«Воля на крыжы»

Воля на крыжы (fb2) - Воля на крыжы 311K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Александр Леонтьевич Петрашкевич

Алесь Петрашкевіч Воля на крыжы

Гістарычная драма

Дзейныя асобы

Янка Купала.

Бянігна Іванаўна — яго маці.

Уладзіслава Францаўна — яго жонка.

Ганна — яго сястра.

Якуб Колас.

Усевалад Ігнатоўскі.

Сталін.

Гей.

Панамарэнка.

Рапапорт.

Бэндэ.

Стэнаграфістка.

Кузняцоў, Каваль — следчыя.

Ксёндз.

Жанчына.

Замест пралога

На фоне заслоны асвятляецца постаць Янкі Купалы. Яна нечым нагадвае помнік яму, што стаіць побач з месцам, дзе некалі стаяла яго хата.

Купала (да залы, вельмі задушэўна, з болем).

Я вам не здрадзіў, Не змяніў, Бо славіў наш савецкі будзень. Свой верш сардэчнай чысціні Ахвяраваў я родным людзям. Я не чакаў і не гадаў, Бо жыў з адкрытаю душою. Што стрэне лютая бяда, Падружыць з допытам, З турмою. Прадажных здрайцаў ліхвяры Мяне заціснулі за краты. Я прысягаю вам, сябры, Мае палі, Мае бары, — Кажу вам: я не вінаваты!

(Пасля паўзы.) То не мой верш. То «Прысяга» Міхася Чарота. Ён выкалупаў яе нечым вострым перад смерцю на сцяне камеры-адзіночкі. Напаткаў і запомніў словы паэта другі паэт-вязень Мікола Хведаровіч…

Каб не сцёрліся з памяці імёны бязвінных пакутнікаў, варта было б устаць усёй грамадою, пералічыць усіх пайменна, ушанаваць хоць хвілінаю смутку. Толькі як пералічыць, калі іх тысячы тысячаў?..

Святло паволі згасае.

Дзея першая

I

Заслона адкрываецца.

Кабінет Сталіна. Пасярэдзіне пакоя стаяць Гей і Рапапорт. Сталін моўчкі і доўга ходзіць па пакоі. Разы два нават абыходзіць вакол наведвальнікаў. А тыя, бы марыянеткі, паварочваюцца менавіта ў той бок, дзе ў пэўны момант знаходзіцца Сталін.

Сталін (распаліўшы люльку). …Страна на крутом повороте, я бы сказал, на великом переломе. А белорусы народец тихий, но себе на уме. То им одной культурной автономии в составе России вполне достаточно, то подавай республику в составе РСФСР, а то и сомоопределение вплоть до отделения. Один Жилунович чего нам стоил! Я его еще по Смоленску 18-го знал. И Манифест его хорошо помню. В нем ядовитые корешки нынешнего белорусского национал-демократизма и правого кулацкого уклонизма. Тогда в Северо-Западном крае Свердлов с Иоффе навели порядок. Теперь Гею (тыкае яму пальцам у грудзі) и Раппопорту (таксама тыкае пальцам) предстоит сделать то же самое. Товарищ Сталин хорошо знает товарища Гея по Комиссии советского контроля и направляет к белорусам в качестве первого секретаря ЦК К(б) Белоруссии. О товарище Раппопорте товарищу Сталину много хорошего рассказывал товарищ Берман — начальник главного управления лагерей и поселений, у которого он был боевым заместителем. В Белоруссии возглавит ОГПУ. Товарищ Пилляр на этой должности оказался очень мягкотелым и не бдительным… Думаю, сработаетесь.

Рапапорт (занадта гучна, шчоўкнуўшы абцасамі). Так точно, товарищ Сталин!..

Сталін. Не торопись и не шуми, дорогой. Не на плацу. ОГПУ — инструмент тонкий и острый. Не сломай и сам не обрежься… Белоруссия — не просто окраина нашей державы. Она — форпост социализма на западе страны. Она была и остается буферной, я бы сказал, санитарной территорией. Там не должно быть наших внутренних врагов и зарубежных шпионов. А их там больше, чем мы можем сегодня терпеть. (Зноў тыкае пальцам у грудзі Гею.)

Гей. Понимаю, товарищ Сталин…

Сталін. Некоторые белорусские товарищи из руководства, особенно Червяков — я его тоже хорошо помню по Смоленску — увлеклись так называемым возрождением и белорусизацией. От местечкового ренессанса опьянели. Амнистию врагам советской власти объявили. Вернули в край лидеров эсеров, социал-демократов, руководителей БНР и прочую антисоветскую нечисть. Она и пролезла во все государственные институты, оккупировала университет и Академию наук, проникла во все поры культурной жизни. И возрождает теперь черт знает что! Если проморгаем… (Падумаўшы.) Нет! Так вопрос ставить нельзя! История не простит нам поражения на хозяйственном, культурном и политическом фронтах Северо-Западного края!..

Между прочим, и там находились люди, которые требовали от руководства республики решительных методов борьбы с врагами народа, но тот же Червяков, Голодед и другие не учли пересмотра товарищем Сталиным взглядов на всю политику, на крутой поворот и великий перелом. Они осадили настоящих бойцов за народное дело и сами фактически примкнули к грязным делам врагов народа.

Мы посылали в Белоруссию специальную комиссию во главе с председателем ЦИК КП(б) Украины товарищем Затонским. Свое мрачное настроение от положения дел в Белоруссии он изложил в специальном докладе. (Бярэ на стале папку і перадае Гею.) Советую познакомиться и поделиться впечатлениями с товарищем Раппопортом.

Гей. Спасибо, товарищ Сталин!

Сталін. Такие доклады пишутся не ради того, чтобы держать их под сукном. (Пасля паўзы, як папрок.) Между прочим, украинские товарищи успешно завершают разгром контрреволюционного «Союза освобождения Украины»… Вопросы есть?..

Гей. Есть, товарищ Сталин…

Сталін. Спрашивай, дорогой… Между нами никаких вопросов не должно оставаться…

Гей. Какой уклон хуже, товарищ Сталин, — правый или левый?

Сталін. Оба хуже… А точнее, главную опасность представляет тот уклон, против которого перестали бороться… А в Белоруссии борьба почти затихла.

Святло раптоўна гасне.

II

Сцэна асвятляецца.

Такі ці амаль такі ж пакой, як і ў Сталіна, толькі замест партрэта Маркса на сцяне копія вядомай карціны, на якой Сталін замілавана глядзіць на Леніна. У пакоі двое: Рапапорт, закінуўшы нагу за нагу, сядзіць у скураным крэсле за кубачкам кавы; Гей, апрануты пад таварыша Сталіна, ходзіць па пакоі і разважае ўслых таксама, як Сталін. У адной руцэ трымае аркуш з тэзісамі, у другой люльку, якая не хоча гарэць, і ён, паміж словамі, вымушаны распальваць яе.

Гей. Безусловно, в республике есть количественно незначительная часть бывших попутчиков из верхушечного слоя старой интеллигенции, которая перебежала в лагерь врагов и ведет теперь с нами борьбу, а значит, с этой частью интеллигенции нам не только не по пути, но мы ее иначе, как агентуру классового врага, рассматривать и оценивать не можем… Всякий, кто этого не понимает, кто считает возможным, по суждениям узкого делячества, сохранять и далее прежние отношения с этой частью интеллигенции, тот ничего не понимает в развернутой классовой борьбе.

Рапапорт ставіць кубачак на столік і тройчы вяла хлопае ў далоні.

Рапапорт. Артист!..

Гей. И мне, между прочим, нравятся заголовки редакционных статей в «Зьвяздзе» и «Рабочем»: «О правом уклоне в КП(б)Б по национальному вопросу», «Раскроем маневры национал-демократических банкротов», «Смерть врагам революции». И особенно этот: «Революционный приговор». Автор поразительно точно определил общность украинской и белорусской контрреволюций. Не находите, Григорий Яковлевич?..

Рапапорт (раскрывае папку, вымае паперкі). Нахожу… в донесениях сексотов о реакции интеллигенции на наш приезд в эту чухлому (зачытвае): «Шеф ОГПУ Пилляр был смещен за то, что не сумел организовать процесса в Белоруссии, вроде «Союза освобождения Украины», и товарищ Раппопорт назначен с таким заданием». Или еще из «Обзора настроений» в Минске: «Все это дело (на Украине) спровоцировало ГПУ. Спровоцируют и у нас процесс, ведь это тактика старая: у Наполеона, например, в трудные времена на всякий случай было несколько заговоров для того, чтобы отвлечь внимание народа…»

Знают суки, чье мясо съели!..

Гей (ходзячы па пакоі). А посему нам необходимо сосредоточить энергию на решении следующих задач:

— форсированным путем провести сплошную коллективизацию;

— столь же форсированно уничтожить кулачество, как класс;

— тотально очистить общество от национал-демократизма, а партию — от балласта национал-оппортунизма.

Рапапорт (тройчы пляснуўшы ў далоні). Не секретарь, а всесоюзная умница…

Гей (падахвочаны ацэнкаю). В целях крутых перемен в национальной политике, во-первых, наносим решительный удар по наиболее яркому выражению правого уклона в КП(б)Б — прищеповщине, делающей ставку на капиталистическом развитии деревни; во-вторых, решительно отбрасываем курс Наркомпроса и ставку Балицкого на возрождение национального языка и исторической памяти аборигенов; в-третьих, безжалостно расправляемся с контрреволюционным национал-демократизмом и национал-фашизмом. Никакой белорусской самобытности, никакой ориентации на капиталистический Запад! В-четвертых, беспощадно разоблачаем и искореняем правооппортунистические, национал-фашистские взгляды и установки Жилуновича и Червякова на культурное строительство в крае. (Пад Сталіна.) Такова моя стратегия, товарищ Раппопорт. Тактика же за вами, уважаемый…

Рапапорт (устае з крэсла). Стратегия не шутка… А на тактику у меня пока сюжета нет.

Гей. А сюжетчик, притом профессиональный, у меня уже за дверьми. Приема ждет.

Рапапорт. И вдруг в кювете случайно появляется рояль…

Гей. Скорее шарманка.

Рапапорт. Тогда крути. Мне нужно такое шумовое оформление, чтобы небу тошно стало.

Гей. Обеспечим… А пока располагайся в моей комнате отдыха. (Ківае на дзверы за сталом. Націскае на кнопку, з прыёмнай чуваць званок.)

Рапапорт выходзіць. Уваходзіць маладая прыгожая Стэнаграфістка.

Пусть гость заходит…

Стэнаграфістка. Хорошо, Константин Веньяминович. (Выходзіць.)

Гей садзіцца за рабочы стол, перасоўвае тэлефоны, прымае важную паставу. Нясмела ўваходзіць Бэндэ і ў стойцы «смірна» замірае каля дзвярэй. Ён у ботах, сініх дыяганалевых галіфэ і гімнасцёрцы без пятліц. Праз плячо — партупея, на папрузе — кабура для нагана. Гаспадар доўга разглядае наведвальніка, потым паднімаецца з-за стала і ідзе да яго.

Гей. Вот вы какой, товарищ Бэндэ?! Очень рад, очень рад… (Падае руку.) Много о вас наслышан.

Бэндэ (вельмі губляецца, бо ў яго правай руцэ пухлы стары партфель; ён падае на падлогу.) Здраствіця, Веньямін Канстанцінавіч… даруйце, Канстанцін Веньямінавіч. (Абедзвюма рукамі доўга трасе руку Гею.) Я ўжо і сам хацеў… Абстаноўка жудасная! Клясавы вораг шалее!.. Нацдэмы на галавах ходзяць!.. Даруйце, я ўжо з вамі па-беларуску, бо рускім яшчэ не авлодзел, а беларускі не забыў… Бяда! Проста бяда…

Гею нарэшце ўдаецца вызваліць сваю руку з «лапаў» госця.

Шпіёнамі кішыць!.. Куды ні плюнь, на нацфашыста трапіш…

Гей. Садитесь, Лукаш Афанасьевич. (Паказвае на адно з двух мягкіх крэслаў, што стаяць абапал журнальнага століка.)

Бэндэ садзіцца, партфель кладзе на столік, папраўляе кабуру, прычэсваецца.

А вы, смотрю, с оружием не расстаетесь…

Бэндэ. Ратуй Божа. Пры мне толькі кабура. А наган у вашых ахраннікаў на прахадной… пакуль я тут…

Гей. Именное, должно быть, оружие? За гражданскую от командования?..

Бэндэ. Ад ГПУ за ўсердзіе. (Смяецца.) Насі, кажуць, на здароўе і на страх ворагам. А будзеш добра сябе паводзіць, то, маўляў, і гравіровачку імянную накладзем. А адзін не апошні чэкіст яшчэ і намякнуў: ваша, маўляў, прозвішча, таварыш Бэндэ, па-латышску азначае калі не самога ката, то таго, хто водзіць да плахі. (Рагоча.)

Гей. М-да! (Доўга ходзіць па пакоі, распальвае люльку.)

Бэндэ (назірае за гаспадаром, аглядае яго кабінет). Вы думаеце, я ў гэтым пакоі першы раз?.. Бываў і ў Аляксандра Іванавіча Крыніцкага, і ў Яна Барысавіча Гамарніка, і ў Вільгельма Георгіевіча Кнорына… А дзе яны цяпер?.. I як, скажыце вы мне, дарагі Канстанцін Веньямінавіч, такія ненадзейныя людзі маглі падняцца да такіх вышыняў?! (Абводзіць рукою і позіркам кабінет.) I што б магло адбыцца з рэспублікай, з працоўным народам, каб на пасаду Першага вас не прызначылі?!

А напачатку і Кнорын быў мужык нібыта жалезны. Ён яшчэ ў 1918 годзе (адкрывае партфель, дастае паперку) пісаў: (зачытвае) «Мы считаем, что белорусы не являются нацией, и что те этнографические особенности, которые отделяют их от остальных русских, должны быть изжиты. Нашей задачей является не создание новых наций, а уничтожение старых национальных рогаток…»

Гей. Очень интересная мысль. (Забірае паперку.)

Бэндэ (заахвочана). Ён яшчэ і Мяснікяну раіў ніякай беларускай самастойнасці не дапушчаць, калі той Усебеларускі з’езд разганяў. Ён, дарэчы, і Свярдлова падтрымаў, калі той наводзіў у нас шмон і ўрад Жылуновіча касаваў. Той жа Кнорын і самога Жылуновіча да пазногця прыціскаў, калі ён у Цішку Гартнага стаў ператварацца. Нездарма ж тады адзін наш разумнік казаў пра Кнорына, цытуючы Бярдзяева. (Дастае з партфеля новую паперку, з якой і зачытвае.) «Халуй Смердзякоў, гэта значыць Кнорын, быў у нас адным з першых інтэрнацыяналістаў, і ўвесь наш інтэрнацыяналізм атрымаў смердзякоўскую прышчэпку… I цяпер смердзяковы рэвалюцыі, ажыццявіўшы на справе прынцып Івана «ўсё дазволена», маюць падставы запытацца ў іванаў рэвалюцыі: «Теперь-то почему так встревожены сами-то-с?»

Гей (забірае паперку). Очень точно подмечено…

Бэндэ. I тым не менш, здавалася б, жалезны Вільгельм… заржавеў і зламаўся, як толькі ў нас пачалася гэта свістапляска з адраджэннем і нацдэмаўскай беларусізацыяй. Узяўся дурань за дзела, як вош за цела, і літаральна стаў большым католікам, чым сам Папа Рымскі. З нажом да горла — даеш беларусізацыю! А палітыку моманту не ўлічыў. Ну якая тут можа быць беларусізацыя, калі ў нас тры чвэрці кіруючых кадраў, прашу ізвініць, — рускія і яўрэі?! Яны што, так і пабеглі, так і селі за беларускі буквар?! (Разумее, што не тое сказаў, і палохаецца.)

Гей доўга глядзіць на субяседніка.

Здаецца, я не туды заехаў. Даруйце, бо гэта ад нашай дурной беларускай шчырасці…

Гей. Бывает…

Бэндэ. Як той казаў, калі ўжо некуды і ехаць, то лепш на сваім каньку. А мая стыхія — літаратура і ўсё, што вакол яе. (Паднімае і бразгае свой партфель аб стол.)

Гей. К сожалению, я не могу этим похвастаться.

Бэндэ. Не бяда. Я ўвяду вас у курс спраў.

Гей. Спасибо. Хотя и, собственно, так сказать, классовое и партийное чутьё подсказывает мне, что генеральную линию дальнейшего развития пролетарской литературы где-то сознательно, а где-то интуитивно нащупывает не кто иной, как Российская ассоциация пролетарских писателей.

Бэндэ (радасна). Іменна! Іменна РАПП. Веньямін Канстанцінавіч, даруйце, Канстанцін Веньямінавіч!

Гей. Не спорю, может быть, РАПП где-то в чем-то и ошибается, но в главном он прав: пролетарские писатели должны заслужить, заработать себе право на гегемонию, и мы им в этом поможем!

Бэндэ (як клятву). Жыцця не пашкадую! (Хапаецца за кабуру.)

Гей (ходзіць па пакоі). Запомните, товарищ Бэндэ…

Бэндэ (перапыняе). У нас раней у «Маладняку» адны пралетарыі былі. А ў БелАППе ўжо не тое. Папутнікі ў асноўным, прыліпалы…

Гей (як дыктант вучню). Запомните, товарищ Бэндэ: только пролетарский писатель может правдиво показать жизнь масс. А посему писатель-попутчик от национал-демократов, которые норовят подтолкнуть нас к романтизму, идеализму и прочему эстетизму, глубоко непонятен и чужден пролетарским массам. И именно в этом месте, товарищ Бэндэ, вам бы в самую пору схватиться за оружие пролетариата, коль уж вам его выдали в ОГПУ… И я совершенно согласен с генсеком РАППа Леопольдом Авербахом — этой всесоюзной умницей, не окончившей и пяти классов гимназии…

Бэндэ. А я з таварышам Авербахам, можна сказаць, вось так, як з вамі — ён мне: Лукаш, я яму: Леапольд…

Гей (здзіўлена). Да?

Бэндэ. Каб мне праваліцца!

