Кацярына МЯДЗВЕДЗЕВА
КАЛІ РАСЦВІТУЦЬ ЧОРНЫЯ РУЖЫ
Лянівае сонца рассейвала па вуліцах горада паўдзённую порцыю цяпла. Яго прамяням было ўсё адно, каго грэць і ад чаго адлюстроўвацца. Яны плюхаліся на дарогу, і згубленая кімсьці срэбная манетка пачынала зіхацець. Спаўзалі з флюгера на дахоўку, з'язджалі па вадасцёкавай трубе, ускоквалі на падаконнік. Красаваліся на латуневай, да бляску адпаліраванай дзвярной ручцы. Адзін легкадумны праменьчык сунуўся ў вітрыну кветкавай крамы, але ўвесь перапэцкаўся ў пыле, разачхаўся і, патыкаўшыся пару разоў у каламутнае шкло, сышоў ні з чым.
— Грукаюць, — буркнуў Густаў.
— Хіба? — Валянцін прыслухаўся. — Я нічога не чую. Табе здалося.
Напэўна, і напраўду здалося. Не прымаць жа кожны сонечны прамень сур'ёзна. Гэтак можна яшчэ паверыць, што браткі табе падміргваюць, наготкі просяць зрабіць манікюр, а чайныя ружы падаюцца выключна да чаю.
— Вось колькі з табой знаёмы, Густаў, гэтулькі дзіўлюся, — працягваў садоўнік, задуменна пыхкаючы люлькай. — Быццам бы грубы, нязграбны тып. І адкуль у тваёй галаве такія фантазіі?
Густаў ухмыльнуўся ў адказ. Яго загрубелыя пальцы скручвалі папяросу, рассыпаючы тытунь. Пра чысціню тут даўно не клапаціліся. Калі ў доме няма жанчын, то парадак не так ужо і патрэбны. Дый тытунёвы пылок зусім непрыкметны на падлозе сярод недакуркаў, недагаркаў, недаедкаў ды іншых непрывабных сутнасцей, што раней былі лілеямі і нарцысамі, свечкамі і саспелымі яблыкамі, стужкамі і глянцавай абгортачнай паперай. Да таго ж, праз нямытыя вокны зусім не пранікае святло, так што, наступіўшы ў прыцемку на штосьці, можна было і не адразу здагадацца, што гэта там чвякнула, — агрызак ці абрэзаны і падгнілы бутон.
Не парушала агульную гармонію і шыльда, зусім зарослая брудам і птушыным памётам. Выпадковы наведвальнік не зразумеў бы, што патрапіў у кветкавую краму. А невыпадковых тут не вадзілася: каго пацягне ў непрыбраны, зарослы асотам тупічок са скасавуранымі штыкетамі і сляпымі акенцамі? Сюды хадзілі толькі паштары. Паштарам шанцавала: на ўсіх дамах віселі шыльды з нумарамі.
— У белай ружы зноў лісце трубачкамі скручана, — сказаў Валянцін. — Мабыць, ліставёртка. Мне няма калі — можа, ты сам зробіш палыновы настой ці чамярычную ваду?
Густаў кіўнуў: для ліставёртак гэта дабром не скончыцца. О, колькі дробных насякомых душ ён загубіў хітрымі прыпаркамі і мікстуркамі, пры гэтым зусім не разбіраючыся ні ў батаніцы, ні ў заалогіі, не ведаючы ніводнай лацінскай назвы. Вядома, Густаў не быў варты і падноска таленавітага ды адукаванага Валянціна. Той дзень і ноч карпеў над кнігамі ды раслінамі, апыляў і скрыжоўваў, прышчапляў і чаранкаваў. А пануры велікан Густаў рабіў усю цяжкую і брудную працу. Гноевая жыжка, крывяная мука, птушыны памёт — камусьці ж трэба і гэтым займацца. Ён ніколі не чапаў кветкі, каб не зламаць іх выпадкова нязграбнымі ручышчамі. Пра складанне букетаў яму таксама не даводзілася марыць. Затое, калі патрабавалася ўскапаць градку ці перанесці з дома ў цяпліцу непад'ёмную скрыню з расадай, тут ніхто не спраўляўся, акрамя Густава. Па-свойму ён быў незаменны.
Яны сядзелі і палілі, каб потым вярнуцца да працы. Заднія дзверы крамы вялі ў вялізны сад, а там — бочкі з цёплай дажджавой вадой, бляшаныя палівачкі, кветнікі, і тысячы бутонаў нядбайна ківаюць табе пры сустрэчы, калі, вядома, ты глядзіш на іх, а не акідваеш пільным поглядам лісце ды сцёблы ў пошуках расы. Расу ўмеў шукаць Густаў. Ён жа і змагаўся з ёю. Тытунёвая настойка, зялёнае мыла і медны купарвас, прынады з альховых галінак, пасткі для смаўжоў і шмат чаго яшчэ — усё гэта даручалася яму, каб Валянцін мог спакойна займацца селекцыяй.
Густаў кінуў недакурак на падлогу і пачуў няроўныя крокі. Паўзавялыя лілеі ў вазе з каламутнай вадой таксама пачулі іх і насілу паднялі галоўкі. І павукі замерлі ў павуцінках, і пацішэў цікаўны скразнячок. Толькі садоўнік задуменна паліў люльку, не жадаючы заўважаць цень за шклом вітрыны.
— Пошта, — сказаў Густаў.
— А? — безуважна перапытаў Валянцін. Потым дзверы рыпнулі і адчыніліся.
На парозе стаяла дзяўчына ва ўніформе, з велізарнай торбай цераз плячо. Торба трашчала па швах, набітая газетамі, часопісамі, лістамі ды іншай дробяззю, якой з нуды абменьваюцца людзі.
— Ваш каталог, — абвясціла дзяўчына ветліва. Густаў хмурна ўтаропіўся ў яе. А садоўнік, не гледзячы зусім, працягнуў руку. Дзяўчына парылася ў торбе. — Вось яшчэ насенне, вы заказвалі на пазамінулым тыдні.
— Ах, ужо даставілі! — ажывіўся Валянцін. — Што ж вы, давайце хутчэй! Густаў, распішыся! — і садоўнік сышоў, на хаду зрываючы ўпакоўку з важкага пакета.
— Вось тут, — дзяўчына працягнула Густаву фармуляр. Для гэтага ёй давялося ўстаць на дыбачкі. Густаў быў надта высокім.
Ён напісаў нейкія крамзолі. «Як няёмка атрымалася, я перабіла іх гутарку», — падумала дзяўчына. «Як няёмка, што ў мяне такі жудасны почырк», — спахмурнеў Густаў і заварушыў кусцістымі бровамі, якія зрасліся ля пераносся.
— Колькі вы ўжо ставіце свой подпіс — ніяк не разбяру ваша імя, — з усмешкай заўважыла дзяўчына. Насамрэч імя Густава яе зусім не цікавіла. Яна хацела завязаць размову і затрымацца ў краме, спадзяючыся, што садоўнік з'явіцца зноў. Прызнацца, яна адчувала да яго вялікую пяшчоту.
Густаў прамармытаў сваё імя. Ён канчаткова нахмурыўся і ўжо марыў, каб дзяўчына хутчэй сышла і перастала з яго кпіць.
— Ліза! — яна працягнула Густаву руку. Ён падумаў, што трэба яшчэ дзесьці паставіць подпіс, але не ўбачыў ручкі. Дзяўчына чакала поціску рукі. Ён узяў яе пальчыкі, патрымаў трохі ў сваёй лапе, мімаволі заўважыўшы, якія ж яны малюсенькія, і адпусціў.
— На жаль, я сёння апошні раз да вас прыйшла, — паведаміла Ліза сумна. Не дачакаўшыся ад Густава пытання «чаму?», яна працягнула:
— На пошце кажуць, што мае паслугі ім больш не патрэбны. Занадта павольна хаджу. Да таго ж усім паштарам купілі ровары, а я не магу ім карыстацца.
— Гм, — прамовіў Густаў, каб не маўчаць так доўга.
Тут у дзвярах з'явіўся садоўнік, Ліза адразу заквітнела, а ён спатыкнуўся аб пустую скрыню ад угнаенняў і раздражнёна заўважыў:
— Колькі разоў я прасіў знайсці прыбіральшчыцу? Крама хутка патоне ў смецці!
Ліза ўспыхнула і з надзеяй зірнула на Густава. Ён перахапіў яе погляд — і таксама чамусьці заквітнеў.
— Дык вось! — паказаў ён на дзяўчыну.
— А хіба гэта не паштарка? — здзівіўся Валянцін. — Што ж, хай прыступае зараз жа. А рэчы пакіне ў мансардзе, — і ён выйшаў у сад.
— Я толькі пошту разнясу, — радасна прашаптала Ліза. Азірнулася, ці не бачыць садоўнік, рыпнула дзвярыма і закульгала прочкі.
Першае, што зрабіла Ліза, калі стала прыбіральшчыцай, — адмыла шыльду. Па аблезлай, пакрытай лакам дошцы, з рэшткамі залатой фарбы, вілася напаўсцёртая фраза: «Кветка ад Валянціна». Ад гэтай назвы веяла старадаўнай самавітасцю. Адразу адчувалася, што крама тут прыстойная, і тыднёвай даўнасці ружы з абарванымі пялёсткамі ці зламаную герберу з іголкай у сцябле пакупнікам не падсунуць. Вось толькі надпіс належала тэрмінова абнавіць. Таму Густаў трымаў драбіны, а Ліза, падцягнуўшы рукавы, старанна вымалёўвала літару за літарай. Садоўнік у рэстаўрацыі не ўдзельнічаў, спаслаўшыся на тое, што ён аддае перавагу свежаму водару кветак, а не з'едліваму паху фарбы.
За абедам Ліза прагаварыла задуменна:
— Гэтай шыльдзе час спраўляць стагадовы юбілей...
— А двухсотгадовы — не хочаш? — адгукнуўся Валянцін. — Яна такая ж старажытная, як зямля ў нашым садзе.
— Аднаго я не разумею, — працягнула дзяўчына, — як на ёй апынулася тваё імя?
— У нашай сям'і з пакалення ў пакаленне старэйшага сына называлі Валянцінам. У гонар знакамітага продка-садоўніка. Ну, і каб шыльду не мяняць.
— Старэйшага сына? А я думала, Густаў старэйшы.
— Густаў не з нашай сям'і, — памаўчаўшы, адказаў Валянцін. — Ён проста... проста. Словам, ён тут заўсёды, колькі я сябе памятаю.
— Угу, — пацвердзіў Густаў, і больш яны да гэтай гутаркі не вярталіся. Дый не да размоў было падчас той грандыёзнай чысткі, што распачала Ліза ў старэнькай краме, пакрытай цвіллю. Зіхацела пабеленая столь. Ззялі вокны, вымытыя вадой з воцатам і працёртыя газетнай паперай. Трэшчыны ў драўляным прылаўку зніклі, пазамазваныя расцёртым пчаліным воскам. Знікла векавечная куча смецця з каміна, і дзверы перасталі рыпець, атрымаўшы порцыю масла. Знадворку над дзвярыма Ліза павесіла пазалочаны званочак, каб радасным звонам ён абвяшчаў аб з'яўленні пакупнікоў.
Змяніліся і жылыя пакоі. Абедзенны стол абзавёўся абрусам, на крэслах з'явіліся чахлы, а з нізкай лямпы ўжо не звісалі жмуты павуціння. Зрэшты, па кутах пакоя яго памілавалі. «Павукі не прыносяць шкоды», — заявіла Ліза, — наадварот, яны ловяць мух». Так што павукі сталі часткай яе дзіўнаватай утульнасці — разам са стракатымі палавікамі, размаляванымі парцалянавымі талеркамі і плеценай хлебніцай пасярод стала. Знік тытунёвы дым, у краме імкнуліся больш не паліць. І не перакусвалі прыхапкам, а, як і належыць, снедалі і вячэралі, збіраючыся ўтрох за круглым абедзенным сталом. І смецце кідалі ў кошык. Недагаркі і недаедкі перасталі з'яўляцца на падлозе: калі падлогу кожны дзень хтосьці мые, то смеціць стала неяк няёмка.
