na jego pancerzu. Dydyński zwinął się jak żmija i ciął przeciwnika w nogę, tuż poniżej kolana. Czarny cofnął się, a potem, wypuściwszy pałasz, rzucił się na Dydyńskiego! Chwycił pancernymi rękawicami szlachcica za gardło, cisnął w tył, chcąc roztrzaskać mu głowę o kamienny postument.

Dydyński szybko jak błyskawica porzucił szablę, sięgnął prawą ręką do boku, a potem, gdy padał, z rozmachem wbił kindżał ukośnie pod pachę rajtara, tam gdzie nie chroniła go zbroja... Czarny zacharczał. Dydyński uderzył głową o kamień, zobaczył w oczach gwiazdy, poczuł w ustach słony smak krwi. Osunęli się na posadzkę. Rajtar upadł na bok. Rzęził. Usiłował wstać, ale ostatecznie przewrócił się na plecy, poruszył jeszcze i znieruchomiał.

Dydyński poderwał się na nogi. Ciemne plamy przesłaniały mu wzrok. Krew z rozbitej głowy sączyła się za kołnierz żupana.

Chwiejąc się na nogach, podszedł do czarnego jeźdźca. Koniec... Nareszcie koniec.

Ewa... Spokojna. Będzie ją miał. Będzie miał wszystko... Jakże pragnął jej w tej chwili.

Pochylił się nad ciałem okrytym czarną szmelcowaną zbroją z liliami. Teraz zobaczy jego twarz.

Ostrożnie dotknął przyłbicy. Czyjeś oblicze ukrywało się pod nią... Kto to był?

Wieruszowski?

Ligęza?

Zaręba?

Jasiek?

Ktoś inny...

Odsunął przyłbicę i zamarł. Spod ciężkiego hełmu patrzyło nań dwoje martwych błękitnych oczu...

Nie było pod nimi twarzy. Oblicze tego człowieka oszpecono w okrutnych mękach. Nie miał nosa, resztki warg odsłaniały pożółkłe, wyszczerbione zęby.

Dlatego ukrywał twarz!

Z boku, pod pachą, utworzyła się cała kałuża krwi...

Portret! Oblicze odarte z farby.

Opuścił przyłbicę na pokaleczoną twarz. Kto i kiedy oszpecił tak tego człowieka? Za co?

Sięgnął do sakiewki zabitego. Nie było w niej złota, tylko jakieś papiery. List złożony we czworo, zapieczętowany Lubiczem Ligęzów.

Wielmożny i umiłowany mości panie bracie.

Kocham cię i nie mogę przestać myśleć o tobie, od kiedy tylko zobaczyłam cię, gdyś przyjeżdżał w odwiedziny do mego ojca. Wiem, że mój ojciec podał ci czarne polewkę, ale rzeknę ci jedno - nic to! Uciekniemy, tak jak chciałeś, na Śląsk. Stań pojutrze w południe pod krzyżem na rozstajach, przy wsi Narużnowicze. Tam się spotkamy, mój miły. Czekaj na mnie, proszę...

Ewa z Ligęzów

Papier wypadł z ręki Dydyńskiego. Ten zatoczył się, usiadł obok czarnego rycerza, wsparł o zbroję. Siedzieli tak pospołu - martwy i żywy, połączeni straszną prawdą.

Zmierzchało już, gdy ułożył Chrystiana von Thurna w kaplicy na wieczny spoczynek, wsiadł na konia i ruszył przed siebie.

11. Czarny jeździec

Padł strzał z muszkietu. Koń Dydyńskiego zwalił się z kwikiem na ziemię. Jeździec upadł przywalony jego ciężarem.

Cztery postacie przyskoczyły bliżej. Wystarczył celny cios kolbą rusznicy, by Dydyński opadł bezwładnie. Skrępowali go szybko i powlekli pod drzewo. Oparli o pień.

Dydyński przytomniał powoli. Otworzył oczy. Pachołkowie. Czterej. W barwach Ligęzów.

Najstarszy, z sumiastym wąsem i twarzą poznaczoną bliznami, pochylił się nad szlachcicem.

- Przygotuj się na śmierć, kawalerze. Pacierz zmów.

- Chyba żeś heretyk! - dodał drugi.

- I tak zginę - mruknął Dydyński. - Powiedzcie mi chociaż, kto kazał mnie zabić.

Popatrzyli na siebie.

- Jak to kto? Mości panna kasztelanka. Jej rozkazywać, a nam słuchać.

- Usypiemy ci wysoki kurhan. I nakryjemy kamieniami.

- Nie wstaniesz z grobu jak czarny jeździec. Najstarszy poderwał Dydyńskiego w górę. Pozostali podnieśli rusznice.

Strzały rozbrzmiały głucho. Jeden z pachołków zwalił się na bok, znieruchomiał. Drugi padł na wznak, szamotał się w drgawkach.

Dwa cienie wyskoczyły zza krzaków. Stary hajduk porwał za pistolet, lecz nim skierował go przeciw napastnikom, Dydyński, choć związany, podciął mu nogi. Kula gwizdnęła obok Jacka, odłupała kawał kory z drzewa. W chwilę po tym czekan Jaśka rozwalił łeb pachołkowi. Ostatni z wrogów chwycił za szablę, zwarł się z Wieruszem, a potem padł przeszyty, jęczał jeszcze chwilę i znieruchomiał.

- W ostatniej chwili! W ostatniej! - wydyszał Jasiek.

Wierusz i jego syn podźwignęli Dydyńskiego z ziemi. Przecięli więzy. Stary szybko wlał w usta szlachcica łyk gorzałki.

- Stokrotnie dzięki, panie Wieruszowski - wyszeptał Dydyński. - Lepiej.

Długo siedzieli, patrząc na ciała zabitych, na krew i leżące na ziemi arkebuzy. W końcu Jacek odezwał się pierwszy:

- Zabiłem go.

- Wiem. Nie miał wiele życia przed sobą. Wtedy, sześć lat temu, skończyło się jego życie. Przyjechał pod kapliczkę ze swoją kompanią. Tam już czekali ludzie Ligęzy. W zasadzkę zwabiła go kasztelanka... Panna Ewa. Kazała go oszpecić. To dlatego ukrywał twarz.

- Pomagałeś mu?

- Dlaczego nie? Ale nie zabijałem.

- Skąd przybył?

- Przyjechał pół roku temu. Mówił, że śmierć lepsza od takiego życia.

- Chciał zemsty?

- Nic mu nie zostało. Co teraz, panie Dydyński? Pójdziemy w lasy?

- Nie. - Jacek uśmiechnął się. - Jeszcze nie wyrównałem rachunków. Pojedziemy.

- Ale dokąd?

Dydyński nie odpowiedział.

12. Castrum Dolores

Płomienie zahuczały, objęły cały dach kościoła. Powiało gorącem, grozą, trzasnęły walące się belki. Ogromna łuna pożaru oświetliła całe miasto.

Czarny rycerz i jeździec na białym koniu stali wśród dymu i płomieni. Konie chrapały przerażone bliskością pożaru, wyrywały się do ucieczki.

- Dokąd, czarny diable! - zakrzyknął Zaklika, przytrzymując stającego dęba konia. - Puść pannę! Zostaw ją w spokoju. Ja nie jestem Dydyński... On był głupcem!

- Panie Zaklika, miłuję cię! - wykrzyknęła kasztelanka. - Zabij go! Zabij go, proszę - zaszlochała. - Ja nie...

Jeździec uderzył ją pancerną rękawicą w skroń. Głowa Ewy zwisła bezwładnie.

Zaklika krzyknął w furii i uderzył konia ostrogami. Pędził wprost na czarnego jeźdźca. Jak burza wpadł na rajtara. Jego szabla świsnęła w powietrzu, zadając morderczy cios.

Brzęk stali... Ostrze odbiło się od klingi.

Świst szabli.

Konie odskoczyły od siebie. Zaklika krzyknął, gdy szabla czarnego jeźdźca chlasnęła go po ręku. Chwycił się za przedramię, wymacał krew.

- Poniechaj mnie - odezwał się jeździec zimnym, lodowatym głosem - a będziesz żyć.

- To puść ją! Uwolnij ją - sokolicę moją najdroższą!

- Nie, panie Zaklika. Ona jest moja!

Szlachcic poderwał konia do biegu. Kopyta załomotały na kamieniach. Jeździec uderzył konia ostrogami. Wierzchowce minęły się o włos. Szabla Zakliki rozminęła się z ostrzem jeźdźca...

Husarski brzeszczot przeciął ogniwa kolczugi jak szmatę, zazgrzytał na kościach.

Zaklika wstrzymał konia, spojrzał z niedowierzaniem na krew płynącą z rany na boku, a potem wypuścił szablę i osunął się po grzbiecie konia na ziemię. Rumak wierzgnął, zrzucił go, popędził w stronę bramy.

Zaklika wsparł się na rękach. Chciał wstać, ale nie starczyło mu sił.

- Umieram! - krzyknął. Odwrócił się w stronę jeźdźca.

- I tak umrę - wyjęczał. - Więc pokaż mi swoje oblicze. Chcę wiedzieć, kim jesteś.

Jeździec zawahał się. A potem uniósł przyłbicę. Blask pożaru oświetlił jego młodą, śniadą twarz poznaczoną kilkoma bliznami. Twarz Jacka Dydyńskiego.

Zaklika zajęczał.

- Dałeś waść słowo - wycharczał. - Dałeś słowo Ligęzie, że zabijesz jeźdźca.

- I dotrzymałem go. A nie obiecywałem nic więcej poza jego śmiercią...

- Dlaczego... Miłuję Ewę... Nikt...

- Śpij - szepnął Dydyński. - Śpij, panie Zaklika. I nie myśl o niej.

Zaklika padł na plecy, rozłożył ramiona i tak już pozostał, martwy, w kałuży krwi, pod boczną furtą płonącego kościoła.

Czarny jeździec ruszył przed siebie. Daleko w noc poniósł się złowieszczy tętent kopyt i zatrważające chrapanie karego wierzchowca. Pędził wprost do piekła, aby oddać diabłu to, co od dawna należało do niego.

13. Ex oriente lux

Siedzieli na dywanie w izbie domu tureckiego kupca Selameta Ułana w Kamieńcu. Czerwony blask płomieni tańczył po ścianach i belkowanym suficie, wydobywał z mroku dwie twarze - zasępioną Dydyńskiego i chytre oblicze Selameta, ozdobione długą, rzadką bródką.

Kupiec wyjął z ust cybuch wodnej fajki. Zastanawiał się. Cena, której żądał ten Lach, była wygórowana. Dziesięć tysięcy czerwonych stanowiło prawdziwy majątek. Jednak branka, którą oferował, warta była i trzy razy tyle. Zwłaszcza gdyby sprzedał ją berlejbejowi oczakowskiemu. Chociaż nie, nie był to zbyt pewny interes. Lepiej byłoby chyba wystawić ją na bazarze w Stambule, choć droga była daleka i niebezpieczna. A może jednak w Oczakowie? Nie! Od kiedy orda budziacka zapuściła się na Podole, ceny młodych niewolnic znacznie spadły. To nie byłby tak dobry interes jak w Stambule.

- Osiem tysięcy - warknął - i ani talara więcej, giaurze! Albo grzbiet ci batogami osmagam!

Dydyński uśmiechnął się szeroko. Groźby zawsze były nieodłączną częścią targowania się z Selametem.

- Bacz, co mówisz, kupcze. Azali znajdziesz na Podolu kogoś, kto ośmieliłby się podnieść na mnie rękę?! A jak sam spróbujesz, to będziesz szukał swej dłoni na tym oto dywanie.

Turek sapnął. Pociągnął nieco wonnego dymu.

- Zgoda! Ale pieniądze wypłacę za dwa dni. Nie mam tu takiej sumy.

- Zapłacisz tutaj i teraz. A pieniądze masz w tej skrzyni.

- Dobrze. Dobrze. - Selamet uśmiechnął się. Przybili sobie ręce na zgodę. Kupiec klasnął w dłonie i kazał słudze przynieść nieco świetnej arabskiej herbaty z ziołami. To był znak, że właśnie dobili targu.

13. Epilog

W dwa dni po nieszczęsnym pogrzebie, w którym zgorzał doszczętnie kościół sidorowski i zwłoki pana kasztelana, do miasta przyjechał znany rycerz, były żołnierz lisowski Jacek Dydyński herbu Nałęcz. Przywiózł ze sobą i złożył na dymiących zgliszczach czarną zbroję okrutnego jeźdźca, który zabił wcześniej synów starego kasztelana i porwał do piekła pannę kasztelankę Ewę. Wieść o tym, iż młody rycerz pokonał czarta, rozeszła się lotem błyskawicy po całym województwie. W Podhajcach i Sidorowie bito w dzwony, a księża odprawiali dziękczynne nabożeństwa za duszę pana Dydyńskiego. Ksiądz przeor Żabczyński w Podhajcach wygłosił nawet długą mowę dziękczynną, w której nazwał pana Jacka obrońcą chrześcijaństwa, defensorem wiary ojców i synem nieodrodnym Korony Polskiej katolickiej, a takoż rycerzem pełnym wszelakich cnót. Wprawdzie złośliwi gadali potem, że wcześniej na rycerzu owym ciążyły banicje i infamie i że pan Dydyński, będąc lisowczykiem, łupił klasztory i nakładał kontrybucję na dobra duchowne. Wiadomo jednak, że gdzie świątobliwy mąż jeden się znajdzie, tedy go zaraz heretyckie, plugawe języki obmawiać poczynają.

Już wkrótce o wyczynach Dydyńskiego poczęły krążyć legendy, jak to czarta za rogi chwycił i z kościoła wyrzucił, a po latach - jak to kasztelankę, co swe dziewictwo Najświętszej Maryi Pannie poświęciła, przed diabłem obronił. Najwięcej opowiadał o nim imć pan Artur z Zabierzowa Machlowski, który był jakoby naocznym świadkiem, gdy diabeł pod postacią rajtara-heretyka wpadł do kościoła w Sidorowie. Niektórzy jednak panowie bracia zadawali kłam tym słowom i twierdzili, iż pan Machlowski, pijanica i warchoł znany, całe te wydarzenia w karczmie przespał i to, co mówi, zna tylko z opowieści innych.

A cóż na to uczynił pan Dydyński? Jako prawdziwie niepokalany szlachcic polski, obrońca wiary chrześcijańskiej świętej katolickiej i rycerz spod kresowych stanic, powołując się na zapisy w księgach, wedle których Ligęza ustanowił go opiekunem panny Ewy, zagarnął szybko obszerne włości kasztelana, w czym pomagał mu jego zaufany klient, szlachetka Wieruszowski. Pan Jacek toczył potem długie procesy i wojny z krewnymi i spadkobiercami Ligęzów, napadał na wsie i folwarki, zajeżdżał dobra sąsiadów, a woźnym, którzy przychodzili do niego z pozwami, kazał zjadać pisma. Będąc jednak prawdziwie miłosiernym katolikiem, pozwalał im odetchnąć pomiędzy zjedzeniem jednego pozwu a drugiego, choć i to nie za długo.

Ostatecznie jednak pan Dydyński osiadł niczym lew na zamkach i starostwach możnego rodu Ligęzów i siedział na nich, póki śmierć nie zasnuła mu oczu bielmem.