Гей. Тогда тем более. (Пасля паўзы.) Нам надо искоренить упадничество и кулацкие мотивы, каленым железом выжечь из литературы национал-демократизм и национал-фашизм, раз и навсегда пресечь всякую белорусизацию и всякое дурацкое возрождение. Надо засучивать рукава и брать процесс в свои мозолистые пролетарские руки!

Бэндэ. А Леапольд пра што?! У апошнім выступленні ён так і сказаў: «Мы будзем кіраваць, мы адказваем перад партыяй за савецкую літаратуру, мы будзем арганізоўваць, мы будзем весці!» (Дастае паперку з партфеля, перадае Гею.) Я з гэтымі словамі кладуся і прачынаюся!.. Ад імя таварыша Леапольда і ад сябе асабіста скажу: мы будзем «адзям’яньваць» літаратуру па ўсяму фронту.

Гей. Вы тоже умница, товарищ Бэндэ, но республиканского масштаба.

Бэндэ. Спасіба, Канстанцін Веньямінавіч! Як кажуць, і на тым спасіба…

Гей. Я к тому, Лукаш Афанасьевич, что мы с вами сработаемся.

Бэндэ. Мушу сказаць, што я і да вас у гэтым кабінеце карыстаўся павагай. Толькі што зробіш, падвялі яны мяне. А я ж ад душы стараўся, як з вамі зараз. (Пасля паўзы.) Я неяк сярод нашых завёў гаворку адносна «адзям’яньвання» паэзіі, а яны зубы скаляць і пытаюцца: а чаму, маўляў, «адзям’яньваць», калі ўжо пад Беднага, то лепш было б «абядняць». Думае контра, што я намёка не ўцяміў!.. (Дастае з партфеля чарговую паперку.) А вы гляньце, як той жа Дзям’ян Бедны нашага класіка гваздануў паміж вушэй.

Гей (чытае).

Изменил поэт народу, Заплясал панам в угоду, Да, в угоду… Янки посвист соловьиный Превратился в шип змеиный, Да, в змеиный…

А кто этот Янка?..

Бэндэ. Купала, а хто ж яшчэ?..

Гей. Да?.. А как у вас, вообще, обстановка на литературном фронте? Моральная, нравственная, политическая…

Бэндэ. Бардзель! Сапраўдны бардзель… да вас быў… Ну, а вы ж толькі прыехалі.

Гей. Не преувеличиваете?

Бэндэ. Хто, я?! (Трасе партфель.) Ды ў мяне тут кожны на кручку! Я вам як на духу магу: хто, дзе, калі, што і каму! I калі, напрыклад, узяць…

Гей (перапыняе). Пока не будем никого и ничего брать.

Бэндэ. I дарэмна!

Гей. А вы не могли б и нам…

Бэндэ. Я вам скрозь сон магу! А калі разбудзіць… У мяне ў гэтым партфелі… Я ж спецыяльную лекцыю чытаю: абстаноўка на літаратурным фронце… Калі б мая ўлада… я б іх…

Гей. Не будем волноваться, Лукаш Афанасьевич, и вернемся к нашим баранам…

Бэндэ. К якім баранам?..

Гей. Когда говорят «вернемся к нашим баранам», это значит — вернемся к вашим писателям.

Бэндэ (весела рагоча). Гэта точна! Што ўжо бараны дык бараны — самі пішчом пад нож лезуць…

Гей (падхоплівае). Вместо того, чтобы подивиться на новые ворота.

Бэндэ (рагоча). Точна! (Знянацку.) А вам, Канстанцін Веньямінавіч, трэба пісаць! У вас божы дар! I мысленне афарыстычнае. А слова — алмаз! Вы ж любога можаце так прыхапіць, так прыгваздачыць!..

Гей. Если с вашей помощью, то пожалуй…

Бэндэ. Канстанцін Веньямінавіч, няма гаворкі. Колькі я ўжо іншым напісаў…

Гей. Тогда вернемся…

Бэндэ. К баранам?..

Гей. К баранам.

Бэндэ. Бараны яны і ёсць бараны… і таму трымаюцца ў асноўным трыма гуртамі: мой БелАПП, іхняе «Полымя» і яшчэ адна шарага — «Узвышша».

Гей. И какая же разница между этими «гуртамі»?

Бэндэ. Ёсць, і вялікая. Таму мы і зрываем з іх маскі…

Гей. Но когда-то вы были в одном стаде?..

Бэндэ. А вось тут — «чур»! То было ў «Маладняку» з 23-га да 28-га гадоў, пакуль абвастрэнне клясавай барацьбы не пераўтварыла нашу суполку ў гадзюшнік, дзе варажнеча дасягнула такога напалу, што мы, пралетары, вымушаны былі пайсці на пераварот у «Маладняку». Тут нам, а дакладней, самой пралетарскай лініі і здрадзілі рэнегаты Міхась Чарот, Міхась Зарэцкі, Алесь Дудар і павялі за сабой многіх іншых. (Дастае з парфеля паперку.) Яны ўсе тут па альфабэту…

Гей (забірае спіс). Спасибо…

Бэндэ. Пасля развалу «Маладняка» рабіць не было чаго і мы стварылі новую беларускую асацыяцыю пралетарскіх пісьменнікаў, БелАПП. I з усёй бальшавіцкай праматой засведчылі, што ва «Узвышшы» фарміруецца плеяда буржуазна-рэакцыйных і нацыянал-дэмакратычных пісьменнікаў, пазіцыя якіх варожая, антыпралетарская, а з боку некаторых — кулацкая, антысавецкая і шпіёнская.

Гей. И это можно доказать?

Бэндэ (дастае з партфеля некалькі аркушаў). Як два пальцы абмачыць, ізвініця, канешне…

Гей (рагоча). А вы не без юмора.

Бэндэ. Чым ужо Бог не абдзяліў, дык не абдзяліў. Час такі, што без гумару… Давайце разважаць так: мы, гэта значыць маскоўскі РАПП і наш БелАПП — як вучыць таварыш Леапольд, — асноўныя і адзіныя на дадзеным этапе пралетарскія пісьменніцкія арганізацыі, на якія абапіраецца партыя…

Гей. Допустим…

Бэндэ. А раз так, мы дзелім усіх пісьменнікаў на некалькі канкрэтных катэгорый і вы можаце браць хоць усе адразу, хоць кожную паасобку.

Гей. Тогда берем баранов за рога…

Бэндэ. Да буржуазнай належаць (загінае пальцы) Уладзімір Дубоўка, Язэп Пушча, Міхась Зарэцкі; да папутнікаў — Цішка Гартны, Максім Гарэцкі, Кузьма Чорны, Кандрат Крапіва, Уладзімір Хадыка, Тодар Кляшторны — пальцаў не хапае; да сялянскай — Васіль Каваль, Мікола Нікановіч, Пятро Глебка; нарэшце да пралетарскай — Міхась Лынькоў, Платон Галавач, Рыгор Мурашка, Пятрусь Броўка. (Дастае з партфеля спісы і перадае Гею.)

Гей (разачаравана). И всё?..

Бэндэ. Перапісаны толькі запявалы. Астатнія — прыліпалы, а іх — легіён.

Гей. И в соответствии с этой классификацией вы считаете… надо брать?..

Бэндэ. Безумоўна!.. I не мае значэння, хто, што і як піша. Для нас найважнейшы клясавы прынцып — «свой» ён ці «чужы».

Гей. А знаете, Лукаш Афанасьевич, в вашей философии что-то есть. Ей-право, что-то есть!

Бэндэ. Скажу шчыра, Канстанцін Веньямінавіч, і тыя першыя, што тут да вас былі, Лукаша за дурня не трымалі. А дзе яны цяпер?.. Хоць за вас я, як за сябе, ручаюся.

Гей. Не надо ручаться. Все под Раппопортом ходим…

Бэндэ. Ну, не вам яго баяцца.

Гей. Не скажите. Это он вас, писателей, балует.

Бэндэ. I дарэмна. Многіх даўно ўжо трэба было браць.

Гей. Не торопите событий, Лукаш Афанасьевич, и сами не торопитесь.

Бэндэ. Дык прададуць жа сацыялізм за панюшку тытуню.

Гей. А куда же вы до сих пор смотрели, позвольте вас спросить?!

Бэндэ. Ізвініця, як кажуць, пасуньцеся — у мяне ў гэтым партфелі копіі ўсіх маіх рэляцый ва ўсе інстанцыі і, між іншым, усім вашым папярэднікам…

Гей. Молодец! Вот за это молодец!..

Бэндэ. Гы-гы… А што ж вы думалі?! Мы з «Маладняка» яшчэ ў 1927 годзе сігналілі аб нацыяналістычнай небяспецы ў нетрах літаратуры. I што ў адказ — беларусізацыя і адраджэнне?!

Гей. А вы не перехватываете часом?

Бэндэ. Хто, я? Дурню бачна, што ў «Полымі» і «Узвышшы» — гэтым закіслым балоце пад шыльдай пралетарскай літаратуры — квітнеюць зусім не пралетарскія тэндэнцыі. У Купалы, Коласа, Журбы, Пушчы, Гарэцкага, Труса і да іх падобных адзін індывідуалізм і псіхалагізм, надтрэснутыя ноты нездаровага песімізму, бадай ніводнага слова пра рэвалюцыю і грамадзянскую вайну, пра клясавыя баі. А Кляшторны?! Імажыніст з архіўнай мараллю, біблейскай цвіллю і містыкай з замагільнымі вобразамі. Чытаеш — зусім чужыя нам як па форме, так і па зместу. Ні ў «Полымі», ні ва «Узвышшы» ўдарнік так і не стаў галоўнай фігурай літаратуры! Жах!..

Гей (хітра). Дорогой Лукаш Афанасьевич, не скрою, вы мне буквально открыли глаза.

Бэндэ. Думаеце я іншым не адкрываў… Але ж усе памяшаліся на гэтай беларусізацыі. Даеш адраджэнне! А каму яно трэба?.. Адзін «ліст трох» чаго варты!

Гей. Простите, какой лист?

Бэндэ. Тры дурні — Александровіч, Дудар і Зарэцкі — напісалі адкрыты ліст аб выхадзе з універсітэта, бо там, маўляў, са студэнтаў-паэтаў насміхаюцца, бо там, маўляў, няма нічога беларускага, наогул, там усе супраць беларусізацыі. У мяне такое ўражанне, што ў гэтым універсітэце сабраліся адны плакальшчыкі патрыярхальнай Беларусі ды апалагеты ідыятызму вясковага жыцця, як казаў таварыш Ленін. I кіраўніцтва гнілое — былыя эсэры ды сацыял-дэмакраты. Уявіце сабе, добраахвотна вывучаюць беларускую мову, каб на ёй выкладаць навукі!..

Гей. Где?

Бэндэ. I ў БДУ, і ў Акадэміі навук. А дзе ж яшчэ?.. Кадры клясава засмечаныя. Толькі і гарланяць на кожным зборышчы: ад веку мы спалі і нас разбуралі. Горад з канца ў канец прабяжы, нідзе Інтэрнацыянала не пачуеш. Што ім сусветная рэвалюцыя, што ім дружба народаў? А тон задае хто? А наперадзе хто? Беспартыйныя класікі і да іх падобныя! З’ядналіся паганцы на крытыцы маладнякізму, а цяпер яшчэ і белаппізму. Жыць не даюць, сволачы!

Гей (з іроніяй). Действительно, вам не позавидуешь…

Бэндэ (прымае за чыстую манету). Што вы! Знаходзімся, можна сказаць, у поўнай асадзе. Наша партыйная, агітацыйна-бурапенная лірыка і паэзія ім як костка ў горле.

Гей. А чего они от вас хотят?

Бэндэ. Смех сказаць! Эпічнасці, глыбіні, канцэнтраванай вобразнасці, цэласнасці, канцэптуальнасці і яшчэ мастацкага мыслення. А адкуль тое мысленне ў пралетара? Ці той жа аквітызм…

Гей. А это еще что такое?

Бэндэ. А халера яго душу ведае! Нешта, відаць, накшталт… Нацдэмаўшчына, словам, і нічога іншага. Узвышанцы верхаводзяць. Над таварышам Авербахам смяюцца і маіх партыйных установак не выконваюць.

Гей. И какой же выход?..

Бэндэ. Я вам не ўказ, але, на маю думку, «Узвышша» трэба даўно садзіць. I найперш Бабарэку, Дубоўку, Крапіву, Пушчу, Чорнага, Глебку, Дарожнага, Кляшторнага, Кунцэвіча. (Вымае з партфеля чарговы аркуш.) Тут у мяне ўсе перапісаны. Туды б і Калюгу варта, і Мрыя, і Кундзіша, і Шашалевіча. Усе — контрыкі! I на што спадзяюцца? А колькі іх у «Полымі»? (Падае новы спіс.) Купала, Колас, Зарэцкі…

Гей. Ничего себе бараны!..

Бэндэ. Яшчэ трэба было б пашчупаць Грамыку, Гурло, Галубка, Нёманскага, Піятуховіча, Сянькевіча, Чарота, Вольнага, Дудара, Александровіча, Сташэўскага…

Гей. Не любят вас, наверное, здесь?..

Бэндэ. Не любяць?! Жыўцом бы з’елі, каб не быў я такі касцісты ды шарсцісты.

Гей. Мужайтесь, коллега! Такие люди, как вы, нам нужны. А впереди — борьба не на живот, а на смерть…

Бэндэ. Дыскрэдытуюць, сволачы. Шпількі падпускаюць. Гадзюшнік ён і ёсць гадзюшнік. Вершык па руках ходзіць. (Вымае з партфеля паперку, чытае.)

Сцішыліся РАППы, Голасу ні-ні. Шумныя БелАППы, Поўны цішыні. Прытаіўся Бэндэ, Падбэндак унік — Марная гавэнда I дарэмны крык. Не шуршыць папера Пад даклад пусты… Пачакай, нявера, — Аддыхнеш і ты!

Гей рагоча.

Пад Гёту падробка. Вылічыў я, што Якубкава работа…

Гей. Что за Якубка?

Бэндэ. Колас, а то хто ж?

Гей. Кстати, Лукаш Афанасьевич, вы в своей, прямо скажем, весьма и весьма обстоятельной информации умудрились мастерски обойти и Якуба Коласа и Янку Купалу. Как-никак классика, а вы так оплошали…

Бэндэ. Я ўжо казаў, Канстанцін Веньямінавіч, каб вы не бралі Лукаша Апанасавіча голай рукой. Класіка яна ёсць класіка, каб пра яе пагаварыць асобна і грунтоўна. Тым больш што з галоўкі ў нас загніла рыбка… Ад яе нацыяналістычны смуродзец.

Гей. Ну что… (Устае з крэсла.) Очень был рад знакомству. До скорой встречи, Лукаш Афанасьевич.

Бэндэ. Да свідання, Веньямін Канстанцінавіч, даруйце, Канстанцін Веньямінавіч.

Гей падае руку. Бэндэ доўга трасе яе, потым выходзіць. Гаспадар глядзіць на дзверы, распальвае люльку. З пакоя адпачынку нечакана з’яўляецца Рапапорт з прыгожым падносам у руках. На падносе — каньяк, нарэзаны лімон, цукеркі, два кілішкі.

Рапапорт (ставячы паднос на столік). А что, Константин Веньяминович, если однажды товарищ Сталин скажет (імітуе Сталіна): Товарищ Гей у нас замечательный следователь и талантливый чекист, а товарищ Раппопорт неплохой партийный работник. А потому товарищ Сталин считает, что их надо поменять местами…

Гей (прымае ўмовы гульні). Но товарищ Сталин, если ему подскажет товарищ Ягода, может сказать: у нас в Белоруссии растут настоящие бдительные кадры. К ним надо присмотреться на предмет выдвижения в центральный аппарат. (Бярэ кілішак, другі падае Рапапорту.)

Рапапорт (чокнуўшыся з Геем). Тогда за поиск и разгром нацдемовской контрреволюционной организации в Белоруссии.

Гей. А как называлась организация на Украине?

Рапапорт. «Союз освобождения Украины».

Гей. Вот и у нас такая будет. А товарищ Бэндэ, как мне кажется…

Рапапорт (перапыняе, у захапленні). Слушай, Костя, где ты его взял?! Это же…

Гей (перапыняе). Это нечто большее, чем просто чудак.

Рапапорт. Сексот-уникум! Доносчик-феномен! Пока ты его потрошил, у меня созрел совершенно гениальный сюжет дела…

Гей. Союз освобождения и его лидеров будем искать среди писателей и ученых.

Рапапорт. Среди больших писателей и ученых, Костя.

Гей. Разумеется, Гриша.

Рапапорт (яшчэ раз чокаецца). Твое здоровье, секретарь!

Гей. Твое здоровье, ОГПУ!

Выпіваюць, закусваюць. З пакоя адпачынку з’яўляецца Стэнаграфістка.

Стэнаграфістка. Простите. Сколько экземпляров стенограммы беседы делать?..

Святло раптоўна гасне.

III

Купала ў сваім рабочым кабінеце за пісьмовым сталом. Толькі і не сядзіцца і не пішацца яму — туга і неспакой на душы. Папяросы не дапамагаюць. Уваходзіць Уладзіслава Францаўна.

Уладзіслава Францаўна. Яначка, да нас госць. Заходзь, Якубка, заходзь… А накурыў, — божачка! (Адкрывае фортку.)

Якуб Колас падае руку сябру.

Гарбаты ці… па кілішку? (Якубу.) Той самай адмысловай налівачкі?..

Якуб Колас (з сумам і роспаччу). Мне б, Уладка, воцату…

Уладзіслава Францаўна (здзіўлена). Чаго?!

Якуб Колас. Эсенцыі. Поўную кварту. Каб адразу захлынуцца…

Уладзіслава Францаўна (устрывожана). Што-небудзь сур’ёзнае ці дурныя жарты?..

Якуб Колас. Жарты, Уладка, жарты… Не ведаю толькі, ці смяяцца, ці плакаць…

Уладзіслава Францаўна. Такі нешта стрэслася?!

Якуб Колас. Стрэслася. I не дзіва — увесь горад у трасцы. Усю краіну калоціць. Толькі ты, Уладка, пакуль пагуляй — мы спачатку з Янкам пашэпчамся, а ён табе сам перакажа, як пара прыйдзе.