Вокны, адмытыя ад пылу і дажджавых разводаў, ізноў ператварыліся ў вітрыны, і Ліза расставіла на іх букеты. Але пакупнікі не прыходзілі, і кветкі журыліся ў шкляных пахавальнях. Ружы павесілі галоўкі, іржавелі гваздзікі, з півонь павольна абляталі пёркі. І нават калі ажывіць іх, падліўшы ў ваду спірту ці капнуўшы ў сярэдзіну кветкі трохі парафіну, — гэта толькі расцягне завяданне на некалькі дзён.
— Шкада небарак, — сказала неяк Ліза, падмятаючы кучу пялёсткаў і лісця з падлогі.
— Каго? — безуважна спытаў садоўнік. Ён праглядаў каталог і не хацеў марнаваць час на балбатню з прыбіральшчыцай.
— Кветкі. Мы губім іх дарма.
— Гэта жыццё, — па-філасофску вымавіў Валянцін.
— Гэта дурасць, — запярэчыла Ліза. — Больш я не зрэжу ніводнай кветкі. Вось так!
Садоўнік паціснуў плячыма. Цяпер яго хвалявала толькі адно: якія выпісаць гладыёлусы — гафраваныя ласосева-ружовыя ці складкаватыя каштанавыя. Цыбуліны каштавалі вельмі дорага, а крама зусім не прыносіла прыбытку.
Ліза выканала абяцанне. Яна выкінула завялыя кветкі, а новыя больш не зразала. Крама стаяла чыстая і задуменная, без адзінага бутончыка. Наверсе ў сваім кабінеце садоўнік летуценна маляваў на палях каталога мечападобнае лісце гладыёлусаў. Густаў блукаў па садзе, раскладваючы атручаныя прынады для мядзведак. А Ліза чытала за прылаўкам кулінарную кнігу, прыдумляючы вячэру. І раптам, упершыню за тыдзень, дзынкнуў званочак і ў краму ўвайшла бабулька. Яна зірнула на пустыя вазы, на Лізу з кніжкай, паправіла акуляры.
— Мне б букецік, дзетачка. Напэўна, я сослепу адрасам памылілася?
— Хадземце, — Ліза ўзяла бабульку пад локаць і павяла туды, дзе раслі кветкі.
Задаволеная пакупніца сышла з ахапкам блакітных рамонкаў, і ў касе бразнула манетка.
На другі дзень краму наведалі ўжо тры бабулькі.
— Мы ідзём да ўнучкі на вяселле, мілачка. Кажуць, у вашай краме самыя свежыя кветкі, адразу з саду?
На трэці дзень з'явіліся пяць бабулек, трое закаханых маладых людзей і сямейная пара ў гадах. Усе яны і слухаць не хацелі пра тое, што кветкі трэба зразаць досвіткам ці па вячэрняй расе. Букет быў патрэбны неадкладна, цяпер, у гэтую ж хвіліну, прычым выбраны ўласнаручна. Хтосьці нават прынёс свае нажніцы. Што было рабіць? Ліза ўсміхалася, адкладала кніжку, зноў і зноў расчыняла заднія дзверы. Яна яшчэ не падазравала, што гэта толькі пачатак, што хутка чытаць ды і кулінарыць не будзе калі.
Ля крамы, як звычайна, спыніўся ровар паштара, і Ліза атрымала чарговую доўгачаканую бандэроль з насеннем і цыбулінамі. Больш за ўсё на свеце Валянцін любіў кветкі і шкадаваў толькі пра тое, што яго калекцыя такая сціплая. Штогод ён выпісваў з-за мяжы новыя віды і гатункі. Праціраліся дзіркі на локцях сурдута, палі капелюша ператвараліся ў лахманы, затое ў садзе раскрывала свае густыя парасонікі блакітная цыбуля, калыхаліся на ветрыку высокія каны адцення слановай косткі ды цудоўныя барадатыя гваздзікі, да самых замаразкаў багата квітнелі цёмна-сінія геліятропы, а садоўнік расхаджваў паміж імі, дымеў люлькай і пачуваў сябе цалкам шчаслівым.
Гэтым разам пошту разбіралі адразу за прылаўкам.
— Астыльба, колхікум, птушкамлечнік... Так, а гэта што? — здзіўлена прамармытаў Валянцін, разглядаючы надпіс на чарговай этыкетцы. — «Кветка чароўная. Колеру і прыгажосці такой жа, як вашы думкі». Што за дурныя жарты?!
Пакуначак паляцеў у кошык для смецця, бо садоўнік не верыў у цуды.
Увечары Ліза спальвала ў каміне непатрэбныя паперкі, і ёй на вочы трапіўся выкінуты пакуначак. Усярэдзіне шамацела насенне.
— Розыгрыш, вядома, — усміхнулася яна, — але штосьці ж з гэтага насення ды прарасце?
З цікаўнасці яна пасадзіла адно семечка ў збанок на падаконніку свайго пакоя.
— Жыві, малыш. І кім бы ты ні быў, я табе радая.
Раніцой Ліза прачнулася ад дзіўнага водару. Паднялася — і ахнула: у збанку палымнела кветка. Яе авальныя пялёсткі то складаліся, то раскрываліся, як крылы матылька, і нагадвалі агеньчык, запалены ў глухую поўнач. Ліза, не верачы сваім вачам, падышла да акна, і крылцы адразу пацягнуліся да яе.
— Розыгрыш? — прагаварыла яна.
Валянцін, пабачыўшы гэты цуд, схапіўся за кнігі. Дзіўная справа — кветка не падыходзіла ні да бабовых, ні да крыжакветных, а ўжо ад лілеякветных адрознівалася, як неба ад зямлі. Такія ўнікальныя чашалісцікі, дзіўнай формы кветканос і незвычайна яркая афарбоўка не знайшліся ў ніводным даведніку!
— У цябе прыгожыя думкі, — сказаў Густаў Лізе.
— Лухта, — чмыхнуў садоўнік. — Ну што вы як дзеці?!
— Але кветка вырасла з семечка за ноч! — выклікнула Ліза. — Я цябе не падманваю!
— Добра, правядзём эксперымент, — саступіў Валянцін. — Увечары пасадзім па семечку. Станем старанна думаць і ўяўляць сабе тое, што жадаем убачыць. А заўтра паглядзім на вынік.
Так і зрабілі.
Раніцой Ліза першая спусцілася ў краму, дзе на прылаўку стаялі ў радок тры разнамасныя пасудзіны з зямлёй. У Лізіным трэснутым кубку расла беласнежная кветка. Пялёсткі яе завіваліся на краях, як быццам з вечара іх накруцілі на папільёткі, а на самым кончыку кожнай тычынкі пазвоньвала маленечкая бразготка. У каганцы Густава тырчала смешная і трошкі нязграбная кветка, пялёсткі якой былі падобныя на сабачыя вушы. Яна была ці то рудая, ці то карычневая, з чорным вочкам. А ў гарнушку Валянціна драмала на кароткай сцяблінцы сінявата-серабрыстая малютка, з пяццю пялёсткамі-кропелькамі і пухнатым мяккім лісцем. Усе тры расліны здаваліся настолькі цудоўнымі, што заставалася толькі адно — і сапраўды паверыць у чараўніцтва.
Увайшлі Густаў і Валянцін.
— Хм, — буркнуў Густаў засмучана, угледзеўшы рудую аблавухую кветку — ён разлічваў на спякотную чырвоную ружу, якую хацеў падарыць Лізе. Нібы пачуўшы яго думкі, кветка вінавата заматляла лісцем, вушкі яе панура абвіслі.
Садоўнік моўчкі разглядаў серабрыстыя кропелькі. Ён таксама прыкметна расчараваўся. Малютка сціснулася і пацьмянела. І ці сапраўды яе пялёсткі пераліваліся срэбрам? Зараз яна была падобнай на дробную сінюю кляксу з няроўнымі краямі. І вушасцік Густава зусім панік, заплюшчыўшы вочка. Толькі беласнежная кветачка Лізы радасна пазвоньвала бразготкамі, прыгажэючы ад ласкавага погляду дзяўчыны.
— Але ж яны ўсе вельмі прыгожыя! — выклікнула Ліза. — Што з вамі? Чаму вы не рады?
— Што ж, ясна адно — насенне і праўда незвычайнае, — прызнаў садоўнік. — Я забіраю яго. І буду эксперыментаваць далей.
Ён сунуў пакуначак у кішэню — і надоўга пра яго забыўся.
Справы ў краме ішлі ўсё лепей і лепей. З лёгкай рукі Лізы ў горад прыйшла мода купляць свежыя кветкі, толькі-толькі з градкі. І паколькі іншыя крамы гандлявалі па старой звычцы, адмаўляючыся пускаць пакупнікоў у святая святых — свае аранжарэі, то менавіта ў Валянціна пачалі купляць букеты самыя капрызныя і патрабавальныя людзі, тыя, што любілі арыгінальнічаць і гнацца за модай.
Яны блукалі з секатарам напагатове, то захоплена схіляючыся над россыпам буйных белых казяльцоў, то прымяраючыся да тоўстых трубак мальвы, то разгублена заміраючы на адной назе пасярод кветніка з цюльпанамі. Ліза клыпала следам, гатовая прыйсці на дапамогу і растлумачыць, што сцябло трэба зразаць наўскасяк, лішняе лісце — абрываць, каб не адбірала сілы ў кветкі, а ў руж прыбіраць і шыпы. Пакупнікі ўслухоўваліся, з апаскаю паглядаючы на высачэзную постаць Густава. Ён маячыў непадалёку, сачыў за парадкам: каб хадзілі толькі па дарожках, не пакідалі адчыненымі дзверы цяпліц і не выносілі букеты, забыўшыся заплаціць. Насамрэч Густаў, хоць ён ніколі б нікому не прызнаўся ў гэтым, ахоўваў не столькі кветкі, колькі Лізу. І яна, адчуваючы на сабе яго цяжкі спакойны погляд, трымалася ўпэўнена нават з самымі прыдзірлівымі кліентамі.
А кліенты трапляліся розныя. Перад танцамі дзяўчаты забягалі ў краму, каб упрыгожыць прычоску стакроткамі. Завітвалі па дарозе ў госці прыбраныя пары і прасілі аформіць ім як мага больш эфектны падарунак. Закаханыя паэты, знаўцы мовы кветак, патрабавалі герані, старанна пералічвалі бутоны і, як ад чумы, шарахаліся ад жоўтых руж. Не змаўкаў дзвярны званочак, шамацела ўпаковачная папера, каса цяжэла ад манетак.
Валянцін не прымаў у гандлёвых справах ніякага ўдзелу. Часам ён выходзіў у сад і здзіўлена глядзеў на людзей з нажніцамі, што хадзілі тут і там. Праўда, варта яму было зірнуць на цюльпаны ды незабудкі, як пра людзей ён адразу ж забываў. Але неяк падчас пасляабедзеннага чаявання, за гутаркамі пра тое ды сёе, садоўнік паморшчыўся і сказаў Лізе:
— Мой прадзед нездарма пабудаваў дом на ўскраіне горада. Ён шукаў цішыні і адзіноты, каб спакойна аддацца мастацтву селекцыі. А вы з Густавам зрабілі тут нейкі публічны сад. Няма рады ад людзей! Вы яшчэ квіточкі за ўваход прадавайце ды марожаншчыка з каляскай пастаўце ля кампоставай ямы!