Biesy polskie

1. Ostatnia wola hetmana

W kościele ojców Bernardynów czuć było jeszcze polską krew. Na kamiennej posadzce, porąbanych ławach, ołtarzu i malowidłach świętych wciąż widoczne były ciemne plamy. Pamiątką sprzed trzech lat, kiedy Kozacy Hiry i Krzywonosa wpadli do Machnówki rezać Lachów i Żydów.

Jan Dydyński wciąż miał przed oczyma rzeź księży, mnichów, szlachty i mieszczan. Przeżegnał się przy drzwiach, potem ruszył do ołtarza rozświetlonego przez snopy słonecznego blasku. Szedł tam, gdzie na podwyższeniu z kulbak, na stosach sobolowych futer i desek obitych materiami, spoczywał stary człowiek o płonących gorączka oczach, otoczony przez nieliczna służbę.

To był możny pan. Miał siwą brodę i sumiasty wąs, który rozchodził się nad ustami na dwie grube kiście. Leżał w karmazynowej delii z wilczym kołnierzem, w żupanie ze złotogłowiu, skrzącym się od diamentowych guzów i pętlic przetykanych złota nicią. Już z samej swej postawy ten człowiek był równie wart senatorskiego krzesła co król korony, a Pac przysłowiowego pałaca.

Na marach spoczywał Mikołaj Potocki, kasztelan krakowski, hetman wielki koronny. Pogromca Pawluka, Ostranicy i Skidana, tatarskich ord i moskiewskich zastępów, bohater spod Kumejek, Jezupola i Kamieńca; przesławny żołnierz spod Smoleńska, towarzysz i ulubieniec nieboszczyka Koniecpolskiego, pobity i pokonany pod Korsuniem, za który zapłacił Kozakom z nawiązką pod Beresteczkiem.

To już była historia. Bitwy, które stoczył, mogły przydać się tylko na epitafium. Potocki dogorywał. Jego złota, nabijana szmaragdami buława leżała tuż obok polskiej szabli w inkrustowanej srebrem pochwie. Już nie starczało mu sił, aby wziąć ją do upierścienionej ręki. Pan krakowski powtarzał zbielałymi wargami słowa modlitwy i ściskał złoty krzyżyk.

- Mości panie hetmanie - Dydyński skłonił się - jestem na wezwanie waszej miłości.

- Jan... Pan porucznik - wyszeptał Potocki. Kiedy chciał mówić głośniej, jego szept przechodził w charczenie. - Ostatni wierny... Zachorzałem... Niebawem skończę.

- Wasza mość przeżyje nas wszystkich - rzekł Dydyński, ale bez przekonania. Wszak nawet najmniejszy ciura w wojsku koronnym na Ukrainie wiedział dobrze, że buława wielka była już de facto wakatem, a wielcy panowie koronni żarli się o nią jak synowie ladacznicy o ostatniego dukata z matczynego trzosa.

- Modlą się o moją śmierć. Kalinowski, kanclerz... Lanckorońscy, książę wojewoda wileński. Wszyscy myślą - hetman mówił charczącym głosem - żem pod Białą Cerkwią stchórzył, podpisując pakta z Kozakami; że trzeba było kończyć... Chmielnickiego. Ale ja przybyłem tutaj dla pokoju, nie wojny. Pax musi być na Ukrainie. Taka jest ma ostatnia wola. Potocki odetchnął głęboko.

- Konam, mości poruczniku. A umierając, widzę wszystko, com dokonał. Nie chcę pokutować za krew przelaną, pale i szubienice. Odejdę, pozostawiając po sobie wieczysty pokój. Niechaj taką mam pociechę, bo zdycham... jak sobaka.

- Mości panie hetmanie! Nie mówcie tak!

- Waściny ojciec Jacek, stolnikowic sanocki... Ten, co go zwali Jackiem nad Jackami... Zajezdnik... Ten miał koniec godny szlachcica... Pod Zborowem. Z szablą w ręku, przepomniałem, pod kim... służył.

- W chorągwi sanockiej pana Zygmunta Przedwojowskiego.

- Tak, tak. Teraz pamiętam - dyszał Potocki, oblewając się zimnym potem. - Ja do waszmości mam afekt, bo twego ojca nieboszczyka dobrze znałem, życie mi uratował pod Kumejkami, świeć, Panie, nad jego duszą. I dlatego proszę cię o pomoc.

- Sługa uniżony, mości panie hetmanie.

- Jest rotmistrz pancernej chorągwi. Jan Baranowski... stolnik bracławski. Jego ludzie dopuścili się... niesubordynacji.

- Baranowski?! Wiśniowiecczyk?

- Wcielony diabeł, panie bracie. W jego rocie służą ludzie kniazia Jaremy spod Zbaraża, Konstantynowa, Beresteczka. To nie jest lada jaka hałastra, jakaś zafajdana chorągiew powiatowa, co z przeproszeniem nie odróżni tatarskiego łba od własnej rzyci. Oto panowie bracia z Zadnieprza, zrodzeni do konia i szabli...

- Ze słów waszej miłości mniemam, że są groźni.

- Groźni? Bara...nowski nie chce przestrzegać ugody z Kozakami - wycharczał Potocki. - Pali i morduje, reza chłopów i czerń. Mści się za własne krzywdy. A Chmielnicki wrze gniewem, przysyła mi pisma z Czehrynia, żąda komisji. Jego mość pan rotmistrz zrujnuje moje dzieło... Ugodę z Białej Cerkwi. Wkrótce da powód do nowej wojny z kozactwem.

- Mości panie hetmanie, czy to znaczy, że mam uderzyć na niego?

- Potrzebny jest przykład, bo grozi nam konfederacja. Wojsko niepopłacone od... Od zawsze... Weź moją chorągiew, panie Dydyński, znajdź Baranowskiego, schwytaj i przywiedź do mnie żywego na sąd hetmański. Inaczej hore nam! Ja się odwdzięczę, panie bracie. Dam ci list przypowiedni na... własną rotę. Jezu Chryste!

Potocki chwycił się za żupan pod szyją, nie mogąc złapać oddechu, szarpnął go, rozrywając materiał na piersiach. Diamentowe guzy poleciały na boki, a pokojowi rzucili się na ratunek swemu panu, podtrzymali go, poczęli nacierać skronie gorzałką.

- Panie, ja stanę niedługo przed tobą - jęknął hetman. - Wiele mam grzechów na sercu, bo, Boże odpuść, ciężki byłem dla Kozaków. Pod Borowicą złamałem słowo, Pawluka katom wydałem. A kiedy Zaporożcy rzekli, że chcą do senatu... Dałem im senat, Chryste, zmiłuj; zamiast na stołkach na palikach ich sadzałem... Ja za to żałuję. Ja chcę, by po mej śmierci był tu pokój. Oto testament hetmana Korony Polskiej. A jego egzekutorem ciebie, panie bracie, naznaczam.

Potocki rozszlochał się. Łzy grube jak ziarnka grochu spływały po jego bladej twarzy.

- Krew, ile tej krwi... Ja nie chcę mieć na sumieniu wojny... - wydyszał. - Panie Dydyński! Dy... Zgnieć Baranowskiego, zanim... doprowadzi... do... nowej wojny.

- Daję nobile verbum. Baranowski żywy będzie dostarczony do obozu, choćbym go jako diabła za rogi z piekła wyciągać musiał. A co z jego chorągwią?

- Nie zabijaj, jeśli możesz. To nasi żołnierze, dobrzy towarzysze. Lecz jeśli stawią opór... Daję ci hetmańskie przyzwolenie.

Potocki zamilkł. Płakał, modlił się i wzdychał.

- Będzie, jak sobie życzycie, miłościwy panie.

- Dydyński - wyszeptał hetman - ty nie jesteś z Ukrainy. Ty nie wiesz, co tu się działo... Jeno błagam cię, nie mścij się... Zemsta, mój synu... powiedzie nas do piekła, bo za każdą krzywdę będziemy się zabijać bez końca... z Kozakami.

Porucznik skłonił się. A wówczas pan Mikołaj Potocki, hetman wielki koronny, położył mu drżącą rękę na podgolonym łbie i nakreślił na czole znak krzyża.

- Idź z Bogiem, mój... synu.

2. Chłopom podziękować...

Beresteczko...

Krwawa rzeź pułków Kozaków zaporoskich. Pogrom Tatarów zniesionych ogniem piechoty cudzoziemskiego autoramentu... Krwawa rozprawa ze zdziczałą czernią broniącą się w taborze po ucieczce Chmielnickiego. A potem bunt pospolitego ruszenia, długi marsz osamotnionej armii koronnej przez Ukrainę, śmierć Jeremiego Wiśniowieckiego, a na końcu spotkanie z Kozakami pod Białą Cerkwią.

Chmielnicki był moczygębą i tyranem, ale bez wątpienia nie głupcem. Zawsze kiedy polskie szable wisiały nad jego głową, budził się w nim z pijackiej maligny statysta i wódz. A wtedy wieszał Kozaków jak car, pił jak szczery Lach, rachował dukaty jak Żyd, a przemawiał niczym senator rozlewający łzy nad niedolą Rzeczypospolitej. Przyciśnięty pod Białą Cerkwią przez hetmanów i Janusza Radziwiłła, tak mocno bił się w piersi, tak długo zamiatał czapą podłogę białocerkiewskiego zamku z mysich łajen i kurzych odchodów, że wreszcie wyjednał pokój. Ugodę, która miała po wieczne czasy uspokoić czerń i Kozaków.

Nie uspokoiła!

Chmielnicki zaległ w Czehryniu jak wilk w jamie osaczony przez charty, ale Ukraina nie chciała spokoju. Na Zadnieprzu, Bracławszczyźnie i Podolu czerń i mołojcy mieli Chmielą dokładnie tam, gdzie kończyły się plecy, a poczynały brudne zadki, które przy lada sposobności wypinali na wojska koronne. Z Kozaków pozostających poza regestrem, z Tatarów, którzy nie wrócili na Krym, ze zbiegłej czeladzi chorągwi koronnych, czerni i chłopów, którzy nie chcieli wracać pod władzę starostów, potworzyły się swawolne kupy i watahy, które rzucały się na dwory szlacheckie, miasta, a czasem nawet na chorągwie lackie. Buntowali się przeciwko Chmielnickiemu pomniejsi watażkowie kozaccy, zbóje, rezuny, swawolnicy i hultaje - Aleksandreńko i Czuhaj pod Barem; Buhaj, który z watahą czerni palił i rabował dwory na Zadnieprzu. A wśród Kozaków podnosili się po kolei - niby łby stugłowej hydry - Wdowiczeńko, Półtorakożucha, a nawet Bohun, krzyczący, iż hetman zdradził Zaporoże. Z częścią z nich Chmielnicki przeprowadził zwykły zaporoski dyszkurs, to znaczy za łaską Bożą wygolił do szczętu, część z rezunów rozbiegła się jednak jak Ukraina długa i szeroka, znajdując schronienie w jarach, stepach, borach i zbuntowanych miastach.

Żołnierze koronni wrócili nad Dniepr po trzech latach, aby zamiast dworów, zamków i kościołów ujrzeć ruiny i pogorzeliska, trupy pomordowanych, opustoszałe pola, sąsieki i spichrze, złupione miasta i zdziczałe kupy pospólstwa. I wtedy rozgorzał gniew szlachecki - za porabowane dwory, pohańbione panny, za dzieci szlacheckie wyrżnięte ukraińskimi kosami, sprzedawane w niewolę Tatarom, za gwałty i swawoleństwa. Żołnierze znosili watahy czerni ogniem i żelazem, palili futory i miasteczka, wbijali rezunów na pale, wieszali na przydrożnych krzyżach, odrąbywali ręce, rujnowali cerkwie i monastery, bili i grabili jak w okupowanym kraju, a nie w zbuntowanej prowincji Rzeczypospolitej. Ukraina przymierała głodem, zniszczona przez wojnę, pożogi, deszcze i przemarsze wojska. Bochenek chleba szedł po cztery złote, a za kwartę prostej gorzałki - byle tylko mógł jej dostać - po złotych osiem płacono.

Przez taki właśnie zdziczały kraj szedł Dydyński z Machnówki ku Barowi, wiodąc komunikiem chorągiew pancerną. Pierwsze ślady Baranowskiego znaleźli dopiero wieczorem następnego dnia po wyjściu z obozu pod Machnówką. To było w stepie, za Przyłuką, przy jednym z licznych jarów rzeczki Olszanki, a może Kobylni.

Jako pierwsze uwagę towarzystwa zwróciły ptaki.

Ogromne stado wron, kruków i kawek wirowało nad stromym jarem. Zniżały lot, znikały za wierzchołkami drzew, a potem podrywały się do lotu, nie robiąc sobie nic z obecności zbrojnych. Wtedy nikt jeszcze nie wiedział, co to znaczy. Dopiero kiedy Dydyński i jego pancerni zjechali do rozległego jaru, konie zachrapały ze strachu, a jeźdźcom włosy stanęły dęba.

Jan był na wojnie od dwóch lat. A jednak to, co ujrzał, sprawiło, że zdjął z głowy szlachecki kołpak zwieńczony trzęsieniem z diamentem i przeżegnał się. Jadący obok niego namiestnik Bidziński, rodowity Mazur spod Sochaczewa, na którym krwawe i okrutne kaźnie robiły równie wielkie wrażenie co bicie wieprzy na rozdzimym folwarczku, począł szeptać pacierze.

Wąska droga wijąca się dnem jaru obstawiona była świeżo ciosanymi, zakrwawionymi palami. Na ich szczytach tkwiły nieruchomo, czasem zaś wiły się, skręcały w boleści, rzucały w drgawkach ciała ukrainnych rezunów. Byli to chłopi, młodzieńcy, starcy, niewiasty i mołodycie w świtach z szaraczyny, sirakach i kożuchach, bekieszach i rańtuchach, a czasem obdarci do naga. W jarze znać było ślady walki - tu i ówdzie leżały ścierwa martwych koni, czasem porzucona chłopska broń - kosy osadzone na sztorc, masłaki, spisy, siekiery.

- Baranowski - wycharczał Bidziński. - On to sprawił.

- Baranowski... - szło z ust do ust słowo powtarzane przez towarzyszy i pocztowych.

Las krwawych pali nie był najstraszniejszą częścią tego theatrum. Rotmistrz oszczędził dzieci. Małe, brudne, w poszarpanych świtkach, w zakrwawionych koszulach kuliły się przy krwawych palach. Jedne szlochały, chwytały za nogi swych rodziców, nawoływały ich nadaremnie, krzyczały z boleści, tarzały się w błocie i krwi, modliły, a czasem bezsilnie potrząsały drągami, myśląc, że uwolnią bliskich. Nadaremnie. Ich matki i ojcowie byli martwi albo konali na palach, krzyczeli, czasem przyzywali dziatki lub szlochali, widząc, jak ich synkowie i córki wyciągają do nich ręce, jak padają na kolana w wielkiej rozpaczy.

- Jezus Maria - przeżegnał się pan Andrzej Policki, stary, posiwiały wywołaniec o gębie poznaczonej szramami po zwadach i pojedynkach. Był to człowiek skazany na banicję za zabójstwo dwóch szlachty oraz podpalenie dworu, a teraz szukał obrony przed prawem pod protekcją hetmana Potockiego. - Toż to piekło!