Уладзіслава Францаўна. Во часіны насталі! У Якуба ад Купаліхі сакрэты!..

Якуб Колас. Не крыўдуй, любая… палітыка тут…

Уладзіслава Францаўна. Тады і сапраўды гарбатай не адбудзеш… (Выходзіць.)

Янка Купала (запальвае новую папяросу ад дакуранай). Што-небудзь сапраўды?..

Якуб Колас. Максіма Гарэцкага ўзялі, і Грамыку, і Дубоўку, і Язэпа Пушчу, Бабарэку, Жылку, Чарнушэвіча, Алеся Гурло… Можа, і яшчэ каго… I ў мяне былі. (Вымае з-за пазухі паперкі.) Во гэта прынеслі… Загадалі сваёй рукой перапісаць, падпісаць і ім вярнуць. А то, маўляў, загрыміш разам з іншымі…

Уладзіслава Францаўна прыносіць графінчык і два кілішкі.

Уладзіслава Францаўна. Гэта табе, Якубка, заместа валяр’янкі. А то ты нейкі ўвесь натапыраны. (Хоча выйсці.)

Якуб Колас. Пачакай, Уладка! Прачытай нам вось гэта. (Перадае паперкі.) А то ад такога жанру ванітуе…

Уладзіслава Францаўна (бярэ паперкі, пачынае чытаць). «У шкоднай контррэвалюцыйнай рабоце, побач з актыўнейшымі прэдстаўнікамі беларускага нацыянал-дэмакратызму, прымаў удзел і я, падпаўшы пад уплыў нацыянал-дэмакратычных ідэй і настрояў…» (Нічога не разумее, здзіўлена глядзіць то на Якуба, то на Янку.)

Якуб Колас. Ты чытай, чытай далей…

Уладзіслава Францаўна (чытае далей). «Мая дзейнасць выразілася не толькі ў канкрэтнай рабоце ў Навукова-тэрміналагічнай камісіі і ў Інстытуце беларускай культуры, але і ў маральным падтрыманні і адабрэнні тае работы, тых установак і тых ідэалагічных вывіхаў і контррэвалюцыйных праяў, што неўнікнёна, у сілу свае дробнабуржуазнае і кулацкае прыроды, нёс беларускі нацыянал-дэмакратызм…»

Я нешта не разумею, пра чые тут «вывіхі»?..

Якуб Колас. Ты, Уладка, чытай! Пра вывіхі я ў канцы патлумачу…

Уладзіслава Францаўна (чытае). «Адарваны ад жывых крыніц пралетарскіх мас, замкнёны ў цесным крузе нацыянал-дэмакратычнай інтэлігенцыі і атручаны нацыянал-дэмакратычным дурманам, я па-прымірэнцку і апартуністычна адносіўся да ўсіх яго праяў (ну і стыль!), ні разу не выступіўшы супраць іх ні вусна, ні ў друку, ні ў парадку пралетарскай самакрытыкі. (Кашмар нейкі!) Мая літаратурная дзейнасць, асабліва яе першы перыяд, выходзячы сваімі карэннямі з часоў «Нашай Нівы» і наскрозь прасякнутая дробнабуржуазнымі настроямі, таксама спрыяла росту і развіццю беларускага нацыянал-дэмакратызму…»

А пры чым тут «Наша Ніва»? I хацела б я ведаць, хто гэта так каецца і попелам галоўку пасыпае — ты, Якубка, ці, можа, ты, Яначка?..

Якуб Колас. Думаецца мне, Уладка, што Янкавы пакаянні яшчэ наперадзе. Відаць, яны не толькі мне напісалі.

Уладзіслава Францаўна (перапыняе). Хто — яны?!. Хто яны?!.

Якуб Колас. Ну, а хто ж яшчэ, як не яны…

Уладзіслава Францаўна (дачытвае вельмі таропка). «Катэгарычна парываючы з беларускім нацыянал-дэмакратызмам, які ва ўмовах Заходняй Беларусі перарастае ў нацыянал-фашызм (ого!), я безагаворачна асуджаю яго як канцэпцыю рэстаўрацыі капіталізму, канцэпцыю адміраючых класаў, варожых дыктатуры пралетарыяту, як мутную антыпралетарскую плынь у творчым патоку сацыялістычнага будаўніцтва, як агіднае звяно ў ілжывым ланцугу шкодніцтва контррэвалюцыйных арганізацый, нядаўна выкрытых у розных месцах Саюза ССР, шпіянажу замежных капіталістычных дзяржаў і іх генеральных штабоў, рыхтуючых употайку крывавую інтэрвенцыю супраць Саюза ССР…»

I куды ты панясеш гэта, шаноўны Канстанцін Міхайлавіч?

Якуб Колас. Рапапорту, а куды ж яшчэ?.. Рапапорту, Уладзіслава Францаўна.

Уладзіслава Францаўна (вельмі ўсхвалявана). Ашалеў чалавек! Людцы добрыя, Якуб Колас ашалеў!

Якуб Колас. Ашалееш…

Янка Купала (узрушана). Гэта самазабойства, Якуб!!!

Якуб Колас. Не, Янка, гэта не самазабойства. Гэта забойства…

Уладзіслава Францаўна (засмучана). Што ж гэта робіцца?! Што ж гэта дзеецца?! Сёння Якуба, а заўтра Янку?!

Янка Купала. А можа, і ў адзін дзень абодвух…

Уладзіслава Францаўна (узрываецца, амаль крычыць). Абодвух?! Вы ўжо падрыхтаваліся?! Абодва?! Разам?! У адзін дзень?! Ягняткі безабаронныя…

Урываецца Ганна — сястра Купалы. З плачам і лямантам кідаецца да яго.

Ганна. Яначка, бяда! Няшчасце, родненькі! Не ўратуеш — загінем! (Галосіць, як па нябожчыку.)

На шум з’яўляецца Бянігна Іванаўна.

А матулечка мая родненькая! (Абдымае.) А сястрыцы мае міленькія! А за якія грахі на нас такая напасць-горачка навалілася! А што ж гэта людцы з людцамі робяць?!

Уладзіслава Францаўна (крычыць). Ганна, змоўкні!!!

Ганна ачомваецца. Купала туліць яе да сябе.

Янка Купала. Што здарылася, Анця? Па парадку. Спакойна.

Ганна (ціха плача). Раскулачылі… раскудлачылі… раскралі… абрабавалі… Вяроўкі, каб засіліцца, не пакінулі!

Бянігна Іванаўна. Толкам, Ганулька, толкам! Каго? Дзе? Хто раскудлачыў?

Ганна. Усіх нашых раскудлачылі! I нас, і Аўлачынскіх, і Раманоўскіх. З наганамі, са спісамі з’явіліся — кулакі, маўляў, рандатары, не месца вам сярод пралетараў… На падводы разам з іншымі і на станцыю. Пад канвоем…

Бянігна Іванаўна (хрысціцца). Божа літасцівы…

Уладзіслава Францаўна (не знаходзіць сабе месца, і ў роспачы, і ў злосці). Ай, злыдні! Ай, гіцлі! Ай, сабакі шалёныя! Гэта сёстры Купалавы — багацейкі?! Гэта швагры Купалавы — не пралетары?! Родзічаў народнага паэта кулачаць?! Я ж вам за гэта!.. Вы ж у мяне за гэта!.. Ну, я вам яшчэ дамся ў знакі! Вы мяне запомніце! Вы цёцю Уладзю не забудзеце!

Янка Купала. Ахалонь, Уладзя! Супакойся! Тут з наскоку не возьмеш!

Уладзіслава Францаўна. Не вазьму?! Гэта я — не вазьму?! І не перапыняй мяне! …Ганна, дзе яны?!

Ганна. Хто?..

Уладзіслава Францаўна. Ну, а хто яшчэ? Швагры, сёстры! I каго там яшчэ кулачылі ў Акопах?! У Ляўшове?!

Ганна. Яся і Юльяна арыштавалі яшчэ да гэтага. А Маньку і Лёлю з дзецьмі ў Барысаў павезлі. У Котлас нібыта адправяць потым. Ні адзежы, ні ежы. У чым стаялі, у тым і пахапалі.

Уладзіслава Францаўна (абураецца). I вы, недарэкі, не маглі сказаць хапунам шалудзівым, што сёстры Янкі Купалы?!

Ганна. А што ім Купала?! I хіба мы не казалі. Толькі пасмяяліся. За яго, маўляў, за самога скора возьмуцца…

Бянігна Іванаўна апускаецца на калені і ціха моліцца.

Уладзіслава Францаўна (зноў узрываецца). А каб жа вас за кішкі ўзяло! А каб жа ўзяло ды не адпусціла! Сволачы! Бандзюгі! Рабаўнікі!.. (Камандуе.) Ганна, збірайся! Якубка, шукай шафёра! Дзе машына? Янка — да Чарвякова! Да Галадзеда! Еду я! I машыну папярок рэек пастаўлю, і сама лягу!.. Ці я не жонка Купалы! (Выбягае.)

Ганна (праз слёзы). I доктара твайго, Яначка, Гораля, ухапілі…

Янка Купала. А яго за што? Ні кала ж ні двара свайго ў чалавека…

Ганна. Грамафон у яго быў. Адсюль — буржуй, сплуататар, інтэлігенцыя.

Уладзіслава Францаўна вяртаецца.

Уладзіслава Францаўна. Ганна, за мной!

Выходзяць.

Якуб Колас (у поўнай роспачы). Яначка, братачка, што ж гэта ў нас робіцца?..

Янка Купала. Мы з табою, бадай, ведаем, што робіцца…

Якуб Колас. Тады мушу пайсці пакаянне перапісваць. (Праз вялікую паўзу.) Не судзі мяне, Янка, строга… Я чуў, як яны там дапытваюць. Не давядзі божа агаварыць каго, як біць будуць ці яшчэ што…

Янка Купала. Бог табе суддзя, дружа. Бог табе суддзя… Хоць я і не спяшаўся б…

Якуб Колас ціха ідзе да парога, зачыняе за сабой дзверы.

Янка Купала (схамянуўшыся). Якуб! (Крычыць.) Вярніся, Якуб! (Бяжыць да дзвярэй).

Якуб Колас вяртаецца, Купала разлівае віно ў келіхі.

На ўсякі выпадак, дружа… На ўсякі выпадак…

Бяруць келіхі. Хочуць чокнуцца, але перадумваюць.

Якуб Колас (вінавата). Я пакуль не развітваюся, хоць і жыць пасля гэтага бязглуздага пакаяння наўрад ці здолею…

Янка Купала. Няхай нам дасць Бог сустрэчу на гэтым свеце…

Якуб Колас. Няхай… (Ставіць на столік келіх, выходзіць.)

Бянігна Іванаўна моліцца.

Янка Купала (сціскае галаву рукамі). Цікавыя людзі мы — беларусы!.. Якое бы ліха навокал нас і з намі ні рабілася, якіх бы мы ні перажывалі нягод і крыўд — мы гэтага як бы не бачым, а калі і бачым, то ліха церпім ды чакаем, што вось нехта прыйдзе і гэта нашае ліха пабярэ з сабою. I праўда, вечна хто-небудзь і як-небудзь, а прыходзіў і намі апекаваўся, хоць нашага ліха і не забіраў.

Падыходзіць да рампы, звяртаецца да залы.

Быў маскоўскі цар, былі ў нас пасланыя ім усялякія чыны: земскі, вураднік, стражнік. Усе гэтыя чыны намі «апекаваліся», а мы шчыра служылі ім, як нявольнікі, ды, уздыхаючы і заціскаючы кулакі, стараліся сябе ўгаварыць, што так і трэба, каб хтосьці панаваў, а часта казалі, што гэта так Бог даў. А самі ж мы і пальцам не кіўнулі, каб гэтым самым апекунам паказаць іх належнае месца.

Але рэвалюцыя змяла сваім ходам цара, панясліся ў свет новыя воклікі будавання новага незалежнага жыцця ўсім народам. А мы як бы нішто і ні ў чым. Пасля царскіх чыноў прыйшлі бальшавіцкія чыны не горш сваіх папярэднікаў, прыйшлі і павялі сваю гаспадарку ў нас, а мы глядзелі і чакалі, што нехта прыйдзе ды бальшавікоў прагоніць. I прычакалі.

Прыйшлі немцы, бальшавікі ўцяклі, а мы засталіся. Немец гаспадарыў, як сам хацеў, над намі, над нашым дабром — не горай нават ад царскіх і бальшавіцкіх гаспадароў, а мы што рабілі? Мы сядзелі і чакалі, злажыўшы рукі, і чакалі нейкага цуда, якое з’явіцца і забярэ нашае ліха. I дачакаліся…

Прыйшлі ізноў бальшавікі, а немцы ўцяклі, толькі мы сядзім на месцы. Бальшавікі навялі свае парадкі. А ў выніку што ж? Пастаўленыя намі (як нам гаварылі) нашы саветы пачалі нешта такое разводзіць, што нам цяжка было дыхаць. I мы стагналі, і ўздыхалі, і чакалі.

Прыйшлі палякі, уцяклі саветы, камітэты і чразвычайка, а мы ізноў сабе сядзім і чакаем…

Пройдуць гады, падрастуць сыны і ўнукі нашы і спытаюць нас тады: «Што зрабілі мы ў той бурны і векапомны час для сваіх патомкаў, для свайго краю?»

Сама гісторыя пакліча на суд і загадае даць адказ. А які ж мы дадзім адказ?..

Святло раптоўна гасне.

IV

Кабінет Рапапорта. Ён такі, як у Гея. Толькі над сталом партрэт Дзяржынскага. За сталом начальнік АДПУ, Рапапорт. Ён націскае кнопку, чуваць глухі званок, з’яўляецца Стэнаграфістка.

Рапапорт. Сейчас здесь у нас будет интересный разговор. Сядь как всегда за дверью и застенографируй.

Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич.

Рапапорт. А пока позовите чудака этого… как его?..

Стэнаграфістка. Коваля?

Рапапорт. Коваля.

Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич.

Рапапорт. Но прежде пусть зайдет следователь Кузнецов.

Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич.

Рапапорт. И еще, когда услышишь мой тройной звонок, войдешь и скажешь: товарищ Раппопорт, на прямом проводе товарищ Сталин.

Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич. (Выходзіць.)

Рапапорт. Классик есть классик, и здесь пока надо давить не дверями, а авторитетом.

Уваходзіць следчы Кузняцоў.

Кузняцоў. Звали, Григорий Яковлевич?..

Рапапорт. А если по форме?

Кузняцоў. Здравия желаю, товарищ ОГПУ! Следователь Кузнецов по вашему приказанию явился!

Рапапорт. Ты не подскажешь мне, следователь Кузнецов, куда я попал?..

Кузняцоў. Не понял!

Рапапорт. Вот и я прошу тебя понять, что являются только черти, а служащие ОГПУ прибывают к начальнику отдела ГПУ только по вызову.

Кузняцоў. Так точно, товарищ начальник отдела ГПУ! Следователь Кузнецов прибыл по вашему приказанию!

Рапапорт. То-та… Где классик?

Кузняцоў. Уже сидит, товарищ начальник отдела ГПУ!

Рапапорт (строга). Как сидит?!

Кузняцоў. Как положено, товарищ начальник ОГПУ!

Рапапорт. Без приказа?!

Кузняцоў. Так точно! То есть никак нет! Он у меня пока в кабинете сидит!

Рапапорт. Слава богу, а то я подумал, что ты его уже в тюрягу законопатил… Веди его сюда. Беседовать будем.

Кузняцоў. Понял, товарищ начальник ОГПУ! Разрешите идти?!

Рапапорт. Пусть Коваль заходит.

Кузняцоў выходзіць, Каваль уваходзіць.

Каваль. Добры дзень вам.

Рапапорт (доўга і здзіўлена разглядае Каваля). Какой день?! За окном полночь! Ты как зашел?! Рохля!

Каваль. Манька паклікала…

Рапапорт (перадражнівае). «Манька паклікала…» Ты кто?!

Каваль. Каваль…

Рапапорт. У нас ты кто?!

Каваль. Не ведаю…

Рапапорт. Тебе что, до сих пор обязанностей не определили?.. Форму напялил и болтаешься как…

Каваль. Сказалі Купалу чытаць. А што мне чытаць, калі я яго ўсяго і так даўно на памяць ведаю.

Рапапорт. Вот такого феномена, как ты, мне как раз и недоставало.

Каваль. Панял.

Рапапорт. Не панял, а понял! Ты меня понял, Коваль?! А почему ты, собственно, Коваль?

Каваль. У нас у раду ўсе Кавалі.

Рапапорт (дражніць). «У нас у раду ўсе…» Отныне ты у меня Ковалевым будешь. А в напарники к тебе Кузнецова дам. Для симметрии. Два сапога — пара. (Рагоча.) Кузнецов тебя научит, как родину любить. Согласен с Кузнецовым на пару Купалу разрабатывать?

Каваль. Мне ўсё роўна…

Рапапорт (дражніць). Не «мне ўсё роўна», а мне всё равно! Или вы уже здесь так белорусизировались, что по-человечески ударение поставить не можете. Вам, дикарям, только и не хватало возрождения да белорусизации. (Дражніць.) «Ці ў бульбу алей лілі ці не лілі». (Рагоча.)

Каваль. Адпусціце мяне…

Рапапорт (здзіўлена). Куда отпустить?..

Каваль. З органаў…

Рапапорт (узрываецца). Сам ты орган, понял?! Паршивый, недоразвитый орган! И запомни: от нас сами не уходят. От нас вывозят или выносят… ногами (дражніць) упярод.

Адкрываюцца дзверы, уваходзіць Кузняцоў.

Кузняцоў. Товарищ начальник отдела ГПУ, мы с Иваном Доминиковичем… (Адступае ўбок.)

Уваходзіць Янка Купала.

Рапапорт (накіроўваецца да дзвярэй, раскідвае рукі як для абдымкаў). Ради бога! Ради бога, дорогой Иван Доминикович! Рад, очень рад! (Здароўкаецца, доўга трасе руку.) Как здоровье? Как семья?.. Как настроение?.. А впрочем, во всех у нас теперь одно настроение. Присаживайтесь, Иван Доминикович! (Запрашае за стол пасяджэнняў, сам садзіцца насупраць.) Садись, Ковалев. А ты, Кузнецов, шепни Маше, чтобы она нас кофейком побаловала.