Ліза засмучана пляснула рукамі:
— Але ж выручка павялічылася! Глядзі, колькі мы зарабілі сёння! — яна выграбла грошы з касы і высыпала наўпрост на абрус, каля Валянцінавага кубка.
— Я не гандляр, я эстэт! — паморшчыўся ён. Але потым ажывіўся, пералічыў манеты:
— Эге, ды тут і на манарду хопіць, і на гладыёлусы!
— Дык што, не пускаць пакупнікоў у сад? — спыталася Ліза.
— Рабі, як ведаеш, — кінуў Валянцін, згроб грошы са стала і праз дзесяць хвілін ужо імчаўся на пошту адсылаць новы заказ. Пасля гэтага выпадку ён больш не рабіў Лізе заўваг і цалкам аддаў краму ў яе клапатлівыя рукі.
Так паступова з прыбіральшчыцы Ліза ператварылася ў гаспадыню. Яна паспявала ўсё: і вячэру прыгатаваць, і пыл змахнуць, і пастаяць за прылаўкам. Ёй падабалася падбіраць кветкі адну да другой і складаць мудрагелістыя кампазіцыі. Часам дзяўчыну запрашалі аформіць святочную залу для вяселля ці дня нараджэння. Яна выходзіла неахвотна, таму што моцна кульгала і баялася, што людзі будуць смяяцца з яе. Але ніхто не смяяўся. Ды і паспрабавалі б яны: побач заўсёды ўзвышалася змрочная постаць Густава. Ён вазіў каляску з гірляндамі, цягаў кошыкі са стужкамі, шарамі, фольгай. І проста хадзіў за Лізай паўсюль, ахоўваючы яе як далікатную кветку.
А крама мела поспех. Пра яе ведалі ўжо не толькі моднікі ды арыгіналы, але і забяспечаныя самавітыя людзі, што заўсёды імкнуліся купляць найлепшае. Мець у пятліцы кветку ад Валянціна стала прэстыжна. Зразумеўшы гэта, садоўнік замовіў у гарадской друкарні квадратныя залацістыя паштовачкі з фірменным надпісам. Для крамы цяпер пляліся вытанчаныя вярбовыя кошыкі, швейная майстэрня пастаўляла залатыя шнуры, атлас, ажурны цюль для партбукетаў, а суседскі хлопчык за невялікую плату прыносіў штораніцы з лесу лісце папараці ды мох. У салоне завялося некалькі каваных крэселкаў і столік на львіных лапках, талерка з шакаладкамі і кубачак смачнай кавы для адмысловых госцяў, якія ўжо не былі тут рэдкасцю.
Неяк звычайным летнім днём крама атрымала буйны вясельны заказ з неблагой перадаплатай. Праца кіпела. Густаў укладваў на донцы кошыкаў вільготны мох і ўтыкаў дрот пасярэдзіне, каб потым замацаваць кветкі. Валянцін за прылаўкам майстраваў ружовую гірлянду. А Ліза працавала над вясельным букетам: адшчыпвала ў лілей пыльнікі, каб пылок не выпацкаў сукенку нявесты. Абгортка для букета была ўжо гатовая, як і бутаньерка для жаніха, і Ліза была ў самым светлым настроі. Яна любіла лёгкую вясельную мітусню, мільёны прыемных дробязей, што на адзін дзень робяць са звычайнай дзяўчыны каралеву. Дакранаючыся чулымі пальцамі да чужога шчасця, яна нібы і сама рабілася шчаслівай, забывалася на кульгавасць і адзіноту.
Тым часам, перапыніўшы яе святочныя думкі, у краму ўвайшла наведвальніца, і Ліза адразу збянтэжылася і разгубілася, як і заўсёды ў прысутнасці яркай, эфектнай дзяўчыны. Так, дзяўчына, што ўвайшла, была вельмі прыгожай. З-пад яе капялюшыка какетліва выбіваліся кудзеркі. Пышная спадніца-сонца з кожным рухам калыхалася то направа, то налева, адкрываючы точаныя ножкі ў карычневых замшавых туфліках. Блузка з глыбокім дэкальтэ выстаўляла на агляд апетытныя акругласці, якімі адразу ж, не тоячыся, залюбаваўся Валянцін. У сукупнасці ножак, кудзерак ды падфарбаваных веек гэтая прыгажуня нагадвала адзін з шакаладных, укладзеных у плісаваную залацістую паперку труфеляў, пабачыўшы які, мужчыны галодна аблізваюцца, а жанчыны ўзгадваюць, што салодкае шкодна.
— Што ў вас тут? — грэбліва спытала наведвальніца.
— А вы не бачыце? Крама, — даволі няветліва адказала Ліза.
Дзяўчына агледзелася.
— Божа, якая безгустоўнасць, — прагаварыла яна нягучна, разглядаючы талерку з шакаладкамі і пярэстыя фіранкі. — А дзе кветкі?
— Я праводжу вас у сад, — як звычайна, прапанавала Ліза.
Але раптам Валянцін ускочыў з крэсла:
— Я сам!
Ён узяў прыгажуню пад ручку, паслужліва расчыніў дзверы. Густаў зірнуў на Лізу. Яна стаяла, панурыўшыся. І яе беласнежная кветачка на падаконніку раптам чамусьці стала шэрай. Што тут зробіш? Моўчкі ўздыхнуўшы, Густаў узяўся зноў за кошыкі і мох — толькі пруты затрашчалі.
Садоўнік вярнуўся няхутка. Амаль паўгадзіны ён правёў з пакупніцай у садзе, а выбралі яны ўсяго пяць пунсовых руж.
— Спакаваць? — хмурна спытала Ліза.
— Не трэба, — холадна адказала дзяўчына, а Валянцін ласкава прамовіў:
— Гэта падарунак, — намякаючы Лізе, каб не ўздумала патрабаваць грошы. Яна паціснула плячыма і адвярнулася. А прыгажуня пасміхнулася садоўніку:
— Што ж, да сустрэчы.
Калі за ёй зачыніліся дзверы, ніхто не прамовіў ні слова.
З таго часу Валянцін стаў часта сыходзіць па вечарах. Кожны раз ён браў з сабой пунсовыя ружы. Касцюм яго заставаўся нядбайным, аднак садоўнік галіўся, прычэсваў свае доўгія валасы і нават часам чысціў пазногці ад зямлі. Ліза такімі вечарамі была асабліва сумнай. Яна сыходзіла ў сад і блукала дарожкамі, думаючы пра розныя невясёлыя рэчы. Густаў панура сачыў з акна, як цягнецца да яе сукенкі духмяны гарошак, як вусікамі чапляюцца за рукаў суніцы, а павоі паварочваюць услед галоўкі, пра штосьці па-свойму ўздыхаючы.
Ліза таксама ўздыхала. А калі Валянцін вяртаўся дадому, вясёлы, узбуджаны, і пахла ад яго нейкімі чужымі аскомістымі духамі, яна моўчкі ставіла перад ім вячэру і сыходзіла ў мансарду. Густаў глядзеў з папрокам, але садоўнік нічога не заўважаў. Ён рассеяна выстукваў пальцамі левай рукі танцавальную мелодыю і ўсё часцей узгадваў пра тое, што набліжаецца дзень горада. Кірмаш, танцы і, вядома ж, выстава кветак. Кветкавыя крамы ў гэты дзень імкнуліся перагнаць адна адну, выстаўляючы на суд гараджан эфектныя кампазіцыі. Валянцін звычайна ігнараваў падобныя спаборніцтвы, казаў, што яму няма чаго даказваць, што ён найлепшы і добра гэта ведае. Але цяпер ён раптам загарэўся ўдзельнічаць. Мабыць, хтосьці прымусіў Валянціна ўсумніцца ў яго непераўзыдзенасці. І Ліза здагадвалася, хто.
Напярэдадні свята Валянцін замкнуўся ў кабінеце і з'явіўся толькі на абед. У руках ён нёс нешта, клапатліва абгорнутае вільготнай папяроснай паперай.
— Я выгадаваў унікальную кветку, — паведаміў ён ганарліва. Крыху адхінуў абгортку — і Ліза ахнула, прыкрыўшы вочы рукой.
— Выдатна! — абвясціў Валянцін.
— А мне больш падабаецца твая сіненькая малютка, — прызналася Ліза. — Да гэтай прыгажуні і дакрануцца страшна.
— Што ты разумееш! — пагардліва сказаў Валянцін, насоўваючы капялюш. — Я геній! Перамога ў маёй кішэні! Ты прыйдзеш паглядзець, як мне ўручаць медаль?
Горад кіпеў і бурліў, як мурашнік, толькі мурашкі былі шыкоўна прыбраныя. Яны елі цукровую вату, каталіся на каруселях і заглядаліся на прапанаваныя цуды. Ліза з латком белых фіялак мільгала сярод гараджан то тут, то там. Духмяныя букецікі ішлі нарасхват: мужчыны ўсоўвалі іх у пятліцы фракаў, а жанчыны прышпільвалі да карсажаў. Густаў блукаў следам за Лізай, грозна пазіраючы на мінакоў. І калі некаторыя легкадумныя юнакі збіраліся заляцацца да яе ці таргавацца з ёю, то пад пахмурным поглядам Густава яны цішэлі і са словамі «рэшты не трэба» хутка знікалі ў натоўпе.
Людзі сыходзіліся да цэнтра плошчы — туды, дзе моцна і духмяна пахла выстава кветак. Там Валянцін дэманстраваў усім ахвотнікам свой незвычайны экспанат, які вырас з чароўнага семечка, — бліскучую і пампезную залатую лілею, у якой на кожным пялёстку круглай кропляй вільготна зіхацеў брыльянт. Людзі не верылі, што кветка жывая, а не зробленая майстрамювелірам, асцярожна дакраналіся — і ўсклікалі захоплена, адчуўшы аксаміцістасць пялёсткаў. «Чараўніцтва!» — раз-пораз вохкаў хто-небудзь, і садоўнік паблажліва ківаў.
Суддзі былі аднадушнымі, калі прысуджалі першае месца.
— Я прысвячаю сваю перамогу самай прыгожай дзяўчыне горада! — выклікнуў садоўнік, трасучы медалем. Аркестр зайграў урачысты марш. Пад апладысменты гледачоў на сцэну выпырхнула тая самая труфельная прыгажуня, вытанчаная і зграбная, у малочна-белай сукенцы ды перламутравых туфліках. Валянцін асцярожна прышпіліў залатую кветку дзяўчыне на карсаж і закруціў яе ў вальсе. Рушылі ўслед за імі і шматлікія гараджане, хутка разбіўшыся на пары.
Густаў пераступаў з нагі на нагу. Ён не ўмеў танчыць, а калі б і ўмеў, то Лізу з яе кульгавай нагой, не затанчыш. А ў Лізы на шчоках блішчалі слёзы. Густаў прыгледзеўся, нахмурыўся, і тады яна вясёлым голасам растлумачыла, што, вядома ж, гэта ніякія не слёзы, а проста першыя кроплі дажджу. Густаў ёй паверыў. Вось толькі дождж, што дзіўна, так і не пайшоў.
Медаль з надпісам «лепшаму кветкаводу» Валянцін павесіў над прылаўкам, каб ён кідаўся ў вочы кожнаму, хто ўваходзіў у краму. Апоўдні ад пазалоты адбівалася сонца, і наведвальнікам даводзілася жмурыцца. «Мая слава асляпляе», — казаў Валянцін. І Ліза не заўсёды разумела, жартуе ён ці не.