Kiedy chorągiew weszła w szpaler upalowanych chłopów, dzieci rzuciły się do gościńca. Panowie polscy na smukłych, dzielnych koniach, w karmazynowych deliach, kolczugach i bechterach, w misiurkach nabijanych turkusami i perłami. Rozparci w kulbakach i łękach zdobionych forgami i kitami wolno przebijali się przez szary tłum zakrwawionych pacholąt.

Żadne z dziatek nie prosiło ich o łaskę dla rodzicieli. Żadne nie rzuciło im się do stóp.

- Budte proklatyje, Lachy!

- Trastia was mordowała!!!

- Na pohybel! Na smert!

- Precz, wraże syny! - krzyczały pacholęta.

Pancerni w milczeniu znosili krzyki i złorzeczenia. Nikt nie sięgnął po nahaj, ani jeden towarzysz nie położył ręki na szabli, żaden czeladnik nie porwał za bandolet.

- Oto jest sprawiedliwość wedle pana Baranowskiego - rzekł Dydyński, gdy wyjechali poza krwawy szpaler utworzony z chłopów na palach. - Musimy dostać go jak najszybciej albo Podole we krwi utopi!

- Źle czyni - mruknął Bidziński. - Rezuny radzi by naszą posokę chłeptać, ale karać winno się sprawiedliwie. I szybko...

- A jak waszmość myślisz, co by te rezuny zrobiły, gdyby nas żywcem dostali? - wtrącił Policki. - Okazaliby miłosierdzie? Pewnie takie, że zamiast na pale gardła by nam ośnikami poderżnęli.

Bidziński nie odrzekł nic.

- Niedobrze, że Baranowski szczenięta przy życiu ostawił - ciągnął Policki, który zapomniał już widać, że wcześniej zbladł na widok krwawych pali. - One zapamiętają. Na hultajstwo wyrosną. I na gardłach szlacheckich usiądą.

- Tedy popraw błędy pana stolnika - prychnął Dydyński. - Dalejże, mości panie bracie, łap za szablę, wracaj do dziatek i skończ z nimi; pokaż, co z ciebie za rycerz i wiary obrońca. A może potrzebujesz muszkietu pożyczyć?

Policki zbladł, szarpnął się w kulbace, ale nie złapał za szablę, bo znał Dydyńskiego nie od dziś; wiedział, że porucznik nie znosił żadnych sprzeciwów.

Minęli zakole strumienia, wjechali wyżej, pomiędzy dopalające się chaty wioski. Potem wychynęli na pagórek. Dymiły tu jeszcze drewniane belki, a wiatr rozwiewał gorący popiół po spalonej budowli, daleko większej niż najzamożniejsza chata we wsi. To były resztki dworu spalonego zapewne przez chłopów. Pod dębem przy gościńcu usypano sześć świeżych mogił. Ktoś wyrył na drzewie symbol męki pańskiej, pod nim widniał niewyraźny znak: podkowa oraz krzyż. Szlachecki herb Pobóg. I jeszcze data:

DOM

AD 1651

- Chłopi dwór spalili - jęknął poszarzały Bidziński.

- To była kara, nie zemsta - mruknął Policki. - Baranowski pokarał czerń za mord na szlachcie.

- Powiadali w obozie - wyszeptał Bidziński i jako przesądny Mazur przeżegnał się zamaszyście - że stolnik za krzywdy swoje krew rozlewa. Jego dziatkom rezuny kosami głowy pościnali, żonie gwałt zadawali potąd, aż od zmysłów odeszła...

- Milcz, waść! - mruknął Dydyński. A potem wysforował się do przodu.

3. Buntownik, nie rotmistrz!

Baranowski znaczył ziemię Podola krwią, przebiegał zbuntowany kraj od Winnicy po Jampol, od Mohylowa po Bar, znosząc swawolne kupy czerni, bijąc kozackie watahy. Gdziekolwiek powstał rozruch, tam zaraz spadał na głowy czerni i Zaporożców, nieubłagany niczym pani śmierć, okrutniejszy niż kniaź Jarema, bardziej zawzięty niźli nohajski Tatar konający z głodu na przednówku.

Dzień w dzień Dydyński i jego kompania oglądali coraz to nowe obrazy okrutnej zemsty na chłopach i Kozakach. Najpierw była cerkiew w Bahrynowicach, gdzie chłopi nazabijali wiele szlachty. Po przejściu Baranowskiego opór zgasł w całej okolicy, a w świątyni Bożej dyndały na stryczkach rezuny i prowodyrzy buntu: Stiepanko, Hohol i Pókijaniec, z których pierwszy trzydzieści dworów szlacheckich spalił, drugi piętnaście panien pohańbił, a trzeci był największym buntu prowodyrem. Ich swawola była jednak raz na zawsze skończona, bowiem wisieli w cerkwi z wybałuszonymi ślepiami i sinymi jęzorami. Dla towarzystwa Baranowski przydał im na stryczkach ich rodziny i dzieci tudzież miejscowego popa, który święcił kosy i kiścienie na wojnę z Lachami.

Potem była Dubina, gdzie w polu zniesiono znaczną kupę kozactwa, a rozochoceni wiśniowiecczycy poprzybijali kilkudziesięciu Kozaków zdobycznymi spisami do taborowych wozów. Jeszcze później spalona wieś pod Tulczynem, gdzie drzewa uginały się pod ciężarem powieszonych chłopiąt. Pomiędzy towarzystwem mówiono, że Baranowski uczynił to ku pamięci swego dawnego druha - kniazia Czetwertyńskiego, któremu w początkach buntu Chmielą własny młynarz piłą głowę urżnął, a wcześniej na oczach kniazia pohańbiono jego żonę i córki. Jeszcze później zobaczyli Tworylne, a w nim cerkiew, do której schronili się mieszkańcy przed zemstą Lachów - zdobytą szturmem przez wiśniowiecczyków. Ludzie pana stolnika wywarli za opór okrutną zemstę, bijąc chłopów, niewiasty, przecinając szablami wpół dzieci na rękach u matek... Tam pośród krwawych ciał leżał przed Carskimi Wrotami siwiuteńki jak gołąb starzec posiekany na dzwona, ściskający w pokrwawionych rękach eleusę Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Baranowski był nieuchwytny. Tropili go cztery dni, pięć, tydzień i nie zobaczyli ani jednej czaty, ani jednego jeźdźca z jego roty. Wiśniowiecczyk przemierzał jak duch podolskie stepy, ukrywał się w jarach i na mogiłach, aby nagle wypaść tam, gdzie najmniej się go spodziewano, a gdy już uderzył, znikał na całe dni. A jednak byli coraz bliżej. Popioły spalonych futorów i słobód stawały się coraz cieplejsze, a krew nie nadążała zakrzepnąć na martwych ciałach.

Ósmego dnia pościgu wróciła na spienionych wierzchowcach czata wysłana przez Dydyńskiego w step.

- Baranowski! - zakrzyknął pan Bilski wysłany na podjazd z dziesięcioma pocztowymi. - Pół mili stąd w starym dworze Czuhaja oblega!

Dydyński zerwał się na nogi.

- Wreszcie! - mruknął cicho. - Na koń! Towarzysze i pocztowi skoczyli do wierzchowców.

- Jeśli to prawda, to mamy go jak leszcza w saku - cieszył się porucznik. - Kiedy go obskoczymy, nie poradzi sobie, mając Kozaków za plecami.

Bidziński podkręcił płowego, mazowieckiego wąsa.

- Ja nie wiem, czy to się godzi, mości poruczniku... Przecie Baranowski to szlachcic. Swój znaczy się. Obiegł Zaporożców, naszych wrogów, a waszmość go chcesz napaść jak pohański zbój.

Dydyński utkwił w starym żołnierzu przenikliwe oczy.

- Baranowski to buntownik, kat Podola, który pogwałcił traktaty białocerkiewskie.

- A Kozacy ich nie łamią? Nie mordują szlachty?

Żołnierze przysłuchiwali się tym słowom. Wszystkie oczy zwrócone były na Dydyńskiego.

- Komu my służym?! - rzucił z ubocza Policki. - Hetmanowi czy rezunom? Powiadają, że pijanica Potocki chce wydać Baranowskiego Chmielnickiemu. Jeśli to prawda, tedy panu krakowskiemu za hycli stajemy; za pachołków starościńskich, a nie za rycerzy.

- Pachołkom na starostwach - mruknął Bidziński z elokwencją dziwną u Mazura, którzy, jak powiadano, po narodzinach bywali ślepi do dziewiątego dnia - lafę co kwartał się płaci. A co nam zapłaciła Rzeczpospolita za Beresteczko?

- Milczeć! - huknął Dydyński. - Mikołaj Potocki chce pokoju na Ukrainie. A Baranowski temu przeszkadza. Zresztą nie będę się z wami certował racjami, bo rozkazy są jak w kamieniu ryte. A jak nie rozumiecie, to je wam zaraz szabelką na łbach pro memoria wypiszę. Na koń!

4. Pan Baranowski

Jak wicher wpadli na podwórzec. Chorągiew rozdzieliła się na dwie części i niczym morska fala obiegła stary, zrujnowany dwór. Pancerni osadzili konie w miejscu, zamarli z dobytymi szablami i bandoletami na zrytym kopytami placu.

Nikt nie wyszedł im na spotkanie. Nie było tu ani jednego żywego Lacha. Pod dworem leżały ciała martwych Zaporożców, którzy - z oczywistych względów - zabrali do grobu wieści o wydarzeniach, jakie wcześniej rozgrywały się w tym miejscu. Na dziedzińcu porozrzucane były porąbane kufry, baryłki i beczki, stał rozwalony, przewrócony wóz, ciała martwych koni.

Drzwi były otwarte na oścież. Dydyński skinął na namiestnika i pocztowych.

- Pod drzwi!

Z dobytymi szablami, rusznicami i pistoletami wkroczyli do sieni. Dwór złupiono dawno temu i ściany świeciły pustkami. Portrety właścicieli poszły pewnie na rozpałkę pod kozackie kotły z sałamachą, kosztowne adamaszkowe bryty i jedwabne fryzy ze ścian - na żupany i świty dla czerni. A skóry - na kozackie buty, o ile takim mianem określić można było prostackie chodaki zszywane grubą dratwą.

Drzwi do świetlicy rozwarły się z trzaskiem, kiedy porucznik, Bidziński i sześciu pocztowych wpadli do środka.

- Witam, mości panie Dydyński!

W komnacie panował półmrok rozświetlany przez smolne szczapy i kaganki płonące na stole zastawionym dzbanami, antałkami i szaflikami z palanką. Z ławy podniósł się pan Baranowski; szedł im naprzeciwko z roztruchanem w dłoni. Był sam. Bez czeladzi. Bez towarzystwa. Bez nikogo ze swej wilczej zgrai.

Zasadzka wisiała w powietrzu. Dydyński wiedział już, że wpadli w diabelskie sidła. Nie pozostawało mu nic innego, jak zachować dobrą minę do złej gry - jak kostera, który zamiast wyżników dostał do ręki słabe kraiki i udaje, że ma w rękawie zwycięskiego asa.

Z bliska pan stolnik bracławski nie wyglądał jak diabeł, o którym czerń śpiewała dumy i pieśni. Jednak Dydyński wiedział, że czarty zstępujące na ziemię często wyglądały jak szlachta. Rotmistrz był nieco niższy od niego. Karmazynowy żupan z pętlicami nosił z gracją pasującą zarówno do możnego pana, jak i zawodowego oficyjera narodowego autoramentu. Na ramiona zarzucił długą delię z wycięciem na szablę, obszytą sobolami, spiętą pod szyją złotą zaponą wysadzaną turkusami. Na głowie miał wilczą czapkę z rozcinanym futrzanym otokiem i wystawnym trzęsieniem, u którego nasady tkwił diament wielki jak kurze jajo.

Tak było kiedyś, za dawnych lat złotego pokoju na Ukrainie...

Dziś żupan Baranowskiego nosił zaledwie ślady dawnej świetności. Był spłowiały, podarty, pokryty plamami zakrzepłej krwi, poznaczony śladami nacięć, naderwany z lewego boku. Delia rotmistrza świeciła dziurami jak bekiesza najstarszego szlachetki z podlaskiego zaścianka, przekazywana z pokolenia na pokolenie od czasów króla Stefana. Sobolowy kołnierz był w strzępach, broń zniszczona, w zaponie brakowało połowy klejnotów. Po sukni stolnika znać było długie lata wojny, nocy w stepie, rzezi, walk, podchodów i potyczek z Kozakami. Była wyblakła równie mocno co jego zmrużone ślepia, z których nie można było wyczytać zupełnie nic - ani okrucieństwa, ani tym bardziej litości.

- Dobrze, że jesteście - rzekł Baranowski, nie przejmując się wymierzonymi weń bandoletami. - Potrzeba mi więcej ludzi do rozprawy z Aleksandreńką. Kozak nie słucha Chmiela, łupi dwory i morduje szlachtę. Trzeba mu ukręcić łeb.

- Jesteśmy tu z rozkazania hetmańskiego - rzekł głucho Dydyński. - Masz waszmość wracać z nami do obozu, gdzie czeka cię sąd za niesubordynację. Złóż szablę, panie bracie, i chodź z nami po dobroci. Inaczej nie ręczę za twe zdrowie.

- Sąd? Za co? Przecież Rzeczypospolitej z całego serca służę.

- Waszmości służba to swawola. Wojna skończona, mości panie Baranowski, pakta białocerkiewskie zawarte, a ty ciągle napadasz na Kozaków, strugasz im paliki, stawiasz szubienice. Nie może tak być!

- Ja tylko bronię szlachty przed rezunami, czernią, która chciałaby nam wszystkim szyje urezać. Kto to ma czynić? Jego mość pan Potocki, który buławy w garści nie utrzyma? Hetman wielki, którego do wygódki muszą pachołkowie nosić?

- Nie przyszedłem tu, aby z waszmością toczyć dysputy. Wybacz, mości rotmistrzu, ale mam rozkazy, aby cię schwytać. Nie pozwolę ci zamienić tej nieszczęsnej krainy w piekło, gdzie pospołu z Kozakami będziemy się smażyć.

- Lepiej, aby na Ukrainie chwast i pokrzywy rosły, niźli hultajstwo na szkodę Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej mnożyć się miało - rzekł Baranowski z okrutnym uśmiechem. - Grzeczniej, mości panie Dydyński, bo nie jesteś swoim ojcem, abyś na mnie pokrzykiwał. A i szacunek winieneś gospodarzom tego domu, za których dusze piłem. Za panów Toporowskich, co ich czerń kłonicami i siekierami wybiła, żywcem trzewia wyrywała i okręcała nimi szyje, a kiedy już cały ród wygubili, trzy dni pili i radowali się, że Lachy pomerły. Dzieci ich na drzewie powiesili i w strzelaniu wprawiali się z łuków...

- Dość! - uciął Dydyński. - Oddaj, waść, szablę!

- Waszmość zasmucasz mnie, panie Dydyński - rzekł wolno Baranowski. - Ale cóż - nie jesteś z Rusi, z Bracławskiego, z Zadnieprza, z Wołynia, jeno z kurnej chałupy spod Sanoka. Zawsze myślałem, że odkąd zapadła unia lubelska, szlachta z Małopolski, Kujaw i Mazowsza chętnie nadstawi karku za krzywdy panów braci z Ukrainy. Wszak kto się za pachołkiem nie ujmie, ten się o żonę nie ujmie. A my, Rusini, gorsi widać dla was od czeladzi i rękodajnych, skoro za wyrżnięte dzieci nasze, za pohańbione niewiasty, popalone dwory za szable chwytać nie chcecie. Pokazała już szlachta koronna pod Piławcami, że lekką ręką talary błaznom, trefnisiom rzuca i równie lekko ucieka.