Каваль садзіцца побач з Купалам. Кузняцоў выходзіць, а вярнуўшыся, садзіцца побач з Рапапортам. Звоніць тэлефон. Рапапорт ідзе да рабочага стала, здымае трубку.

А-а-а… Здравия желаем!.. Сейчас?.. К вам?.. Нет, товарищ Гей, сейчас не могу… Гость у меня, и очень дорогой… Нет… Иван Доминикович… Спасибо, передам… Всего доброго. (Кладзе трубку.) Привет вам, Иван Доминикович, от Константина Веньяминовича!

Купала дзякуе кіўком галавы. Стэнаграфістка прыносіць каву, разлівае па кубачках, знікае за дзвярыма пакоя адпачынку.

На кофе только и «трымаемся». Иной раз уже ноги не держат… Суровые времена, Иван Доминикович. Борьба! Жестокая, беспощадная борьба по всему фронту.

То «промпартия», то «шахтинское дело», то «Союз освобождения Украины», а теперь вот и у нас свой такой же «союз» обнаружился. Как сказал поэт: покой нам только снится. А на сон (глядзіць на гадзіннік, які паказвае амаль дзве гадзіны), как сами видите, уже и времени не остается. Вы уж, ради всех святых, извините нас, Иван Доминикович, что мы вас ночью… Учреждение наше среди обывателя, прямо скажем, не самое авторитетное. А пригласи мы вас днем — кто-то заметит, как входили, кто-то — как выходили. Разговоры, пересуды, испорченный телефон, чего это Купала в ОГПУ каждый день бегает. А нам бы очень хотелось уберечь вас от всевозможных слухов, неприятностей и неожиданностей. Как говорится, береженого Бог бережет, а Янка Купала у нас один. Один на всех. И нам бы очень не хотелось, чтобы какая-то, даже самая прозрачная тень, коснулась вашего, будем говорить, и честного, и славного, и святого в народе имени. И мы были бы весьма признательны вам, Иван Доминикович, за помощь нам помочь вам. Простите за каламбур. Понимаете, дорогой вы наш Иван Доминикович, в той непростой и неоднозначной ситуации, когда, к нашему большому сожалению, многие ваши знакомые, товарищи, коллеги и даже близкие друзья и единомышленники, что трудно отрицать, арестованы как враги народа, вам бы, Иван Доминикович, следовало как-то отмежеваться, что ли… А еще лучше осудить бы других и покаяться самому. Ну, скажем так, для общей профилактики и удовлетворения напряженного общественного мнения… Скажу откровенно, вам придется не раз встречаться с моими людьми. И это, естественно, избавит вас от дачи показаний против своих бывших друзей и единомышленников в судебном заседании. Поверьте мне, профессионалу, я знаю, как это неприятно. А мои люди, они сию минуту и перед вами и рядом с вами (паказвае на Кузняцова і Каваля), помогут вам избрать ту линию поведения в предварительном следствии по делу врагов народа, которая бы как-то вывела вас из-под удара, сохранила ваш высокий авторитет перед массами, которые и любят, и чтут, и ценят вас как, может быть, единственную звезду первой величины на нашем белорусском небосклоне. И я, дорогой Иван Доминикович, хотел бы в этот трудный для нашего социалистического Отечества час пригласить вас ко взаимопониманию, ко взаимопомощи и к гражданской ответственности, искренности и, конечно же, к откровенности о том, что вы знаете о ваших, будем говорить, бывших друзьях-товарищах…

Янка Купала (вельмі спакойна). Выбачайце, але я яшчэ ад сваіх сяброў не адракаўся…

Рапапорт (крыху разгублена). Я вас понимаю, Иван Доминикович, и высоко ценю ваше искреннее замечание. И тем не менее…

Янка Купала (устае з-за стала). Вы ўжо стаміліся ад мяне, таварыш начальшк. Дзякуй за бяседу — мне час дадому…

Рапапорт. Не извольте беспокоиться, Иван Доминикович… И разве может утомить беседа со столь обаятельным собеседником. Как говорится, я и впредь готов встречаться с вами хоть каждый день. Простите — хоть каждую ночь. А сегодня хотел бы уточнить только один-единственный вопрос. И вы садитесь!

Купала садзіцца, а Рапапорт устае.

И ответ хотел бы услышать не от следователей, и тем более не от доносчиков, а от вас лично. (Ідзе да свайго рабочага стала, неўзаметку націскае кнопку званка.)

Адкрываюцца дзверы, з’яўляецца Стэнаграфістка.

Стэнаграфістка. Извините, Григорий Яковлевич, товарищ Сталин по прямому…

Пачуўшы імя Сталіна, Каваль не толькі папярхнуўся каваю, але і выпусціў з рук кубачак. Кузняцоў падхопліваецца і стукае яму кулаком у плечы. Устае з крэсла і збянтэжаны Купала. Рапапорт ацэньвае абстаноўку і спакойна ідзе да тэлефона, здымае трубку.

Рапапорт. Раппопорт у телефона, товарищ Сталин… Здравия желаем, товарищ Сталин! Так точно, товарищ Сталин, работаем. Пока не завершили, но скоро завершим… Взяли более ста человек, но, думаю, это далеко не все… Штаб?.. Штаб тоже нащупали… Лидера? Найдем и лидера, товарищ Сталин. И вам спасибо, товарищ Сталин… Спокойной ночи, товарищ Сталин. (Вяртаецца да стала, падае Кавалю газету.) Прочтите нам вот это, товарищ Ковалев. Хочу еще раз послушать в вашем исполнении. (Строга.) Всех прошу садиться!

Каваль (чытае). «Сацыяльная рэвалюцыя, якая разгарэлася крывавым пажарам на ўсходзе Еўропы — у Расіі, і цяпер яшчэ палае ўсё паядаючым полымем, стараецца ў сваім пабедным паходзе нішчыць усялякія нацыянальныя перагародкі і злучыць пад чырвоным знаменем усе народы ўсяго свету. Насколькі ёй гэта ўдаецца, пакажа будучыня, але пакуль што ўсе дзяржавы, апрача, разумеецца, Велікарусі, усімі сіламі стараюцца адхрысціцца ад гэтага раю. Нацыянальная рэвалюцыя, паставіўшы сабе мэтай вызваленне ўсіх нацый, быўшых у падняволлі, ідзе другімі шляхамі да вызвалення чалавека з вечных путаў няволі. Яна змагаецца за тое, каб кожны народ пастанаўляў сам аб сваёй долі і быў гаспадаром свайго краю, свайго багацця. Нацыянальная рэвалюцыя не імкнецца к аднаму богу на зямлі і не збівае ў кучу народы пад адзін сцяг… I сацыяльная, і нацыянальная рэвалюцыя мае сваіх прыхільнікаў, якія змагаюцца шчыра за свае ідэалы». (Перадае газету Рапапорту.)

Рапапорт. Ваши вещие слова, Иван Доминикович?..

Янка Купала. Мае. Але ж сказаў я гэта яшчэ тады, калі на Беларусі не было ні савецкай улады, ні АДПУ…

Рапапорт (разгортвае стары каляндар). А вот это когда вы написали? (Перадае часопіс Кавалю.) Только не мямлите, а прочитайте, как вы это умеете. Я думаю, что, составляя этот манифест, Иван Доминикович рассчитывал и на его эмоциональное воздействие…

Каваль (чытае прыгожа, натхнёна, з пэўнымі акцэнтамі на галоўным). «10 ЗАГАДАЎ ДЛЯ ПАМЯЦІ.

1. Кожны праваслаўны беларус павінен ведаць, што ён не расеец, а католік — што ён не паляк. Памятайце, што вы не проста «тутэйшыя людзі», а беларусы.

2. Не саромся, беларусе, гаманіць па-свойму — у роднай мове бацькоў і дзядоў сваіх. Шануй сваю мову, свае песні, свае казкі, звычаі і ўсё роднае — гэта спадчына дзядоў і вялікі наш скарб.

3. Богу маліцца трэба толькі па-свойму, тады вы добра зразумееце тое, што кажаце. Дзяцей вучыць трэба толькі ў роднай мове, тады навука прынясе шмат карысці.

4. Толькі тады цябе ўсе будуць шанаваць як чалавека, калі сам сябе будзеш шанаваць, — калі не адкінеш свайго нацыянальнага ўласнага багацця. А першы скарб нацыянальны — гэта родная мова.

5. Толькі ў роднай, добра зразумелай мове чалавечы розум развіваецца і багаціць родную духоўную і эканамічную культуру.

6. Культура кожнай нацыі паасобку прыносіць карысць агульначалавечай культуры — усяму свету. Таксама і мы, беларусы, прынясём карысць усім людзям на зямлі толькі тады, калі яны ў нас угледзяць нашае асобнае, вытваранае намі, а не пазычанае. Фундаментам гэтага ёсць родная мова.

7. Быць беларусам — гэта значыць працаваць дзеля свайго краю, дзеля свайго народа і развіваць сваю культуру і штукарства. Таксама шанаваць і ўсе іншыя нацыі — і свайго не цурайся, і чужому навучайся!

8. Кожны з нас павінен памятаць і ведаць, што наша беларуская мова не горшая за іншыя мовы, толькі ў нашай мове было наўмысна забаронена пісаць і друкаваць кнігі дзеля таго, каб мы аставаліся цёмнымі людзьмі… Ведайце, што некалькі сот гадоў таму назад на нашай мове пісаліся законы ў гэтым краі і друкаваліся розныя святыя і свецкія кнігі.

9. Той чалавек, хто называе нашу мову «мужыцкай», «хамскай» і кпіць з яе, гэта або правакатар, або дурны. Бо мова, на якой гамоніць 12 мільёнаў людзей, мае права быць нараўне з усімі іншымі мовамі і развівацца праз друк кнігі.

10. Тыя людзі з палякаў ці з маскоўцаў, што кажуць вам: «кіньце сваю бедную, неразвітую мову і прылучыцеся да нас — мы вам дадзім усё гатовенькае!» — гэта, памятайце, такія людзі, што надалей хочуць закабаліць вашу душу, — не ідзіце за імі. Бо страціце сваё імя і зробіцеся нявольнікамі духа, грунтам для чужых…»

Янка Купала (пасля доўгай паўзы). Хораша напісана. Надзвычай хораша! На жаль — не мною… (Устае з крэсла.) Бывайце, таварыш Рапапорт. (Кланяецца.) Бывайце, таварыш Кузняцоў. (Кланяецца.) Будзьце здаровы, таварыш Каваль. (Паціскае руку.) Хораша чытаеце. Я б так не змог. (Агульны паклон. Выходзіць.)

Рапапорт. Сволочь! Только два раза рот открыл…

Кузняцоў (з пагрозаю). У меня заговорит!.. Я с него…

Рапапорт (строга). Пока никаких пыток!.. Будем разоружать по-хорошему… А куда это он ушел?! (Кузняцову.) Вы что, пропуск ему подписали?

Кузняцоў. Никак нет!..

Рапапорт. Вернется с пропуском — поставьте ему вопросы в соответствии с разработкой и не отпускайте, пока не ответит на все, без исключения. Письменно! Писать-то он еще не разучился?!

Идите, Кузнецов! А вы, Ковалев, останьтесь. Я помогу вам проявить ваш талант любителя «тутэйшай» поэзии и прозы…

Кузняцоў. Мы десять раз ставили ему вопросы. Приходит, как в гости, сидит и молчит.

Святло гасне.

Дзея другая

V

Невялічкі пакой у АДПУ — казённы стол, тры зэдлікі, на акне краты. За сталом Янка Купала. Перад ім некалькі аркушаў паперы, чарніліца і ручка. Адчуваецца, што ён некага ўжо зачакаўся. Тут жа панура сядзіць Каваль. Уваходзіць Кузняцоў.

Кузняцоў. Написали?!.

Янка Купала. Напісаў. (Падае аркуш.)

Кузняцоў. Давно бы так. (Праглядаючы напісанае, злосна.) Опять всё то же! Ни к какому контрреволюционному союзу не принадлежал, никакой штаб восстания не возглавлял, ничего против советской власти не замышлял… Но сборищ на своей квартире вы раньше не отрицали?!

Янка Купала. Гэтага я і цяпер не адмаўляю. У мяне многа было сяброў і знаёмцаў.

Кузняцоў. Партийных, беспартийных?..

Янка Купала. Бывалі і партыйныя і беспартыйныя.

Кузняцоў. Кто?!

Янка Купала. З партыйных — Жылуновіч, Чарот, Прышчэпаў, Баліцкі, Ульянаў, Васілевіч, Стасовіч, Шыпіла і іншыя, з беспартыйных — Некрашэвіч, Колас, Лёсік, Ластоўскі. Бывалі выпадкова і, дарэчы, вельмі рэдка па запрашэнні.

Кузняцоў. Чем занимались во время сборищ?

Янка Купала. Гулялі ў карты, у шахматы, гутарылі. Падчас майго юбілею яшчэ пілі і закусвалі. Я ніяк сабе ўцяміць не магу, каб такая звычайная з’ява, як наведванне знаёмых, у тым ліку і адказных партыйцаў, лічылася падазронай і незаконнай…

Кузняцоў. Какие разговоры велись во время таких сборов и попоек?

Янка Купала. Калі вы будзеце размаўляць такім чынам, я зноў змоўкну.

Кузняцоў. Извините и продолжайте!

Янка Купала. Тыя, хто прыходзіў, ведалі мяне, як шчыраадданага савецкай уладзе грамадзяніна. Іначай яны не заходзілі б. Гэта было ўсім і кожнаму вядома. Я не дапускаў і ў думках, што ёсць паміж імі такія, якія праследуюць антысавецкія намеры. Мажліва, што некаторыя з іх імкнуліся выкарыстаць маё імя для сваіх скрытых палітычных інтарэсаў, але я аб гэтым не ведаў і не даваў для гэтага падстаў. Я ў палітыку ніколі не ўмешваўся.

Кузняцоў. Содержание политических разговоров?..

Янка Купала. Калі і былі, то амаль цалкам па тэме аб вялікадзяржаўным шавінізме, які ўсімі сіламі імкнуўся і імкнецца тармазіць беларусізацыю, ствараючы немажлівую атмасферу для працы над культурным будаўніцтвам БССР згодна дырэктыў партыі і савецкай улады.

Кузняцоў. Спасибо хоть за это…

Янка Купала. Нічога не магу зразумець. Да гэтага часу кнігі мае з дазволу адказных палітрэдактараў друкаваліся і нічога такога заганнага ў іх не знаходзілася. Зараз жа ўсё мною напісанае з’яўляецца ледзьве не злачынным. Пісаў жа я 25 гадоў пра Беларусь не панскую, не кулацкую, а працоўную, батрацкую, клікаў да барацьбы за лепшую будучыню, за вызваленне з-пад іга капіталізму і царызму. Дык што ж здарылася, граждане следчыя? Можа, хоць вы растлумачыце недасведчанаму Купалу?!

Кузняцоў. Во-первых, гражданин Луцевич, не задавайте вопросов следствию. Во-вторых, следствие весьма сожалеет, что конструктивного диалога между нами не получается. А к литературе вашей мы еще вернемся. У нас товарищ Ковалев первоклассный специалист по вашему творчеству…

Янка Купала. Сапраўды, дыялогу не атрымалася — былі пытанні ды не было адказаў… і ўжо не будзе. Ёсць каму слухаць, ды няма каму гаварыць…

Кузняцоў. А иные из классиков, между прочим, уже не только разговорились, но и с покаяниями в печати выступили…

Янка Купала. Мне яшчэ тэкста пакаяння не падрыхтавалі…

Кузняцоў. Помолчите, гражданин Луцевич!

Янка Купала. Я толькі гэта і раблю.

Кузняцоў. Вы фактически уклонились от ответов на все наши вопросы относительно враждебной нашему народу и государству деятельности ваших друзей и единомышленников в Академии наук, в наркоматах, редакциях и, наконец, в литературных «гуртах», как выражается товарищ Бэндэ, где плелась паутина зловещего заговора врагов народа, 86 из которых мы предали пролетарскому суду. Что касается вас, гражданин Луцевич, то можете отмалчиваться и дальше. Теперь это уже не имеет значения. Многие изобличенные в предательстве ваши друзья и единомышленники по подпольному «Саюзу вызвалення Беларусі» изобличили и вас. Теперь у нас нет сомнений, что вы являетесь не только лидером «Саюза вызвалення», но и идейным отцом и вдохновителем национал-демократизма и правого кулацкого уклонизма. Хотелось бы, чтобы вы поняли, что мы это уже поняли и на этом ставим точку. (Кавалю.) Я на доклад к товарищу Григорию Яковлевичу… (Выходзіць.)

Каваль (пасля паўзы, чытае пранікнёна верш Я. Купаны «Перад будучыняй»).

Стаім мы перад будучыняй нашай I ўсё варожым, сочым ейны ход… Ці ўскрэснем мы з душой ўпаўшай, звяўшай, Каб выйсці ў свет, як нейкі здольны род… Сягоння мы жывём і ўдзень мы блудзім Пад маскай, асляпляючаю нас, I што сказаць самім сабе і людзям, Не ведаем, не можам, хоць і час. Заціснуты, задушаны, як мышы Пад жорсткім венікам, з усіх бакоў, Шукаем, як сляпыя, не згубіўшы Таго свайго, што наша ад вякоў… Цябе чакаем, будучыні нейкай, Што прыйдзеш, недзе ўсіх нас павядзеш, I гінем марна пад чужой апекай, Адбіўшыся ад родных вехаў, меж… I так жывём, сябе саміх не знаўшы, Учора, сёння лазім між канаў… Няўжо ж бы хто й над будучыняй нашай Навек залом пракляты заламаў? Няўжо нас не аб’ясніць розум ясны, I не пакінем біцца з кута ў кут? Няўжо кліч вечны будзе ў нас напрасны — Кліч бураломны: вызваленне з пут?!