Свята горада адшумела і заціхла, было вымецена з плошчы разам з тысячамі завялых пялёсткаў. Крыху пазней тым жа венікам нябачны дворнік вымеў з горада лета. Бочкі, наскрозь прапахлыя цыбульным ды палыновым настоем, цяпер марна збіралі дажджавую ваду, таму што труціць больш не было каго: жукі ды вусені зніклі, скончыўшы свой кароткі насякомы век. Градкі рабіліся пустымі адна за другой, а ў краму ўсё часцей зазіралі школьнікі, каб купіць рознакаляровыя віхрастыя астры для спадарыні настаўніцы.
— Ах, як я зайздрошчу вам! Вы заўсёды сярод кветак! — неяк сказала Лізе адна маладзенькая наведвальніца. Яна гойдалася на крэселку ды частавалася шакаладкамі, пакуль у садзе яе малады чалавек пад суровым наглядам Густава акуратна зразаў белыя духмяныя хрызантэмы.
— Так, праца добрая, — адказала Ліза. — Але ведаеце, за ўсё жыццё мне ніхто не падарыў букета. Ні разу.
— Вось як, — дзяўчына сумелася ды не знайшла, што адказаць. Яна спагадліва зірнула ўслед, калі Ліза закульгала да касы.
Гэтыя спагадлівыя погляды Ліза адчувала спінай. Не тое, каб яна крыўдзілася ці перажывала. Яна жыла са сваёй недасканаласцю, як пакамечаная кветка, якую выкінулі з пышнай святочнай вазы, але клапатліва паставілі ў просценькую малочную бутэльку на кухні. Калі табе дадзена такое жыццё — напэўна, менавіта яго табе і варта прайсці, не марачы пра штосьці іншае. Ліза імкнулася браць прыклад з Густава і не думаць зусім. Але вось... Не думаў ён ці думкі проста не пакідалі следу на яго нерухомым твары? Калі Ліза раз-пораз успыхвала, усплёсквала рукамі, вохкала, усміхалася ці журылася, то флегматык Густаў нагадваў закрыты калодзеж. Чорна, ціха, пуста. А можа, і не пуста? Можа, недаступна чужым вачам, патаемна, як кукалка пладажэркі ў скручаным лісці яблыні?
Набліжаліся Каляды. Па шэрым небе плылі аблокі, падобныя на тоўстыя падушкі, набітыя пер'ем. Раз-пораз падушкі лопаліся і рассыпаліся снегам, тады Густаў браўся за лапату і расчышчаў дарогу да крамы. Здаралася, замярзаў і не звінеў дзвярны званочак. Ля ўвахода намаганнямі Лізы з'явіўся тоўсты дыванок для ног і шчотка, каб абтрасаць прыпарушаную снегам адзежу, на дзвярах — вянок з вастраліста. А ў халодным цёмным склепе чакалі свайго часу прарослыя цыбуліны. Вазон за вазонам Ліза пераносіла ў цяпло, да святла, і кветкі прачыналіся: гіяцынты і нарцысы — праз два тыдні, шафран — праз тры дні, а бела-блакітныя і фіялетавыя малюткі — карлікавыя касачы — расцвіталі амаль на вачах, праз некалькі хвілін пасля таго, як аказваліся ў нацепленым светлым пакоі. Ці не цуд? Кветкі здзіўлена глядзелі ў акно: навошта так бела на вуліцы? І зіма адтуль, знадворку, нібы ўглядалася ў гэтыя яркія плямкі лета, што праз нечае сваволле несвоечасова ажылі. Ад яе сцюдзёнага позірку патрэсквала шкло ў рамах, і Ліза пацепвалася, захінаючыся ў хустку, а Густаў падкідаў у камін яшчэ паленца.
За некалькі дзён да Каляд Густаў прыцягнуў з кірмаша пухнатую яліну з заінелымі лапкамі. Яна адтала, адагрэлася і напоўніла краму, ад падвала да мансарды, смалістым лясным водарам. Яліну паставілі ў вядро з пяском, умацавалі і прыняліся прыбіраць. Ліза стаяла на крэселку, Густаў падаваў ёй цацкі, з усяе сілы імкнучыся нічога не зламаць і не разбіць. З асаблівай пяшчотай ён браў шкляныя шарыкі: адной рукой трымаў, а далонь другой падстаўляў знізу, баючыся выпусціць знянацку. Атласных, расшытых шклярусам анёлаў і фей Густаў хапаў за крылы, нібы шкодных насякомых, і працягваў Лізе ножкамі наперад. І раптам ён збянтэжана ўтаропіўся на пазалочаныя арэхі і доўгія паласатыя ледзянцы: для чаго вешаць на ялінку, калі можна адразу з'есці? Яго позірк падняўся ўгару.
— Навошта гэта? — спытаў ён пра амялу, што вісела пад столлю.
— Традыцыя, — пасміхнулася Ліза. — Двое, сустрэўшыся пад амялой, цалуюць адно аднаго.
Густаў наморшчыў бровы. У яго быў выгляд чалавека, які ўпершыню сустракае Каляды. Ліза
хацела спытаць пра гэта, але не адважылася.
Валянцін прыхарошваўся. Завязаў гальштук нейкім неймаверным вузлом, намачыў вечна ўскалмачаныя валасы, і яны нават хвіліну ляжалі роўна. Патрапаны фрак, відавочна з чужога пляча, вісеў на ім і тапырыўся складкай уздоўж спіны. Ялінку Валянцін нібы і не заўважаў. Нават калі Густаў і Ліза, нанізваючы каралі, грукнуліся на падлогу і рассыпалі скрынку чырвоных пацерак, і тыя са стукам раскаціліся па ўсёй краме, садоўнік не прамовіў ні слова.
Потым Ліза адправіла Густава ў падвал па віно, а сама падпільнавала Валянціна пад амялой. Яны сутыкнуліся твар у твар. Садоўнік, як звычайна, лунаў у паднябессі і нават не думаў зірнуць на столь.
— Можа, ты дазволіш мне прайсці? — не вельмі ласкава спытаўся ён.
— Так-так, вядома, — прагаварыла Ліза, і шчокі яе запунсавеліся.
Ён падняў галаву, хмыкнуў.
— А ці ведаеш ты, Ліза, што амяла — гэта паразіт, які п'е сокі з безабаронных дрэў? — спытаў ён суха і ступіў убок. Ліза не ведала, куды падзецца ад збянтэжанасці.
— Я паставіла ўжо запякаць індычку, — дрыготкім голасам прамовіла яна. — І... ты не памятаеш, дзе святочныя сурвэткі? Я абшукала ўсё...
— Ліза, ды якія сурвэткі, сёння я не вячэраю дома, — рассеяна адказаў ён, апранаючы паліто і нацягваючы пальчаткі.
Тут з падвала з'явіўся Густаў з пыльнай бутэлькай у руках, і адначасова з ім у краму ўвайшла труфельная прыгажуня. Элегантная вопратка, румяныя шчокі, — не дзяўчына, а доўгачаканы падаруначак пад ялінкай. Яна хавала рукі ў футравай муфтачцы, з-пад капюшончыка яе рудога футра выбіваліся кудзеркі, а на боціках з футравай аблямоўкай не бялела ніводнай сняжынкі. Хіба ж такія прыгажуні ходзяць пешшу? Напэўна, ля самага парога яе чакаюць сані.
Валянцін кінуўся насустрач, і яны сустрэліся акурат пад амялой.
— Які хітрун, — усміхнулася дзяўчына і пацалавала Валянціна. Ліза ўспыхнула і адвярнулася. Бровы Густава ізноў высока ўзняліся. А парачка ўжо знікла, пляснуўшы дзвярыма і пакінуўшы пасля сябе змешаны водар марозу і дарагіх духоў.
— Яна падобная на цукерку, — прагаварыла Ліза сумна.
— Цярпець не магу салодкае, — адгукнуўся Густаў.
Яны паглядзелі адно на аднаго. Ліза ўздыхнула, правяла задуменна рукой па рукаве Густава, кіўнула яму і сышла ў зімовы сад, дзе драмалі пад лапнікам ружы. Добра кветкам узімку. Іх ухутваюць яловымі галінкамі, абвязваюць саломай, укрываюць сухім лісцем. Ах, калі б гэтак жа ўхутаць, ахаваць сэрца ад халоднага кахання без узаемнасці! Ліза блукала па замеценых дарожках, заграбала чаравікамі снег і не заўважала гэтага. А Густаў назіраў за ёй скрозь наледзь на акне, і кулакі яго сціскаліся. Вельмі рэдка ён адчуваў такую бяссільную злосць, як цяпер. І няма на кім яе спагнаць. І Лізу, і Валянціна ён аддана любіў. А труфельная прыгажуня — што з яе ўзяць? Урэшце, на яе месцы магла апынуцца і іншая. Не ў гэтым справа. А вось у чым, ён не ўмеў зразумець, не мог, і ад гэтага хмурнеў усё больш.
Марудны і непаваротлівы, Густаў быў асабліва нязграбны ў абыходжанні з дзяўчатамі. Ён выдатна разбіраўся ў арэхатворках і крыжакветных блошках. Нейкім нябачным трэцім вухам чуў, як з чмяканнем ядуць цыбуліну цюльпана цвёрдыя, як дрот, лічынкі шчаўкуноў. Умеў, зазірнуўшы пад лісток, знайсці там непрыкметнага вусеня соўкі ці тлю. А вось зазірнуць у душу дзяўчыны і зразумець яе мудрагелістыя дзявочыя нягоды — о, як жа гэта было складана для яго! І ён пахмурным ценем цягаўся за Лізай, цямнеў ці святлеў следам за ёй, люстэркам паўтараў яе настрой.
Яны прачакалі Валянціна да позняга вечара — і толькі апоўначы сцямілі, што ён не вернецца да наступнага дня. Гарэлі свечкі на ялінцы, астывала некранутая індычка, ляжалі цішком у камодзе так і не знойдзеныя Лізай святочныя сурвэткі. Ліза і Густаў сядзелі за сталом і моўчкі пацягвалі віно.
— Што ж, з Калядамі, — прагаварыла Ліза. — Там, пад ялінкай, ляжыць падарунак табе. Раніцай разгорнеш...
Крыва ўсміхнуўшыся, Густаў зрабіў таямнічы твар (напярэдадні ён доўга рэпеціраваў гэтую грымасу перад люстэркам) і дастаў з кішэні знаёмы пакуначак.
— Чароўнае насенне! Ты ўзяў без дазволу? Валянцін ведае? — ахнула Ліза.
Густаў кіўнуў, потым пакруціў галавой і жаласна зірнуў на Лізу.
— Добра, але толькі па адным, — пагадзілася яна. — Бо насенне патрэбна Валянціну для эксперыментаў! Мы не можам марнаваць чарадзейства на пустыя забаўкі.
Бесцырымонна адсунуўшы індычку, яны паставілі на стол два вазоны з зямлёй і пасадзіла ў кожны па семечку.
— Давядзецца чакаць раніцы? — са шкадаваннем спытала Ліза.
— Не. Заплюшчы вочы і думай, — вымавіў Густаў нязвыкла доўгую фразу і ўзяў дзяўчыну за рукі. Яны старанна зажмурыліся і чулі толькі дыханне адно аднаго, патрэскванне марозу за вокнамі ды як часам выстрэльвала іскрынка ў каміне. Але раптам цішыня амаль непрыкметна змянілася. Як быццам у пакоі з'явіўся хтосьці яшчэ і, не дыхаючы, затаіўся з лёгкай усмешкай. І пах з'явіўся, нейкі няўлоўна знаёмы, цёплы летні пах... Яны абодва адчулі гэта, не расплюшчваючы вочы.
— Цяпер можна? — нясмела спытала Ліза, са шкадаваннем забіраючы рукі з велізарных цёплых далоняў Густава.
— Угу, — уздыхнуў ён.