- Jest pokój, panie bracie. Czas zapomnieć krzywd.

- Pokój będzie wtedy, kiedy Chmielnickiego na palu zawiesimy, a czerń do pługa i folwarków wróci. A jeśli nie będą chcieli wracać, tedy ich tam batożkami zapędzimy.

- Panie Bidziński, zabierz ichmości broń!

- Chciałem z tobą po dobroci, panie Dydyński - rzekł z wyrzutem rotmistrz Baranowski. - Nie udało się. Szkoda.

Podszedł do okna.

- Stój! - krzyknął porucznik. Nie zdążył!

Jednym szybkim ruchem Baranowski zdusił płomień świecy stojącej na parapecie.

Na dziedzińcu padł strzał. Kula trafiła w jedną z baryłek pod kopytami koni...

Błysk poraził stojących najbliżej pancernych. Beczka wybuchła z hukiem, rozleciała się na kawałki, raniąc pobliskich towarzyszy, obalając od podmuchu wierzchowce, zmiatając z kulbak jeźdźców. Konie przysiadły z kwikiem na tylnych nogach.

- Stać, waszmościowie! - ryknął jakiś głos. - Stać i nie ruszać się, a żywi będziecie!

I zanim ktokolwiek zdołał rzec: amen, zmurszała palisada zaroiła się od zbrojnych. Konni, którzy wyrośli jak spod ziemi, wpadli do bramy, uzbrojeni w rusznice ludzie pojawili się na dachach dworskich zabudowań i stajni. Piesi mierzyli do ludzi Dydyńskiego z samopałów, konni czekali z szablami i rohatynami w dłoniach.

- Nie ruszać się, waszmościowie! - powtórzył ten sam głos. Należał do rosłego szlachcica o posiwiałych wąsach, przyodzianego w postrzępioną, pokiereszowaną kolczugę. - Jesteście otoczeni, a na dziedzińcu pełno prochu. Dwa strzały i do nieba całą chorągwią pójdziecie!

Któryś z towarzyszy przyskoczył do najbliższego stosu beczek, pchnął baryłkę, odbił dno i zamarł przerażony. Ze środka wysypał się czarny proszek.

- Jezus Maria! Prochy!

Jeden strzał wystarczył, aby rozrzucone na dziedzińcu beczki eksplodowały, rozrywając na strzępy pancernych. Ludzie Dydyńskiego zmieszali się, zadrżeli, cofnęli pod ściany dworu.

Dydyński i Bidziński rzucili się ku Baranowskiemu. Na próżno. Z trzaskiem pękły deski pawimentu, huknęły wyrzucane w górę tarcice posadzki. Wyskoczyli spod nich ludzie w porwanych deliach, żupanach i rajtrokach, uzbrojeni w szable, czekany i rusznice. Jak wicher wpadli między przerażoną czeladź, obalili ich, zmietli, przydusili ostrzami szabel do ściany.

Dydyński był szybszy.

Stał za rotmistrzem, trzymając lewą rękę na jego ramieniu. W prawej miał nabity pistolet. Długa, gładka, wyczyszczona do połysku lufa dotykała podgolonego łba pana stolnika tuż za prawym uchem.

- Ani mi drgnij, panie Baranowski - wysyczał Dydyński - albo wychędożysz diablice w piekle.

- Brać go! - wykrztusił Baranowski. - Na co cze... Dydyński z trzaskiem odwiódł skałkę. Ludzie spod chorągwi rotmistrza zamarli w pół kroku.

- Chyba cię towarzystwo nie słyszy. Wołaj głośniej!

- Mądrej głowie dość dwie słowie. Wyjrzyj, waść, na dziedziniec.

Dydyński rzucił krótkie spojrzenie przez okno. Jego chorągiew stłoczona wokół dworu była jak w potrzasku. Na palisadzie zasiadali strzelcy, brama dworska była zagrodzona przez jazdę pana stolnika. Nie było stąd wyjścia, chyba że na cmentarz albo prosto do nieba.

- Idź, waść, do drzwi - zakomenderował Dydyński. - Jeden ruch i strzelam.

- Strzelaj. Połowa z was nie zostanie. Zapadła cisza.

- Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma - podsumował krotochwilą Baranowski. - Co teraz?

- Ucisz się, waszmość. Myślę.

- Załatwmy rzecz po kawalersku - mruknął stolnik. - Po co krew szlachecką rozlewać? Wyjdźmy na szable. Położysz mnie, tedy sam z tobą do obozu pojadę. Ja położę ciebie, tedy odstąpisz i dasz mi ujść cało. Zgoda?

Dydyński namyślał się przez chwilę.

- Jak zaprzysięgniesz.

- Na święty krzyż. - Baranowski złożył dwa palce i przeżegnał się. - Mości panowie! Daję nobile verbum, że jeśli imć pan Dydyński położy mnie w pojedynku, tedy sam dobrowolnie wrócę z nim do obozu koronnego.

- A jeśli pan stolnik raczy mnie usiec - rzekł Jan - tedy ślubuję, że panu Baranowskiemu odejść wolno spod dworu pozwolę. Tak mi dopomóż Bóg.

- Opuścić broń! - krzyknął Baranowski do swoich. - Zróbcie miejsce!

Żołnierze z obu chorągwi odetchnęli z ulgą; opadły pistolety, czekany i pałasze, zarżały konie, którym poluzowano munsztuki, tu i ówdzie rozległy się wiwaty.

- Zapraszam. - Baranowski zrzucił z ramion delię i ruszył do sieni.

Wyszli na dwór. Był już zmierzch, więc zapalono latarnie i maźnice ze smołą. Towarzystwo i pocztowi z obu chorągwi pomieszali się ze sobą, ciągnęli pod ganek, gdzie stanęli kołem wokół swoich dowódców. Dydyński dobył broni, odpiął pochwę z rapci, oddał czeladnikowi.

- Poczynaj, waść.

Baranowski ciął krótko, w pierś, z nadgarstka. Jego husarska szabla z rozwartym kabłąkiem i szerokim paluchem brzęknęła cienko, zderzając się z zastawą czarnej szablicy Dydyńskiego. Porucznik wyprowadził odpowiedź, odskoczył i kiedy Baranowski ciął z łokcia w pierś, zaryzykował przeciwtempo, chcąc dosięgnąć łba przeciwnika błyskawicznym uderzeniem z nadgarstka.

Niemal w ostatniej chwili rotmistrz przysiadł na piętach, uniknął ciosu, rzucając się w lewo, i jednocześnie z całej siły chlasnął Dydyńskiego skośnie, z podlewu.

Był dobry! Porucznik ledwie zdążył cofnąć uzbrojoną rękę. Ostrze zabrzęczało po kabłąku, a Dydyński uświadomił sobie, że gdyby walczył karabelą lub węgierką, być może właśnie straciłby wszystkie palce.

Zwarli się znowu pośrodku podwórza. Ludzie z ich chorągwi tłoczyli się dokoła, krzyczeli, przygryzali wargi i wąsy przy nieudanym ciosie lub zbyt późno złożonej zastawie. Dydyński poczuł nagle, że wszystkie oczy wlepione są w jego przeciwnika, że tutaj, na dziedzińcu przed zrujnowanym dworem, nie ma ani jednej przyjaznej mu duszy; że nawet jego podwładni są po stronie stolnika bracławskiego.

A potem odczuł na dobre siłę Baranowskiego. Rotmistrz bił go bez tchu, uderzał to z łokcia, to z ramienia, zamiast zastaw stosował zbicia, a po każdym cięciu Dydyński mógł spodziewać się odpowiedzi. Już po kilku chwilach porucznik był mokry, czuł, jak pot ścieka mu spod kołpaka, a ręka drętwieje od uderzeń przeciwnika. A przecież był synem największego rębajły na Rusi Czerwonej!

Baranowski bił szybko i strasznie. Zadawał ciosy, nie czując zmęczenia. Dydyński spróbował cięcia łukowego, polskiej czwartej, a w końcu zdesperowany, zziajany, uderzył w pierś od lewej, z pozoru od niechcenia, lecz już w trakcie ruchu dołączył lewą rękę do prawej, aby wybić broń z ręki przeciwnika w cięciu trybunalskim.

Baranowski nawet nie drgnął. Po prostu zdjął zastawę tak szybkim ruchem, że Dydyński zatoczył się, a jego szabla przecięła puste powietrze. Baranowski chlasnął go po boku; Jan poczuł zimną stal między żebrami, jęknął z bólu, potknął się i padł na prawe kolano. Chciał zerwać się, a wtedy poczuł na swej szyi ostrze husarskiej szabli przeciwnika.

- Mam pchnąć? - zapytał Baranowski. - Czy puścisz mnie wolno?

Dydyński jęknął. Oberwał mocno. Krew spływała spod rozciętego boku, robiło mu się ciemno pod oczyma. Pokiwał głową i wsparł się na rękach, aby nie zwalić się w zryty kopytami piach.

Baranowski cofnął szablę. Odwrócił się i ruszył do swoich bez śladu zmęczenia. Bidziński i pocztowi rzucili się do swego porucznika. Szybko podnieśli go z ziemi, podtrzymali. Jan pozbierał się z trudem.

- Do następnego razu! - wydyszał.

5. Polskie drogi

- Co teraz, mości panie bracie? Wracamy do obozu?

- Do Warszawy. Na murwy przy Krakowskiej Bramie! - Dydyński uniósł się z kulbaki. Po cięciu Baranowskiego gorączkował i ledwie trzymał się na nogach. - Czy ty, waszmość, na głowę upadłeś? A może słuch masz przytępiony?! Jutro idziemy za Baranowskim!

- Waszmość chyba oszalałeś.

- Daję mu dzień. Jeden dzień, od wieczora do zmierzchu. A potem ruszymy jego śladem.

- Jesteście ranni, panie poruczniku.

- Nic mi nie będzie.

- Baranowski położył was trzema cięciami - mruknął Policki. - Stawiam moją szablę przeciwko śmierdzącym postołom, że nie wysiedzicie w siodle nawet trzech pacierzy. W betach wam leżeć, nie chorągiew wodzić.

Dydyński poderwał się na nogi. Zakręciło mu się w głowie, ale chwycił za szablę, wyrwał zza pasa buławę i... musiał wesprzeć się na Bidzińskim.

- Cóż to, bunt, mości panie towarzyszu?! Policki splunął. I odwrócił wzrok.

- Skoro świt trąbić przez munsztuk. A potem na koń!

6. Zdrada

Zbudzili go w środku nocy, zdławili, przycisnęli do posłania, narzucili na łeb czaprak śmierdzący końskim potem. Bez trudu wydarli z garści szablę. Dydyński poczuł, jak wykręcają mu ramiona za plecami, jak krępują je konopnym arkanem. Jęknął z bólu, bo odezwała się rana na boku. Wtedy postawili go na nogi, wlekli brutalnie przez chwilę, a potem niespodziewanie zerwali z głowy zasłonę.

Byli na dużej polanie rozświetlonej bladym księżycowym światłem. Dydyński zamrugał oczyma. Zgromadzili się tu wszyscy towarzysze z jego chorągwi. Stali na koniach ustawieni w koło. W półmroku dostrzegał blade oblicze Polickiego ozdobione czarnymi wąsami, czerstwą, szczerą gębę Bidzińskiego, popodgalane, poznaczone bliznami, śladami po prochu, ogorzałe od wichru oblicza reszty panów braci. Czeladź i pocztowi kłębili się z tyłu, wyglądali zza pleców towarzyszy.

- Co to ma znaczyć, waszmościowie?! - zapytał groźnie Dydyński. - Kto zwołał koło chorągiewne bez rozkazu?

Policki podjechał do porucznika, tak iż Jan poczuł na twarzy gorący dech jego konia.

- Panowie towarzystwo mają dosyć rozkazów waszej mości.

- Jeśli nie chcą słuchać mnie, tedy posłuchają kata. Ja nie pozwolę na niesubordynację, a buntownicy skończą na pohyblu! Rozwiązać mnie! Jeśli uczynicie to teraz, zapomnę o całej sprawie, kiedy wrócimy do obozu!

Policki spojrzał mu prosto w oczy. I wtedy Dydyński poczuł chłód. Dopiero teraz zdał sobie sprawę, że jest tu sam, otoczony ludźmi, których miał za swych towarzyszy, a którzy zdradzili go równie łatwo jak pijani Zaporożcy nieudolnego atamana.

- Myślałby kto, panie Dydyński, że do swoich ciurów mówisz - wycedził przez zęby Policki. - Panowie towarzystwo mają już dość tej wyprawy. Nie będziemy nastawać na życie zacnego żołnierza, wiśniowiecczyka, który broni szlachty przed czernią i Kozakami! Nie pójdziemy na pana rotmistrza Baranowskiego!

- Buntownik, nie rotmistrz! Będzie wisiał!

- To hektor podolski! - krzyknął pan Krzesz, żołnierz i rębajło, ceniony w kompanii za to, że dokonywał cudów męstwa pod Zbarażem, nade wszystko zaś dla przepaścistego gardła, dzięki któremu wychylić mógł duszkiem dwie kwarty wina.

- Sam jeden czerń znosi!

- Dworów szlacheckich broni!

- Milczeć! - krzyknął Dydyński. - Milczeć!

- Sam zamilcz, hetmański pachołku! - zakrzyknął pan Kopystyński, dawny wiśniowiecczyk. - Nie nam Baranowskiego sądzić.

- Pan stolnik słuszne ma powody do zemsty, ale nawet Chrystus na krzyżu wybaczył swym prześladowcom. Nie może teraz mścić się na Kozakach, bo wtedy i oni zemsty szukać będą i tak... znienawidzimy się na wieki, bo każdy bez ustanku za swoje krzywdy mścić się będzie.

- Co ty wiesz, panie Dydyński!? - zakrzyknął Krzesz. - Alboś to był na Ukrainie, jak czerń szlachtę rezała? Jak Chmielnicki w hetmańskim namiocie ucztował?! Pomsty nam szukać trzeba, bunt we krwi utopić, na pale rezunów powsadzać!

- Pan Dydyński żakiem był wtedy w Krakowie. W karczmie miody pijał i pannom z fraucymeru marmurki jak perlusie lizał! Za co ci porucznikostwo dali? Za ojca zasługi czy żeś jako rękodajny szable w zębach za Potockim nosił!?

Dydyński szarpnął się w więzach.

- Parol, psi synu! - wykrzyknął do infamisa. - Wychodź na szable, synu murwy przemyskiej!

Policki pochylił się i chwycił go za żupan na piersiach.

- Powściągnij język, panie Dydyński! - wysyczał. - I nie wyzywaj mnie, bo moja wola jest jak szabla - nagniesz ją za mocno, a odbije ci w pysk z całej siły!

- Mości panowie! - zakrzyknął Krzesz. - Do Baranowskiego! Towarzysza godnego wspomóc w potrzebie!

- Na pohybel rezunom!

- Na pale!

- To zdrada - jęknął Dydyński. - Przysięgaliście posłuszeństwo Rzeczypospolitej! Matkę naszą mordujecie, Koronę Polską jako postaw sukna rozrywacie! Zatapiacie okręt nasz wspólny, który...