Янка Купала (узрываецца). Не адмаўляю! Пісаў! Сам! Свядома! Уласнаручна. Яшчэ ў чэрвені 1922-га! I не каюся, хоць і смуткую, што з той ужо далёкай пары нічога ў нас і не змянілася. (Пасля доўгай паўзы, ціха і прыгнечана.) Дэкламуйце далей — што вы там яшчэ вывучылі?

Каваль. Далей проза, Іван Дамінікавіч…

Янка Купала. Чытайце прозу, якая мне розніца…

Каваль. Мне на памяць ямчэй, Іван Дамінікавіч…

Янка Купала здзіўлена глядзіць на Каваля.

(Чытае па памяці і так, нібы ён гэта сам напісаў).

«Калі гавораць аб незалежнасці якой-небудзь новай дзяржавы, вызваленай вайной і рэвалюцыяй з-пад расійскага ярма, то гэта, здаецца, так і трэба, так і павінна быць. Незалежная Польшча, Літва, Украіна, Латвія і г. д. — усе яны маюць права на гэта… незалежнасць гэтых дзяржаваў не выклікае ніякіх спрэчак…

А вось загаварыце вы аб беларускай незалежнасці… Тут вам цэлую кучу нагавораць усялякіх перашкод, недарэчнасцяў, што аж вушы вянуць слухаючы. На ўсякую іншую незалежнасць кожны з вамі згодзіцца, абы толькі не на беларускую.

Чаму гэта так?

Беларускі народ самабытны — гэта прызнаюць ужо нават і нашы праціўнікі з польскага ці расійскага лагера. Беларуская дзяржаўнасць таксама мае сваю гісторыю — маю тут на ўвазе Вялікае Літоўска-Беларускае княства. Геаграфічнае палажэнне Беларусі таксама не горшае, як у людзей…

Дык чаму ж так страшна наша незалежнасць?..

Наша незалежнасць соллю ўваччу для незалежнасці нашых суседак — Польшчы і Расіі, бо і адна, і другая хацелі б нашу незалежнасць утапіць у лыжцы вады сваёй незалежнасці.

Для адбудавання вялікай Польшчы «ад мора да мора» трэба пераступіць Беларусь; для адбудавання вялікай Расіі ад Белага да Чорнага мора таксама трэба растаптаць Беларусь.

Вось і выходзе, што трэба Беларусь выкінуць з гісторыі, з геаграфіі, і наогул калі не цалкам прылучыць яе к адной з суседніх дзяржаваў, то разрэзаць напалавіну, але так зрабіць, каб яе не было і звання…

…Толькі адна поўная дзяржаўная незалежнасць можа даць і праўдзівую свабоду, і багатае існаванне, і добрую славу нашаму народу».

Янка Купала (здзекліва). А ў вас ёсць пярэчанні?..

Каваль. Баронь бог, Іван Дамінікавіч…

Янка Купала. У чым жа тады справа? I чаму я тут? Чаму наша воля на крыжы?!

Каваль (чытае верш Я. Купалы «Акоў паломаных жандар…»).

Акоў паломаных жандар, Сліўнём зарыўшыся ў нару, Сядзіць расійскі чынадрал, «Слуга оцечаству, цару». Ён сніць былую моц і шыр: Цары, царыцы, цэрквы, трон, Пагромы, катаргі, Сібір… О Русь! Прымі раба паклон!.. Сніць далей гэты царадвор, Калі надыдзе яму дзень, Ізноў пад лёзгат царскіх шпор Свой распасцерці чорны цень. Ён, гэты скінуты сатрап, Не знае, што ў свабодзе жыць; Яму дай вісельню, дый каб На ёй «языкі» ўсе ўшчаміць. Не па нутру, як смерць, яму, Што беларускае дзіцё Бяжыць у сцюжную зіму У школку пазнаваць жыццё. Спужаўся, што хлапчук ў лапцёх, Напаўадзеты вёскі сын, У роднай мове ўчыцца змог?.. О, стыдна, рускі «гражданин»! Язык твой царскі ён табе Не выража, спакойны будзь! Цябе тваім жа у кляцьбе Ён не забудзе памянуць.

Янка Купала (перахоплівае верш).

Былых не выклічаш вякоў І ты, Масквы кароннай гразь, Парваных не скуеш акоў, З якой брахнёю ні вылазь!

Каваль (крыху разгублена). Падобна, што вы гэта мне, асабіста?..

Янка Купала. Вам, асабіста, шаноўны таварыш Мікіта!

Каваль. Чаму Мікіта? Я Мікола…

Янка Купала. Вы Мікіта Зносак! Скажу шчыра, не спадзяваўся сустрэць вас у АДПУ…

Каваль. Шаноўны Іван Дамінікавіч, пакуль мы не развіталіся, у вас ёсць магчымасць сказаць мне ўсё, што вы хочаце…

Янка Купала. Калі можна, я вершам. Наўрад ці ўсе вы на памяць вывучылі… (Чытае верш «Разлад».)

Куды ні глянеш — людзі, людзі, Куды ні глянеш — шэльмы, шэльмы, Куды ні глянеш — б’юцца ў грудзі, Што значыць: правільныя вельмі. Адзін накраў — багацце ўмножыў, Другі згалеў, галей сабакі… Бяду нажыці ўсякі можа, Бяды пазбыціся — не ўсякі… Крутым хвастом на ўсе староны, Як сучка, доля меле, дзеле: Адным спраўляе пахароны, Другіх склікае на вяселле.

Каваль (вельмі спакойна). Іван Дамінікавіч, я і гэты верш ведаю на памяць. I наогул, я ведаю вас на памяць усяго. На дзівацтва маё не здзіўляйцеся. Адны ведаюць на памяць прарока Пушкіна, другія прарока Шаўчэнку. Чаму ж мне, Мікалаю Кавалю, не ведаць прарока Купалу? Маё няшчасце, як і ваша, у тым, што вымушаны я іграць ролю Мікіты Зносака, малоць хвастом і… дапытваць самога Янку Купалу… Не толькі ваша воля на крыжы. Падобна, што яны раскрыжуюць цэлы народ…

Янка Купала (здзіўлена, у роспачы). Калі вы не правакатар, то хто тады?..

Каваль. Настаўнік я, Іван Дамінікавіч. Звычайны настаўнік роднай мовы, якая, дзякаваць Богу, жыве яшчэ і маімі малітвамі.

Нечакана ўваходзіць Жанчына. Убачыўшы Янку Купалу, вельмі бянтэжыцца.

Жанчына. Даруйце… (Да Каваля.) Адпусцілі мяне… Пропуск бы падпісаць… (Здзіўлена глядзіць на Янку Купалу.)

Каваль. Вашу справу вядзе следчы Кузняцоў… Пачакайце за дзвярыма, калі ласка.

Жанчына. Даруйце!.. Дзякую!.. Да пабачэння!.. О, Божа, што я кажу?! (Выходзіць.)

Уваходзіць Кузняцоў.

Кузняцоў (да Каваля). Выйдем на минутку.

Абодва выходзяць. Купала ўстае з зэдліка, падыходзіць да акна, сціскае краты.

Янка Купала (грозна чытае верш «Паўстань…»).

Паўстань з народу нашага, прарок, Праяваў бураломных варажбіт, I мудрым словам скінь з народу ўрок, Якім быў век праз ворагаў спавіт! Збяры ў адну ўсю Беларусь сям’ю. Вазьмі з яе прысягу і зарок, Што не прадасць сябе, сваю зямлю… Зняць путы Бацькаўшчыне ўстань, прарок! Паўстань з народу нашага, пясняр, Былых і будучых вякоў баян, I ў бурны кліч, як буры ўдар, З віхрамі загудзі пад звон кайдан! Гудзі над Беларусяй з краю ў край, У сэрцах спячых распалі пажар, Над курганамі перуном зайграй! Збудзіць нябожчыкаў паўстань, пясняр! Паўстань з народу нашага, ваяк, I волатам на вогненным кані Народ аграблены — бы з торб жабрак — За Бацькаўшчыну павядзі ў агні! Да хвалы шлях айчыне пакажы, Змяці з палёў яе чужых бадзяк, На стражы стань гранічнае мяжы… Свой край заваяваць паўстань, ваяк! Паўстань з народу нашага, Ўладар, Адбудаваць свой збураны пасад, Бо твой народ забыў, хто гаспадар I хто яго абдзёр з каронных шат. На Ўладара жджэ Беларусь даўно. I жджэ цябе ўладарства Божы дар, Вялікае, магутнае яно… Пад беларускі сцяг прыйдзі, Ўладар.

Уваходзіць Каваль.

Каваль (з нейкім асаблівым жалем і сумам). Давайце ваш пропуск, Іван Дамінікавіч. (Падпісваючы пропуск.) Ідзіце дамоў…

Янка Купала (беручы пропуск). Так я і не зразумеў, хто вы…

Каваль. Чалавек я, Іван Дамінікавіч. I на загубу сваю — сумленны.

Янка Купала. Тады да спаткання, сумленны чалавек…

Каваль. Не будзе ў нас больш спаткання, Іван Дамінікавіч… Не будзе…

Янка Купала (з сумам усміхаючыся). А я прывык ужо… штоноч…

Каваль. Застрэлюся я сёння ноччу, калі наган не адбяруць, ці павешуся, хоць гэта і брыдка.

Янка Купала (зусім збянтэжана). Як застрэліцеся?!

Каваль. Звычайна… як іншыя…

Янка Купала. Чаму?! Навошта?! Што гэта вы гаворыце?!

Каваль. Рапапорт сказаў Кузняцову, што вас сёння раніцою браць будуць. А без вас я не хачу заставацца на гэтым свеце…

Купала разгублена маўчыць.

Яны прымусяць мяне напісаць, нібы вы ва ўсім прызналіся. Потым вас будуць біць і вы ўсё падпішаце, як і іншыя ўжо падпісалі і на сябе, і на вас, і адзін на аднаго…

Святло паволі згасае. Заслона закрываецца. Асвятляецца постаць Бянігны Iванаўны.

Бянігна Іванаўна (моліцца). Найслаўная Дзева, Маці Хрыста Бога, прымі маю малітву Сыну твайму і Богу нашаму, ды ўратуе ён Табою душу сына майго Янкі. Усе надзеі мае на Цябе ўскладаю, Маці Боская, абарані яго пад рукою Тваёй. Багародзіца Дзева, не адступіся ад мяне, грэшнай, якая просіць Тваёй дапамогі і Тваёй абароны, на Цябе спадзяецца душа мая, памілуй яго і мяне. Вярні жывым і здаровым. У імя Айца, і Сына, і Святога Духа. Амін. (Хрысціцца, ціха галосіць.)

Ай, Божа мой, Божа мой, А дзе ж мне пахіліцца, А дзе раданьку ўзяці, А ў каго папрасіці, Ці ету раданьку купіці, Ці яе пазычыці. Парай мне, ночачка цёмная, Падкажы мне, месячык ясны…

Святло паволі згасае.

VI

Сцэна асвятляецца.

Ганак перад дзвярыма Купалавай хаты. Тут жа побач будка, да якой прывязаны ланцужком сабака. Падыходзіць Янка Купала, стомлена садзіцца на прыступках ганка. Сабака лашчыцца да яго, радуецца сустрэчы.

Янка Купала. I ты не спіш? Непакоішся, што павалакуць у сведкі па справе абвінавачанага гаспадара?.. I будзеш ты адказваць на пытанні, што бачыў ды што чуў у гэтым доме. (Лашчыць сабаку.) Бачу — разумееш, а сказаць не можаш… У іх памерлы можа загаварыць. Сябры мае ды знаёмыя і загаварылі ўжо, і пацвердзілі, што Янка Купала — вораг закляты і свайму народу, і рэвалюцыі, і дзяржаве. Трэці супастат пасля Тадэвуша Касцюшкі і Кастуся Каліноўскага! Падпольшчык, бунтаўшчык, шпіён і здраднік. Божа літасцівы, якая няўдзячнасць «партии и правительству». Яны мне ганаровыя званні і членства ў ЦВК, а я ў адказ не гімны, не асанну, не многае лета пяю ім, а звычайныя «дрындушкі», як той Якуб кажа, на адчэпнае:

Апяваюць у песнях Працу, гераізм, Як на край балотны Йшоў сацыялізм. Як пад пільнай вартай Партыі пабед — Бальшавіцкай партыі — Вырас новы свет.

Цяпер нават сам здзіўляюся гэтаму несусветнаму прымітыву і, даруй, дружа, лухце сабачай.

Можна, відаць, прымусіць пісаць руку, але нельга прымусіць спяваць душу і сэрца. Схаладзела, вымерзла душа. Верш не выпраменьвае цяпла. Паламалі мяне, Журан, пакалечылі, знявечылі, зруйнавалі. Увагай, ліслівасцю, падачкамі на беднасць аплялі, бы павуціннем, абклалі чырвонымі сцяжкамі, як ваўка, і гоняць цяпер у катух ды на ланцуг. Паэта-птаха, паэта-рамантыка ператварылі ў юбілейнага падзёншчыка, у газетнага вершаплёта на патрэбу дня…

Які сорам перад людзьмі і Богам!..

У акне збоку ганка з’яўляецца Бянігна Іванаўна. Прыслухоўваецца да слоў сына.

Людзі спадзяваліся на Купалу, як на прарока, а ён стаў выконваць ролю блазна. Адабралі пакой і ўпэўненасць. Мой верш страціў свой патаемны сэнс. У свеце няма праўды і сумленнасці, а ў маёй душы няма больш суладнасці. А якая паэзія без суладнасці ў душы? Ты, Журанка, як і я, на ланцугу, але ж без пачуцця страху. А мая пачуццёвасць пераходзіць у страх за сябе, за родных, за няшчасную краіну. Які ўжо тут рамантызм, калі сацыялістычны рэалізм набрыняў крывёю падуладнага народа-раба.

Журан, братка, няма выйсця. Адзін паратунак — завыць з табою разам і на месяц, і на сонца, і на ўвесь белы свет. Дый…

А жыццё ж новае ўяўлялася мне некалі ў вобразах Сонца, Казкі, Вясенняга выраю, Агністай песні, Вольнага птаха, Вечавага звона, Папараці-кветкі, Сакаліных дзяцей. А назаві я сёння злыдняў сучкінымі дзецьмі, дык жа абразіш усіх тваіх нявінных суродзічаў. З языкоў-джалаў гэтых гадаў-нелюдзяў нават словы не злятаюць людскія. Толькі і чуеш: «вораг народа», «нацфашыст», «вражье охвостье», «змеиное жало», «осиное гнездо». Лепшыя людзі Айчыны для іх «националистическая плесень», «шпионы», «диверсанты», «подпольщики», «рвань». Дураломства не мае межаў. Пад нож, пад колы пусцілі навуку, растапталі мову, разбураюць адукацыю і культуру, выкарчоўваюць і раўнуюць гістарычную памяць, нібы сам свет нарадзіўся ў адну цёмную ноч з тым пачварным пралеткультам. Самым жудасным для іх стала тое, што людзі, як надзею, назвалі Адраджэннем. Такія вось справы, мой ты мілы дружа.

Зайздрошчу. Табе яшчэ жыць можна. Ты хоць і на ланцугу, але ж ад усяго іншага вольны. А на маім месцы ніякі сабака не вытрымаў бы. Беспрытульнасць, адзінота, беспрасветнасць. Нават родным не магу прызнацца, што яны са мною па начах робяць.

Свет, здаецца, сарваўся з трывалай восі і нясецца немаведама куды.

Скончылася і «срэбнае дзесяцігоддзе» Адраджэння. Здаецца, пачалася эпоха ўсеагульнага халуйства перад прыблудамі са свету.

Мяне ж абвінавачваюць не толькі ў перапевах нашаніўскіх нацдэмаўскіх матываў, але і хочуць зрабіць самім Рабесп’ерам, які нібыта падрыхтаваў гільяціну для бальшавіцкіх каралёў і каралевічаў.

А ці ж не я хацеў рэвалюцыі?! Ці ж не я чакаў і апеў яе вялікі прыход. Думалася ж, што народ мой нарэшце стане гаспадаром сваёй зямлі, сваёй дзяржавы, свайго лёсу. I, можа, ёсць боская справядлівасць у тым, што менавіта яна, рэвалюцыя, кіне мяне на сваю крывавую плаху.

Спачатку хацеў шукаць паратунку і для сябе і для іншых у Чарвякова і Галадзеда, ды падумалася: за сваю шкуру, відаць, дрыжаць халуі маскоўскія. Якая ўжо тут помач сваім?..

Чаму табе кажу?.. А каму яшчэ даверышся?.. Мо хоць ты прамаўчыш. Не станеш 42-м у ліку маіх прыяцеляў і знаёмцаў, якія ці пад пыткаю, ці па добрай волі пераказалі Рапапорту мае горкія думы, ды яшчэ і прыплялі. А як не дакажу, што не вярблюд і не асёл, то зробяць мяне казлом. Ім усё роўна, каго кінуць на пагібель Малоху сусветнай рэвалюцыі.

А можа, яно так і лепш. Калі я больш не голас майго маўклівага, задушанага народа, дык тады навошта я яму?..

Жыві доўга, маўклівы сведка…

Мо і даруюць мне Бог і людзі, бо «дрындушкамі» і «савецкасцю» сваёй выкупіў я раскулачаных сясцёр і маці з дарогі ў Котлас. А мо і не даруюць, бо сапраўдным акадэмікам і членам ЦВК усё роўна ніколі не стаў бы, а паэтам народным і без іх пасведчання заўсёды быў. (Сціскае скроні далонямі.)

Выходзіць Бянігна Іванаўна і асцярожна накрывае плечы сына цёплай хусткаю, сама садзіцца побач. Ён абдымае маці за плечы.

Бянігна Іванаўна (як малога, гладзіць па валасах, дакранаецца да лба, да твару). Прыйшоў! Вярнуўся! Саколік мой! Крывіначка мая! Што ж яны з намі робяць? Што ж мы ім дрэннага зрабілі? (Плача.)