І дакладна, семечкі ўжо прараслі. Кветка Лізы трымала на тонкіх сцяблінках цяжкія пунсовыя гарлачыкі, да краёў напоўненыя густым сунічным водарам. Ліза не ўтрымалася, пагладзіла адзін гарлачык — і з карычневых тычынак ёй на пальцы пырснуў салодкі нектар. А ў Густава зноў не выйшла спякотна-чырвонай ружы, і ён хмурна разглядаў свае кветкі, падобныя на абгрызеныя шкілецікі рыб. Яны паціху пастуквалі костачкамі і варушылі хвосцікамі. Добра хоць, што рыбай ад іх не пахла.
— Спадзяюся, Валянцін не раззлуецца, — прагаварыла Ліза. — Позна ўжо. Час класціся спаць.
Загасіўшы свечкі на ялінцы, Густаў пайшоў засунуць засаўку на дзвярах, якія вядуць у сад, а Ліза, памарудзіўшы, замкнула ўваходныя. Наўрад ці Валянціну прыйдзе ў галаву вярнуцца сярод ночы. Ён і не папярэджваў. Дый не пакідаць жа дом адкрытым. Каляды Калядамі, а ліхіх людзей заўсёды хапае. Думаючы пра ўсё гэта, Ліза сама не заўважыла, як сутыкнулася з Густавам, які з чагосьці раптам стаў на яе шляху. І вядома ж, стаялі яны пад амялой. Можна нават не задзіраць галаву, і так усё ясна. Традыцыі, каб ім праваліцца.
Густаў глядзеў на Лізу і верыў, што вось-вось здарыцца цуд. А Ліза глядзела ўбок і разумела, што яшчэ трошкі, і яна расплачацца.
— Дабранач, — нарэшце сказала яна і адышла.
Густаў зразумеў, што цуду не будзе.
Зрэшты, адзін цуд усё-ткі здарыўся. Калядная ялінка пусціла карані, і, калі пацяплела, Ліза пасяліла яе ў садзе, насуперак пратэстам Валянціна.
— Адвязіце яе ў лес, — казаў ён хмурна. — Навошта нам яліна? І так кветкі саджаць няма куды!
— У лесе яна не прыжывецца, — упарта паўтарала Ліза, і, урэшце, садоўнік здаўся.
— Рабі як ведаеш, — кінуў ён раздражнёна.
Калі прыйшла вясна ды пацяплела, Ліза і Густаў пацягнулі выратаваную ялінку туды, дзе для яе была ўжо загадзя самаўпраўна выкапана ямка. Валянцін дэманстратыўна крывіўся кожны раз, калі яны ўсе разам выходзілі ў сад і натыкаліся на яркія свежанькія шыпулькі.
Але потым прараслі цюльпаны, пацягнуліся пакупнікі па першацветы, цыбуліны ды чаранкі, і садоўніку стала не да ялінкі. Так яна і расла сабе, пушылася ды зелянела, стаўшы яшчэ адной незвычайнасцю ў і без таго незвычайным садзе.
Ліў дождж. Менавіта дзякуючы дажджу крама адпачывала ад пакупнікоў у разгар продажаў — летнім нядзельным днём. Ніхто не патрабаваў тэрмінова нарэзаць сотню пунсовых руж, сплесці з іх сэрца і адправіць на «вось такі» адрас. Ніхто не прасіў рамонкаў з няцотнай колькасцю пялёсткаў, і нават букецік незабудак з жалобнай стужачкай нікому пакуль што не быў патрэбны.
Ліза стаяла з кубкам ля расчыненых дзвярэй і з задавальненнем назірала, як дождж барабаніць па забытых палівачках і матыках, як цяжэюць ад вільгаці жоўтыя пампоны вяргіняў, хіляцца да зямлі перапоўненыя келіхі лілей. Павольна размакаюць дарожкі, выпаўзаюць дажджавыя чарвякі. А ў сярэдзіне чэрвеньскага махрыстага цюльпана, перамазаўшыся ў пылку, бездапаможна гудзе чмель, і сядзець яму там, пакуль не выгляне сонца і кветка зноў не раскрые пялёсткі.
Добра, што на свеце ёсць дождж. Ён выстуквае ціхую музыку, пад якую добра разважаць і дзяліцца сакрэтамі. Ён прыходзіць з вялікай палівачкай і насычае вадой градкі, дае адпачыць садоўніку. Можна заварыць духмяную гарбату, зняць сурвэтку з горкі птыфуры і сядзець за сталом, ляніва перамаўляючыся. Змятаць далонню крошкі, няўважліва памешваць гарбату ў кубку, аддавацца марам ці захоплена спрачацца. У кожнага свае прычыны любіць дождж. Валянцін цешыцца, што кветкі напіліся вады. Густава радуе, што не прыйдуць наведвальнікі і не стомяць Лізу. А Ліза проста любіць дождж гэтак жа, як і паліваць кветкі, і размаўляць з пакупнікамі, і пячы птыфуры. Цяжка наогул прыдумаць, што яна не любіць, што можа выклікаць на яе твары злосны выраз.
— Кажуць, адзін садоўнік выгадаваў чорную ружу, — паведаміла дзяўчына. — Ён збіраецца паказаць яе ўсім на свяце горада.
— Няўжо чорную? — з'едліва перапытаў Валянцін. — Хацеў бы я ведаць, як яму гэта ўдалося, калі ў ружы няма пігментных генаў, што адказваюць за чорны колер! Шарлатан! Чорных руж не бывае ў прыродзе!
— І нельга вывесці іх? — здзівілася Ліза.
— Можна, — нядобра ўсміхнуўся Валянцін. — Але наўрад ці табе гэта спадабаецца. Карані ружы трэба асцярожна надсячы, паліць марэнгавай фарбай, туга перавязаць і прысыпаць зямлёй. Кветкі атрымліваюцца чорныя, але вельмі хутка гінуць.
— Бедныя ружы! У карак гнаць такіх селекцыянераў!
— Гэта не селекцыя, а падман! — паціснуў плячыма Валянцін. — Прыстойны чалавек ніколі не дазволіць сабе такія маніпуляцыі.
— Кажуць, на выставе справяць феерверк з пялёсткаў лотаса, — памаўчаўшы, працягнула дзяўчына. — А яшчэ там з'явіцца танцорка, апранутая толькі ў трапічныя архідэі!
— Усё гэта танныя эфекты, Ліза, — раззлаваўся садоўнік. — Халтура, разлічаная на такіх прасцячак, як ты. Я пакажу ўсім, што такое сапраўднае мастацтва. Я выгадую ўнікальныя кветкі з нашага чароўнага насення!
— Хочаш патраціць усё насенне адразу?
— Не ведаю. А якая розніца? — спытаў ён безуважліва.
Тут да дзвярэй падкаціў экіпаж, з яго выскачыла тонкая фігурка і, хаваючыся пад парасонікам, забегла ў краму. Ліза і Густаў нахмурыліся — гэта была тая самая труфельная прыгажуня. Гэтым разам кудзеркі яе выбіваліся з-пад далікатнага крэмавага капялюшыка, а сукенка колеру молатай карыцы ды кававыя замшавыя туфлікі яшчэ больш рабілі дзяўчыну падобнай на смачную шакаладную цукерку.
— Абрыдлы дождж, — прагаварыла яна, разглядаючы прамоклыя туфлікі.
Садоўнік ускочыў, ледзь не разбіўшы свой кубак.
— Што за прыемная нечаканасць! — выклікнуў ён. — Ліза, хутчэй звары каву! Густаў, распалі камін, не бачыш, наша госця празябла!
— Не варта турбавацца, я тут не затрымаюся, — прыгажуня ўтаропілася на кветку Густава. — Божа, што за пачварства!
Хвосцікі адразу паніклі.
— Ах, гэта так, пустазелле, — пачаў апраўдвацца садоўнік. — Мілая, ты спяшаешся?
— Мяне чакаюць, — яна павярнулася да вітрыны і паслала паветраны пацалунак камусьці, хто хаваўся ад дажджу ў экіпажы. — Калі ласка, пяць пунсовых руж і шостую для бутаньеркі.
Садоўнік стаў, як прыкуты.
— Што глядзіш? Думаў, я збіраюся ўсё жыццё з табой сустракацца? Мару стаць садоўніцай? Мець пад пазногцямі зямлю не так ужо і прывабна, дружа.
— Але як жа? Я спадзяваўся, што мы пажэнімся, — прагаварыў Валянцін.
— Калі расцвітуць чорныя ружы, — кпліва адказала яна. — Ну, прынясе мне хто-небудзь кветкі ці не?
— Я сам, — і садоўнік выйшаў у дождж, не ўзяўшы ні плашча, ні парасона.
Калі экіпаж ад'ехаў, усе доўга маўчалі. Густаў уткнуўся ў акно, садоўнік у другое, а Ліза нібы знарок грукатала посудам, збіраючы на паднос пустыя кубкі і сподкі.
— Якую кветку ты хочаш выгадаваць для выставы? — спытала яна.
— Чорную ружу, — адказаў Валянцін змрочна.
Да выставы заставалася два тыдні.
Лёгка сказаць — чорная ружа. На практыцы задачка апынулася невырашальнай. Чароўнае насенне ўлоўлівала настрой, найтанчэйшыя адценні патаемных пачуццяў і эмоцый, а вось форму калякветніка, афарбоўку пялёсткаў ды іншыя нюансы выбірала, не раячыся з садоўнікам. Якую толькі чарнату не ўяўляў сабе Валянцін — густы алеісты дзёгаць, аксамітавую кратовую скурку, цёмныя як ноч вуглі, — уся яна рассейвалася і знікала, варта было нованароджаным кветкам адкрыць свае пялёсткі. Гэтыя мудрагелістыя стварэнні нават аддалена не былі падобныя на ружы. Яны трапяталі на ветры белымі пярынкамі, нібы спрабавалі паляцець у неба, рассыпалі залаціста-руды пылок з пузатых напарсткаў, паблісквалі люстраным лісцем, адбіваючы сонечнае святло і незадаволеную грымасу садоўніка. Велічэзныя і маленечкія, зорчатыя і сподкападобныя, салатавыя і ліловыя.
А яму патрэбна была чорная. Чорная ружа.
Раззлаваны няўдачай, неяк з раніцы Валянцін вышпурнуў усе няўдалыя кветкі праз акно. На шум выбегла Ліза. Гліняныя чарапкі, рассыпаная зямля — перад крамай стала на рэдкасць няўтульна.
— Ты што нарабіў!? — абурана ўсклікнула дзяўчына. Не адказаўшы ёй анічога, садоўнік з грукатам зачыніў акно.
Пакруціўшы галавой, Ліза сабрала пацярпелых у фартух, а потым паставіла ў ваду. Непапраўнага, на шчасце, не адбылося, і жывучыя чароўныя стварэнні ўсе да аднаго адпусцілі новыя карэньчыкі. Праз пару дзён Ліза знайшла ім месцейка ў зацішным кутку саду, дзе кусціліся гіпсафіла ды спаржа — непрыкметныя галінкі для афармлення букетаў. Валянцін рэдка залазіў туды і ў лепшыя часы, а цяпер ён і слана б на градках не заўважыў, не тое, што пару новых кветачак.
Раздражнёны і пахмурны, садоўнік блукаў сярод кветнікаў, распуджваючы пакупнікоў і не гледзячы па баках. Насустрач паўзлі смаўжы, пакідаючы за сабой серабрыстыя дарожкі. Сыпалася з каробачак нікому не патрэбнае насенне дыцэнтры. Жоўкла лісце касача, яшчэ трохі — і надыдзе час выкопваць цыбуліны. Стракацелі абгорткі ад цукерак у кампоставай яме. Але ўсё гэта цяпер не хвалявала Валянціна. Ён глядзеў на пасадкі абыякавымі вачыма, сэрца яго сціскалася ад болю, і ён з горыччу думаў: «Навошта мне гэтыя кветкі, калі я не магу стварыць чорную ружу?»