Mowa wywarła piorunujący efekt. Ale zgoła inny niż spodziewał się Dydyński. Towarzysze najpierw wytrzeszczyli oczy, a potem zarechotali tak głośno, że aż konie poprzysiadały na zadach.

- Dalibóg, drugi Piotr Skarga z waści! - zakrzyknął Krzesz. - Z taką mową to tylko na sejm! Tfu, co mówię - na królewskie pokoje!

- O my nigodziwcy, o my sprzedawczycy - załkał z udawanym żalem Policki. - Zaprawdę powiadam wam, waszmościowie, sami z nas z kurwy synowie, banici i wywołańcy bez czci i sumienia, że tylko we Włosienicy nam chodzić!

- Gdzie my się teraz, biedni, podziejem?!

- Do Baranowskiego pójdziem! On nas przyjmie i przed hetmanem wytłumaczy!

Dydyński spojrzał błagalnie na Bidzińskiego, ten jednak wbił wzrok w ziemię.

- Panie Bidziński - rzekł porucznik - powiedz im prawdę. Toż to jest związek! Konfederacja na szkodę Rzeczypospolitej!

- Rzeczpospolita - Bidziński podniósł głowę - nie zapłaciła nam zasług za dwa lata! Gdzie są pieniądze na lafy? Gdzie obiecane ćwierci darowne za Zbaraż, za Beresteczko?

- Jak to gdzie! - zakrzyknął Policki. - U Potockich w kabzie!

Dydyński poczuł, że wpadł w pułapkę, w śmiertelną paść, z której nie było odwrotu.

- Mości panowie! - krzyknął rozpaczliwie. - Mości panowie, zabijcie mnie albo zostawcie. Idźcie do związku, ale nie łączcie się z Baranowskim. To diabeł, to...

Nie zdążył domówić tych słów. Policki wyrżnął go obuszkiem w łeb. Nie za mocno, nie za słabo, ot, aby uciszyć i świadomości pozbawić.

7. Nobile verbum

- Panie Dydyński, przyłącz się, waszmość, do mnie. Porucznik splunął z pogardą. Poturbowany, ranny, trawiony gorączką, czuł się jak francuski pludrak, któremu aplikowano równocześnie puszczanie krwi i lewatywę, a jednocześnie trapił go atak paralusza, globusa i podagry.

- Jesteś dumny, panie Dydyński. Jesteś nieugięty - mruknął Baranowski. - Ale skruszejesz. I zrozumiesz, o co idzie w tym wszystkim.

Porucznik milczał.

- Zabiorę cię ze sobą. I pokażę, jak mają się sprawy i o co walczę. Daję ci nobile verbum, że nim upłynie tydzień, zrozumiesz wszystko i sam weźmiesz do ręki szablę, aby pokarać swawolną czerń i Kozaków. A wtedy - pochylił się do ucha porucznika - będziesz mój, mości panie bracie.

Dydyński milczał. Był chory. Był złamany. Był zdradzony.

- Możesz jechać ze mną na arkanie jak pies, mości Dydyński. Ale jeśli przysięgniesz, że nie uciekniesz, nie będę cię pętał. Co ty na to, panie Dydyński?

Porucznik milczał długo. A potem skinął głową i wypowiedział magiczną sentencję.

- Nobile verbum.

8. Monastyr

Potem było piekło. Baranowski szedł na południe, na Buszę, Jampol i Jarugę. Tam w pogranicznych miastach Podola gnieździli się leweńcy, Kozacy i najgorsze rezuny, a zbóje przetrzymywali swe łupy w palankach, które nie chciały wpuścić polskich załóg. Rotmistrz znosił wioski, futory, miasteczka ogniem i mieczem. Pod Rusawą starł w stepach kupę chłopską, a jeńców potopił w rzeczułce, bo nie starczało już drzew na szubienice; pomścił się srogo na mieszkańcach Ściany, którzy na wiosnę nie chcieli wpuścić żołnierzy hetmana Kalinowskiego. Rotmistrz i jego ludzie, udając sotnię zaporoską, wpadli na jarmark pod miastem, wyrżnęli w pień chłopów, łyków i Kozaków. A kiedy przerażeni mołojcy zamknęli bramy, otoczyli mury okropną palisadą z wbitych na pale jeńców.

Szli dalej - do Dniestru, do Jampola zniesionego fundatis przez wojsko pana pułkownika Lanckorońskiego na początku marca tego roku. Po drodze Baranowski palił i ścinał, wieszał, mordował i gwałcił. Czasem posyłał pod miecz całe wioski, a innym razem kontentował się obcinaniem rąk chłopom, których podejrzewał o sprzyjanie Kozakom. Starczyło tylko, że znalazł w wiosce jedną rusznicę, pierścień herbowy pochodzący ze szlacheckiego dworu, a w pół pacierza później chłopi tańcowali hołubce na stryczkach, rzęzili na palach, a ogień trawił strzechy chałup.

Dydyński był półprzytomny z ran, trawiony dreszczami i gorączką, ledwie żywy z wyczerpania. Ale Baranowski nie dawał mu umrzeć. Kazał lać porucznikowi w gardło gorzałkę, cucił go na popasach. I opowiadał.

Wspominał panów braci, których zgubił bunt. Stolnik znał ich wszystkich - wiedział, w jakiej wiosce czerń spaliła dwór z rodziną szlachecką, gdzie piłami Kozacy przecinali na pół matki i niemowlęta, w jakim powiecie zrujnowali wioskę mazowieckich osiedleńców; wspominał, jak mordowali szlachtę, rozpruwali ciężarnym niewiastom brzuchy, wyjmowali dzieci i piekli na rożnach, a czasem zamiast nich wkładali do brzucha szlachcianek dzikiego kota. Pamiętał dobrze, jak chłopi okręcali sobie szyje dymiącymi trzewiami, dusili dzieci, zabijali księży. Znał zdradliwe miasteczka, do których chroniła się kiedyś szlachta, a gdzie łyczkowie, zmówiwszy się z Kozakami, wpuścili czerń do miasta, wydali swoich panów na śmierć, rzeź i hańbę. I nie przepuszczał.

Nigdy.

Nikomu.

Wkrótce Dydyński zobojętniał na wszystko, zżył się z mordem, gwałtem, okrucieństwem. Nie przerażało go wbijanie na pale, wiercenie oczu świdrami, wieszanie dzieci chłopskich, palenie rezunów w cerkwiach, rzezie w kozackich futorach i palankach. Aż wreszcie, kiedy na Podolu nie było już na kim się mścić, Baranowski ruszył na wschód, wzdłuż Dniestru, starym traktem na Raszków, idąc obok pradawnych mogił i kurhanów, przez stepy, jary, skały oraz urwiska.

Drugiego dnia marszu na jednej z gór po ruskiej stronie Dniestru napotkali stary monastyr. Było piękne jesienne popołudnie, a czerwone słońce zniżało się ku linii stromych wzgórz nad brzegami rzeki, kiedy stanęli w lesie nieopodal. Klasztor nie był duży. Drewniany parkan wzmocniony zasiekami i częstokołami otaczał czworobok zabudowań, dom monasterski i wystające zza jego dachu omszałe kopuły cerkwi zwieńczone trzema prawosławnymi krzyżami.

- Czerńcy i popi - mruknął Baranowski. - Prowodyrzy buntu, najlepsi przyjaciele rezunów. Zaprawdę będą dzisiaj tropariony odmawiać, a nas o łaskę prosić.

- Okaż litość - rzekł Dydyński. - Toż to zwykli, pobożni czerńcy.

- Tacy to spokojni mnisi jak ze mnie jezuita -uśmiechnął się zimno Baranowski. - Kiedy moim dziatkom chłopi głowy kosami ścięli, do cerkwi je ponieśli, przed carskimi wrotami postawili, a popi głowy święcili i radowali się, że lackiego ścierwa na Ukrainie nie będzie.

- Czy to byli ci?

Baranowski namyślał się przez chwilę.

- Nigdy nie byłem złym panem - rzekł ponuro. - Wiesz waść, dlaczego ma familia pod nóż poszła? Bo myślałem, że poddani nigdy przeciw nam za miecz nie chwycą. Przecież pańszczyzny im dzień ustąpiłem, cerkiew Żydowi z arendy wydarłem, daniny odpuszczałem, chorych od roboty zwalniałem. I za to wszystko przyszli do mnie z kosami i siekierami, z popem na czele. My Lachiw choczemo riezaty - krzyczeli. A ja się ciebie pytam, panie Dydyński, za co? Za co to uczynili? Com winien, że mnie Pan Bóg dał szlachectwo, ziemię i przywileje, że ja od Jafeta pochodzę, a oni od Chama i do wiecznej pracy są przeznaczeni?

- Oszczędź monastyr - poprosił Dydyński. - Pan Bóg ci w niebie dobry uczynek policzy. Grzechy odpuści.

- Dobrze! - zadecydował Baranowski. - Mości panowie, za mną!

Dopadli do bramy szybciej niż strzała wypuszczona z tatarskiego łuku. Kiedy osadzili spienione konie przed potężną furtą, uderzył klasztorny dzwon. W chwilę później nad częstokołem zamajaczyły głowy mnichów.

- Sława Bohu! - zawołał jakiś głos. - A szczo wy za lude?!

- Otwierać, popy, schizmatyki, psie syny! - rozdarł się pan Policki. - My żołnierze Chrystusowi! Pana Baranowskiego chorągiew!

Mnisi naradzali się przez chwilę. Dydyński czekał na to, co się stanie. Był ciekaw, kiedy wyczerpie się cierpliwość pana stolnika; rozkaże brać szturmem monastyr, powywiesza posłuszników i riasofornych na okolicznych drzewach, a ihumena powłóczy za koniem, aby przysporzyć Kozakom kolejnego męczennika.

A jednak mnisi wykazali się rozsądkiem. Brama otwarła się na oścież. Jeden z czerńców wskazał im drogę na dziedziniec. Wkrótce wjechali na rozległy czworoboczny plac pomiędzy domem monasterskim, dworcem ihumena, stajniami, szopami i wozownią. Na jego środku stała cerkiew - wyniosła, smukła, z bali ciosanych na zrąb, zakończonych jaskółczym ogonem. Była zwieńczona trzema krytymi gontem kopułami; wzniesiona na dębowej przyciesi i kamiennym fundamencie. Świątynia była suto zdobiona. Pod obszernymi sobotami Dydyński zobaczył freski i cerkiewne malowidła pokrywające całe ściany. Ale nie to zwróciło od razu jego uwagę.

Krzyże... Prawie całe wzniesienie, na którym stała cerkiew, zwieńczone było lasem prawosławnych krzyży. Symbole męki Pańskiej stały grupami i w szeregach, jak wojsko w ordynku, jedne świeżo ociosane, inne spróchniałe, przekrzywione, walące się na ziemię, poprzerastane wyschłą trawą. Było ich setki, a może nawet tysiące. Dydyński nie wiedział, po co przyniesiono je tutaj i ustawiono pod cerkwią, w jakim celu wbito je w czarną, krwawą ziemię Ukrainy.

Ihumen czekał przed domem monasterskim, otoczony gromadką mnichów w czarnych riasoforiach i mantiach, o obliczach ozdobionych długimi brodami.

- Witajcie, bracia - rzekł jeden z czerńców, nieco młodszy od pozostałych, z ciężkim chrestem na piersi i posiwiałą brodą. - Chto z Bohom, tomu Boh dopomożet! Jam hieromnich Hiob, a oto - wskazał siwowłosego starca - nasz ihumen Atanazy. Witamy was w skromnych progach Spasa Izbawnika.

- Spotkało cię wielkie szczęście, popie - prychnął Baranowski. - Za wstawiennictwem tego szlachcica - wskazał na Dydyńskiego - nie spalę wam tego śmierdzącego kurnika. Ale - jego głos przeszedł w drapieżny szept - pamiętaj, rezunie, że moja łaska na pstrym koniu jeździ! Pożałujesz nam jadła, strawy i horyłki, a - klnę się na tych waszych schizmatyckich świętych - zadyndasz na sznurze z twojej włosienicy.

- My spokojni mnisi, pane - skłonił się ihumen. - Pozwólcie nam posłać po miody. My w nich dawniej książętom Czetwertyńskim daninę płaciliśmy. Tu, w pół mili jest klasztorna pasieka. Miody w niej takie, że i na książęcym dworze przedniejszych wasza miłość nie ujrzysz. Beczki się lipca ostały, przed Kozakami uchronione. A zacny to miód, w miesiącu lipniu zebrany z lip najprzedniejszych, srogi jak nektar niebiański, co go Pan Bóg i apostołowie w niebie pijają.

- Posyłaj, i to szybko, bo jesteśmy spragnieni - rzekł Baranowski.

- Dokąd, suczy synu?! - warknął tymczasem Policki do Hioba, który chciał wycofać się chyłkiem. Uderzył mnicha w twarz, popchnął w stronę wierzchowca Baranowskiego, a potem chwycił go za brodę, szarpnął i zgiął prawie wpół. Rotmistrz wyrzucił nogi ze strzemion, zeskoczył na plecy i kark mnicha i tym sposobem zszedł na ziemię.

- Teraz, popie - mruknął Baranowski - będziecie giąć chamskie karki przed panami, jako dawniej bywało. A który nie dość szybko zegnie, ten sto kijów weźmie, bo na pomoc i opiekę buntownika Chmielnickiego nie macie co liczyć!

Dydyński nie ruszył za Baranowskim. Postąpił w stronę cerkwi, stanął przed zawartymi wrotami, ale nie wszedł do środka. Zatrzymał się w sobotach, zapatrzył na zrąb pokryty pociemniałymi malowidłami. Prawie wszystkie przedstawiały sceny Sądu Ostatecznego; Chrystusa wydającego wyroki na grzeszników, jego etimasję, Raj, Marię adorowaną przez grzeszników, dobrego łotra. Widać, że malarze pochodzili z Karpat albo z Rusi Czerwonej - gdzieś spod Przemyśla czy Sambora, bo na obrazie widniała polska śmierć z kosą, a diabły zabierające do piekła grzeszników i jezuitów poprzebierane były w delie i szlacheckie żupany. Na środku malowidła wił się wielki czarny wąż pokryty pierścieniami i wyciągający paszczę aż do etimasji. Zwierz nie mógł zagrozić tronowi Chrystusa, bo odpędzali go stamtąd aniołowie zasłaniający się wielkimi prawosławnymi krzyżami. Takimi samymi jak te wokół cerkwi.

Nie mam już sił - pomyślał Dydyński. Wciąż wspominał to, co opowiadał mu Baranowski, okrutne mordy na szlachcie polskiej i ruskiej, spalone dwory, mogiły po zmarłych. I - może dlatego, że był słaby i chory - gdzieś w głębi jego duszy poczęło pojawiać się przekonanie, że stolnik ma rację, a rozpętanego na Ukrainie obłędnego koła mordu i odwetu nic już nie zdoła zatrzymać.

- Czemuż nie biesiadujesz, bracie?!

Dydyński drgnął. Obok niego stał hieromnich Hiob.

- Nie jestem z kompanii pana Baranowskiego. Pan rotmistrz byłby rad, gdybym stał się taki jak on. Ale ja wciąż się waham...

- Pan Baranowski zatracił się w cierpieniu - rzekł cicho mnich. - Dobrze czynisz, nie idąc jego drogą, bowiem straciłbyś nieśmiertelną duszę. Tylko Jezus może nas sądzić wedle miłości bliźniego, a pan stolnik chce sprawować ten sąd już na ziemi.

- Co to za krzyże?

- Przynieśli je nasi bracia. Dźwigali na własnych ramionach, przepraszając za grzechy, wypełniając złożone Bohu przykazania czy dziękując za okazaną łaskę.

- Pewnie przybyło ich ostatnimi czasy - mruknął gorzko Dydyński. - Ile z nich postawiliście waszemu Bogu w podzięce za poderżnięcie naszych gardeł? Ile Chmielnickiemu za wyrezanie Lachów i parchów na świętej Rusi?

- Te krzyże mają moc odpędzania złego. Nie mogą być stawiane ku chwale złych uczynków. Często rozdajemy je wśród potrzebujących, a chłopi zabierają je w miejsca, gdzie czai się didko i biesy: na uroczyskach pod Satanowem, na przeklętej górze; pod Kamionką i Raszkowem na mogiłach pohańskich. I na rozstajach, gdzie upiory krew ludzką wysysają. Jest tu nawet krzyż - pokazał brat Hiob - w intencji wiecznego spoczynku duszy kniazia Jaremy, co po śmierci zmienił się w upiora i przez wieczność będzie nawiedzał Ukrainę. Dydyński uśmiechnął się zimno.

- Jaśnie oświeconego Jeremiego Korybuta pogrzebali w Sokalu rok temu. A potem księżna pani przewiozła ciało na Święty Krzyż.

- Nikt ci tego nie powie, bracie, ale ciało kniazia znikło. I na Świętym Krzyżu w opactwie go nie najdziecie. Jarema upiorem został po śmierci... Za krew przelaną, za pale i szubienice na Ukrainie.

- Milcz, popie!

- Pan stolnik był jego sługą. Idzie tą samą drogą co pan jego - do piekła. Jaśnie wielmożny rotmistrz zaprzedał duszę diabłu!

Baranowski zjawił się przy nich jak duch. Dydyński drgnął, położył rękę na szabli, a Hiob się przeżegnał. Ale rotmistrz nie zwrócił na nich uwagi. Otworzył drzwi do cerkwi, wszedł do środka. Dydyński spoglądał za nim. Baranowski przeszedł przez pritwor i nawę, a potem uklęknął na amwonie przed ołtarzem i począł modlić się z opuszczoną głową.

- Uciekaj! Uchodź póki czas! - wyszeptał Hiob.

- Dałem nobile verbum, że nie zostawię pana Baranowskiego.

- Słowo szlacheckie? Zgubi nas ten honor... panie bracie.

- Nie mów, żeś urodzony albo szlachetny.

- Zanim mnie postrygli w mantie, zwałem się Iwan Hołubko. Ja z bojarów kijowskich. U mene była żona... Salomeą Brynicka. W cerkwi my ślub brali, pod koronami. A jak Chmielnicki się zbuntował, ukryliśmy się w Barze, którego potem Krzywonos dobył. Czerń wzięła nas żywcem, a że moja żona Laszka była, tedy kazali mi ją i dzieci... pozabijać.

- Jezus Maria! - Dydyński przeżegnał się. - I uczyniłeś to?

- Gdybym tego nie zrobił, Kozacy wbiliby ich na pale. A tak przynajmniej śmierć lekką mieli. A po tym, com uczynił, do mnichów przystałem.

Zapadła cisza.

- A ja - rzekł wreszcie Dydyński - zostałem wysłany, aby wymierzyć sprawiedliwość Baranowskiemu. Ale poniosłem klęskę...

- Nie pokonasz go, bracie. To bies zesłany za nasze grzechy. Uciekaj, proszę! Ty jesteś inny. Tu za chwilę będzie piekło!

Drzwi do cerkwi zamknęły się ze skrzypieniem. Dydyński chciał odejść, pójść między krzyże. Ale nie zrobił tego. Wewnątrz, w świątyni, usłyszał... głosy.

- Panie ojcze, panie ojcze - płakał jakiś dziecinny głosik.

- Cicho, cicho, detyno - mruczał Baranowski.

- Boję się, boję... - szlochał inny, jeszcze cieńszy głosik. - Czy oni tu są?!

- Kosy, kosy mają! Straszne...

- Nie trwóżcie się. Przecie jestem z wami.

- Oni zabiją was, panie ojcze. Musicie...

Dydyński nasłuchiwał zdjęty grozą. Przysunął ucho do drewnianych wrót, ale głosy przycichły.

W chwilę potem drzwi otwarły się na oścież. Na progu stał Baranowski. Wpatrywał się w Hioba. Wolno podniósł rękę z pistoletem...

- Nieeeee! - ryknął Dydyński. Za późno!

Huknął strzał. Ołowiana kula zdruzgotała czaszkę mnicha, krew trysnęła na malowidła, splamiła sylwetki aniołów, zabarwiła szkarłatem oblicze Chrystusa.

Wystrzał omal nie ogłuszył Dydyńskiego. A poprzez dzwonki odzywające się w jego łbie porucznik usłyszał, jak gdzieś za krzyżami, za zabudowaniami rodzi się okrzyk, na którego dźwięk truchleli Kozacy, a chłopi padali na kolana na całej Ukrainie.

- Jarema! Jareeeemaaaaa!

Dydyński dopadł Baranowskiego. Chciał chwycić go za żupan pod szyją, ale rotmistrz zdzielił go w łeb kolbą pistoletu, odepchnął. Porucznik walnął poranionym bokiem w ścianę, krzyknął z bólu, padł na kolana.

Widział wszystko. Był świadkiem, jak wiśniowiecczycy rąbali mnichów szablami, bili czekanami i nadziakami, odrąbywali wzniesione błagalnie dłonie posłuszników, mordowali bez tchu, bez litości, z okrutną wprawą zobojętniałego na wszystko żołnierza. Jak gonili mnichów konno wokół cerkwi, wyłapywali ich na arkany. Oglądał próby oporu, gdy mnisi zwalili z kulbaki jednego z pocztowych, który wpadł między krzyże, druzgocąc przegniłe drągi i słupy; widział, jak potem mnisi rozsiekani zostali niemal na sztuki. Opór trwał krótko. Wnet na dziedzińcu monasteru zostali sami ludzie Baranowskiego. I trupy pomordowanych, z których jedne leżały cicho i spokojnie w kałużach krwi, a inne miotały się w śmiertelnych drgawkach lub wpatrywały szeroko rozwartymi oczyma w jesienne niebo.

- Uprzątnąć ścierwo, zetrzeć krew, pochować konie! -rozkazał Baranowski. - A wy do domów, do cerkwi. Czekać na znak, waszmościowie.

Wnet uprzątnięto ciała, posypano piaskiem plamy krwi na placu i ścieżkach wokół cerkwi. Potem pancerni pokryli się w szopach, domach i stodołach. Dydyńskiego pociągnęli do stajni.

Nie czekali długo. Czerwone słońce ukrywało się już za mgłami i oparami po zachodniej stronie widnokręgu, kiedy przed bramą monasteru załomotały końskie kopyta. To byli Kozacy. Dydyński wyjrzał przez szparę w ścianie i poznał ich od razu po szarych lub zielonkawych żupanach, spłowiałych świtach i bekieszach.

Zaporoska czata wpadła na dziedziniec; nie widząc śladów walki, mołojcy objechali cerkiew, a potem zawrócili za bramę. Nie minęła kwatera, kiedy z lasu doszedł do nich tętent kopyt, chrapanie wierzchowców, brzęczenie munsztuków. Przez bramę wjechały ze dwie setki konnych. To nie była piesza czerń zbrojna w kije i kopyście, ale Zaporożcy; jakaś sotnia z Bracławia czy Kalnika. Wszyscy byli dobrze odziani, na zdobycznych kulbakach i łękach, z szablami, rusznicami, bandoletami zrabowanymi z arsenałów, dworów, zamków i miast na Ukrainie.

Kozacy zatrzymali się wokół cerkwi, nie wiedząc, co czynić. Nie było śladów walki, krwi, trupów. Zbici z tropu poczęli nawoływać mnichów, nie zdając sobie sprawy z tego, że po bierzmowaniu, jakie sprawiły im polskie szable, czerńcy bez trudu odpowiadali na głos Chrystusa, ale pozostawali głusi na zaporoskie wezwania.

Pierwszy wystrzał zabrzmiał jak uderzenie gromu. Z cerkwi, z domów, sklepów i stajni wypadli ludzie rotmistrza z pistoletami i rusznicami w dłoniach. Kozacy wrzasnęli. Jedyne, co mogli jeszcze zrobić.

Towarzysze i pocztowni złożyli się do strzału jak jeden mąż. Dydyński usłyszał huk półhaków jazdy, głuchy grzechot rusznic i samopałów oznajmiający, że pancerni posłali Kozakom ołowianych pachołków, którzy grzecznie, acz stanowczo skłonić mieli ich do zejścia z koni. Wystrzałom odpowiedziało rżenie koni, wrzask przerażonych mołojów, jęki rannych i umierających, kwik padających wierzchowców.

W jednym mgnieniu oka pancerni wpadli na Kozaków z rohatynami w dłoniach. Runęli na nich jak burza, kłuli, zrzucali z koni, strzelali z przystawienia z pistoletów i garłaczy. Kozacy nie mieli szans. Ściśnięci na dziedzińcu, wciśnięci między krzyże i soboty cerkwi, rozproszeni wokół klasztornych zabudowań, bronili się rozpaczliwie, rąbiąc szablami, strzelając z rusznic. Ich konie rżały, wpadały na krzyże, płoty i ogrodzenia, zrzucały jeźdźców, wierzgały i stawały dęba. A kiedy w rękach pancernych potrzaskały się rohatyny i spisy, panie barskie, staszowskie i sandomierskie zaprosiły Kozaków do śmiertelnego tańca.

Dydyński nie wiedział nawet, kiedy skończył się pogrom, a zaczęła rzeź. Pancerni polowali na Zaporożców szukających schronienia w gumnach, stodołach, spichrzach i na dzwonnicy. Dobijali ich szybko, wyciągali za łby i osełedce z gnoju i stert siana. Uciekających do lasu dogoniły konne czaty Baranowskiego, pozostałych łowiono pojedynczo i samowtór na arkany. Bitwa była skończona.

9. Veto!

Pokrwawionych, ledwie żywych jeńców doprowadzono przed oblicze Baranowskiego. Rotmistrz niewiele czasu poświęcił zwykłym Kozakom. Kazał wyprowadzić ich za mury i powiesić bez żadnych ceregieli. Przy czym za owe ceregiele uznał przedśmiertną spowiedź czy modlitwę. W końcu nie raz powtarzał, że Zaporożcy są religiosus nullus, a cerkiew postawił na Siczy dopiero Chmielnicki; zatem dawanie im kilku chwil na pojednanie ze Stwórcą uważał za marnowanie czasu i fantazji panów braci.

Cała uwaga rotmistrza skupiła się na dwóch najważniejszych jeńcach. Jednym z nich był młody, urodziwy Kozak, podgolony wysoko, z osełedcem zakręconym wokół obu uszu, z długimi, nasmołowanymi wąsami i zielonkawymi oczyma. Tak było pewnie jeszcze wczoraj, gdy dumny ataman wodził mołojców, wzdychały za nim mołodycie i dworskie dziewki. Teraz jednak był obity, pokrwawiony. Jego orli nos był złamany, a jedno oko wybili mu pancerni rotmistrza - czarna jama pokryta była soplami zakrzepłej krwi. Lewe ucho zwisało w strzępach, na głowie zastygły plamy posoki zmieszane z pyłem i błotem. Trzeba mu jednak przyznać, że długo nie dawał się wziąć żywcem, wiedząc dobrze, że jego śmierć z rąk Lachów z pewnością będzie długa i bolesna. Jednak panowie bracia wiśniowiecczycy mieli dużą experiencję w dobywaniu żywcem hultajów i rezunów. I dzięki niej ataman żywy, choć złamany, dostał się w ręce pana rotmistrza.

- Aleksandreńko! - Baranowski klasnął w ręce jak ukrainny kniaź na widok najprzedniejszego natolijczyka z jego stada. - I na co ci to przyszło, mój chłopcze? Nie lepiej było ostać rękodajnym u panów Potockich? Miałbyś przyodziewek i talara na świętego Marcina. A teraz co? Złotem już kabzy nie nabijesz, a świętego Marcina zdaje się, że nie doczekasz. Choć może i taki z ciebie mołojec twardy, że nawet tydzień na palu wytrzymasz. Bywały takie przypadki. Nalewajko w Warszawie pięć dni zdzierżył, a kniaź Bajda Wiśniowiecki w Stambule, świeć, Panie, nad jego grzeszną duszą, za łuk złapał i przed zgonem jeszcze pohańców nastrzelał.

Aleksandreńko splunął przez połamane zęby.

- Ja waszmości proszę o śmierć, nie o naukę.

- Zapewniam, że to już ostatnia nauka - pokiwał podgolonym łbem Baranowski - jakiej mogę ci udzielić. Mości panowie, wyprowadźcie kawalera przed klasztor, weźcie największy krzyż spod cerkwi i zastrugajcie z niego pal. A wysoki, aby pana sotnika godnie wywyższyć.

Baranowski odwrócił się do drugiego z pojmanych. To był ihumen Atanazy. Klęczał i modlił się.

- Dydyński!

Szlachcic patrzył na ihumena. Zaczynał już domyślać się wszystkiego.

- Patrzaj, panie bracie, jak wielka jest w tutejszym ludzie nienawiść do szlachty. Oto prosiłeś mnie, abym oszczędził monastyr. Zgodziłem się. A kiedy mnisi podejmowali nas winem i jadłem, tenże błahoczestwy ihumen Atanazy sam pojechał do Olszanki po miody.

Figlarz z niego, mospanie, bo zamiast z lipcem z Kozakami wrócił. Chcieli nas mnisi spoić i z zasadzki wydać mołojcom, aby nam łby żywcem pourywali. Oto wdzięczność za twą łaskę, panie bracie.

- Milcz, dytko - rzekł Atanazy. - Pane, wybacz, że nie starczyło nam sił, aby pokonać polskiego bisa. Wszystko poświęciliśmy ku twej chwale: klasztor, życie, bo ty, Pane, karasz i litujesz się. Ale inni się znajdą, którzy naszego dzieła dokonają. I nie postanie już dytko na progu twej cerkwi.

- Słyszysz, mości poruczniku - rzekł Baranowski świszczącym szeptem. - Pomnij jego słowa, zanim poprosisz mnie o łaskę po raz drugi. A teraz zetnij zuchwalca, który cię zdradził, i bądź mi bratem... Z twoją pomocą uspokoimy Ukrainę na wieczne czasy.

Dydyński popatrzył na ihumena, na Baranowskiego i resztę towarzystwa. Na trupy, krew, drzewa i krzyże ozdobione ciałami powieszonych Kozaków. A chociaż za nimi huczał pożar, rżały przestraszone konie, porucznik miał wrażenie, że dokoła uczyniła się zupełna cisza.

- Ubij popa! - rzucił przez zaciśnięte zęby Baranowski. - I witaj w kompanii! Sam widzisz, że przegrałeś, panie bracie! Moja jest pomsta!

Dydyński położył dłoń na rękojeści szabli.

- Nie zabiję go. Nie jestem taki jak ty.

- Co takiego?! Odrąb mu łeb, zaraz! Tutaj!

- Nie! Dość już mam krwi!