Янка Купала. Ну ціху. Ціху, мая любая. Ціху, мая ласкавая. Усё будзе добра. Усё мінецца. Неяк уладзіцца. Не можа такое дзеяцца бясконца. I цярпець такое бясконца немагчыма. Палопаюцца некалі і яны, як тыя крывасмокі, ад крыві людской. Ды і людзі іх вякамі цярпець не будуць. Ачомаюцца, апрытомяць, усвядомяць сябе людзьмі. I ачысцяць зямлю сваю ад нячысцікаў.

Бянігна Іванаўна. Калі ж тое яшчэ будзе, Яначка?

Янка Купала. Некалі будзе.

Бянігна Іванаўна (крыху супакоіўшыся). Уцяміць не магу, Яначка, чаму столькі злосці і нянавісці паміж людзьмі. Вайну разумею — з аднаго боку чужыя і з другога — чужыя. А тут жа самі сябе людцы знішчаюць. Сусед на суседа, сябры на сяброў даносяць. Дзе ж такое свет яшчэ бачыў?.. Чужое рабуюць. За ўсімі сочаць. На смерць, на пагібель у далёкія краі людцаў вывозяць. А самі п’юць — па жывых памінкі спраўляюць.

Янка Купала. Вось і ап’янелі ад чужых слёз і крыві.

Бянігна Іванаўна. Божачка літасцівы, як яны Акопы нашы і іншыя вёскі і хутары кулачылі! Як людцы галасілі, па зямлі поўзалі. Напрамілуй Божа прасіліся. Кляцьбою кляліся заможнымі не быць. А яны іх наганамі, ружжамі, разам з дзеткамі, нават не апранутымі, у сані кідалі. Сабакі выюць, і людзі выюць. Каровы равуць, а яны іх драцянкамі, драцянкамі. Не дай і не прывядзі… Цэрквы папалілі, касцёлы апаганілі…

Янка Купала. Ці ж я не ведаю…

Бянігна Іванаўна. А ты хоць што-небудзь робіш, каб людзі да розуму прыйшлі?

Янка Купала. Рабіў, ды, мусіць, вельмі мала…

Бянігна Іванаўна. А за што ж яны цябе цягаюць? Не злодзей жа. Не супастат. Не пан. Не князь. Не войт… А можа, яны нас за тое, што мы якая ні на ёсць, а шляхта? Ты ж на іх не падобны, можа, толькі тым, што дабрэйшы і разумнейшы… Скажы, Яначка, што яны там у цябе кожную ночачку пытаюцца? Што ім ад цябе трэба? Чым ты не прыйшоўся да савецкага двара?

Янка Купала. Не даспадобы ім тое, чаго я хачу.

Бянігна Іванаўна. Ці ж ты ўжо так многа хочаш?

Янка Купала. Самую дробязь, матуля: свабоды краю свайму, шчасця людзям яго. I каб ніякія прыблуды не здзекваліся з нас. Каб матуля і сёстры мае і ўсе суродзічы нашы не чакалі з турмаў і допытаў сваіх родных і блізкіх. Хачу, каб ліха наша мы ж самі і знішчылі. Бо надзеі на іх не было, няма дый не будзе…

Бянігна Іванаўна. Ой, сыночак, ой, Яначка, не па сабе ты супастатаў выбраў! Не той зброяй ты ўзброены, каб іх паркан прабіць! У іх жа проці твайго пёрка…

Янка Купала. У цара таксама не малая зброя была, а дзе ён сёння, той цар?..

Бянігна Іванаўна. I што з таго? Што ў нас цяпер цар лепшы?!

Янка Купала. Сапраўды…

Бянігна Іванаўна. Дык і я ж тое… (Пасля паўзы.) Даўно ўжо цябе папытаць хачу, Яначка: няўжо не шкадуеш, што не паслухаў некалі маіх парад і па-польску пісаць кінуў? I ці не быў Адам Міцкевіч разумнейшы за цябе? Можа, мы, тутэйшыя, і сапраўды быдла, з якім вось так можна?..

Янка Купала. Не, матуля! Ні ў чым не каюся. Адаму Адамава, а Янку Янкава. А пахадзіўшы да іх на допыты, я ўжо нічога на баюся. А калі памру, то смерць мая іншых умацуе.

Бянігна Іванаўна. А яны цябе не заб’юць?

Янка Купала. Не, цяпер ужо не дастануць… Не паспеюць…

Бянігна Іванаўна. Ну і дзякуй Богу!..

Ціха і непрыкметна падыходзіць Жанчына, якая заходзіла ў пакой следчых.

Жанчына. Добрай раніцы вам, Іван Дамінікавіч! А гэта, відаць, мама ваша?

Янка Купала (крыху здзіўлена). Так.

Жанчына. Не здзіўляйцеся, што я вас, можна сказаць, высачыла. У ДПУ вас убачыла, ну і пайшла следам. Хацела на прызбе пасядзець, пакуль паспіце, а вы, бачу, не кладзецеся…

Бянігна Іванаўна (вельмі добразычліва). А што ты хацела ў такую рань, мая ластаўка?

Жанчына. У вочы сыну вашаму паглядзець хацела. (Падыходзіць бліжэй да Янкі Купалы.)

Янка Купала (крыху разгублена). Як паглядзець? Навошта?..

Жанчына. Папытацца, як гэта вы, наш гонар, сумленне народа, наш Янка Купала, на абраз якога мы цяпер молімся, як на Бога некалі, здрадзіў нам у ліхую гадзіну?!

Янка Купала (усхвалявана ўстае). Даруйце, нешта я вас не разумею…

Жанчына. А што тут не разумець? Паэт наш народны, абаронца бедных і пакрыўджаных, да Рапапорта па начах бегае і даносіць не толькі на сваіх сяброў-таварышаў, але і на людзей простых.

Бянігна Іванаўна (абурана). Што гэта ты, галуба, нясеш?!

Янка Купала. Сапраўды, што гэта вы?..

Жанчына. Не, гэта не я, гэта вы шпіён і даносчык! Паэт-ваўкалака! Я гляджу вам у вочы і пытаюся: як жа вы так у той самы час, як мы ратуем іншых і паміраем самі разам з імі… Ды што цяпер казаць?.. Я толькі хацела паглядзець вам у вочы перад тым, як праклясці…

Бянігна Іванаўна (узмаліўшыся). Божухна, што яна кажа?..

Янка Купала. Хто вы?..

Жанчына. Жанчына, маці, удава. Служба ў Рапапорта давяла майго мужа да самазабойства… А цяпер яны сваякоў і мяне цягаюць…

Янка Купала (са страхам). У яго прозвішча не Каваль?

Жанчына. Не, у яго было іншае прозвішча.

Святло нечакана згасае. А потым асвятляецца толькі прасцэніум.

Кузняцоў і Каваль праносяць на насілках непрытомнага Янку Купалу. Следам ідзе Уладзіслава Францаўна.

Святло паволі згасае. Асвятляецца постаць Бянігны Іванаўны. Яна моліцца, узняўшы рукі да неба.

Бянігна Іванаўна. Малюся табе, Божа наш, раба Твайго Івана, сыночка майго Яначку баляшчага наведай міласцю Тваёй, даруй яму ўсякія саграшэнні вольныя і нявольныя. Госпадзі, гаючую Тваю сілу з нябёсаў пашлі, датыкніся цела яго пашкоджанага, пагасі агнявіцу, утаймуй немач яго, паднімі яго ад ложа азлаблення, даруй яго Царкве Тваёй, тварашча волю Тваю. Памілуй і ўратуй яго, Божа наш, і Табе славу шлём, Айцу і Сыну і Святому Духу, зараз і заўсёды, і на векі вечныя. Амін.

Святло паволі згасае.

Дзея трэцяя

VII

Кабінет Гея. Гаспадар з люлькаю паволі ходзіць туды-сюды. Тут жа знаходзіцца і Лукаш Бэндэ.

Бэндэ (чытае з аркуша). «…На літаратурную ніву я ўступіў у 1905 г., надрукаваўшы свой першы верш «Мужык». Мэта, якую я ставіў перад сваёй паэтычнай творчасцю, гэта было паказаць у мастацкай форме ўсю беднату, цемнату, нядолю і падняволле батрацтва і бедняка беларускае вёскі. Але, пачаўшы з 1908 г., у часы самае чорнае рэакцыі, працаваць у «Нашай Ніве», я падпаў пад уплыў нашаніўскага дробнабуржуазнага і кулацкага нацыяналістычнага адраджанізму, захапіўся гэтымі адраджэнскімі ідэямі нацыянал-дэмакратычнай дзяржаўнасці і пачаў іх адбіваць у сваёй далейшай творчасці, апяваючы, як нешта цэлае, пазакласавае, беларускі «народ», ідэалізуючы ў некаторых сваіх творах гістарычнае мінулае, значыцца, феадальна-паншчыннае Беларусі, зацямняючы гэтым самым клясавую сутнасць сацыяльнае і нацыянальнае барацьбы за вызваленне…»

Гей (незадаволена, нават злосна). Вы что, товарищ Бэндэ, под копирку штампуете эти отречения?!

Бэндэ (разгублена). Як — пад капірку?..

Гей. Что Коласу, что Игнатовскому, что Купале!.. Одно и то же.

Бэндэ. А вы павесьце Купалу з Коласам на адной перакладзіне, дык адзін аднаго не перацягне.

Гей. Разве что…

Бэндэ. З «Нашай Нівы» і да сёння наздра ў наздру ідуць інаходцы…

Гей. Да-а?..

Бэндэ. I не сумнявайцеся! Кожнаму дурню вядома, што яны…

У кабінет урываецца ўзрушаны і разгневаны Рапапорт.

Рапапорт (амаль крычыць). Выйдите отсюда прочь, Бэндэ!

Бэндэ вылятае з кабінета.

Провокатор! Контра! Сволочь недорезанная! С ним по-человечески, а он на тот свет улепетнуть хотел…

З’яўляецца перапалоханы Бэндэ.

Бэндэ (вінавата). Даруйце, портфель… (Хапае партфель, бяжыць за дзверы.)

Рапапорт (камандуе). Бэндэ, назад!

Бэндэ вяртаецца ні жывы ні мёртвы.

Бэндэ, к ноге! (Рагоча.) Если заведу себе новую собаку, обязательно назову ее Бэндэ. (Камандуе.) Бэндэ, ляг!.. Бэндэ, возьми!.. Бэндэ, фу!.. (Дастае з кішэні паперку.) Прочти вот это. Все равно я с вашего этого… языка сам не переведу… (Гею) Только что Червяков передал…

Бэндэ (дрыжучы, бярэ паперку, разгортвае, чытае заікаючыся).

«Старшыні ЦВК СССР і БССР т. Чарвякову.

Таварыш старшыня!

Яшчэ раз, перад смерцю, заяўляю, што я ў ніякай контррэвалюцыйнай арганізацыі не быў і не збіраўся быць.

Ніколі не быў контррэвалюцыянерам і да контррэвалюцыі не імкнуўся. Быў толькі паэтам, які думаў аб шчасці Беларусі. Я ўміраю за Савецкую Беларусь, а не за якую іншую…

Верш мой «Паўстань…» справакавалі…

Я вельмі прасіў бы рэабілітаваць мяне перад працоўнымі Сав. Беларусі…

Яшчэ адна просьба да Вас. Заапякуйцеся маімі сем’ямі, што тут у Менску і ў Барысаве…

Папрасіце ГПУ, каб не цягалі маёй жонкі. Яна таксама, як і я, ні ў чым не павінна.

Бібліятэку сваю перадаю Бел. Дзярж. Бібліятэцы…

Уміраю, прымаючы тое, што лепей смерць фізічная, чымся незаслужаная смерць палітычная.

Відаць, такая доля паэтаў. Павесіўся Ясенін, застрэліўся Маякоўскі, ну і мне туды за імі дарога…

Я.К.»

Рапапорт. А теперь уходи… и не забывай портфель. А если о письме этом кому проболтаешься — язык вырву или с головой отрублю.

Бэндэ знікае.

(Да Гея «пад таварыша Сталіна».) Скажи мне, товарищ Гей, как это тебе нравится?

Гей (збянтэжана). Мне это совсем не нравится… Как же вы недосмотрели, если мы его в руководители «Саюза вызвалення» прочили?!

Рапапорт. Мои люди приехали брать его, а он «воронка» заметил и нож себе в пузо.

Гей. Подох?

Рапапорт. Не совсем. Но от операции отказывается и исповедника требует.

Гей. Что значит отказывается?.. Прооперировать, а потом пусть исповедуется. У нас свобода совести.

Рапапорт. Особенно для подследственных. (Рагоча.)

Гей. Стратегия нам ясна, а тактику будем менять. Тактика — великая вещь. Манька с тобой?

Рапапорт. Я без Маньки не езжу.

Гей. Тоже у ноги держишь?..

Рапапорт. Держу под боком.

Гей. И диктуешь по вечерам?

Рапапорт. Могу уступить по-дружески, но ненадолго. (Рагоча).

Гей. Тогда зовем…

Рапапорт выходзіць і вяртаецца са Стэнаграфісткай.

Стэнаграфістка. Здравствуйте, Константин Веньяминович!

Гей. Здравствуй, Маня. Садись, наша хорошая, писать будем.

Стэнаграфістка рыхтуецца да работы.

(Дыктуе.)

«21 ноября 1930 года. ЦК ВКП(б). Москва.

Уважаемый тов. Постышев!

Считаю необходимым сообщить Вам, что вчера, 20 ноября утром покушался на самоубийство Янка Купала — народный поэт Белоруссии…

Янка Купала входил в руководящий центр «Саюза вызвалення Беларусі», являлся идейным центром нацдемовской контрреволюции, что нашло отражение и в его творчестве. Наряду с произведениями вполне советскими у него имеются стихотворения и кулацкого и прямо контрреволюционного содержания.

Приглашенный для переговоров в ГПУ, Янка Купала упорно отрицал свою принадлежность к какой бы то ни было контрреволюционной организации и не обнаружил ни малейшего желания пойти на встречу нам в смысле хотя бы осуждения контрреволюционной деятельности своих друзей — участников и руководителей СВБ.

Незадолго до 20 ноября он начал обнаруживать признаки некоторого колебания, что, впрочем, не нашло своего отражения в его «предсмертном» (если можно так выразиться) письме.

Все это происшествие рассматривается нами как протест против нашей политики борьбы с национал-демократизмом. Мы решили не требовать от Я. Купалы признания участия в «Саюзе вызвалення Беларусі» и сосредоточить свои силы на требовании выступить с открытым осуждением контрреволюционной деятельности группы белорусских интеллигентов, арестованных по делу СВБ. Думаю, что это нам удастся.

Сам факт покушения на самоубийство мы, конечно, огласке не придаем.

В связи с этим прошу ускорить присылку окончательной редакции информационного сообщения по делу «Саюза вызвалення Беларусі». Работу среди интеллигенции надо разворачивать вовсю и, конечно, молчание нашей прессы связывает нам руки.

С тов. приветом — Гей».

Спасибо, Маня, ты свободна.

Стэнаграфістка выходзіць.

(Да Рапапорта.) Кроме этого мы опубликуем в «Зьвяздзе» отречение и искренние раскаяния народного поэта в содеянном против советской власти, партии и трудового народа. (Пад таварыша Сталіна.) И товарищ Сталин хотел бы знать, как вам это нравится, товарищ Раппопорт?..

Святло нечакана гасне.

VIII

Бальнічная палата. На ложку пад кропельніцай Янка Купала. Каля ложка тумбачка і зэдлік. Каля дзвярэй на такім жа зэдліку дрэмле Кузняцоў. Дзверы адкрывае Ксёндз.

Кузняцоў. Ты куда?!

Ксёндз. Да хворага…

Кузняцоў. Не положено!

Ксёндз. На споведзь…

Кузняцоў. Не положено.

Ксёндз. А вось гэта ўжо не вам вырашаць. (Робіць крок праз парог.)

Кузняцоў. Убирайся, опиум, покуда цел!

Янка Купала (ачнуўшыся, вельмі ціха). Пакіньце нас адных, служывы…

Кузняцоў. Не имею права. При исполнении я.

Ксёндз. Не забывай, грэшны, што ты стаіш перад чалавекам, які зусім нядаўна вярнуўся з таго свету.

Кузняцоў. Ну и что?!

Ксёндз падыходзіць да Купалы і садзіцца на зэдлік. Кузняцоў падыходзіць да Ксяндза, бярэ яго за грудкі і паднімае з зэдліка.

Ты, черная гнида!..

Янка Купала (трымаючы нажніцы на трубачцы ад кропельніцы). Калі вы зараз жа не адпусціце чалавека ці, не дай вам Бог, заарыштуеце яго, я перарэжу гэту трубачку, пасля чаго мы зможам сустрэцца з вамі толькі ў апраметнай… Вас жа за мяне, памерлага…

Кузняцоў (перапалохана адпускае Ксяндза). Ну, ты, это, не дури! Мне только и не хватало из-за тебя под трибунал…

Ксёндз. Тады выйдзі і папільнуй каля дзвярэй, каб ніхто не перашкодзіў.

Кузняцоў (падумаўшы). Я выйду, но, чур, не помирать!

Ксёндз. Аб здароўі я паклапачуся…

Кузняцоў выходзіць. Ксёндз забірае нажніцы, кладзе іх на тумбачку, тройчы цалуе хворага, хрысціць яго.

Добрага вам дня, Іван Дамінікавіч…

Янка Купала. Мінуліся мае добрыя дні, ойча. Мінуліся. Памерці во хацеў, ды не здолеў. Можа, таму, што без споведзі, без саборавання.

Ксёндз. Грахі адпускаць я вам пасля буду. А найперш пакармлю. Маці ваша, Бянігна Іванаўна, дужа прасіла. Журу прыгатавала. Нікога ж гіцлі не пушчаюць. (Дастае з вузялка слоік і лыжачку.) Ну…

Янка Купала. Адкрый жаба рот — поп кашы дасць…

Ксёндз. Ксёндз, васпане… Ксёндз будзе казаць казанне, а грэшны будзе слухаць і хоць крышачку есці. Маці дужа прасіла…

Янка Купала. А ці варта?..