За дзень да выставы Ліза схадзіла на рынак і, як водзіцца, прынесла разам з пакупкамі кучу плётак. Калі куранты на вежы праб'юць поўдзень, па гарадскім канале паплыве ладдзя, поўная белых лілей, а кіраваць ёю будзе анёл. У неба паднімецца паветраны шар, увіты гірляндамі стакротак. А яшчэ кажуць, хтосьці вывеў унікальны блакітны цюльпан — і менавіта яму ўручаць сёлета медаль. Густаў хмыкаў, ківаў галавой, дзівіўся. А садоўнік маўчаў, сціскаючы ў руцэ пакуначак ад чароўнага насення. Не дакрануўшыся да вячэры, ён вярнуўся ў кабінет і вытрас на далонь апошняе семечка.
Цэлую ноч Валянцін кідаўся ў смутных непрыемных снах і прачнуўся зусім змучаны. «Калі чорная ружа зноў не атрымалася, мне застанецца толькі вышпурнуць вазон з акна і следам выкінуцца самому», — безнадзейна думаў ён, падыходзячы да падаконніка. Убачанае не ўсцешыла: моцная сцяблінка, маленькі бутон, глянцавыя, яшчэ клейкія лісцікі і — ніякага падабенства да сямейства ружакветных. Зрэшты, парастак яшчэ не зусім аформіўся, быў нейкі няўпэўнены: як быццам марудзіў, выбіраў, прыслухоўваўся да навакольнага свету ў чаканні падказкі.
Што заставалася рабіць? Толькі чакаць. Валянцін стаяў над парасткам, пазіраў на гадзіннік, выстукваў пальцамі напаўзабыты танцавальны матыў. Ах, як па-заліхвацку ён вытанцоўваў калісьці, а яго каханая смяялася і пляскала ў далоні! Ён сам не чакаў ад сябе такога спрыту. Утрэскаўся па вушы, як хлапчук, са скуры вылузваўся, каб дагадзіць, пацешыць, утрымаць. Ружы дарыў ахапкамі, штораніцы пасылаў кошык самых свежых, пакрытых расою, з залацістай карткай... На Каляды, на вячэры ў яе бацькоў, ён зрабіў прапанову — як і належыць, стаў на калена і пацалаваў руку. Яна толькі ўсміхалася, а тата яе прабурчаў у вусы: «Такія справы абмазгаваць трэба» — і выразнага адказу Валянцін так і не атрымаў, пакуль не пачуў здзеклівае «калі расцвітуць чорныя ружы». А можа, ён дарма хвалюецца, і гэта такое выпрабаванне на трываласць пачуццяў? Ці ўсё яшчэ больш банальна: любіла, любіла — ды і разлюбіла? Выкінула, як непатрэбную кветку? Ён паморшчыўся ад гэтых калючых, тужлівых думак, абхапіў сябе рукамі, нібы ў дрыжыках, як раптам убачыў, што ў расліны патанчэла сцябло, прарэзаліся шыпы, а пялёсткі сціснуліся, выцягнуліся і пачалі налівацца чарноццем, як быццам хтосьці праліў на іх бутэлечку чарніла.
Тут, як заўсёды, без стуку, у пакой шумна ўваліўся Густаў.
— Там у садзе. — пачаў ён.
— Колькі разоў я прасіў цябе стукацца? — нечакана для самога сябе зласліва крыкнуў садоўнік. — Я заняты, я праводжу важны эксперымент! Ідзі прэч!
Густаў няўцямна глядзеў на яго. Потым паціснуў плячыма і сышоў, па звычцы ссунуўшы хмурна бровы. «Яшчэ і пакрыўдзіўся. Знайшоў час, доўбня», — злосна падумаў Валянцін. І замер, усцешаны: пялёсткі ў нованароджанай ружы пацямнелі яшчэ мацней, нібы цень напоўз на бутон.
— Давай, давай, — падбадзёрыў яе шэптам Валянцін. — Мы ім усім пакажам! Яны ў нас яшчэ паплачуць! Чарней, мілая мая, чарней!
І кветка старанна чарнела. Яна ўбірала ў сябе ўсё: ваду, гармоны росту, злыя словы і рэдкія праменьчыкі сонца. Яна вагалася. Такія розныя і зменлівыя настроі ў людзей у гэтым доме. Густаў адкрыта сердаваў, і ружа паслухмяна прыняла яго густую, глейкую, як патака, злосць. Садоўнік цешыў і песціў у сабе клубок раўнівых сумневаў і крыўдаў, і ружа размотвала нітачка за нітачкай горкія, атрутныя, цяжкія думкі.
Нясмела пастукаўшы, у пакой нечакана зазірнула Ліза. Думкі дзяўчыны, светлыя і пералівістыя, як вада бестурботнага лугавога раўчука, здзівілі і ўзрадавалі кветку. Аказваецца, можна быць і такім — цёплым, любячым, спакойным? Ружа прымярала на сябе новыя эмоцыі, і яны вельмі ёй падабаліся.
— Паслухай... Я хацела пагаварыць з табой пра выставу...
— Не замінай мне! Зачыні дзверы! — ускіпеў садоўнік. Ён неадрыўна глядзеў на ружу і бачыў, што яе пялёсткі раптам пачалі бялець.
— Не прымай так блізка да сэрца...
— Пакінь мяне ў спакоі, крываножка! — са злосцю крыкнуў ён. Ліза скаланулася, як ад аплявухі, вочы яе сталі вялікімі і вільготнымі. Кветка ў вазоне здзівілася зноў. Як хутка мяняюцца эмоцыі людзей! Ад сонечнага лугу не засталося і следу, думкі дзяўчыны сталі раптам халоднымі ды зябкімі, як зімовы вечар, калі прагарэла апошняе палена ў печы і скрозь незаканапачаныя сцены пачала прабірацца ў дом ледзяная цемра.
Ліза паспешна схавалася за дзвярыма. Садоўнік з прыкрасцю стукнуў кулаком па стале. Абярнуўся і... убачыў, што ружа расцвіла.
Свежапаголены, з ручніком на шыі, садоўнік шпарка прычэсваўся перад люстэркам. Трэба спяшацца, конкурс кветкаводаў вось-вось пачнецца. Валянцін не сумняваўся, што пераможа. Дзіва што! Усе раты разявяць ад здзіўлення, калі ўбачаць чорную ружу. «Гэта немагчыма!» — выклікнуць яны. І калі Валянцін будзе стаяць з медалём на шыі, у натоўпе мільгане знаёмы твар, і тады ён голасна абвесціць: «Я стварыў гэты цуд для маёй нявесты, для самай прыгожай дзяўчыны горада!» — і што ёй застанецца, як не падняцца на сцэну? Ён люта ўсміхаўся, прадчуваючы трыумф. Яна не асмеліцца прылюдна адмовіцца ад дадзенага слова.
Ён прыслухаўся. Як ціха ў краме! Ніводнага пакупніка за дзень — і не дзіва: цяпер на плошчы сапраўдны кветкавы кірмаш, букецікі і бутаньеркі на любы густ. Шаноўная публіка, усё самае прыгожае — і толькі для вас! Ліза збіралася з самага ранку сысці туды з латком фіялак, як заўсёды, — але не, засталася дома, імкнулася не трапляцца на вочы, паціху прыбіралася ў кухні. За сняданкам дзяўчына была вельмі заплаканая, і погляд Густава быў больш хмурным, чым звычайна, усе маўчалі, і садоўнік падумаў нават: а раптам яны сыдуць, кінуць краму? І тут жа груба перабіў сам сябе: ды хай сыходзяць! Што я, прыбіральшчыцу не адшукаю, работніка новага наняць не здолею? Гэта настолькі няважна, гэта не варта ўвагі, асабліва цяпер.
Вядома, Валянцін нерваваўся. Тысяча акалічнасцей магла перашкодзіць яго дзёрзкаму плану. Раптам яго каханая возьме ды не прыйдзе на свята горада? Захварэе, з'едзе да цётачкі на імяніны, закапрызіць з прычыны падранай панчохі. Ці палье дождж і размочыць усю святочную мішуру. Альбо праз малую колькасць удзельнікаў адменяць спаборніцтвы кветкаводаў, і тады не падняцца Валянціну на сцэну ды не прамовіць слова пераможцы. Хоць вось гэтага не варта баяцца. Не было яшчэ такога выпадку, каб не знайшлося ахвотнікаў пазмагацца за перамогу. Усякі, хто высадзіў каля дома пару чаранкоў, хто па суботах матыкай у гародзе калупаўся, уяўляў сябе адмысловым селекцыянерам. У аднаго цюльпаны захварэюць, з'явіцца на кветках светлая штрыхоўка, — а ён мітусіцца, шампанскае адкаркоўвае: маўляў, стварыў новы сорт! У іншага на гладыёлусах бялян-капуснік пагаспадарыць, бутоны пагрызе, — а ён ганарліва заяўляе, што вывеў унікальныя дзіркаватыя кветкі! Цьфу, няўдачнікі. Хіба можа хтосьці з гэтых няшчасных сапернічаць з ім, Валянцінам?
Ён зрабіў самы ганарлівы выраз твару, які ўмеў. Вось так ён устане, адкіне валасы з твару і пранікліва вымавіць. Але ён не паспеў прыдумаць і першых слоў, таму што ў гэты момант бразнуў званочак, і ў краму ўвайшла яна, яго няверная прыгажуня. Як заўсёды, яна была сама дасканаласць, у пышнай абрыкосавай сукенцы і лакавых тупаносых туфліках, завітая і прыпудраная, як парцалянавая лялька з дарагой крамы цацак. І Валянцін адразу ўспомніў, што стаіць перад ёй паўапрануты, без сурдута, у недарэчных падцяжках, з ідыёцкай ухмылкай на вуснах.
— І што ж гэта за новыя акалічнасці? — спытала дзяўчына. — Май на ўвазе, я прыйшла выключна з цікаўнасці, а не паддаўшыся ўгаворам твайго бязглуздага ліста.
— Але я не пісаў табе лістоў, — разгублена прагаварыў Валянцін.
— А гэта, па-твойму, што? — яна працягнула яму канверцік. Валянцін бегла прагледзеў радкі, напісаныя незнаёмым круглявым почыркам. Жаночая рука, жаночая. Садоўнік незадаволена азірнуўся ў бок кухні. Хто прасіў умешвацца? Дабрадзейка знайшлася... Ён справіўся б і сам, ён пракруціў бы бліскучую мнагахадоўку, сыграў бы на фанабэрыі, заваяваў бы трыумфам — і вось, цяпер усё зламана, замест трыумфу — нясвежая кашуля і адсутнасць козыроў у руках. Хоць, можа, так яно і лепш? А раптам яму ўсё-ткі адмовілі б, прылюдна? «Я не твая нявеста, няўдачнік!» — і натоўп вылуплівае вочы, узіраецца з прагнай цікавасцю, жалем, пагардай, насмешкай. Так, мабыць, гэта да лепшага. Не варта такія гутаркі на публіцы весці.
— Хвіліну, — прагаварыў ён, камечачы ліст. — Адно імгненне! Нікуды не сыходзь! — і, пераскокваючы праз прыступкі, Валянцін кінуўся наверх, у кабінет. Зняў, нарэшце, з шыі гэты дурны ручнік, нацягнуў сурдут, прыгладзіў валасы. Потым зрэзаў ружу і, трымаючы яе за спінай, бегам вярнуўся ў краму.
Прыгажуня з нудой круціла ў руцэ пальчаткі, незадаволена падціскала вусны. А за прылаўкам — вось табе і на! — уладкавалася Ліза і з захапленнем гартала кулінарную кнігу. І Густаў, цурбан гэтакі, прымасціўся ля адчыненых дзвярэй у сад, смаліў цыгарэтку. Знарок яны, ці што? І Валянцін зразумеў: так, знарок. Не з цікаўнасці ці нетактоўнасці, а наўмысна замінаюць, каб скамячыць сцэну яго прызнання. Нічога ў іх не выйдзе!