- Panie Dydyński! - Baranowski wyglądał na wściekłego. - Nie ma innej drogi przed tobą, jak zostać naszym kompanem. Ścinaj popa!

Dydyński wyrwał z pochwy szablę i odrzucił ją.

- Veto!

Zobaczyli tylko błysk, a dopiero potem usłyszeli świst. Jeszcze nie przebrzmiał im w uszach, gdy głowa Atanazego potoczyła się po ziemi. Baranowski spojrzał na Dydyńskiego, a jego oczy płonęły gniewem.

- Wybrałeś, panie poruczniku - stwierdził. - Wybrałeś dobrze. Nie będę dłużej włóczył cię bez celu po Podolu. Tutaj nadejdzie kres twej udręki. Panie Bidziński!

- Na rozkaz!

- Weźmiesz dziesięciu czeladników z rusznicami, wyprowadzisz imć Dydyńskiego za mury i kula w łeb. A potem pochowasz z honorami!

Bidziński zadrżał.

- Jakże to tak?! Mam rozstrzelać porucznika? Syna bohatera spod Zborowa?

- To rozkaz!

Bidziński położył rękę na ramieniu Jana. Ale porucznik szarpnął się wściekle.

- Sam pójdę! - warknął do Baranowskiego. - Nie każ mnie szarpać jak psa!

- Idź, waść. Niech się to wszystko skończy.

10. Pogrzeb porucznika

W tę ostatnią drogę odprowadzał go prawdziwy kondukt. Bidziński zabrał ze sobą prawie trzydziestu konnych. Przyprowadził też wierzchowca porucznika.

- Pójdę bez konia - mruknął Dydyński.

- Wsiadaj, waść, do kroćset! - warknął Bidziński. - Albo siłą wsadzę!

Porucznik ustąpił. Jeden z czeladników ujął rumaka za uzdę i powiódł za sobą. Szybko wyjechali poza monastyr, w bramie schylili głowy, aby nie zderzyć się z bosymi stopami powieszonych mnichów. Jeden z nich jeszcze nie sczezł; harczał i wyczyniał figliki na stryczku.

Po drodze dołączali kolejni towarzysze wraz z pocztami; w końcu za plecami Bidzińskiego i Dydyńskiego podążał prawie cały znaczek pancernych.

Tuż przed lasem porucznik wstrzymał konia. Popatrzył na swoich ludzi, przenosił wzrok od jednego poznaczonego bliznami oblicza do drugiego.

- Bądźcie zdrowi! - powiedział przez zaciśnięte zęby. - Odpuszczam wam zdradę, mości panowie bracia. A jeśli do hetmana kiedyś wrócicie, tedy powiedzcie... że to ja jestem winien. Może dzięki temu gardła ocalicie!

Zdjął kołpak, odrzucił do tyłu przydługie, podgolone wysoko włosy i spojrzał na las pokryty jesiennymi mgłami.

Na próżno. Wszystko na próżno. Tyle dni; tyle wyrzeczeń, krwawych zmagań, pościgów i potyczek... Baranowski miał go w ręku. Wygrał grę o dusze jego ludzi.

- Długo mam czekać?! Nie słyszeliście rozkazu rotmistrza?!

- W konie! - huknął Bidziński.

Ruszyli z kopyta przez mroczniejący bór. Wpadli na ścieżkę, potem na polanę, przemknęli przez mgły, przejechali przez strumień, a potem wypadli na podolski przedwieczorny step. Pachołek oddał Dydyńskiemu wodze jego konia, ludzie Bidzińskiego zarzucili na plecy bandolety i rusznice.

- W skok!

Popuścili cugli, pochylili się w łękach i kulbakach, a smukłe polskie konie pomknęły lekko i zwinnie jak ptaki poprzez stepy. Dydyński poczuł, jak pęd wichru rozwiewa mu włosy, jak kopyta końskie łomocą na stwardniałej ziemi, jak łopocą poły jego delii. A potem poczuł pod kolanem ucisk znajomej rękojeści buzdyganu, który odebrał mu Baranowski, i dopiero teraz zrozumiał, że jakimś cudem ocalał.

11. Z diabłem sprawka

- Waszmość miałeś rację - wycharczał Bidziński. - Ten człek to szaleniec; plecie jakoby Piekarski na mękach. On chce utopić Ukrainę we krwi, pozostawić tu niebo i ziemię. Więcej ja wojen zaliczyłem niż waszmość dziewek w zamtuzach, ale takich strasznych mordów na oczy nie widziałem.

Namiestnik dyszał ciężko jak po długim biegu.

- Dawno już się namówiliśmy z panami braćmi, aby uchodzić. Tyle że okazji nie było. Ale kiedy waszmości na śmierć skazał, wiedziałem, że przebrała się miarka. Zaraz się z towarzystwem spiknąłem i krzyknęliśmy jakoby jeden mąż: całuj nas w rzyć, panie Baranowski. Tyle że po cichu, boby nasze głowy spadły jak gruchy na jesieni.

- Co teraz? Wracamy do obozu?! - zapytał pan Krzesz.

- Nie, waszmościowie - Dydyński pokręcił głową. - Dostaliśmy rozkaz i go wypełnimy. Jego mość hetman Potocki kazał nam dostarczyć Baranowskiego żywcem, tedy go przywieziemy!

- Panie bracie, toż to diabeł. Nikt nie da mu rady. On się w nocy modli. Głosy słyszy. Ze swoimi dziatkami rozmawia, z kniaziem Jaremą, z panem Łaszczem, z Wiśniowiecczykami, co w bojach polegli. Dusze potępione uprzedzają go o zasadzkach, wszystko mu mówią: co wróg zamierza.

- Powiadają - mruknął Krzesz - że im więcej Baranowski chłopów i Kozaków wymorduje, im więcej pobojowisk i miejsc kaźni za sobą zostawi, tym większa jest jego siła i gorszy strach pada na jego wrogów. Bo tym więcej dusz niepogrzebanych wokół niego krąży.

Dydyński wstrzymał konia i zamyślił się.

- Jeśli siła Baranowskiego bierze się z mordów, rzezi i gwałtów, tedy wiem, co powinienem uczynić. Waszmościowie, wiem jak przytrzeć rogów mości panu stolnikowi!

- Oszalałeś waść?! Musimy wracać do obozu, hetmana zawiadomić!

- Mości panowie! - rzekł Dydyński. - Skoro opuściliście diabła i wróciliście pod moją komendę, tedy winniście mi posłuszeństwo. Nie powiem, nauczyliście mnie cokolwiek... pokory. Dlatego nie chcę zmuszać nikogo do pozostania groźbą czy pistoletem. Jednak jeśli któryś z was ma w żyłach krew szlachecką, tedy proszę, aby pomógł mi schwytać stolnika.

- Baranowski ma swoją chorągiew i część naszej! Razem będzie z półtorasta koni! A nas jest ledwie czterdziestu. Jak chcesz się porwać na taką siłę?!

- Jedźcie ze mną, a wszystkiego się dowiecie!

- Nie może to być!

Dydyński zawrócił konia. Bidziński złapał się za głowę. Zaklął pod nosem.

- Kurwa mać i jebał to pies! - jęknął. - Idę!

I ruszył za porucznikiem.

A za nim poszła reszta oddziału.

12. Krzyże

Kiedy następnego dnia wrócili do monasteru, nie było tu nikogo, pomijając, rzecz jasna, dusze Zaporożców i mnichów, które zapewne krążyły w pobliżu, bo ciała nie były pogrzebane. Wierzchowce chrapały na widok trupów, a na dachu cerkwi przysiadły stada wron i kruków.

Dydyński zatrzymał się przed świątynią. Wpatrzył się w otaczający ją las prawosławnych krzyży.

- Potrzebna będzie duża, mocna kolasa - powiedział. - I cztery konie.

- Po co, na miłość boską?! - zakrzyknął namiestnik. - Waszmość chcesz złupić cerkiew?

- Chcę zabrać stąd te krzyże.

- Krzyże?

Dydyński uśmiechnął się pod wąsem i wziął pod boki.

- Wszystko w swoim czasie, mości panowie! Wieczorem wbili pierwszy krzyż w zakolu rzeki; tam gdzie cztery dni wcześniej Baranowski zniósł dużą kupę czerni. Kolejny postawili w Kupiczyńcach - wiosce zniesionej i spalonej do szczętu przez wiśniowiecczyków. Następny - z napisem: cnacu, coxpahu, wbili w ziemię na pobliskiej górze, gdzie ukraińskie rezuny spaliły dwór szlachecki wraz z całą rodziną.

A kiedy następnego dnia w nocy stawiali kolejny - tym razem w lesie pod Ścianą, gdzie gałęzie drzew uginały się pod ciężarem powieszonych chłopów; gdzie kiedyś był dwór rodziny Baranowskich, Dydyński mógłby przysiąc, że czuje, jak rotmistrz rzuca się niespokojnie na posłaniu. Gdy wbijali drewniane stylisko w ziemię, porucznik był niemal pewien, że jego wróg jęczy i wzdycha przez sen. Uśmiechnął się smutno. Żniwo było wielkie, a robotników mało...

13. W wilczej skórze

Iwan Sirko podrapał się brudnym paluchem po obitym kozackim łbie, odrzucił aż za ucho nasmołowany osełedec. Nie drżał przed szubienicą, nie lękał się pala, ale to, czego żądał od nich ten młody Lach, sprawiało, że poczuł lodowaty chłód w sercu.

- Rozbierać się wszyscy, żwawo! - rzucił Dydyński. - Zdziewać żupany, świty, bekiesze. Do naga! Koszule też.

- Słyszycie, co pan porucznik gada!? - zawtórował wąsaty Lach w kolczudze. - Jak mi który choć hajdawery zostawi, to mu z dupy zrobię Moskwę po tatarskim najeździe!

Sirko zmartwiał. Spotykał różnych panów polskich. Okrutnych, głupich, dumnych, gniewnych, spotykał pijanice i nikczemnych starostów. Ale Lachów sodomitów widział pierwszy raz w życiu! Powoli rozpinał guzy żupana, zerkając z ukosa na prześladowców. A jego kozacki łeb ciągle gnębiło przerażające pytanie. Czy po turecku brać ich będą, czy może w szeregu ustawią i każą zadki wypiąć? Pociecha była tylko jedna - takie palowanie można było jakoś przeżyć. Choć gdyby dowiedziało się o tym towarzystwo, strach byłoby się potem pokazać na Siczy.

- Kto już goły, ten poszedł precz! - krzyknął stary Lach. - A obejrzy się który za siebie - kula w łeb!

Dydyński podniósł z ziemi długie zaporoskie hajdawery.

- Tośmy teraz Kozacy - rzekł wesoło. - Witaj, bracie atamanie!

14. Złoto ihumena

- Jasne wielmożne pany! - chłop Mykoła zamiatał czapą podłogę karczmy tak gorliwie, że w powietrze wzbił się obłok kurzu, popiołu i starych trocin. - Kozaki do klasztoru przyszli.

- Wywieść chama za próg i powiesić! - Baranowski nawet nie podniósł wzroku znad kufla piwa. - A wcześniej dać dwieście bizunów! Niech i czeladź ma uciechę.

Chłop nie dał się tak łatwo zbić z tropu.

- Jasne wielmożny panie dobrodzieju! - zawołał, zadziwiając obecnych elokwencją. - Tyś jest Bóg jedyny z Trójcy Przenajświętszej. Szkoda dobrego powroza na moje chamskie gardło, pane wielmożny!

Wymówiwszy te słowa, rzucił się do stóp pana, całując zabłocone baczmagi rotmistrza. Dobrze zrobił, bo pan Baranowski miał uszy w noskach podkutych butów, zwłaszcza w czasie rozhoworów z czernią i pospólstwem.

- Kozaki przyszły najprawdziwsze - skamlał chłop - rezuny, juchy przeklęte. Żebym tak sczezł na galicką chorąbę, jak łżę. Ci sami, co nam futor zrujnowali. Wszyscy, taka ich mać - z jednej kurwy syny.

- Czy to nie ci z sotni Aleksandreńki, co się tam od dwóch dni na strykach kiwają?

- Kozaki przyszli po czerwone złote i dukaty ihumena.

Baranowski wreszcie zdecydował się poświęcić nieco uwagi chłopu.

- Łajno tam jeno końskie zostało i Kozaków ścierwa. Cały monastyr przetrząsnęliśmy i wierzaj mi, chamie, więcej robactwa na twoim kożuchu się leże, niż talarów było w skrzyni ihumena.

- Jakże miały tam być, panie wielmożny, kiedy one całkiem gdzie indziej ukryte!

- Doprawdy? Gdzie?

- Najpierw wasza miłość nagrodę mi przyobieca.

- W nagrodę ocalisz życie, bo nie każę cię powiesić.

- Jeno wtedy z klasztornego skarbu wasza miłość ni szeląga nie zobaczy.

Baranowski zamyślił się.

- Dobrze - rzekł. - Daję słowo, że zostaniesz wynagrodzony stosownie do zasług. A teraz gadaj, gdzie złoto!

- W pieczarach pod cerkwią - chłop ściszył głos. - Kozaki tam poszli, wokół cerkwi jeno straże postawili. Słyszałem, że skały kują. Beczek szukają z czerwońcami, tymfami i talarami... A są w nich i orty, są szóstaki, dukaty brandenburskie, są portugały nawet i floreny całe!

- To ilu mówiłeś jest tych Kozaków?

15. Zemsta

Wpadli na dziedziniec monasteru i zatrzymali się, widząc konnych semenów otaczających cerkiew. Na widok chorągwi Baranowskiego Zaporożcy zeskoczyli z koni, złapali za rusznice i bandolety i poczęli zmykać do wrót.

- Za nimi! - krzyknął Policki. - Łapać!

- Staaaaać! - Baranowski zagrodził im drogę. - Do monasteru! To zasadzka!

Wnet kilkudziesięciu towarzyszy i pocztowych zeskoczyło z kulbak. Ile tchu w piersiach pobiegli ku domowi monasterskiemu. Zda się, że w jednej chwili wpadli do środka, a już w następnej wychynęli z drugiej strony budowli. Sprawdzili wszystko, przetrząsnęli każdą izbę, zajrzeli na strych, wyrwali kilka desek z podłogi.

- Ani żywej duszy! - zameldował Policki.

- Do cerkwi!

Pognali do drewnianej budowli i zeskoczyli z koni tuż przed sobotami. Ktoś strzelił w drzwi, inni podbiegli do nich z toporami. Niepotrzebnie, bo wrota nie były zawarte. Wystarczyły dwa solidne kopniaki, a otwarły się z trzaskiem, odsłaniając ciemne wnętrze, rzędy ikon oraz pociemniałe malowidła na ścianach. Z mandylionu spoglądał na nich z lekkim uśmiechem Jezus Chrystus.

Towarzystwo rozbiegło się po świątyni. Pancerni zajrzeli w kąty przedsionka i nawy; przez carskie i diakońskie wrota wpadli do ałtara, zatrzymali się przed prestołem porąbanym szablami, pokrytym zakrzepłymi plamami krwi. Na prawo od niego widniał otwór wyrąbany w deskach podłogi. Kiedy spojrzeli pod nogi, dostrzegli kamienne schody prowadzące w dół, do katakumb.

- Tam się ukryli! - mruknął Policki. - Waszmościowie, kto pierwszy? Komu złoto milsze od głowy na karku?

- On pójdzie pierwszy. - Baranowski sięgnął po pistolet, odwiódł skałkę z trzaskiem i przystawił półhaka do łba chłopa, który przywiódł ich tutaj. - Chamie! Czas pańskie odrobić. Ruszaj! - zakomenderował i uśmiechnął się lodowato. - Zapracujesz na nagrodę! A waść - spojrzał na Polickiego - zostaniesz tu ze swoimi ludźmi!

Chłop posłusznie wstąpił na schody. Za nim szedł Baranowski z pistoletem, dalej reszta towarzystwa, na końcu czeladź uzbrojona w rusznice.

Katakumby były głębokie. Zapewne wykuto je w zamierzchłych czasach. Światło pochodni wydobywało z mroku stosy czaszek i kości, zardzewiałe miecze, szable i szłomy poniewierające się pod ścianami. W licznych miejscach stały puste beczki i skrzynie, na ścianach widać było ślady po ogniu i kamienne paleniska. Widać katakumby wykorzystywane były jako schronienie w czasie tatarskich najazdów.

Zeszli na dół i zatrzymali się w dużej, wykutej w kamieniu sali. Były stąd aż trzy wyjścia. Baranowski bez namysłu popchnął chłopa w stronę najszerszego, a swemu namiestnikowi wskazał pozostałe dwa. Rozdzielili się. Szli przez zwaliska czaszek, mijali nisze wykute w skałach, w których spoczywały wyschnięte, pokurczone ciała mnichów okryte resztkami porwanych łachmanów.

Gdzie byli Kozacy? Czyżby rozpłynęli się w labiryncie sal i korytarzy? Nikt nie strzelił do ludzi Baranowskiego, nikt nie przemknął za załomem korytarza. A może z katakumb było jakieś ukryte wyjście, którym uciekli mołojcy?

A potem weszli do dużej, przestronnej komnaty. W ścianach wykuto tu dziesiątki nisz, w których złożono kości mnichów. Tuż obok pożółkłe czaszki szczerzyły zęby do ludzi rotmistrza, na posadzce poniewierały się połamane piszczele, pomiędzy którymi przemykały piszczące, wystraszone szczury.

Baranowski zatrzymał się nagle, położył swą ciężką, stwardniałą od szabli prawicę na ramieniu chłopa.

- Panie Dydyński! Gdzie twoi ludzie?!

Chłop odwrócił się szybko i zwinnie. Zerwał z głowy futrzaną czapę, oderwał przyprawioną brodę, odsłaniając zarośnięte oblicze pana Bidzińskiego, namiestnika hetmańskiej chorągwi.

- Z umarłymi w grobach leżą!

Z chrzęstem kości, z trzaskiem, stukotem rozlatujących się czaszek i piszczeli ożyły trupy w niszach. W jednej chwili truchła mnichów okryte starymi materiami podniosły się, skoczyły na nogi; a zbrojni pachołkowie wytoczyli się spod stosów czaszek i kości. Inni zrzucili z siebie łachmany i wyskoczyli zza wyschniętych ciał. Z trzaskiem odwodzonych kurków trzydzieści luf spojrzało prosto w oblicza ludzi Baranowskiego.

- Rzucić rusznice i szable, waszmościowie! - rozległ się głos Dydyńskiego, który strząsnął z siebie resztki szkieletu i poderwał się na nogi. - Nie chcemy tu jatki! Wydacie rotmistrza i wszystko się skończy!

Zimny uśmiech wykrzywił usta Baranowskiego.

- Oddaj, waszmość, broń! - Dydyński wyciągnął rękę. - Nie wystawiaj dobrych żołnierzy na śmierć.

Rotmistrz ujął pistolet za lufę i postąpił w stronę porucznika. Uśmiechał się spękanymi wargami, szydził wzrokiem ze swojego pogromcy. A potem, gdy poczuł, że Dydyński ujmuje za półhaka, pchnął znienacka i z całych sił uderzył go rękojeścią w brzuch!

Dydyński zgiął się wpół. Baranowski wypuścił z rąk lufę broni i skoczył ku wyjściu.

Bidziński strzelił... Niecelnie.

Kula gwizdnęła Baranowskiemu tuż nad uchem, roztrzaskała pożółkłą czaszkę, zrykoszetowała od skały z ogłuszającym gwizdem. Rotmistrz dopadł wyjścia korytarza i zamarł, gdy z mroku wyskoczyło trzech pocztowych z rusznicami. A potem, zanim zdążyli go dopaść, stolnik bracławski zawinął się w miejscu, skoczył w stronę porucznika i chlasnąl szablą w desperackim, śmiertelnie niebezpiecznym cięciu!

Dydyński uchylił się niemal w ostatniej chwili. Przysiadł na piętach, przeturlał się w bok, uciekając przed kolejnym ciosem. Uniknął płaskiego, niskiego pchnięcia, przekoziołkował nad ostrzem.

- Szabla!

Bidziński cisnął mu broń. Dydyński schwytał ją w locie, jeszcze zanim dotknął ziemi, przeturlał się, skoczył na nogi i błyskawicznie złożył drugą zastawę z niskiej pozycji. Ostrza zderzyły się z brzękiem, gdy Baranowski wpadł na niego jak burza. Ciął raz za razem: w pierś, krzyżem, a potem - z błyskawicznego obrotu - wręcz. Sparował odbicie Dydyńskiego i rąbnął wlew, a potem na odlew, z zamachu!

Dydyński odbił cięcie niemal w ostatniej chwili. Wytrzymał ataki przeciwnika, choć ciągle trzymał szablę nisko, kulił się na ugiętych nogach i wyskakiwał do przodu jak wilk, który chce ukąsić polującego nań myśliwego, a potem odskoczyć na bezpieczną odległość, aby zmęczyć przeciwnika. Baranowski rąbał wręcz, wlew, z podlewu, bez tchu. Bił z całych sił, nie zważając na odbicia i odpowiedzi.

A potem Dydyński odskoczył w tył, jednym ruchem zszedł z linii cięcia zadanego w pierś, przemknął pod ostrzem i wyprowadził przeciwtempo!

Baranowski dostał w łeb. Stolnik zamarł. Dydyński poprawił w rękę, z podlewu; szybko jak błyskawica.

Rotmistrz krzyknął krótko, szabla wypadła mu z ręki. Przyklęknął zamroczony na prawe kolano, a po twarzy pociekł mu strumyczek krwi.

Dydyński okrążył go, podstawił pod gardło naostrzone pióro szabli.

- Już dość, mości panie - mruknął spokojnie. - Nie bawmy się w pogrzeb stolnika, bo nie zabrałem katafalku!

Baranowski nic nie rzekł. Osunął się na kolana, wsparł na rękach. A wtedy jego ludzie rzucili broń.

- Tegom chciał! - mruknął Dydyński.

16. Castrum doloris

Do Chmielnika dotarli dwa dni później. Baranowski, którego wiedli na koniu podwodowym, nie odezwał się ani słowem. Nie modlił się, nie skarżył, nie unosił gniewem. Po prostu spoglądał przenikliwym wzrokiem na Dydyńskiego i eskortę.

Na Podolu był spokój. Nie napotkali po drodze żadnych swawolnych kup, watah czerni ani lewensów znad Dniestru. Wioski, futory i kozackie palanki były opustoszałe, miasta nie otwierały bram nikomu. Jechali więc przez jesienne bracławskie stepy, przemykali lasami, gdzie z dębów, olch i brzóz opadały ostatnie złote liście. Ogromne chmary ptactwa ciągnęły na listopadowym niebie prosto ku miastu, jak zapowiedź przyszłych wojen, rzezi i niepokojów.

Aż wreszcie dostrzegli miasteczko na stromym brzegu Bohu i od razu skierowali się ku bramom. W Chmielniku panował niezwykły ruch. Do miasta wchodziły wozy taborowe, po ulicach pędzili konni posłańcy, a wszystkie gospody i karczmy zajęte były przez żołnierzy.

- My do jaśnie wielmożnego hetmana wielkiego - rzekł Dydyński hajdukom w bramie. - Przywieźliśmy znacznego jeńca.

- Hetman już w kościele - pokiwał smutno głową dziesiętnik stary jak grzyb, pamiętający chyba czasy buntu Nalewajki. - Przed ołtarzem go znajdziecie.

Dydyński już wiedział... Już zaczynał domyślać się wszystkiego. Zabrał ze sobą Bidzińskiego, dwunastu pocztowych i począł przebijać się przez wąskie uliczki ku kościołowi Świętej Trójcy. Wkrótce dotarli na miejsce, zeskoczyli z koni. Rajtarzy z regimentu Denhoffa, którzy trzymali straż, przepuścili ich od razu. Dydyński wszedł do mrocznego wnętrza, przeżegnał się i poszedł, brzęcząc ostrogami, ku głównemu ołtarzowi.

Mikołaj Potocki, hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, pan i dziedzic ukrainnych włości, leżał na podwyższeniu okrytym aksamitem. I na diabła była mu hetmańska buława, zaszczyty i dostojeństwa, skoro miał zamknięte oczy i śmiertelną bladość na twarzy. W zaciśniętych do modlitwy dłoniach ściskał krzyżyk.

Dydyński ukląkł i schylił głowę. Oto był kres jego wędrówki, koniec krwawego pościgu za Baranowskim. Wypełnił ostatnią wolę hetmana, schwytał stolnika, uspokajając Bracławszczyznę. Jednak nie miał jak powiedzieć o tym kasztelanowi.

Schylił się i pocałował hetmana w pierścień.

- Wasza miłość niech będzie spokojna - powiedział cicho. - Mam Baranowskiego i zatroszczę się o jego zdrowie.

Skłonił się i ruszył ku wyjściu. Jednak gdy był już o kilka kroków od wielkich dębowych wrót, jego uwagę zwrócił możny pan w karmazynowej delii zasiadający w jednej z ław w otoczeniu licznej czeladzi. Dydyński zamierzał minąć go i wyjść, ale dwaj towarzysze pancerni w kolczugach zastąpili mu drogę, a potem wskazali na dumnego szlachcica. Janowi nie pozostało nic innego, jak podejść bliżej i się skłonić.

- Pan Dydyński z Niewistki - mruknął pogardliwie nieznajomy, nie patrząc na porucznika. - Rękodajny moczygęby Potockiego. Spóźniłeś się, panie... bracie. Hetman wielki już w grobie, przy mnie teraz buńczuk i władza. - Uderzył szczerozłotą buławą w otwartą dłoń.

Dydyński milczał. Wiedział dobrze, że lepiej było spotkać tutaj Chmielnickiego. Albo sotnię Zaporożców, którzy od miesiąca nie mieli żadnej baby ani kozy. A może nawet samego Belzebuba, który, nawiasem mówiąc, byłby z pewnością mniej groźny od wyposzczonych Kozaków. Wolałby zobaczyć na ławie cara moskiewskiego, byle tylko nie Marcina Kalinowskiego, hetmana polnego koronnego, zaciekłego wroga Mikołaja Potockiego. Porucznik nie wątpił w to ani przez chwilę, że dumny magnat powetuje sobie teraz lata zatargów i kłótni z hetmanem wielkim, zemści się za odsunięcie go od dowodzenia. Kalinowski nawet w obozie był bardziej wielkim panem niźli wodzem. Jan wiedział dobrze, że znano go z niecierpliwości, uporu, pychy i mściwości. Ten możny hetmanek nigdy nie słuchał nikogo, puszczał mimo uszu najlepsze rady, poniżał najstarszych żołnierzy i pułkowników, a do rotmistrzów i starszyzny z pułku nieboszczyka hetmana Potockiego żywił zadawnioną nienawiść.

- Cóż masz mi do powiedzenia, mości poruczniku? - odezwał się Kalinowski. - Gdzie cię diabli ponieśli? Gzić się z mołodyciami? Żydów i Ormian łupić?

- Ścigałem pana stolnika bracławskiego. Z rozkazu nieboszczyka hetmana wielkiego koronnego.

- I przywiodłeś go?

- Jako żywo.

- Jesteś głupcem, panie Dydyński, skoro posłuchałeś tego moczygęby.

- Pan stolnik złamał ugodę z Kozakami.

- I właśnie dlatego kazałem go uwolnić. Dydyński opuścił ręce, wsparł się pod boki i spojrzał chmurnie na hetmana polnego.

- Wasza miłość, to okrutny człek, diabeł podolski. On pogwałcił pakta, omal nie wywołał wojny. To szaleniec, rzeźnik...

- Wojna lada dzień wybuchnie na nowo - przerwał mu Kalinowski. - Dlatego potrzeba mi takich właśnie rzeźników jak pan Baranowski. On zaprowadzi pokój na Ukrainie. Wieczny pokój. Sprawiedliwy pokój.

- Nieboszczyk pan krakowski - powiedział wolno Dydyński - uczynił mnie egzekutorem swej ostatniej woli. A brzmiała ona, aby na Ukrainie przestała lać się krew. Baranowski nie wykonywał jego rozkazów. Jestem pewien, że nie wykona ordynansów waszej mości, o ile okażą się sprzeczne z jego wolą. I dlatego winien stanąć przed sądem.

- Dość tego! - wybuchnął Kalinowski. - Ja zdecydowałem i ja tu wydaję rozkazy! Baranowski będzie uwolniony i wróci do chorągwi. Rzekłem i nie zmienię zdania. Precz mi z oczu!

Dydyński skłonił się i ruszył do drzwi. W tej jednej chwili wszystko zostało stracone, zaprzepaszczone. Jego szaleńczy pościg, zdrady, zasadzki; testament Mikołaja Potockiego i jego ostatnia wola zostały obrócone w proch, a marzenia Dydyńskiego o własnej chorągwi rozsypały się jak plewy na wietrze.

Ale wojna z Kalinowskim albo otwarta niesubordynacja mogły doprowadzić go tylko w jedno miejsce - na katowski szafot, a gdyby sprzyjała mu fortuna, mogły skończyć się jedynie wytrąbieniem z wojska.

Wyszedł przed kościół i odetchnął zimnym jesiennym powietrzem. To dziwne, ale Bidzińskiego i pocztowych nie było w pobliżu.

- Gdzie moja czeladź? - zapytał ochrypłym głosem pachołka. - Ludzie, którzy przybyli tu ze mną?

- Jego mość pan hetman odesłał - skulił się w ukłonie sługa. - Mówił, że wasza miłość nie potrzebuje już pocztu.

Dydyński wskoczył na kulbakę. Służba Kalinowskiego pospuszczała głowy. Hajducy i pocztowi odwracali wzrok, unikając jego spojrzenia.

17. W stepie szerokim

Czekali za bramami Chmielnika. Na trakcie do Janowa. Stali na poszerszeniałych, spienionych koniach, w porwanych żupanach, w kołpakach i misiurkach świecących dziurami jak hajdawery proszalskiego dziada, którego dopadły dworskie psy. Dydyński widział ich blade oblicza, szable, nadziaki i czekany. A z boku na wspaniałym karym koniu warował z buzdyganem w ręku pan stolnik bracławski Jan Baranowski.

Czekali

Dydyński nie pokazał lęku. Powoli dobył szabli, wyprostował się w kulbace i jechał stępa wprost na wzniesione ostrza, śmiało patrząc w oczy wisniowiecczykom; sam jeden przeciwko całej chorągwi. A kiedy znalazł się u celu, czerwona kula słońca zapadła się gdzieś w stepy, skryła za Bohem, za lasami i krwawymi polami Ukrainy.

Реклама на сайте