Ксёндз. Думаю, варта… Самі бачыце. Іван Дамінікавіч, што нарабілі, пераступіўшы запавет Божы — не забі…

Янка Купала (з цяжкасцю адолеўшы першую лыжку). Я ж сам сябе, а не іншага каго…

Ксёндз. А Гасподзь наш Ісус Хрыстос вучыць: «Вы чулі — сказана: хто заб’е — падлягае суду». Яшчэ адну лыжачку, даражэнькі…

Янка Купала (адолеўшы другую лыжку). Якраз цяпер іх суд мяне і дастане — а вы не даеце мне памерці…

Ксёндз. I не дадзім. Цяпер ужо не дадзім… А безнадзейнасць ёсць адчай. (Падае чарговую лыжку журу.) Няўжо, грэшны, заключыліся для вас усе зыходы, закрыліся ўсе шляхі, што так вось?..

Янка Купала. Цяпер ужо і заключыліся і закрыліся, ойча… А жыццё згубіла мэту… Дараваць сабе не магу, што тае начы не вытрымаў болю і застагнаў. Ці ж такога сабачага жыцця чакалі нашы людзі і сам я ад вялікай рэвалюцыі?..

Ксёндз. Яшчэ лыжачку… а ў палітыку я не ўмешваюся. Царква аддзелена ад дзяржавы, а школа і навука ад царквы. А вы, шаноўны паэта, пра людзей, сябе і рэвалюцыю думаючы, на Бога забыліся.

Янка Купала. А чаму Бог ад людзей адвярнуўся?

Ксёндз. А то вам не ведама?.. I яшчэ адну лыжачку… Бог адступіўся… Бяда, хоць і не самая вялікая, прыйсці ў адчай. Гора чалавеку — адчай у Богу. Ён выключае магчымасць выпраўлення і таму ёсць грэх супраць Святога Духа. Адчай — вынік адчужэння людзей ад Бога.

Янка Купала. Ойча, вы замест таго каб прычасціць мяне перад смерцю, якой я і цяпер хачу, бо ў хуткім будучым яе не пазбегну, адчытваеце мяне, як дзіця неразумнае. Зразумейце, шаноўны, — я разбіты, скрышаны, амаль мёртвы. I не псавалі б вы лепш гэтай кашкі…

Ксёндз (ставіць слоік на тумбачку). У часы старазапаветныя цар ізраільцян Саул, разбіты філістымлянамі, у адчаі парашыў сябе мячом. З прычыны чаго апостал запісаў: «Так памёр Саул за сваё беззаконне, якое ён зрабіў перад Госпадам, за тое, што парушыў слова Гасподняе…» Святы ж Іаан Златавуст казаў, што «адчай зводзіць у самую апраметную, тады як моц духу вяртае адтуль».

Янка Купала. Ці ж я не ведаю пра тое, добры мой чалавек.

Ксёндз. Добры чалавек… Я яшчэ і пастар ваш духоўны, грэшны сын мой, Іване.

Янка Купала. Хіба ж я пярэчу, але і вы ўлічыце, што і ў мяне была свая паства. I прыход мой не малы. I колькі было ў мяне моцы, я зваў сваю паству да святла на роднай зямлі!

Ксёндз. Спаўна і вам будзе!..

Янка Купала (спрабуе падняцца хоць на локаць). За што?! За тое, што паству маю гоняць сёння як быдла на бойню, катуюць у жывадзёрнях, прымушаюць дзяцей даносіць на бацькоў, ілжыва сведчаць на сяброў і суседзяў, а я нічым дапамагчы не магу. I перайначыць нічога не здолею!.. А я ж некалі цэламу народу сказаў: няхай жа ў вас будзе хоць Янка Купала… А што зрабіў?! Чым дапамог?! Дзе лёг упоперак дарогі смерці і пакут людскіх?!

Ксёндз. Ляжыце спакойна, Іван Дамінікавіч, а то я доктару абяцаў не хваляваць вас вельмі… А што тычыцца народа, то не магу не пагадзіцца — так, ён у бядзе і скрусе, але ж не ў адчаі, даруйце, самагубства. I наогул, мой вы даражэнькі, народ не бывае ў адчаі. I ў тым яго паратунак. Народ нельга закатаваць ці забіць, калі ён народ! Калі яму не здраджваюць павадыры! А вы, шаноўны паэта, ледзьве не здрадзілі. Вялі, вялі сляпых, а потым наважыліся і сябе асляпіць…

Янка Купала. Не стрываў прыніжэння, абразы і паклёпаў перад народам, які мне паверыў.

Ксёндз. А можа, перапалохаліся, каб народ не закрычаў і ў ваш бок: распні яго! распні! Крычаць жа іншым… ды яшчэ як гучна.

Янка Купала. Даруйце, ойча, толькі я ведаю мой народ і сваю адказнасць перад ім…

Ксёндз (цытуе). «Я адплаціў народу, чым моц мая магла: зваў з путаў на свабоду, зваў з цемры да святла…» Гардота, гардота авалодала вамі, раб Божы…

Янка Купала. Бадай што грэшны…

Ксёндз. I да свабоды нашаму народу…

Янка Купала (перапыняе). Вы хочаце сказаць — на многа далей, чым да самагубства?..

Ксёндз (ледзь стрымаўся). Лячыць вас трэба, спадар Іване, і не толькі пропаведзямі!..

Янка Купала. Даруйце, ойча…

Ксёндз. Бог даруе… I ведайце, што народ мацнейшы, чым мы, грэшныя, пра яго думаем. I такі грэх, як самагубства, зусім не быў ведамы першым хрысціянам нават у часы самых страшных ганенняў: яны былі сапраўднымі мучанікамі за веру, пра што блажэнны Аўгусцін казаў: «Яны бязмерна перавышаюць антычных герояў не толькі лікам, але і шчырасцю і бескарыслівасцю, сваёй найвялікшай дабрачыннасцю, што вынікала з любові да Бога; пераўзыходзяць і тым святым гераізмам, пад уплывам якога ўмеюць цярпліва пераносіць, ні пры якіх умовах не забіваючы сябе».

Як сабе хочаце, мой шаноўны, але я не ў стане зразумець, як мог народны Паэт і Паэт народа, што, між іншым, не адно і тое ж, у ліхую гадзіну, калі крумкачы апраметнай накінуліся на гэты народ і жывым раздзіраюць цела яго і душу, калі з вязніц і цёмных катавальняў чуваць енк і скрыгат зубоў, лепшы з нас, Пясняр народа, што тоесна айцу духоўнаму, даруйце, як гімназістка, накласці на сябе рукі.

Янка Купала. А сярод ксяндзоў бываюць міласэрныя?..

Ксёндз. Бываюць.

ЯнкаКупала. Тады пашкадуйце, а то я сапраўды вазьму дый памру…

Ксёндз. Ад сораму, спадар Іване, — калі ласка, бо сорам хоць нейкае, а пакаянне. А ад гардоты, гневу ці, яшчэ горш, страху — грэх вялікі. Грэх і найвялікшае злачынства, бо без пастараў-празорцаў, без прарокаў народ сляпы і бездапаможны…

Янка Купала. I яны пра злачынства. I вы пра злачынства…

Ксёндз. Мы і яны… Хіба не грэх ставіць побач?..

Янка Купала. Хіба я параўноўваю?..

Ксёндз. Па-першае, самагубства — грэх супраць Бога, бо жыццё дар яго і толькі ён можа адняць яго; па-другое, грэх супраць бліжніх, бо «мы многія складаем цэлае ў Хрысце», а паасобку адзін для другога члены; па-трэцяе, супраць родных, суродзічаў і дзяцей, бо тым самым прычыняецца ім страшнае гора.

Янка Купала. Хіба не ведаю, ойча…

Ксёндз. Памаўчыце, грэшны… Па-чацвёртае, супраць сябе, бо «ніхто ніколі не меў нянавісці да сваёй плоці, але корміць і грэе яе», — сказана ў Пісанні. (Зноў бярэ слоік і частуе хворага.)

Янка Купала. I тым не менш у нас так многа зараз самагубстваў…

Ксёндз. Святы касцёл смуткуе з гэтае прычыны і робіць усё магчымае, каб аблегчыць душу пакутнікаў.

Янка Купала. А хто аблегчыць душу маю і іншых там, у Котласе ці на Салаўках, калі тут не выпусцяць з цела… за Камароўскімі балотамі?..

Ксёндз. Без веры ў сваю душу і яе бессмяротнасць жыццё чалавека ненатуральнае, неверагоднае, невыноснае.

Янка Купала. Пан ксёндз апелюе да Дастаеўскага?

Ксёндз. Бо глыбока паважаю. Ён, як і айцы, лічыў, што вера ў замагільнае жыццё неадрыўная ад духу чалавечага і заўсёды схіляе яго да добрага жыцця.

Янка Купала. Вам лёгка гаварыць пра дабро і душу. А я пабываў там, дзе ўжо няма ні таго, ні другога.

Ксёндз (асабліва пранікнёна). Па ўсім бачу — не міне мяне гэтае гора… Так што не зайздросце…

Уваходзіць Кузняцоў з газетай у руцэ.

Кузняцоў. Вы не далеки от истины, господин ксёндз. (Да Купалы.) А вас, Иван Доминикович, я искренне поздравляю с опубликованием вашего покаяния. А признались бы нам, никто бы не печатал. (Перадае газету.) И еще новость. Знаток белорусской классики и, в частности, вашей поэзии и прозы Микола Коваль удавился. Из-за вас, между прочим, удавился…

Ксёндз хрысціцца.

Святло раптоўна гасне.

IX

Рабочы пакой Янкі Купалы. На стале самавар. За сталом сядзяць слабы яшчэ Янка Купала і Ігнатоўскі. Толькі не п’ецца ім чай — не той настрой.

Янка Купала. …Усевалад Макаравіч, даражэнькі, як сабе хочаце, толькі не магу я з гэтым пагадзіцца. Як-ніяк, а нешта зроблена…

Ігнатоўскі. Што зроблена? Хіба столькі можна было зрабіць за дзесяць год? Дзесяць год спадзяванняў!

Янка Купала. I тым не менш збіранне беларускіх зямель пачалося. А дасць Бог некалі і закончыцца. I супадуць этнічныя граніцы Беларусі з межамі дзяржаўнымі.

Ігнатоўскі. Можна падумаць, што якраз дзеля гэтага Масква перад Варшавай паловай Беларусі і адкупілася…

Янка Купала. Галоўнае ў тым, што мы Варшаве нічога не павінны. А сваё некалі вернем.

Ігнатоўскі. Аптыміст!.. Вы думаеце, з-за нас нехта з Еўропай сварыцца будзе? Мяркуеце, што Беларусь перастане некалі быць разменнай манетаю?.. Буферным краем?..

Янка Купала. Вам, гісторыку, відней. А тое, што мова наша, хоць і ненадоўга, а пабыла дзяржаўнаю, як і школа нацыянальнаю, — не забудзецца ніколі! I Інстытут беларускай культуры быў, і Беларускае дзяржаўнае выдавецтва, і газеты, і часопісы былі, і Цэнтральны архіў! Не, братка, гэта ўжо не мала. Як бы яны ні шалелі, і ў які бы тупік народ ні завялі, а ён ужо ніколі не забудзе, што было ў яго другое Адраджэнне! Было «срэбнае дзесяцігоддзе»! I ўзлёт інтэлектуальных сіл народа быў! Культура, навука, асвета абудзіліся! Нацыянальная самасвядомасць прачнулася! А гэтага задушыць цяпер ужо нікому не ўдасца! Калі-нікалі ды прарвецца…

Ігнатоўскі. Іван Дамінікавіч, мілы, якая навука, якая культура і гаспадарка без Пічэты, Лёсіка, Ластоўскага, Некрашэвіча, Смоліча, Жылуновіча, Гарэцкага, Зарэцкага, Прышчэпава і дзесятка іншых светлых галоў, што ляглі на плаху?! Пра што вы гаворыце? На што спадзяецеся? Яны не толькі загоняць у магілу нас з вамі. Яны прыдушаць народ на дзесяцігоддзі, а мо і стагоддзі, давядуць яго да атупення, да духоўнага ўбоства і галечы. Пры сучасным рэжыме і тэндэнцыях яго развіцця народ наш сапраўды ператворыцца ў быдла, якое забудзе, хто яно і адкуль узялося. I панаваць над тутэйшымі будуць тыя ж маскалі ды іншыя прыблуды. Яны ператвораць нашу моладзь у янычараў, якія забудуць не толькі матчыну мову, але і сваю крэўнасць з Бацькаўшчынай наогул…

Янка Купала. Кепскі ж у вас настрой, Усевалад Макаравіч. Зусім кепскі…

Ігнатоўскі. А з чаго добрага яму быць іншым? Ці, можа, я не ў АДПУ кожную ноч начую? Ці, можа, не адзін і той жа бруд льюць на нас «сябры» нашы Чарвякоў з Галадзедам. I ў ЦК, і ў СНК, і ў ЦВК — адна шавіністычная маскальская шобла!.. А халуй Чарвякоў, запалоханы халуём Галадзедам, на XIII з’ездзе партыі пры ўсім народзе паабяцаў Рапапорту — даслоўна — «дапамагчы высветліць да канца ўсё тое балота, усю тую гніль, якая, бачыце, нас абкружыла і ад якой нам (ім, значыцца) трэба самым рашучым чынам ачысціцца». (Перадае Купалу газету.) Паглядзіце толькі, якім чынам Гей з Рапапортам гэта робяць.

Янка Купала (бярэ газету, чытае). «16 января 1931 года Президиум партколлегии ЦИК КП(б)Б постановил…»

Уваходзіць Уладзіслава Францаўна.

Уладзіслава Францаўна. Варэнне забылася падаць…

Янка Купала. «… исключить из партии как не изжившего антипролетарского мировоззрения антисоветских партий, как сознательно проводившего в течение всего периода пребывания в партии национал-демократическую установку в своей работе, являющегося фактически кулацким агентом в партии, как обманывавшего партию покаянными заявлениями…»

Ігнатоўскі. Можна падумаць, што тыя пакаянні я сам пісаў…

Янка Купала. «… прикрывая ими продолжение своей групповой антикоммунистической деятельности в рядах КП(б)Б, и как чуждого элемента, игравшего на руку нацдемовской контрреволюции».

Уладзіслава Францаўна. Ідыёты!!! Калі вы не апора, то на каго яны яшчэ абапруцца?!. Даруйце мне, што не змоўчала… (Выходзіць.)

Ігнатоўскі. Яны пазбавілі мяне ўсяго: навукі, працы, добрага імя, урэшце — партыі, якую я сам некалі ствараў.

Янка Купала. Ну, апошняя страта не такая і вялікая. Я, бачыце, і без партыі неяк мадзею. I выключаць мяне няма патрэбы. I вас другі раз не выключаць. А можа, настане некалі і такая часіна, што назад запросяць… (Доўгая, цяжкая паўза.) Думаю я, Усевалад Макаравіч, што аснова, якую стварылі лепшыя з нашага народа і да Саветаў і пры Саветах, ацалее, як бы ні шалелі вар’яты ад ультраінтэрнацыяналізму. Менавіта на гэтай аснове і паднімецца некалі светлая будыніна нашай навукі, культуры, гаспадаркі… і незалежнасці. Паміраючы, у гэта паверыў. I другі раз паміраць заўчасна перадумаў. Такі пратэст не самы высокі, як я лічу сёння…

Ігнатоўскі. Дай вам Бог, Іван Дамінікавіч… Але я хацеў бы ведаць, калі тая будыніна паднімецца. Самі ж бачыце, што яны наважыліся вынішчыць усіх дойлідаў. Гэта нават не Мамай, не Батый, не крыжакі — гэта горш і страшней. Адно мяне толькі і радуе: у нашых лепшых людзях апрычнікі ўбачылі небяспеку страціць многавяковую ўладу над тутэйшымі. А беларусізацыю і адраджэнне наша загубіла беларусафобская, чужая нам інтэлігенцыя і расейскія чыноўнікі, не без актыўнай падтрымкі аднадумцаў з іншых нацый, слаёў і класаў. Каму ж ахвота ўступаць месца вяршыцеляў нашага лёсу нашаму ж нацыянальнаму элементу? Перапалохаўся і маскоўскі цэнтр росту свядомасці гэтага самага беларускага нацыянальнага элемента. Вякамі смакталі пот і кроў народа, рабавалі калонію, а з беларусізацыяй і адраджэннем ім у перспектыве толькі і свяціла, што аблізнуцца. Хіба яны такое пацерпяць?.. Меў рацыю Крыніцкі, калі сцвярджаў на Пленуме ЦК у 26-м годзе, што антынацыянальныя, беларусафобскія элементы разглядаюць беларусізацыю, як гвалтоўнае навязванне беларускай культуры і нібыта тым самым пагарджаюць інтарэсамі іншых нацыянальнасцей. Знайшліся і «тэарэтыкі», што абгрунтавалі гэту зламысную дурноту. Нібыта беларускае адраджэнне, а тым самым і вылучэнне беларусаў ва ўсіх сферах жыцця, паслабляе самую дыктатуру сялянства (вядома ж беларускага).

Іван Дамінікавіч, даў нам Бог на гора быць сведкамі пачатку вялікага генацыду супраць нашага народа. Пачынаюць, як бачыце, з вынішчэння рыцараў Адраджэння. А іх яшчэ так не многа… Так мала!.. А мне сёння шыюць стварэнне і кіраўніцтва «Саюзам вызвалення Беларусі»…

Моцны грукат у дзверы і раз, і другі. Ігнатоўскі і Янка Купала машынальна ўстаюць. Прыбягае перапалоханая Уладзіслава Францаўна.

Паўза зацягваецца. Грукат узмацняецца.

Янка Купала. Адкрывай, Уладка…

Уладзіслава Францаўна выходзіць.

Ігнатоўскі. Не варта мне было прыходзіць…

Янка Купала. Спакойна, Уладзіслаў Макаравіч, не дадзім апрычнікам парадавацца на нашу разгубленасць.

Уваходзіць Кузняцоў.

Кузняцоў (убачыўшы Ігнатоўскага). А-а-а, старый знакомый?! (Да Уладзіславы Францаўны.) А вы, гражданка, выйдите!

Уладзіслава Францаўна (узрываецца). Я табе не «гражданка»! Я гаспадыня тут! Дом мой тут! А вы ўрываецеся, як зладзеі!..

Кузняцоў (збянтэжана). Извините, я вошел, а не «ўварваўся»…

Уладзіслава Францаўна. А ўвайшоў, дык прывітайся з людзьмі!.. Ніколі не думала, што ў ГПУ такія хамуйлы працуюць.

Кузняцоў (авалодаўшы сабой, здзекліва). Здравствуйте, спадар Игнатовский, здравствуйте, спадар Купала! (Да Уладзіславы Францаўны.) Здравствуйте, спадарыня… Не знаю, как вас…

Уладзіслава Францаўна (з гонарам). Спадарыня Уладзіслава Францаўна!

Кузняцоў. Очень приятно, но вам все же придется выйти.

Уладзіслава Францаўна (цвёрда). Дома я, сказала!

Кузняцоў. Ну, ладно!.. Все садимся. (Садзіцца.) Дело у меня к вам, Иван Доминикович, особой важности… Зарубежная свора, как вам должно быть известно, начала оголтелую компанию лжи и возмутительных политических инсинуаций вокруг вашей, Иван Доминикович, персоны и, естественно, вашей болезни, к которой мы, то есть органы ОГПУ, как вы, надеюсь, понимаете, никакого отношения не имеем.

Янка Купала. Сапраўды…

Кузняцоў. Совершенно верно… А посему, уважаемый Иван Доминикович, вам надлежит подписать вот это. (Падае складзены аркуш.) И, как говорится, дело с концом.

Янка Купала (надзявае акуляры, чытае). «Метады і спосабы змагання беларускіх нацыянал-фашыстаў Заходняй Беларусі з дыктатурай пралетарыяту і ўладай Саветаў усім добра вядомы, гэта — правакацыя, прыслужніцтва польскай дэфензіве, падбухторванне да інтэрвенцыі супраць СССР і г. д. Апошняя правакацыя гэтых ягамосцяў па сваёй нагласці перавышае, бадай, усе іншыя, ім падобныя.

У беларускіх контррэвалюцыйных нацыянал-фашысцкіх газетах — «Беларускі звон»… і «Беларуская крыніца»… было надрукавана, што я нібы быў арыштаваны і пакончыў жыццё самагубствам. «Бел. звон» ухітрыўся нават змясціць мой партрэт у чорнай, жалобнай рамцы ды яшчэ і некралог напісаць. Што гэта знача? Гэта знача паказаць па-правакатарску сваім чытачам, што ў Краіне Саветаў нялёгка жывецца нават пісьменнікам.

Я катэгарычна пратэстую проці такой агіднай хлусні. Ніколі ніхто мяне пры Савецкай уладзе не арыштоўваў, і ніколі я не паміраў. Доказам для вас, паны нацыянал-фашысты, служаць хоць бы гэтыя радкі, якія я сам пішу. Вашай апекі і вашага заступніцтва мне не патрэбна. З боку Камуністычнай партыі і Савецкай улады як карыстаўся, так і карыстаюся самымі прыхільнымі і ўважлівымі адносінамі. Жыву я пад аховай законаў дыктатуры пралетарыяту, законаў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, і ўмешванне ў маё жыццё з боку зарубежнай белагвардзейшчыны буду заўсёды разглядаць як самую злосную правакацыю…» (Нечакана і да здзіўлення прысутных падпісвае паперу.)

Кузняцоў (літаральна выхапіўшы паперу з рук Купалы). Благодарю! Сердечно благодарю вас, Иван Доминикович! До новых встреч! (Выходзячы.) А вы, Всеволод Макарович, засиделись. Очень поздно засиделись. (Выходзіць.)

Уладзіслава Францаўна (крычыць). Вярніся! Я сказала, вярніся!

Кузняцоў (вярнуўшыся). Это вы мне?..

Уладзіслава Францаўна. Табе… I запомні, што ў чужых дамах не сваім гасцям культурныя людзі парад не даюць!

Кузняцоў. Всё?

Уладзіслава Францаўна. Усё! Будзь здароў!

Кузняцоў знікае.

Ігнатоўскі (у жаху). Што вы нарабілі, Іван Дамінікавіч?!

Уладзіслава Францаўна. Сапраўды, навошта табе было падпісваць гэту лухту?..

Янка Купала. Толькі з тое прычыны, што за мяжой жывуць не дурныя людзі. У крайнім выпадку за тых, што пісалі гэта «опровержение». I яму будзе столькі ж веры, колькі і таму, што нечая сучка мазь паела і сама сабе мазёнку на галаву надзела.

Уладзіслава Францаўна. А як я яго, га?..

Зацягнутая паўза.

Ігнатоўскі. Пара мне. Сапраўды заседзеўся. Бывайце, Іван Дамінікавіч. (Нечакана абдымае яго.) Бывайце, Уладзіслава Францаўна! (Цалуе ёй руку.) Шчасліва вам заставацца… (Паспешліва выходзіць.)

Святло раптоўна гасне. Асвятляецца Янка Купала.

Янка Купала. 4 лютага 1931 года акадэмік Уладзіслаў Макаравіч Ігнатоўскі пакончыў жыццё самагубствам… Застрэліўся… А ў 38-м годзе НКВД зноў узялося і за мяне і за многіх іншых…

Замест эпілога

Сталін за рабочым сталом. Уваходзіць Панамарэнка.

Панамарэнка. Разрешите, товарищ Сталин?..

Сталін. С чем приехал, что скажешь, Пантюша?..

Панамарэнка (не можа зразумець, добразычлівасць у словах Сталіна ці падвох). Я вам писал записку, товарищ Сталин, «О белорусском языке, литературе и писателях»…

Сталін (перапыняе). Теперь у нас все писатели, все пишут записки товарищу Сталину… Изложишь, дорогой, своими словами и покороче. Краткость — сестра таланта. Кто сказал?.. Не знаешь, потому и длинно пишешь.

Панамарэнка. Честное слово, не рискнул бы писать, товарищ Сталин, если бы не ваше личное поручение, наконец, навести порядок в Белоруссии.

Сталін. Молодец, что рискуешь… Какова обстановка в крае? Какова ситуация на границе, товарищ Пономаренко? Как идет коллективизация? А ты о языке… литературе…

Панамарэнка. Враг сатанеет, товарищ Сталин, хотя и находится на издыхании. На границе наводим порядок. Только за последние месяцы выявили и ликвидировали (вымае з нагруднага кармана картачку, зачытвае) 600 недобитых кулаков, 900 церковников, 550 участников политбанд, 280 бундовцев, 200 эсеров, 150 бывших чинов жандармерии и полиции, 70 сионистов, 65 еврейских клерикалов. Просим, товарищ Сталин, разрешить выселение за пределы БССР 8000 человек и членов их семей и лиц, имеющих близкие родственные связи с Польшей и Литвой…

Сталін. А вам кто-то запрещает это делать?..

Панамарэнка. Понимаю, товарищ Сталин. Большое спасибо!.. (Заахвочана.) Мы вообще-то считаем, что надо неотложно выселить все коренное население с 22-километровой приграничной полосы и завести на его место спецконтингент. Начали сселять 30 тысяч хуторов…

Сталін. Хорошая идея…

Панамарэнка. И еще, товарищ Сталин, нам представляется, что БССР, являясь пограничной республикой, должна быть очищена от политически ненадежных людей с тем, чтобы окончательно прекратить дальнейшее распространение заболевания скота.

Сталін (доўга разглядае субяседніка). Мудрое решение…

Панамарэнка. Спасибо, товарищ Сталин. С вашего разрешения — несколько слов о коллективизации. Заканчиваем начатое еще при Гее форсированное уничтожение кулачества как класса с экспроприацией и выселением 34 тысяч хозяйств.

Сталін. Правильно, очень правильно мыслишь, уважаемый Пантелеймон Кондратьевич.

Панамарэнка. Что касается борьбы на идеологическом фронте — добиваюсь рассмотрения в несудебном порядке — особой тройкой две тысячи по первой категории (расстрел) и три тысячи по второй (10 лет лишения свободы)…

Сталін. Вот теперь и переходи к языку, литературе и писателям… И запомни: экономика — базис, писатели и прочая шушера — надстройка.

Панамарэнка. Товарищ Сталин, я изучил состояние белорусского языка и литературы. Познакомился с белорусскими писателями и их настроениями. Хочу ознакомить вас с некоторыми выводами и попросить совета по мероприятиям, которые, как мне кажется, вытекают из этих выводов.

Сталін. Продолжай… (Набівае люльку тытунём.)

Панамарэнка. Враги народа, пробравшиеся в свое время к партийному и советскому руководству, ставившие целью отторжение Белоруссии от Советского Союза и организацию «самостоятельного» Белорусского государства под протекторатом Польши, прилагали много усилий для идеологической подготовки этого отторжения. Для этого они имели квалифицированные кадры среди части старой националистически настроенной интеллигенции (учителя, агрономы, врачи, артисты, писатели)…

Сталін. Но сейчас их уже поменьше стало…

Панамарэнка. Совершенно справедливо, товарищ Сталин. За последнее время только писателей было репрессировано около двухсот, не говоря уже о других категориях врагов народа. Что касается секретарей райкомов и горкомов — изъяты все, за исключением двух. Ранее, как вы знаете, расстрелян Гей и другие секретари ЦК, а также Раппопорт, Берман, Наседкин и другие руководители НКВД.

Сталін. Неплохо…

Панамарэнка. Работали нацдемы умело. Матерых националистов, «щирых белоруссов» вербовали сразу и вводили в курс задач-идей. Молодежь еще неискушенную приучали к мысли о самобытности языка, идеализировали «золотой век белорусской государственности», время, когда Белоруссия управлялась князьями. Постоянно восстанавливали население против всего русского.

Искажалась история революционного движения белорусского народа. Процветала апология панской Польши. Театр, литература, искусство — все было поставлено на службу врагов народа. Передвижные националистические театры побывали во всех уголках Белоруссии.

Сталін. Не мельчи, дорогой. Учись решать задачи по крупному.

Панамарэнка. Понимаю, товарищ Сталин… Наиболее крупную контрреволюционную националистическую работу провел Союз «советских» — в ковычках — писателей Белоруссии, идейно возглавляемый всегда десятком профашистских писателей (в том числе известные Янка Купала и Якуб Колас). Издавна и по сей день Янка Купала выдает своим приспешникам патент на так называемую «беларускасць». Здесь, в Союзе, был центр-штаб националистической фашистской пропаганды.

Сталін. Дождались…

Панамарэнка. Именно в Союзе писателей говорили о застое культуры, об ассимиляции украинского и белорусского языков русским языком, о том, что высокая русская культура выросла на костях малых народов.

Сама мысль о сближении белорусского и русского языков для них была ужасной. Янка Купала пустил крылатое выражение: «пакуль жыве мова — жыве народ».

Сталін. Ему не откажешь в мудрости, но мысль архивредная, как бы сказал Владимир Ильич.

Панамарэнка. А в основе одна тенденция — рвать со всем русским, как говорится, «московским» в языке, и через родную самобытную «мову» тянуть массы на Запад.

Пользуясь полной свободой, не стесняемые ничем, эти писатели монополизировали право толкователей языка, право создателей новых слов, терминов, лозунгов и так далее.

Сталін. Ты думаешь, что можно еще и далее?

Панамарэнка. Я думаю, товарищ Сталин, что это уже предел.

Сталін. А точнее — беспредел!

Панамарэнка. И тем не менее они еще создали вредительскую грамматику и правописание. Предложили знаки для обозначения звуков «дз» и «дж», чтобы только затруднить русским чтение, чтобы сделать письменность не похожей на русскую. Более того, они ввели, как непреложный принцип, так называемое «аканье». И пишут теперь «Варашылаў» вместо Ворошилов. Есть правила, доходящие до абсурда, хулигански искажающие язык, узаконившие, например, написание слов: «эфиоп», «ниоба», как, простите за выражение, «эфіёп», «ніёба». Как вам это нравится, товарищ Сталин?

Сталін. Пантюша, не задавай бестактных вопросов товарищу Сталину… пока он тебя уважает.

Панамарэнка. Простите, но вся эта вражеская работа в области правописания, неразбериха, путаница, смесь в правилах… Я позволю себе привести несколько слов и оборотов, имеющихся в белорусской литературе.

Сталін. Позволь, дорогой, позволь…

Панамарэнка. Спасибо, товарищ Сталин… У них «образование» — «адукацыя», «краски» — «фарбы», «борец» — «змагар», а «правительство» — «урад». Да-да, «урад»! «Безопасность» — «бяспечнасць». Отсюда выходит, что органы государственной безопасности — это «органы государственной беспечности». «Крупный» — «буйный». Отсюда «крупный деятель» — «буйны дзеяч». Лозунг «Да здравствует годовщина Октябрьской революции» — «Няхай жыве гадавіна Кастрычніцкай рэвалюцыі». Но «гадавіна» означает гада большого размера. Так и говорят: «Ух якая гадавіна!» А «октябрь» — это «кастрычнік». Но «кастрыца» — это не лен, а отбросы от льна… (Запытальна глядзіць на Сталіна.)

Сталін. Здесь, уважаемый Пантелеймон Кондратьевич, как говорят, одно из двух: или у белорусов какое-то особенное чувство юмора, или ты сам лишен его напрочь.

Панамарэнка. Я не знаю, товарищ Сталин, лишен ли чувства юмора Янка Купала, но он говорит буквально следующее: «То, что я написал при советской власти, — не творчество, а «дриндушки».

Кучка нацдэмовских заправил печатала и печатает внешне патриотические стихи и произведения, насквозь фальшивые, но необходимые для выражения «советскости» (их буквальное выражение). В отношении Янки Купалы, Якуба Коласа, Бровко, Глебки, Крапивы, Бядули, Вольского, Аксельрода и других членов этой «могучей кучки» и ее враждебной работы имеются многочисленные показания разоблаченных и арестованных врагов. В отношении Янки Купалы имеются 42 показания, Якуба Коласа — 31, Крапивы — 12 показаний и так далее. По количеству и качеству изобличающего материала, а также по известным нам фактам их работы, они, безусловно, подлежат аресту и суду, как враги народа. В частности, НКВД Белоруссии запросил из центра санкцию на арест Купалы и Коласа уже давно, но санкция пока не дана.

Сталін. И ты хочешь, чтобы я ее ускорил?.. Между прочим, по сведениям других товарищей о «дриндушках» говорил не Янка Купала, а Якуб Колас. А Янка Купала сказал: «Все наши карты биты, лучшие люди истреблены, надо самому делать харакири». Кажется, он уже один раз пытался покончить с собой?..

Панамарэнка. Да, товарищ Сталин, в 1930-м. А сегодня, в 1938-м, он опять жалуется на безудержную тоску, на то, что никакой Белоруссии он не видит вокруг себя, что его жизнь прожита даром, что он скоро умрет с такой же тоски о Белоруссии, с какой начинал свою жизнь и творчество в молодости.

Положение сложное, товарищ Сталин. И Янку Купалу и Якуба Коласа прославили достаточно сильно. Они пользуются известностью и у себя дома, и за рубежом. Их нужно или арестовывать, или, учитывая обстановку… Я очень прошу вас, товарищ Сталин, дать мне совет…

Сталін. Смотри, такой молодой, и какой умный!..

Панамарэнка. Простите, товарищ Сталин, но вы, наверное, считаете…

Сталін. Товарищ Сталин считает так, как нужно, а товарищу Понаморенко надо учиться самому думать и решать… по-партийному, по-государственному. Перебить всех сразу и дурак сможет…

Святло паволі згасае. Асвятляецца Янка Купала.

Янка Купала. У 38-м я нейкім цудам ацалеў. А ўлетку 42-га, напярэдадні дня майго нараджэння, яны мяне ўсё ж забілі. Жонка мая, Уладка, пісьмо якраз прыслала, а я яго прачытаць не паспеў.

Гучыць голас Уладзіславы Францаўны:

«Дарагі Янка! Пісьмо тваё і тэлеграму атрымала! Я вельмі рада, што ты лечышся. Лячыся, папраўляйся! Навін у Пячышчы мала. Жудасная самота — пуста! У Наякшыных дома цяжка, вельмі цяжка! Не знаеш, аб чым гаварыць.

Што чутно ў нашых хлопцаў? Дзе ты быў, у якіх сваіх прыяцеляў? Шлю прывет усім, хто мяне хоць трохі памятае.

Перадаю просьбы: першае — купіць машынку для цырульні; другое — Зоі (буфетчыцы) купіць для гадзінніка металічны бранзалет; трэцяе — Пебаю (зам. дырэктара) акуляры. Ён вельмі просіць…

Шлю шчырае прывітанне. Чакаю вестак. Тэлеграфуй, калі думаеш ехаць.

Жадаю паправіцца. Уладзя».

Гучыць музыка і песня на верш Я. Купалы «А зязюлька кукавала…».

Як на свет радзіўся Янка, Як заплакаў многа-мала, — Пела маці над калыскай, А зязюлька кукавала: Ку-ку, ку-ку, кінь дакуку! Спі, саколік! Ку-ку, ку-ку! Як падрос, падняўся Янка, Як ганяць стаў ў поле стала, — На жалейцы граў дзень цэлы, А зязюлька кукавала: Ку-ку, ку-ку, кінь дакуку! Пасі статак! Ку-ку, ку-ку! Як вялікім вырас Янка, Як стаў сеяць шчыра, дбала, — За сяўбою пеў аб долі, А зязюлька кукавала: Ку-ку, ку-ку, кінь дакуку! Сей палетак! Ку-ку, ку-ку! Як ні сеяў пільна Янка, — Ўсё чагосьці не ставала: Янка сеяў — людзі жалі. А зязюлька кукавала: Ку-ку, ку-ку, кінь дакуку! Жаці будзеш! Ку-ку, ку-ку!.. Як хавалі людзі Янку, — Галасілі многа-мала: — А нашто ж памёр ты, сейбіт!.. А зязюлька кукавала: Ку-ку, ку-ку, кінь дакуку! Спі, саколік! Ку-ку, ку-ку!

Заслона

Оглавление

Дзейныя асобы

Замест пралога

Дзея першая

  I

  II

  III

  IV

Дзея другая

  V

  VI

Дзея трэцяя

  VII

  VIII

  IX

Замест эпілога Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg