«З запісак рэдактара»

З запісак рэдактара (fb2) - З запісак рэдактара 237K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Борис Иванович Саченко

Барыс САЧАНКА

З ЗАПІСАК РЭДАКТАРА

З пісьменніцкага дзённіка

У шафе, сярод рознай адзежы, у кішэні старога паліто майго бацькі доўгія 30 гадоў беражліва захоўваўся скарб — "агульны" сшытак з дзённікавымі запісамі, зробленымі ў час бацькавай працыў часопісе "Полымя". Нават я, родная дачка, ніколі не здагадвалася аб існаванні гэтага патаемнага документа хрушчоўскай "адлігі" і пачатку брэжнеўшчыны...

Святлана САЧАНКА.

***

Перш чым пачаць весці гэты дзённік, хацелася б і самому сабе, і тым, хто, магчыма, з часам будзе яго чытаць, вытлумачыць, дзеля чаго я гэта раблю. Проста запісваць буду ўсё, што дзеецца ў аддзеле: можа, каму некалі і цікава будзе ведаць, чым жыла наша рэдакцыя (а значыць, у нейкай ступені і літаратура, паколькі "Полымя" — галоўны і амаль адзіны часопіс беларускай літаратуры), як нараджаліся некаторыя творы, што думалі самі пісьменнікі пра свае творы і мы, супрацоўнікі рэдакцыі. Пакладацца на памяць вельмі не варта. Што запісана пяром, таго не вырубіш тапаром. Даверымся лепей гэтай народнай мудрасці. I так, "яшчэ адно, апошняе сказанне"...

***

Раман САБАЛЕНКА. Незамужняя ўдава. 1966

Аповесць. Кастрычнік, 1963 г. Нават чытаць уважліва не хацелася. 3 першай старонкі несусветная лухта. I ўсё — прыблізнае, непраўдападобнае: і ў мове, і ў вобразах, і ў самім успрыманні вакольнага. Тое моцнае, што было ў ранейшых творах Р.Сабаленкі — мова, тут перайшло ў сваю супрацьлегласць — усе героі, і сам аўтар, загаварылі выдуманай, штучнай, народна-саладжавай запечнай мовай. Не маляванне словам, не паказ стану героя ці карціны — а падбор устойлівых, ідыёматычных зваротаў, "клішэ" — сляза, дык абавязкова буйная, як боб, гора — горкае, спыніўся, як укопаны... Потым — як даў, дык ён... аж... Народныя выразы можна і трэба ўплятаць у мову і герояў, і аўтара, але рабіць гэта трэба ўмела, з адчуваннем, дзе і як. Да прыкладу — Адамчык. Ён "живописует", і народныя выразы памагаюць яму.

Галоўная гераіня Заранка — выдуманы вобраз. Жанчына сама сябе ўвагнала ў магілу — і гэта як дадатны вобраз падаецца. Наогул, адмоўны і дадатны вобраз — падзел штучны, непатрэбны, ён пушчаны ў абіход не зусім дасведчанай крытыкай у сувязі з тым, што літаратура павінна мець выхаваўчае значэнне. А чым выхоўваць? Вобразамі. Рахметаў, Карчагін, моладагвардзейцы...

Рахметавы, Карчагіны, моладагвардзейцы не паўтараюцца, і не такія яны ўжо патрэбныя і цікавыя людзі, каб іх трэба было ўсюды насаджаць. Дый немагчыма з Н. ці К. зрабіць Рахметава ці Карчагіна. Н. і К. астануцца самі сабою, адзінымі ў сваёй непаўторнасці. I прыкладу следаваць яны будуць не вычытанаму з кніг, а таму, што будуць бачыць вакол сябе, як "абкруціць" іх само жыццё. Выхаваўчае ж значэнне літаратуры не ў тым, як неяк казаў Шамякін — "трэба ж нешта сцвярджаць дадатнае — калгас, ферму, брыгаду, чалавека", а ў тым, што літаратура вучыць чалавека глыбей глядзець на ўсё, што вакол нас: людзей, прыроду, наогул — на ўвесь свет. Яна паказвае, што многае, што ёсць зараз, было некалі, і хацелі б мы таго ці не — яно астанецца і пасля нас, што адны людзі заўсёды хацелі дабра іншым і праз гэта пакутавалі ўсё сваё жыццё, што роўнасці ні ў чым ніколі не было і не будзе, што ёсць розныя людзі — разумныя, хітрыя, удачнікі і няўдачнікі, хціўцы і блюдалізы, выскачкі і... Адным словам, каго толькі няма — і калі ты чалавек, ведай гэта і выбірай у людскім моры для ўсіх сваіх спраў, хто табе ў гэты момант трэба... Літаратура вучыць глядзець на свет не звужана, а шырока, вучыць за маленькімі дробязямі жыцця бачыць складаныя супярэчнасці часу і людскіх узаемаадносін... Я ўхіліўся ад аповесці, калі-небудзь пра выхаваўчую ролю літаратуры я яшчэ паразважаю. Нельга, каб памылялася гэтулькі людзей у вызначэнні гэтага. Атрымалася прыкладна так, як заўсёды атрымліваецца. Нехта добра і правільна сказаў, яму паверылі. I пайшлі — кожны на свой лад крыўляць і "извращать"... I ніхто не сумняваўся больш, усе бралі на веру. I скрывілі так, што далей ужо нельга.

Аповесць, адным словам, дрэнная, я не бачу нават магчымасці яе паправіць. Парваць ды выкінуць, каб менш было паганых твораў на беларускай мове: і так дайшло ўжо, што беларускае — сінонім бяздарнага, пустога. А марку трэба трымаць. Хаця б таму, што беларуская мова не вытрымлівае ніякай канкурэнцыі з рускай. Толькі творамі, выдатнымі творамі мы можам павярнуць да нашай мовы чытачоў... Іншыя ж спосабы пакуль што немагчымыя. Р.Сабаленку сказалі проста ўсё пра яго твор. I Я.Скрыган, і І.Пташнікаў, і я. На тое былі свае прычыны. (...)

Яшчэ калі я прыйшоў у "Полымя", А.Рылько папярэдзіў мяне: "Гэты чалавек... Наступі яму на хвост, праз усё жыццё не забудзе..." Хутка я пераканаўся: Рылько казаў праўду. Забракавалі мы яго аповесць, апавяданне, пасля сказаў я з трыбуны пленума, што яго зяць атрымаў кватэру, а члены Саюза — не... I пачалося... Карыстаючыся тым, што намеснік рэдактара "ЛіМа" пачаў шалёную кампанію супраць мяне, маіх твораў, разоў колькі абы-што малоў і з трыбуны. Запрасіў нават Гарбачова, каб той даў гразі... Калі хлопцы ў рэдакцыі выкінулі, накрычаў на іх...

Але, каб нават з Пташнікавым не абвінавацілі ў чым, далі пачытаць Я.Брылю, члену рэдкалегіі. Той прачытаў палавіну і вярнуў... Гаварылі ў кабінеце. Скрыган першы, я другі, канчаў Пташнікаў. "Адзінае праўдападобнае — гэта арышты", — выказаў пахвалу Пташнікаў. Р.Сабаленка моўчкі курыў. Відно было, што з намі не пагаджаецца і нават пасміхаецца ў душы, маючы нейкі козыр, каб нас пабіць... Часам сёе-тое аспрэчваў... Пасля выняў той козыр. "Мяне перакладае Гарбачоў на рускую мову, вельмі падабаецца тэты твор". Я адразу ж загарэўся: тое ж казаў нам Звонак, калі бракавалі яго п’есу пра Харужую. Маўляў, Ленінградскі тэатр прыняў да пастаноўкі, МХАТ... А прайшло тры гады, а п'есы той нідзе ні духу, ні слуху... Аж перасмыкнула Р.К. "Я ж проста так сказаў! Дам, хай яшчэ хто прачытае, не можа быць, каб мне так усё не ўдалося..." Зноў узяліся мы разбіваць, і даволі-такі грунтоўна. Пташнікаў нават кавалкі зачытаў... Узяў папку, пайшоў. Назаўтра — захварэў.

Вядома, можна было б і ласкавей пагаварыць, каб не біла так у яго самаўпэўненасць і пыха. Перад тым як несці твор у "Полымя", сказаў у рэдакцыі: "Я ўцёр нос хлапчукам (гэта значыць, нам) і Брылю... Хай паглядзяць, як трэба пісаць пра паліцаяў і Заходнюю Беларусь..." А раней яшчэ: "Грамовіч аднатомнік выдае... А я... У мяне ж чатыры тамы назбіраецца, і не плануюць усё... А каб нарысы ды перадавіцы сабраць, што я пісаў у раённых ды абласных газетах... Пух-пух (з рота вылятаюць клубы дыму)... Цэлых шэсць тамоў было б."

Спрачаліся неяк у рэдакцыі, чаму надрукавалі ліст Ул.Карпава. Гарою стаяў за Карпава, Карпюка абазваў несавецкім чалавекам. А выдалі — ціхенька зашаптаў: "Я не згодзен з Карпавым". "Чаму? — пытаемся, — так адстойвалі гэты ліст, калі не згодны?" "Я ж — прадстаўнік рэдакцыі. I наогул, ліст гэты арганізаваны. Артыкул В.Каваленкі не спадабаўся рэдактару — і недзе там, вось я і пазваніў Карпаву, каб напісаў..."

Канечне, цяпер камень за пазухаю будзе насіць і яшчэ болей ліць гразь на "Полымя", на нас. Але нічога не зробіш — такая наша доля. Да таго ж аповесць напісана горш, як піша Гурскі. А там, дзе бяздарнасць лезе наперад, трэба быць бязлітасным. Інакш яна загубіць усё святое, лепшае, — хаця б таму, што яна не разумее гэтага святога, лепшага, не бачыць яго, не бачыць нічога, апрача свайго карыта. У літаратуры, мастацтве — гэта самая страшная сіла. Яна падобная на спуджаны натоўп коней — ён нясецца, высунуўшы языкі, і топча ўсё, што трапляе пад ногі. Нічога не трэба так баяцца, як бяздарных аўтараў і сябелюбівых, "корыстливых" людзей... Яны зробяць што заўгодна, каб быць першымі, быць на віду. А паколькі зрабіць гэта нельга, калі ёсць таленавітыя, сумленныя, на гэта "кішка ў іх слабая", то яны стараюцца ці ачарніць талент, ці зусім яго знішчыць... 37-ы год не так страх, як разгул менавіта гэтых дзвюх стыхій ці сіл — называйце, як хочаце. Усё, што толькі можна было ўтаптаць ці знішчыць, было зроблена. Асталіся недасяжныя і бяздарныя... Мозг Расіі быў загнаны ў турмы ці ў зямлю, загнаны зайздроснікамі, няўдачнікамі, людзьмі злымі і несумленнымі...

***

Піліп ПЕСТРАК. Серадзібор. Раман.

Калі П.Пестрак прынёс у рэдакцыю першую частку рамана, то з сабою захапіў чырвоны аловак і нажніцы:

— Бярыце, закрэслівайце і рэжце, — палажыў іх на папку, завярнуўся і хуценька выйшаў. Крэсліць і "рэзаць" сапраўды давялося мала — увесь раман быў напісаны вельмі "дрымуча", сказы былі стылёва не апрацаваны, сям-там парушалася логіка. Часам П.Пестрак забіраўся ў такія нетры думак і адчуванняў, што і сам дакладна не разумеў, што ён хоча сказаць. Не хапала проста слоў, умення перадаць словамі стан душы героя. Рылько запіў, Скрыган дзіўна ўмыў рукі, і ўсю работу давялося весці мне — "церабіць", выкідаць, рэдагаваць. Старонкі літаральна былі чорныя (правіў я алоўкам) пасля мяне. Пестраку паказалі перадрукаваны экземпляр. "Нічога, толькі адновіце вось тут і тут... — а сам чырвоны, як рак. — I не ацярэблівайце так, хай і сучкі сям-там астануцца..."

"Сучкоў" асталося больш, чым трэба, Скрыган нават папракаў, што слабавата папрацавалі над раманам.

Але самае страшнае было сказаць, што трэцяя частка (апошняя) нікуды не вартая як з боку мастацкага, так і палітычнага. П.Пестрак паказваў, як кіраваў Чухноўскі (культавік), як людзі ў эмдэбоўскай форме тыранілі людзей, як адусюль у Заходняй Беларусі выжываліся нацыянальныя кадры і замяняліся рускімі... Скрыган ухіліўся ад размовы, Рылько піў... Танк, прачытаўшы раман, у канцы напісаў: "Дзіч"...

Цэлыя тры гадзіны патраціў я на ўгаворы П.Пестрака. Казаў, што ён адзіны чалавек, які паказаў нам Заходнюю Беларусь. 4 кнігі "Сустрэнемся на барыкадах" — да ўз’яднання, трэба 4 і пасля ўз’яднання. 3 трэцяй "Серадзібора" варта зрабіць 3—4. Многае пашырыць, а многае і апусціць. Нельга сёння друкаваць тое, што ён напісаў. Ніхто не рашыцца...

Забраў трэцюю кнігу. Праз месяц прынёс дзве — 3 — 4. Трэцюю сяк-так надрукавалі. 4-ю зноў вярнулі — цяпер не так з ідэйнага боку не падыходзіла, як з мастацкага. I толькі пасля трэцяй ці чацвёртай дапрацоўкі надрукавалі... Пташнікаў якраз прыйшоў і даклаў сваю руку...

А праз месяц на нас з Пташнікавым у "ЛіМе" артыкул таго ж Пестрака... I, канечне, аб нашых недахопах, правільней, аб недахопах нашых твораў... Скрыган, мусіць, болей ведаў Пестрака, таму і ўхіляўся. (...)

***

Мы — не Масква. Там некалькі часопісаў, самых розных, ад самых левых да самых правых. Таму нам даводзіцца друкаваць усё — і левае, і правае. I, калі няма лепшага, нават бяздарнае, халтурнае. Часопіс з "белымі плямамі" не выйдзе, нечым трэба запоўніць старонкі.

Запаўняем...

***

Янка БРЫЛЬ. Птушкі і гнёзды. Раман.

Чытаў з асалодаю. Праўда, чакаў большага.(...) 3 Я.Брылем гаварылі ўсе, як і заўсёды, шчыра. Ён умее слухаць і ўсе заўвагі, якія, на яго думку, слушныя, заўсёды паправіць. Няслушныя ці малапераканаўчыя аспрэчвае, хоча, каб яго зразумелі.

Я гаварыў адзін, якраз перад ад’ездам у Кіеў. Дачуўся, што я еду, і знарок прыйшоў.

Многа хваліў — мову, стыль, тое, што беларус упершыню пастаўлены як роўны з роўнымі сярод іншых народаў Еўропы і выглядае ніштавата між іх, і за цікавыя думкі, погляды, дэталі...

У рамане Брыль многа расказвае і вельмі мала паказвае. Пераказ, героя не адчувае, героі блытаюцца. Не спадабалася: шмат увагі ўдзелена дружбе з кнігамі, паўтарае некаторыя свае творы, дакучаюць успаміны дзяцінства. Больш значную прычыну да вяртання дадому павінен мець галоўны герой. Параўнаў "Особняк" Фолкнера, дзе герой 45 год мучыцца на катарзе дзеля толькі таго, каб, выйшаўшы з турмы, забіць свайго брата, які не памог яму ў цяжкую хвіліну... Нейкую падобную ідэю павінен насіць у сабе і герой брылёўскага рамана — тады раман і кампазіцыйна палепшае, і наогул. Апошняе аспрэчваў, казаў, што чалавеку заўсёды хочацца дамоў. Правільна, але ж каб даць герою нешта фолкнераўскае — які б ён стаў, як бы вырас як вобраз!

Пасля Кіева, сустрэўшыся, гаварыў: "Правіў два месяцы ў Каралішчавічах. Шарахоўская сказала: раман палепшаў, дай Бог, каб паболей такіх раманаў друкавалася".

Хвала Богу, поспеху Я. Брыля я заўсёды буду рад. Я. Брыль — падзея нашай прозы. (...) Яму мы ўсе абавязаны многім — ён нас і маральна падтрымлівае, і наогул.

Помніцца, у "ЛіМе" на маё апавяданне "Стажок сена" з'явіўся пасквіль. Я раззлаваўся, напісаў ліст у рэдакцыю. Спаткаў Я. Брыля. "Не паказвай выгляду, бо крытыкі, як сабакі: пабачаць, што ты звяртаеш на іх увагу, будуць усю дарогу брахаць..." I яшчэ: "у польскай арміі салдат мог абжалаваць загад камандзіра аб спагнанні пасля таго, як адбудзе пакаранне. Пасля некалькіх дзён чалавек ахалоджваўся і рэдка калі скардзіўся, што камандзір пакараў яго няправільна". Гэта запомнілася на ўсё жыццё. Цяпер стараюся не звяртаць увагі — добрае пра мяне пішацца ці кепскае...

***

Іван МЕЛЕЖ. Навальніца над полем (працяг "Людзей на балоце"). Раман.

І.Мележ — мой зямляк. Я не вельмі цаніў яго дагэтуль. Ранейшыя творы здаваліся надуманымі, далёкімі ад праўды.

Таму "Людзей на балоце" пачаў чытаць без асаблівай ахвоты. Першыя 20 — 40 старонак не захапілі. Сказаў нават нейкую недарэчнасць, Я.Брыль падтрымаў: "Іван можа, глядзі, скарачай". (Ён быў тады намеснікам рэдактара.) Вялюгін пасмяяўся: відаць, лепей было б, каб раман згарэў (у Мележа быў пажар на кватэры, і раман сапраўды ледзь не згарэў). Але прачытаў 100, 200, 300 старонак — Божа мой, якая проза! Пасля К.Чорнага нічога падобнага не было.

Сказаў у рэдакцыі гэта — скептычна ўспрынялі: маўляў, малады хлопец, што ён яшчэ разумее ў літаратуры. Ад Мележа ніхто не чакаў, што ён напіша што вартае.

3 Мележам гаварыў доўга — гадзіны тры. Многае мне падабалася, сёе-тое і не. Як толькі зраблю крытычную заўвагу, Мележ шапку ў ахапку — і "мне пара дадому". Я пачынаю хваліць — забывае пра дамоўку, слухае, пытае, што яшчэ я маю сказаць пра раман. I так тры гадзіны...

Пасля неяк дома ў яго быў. Слухаў кавалкі другой часткі, другога фактычна рамана. Чытаў I.Мележ, што думаюць яго героі пра калектывізацыю. Усё натуральна, жыццёва. Спытаўся, як ён лічыць, правільнай была калектывізацыя, ці нельга было абысціся без яе? (...)

100 старонак новага рамана чытаў два дні. 50 старонак смакаваў — лепш за папярэдні раман. Там месцамі была скаванасць, ненатуральнасць, тут здзіўляючая вольнасць, прастата і глыбіня. 50 астатніх старонак — пра калгас. Усё добра, натуральна, але няма першаадкрыцця, паўтор таго, што было ўжо ў другіх. Нідзе няма, што яны беларусы і ў нас таксама нешта было ў галовах, што і мы жылі не толькі чужымі думкамі, а сяды-тады думалі самі...

Пазваніў мне ў рэдакцыю. Шмат хваліў. Выказаў усе заўвагі — з Я.Брылём, І.Мележам можна гаварыць шчыра. Наконт нацыянальнага сказаў, падумае. I наогул, зойдзе, каб яшчэ пагаварыць больш грунтоўна і падрабязна.

** *

Аляксей КУЛАКОЎСКІ. Сустрэча на ростанях. Раман.

Чыталі ўтраіх — Я.Скрыган, Я.Брыль і я. Спачатку ўдваіх — Скрыган і я. Мне сёе-тое здалося падазроным у паказе вайны (штрафнога батальёна). Скрыган: "Трэба ж некаму праўду пісаць!" (ён быу тады загадчыкам аддзела). Але даў Я.Брыль. Брыль літаральна знішчыў раман. Гаварылі ўтраіх за адным сталом, папярэдне звёўшы ў адно нашы заўвагі. А.Кулакоўскі моўчкі выслухаў усё, пасля ледзь не заплакаў: "Няўжо я горшы пісьменнік, як Шамякін?" Я.Брыль: "Таму і кажам, што ты не горшы".(...) Паправіў хутка, нешта праз месяц і надрукавалі...

Другая частка слабейшая за першую, хаця бытавыя дэталі і там ёсць цікавыя...

***

"Тры зоркі". Аповесць.

Пісаў у Каралішчавічах, я яшчэ быў там. Калі хадзілі па лесе — часцей за ўсё Я.Брыль, А.Кулакоўскі, В.Тарас і я — расказваў пра людзей са свае вёскі. Раптам чытаю аповесць, сустракаю тое, што чуў. Аповесць здаў у апошнія дні, перад самай здачай у набор, А.Бачыла адразу ж аддаў у №1. Мы з Пташнікавым выказалі сумненне: ці пройдзе яна цэнзуру, сёе-тое варта было б паслабіць... "Ерунда, я нічога не бачу такога, каб трэба было паслабляць..."

Здалі. Прайшла цэнзуру. I раптам, дні праз тры, званок — затрымаць друкаванне.

Аказваецца: А.Кулакоўскі ва ўсе газеты здаў урыўкі. Адзін урывак трапіў Фесько, той перадрукаваў яго ў некалькіх экземплярах, і ў ЦК. Там спахапіліся, далі каманду зняць. Танк хадзіў у ЦК, але, мусіць, даказаць яму нічога не ўдалося, бо нават не даведаўшыся, чыталі аповесць усю ці толькі кавалак, вярнуўся і даў каманду зняць...

Пасля нарады ў ЦК, выступлення Мазурава... Кулакоўскі на трыбуне, яго, як хлапчука, пытаннямі збівае Шаура, паказвае выдадзены за мяжой экземпляр "Дабрасельцаў"... Хацеў жартам Кулакоўскі "отбояриться", не ўдалося...

Аповесць чыталі ўсе члены рэдкалегіі, некалькі разоў П.Броўка... Усё ж надрукавалі...

У выдавецтве Казека на пытанне, чаму не ўключылі ў план, адказаў: "Трэба пісаць не заганныя творы, тады пытацца не будзеш, уключылі ці не..."

А аповесць-то вельмі сярэдняя, часам проста нарыс... (Нядаўна чытаў запісныя кнігі А.Вішні. Здаецца, пісаў знарок іх, каб, калі трапіцца папасці ў органы, былі апраўдальныя дакументы. Я пішу не для апраўдання сябе, проста хай застаецца праўда на паперы.)