— Ты доўга маўчаць будзеш? — капрызна прагаварыла дзяўчына. — Я на танцы спазнюся!
— Я цябе не затрымаю, — сказаў ён. Так, спакойна, трэба ўзяць сябе ў рукі. — Ты абяцала выйсці за мяне замуж, калі расцвітуць чорныя ружы. І сведкі ёсць. Памятаеш?
— І што ж, яны расцвілі? — з'едліва спытала яна.
Валянцін урачыста апусціўся на калена і працягнуў ёй чорную ружу. Ён рознага чакаў: захопленых слёз («ах, няўжо гэта ўсё дзеля мяне?!»), здзіўленых, шырока расплюшчаных вачэй («але якім цудам табе гэта ўдалося?!»), недаверлівага маўчання («ах, як ён мяне кахае, і навошта я з ім была такою жорсткай?!»). Але таго, што адбылося, ён не чакаў зусім.
Прыгажуня грэбліва ўзяла кветку, пакруціла ў руках — і кінула садоўніку пад ногі.
— Што за падробка? Чарнілам ты яе паліваў? Ці скруціў з пап'е-машэ? — прагаварыла яна з'едліва. — Хіба гэта чорная ружа? Гэта вырадак нейкі. Яна і не пахне! А чорнай ружы не было, няма і ніколі не будзе!
— Ты абяцала, — скрозь зубы паўтарыў ён.
— Ах, абяцала? — яна злосна ўсміхнулася. — Але і ты абяцаў сёе-тое, дружа. Абяцаў, што я стану гаспадыняй дома, саду і крамы. А высветлілася, што ты нічым гэтым не валодаеш! У цябе нават імя падробленае!
Валянцін змяніўся ў твары.
— Так-так, — працягвала яна. — Мой бацька пра ўсё дазнаўся! Зямля і дом належаць яму, — яна паказала пальчыкам на панурага Густава, — а ты ўсяго толькі прыёмыш, прывечаны са страху за тое, што загасне любімая справа. Старому Валянціну часта ўсміхалася ўдача, вось толькі з сынам-крэцінам не пашанцавала, таму стары ажыццявіў падмену. Ты стаў садоўнікам — а наўзамен пакляўся да канца жыцця прыглядаць за дурылам. Ваш зман так бы і не выкрыўся, калі б табе не прыйшло ў галаву ўзяць у жонкі дзяўчыну з прыстойнай сям'і! Вырашыў нас ашукаць, але не выйшла!
Забыўшыся на кулінарную кнігу, Ліза павярнулася да Густава. На яго флегматычным твары, як звычайна, не адлюстроўвалася ні паўдумкі, ні чвэртачкі эмоцыі.
— Ты ведаў гэта?! — прашаптала яна.
Ён паціснуў плячыма, што на яго мове азначала: «Так, ну і што з таго?»
Ліза не ведала, што і думаць. Усё гэта было вельмі падобным на праўду.
Так лёгка было ўявіць сабе дзяцінства Густава! Напэўна, ён позна пачаў размаўляць, пазбягаў людзей і цэлымі днямі праседжваў адзін у садзе. Важдаўся з багоўкамі, збіраў вусеняў, будаваў крэпасці з пяску. Небарака нават роднаму бацьку здаваўся хворым і недалёкім, разумова адсталым. Адзінае, позняе дзіця, самая вялікая надзея старога садоўніка — і самае вялікае яго расчараванне.
І так ужо супала, што старому на вочы ўвесь час трапляўся жвавы, кемлівы хлапчук, сын кухаркі ці ўнучак хатняй прыслужніцы, а можа, сірата-бадзяжка, што прыбіўся да гасціннага дому. Ён круціўся ў садзе, дапамагаў, распытваў, ведаў на памяць назвы кветак і марыў вырасціць блакітны цюльпан. Напэўна, не раз думаў стары з горыччу: «Эх, чаму гэта не мой сын?» Памеркаваў, пасумняваўся — ды і прыняў хлопчыка ў сям'ю. А што пра гэта думаў Густаў? Напэўна, яму было ўсё адно. Напэўна, ён ніколі не хацеў стаць праслаўленым садоўнікам. Жыў спакойна ў сваім доме, займаўся сваім садам — і якая розніца, што там напісана ў паперках і пад чыім імем стаяць пячаткі.
А Валянцін спрабаваў апраўдацца:
— У Густава няма схільнасці да кветкаводства! Ён грандыфлору ад фларыбунды не адрозніць! Ідыёт, прыдурак, толькі і ўмее, што жукоў пальцам душыць! Справа садоўніка Валянціна загасла б, калі б не я! Я выратаваў гэты сад, я пасадзіў у ім тысячы новых кветак! Нябожчык бацька Густава быў бы мне толькі ўдзячны!
— Мяне не цікавіць гэтая сентыментальная лухта, — перабіла яго прыгажуня. — Я ведаю адно: каб стаць гаспадыняй крамы, трэба выйсці замуж за яго, — яна зноў ткнула пальцам у Густава. — А ты, нікчэмнасць, не маеш ні шэлега за душой!
Яна павярнулася, каб сысці, але зачапілася за штосьці. Чартыхнуўшыся, зірнула ўніз — і завішчала ад страху. Таму што на падлозе больш не валялася выкінутая ружа. Там, багата паліты нядобрымі гаворкамі, угноены насмешкамі, падкормлены злосцю, чарнеў і шчэрыўся калючкамі маленькі шыпасты лес. Ніякая вада не спатрэбілася, каб немаведама адкуль узяліся карэньчыкі, трывала ўраслі ў падлогу, і адтуль пырснулі ўгару новыя атожылкі, тоўстыя, калючыя. І разрастаўся гэты лес, што самае жудаснае, вакол пышнай спадніцы з абрыкосавага шоўку. Спадніцы, за якую выплачаны грошы не проста велізарныя, а адкрыта непрыстойныя. Спадніцы, якая павінна была сягоння на танцах шамацець, агаляць стройныя шчыкалаткі і заваёўваць сэрцы, а замест гэтага няўхільна ператваралася ў лахманы пад вострымі шыпамі.
— Балван, твая дурная ружа псуе маю сукенку! — дзяўчына прысела на кукішкі, паспрабавала адарваць ад падола ўчэпістыя галінкі і войкнула, укалоўшыся. А калючкі, пакаштаваўшы крыві, драпежна рвануліся па дабаўку, папаўзлі па спадніцы, нібы мудрагелісты выродлівы гафт, ігольчастае лісце ўчапілася ў тканіну, і тая жаласна затрашчала.
— Што гэта, што гэта такое?! Што за чартаўшчына?! — істэрычна загаласіла прыгажуня. Тут ужо і Валянцін, нарэшце, зірнуў уніз. І прыўстаў са свайго месца Густаў, і перавесілася цераз прылавак Ліза, не стрымаўшы цікаўнасці. Карціна перад імі адкрылася страшнаватая: калючыя сцёблы, як чэпкія лапкі, караскаліся па абрыкосавым шоўку, сукенка перамазалася ўжо крывёй, і віселі ніткі ды лапікі, а кветкі з вострымі зубчыкамі (а можа, зубкамі?) на краях пялёсткаў ужо чарнелі на гарсажы і цягнуліся да гожанькага тварыка. Зрэшты, цяпер тварык ужо не быў прыгожанькім, яго перакрывіў страх. З натужлівым пыхканнем былая прыгажуня спрабавала вызваліцца, але толькі раніла пальцы, і падалі чырвоныя кроплі на лакавыя светлыя чаравічкі.
— Хацела чорных руж? Дык атрымай! — прагаварыў Валянцін. Вядома, ён не чакаў такога зыходу. І вядома, не цешыўся. Але нейкае дзіўнае горкае задавальненне спела ў глыбіні яго душы. І здавалася, быццам так і трэба, быццам здзяйсняецца справядлівая расплата, і хай усё ідзе сваім парадкам. Ён стомлена махнуў рукой, сеў проста на падлогу і закрыў рукамі твар.
— Загадай ёй спыніцца! Яна ж мяне задушыць!
— І няхай, — адклікнуўся Валянцін, не прыбіраючы далоняў ад твару.
— Ну добра, добра, я згодная! Я выйду за цябе замуж! Ты ж гэтага хацеў? А цяпер загадай ёй спыніцца!
— А я тут ні пры чым. Яна сама. Ты ёй не падабаешся, вось што. Ёй агідна бачыць цябе. І мне таксама агідна.
— Ды што ж ты за чалавек такі? — не вытрымала Ліза. Ускочыў Густаў, перакуліўшы крэсла, але Ліза адхінулася ад яго рук, схапілася з усяе сілы за пругкія сцёблы і пацягнула іх на сябе. Ружа не чакала такога каварства, аслабіла хватку, вырвала на развітанне яшчэ пару лапікаў абрыкосавага шоўку і — ці то адчуўся лёгкі ўздых, ці то Густаву здалося? — адчапілася ад сваёй ахвяры. Ускрыкнуўшы, абедзве дзяўчыны паваліліся на зямлю.
Ах, як жудасна зараз выглядала некалі самая прыгожая дзяўчына горада! Сукенка ў лахманах, замест кудзерак — птушынае гняздо на галаве, капялюшык з'ехаў на патыліцу, на носе — яркая малінавая драпіна. Куды падзеўся той апетытны труфель?
— Я падам на цябе ў суд! Я выклічу паліцыю! Ты так проста не адкруцішся! — закрычала яна — і змоўкла, таму што Валянціна ў краме не было. Куды ён знік? Ці то выслізнуў за дзверы так ціха, што і званочак не дзынкнуў, ці то прашмыгнуў міма Густава ў сад — ніхто не ведаў, але факт заставаўся фактам: садоўнік прапаў без следу.
— Вы за ўсё заплаціце, — прашыпела госця. Паднялася, атрэсла сукенку і сышла. Не на танцы, вядома, а вулачкамі ды завулачкамі дахаты — пераапранацца, жаліцца татку, піць лаўравішнёвыя кроплі.
Ліза сядзела на падлозе. Яе рукі і сукенка былі ў крыві, а па твары цяклі слёзы, і нават нездагадлівы Густаў разумеў, што дождж у гэты раз ужо дакладна ні пры чым. Чорная ружа, пацішэўшы, драмала ў дзяўчыны на каленях і больш не парывалася кусацца і драпацца.
— Густаў, калі ласка, прынясі шклянку вады, — усхліпваючы, папрасіла Ліза.
Ён стрымгалоў рынуўся на кухню, ледзь не разбіў збанок, знёс па дарозе назад два крэселкі. Апусціўся на калені побач з Лізай і думаў напаіць яе, як дзіця. Але Ліза слаба ўсміхнулася, узяла ў Густава шклянку і паставіла туды зламаную кветку.
У чысценькіх вітрынах адлюстроўвалася паўдзённае сонца. Пераліваліся золатам літары на шыльдзе. «Бач ты, не разарыліся без мяне», — падумаў Валянцін ці то радасна, ці то горка. Прыклаўшы далоні да шкла, адгарадзіўшыся ад сонечных прамянёў, ён зазірнуў унутр. Так, Ліза верная сабе: па-ранейшаму ніводнай дарма зрэзанай кветкі, усё тыя ж шакаладкі і крэселкі, і нават кулінарная кніга, як і раней, ляжыць на прылаўку. Ён патаптаўся нерашуча, насунуў капялюш на вочы і ўвайшоў. Тут жа, пачуўшы брынканне званочка, з кухні з'явілася Ліза, выціраючы рукі аб фартух. «Катлеткі, — пацягнуўшы носам, вызначыў Валянцін. — Падрумяненыя курыныя катлеткі. Чорт, як даўно я не спрабаваў Лізінай ежы!»
— Колькі каштуюць кветкі, гаспадынька? Ці добры ўраджай? — спытаў ён хрыплым надтрэснутым голасам.
— А якія кветакі вам патрэбны?
— Ды сам не ведаю. Мне б спярша зірнуць.
— Валянцін! — выклікнула яна. Валянцін здрыгануўся ад радасці — але Ліза глядзела не на яго, а на заднія дзверы. Там стаяў высокі нязграбны хлапчук у саламяным капелюшы. Ён зусім не саромеўся незнаёмца, усміхаўся, круціў у руках матыку.
— Колькі разоў цябе клікаць? Мый рукі і сядай абедаць, — загадала Ліза. Хлопчык кіўнуў і знік у задніх пакоях.
— Дык што з кветкамі, гаспадынька? Я спяшаюся, — прагаварыў ён горка. Забылася... Ліза яго забылася. І адкуль тут гэты хлапчук? Няўжо зноў падабралі прыёмыша?
— Хадзем...
— Ты не пазнала мяне, Ліза, — дакорліва сказаў ён.
— Адразу ж пазнала, яшчэ па кроках за дзвярыма, — адказала яна ўсё тым жа роўным голасам. — Толькі не здагадвалася, што ты хочаш быць пазнаным.
Ён недаверліва ўсміхнуўся. Ах, Ліза. Усё тая ж дабрыня ў вачах, той жа мяккі голас. Але папаўнела, пакруглела. Няблага! І чаму ён раней заўважаў толькі кульгавасць? Прызнацца, ён лічыў Лізу дурнічкай і прасцячкай, нявартай мужчынскай увагі. І цяпер здзіўлена разглядаў яе: змянілася, як змянілася! «Здаецца, яна закаханая ў мяне», — успомніў ён задаволена.
— Ты ўсё прыгажэеш.
Ліза, насуперак яго чаканням, не збянтэжылася, а спакойна ўсміхнулася гэтаму немудрагелістаму кампліменту. Злёгку разгубіўшыся, Валянцін прыцягнуў яе да сябе.
— Ліза, Ліза... Як доўга ты мяне чакала...
— Паслухай... — прагаварыла Ліза з нейкай новай, чужой інтанацыяй. Ён здагадаўся зірнуць на яе руку. Убачыў пярсцёнак на безыменным пальцы. Ах, вось як? Прыбраўшы рукі з яе таліі, спытаў хмурна:
— Дазволь, я зазірну ў сад?
— Чаму ты пытаеш? — здзівілася Ліза. — Тут усё тваё. Мы з Густавам прыглядалі за крамай, пакуль ты. быў у адлучцы.
Нічога не адказаўшы, Валянцін выйшаў праз заднія дзверы. Яго абліло тысячай рознакаляровых водараў, і ён пахіснуўся, з непрывычкі закруцілася галава. Родны, любімы, уздоўж і ўпоперкі абходжаны сад. Такі ж дагледжаны, праполаты і паліты, як раней. І кветкі, кветкі! Усе яны тут, і яго ненаглядная ліловая манарда, і духмяная зеленаватая рэзеда, і смешны губасцік, медны ў крапінку. Ён убачыў злашчасную калядную ялінку, пышную, велізарную, з абрыўкам пазалочанага ланцужка на верхавіне — і мімаволі скрывіўся. Яны што ж, цяпер Каляды тут, у садзе спраўляюць? У карнавальныя касцюмы апранаюцца, хлапушкі ўзрываюць, п'юць гарачы пунш з кружочкамі апельсіна? Ён машынальна зірнуў пад ногі ў пошуках апельсінавых лупінак. Так-так. А добра прыдумана, каб іх чорт узяў. Усюды снег, мігацяць зоркі, на ялінцы дрыжаць агеньчыкі. Ліза выносіць з дому гарлач з духмяным гваздзіковым пуншам, усе працягваюць кубкі, смяюцца, потым з'яўляецца Густаў з фальшывай белай барадой, у чырвонай куртцы, дастае падарункі з меха і працягвае іх хлапчуку, а той нецярпліва рве абгортку.
Валянцін сцепануўся: так моцна раптам пацягнула снежаньскім марозікам, і стала вельмі сумна, што яны тут святкуюць Каляды без яго, і што, насуперак яго жаданню, прыжылася ў садзе гэтая дурная яліна, разлапілася да вялікага дрэва і адкідае выродлівы цень. Аднак, трэба аддаць належнае, хтосьці сцяміў пасадзіць у яе цені ландышы і купену.
Уздыхаючы і круцячы галавой, Валянцін пачаў блукаць па садзе, адзначаючы то тут, то там новыя незнаёмыя гатункі кветак. Нейкая дзіўная фіялетавая півоня, незвычайныя пурпурныя лілеі з хвалістым лісцем, а вось гэтую незразумелую, падобную на крыло матылька, расліну ён і зусім не ведаў. Ах, чакайце, гэта ж чароўная кветка Лізы! Нібы ўлавіўшы яго ўвагу, матыльковыя крылцы прывітальна затрымцелі. Валянцін агледзеўся і ўбачыў усе тыя кветкі, што калісьці з'явіліся з чароўных семечак. Яны раслі дружнымі сямейкамі, кожная на сваёй любоўна абгароджанай клумбачцы, пахлі, калыхаліся пад прыемным цяжарам пчол, сыпалі насенне на зямлю. І так утульна, так па-хатняму было ў садзе — але як быццам гэта ўжо не яго, Валянцінаў, сад, а нібы суседскі. І ўжо не садоўнікам, не гаспадаром ён адчуваў сябе тут, а ўсяго толькі госцем. Дарагім, магчыма, нават доўгачаканым, але госцем, за якім спотайку прыглядае ў акенца гаспадыня — не нарабіў бы чаго, не патаптаў бы градак з расадай.
На кукішках ля адной з дзялянак сядзеў той самы хлапчук у саламяным капелюшы. Ён разглядаў невялічкія зялёныя келіхі цюльпанаў, што рыхтаваліся расцвісці, і неяк вельмі знаёма хмурыў бровы.
— Летні гатунак? — спытаў Валянцін.
— Позневясновы, — не паварочваючы галавы, адказаў хлопчык.
— Тут кіслая зямля. Падкормліваеш?
— Вапна і попел, — гэтак жа хутка і нібы нехаця адказаў ён.
— А гатунак які? Бялянка? Рубінавае сэрца?
Тут хлопчык нарэшце павярнуўся і падняўся з кукішак. У вачах яго чыталася паблажлівасць да дурнога незнаёмца, што прыстае з дзіцячымі пытаннямі і замінае працаваць.
— Гэта блакітны цюльпан, — растлумачыў ён.
— Але такіх не бывае! — засмяяўся Валянцін.
— Пра чорную ружу таксама так казалі, — парыраваў хлопчык.
Валянцін здрыгануўся.
— Чорныя ружы? — паўтарыў ён. — Адкуль ты пра гэта чуў? Цябе ў тыя гады наогул на свеце не было! Няўжо тая гісторыя стала вядомай усім?
— Якая яшчэ гісторыя? — нецярпліва запытаў хлопчык і махнуў рукой. — Вунь яны, там.
— Хто?
— Ды чорныя ружы! — ён пакруціў галавой і пабег дадому, насустрач Лізе, што стаяла ў дзвярах і рабіла выгляд, што вельмі-вельмі сярдуе.
З цяжкім сэрцам, хвалюючыся, Валянцін паплёўся ў паказаным кірунку. Ён убачыў абгароджаную белымі каменьчыкамі клумбу, вялікую, круглую, у самым цэнтры саду. І там, на высокіх падпорках, клапатліва падвязаныя вяровачкамі, пышна квітнелі чорныя ружы. Няўжо тыя самыя? Валянцін не рызыкнуў набліжацца да іх, але яшчэ на адлегласці пачуў — і нямала здзівіўся, — што гэтыя ружы пахнуць. Нясмела і баязліва, ледзь-ледзь выпускаючы водар з тугіх скручаных пялёсткаў, нібы пытаючы дазволу — ці можна ім быць такімі ж, як іншыя кветкі?
Захоўваючы дыстанцыю, Валянцін разглядаў іх недаверліва. Бач ты, пахнуць. Але ён выдатна памятае, на што здольны гэтыя нявінныя з выгляду стварэнні. Тут трэба быць напагатове!
Нячутна да яго падышла Ліза.
— Як вас разумець? — спытаў Валянцін злосна і гучна. — Гэтая ружа загубіла маё жыццё, звяла мяне з розуму, Ліза! Яе трэба выкарчаваць, спаліць, знішчыць! Каб ніводнага семечка, ніводнага чаранка! Не, нездарма тады я шпурнуў пакуначак у смеццевы кошык! Я прадчуваў, што там адныя беды і няшчасці! Калі б не адвечная жаночая цікаўнасць. — і ён разышоўся, і гаварыў усё гучней, і ўзяў Лізу за рукі, і, здаецца, трохі яе страсянуў, каб яна лепш яго пачула і зразумела.
І адразу аднекуль з-за ружавых кустоў з'явіўся Густаў, нязменны, высачэзны, пануры. Ён устаў у Лізы за спінай, гаспадарскім жэстам паклаў рукі ёй на плечы. На яго безыменным пальцы таксама пабліскваў пярсцёнак. «Ах, вось як?» — ашаломлена падумаў Валянцін. Гэтага ён не чакаў. Каб дурыла Густаў ажаніўся, хай нават з крываножкай? Ну, ведаеце. Дык атрымліваецца, гэты юны батанік — іх сын? Кемлівы хлапчук. З яго выйдзе талковы садоўнік. І зноў Валянцін адчуў сябе лішнім. Ён вяртаўся дадому, ён хацеў застацца — але ці варта?— Ты спазніўся, — усміхнулася Ліза. — Ва ўсіх гарадскіх садах ужо квітнее «чорная ружа ад Валянціна». Праўда, гэта цуд? А тая старая прымаўка пра чорныя ружы выйшла з моды. Цяпер яе кажуць толькі, каб паказаць чыюсьці дурасць. І чаму ты так зненавідзеў гэтую бедную кветку? Яна не вінаватая, што чорная.
— Ты не разумееш, Ліза! — з горыччу сказаў Валянцін. — Яна небяспечная! Яна забівае жаданне жыць, пазбаўляе надзеі! У маім сэрцы не засталося нічога светлага: усё забрала чорная ружа! А ты трымаеш яе ў садзе і прадаеш людзям! Яна загубіць увесь горад, як загубіла мяне!
— Ты сам сябе загубіў, — адказала Ліза ціха, але Валянцін як быццам бы не пачуў яе.
— Я доўгія гады бадзяўся, пазбягаў вяртання ў горад, баяўся, што гэта гісторыя будзе ва ўсіх на вуснах, што мяне выставяць на смех, упякуць за краты ці абвесцяць ведзьмаком. Гэта мой страх, мая ганьба! А вы тут іх калочкамі падпіраеце?! Не чакаў я ад вас такога! Вырошчваць чорную ружу пасля ўсяго, што яна мне прычыніла! Гэта не робіць вам гонару! — і Валянцін замоўк, дакорліва круцячы галавой.
Ліза ціха ўздыхнула. Густаў нахмурыўся. У цішыні пачулася дзелавітае гудзенне. Тоўстая пчала прызямлілася на паслужліва раскрытыя пялёсткі, папаўзла ў сярэдзінку, і задаволеная ружа запахла мацней.
— Нам не робяць гонару чорныя думкі, — задуменна сказала Ліза. — А чорная кветка — гэта проста чорная кветка.
Акварэль Ксеніі Лакоткі
Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg
Комментарии к книге «Калі расцвітуць чорныя ружы», Екатерина Александровна Медведева
Всего 0 комментариев