***

Іван НАВУМЕНКА. Апавяданні ("Сон", "Негры ў Мінску").

Запомнілася вельмі яскрава, можа таму, што гэта былі першыя мае дні ў "Полымі", "мядовы месяц". Я.Скрыган здорава пакрэсліў — ён быў тады загадчыкам аддзела. І.Навуменка глянуў і адразу ж да мяне (Скрыгана пазвалі да тэлефона): "Не, я не дам, каб мяне так крэслілі. Я не пачынаючы..." Я параіў: "Можа б глянулі, што там падкрэслена. Можа, і варта сёе-тое напісаць не так..." "Не, Барысе, я ведаю, што я прынёс у рэдакцыю. Я шліфую..."

Вярнуўся Я.Скрыган, селі за стол. Навуменка не даваўся, каб яго правілі. Скрыган адказваў, што правіць трэба, неабходна — асобныя фразы гучаць па-газетнаму, ёсць калькі, не беларускі сінтаксіс. "Гэта гумарок", — апраўдваўся Навуменка. "Гумарок таксама павінен гучаць па-беларуску, каб беларус смяяўся сапраўды са смешнага, а не з таго, што пісьменнік не ўмее пісаць па-беларуску..." "У нас няма адпаведных пластоў мовы, каб перадаць дакладна мову інтэлігента, вучонага..." Я.Скрыган: "Гатовага ні ў якой іншай мове не было, усё стваралі самі вучоныя, пісьменнікі... Не браць гатовае ў другіх, а трэба самім ствараць..." Абое расчырванеліся, пачалі гарачыцца, злавацца. 12 — 15 старонак апавяданняў тых, а сядзелі гадзіны 3—4. I ўсё ж Скрыган настояў, і многае выправілі.

Я зрабіў заўвагу: "Газетка пракідаецца сям-там, не варта б". "Не так многа ты, Барыс, і ў газеце той быў, каб мне такія заўвагі рабіць! Я больш за цябе прапрацаваў і ведаю, дзе што..." Але разышліся вельмі мірна, хораша. Толькі пасля пры сустрэчах Навуменка часам казаў: "Які Скрыган пісьменнік?" — і ўсміхаўся. "Стыліст добры", — апраўдваў я Скрыгана. "Што, стыліст? Пару дыялектных слоў ведае, і гэта ўжо стыліст?"

Наогул Я.Скрыган, прыйшоўшы ў "Полымя", спачатку вельмі лез у кожны рукапіс, усё хацеў, каб мова кожнага твора была падобная на мову яго твораў. Прымушаў многа правіць. Я ды і аўтары бунтавалі — павінна ж аставацца нешта і сваё, аўтарскае, нельга, каб мова ўсіх твораў, што друкуюцца ў "Полымі", была падобнай. Яна павінна быць беларускай, а ўхіл да дыялектаў у кожнага свой... Я.Брыль нават раз сказаў: "Што, хіба табе, Янка, няма чаго свайго рабіць, што перапісваеш усіх..." Пасля здаўся, менш упікаў. Толькі перыядамі, калі, мусіць, свая работа не ішла.

***

Міхась ЛЫНЬКОЎ. Замежныя апавяданні.

Прынёс Танк. Чыталі я, Скрыган. Не ўсё спадабалася, у мове — газета, "ўшыя", "ўшыся" амаль у кожным сказе... "Правіць ці не?" — пытаюся ў Я.Брыля. "А што?" Паказваю. "Гм, трэба было 6, ведаеш, паправіць..." Пазваніў Лынькову — не прыйдзе сам, кажа, хай папраўляюць у мове, дзе лічыце патрэбным". Аддалі Шарахоўскай — тая зрабіла ўсё па свайму густу. Наогул, Шарахоўская многім навяла глянец на мове, зрабіла, наколькі гэта было магчыма, яе беларускай. Цікава, якая будзе мова многіх з нас, калі пойдзе Шарахоўская з "Полымя"?

***

Уладзімір КАРАТКЕВІЧ. Сівая легенда (Ракута).

Уразіла адразу ж веданне сярэднявечча. Замкі, зброя, побыт... Швейцарац гаворыць пра беларуса і з павагай, захапленнем... У мове шмат украінізмаў... Правіў, дзе мог. Я.Скрыган больш прайшоўся з алоўкам па аповесці. Апусцілі дзе-нідзе беларускасць — каб хаця не было "залатога веку", барані Божа. Далі чытаць М.Лужаніну — той доўга даказваў, што такога паўстання нідзе не было, не было і Кізгайлы — Кіжгайла быў, не зусім дакладна апісаны Магілёў і інш. Ул.Караткевіч апраўдваўся, спасылаўся на дакументы і кнігі. Асабліва палохаў Леў Сапега — ён памёр нешта за 15 год да паўстання Ракутовіча. Ці пакідаць яго ў аповесці — Леў Сапега фігура гістарычная, мёртвага яго рускія, калі ўзялі Вільню, цягалі па вуліцах горада, прывязаўшы да хваста каня... М.Лужанін не адобрыў некаторых моўных правак Я.Скрыгана — "астаўся" і "застаўся". Як адно, так і другое слова мае права на жыццё. Уніфіцыраваць нельга, 6о за кожным гэтым словам свой сэнс. "Бег, бег і астаўся". "Засталося 40 рублёў..."

Здалі ў набор, карэктура трапіла да А.Сідарэнкі, той напісаў артыкул у "Звязду". Чакалі, калі выйдзе часопіс, каб даць. Затрымалі карэктуру, чытала вышэйшае начальства. У рэдакцыі самі выкінулі Сапегу, яшчэ сёе-тое... На выпадак — з'явіцца артыкул Сідарэнкі, ён не праверыць можа, што надрукавана ў часопісе, і сядзе ў лужу.

Выйшаў часопіс — усё ціха. Hi артыкула, ні так ніякой крытыкі. Дый не было, папраўдзе, чаго крытыкаваць — вострага нічога не асталося.. А ў кнізе выйшла амаль такая ж аповесць, як і была.

***

Уладзімір КАРАТКЕВІЧ. Нельга забыць. Раман.

Прынёс Я.Брыль. Пісаў рэцэнзію на кнігу і адобрыў раман. Я адразу ж узяўся чытаць — першыя 70 старонак здзівілі: няўжо з'явіўся такі новы празаік у нашай літаратуры! (...)

Даў Скрыгану. Таму раман спадабаўся таксама. Рылько піў — ён нізашто не надрукаваў бы такі твор, асабліва прачытаўшы яго ў першым варыянце...

Гаварыў з Караткевічам адзін і вельмі шчыра. Праз месяц прыслаў раман з Масквы, нічога не паправіўшы. Выкінуў толькі адну сцэну — абарону Масквы, апалчэнне. (Пераказаў яе вуснамі Галаўлі.) Я ўзяўся рыхтаваць раман да друку — выкідаў усё, што вельмі выпірала. Многае можна аднавіць у асобным выданні, а цяпер — каб не чапляліся сабакі. Інакш раман асобнай кнігай не выдасі. Караткевіч мяне паслухаў. Здалі ў набор.

Першы падняў крык А.Вялюгін. "Паэму забракаваў я, дык ён лезе праз акно — робіць яе паэмаю героя, друкуе ў "Полымі". Паэму я выкідаў першую, пакідаў толькі некалькі частак, для каларыту. Яна паўтарала папярэднія празаічныя сцэны..." Пайшоў глядзець: аказваецца, машыністка памылілася, надрукавала закрэсленае... Я.Скрыган даў указание: чытаць пасля машынкі ўсё, што здаецца на аддзел, у набор. Я — на дыбы: я адзін у аддзеле, у мяне на ўсё не хопіць часу...

Да Вялюгіна далучыўся Р.Шкраба (ён дзяжурны быў па нумары). Раман яму наогул не спадабаўся. Узяўся чытаць Танк — ніколі не бачыў яго такім злосным. Не пакінуў нідзе жывога месца — скрэсліў усё. На мяне ўсе глядзяць, як на вінаватага. Пазвалі Караткевіча, паказалі заўвагі Танка. Караткевіч узяўся аспрэчваць: многае Танк сапраўды хапіў залішне... Сяк-так аддалі на праўку.

Ад другой часткі рамана асталіся "рожкі ды ножкі". Чытаў Танк перад самым ад’ездам у Амерыку. Прынёс рукапіс Я.Скрыган, глянуў і аж умлеў: што асталося ад рамана...

Чытачы прынялі няблага, нават А.Мальдзіс рэцэнзію хвалебную ціскануў у "ЛiMe"...

Аў выдавецтве Караткевіч здаў першы варыянт. В.Сёмуха пусціў усё. I дарэмна — нехта глянуў, нехта прачытаў — рэдсавет. Караткевіч узяўся правіць. Пакуль правіў, сустрэча інтэлігенцыі ў Крамлі. Раман яшчэ раз затрымалі. Пасля трапіў у ЦК. Там прачыталі на бюро ўрыўкі, аддалі ў Саюз — хай Саюз рашае, што рабіць з раманам: выдаваць ці не выдаваць.

Засядалі ў Броўкі ў кабінеце. Ніхто не асмеліўся ганіць раман: вельмі таленавіта напісаны. Толькі сёе-тое зняць. Караткевіч згадзіўся. Зняў. 3 выдавецтва раман трапіў на калегію міністэрства...

Прыехаў я з Кіева і дачуўся: раман не выходзіць, рассыпаны набор...

У першым варыянце загаловак быў — "Леаніды не вернуцца да зямлі". Я ўлавіў сэнс, ідэю — каб яе трохі схаваць, далі другі загаловак — "Нельга забыць".

***

Міхаіл ГАРЭЦКІ. Віленскія камунары. Раман.

Знайшоў раман І.Шутовіч. Ён і прадмову напісаў, і перадрукаваў раман на машынцы. Скрыган аддаў Пташнікаву. "Прачытай і, можа, выберы які кавалак..." Пташнікаў прачытаў — трэба друкаваць раман увесь. Скрыган усумніўся. Узяў сам дадому. Папраўдзе, раман добры, трэба друкаваць цалкам. Танк прачытаў, далі М.Лужаніну. М.Лужанін прынёс і прадмову. А.Бачыла знайшоў у прадмове непажаданае — М.Лужанін заўпарціўся: альбо бярыце так, як я напісаў, альбо ніяк не бярыце... Нашы здаліся.

Скрыган загадаў зверыць усе цытаты-эпіграфы. А як, па чым? Па кнігах 1935 года (часу напісання твора) ці пазнейшых выданнях? Дзе знайсці ўсё — адзін сказ Маркса ці Леніна, а ў іх па 60 тамоў! Я хадзіў у Інстытут марксізму, у бібліятэку, капаўся сам у кнігах. Сёе-тое знайшоў, напісаў Шушкевіч пісьмо брату Гарэцкага — той таксама памог сім-тым. Астатняе выкінулі зусім, што не праверылі. Выкінулі і яшчэ сёе-тое, што не самі, Галоўліт. Я дзяжурыў якраз: тут паказаны голад у Вільні ў першую імперыялістычную вайну. Гарэцкі дае, што ён еў — меню на дзень. Апісвае сталовую — хлеб яшчэ на сталах стаіць, еш, хоць расперажыся. Ярашэўская (работніца Галоўліта): так цяпер многія рабочыя ў нас не жывуць... А гэта ж — голад паказаны! Што могуць падумаць?..

Каб нічога не падумалі, знялі гэты кавалак, эпізод. Знялі і яшчэ сёе-тое...

Наогул — перасварыліся ўсе за гэты раман у рэдакцьй. Асабліва нерваваўся Пташнікаў — раман добры, цікавы, такіх і цяпер яшчэ "класікі" не пішуць, дык навошта валаводзіцца, трэба хутчэй друкаваць... Раман не гісторыя, калі ёсць якія "няўвязкі" — не бяда, пісьменнік мае права на выдумку. Я падтрымаў яго. 3 горам папалам надрукавалі, і ўсе ўбачылі, які вялікі пісьменнік загінуў ні за што... Цікава, на фоне тых, хто стаў ахвярай культу, як бы выглядалі многія "вядомыя" раманісты, паэты, драматургі? Каб не было такога клятага "культу", якая б была наша літаратура, мова, якая б была Беларусь? Ды нашто згадваць, як казаў адзін яўрэй, тое, чаго не будзе, чаго ўжо ніяк не вернеш.

* * *

Васіль БЫКАЎ. Здрада. Аповесць.

Аповесць была падрыхтавана да друку Я.Скрыганом (загадчыкам аддзела). Але прачытаў яе А.Рылько, панёс Я.Брылю — і забракавалі "як ідэйна не вытрыманую". В.Быкаў казаў мне пасля: Брыль пачаў цытаваць мне статут: "У цябе вось салдат кідае зброю..." А ведаеш, што ў статуце Савецкай Арміі напісана? Я ваяваў не менш Брыля, і што-што, а статут ведаю... (...)

Я стараўся — першая ж мая праца. Усё роўна знайшоў мала чаго недазволенага. Толькі моўную праўку вялікую зрабіў, апрошчваў, набліжаў да народнай мовы быкаўскія "нагрувашчванні". Нават ліст Быкаву напісаў (ці толькі збіраўся гэта зрабіць — не памятаю: вось жа — нават самае бляклае чарніла лепей за добрую памяць), што аповесць — вялікая ўдача, што нічога падобнага даўно не чытаў...

Быкаў прыехаў, папрасіў на ноч у гасцініцу аповесць (праўлены экземпляр) і многае аднавіў. Я пра гэта нікому не казаў, толькі як быў дзяжурны, выправіў сям-там "нагрувашчванні"...

***

Мікола ЛОБАН. Шэметы. Раман.

Першая кніга рамана чыталася ў рэдакцыі за год да майго прыходу і была забракавана А.Рылько і Ул.Карпавым. Я меў радасць чытаць другі варыянт кнігі — ён мне спадабаўся, за выключэннем асобных сцэн. I яшчэ: раман вельмі ж блізка пераклікаўся з "Хождением по мукам" Талстога і нечым нагадваў "Тихий Дон". Было ў ім нешта і сваё, лобанаўскае, і, дарэчы, вабнае. Зрабілі шмат моўных заўваг — дыялектызмы, газета месцамі, асобныя вобразы цьмяныя, кампазіцыя не заўсёды ўдалая.

Што мог, паправіў — і надрукавалі. (Цікава было 6 калі перачытаць тое, што мы друкуем. Чысценькае, гатовенькае. А то чытаеш рукапіс — і ўсё. А чытач чытае кнігу — і думка рэдакцыйная і чытацкая разыходзіцца, пэўна, будуць.)

Другая кніга — "На парозе будучыні" — лепшая за першую. Шмат дыялектызмаў Лобан правіць не хоча, адстойвае кожнае слова — загадчык сектара мовы АН БССР, як-ніяк гонар не дазваляе! Ледзь-ледзь усунулі між Савіцкага і Шамякіна. I добра зрабілі: каб не ўсунулі, бадай, і не надрукавалі 6 у 1963 г. — не хапіла б месца.

***

Аркадзь ЧАРНЫШЭВІЧ. Засценак Малінаўка. Раман.

Друкавала наша машыністка. Доўга я любаваўся пісьмом — доўгія лісты ў лінейку, роўны, чысты почырк. I каб хоць адна паправачка!

Тры экземпляры рамана валяліся ў рэдакцыі з год, пакуль урэшце не аддаў А.Чарнышэвіч грошы машыністцы і не забраў.

Раман уразіў мяне веданнем побыту беларускіх шляхцюкоў, каларытнымі характарамі і мовай. Ён спадабаўся мне не менш за раман Мележа "Людзі на балоце". (Дарэчы, мы спачатку назвалі Мележаў раман "Туманы над багнай". А.Рылько ўбачыў у гэтым загалоўку ідэйны хіб і ў карэктуры прымусіў мяняць. Мележ прынёс цэлы спіс назваў, 10—15. Спыніліся на "Людзях на балоце". Але Я.Скрыган палічыў раман сыраватым. Раман, папраўдзе, і быў сыраваты, але не настолькі, як лічыў Я.Скрыган. А.Чарнышэвіч жыў у Радашковічах — то піў, то хварэў. I ўсю работу па праўцы мне давялося ўзваліць на свае плечы. Пасля Скрыган прайшоўся добра-такі па старонках — многае згубілася, не трапіла ў друк. I гэта адзіны твор, які мы, здаецца, сапсавалі сваёю праўкаю. Лез хто хацеў, аўтара не было, ён не сочыць — што трапляе ў друк наогул з-пад яго пяра. Карэктуру чытаць не захацеў...

Ды ліха з ім, добра, што раман надрукаваны. Мінулае, а гэта многім не па густу.

ЗАДУМЫ.

Калі Бог дасць здароўя і сілы, хачу напісаць тры аповесці ці раманы (высветліцца пасля), дзе галоўныя героі будуць пісьменнікі.

***

Сяргей ДЗЯРГАЙ.

Першыя пасляваенныя гады, г.Мінск. Парк імя Горкага. Пасуцца козы, коні. I побач з імі, на траве, з чорным партфелікам, на пузе ляжыць у салдацкім шынялю чалавек. Ён кульгае, і усе прымаюць яго за салдата, што вярнуўся з фронту, — такіх тады было многа ў Мінску. I ніхто не звяртае на яго асабліва ўвагі — побач піўныя, забягалаўкі, ля іх таўкуцца людзі, сярод людзей пісьменнікі — запісваюць свае творы. I чалавек у шынялю не зводзіць з іх вачэй — ён жа таксама пісьменнік, ведае амаль кожнага з іх — як пачатковец, чалавек, які цікавіцца літаратурай, ён часта бываў раней на пісьменніцкіх сходах. Нават больш: ён ведае кожнаму іх цану — недарэкі, без таленту і сумлення. Найбольш таленавітых яны пасадзілі ў 1937 г. — пісалі даносы, выступалі ў друку, і на сходах, і нават на допытах. Цяпер яны рады — яны самыя вялікія, недасяжныя, іх хваляць у друку, завуць на прыёмы.

Ён жа — на некалькі галоў вышэй за іх усіх, разам узятых, ён друкаваўся таксама да вайны, за што і ўзялі ў 1937 г. Цяпер у яго партфелі ляжаць вершы, паэмы — ён ведае, што калі б іх надрукавалі, усе гэтыя свяцілы адразу б патухлі... Ім трэба б было зноў садзіць яго ці спіхнуць з гэтага свету.

Але ён не можа друкаваць сваіх твораў, бо як толькі ён заявіцца і скажа, хто ён, яго возьмуць зноў. Ён рады, што жыў некалі на вёсцы і яго ніхто з гэтых не ведае — яго ведалі тыя, што таксама ў турмах ці загінулі.

Рады ён і волі — вырваўся з лагера ў часе вайны (разбамбілі лагер), перш хаваўся, нават прозвішча замяніў. Яго не пазналі б і тыя, хто ведаў, — так ён змяніўся: з жыццярадаснага, "кроў з малаком" юнака — стаў сівы, хмуры чалавек. У парк ён ходзіць, каб тут, пад дрэвамі, пісаць — жыве ж на ўскраіне, у сенечках — там рамантуе боты і не хоча, каб ведалі, што граматны і нешта піша, — заявяць і зноў забяруць. Такая воля ўсё ж лепш той няволі.

Урэшце ім пачынае цікавіцца міліцыя — хто ж ён? У парк нельга, міліцыя высочвае, дзе ж ён жыве. Няма прапіскі — выселяць з горада. "Частник". Як не хочацца — ідзе ў рэдакцыю, нясе вершы. Там — у захапленні. А дае ён самае горшае. Друкуюць. Ён ідзе ў Саюз — паперку, каб не выселілі, прапісалі. Але вершы яго губяць — у Саюзе баяцца яго, як паэт ён можа зацьміць іх усіх, да таго ж баяцца, каб не адказваць — чорт яго ведае, хто ён, гэты чалавек. Паперкі не даюць, ён едзе ў старэнькі флігель з Мінска. I вязе ў чорным, патрапаным, аблезлым партфельчыку золата, тое, чым пасля будзе зачытвацца ўвесь свет, — свае цудоўныя, непераймальныя вершы і паэмы.

Ён перажыў многае, таму не перажывае асабліва і гэта — ён рады, што на волі, што зможа пісаць і далей, рабіць тое, чаго хоча яго душа. I галоўнае — быць, жыць на волі. (...)

** *

Алесь ПАЛЬЧЭЎСКІ.

У 1956 годзе з турмы выходзіць адзінокі сівы чалавек. Яго рэабілітавалі "за неимением улик"... 19 год ён прабыў ні за што за кратамі... Куды яму падацца, што рабіць? Пенсію яму далі, дый што з яго выціснеш яшчэ, з гэтага старога...

Але чалавеку, каб жыць, трэба, каб была мэта. А дзеля чаго яму жыць, гэтаму старому, адзінокаму чалавеку? Сям'і ў яго няма — жонка памерла перад самым тым, як яго ўзялі. Другі раз ажаніцца не паспеў — пасадзілі. Астаўся, праўда, сын. Яму тады было нешта каля трох год — сам працаваў, глядзела бабка.

Успомніць — як прыходзіў, як гарнулася дзіця, як пачынала гаварыць "шакаладка — кашаладка", часікі (пяцьдзесят часоў — время сем мінут палавіна другога), ножку падымае, тады сапка, а тады і бабка... I чакае мамы — мама лячылася, ляжала ў бальніцы, і яе прыйшлося чакаць. Чакае і цяпер — і радасць, і сум... 19 год нічога не ведае пра яго лёс. 3 турмы не пісаў — не хацелася вярэдзіць сэрца сабе, дый успамінаў, як чакаў сынок маці (а мама не прыйшла — не хацеў турбаваць малога — хай лічыць, што яго няма зусім). Ды каму пісаць?

Сын, мне трэба знайсці сына. I ён едзе дадому, правільней, у той горад, дзе ён жыў. Няма бабкі, няма тых людзей, дзе ён жыў на кватэры, няма нават таго дома... (Перад гэтым — у гарсавеце хутка і без валакіты далі яму аднапакаёвую кватэру.)

Горад новы, новыя людзі — вялікая побач будоўля. Але стары шукае, нястомна шукае — месяц, другі... Урэшце знаходзіць нейкія сляды — у размове з суседкай даведваецца, што тая жыла побач.

"Сына?" Так, яна чула. Сынок жыў з бабкаю, пакуль тая не памерла. Тады яго нехта ўсынавіў.

Шукае ўсіх усыноўленых і — знаходзіць. Сына яго ўсынавілі заможныя людзі (ледзь не старшыня гарсавета — дырэктар, можа, загса ці нешта падобнае). Ён носіць прозвішча новых бацькоў, скончыў інстытут, камуніст, цяпер — архітэктар ці нешта такое — горада. У яго новых бацькоў не было дзяцей, яны і ўсынавілі яго.

Ідзе да сына — на рабоце не знаходзіць (лепей бы спачатку сам, сам), але ад радасці, што знайшоў, не можа стрымацца — едзе на кватэру. Звоніць (сцэна, як чакае, — як тахкае сэрца, якія думкі — на лесвічнай пляцоўцы). Выходзіць — стройны хлопец, мужчына — няўжо гэта мой сын?

— Мне Апанаса Рыгоравіча.

— Я. Што вы хацелі?

Думкі, думкі, думкі.

— Па асабістай справе, я хацеў бы проста пагаварыць з вамі.

Не хоча пускаць у хату, — убогі патрапаны стары, апрануты абы-як, на нагах — кірзавыя боты ў гразі. Глядзіць на боты, на ўсё — адгаворваецца, але стары настойвае. Заходзяць, зачыняюцца ў асобным пакоі, — пад дзвярамі слухаюць. Простая цікавасць дый нейкая нецярплівасць — яны чулі размову на лесвічнай клетцы, а таму і зацікавіліся, — дый трывога нейкая пасялілася.

— Вы (гаворыць бацька на сына на вы) — знаеце, што вы не родны сын. — Так, я знаю гэта. А навошта пытаеце?

— Я знаў вашага бацьку.

— Ну і што? — як бы абыякава. — Дзе ён, што з ім? Загінуў?

— Не, жыве.

— Дзе?

— Тут жа, у гэтым горадзе.

— Праўда?

— Так. Вы хацелі б калі з ім сустрэцца?

— Але, пры выпадку.

— Я і ёсць...

Разгубленасць, бянтэжыцца. А стары плача і тым самым выказвае нейкую боязнасць. Размова...

— Ну дык можа пойдзем да мяне?

— Не позволяет партийная совесть оставлять стариков (яны зараз на пенсіі).

Ідзе дадому. Ідзе і не бачыць дарогі. А мне, што мне "позволяет совесть моя, не партийная..."

Думкі, думкі, думкі. Згадкі і пра яго дзяцінства зноў, і пра маці яго, і пра ўсё-ўсё. Жыць? На чорта яно, на чорта ўсё гэтае жыццё. Развагі яго аб жыцці — кляне, што радзіўся на свет...

I астаецца адзін сын — калі выходзіць бацька, новая маці і бацька, як каты, ходзяць кругом, шэпчуцца з сабою... што будзе!..

Ляжыць — і абавязаны перад гэтымі, і ўспамінае таго... старога. Што ён вінаваты? Хіба б не быў бы такім бацькам, як гэтыя? Гэтыя з роскашы, як сабаку ці кацяня, узялі. Для балаўства. Таму ж я трэба — як чэрствы кавалак хлеба... Жаль да таго. "Лепей бы я ў дзіцячым доме вырас, як тут..."

Рашае ісці да таго. Аб'яўляе ўранні. 3 новай маці прыпадак, прыступ... Прыязджае "хуткая дапамога", нашатыр панюхаць.

"Можа, і нарэшце. А не — не..."

Ідзе да таго, — стары сабіраецца вешацца, з вяроўкай ужо.

— Сынок мой, ты вярнуўся?

Лашчацца, цалуюцца, суцяшаюць адзін аднаго.

У акно заглянула сонца — узышло — нешта такое, нейкі адзін аптымістычны сказ. I ўсё.

***

Іван ПТАШНІКАЎ. Лонва.

Аповесць Іван занёс у "Маладосць". Прачыталі М.Стральцоў, А.Асіпенка. Узяў П.Панчанка. Гаворка была (расказваў М.Стральцоў) нядоўгая і вельмі тактоўная. Але І.Пташнікаву нешта не спадабалася — "вы чалавек таленавіты, але сёе-тое трэба дарабіць". І.Пташнікаў узбунтаваўся, перадаў аповесць мне (я чытаў яе адначасова з "Маладосцю"), каб я даў прачытаць яе А.Бачылу, ведаючы, што аповесць чыталася ў "Маладосці", зрабіў вельмі многа заўваг — па сюжэце асабліва. Гаворка яго звялася да таго, што аповесць трэба перапісваць, фактычна пісаць новую. Іван хварэў, гаворка ішла са мной. Я аддаў аповесць чытаць далей — Я.Скрыгану. Перад гэтым Я.Скрыган ставіў пытанне аб замене І.Пташнікава як рэдактара аддзела на больш старэйшага па ўзросту і вопыту чалавека. Але нешта не выйшла — таму аповесць Я.Скрыган прачытаў з вялікаю ахвотаю і ўхваліў усё, без усялякіх агаворак. Танк прачытаў аповесць ужо ў часопісе і таксама вельмі хваліў — як нікога яшчэ. (...)

***

Раман САБАЛЕНКА. Незамужняя ўдава.

Чытаў я гэтую аповесць і дзіву даваўся — да чаго можа давесці нават добрага пісьменніка бескантрольнасць, безадказнасць. "Аповесць пра веліч душы"! Месцамі горш, як у І.Гурскага. Я забракаваў, мяне падтрымалі І.Пташнікаў, Я. Скрыган.

Гаворка была рэзкая, але шчырая. Першы сказаў сваё "не" Я.Скрыган, я выказаў свае довады, што так друкаваць аповесць нельга.

"Чаму? Вунь Гарбачоў у Маскве пераклаў ужо, піша, што гэта мой лепшы твор".

"Мы таксама можам напісаць такое. Хай вось надрукуе".

Р.Сабаленка аповесць забраў. Аддаў чытаць "наверх", пачаў збіраць думку — у "Полымі" не працуюць з аўтарамі, а адразу бракуюць. Я.Скрыган пайшоў "на папятную". Пачаў упамінаць у выступлениях, на вечарах і ў друку, што будзем друкаваць.

Р.Сабаленка прынёс другі варыянт. Ён быў трошкі лепшы за папярэдні, але ажывіць мерцвяка ўсё роўна нікому яшчэ не ўдавалася. Зноў прачыталі мы ўсе ўтраіх, і думка была — не друкаваць. Далі М.Танку. Той прачытаў, сказаў: "Дрысня", але друкаваць трэба. Каб той лагер угаманіўся (М.Танк заўсёды не хацеў звягі, а таму другі раз на многае закрываў вочы, каб было менш звягі. Дый інакш нельга: адзін у вас часопіс — трэба адно даваць, трэба даваць і другое).

Выказаў шмат заўваг, і аповесць вярнулі на дапрацоўку другі раз. Надрукавалі сяк-так.

***

Аркадзь ЧАРНЫШЭВІЧ. Засценак Малінаўка. Раман. Кніга 2.

Кніга другая рамана слабейшая за першую. Няма дзеі. Героі сабяруцца, пабалбочуць і разышліся. Выйгрышныя сцэны ў рамане скомканы, другараднае — расцягнута. Мова, бы выключная.

Усе прачыталі, зрабілі заўвагі, Арк. Чарнышэвіч іх паправіў, і здалі ў друк.

***

Ілья ГУРСКІ. Апошні раман з "Улады Саветаў".

Раман два гады марынавалі. Трохі мы, трохі Інстытут гісторыі партыі. Рэцэнзію з Інстытута пісаў Ліпіла. "Гэты раман ніякі не гістарычны..." Такі праўда — гэта першы "плутаўскі" раман у беларускай літаратуры. Рэцэнзія была грунтоўная, але Гурскі нічога не паправіў — "Я маю сваю думку на многія рэчы. Гісторыкі таго не ведаюць, што ведаю я".

Я.Скрыган добрасумленна скараціў раман, зрабіў, каб можна было яго хоць чытаць. І.Гурскі ўзяў прагледзець раман і ўсё аднавіў. Hi радка не скараціў.

І.Пташнікаў пайшоў у водпуск, Я.Скрыган недзе паехаў (ці не ў Сібір — дэкада літаратуры ў Расіі), і я адзін даводзіў усё да ладу. Зняў старонак 150, астатняе здаў у набор. Асобныя моманты доўга аспрэчвалі — асабліва сцэны, дзе І.Гурскі апісвае Леніна і Крупскую. Прыносілі тамы Леніна, даказвалі, што многае не так было, як І.Гурскі паказвае. Але І.Гурскі змясціў гэтыя сцэны ў "Звяздзе". Настойвалі, настойвалі, дый пусцілі амаль усё так, як і было. Адзін наш клопат — менш надрукаваць, каб нешта ў нумары паралельна і другое было. Не ўдалося — прасіў Гурскі ў два нумары, з №11 зляцела, так што №12 выйшаў з адным І.Гурскім.

***

Уладзімір КАРАТКЕВІЧ. Каласы пад сярпом тваім.

Беларуская літаратура, бадай, адзіная літаратура, дзе няма сваіх гістарычных твораў. Стварыць іх таксама нялёгка, бо ў народа няма гісторыі. Гісторыя то ёсць, вядома, але якая яна — ніхто не ведае, нават самі беларусы. Ствараць гэтую гісторыю трэба беларускім пісьменнікам, бо гісторыкам гэтая задача непасільная — яны выракліся беларускасці: дух беларускі жыве пакуль што толькі ў пісьменнікаў.

I сёння самае надзённае і патрэбнае — гістарычная літаратура. Гэта той "святы дух", удыхнуўшы які, можа, сёй-той яшчэ ажыве. Людзям трэба сказаць, што мы не бязродныя, што мы жывём даўно і маем чым ганарыцца. I Ул. Караткевіч гэта разумее больш за каго іншага. У след за Я.Купалам ён пачаў будзіць народ, выводзіць яго са спячкі.

Калі я чытаў раман, хацелася запіць. (...) "Вярні, вярні мне бацькаўшчыну, Божа, калі Ты цар і неба, і зямлі".

Чытаў раман улетку, услед за Іванам. Пасля Я.Скрыган, Я.Брыль, М.Танк.

Я думаў, што друкаваць раман мы не будзем. Надта ж смела ставіліся многія праблемы, надта ж ён быў беларускі. А тут у Караткевіча "хвасты" розныя валачыліся.

Танк чытаў хутка, абураўся Ул.Караткевічам, пры кожным зручным выпадку яму падтаквалі А.Клышка, Р.Шкраба і Р.Бярозкін. (Пры нас жа М.Танк маўчаў — відаць, раман ускалыхнуў і Танка.)

Доўгая гаворка была — умешваўся і Я.Брыль, і мы, і ўсё ж згадзіліся друкаваць. Караткевіч стукаў кулаком аб стол, Танк гарачыўся таксама.

Касцюшку палякі лічаць вялікім палкаводцам. Суворава таксама лічаць рускія.

А дзе праўда?

I ўся гісторыя гэтак. Згадзіліся старонак на 600 — 700.

Скарачаў я з першай папкі мала. Многае хацелася пакінуць. Але ўмяшаўся І.Пташнікаў (чаму — невядома) і абрэзаў усё, што і не трэба было абразаць.

Другую папку я больш сам абрэзаў, бо трэба было даць у нумар не больш 170 стар. (...)

***

Кажуць, майстэрства сучасных пісьменнікаў вышэй за майстэрства нашых класікаў. Можа быць — у паэтаў (не ва ўсіх!) лепшыя рыфмы, вольны размер, рытм, больш метафар, параўнанняў, свяжэйшая мова... У празаікаў — большая культура радка... Але ж усё гэта прыйшло да нас дзякуючы другім літаратурам, дзякуючы вучобе ў вялікіх майстроў рускай і сусветнай літаратуры. Затое чым мы прайграем — давайце палічым:

1. Мы не ведаем так чалавека, жыцця, народнага побыту, як ведалі нашы класікі... А калі і ведаем, баімся паказваць усё так, як ёсць...

2. Наша літаратура губляе нацыянальнае аблічча, робіцца інтэрнацыянальнай. У творах праблемы нацыі не падымаюцца, няма і нацыянальных тыпаў... Мала таго, рэдка ў якога паэта нават верш з’яўляецца пра Беларусь... Купалам гаварыў некалі цэлы народ, нацыя заяўляла аб сабе як аб нацыі, якая хоча гаварыць, пісаць і жыць па-свойму... Цяпер у паэтаў — гульня ў рыфмы, рытмы, робяць цацкі на ёлку... А паэт — гэта барометр часу, ён павінен усё чуць, бачыць і пра ўсё гаварыць...

3. Аддалілася мова ад народнай плыні, усё часцей і часцей сустракаеш замест сакавітага народнага выразу кальку з рускай, сухое паведамленне, а не паказ...

4. Няма народнага духу, няма стыхіі, якая неад’емная якасць усіх найлепшых твораў сусветнай літаратуры. Стыхіі не толькі ў творы, але і ў характарах — чалавек хоча зрабіць так, а стыхія яго прымушае рабіць па-свойму. Барацьба "Я" — розуму і сэрца, з тым, што ў чалавеку невядома і што ў пэўны час вядзе за сабою чалавека, хаця розум і сэрца супраціўляюцца,— гэтага ўсяго няма. Ёсць затое клетачкі — усё расчэрчана, усё вядома, сядзі толькі і канстатуй...

Не пералічыць, што мы страцілі. Галоўнае ж, што страцілі, — літаратура больш не жыве праблемамі нацыі... I гэтага гісторыя нам не даруе. Ніколі.

***

Канечне, творы Мележа, Брыля, Панчанкі, Танка будуць уплываць на літаратуру.(...) У іх будуць вучыцца майстэрству менавіта радка, беларускаму слову, якое можна так паставіць, каб яно іграла, свяцілася...

Калі гавораць, што сённяшняя літаратура вышэй за класіку, то часам забываюць, што класіка вытрымала ўжо выпрабаванне часам. А ці вытрымаюць гэтае выпрабаванне творы, напісаныя намі? Паглядзіце на сябе, таварышы пісьменнікі, праз пяцьдзесят, сто год! Што ад вас астанецца? Па дзесяць-дваццаць год прайшло з дня апублікавання вашых твораў — і то яны ўстарэлі. А што астанецца праз пяцьдзесят, сто?

Мяне, ва ўсякім разе, пераконвае класіка: творы, дзе няма нацыянальных характараў, няма нацыянальных праблем, дзе няма нечага агульначалавечага, — не астаюцца, яны паміраюць...

А ў творах нашых пісьменнікаў сучасных гэтага якраз і бракуе. Мала таго — у іх няма роздуму, няма філасофіі свайго часу. Яны ілюструюць толькі час... (...)

Каб самому пісаць, трэба прааналізаваць усё, што да цябе напісалі. Каб не паўтараць нечых памылак, каб другі раз не вынаходзіць веласіпед. Памылкі, вядома, будуць, але яны павінны быць маімі памылкамі... (...)

Чытаў прозу А.Наўроцкага. Вось ён, відаць, усіх нас абыйдзе і пойдзе далей. Калі, вядома, ніхто яму не пяройдзе дарогі.

14.8.66 г.

(...) Трэба паэзія, проза, трэба гаварыць, хто мы і чаго прыйшлі на гэтую зямлю. Трэба думаць пра Беларусь, пра вялікі і гаротны свой народ. Народ, які яшчэ не дажыў да таго, каб прызнаць сваю мову. Трэба на многае адкрываць людзям вочы. А мы забаўляем людзей гульнёй у рыфмы. Чорнага, Чорнага няма.

***

Быў на памінках Я. Коласа. Броўка гаварыў, што вось каб жыў Я.Колас, то як бы ён радаваўся, што ў зямлі, якой ён служыў усё жыццё, знайшлі нафту, вугаль, соль... I ні слова пра тую справу, якой аддаў Колас жыццё, — беларускае слова. А яно выганяецца са школ, радыё, газет, ВНУ... Яно робіцца зноў "неблаговидным", "ненужным"... Прасілі і мяне выступіць ад маладых. Добра, што адмовіўся. Гаварыць пра Я.Коласа трэба. Толькі не, не так, як гаварыў П.Броўка.

22.8.66 г.

Чытаю "Братоў Карамазавых". Вось чаго, вось чаго мне не хапае — Дастаеўскага. I не толькі мне — усёй нашай літаратуры! Не чытаць гэтую кнігу трэба — вывучаць. Усё можна выкінуць, спаліць — пакінуць толькі "Братоў Карамазавых"...

I як я раней гэтага не адчуваў?

Чытаў — і не адчуваў!..

17.11.66 г.

Усёй беларускай літаратуры не хапае жанчыны. Можа, таму яна такая і сумная, нецікавая. Паспрабавалі Я.Колас і I.Мележ увесці жанчын у творы — і іхнія творы загучалі. Літаратура — самы інтымны від мастацтва. Кнігу чытаюць наадзіне, а наадзіне чалавек думае пра ўсё. I не трэба баяцца падштурхнуць яго думкі на інтымнае. Не было б Аксінні — хіба б гэтак чытаўся "Ціхі Дон"? Ці чыталіся б так "Мужыкі" Рэймонта без Ягны? Альбо "Ганна Карэніна" Талстога? Пакуль беларускія празаікі не ўвядуць ва ўсёй сваёй велічы і нізасці жанчыну ў свае творы, датуль беларуская літаратура будзе нечытэльнай.

27.11.66 г.

Пісьменнік павінен пісаць свой час. Толькі тады ён будзе цікавы сваім сучаснікам, калі ў яго творах будзе адлюстраванне сучаснасці... Без сучаснасці няма пісьменніка... Наш час — самы велічны, самы незвычайны... Лухта, якая лухта усё гэта! Быццам час, што быў раней, меней быў цікавы, мен ей велічны, мен ей незвычайны. Варта ўспомніць толькі вайну, 1937 год, калектывізацыю, рэвалюцыю... Яшчэ далей — паўстанне 1863 г., прыгон, 1812 год, і г.д., і г.д. Чым той час горшы за наш для пісьменніка? Чым лепшы наш час за той, мінулы? Толькі хіба тым, што мы жывём цяпер і не бачылі, не ведаем таго, ранейшага... Але ж жыццё чалавека — гэта яго змаганне са смерцю, з забыццём. Калі ў нас, у Беларусі, былі вялікія пісьменнікі таго часу, асталіся калі б іх творы — жыў бы для нашага народа той час. А так — яго няма, няма тых людзей, што жылі некалі. I задача наша — абнавіць тое, што было. Не ўсё, дык хоць трошкі таго... Чалавек жыў і тады, чалавек жыве і цяпер. I заўсёды яму было цяжка жыць. Не толькі таму, што яго ўсе, хто над ім, душылі, гнялі, але і таму, што ён — чалавек смяротны.

Прыйшоўшы на зямлю, ён павінен яе пакінуць, адысці. I ў гэтым — яго ўся радасць, усё гора, уся яго замілаванасць і бяда. Чалавеку трэба памагчы жыць на гэтым свеце. Ён адрокся ад рэлігіі, ад таго, што вякамі памагала яму хоць трохі ў цяжкіх выпадках, давала куды схавацца яго духу. Цяпер ён адзін на зямлі. I ён не вечны, і зямля яго не вечная таксама. I ён гэта ведае... Зоры — другая зямля — далёка, далёка ад яго... Пісьменнік — адзіны абаронца чалавека на зямлі, бо ўсё, што дасюль рабілі дзяржавы, урады для чалавека — не што іншае, як большае заняволенне чалавека, большы прымус.

Чалавеку трэба памагчы пражыць сваё жыццё на зямлі — вось асноўная задача літаратуры. Усё ж астатняе, што гаворыцца, — лухта.

Літаратура — даследаванне характару чалавека, а не фіксацыя падзей. Падзеі падаюцца толькі так, наколькі яны ўздзейнічаюць на чалавека, яго характар, псіхіку, жыццё.

10.12.66 г.

Яшчэ раз, цяпер па абавязку дзяжурнага, прачытаў "Лісткі календара" М.Танка. Калі 6 на падставе гэтых запісаў напісаць кнігу, як гэта зрабіў І.Эрэнбург, для Беларусі прагучала 6. Прагучыць дзённік і так, 6о ў ім вельмі многае перагукваецца з тым, што ёсць сёння. Часам нават не верыцца, што запісы тыя зроблены маладым чалавекам і паэтам, які не жыў у нашым часе. Пабаяўся М.Танк адкрыцца да канца, як гэта зрабіў І.Эрэнбург...

Шкода, што забіраюць яго ад нас як рэдактара. Рэдактар М.Танк быў нядрэнны. 3 ім можна было працаваць. Лепшае, што трапляла ў рэдакцыю, трапляла і на старонкі часопіса. Трапляла часам і тое, што не павінна б было трапляць. Але тут часткова і не рэдактарава віна: часопіс у Беларусі адзін, і тут хочаш не хочаш — даводзіцца быць дыпламатам. Інакш правае, рэакцыйнае крыло — а яно, на жаль, самае вялікае, з’ела б часопіс і ўсіх нас, яго супрацоўнікаў. У М.Танка — вельмі шырокая спіна, хаваючыся за яе, і нам можна было сёе-тое рабіць. М.Танку не мог абы-які кручок зрабіць заўвагу. А ў вялікіх-то часу не было, дык рабіць невялікую заўвагу не заўсёды зручна было.

Паглядзім, якое "Полымя" будзе без М.Танка. Калі прыйдзе чалавек адукаваны, са сваёй думкай — яно можа лепшым стаць, як было. Ёсць у Саюзе добрыя заступнікі, з беларускімі аўтарамі можна будзе смялей абыходзіцца. Калі ж дадуць за рэдактара выскачку, чалавека недалёкага — прапаў на нейкі час і часопіс, і ўся беларуская літаратура... Прынамсі, мне так здаецца.

Цяпер шкадую, што не рабіў запісаў з першага дня рабо­ты ў "Полымі", хаця... Час калі ж такі, што не спрыяе ані такой літаратуры, як дзённікі. I гэтыя запіскі, што пачаў рабіць, боязна трымаць у сябе. Лёс можа нечакана перакруціцца... I тое, што зроблена дзеля сябе, можа стаць супраць сябе. Ды патрошку буду папісваць. Некалі можа прыдацца, абнавіць усё па памяці будзе цяжэй.

Гаварыў з Я.Скрыганом пра Броўку. Я сказаў, што не супраць Броўкі мы на з'ездзе галасавалі, а супраць броўкаўшчыны — г.зн. яго акружэння. Таму гэта спадабалася, ён перадаў Броўку. I Броўка ўзрадаваўся: дык значыць, мяне любяць, паважаюць...

Эх, жыццё! Памрэ чалавек і ведаць не будзе, што пра яго думаюць людзі. Канечне, Броўку ва ўсім вінаваціць нельга. Час быў такі. Ён патрабаваў Бровак і нарадзіў іх. Не было б Броўкі, нехта б другі рабіў тое, што рабіў ён. Але ж ён рабіў, і гэтага ніхто яму не даруе. Мала таго, што ён рабіў, дык ён рабіў усё дзеля сябе, каб схапіць больш чыноў, прэмій, сла­вы... Пра народ жа, другіх людзей ён успамінаў толькі тады, калі гэта падпірала яго аўтарытэт ці клала на яго цень. I тады... Тады ён аднаго хваліў, а другога... Прыйдзе час, і, я думаю, мы разбярэмся, што Броўка зрабіў для народа, нацыі. (...)

Яму давалі, давалі ўсё, каб падняць яго аўтарытэт, каб з дапамогай гэтага аўтарытэта глушыць, нішчыць усё лепшае, што было, што нараджалася ў народа... Надзьмулі такі пузыр! А ён узяў ды на з'ездзе ледзь-ледзь не лопнуў... Каб не Глебка, каб не ЦК — лопнуў бы! Ды з якім бы трэскам!

I гэта яшчэ раз пацвярджае тую ісціну, што вядома ўсім: нельга рабіць усё і ні за што не адказваць. Рана ці позна, а адказваць за зробленае прыйдзецца... 3 Броўкам адыходзіць у нябыт цэлая эпоха ў гісторыі беларускай літаратуры. Цяжка, вельмі цяжка будзе лепшаму ўзяць верх над горшым. Але ўсё ж лепшае некалі пераможа горшае. Тут не трэба быць вялікім прарокам, проста трэба бачыць, як развівалася і развіваецца гісторыя...

***

Бог ты мой, калі мы дажывём да такога часу, каб можна было гаварыць праўду і не баяцца! Выступіў на секцыі, сказаў, што думаў і пра выдавецтва, і пра тое, што некаторыя нашыя "класікі" захапіліся выданнем сваіх шматтомнікаў... і ўсе пакрыўдзіліся. (...) А гэта — чакай непрыемнасцей. Праз дзень І.Навуменка сказаў — у трох чалавек, з якімі ён гаварыў, дрэннае ўражанне пра маю аповесць "Апошнія і першыя". Ну і што! Нібыта я пішу так, каб усім падабалася. I ніхто, відаць, так не піша, няма ніводнага, бадай, твора ў літаратуры, які падабаўся 6 усім. "А ларчик просто открывался" — у Навуменкі на рэцэнзіі мая аповесць. I нехта хоча адразу ж паўплываць на яе лёс...

Толькі пасля пашкадаваў, што не сказаў Навуменку, каб ён вярнуў рукапіс у выдавецтва. Нябось як пра М.Стральцова, то не слухаў нічыіх думак, напісаў рэцэнзію дадатную, хаця Ул. Дамашэвіч кнігу бракаваў... I той выдаў кнігу. А пра мяне баіцца пісаць, што думае. (...)

16.12.66 г.

Колькі часу — якога дарагога часу! — некаторыя пісьменнікі трацяць на тое, каб дабіцца ўлады, дэпутацкіх значкоў, прэмій! Каб увесь час гэты яны думалі пра свае творы, сядзелі за рукапісамі — колькі б чаго цудоўнага было створана, як бы мы пабагацелі!..

I хочацца маліцца. Божа, злітуйся нада мною, не дай і мне захварэць на гэта! Паберажы мяне...

17.12.66 г.

Я думаў, што ў Броўкі забіраюць уладу нашы старэйшыя, каб усё рабіць для народа, літаратуры. Аж не. Пакуль што яны робяць усё для сябе — шматтомнікі, кватэры, самазадаволенне ўладай. Уладкоўвае кожны свае справы. I толькі.

Пра народ, літаратуру ніхто не думае...

31.12.66 г.

Ha дварэ — адліга, а ўсюды — замаразкі, самыя сапраўдныя замаразкі. 3 №1 "Полымя" знятая аповесць А.Васілевіч. Мяняецца час. Месяц назад аповесць гэтая не выклікала 6 ніякіх сумненняў. Танк жартуе — каб можна было, узяў бы падушку ды схаваўся б у "Полымя". А "Полымя" таго, былога, ужо няма. Страчана, беззваротна страчана. Казека, пры яго асцярожнасці, "Полымя" не павядзе, як трэба было б весці. Надзея на рэдкалегію. Але калі і ў яе ўвядуць двух загадчыкаў — прозы і нарыса, і рэдкалегія будзе не тая.

О, я ведаю трошкі гэтых людзей. Яны могуць усё зрабіць, абы застацца, абы ім слава была, абы не пусціць нічога лепшага за іхнія творы... Карпаў у параўнанні з імі нішто. Давядзецца змагацца некалі, давядзецца ачышчаць зноў Аўгіевы канюшні... Пакуль Я.Скрыган у рэдакцыі, яшчэ можна бу­дзе неяк жыць, нешта рабіць. Але яму — 62 гады. А далей, далей што?

Уладу ў Саюзе ўзялі, а часопісы, выдавецтва аддаюць каму папала. Ці то не ведаюць людзей, ці то аслепленыя ўладай...

Ідзе новы, 1967 год. Пабачым, што ён наварожыць.

Пакуль жа што, хоць на дварэ адліга, на душы — холад, мароз...

5.1.67 г.

Барацьба вакол "Полымя" не затухае. Пакуль не зацверджаны Я.Казека, кожная групоўка хоча правесці свайго кандыдата. Былі П.Кавалёў, Н.Пашкевіч (ад ЦК) — іх, кажуць, спляжыў Я.Брыль. Кавалёў (я заходзіў да яго) як не плача — "сябра сям'і", колькі я зрабіў дзеля яго, а ён..." Няма ўжо і В.Віткі, Я.Скрыгана, А.Бачылы — іх не захацелі зверху. А.Бачыла некалькі дзён хадзіў як галоўны (ён сябра Казекі). Цяпер сціх — Казеку ніхто не заве на гутарку. А тым часам да ўлады ў "Полымя" рвецца Шамякін. Няйнакш, хоча згуртаваць сілы і на наступным з'ездзе штурмаваць Танка, Брыля.

І.Мележ у Маскве. Шамякін сядзіць дома. Панчанка таксама нешта хітруе.

А погалас ідзе — хутка здаўся Сакратарыят. Не так, не так трэба было, трэба было не аддаваць абы-каму "Полымя". "Полымя" — гэта агеньчык надзеі ўсёй Беларусі. Затушыць яго — распаліць зноў будзе нялёгка...

Пташнікаў таксама калоціцца: нехта на навагоднім вечары сказаў — не бойся, усё ў цябе будзе добра. А ён чуе — ці будзе добра. Пагаворваюць, што трэба ўзяць чалавека на пераклады — гэта значыць узяць Я.Семяжона (яны з Тан­кам жанатыя на сёстрах, ці што?). Семяжон партыйны, і тады ён загадчык. Адамчык таксама хоча ў "Полымя". Быў у Брыля, Танка, Панчанкі, Мележа. (...) Я.Скрыган гаварыў — не магу я раіць І.Пташнікава ў рэдкалегію. Буду раіць цябе. (Мяне.) Зноў усё пачынаецца нанова — аднойчы, вясною, мяне ўжо ставілі загадчыкам. Я адмовіўся. Ніхто зразумець мяне не хацеў, што мне не трэба ўлада, што я ўлады ніякай не хачу. Я хачу пісаць, пісаць сваё, тое, што ў мяне на душы. У "Полымі" ж я таму, што мне трэба недзе зарабляць сабе на хлеб. Мая задача — як можна далей быць ад улады, каб улада не перашкаджала працы. Я паспеў пераканацца ўжо — улада, як і п’янства, загубіла не адзін талент! Талент павінен быць незалежны, ён павінен думаць пра свае творы, а не пра штосьці другое.

Злуюся, што барацьба вакол "Полымя" займае і мае думкі. Я павінен быў думаць пра ненапісаныя старонкі. Апраўдваю сябе толькі тым, што "Полымя" вельмі важнае для справы Беларусі. Кожны куточак у ім не павінен трапляць у абы-якія рукі. Згубленага не вернеш. Але ні да каго не ха­джу, нікому ні пра што не гавару. Хопіць і таго, што думаю пра ўсё. Дый куды ісці? Дзе той чалавек, да якога я пайшоў бы і пагаварыў?.. Кожны думае пра сябе... Можа, хто думае і пра справу, ды баіцца адкрыцца, як другі раз баюся адкрыцца і я. (...)

26.1.67 г.

Чытаю Р.Гарадзі. Гэта пасля чытання твораў Кафкі, Камю, Іянэску. Пераконвае. А раней яшчэ лепей пераканалі мяне самі творы гэтых пісьменнікаў — гэта мастацтва. Вялікае мастацтва, можа, вышэйшая нават ступень мастацтва. Сапраўды, творчасць — гэта не што іншае, як стварэнне свайго свету маста­ком. Міфатворчасць, ці стварэнне, засяленне кавалачка зямлі, як гэта, напрыклад, зрабіў Фолкнер — над гэтым трэба яшчэ падумаць. Але і Кафка, і Камю, і Іянэску — гэта куды вышэй за ілюстратараў, натуралістаў, розных капіістаў. Не адлюстроўваць свет, што ты бачыш, а ствараць. Дый сапраўды, чаму я павінен пісаць толькі тое, што бачу, а не тое, што я ведаю пра тое, што бачу. Баюся толькі — гэтае высокае мастацтва астанецца для нас на некаторы час недасяжным. Вельмі ж далёка мы адсталі ад свайго часу, патрэбы дня зацямняюць і падаўляюць у нас творцаў. Мы павінны памагаць грамадству, і ўся гэтая помач, лічыцца, у тым, каб пісаць подпісы, ілюстрацыі да таго, што робіцца. Глядзець жа глыбока на ўсё — нельга, цябе не зразумеюць нават самі пісьменнікі. I яшчэ адно — каб усяму гэтаму мастацтву больш пачуццёвасці, "суперажывання". Сухаватае, завельмі "умозрительное". Камю ў "Чуме" больш пачуццёвы. У яго два светы — адзін як бы рэальны, а за ім стаіць яшчэ адзін свет, які ёсць. Ёсць усюды, дзе жывуць людзі, гэта як бы каркас, які аднолькава лажыцца, упісваецца ў любую сістэму. Тое ж у Кафкі, але ён больш стрыманы, сушэйшы. Музыкі б! Каб як на пласцінцы пішацца музыка, так за словам было запісана пачуццё "суперажывання". Уключыў "пласцінку" — і ты жывеш гэтым, хвалюешся...

Адмаўляць Кафку, Камю, Іянэску могуць толькі адпетыя дурні. Здаецца мне, што мастацтва далей будзе развівацца па дарозе, якую праклалі яны. Дый, можа, не яны, а Гогаль са сваім "Носам".

Трэба і сабе больш эксперыментаваць менавіта ў гэтым напрамку. Рэалістычнае мастацтва, як я пераканаўся, стаіць вельмі блізка да натуралізму, ілюстратарства. Ратавалі раней яго глыбіня, вобразы, тайнікі чалавечых душ. Цяпер ратуе крытыка сацыяльнага. Філасофіі ж няма. А без яе — творы бяскрылыя, аднадзёнкі. Не ўсе гэта бачылі, а эксперыменты нейкія я рабіў. I ў "Англіцкай сталі", дзе за кожным канкрэтным чалавекам і яго дзеяннем стаіць народ — Расія, Польшча, Бе­ларусь і іншаземцы (Форстэр). Ёсць гэта і ў "Апошніх і першых", у малых апавяданнях.

2.2.67 г.

Глядзеў дакументальныя фільмы "Чурлёніс" і "Сезан". I яшчэ больш пераканаўся: мастак — гэта свет, створаны яго фантазіяй. Няма свайго свету — няма і мастака. У мастака ўсё павінна быць сваё — і почырк, і манера пісьма, стыль, а галоўнае — свет, свет, свет. I пра гэта больш за ўсё трэба думаць мне цяпер. Баюся, што стварыць свой свет мне не ўдасца. Прычын на гэта многа — і тое, што ў нас разумение мастацтва зусім іншае, чым павінна было быць на самай справе, роля мастацтва зведзена да ролі газеты, надзённасці, "прываднога паса партыі". Ды па гэтым яшчэ можна было б жыць. Нельга жыць, не еўшы. А хлеб даюць нам толькі за тое, што лічаць патрэбным, што ў нас купляюць. I мы, ледзь толькі навучыўшыся вадзіць пяром, штампуючы, робім тое, што трэба нашым спажыўцам. Дзе там думаць аб вялікім, тым, што будзе хваляваць народ праз вякі!

I ўсё ж па меры сіл і здольнасцей трэба пра гэта думаць. Можа, прыклад Тырса дэ Маліна прыдасца: ён пісаў для царквы п’есу і п'есу для сябе, на хлеб і на вечнасць.

Не шкадую, што паглядзеў два фільмы. Можна было ісці на нараду — там нехта з тых, што кіруюць мастацтвам (сёння мастацтвам, а заўтра, можа быць, дворнікамі ці райпрамкамбінатам) — даваў нейкія ўказанні... (Ах, як падобна гэта на тыя ж дакументальныя фільмы, што я глядзеў у тым жа тэатры: у фільмах вядомыя дзеячы давалі такія ж, відаць, указанні італьянскім і нямецкім творцам... Там дзеячаў тых даўно няма, а ў нас жывуць, кіруюць... Кіруюць усім, чым можна кіраваць і чым нельга... Прыклад пакажа кіраўніцтва — артыкул у "Прав­де" пра "Новый мир" і "Октябрь".

I ўсё адно духам падаць не трэба. Трэба думаць, шукаць. А галоўнае — працаваць. Не думаць пра ўладу, прэміі, нават хлеб. Працаваць і працаваць. Толькі так нешта можна зрабіць...

4.2.67 г.

Учора пазваніла Сінельнікава. Адразу ж перайшла на "ты", хаця ні яна мяне, ні я яе не ведаў. Сказала: тут, у Мінску, знаходзіцца інструктар ЦК КПСС і хоча са мной пагаварыць. Я прыйшоў. Размова не выйшла такой, як я хацеў. Калі я пра нешта адмоўнае пачынаў гаварыць, перабівала Сінельнікава. Дый што гэта за мода новая — выклікаюць і ўчыняюць новы допыт. Не саромеюцца нават спытацца, хто твой лепшы сябра, чаму ты не ў партыі і г.д. Трымаўся я ўвогуле нядрэнна, стараўся "аджартоўвацца" ("смешачкамі"). Шчыра гаварыць — толку няма, — не ведаеш, дзеля чаго ў цябе гэта пытаюць, навошта гэта трэба. У такіх выпадках лепей за ўсё, каб была бачнасць шчырасці... Што я думаю пра Броўку, пра новых сакратароў? Як моладзь жыве? Над чым працую? Аўтабіяграфічны момант у творчасці? Вельмі цікавіў я іх як асоба...

Дзень прайшоў — не магу супакоіцца. Хто падказаў ім са мною пагаварыць? Чаму менавіта са мною? Што яны хацелі выведаць? Навошта... Усе на мяне падазрона глядзяць — чаму і Мазураў мяне клікаў, і гэтыя? I кватэру мне ад ЦК далі — чаму? Сапраўды — чаму?.. I ніхто, відаць, не паверыць, што я і сам не ведаю — чаму ўсё гэта?

Адзінага баюся: каб куды-небудзь не вылучылі. Адмаўляцца — ох, як нялёгка гэта рабіць. Ісці ж — гэта развітвацца з творчасцю. А я ўсё ж хачу разабрацца, што такое літаратура, хачу нешта напісаць. Для гэтага ж патрэбныя час, незалежнасць, свабода... Дый хто я такі, каб некаму дыктаваць, некім кіраваць... Ставілі рэдактарам аддзела, я рашуча адмовіўся. I цяпер бачу — правільна зрабіў. Хоць грошай меней, затое свабоды больш, клопату менш. Часу на свае творы і так не хапае.

Калі думаеш пісаць — старайся быць далей ад улады. (...) Творы, творы трэба пісаць — вось што трэба. Гэта я ве­даю. Ведаю добра.

А ў "Полымі" — хаос. Здымаем трэцюю частку рамана М.Лобана. Галоўліт. Ужо знялі аповесць А.Васілевіч. Цяпер — гэта. Не рэдактары цяпер мы, а цэнзары. Юбілейны год многім хочацца зрабіць ялейным. I бачу — зробяць.

5.2.67 г.

Газеты надрукавалі даклад П.Машэрава на Пленуме ЦК Беларусі. "Высокую ацэнку грамадскасці атрымалі раманы "Людзі на балоце" І.Мележа, "Вецер веку" І.Гурскага, драматычныя творы і сцэнарыі К.Губарэвіча, грамадзянская паэзія П.Броўкі, М.Танка..." Вось так! Таленавітае побач з бяздарным. Колькі разоў ужо гаварылася, што кіраўнікам варта не гаварыць пра тое, чаго яны не ведаюць, калі яны толькі хочуць, каб іх паважалі. Упэўнены — калі б П.Машэраў чытаў І.Гурскага ці таго ж Губарэвіча, ён не назваў бы іх творы. А можа... Ліха ведае, усё можа быць. Далі ж прэміі Танку — разам з ім Панчанку і Няфёду. Падраўнялі... У такіх выпадках, відаць, варта сапраўдным пісьменнікам адмаўляцца ад прэмій. Пад рознымі прычынамі, калі нельга шчыра сказаць — такой прэміі я не магу браць, бо: 1) ёю ў свой час узнагароджваліся людзі, якіх я ніколі не лічыў і не магу лічыць за пісьменнікаў; 2) калі я прыняў гэтую прэмію, я зраўняўся і з тымі людзьмі, а я лічу сябе вышэй; 3) на мне і на другіх, падобных мне, Камітэт набівае сабе цану, каб даваць прэміі людзям, патрэбным дзяржаве, але недалёкім ад літаратуры і г.д. (...)

6.2.67 г.

Чутка прайшла: Казека рэдактарам у "Полымі" не будзе. Чавускі казаў, што бачыў у скверыку Танка. Ён быў сумны-сумны. Выйшаў толькі з ЦК. "Хто рэдактар?" — "Відаць, Кавалёў..."

Калі гэта так, літаратуры на бліжэйшую пяцігодку не бу­дзе. I "Полымя" таксама — Кавалёў яго "патушыць". I так яно не надта гарэла, але хоць тлела. Я працаваў у Кавалёва ў "Вожыку". Чалавек ён нядрэнны, жыць з ім можна. Але гэта ніякі не літаратар, нават не разумее, што такое літаратура. Творы яго — ніжэй крытыкі. I таму, відаць, іх ніхто асабліва і не крытыкаваў. А шкада. І.Гурскага не крытыкавалі, П.Кавалёва не крытыкавалі, і на іх робяць стаўку. Трэба было даваць фельетоны на іх творы, ганьбаваць — тады б сорамна было і тым, хто над намі, ставіць такіх людзей. А лепей — не друкаваць зусім іх твораў. Праўда, заўсёды стаіць пытанне — я іх хіба адкрываў, што мне трэба іх закрываць? А закрыць, не даць ходу такім — ніколі не позна. Выступіў бы Мележ, выказаўся б шчыра пра Гурскага, Кавалёва — і нетрапілі б у даклад. Маўчанне, замоўчванне — не заўсёды лепшы сродак барацьбы...

Вельмі баюся, каб Кавалёў мяне не "падняў". Рабіць тое, што ён будзе загадваць, ці змагу я. Пайсці ж з "Полымя" — куды? У "Полымі" хоць час вольны, можна сваё рабіць. У другім месцы і гэтага не будзе.

Памыліліся мы, што "пракацілі" П.Броўку. Хацелі яму хоць перад смерцю сказаць, што мы пра яго думаем. А выйшла што — няма "Маладосці", няма і "Полымя". Раней літаратура нейкая хоць была, часопісы былі. Цяпер — ёсць кіраўнікі, а кіраваць чым ім няма. (...) У Саюзе цяпер лепшыя пісьменнікі. А ім трэба быць ці за сваімі сталамі, ці за рэдактарскімі сталамі. 3 той работай, што яны робяць цяпер, справіліся б і не пісьменнікі, тэхнічныя сакратары.

Шкада "Полымя". Шкада "Маладосці". Шкада ўсёй беларускай літаратуры. Галоўнае — усё на ногі пачало было станавіцца. I так згубіць! Цяпер давядзецца ваяваць супраць лепшых нашых пісьменнікаў, хаця ўжо ведаем — не людзі вырашаюць усё, а месца. Трэба было, каб на месцы быў Броўка, — і ён быў. Цяпер з Танка хочуць зрабіць Броўку. I зробяць... Ужо, кажуць, ледзь вымову не далі за тое, што Саюз вылучыў на прэмію Быкава... Усе б'юць, крытыкуюць Быкава, Быкаў паводзіць сябе самастойна, а тут на табе — яго на прэмію.

Барацьба, што ідзе вакол "Полымя" і Саюза, захапляе і мяне. А трэба думаць пра другое — літаратуру, свае тво­ры. А я ўжо дні чатыры нічога не пішу. А гэта — дрэнна. У галаву тады лезе абы-што. Трэба пісаць, пісаць не гледзячы ні на што...

22.2.67 г.

Два тыдні працаваў. Ішло някепска, увогуле давольны работай. Не так тым, што зроблена, як тым, што працаваў над прозай, а не займаўся розным глупствам.

Клікалі ў ЦК. Марцалеў. Гаварыў са мною 30 мінут. Гаворка была вельмі таварыская, сяброўская. Пытаўся пра рабо­ту ў "Полымі", планы аддзела, пра некаторыя творы, што ёсць у партфелі. Потым даў пачытаць запіс перадачы радыёстанцыі "Свабода" па маёй апошняй аповесці. 5 старонак тэксту, хваляць мяне, з палітычнага боку адну толькі паметку зрабілі.

Заўсёды б так. А то калі палітычныя хібы знаходзяць там, нам нялёгка тут.

Развітаўся я з Марцалевым і падумаў — выклікалі не проста так, нешта трэба ад мяне, калі ўсюды завуць, выклікаюць. Перад гэтым быў на сустрэчы з фінскімі пісьменнікамі. Каб хаця падвышэння нейкага не прапанавалі! Выкручвацца будзе туга. Я хачу пісаць, толькі пісаць. Бо ў кіраўніцтве закруцішся — і бывай, проза.

Вылучылі дзве мае аповесці на прэмію. Прэміі, вядома, не дадуць, але, можа, лягчэй будзе выдаць кнігу, ганарару большага лягчэй будзе дабіцца. Каб не апошняе — зняў бы сябе з прэміі. Трэба не пра прэміі думаць, а пісаць, думаць, як лепш пісаць!.. (...)

25.2.67 г.

Сёння газеты надрукавалі Указ аб прысваенні званняў Героя Працы пісьменнікам. I, як заўсёды, побач з вартымі — кан'юнктуршчыкі, палітычныя прастытуткі. Карняйчук, Турсун-задэ, Тычына... Асабліва першы — што ён стварыў, астанецца пасля смерці ў яго хоць бы адзін радок? Быў бы сярод герояў і Броўка. З’езд адабраў у Броўкі гэтае званне. Забыты К.Паўстоўскі — адзін з найлепшых пісьменнікаў Расіі, жывы класік. Няма сярод узнагароджаных і Твардоўскага, Эрэнбурга. Усе яны вартыя такога звання. Некалі Горкага выкінулі з акадэмікаў Акадэміі славеснасці. Чэхаў і Караленка ў знак пратэсту выйшлі з ліку акадэмікаў. Цяпер гэтага ніхто не зробіць...

Танк казаў, што ў панядзелак вырашыцца справа з рэдактарам. У панядзелак, у 9 гадзін раніцы. Паглядзім, пачакаем — балазе, нядоўга чакаць...

4.3.67 г.

Зямля круціцца, падзеі адна змяняюць другую. Чутка пайшла — рэдактарам будзе І.Мележ. Больш дзвюх гадзін гаварыў па тэлефоне. I хочацца, і колецца... Я на яго месцы нікуды б не пайшоў. Сядзеў бы і пісаў бы, рабіў тое, што трэба зрабіць. (...) Дый што можа быць лепшага ў пісьменніка, як праца над сваімі творамі? Улада? Але нашто яна пісьменніку — каб хіба толькі расправіцца са сваімі праціўнікамі? Слава? Але слава толькі тады будзе славай, калі яна трымаецца на нечым, калі яна не ліпавая... Вядома, для літаратуры, можа, лепей, што прыйдзе Мележ у часопіс. Траціць сябе ў імя нечага? Не напісаць свайго ў імя таго, каб нехта напісаў? (...)

На абмеркаванні прозы ў Саюзе многа было сказана добрага, разумнага. I ўсё ж багата тых, асабліва з крытыкаў, забываюць, што літаратура — гэта перш за ўсё чалавеказнаўства. Заклікаюць да праўды, смеласці, а не да глыбіні, да смелага падыходу да чалавека. У Расіі, а тым больш у Беларусі, (...) не было свабоды ў тым сэнсе, у якім яна была ў іншых краінах. Таму ролю "будзіцеляў" народных брала на сябе літаратура, пісьменнікі. Цяпер таксама на літаратуру многія ўскладаюць тыя ж надзеі. Але літаратура — гэта перш за ўсё чалавек, а потым ужо грамадскія, сацыяльныя канфлікты. Hi Радзішчаў, ні Чарнышэўскі, ні Сляпцоў, Рашэтнікаў, Успенскі не сталі для свету тым, кім сталі Талстой, Дастаеўскі, Фет, Блок і г.д. (...) Не было б у Шолахава Аксінні, Наталлі, Мелехава, не было б станіцы з яе бытам, прыродай, людзьмі, не было б і "Тихого Дона". Задача: думаць пра чалавека, пісаць чалавека. Не месца робіць чалавека, а чалавек — месца...

11.3.67 г.

Аналізуючы многія творы нашай літаратуры, прыходжу да высновы, што адна з прычын іх слабасці — няма гістарызму, глыбіні. Героі паяўляюцца ў творах "бязродныя" — чытач не ведае нічога ні пра іх бацьку, маці, дзеда, прадзеда, не ведае ён нічога і пра тую зямлю, дзе пасяляюцца героі, — як тут нехта жыў да яго, якая сама была тады зямля. Пісьменніку абавязкова трэба адчуваць, ведаць, што да яго жылі людзі на зямлі, што тыя людзі цяпер — косці, тлен і што ён сам будзе хутка касцямі, тленам. Мала таго — у творах павінны быць нейкія і касмічныя парывы, парывы ў будучыню, прастор, адным словам, павінна быць праекцыя і ў мінулае, і ў будучыню. Гэта ёсць ва ўсіх лепшых творах — у Чорнага, у "Ціхім Доне", у Л.Талстога, Чэхава, Фолкнера, Лермантава, Пушкіна і г.д. Без гэтага няма добрага твора.

Глядзець калі не на пяць вякоў наперад і ўглыб, дык хаця на пяць пакаленняў!

Рэдактара ў нас няма. Ды ніхто і не гаворыць пра рэдактара. Надакучыла, абрыдла. Дый пра нішто ніхто не гаворыць. Юбілейны год. Кожны думае пра нешта сваё. 3 аднаго боку, гэта добра, з другога — не зусім.

12.3.67 г.

Гаварыў з М. Аказваецца, супраць яго павялі атакі. (...) Усё залежыць цяпер будзе ад ЦК і самога М. (...)

Няма пакуль што асобы, якая б з'яднала ўвесь Саюз. Броўка адышоў, але многа вельмі людзей, якія хочуць Броўкі. Калі не старога, то новага. (...)16.3.67 г.

Барацьба за "Полымя" ўступіла ў новую, апошнюю фазу. Гавораць — на гэтым тыдні ўсё скончыцца, нікога з сакратароў самі ж сакратары не пускаюць. Брыль заявіў, што калі хто з сакратароў здрадзіць і пойдзе на "Полымя", то ён падасць заяву аб сваім адыходзе з сакратароў. "Трэба ўсім быць разам, і толькі разам". I на "Полымя" асталіся старыя прэтэндэнты — Пашкевіч і Кавалёў. Пашкевіча параіў Панчанка, і сакратары згадзіліся, каб Пашкевіч браў "Полымя". Бачыла — за Пашкевіча, Скрыган — за Кавалёва. Скрыган пайшоў гаварыць з Тан­кам, каб не згаджаўся на Пашкевіча. Танк ад’язджаў у Маскву і займацца падборам рэдактара даручыў Шамякіну.

Пайшлі "Полымем" у Саюз. Сустрэлі Панчанку. "Ідзіце да нас рэдактарам". "3 радасцю 6!" — і падняў рукі. "Але што зробіш, калі бардак..." — і ён паказаў на Саюз, там якраз ішоў Сакратарыят.

А назаўтра зусім выпадкова сустрэліся ў Саюзе Адамчык, Стральцоў і я. 3 пяці гадзін да 10 вечара — спачатку ў Саюзе, потым на кватэры ў Мележа, за чаркаю — пераконвалі Мележа і Шамякіна ўтраіх, што нельга Пашкевічу аддаваць "По­лымя". (...) "Полымя" ж — гэта для Беларусі адзіны агеньчык, яго лёгка можна патушыць. Уся літаратура робіцца ў "Полымі". Надрукуецца — ёсць твор, ёсць пісьменнік. "Полымя", можа быць, важней за Сакратарыят.

Пераканалі, здаецца, і Шамякіна, і Мележа. (...)

Дарогаю Шамякін сказаў, што яму няёмка скакаць праз галаву Танка, але ён пойдзе ў ЦК да Пілатовіча і ўсё яму даложыць. Пашкевічу нельга аддаваць "Полымя".

Сёння сустрэў у выдавецтве Мележа. Крывіцца, рука 6аліць, трэба ехаць некуды лячыцца. Я прывёў яму яшчэ некалькі довадаў супраць Пашкевіча. "А ты на маё месца ў Саюз пойдзеш?" — спытаўся раптам. Я збянтэжыўся. "Ніхто мне такой пасады не прапаноўвае". I зноў Мележ пачаў хітраваць, гаварыць пра свае хваробы... на тым і рассталіся...(...)

Пра творы свае няма калі думаць. Трэба думаць, дзе іх і як друкаваць. Другая аповесць пішацца, а каму яе паказаць такому, каб надрукаваў?

1.4.67 г.

Здаецца, спрэчкі вакол "Полымя" пачалі затухаць. У "Полымі" ёсць рэдактар — Кавалёў. П.Кавалёў — найменшае зло, і не дзіва, што Сакратарыят — за яго.(...)

Кавалёў усё ж будзе цягнуцца да сакратароў, ён даб'ецца льготы, памяшкання, у яго няма групы, на яго можна ўплываць, а галоўнае — ён стары чалавек і больш 5 — 6 год у "Полымі" не пабудзе. Можна яго нават павысіць, перавесці ў сакратары...

Сёння, кажуць, Кавалёва зацвярджаюць. "Першакрасавіцкі жарт": Кавалёў — рэдактар "Полымя".

Учора быў вечар апавядання ў Саюзе. Прачытаў "Невядомы геній", "Каменні" і "Скарга". Некаторыя гаварылі, навошта чытаў такія творы. Не пагладзяць за іх... Ды ліха з імі, хай не гладзяць. Павышэння мне не трэба, я не хачу яго. Гэта, можа, мне дапаможа, каб не ставілі на мяне, не рабілі стаўкі... У вогуле на вечары апавяданні хвалілі, хоць і рабілі некаторыя заўвагі...

4.5.67 г.

Вось Кавалёў і рэдактар "Полымя". Якраз хавалі А.Рылько. Падышоў на могілках да мяне, пытаецца: "Дык што, сёння сустракаемся?" — "Дзе, што?" — "Ты не ведаеш?" — "Не". — "Няўжо вас ніхто не папярэджваў?" — "Не, не папярэджвалі". Пачырванеў. Не даў на могілках пабыць да канца пахавання, пасадзіў мяне ў машыну, паехалі. Дарогаю: "Хто ў рэдакцыі мой вораг? Як Бачыла? Хто не хацеў, каб мяне прызначалі?" Я змікіціў, што ён хоча мяне мець за даносчыка. "Эге, не за таго мяне трымаеце!" Сказаў, што будуць у яго і праціўнікі, можа, будуць і сябры. Але зважаць на гэта не трэба, літаратура ёсць такая справа, што ўсе аднолькава думаць, а тым болей пісаць не могуць. Рэдактарская справа — не даць загінуць лепшаму, даць яму дарогу, калі трэба — падтрымаць і матэрыяльна, і духоўна. "Каго ў аддзел прозы думаеце ўзяць?" — "Дамашэвіча альбо Адамчыка". — "А я за Арабей. Яна кандыдат навук, і калі што — па крытыцы магу з ёй раіцца". — "Але ж у рэдкалегіі нашай ёсць акадэмікі. Райцеся з імі. Нам трэба ў аддзел празаік, добры пісьменнік і работнік".

Змоўк. Хацеў, каб ля рэдакцыі мяне высадзіў. Не, давёз да Саюза, схадзіў паклікаў Танка, паехалі ў рэдакцыю.

Танк сур'ёзна не гаварыў. "Кавалёў вопытны рэдак­тар, умее працаваць з калектывам. Лічым, калектыў харошы. Вам весела будзе працаваць — рэдактар рэдагаваў гумарыстычны часопіс". Пасля гаварылі мы, дакладвалі, што маем у рэдакцыі і што б мы хацелі мець. Кавалёў быў стрыманы, больш слухаў.

Дзён два ў рэдакцыі было па-старому. Хварэў Скрыган, і я сказаў у рэдакцыі, што варта наведаць старога чалавека. Пайшлі Чыгрынаў і Кавалёў. Выпілі па добрай чарцы. Я.Скры­ган: "Трэба друкаваць у часопісе нешта і для душы, а не толькі каб падабацца начальству". Я пахваліў апавяданні Я.Брыля. "Выдатныя творы напісаў Брыль".

Дарогаю Кавалёў сказаў: "Быў у мяне Алешка. Тры гадзіны ліў гразь на ўсіх вас. Што такое? Пташнікаў хваліць аповесць, а ты?" Я адказаў сумленна: аповесці няма, слабая як у ідэйных, так і ў мастацкіх адносінах. 'І наогул, не трэба слухаць усялякіх хадакоў. Сумленныя літаратары пішуць, працуюць, а не ходзяць абліваць гразёю другіх". (...)

У рэдакцыі П.Кавалёў зрабіў нараду. Аказваецца, усё тут ідзе не так, як трэба. "Не так здаюцца матэрыялы, ёсць скаргі, не ў час аўтары атрымліваюць адказы на свае творы, няма чаргі, хроніка не тая, рабочы дзень трэба змяніць, работнікаў рэдакцыі я буду ганяць па камандзіроўках, і г.д., і г.д.". Я не вытрымаў — разоў шэсць-сем агрызнуўся. Я.Скрыган: "Чаргі не можа быць. Ёсць творы добрыя, і іх трэба друкаваць. I ёсць слабыя — іх трэба бракаваць". А.Клышка: "Хроніка павінна быць культуры, а не палітычнага, эканамічнага жыцця. На гэта ёсць іншыя часопісы". Разбілі калектыўна ўсе кавалёўскія пачынанні. Сядзеў чырвоны. Калі нарада скончылася, сказаў мне: "Ты мне не падабаешся". — "Я не для таго, каб падабацца Вам. Я ў рэдакцыі для работы. I наогул, я, відаць, пайду з рэдакцыі". — "Куды?" — "Знайду месца".

Пазванілі ў Галоўліт. Аказваецца, затрымалі №5 "По­лымя". Падпісала Ярашэўская, а Маркевіч сказаў затрымаць. Чыгрынаў дзяжурны. "Я казаў Вам, Павел Нікіфаравіч". Той задаволена ўсміхнуўся. Ад Скрыгана даведаўся: П.Кавалёў у апавяданнях Я.Брыля знайшоў палітычныя памылкі. Падкрэсліў усё, даў прачытаць Шкрабу, Вялюгіну і, відаць, занёс у ЦК. Па дарозе з выдавецтва выпілі са Скрыганом і Чыгрынавым бутэльку віна. Чыгрынаў паехаў на тралейбусе, а мы асталіся са Скрыганом. Кажу: "Вы павінны ўсіх падняць на ногі, а не даць Кавалёву зняць апавяданні. Перамога яго натхніць, пла­кала ўся беларуская літаратура!" Доўга гаварылі са Скрыга­ном пра ўсё. Ён: "Я вінават, што не заўсёды быў настойлівы. Многія слабыя творы не павінны былі друкавацца".

Апавяданні Я.Брыля пайшлі. Без аніводнай праўкі. У Галоўліце быў Бачыла. Але, адчуваю, усё зрабілі Танк і Брыль. У рэдакцыі — радасць. Я.Скрыган: "Усё адно як выйшаў я з турмы. Другая такая радасць сёння, стаўлю ўсім каньяк. Прыхавайце на вечар". Кавалёў спаслаўся на хваробу, сказаў, што ў рэдакцыю не прыйдзе, папрасіў, каб Скрыган падпісаў нумар. Я.Скрыган: "Бачыш, і цяпер баіцца".(...)

Учора прыходзім на работу, чуем: Скрыган прыслаў праз Бачылу заяву, каб яго вызвалілі ад пасады намесніка. П.Кавалёў: "Чаму са мною ён не параіўся?" Ніхто нічога не сказаў — Кавалёў жа са Скрыганом не раіўся, калі некуды насіў апавяданні Брыля. Кавалёў дзень перабыў як мыла з’еўшы, потым некуды пайшоў — ці не ў ЦК. У рэдакцыі — перапалох. Без Танка ды Скрыгана — ці варта аставацца ў "Полымі"? Увечары пазваніў Я.Скрыгану: "Што Вы надумалі? Hi ў якім разе цяпер не пакідайце рэдакцыю. Не давайце Кавалёву волі". — "Ён выказаў мне палітычны недавер. Я не магу працаваць, калі мне не вераць. Прыедзе Танк, хай пры ім разбяруць нашу спра­ву". Калі ўсё добра выйдзе, Кавалёва адвучаць лезці, куды не трэба. I адразу, на першых кроках. Хай адчувае, хто ён. А калі Я.Скрыган пойдзе з работы?.. Усё можа быць.

Ага, Кавалёў забараніў гаварыць, расказваць каму б то ні было пра ўсё, што робіцца ў рэдакцыі. Як усё адно ў лагеры, у заключэнні. Толькі з розніцай той, што падпіскі не ўзяў. Трэба на наступнай нарадзе прапанаваць, каб падпіску з кожнага ўзяў...

5.5.67 г.

Сумна, нецікава зрабілася ў "Полымі". Раней былі Танк, Брыль. Колькі чаго цікавага пачуеш, даведаешся! А якія спрэчкі былі — усе падзеі жыцця, літаратуры абмяркоўваліся, і на якім узроўні! Новы універсітэт! Цяпер жа — цішыня, зрэдку — размова пра футбол. I ўсё. Гаварыць пра літаратуру можам толькі мы, старыя работнікі. Але што кожны з нас думае, мы і так ведаем.(...) Відаць, трэба ўцякаць. Маральнай асалоды ад працы няма ўсё адно. Праўда, пакінуць месца ў любы час не позна. На гэтае месца возьмуць таго, хто ім трэба. А так — усё ж хоць нешта, ды рабіць для справы можна. Увогуле — пачакаем, паглядзім.

10.5.67 г.

(...) Дні і ночы сяджу над рэдакцыйнымі матэрыяламі. Часопіс павялічылі, а людзей не даюць. Да таго ж, новы рэдак­тар, і ўсе кінуліся ў бой — за галоўны напрамак кожны хоча мець пасрэднасць. Тады лягчэй жыць, лягчэй друкавацца. Учора — аж тры аўтары. (...) Грамовічу мы з Пташнікавым далі зразумець, што другая частка, "Яны далі слова", у некалькі разоў горшая за першую. Далі, а не сказалі. I дарэмна — твор, які наогул нельга правіць, а трэба выкінуць на сметнік, ён праз тры дні паправіў. (...) Калі яму сказалі, што галоўная гераіня — фальшывая, ён нам палітыку пачаў прышываць. Не, нас не возьмеш гэтым! Мы далі дружны адпор. Дый што гэта — права аднаго прышываць другому палітычную блізарукасць, непаўнацэннасць

Калі не адаб’ёмся — прападзём.

Скрыган паехаў у водпуск. Што з яго заявай — невядома...

Узнікла жаданне — на падставе Пяткевічавых кніг і таго, што сам ведаю пра Палессе, напісаць нешта — ні то дзённік, ні то запіскі, ні то ўспаміны. Нешта вольнае, незвычайнае па форме. Вось як закончу "Аксану", адразу ж і вазьмуся. Натхняе на гэта і А.Чарнышэвіч — чытаў яго незакончаныя рэчы і зноў шкадаваў: які харошы пісьменнік, не адгаварыўся, адышоў раней часу.

Сёння зноў секцыя. Абрыдла. Трэба гаварыць пра Мялу. Шамякін і Макаёнак чамусьці цягнуць яго ў літаратуру, у Саюз. Адбіваемся, як толькі можам. Харошыя беларускія хлопцы забытыя, а толькі з’явіцца нехта рускі — цягнуць яго за вушы бягом у Саюз. Друкуюць, рэкамендуюць, прабіваюць...

Стварылі часопіс "Нёман", а цяпер вакол яго ствараюць беларускую літаратуру на рускай мове. (...) Патрэбны Літфонд ды невялікія групоўкі, накшталт дарэвалюцыйных (кружкі) ці паслярэвалюцыйных. А то сабралі разам графаманаў, журналістаў і чортведама каго з пісьменнікамі і ні пагаварыць пра літаратуру, ні паспрачацца. Няма "потолка", няма на каго раўняцца. Асабліва адсталая так званая "руская" секта. (...) Злосны я нейкі зрабіўся. Трэба пляваць на ўсё і пісаць сваё. За мяне майго ніхто не напіша. Трэба штодзень пяром вадзіць і вадзіць, паку ль тахкае ў грудзях сэрца, паку ль родзяцца ў галаве думкі, пакуль не анямела рука...

13.5.67 г.

Знайшоў сабе я добрага сябра — гэты дзённік. Ёсць з кім цяпер і параіцца, ёсць каму выліць сваю крыўду.(...)

Два вечары пілі каньяк. Адзін — з Наўроцкім, другі — з Вярцінскім. Добрыя хлопцы. Асабліва Алесь. Гаварылі, што ў кожнага на душы. Памром і ведаць не будзем, хто нас акружае. Рэдка бачымся, рэдка гаворым шчыра адзін з адным. Рэдка давяраем.(...)

17.5.67 г.

Патрошку пішу, і гэта мяне радуе, супакойвае. У літаратуры астаюцца творы, а не тыя пасады, чыны, што меў пры жыцці пісьменнік. Няма твораў, няма і пісьменніка. Шкада, што душэўнай раўнавагі, заглыбленасці ніяк нельга дасягнуць, працуючы ў рэдакцыі. Учора — абмеркаванне часопіса "Бела­русь" у Саюзе, сёння — рэдкалегія "Полымя", заўтра — пасяджэнне Літфонду. I ўсюды — нейкія спрэчкі, яны так ці інакш кранаюць цябе. Учора я прамоўчаў, хаця гаварыць хацелася. Калачынскі дабіў да ручкі "Беларусь", часопіс зрабіўся горшы, чым быў пры Гурскім. Няма ў часопісе апавядання, няма краязнаўства, няма гісторыі... А сёння адмоўчацца не ўдасца. Кавалёў хоча ўзяць у аддзел прозы Арабей. Скрыгана няма, у адпачынку. Трэба зноў усё пачынаць спачатку. Ідучы са сходу, бачыў Пташнікава. Сказаў — ён за Дамашэвіча. Я — таксама. Паспрабуем пастаяць за сябе. Вечар цэлы хадзіў з Клышкам. Яму Кавалёў прапанаваў узяць аддзел навукі. "Так, — кажа, — Танк раіць".

Я радуюся, што мне ніхто нічога не прапаноўвае. Асабліва Кавалёў. Быць яго доўбняй я не хачу. I нічыёй не хочу быць. Хачу быць самім сабою, ні пад каго не падрабляцца, хачу рабіць, пісаць сваё.

19.5.67 г.

Зусім неспадзявана я еду ў Маскву, на IV з'езд пісьменнікаў. Адмовіліся ехаць Гурскі і Вітка, і Сакратарыят дамогся, каб паслалі Стральцова і мяне. Пазваніла Таццяна Кузьмінічна, якраз ішла рэдкалегія, і я не ведаў, радавацца мне ці не. Якраз аповесць "пайшла", і трэба перапыняцца. А перапыняцца мне — гэта амаль усё адно што пакінуць незакончаны твор. 3 другога боку, пабыць на з'ездзе — хочацца. Пабачыць у твар Шолахава, Ляонава, Твардоўскага, Паўстоўскага, Казакова, Еўтушэнку, Нікіціна, паглядзець, як хто рэагуе, наогул паводзіць сябе, пачуць непасрэдна самому, што такое з'езд, — прываблівае ўсё гэта вельмі. З’езд, праўда, юбілейны, але, як кажуць, "чым чорт не жартуе..." (...)

Усю дэлегацыю сабралі ў Саюзе. Прыйшоў Пілатовіч — ён мерыўся ехаць у Балгарыю, але Дземічаў прыслаў тэлеграму, каб Пілатовіч быў на з'ездзе. Ад Беларусі едуць 21 дэлегат і 9 гасцей. Сказалі, з кім трэба сустракацца, парадак дня з’езда і г.д. Адчуванне такое — калі хочаш дабыць да канца на з’ездзе, калі хочаш, каб табе пасля давяралі, — вядзі сябе належна. Не пі, не гуляй з дзеўкамі, не гавары абы-чаго, не апладзіруй, дзе не трэ­ба. З’езда ўсё ж сёй-той баіцца, таму і суровасць, дысцыпліна. Ведаю: будзе сумна без работы, без добрых хлопцаў, без некаторых размоў. Суцяшаю: ёсць Стральцоў, Быкаў, Навуменка, Адамовіч, Мележ. 3 кім-небудзь я сыйдуся, буду гаварыць. Дый справы ў Маскве ёсць — кніга ж у "СП" выходзіць.

Кавалёва перасмыкнула, калі даведаўся, што я еду ў Маскву, — выходзіць, не толькі рэдактары едуць, а і літработнікі. Яму нялёгка было на рэдкалегіі — давялося паўтараць тое, што нядаўна зусім мы яму паўтаралі: якасць, якасць і яшчэ раз якасць.(...)

23.2.68 г.

Учора ў рэдакцыю зайшоў А.Куляшоў. Прынёс пераклад "Песні пра Гаявату". Сядзеў на рэдактарскім крэсле, гаварыў, што цяжка вельмі аставацца адзін на адзін з хваробай. Каб неяк скаратаць час, узяўся перакладаць. 28—30 радкоў у дзень. Паэту наогул, каб не траціць формы, трэба штодзень нешта рабіць. Калі няма сваіх задумак, трэба перакладаць. Я заўважыў, кажа А.Куляшоў, што некаторыя пісьменнікі, калі не пішацца, вядуць запіскі. Падазраю, што гэта робіць А.Твардоўскі.

Быў бледны, нейкі вельмі ветлівы, блізкі з усімі.

***

Вялюгін расказваў пра сустрэчу з Панамарэнкам. Панамарэнку паклікаў Сталін да сябе перад самым вызваленнем Заходняй Беларусі. Дамовіліся — Вільня адыдзе да Літвы.

"Палітычнае значэнне". Вярнуўся Панамарэнка ў Мінск, зноў кліча да сябе Сталін. Прыязджаем да Сталіна — у пакоі ў яго Хрушчоў. "Вось мы з вамі дамовіліся адносна межаў Беларусі". А Хрушчоў кажа: "Пінская і Брэсцкая вобласці павінны адысці пад Украшу". Панамарэнка пачаў даказваць — "па-першае, не Беларусь будзе, а нейкая кішка. Па-другое — што ж мы вызваляем, адну вобласць? Па-трэцяе — этнаграфічна і этнічна вобласці гэтыя беларускія". "Ну вось, таварыш Хрушчоў, таварыш Панамарэнка гаворыць правільна. Можаце ісці".

Калі выйшаў Хрушчоў, Сталін сказаў: "Вобласць не во­бласць, а раён можна аддаць Украіне". Аддалі палову Жлобінскага раёна...

29.3.68 г.

Учора слухаў "Слова пра Горкага" Ляонава. Ёсць усё ж у Расіі яшчэ сумленне. Ёсць. Сказаць проста ў вочы праўду не толькі ўраду, але і ўсяму народу, ды яшчэ ў такі час, калі адусюль лезуць "вусы",— трэба мець мужнасць. Як пасля ні стараліся звесці ўздзеянне прамовы Ляонава розныя Собалевы, Ціханавы, Сурковы і К, — нічога не выйшла. У вушах кожнага, хто слухаў Ляонава, гучалі ў той вечар словы Ляонава. Малайчына! Так адхвастаць усіх "власть имущих ", усю "камарыллю", усіх кукальнікаў, што круцяцца, жывуць каля літаратуры! 3 пісьменніка Горкага хацелі зрабіць чарговы палітычны бум, чарговую кампанію! Па-мойму, не ўдалося... Сарваў Ляонаў!

Літаратура — справа святая. Няма чаго да яе прымазвацца, лезці ў яе з бруднымі рукамі, у галёшах... I раўняць яе толькі да штыка. Літаратура — сумленне народа. Калі літаратура перастане быць сумленнем, яна будзе непатрэбнай народу. Цікава, ці надрукуюць прамову Ляонава сёння газеты? Калі б я быў на месцы Ляонава, я не дазволіў бы выкінуць ці скараціць ні слова — або ўсю прамову друкуйце, або зусім не друкуйце. А можа, зробяць выгляд, што нічога не адбылося? Як робяць выгляд ужо вось некалькі год...

Калі ў Расіі ёсць такія людзі, як Ляонаў, Паўстоўскі, Салжаніцын, — значыць, жыве яшчэ літаратура, дыхае...

Яшчэ раз пераконваюся — не варта верыць усяму часоваму, наноснаму. Праходзіць час, і ўсё становіцца на сваё месца. У літаратуры трэба працаваць, рабіць тое, што рабілі лепшыя за цябе да цябе. А ўсё астатняе — лухта, пазалота, якая можа вабіць толькі людзей недалёкіх, несумленных. (...)

Пісьменнік працуе, калі непасрэдна і не сядзіць за сталом, не піша. I часам, можа, карысней не пісаць, а чытаць, думаць. Думаць не толькі пра другіх, але і пра сябе, пра напісанае табою і тое, што трэба пісаць. Урэшце, астанецца ў літаратуры не колькасць, а якасць. Якасць, якасць і яшчэ раз якасць! I трэба быць далей ад часовага поспеху, часовай хвалы, тым болей што крык вакол таго ці іншага твора падымаюць людзі, як правіла, далёкія ад літаратуры. Сапраўдную цану твору ведаюць заўсёды толькі некалькі чалавек, адзінкі...

Ледзь-ледзь не пайшоў з "Полымя". Нельга больш цярпець. Невук хоча дыктаваць літаратуры свае законы. Хоча, каб мы былі нямыя, як рабы. Калі гаворыш яму, як павінна быць, крычыць, абражае, папракае ў палітычнай слепаце... Дай свінні рогі! Штотыдзень пераконваюся, які гэта недалёкі чалавек, баязлівец, няўдачнік. Каб прымеў — здаецца, паеў бы ўсё таленавітае, жывое...

Перастаў я сварыцца, даказваць нельга. Няма карысці з гэтага ані...

2.4.68 г.

Зайшоў у "Полымя" ўчора Танк. Даўнавата не быў у нас. Гаварыў пра сёе-тое. Папыталі — ці чуў Ляонава. Не, не чуў...

Потым Адамчык, Чыгрынаў і я пайшлі ў Саюз. Там зноў сустрэлі Танка. Ішлі з ім да яго дома. Пытаў пра "Полымя". Расказалі. Прасілі, каб "Полымя" аддалі аднаму з сакратароў. Усё беларускае можа загінуць, калі будуць і далей такія рэдактары. (...) "Не слухае мяне ніхто. Усё адно робяць, як самім хочацца. Глядзяць скоса. А то і сварацца..." — "За што?" — "Пісьмо пра выдавецтва... Ведаеце. Дык нам твораў не трэба было называць канкрэтна, што зжэрлі ўсю паперу... Горкага і Фадзеева".

— "Знайшлі б прычэпку. Не зважайце. Трэба думаць пра спра­ву".

I Танк пачаў расказваць, што не да яго ў хату ездзяць кіраўнікі, а да Куляшова... "А я ж першы сакратар..."

Потым казаў, што ён разумее нас, што шкада яму "По­лымя", што не можа пісаць, трэба засядаць, выступаць.(...)

У Галоўліт пайшла кніжка. Баюся за аповесць "Ноч няволі". Цяпер не час на такія творы. Зноў усе, пачынаючы з самых высокіх, вучаць пісьменнікаў, як трэба пісаць, як весці сябе, што гаварыць. Ім усё ясна, яны ўсё ведаюць, як павінна быць. Дзівішся, чаму толькі яны самі не пішуць...

А я б’юся дзень пры дні, чытаю, параўноўваю, думаю — як гэта так напісаць, каб і надрукаваць было можна, і шчыра было, і праўда, і каб па-сучаснаму, на ўзроўні гучала... I мне ані нічога не ясна, хаця літаратуры аддаў ужо дзесяць год.

Заўважыў: калі нешта не выходзіць у кіраванні, шукаюць вінаватых. I імі чамусьці заўсёды бываюць... пісьменнікі. Гэтак было пры Сталіне, пры Малянкове, пры Хрушчове.

Што ж, не гледзячы ні на што, трэба пісаць. Трэба дзяўбсці, як тая кропля камень. А раптам нешта і напішацца, нешта і астанецца пасля нас.

Бачыў Мажэйку. Вечар цэлы чытаў газеты Чэхаславакіі. Дажыць бы да такой дэмакратыі!.. У нас жа звялі ролю друку, наогул слова да таго, што трэба толькі адабраць, пахвальваць тое, што робяць вярхі. Калі каго і крытыкаваць, то не вышэй загадчыка магазіна, прыбіральшчыцы...

10.4.68 г.

(...) Чытаю Камю "Дзённікі". Радуюся, што вывучыў поль­скую мову. I шкадую, што не ведаю ні англійскай, ні французскай. Хаця жыў жа — што з таго, што я ведаў бы гэтыя мовы? Hi газет, ні кніг на гэтых мовах купіць нельга. Каб можна было ўсё гэтак жа набыць, як рускае, бадай што вывучыў бы і гэтыя мовы.

Мова — гэта яшчэ адно акно ў свет, у культуру. Не дзіва — усе вялікія людзі ведалі па некалькі моў.

Уся бездар падняла вушы. Ім здаецца, што прыйшлі, нарэшце, іх часы. Таленавітых людзей можна абвінаваціць у ро­зных грахах, і тыя будуць маўчаць. А ў чым можна абвінаваціць людзей бяздарных? Служаць яны — зноў жа каму яны служаць, як не сабе! — быццам як мае быць. Але ж яны бяздарныя, і грэх гэты самы вялікі, які толькі можа быць.

Думаю ўсё пра тое ж: як навучыцца так пісаць, каб і друкаваць свае творы можна было, і аставацца шчырым, праўдзівым, нідзе не нахлусіць? Не веру, каб нельга было знайсці дзіркі: талент, як трава, праб’ецца адусюль. Камень ляжыць — абагне яго, збоку вылезе; асфальт — узарве...

Так што трэба не здавацца, думаць, шукаць... Калі не змагу знайсці — значыць, я ніхто. I Пастэрнак, і Паўстоўскі, і Ляонаў, і Чорны, і Прышвін — знайшлі дзірку, асталіся ў літаратуры.

Гаварыў пра гэта з Адамчыкам. Ён на ўсё глядзіць намнога за мяне глыбей. Малайчына! Ёсць усё ж і ў нашай літаратуры ўжо хлопцы, якія пра нешта думаюць. Наўроцкі, Адамчык, Капыловіч. Хлопцы! А каб зрушыць камень з мёртвага месца, трэба дзецюкі.

Вялікія людзі капаліся ў сабе, адкрывалі нешта, не вядомае нікому, менавіта там. Мы ж пакуль думаем больш пра акружэнне сваё, там хочам штосьці цікавае знайсці. У тым, мабыць, і памылка наша.

***

Добра было Ісусу Хрысту паміраць, хай нават і на крыжы, калі ён сказаў свету сваё слова, пакінуў філасофію, якая жыве вось ужо колькі вякоў. Страшна паміраць, не пакінуўшы свету нічога. I каб жа не мог пакінуць. А калі здаецца табе, што можаш?..

Відаць, трэба, сціснуўшы зубы, маўчаць, пакуль можна маўчаць, і хоць употайкі нешта рабіць.

***

Камю піша: жывём у свеце, дзе трэба выбіраць, ці быць ахвярай, ці катам — і толькі гэта. Гэты выбар не ёсць лепшы. Заўсёды мне здавалася, што наогул няма катаў, ёсць толькі ахвяры...

11.4.68 г.

Некалькі дзён чытаю новыя, нікому яшчэ не вядомыя творы М.Гарэцкага. Не нарадуюся! Здаецца, усе творы пісаны сёння. Стыль, мова, мысленне — зусім сучасныя. Вось што значыць талент! I які беларус! Што ён толькі ні рабіў для Беларусі! I слоўнік выдаў, і зборнік песень сабраў, і першую хрэстаматыю напісаў, і ездзіў нават у Сібір, каб паглядзець, як там жывуць перасяленцы-беларусы. А самае галоўнае — ён быў пісьменнік і вельмі шчыры чалавек. Hi радка не напісаў, каб дагадзіць некаму. Усё шчыра, так шчыра, што жахаешся...

Некалі зусім невядомы пісьменнік становіцца пасля сваёй смерці другім празаікам пасля Чорнага. Адкопваем усё новыя і новыя яго творы, і кожны твор — камень у падмурак помніка. 3 такой цяжкасцю ўдалося надрукаваць раман "Віленскія камунары". Жывыя ж яшчэ тыя, хто садзіў, знішчаў Гарэцкага. Потым — "Камароўская хроніка". Цяпер — Гарэцкі-апавядальнік. Як паставіцца Кавалёў, ці надрукуе тое, што я выбраў?.. Калі надрукуе — адразу ж пачнуць гаварыць пра дарэвалюцыйную прозу па-другому. Не толькі адзін Колас, але і Гарэцкі. Прычым Гарэцкі куды вышэй у прозе, куды смялей. Гарэцкі — стыліст, Гарэцкі — даследчык жыцця. Гарэцкі... Што і казаць, Гарэцкі — пісьменнік! А там жа яшчэ ёсць і Ядвігін Ш. Коласу-празаіку давядзецца дзяліцца славаю.

Хачу артыкул напісаць пра Гарэцкага. Калі ўдасца — напішу.

16.4.68 г.

Зайшоў учора ў рэдакцыю Я.Брыль. Не да Кавалёва, а да нас у аддзел. Прасядзеў больш 3-х гадзін. Сабраліся амаль усе, гаварылі пра літаратуру. Я ўспомніў тыя часы, калі Брыль быў намеснікам. Сказаў яму: тады для мяне рэдакцыя была новым універсітэтам.

"Чаму ж ты тады гэтага не казаў, а толькі цяпер?" Кавалёў хадзіў, як вош на падкове. Заела яго, што Брыль не да яго ў кабінет зайшоў, а да нас. Сядзеў у кабінеце адзін... Наогул, у кабінет да яго цяпер ніхто і не заходзіць. Хіба толькі пакліча каго ці па справе.

Потым хадзілі з Адамчыкам, сустрэлі Юрэвіча. Кажа — працаваць больш у "Маладосці" немагчыма.(...)

Зноў Брыля спаткалі. Зноў доўга размаўлялі. "Мару напісаць аповесць для дзяцей". 3 Адамчыкам пасля гаварылі — ці не штучна створана ў нас дзіцячая літаратура, ці трэба яна наогул? Літаратура не для малалетак, а для падлеткаў. Падлеткі хай лепей чытаюць тое, што ёсць лепшага ў літаратуры. Брыль робіць даклад на пленуме. Кажа, не думае пра даклад. А відаць — думае: як зрабіць? Сумленна, як Ляонаў? Ці па-іншаму?.. Расказваў пра пісьмы Фадзеева ў ЦК, пра кнігу Гор­кага, якая ў нас не друкуецца, пра дзённік і пісьмы Горкага... Аказваецца, многага мы проста не ведаем.

Цэнзура забракавала маю аповесць "Ноч няволі". Выкідаў-выкідаў, чысціў-чысціў — і ўсё адно нешта знайшлі. Узяўся чытаць А.Бажко. Калі ж званок да яго быў не з ЦК, а з Галоўліта, — усё будзе ад Бажко залежаць: мае на мяне зуб ці на М.Вышынскага (рэдактара) — я прапаў. Не мае — можа, хоць з папраўкамі аповесць пойдзе...

Амаль не хвалююся, хоць пісаць і не магу. Прывык ужо да ўсяго. Не магу толькі прывыкнуць працаваць у любых умовах. Каб працаваць — трэба сабрацца, усю энергію душы накіраваць на нешта адно. А гэта нялёгка, калі на цябе штодзень звальваецца не адно, дык другое. Мару пра той час, калі кіну працу, паеду куды-небудзь далёка ад горада, ад розных дроб­ных клопатаў, і сяду пісаць. Спакойна, абдумана, глыбока... Ці будзе хоць калі гэта?..

Напісаў прамову пра свабоду творчасці пісьменніка, пра тое, што нельга абы-каму ўмешвацца ў яго работу, навязваць сваю волю. Пісьменнік мае права памыляцца, і памылкі пісьменніка трэба паважаць. Пра выхаваўчае значэнне літаратуры, пра тое, як яго разумеюць у нас і як яго трэба разумець наогул. Пра тое, што не можа быць у літаратуры аднаго нейкага напрамку, павінна быць столькі напрамкаў, колькі талентаў, пісьменнікаў... Можа, калі і скажу гэтую прамову. Не на бліжэйшым пленуме, то на з’ездзе.

Чытаю. Прачытаў Агнона, Камю, кніжку Бурсава. Крытычныя кнігі наогул рэдка чытаю, а Бурсава прачытаў з вялікай карысцю для сябе. Філасофія Талстога — удасканальваць сябе — у наш час ці правільная? Пакуль ты будзеш удаска­нальваць сябе, тыя, што акружаюць цябе, цябе ж заплююць, каменнем закідаюць.

Яшчэ раз пераконваюся — пакуль што нельга ніяк брацца пісаць раман. У савецкай літаратуры, апрача "Ціхага Дона", няма ніводнага рамана. Але "Ціхі Дон" напісаны ў трыццатыя гады, да таго ж ён аб’яўлены спачатку быу як антысавецкі. Калі што і можна рабіць, то пісаць апавяданні, невялікія аповесці, дзе мож­на быць шчырым. Страшна — напісаць няпраўду... Большага граху няма ў пісьменніка, як пісаць няпраўду. 3 брахнёй пройдзеш свет, але назад не вернешся. I таму яшчэ і яшчэ раз узважваю, што я маю сёння пісаць, каб і друкавацца можна было, і быць праўдзівым. Хіба не чапаць сацыяльнага? Але ж, здаецца, і не чапаеш яго, яно само лезе ў твор... Вечнага няма без сённяшняга, у сённяшнім заўсёды праламляецца вечнае. (...)

27.6.68 г.

Прачытаў "Чужога" А.Камю. Некалькі дзён знаходзіўся пад уражаннем. Не дзіва, што ў нас не друкуюць ніводнай кнігі гэтага пісьменніка. Мы хочам пабудаваць грамадства на разум­ных асновах, а Камю сцвярджае, што ўсё ў жыцці — абсурд, нават само жыццё, чалавек — таксама абсурд. Жыць, нешта рабіць — і ведаць, што ты памрэш. I нельга нічога зрабіць, каб не памерці. I тую невялікую радасць, што можа мець чалавек ад жыцця, ад яго забіраюць, атручваюць тыя, хто над ім. А.Ка­мю — праціўнік любой улады, праціўнік усяго, што над чалавекам, што не дае чалавеку жыць так, як ён таго хоча. У пазнейшым творы — "Чума" — ён больш рэальны, больш аптымістычны. Чалавеку, як бы цяжка яму ні было, трэба жыць, трэба рабіць усё, каб аблегчыць жыццё другіх, трэба ў любых умовах аставацца чалавекам. Не грамадства зменіць чалавека, а чалавек павінен мяняць сам сябе. Вось да чаго кніга Камю.

Сустракаўся з В.Быкавым, калі ён ехаў у Горкі. Пасля зноў бачыў Быкава на кватэры ў Вярцінскага. Знерваваны ён, баіцца, каб не пачаўся новы трыццаць сёмы. Ва ўсякім разе, у Маскве нешта падобнае адчуваецца. Антысемітызм, нічым не прыкрыты шавінізм, хамства і дзікая, дрымучая азіятчына. Усё накіравана на тое, каб расчляніць людзей, з сяброў зрабіць ворагаў. "Раздзяляй і ўладар". Праводзілі Быкава я, Вярцінскі, Бураўкін з жонкай. Бураўкін сказау, што на Пленуме крытыкавалі Свіцязянскі семінар (Жабіцкі) і ў тым ліку мяне, праўда, не называючы прозвішчаў...

А ўчора — артыкул пра Салжаніцына ў "Литгазете". Ілжывы ад пачатку да канца, факты "передернуты", нават не сказана, што Салжаніцын беспадстаўна быў рэпрэсіраваны... Усялякая барацьба з яўрэямі канчаецца тым, што пачынаюць біць рускіх, украінцаў і беларусаў. Праўда, у нас, у Беларусі, пакуль што быццам бы ціха... Ці надоўга? Галоўліт загадвае, каб не пісалі нічога ў газетах добрага пра Быкава. I блытае — Быкава з Сачанкам. А можа, і не блытае?..

Так, трэба будзе перажыць яшчэ адну кампанію. Колькі іх ужо было нават на маім вяку?.. А колькі іх яшчэ будзе! Баюся, што будзеш вось так спадзявацца, чакаць, што нешта зменіцца, і памрэш, а змен ніякіх так і не будзе. Трэба навучыцца працаваць у любых умовах, як бы цяжка ні было. I пісаць, пісаць. Пісаць тое, што надумана. Адкладаць на заўтра не варта, бо заўтра можа і не быць...

Брыль вярнуўся з Польшчы і ходзіць змрочны. I там — разгул рэакцыі. Ці доўга так будзе?..

Думаю ўсё пра адно і тое ж: як, пра што пісаць, каб творы мае не памерлі раней за мяне. Прачытаў амаль усяго Платонава, Андрыча. Пра чалавека, чалавека трэба пісаць. I толькі. Чалавек не як прыдатак да чагось, а чалавек — Бог, тварэц ці пакутнік. Яго думкі, перажыванні. Як можна агаляць чалавека, капацца ў яго душы. I думаць, думаць, думаць. Не толькі пра тое, што зроблена чалавекам за 50 год, a і пра тое, што зрабіў чалавек за ўсё сваё існаванне. Хто ён, чалавек? Чаму ён прыйшоў на зямлю, што ён тут павінен рабіць? Чалавек — вечнасць жыцця... Чала­век і Сусвет. Сам чалавек — таксама Сусвет.

3.7.68 г.

Даўно нічога не пішу, і гэта мяне нервуе. Розныя дробязі зусім замучылі. Як бы гэта зноў адысці ад розных умоўнасцей, быць самім сабою! Хочацца, як ніколі, адзіноты, спакою. Каб можна было думаць, не баючыся, што нехта цябе вось-вось не­куды пакліча, нешта спытае ці нечага ў цябе запатрабуе...

Другі раз карысней не пісаць, чым пісаць. Але ў мяне гэткае, па-мойму, ужо скончылася. Хочацца зноў пісаць. Пісаць не так, як пісаў, а па-іншаму. 3 улікам перажытага ў апошні час, перадуманага, убачанага... Як-ніяк, а пасля "Апошніх і першых" я пахаваў бацьку, некалькі разоў пабываў дома, тады ў Маскве, 10 дзён жыў на Свіцязі, шмат з кім сустрэўся, многае пачуў... А колькі перачытаў усяго, колькі перадумаў чаго... Калі хачу быць у літаратуры, трэба забыць многае, што я рабіў, і пачынаць амаль нанова пісаць. Ці змагу я гэта?.. Здаецца, цяпер змагу.

26.5.69 г.

Прачытаў два раманы А.С. і раман Б.П. У рускіх, акрамя літаратуры афіцыйнай, ёсць па-сапраўднаму вялікая літаратура і цяпер. Яна аплявана, не прызнана ў нас, аб'яўлена чортведама чым. Але яна ёсць. Дарэчы, некалі былі гэтак жа апляваны і не прызнаны ў Расіі Пушкін, Радзішчаў, Гогаль, Дастаеўскі і г.д.

Шкада, але ў нас у Беларусі нічога падобнага няма. Літаратура спынілася на Багдановічу, Гарэцкім, Коласе, Купалу, Чорным. (...)

Трэба вучыцца. У Гогаля — дэталі, уменню маляваць. Мастак Гогаль — самы геніяльны, непераўзыдзены ў рускай літаратуры. У Талстога — бачыць рэчы, людзей аб’ёмна, усебакова, глыбока. У Дастаеўскага — філасофіі, заглядваць у тайнікі душы чалавека. Ёсць вялікая руская класіка, і ад яе трэба ісці. Як гэта зрабілі А.С. і Б.П.

Хто можа сказаць, колькі я пражыву? Час ідзе, таму і захацелася патрошку запісваць, што я ведаю пра пісьменнікаў.

Пятро Глебка. П.Глебку я ведаў мала. Неяк не выпадала нам сустракацца. Пісаў і друкаваўся ён рэдка, у "Полымя" амаль не заходзіў. Помню, давалі мы вершы Л.Геніюш. Уступны артыкул да вершаў напісаў П.Глебка. У артыкуле было некалькі слоў пра ідэйныя памылкі паэтэсы. Не хацелася напамінаць чалавеку цяжкога лёсу пра памылкі і, параіўшыся ў рэдакцыі, А.Бачыла выкінуў паўсказа з артыкула П.Глебкі. Калі прыйшла карэктура і яе пачытаў П.Глебка, то паўсказа пра ідэйныя памылкі Л.Геніюш аднавіў. Расчырванеўся нават, узлаваўся на А.Бачылу, калі той пачаў даказваць, што не трэба напамінаць паэтэсе пра "памылкі".

***

У Маскве было абмеркаванне беларускай літаратуры на Савеце. На абмеркаванні тым быў і я. Нехта з дакладчыкаў "дзёўб" зборнік паэзіі П.Глебкі, што выйшаў якраз у Маскве. Вінаваціў перакладчыка, што той "у такога выдатнага паэта выбраў для перакладу дрэнныя вершы, да таго ж і пераклаў не зусім добра!" Зайшоў якраз на пасяджэнне П.Глебка. I прамоўца змоўк. Потым мы давалі вячэру маскоўскім сябрам у рэстаране ЦДЛ. Я сядзеў з П.Глебкам, з другога боку — нейкі маскоўскі паэт. Ён (маскоўскі паэт) увесь вечар вінаваціў Глеб­ку, што той выступіў на Камітэце па Ленінскіх прэміях (П.Глебка быў членам Камітэта) супраць Ісаева. "Мне паэма Ісаева не спадабалася", — цвярдзіў Глебка. А паэт той: "Дык жа дамоўлена было: дадзім прэміі вашаму Танку і Ісаеву. А цяпер... Цяпер масквічы прагаласуюць супраць Танка".

Так яно і сталася потым — прэміі не атрымалі ні Танк, ні Ісаеў.

* * *

3 Масквы, са з'езда пісьменнікаў, мы вярталіся цягніком "Беларусь". М.Стральцоў пацягнуў мяне ў суседні вагон, дзе ехалі ў міжнародных купэ некаторыя нашы старэйшыя. Адно з купэ было адчынена, там пілі каньяк Н.Пашкевіч, А.Макаёнак, П.Глеб­ка. Не ведаю чаму, але і мы раптам аказаліся ў гэтым купэ. Выпілі па некалькі чарак каньяку, разгаварыліся. I раптам А.Ма­каёнак пытаецца ў П.Глебкі: "Я чуў, што Вы быццам апраўдваеце 37-ы год. Праўда гэта?" П.Глебка, і так чырвоны, пачырванеў яшчэ больш: "А 37-ы год патрэбен быў нам, праз яго трэба было прайсці, каб ачысціцца ад непатрэбных людзей. Вы не ведаеце таго часу, той барацьбы, скрытай і адкрытай, людзей тых... Сапраўды сярод іх былі ворагі..." А.Макаёнак быў п’яны. Мы не згледзелі, як ён схапіў П.Глебку за шыю і пачаў душыць, ледзь адабралі мы са Стральцовым Глебку, 6о Макаёнак, на дзіва, здаровы і апантаны. Вырваўшы Глебку з рук Макаёнка, мы выйшлі на калідор. Нейкі час стаялі там, гаварылі. Але размова не клеілася, і мы разышліся па сваіх купэ.

Ішоў з'езд пісьменнікаў Беларусі. "Валілі" Броўку. Усе пісьменнікі былі разгарачаныя — хто падтрымліваў Броўку і хто быў "супраць". На заключным пасяджэнні старшынстваваў П.Глебка. Многія помняць тое пасяджэнне. Моладзь хацела ўставіць некалькі чалавек у Праўленне з тым, каб была магчымасць выкінуць сяго-таго. Але Глебка-дыпламат не даваў. "Гэтага можна ўставіць, а каго, скажыце, выкінуць са спіску"? Словам, уставіць новага нікога П.Глебка не даў. Затое калі падлічылі галасы, то сама больш "супраць" атрымалі: А.Кучар, П.Броўка і П.Глебка.

***

Ва універсітэце быў вечар. Адзначаліся нейкія ўгодкі, таму на вечар прыйшлі П.Глебка, К.Крапіва, шмат было і маладзейшых. Якраз тады была "вайна маладых са старымі". П.Глебка і К.Крапіва чамусь на тым вечары захацелі "лягнуць" мала­дых. Я не стрымаўся і, калі мне далі слова, сказаў афарызм аднаго чэшскага пісьменніка: "Барацьба маладых са старымі нагадвае барацьбу тых, хто яшчэ не нажыў розуму, з тымі, хто з яго выжыў". Афарызм узлаваў і П.Глебку, і К.Крапіву. Яны ўзялі яшчэ раз слова і "крылі" зноў маладых. I мяне, вядома.

Я чуў ад многіх людзей, што ў П.Глебкі — выдатная бібліятэка. Якраз тады я вельмі дбаў пра сваю бібліятэку і быў нястрымны, калі размова ішла пра кнігі, — хацеў бачьщь, якія кнігі і якіх аўтараў трымаюць людзі ў сваіх хатах. Пасля аднаго Пленума (ён праходзіў у клубе ЦК камсамола), калі апранаўся, я ўбачыў побач П.Глебку. Ён неяк занадта, як здалося мне, вяла апранаў сваё паліто. Я загаварыў з П. Глебкам, сказаў яму:

— Я чуў, што ў Вас выдатная бібліятэка. Ці можна было 6 хоць адным вокам глянуць на яе?

— Калі ласка, калі ласка, — заўсміхаўся Пятро Фёдаравіч. I неяк ажыў увесь, засвяціўся. — Я люблю тых людзей, хто любіць кнігу.

Адкладваць тое, што мне хацелася, я не прывык, таму спытаў у П.Глебкі, калі можна зайсці да яго.

— А хутка. Вось толькі ў Маскву я з'езджу, падлячуся трохі, а то адчуваю сябе ў апошні час няважна. Прыеду, то званіце...

Дзён праз колькі пасля той размовы П.Глебка ў Маскве памёр.

Я аглядаў Глебкаву бібліятэку ужо без яе гаспадара. Паказвала кнігі жонка П.Глебкі, разам са мною быў Я.Сіпакоў. Бібліятэка была неблагая, хоць і не такая ўжо выдатная, як гаварылі ўсе. Я бачыў бібліятэкі і большыя, і лепшыя. Праўда, беларускія кнігі захапілі мяне. Выдатны падбор кніг 20 —30-х гадоў. Многія з аўтографамі. А яшчэ кнігі нашай эміграцыі, выдадзеныя ў Амерыцы, ФРГ... Купала, Багдановіч, Гарун, Калюга, Арсеннева, Сяднёў... Газеты "Бацькаўшчына", "Беларус", часопіс "Конадні" і інш. Жонка сказала, што П.Глебка ўсё гэта прывёз з Амерыкі.

Большн трох гадзін правялі мы з Я.Сіпаковым у бібліятэцы П.Глебкі. I, ідучы праз парк, гаварылі, як любяць беларускае слова тыя, што па волі лёсу апынуліся за межамі Бацькаўшчыны, як любіў сваё роднае слова ён, П.Глебка. Бібліятэку П.Глеб­ку захавала жонка. У вайну яна заставалася ў Мінску. I быццам за тое, што яна захавала бібліятэку, П.Глебка дараваў ёй усё.

Аркадзь Чарнышэвіч. У тыя гады, калі я пачынаў пра­цаваць у "Полымі", А.Чарнышэвіч жыў у Радашковічах. У Мінск ён прыязджаў рэдка. I хоць творы яго мы друкавалі, але бачыцца і гаварыць амаль не даводзілася. Свае творы ён пісаў на разлінованых аркушах паперы звычайным пяром, фіялетавым чарнілам. Прывозіў папку нашай машыністцы, тая перадрукоўвала, мы бралі ў яе і вычытвалі. Што лічылі патрэбным — правілі, скарачалі.

А.Клышка загарэўся нешта напісаць пра А.Чарнышэвіча. Паехаў да яго ў Радашковічы. Пераначаваў там. Назаўтра расказваў мне, што А.Чарнышэвіч жыве бедна, што ў хаце многа клапоў, і каб уночы хоць трохі паспаць, давялося ім з А Чарнышэвічам спаць на падлозе, кругом сябе наліўшы цэлыя лужыны вады. А.Чарнышэвіч быццам сказаў, што "клапы праз ваду не пройдуць, а пакуль падымуцца да столі і ўпадуць на іх, можна будзе выспацца"

Потым, калі А.Чарнышэвіч прыехаў у Мінск, ён у рэдакцыю "Полымя" пачаў заходзіць часцей. Асабліва ў наш аддзел. Прыйдзе, сядзе на канапку, распытвае, хто я, дзе жыў, што пішу. А пад канец, калі дадому ісці, папросіць некалькі часопісаў старых, што ў шафе ў нас ляжалі. Ён, аказваецца, вельмі любіў кнігі, хацеў чытаць, а дома ў яго хаце кніг не было.

***

Аднойчы ён расказваў, як даводзілася і яму жыць у высылцы.

— Мы, беларусы, калі прыехалі ў Сібір, то ўсё рабілі лепш за мясцовых людзей. I пісьменныя амаль усе былі. I ўявіце сабе: у нас многаму вучыліся мясцовыя, нават гаварыць па-нашаму. А голад там быў страшны. Дзіўна вось што: трупаў далёка ад дарог амаль не знаходзілі. Звычайна трупы ўсе ляжал! ля дарог ці ля сцежак. Доўга думаў я над гэтым — чаму трупы ля дарог ці сцежак ляжаць. I цяпер ведаю: чалавек заўсёды ў цяжкую хвіліну другога чалавека шукае. Каб памог той яму, і паўзе да дарогі, да сцежкі, дзе могуць людзі быць. I сілы яму хапае дапаўзці, бо надзея ёсць. Дапоўзшы, чакае, што яго падбяруць, і памірае. (...)

***

Неяк я стаю на прыпынку тралейбуса. 3 Янкам Брылём. Падыходзіць А.Чарнышэвіч. I да Брыля.

— Курыць маеш?

— Я ж не куру, — кажа Брыль.

— Ты не курыш, не п’еш, можа і бабы ўжо... — сказаў А.Чарнышэвіч.

А вакол нас — людзі!

Ускочыў я ўслед за Брылём у тралейбус, а той і кажа:

— Ведае ж, што я не куру. А знарок так гаворыць, каб зганьбіць...

***

Я.Скрыгану не спадабаўся нейкі зварот у А.Чарнышэвіча. Здаецца, "падкласці свінню". Па-руску гэта, трэба паправіць. Думалі-думалі мы, а прыдумаць нічога не змаглі.

— Можа, "кепства зрабіць"? — падказаў хтосьці.

— Але, гэта лепш! — сказаў Скрыган.

А.Чарнышэвіч зморшчыўся вельмі, але пярэчыць не стаў. Потым М.Клышка выпісаў гэтае "кепства" як прыклад у свой слоўнік. I пад сказам тым падпісана: "А.Чарнышэвіч". (...)

***

Чалавек жа сам А.Чарнышэвіч быў мяккі, нейкі сарамяжлівы, да свае творчасці адносіўся крытычна.

— Эт, што мы! — не раз казаў ён. — Вось Л.Талстой быў у Расіі, ці Дастаеўскі. Вось гэта былі пісьменнікі. А мы — што?

***

У Доме друку, дзе на апошнім паверсе размяшчалася выдавецтва "Беларусь", я на лесвіцы сустрэў А.Чарнышэвіча. Ён стаяў ля пярылаў і цяжка дыхаў. Я павітаўся і, як звычайна, праз прыступку на наступную пабег вышэй. А А.Чарнышэвіч пазайздросціў мне:

— Во як ты бегаеш! А я спускаюся ўніз, і то на кожнай пляцоўцы адпачываю.

***

Дзве з паловай гадзіны у Міхася Лынькова.

Перад 50-годдзем "Полымя" мне было загадана рэдактарам звязацца з М.Лыньковым — заказаць яму артыкул пра пяцідзесяцігадовы шлях часопіса. Чаму менавіта же трэба было заказваць артыкул? Незразумела, як і ўсё, што рабілася пры К.Кірэенку ў "Полымі". Будучы на нарадзе членаў Праўлення на Нарачы, я сказаў пра артыкул М.Лынькову. Ён згадзіўся напісаць нам, што мы просім.

— Толькі напомніце мне яшчэ раз. I добра было б, каб далі мне кантычку, што друкавалася ў "Полымі" за 50 год. Ісці ў бібліятэку, гартаць падшыўкі я не здолею.

Сапраўды, М.Лынькоў быў хворы, задыхаўся.

У Мінску я падрыхтаваў кантычку і неяк пад восень пазваніў М.Лынькову. Ён якраз прыехаў на сесію Вярхоўнага Савета. Дамовіліся сустрэцца ў 6 гадзін вечара.

Роўна ў 6 гадзін я пазваніў у кватэру да М.Лынькова. Дзверы адчыніў сам гаспадар. Падаў мне руку, папрасіў заходзіць.

У кватэры яшчэ быў рамонт, мы прайшлі па калідоры ў кабінет. Ля адной сцяны стаяў стэлаж з кнігамі, сярод якіх шмат было беларускіх, у тым ліку і маладзейшых нашых пісьменнікаў — І.Пташнікава, М.Стральцова, В.Быкава, мае.

Селі за круглы стол. М.Лынькоў толькі што вярнуўся з сесіі, жыў тою размоваю, што адбылася ў яго з сакратаром ЦК Аксёнавым.

— Стаю я пры выхадзе з Дома ўрада, — казаў ён, — а да мяне Аксёнаў падыходзіць: "Давайце, Міхась Ціханавіч, я Вас падвязу дадому". Калі селі ў машыну, Аксёнаў спытаўся: ці помню я словы Маякоўскага — "Я волком бы выгрыз бюрократизм..." О, гэтыя словы я добра помню. Мой намеснік у "Полымі" некалі ў трыццатыя гады за іх атрымаў 18 гадоў. I адседзеў...

— ?

— He здзіўляйцеся. У нас ішоў нейкі крытычны артыкул пра Маякоўскага, дзе цытаваліся гэтыя словы. Часопіс быў падпісаны ў свет, яго атрымалі падпісчыкі. Прыходжу неяк я ў рэдакцыю, чую званок. Бяру трубку. "Мне трэба таварыш Лынькоў". — "Я Лынькоў, слухаю". — "Вы, таварыш Лынькоў, чытаеце тое, што падпісваеце ў друк?" — "В обязательном порядке". — "Тады пачытайце, што надрукавалі на такой старонцы". Я адгортваю старонку, чытаю, даходжу да слоў "Я волком бы выгрыз бюро..." і вачам сваім не веру — замест "бюрократизм" набрана — "бюро крайкома".

Я звычайна чытаў усе матэрыялы да здачы ў друк. За карэктуру адказваў мой намеснік — малады добры хлопец з Капыля. Давялося яму ісці ў тую ўстанову, тлумачыць памылку. Выявілася — памылку знарок зрабіў наборшчык, якога бюро крайкома выключыла перад гэтым з партыі. Узялі наборшчыка, узялі і майго намесніка. Сустрэліся мы — пасля рэабілітацыі, я спытаў, ці хоча ён працаваць у літаратуры... "Не, паеду ў свой Капыль". I паехаў.

Паколькі гаворка пачалася пра той час, які цікавіць кожнага, я асмялеў, сказаў:

— Я не раз чуў, быццам перш чым "браць" пісьменніка, яго справу паказвалі генсеку Саюза Фадзееву. I той падпісваў. Ці праўда гэта — Вы ж таксама былі сакратаром Саюза?

— Не, гэта няпраўда. Я быў тады за старшыню ў самы страшны час, але ў мяне ніхто не пытаў — "браць" таго ці іншага ці не "браць". Дакладвалі, праўда, штодзень, каго "ўзялі". Зва­нілі нам у Саюз. А наогул, то быў страшны час. Я прыехаў у Мінск з газеты акруговай, быў як на цяперашні лад галоўным рэдактарам выдавецтва, потым перайшоў на працу ў Саюз. I адразу ж пачалося. Помню, быў у Маскве Пленум па песні. Паехалі на яго Купала, Колас і я. Прыехалі ўранні ў Маскву, уладкаваліся ў гасцініцу. Колас стаміўся, лёг адпачыць. Купала пабег галіцца, а я на Пленум пайшоў. Пленум пачаўся ўжо, але вельмі ж нецікавы. Зрабілі перапынак. Выйшаў я ў фае, Купалу ўбачыў — ён жанчын шампанскім частаваў. Зноў пасяджэнне пачалі. I зноў нецікава. Спынілі, прынялі пастанову. Купала пабег на паштамт — трэба было ў Мінск нешта пільна пазваніць. Вярнуўся ў гасцініцу — кашалёк у яго выкралі. А ў ім — дакументы, грошы. Званю ў Саюз Стаўскаму, машыну прашу, каб да цягніка падвезлі, а заадно кажу і пра тое, што дакументы ў Купалы ўкралі. А той: "3 гэтага і пачынаў бы. Толькі не ўкралі дакументы ў Купалы, а ён іх згубіў п'яны..." "Купала не п'яны, — цвярджу я.

— Усяго толькі і выпіў шампанскага". — "Будзеце адказваць, таварыш Лынькоў!" I бразь трубку.

Вяртаемся ў Мінск, "Литературная газета" прыходзіць. А ў ёй фельетон вершаваны, як пагулялі ў Маскве "Янка, Михась и Якуб". Клічуць мяне ў ЦК, пытаюць, як Пленум па песні прайшоў. Расказваю. А з мяне смяюцца. "Брэшаш, Лынькоў. 3 вас жа ніхто і не быў на Пленуме. Вы ж прап’янствавалі..." I дастаюць са стала вялізны ліст, у якім чаго толькі ні напісана. Потым я здагадаўся, навошта гэта было зроблена. Намячаліся выбары ў Вярхоўны Савет рэспублікі і, мусіць, трэба было зняць з кандыдатаў у дэпутаты народных песняроў. Мяне ж у кандыдатах пакінулі. Паехаў я на Віцебшчыну. Са мной — Броўка, Глебка і яшчэ адзін тып. Ездзім, выступаем, агітуем. У Дзвіне я пакупацца надумаў, а тып той ходзіць па беразе, вачэй з мяне не зводзіць! (Потым, пасля вайны, прызнаўся, што баяўся ён, каб я ў Прыбалтыку не ўцёк. Бяда ўся ў тым, што сам тып плаваць не ўмеў!) Раптам тэлеграма прыходзіць — тэрмінова ў Мінск. Прыязджаю, іду ў ЦК — пытаю таго чалавека, што мне тэлеграму даваў. Аказваецца — няма ўжо, узялі. Іду да сакратара. Ён тлумачыць мне, што спіс кандыдатаў у дэпутаты перагледжаны, выкінута інтэлігенцыя, у тым ліку і я, пастаўлены замест інтэлігенцыі рабочыя. А да выбараў — тры дні...

Потым зусім незразумелае пачало рабіцца. Як дзень — так некалькі чалавек нашых братоў-пісьменнікаў і няма. Іду з Саюза дадому — Зм. Бядуля з-за вугла дома выйшаў. " Колькі ўзялі сёння?" "Пяць!" "Ого". Калі скажу: "Два" ці "Тры" - "Ну, то яшчэ нішто". Мне ў Саюз званіць перасталі, выклікаць куды б то ні было. Я ўбачыў — мяне за старшыню мець не хочуць. А на работу ўсё адно хадзіць хадзіў — дысцыпліна. Пісаць? Дзе там пра што было пісаць? Сустракаю аднаго знаёмага свайго — кажа: "Усё, таварыш Лынькоў, песенька твая спета. Уцякай куды-небудзь". Так я пуцёўку выпісаў і паехаў адпачываць. На поўдзень. I там, у Доме адпачынку, чую аднойчы па радыё, што ўзнагароджана група беларускіх пісьменнікаў ардэнамі. Сярод узнагароджаных — і я. Ну, ордэн тады — гэта індульгенцыя. Ажыў я. Вяртаюся назад у Мінск, быццам справы наладжваюцца. Што адбылося ж — ніхто нічога не ведае.

Потым, гадоў праз трыццаць, Панамарэнка расказаў нам пра ўсё з А.Куляшовым, калі на Нарач адпачываць прыязджаў. А адбылося вось што. Панамарэнку сакратаром першым ЦК прызначылі. Прыязджае ён у Мінск, а на другі ці трэці дзень да яго на прыём Берзін (тады начальнік НКВД) просіцца. I кладзе на стол, кажа, мне папку. Адгортваю, кажа, я яе, а там аформлены паперы на ліквідацыю Купалы, Коласа, Лынькова і г.д. Словам, усіх да аднаго беларускіх пісьменнікаў. Берзін просіць толькі дазволу, каб не ўсіх адразу "браць", а то, маўляў, нас правільна могуць не зразумець, а па два, па тры чалавекі штоноч. Я пагартаў гэтую справу і прашу: я толькі што прыступіў да працы. "Пачакаем, можа, тыдзень-два". — "Можам". — "Ну, а тыдні праз два мы з вамі пагаворым на гэтую тэму". Берзін выходзіць, я склікаю астаткі бюро ЦК. Кажу пра справу, што падаў мне Берзін. "Ку­пала вораг? Колас? Не можа гэтага быць!" — усклікаюць мясцовыя таварышы. А мне што рабіць? Адчуваю: трэба звязвацца са Сталіным. А як? Пазваніць — пачуюць — мне хана. Паслаць фельд’егера? Перахопяць. Я гэтых хлопцаў ведаў. Адзінае — самому трэба ехаць, перагаварыць з Іосіфам Вісарыёнавічам з вока на вока. Якраз нарада па прамысловасці намячалася, я і паехаў на яе. Калі скончылася нарада, я астаўся, падышоў да Іосіфа Вісарыёнавіча. "Як там справы ў цябе?" — пытае. Я расказваю, а пад канец і пра папку тую, што прынёс мне Берзін, словы яго: "Трэба кончыць з гэтымі беларусамі". Выслухаў мяне Іосіф Вісарыёнавіч, трубку пацягнуў і кажа: "А калі яны і праўда ўсе ворагі, дык хіба шкадаваць?" Ну, думаю, усё, улез я не ў сваё... I націскае на кнопку, чую, са Жданавым гаворыць. "Таварыш Жданаў, тут у мяне малады сакратар з Беларусі. Ён сцвярджае: за ўсе гады існавання Беларусі ніводзін беларускі пісьменнік не атрымліваў урадавых узнагарод. Праўда гэта?" Той памаўчаў і адказаў: "Праўда, Іосіф Вісарыёнавіч". "Дык сакратар, таварыш Панамарэнка, зойдзе да цябе зараз. Узнагародзьце пісьменнікаў беларускіх".

Вось так і былі тады мы ўзнагароджаны...

Але сам указ аб узнагародах стаў вядомы значна пазней, калі Берзіна і яго прыхільнікаў пакаралі. Тады ж, вярнуўшыся з Масквы і атрымаўшы дазвол на ліквідацыю Берзіна, Панама­рэнка паклікаў да сябе камандуючага пагранвойскамі. Камандуючы выслухаў Панамарэнку, падумаў і сказаў: "Я не адмаўляюся выконваць ваш загад. Але перш чым аддаць загад войс­кам, я павінен звязацца з вышэйшым камандаваннем". "Пачакайце, мы вас звяжам". I вядзём у пакой, дзе няма ніякіх тэлефонаў. Замыкаем яго там. Клічам намесніка камандуючага. I той выконвае загад без усялякіх пярэчанняў. Уночы, акружыўшы НКВД, бяруць войскі каго трэба...

Адчуўшы, што размова ідзе шчырая, я не мог, каб не запытаць яшчэ пра сёе-тое.

— Міхась Ціханавіч, скажыце, навошта вы аддалі кіраваць Саюзам Броўку?

— Стаміўся я, уюнаша, змагацца за літаратуру. А Броўка хацеў быць кіраўніком. I Колас яго падтрымліваў.

— Чаму Колас?

— Паслухай, і гэта табе раскажу. Я ж быу усё ж за літаратуру. Добрую літаратуру. А большасць нашых пісьменнікаў хіба ж літаратары? Так, жылі з літаратуры. Броўка ўжо ў Маскве мяне правакаваў. Аднойчы збіраюць нейкае пасяджэнне, на ім — Панамарэнка. Панамарэнка кажа: "Учора званіў мне Броўка, казаў, што Лынькоў займаецца шкодніцтвам — выпускае газету, і яна ляжыць штабелямі на аэрадроме". Я падняўся і кажу: "Я рэдактар і павінен выпускаць газету. А што да распаўсюджання, то ў мяне няма самалётаў, не магу". Панамарэнка: "А верно Лыньков говорит!" Тады Броўка падхапіўся, выняў пісталет. "Што, дык няўжо праўды сказаць нельга?" I пісталет да скроні. Я выхапіў пісталет, выняў патроны. "Страляйся цяпер, — кажу, — хоць і застрэліцца ты не зможаш, 6о не ўмееш". Ці: збірае зноў пасяджэнне Панамарэнка і кажа, што званіў нейкі тып мне ўчора ўночы, скардзіўся, што Лынькоў кіраваць не ўмее... Але ад тыпа таго вельмі ж гарэлкай пахла, то я трубку палажыў, слухаць не стаў... Падхопліваецца Броўка: "То я званіў, Панцеляймон Кандрацьевіч. Выбачайце". "Я-то пазнаў, што гэта ты званіў. Але думаў, што ў цябе не хопіць смеласці прызнацца". А тут яшчэ гэты графаман Гурскі, Стаховіч... А ў Мінск вярнуўся — то і Колас супраць мяне. За што? Ды аднойчы прыносяць мне на акадэмічным бланку аформленую справу на вылучэнне на Сталінскую прэмію Якуба Коласа за ваенныя паэмы: "Адплата" і інш. Паэмы слабыя, я справу нікуды не пасылаў, у стале пакінуў. Вяртаецца Колас з адпачынку: "Міхаська, паслаў ты тую справу на прэмію?" — "Не". — "Чаму?" — "Паэмы слабаватыя". — "Як?! I Глебка, і Броўка казалі — выдатныя паэмы". — "Я магу зачытаць, што же без вас гаварылі пра вашы паэмы". (А я быў прэзідыум правёў у адсутнасць Коласа, на якім апошнія творы яго абмеркаваў.) Не стаў слухаць мяне Колас, у ЦК пабег...

Ну і я... Не вытрымаў я, здаў сваю пасаду. На сваё месца параіў Броўку. "Прап'е Саюз", — кажуць мне. "Не, не прап'е. Вось калі вы не паставіце яго, то сап’ецца". Я аказаўся праў...

Я пахваліў некаторыя творы Лынькова — "Над Бугам", "Міколка-паравоз".

— Ага, сёе-тое ўсё ж мне ўдалося напісаць, чаму я вельмі рады. А потым пісаць не было калі — закіраваўся я.

Успаміналі Стаховіча зноў.

— О, такога даставалы, прабівалы пашукаць! Напісаў сваіх " Лясных салдатаў". Шум усюды, а твора няма. Сабраў у сябе п'яны гармідар. "Чысты Чэхаў", — хваліць Барысенка. Твардоўскі: "Хто передасть прелесть белорусского языка на рускую мову". А сам Стаховіч: "Правда" просіць друкаваць падваламі і "Известия". Не ведаю, каму перавагу аддаць?" А мне чытаць не дае. Я, пакідаючы зборышча, кажу Стаховічу: "А мне дай усё ж пачытаць. Я старшыня і павінен ведаць, што члены Саюза пішуць". Даў. Я прачытаў, паклікаў Стаховіча і кажу: "Перастань трубіць. Аповесць слабая. Ніякія "Правда" і "Известия" друкаваць яе не будуць". Так яно і было.(...)

— Цікава, а за што Вас у 37-м браць хацелі?

— Адна яўрэйская газета ў Парыжы перадрукавала маё апавяданне "Гой", і нешта перадрукавалі ў Заходняй Беларусі. Вось і ўся віна мая...

Лынькоў цяжка дыхаў, гаварыць яму было нялёгка. Я перадаў яму "кантычку", папрасіў не падводзіць рэдакцыю.

— Добра, артыкул я напішу. А цяпер давай, уюнаша, пабражнічаем... Каньяку хочаш ці "беленькай"?

Я сказаў, што і таго, і другога я не ўжываю.

— А піва п’еш?

— Піва можна выпіць...

Мы пайшлі на кухню і выпілі па бутэльцы халоднага — на бутэлькі лілася з кранаў вада — піва.

***

Яшчэ давялося бачыць Лынькова ў лечкамісіі. Мы з Сіпаковым і Адамчыкам зайшлі неяк да Мележа. Разам з Мележам пайшлі да Шкрабы. Выявілася, што ляжыць у лечкамісіі Янкоўскі, а там — жонка Танка. Убачылі якраз і Танка — ён ішоў ад жонкі. Заваліліся цэлай гурмой да Лынькова. Ён сябе адчуваў дрэнна, уночы нават суседа па палаце зблытаў са сваім братам. Расказваў нам пра гэта і смяяўся. А на ложку ў яго ляжаў часопіс "Полымя", адгорнуты на тых старонках, дзе быў надрукаваны раман А.Савіцкага "Тры непражытыя дні". - Што, смакуеш? — жартаваў Танк.

- Трэба ж і мне ведаць, за што цяпер "дзяўбуць".

***

Пятрусь Броўка. 3 П.Броўкам даводзілася сустракацца не раз. Крытыкаваць яго, хваліць і проста гаварыць. Крытыкаваў я яго на Пленуме — уражанне: чырванее лысіна, і я кідаю на яе, як гарбузы, — словы.

У выдавецтве Галоўліт затрымаў маю кнігу "Барвы ранняй восені". Якраз быў там П.Броўка. Нікіфаровіч кажа — пагавары з Броўкам. Я сказаў Пятру Усцінавічу пра Галоўліт. "А што ў кнізе?" Зачытаў тыя мясціны я яму. "Ну, гэта можна пакінуць. А гэта здымай. Трэба заўсёды так — трохі сабе, трохі і ім..." — "Да каго ісці, з кім "гаварыць"? — "Відаць, да Матузава".— "Добра, пайду". Пайшоў, пагаварыў — кнігавыйшла.

Выйшла кніга — а ў газеце "Звязда" фельетон на кнігу "Пацяруха". Фельетон напісаў Б.Стральцоў, якога я не хацеў друкаваць у "Полымі". Зноў іду да Броўкі. Даю яму кнігу. Прачытаў, выклікаў да сябе. "Добрая кніга. Пішаш густа. Праўда, сонечнага дня мала. Усюды коні, сярпы, косы... А трэба — машыны, камбайны, касілкі... Правады, тэлевізійныя антэны. Буду кнігу абараняць".

I абараняў. На Пленуме ЦК. Маўляў, як выхоўвае "Звязда" маладых пісьменнікаў. I зачытаў "Звязду", пахваліўшы маю кнігу.

К.Мазураў у заключным слове ударыў па Броўку і па маёй кнізе (у гутарцы са мной т.Мазураў прызнаўся, што не чапаў бы маёй кнігі, калі 6 П.Броўка паводзіў сябе добра. А то выступіў — і паехаў на дачу. I гэта раззлавала Мазурава. "Урэшце, размова ідзе пра выхаванне. Чаму гэта я павінен выседжваць на пасяджэннях, а ён, П.Броўка, не?")

На нашым Пленуме П.Броўка ўдарыў ужо па мне, гаварыў адваротнае таму, што мне ў кабінеце.

На з’ездзе, калі А.Бачыла зачытаў, колькі набраў П. Броўка галасоў "супраць", у П.Броўкі галава раптоўна апусцілася, а М.Лынькоў заўсміхаўся...

***

У Докшыцах пасля сытнага абеду пытаю ў П.Броўкі:

— Ходзяць чуткі, што апавяданні ў Вас ёсць. Дасцё калі?

— Дам...

I прынёс неяк, калі нас у аддзеле не было.

Карэктуру апавяданняў паглядзеў. Я ў "Энцыклапедыю" зайшоў да Броўкі. На грудзях у яго зіхацела "Зорка Героя".

Я павіншаваў.

— Усё сабраў я, што можна было сабраць на зямлі. Ця­пер астаўся адзін сум...

I ўсміхаецца.

— Вось выдам "Энцыклапедыю", і ўсё.

Я пачаў суцяшаць — трэба, маўляў, пісаць. Тым больш што і проза пайшла нядрэнна.

— Праўда? Хачу зборнічак маёй прозы выдаць. Хай бу­дзе...

***

Зноў у "Энцыклапедыі" — прыйшлі мы з Сіпаковым глядзець том чарговы. I Броўка да Казекі прыбягае. Я прачытаў новую кнігу апавяданняў П.Броўкі.

— Не думаў я, што Вы, Пётр Усцінавіч, былі такі нясмелы з дзяўчатамі ў юнацтве?

— Ха, усе мы мужыкі. Вось марачкі былі на гэта спяцы. А мы... Цяпер толькі ўспомнілася, колькі не скарысталі магчымасцей...

***

На пасяджэнні рэдкалегіі, калі планы зачыталі.

— А моладзі пакідаеце месца? - I на мяне глядзіць. — Я малады ў рэдакцыі "Полымя" працаваў.

***

Рыгор Шырма. Памёр P.P. Шырма...

Прыгожа пражыў ён жыццё, шмат зрабіў для культуры нашага народа.

"Шмат" — нават і слова не тое, няма, мабыць, у мове нашай таго слова, якое б увабрала ў сябе тое, што зрабіў Шырма для народа, культуры, мовы, песні. Добра, што і слава яго не абмінула...

Некалькі разоў сустракаўся я з ім.

Першы раз — будучы студэнтам. Зайшлі мы з выкладчыцай папрасіць яго выступіць у нас на факультэце. Жыў тады ў доме ля касцёла. Помню пакой з вельмі высокай столлю, шафы з кнігамі і папкамі. I стары дзядок з белымі вусамі, брывамі і барадой. Маленькі ростам. I запрасіў адразу ж усіх на размову. Размова ішла пра збіранне фальклору. "Добра, што збіраеце. Але збіраць — мала, фальклор трэба выдаваць. Вось у мяне колькі сабрана песень, народнага меласу. А ляжаць усе ў пап­ках. 3-за мяжы шлюць мне кнігі, а я не магу ім нічога прапанаваць. Лепшае не выдадзена, а тое, што выдадзена, — выдадзена дрэнна. Вось паглядзіце, як выдаюць фальклор за мяжой". I пачаў паказваць нам кнігі, адну за адной.

Некалькі вельмі цікавых сустрэч было ў "Полымі", дзе мы хацелі, каб ён напісаў свой жыццяпіс.

- Пішу. Але пішу надта ж паволі.

Самыя помныя ж сустрэчы — на Свіцязі, на нарадзе маладых. А.Вярцінскі, П.Макаль і я неаднойчы хадзілі з ім па лесе, неаднойчы сядзелі ў яго пакойчыку. Захоплены быў паэзіяй. Гаварыў пра М.Танка, як выдаваў яго першую кнігу ў Вільні, пра С.Крыўца. У яго былі два чорныя агульныя вялікія сшыткі вершаў С.Крыўца, і ён чытаў нам тыя вершы. Вершы незвычайныя і пра тое, пра што ніводзін заходнебеларускі паэт не напісаў (а можа, напісаў, ды яшчэ не надрукаваў).

— Трэба гэта выдаць! Абавязкова! — гаварылі мы.

— I выдаў зборнік С.Крыўца. Праўда, без многіх, мусіць, самых лепшых яго вершаў — пра Сталіна, тое, што рабілася ў Заходняй Беларусі ў першыя гады Савецкай улады.

Сустракаліся мы часта з Р.Р.Шырмам на вуліцы, на ро­зных пасяджэннях. Неяк, ідучы з М.Танкам, спыніліся на вуліцы, гаварылі пра жыццё, пра апошнія цікавыя падзеі. Я, ведаючы, што Р.Р.Шырма не зусім прымае "Песняроў", спытаў, чаму так. Вывад Шырмы быў адзін: яны псуюць беларускую песню, уносяць чужыя матывы ў іх выкананне, не характэрныя для беларускай песні.

- Але ж усё адно слухаць "Песняроў" прыемна, добра, што хлопцы на нашай аснове усё робяць.

— Таму іх і слухаюць. Інакш іх бы ніхто не прыняў бы, каб не было такой пульсацыі народнага беларускага мел асу. Людзі згаладаліся па ўсім народным. Радыё, тэлебачанне забівае рознымі "бугамі-вугамі".

Апошні год мы жылі з ім у адным доме. I, сустракаючыся, я заўсёды любаваўся ім: які прыгожы дзядок. I як прыгожа ён жыве!

Аркадзь Куляшоў.

Няма ўжо і А.А.Куляшова.

Ведаў яго я малавата, але ўсё ж ведаў.

Некалькі разоў сустракаўся ў "Полымі", некалькі разоў ён званіў у рэдакцыю і натыкаўся на мяне.

"Гэта Куляшоў..."

Самая працяглая сустрэча з ім была ў цягніку, калі мы ехалі на з’езд СП СССР. Пестрак, Асіпенка, Чыгрынаў і я — у купэ. Было ў нас што выпіць, але не аказалася нічога закусіць. У П.Пестрака было сала, было і пячэнне. Асіпенка: "Гэта ўпершыню — пячэнне з салам".

I мы ўсю ноч закусвалі пячэннем з салам. I гаварылі.

А.Куляшоў успамінаў, як яго выбіралі дэпутатам у Заходняй Беларусі, як ён ездзіў з пісталетам і ахоўнікам на сустрэчы з выбаршчыкамі. Гаварылі шмат пра літаратуру. Запомніліся яго выказванні.

- Чаму ў нас няма паэмы? Бо час неспрыяльны... Для паэ­мы патрэбныя падзеі. Маштабаў іх няма — няма і паэмы.

— Ці чыталі Вы "Сказ пра Лысую гару?"

— Чытаў. Але ў час, калі ўсе нападаюць на пісьменнікаў, дык і самі мы... Нельга гэтага рабіць. Пісьменніка трэба падымаць перад народам, а не мяшаць яго з г..ном.

Аднойчы сустрэліся з А.Куляшовым у М.Лужаніна. Ён прыйшоў без званка папярэдняга, але мы абрадаваліся. Напісаў некалькі вершаў і захацеў пачытаць Лужаніну. Пілі чай, размаўлялі. "Гарадзецкі некалі плакаўся, што пад старасць пачаў дрэнна пісаць. А як, як я пісаў у маладосці!" Я, каб суцешыць, сказаў яму: "У Вашы гады і Гётэ ўжо дрэнна пісаў". (...)

Слова на пахаванні А.Чарнышэвіча.

Беларуская літаратура ў трауры. Памёр Аркадзь Змітравіч Чарнышэвіч, чалавек вялікай і добрай душы, пісьменнік, аўтар многіх цудоўных кніг, якімі зачытвалася і яшчэ будзе доўга зачытвацца не адно пакаленне чытачоў. Глыбокі знаўца народнага побыту, жывога беларускага слова, чалавек, які любіў свой народ і ўсе свае сілы аддаў служэнню яму. Працаўнік па натуры, ён не гнаўся за высокімі пасадамі, стараўся мала быць на віду. Ён працаваў, працаваў многа і добра, да апошніх дзён сваіх, будучы да таго ж цяжка хворым. Яго рэдка можна было бачыць на нашых пісьменніцкіх сходах, пасяджэннях — у яго не было часу на гэта. Ён ведаў — тое слова, што не скажа, не напіша ён, ніхто за яго не скажа і не напіша... У тыя ж рэдкія хвіліны, калі выходзіў ён на людзі, заходзіў у рэдакцыі ці ў Саюз пісьменнікаў, мы ўсе, і маладзейшыя і старэйшыя, бачылі, які цудоўны гэта чалавек, як шырока глядзіць ён на свет, на нашу літаратуру. Ён захапляўся многімі творамі маладых, крытыкаваў, калі хто-небудзь з нас памыляўся. I ўсё гэта рабіў з душою, не дзеля таго каб падкрэсліць, што ён піша лепш, а па абавязку старэйшага чалавека і больш вопытнага пісьменніка...

А галоўнае — ён пісаў, пісаў многа, праўдзіва, трывала, на гады.

Дык дзякуй жа Вам, дарагі дзядзька Аркадзь, Аркадзь Змітравіч, за ўсё тое добрае, што зрабілі Вы дзеля нас, усёй нашай беларускай савецкай літаратуры, роднага беларускага слова!

Хай пухам Вам будзе наша беларуская зямля, да якой Вы рваліся ўсё сваё жыццё!

Падрыхтавала да друку Святлана САЧАНКА.

"Крыніца", 2002, № 1, ст. 166-192, 2002; № 2, ст. 195-208; № 3, ст. 127-160.

Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg