«Паміж Масквой і Варшавай»

Паміж Масквой і Варшавай (fb2) - Паміж Масквой і Варшавай 416K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Ольга Михайловна Ипатьева

Вольга Іпатава ПАМІЖ МАСКВОЙ І ВАРШАВАЙ

Некалькі гістарычных маршрутаў Беларусі

Падрыхтаванае на падставе: Вольга Іпатава, Паміж Масквой і Варшавай. Некалькі гістарычных маршрутаў Беларусі, — Мінск: Полымя, Бялун, 1996. — 111 с.

Copyright © 2013 by Kamunikat.org 

Уступ

Ідэя гэтай кнігі наспявала даўно, апошнім жа часам жаданне яе рэалізаваць стала неадольным. Прыязджаючы да нас, турысты і дзелавыя людзі задаюць такія пытанні, якія гавораць пра тое, як слаба яшчэ ведаюць нашу Беларусь у свеце: «Што ў вас — мова альбо дыялект?», «Ці мелі вы сваю ўласную гісторыю?» і да таго падобныя. Аб тым жа пытаюць і беларусаў у свеце. Здаецца, і турысцкія маршруты ў нас працуюць, і кнігі выходзілі пра беларускія помнікі архітэктуры і цікавыя гістарычныя маршруты (лепшыя з іх — гэта кнігі У. Караткевіча, А. Мальдзіса, А. Грыцкевіча, В. Чантурыя), але для іншаземцаў выдавалася замала той кніжнай прадукцыі, якая дае нейкае ўяўленне пра краіну (тым больш такую, дзе толькі-толькі пачынаецца праўдзівае асэнсаванне гісторыі). Дасюль Беларусь у свеце калі і ведалі, то ў асноўным як партызанскую рэспубліку, але тысячагадовай яе гісторыі нібыта і не існавала. Вось чаму, адклаўшы ўсе справы, аўтар узялася хаця б вельмі сцісла расказаць пра некаторыя нашы гарады з іх даўняй цікавай гісторыяй, аднавіць вобразы славутых людзей нашай зямлі, звязаныя з тымі ці іншымі мясцінамі, апісаць найбольш самабытныя этнаграфічныя абрады — словам, накідаць партрэт той Беларусі, пра якую самі беларусы ведаюць яшчэ зусім мала, але якою можна ганарыцца любому народу.

У кніжцы расказваецца пра некаторыя, найбольш зручныя і распрацаваныя маршруты. Многае сюды не ўвайшло. Але наступае час, калі ў кожнай кніжнай краме, у кожным кіёску павінны знаходзіцца дзесяткі, сотні буклетаў, брашур, кніжак пра зямлю, якая давала суседнім народам і суседнім культурам так многа, а сваю ўласную культуру і гісторыю сёння збірае па драбочку. Якая, нягледзячы на шматлікія войны, захавала самабытнасць, мову, а сёння робіцца суверэннай дзяржавай, і сапраўдная гісторыя якой, на думку аўтара, толькі пачынаецца.

Зямля між Масквой і Варшавай, таямнічая Беларусь, пра якую так мала яшчэ ведаюць на Захадзе... У песнях яе называюць сінявокай з-за мноства сініх азёраў і рэчак, якія навекі адлюстраваліся ў вачах людзей, што жывуць тут. У легендах яе называюць Белай Руссю — з-за белай, з кужэльнага лёну старажытнай вопраткі жыхароў. А можа, з-за белых буслоў, што так любяць сяліцца ў яе вёсках і мястэчках? Праўда, у народзе лічыцца, што буслы прыносяць шчасце, і ад таго ім ладзяць гнёзды каля хат, зацягваючы на дрэвы нават сучасныя аўтамабільныя пакрышкі — а шчаслівага, спакойнага жыцця на гэтай зямлі было мала... Бо яна ўся — раздарожжа. А на раздарожжа і сёння выходзяць уночы, каб прашаптаць камусьці пракляцце ці зняць сурокі. Так выходзіла некалі, паводле старажытных грэкаў, у поўню для сваіх чарадзейных спраў Геката, каб тварыць зло. Якая Геката выйшла некалі на наша раздарожжа?

Але, нягледзячы на бясконцыя войны, якія ішлі скрозь нашу зямлю, знішчаючы на ёй усё, што паспявалі ствараць і будаваць, Беларусь дала свету шмат таленавітых людзей.

Першая на ўсходнеславянскіх землях святая — Ефрасіння з Полацку. Дванаццацігадовай дзяўчынкай адмовілася яна ад выгаднага шлюбу, каб пайсці ў манастыр і перапісваць кнігі, адкрываць школы, будаваць храмы. Дасюль стаіць у Полацку храм XII стагоддзя, дзе яна пражыла амаль усё жыццё: яго нездарма назвалі Жыціем...

Другім Златавустам называлі сучаснікі прапаведніка, пісьменніка XII стагоддзя Кірылу Тураўскага. Горад Тураў, адкуль ён родам, паходзіць ад славянскага тур — магутны звер, якому няма роўных...

Паэт і астролаг Сімяон Полацкі вучыў у Маскве старэйшых дзяцей цара Аляксея Міхайлавіча — іх даверылі прыехаўшаму, што гаворыць аб выключным аўтарытэце вучонага.

Францішак Скарына (таксама з Полацка), лекар і першадрукар, навекі застаўся ў гісторыі еўрапейскай культуры, і фрэска з вобразам яго дасюль упрыгожвае Падуанскі універсітэт, дзе ён атрымаў вучоную ступень доктара медыцынскіх навук.

Краіна гэтая насіла розныя імёны — то Крывія, то Полацкая зямля, то Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае (ці Літва), то нарэшце Беларусь. Дзве вялікія дзяржавы пастаянна ўцягвалі яе ў сферу свайго ўплыву, вялі за яе войны. За стагоддзі яна страціла свае культурныя цэнтры Смаленск і Вільню (сучасны Вільнюс), але і сёння займае 207,6 тыс. кв. км, мае 117 раёнаў, 81 горад, 122 пасёлкі, а насельніцтва яе набліжаецца да 11 мільёнаў, карэннае насельніцтва складае каля 80%.

Жан Эманюэль Жылібер, кіраўнік Гродзенскай медычнай акадэміі, які шмат падарожнічаў па Беларусі, апісвае яе заходнія краявіды «ў выглядзе суцэльнай раўніны, на якой толькі ў некаторых месцах узвышаюцца ўзгоркі: найбольш высокія прыкмячаюцца каля Вільні, Гродна і Навагрудка — яны ўздымаюцца над зямной паверхняй усяго на 300 футаў». Другі падарожнік, А. Башняк, апісваў паўночна-ўсходнюю Беларусь так: «Землі тут гарыстыя, ці, дакладней, узгорыстыя, часткова ж нізінныя; узгоркі невысокія, глеба на іх складаецца большай часткай з буйнога пяску, зусім падобнага на марскі і месцамі змешанага з глінаю. Гэтыя ўзгоркі часам падзяляюцца азёрамі рознай велічыні, з якіх адны акружаны крутымі пясчанымі і камяністымі берагамі, іншыя ж дрыгвою, што складаецца з рознага моху, які паволі засцілае водную паверхню. У гэтай дрыгве бачацца адтуліны, якія называюцца вокнамі і ў якіх людзі правальваюцца і гінуць, калі не паспеюць утрымацца за мох, што акаляе вокны».

170 гадоў таму назад, калі былі напісаныя гэтыя запіскі, такіх балот на Беларусі было шмат. На Палессі, прыгажэйшым і самабытнейшым нашым краі, як сведчаць раскопкі, і як пісаў некалі Герадот, было мора. Яшчэ ў мінулым стагоддзі там знаходзілі часткі старажытнага карабля... Але цяпер балоты асушаныя, і толькі вясною ў некаторыя гады можна плысці на лодцы па вуліцы палескай вёскі — і тады здалёку бачны на канцах вёсак крыжы з вышытымі ручнікамі, а таксама магілы на вясковых могілках, дзе вісяць над мужчынамі ручнікі, над жанчынамі — андаракі...

Паганскія багі, якім так утульна жылося ў нізінах і балотах, а таксама ў чалавечых сэрцах, доўга жылі поруч з хрысціянскімі святымі і новымі абрадамі. Але цяпер яны засталіся толькі ў прозвішчах і песнях: і прыгожая багіня вясны Ляля, і бог маразоў Зюзя, і падземныя Гарцукі — гномы з іх вогненным уладаром Жыжалем, і валадар палёў Жыцень, і таямнічая Мокаш, і багіня смерці — Мара. Яны жылі тут нават раней за Перуна, Вялеса, Дажбога — але адыходзілі разам, неахвотна, таму што паганства трымалася тут доўга і ўпарта. І па сёння сяляне ходзяць да чароўных камянёў з выбітымі крыжамі, п'юць ваду з гаючых крынічак, каля якіх калісьці існавалі храмы, што таксама былі разбураны, а крыніцы, закіданыя камянямі па загадах былой савецкай улады, цяпер аднаўляюцца, і да іх прыходзяць усе — і хрысціяне, і атэісты. Але ў душах і тых, і другіх захоўваецца як падсвядомае язычніцкае ўспрыманне свету. Беларус любіць зямлю, ён урос у яе карэннямі, усёй сваёй істотай. I калі тое, што было на паверхні,— Жывое Дрэва Жыцця, якое ёсць у кожнага народа, было спалена,— то карэнні захаваліся, жывуць. Вось чаму, нягледзячы на тое што беларуская мова ў канцы гэтага стагоддзя засталася невялікімі астраўкамі пасярод суцэльнага мора русіфікацыі,— адраджэнне яе і старажытнай беларускай культуры пачалося.

Памяць народная захоўвае вобразы сваіх герояў, і калі нават яны перайшлі ў міфалогію, то храбрасць іх, паэтычнасць засталіся ў імені — Вярнідуб, Світальнік, Попельнік... Апошняе — таму, што гэты народ пасля ўсіх войнаў адраджаўся літаральна, як Фенікс,— з попелу...

Сярод іншых усходнеславянскіх этнасаў беларусы адрозніваюцца тым, што іх культура ўвабрала ў сябе і балцкі элемент, бо ў выніку славяна-балцкага сінтэзу ў VIII-X стагоддзях у Верхнім Падзвінні і Прыдняпроўі сфарміраваліся новыя рысы культуры.

Наш гістарычны герб «Пагоня» нарадзіўся ў XIII стагоддзі, калі продкі беларусаў абараняліся ад ворагаў. Азначае ён толькі абарону пасля нападу. Ніколі наш народ не квапіўся на чужыя землі, ніколі ён не быў агрэсарам. Гэты герб стаў афіцыйным у 1991 годзе, калі Беларусь упершыню за многія стагоддзі стала незалежнай і прадоўжыла створаную 25 сакавіка 1918 года Беларускую Народную Рэспубліку. Апошняя дата яшчэ афіцыйна не прызнана, бо адбывалася названая падзея ў час нямецкай акупацыі, але гэта, як мы спадзяёмся, справа будучага.

Мінск

Наша сённяшняя сталіца — Мінск, старадаўняя назва якога Менск, таму што быў ён заснаваны на рацы Менцы, а пасля страшнага пажарышча і разбурэння ў 1067 годзе перанесены да ракі Нямігі, якая ўпамінаецца ў вялікім помніку трох славянскіх народаў — «Слове аб палку Ігаравым»: «На Нямізе снапы сцелюць галовамі, малоцяць цэпамі харалужнымі, на току жыццё кладуць, веюць душу ад цела. На Нямізе крывавыя берагі не болагам пасеяны, пасеяны касцямі рускіх сыноў». А на Менцы і сёння на 16 км на захад ад сталіцы можна ўбачыць земляныя валы.

Пра Мінск можна расказваць многа. Але ў гэтай кнізе мы ўспомнім пра яго коратка: ёсць нямала кніг, дзе пра гісторыю горада расказваецца падрабязна (асабліва адзначым «Рэха даўняга часу» З. Пазняка).

Паданні гавораць пра багатыра Менеска, які заснаваў на месцы сённяшняга горада першы вадзяны млын. Першае ж летапіснае ўспомненне адносіцца да 1067 года, дзе ў «Аповесці мінулых гадоў» Менск успамінаецца як горад Полацкага княства. Першым вядомым нам князем быў тут Глеб Усяслававіч, сын легендарнага Усяслава Чарадзея.

Найстарэйшая вуліца горада — Няміга, па імені ракі, якая цяпер пушчана ў падземныя трубы. Менавіта каля яе знаходзіліся пасады, фарміраваўся горад, самы старажытны Нямігскі (пасля названы Ніжнім) рынак. У XVI стагоддзі стварылася пяць раёнаў забудовы: Замчышча (на правым беразе ракі Свіслач пры ўпадзенні ў яе ракі Нямігі); Ніжні рынак, Высокі рынак (альбо Верхні горад), Траецкае і Татарскае (або Ракаўскае) прадмесці.

Паступова Верхні горад заняў дамінуючае месца ў гістарычным цэнтры горада. Тут была пабудавана ратуша (магдэбургскае права горад атрымаў 12 студзеня 1499 года пры вялікім князі Аляксандру, унуку Ягайлы), рыначныя рады, храмы. Адсюль шэсць вуліц спускаліся уніз, па схілах узвышша, чатыры адыходзілі на поўдзень і захад горада. Назва кожнай адлюстроўвае гісторыю горада, цікавыя падзеі яго жыцця.

Вось, напрыклад, адна з вуліц, Зборавая, названа ў гонар храма кальвіністаў (збора), які быў тут пабудаваны пад апекай князя Мікалая Радзівіла Чорнага ў XVI стагоддзі (першая кальвінісцкая абшчына ўзнікла ў Мінску ў 1564 годзе). Галоўная вуліца Траецкага прадмесця — Вялікая Барысаўская вяла да Барысава, а ля падножжа Верхняга горада была мясціна, якая называлася Валокі полацкія, што пазней дало назву вуліцы Волацкай. Валокі — месца, па якому перацягвалі судна альбо карабель, для чаго клалі спецыяльныя драўляныя каткі.

Да сярэдзіны XVII стагоддзя ў горадзе налічвалася больш за 80 спецыяльнасцей рамеснікаў, гэта быў развіты горад з храмамі, гандлёвымі радамі і багатымі мураванымі дамамі. Захавалася з усяго вельмі нямногае, у прыватнасці стары цэнтр.

Аб багацці рэлігійна-духоўнага жыцця ў горадзе яскрава гаворыць тое, што тут суіснавалі храмы самых розных канфесій. Ужо ў XV стагоддзі ў Мінску былі пабудаваны тры мужчынскія (Казьмадзям'янаўскі, Петрапаўлаўскі і Свята-Духаўскі). Пры апошнім быў адкрыты і жаночы манастыр.

Сабор Пятра і Паўла, які цяпер, у нашы часы, стаў адной з «візітных картак» горада, узнік тут на пачатку XVII стагоддзя. Але яшчэ нядаўна, пры пабудове першага ў нашай краіне метрапалітэна, узнікла пагроза яго разбурэння. Нацыянальная інтэлігенцыя шмат зрабіла для таго, каб гэты прыгожы, падобны да белай птушкі храм па-ранейшаму, як і вякі назад, узвышаўся над вуліцамі і плошчамі Мінска.

У гэты ж час, у пачатку XVII стагоддзя, узніклі Дамініканскі касцёл і кляштар, затым пачалі будаваць свае манастыры бернардыны і бернардынкі; на мяжы паміж XVII і XVIII стагоддзямі тут пачалі атабарвацца езуіты, затым, за іх касцёлам і кляштарам, узніклі і іншыя — кармелітаў, бенедыктынаў, базыльянаў, баніфратаў. А ў 1629 годзе ў Мінску была адчынена базыльянская духоўная семінарыя.

Ад таго часу шмат назваў вуліц і плошчаў атрымалі адпаведныя назвы. Так, у 1826 годзе ў гонар 1500-ых угодкаў Нікейскага сабора (ён вядомы тым, што на ім былі зацверджаны асноўныя дагматы хрысціянства) на адной з плошчаў быў пастаўлены помнік. Помнік не захаваўся, але назва плошчы — Юбілейная — засталася да гэтага часу.

Сённяшняя плошча Свабоды (пляц Волі) называлася раней Саборнаю. Былі вуліцы — Багадзельная, Белацаркоўная, Ігуменскі тракт, Лютэранская, Мала-Лютэранская, Прэабражэнская і г. д., назвы якіх не захаваліся. Мала каму вядомы той факт, што ў 1710 годзе быў асвечаны мураваны касцёл езуітаў у імя Ісуса, Марыі і святой Барбары. У адным з капліц гэтага касцёла ў 1713 годзе была змешчана рэліквія — мошчы св. Феліцыяна, які быў закатаваны ў часы рымскага імператара Дыяклетыяна. Гэтую рэліквію апостальская сталіца перадала аднаму з магнацкіх родаў Беларусі — роду Завішаў, а той, у сваю чаргу, касцёлу. Святы вялікапакутнік Феліцыян стаў лічыцца апекуном Мінска.

Пры калегіі езуітаў у 1692 годзе быў заснаваны і першы ў Менску тэатр — ён тады быў школьным, але тэмы спектакляў былі сур'ёзныя — «Уладзіслаў Ягайла, кароль польскі, і разгром ім крыжакоў пад Грунвальдам», «Пра Барыса і Глеба» і іншыя.

Праз два з нечым стагоддзя (у 1858 г.) тут, у Менску, адбылася прэм'ера першай беларускай оперы «Сельская ідылія» («Сялянка»), лібрэта якой напісаў Вінцук Дунін Марцінкевіч. Хаця пастаноўку оперы на беларускай мове і забаранілі, гэта, тым не менш, была значная падзея ў нацыянальным жыцці нашага, тады вельмі кволага, мастацтва.

На пляцу Волі — невялікім астраўку гісторыі — кожны дом — помнік архітэктуры і гісторыі. Сам жа горад, пасля вайны цалкам разбураны, набыў аблічча так званай «сталінскай архітэктуры» — але і гэта ўжо стала гісторыяй...

Ад Мінска, як промні, разбягаюцца дарогі ў іншыя старадаўнія сталіцы Беларусі — Полацк, Вільню (цяпер гэта літоўскі Вільнюс), а таксама ў Навагрудак — першую сталіцу Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

Запрашаем вас па гэтаму шляху ў цікавае падарожжа...

Полацк (Полацак)

Фатографы і кінааператары любяць здымаць Полацк з берага Заходняй Дзвіны, насупраць Сафійскага сабора. Белыя сцены і крыжы гэтага старэйшага на беларускай зямлі мураванага збудавання, што стаў сімвалам беларускай культуры, прыгожа адлюстроўваюцца ў кіпучых водах Заходняй Дзвіны, нібыта на плёнцы Вечнасці. Заснаваны недзе ў 1044 годзе князем Усяславам, адным з наймудрэйшых людзей свайго часу, ён ужо з XI стагоддзя стаў цэнтральным у Полацку, сімвалізуючы самастойнасць Полацкай зямлі.

Нашы продкі бачылі яго іншым. Спалены і разбураны, ён упарта аднаўляўся. Зберагліся тры ягоныя апсіды, некаторыя фрэскі. Спачатку праваслаўны, ён быў і уніяцкай барочнай базілікай, але нязменным заставалася захапленне, якое ён выклікаў і выклікае ў кожнай душы, што чуйна адгукаецца на прыгожае. Можа, у ім нейкім таямнічым чынам захавалася захапленне Усяслава, нездарма празванага сучаснікамі Чарадзеем. У славянскім фальклоры ёсць легенды і паданні пра гэтага князя, а ў «Слове аб палку Ігаравым» — поўныя ўзнёсласці словы. Паводле легендаў, ягоная маці панесла яго ад змея, і дзіця нарадзілася «з язвеном» на галаве, або, як раней гаварылі, «у кашульцы». Ад змея, ад чараўнічых сіл захавалася ў князя здольнасць ператварацца ў іншыя істоты, напрыклад у ваўкалака: «Усяслаў князь... у начы воўкам рыскае... Яму ў Полацку пазвоняць заютрань у святой Сафіі рана, а ён у Кіеве звон чуе. Хаця і вешчая душа ў целе, але часта ад бяды пакутуе. Таму вешчы Баян і першую прыпеўку гаворыць: ні хітраму, ні памыснаму, ні мудраму суда божага не мінуці».

У рускіх легендах ёсць мудры «Волх Усяславіч» — магутны чарадзей, і даследчыкі прасочваюць гэтае імя ад беларускага Усяслава.

Але Усяслаў быў не першым вядомым нам князем Полацкай зямлі — калыскі нашай Беларусі, бо менавіта адсюль ішоў наступ крывічоў на балцкія землі. Гэты наступ даваў сплаў балтаў і крывічоў, якія пазней сталі называць сябе ліцвінамі — па назве пераплеценай у адну дзяржаву Літвы і крывічоў-беларусаў.

Першым вядомым па летапісных крыніцах князем Полацкай зямлі быў Рагвалод, і першае пісьмовае ўспомненне пра Полацк (Полацак, Полцеск, або, паводле скандынаўскіх сагаў, Palltesjuborg) адносіцца да 862 года, калі ён княжыў у Полацку.

З гэтым жа князем звязаны першыя трагічныя падзеі на гэтай зямлі, што ляжыць на раздарожжы гістарычных шляхоў і прымае на сябе агонь варожых памкненняў. Нагадаем тыя падзеі.

...Малады княжыч пасватаўся да дачкі Рагвалода, полацкай князёўны Рагнеды. Але тая адмовіла па прычыне таго, што Уладзімір — сын рабыні. Да таго ж, да яе ўжо пасватаўся старэйшы брат Уладзіміра — Яраполк, чыёй маці была князёўна. Падбухтораны дзядзькам Дабрыняй, Уладзімір сабраў вялізнае войска і пайшоў на Полацк. Аблога працягвалася доўга, але ўрэшце Полацк быў захоплены. Далейшыя падзеі адбываюцца цалкам у духу дзікага язычніцтва: у прысутнасці бацькі і двух братоў Рагнеды Уладзімір згвалціў яе, а пасля забіў мужчын. Гордую князёўну павезлі ў Кіеў як ваенную здабычу, дзе яна пасля нарадзіла свайму заваёўніку шасцёра дзяцей, адзін з якіх Яраслаў, стаў вялікім князем кіеўскім, вядомым у рускай гісторыі як Яраслаў Мудры. Рагнеда была не адзінаю жонкай князя-язычніка. Гэта пасля свайго хрышчэння ён прапанаваў ёй выйсці замуж за аднаго з военачальнікаў, але полацкая князёўна адмовілася. Болей таго — вырашыўшы расквітацца з Уладзімірам за ўсе свае крыўды, яна падняла на яго меч, калі ён быў у ложку. Разгневаны Уладзімір хацеў забіць жонку, але пасля вырашыў судзіць яе ў прысутнасці баяр.

Кароткія дакументальныя радкі летапісаў малююць нам трагічную сцэну: Рагнеда, прыбраўшыся ў лепшае адзенне і прыгатаваўшыся да смерці, як загадаў ёй вялікі князь, чакае ў сваёй спальні баяр. А за завесай стаіць яе адзінаццацігадовы сын Ізяслаў, якому яна даверыла абараняць сябе. Прыходзяць баяры, князь, і тут хлопчык выходзіць да бацькі і просіць захаваць маці жыццё... Баяры адступілі. Параіўшыся, яны прапанавалі Уладзіміру выслаць Рагнеду разам з сынам у родную ёй Полацкую зямлю. Іх выслалі — на самую ўскраіну, пад сённяшні Мінск, дзе быў заснаваны горад, названы ў гонар хлопчыка-князя — Ізяслаўлем. Сёння яго называюць Заслаўе. Тут ёсць рэчкі Княгінька і Чарніца, «Магіла Рагнеды», возера Рагнедзь... I яшчэ існуе паданне: нібыта напярэдадні вайны з гары Рагнеды, якая ёсць ля ракі Дрыса на Віцебшчыне, з'язджае на белым кані магутны, увесь закуты ў панцыр коннік. Тут жа ў Заслаўі захавалася памяць аб тым, як пастрыгалася яна ў манашкі і, перамяніўшы імя, стала з Рагнеды-Гарыславы Анастасіяй. Сын яе, Ізяслаў, празваны кніжнікам, памёр хутка, затое другому сыну Яраславу было наканавана доўгае, слаўнае жыццё ў Кіеве. Адна з дачок Рагнеды, Прадслава, паўтарыла яе лёс і стала наложніцай польскага караля Баляслава, які спачатку таксама сватаўся за яе, а пасля атрымаў як ваенную здабычу...

Полацк — горад князя Усяслава. Але ён таксама і горад першай святой на ўсход-неславянскіх землях — Ефрасінні Полацкай у дзявоцтве князёўны Прадславы.

Праўнучка Усяслава, яна ўжо з дванаццаці гадоў стала задумвацца аб сэнсе быцця і вырашыла прысвяціць сябе Богу. Светлае, ціхае дзіця, да якога з самых ранніх гадоў сталі прысылаць сватоў са спакуслівымі прапановамі, яна, аднак, пайшла ў манастыр і прымусіла бацькоў змірыцца з такім рашэннем.

За сваё даволі доўгае жыццё яна была манашкай, пасля ігуменняй; нейкі час, паводле некаторых звестак, правіла горадам, але галоўныя справы яе жыцця — заснаванне Полацкай бібліятэкі, школак пры манастыры і будаўніцтва храмаў.

Стаіць на беразе невялічкай ракі Палаты беласнежны храм — Спаса-Ефрасіннеўская царква, каля якой пазней узнік манастыр. Узвёўшы гэты храм, народжаны яе воляй і талентам полацкага дойліда Іаана, Ефрасіння нібыта адгарадзіла яго ад войнаў і знішчэння — можа, таму, што найболей любіла. Да самай вайны (апошняй, 1941-1945 гадоў) у беларускіх музеях захоўваўся крыж, зроблены па яе заказу другім геніем полацкай зямлі — майстрам-ювелірам Богшам. Гэты крыж — ювелірны цуд. На ім было напісана закляцце — абярог ад злодзея, які кране яго. I крыж захоўваўся. Але цяпер, як лічаць некаторыя даследчыкі, сляды яго прамільгнулі недзе ў Амерыцы. Можа, вернецца славуты крыж Ефрасінні Полацкай на радзіму?

Тое, што захавалася ад XI-XIII стагоддзяў, гаворыць нам пра высокі, вельмі высокі ўзровень тагачаснай беларускай культуры. У свеце сёння ведаюць Наўгародскую школу жывапісу — такая ж, не горшая, існавала і ў Полацку. Сюды прывезлі да Ефрасінні, якая была родзічкай візантыйскага імператарскага дому Комнінаў, абраз Эфескай Божай маці. Але фрэскі, зробленыя тут і захаваныя на сценах яе царквы, даюць магчымасць ганарыцца і мясцовымі майстрамі...

Ефрасіння Полацкая памерла ў Ерусаліме, куды яна паехала ў 1173 годзе пакланіцца Труне Гасподняй. Вяртанне яе мошчаў на Радзіму было вялікім святам, і сёння яны ляжаць у царкве, якую яна задумала і ўзвяла на радасць нашчадкам...

Пазней другой сталіцай нашай зямлі стаў горад Наваградак. Але Полацк заўсёды заставаўся разам з Вільняй духоўнай сталіцай Беларусі.

Недзе каля 1490 года тут, у Полацку, нарадзіўся вялікі асветнік Францішак Скарына.

Сёння за яго спрачаюцца дзве канфесіі, высвятляючы, чаму ён насіў каталіцкае імя і ажаніўся з каталічкай, а кнігі выдаваў на беларускай мове і для люду праваслаўнага. Некаторыя даследчыкі лічаць, што так адбылося таму, што сям'я Скарыны была праваслаўнай, а сам ён вучыўся на каталіцкім Захадзе і там прыняў каталіцтва. Для нас важна не тое — важна, што гэты сын Полацкай зямлі, які атрымаў у Падуі (Італія) дыплом «у лекарскіх навуках доктара» і стаў гонарам Падуанскага універсітэта, за што ўвекавечаны ў фрэсцы на сцяне гэтага універсітэта, гэты доктар філасофіі, астраном, асветнік, надрукаваў у Празе ў 1517-1519 гадах 23 кнігі Бібліі (яго пераклад з'явіўся раней за нямецкі пераклад Бібліі Лютэрам) на беларускай мове, а пасля абсталяваў у Вільні сваю друкарню, дзе працягваў выдаваць кнігі «для простых людзей».

Яго запрашаў да сябе ў Кёнігсберг герцаг Альбрэхт, ён служыў прыдворным лекарам і сакратаром у няшлюбнага сына караля Жыгімонта — біскупа Яна, але мірское жыццё яго было цяжкім і пакутным.

Беларускія астролагі лічаць, што Скарына, які, падобна ўсім вялікім дзеячам і вучоным Сярэднявечча, быў астраномам, ведаў свой лёс. Цікава, ці прадбачыў ён, што ягонае імя на радзіме нейкі час будзе не зусім пажаданым, што яго будуць замоўчваць, назавуць «буржуазным апалагетам»? I што пасля зорка яго заззяе ярка і, як мы верым, навечна, таму што тое, што зрабіў гэты чалавек, пад сілу толькі генію. Аздобленыя ўласнымі гравюрамі, ягоныя пераклады сталі ўзорам сучаснай яму мовы, увайшлі ў залаты фонд сусветнай культуры. Для гісторыі ўсходняга славянства сапраўдны першадрукар ён, а не Іван Фёдараў, бо апошні надрукаваў свае кнігі на некалькі дзесяткаў гадоў пазней, чым гэта зрабіў Францішак Скарына з Полацка...

Францішак Скарына ўвекавечыў у сваіх прадмовах слаўны горад Полацк, але сам пахаваны ў Празе ў 1551 годзе, і магіла яго згубілася для нашчадкаў.

Увекавечыў Полацк і другі ягоны сын — Самуіл Емяльянавіч Пятроўскі-Сітняковіч, вядомы ў гісторыі культуры як Сімяон Полацкі.

Атрымаўшы адукацыю ў Кіева-Магілянскай калегіі, а пасля ў Віленскай езуіцкай акадэміі, ён вярнуўся ў Полацк і пад імем Сімяон пастрыгся ў манахі, пасля стаў выкладаць у праваслаўнай брацкай школе пры Богаяўленскім манастыры.

Гэты манастыр, што стаіць цяпер на правым беразе Заходняй Дзвіны, захаваўся. Яго нараджэнне — у другой палове XVIII стагоддзя (сама царква пабудавана ў 1761 —1779 гг.). Але менавіта тут некалі працаваў Сімяон Полацкі (нездарма манастырскі корпус называецца домам Сімяона Полацкага), тут яго слухалі праваслаўныя братчыкі. Гэта быў час наступу каталіцтва, беларуская мова перастала быць дзяржаўнай, на змену ёй прыйшла польская мова. У 1664 годзе Сімяон Полацкі пераехаў у Маскву.

Яго адукаванасць зрабіла такое вялікае ўражанне на царскі двор, што паэта наблізілі да царскай сям'і. Дарэчы, царыцы Наталлі вучоны прадказаў нараджэнне сына Пятра, які будзе знакамітым на ўвесь свет. Сын сапраўды нарадзіўся, яго назвалі Пятром, і слава Сімяона Полацкага ўзрасла. Магчыма, ад яго ўспрыняў будучы цар Пётр I станоўчыя адносіны да еўрапейскай адукацыі, якую не надта прызнавалі ў Масковіі, называючы яе «паганай ерассю», «лацінствам». Дарэчы, калі Сімяон Полацкі адкрыў у Маскве друкарню і нават выдаў тут некалькі сваіх кніг ("Буквар", «Часасловец»), сабор 1690 года асудзіў і забараніў яго творы як ерэтычныя (тое ж здарылася і з кнігамі Скарыны, які прывёз іх, па некаторых звестках, у Маскву, але ледзь выбраўся адтуль таксама як «паганы ерэтык»).

Цікава, што нашы продкі добра разумелі значэнне друкаванага слова, і гэтаму майстэрству спакваля вучыліся ад нас усходнія суседзі. Ад нас жа ўзялі яны ўзоры кафлі, разьбярства, мураванага дойлідства. Дасюль у Каломенскім пад Масквой уражваюць разьбяныя ўпрыгожанні іканастаса, зробленыя майстрам Клімам Міхайлавым і іншымі беларусамі. У Маскву пераехалі (разам з друкарняй) манахі Куцеінскага манастыра з Оршы. Прычына была ў рэлігійных несуладдзях, але пакутавала культура. Крохкія старонкі летапісу з бібліятэкі Сафійскага сабора гарэлі спачатку падчас нападу на Полацк маскоўскага цара Івана Жахлівага, пасля сюды прыйшло войска цара Пятра — і адбылося тое ж самае. Сенэка выхоўваў Нерона — але памёр па ягонаму загаду. Сімяон Полацкі пражыў да 1680 года — але не даведаўся, як жорстка абышоўся цар з яго роднай Полаччынай, якой ён прысвяціў столькі вершаў і прачулых слоў.

Калі Полацкі Богаяўленскі манастыр звязаны з імем Сімяона Полацкага, то Полацкі езуіцкі калегіум, які быў самым вялікім на Беларусі манастырскім комплексам езуітаў, носіць адбітак дзейнасці аднаго з самых энергічных дзеячаў Польшчы Пятра Скаргі (Павенскага). Пётр Скарга быў адным з ініцыятараў і прапагандыстаў ідэй Брэсцкай уніі 1596 года, яго змаганне з рэфарматарамі садзейнічала з'яўленню на Беларусі езуіцкіх калегій. Тут, у Полацку, менавіта ягонымі стараннямі ўзняўся ўвысь езуіцкі касцёл, узнікла акадэмія, якую ён напачатку ўзначаліў ( у асноўным жа ягоная дзейнасць у апошнія гады перамясцілася ў цэнтр Княства — Вільню, а затым — у Кракаў, дзе ён у 1588 годзе стаў прыдворным прапаведнікам караля Жыгімонта III Вазы).

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай менавіта тут, па Заходняй Дзвіне, прайшла дзяржаўная мяжа. Горад быў літаральна раздзёрты на дзве часткі: асноўная адышла да Расіі, Задзвінскі раён застаўся за Рэччу Паспалітай.

Новая забудова горада, яго перапланіроўка ўлічвалі ўжо іншую палітычную сітуацыю: езуіцкі кляштар быў перабудаваны ў кадэцкі корпус і кафедральны Мікалаеўскі сабор, з'явіліся так званыя «казённыя» будынкі, дзе размясцілася прыезджая адміністрацыя.

Ад вялізнай забудовы зберагліся толькі некалькі асобных карпусоў, дом Пятра I, пабудаваны ў канцы XVII стагоддзя (цяпер вул. Леніна, 33), у асноўным з рысамі барока, ад часоў другога заваёўніка, Івана Жахлівага,— вялізныя валы. Жылыя дамы, што захаваліся часткова па вуліцах Горкага, Замкавай, на плошчы Леніна, маюць таксама змешаныя рысы — класіцызму і барока і даюць уяўленне аб тым, як выглядалі вуліцы Полацка ў XVII—XVIII стагоддзях. А горад быў багаты і прыгожы, з даўнімі традыцыямі гандлю ь культуры.

...Вось тут, на галоўнай плошчы, прайшлі стагоддзі нашай гісторыі.

Трошкі фантазіі — і можна ўявіць сабе па летапісах і дзень 23 сакавіка 1270 года, якраз на тыдні Вялікага паста, калі ўранку, каля паловы дзевятай, пачалося зацьменне сонца, і ўсе, купцы і пакупнікі — немцы, балты, палачане, глядзелі на неба і, мабыць, думалі аб сваіх грахах, а пасля паспяшаліся ў цэрквы. Для гасцей працавалі тут і іх уласныя, іншай веры храмы...

Не ўсё было гладка ў гандлёвых варунках. Граматы даносяць да нас скаргі як рыжан, так і палачан, а ў 1406 годзе вялікі князь Вітаўт нават патрабаваў ад рыжскіх купцоў, каб яны пакінулі Полацк на працягу чатырох тыдняў — і прымусіў магістра лівонскіх крыжакоў заплаціць за страты, зробленыя рыжанамі. Цікава чытаць пералік тавараў, якія сюды прывозіліся: сукно, арэхі, цытварны корань, гваздзікі, шафран, фігі і разынкі... Вывозілі ж — воск, кажухі сабаліныя, янотавыя, а таксама паташ і дзёгаць...

Заходняя Дзвіна цячэ, як і стагоддзі таму. Нават яе магутным хвалям не дадзена было змыць словы, якія некалі выбіў на некалькіх велічэзных валунах у XII стагоддзі полацкі князь Барыс, у той час як рассыпаліся ў друз многія слаўныя пабудовы гэтага самага старажытнага горада Беларусі. «Госпадзі, дапамажы рабу свайму Барысу» — гэтыя словы паўтараліся на пяці сёння вядомых нам камянях — а можа, іх было і болей? Барыс Усяслававіч — сын Усяслава Чарадзея, і, калі бацька ягоны болей звяртаўся, мабыць, да таямнічых сіл прыроды, то сын яго — да Бога. Розны лёс напаткаў гэтыя камяні, якія за столькі стагоддзяў займелі нават свае імёны. Не захаваліся — Пісанік, альбо Барысаглебскі, Волат і Сцяпан (або Кравец), перавезлі ў Маскву камень з надпісам «Сулібор хрэст» (цяпер ён знаходзіцца ў музеі-запаведніку «Каломенскае»). Побач з гарадскім пасёлкам Друя, у месцы ўпадзення ракі Друйкі ў Дзвіну, знаходзіцца яшчэ адзін Барысаў камень без назвы.

З кожным з гэтых камянёў звязана тая ці іншая легенда. Напрыклад, пра камень, які насіў назвы Сцяпан або Кравец расказваюць, што калі папрасіць, каб ён пашыў адзенне, і пакласці сукно пад камень, то ён да раніцы рабіў заказ. Толькі не трэба было гаварыць, як шыць,— камень сам ведаў гэта лепей за заказчыка і рабіў толькі тую вопратку, якая пасавала да чалавека. У легендзе пра другі такі ж камень-«Кравец» гаворыцца, што адзін нядобры чалавек вырашыў пажартаваць: кінуў на камень палатно і папрасіў: «Пашый мне ні тое, ні сёе». Што ж — і пашыў чароўны камень такое, што ні апрануць, ні прымерыць,— рукаў на плячы, другі — на прыполе, а галаву няма куды прасунуць. I з таго часу перастаў шыць увогуле... У другой легендзе камень пакрыўдзіла жанчына, якая накідала на яго гною дый папрасіла новыя чаравікі. У гэтым выпадку камень не проста пакрыўдзіўся — злую жанчыну скруціла хвароба, і невядома, ці вылечылася яна ўвогуле...

На Полаччыне захаваліся традыцыі Усяслава Чарадзея: праз столькі стагоддзяў у кожным раёне знойдзеш варажбітку альбо дзеда-ведуна. Чаго толькі не робяць! I прысушаць добрага малайца, і ў вадзе пакажуць дзяўчыне злую суперніцу, і здымуць укус змяі каляровымі каменьчыкамі ды невядомымі навуцы замовамі. Сама аўтар не раз з гэтым сустракалася і, як і сучасныя навукоўцы, нічога не можа растлумачыць, а толькі засведчыць — такое жыве, ёсць і, напэўна, будзе, якія б дзівосы ні вырабляла сучасная навука...

Нядаўна памёр дзядуля Алесь з Полацкага раёна, які, як і славутая Ванга, «працаваў» з цукрам — гэты кавалачак цукру трэба было перад прыездам пакласці пад падушку на ноч. I, патрымаўшы белы драбочак у старэчых вузлаватых руках, дзед дакладна расказваў мінулае і нешта раіў на будучае, а яшчэ гаварыў, што і як трэба лячыць. Чаму пра іх, такіх ведуноў, так мала вядома? Нашы людзі не любяць расказваць пра свае здольнасці, і шмат намаганняў трэба, каб дазволілі прыехаць і каб прынялі, хаця ў апошнія гады з гэтым лягчэй. А тады, яшчэ дзесяць гадоў таму, маглі так «упіліць» гэтаму дзеду, што дзесятаму заказаў бы...

Некалі на Полаччыне было шмат паганскіх капішчаў. Дасюль сярод язычніцкіх звычаяў успамінаецца свята Воласа (бога Вялеса), якое адзначаюць на масленічным тыдні і падчас якога трэба аб'ездзіць маладых бычкоў і коней, дагледзець жывёлу, смачна яе накарміць і ўвогуле аказаць ёй увагу, бо Вялес — бог свойскай жывёлы і любіць, каб яго шанавалі. Прыпеўкі да песень, якія выконваюцца ў гэты час, таксама нагадваюць пра багіню кахання — Ладу: «Ой, лада маё, лада!».

Вера ў камяні захавалася ў беларусаў, як і ў іншых паўночных народаў. Нейкія водгукі паданняў пра славуты камень Ірландыі, які ўскрыкваў, калі пад ім праходзіў той, хто рабіўся пасля каралём, адчуваюцца ў беларускай легендзе пра Дажбогаў камень. Ён быў пакладзены ў кут падмурка хаты і стаў сырым, стаў «Плакаць», так што пачаў гніць дом. А пасля папрасіў уладальніка хаты, каб яго адвезлі назад. I той — павёз у густы лес на палянцы, дзе камень ляжаў спрадвеку...

Але мы з вамі доўга затрымаліся на беразе Дзвіны, а ўсё роўна ўсяго, пра што маглі б расказаць уцалелыя дамы і храмы, не распавесці... Тым болей, што, калі ёсць час, можна з'ездзіць у прыгарад Полацка — Бельчыцы.

Тут у часы першых полацкіх князёў і епіскапаў была княжацкая рэзідэнцыя. Цяпер — храмы Барысаглебскага манастыра, адзін з якіх, а менавіта царква Барыса і Глеба, пабудаваная дойлідам Іаанам яшчэ да Спаса-Ефрасіннеўскага сабора. Ёсць падабенства ў тэхніцы кладкі храмаў Бельчыцкага комплексу і царквы Спаса на Бераставе ў Кіеве, але самі храмы — асаблівыя, непаўторныя, іх ансамбль цэласны. Самым яркім з іх з'яўляецца тварэнне Іаана, спадзвіжніка і сучасніка Ефрасінні Полацкай. Нездарма кажуць некаторыя веруючыя, што гэта дух святой Ефрасінні лунае над усёй Полацка-Віцебскай зямлёй і захаваў яе ад чарнобыльскай радыяцыі... Хочаце верце ці не — але менавіта тут самыя чыстыя раёны ў Беларусі.

Адзін з галоўнейшых гарадоў Вялікага княства Літоўскага Полацк атрымаў магдэбургскае права ў 1498 годзе, пры вялікім князі Аляксандру, і гербам яго нездарма стаў «трохмачтавы карабель з разгорнутымі ветразямі ў блакітным полі, вада сярэбраная».

Па гэтай сярэбранай вадзе ехалі полацкія воіны далёка за мора, ваявалі разам з кіеўскімі князямі Аскольдам і Дзірам супраць Візантыі, так што яна плаціла даніну Кіеву, Чарнігаву, Полацку і некаторым іншым гарадам. Візантыя — Полацку? Так, было і гэткае. I многае іншае чуў горад: вітанні ў 1495 годзе ў гонар прыезду нявесты князя Аляксандра, дачкі маскоўскага валадара Івана III Алены, і гарматныя стрэлы генерала фон Вендэнау, якому Пётр I загадаў знішчыць полацкі замак падчас вайны са шведамі ў 1705 годзе. Была гвалтоўная высылка полацкіх князёў у 1129 годзе ў Візантыю за вайну супраць кіеўскіх Яраславічаў, і гвалтоўнае далучэнне беларускай уніяцкай епархіі ў 1839 годзе да праваслаўнай царквы Расіі. Было многае.

А Полацк — жыве. Глядзіцца ў ваду Заходняй Дзвіны беласценная Сафія, з якой далёка відаць ваколіцы горада. Запрашаем вас пастаяць каля яе сценаў, паслухаць музыку старажытнасці, і хай нязвыклы ў праваслаўным храме арган раскажа вам пра спалучэнне ў гэтай зямлі хрысціянства і язычніцтва, праваслаўя і каталіцтва, уніяцтва і пратэстанцтва, пра мудрую цярпімасць яе жыхароў.

Віцебск

Вяртацца з Полацка ў Мінск будзем праз Віцебск. Віцебск (летапіснае Відбеск, Вітепеск, Віцьбеск) цесна звязаны з гісторыяй Полацкай зямлі.

Па адных звестках (рукапіс Міхаіла Панцырнага, 1760 г.), горад упершыню ўпамінаецца ў 974 годзе. Старажытнарускі летапіс жа называе 1021 год. Як бы там ні было, горад, канешне ж, існаваў і ў IX стагоддзі — пра гэта гавораць археалагічныя раскопкі, зробленыя на самым старым паселішчы — Замкавай гары.

Як і многія нашыя беларускія гарады, Віцебск атрымаў сваю назву ад ракі, на якой быў заснаваны. Пабудаваны ён на зліцці дзвюх рэк — велічнай Заходняй Дзвіны і Віцьбы. Заходняя Дзвіна ў старажытнасці, як тое сцвярджае Герадот, называлася Рубонам і была вядомая грэкам.

3 гары адкрываюцца далёкія прасторы. Для паселішча было выбрана таксама высокае месца, хаця цяпер яно не выглядае гарою (зрытая яна ў XIX стагоддзі). Пазней селішча назвалі Верхнім замкам, а ніжэй выраслі дамы і забудовы, і тое месца мела назву Ніжняга (успомнім, што Верхні і Ніжні замкі былі і ў старажытным Гродне). У XV стагоддзі сфармаваны пасад і тэрыторыя трэцяга, Узгорскага, замка.

Спачатку ўдзельны горад полацкага князя Брачыслава Ізяславіча (унука Уладзіміра Першаапостальнага, хрысціцеля Русі, і Рагнеды, першай вядомай князёўны Полацка), Віцебск на пачатку XII стагоддзя стаў цэнтрам удзельнага Віцебскага княства. 3 1180 года вядомы віцебскі князь Брачыслаў Васількавіч — з ягонаю дачкою Аляксандрай ажаніўся Аляксандр Неўскі, які шмат разоў бываў тут і нават аднойчы быў сярод абаронцаў горада. У славутай бітве з крыжакамі, дзе ён атрымаў празванне «Неўскі», удзельнічаў наш зямляк Якаў Палачанін — а можа, і іншыя полацкія воі?

Яшчэ адна князёўна — Марыя, дачка князя Яраслава Васільевіча, стала вядомаю ў гісторыі тым, што, выйшаўшы замуж за вялікага князя літоўскага Альгерда, будавала храмы (галоўны з іх — першае каменнае збудаванне ў сучасным Вільнюсе — праваслаўны храм Параскевы Пятніцы). А Віцебск, згодна з «Хронікай Літоўскай і Жамойцкай», яна ж «муром округ обвела с баштами вынеслыми и вежами». Марыя нарадзіла дзяцей, якія змагаліся за спадчыну свайго бацькі з дзецьмі другой жонкі Альгерда, цвярской князёўны Юльяны. Дзеці яе княжылі ў Віцебску: напрыклад, Андрэй Полацкі. Стрыечны' брат яго, вялікі князь Вітаўт, змагаўся за Віцебск з іншымі братамі, Свідрыгайлам і Ягайлам, і сварка братоў прынесла шмат бедстваў віцебскаму люду. Аднак Альгерд застаўся ў гісторыі Віцебска ягоным «добрым геніем» — разам з віцяблянамі ён дапамагаў Пскову ў барацьбе з нямецкімі рыцарамі, тут быў пабудаваны ім першы мураваны палац на Беларусі.

Як і Полацк, Віцебск ужо ў XII стагоддзі стаў буйным гандлёвым цэнтрам, нездарма ён ляжыць на шляху «з вараг у грэкі», ажно да самой Візантыі. Адсюль водныя шляхі вядуць таксама ў Ноўгарад, Смаленск і Пскоў. Гандляваў горад таксама з Рыгай, сведчаць аб гэтым дагаворныя граматы. Напрыклад, у «грамаце князя Гердзеня Вітабскага і Полацкага» ад 22 снежня 1264 года гаворыцца: «... Нямецкаму госцю ў Полацкую (зямлю — прым. аўтара) вольна ехаці і гандляваці, купіці і прадаці, гэтак жа Палачанам і Віцябляніну вольна гасціці ў Рыгу і на Гоцкі бераг". Стагоддзем раней тут быў пабудаваны госцевы двор, дзе іншаземныя купцы маглі і гандляваць, і жыць. Аднак гандаль гандлем, а палітыка палітыкай — у 1410 годзе віцебская харугва прымала вялікі ўдзел у Грунвальдскай бітве і разам з іншымі славянскімі воямі перамагла, што, дарэчы, не спыніла гандлёвых варункаў паміж гарадамі.

Яшчэ да надання магдэбургскага права горад меў устаўныя граматы (1503 і 1506 гг.), якія рэгулявалі адносіны паміж гараджанамі і вялікім князем. Магдэ-бургскае ж права набыў у 1597 годзе. Герб — на блакітным полі пагрудная мужчынская выява, пад якой чырвоны меч.

Што меч гэты мог быць сапраўды чырвоным ад крыві, сведчыць уся гісторыя горада. У час пастаянных войнаў з Маскоўскай дзяржавай ён на працягу амаль двух стагоддзяў першым прымаў на сябе ўдары ад суседзяў. Разам з тым пакутаваў і ад унутраных разладаў.

Увядзенне уніі, нязгода з яе прынцыпамі, якія здаваліся акаталічваннем і рэлігійнай здрадай, прывялі да вострага канфлікту паміж уніяцкім біскупам Ясафатам Кунцэвічам і часткай гараджан, у выніку чаго епіскап быў забіты. Паколькі ажыццяўленне уніі было дзяржаўнай палітыкай, горад быў пакараны (1623 год): пазбаўлены магдэбургскага права, гарадская ратуша разбураная, каля сотні чалавек прысуджаны да смерці. Засталася гісторыя аб пакаранні — канешне, сімвалічным — нават званоў, якія заклікалі да паўстання: яны былі знятыя са званіц і пераплаўленыя. Я. Кунцэвіч быў аб'яўлены святым, і гэтая трагічная постаць на Беларусі абвеяна смугою нейкай няпэўнасці, неакрэсленасці. «Як ставіцца да яго, хто гарэў жаданнем стварыць адзіную нацыянальную рэлігію ў краіне, якую раздзіралі рэлігійныя непаразуменні, але выбраў для таго метады жорсткія і занадта энергічныя?» — пытаюцца сёння гісторыкі.

Праз 21 год права на самакіраванне аднавілася, ратуша стала адбудоўвацца. Але яшчэ праз дзесяць гадоў пачалася вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай, горад быў заняты рускім войскам — пасля чатырнаццаці тыдняў упартай асады. Што застаецца пасля такіх аблог? Але горшае чакала наперадзе. Вернуты ў склад Рэчы Паспалітай, Віцебск падчас наступнай, руска-шведскай вайны зноў упарта супраціўляўся рускаму войску, і цар Пётр I загадаў калмыцкім і казацкім (самым буйным) палкам спаліць яго. Зноў гарэлі Верхні і Ніжні замкі, вежы муроў, гандлёвыя рады... Усё, што засталося ў архівах пра гарадскія прывілеі, дадзеныя многімі каралямі Рэчы Паспалітай, было амаль праз стагоддзе (у 1803 годзе) па загаду з Пецярбурга адпраўлена ў Расію і так надзейна схавана, што дасюль месцазнаходжанне дакументаў невядома.

Вайна 1812 года з Напалеонам прайшла па нашай зямлі двойчы — калі французскае войска ішло на Маскву і вярталася з яе, пакідаючы за сабою вымершыя ад голаду беларускія вёскі і разбураныя селішчы. Аўтар кнігі «Кароткая гісторыя Беларусі», акадэмік В. Ластоўскі (загублены савецкаю ўладай у пазнейшыя часы) прыводзіць расказ аб тым, што Напалеон, ідучы на Маскву, загаварыў з беларускаю сялянкай і запытаўся, як яна хоча: каб француз пабіў расейца, ці расеец пабіў француза? На што жанчына адказала: «Я б... хацела, каб француз, заняўшы Маскву, пагнаў, пагнаў, ды і сам не вярнуўся!» Менавіта ў гэтай, усходняй частцы Беларусі былі страшныя бітвы з французамі — пад Клясціцамі і Чашнікамі, ля Астроўна і шмат дзе яшчэ, асабліва пад Барысавам (Мінская вобл.). У сусветнай белетрыстыцы ёсць шматлікія апісанні пераправы французаў праз Бярэзіну. Прывядзем некалькі сказаў з мемуараў адмірала Чычагава, які прымаў удзел у бітве: «Зямля была пакрытая трупамі забітых і замёрзлых людзей; яны ляжалі ў розных позах. Сялянскія хаты былі ўсюды імі перапоўненыя, рэчка была запружана мноствам патанулых пехацінцаў, жанчын і дзяцей; каля мастоў валяліся цэлыя эскадроны, якія кінуліся ў раку. Сярод гэтых трупаў, што ўзвышаліся над паверхняй вады, бачныя былі скачанелыя кавалерысты на конях, як статуі, што стаялі ў вадзе ў тых позах, у якіх застала іх смерць...» У паданнях беларускага народа ёсць і такое — пра вёску Паленаўку: «Расказваюць, што раней вёска гэтая называлася Напаляонаўка. У час вайны 1812 года тут стаялі французскія войскі. Але вымаўляць такую доўгую назву было цяжка, нязручна, вось і перарабілі яе ў Паленаўку».

Можа быць, так і было, але корань у назве гэтай вёскі хутчэй нагадвае слова «паліць», г. зн. звязаны з вайной, з вогнішчам... Пра французаў сярод нашых паданняў ёсць розныя — трагічныя, ваяўнічыя, паэтычныя. Адно з іх — пра звон з манастыра. Лепшы ў акрузе быў той звон, і за гэта празвалі яго певуном. Калі ж сталі набліжацца французы, якія ўсё нішчылі, схавалі манахі манастырскае дабро, а звон схаваць доўга не маглі рашыцца, таму што грэў ён душы людзей... I, нарэшце, памаліўшыся, ціха апусцілі яго ў ваду возера, а самі разышліся хто куды. Кажуць, што на тым возеры, калі прыйсці да яго перад усходам сонца, чуваць дзіўны перазвон — але самы звон ужо не можа знайсці ніхто з шукальнікаў...

Вайна 1812 года зменшыла насельніцтва Віцебска ў тры разы. Толькі ў канцы XIX стагоддзя, калі праз горад была пракладзена Рыга-Арлоўская чыгунка, якая злучыла горад з Кіевам, Брэстам, Пецярбургам і іншымі гарадамі Расіі, тут інтэнсіўна пачала развівацца прамысловасць, узнікла шмат фабрык і заводаў (узгадаем, што і ў канцы XVIII стагоддзя, да падзелаў Рэчы Паспалітай, Віцебск быў па велічыні, па развітай прамысловасці другім пасля Магілёва горадам Беларусі). Тады ж ратуша набыла свой цяперашні выгляд (за выключэннем таго, што трэці паверх ратушы дабудаваны ў пачатку XX стагоддзя). I гэты сімвал незалежнасці горада, пастаўлены ў XVII стагоддзі на Рыначнай плошчы Узгорскага замка, захаваўся да нашага часу і з'яўляецца як бы адпраўным пунктам для экскурсіі па Віцебску. У ратушы размешчаны і краязнаўчы музей, які некалі быў заснаваны на базе калекцый краязнаўцаў, а пасля, у 1924 годзе, аб'яднаны з Віцебскім царкоўна-археалагічным музеем, музеем Віцебскай вучонай архіўнай камісіі і прыватным музеем краязнаўцы В. Федаровіча.

Трэба сказаць, што багатая гісторыя Віцебска як бы «нарадзіла» славутых вучоных-краязнаўцаў, якія тут жылі і працавалі: Е. Раманаў, А. Сапуноў, М. Нікіфароўскі і іншыя, якія шмат пісалі пра горад і выдавалі кнігі пра яго мінулае.

Традыцыі культуры ў Віцебску даволі вялікія: так, у XVII стагоддзі (1671-1766 гг.) існаваў тэатр пры езуіцкім калегіуме; пазней пры кляштары піяраў — батлейка (альбо жлоб). Такія тэатры давалі прадстаўленні падчас сеймаў, кірмашоў, судоў, святаў — калі з'язджалася ў горад павятовая шляхта. Спектаклі таксама ставіліся на школьнай сцэне калегіумаў. Дарэчы, на апошніх курсах гэтых калегіумаў вучні павінны былі добра валодаць латынню, чытаць антычных аўтараў, перакладаць і пісаць на латыні дакументы, а таксама «выкладаць свае думкі па ўсіх правілах красамоўнага мастацтва». Тут жа існавала школьная капэла, сфармаваная з вучняў бурсы, якіх набіралі са збяднелай шляхты і гараджан. У 1845-1847 гг. працаваў балет Піёна, французскага балетмайстра, які аб'ядноўваў як вольных, так і прыгонных артыстаў у трупу, здольную даваць на сцэне такія класічныя творы, як «Чароўная флейта» В. А. Моцарта, «Дзве статуі» Ю. Эльснера і іншыя. Апроч таго, сюды пастаянна прыязджалі гастрольныя музычныя і драматычныя трупы. У 1768 годзе жыхаром Віцебска Сцяпанам Аверкам складзены Віцебскі летапіс, дзе ёсць шмат каштоўных звестак пра гісторыю горада, як і ўвогуле пра гісторыю Вялікага княства Літоўскага. Запісы кароткія, але па іх можна бачыць цэлыя карціны жыцця горада:

«Году 1686. Вада ў Дзвіне надта вялікая была ў Віцебску, многа шкоды віцяблянам нарабіла, дамы іх заліўшы альбо знесшы прэч.

Году 1694. Град вялікі быў вакол Віцебска, выбіў усё збожжа ў полі, месяца жніўня 3 дня.

Году 1701. Мая той жа камісар (караля) Рыбінскі прыехаў паўторна да Віцебска і з ім рэйтараў саксонскіх тысяча. Пабыў у Віцебску дзён 14; вялікая была цераз яго шкода месцу, гвалт і свавольства саксонаў, страх вялікі. Шмат даўгоў пабраў у купцоў, Рызе вінных, у суме таляраў бітых шэсцьдзесят чатыры тысячы». У канцы XIX-пачатку XX стагоддзя ў Віцебску стала фармавацца цікавае мастацкае асяроддзе, пачатае прыватнай школай Пэна, якая была адчынена ў 1892 годзе. Пасля на аснове яе ў 1918-1920 гг. створана народная мастацкая школа, потым — вучылішча, якое дало Беларусі (і свету) такіх мастакоў з сусветным імем, як Казімір Малевіч, Марк Шагал, якія выкладалі ў гэтым вучылішчы. Яго закончылі такія вядомыя беларускія мастакі, як В. Цвірка, З. Азгур.

Магіла Ю. Пэна знаходзіцца на старых Старасямёнаўскіх могілках, і на Радуніцу на яе таксама кладуць, успамінаючы памерлых, чырвонае яйка, ставяць свечку і зычаць спакою душы нябожчыка простыя людзі, якія, магчыма, да канца не разумеюць сутнасць ягонай творчасці і дзейнасці. Але яны ведаюць: магіла не павінна заставацца недагледжанай на такое свята, як Радуніца — дзень памяці і шанавання продкаў.

У летапісах Панцырнага і Аверкі часта ўпамінаецца Дабравешчанская царква XII стагоддзя. Рэшткі яе тут — у заходняй частцы Ніжняга замка, а да 1961 года яна яшчэ была цэлаю (колішні гораданачальнік загадаў яе ўзарваць, і гэты выбух сімвал таталітарнай сістэмы, якая хацела пачаць гісторыю ад кастрычніцкага перавароту 1917 года...). Тут, на Ніжнім замку, беларускімі археолагамі знойдзены матэрыялы другой паловы I тысячагоддзя, а само паселішча ўзнікла недзе ў VI-VIII стагоддзях нашай эры. Тут быў абгароджаны пасад, дзе былі тры абарончыя вежы — Жыдоўская, Заручайская (па назве ручая) і Валконскі круглік, а таксама дзесяць «глухіх» вежаў. Яшчэ адна царква — Пятніцкая (XIV стагоддзе) — была ва ўсходняй частцы замка, забудаванай у асноўным драўлянымі дамамі. Выяўленыя рэшткі карчмы — як жа мог гарадскі жыхар абысціся без яе! — у самым канцы замка, на поўдні. Далей, на Паўднёвым усходзе, была Заручайская слабада, яна з XII стагоддзя па XVII была пасадам Віцебска, але менавіта тут, на высокай частцы, археолаг Г. Штыхаў знайшоў своеасаблівы курганны некропаль — магілы, якія ў народзе завуць «валатоўкамі» ад слова «волат» — «багатыр». У XIV стагоддзі побач была Святадухаўская царква, на нізкім участку ў XVI стагоддзі існавала «кажамяцкая» царква, што гаворыць аб багацці цэха гарбароў, якія маглі мець сваю ўласную царкву.

Замкавая гара, на якой быў пабудаваны Верхні замак (мясцовая назва Горні), называлася Ламіхай. Самае старажытнае паселішча Віцебска паступова пашыралася, яго тэрыторыя з 1 гектара стала ў XII-XIII стагоддзях прыкладна 4 гектары, а з XIV месца носіць сваю цяперашнюю назву — Верхні замак.

...Абодвух замкаў тут цяпер няма. Але яшчэ ў XVI стагоддзі гісторык (і кароткачасовы камендант горада) А. Гваньіні пісаў: «У Віцебску ёсць два вельмі прасторныя і, дзякуючы свайму зручнаму месцазнаходжанню, вельмі ўмацаваныя замкі... Абодва гэтыя замкі ўмацаваны вежамі і сценамі, якія пабудаваны з дубу і напоўнены зямлёю ды каменнем». Верхні замак меў 6 драўляных вежаў, палаты, турму, царкву Архангела Міхаіла.

Уздоўж Заходняй Дзвіны ішла вуліца Вялікая, яна праходзіла праз тэрыторыю Ніжняга замка. Недалёка адсюль у час раскопак была знойдзена першая на Беларусі берасцяная грамата.

Трэці замак, Узгорскі, стаяў на ўзгорку, які называўся Лысай гарой, альбо гарой Успенскай (пазнейшая, хрысціянская назва). Гэтае паселішча, якое ў XIII-XV стагоддзях павольна пашыралася ў паўночным напрамку, паступова фармавалася ў пазнейшы цэнтр горада. Менавіта ў гэты час тут былі пабудаваны цэрквы Успенская, Увядзенская, Васкрасенская. У канцы XVI стагоддзя Узгор'е называецца ўжо горадам, які з Ніжнім замкам злучаўся мостам цераз Віцьбу. Васкрасенскую царкву, пабудаваную ў 1772 годзе, з усходу атачаў кляштар бернардзінцаў (1737-1755). Тут знаходзіліся таксама двор ваяводы і турма.

У XVII стагоддзі дакументы расказваюць аб 33 вежах Віцебска, на якіх можна было ўбачыць прыгожыя флюгеры-«ветранікі», харугвы, выявы Пагоні. Пасля штурму войскамі Пятра I (28 верасня 1708 года) большасць з іх была спалена. У 1719 годзе застаўся запіс, што па Верхняму замку ішлі паўз «месца, дзе брама бывала». А 2 жніўня 1752 года, калі надарыўся пажар, «выгарэў замак ад касцёла ксяндзоў Дамініканаў, Дабравешчанне, плябанія, езуіты, шмат дамоў».

Езуіцкі калегіум, пра які ідзе гаворка, таксама размяшчаўся на тэрыторыі Ніжняга замка. Быў тут і Аляксееўскі манастыр, цікавыя па архітэктурнаму рашэнню дамы...

Горад будаваўся і пасля гэтага пажару. Сведчаннем таго застаўся недалёкі ад цэнтра Палац губернатара, пабудаваны не пазней 1772 года ў стылі класіцызму. Палац адноўлены пасля апошняй вайны, але ён вядомы тым, што тут у 1845-1847 гг. былі паказаны балеты і вадэвілі М. Піёна, тут жыў віцэ-губернатар горада (1853-1854) рускі пісьменнік I. Лажэчнікаў, а раней, у 1812 годзе, знаходзілася штаб-кватэра Напалеона. (Праз стагоддзе ля губернатарскага палаца з'явіўся абеліск у гонар перамогі над Напалеонам.) Яшчэ праз стагоддзе з нечым тут размяшчаўся ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які абвясціў савецкую ўладу... Хочацца верыць, што ў наступным стагоддзі тут калі і будзе якая ўлада, то толькі дэмакратычная (а можа, людзям ужо наогул не будзе патрэбна ніякая ўлада?).

Непадалёк ад гістарычнага цэнтра, на вул. Політэхнічнай, па стромкім беразе Заходняй Дзвіны, размясціўся манастыр базыльянаў.

Трэба адзначыць, што апошнім часам у Беларусі ўзнікаюць непаразуменні паміж канфесіямі — каму належыць той ці іншы будынак? Часта бывала, што храм пераходзіў з рук у рукі. Вось і манастыр базыльянаў уніяцкага ордэна пабудаваны на месцы былой праваслаўнай Успенскай царквы, якая існавала з XIV стагоддзя. Мураваная ж царква і жылы манастырскі корпус пабудаваныя ў 1743-1785 гг. архітэктарам I. Фантана. Комплекс цікавы тым, што гэта помнік архітэктуры пераходнага перыяду ад барока да класіцызму, яго манастырскі корпус мае форму літары «Т». Будынак пастаўлены як бы паралельна Заходняй Дзвіне, а ў кароткай яго частцы, што ў два паверхі, некалі размяшчалася ўнутраная, «цёплая» царква, яе цыліндрычнае скляпенне мае прыгожыя распалубкі.

На правым беразе Дзвіны, амаль насупраць, калі глядзець па прамой, стаіць касцёл Варвары (вул. Ленінградская), які быў некалі (1785 год) пабудаваны на каталіцкіх могілках разам з капліцай, а перабудаваны ў канцы XIX стагоддзя і з'яўляецца помнікам несапраўднай готыкі. Касцёл уяўляе сабой трохнефавую базіліку з дзвюма вежамі на галоўным фасадзе. Кожная вежа мае трох'ярусную кампазіцыю; паміж вежамі — партал увахода.

На плошчы Свабоды (былая Саборная) стаіць помнік грамадзянскай архітэктуры XIX стагоддзя, які захоўвае рысы класіцызму. Разам з Мікалаеўскім саборам, які не збярогся, некалі завяршаў кампазіцыю плошчы.

Увогуле, помнікі мінулага, якія не зберагліся, маглі б скласці асобнае апісанне. Па сутнасці, уся Віцебская школа дойлідства, якая сфармавалася ў XVII-XVIII стагоддзях у драўляным дойлідстве Віцебска, сёння існуе толькі на чарцяжах тых цэркваў, якія гарэлі першымі, паколькі дрэва — найбольш слабы матэрыял у паласе бесперастанных войнаў: Васкрасенская, Праабражэнская, Увядзенская, Троіцкая царква на Пескаватыку, Троіцкая царква Маркава манастыра, Ільінская... Усе яны былі дастаткова арыгінальнымі, каб гаварыць аб асобнай школе, як гаворым мы пра школу традыцыйных тканых ручнікоў, што вырабляюцца на Віцебшчыне, віцебскую кераміку, вырабы якой знойдзены пры археалагічных раскопках...

Старадаўнія жылыя дамы Віцебска можна бачыць і сёння на вуліцах Суворава, Чэхава, Талстога. Цікавае, напрыклад, былое мужчынскае духоўнае вучылішча на рагу вуліц Суворава і Чэхава, пабудаванае ў 1890 годзе (позні класіцызм). Або дом № 4 па вуліцы Л. Талстога: у 1882—1910 гг. тут працаваў выкладчык гімназіі, беларускі этнограф і фалькларыст М. Нікіфароўскі; альбо дом № 7 па вуліцы Крылова, пастаўлены ў канцы XVIII стагоддзя як корпус базыльянскага манастыра — у колішняй гімназіі тут вучыўся малады дзекабрыст I. Гарбачэўскі.

У Віцебску шмат помнікаў сучаснай гісторыі, асабліва партызанскага руху, а таксама 9 помнікаў Леніну. Але пра гэтыя помнікі напісана шмат болей, чым пра тысячагадовую гісторыю горада. Таму мы хацелі б, каб вы ўбачылі і іншы Віцебск — той, дзе, як у любым горадзе сучаснай Еўропы, цесна ад храмаў, самых розных, са сваёй гісторыяй, з людзьмі, якія тут жылі ў мінулыя вякі. У Віцебскай вобласці, у маёнтку Цяпіна, рэфармацыйны дзеяч і пісьменнік Васіль Цяпінскі ў 1580 годзе выдаў (у сваёй уласнай друкарні) Евангелле, перакладзенае ім на старабеларускую мову, на Віцебшчыне нарадзіліся Францішак Скарына, Сімяон Полацкі, тут дзей-нічала славутая друкарня Спірыдона Собаля (1630 год). У Бешанковіцкім раёне нарадзіўся дзяржаўны і грамадскі дзеяч Леў Сапега (1557-1633 гг.), які прыняў вялікі ўдзел у стварэнні Статута Вялікага княства Літоўскага, дзе была зафіксавана прававая сістэма юрыспрудэнцыі, якая зрабіла вялікі ўплыў на развіццё права Польшчы, Расіі, Латвіі, Эстоніі і Украіны і была адменена расійскімі ўладамі паступова на ўсёй тэрыторыі Беларусі з 1831 года. Дасканалы для свайго часу, Статут з'яўляецца унікальнай крыніцай звестак пра жыццё нашых продкаў, іх звычаі, узровень культурнага развіцця. На Віцебшчыне працавалі славутыя мастакі I. Рэпін, I. Хруцкі, беларуска-польскі паэт і мастак А. Рыпінскі, скульптар Г. Дмахоўскі... I многія, многія іншыя творцы, чые душы былі скіраваны на праслаўленне сваёй Бацькаўшчыны...

Сённяшні Віцебск — буйны індустрыяльны цэнтр з развітай прамысловасцю. Але гэта — і той горад Марка Шагала, які ўбачылі людзі свету на яго «віцебскіх» палотнах, з яго ўтульнымі старымі вулачкамі, ад якіх мала засталося — але ж засталося! Тут цяпер адкрыўся музей М. Шагала, краязнаўчы музей папаўняецца новымі знаходкамі археолагаў, рэстаўруюцца старажытныя будынкі. I, як шмат вякоў назад, стаіць Ратуша — сімвал незалежнасці горада, адлічвае час яе гадзіннік. Нам хочацца паказаць, што гэта быў за час...

У беларускіх легендах перапляліся матывы сусветных і біблейскіх паданняў. Ёсць у нас казкі пра двух братоў — Кузьму і Дзям'яна, якія перамаглі Змея (вобразы братоў-блізнятаў ідуць ад індускіх Ашвінаў і грэчаскіх Дыяскураў); ёсць на Віцебшчыне легенда пра жанчыну, якая дапамагла святому старцу і разам з ім пайшла са свайго злога селішча, але азірнулася і ператварылася ў слуп (як жонка Лота), а найбольш на Віцебшчыне паданняў пра курганы-валатоўкі, дзе спачываюць вечным сном багатыры.

Аўтар таксама памятае, як пад Вялікдзень прыходзілі ў вёску валачобнікі — людзі, якія спявалі пад вокнамі песні і, граючы на ліры, расказвалі балады і песні. Гэтыя песні захаваліся, і мы спадзяемся, што вы пачуеце іх ад спевакоў народнага ансамбля танца «Зялёныя агеньчыкі», ансамбля песні і танца «Маладосць», ансамбля «Віцябчанка» і іншых, убачыце прыгожыя творы з залацістай саломы ў выглядзе казачных птушак або «павукоў», якія сімвалізуюць Сусвет і якія раней былі ў кожнай беларускай хаце. Або ўбачыце, як на Сёмуху — хрысціянскую Тройцу — упрыгожваецца двор маладымі бярозамі і жанкі пасыпаюць падлогу пахучым аерам. Раніцай над Дзвіной устае сонца, пра якое ў беларускай загадцы гаворыцца:

На полі, на полі Сядзіць пціца вяратніца, яе ніхто не сымае: Ні цары, ні царыца, Ні чырвоная дзявіца.

Непадалёк ад старога Замчышча ў Дзвіну ўпадае ручай Дунай — памяць аб продках-славянах, якія былі на далёкім Дунаі. I гэтая памяць жыве ў старых назвах Віцебска, у яго гісторыі, у яго песнях. Магутнае племя крывічоў, якое тут рассялілася і дало адну з першых назваў Беларусі — Крывія,— уплялося ў гісторыю як арыгінальнае, захаваўшы і па сёння многія язычніцкія звычаі, якія цяжка разгледзець адразу, але якія жывуць у народзе і сёння.

Орша

Летапісная Орша, ад якой засталося толькі археалагічнае ўрочышча Замчышча пры зліцці ракі Аршыцы з Дняпром, першы раз згадваецца ў летапісах у 1067 годзе пад назваю Рьша. Повад для ўспомнення быў дастаткова трагічны — менавіта сюды на сустрэчу з кіеўскімі князямі Яраслававічамі прыехаў полацкі князь, асілак, воін Усяслаў Чарадзей. Прыехаў, паверыўшы клятве не рабіць зла Усяславу, але толькі перамовіцца з ім — у чым князі цалавалі крыж.

Адсюль, з ліпеня 1067 года да красавіка 1069 года, пачаўся шлях Усяслава разам з сынамі як палонніка, як вязня Кіева. Затым здарылася нечаканае: кіяўляне прагналі свайго князя, вызвалілі з цямніцы Усяслава і ўрачыста пасадзілі яго на княжы пасад у Кіеве...

А дата — 1067 — стала лічыцца летапісным пачаткам горада, які ўвайшоў у гісторыю Беларусі як горад майстроў — разьбяроў і друкароў, чыя слава выйшла далёка за яго межы,— і як горад славы ваеннай.

Цяпер там, дзе былі першыя дамы і княжы пасад, засталася пляцоўка, якая на 6-7 метраў узвышаецца над навакольнай мясцовасцю. У XII стагоддзі ў горадзе было прыкладна 5 тысяч жыхароў — даволі многа для свайго часу. Вельмі выгаднае становішча Оршы.як фарпоста Полацкай зямлі на ўсходзе давала ёй перавагу над Смаленскам, які імкнуўся валодаць воднымі шляхамі самастойна і выходзіць на поўдзень і Кіеў. Орша была добра ўмацаваным горадам — у 1397 годзе яна вытрымала доўгую асаду смаленскага князя Святаслава, і археолагі гавораць аб абарончым вале вышынёй у 4-5 метраў, а таксама аб абарончым рове глыбінёй каля 6, шырынёй каля 14 метраў.

Але калі Аршанскі замак у 1401 годзе штурмаваў Свідрыгайла, аршане змаглі бараніцца толькі два дні — мабыць, яшчэ і таму, што Свідрыгайла быў «свой» князь, сын вялікага князя Альгерда, княжыў у Віцебску, але быў выгнаны адтуль Вітаўтам (нават пасля, у 1408 годзе, шукаў падтрымкі ў Масквы супраць князя Вітаўта, а пасля яго смерці сам стаў вялікім князем).

Цікава, што князь Вітаўт будаваў у Оршы мураваны замак — аб гэтым вядома з ліста, які ён даслаў ордэнскаму маршалку ў Кёнігсберг (тыхчасовы Кралевец) з просьбай хутчэй адправіць у Оршу майстра каменных спраў, каб не затрымліваць работы.

Яшчэ з адным князем — Скіргайлам — у аршанцаў звязаны грашовыя клопаты. За тое, што яны падтрымалі яго (у той час як палачане, наадварот, яго прагналі), горад заплаціў у 1435 годзе вялізную кантрыбуцыю. Увогуле барацьба сыноў (а таксама ўнукаў і пляменнікаў) вялікага князя Альгерда паміж сабою дорага каштавала нашым землям, а таксама нашым продкам (як і ўвогуле ўсе сваркі валадароў). Але гэта былі, так сказаць, нягоды ўнутраныя. У канцы стагоддзя, пры вялікім князі Аляксандру, пачаліся войны з Масквою.

Орша як пагранічны горад Вялікага княства Літоўскага павінна была першаю прыняць удары ад усходняга суседа. I менавіта да 1500 года адносяцца новыя абарончыя збудаванні, а пазней — і сутычкі з маскоўскім войскам, ад якога шмат разоў гарэлі яе вежы і сцены, аж пакуль у 1514 годзе не адбылася славутая бітва войска Вялікага княства Літоўскага пад кіраўніцтвам гетмана Канстанціна Астрожскага з маскоўцамі.

Гэты адзін з найлепшых беларускіх воінаў варты асобнага аповяда. Нездарма выява бітвы пад Оршай знаходзіцца ў Нацыянальным музеі ў Варшаве, але найбольш ёю могуць ганарыцца беларусы: узначаліў бітву князь Астрожскі. Ён, адзіны праваслаўны ў вышэйшым дзяржаўным органе Рэчы Паспалітай, меў, дзякуючы сваім заслугам вялікі ўплыў на караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта, як раней на Аляксандра, яго папярэдніка.

Спецыяльны лісток навінаў, выпушчаных у Нюрнбергу ў 1514 годзе, быў прысвечаны бітве пад Оршай, яна ўвайшла ў еўрапейскія хрэстаматыі як узор перамогі над больш моцнымі сіламі ворага і як прыклад ваеннай тактыкі. Гэта адбылося 8 верасня. Нездарма ж і рымскі папа адзначаў як свята перамогу пад Оршай, а ў міжнароднай палітыцы гэта азначала пацяпленне адносін паміж каралём Жыгімонтам і імператарам Максімільянам. У сталіцы княства Вільні была пабудавана ў гонар перамогі мураваная царква Святога Мікалая, а перад гэтым адбыўся ўрачысты ўезд князя-пераможца.

У песні тых часоў гаворыцца:

Слава Воршы ўжо ня горша. Слаўся, пан Астроскі!

У гісторыі культуры XVI стагоддзя застаўся і аршанскі староста Ф. Кміта-Чарнабыльскі, які вёў перапіску з каралём і дзяржаўнымі асобамі княства — гэтая перапіска носіць адметы талента і змяшчае багаты жыццёвы матэрыял таго часу.

У 1620 годзе Орша атрымала магдэбургскае права, яе герб: у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога сярэбраны крыж. У далейшым жа яе гісторыя развівалася згодна з палітычнай сітуацыяй, што выявілася і ў архітэктуры: калі ў 1604 годзе быў заснаваны езуіцкі калегіум, то ў 1623 годзе — Куцеінскі Богаяўленскі праваслаўны манастыр. Гэтая нябачная мяжа была вельмі адчувальнай для культуры. Менавіта рэлігійнае процістаянне прывяло да таго, што ў Маскву пераехалі разьбяры, якія стварылі там дзівосныя ўзоры мастацтва, друкары, якія перавезлі ў Наўгародскі, Іверскі манастыры славутую друкарню, адкрытую ў Куцеінскім манастыры.

Манастыр гэты цяпер рэстаўруецца і па сутнасці менавіта ён можа даць уяўленне аб архітэктуры таго часу, хаця галоўны цэнтр кнігадрукавання — Богаяўленскі сабор — не захаваўся (у ім было, па апісанню, 38 вельмі арыгінальных насценных замалёвак, але ён згарэў у 1885 годзе). Затое ёсць Святадухаўская царква, двухпавярховы манастырскі корпус і частка агароджы.

У першай палове XVII стагоддзя менавіта тут, у манастыры, знаходзіўся самы буйны ў Беларусі цэнтр кірылічнага кнігадрукавання. Яго на грошы магілёўскага мецэната Багдана Сцяткевіча адкрыў ураджэнец Магілёўшчыны Спірыдон Собаль і выпусціў тут некалькі кніг, у тым ліку і вучэбныя «Часословец» і «Букварь», па якіх займаліся ў школах беларускія, рускія і украінскія дзеці.

Гэта быў самаахвярны чалавек, які клапаціўся аб адкрыцці школ, перакладаў на многія мовы. Вядома, што ён хацеў адкрыць друкарню і ў Маскве, а таксама вучыць там дзяцей грэчаскай мове і латыні, аднак атрымаў адмову, таму што быў западозраны ва уніяцтве. Пазней друкарню ўзначаліў ігумен манастыра, і да 1654 года было выдадзена каля 20 назваў кніг, якія разыходзіліся на Беларусі, Украіне, у Расіі.

Некаторы час пры гэтым манастыры жыў беларускі царкоўны і палітычны дзеяч, пісьменнік Афанасій Філіповіч — манах, затым ігумен Сімяонаўскага манастыра ў Брэсце. Вядомы сваімі палымянымі выступленнямі супраць уніі, артыкуламі і кнігамі. Высланы ў Кіева-Пячэрскі манастыр, быў расстраляны па абвінавачванню ў дапамозе казакам Б. Хмяльніцкага.

У гэтыя ж гады, у першай палове XVII стагоддзя, на тэрыторыі манастыра ўзведзена Святадухаўская царква. Яе абрысы — прамавугольнік з далучанай пяціграннай апсідай, двух'ярусная вежа-званіца і невялікая рызніца. Калісьці тут быў разьбяны іканастас у шэсць ярусаў і фрэскі работы майстра Рыгора.

Аб тым, якою была тут мастацкая разьба на іканастасе, мы можам меркаваць па тых узорах, што захаваліся ў Маскоўскім Крамлі — менавіта там працавалі гэтыя майстры. У Васкрасенскім палацы ёсць дзівосная разьба — на бірузовым фоне размешчаныя накладныя разьбяныя дэталі — пазалочаныя, пакрытыя каляровымі лакамі: па золату — чырвоным, па срэбру — зялёным. Жывапісны слой, накладзены на залатую ці сярэбраную аснову, блішчыць, як каляровая эмаль, і гэта спалучаецца з самімі дэталямі разьбы. Вядомыя імёны аршанскіх разьбяроў — Іпаліт і старац Арсень, Восіп Андрэеў і Андрэй Фёдараў, якія працавалі ў Крамлі.

Манастырскі комплекс — помнік архітэктуры беларускага барока. Тут размяшчаліся будынкі трапезнай, келлі духоўнага вучылішча.

Цікава, што з гэтым манастыром звязаны і пячоры на ўскраіне горада, ва ўрочышчы «Дубкі», дзе таксама жылі манахі — прынамсі, у келлях-пячорах знойдзены невялікія печкі, свяцільнікі. Даволі вялікія, пячоры гэтыя пазнейшым часам былі закінутыя, але хады вялі і на ўскраіну горада, і гэта, пры бесперапынных войнах, якія праходзілі па аршанскай зямлі, невыпадкова — трэба было шукаць прыстанішча пад зямлёй. Магчыма, у будучым пячоры будуць адкрыты для наведвальнікаў і шмат чаго раскажуць аб жыцці аршанскіх манахаў.

Другія манахі, якія жылі ў Оршы — езуіты,— пакінулі пасля сябе памяць — рукапісны зборнік «Аршанскі кодэкс», дзе змешчаны драмы з інтэрмедыямі, якія ставіліся ў духоўным вучылішчы і школьным тэатры, што існаваў тут з 1610 па 1703 год. Увогуле, Беларусь уносіла свой уклад — і немалы — у развіццё агульна-еўрапейскай тэатральнай і музычнай цывілізацыі. Развіццю культуры спрыялі і шматлікія школы пры манастырах. Варта толькі назваць храмы, якія належалі розным ордэнам, каб зразумець шырокую палітру рэлігійнага жыцця на Беларусі ў тыя часы: драўляная царква Іллі Прарока (1505), манастыр бернардзінцаў (1636), базыльянак (1642), дамініканцаў (1649-1650), францысканцаў (1680), трынітарыяў (1714), марыявітак (XVIII стагоддзе), цэрквы Ушэсця (1757), Іаана Багаслова (1790)... Усе гэтыя храмы былі ў розныя часы разбураны, прапалі летапісы, архівы... Толькі ў 1812 годзе знойдзены рукапісны помнік XIII стагоддзя — Аршанскае Евангелле, дзе, апроч каштоўнасці самога тэксту, маюцца рэдкія помнікі жывапісу: мініяцюры, Мастацкія застаўкі і ініцыялы. Яно знаходзіцца цяпер у Цэнтральнай навуковай бібліятэцы АН Украіны.

Ад манастыра базыльянак, пабудаванага ў другой палове XVIII стагоддзя, застаўся жылы будынак, які стаіць у цэнтры Оршы на правым беразе ракі Аршанкі, мае рысы барока і ранняга класіцызму. Пабудаваны ў галерэйным стылі. 3 1832 года належаў Пакроўскаму праваслаўнаму манастыру, цяпер жылы дом.

На левым беразе Дняпра стаіць царква Іллі Прарока, пабудаваная на месцы драўлянай у 1880 годзе. Крыжова-купальны храм мае рысы псеўдарускага стылю з яго какошнікамі, цыбулепадобнымі галоўкамі, што не характэрна для архітэктуры Беларусі.

У Оршы нарадзіўся беларускі пісьменнік, творчасць якога зрабіла вялікі ўплыў на сучаснае Адраджэнне. Гэта — Уладзімір Караткевіч. Яго раманы «Каласы пад сярпом тваім», «Чорны замак Альшанскі», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» і іншыя і сёння фармуюць нацыянальную свядомасць беларусаў, пераадольваючы трагічны разрыў паміж дзвюма суседнімі культурамі, дзвюма рэлігіямі. У Оршы яго імем названа вуліца, ёсць невялікі музей.

З сучасных прадпрыемстваў у горадзе працуе льнокамбінат, прадукцыя якога ідзе ў многія краіны свету. Тут, на поўначы Беларусі, расце высакаякасны лён, кветкі якога сталі паэтычным сімвалам зямлі. Лёну, гэтай паўночнай бавоўне, прысвечаны многія песні, прымаўкі, паданні. Тут, на камбінаце, ткуць цікавыя абрусы, сурвэткі, палотнішчы. За прадзівам і ткацтвам нашы жанчыны некалі праводзілі доўгія зімовыя вечары, і ў кожнай хаце былі кросны, калаўрот, чаўнакі — усё тое, што сёння знаходзіцца ў этнаграфічных музеях. Праўда, мастацкае ткацтва сёння зноў аднаўляецца на Беларусі, як аднаўляюцца многія старажытныя народныя рамёствы — ганчарства, разьба, пляценне саломкі.

Тут на дамах шмат памятных дошак, прысвечаных падзеям мінулай вайны. Яны як бы перагукаюцца са шматлікімі курганамі на тэрыторыі горада і раёна. Напрыклад, за 2,5 км ад Аршанскага гарадзішча на левым беразе Дняпра ва ўрочышчы «Дубкі» знаходзіцца ажно 30 курганоў. Так, у Оршы — багатая шматвяковая гісторыя, якая яшчэ чакае сваіх сапраўдных даследчыкаў.

Мір — Карэлічы — Навагрудак

На 109-м кіламетры Брэсцкай шашы стаіць указальнік направа: «Мір, Навагрудак».

Некалькі кіламетраў ад шашы — і на гарызонце зачырванелі вежы Мірскага замка. Іх чатыры па баках і адна над уваходам. Адноўлены пакуль дзве, і ў адной з іх у лістападзе 1992 г. адкрыта экспазіцыя. Назва Міра, які сваёй гісторыяй цесна звязаны з гісторыяй замка, упершыню ўспамінаецца ў 1395 годзе — тады крыжакі на чале з грасмайстрам Тэўтонскага ордэна Конрадам фон Юнгінгенам, не ўзяўшы Наваградка, напалі на менш ум-цаваныя гарады Мір і Ліду і разбурылі іх. Уладальнікамі Міра быў спачатку Сенька Гедыгольдавіч, які атрымаў яго ад вялікага князя літоўскага Сігізмунда Кейстутавіча, затым — род Ільінічаў.

Пры ўнуку першага Ільініча Юрыю, у 1555 годзе, Мір увайшоў ва ўтворанае тут графства. Праз трынаццаць гадоў, калі памёр Юрый, графства, разам з замкам, перайшло да роду Радзівілаў.

Гэта быў найслаўнейшы і знакаміцейшы магнацкі род на Беларусі, пра які адным часам нават гаварылі: «Лепей нарадзіцца Радзівілам, чым каралём...» У самых нядаўніх кніжках пра Мір чытаем, што «горад і замак належалі літоўскім феадалам». Хіба ж літовец Юрый (у розных дакументах яго імя вар'іруецца як Юрэй, Юр) Ільініч? Адзін з лістоў караля Жыгімонта пацвярджае завяшчанне Ільініча, і напісаны ён на старабеларускай мове, якою гаварыла ў той час уся дзяржава: «...староста Берестейский небожчик пан Щасный Юревич Илинича, будучы на смертной постели, за доброй памяти и суполного разуму своего без жадного припуженя, а им с чыее намовы, леч сам по доброй воли, дал м пометил через тестамент свой по животе своём сына своего Юря...» Яшчэ Ільінічы збудавалі, а першы з Радзівілаў працягваў ствараць у Міры замак-крэпасць.

Той час быў трывожным: крымскія татары хваля за хваляй накатваліся на нашы землі, вяртаючыся з вялікім палонам. Хто ведае, колькі беларускіх дзяўчат — ліцвінак — былі зведзены ў тыя часы ў Крым, каб даць жыццё нашчадкам тых заваёўнікаў! Вось адна з легендаў, што захавалася ад тых часоў:

«Захварэў у хана любімы сын. Колькі лекараў старалася яго вылечыць, але дарэмна. І толькі адна з паланянак лячыла — і вылечыла — ханскага сына дзівоснай травой, вывезенай са сваёй радзімы. А замест узнагароды папрасіла аднаго — каб ніколі болей не хадзіў хан паходамі на Беларусь...» Трава называлася чаборам, яна і па сёння лечыць ад многіх хвароб. А ліхія набегі неўзабаве перапыніліся — у 1506 годзе пад недалёкім адсюль Клецкам князь Міхал Глінскі (некаторыя даследчыкі лічаць, што яго ўласны род паходзіў ад татарына Мамая) — атрымаў бліскучую перамогу над татарамі, пераламіўшы іх маланкавыя набегі. Татарская навала перастала быць пагрозай для Беларусі. Але ўсё роўна замак патрабаваў абароны — небяспека тут, дзе з захаду пагражалі крыжакі, а з усходу — Масковія, была відавочнай. Якраз у XVI стагоддзі пачалі будавацца новыя гарадскія ўмацаванні — земляны вал з драўляным «парканам» і чатырма ўязнымі брамамі: Замкавай, Віленскай, Менскай, Слонімскай.

Горад і Замак непарушна былі звязаныя адзін з адным. I таму, нягледзячы на нададзенае Міру ў 1579 годзе магдэбургскае права (няпоўнае), яго жыхары, маючы пэўныя вольнасці, амаль ва ўсім залежалі ад уладальнікаў Мірскага графства. I ўсё ж яны ніколі не адчувалі сябе так, як, скажам, адчувала сябе ў суседняй Масковіі нават вышэйшае дваранства — «халопамі гасударавымі», яны мелі шмат якія .правы, за якія пазней, у час гвалтоўнага далучэння гэтых земляў да Расіі, горача змагаліся.

Радзівілы надалі гораду і навакольным мястэчкам амаль вялікакняжацкую веліч. Першы з уладальнікаў графства, Мікалай Радзівіл Чорны, выдаў за свой кошт Біблію ў Бярэсці (Брэсце), заснаваў друкарню ў Нясвіжы. Ягоны сын, Мікалай Крыштоф Сіротка, таксама быў высокаадукаваным мецэнатам, пісьменнікам, чый дзённік пра падарожжа на Усход і ў Рым і сёння чытаецца з вялікай цікавасцю. Ён запрасіў будаўнікоў з Італіі, якія дабудавалі палац у замку, надаўшы яму рысы рамантычнасці і пышнасць, а таксама паклаўшы пачатак мноству рамесніцкіх цэхаў, якія працавалі на замак. На мірскіх кірмашах прадавалася, па апісаннях, усё, што давала чалавеку сучасная яму цывілізацыя. Слава аб багатых яўрэйскіх магазінах з замежнымі шаўкамі захавалася так надоўга, што, калі нават у XIX стагоддзі паненка збіралася замуж, казалі, што яна «паехала ў Мір». Своеасаблівы каларыт надавала гораду прысутнасць тут цыганскага «караля», лічылася, што тут нейкая як бы сталіца цыганоў, можа, ад таго, што на мірскім кірмашу прадавалася асабліва шмат коней? Апошні з гэтых каралёў, нейкі Марцінкевіч, памёр у 1790 годзе.

У часы Сіроткі былі пабудаваны ратуша, шпіталь, праваслаўная Траецкая царква (1582 год) і касцёл св. Мікалая. У гэтым касцёле быў некалі абраз св. Антонія, патрона згубленых рэчаў. Цікава, што ўвесь ён быў абвешаны «вотамі» — просьбамі, каб адшукалася крадзенае або згубленае (нездарма ж — побач цыганскі кароль!). Пры храмах існавалі школы, у XVI—XVIII стагоддзях — уніяцкія, праваслаўныя, каталіцкія, дзе ўзровень адукацыі быў досыць высокі. Пры храмах былі таксама прытулкі для бедных — напрыклад, яны існавалі ў Карэлічах, Любчы, а пры Цырынскім дэканаце (недалёка адсюль) было адразу пяць прытулкаў для бедных; гэта быў багаты дэканат, з мноствам кніг, выдадзеных у Вільні, Супраслі, Львове. Нездарма многія выпускнікі школак пасля паступалі ва універсітэты Еўропы, а ўраджэнец Міра, сусветна вядомы філосаф Саламон Маймон, выдаў пасля ў Германіі каля 20 сваіх работ — першапачатковую ж адукацыю атрымаў у мірскай школе — ешыбоце. Маленькая сёння вёска пад Карэлічамі Цырын мела ў XVI стагоддзі ўласны герб — стаячы алень з залатым крыжам між рагамі на блакітным полі. А быў Цырын мястэчкам аж да 1940 года.

Калісьці тут, на маленькай сёння плошчы Міра, хадзілі з харугвамі і песнямі вясёлыя рамеснікі, святкуючы Спас ці Каляды, праводзіліся вядомыя па ўсёй Рэчы Паспалітай кірмашы, і некалі тут, у недалёкай карчме, славуты беларуска-польскі паэт Уладзіслаў Сыракомля паслухаў сумную гісторыю фурмана і выклаў яе ў вершы, што стаў пасля ў Расіі любімай песняй, якую часам там называюць народнай: «Когда я на почте служил ямщиком».

Мір звязаны не толькі з прозвішчам Радзівілаў. Апошні з яго ўладальнікаў, князь Васіль Іванавіч (Базыль) Святаполк-Мірскі, адзін час працаваў у ЗША, у 1939 годзе вярнуўся ў Мір, ажаніўся з графіняй Рдултоўскай і жыў недалёка ў Любчы, дзе гадаваў серабрыстых ліс. Памёр ён далёка ад Радзімы, па генеалагічных даведніках у 1974 годзе.

Некалі ў замку, пасля вайны, хаваліся ад непагадзі тутэйшыя жыхары, жылі ў пакоях даўняга палаца, спадзяючыся, што замак будзе адноўлены. На паўднёвай сцяне ёсць галава барана. I нездарма існуе паданне — пакуль яна захоўваецца, замак будзе існаваць.

Цяпер Мір аднаўляецца — у каторы раз. Можа, назаўсёды...

Яшчэ раз азірнемся на старадаўнюю плошчу Міра і — наперад, да Навагрудка, прыгожага гарадка першай сталіцы вялікай дзяржавы сярэднявечнай Еўропы, ранейшая назва якога — Новагародак, Наваградак. Але не спяшайцеся: напе-радзе яшчэ ёсць цікавыя мясціны.

Адна з іх — вёска Турэц, былое мястэчка (паходзіць ад слова «Тур»). Успамінаецца ў летапісах ужо ў XIV стагоддзі, але ад мінулага ў ёй захавалася толькі Пакроўская царква — помнік другой паловы XIX стагоддзя. Аднак, як лічаць некаторыя беларускія даследчыкі, менавіта гэты рэгіён і складаў некалі старажытную летапісную Літву. Пасля назва гэтая перайшла на ўсе землі Вялікага княства Літоўскага і засталася пазней у асноўным за былой Жамойціяй.

Карэлічы, раённы цэнтр, некалі быў слаўны сваімі габеленамі. Самыя славутыя з іх — з серыі, прысвечанай роду Радзівілаў.

Калі ўзіраешся ў постаці на габелене «Бітва пры р. Славечна», адчуваеш, колькі працы і натхнення ў іх укладзена, і колькі сілы — нездарма тады габеленшчыкамі былі толькі мужчыны... Сёння ў нас у Барысаве ткуць самыя вялікія габелены ў свеце, і вырабляюць іх у асноўным жанчыны. Месца ў будынку Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, дзе экспануецца адзін з барысаўскіх габеленаў, работы Кішчанкі, наведваюць экскурсанты. У ваколіцах Карэліч працавалі таксама фурфурні, дзе рабілі прыгожы фаянс, тут былі суконныя фабрыкі, майстэрні, у якіх выраблялі шкло. Сёння яно можа ўпрыгожыць любы музей. Саксонскія каралі ганарыліся сваёй парцэлянай, захавалася шмат яе ўзораў. Але тут прайшло асабліва многа войнаў, а шкло і парцэляна такія крохкія...

З-пад Карэліч, куды вядзе вясёлая, па ўзгорках, дарога, ішоў на Новагародак літоўскі князь Міндоўг, выгнаны пасля паражэння з роднай зямлі і гасцінна пры-няты баярамі Навагрудка спачатку як вядомы воін-наёмнік, а пасля — як наваградскі князь.

Наваградскае княства стала цэнтрам утварэння новай дзяржавы, якая паступова збірала вакол сябе вялікія землі. Дастаткова сказаць, што праз стагоддзе вялікі князь Літоўскі, Рускі і Жамойцкі Альгерд (1345-1377) пасадзіў удзельным князем у Кіеве свайго сына Уладзіміра, які вызваліў ад татарскага прыгнёту і падпарадкаваў сабе землі ажно да Чорнага мора. Акунаючы кап'ё ў Чорнае мора, ён паўтарыў гэты жэст у Маскве, куды, паводле летапісаў, прыйшоў з вялікім войскам пасля пагрозы маскоўскага князя Дзмітрыя Данскога захапіць і спаліць Вільню на Вялікдзень. Ён сам прыйшоў да маскоўскага князя і згадзіўся не чапаць Крамля толькі пры ўмове вялікага выкупу і пры тым, што разам з 300 коннікамі ўедзе ў Крэмль і паточыць дзідай «браму крамлёўскую...»

Міндоўг, першы князь Літвы, быў неардынарнай фігурай: ён, спачатку хрышчаны ў праваслаўе, пасля, калі гэта стала яму выгадна, прыняў каталіцтва і быў увенчаны каронай караля. Але, як піша Галіцка-Валынскі летапіс, «хрышчэнне яго было няшчырае: ён таемна прыносіў ахвяры сваім багам: першаму Нанадзею, і Целявелю, і Дзіверкізу, заечаму богу, і Міндзяіну. Калі ён выязджаў у поле і выбягаў заяц на поле, ён не заходзіў у лес і не асмельваўся нават дубца выламаць». Можа, і праўда так шанаваў Міндоўг знакі багоў. Але што воін ён быў храбры — несумненна. Праўда, храбрасць яго спалучалася з жорсткасцю і самаўладдзем. Паказальны такі факт з яго біяграфіі — калі памерла яго першая жонка, і прыехала на пахаванне яе сястра, жонка нальшанскага князя Даўмонта, Міндоўг папросту пакінуў гвалтам у сябе жанчыну, чым нанёс смяротную абразу сваяку свайму, Даўмонту. За што той і адпомсціў праз колькі часу, расправіўшыся з Міндоўгам і двума ягонымі сынамі.

Навагрудак таксама відаць здаля. Ён стаіць, як старадаўняя чара, што паднялі да неба багі. На высокай гары, бачная адусюль, стаіць разбураная вежа, а далей — другая. Некалі тут стаяў вялізны, магутны, непрыступны замак, будаўніцтва якога пачынаў яшчэ Міндоўг. Так сталася, што Навагрудак быў адным з першых нашых гарадоў, які сутыкнуўся з крыжакамі. У 1250 годзе магістр Лівоніі Андрэй фон Штырлянд, спаліўшы многія гарады Беларусі, пачаў аблогу Навагрудскага замка. Штурмавалі яго і магістры Генрых фон Плотке ў 1314 годзе, і Конрад Валенрод у 1391 годзе, і Конрад фон Юнгінген у 1394, але горад гэты так і застаўся няскораным.

Геніяльны паэт нашай зямлі (і сын польскай культуры) Адам Міцкевіч у многіх сваіх творах апісваў гэтыя трагічныя падзеі. Ад замка і тады, у першай чвэрці XIX стагоддзя, заставаліся толькі пашчапаныя агнём і часам вежы, але паэт бачыў замак такім, якім ён быў калісьці:

Ля Навагрудка, на ўздыбленых горах, Замак у месяца срэбным зіхценні; Вал здзірванелы схаваўшы, сувора Волатаў-вежаў ламаныя цені Падалі ў роў, дзе між вечнай цясніны Дыхалі воды, затканыя цінай. Замак заснуў — ні агню і ні дыму, Толькі па вежах бяссоная варта Воклічам цішу палохае ўпарта...

Пра Адама Міцкевіча — размова далей, а мы пакуль вернемся ў XIII стагоддзе і далейшыя часы Навагрудка, пра якія пісаў А. Міцкевіч.

Сын Міндоўга, Войшалк, пражыў няпростае жыццё, нават як бы тры жыцці. Ён быў воем, князем і манахам, які заснаваў пад Навагрудкам, у Лаўрышаве, праваслаўны манастыр, у процівагу свайму бацьку, які ў душы заўсёды заставаўся язычнікам. Праўда, некаторыя летапісы, асабліва Галіцка-Валынскі (тады гэтае княства было моцным супернікам Навагрудку) малюе і Войшалка напачатку буйным, нелітасцівым язычнікам, які атрымліваў асалоду ад таго, што забіваў людзей. Але, тым не меней, на вокладцы славутага Лаўрышаўскага Евангелля, якое цяпер знаходзіцца ў Пецярбургу, захавалася постаць, якую лічаць выявай Войшалка — а гэты гонар язычніку не акажуць! Князь-манах Войшалк быў урэшце забіты сваім палітычным супернікам Львом Галіцкім, але менавіта пры ім княства пашырылася, а Навагрудак стаў адным з буйнейшых гандлёвых і культурных цэнтраў.

З Навагрудкам звязана ўзнікненне герба «Пагоня». Паводле Густынскага летапісу, брат Гедыміна Віцень у канцы XIII стагоддзя стаў «княжити над Литвою измысли себе герб и всему княжеству печать: рыцер збройный на коне, с мечом». Віцень княжыў з 1293 да 1316 года і жыў у Навагрудку. Ён умацоўваў дзяржаву, абапіраючыся і на Полацкую зямлю.

Раскопкі паказваюць высокую культуру рамеснікаў — залатароў, шкларобаў, ювеліраў. І хаця пазней сталіцай Вялікага княства сталі Трокі (сённяшні Тракай), потым Вільня, значэнне Навагрудка ў часы сярэднявечча было вельмі высокім. Нездарма з 1416 года горад меў статус рэзідэнцыі аўтакефальнага праваслаўнага мітрапаліта Вялікага княства. Гэтым мітрапалітам стаў Грыгорый Цамблак, балгарын па паходжанню, але з сям'і, якая асела тут, на землях княства. Аднак Грыгорый з'ехаў у Сербію і быў там ігуменам манастыра св. Панкрата, ды пасля зноў вярнуўся на Літву. Новавыбранага аўтакефальнага мітрапаліта блаславіў балгарскі патрыярх, але Канстанцінопальскі яго не прызнаў, бо Наваградскае княства аддзялілася ад Канстанцінопальскай патрыярхіі. Цамблак удзельнічаў у рабоце Канстанцкага сабора (Швейцарыя), яго прымаў у Рыме папа Марцін — у 1418 г. У саборы св. Пятра ў гонар гэтай падзеі была ўрачыстая славянская літургія.

Аб значэнні Навагрудка гаворыць і той факт, што ў 1422 г. кароль польскі і вялікі князь Ягайла, хаця каранацыя яго адбывалася ў Кракаве, браў шлюб з Соф'яй Гальшанскай менавіта тут, у фарным касцёле (пабудаваны ў пачатку XV стагоддзя і перабудаваны ў 1637 годзе), які стаіць ля падножжа Замкавай гары. Фактычна дынастыя Ягелонаў пачыналася ў гэтым горадзе, адным з самых прыгожых на Беларусі.

З 1507 года ён — цэнтр Навагрудскага ваяводства, а праз чатыры гады — уладальнік магдэбургскага права. У гэты час тут была пабудаваная Барысаглебская царква на месцы старажытнага храма XII стагоддзя, ад якога засталася толькі частка сцяны і які ўвайшоў у падмурак новай царквы (закончана ў 1617 годзе, функцыя яе і рэлігійная, і абарончая, нездарма яе называюць царквой-крэпасцю); затым — дамініканскі (1637) і францысканскі манастыры (на месцы якога, перабудаваная ў XIX стагоддзі, стаіць Мікалаеўская царква), а таксама сінагога.

Галоўны цэнтр Навагрудка — плошча, куды сыходзяцца навакольныя вуліцы. Непадалёк стаіць краязнаўчы музей (адкрыты летам 1992 года), а насупраць, на другім канцы, за пасаджанымі ў 50-ыя гады нашага стагоддзя дрэвамі — дом-музей вялікага паэта Адама Міцкевіча з роду, які даў двух геніяў: другі Міцкевіч (Канстанцін) стаў геніяльным беларускім паэтам Якубам Коласам.

Лічыцца, што Адам Міцкевіч нарадзіўся на недалёкім адсюль хутары Завоссе, але іншыя крыніцы ўказваюць сам Навагрудак. Дакладна вядома, што вучыўся ён тут, у дамініканскай школе (1815 год), тут стварыў пасля свае лепшыя паэмы і балады, тут быў ахрышчаны 12 лютага 1799 года. Тут цяжка хварэў, і, прынесены да абраза Божай Маці Наваградскай, цудоўна выздаравеў. Пра гэты абраз, мабыць, пісаў ён ва ўступе да «Пана Тадэвуша»: «Паненка... што горад замкавы бароніш з верным ягоным людам!» Адзін абраз Божай Маці, які тварыў цуды, захаваўся ў касцёле Праабражэння Гасподняга (як мы казалі, Фарнага, альбо, яшчэ больш дакладна, Вітаўтавай фары). Другі (яму, хутчэй за ўсё, прысвечаны Хваласпеў найсвяцейшай Панне Марыі, «цудамі слыннай у абразе Наваградскім пад аховаю кс. Базыльянаў вякуючай») быў уніяцкай святыняй і вывезены, па некаторых меркаваннях, у 1915 годзе падчас адступлення расійскага войска ў глыб Расіі, як былі вывезены шмат якія беларускія каштоўнасці. Тут Адам упершыню стаў пісаць вершы і зразумеў свой магутны спеўны дар... Ваколіцы Навагрудчыны амаль усе апетыя ім — і Туганавічы, дзе ён навекі пакахаў Марылю Верашчаку, і возера Свіцязь, дзе, як гавораць легенды і паданні, жывуць падводныя дзевы — свіцязянкі, і сам Навагрудак... Яго паэма «Дзяды» расказала аб старадаўнім звычаі тутэйшых жыхароў — адзначаць на Дзяды памяць памёршых і гаварыць з імі, як з жывымі, рыхтуючы стравы і абрады ўспомнення. Тут са сваімі сябрамі ён збіраўся на канікулах, калі вучыўся ў Вільні і гаварыў аб няшчасным лёсе свайго краю. Тут, у дамініканскім касцёле св. Міхаіла Архангела, была ўсталяваная памятная дошка, якую прывезла дачка паэта Марыя Гурэцкая (1898 год). Тут у баладзе «Люблю я» ён расказвае, як ехаў да Руты позна ўночы і ўбачыў прывід дзяўчыны, што пакутуе за адвергнутае ёю каханне...

(Дарэчы, у Руце, у 1574 годзе, нарадзіўся і беларускі пісьменнік XVII стагоддзя, трэці уніяцкі мітрапаліт Іосіф Вельямін Руцкі, які склаў статут уніяцкага ордэна Святога Базыля, а перад смерцю выдаў у Кракаве сваё «Завяшчанне» на лацінскай мове.) Сябрам А. Міцкевіча стаў будучы народны герой Чылі Ігнат Дамейка, які нарадзіўся таксама пад Навагрудкам у маёнтку «Нядзведка», а пасля паўстання 1831 года выехаў спачатку ў Саксонію, затым разам з Адамам Міцкевічам — у Парыж. У 35 гадоў ён паехаў працаваць у Чылі, мабыць, не думаючы, што пражыве ў гэтай краіне 46 гадоў, стане яе героем, у гонар якога назавуць горны хрыбет у Кардыльерах, малюска, мінерал і кветку. Перад смерцю наведаў сваю радзіму — але памёр у Сант'яга, дзе яму пастаўлены помнік.

Яшчэ адна славутасць Навагрудка — лекарка Саламея Русецкая (па мужу Саламея-Рэгіна дэ Пільштэйн). Выйшаўшы першы раз замуж за нямецкага лекара-пратэстанта Якуба Хальпіра, яна разам з ім паехала ў Стамбул, дзе муж яе стаў лячыць тутэйшых людзей. Валодаючы жывым і дапытлівым характарам, Саламея пры гэтым набыла нядрэнныя веды ў хваробах вачэй.

Далей жыццё яе нагадвае прыгодніцкі раман — зайздроснікі агаварылі іх перад вялікім Візірам. Муж і жонка вымушаныя былі хавацца, апраўдвацца завочна. Пасля шчасце ім усміхнулася, але захварэла Саламея, муж паехаў у Боснію адзін — і трохі падлячыўшыся, маладая жанчына таксама адна паехала ў доўгае падарожжа. I чаго толькі там не было! У Ямбале лячыла жонку і сына татарскага хана Алімгірэйсултана. У горадзе Філіпбей (Плоўдзіў) дзяўчынка ад яе мікстуры захварэла, памерла — і доктарку выпусцілі толькі, калі сама яна выпіла тыя лекі. У дарозе яе выкралі, завезлі да разбойнікаў, дзе яна вылечыла галавара банды. У Сафіі Саламея паступіла на службу ў гарэм пашы. Затым смерць мужа, падарожжа, выкуп палонных аўстрыйцаў, адзін з якіх стаў пасля яе мужам. Турэцкая разня і ўсе жахі вандалізму, падчас якіх яе не кранулі. Каханне трансільванскага князя, якому яна адмовіла і які аб'явіў яе аўстрыйскай шпіёнкай. Выратавала яе зноў лекарскае майстэрства. Пасля — паездка ў Пецярбург, знаёмства з царыцай Аннай Іаанаўнай, зноў падарожжа. Мільгаюць Нясвіж (дзе ўспамінаецца князь Радзівіл), Кіеў, Камянец-Падольскі і зноў Дубна і Хоцін, дзе паўторна яна стала прыдворнай лекаркай султанскага гарэма...

Нездарма апошнім часам пра Саламею Русецкую, дзённік якой захоўваецца ў Народным музеі ў Кракаве і ўпершыню прачытаны ў 1896 годзе, з'явілася ў беларускай прэсе і літаратуры некалькі твораў, і трэба думаць, з'явяцца яшчэ.

Са славутых людзей Навагрудка гэтага стагоддзя — акадэмік Міжнароднай Акадэміі астранаўтыкі Барыс Кіт, які цяпер жыве ў Франкфурце-на-Майне, навучэнец Наваградскай Беларускай гімназіі, якая дала шмат слынных людзей для Беларусі, была адкрыта тут у час апошняга раздзелу нашай зямлі ў 20—30-ыя гады коштам і адвагай энтузіястаў беларускай справы. Пра многіх з іх расказваюць стэнды Навагрудскага краязнаўчага музея, яго экспанаты.

Пабыўшы ў Навагрудку, нельга не паехаць на казачнае возера Свіцязь непадалёк ад горада. Возера гэтае, як мы казалі, было не раз апетае Адамам Міцкевічам. Яно сапраўды незвычайнае, у ім сустракаюцца вельмі рэдкія, унікальныя расліны — напрыклад, прыгожая белая архідэя пад назвай Cephalantera longifolia. Дарэчы, непадалёк адсюль, у Карэліцкім раёне, у старыцы знайшлі ўпершыню балатвацветнік шчылісты (Nymphoides peltatum) — лічылася, што яго няма на Беларусі.

Вада возера настолькі мяккая, што можна мыць галаву без мыла. Размешчанае сярод лясоў, таямнічае, яно ў даўнія часы нарадзіла шмат легендаў. Найбольш часты матыў — дзяўчаты, якія засталіся ў горадзе адны, калі на яго знянацку напалі ворагі, вырашылі лепей пайсці пад ваду, чым памірыцца з чужынцамі. I цяпер выходзяць яны на бераг толькі апоўначы, водзяць карагоды і скардзяцца маладым падарожнікам на свой горкі лёс...

Тут, непадалёк ад возера, каля вёскі Валеўка, ёсць курган, дзе было язычніцкае капішча. Менавіта на гэтым кургане, адноўленыя, святкуюцца цяпер святы Купалы, сустракае моладзь світанак і паліць вогнішчы.

Таму — прыязджайце да нас у гэты чароўны дзень — калі самая кароткая ноч, калі ў лясах цвіце папараць-кветка і можна знайсці закапаны некалі багаты клад... I калі можна ўдосталь наглядзецца на прыгожыя мясціны Наваградчыны, якую некалі называлі беларускай Швейцарыяй.

Герб Навагрудка стаў іншым, чым «Пагоня»,— у чырвоным полі постаць воіна ў чорным узбраенні з крыламі за спіной. У правай руцэ воіна — меч, у левай — вагі. Атрыманы 18 сакавіка 1595 года.

Шмат перажыў гэты горад — і набегі крымскіх татараў у 1505 годзе, і Паўночную вайну, і страшны пажар у 1751 годзе. Але ён застаўся не толькі горадам, дзе вянчаўся кароль, дзе праходзілі ажно да 1775 года пасяджэнні Галоўнага трыбунала Вялікага княства Літоўскага. Ён застаўся горадам вялікага паэта, горадам-легендай, авеяным духам рыцара, што навекі застаўся на ягоным гербе.

Нясвіж

Гэты горад, што знаходзіцца за 112 кіламетраў на паўднёвы захад ад Мінска — горад-рамантык. Нягледзячы на ўсе прыкметы сучаснасці, ён, здаецца, так і не адпусціў ад сябе цені тых, хто некалі тут жыў, панаваў, займаўся асветніцтвам, пакутаваў... Ім валодаў род Радзівілаў, і можа, менавіта тут найбольш выразнымі рабіліся рысы характару кожнага з іх, якія накладвалі глыбокі адбітак на лёсы навакольных людзей і сталі здабыткам гісторыі.

Хаця першае дакументаванае ўпамінанне пра Нясвіж адносіцца да 1446 года (тады вялікі князь Казімір перадаў яго Мікалаю Яну Неміровічу) і сярод яго ўладальнікаў славутыя магнаты Мантыгірды і Кішкі, аднак да самых апошніх дзён 1939 года, калі войска Чырвонай Арміі ўвайшло ў замак і ён перастаў быць магнацкім горадам, а стаў звычайным заштатным гарадком, Нясвіж звязаны з Радзівіламі, і таму, хацелі б мы гэтага ці не, размову пра горад пачнем з палаца.

Дакладна вядомы год закладкі мураванага палаца —1583-і. Тады, вярнуўшыся з Рыма, дзе ён быў захоплены прыгажосцю і веліччу «вечнага горада», магнат Мікалай Крыштоф Радзівіл (Сіротка) запрасіў у Нясвіж італьянскага архітэктара Дж. Марыю Бернардоні дзеля таго, каб тут, у сваіх уладаннях, будаваць горад, варты велічы магнацкага роду. Сам ён застаўся ў гісторыі культуры як мецэнат і аўтар кнігі «Мікалая Крыштофа Радзівіла падарожжа ў Святую зямлю», выдадзенай на лаціне ў 1601 годзе. Гэтае падарожжа паспрыяла яшчэ і выгнанню з горада пратэстантаў, якім ён раней шмат дапамагаў, як і ягоны бацька.

На месцы першага драўлянага жытла неўзабаве вырас палац, які цудоўна гарманіраваў з акаляючым асяроддзем і, нягледзячы на тое, што быў абкружаны высокім, да 20 метраў, земляным валам з валунамі і своеасаблівымі «вартаўнікамі» — бастыёнамі, а таксама ровам, які запаўняўся вадой, стаўся не абарончым збудаваннем, а перш-наперш жытлом магнатаў.

Мы ведаем, што замак быў спалены ў 1706 годзе шведамі, але потым адноўлены. Ад XVIII стагоддзя засталіся імёны архітэктараў, якія прымалі ў гэтым удзел,— М. Педэці, М. Фларыянавіч, К. Спампані, А. Лоцы. Гісторыя разбурэнняў і аднаўленняў яго — асобная, яна ўкладваецца ў схему бясконцых войнаў, якія вяліся на нашай зямлі, а мы пагаворым найперш аб людзях, якія жылі ў гэтым замку.

Мікалай Радзівіл Першы, які прымаў каталіцтва ў Кракаўскім саборы разам з Ягайлам, Вялікім князем Літоўскім, не жыў у Нясвіжы, але ён заклаў аснову багацця і магутнасці роду.

Сын Мікалая Старога Юрый таксама не жыў у гэтым палацы (ён памёр у красавіку 1541 года), але веліч Радзівілаў без ягоных ваенных подзвігаў будзе няпоўнай.

Горад быў своеасаблівай сталіцай Вялікага княства, куды прыязджалі не толькі палітыкі, але і дзеячы тагачаснай культуры, асветы, мастацтва...

Палітыка і атрута, каханне і прыгоды — усё сплялося ў лёсе Барбары Радзівіл, чые партрэты і сёння навяваюць лёгкі водгалас ашаломленасці ад жаночай прыгажосці і смутак перад Часам.

Паданні Нясвіжа — гэта, перш за ўсё, расказы аб трагічным лёсе менавіта гэтай прыгажуні, што пражыла жыццё хаця і кароткае, але поўнае, якое нагадвае кілішак празрыстага, пеністага шампанскага. I, як у сапраўдных прыгодніцкіх раманах,— у тым кілішку і кропля атруты ад свякрыві, італьянкі Боны Сфорца, якая стала каралевай Польшчы і не хацела, каб яе нявестка была з ліцвінак і тым узняла прэстыж Вялікага княства Літоўскага, а прынесла дзяржаве новыя землі. Праўда, некаторыя гісторыкі пішуць, што Барбара памерла ад раку — але ж легендзе не забароніш плесці свае ўласныя карункі...

Маладую жанчыну, якую горача пакахаў будучы кароль Жыгімонт Аўгуст, чакалі не толькі любоўныя ўцехі і захапленне — калі памёр стары кароль і ўсе даведаліся, што каралевіч патаемна, у віленскай капліцы, толькі ў прысутнасці яе братоў ажаніўся з Барбарай,— на яе абрынулася ўся знаць, усе тыя, хто з новым шлюбам караля звязваў свае надзеі. Быў каранаваны кароль, яе муж,— а яе не каранавалі, не прызнавалі... Два гады яе староннікі, і ў першую чаргу два браты, адчайна змагаліся за каранацыю. Нясвіжскі князь Мікалай Чорны некалькі разоў ездзіў да папы рымскага... Але, хаця ў снежні 1550 года сейм каранаваў Барбару ў Кракаўскім саборы, жыць ёй заставалася каля пяці месяцаў, і памірала яна ў страшных пакутах. Кароль быў з ёю не толькі да апошняй хвіліны: нібыта змагаючыся з самою Смерцю, ён не хацеў хаваць жонку. Два тыдні ляжала цела Барбары ў развітальным пакоі, дзе праходзілі літургіі і дзе гадзінамі сядзеў і гаварыў з ёю, нібыта з жывою, Жыгімонт Аўгуст. Але і пасля, калі ён вырашыў пахаваць яе не ў Вавелі, дзе хавалі каралёў, а ў любімай Вільні, сталіцы княства, ён сам суправаджаў картэж па ўсім шляху ад Вавельскага сабору да капліцы Святога Казіміра.

У кожным горадзе ці маленькай вёсачцы малады кароль спыняў каня і ішоў пехатой. Аб чым думаў ён у тыя невыносна доўгія гадзіны? Можа, успамінаў лісты, якія яму пісала каханая, і, гледзячы на пярсцёнак з гадзіннікам, які яна яму падаравала, паўтараў словы, напісаныя ў час, калі шчасце здавалася вечным і бясконцым: «Пасылаю Вашай Каралеўскай Мосці, свайму літасціваму пану пярсцёнак у выглядзе гадзінніка, каб В. К. М. заўсёды спяшаўся да сонца на ўсход у Літву. Дай Бог, каб хутчэй паспяшаўся. Пакорна прашу, каб В. К. М., гледзячы на гэтыя дванаццаць стрэлак, хаця б адну сабе выбраў, у час якой успомніў бы мяне, ніжэйшую і пакорную слугу В. К. М., каб збярог у памяці Вашай».

Але і пасля пахавання ён не мог забыць Барбару. Вось чаму, паводле легендаў, і вырашыў выклікаць яе цень у Нясвіжы, ва ўладаннях братоў нябожчыцы — Мікалая Рудога і Мікалая Чорнага. Мікалай Чорны стаў асабліва блізкім для караля, шмат садзейнічаў таму, каб Вялікае княства Літоўскае набыло самастойнасць, а таксама дапамагаў кнігадрукаванню (нагадаем, што ў тыя часы дзяржаўнай мовай княства была беларуская).

Паводле легендаў, дапамагчы каралю зноў убачыць каханую вызваўся сам славуты чарнакніжнік Твардоўскі. Толькі папярэдзіў, каб Жыгімонт Аўгуст не дакранаўся да ценю. Аднак, калі ў выніку чарадзейных маніпуляцый цень Барбары ў белым адзенні з'явіўся перад імі, Жыгімонт Аўгуст кінуўся да яго... Раздаўся выбух, усё знікла — але з таго часу прывід Чорнай Дамы нібыта блукае па начах у Нясвіжскім палацы і толькі пад раніцу вяртаецца ў вялізныя падзямеллі, якія і дасюль не даследаваны археолагамі. Кажуць, што ў час вайны, пабачыўшы ў парку чорную постаць, нямецкія вартавыя з крыкам «Шварцэ фрау» стралялі ў тым кірунку.

Але іншая легенда пра Чорную Даму гаворыць, што гэта прывід князёўны Марысі, якая закахалася ў простага конюха. I хаця прыгожым і дасціпным быў той хлопец, але гордыя Радзівілы не маглі дапусціць такой ганьбы. Хлопца засеклі да смерці, а князёўна ад гора і адчаю выкінулася з высокай вежы і з таго часу вечна блукае сярод экзатычных дрэваў парку, дзе нават сёння ёсць крыніца Марысі, якая так і называецца «Марысіны слёзы».

Як бы там ні было, але ў вялікіх свету гэтага тыя ж пакуты праз каханне, тая ж чырвоная кроў у жылах, і ў палацы няшчасце і адзінота — тыя ж...

Яшчэ пра адну выдатную жанчыну, якая некалі жыла тут, варта ўспомніць, хаця паходзіла яна з роду Вішнявецкіх, а, выйшаўшы замуж за Міхала Казіміра Радзівіла (Рыбаньку), увайшла пад гэтым імем у гісторыю Беларусі і Польшчы.

Уршуля Францішка Радзівіл была не толькі жонкай магутнага магната. Яна пісала п'есы, і першы яе твор «Дасціпнае каханне», што ўбачыў свет у Альбе пад Нясвіжам у 1746 годзе, быў напісаны ў форме камедыі-пастаралі з песнямі і танцамі, дзе бралі ўдзел прыгонныя сяляне. Гэта была унікальная з'ява — драматычны балет і тэатр у Нясвіжы, якія дзейнічалі амаль трыццаць тры гады. Дарэчы, менавіта беларускія майстры танца залажылі асновы польскага балета, пра што піша ў кнізе «Тэатральная культура Беларусі XVIII стагоддзя» Г. Барышаў: «Гісторыя распарадзілася так, што «Таварыства танцаўшчыкоў яго каралеўскай вялікасці» ў Варшаве было сфармавана з выпускнікоў балетных школ Гродна і Слоніма — прыгонных беларускіх танцоўшчыкаў». Балетная трупа графа Зорыча са Шклова ў поўным складзе была вывезена ў Санкт-Пецярбург і выступала ў сталічным балеце, даўшы яму такія славутыя імёны, як К. Азарэвічава і К. Буткевіч... А Сімяон Полацкі ўвогуле стаў пачынальнікам рускага школьнага тэатра з часу напісання ім «Камедыі-прытчы аб блудным сыне».

Уршуля Францішка Радзівіл была тонкай і далікатнай натурай, і тэма яе п'ес амаль аднолькавая — каханне, ашуканства, сардэчныя пачуцці занядбанай мужам жанчыны, адзінота душы. I, можа таму, што гэтыя тэмы — вечныя, яе п'есы засталіся ў гісторыі тэатра і нашай культуры, а яе імя прыдало яшчэ болей бляску роду Радзівілаў.

Нагадаем, што ў часы Уршулі род Вішнявецкіх верна служыў польскай ідэі, а між тым, як і многія магнацкія і шляхецкія роды, пачынаўся ён як паборнік праваслаўя і —т часта — самастойнасці Вялікага княства і тым самым беларускай ідэі. Лічыцца, што прозвішча Вішнявецкіх ён атрымаў ад назвы замка Вішняўца, заснаванага, паводле няпэўных дадзеных, праўнукам сына Альгерда Карыбута-Дзмітрыя Салтанам. Прысягаючы ў 1569 годзе на унію, староста жытамірскі Канстанцін ад імя валынскіх магнатаў прасіў не змушаць іх да перамены веры. Брат яго, Дзмітрый, герой шматлікіх народных песняў, змагаўся з татарамі і атрымаў ад іх мянушку Байды. Так што да часу сватання Міхала Казіміра Радзівіла да дачкі кракаўскага ваяводы род гэты змог узвысіцца і стаць славутым.

Цікава, што знаёмства маладых людзей было не зусім звычайным. Міхал Казімір сам захацеў пазнаёміцца з дзяўчынай, пра прыгажосць якой чуў даўно. Але, прыехаўшы ў госці да Вішнявецкіх, ён напачатку быў расчараваны: Уршуля, якая сядзела на другім канцы стала, падалася яму надта непрыгожай. Але раніцай усё змянілася. Яму параілі наведаць князёўну, і ён пайшоў да яе ў спальню (тады такія візіты былі звычайнымі, і вечарам, разам з іншымі, ён ужо быў там). Але на гэты раз Уршуля Францішка была адна і, уся ў белым, малілася, стоячы на каленях ля ложка. Побач ляжаў французскі малітоўнік, і калі жаніх узяў яго (нячутна падышоўшы) і раскрыў, то адразу прачытаў: «Завяршы тое, што пачаў, я дапамагу табе». Гэта надзвычай узрушыла яго і падалося прароцтвам. Да таго ж, цяпер ён добра разгледзеў дзяўчыну і ўбачыў, што сваю добрую славу яна заслугоўвае.

Заручыны адбыліся вельмі хутка. У дзённіку маладога магната запісана, што, абменьваючыся пярсцёнкамі, ён «учыніў ёй першы гвалт, бо пацалаваў яе ў куце».

Гэты «першы гвалт» быў прыемным — у адрозненне ад будучага сямейнага жыцця, дзе з гадамі ў спешчанага, самалюбівага князя з'яўляліся новыя ўцехі і новыя інтарэсы, а жонка аказалася занядбанаю. Але для гісторыі культуры гэта сыграла станоўчую ролю — і Уршуля сваё расчараванне выліла ў творах, якія застаюцца і сёння цікавымі для нас, бо праз прызму ўяўнай класічнасці і трохі напышлівасці мы бачым жывых людзей з іх страсцямі і клопатамі...

Але сапраўдную энцыклапедыю страсцей, або, найпраўдзівей, забаў, пакінуў гісторыі яшчэ адзін Радзівіл — Пане Каханку. Ездзячы па Еўропе, ён стаў знакамітым дзякуючы багаццю, характару, а яшчэ болей — нечуваным забавам, жартам, на якія быў вялікі аматар. Пра Пане Каханку ведалі, што калі летам захацелася яму праехаць некалькі вёрстаў на санках, то ён папросту загадаў пасыпаць гэты шлях соллю і здзейсніў задуманае. Аднойчы, падчас генеральнага сейму ў Варшаве, калі плошча была запоўненая людзьмі і фурманкамі, ён спецыяльна спазніўся і пад'ехаў на карэце, запрэжанай мядзведзямі.

А вось яшчэ адна «фацэсія» (так называліся тады гэткія штукі), якую друкаваў «Вестник Западной России», нядобразычліва расказваючы пра Пане Каханку.

«Жыў-быў у Слуцку слаўны цырульнік Мошка. Голіць ён, бывае, быццам аксамітам гладзіць па барадзе. Пачуў пра гэта Пане Каханку, загадаў паклікаць Мошку, пагаліўся, спадабалася яму галенне Мошкі і ён загадаў яму прыходзіць праз дзень, для прымянення свайго мастацтва да яснавяльможнага твару. Мошка быў таксама весялун у сваім родзе і не супраць маленькай фацэсіі. Усё тады хварэла на фацэсію — ад Мошкі да Радзівіла. Пакуль Мошка паголіць Пане Каханку, ён папляткарыць пра ўсе гарадскія навіны, перасыпаючы свае плёткі жартамі, намёкамі, каламбурамі, прымаўкамі і лёстачкамі — нездарма ж рыхтуецца да сваёй ролі двое сутак! Пане Каханку так прывыкае да Мошкі, што гатовы галіцца па два разы на дзень, што чакае, як нецярплівае дзіця, пакуль той прыйдзе. Мошка голіць Пане Каханку ў ягоным кабінеце; першы заслужыў такі давер апошняга, што ў час гэтай працэдуры перасталі прысутнічаць асістэнты, дый Мошка часам казаў тое-сёе, што не дапушчае трэцяй пары вушэй. Вось голіць аднойчы Мошка Пане Каханку, возіцца каля яго гарлавога яблыка, трымае моцна ў левай руцэ бараду, спыняецца на колькі секунд і пытаецца: «Чый Слуцк?». Пане Каханку, падумаўшы дзве-тры секунды, адказвае: «Твой». Мошка дастае з кішэні прыгатаваны ў хаце дакумент і просіць падпісаць. У апошняга нарадзілася фацэсія, ён падпісвае. Мошка хавае паперу ў кішэню, цалуе пане Каханку крысо, нізка яму кланяецца і свабодна выходзіць з кабінета. Ужо ўзышоў Мошка на пад'емны мост, не чуе ён пад сабой дошак ад радасці, фацэсія разыграна так удала; як раптам ляціць контр-фацэсія — раздаўся стрэл, куля, што вылецела з любімага карабіна Пане Каханку, прашыла Мошку навылёт, на пад'ёмны мост цяжка ўпаў труп уладара Слуцка. Пане Каханку пляснуў у ладкі, з'явіўся камердынер. «Там на мосце ляжыць труп Мошкі,— сказаў ён,— вынь з ягонай кішэні ўсе паперы, прынясі да мяне, а самога кінь у роў — хай ядуць яго такія ж, як ён, сабакі». Прынесены паперы; куля Пане Каханку закранула шмат дзе дарункавую грамату. Ён пераліў яе густа чарніламі і схаваў у сваё бюро на памяць. Перасаліў крыху бедны Мошка! Складзі ён запіс на хату, нават фальварак, фацэсія, магчыма, і ўдалася б, але цэлы Слуцк — гэта ўжо было занадта. Перасаліў бедны Мошка!».

Дададзім ад сябе — сапраўды: фальварак ці вёску госці Радзівіла часта атрымлівалі, гуляючы з ім у латарэю. Але сярод выйгрышаў той латарэі былі не толькі фальваркі — былі і батагі. Таму і неахвотна ішла шляхта на тыя фацэсіі — быць бітым нікому не хацелася, нават чыста сімвалічна, на дыванчыку, злёгку. Але — выйграваць хацелі, таму прыходзілі ў госці, удзельнічалі ў забавах, гулялі ў прыгожым парку, нават рэшткі якога расказваюць нам аб высокай культуры садаводства на гэтай зямлі.

Парк «Альба» стаіць непадалёку ад замка. А калісьці ён быў прыгарадам Нясвіжа, летняй рэзідэнцыяй для палявання. У 1604 годзе тут былі пабудаваныя павільён Эрмітаж, створаны «звярынец», фазанавае поле, а таксама палац Кансаляцыя. Крыху пазней быў пабудаваны новы палац «Альба», мараходнае і артылерыйскае вучылішчы. Дарэчы, у спектаклях нясвіжскага прыдворнага тэатра танцавалі таксама кадэты кадэцкага корпуса, або, як іх іначай называлі, «элевы» «Рыцарскай акадэміі». Так што будучыя афіцэры тут вывучалі, апроч ваенных прадметаў, таксама і танцавальнае мастацтва і, трэба думаць, праз многія гады зачароўвалі сваіх дам грацыёзнымі «па». Была ў Нясвіжы і музычная бурса, так што прыходзілі сюды і юныя спевакі з горада.

Была створана таксама складаная сістэма каналаў і штучных азёр — іх жывіла рака Уша. Азёры насілі прыгожыя назвы — напрыклад, Альбянскае, Дзявочае... Па-майстэрску зроблены і запланаваны, парк падзяляўся на чатыры часткі — алеяй і папярочным каналам — і ўлетку, калі высачэзныя ліпы і хваіны ўтульна адцяняюць алеі і сцяжынкі, здаецца, што час тут — спыніўся...

Гораду Нясвіжу пашанцавала — разбуральная рука новых камуністычных улад не хутка дацягнулася сюды, але і, дацягнуўшыся, не знайшла часу «расчысціць» цэнтральную плошчу ад гандлёвых радоў XVII-XVIII стагоддзяў, як зроблена гэта было ў Гродне. Захавалася ратуша — сведчанне, што горад меў магдэбургскае права. Захаваліся і гандлёвыя рады.

...Можна ўявіць, як у 1562 годзе па гэтых вуліцах хадзіў гуманіст і асветнік, рэфармацыйны дзеяч XVI стагоддзя Сымон Будны, які разам са сваімі аднадумцамі — нясвіжскім намеснікам М. Кавячынскім і прапаведнікам Л. Крышкоўскім заснаваў тут друкарню. Па рашэнню ЮНЕСКО дата ягонай смерці — 1593 год — адзначалася праз 400 гадоў на сусветным узроўні.

Кнігі, якія выдаваў тут Сымон Будны, былі таксама напісаныя і па-беларуску, таму гэтага чалавека лічаць на Беларусі прадаўжальнікам справы вялікага Скарыны — першадрукара славянскіх народаў. Сымон Будны — адзін з заснавальнікаў навуковай крытыкі Бібліі, яго ідэі аказалі значны ўплыў на развіццё еўрапейскага рацыяналізму. У красавіку 1564 года паслаў ліст да швейцарскага тэолага Г. Булінгера, які жыў у Цюрыху, і ў гэтым лісце выказвае сумненні ў праўдзівасці хрысціанскага дагмату Тройцы. Яго можна было б назваць "беларускім Вольтэрам". Праўда, свой пераклад Новага запавету з прадмовай і творы «Пра дзве сутнасці Хрыста» і «Супраць хрышчэння дзяцей» Сымон Будны выдаў у недалёкім Лоску, жывучы ўжо не ў Радзівілаў, а ў магнатаў Кішкаў, але ж друкарня ў Нясвіжы была для яго, хутчэй за ўсё, самай дарагой — тут жылі ягоныя сябры, прадаўжальнікі ягонай справы, яна была першай на Беларусі сапраўды беларускай друкарняй... Нездарма тут, непадалёк ад ратушы, стаіць цяпер помнік гэтаму буйнейшаму дзеячу свайго стагоддзя — недалёка і ад былой друкарні, дзе сёння працуе «раёнка»... Гэтая ратуша была пабудаваная ў 1586 годзе, пасля пераезду С. Буднага, але хочацца верыць, што ён прыязджаў сюды перад сваёй смерцю і хадзіў па новенькіх яе прыступках і па зале магістрата на другім паверсе, дзе праходзілі розныя ўрачыстасці і тэатральныя дзеі...

Архітэктар Дж. Марыя Бернардоні пакінуў пасля сябе і яшчэ адно цудоўнае збудаванне — касцёл. Гэты касцёл езуітаў таксама быў пашкоджаны войнамі, як і ўвесь ансамбль езуіцкага калегіума, але перажыў і пажары, і агонь, і чалавечае забыццё. Тут хавалі Радзівілаў, унізе стаяць труны з іх астанкамі, і мясцовы ксёндз паэтычна раскажа вам пра кожную труну і пра таго, хто ляжыць у ёй. А ўверсе, на галоўным алтары, жоўта-карычневым і фіялетава-чырвоным адсвечвае «Тайная вячэра», намаляваная ў 1753 годзе мастаком К. Д. Гескім. У Нясвіжскім касцёле, дзе бывае шматлюдна толькі на вялікія святы, хораша стаяць на вячэрняй службе і слухаць арган, а пасля доўга ўглядацца ў твары фрэсак і скульптур. З левага боку іх некалькі. Вось гэты, з каляровага мармуру, семнаццацігадовы сын М. Сіроткі, што памёр у Балонні, у Італіі. Яшчэ адзін сын, які памёр немаўлём — і між імі, у адзенні пілігрыма, сам Сіротка, а надпіс унізе на лаціне гаворыць, што перад тварам смерці кожны не рыцар, а толькі пілігрым-вандроўнік. Вось гэтая прыгажуня на калоне ці не сама Барбара Радзівіл, толькі намаляваная яна ў касцюме пазнейшай эпохі... Але якая розніца — яна ўсё роўна засталася тут, у Нясвіжы, дзе дух яе выклікаў некалі закаханы кароль... Постаці святых тут таксама нейкія мяккія, як бы прыглушаныя колерам і часам, і добра ўплятаецца ў агульны стыль мемарыяльная дошка беларуска-польскаму паэту Уладзіславу Сыракомлю, які тут вучыўся, працаваў у канцылярыі і так любіў ваколіцы Міра і Нясвіжа, што пісаў пра іх усё жыццё, каб даведаўся цывілізаваны свет аб славе продкаў і велічы гэтай зямлі...

У тым жа XVI стагоддзі, якое нездарма называюць залатым векам беларускай культуры, быў пабудаваны і кляштар бенедыктынак, і жылы манастырскі корпус з касцёлам, а таксама кляштар бернардзінцаў з ягоным жылым корпусам — помнікам архітэктуры барока. Гэтыя збудаванні архітэктару і аматару архітэктуры цікава назіраць з пункту гледжання таго, як мясцовыя традыцыі ўпляталіся ў задумы прыезджых майстроў, як кампазіцыйна вырашана тая ці іншая забудова — а мы проста паглядзім на высачэзныя купалы і нацэленыя ўвысь крыжы... I ўявім тых, чые нешматлікія імёны захаваліся ў дакументах (арганіст Ян Зубрыцкі, картограф Тамаш Макоўскі, які гравіраваў першую дакладную карту Вялікага княства Літоўскага), і чые не захаваліся, але жыцці якіх прайшлі ў гэтых сценах у пошуках вышэйшага, чым давала ім свецкае жыццё, сэнсу чалавечага існавання. Усе яны нібыта яшчэ тут — маладыя дзяўчаты, якія навекі сталі манахінямі-бенедыктынкамі і маліліся за пагрузлае ў грахах чалавецтва, мужчыны — тыя, хто дасягаў вышынь у сферы чалавечага духу... Усё тут было побач — ціхае жыццё манастыроў і пышныя магнацкія забавы; першыя на Беларусі друкаваныя кнігі, якія тады здаваліся цудам,— і бойкі гандаль іншаземных купцоў, якія любілі заязджаць у Нясвіж. Тут, у горадзе, да 1760 года працавала фабрыка славутых «перскіх пасаў», якія сталі вядомымі як слуцкія паясы, бо фабрыку гэтую пазней перавялі ў Слуцк. Рэестры расказваюць, якога колеру былі нясвіжскія паясы, колькі яны каштавалі. Мы знаходзім звесткі аб тым, што на некаторыя з іх ішло да 200 грамаў золата і 4 лотаў (лот — 12,8 грама) серабра, што кожны шляхціц лічыў свой касцюм няпоўным без такой аздобы — але ўсе гэтыя вырабы, паясы, разышліся па свеце, і ў Нясвіжы пакуль няма ніводнага з тых даўнейшых часоў, як няма нічога з таго, чым ён быў слаўны,— ткацтва, скураных вырабаў, палатна...

Чым болей ходзіш па гораду, набліжаючыся да яго славутых мясцінаў, праходзячы скрозь вузенькую старажытную Слуцкую браму, дзе некалі гуляла, мабыць, у азартныя гульні аблянелая ад сытага жыцця варта — тым больш задумваешся і аб лёсе нашчадкаў Радзівілаў, раскіданых па свеце, і пра партрэты, якія, выкрадзеныя і вывезеныя адсюль заваёўнікамі, яшчэ, можа, адшукаюцца недзе ў будучым. У нашай разбуранай войнамі Беларусі Нясвіж — адзін з нешматлікіх куточкаў, якія даюць уяўленне пра сярэдневяковы магнацкі горад з яго высокай культурай і адкрытасцю еўрапейскім нормам жыцця і слаўны сувязямі з Еўропай і яе гарадамі. Не толькі магнаты ездзілі ў Германію, Італію, іншыя краіны — адтуль таксама прыязджалі і працавалі тут іншаземцы: французскія балетмайстры Л. Мац'е, А. Пуціні, мастакі з Германіі, майстры з Чэхіі.

Ціхія вулачкі, ветлівыя жыхары, прыгожыя паркі і сам замак з яго роспісамі, кафляй і сталовай чорнага дрэва пакідаюць незабыўнае ўражанне ва ўсіх, хто прыязджае ў Нясвіж — старадаўні горад Радзівілаў.

Ракаў – Іўе – Ліда

Дарога да Гродна праходзіць праз вёску Ракаў, якая цяпер з'яўляецца толькі цэнтрам сельскага савета. Але гэтае мястэчка ў гісторыі Вялікага княства Літоўскага вядомае з XV стагоддзя. Яго ўладальнікі былі прадстаўнікі вядомых на Беларусі магнацкіх і шляхецкіх родаў, асабліва такія, як Сангушкі. Раман Сангушка, напрыклад, быў гетманам польным літоўскім, паспяхова ваяваў з туркамі і крымскімі татарамі, а таксама паказаў сябе як храбры воін у Лівонскай вайне, у бітвах пад Чашнікамі і Улай на Віцебшчыне. Шлюб аднаго з іх, князя Дзмітрыя, ускалыхнуў усю Рэч Паспалітую: гэты рамантычны маладзец выкраў унучку славутага гетмана Канстанціна Астрожскага і хацеў разам з ёю схавацца ў Чэхіі, але, паколькі яна была самай багатай нявестай Вялікага княства Літоўскага і шлюб кароль не ўхваліў, за імі паслалі пагоню. Маладога князя падчас бойкі забілі (па некаторых іншых звестках, уначы па загаду аднаго з кандыдатаў на руку нявесты яму пераламалі хрыбет прыстаўленыя да яго татары)...

Самыя старажытныя будынкі Ракава не захаваліся: гэта былі дамініканскі (1686 год) і базыльянскі (1702 год) манастыры.

Сённяшняя царква Прэабражэння, якая стаіць на цэнтральнай плошчы, таксама досыць старажытная — яна пабудавана ў 1793 годзе ў пераходны перыяд ад барока да класіцызму. З паўночнага боку да яе прылягае рызніца, а з паўднёвага — Нікольская капліца з трохграннай алтарнай часткай. Вежы на галоўным фасадзе захаваліся толькі як першыя ярусы. Купал быў дабудаваны пазней, як і двух'ярусная брама, прыкладна ў другой палове XIX стагоддзя.

Вядома ж, тут знаходзіцца і касцёл. Ён узнік у пачатку нашага стагоддзя, у 1903 годзе, стыль — неаготыка. Сапраўды гатычны выгляд яму надаюць высокія вокны, нішы, унутры стральчатыя скляпенні. Стральчатая арка-партал мае наверсе падобнае да ружы акно.

Ракаў вядомы сваімі майстрамі — ганчарамі, якія выраблялі тут прыгожы посуд з гліны, аздоблены раслінным арнаментам, а таксама кафлю, дзіцячыя цацкі, фігурныя пасудзіны. Ніводны кірмаш у канцы мінулага — пачатку XX стагоддзя не праходзіў без ракаўскіх вырабаў.

У Ракаве захавалася пабудаваная ў другой палове XIX стагоддзя капліца, якая знаходзіцца на могілках. Там жа — магіла кампазітара Міхаіла Грушвіцкага (вядомая яго кантата на словы паэмы А. Міцкевіча «Дзяды», а таксама музыка да твораў У. Сыракомлі). Гэты высокаадукаваны чалавек, які скончыў дваранскі інстытут у Вільні, а таксама вучыўся ў Пецярбургскім універсітэце, жыў свае апошнія гады ў Ракаве, дзе памёр у 1904 годзе.

Паэма «Дзяды» Адама Міцкевіча, на словы якой напісана кантата,— твор, дзе ў геніяльных вершах расказваецца пра глыбінную сувязь беларусаў з культам продкаў і пра адзін з самых арыгінальных абрадаў іх памінання, які адбываўся 3-4 разы на год. Галоўнымі былі «Дзяды змітраўскія» (асяніны). Гатавалі святочныя стравы, якія пакідалі і памерлым, таксама на Радаўніцу і перад Масленіцай і Сёмухай, сярод гэтых страў галоўнай была куцця, якая звычайна варылася з цэлых зярнят, што сімвалізавала вечнасць і несмяротнасць жыцця. Нездарма да хлеба ў беларусаў асабліва паважлівае, нават трапяткое пачуццё: тут добра ведаюць цану кавалку хлеба. Са старажытнасці, напрыклад, вядома мноства абрадаў, якімі суправаджаўся ўвесь пасяўны цыкл — аж да збору ўраджаю. Асабліва паэтычныя «дажынкі». Яны праходзяць па-рознаму. Адзін з абрадаў такі: трэба пакінуць на полі колькі нязжатых каласоў, абвязаць іх чырвонаю стужкай. Каля такога «снапа» клалі хлеб-соль, спявалі розныя жніўныя песні, прысвечаныя Жыценю, гаспадару поля, які быццам бы знойдзе ў гэтым снапе сваё прыстанішча. Гэты абрад, адзін з самых старажытных, называецца «завіванне барады».

Галоўная вуліца Ракава — праезджая дарога на Захад. I, едучы далей, мы можам на нейкі час заехаць у Іўе — таксама невялічкі гарадок, які мае сваю цікавую гісторыю.

Ён вядомы з 1444 года, пераважна як уласнасць беларускіх магнатаў. Адзін з іх, Ян Кішка, пакінуў след у культуры тым, што тут, у Іўі, заснаваў арыянскую акадэмію, рэктарам якой у 1585-1593 гг. быў славуты паэт-лацініст Ян Ліцыній Намыслоўскі. Навучанне ў акадэміі вылучалася вельмі высокім для свайго часу ўзроўнем. Сам Ян Кішка быў высокаадукаваным чалавекам: ён вучыўся ва уні-версітэтах Базеля, Цюрыха, Рыма, Неапаля, Балонні. У сваіх уладаннях заснаваў друкарню, якая найбольш прадуктыўна працавала ў недалёкім адсюль Лоску. дзе друкаваў кнігі і свае рэлігійныя трактаты. Выступаў за верацярпімасць, але сам хіліўся да кальвінізму. Пры ім у Іўі пабудаваны кальвінскі збор (пры якім існавала акадэмія).

Ян Ліцыній Намыслоўскі быў таксама адметнаю постаццю: аўтар вершаў і філасофскіх трактатаў, ён працаваў прапаведнікам арыян у Навагрудку, але ў 1615 годзе адлучаны Навагрудскім сінодам ад абшчыны: погляды яго былі шырэй за любое рэлігійнае вучэнне. Друкаваў свае творы ў Вільні і Лоску.

Іўеўская друкарня была адной з першых на Беларусі. Цікава, што менавіта тут надрукаваная «Граматыка» Мялеція Сматрыцкага, па якой вучыліся дзеці на Украіне і ў суседняй Расіі (менавіта пра гэта ўспамінае М. Ламаносаў). Урыўкі з яе друкаваў I. Капіевіч у Галандыі. Яна стала ўзорам для сербскай, балгарскай і харвацкай граматык, будучы больш як два стагоддзі адным з самых славутых падручнікаў па славянскаму мовазнаўству.

Мялецій Сматрыцкі — адзін з самых вядомых на Беларусі дзеячаў XVII стагоддзя.

Скончыўшы філасофскі факультэт Віленскай езуіцкай акадэміі, ён удасканальваўся затым у Вітэнбергскім і Лейпцыгскім універсітэтах, а пасля пастрыгся ў праваслаўныя манахі, быў рэктарам Кіеўскай брацкай школы. У 1610 годзе ў Вільні выдаў славутую кнігу «Фрынас, альбо Лямант адзінай усяленскай апостальскай усходняй царквы» — аб тым, што выйшла такая кніга, было паведамлена самому каралю, які ў гэты час стаяў пад Смаленскам вайсковым абозам (ішла вайна з Масковіяй). Пад пагрозай штрафу ў пяць тысяч чырвоных залатых было забаронена прадаваць альбо купляць кнігу. Віленскі войт і магістрат атрымалі загад канфіскаваць тыраж у друкарні, спаліць кнігу, а аўтараў і выдаўцоў пасадзіць у турму. I сапраўды — архімандрыт Лявон Карповіч два гады адседзеў у вязніцы, паколькі быў пісарам і карэктарам друкарні.

Аднак Мялецій Сматрыцкі ў 1627 годзе спачатку тайна, пасля адкрыта перайшоў на бок уніятаў, хаця менавіта ягоная віна ў тым, што ў Віцебску забілі уніяцкага біскупа Ясафата Кунцэвіча... Складаныя часы... Няпроста было рашыць, якія шляхі павінен выбраць народ... Жыццё гэтага выдатнага вучонага, а таксама ягоныя кніжкі — сведчанне гэтаму.

Не ўсе яго творы раўназначныя, і для гісторыі захаваўся найбольш «Фрынас», а таксама «Граматыка». Першая — дзякуючы паэтычнай трактоўцы палітычных падзей, сіле мастацкага слова. У гэтым Мялецій Сматрыцкі падобны да другога пісьменніка-манаха Кірылы Тураўскага, які яшчэ ў XII стагоддзі пісаў свае царкоўныя творы жывою, паўнагучнай мовай. I Мялецій Сматрыцкі аб становішчы праваслаўнай царквы выказваецца як паэт:

«Калісь дзіўная і багатая, цяпер агіджаная і бедная; калісь каралева, усім светам каханая, цяпер усімі пагарджаная і мучаная. Усё, што жыве, усе народы, усе жыхары зямлі, прыступіце да мяне, паслухайце майго голасу, пазнайце, чым была я даўней, і дзівуйцеся. Пасмешышчам свету я сталася, а калісьці для людзей і анёлаў была я дзівоснаю». Якраз у часы выйсця гэтай кнігі, з розніцай у 10 гадоў, тут быў пабудаваны кляштар бернардзінцаў (1600 год) і Петрапаўлаўскі касцёл, які мае рысы барока, частка яго галоўнага фасада перабудаваная ў канцы XVIII стагоддзя.

З першай паловы XVII стагоддзя тут існавалі так званыя іўеўскія сядзібы і два сады, адзін з якіх называўся «італьянскім». Палацы былі спачатку драўляныя, пасля, асабліва ў часы, калі. Іўем валодалі Агінскія (славуты род, з якога выйшлі два кампазітары), выглядалі як прыгожыя магнацкія мураваныя сядзібы, з брамай і гадзіннікам. У самім жа палацы, па апісанню, знаходзілася шмат скульптур, драўлянай разьбы. Зала, празваная «залатой», была абабіта скуранымі шпалерамі з залатым цісненнем. Адзін з паркаў, дзе некалі існавалі аранжарэі, млын, мураваная скарбніца, захаваўся, але патрабуе аднаўлення.

У 1884 годзе ў Іўі была пабудаваная мячэць.

Татары на Беларусі — цікавая старонка нашай гісторыі. Сюды яны ўцякалі з Арды і Крыму ад міжусобіц і паселеныя на Беларусі недзе ў 1397-1398 гадах. Пазней яны аселі яшчэ тут і як палонныя і, прыжыўшыся, знакаміцейшыя з іх займалі дзяржаўныя пасады, а таксама мелі сваю, цесна звязаную з беларускай культуру. У мястэчку Сорак Татараў пад Вільняй у 1915 годзе быў знойдзены «Аль-Кітаб» — рэлігійная кніга, напісаная арабскімі літарамі, але беларускаю мовай, якая ўтрымлівае унікальныя звесткі аб жыцці нашай дзяржавы, а таксама старажытную беларускую фанетыку XVI стагоддзя. З 20—30-ых гадоў пачалося вывучэнне падобных рукапісаў, якіх аказалася некалькі. Яны ўтрымліваюць шмат легендаў і паданняў мусульман. Прывядзём адно (з Крушынянскага аль-кі-табу):

«Ішоў у мячэць малады багамолец. Але па дарозе зайшоў у карчму, дзе карчмарка замкнула за ім дзверы і сказала, што ён выйдзе толькі тады, калі вып'е кухаль гарэлкі, альбо саграшыць з ёю, альбо заб'е дзіця. Падумаўшы, што найменшым грахом будзе піццё гарэлкі, багамолец так і зрабіў. Але, упіўшыся, сатварыў ён таксама і два астатнія грахі — забіў дзіця і саграшыў з карчмаркаю». Вывад, які робяць у запісе, маралізатарскі — трэба не піць гарэлкі і не хадзіць у карчму...

Мячэці раней былі ў розных частках Вялікага княства Літоўскага, але з іх засталася адна старажытная — у Іўі (цяпер ладзяць і новыя). Цікавы факт з нашага сумеснага жыцця — аж да XVII стагоддзя ішлі ў мячэцях службы па вялікім князі Вітаўце, які зрабіў шмат для таго, каб мусульмане ў гэтым краі маглі спавядаць сваю веру. Звяртаючыся да вялікага князя Жыгімонта ў 1519 годзе, мусульмане пісалі: «На шаблі нашыя мы прысягалі, што любім ліцвінаў, каторыя ў вайну забралі нас у палон, але ўступаючым на гэтую зямлю сказалі, што гэты пясок, гэтая вада і гэтыя дзеравы для нас агульныя».

Па сёння мусульмане — караімы — жывуць у Троках, маюць нават назву вуліцы — Караімская.

Дарэчы, Трокі маюць самае непасрэднае дачыненне і да другога горада, які ляжыць на шляху да Гродна. У іх ёсць замак, які ўваходзіў некалі ў сістэму абарончых крэпасцей супраць крыжакаў. Такія ж абарончыя крэпасці былі пабудаваныя ў Крэве і Лідзе.

Ліда — таксама старажытны горад. Працягваючы наша апавяданне пра татар на Беларусі, не можам не нагадаць, што менавіта ў Лідскім замку жылі Тахтамыш з Залатой Арды, якому даў прыстанішча вялікі князь Вітаўт з 1396 па 1399 год, і Даўлет-Хаджы Гірэй, які з дапамогай Вялікага княства Літоўскага стаў на чале перакопскіх татар.

Прыехаўшы ў Ліду, агляд, канешне ж, пачнем з замка. Замак, ад якога засталася Паўднёвая сцяна і частка вежаў (цяпер рэстаўруецца), пабудаваны пры князі Гедыміне, будаўніцтва пачалося ў 1323 годзе на месцы зліцця двух рэчак — Каменкі і Лідзеі, дзе ўзведзены штучны востраў, зроблены вялікі роў, які абараняў паўночны бок. Сцены замка мелі прыкладна 12 метраў у вышыню, а таўшчыня сцен вежаў дасягала 3 метраў. Для свайго часу гэта — вельмі сучасная абарончая сістэма, там выкарыстаны ўсе самыя новыя прыстасаванні для абароны замка і горада. Дасюль, пасля столькіх войнаў, грозна глядзяць байніцы... У адной з вежаў была царква Георгія Пераможцы, у другой — вязніца; тут жа месціліся архіў замка, судовая зала. З усходняга і паўднёва-ўсходняга боку замак прыкрывала вялікае штучнае возера.

Места — уласна сам горад Ліда — ляжыць на поўначы. Тут пазней знаходзіўся княжы двор, з яго да замка вяла вуліца Замкавая.

Вялікакняжацкі ўдзел, Ліда па смерці Гедыміна перайшла да яго сына Альгерда (у хрышчэнні — Аляксей), а пасля дасталася любімаму сыну Альгерда Ягайле, што ўскосна сведчыць пра яе значнасць. Аднак, як мы ўжо згадвалі, Альгерд меў 12 сыноў і натуральна, што між імі ўзнікалі вялікія спрэчкі за ўдзелы, чым і карысталіся крыжакі. Напрыклад, з Вітаўтам пад сцены Ліды прыйшлі нямецкія і англійскія рыцары, сярод якіх быў і граф Нартумберлендскі, а таксама камандор Конрад Ліхтэнштэйнцкі. Зімой 1394 года паход быў паўтораны, але, калі на першы раз ваеннае шчасце спрыяла рыцарам, на другі раз захоп не адбыўся. Дарэчы, у гэтым жа замку знаходзіліся і паланёныя Вітаўтам родзічы і жонка смаленскага князя Юрыя, якіх таму не ўдалося адбіць, хаця ён прыходзіў сюды з вялікім атрадам воінаў.

Лідская харугва ваявала таксама разам з усімі воямі Вялікага княства Літоўскага пад Грунвальдам у 1410 годзе, вярнуўшыся з вялікай славай. Дарэчы, адна з галоўных вуліц, што ішлі ад рынку, называлася Віленскай — са сталіцай княства Ліда была цесна звязана.

У час вайны з Маскоўскай дзяржавай у сярэдзіне XVII стагоддзя замак быў пашкоджаны, горкая «традыцыя» працягвалася і пазней, на пачатку XVIII стагоддзя, у час вайны са шведамі, калі ворагі падарвалі ягоныя вежы. I нават у XX стагоддзі немцы стараліся знішчыць самую памяць аб гэтым замку: прынамсі падчас вайны тут размясцілі склад боепрыпасаў, які прыйшлося доўга размініраваць.

Магдэбургскае права Ліда атрымала 17 верасня 1590 года. Герб горада: поле шчыта падзелена на 2 часткі. Правая — чырвонага колеру з залатым ільвом, павернутым управа, левая — блакітная з двума залатымі скрыжаванымі ключамі. У той час горад стаў павятовым цэнтрам Віленскага ваяводства, і ў замку пабудавалі спецыяльнае памяшканне для судовых кніг.

Ад мінулых стагоддзяў апроч замка у Лідзе захаваўся фарны касцёл, пабудаваны ў 1770 годзе (стыль барока). Праз дваццаць чатыры гады ў ім маліліся за перамогу паўстанцы Тадэвуша Касцюшкі, ураджэнца Беларусі. Паўстанне было супраць расійскага царызму, у ім удзельнічалі беларусы і палякі, што апынуліся ў іншай дзяржаве, але хацелі свабоды.

З гэтым касцёлам доўга змагаліся атэістычныя ўлады. У 70-ыя гады знайшлі былі падставу для закрыцця: аказваецца, будынак на метр выступаў наперадзе вызначанай для вуліцы прасторы. Касцёлу было прапанавана «пасунуцца». Выратавалі яго адчайныя намаганні жыхароў, і дзякуючы ім мы паранейшаму маем гэты трохнефавы храм, дзе ля ўвахода размешчаны невялікі прытвор, а на поўдні — сакрысція. Браму ж адстояць не ўдалося. Болей пашанцавала іосіфаўскаму касцёлу піяраў: у ім размясцілі планетарый, і таму гэты храм у стылі класіцызму збярогся. Пабудаваны ў 1797—1825 гадах як ратонда, наверсе 8-гранны ліхтар, а па баках — прамавугольныя пабудовы з дарычнымі калонамі. Побач з ім размешчаны кляштар (у ім некалі жылі браты-піяры), а таксама званіца.

Музей, што адкрыты тут у 1959 годзе, перажывае перыяд абнаўлення, як і ўся беларуская гісторыя. Шматлікія раскопкі Лідскага замка ўзбагацілі яго экспазіцыі, дзе раней выстаўлялі найбольш экспанаты апошняй вайны і савецкага часу. Цяпер тут, як і паўсюдна на Гродзеншчыне, можна ўбачыць дакументы аб паўстанні 1863—1864 гадоў супраць царызму, яго на Беларусі ўзначаліў Кастусь Каліноўскі, нацыянальны беларускі герой, які выдаваў першую дэмакратычную беларускую газету. Прыгавораны ў Вільні да павешання, гэты дваранін памёр са словамі: «Няма дваран, усе людзі роўныя».

З рамёстваў у Лідзе быў развіты выраб куфраў — сундукоў, дзе захоўвалася адзенне, розныя рэчы. Куфры былі прыгожыя, фарбы ў спалучэнні з разьбой надавалі ім надта самабытны выгляд. На вяселлі, калі перавозілі пасаг, такі куфар выстаўляўся на пачэсным месцы.

Калісьці менавіта тут, у Лідзе, вялікі князь і кароль Ягайла выдаў загад, які забараняў усе выявы паганства з мэтай,- каб жыхары прынялі хрысціянства (каталіцтва), але і па сёння паганскія матывы ў размалёўцы куфраў і ўсяго, што выходзіць з рук мясцовых майстроў, захоўваюцца: і салярныя выявы, і хвалістыя сімвалы змеяў... Тут некалі быў вельмі распаўсюджаны звычай карміць у хаце вужоў. На поўначы Беларусі знаходзілі шмат медалёў-змеявікоў, а ў беларускіх легендах нямала згадак пра змеяў, вужоў. Вось вытрымка з аднаго: «Мірна жыве з ліцвінамі вуж. Не кусае нікога, поўзае па хаце, як сем'янін, і калі дзеці возьмуцца за лыжкі, зараз жа падлязае да іх і працягвае сваю морду да міскі. Здараецца, што дзіця трэсне яго лыжкаю — нічога: вуж зашыпіць. адпаўзе на мінуту, а з'явіцца з другога боку. У якім доме жыве вуж, таму дому суджаны дастатак і шчасце».

Гэтыя звычаі — тое, што яднае нас" з балтамі, тое, што з'яўляецца агульным для літоўцаў і беларусаў, як і многае ў нашых казках і паданнях. Ды і дзіўНым было б, каб у выніку таго, што нашы землі Доўгія вякі былі побач, не было элементаў узаемапранікнення, асабліва ў язычніцкіх культах.

...Ліда застаецца ззаду, а мы едзем у Гродна, адзін з тых нешматлікіх гарадоў, дзе захавалася архітэктура — гэтая «застылая музыка вякоў», якою ганарыліся нашы продкі і якая ацалела тут цудам.

Гродна

Знаёмства з гэтым горадам лепей за ўсё пачынаць з месца на вуліцы Замкавай, між двума замкамі, двума палацамі каралёў: Старым і Новым, на высокім стромкім беразе Нёмана, адкуль выдатна праглядаецца панарама Занёманскай часткі горада і дзе, прайшоўшы праз мост і трапіўшы ў Стары замак, можна ва ўсёй сваёй прыгажосці ўбачыць самую старадаўнюю царкву горада — Каложскую, альбо, як яе іначай называюць, Каложу. У беларускай паэзіі пра яе напісана нямала вершаў, прывядзём радкі з аднаго:

Ад сонца захіліўшыся далоняй, Хмурынай-хусткай атуліўшы плечы, Стаіць здаўна над Нёманам Каложа, Нібы мяжу пераступіла ў Вечнасць.

Каложская (альбо Барысаглебская, паколькі названа ў гонар святых пакутнікаў Барыса і Глеба) царква была пабудавана ў другой палове XII стагоддзя. Яна сведчыць, што ў старажытным Гродне (у летапісах яго называюць Гарадзень, Горадня) існавала вельмі самабытная архітэктурна-мастацкая школа — пра гэта раскажуць маёліка і рознакаляровыя камяні, што з высокім мастацкім густам упрыгожваюць сцены.

Пра высокую культуру гарадзенскіх майстроў гаворыць таксама выкарыстанне арыгінальных уставак — гаршкоў, якія ўстаўляліся ў сцены (іх называлі галаснікамі, таму што кожнае слова, сказанае ў царкве, чулася паўсюль, і не трэба было напружваць голас). Барысаглебская царква захавалася не поўнасцю — частку яе разбурылі войны, частка абрушылася ў Нёман пасля апоўзня.

Такой жа прыгожай, як гавораць раскопкі, была і Ніжняя царква, рэшткі якой захаваліся на тэрыторыі Старога замка. Яна знаходзілася на селішчы, вядомым яшчэ з X стагоддзя, якое да часу ўзнікнення Барысаглебскай царквы стала крэпасцю.

Сцены гэтай крэпасці ў XIII-XIV стагоддзях лічыліся непрыступнымі, што не раз маглі засведчыць крыжакі, якія шмат разоў прыходзілі сюды, каб заваяваць прыгожы і багаты горад з высокай культурай.

Праўда, у 1284 годзе, пры самым першым нападзе крыжакаў на Гродна, ім удалося ўзяць яго. Ды не сілай — як расказваюць паданні, два браты з племені прусаў (племя гэтае пазней было цалкам знішчана нямецкімі рыцарамі, але ў гэтыя часы яно яшчэ існавала і шукала абароны ў гродзенцаў і ў іншых славянскіх гарадоў) дапамаглі немцам уварвацца ў горад...

Пазней жа, калі тут жыў кашталян Давыд Гарадзенскі, усе спробы заваёўнікаў заканчваліся няўдачай.

Давыд Гарадзенскі ў шэрагу беларускіх вояў стаіць, бадай што, за Усяславам Чарадзеем — магутным полацкім князем. Яго ваенны талент праявіўся неаднойчы і зрабіў яго славутым на славянскіх землях. Вялікі князь Гедымін (які, дарэчы, і сам загінуў у 1341 годзе ў бітве з крыжакамі, што гаворыць само па сабе аб яраснай барацьбе за незалежнасць, якая тут вялася ў XIII-XV стагоддзях, да самай Грунвальдскай бітвы ў 1410 годзе) высока цаніў Давыда і аддаў за яго сваю дачку Біруту. Для прыкладу — сярод зяцёў Гедыміна былі кароль Польшчы Казімір Вялікі, маскоўскі князь Сімяон Горды, цвярскі князь Дзмітрый... А для многіх дыпламатычных перамоваў, для ваенных радаў вялікі князь найперш запрашаў Давыда, якога пасля сталі клікаць Давыдам Гарадзенскім... Давыд рабіў у адказ на набегі крыжакаў паходы ў Германію — на Брандэнбург, на Франкфурт-на-Одэры — і быў у рэшце рэшт забіты ў спіну ў сваім паходным шатры польскім рыцарам Андрэем Гостам...

Вялікі князь Вітаўт, які зрабіў Гродна па сутнасці сталіцай Вялікага княства Літоўскага, шмат перацярпеў у гэтай крэпасці, калі стаў ёю валадарыць. Тут ён ледзь не згарэў разам з сям'ёй у час моцнага пажару, тут вытрымліваў асаду каралеўскага войска, якім кіраваў ягоны стрыечны брат Ягайла (той забіў у крэпасці Крэве бацьку Вітаўта, князя Кейстута, і сам Вітаўт ледзь уратаваўся з Крэўскай турмы). Ягайла пры дапамозе ваеннай хітрасці авалодаў замкам — але праз нейкі час браты памірыліся, падпісаўшы разам Астроўскае пагадненне.

Уявіце сабе замак тых часоў: магутныя каменныя сцены таўшчынёй каля трох метраў, пяць вежаў, з якіх дзень і ноч сачылі за ваколіцамі ўзброеныя воіны... Па дакументах, менавіта ў Гародні каралева Соф'я апраўдвалася перад сеймам і клялася, што сыны яе — ад старога караля Ягайлы і што князь Вітаўт дарэмна ў гэтым сумняваецца...

Можа, ад таго, што і месца было вельмі зручным — на беразе вялікай ракі, на гары, пры ўпадзенні ў Нёман рэчкі Гараднічанкі,— сваёй любімай рэзідэнцыяй выбраў Гродна і кароль Стэфан Баторый, які і памёр тут 12 снежня 1586 года, паводле легенды, атручаны сваімі супернікамі. Памёр тут і другі кароль, вялікі князь літоўскі, Казімір Ягелончык (1427-1492) — і гэта сведчыць аб тым, якое значэнне меў горад у гісторыі Вялікага княства Літоўскага. Пры Баторыі перабудаваны Стары замак, і пры перабудове перайначаны палац Вітаўта, вежы-байніцы. Новы палац — не сурова-аскетычнае збудаванне воіна, а сапраўднае каралеўскае жытло. Нездарма палац будаваў італьянец Скота з Пармы. I ўсё ж і кароль Баторый вёў жыццё воіна, і таму ў замку былі таксама тоўстыя, «абарончыя» сцены. Пакоі караля на другім паверсе былі ўпрыгожаны каменнай разьбой, кафлямі, а падлога выкладзена керамічнымі і мармуровымі плітамі. Брама была з пад'ёмным мостам і жалезнымі дзвярыма.

Баторый, сямігародскі ваявода, які ажаніўся з Ганнай Ягелонкай і стаў каралём федэратыўнай дзяржавы — Польшчы і Вялікага княства Літоўскага (у снежні 1575 года), скончыў Падуанскі універсітэт. Ён заснаваў езуіцкую школу ў Полацку, акадэмію ў Вільні. Але вымушаны быў шмат ваяваць — Лівонская вайна прайшла праз усю Беларусь, балюча адбілася на Полацку, страты якога былі вялізнымі: вайна за яго з маскоўскім царом Іванам Жахлівым знішчыла шмат якія скарбы культуры гэтага старажытнага горада, але прынесла славу Баторыю як храбраму ваяру, які пакінуў пра сябе ў беларусаў добрую памяць.

Пад Гродна была гара, якую народ назваў Баторавай, бо там гэты кароль паляваў на зуброў і мядзведзяў — іх у тыя часы было мноства. Засталіся і паданні пра вайну з Масковіяй, толькі вось сапраўды гістарычныя асобы там перапляліся з казачнымі персанажамі. А замак у Гродне захаваўся, і ён цесна звязаны з тым гістарычным перыядам нашай зямлі, калі яе каралём быў Стэфан Баторый.

Цяпер тут краязнаўчы музей, дзе сабрана шмат цікавых экспанатаў — старадаўнія гарматы, знойдзеныя ў рацэ Нёмане, кальчугі рыцараў і меч з надпісам «Пі кроў», гербарый славутай пісьменніцы Элізы Ажэшка, якая тут жыла доўгія гады і памерла, напісаўшы шмат кніг, дзе расказвалася пра беларусаў, пра «тутэйшых». Ёсць тут і славутае шкло, якое выраблялася на гродзенскіх мануфактурах, і звесткі пра розныя часы нашай гісторыі.

I прайшоўшы па яго залах, мы вернемся да пачатку і раскажам пра другі замак, што стаіць насупраць.

Гэты каралеўскі палац пабудаваны дрэздэнскімі архітэктарамі М. Д. Пёпельманам, I. X. Яўхам і I. Ф. Кнёбелем у 1734-1751 гг. на месцы Ніжняга замка, які існаваў яшчэ пры Вітаўце і найбольш цесна звязаны з імем апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста, фаварыта рускай царыцы Кацярыны II.

Тут, па жаданню караля, адбыўся асенні сейм Рэчы Паспалітай 1793 года. Магнаты Вялікага княства Літоўскага тады далі згоду на аплату асабістых даўгоў караля, і таму ў Белавежы адбылося пышнае каралеўскае паляванне на зуброў, а пры ад'ездзе ў Гродна — як бы сімвалічнае братанне Польшчы з Літвой (Беларуссю). Прымалі караля надзвычай багата і пышна. Як успамінаюць сучаснікі, болей за ўсё тады балявалі ў Нясвіжы.

Але ў гісторыю Гродзенскі сейм увайшоў як апошні, надзвычайны сейм Рэчы Паспалітай, які яшчэ называюць «нямым сеймам». Рускі пасол Я. Северс загадаў акружыць войскамі замак і горад, і хаця дэпутаты не сказалі ніводнага слова, было заяўлена пра ратыфікацыю дамовы з Прусіяй, якой адыходзілі спрадвечныя польскія землі — таму што, як казуістычна было заяўлена, «маўчанне — знак згоды».

У час Гродзенскага сейма ў гэтым палацы жылося раскошна: тут былі залы, дзе магло баляваць па семсот чалавек, адбываліся маскарады, а ў зімовым садзе расло шмат экзатычных дрэў і садавіны. I гэта ў час развалу краіны, пры амаль пустой дзяржаўнай казне! Затое ў апошнія месяцы свайго каралявання менавіта тут, у Гродзенскім палацы, Станіслаў Аўгуст, магчыма, як ніколі сур'ёзна думаў аб лёсе краіны і яе народаў — ён шмат хадзіў у недалёкі адсюль касцёл, маліўся, жыў даволі адзінока, пад наглядам нядобразычлівых вачэй. Нейкі цень як быццам і сёння ахутвае гэты прыгожы палац, сведку магнацкай пыхі і ўпадку іхняй велічы (праўда, значная частка яго згарэла і была адноўлена пасля апошняй вайны).

Магчыма, Станіслаў Аўгуст успамінаў сябра сваёй ранняй маладосці, з якім выхоўваўся разам у Волчыне (цяперашняя Брэсцкая вобласць), Антонія Тызенгаўза, былога свайго міністра, надворнага літоўскага падскарбія. Апошняму ў сэнсе памяці нашчадкаў-гродзенцаў пашанцавала болей, чым гэтаму каралю: ва ўсіх даведніках і апісаннях горада ўспамінаюцца пабудаваныя ім дамы і мануфактуры, а таксама два пасёлкі, якія ўзніклі ў выніку яго грандыёзнай дзейнасці,— Ласосна і Гарадніца. За пятнаццаць гадоў гэты чалавек пабудаваў у Гродне і пасёлках дваццаць тры мануфактуры, на якіх вырабляліся тканіны і карункі, дываны і паясы, шкло і карэты — яны разыходзіліся па ўсёй Рэчы Паспалітай. Сёння на галоўнай вуліцы Гродна яшчэ стаяць дамы, узведзеныя ім для рабочых і рамеснікаў. Але гэты чалавек, які хацеў зрабіць з Гродна новую Галандыю, дзейнічаў варварскімі і самаўпраўнымі метадамі, вяртаючы на паншчыну ўжо вызваленых ад яе людзей, адбіраючы дзяцей у бацькоў, каб сілком рабіць з іх патрэбных спецыялістаў. З самім Тызенгаўзам абышліся гэтак жа крута і па-барбарынску: калі па ўказу караля, злосна настроенага супраць свайго былога сябра, які закрануў і інтарэсы магнатаў, яго знялі з пасады, то паводзілі сябе з падскарбіем як з дзяржаўным злачынцам і нават судзілі яго — пазней. А ў час секвестру яго маёмасці гэтаму некалі самаму магутнаму ў Гродна чалавеку давялося хавацца ў былой езуіцкай калегіі.

Мы ўбачым раён Гарадніцы крыху пазней, а зараз трэба агледзець храмы, якія густа ляпіліся вакол гістарычнай часткі горада і былі ў свой час асновай яго абарончага комплексу.

Вядома, шмат якія з іх не захаваліся — цэрквы Васкрасенская, Мікалаеўская, Сімяонаўская, Троіцкая, Чэснага крыжа... Не захавалася і ратуша з гандлёвымі радамі, знішчаныя ўжо ў самыя апошнія часы, касцёл Фара Вітаўта...

I ўсё гэта было тут, недалёка ад замкаў. Ды частку былога хараства можна ўбачыць: засталіся фарны, бернардзінскі, францысканскі, брыгіцкі і іншыя касцёлы, пры якіх былі і кляштары. Але, сыходзячы з маста між двума замкамі, мы, зірнуўшы на воданапорныя вежы, пабудаваныя ў канцы XIX-пачатку XX стагоддзя (непадалёк ад іх некалі мясціўся славуты Рыбны рынак), пастаім крыху каля былога Гродзенскага манастыра базыльянак, пабудаванага ў 1720-1751 гг. у стылі барока. Базыльяне — уніяцкі ордэн, і таму ў XVIII стагоддзі, калі уніятамі была пераважная частка насельніцтва Вялікага княства Літоўскага (Беларусі), кляштар і ягоны храм карысталіся вялікай павагай.

...У 70-80-ых гадах, калі тут ствараўся Рэспубліканскі музей атэізму і гісторыі рэлігіі, можна было бачыць груды тонкіх жаночых костачак — калісьці жанчын, якія вырашылі прысвяціць сябе Богу, пасля смерці хавалі тут, у манастыры. 3 астанкамі ў музеі абыходзіліся беражна — якраз вярталіся часы, калі да кожнага чалавечага жыцця, як і да яго праху, пачыналі ставіцца з павагай. Шмат намаганняў, каб сабраць тут экспанаты для музея, прыклаў пісьменнік Аляксей Карпюк, яго першы дырэктар... Хацелася б, каб яго імя захавалася, як захавалася імя архітэктара I. Фантана, які рабіў будынак манастыра. У комплексе манастыра — царква Раства Багародзіцы, капліца, дом ігуменні, гаспадарчыя прыбудовы. Не захавалася Гродзенская Прачысценская царква, але рэшткі яе красамоўна гавораць аб высокай мастацкай вартасці, як і разнастайная кафля, выяўленая на тэрыторыі манастыра.

А далей праз вуліцу Замкавую пойдзем на плошчу. Але спачатку спынімся каля дома № 16 і, увайшоўшы ў двор, паглядзім гэты прыгожы дом, ляпніну раслінных гірляндаў, вокны з арыгінальнымі ліштвамі. Стыль дома — класіцызм, але нам цікава глядзець на гэты дом як на звычайнае жытло, якое ўпрыгожвалі для сябе, каб было ўтульна і добра на душы. Тут, на вуліцы Замкавай, асабліва ўвечары, пануе цішыня, і здаецца, што дамы перагаворваюцца паміж сабой. Увогуле кожны дом цікавы — і можна гадзінамі разглядаць каваныя ўзоры на балконах, дзвярах, старадаўнія аркі, якія былі ў свой час непрыступнымі, таму што не так проста было прабіць тоўстыя дубовыя дзверы. Цяпер у двары можна заходзіць свабодна, бачыць, як там няспешна ідзе сваё жыццё — але нас чакае плошча.

З двух бакоў яе як бы замыкаюць велічныя пабудовы — былы касцёл езуітаў (фарны) і бернардзінскі. Дакладней, гэта не толькі касцёлы — гэта таксама цэлыя комплексы, кожны з якіх мае сваю арыгінальную архітэктуру і гісторыю.

Кляштар і касцёл бернардзінцаў і па сёння складаюць самы вялікі і цэласны комплекс, і менавіта яны, узнесеныя высока над Нёманам і горадам, надаюць сілуэту Гродна непаўторнасць і хараство. Чатырох'ярусная вежа — званіца, што размясцілася між касцёлам і манастыром, сам касцёл — трохнефная шасцістоўпная базіліка, у якой спалучаюцца стылі готыкі, рэнесанса і барока, і арыгінальны кляштарны корпус выглядаюць як адно цэлае. Варта зайсці ў касцёл: вока цешыцца высокамастацкай разьбой па дрэву, скульптурамі, фрэскавым жывапісам, які з'явіўся ў XVIII стагоддзі (сам касцёл і кляштар будаваліся на працягу двух стагоддзяў, з XVI па XVIII). Вядома ж, гэта наклала свой адбітак на выгляд касцёла — колькі разоў за гэты час змяняліся як палітычная сітуацыя, так і архітэктурны стыль! Год пачатку будаўніцтва — 1595 — быў годам перад царкоўнай уніяй 1596 года ў Брэсце, пасля уніі люблінскай, на якую па-рознаму глядзелі жыхары Вялікага княства Літоўскага: адны, спадзеючыся, што уніяцтва стане нацыянальнай рэлігіяй беларусаў, даўшы ім нарэшце рэлігійную цэласнасць; другія бачылі ў ёй сродак зліцця ў адно двух народаў, кожны з якіх меў і дасюль мае свае яркія адметнасці, але на што, мабыць, спадзявацца было дарэмна; трэція — ярасна выступаючы за цэласнасць праваслаўя і падазраючы ў уніі толькі сродак для далейшага знішчэння самабытнасці вялікай беларуска-літоўскай дзяржавы. I тут, у гэтых сценах, віравалі страсці. Спрачаюцца і сёння — ці будзе на Беларусі свой, беларускі, касцёл? Парасткі былога — у сённяшнім часе.

Славуты дзеяч Беларускага Адраджэння Вацлаў Ластоўскі піша ў сваёй «Кароткай гісторыі Беларусі»:

«Брэсцкая унія адбылася пры поўным разладзе ў грамадстве і пайшла па дарозе, якая не мела нічога супольнага з нацыянальнай справай. Гэта была вялікая абмылка. Яе зразумелі нават пазнейшыя каталіцкія гісторыкі і наракаюць на тагачасных «місіянераў», кажучы, што яны былі зусім няздатныя да працы сярод беларусаў, бо не апіраліся на нацыянальнае пачуццё народу, але яго апалячвалі». I далей прыводзіць словы каталіцкага ксяндза Калінкі: «Усе народы створаны Богам, мілыя Богу, ды ўсе яны, не трацячы свайго нацыянальнага пачуцця, могуць прылучыцца да ўсясветнай царквы».

Мы дапусцілі гэтае адступленне, бо яно ўсё мае непасрэднае дачыненне да касцёла, які стаіць на другім канцы плошчы, на якой некалі стаяла Ратуша. Рэлігійныя і палітычныя разлады падарвалі моц Рэчы Паспалітай, і справа, якую езуіты так паспяхова пачыналі, абярнулася супраць іх: ордэн урэшце быў забаронены, Рэч Паспалітая разам з беларускімі землямі раздзелена, і народ чарговы раз перажыў гвалт — прымусовы пераход з уніі, якая пратрымалася на Беларусі 243 гады, у праваслаўе, а палякі адчулі нацыянальнае прыніжэнне, аб якім пісаў геніяльны сын двух народаў, Адам Міцкевіч. Так — хацелася б пісаць пра нашы помнікі толькі як пра архітэктурныя вышыні і мастацкія пошукі — але занадта шмат горычы і ўспамінаў выклікае кожны з іх! Бо нават будаўніцтва іх было палітыкай.

Комплекс фарнага касцёла і кляштара ў мінулым быў самым багатым і вядомым ва ўсёй Рэчы Паспалітай. Ён таксама помнік архітэктуры двух стагоддзяў, гэты выдатны ансамбль у стылі барока. Калісьці тут быў славуты калегіум, бібліятэка, будынак самай старажытнай на нашай зямлі аптэкі, што захавалася. Аднаму амбону ў касцёле прысвечаны цэлыя захопленыя апісанні спецыялістаў! Амбон, паводле легендаў, сімвалізуе Ноеў каўчэг — і на Беларусі вядомы амбоны ў форме карабля (касцёл св. Андрэя ў Слоніме), перавёрнутай кветкі званочка (Праабражэнскі касцёл у Баранавіцкім раёне) і г. д. Тут, у касцёле езуітаў, ён зроблены ў форме ракавіны (адразу пазнаём трохі жэманны стыль ракако XVIII стагоддзя), а ягоны балдахін упрыгожаны багатай разьбой, постацямі анёлаў, амураў, а таксама евангелістаў.

Сапраўды, касцёл можна аглядаць гадзінамі. Тут таксама перапляліся розныя эпохі і стылі. Галоўны алтар зроблены з дрэва, якое падроблена пад мармур, час утварэння — гэта час позняга барока, а бакавыя фасады — ранняга. У нішах касцёла 14 сюжэтных кампазіцый, прысвечаных святому Францыску Ксаверыю, патрону гэтага храма, фрэскавы жывапіс належыць да сярэдзіны XVIII стагоддзя.

Выдатныя калонкі іканастасаў, выкананыя з дрэва. Чыстыя, ясныя і нейкія пявучыя фарбы фрэсак... Комплекс займаў цэлы квартал, але цяпер па прызначэнню выкарыстоўваецца толькі яго частка, галоўная з якіх — касцёл. Зірнем апошні раз на выдатны арган, на якім, канешне ж, некалі іграў спявак і кампазітар Іяхім Глінскі (1853-1898) і які багата дэкараваны ў стылі барока, і дазволім сабе няспешна прайсціся вакол комплексу, зазіраючы ў старажытныя вузкія вулачкі, якія перпендыкулярна, адна за адной, як бы ўпіраюцца ў магутныя каменныя сцены кляштара, але на самым выхадзе з касцёла звернем увагу на будынак старажытнай аптэкі, дзе цяпер Салон мэблі... Тут, пры калегіуме, у 1651—1754 гадах існаваў школьны тэатр, адсюль выходзілі не толькі рэлігійныя служкі, але і дзеячы культуры.

Недалёка знаходзіцца касцёл і кляштар брыгітак, пабудаваны ў 1634-1642 гадах у стылі ранняга барока. Але даследчыкі адзначаюць своеасаблівую трактоўку элементаў, адыход ад класічных формаў. Мае дзве прыгожа аздобленыя брамы, васьмігранныя вежы на вуглах і высокую, болей за пяць метраў, сцяну. Унутры збярогся так званы «лямус» — драўляны дом, дзе жылі манашкі-брыгіткі, вельмі своеасаблівая драўляная пабудова канца XVII стагоддзя.

Нялішне нагадаць, што ў XVI-XVII стагоддзях на Беларусі існавала 18 мужчынскіх і 7 жаночых манаскіх ордэнаў, пераважна каталіцкіх. Былі таксама мячэці, сінагогі, пратэстанцкія храмы (напрыклад, кальвінскі збор у Смаргоні), аб чым піша ў цікавай працы «Старонкі мураванай кнігі» А. Трусаў.

Адсюль мы рушым у бок даўнейшай Гарадніцы, якая цесна звязана з дзейнасцю Антонія Тызенгаўза. Але перш спынімся на вуліцы Элізы Ажэшка; тут у скверыку стаіць помнік і непадалёк — дом, дзе яна жыла многія гады.

Гэтая вядомая пісьменніца была палымянай патрыёткай горада, у час бяды, якая спасцігла яго, яна звярнулася па дапамогу да еўрапейскіх дзеячаў, і, калі стала вядома аб яе цяжкай хваробе (памерла ў 1910 годзе, пражыўшы ў Гродна сорак гадоў), на вуліцы перад домам пані Элізы насцілалі салому, і гродзенцы стараліся цішэй ездзіць па вуліцы, каб не турбаваць хворую. Яна была не толькі вядомай польскай пісьменніцай, але і сувязной атрада паўстанцаў Р. Траўгута, які дзейнічаў у Беларусі. Нездарма вуліца — па сутнасці галоўная ў горадзе — названа яе імем. Тут жа, на гэтай вуліцы, ёсць дамы (№ 1, 9, 15, 19, 28, 35, 37), якія таксама з'яўляюцца помнікамі архітэктуры XVIII-пачатку XX стагоддзя. Адзін з іх, дом № 37, пабудаваны хутчэй за ўсё ў 1765 годзе, захаваў імя архітэктара — Ю. Мёзера і вядомы як дом рамесніка. Гэты ж архітэктар будаваў і гродзенскія корчмы, захавалася апісанне адной з іх з выразнай назвай «Галеча».

Каля вуліцы Ажэшка зараз існуе плошча Леніна, якая таксама знаходзіцца на месцы былой Гарадніцы. Гэты куточак горада мае таксама свой, арыгінальны выгляд і звязаны, як мы ўжо гаварылі, з імем Тызенгаўза.

Паўкруглая плошча атулена з аднаго боку былым домам віцэ-адміністратара (другая палова XVIII стагоддзя) і былым музычным флігелем, вядомым з 70-ых гадоў XVIII стагоддзя як «крывая афіцына», бо ён мае выгнутую форму. 3 другога боку знаходзіцца былы тэатр Тызенгаўза.

З гэтым тэатрам звязаны імёны «прэм'ера музыкі», таленавітага скрыпача і дыры-жора Л. Сітанскага, які па заданню А. Тызенгаўза быў пасланы ў 1772 годзе ў Еўропу, каб запрасіць у Гродна лепшых майстроў сцэны. I сапраўды — у 1776 годзе ў тэатры працавала ўжо пятнаццаць іншаземцаў, сярод якіх — Дж. Кампанучы, спявачка К. Банафіні, «басіст» Я. Гіблер. Літоўскі падскарбій нават запрашаў у Гродна фран-цузскага філосафа і пісьменніка Ж.-Ж. Русо і браўся аплаціць яму ўсе выдаткі. Балетная трупа тэатра дасягнула да 1779 года высокага прафесійнага ўзроўню і налічвала болей за 30 чалавек, сярод якіх выдзяляўся балетмайстар Г. Петынеці. Ставіліся оперы, балеты, камедыі, сярод якіх «Севільскі цырульнік» П. Бамаршэ, оперы А. Сакіні і П. Гульельмі. У музычным флігелі — «крывой афіцыне» — былі не толькі класы для заняткаў і інтэрнат для навучэнцаў, але таксама даваліся канцэрты, на якія хадзіла гродзенская публіка — вядома ж, з акружэння магнатаў і шляхты. Але навучэнцамі былі дзеці прыгонных сялян і мяшчан. Першай танцоўшчыцай, славутасцю тэатра была Мар'яна Малінская (Малевіч), што нарадзілася каля 1767 года на Палессі, а пасля з прыгоннай стала каралеўскай танцоўшчыцай у складзе Варшаўскай каралеўскай трупы.

Побач з тэатрам існаваў і палац Тызенгаўза, за якім пачынаўся парк (былы Батанічны сад, закладзены вядомым французскім вучоным і медыкам Ж. Жыліберам, які прыехаў сюды з Лондана ў 1774 годзе). Ж. Жылібер — стваральнік і медычнай школы, або акадэміі, якая пабудавана ў 1770 годзе ў стылі позняга барока. Пасля шматлікіх пераробак, асабліва ў XIX стагоддзі, выкарыстоўваецца як адміністрацыйны будынак.

Батанічны сад — першы ў Рэчы Паспалітай, для якога Жылібер, не шкадуючы сіл, збіраў розныя экзатычныя расліны. Вучоны зжыўся з гэтым горадам, стараўся для яго росквіту, і сапраўды Гродна быў цэнтрам як музычнай культуры, так і навукі. Тут працавалі людзі з усёй Еўропы — балетмайстар Леду, хімік Мюнц, матэматык і астраном Ф. Нарвойш, многія іншыя, тут выдаваліся ў мясцовай друкарні кнігі і падручнікі на лацінскай, польскай і стараславянскай мовах, прамовы дэпутатаў на сеймах, творы Вальтэра і Мальера, газеты, календары.

Гродна памятае ўсіх — прыгонных артыстаў, што стваралі высокія ўзоры мастацтва, вучоных, што тут, у цішы Гарадніцы, узвышалі славу беларускай навукі, а таксама і тых знакамітых уладароў, якія праславіліся ў гісторыі. Напрыклад, Пётр I,— рускі цар, які ўчыніў Беларусі шмат разбурэнняў, быў тут разам з войскам Аўгуста II, польскага караля, абкружаны войскамі шведскага караля Карла XII. Штурм не адбыўся, але рускія пры адступленні затапілі ў Нёмане свае пушкі і ядры (вы бачылі іх у музеі). Памятае горад каралеўскія мануфактуры, на якіх стагналі тысячы нявольнікаў, ствараючы творы мастацтва. Яго любілі каралі, яму зайздросцілі ворагі.

Можна шмат чаго яшчэ паказваць у Гродна. I варта, мабыць, праехаць праз Гарадніцу да новых вуліц горада, аж да Новага маста, каб адтуль, з левага берага Нёмана, глянуць на Каложу. А пакуль аўтобус будзе ехаць міма новых будынкаў, міма ляснога масіва, варта расказаць адну з легендаў пра магутны Нёман — раку, якую ўспамінаюць у сваіх песнях і паданнях многія народы. Пяройдзены Напалеонам у 1812 годзе, як Рубікон, пасля якога прыйшла параза, Нёман цячэ і сёння, як стагоддзі назад, несучы на сабе параходы і лодкі:

«Даўным-даўно з-пад вялізнага каменя, дзе б'е крынічка, нарадзіўся славуты багатыр, якога празвалі Нёманам. Быў ён прыгожы і працавіты. А непадалёк жыла прыгажуня Лоша — лянівая, распешчаная. За што пакахаў яе Нёман — ніхто не ведае, але гулялі вяселле ўсе суседзі — Сула, Уса, Уздзянка, Шчара [1]. Пайшлі будзённыя дні; не хацела Лоша разам з Нёманам працаваць на людзей, выходзіць на шырокія прасторы. I аднойчы цёмнаю ноччу кінуўся ён бегчы ад некалі каханай жанчыны: вельмі хацелася яму знайсці спатолю ў моры!

Прачнулася Лоша, усё зразумела і ўслед за багатыром кінулася. Доўга бегла, пакуль не дагнала яго каля груда пясчанага, дзе цяпер Пясочнае, і кінулася, плачучы, да яго на грудзі. Так зноў злучыліся Лоша з Нёманам, і разам пабеглі да мора...» На Новым мосце і Каложа, і два каралеўскія замкі, і набярэжная глядзяцца па-новаму. I, праязджаючы паралельна рацэ, можна колькі часу глядзець на касцёл і кляштар францысканцаў, якія ўпрыгожваюць сілуэт Занёманскай часткі Гродна.

Пабудаваны ў 1635 годзе, комплекс быў ахвярай вялікага пажару і адноўлены ў XVIII стагоддзі. Цяпер тут — касцёл у выглядзе трохнефавай базілікі, трох'ярусная вежа-званіца з самастойным уваходам. Разам з двухпавярховым кляштарным корпусам яны ўтвараюць замкнёны двор. Тут, у засені дрэў, вельмі ўтульна сядзець, разглядаючы ярусы галоўнага фасада, яго вокны. У самім жа касцёле захавалася прыгожае багатае афармленне — накладная драўляная разьба, шмат скульптур, ляпніны, прыгожы двух'ярусны галоўны алтар і амбон у стылі ракако, упрыгожаны выявамі чатырох евангелістаў.

Недалёка адсюль знаходзіцца тытунёвая фабрыка — былая фабрыка Шарашэўскага, а вуліца, якая вядзе да старога моста, названая імем аднаго з пагранічнікаў, якія загінулі пры абароне беларускай зямлі ў першыя ж дні вайны — Р. Гарнавога.

Пералічваць імёны славутых сыноў і дачок Гродна, мабыць, не варта — іх спіс вельмі доўгі. Назавём толькі паэтаў, якія сядзелі і пісалі вершы ў Гродзенскай турме — П. Пестрак, Б. Тарашкевіч, В. Таўлай. Тут адбылося творчае станаўленне аднаго са знакаміцейшых пісьменнікаў сучаснай Беларусі — Васіля Быкава, сюды не раз прыязджаў класік нашай літаратуры Ф. Багушэвіч... але досыць, бо пяро само просіць называць яшчэ і яшчэ... Гродна — не толькі каралеўскі горад, гэта горад-вартаўнік, праз які імкнуліся на нашу зямлю чужынцы. I няхай яго высокія вежы, яго званіцы не скажуць ніколі аб новым нашэсці, а радуюць людзей, што прыязджаюць да нас са светлымі пачуццямі...

Крэва — Баруны — Гальшаны

Па дарозе на Вільню праз Ашмяны, на скрыжаванні аўтамабільных дарог на Смаргонь, Маладзечна, Ашмяны месціцца невялічкая вёска, цэнтр сельсавета. А некалі гэтая назва — «Крэва», пачынаючы з XIII стагоддзя, была вядомай усім жыхарам Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Па сваёй гістарычнай значнасці для лёсу беларусаў гэтае месца, бадай што, самае важнае, самае памятнае. Шмат гарадоў на Беларусі, дзе прымаліся розныя акты, пастановы, рашэнні — але ніводнае з іх не мела таго значэння, якое мела Крэўская унія 1385 года,— унія, падпісаная ў замку, толькі рэшткі якога гавораць нам аб магутнасці і значнасці яго ўладальнікаў. Замак у пачатку XIV стагоддзя пабудаваў вялікі князь беларуска-літоўскай дзяржавы Гедымін.

Вядомае з XIII стагоддзя як сталіца Нальшчанскай зямлі, Крэва ў 1338 годзе атрымаў Альгерд — вялікі князь літоўскі, чыя жонка — князёўна віцебская Марыя Яраслаўна — пабудавала ў Вільні першы мураваны праваслаўны храм Параскевы Пятніцы (1345).

Пасля Альгерда засталося вялізнае княства, а таксама 12 сыноў і 9 дачок ад дзвюх жонак (абедзве, дарэчы, былі праваслаўнымі). Таксама застаўся яго брат Кейстут, постаць велічная і магутная. Завязаўся вялізны вузел страсцей, інтрыг, славалюбства — і водгукі іх не толькі страсянулі сцены гэтага замка, але рэхам аддаліся ў гісторыі.

Уладарства пасля сябе Альгерд, як гэта часта бывае, пакінуў не самаму кемліваму, а самаму любімаму, малодшаму сыну — Ягайле.

Дзядзька Ягайлы, Кейстут, быў храбрым воем, яго любілі ў княстве. Дарэчы, сама ягоная жаніцьба сталася рамантычнай баладай: аднойчы падчас язычаскага свята князь убачыў жрыцу-вайдэлотку — Біруту. Паколькі замуж ёй выйсці не выпадала — яна назаўсёды павінна была заставацца нявінніцай — Кейстут проста выкраў Біруту і ажаніўся з ёю, нягледзячы на пратэсты жрацоў, і кахаў яе да самай сваёй смерці. А смерць яго была жахлівай — тут, у Крэўскім замку, ён быў задушаны па загаду Ягайлы.

Адбылося гэта, хутчэй за ўсё, у галоўнай вежы замка — Княжай. У свой час яна мела не меней як тры паверхі, княжацкія пакоі знаходзіліся на другім, а турма ўнізе. Дарэчы, пакоі князя былі ўпрыгожаныя фрэскамі, якія не захаваліся, за выключэннем некаторых фрагментаў.

Тут жа, у гэтай турме-вежы, палонным сядзеў і сын Кейстута — Вітаўт, стрыечны брат Ягайлы. I яго чакала такая ж жахлівая смерць, але лёс судзіў яму іншае — пражыць восемдзесят гадоў, стаць героем Грунвальдскай бітвы, валадаром Літоўскага княства, за самастойнасць якога ён змагаўся да самае смерці. I таму яму ўдалося выйсці з гэтых муроў. Адбылося гэта таксама досыць рамантычна: па адной версіі, ён апрануў доўгі чорны плашч сваёй жонкі Ганны і выйшаў з турмы, пакінуўшы яе ў вязніцы, спадзеючыся, што Ягайла не абняславіць сябе забойствам жанчыны. Па другой — яму дапамагла збегчы закаханая ў яго прыслужніца жонкі... Як бы там ні было, Вітаўт пазбегнуў смерці, і пасля, праз гады, усё ж вымушаны быў прымірыцца з Ягайлам.

Так і прайшлі яны побач свае жыцці — варагуючы, мірачыся, спаборнічаючы.

Ягайле шанцавала болей — яму, нежанатаму яшчэ вялікаму князю, суседняя Польшча прапанавала шлюб з маладзенькай каралевай Ядзвігай і унію — саюз дзвюх дзяржаў — пад адной уладай. Умова — прыняць каталіцтва.

Ягайла быў да гэтага праваслаўным і меў імя па хрышчэнні Якаў. Але дзеля кароны караля і ўладара агромністай дзяржавы (дакладней, дзвюх дзяржаў) ён прыняў прапанову.

14 жніўня 1385 года тут, у Крэве, унія была падпісана. У тым жа годзе на Люблінскім сейме Ягайла быў абраны каралём Польшчы і ажаніўся з дачкой караля Людовіка Ядзвігай, стаўшы ў каталіцтве Уладзіславам.

Але ў княстве былі сілы, якія не хацелі падпарадкаванага становішча такой магутнай дзяржавы, як Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Узначаліў іх Вітаўт. Вось чаму беларусы лічаць Вітаўта сапраўдным уладаром іх дзяржавы, беларускім князем — патрыётам сваёй Айчыны.

Цікавы такі эпізод. Падчас Грунвальдскай бітвы 1410 года — найвялікшай бітвы славян за сваю свабоду супраць крыжакаў — у крытычны час, змагаючыся і губляючы сваіх вояў, Вітаўт прымчаўся да стрыечнага брата, які ў той час слухаў імшу, і папрасіў яго перарваць набажэнства. Але, як гаворыць «Хроніка Быхаўца»,— «... Ягайла яму адказаў: «Мілы браце, ніякім чынам не магу зрабіць інакш, толькі імшу даслухаць мушу». I, даслухаўшы імшу, загадаў свайму атраду рушыць на выратаванне. I той атрад, прыйшоўшы на дапамогу войску літоўскаму, «пайшоў з войскам літоўскім на немцаў, і разбілі нагалаву немцаў, і самога магістра, і ўсіх яго комтураў забілі, і безліч немцаў забілі, і ўзялі ў палон; а іншыя ляшскія войскі ім нічым не дапамагалі, толькі на тое глядзелі».

Цікава — калі б імша прадоўжылася яшчэ на якую гадзіну, ці не позна было б увогуле каго-небудзь ратаваць?

На чале палкоў, якія прынялі асноўны ўдар немцаў, быў Вітаўт. Той Вітаўт, што прабіраўся адсюль ноччу, пад выглядам жанчыны, паўз варту, якая пры святле факелаў, хутчэй за ўсё, расказвала адзін аднаму, як гэта прынята і зараз, прыгоды і анекдоты... А можа, гаварылі пра злавесны цень, які нібыта вісеў над гэтым замкам, таму што, калі ў 1387 годзе брат Ягайлы атрымаў Крэўскае княства, праз чатыры гады ён быў атручаны? Можа, і не звязаныя ў адно гэтыя падзеі, бо атручаны Скіргайла быў у Кіеве манахам Фамой, але ж — зноў Крэва...

Гэты замак у 1433 годзе быў штурмам узяты войскам Свідрыгайлы — таксама прэтэндэнтам на трон Вялікага княства Літоўскага. У пачатку XVI стагоддзя яго разбурылі крымскія татары — нападаў іх увогуле на Беларусь было мала, але ж іх прага да разбурэння знайшла сабе выйсце менавіта на гэтым замку!

У 1792 годзе горад набыў магдэбургскае права і герб — у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога сярэбраная зорка. Але не паспеў як след выкарыстаць гэтае права — у 1793 годзе адбыўся падзел Рэчы Паспалітай, у выніку якога беларускія землі былі гвалтоўна захоплены Расіяй. Царыцы Кацярыне, якая клялася напачатку, што будзе свята захоўваць усе прывілеі тутэйшых земляў і шляхты, самастойныя гарады былі не патрэбны. Самастойнасць страцілі шмат якія беларускія гарады і самыя старажытныя — напачатку...

Крэўскі замак — толькі адзін з замкаў цэласнай абарончай сістэмы, якая ўтва-рылася з першай паловы XIV стагоддзя. Магутныя замкі ў Лідзе, Навагрудку, Медніках (цяперашні Мядзінінкай у Літве), Вільні і Троках утварылі магутны ланцуг абароны ад ворагаў. Крэва — важнае, самае рамантычнае звяно ў тым ланцугу.

Гэты замак уражвае і днём, пры сонечным святле. Але асаблівае ўражанне робіць ён уначы, калі каменныя збудаванні асветленыя залатым паўмесяцам, і скрозь праёмы ў сценах выблісквае зорка — можа, ад таго касмічная сімволіка герба так кранае душу? Беларусь, якая нарэшце здабыла сваю незалежнасць, збіраецца рэстаўраваць замак, які стане сімвалам яе мужнай і пакутнай гісторыі. На гэта трэба шмат сіл і сродкаў. Але праўдзівая гісторыя, якая нараджае ў сэрцах гордасць за свой народ, вартая таго.

I яшчэ — па дарозе з Мінска, проста ля адной з крайніх хат вёскі Крэва ляжыць валун, на якім выбітыя шасціканцовыя праваслаўныя крыжы, а побач дата —1871.

...У тым годзе тут лютавала халера, і сяляне паставілі вакол вёскі чатыры камні, якія называліся абярогамі — ад слова «аберагаць». Да нашага часу дайшоў толькі гэты камень. Але і ён шмат расказвае тым, хто ведае паданні і легенды свайго краю.

Лічылі, што халеру, чуму і розныя пошасці прыносіла Моравая Панна — маладая жанчына з чорнай хусткай у руцэ. Яна перад эпідэміяй з'яўлялася над селішчам, і ля тых хат, дзе яна ўзмахвала чорнай сваёй хусткай, ды і ў саміх хатах не заставалася нічога жывога. Адагнаць яе можна было замовамі і абворваннем селішчаў. Для гэтага выбіралі трох нявінных дзяўчат, якія запрагаліся ў саху і голымі абворвалі гэтай сахой селішча. За імі ішлі старыя жанчыны, якія білі ў вёдры, патэльні — увогуле ва ўсё, што магло грымець. Ніводзін мужчына не мог наблізіцца да гэтага шэсця — яго маглі і забіць у запале, як вакханкі некалі забілі Арфея...

Цікава, ці дапамагалі камні-абярогі каля Крэва адагнаць страшную госцю — ці і тут дзяўчаты ішлі вакол замка пры месяцовым святле, змагаючыся за жыцці сваіх блізкіх?

Хочацца верыць, што ўсе пошасці над гэтым краем скончыліся, і ў наступным стагоддзі абноўлены Крэўскі замак прыцягне гасцей з замежжа, якім цікава ведаць гісторыю беларусаў.

Але быць у Крэве і не наведаць мясціны, якія ляжаць зусім побач і якія маюць сведкаў цікавай беларускай гісторыі, нельга. Таму едзем у Баруны.

Баруны адметныя перш за ўсё сваім архітэктурным помнікам другой паловы XVIII стагоддзя. Гэтая царква і манастыр былі пабудаваны як уніяцкія. Як піша беларускі гісторык А. Грыцкевіч, да 1793 года — першага падзелу Рэчы Паспалітай — на Беларусі каля 75 % насельніцтва адносілася да уніяцкага. I гэты час даў своеасаблівае мастацтва і своеасаблівую плынь нашай культуры, якая спалучала ў сабе ўсходні і заходні ўплывы. Шкада, што пасля «ўз'яднання» з Расіяй многія помнікі былі знішчаны, шмат якія уніяцкія цэрквы — а пасля і ўсе — былі пазакрываны, а іх архівы ў большасці вывезены ў Расію альбо, у лепшым выпадку, у Вільню. Тагачасная белетрыстыка дае яскравае ўяўленне аб той жорсткасці і знявазе да ўсяго уніяцкага, неправаслаўнага, якія панавалі ў адносінах да «Северо-Западного края», як пачалі называць беларускія землі. Палітыка заўсёды змагаецца з мас-тацтвам, нават калі і прыкрываецца самымі добрымі намерамі...

Уніяцкі комплекс у Барунах мае мураваную царкву, якая была пабудавана ў 1747-1757 гадах павбдле праекта А. Асікевіча, дабудоўвалася да 1770 года. Паўночная брама злучае царкву з двух'яруснай вежай-званіцай.

Перад самым раздзелам Рэчы Паспалітай пабудаваны і манастыр (1778-1793), куды ўваходзілі будынак школы і капліца ў стылі барока. Манастыр належаў базыльянам — уніяцкаму ордэну. У школе ў XIX стагоддзі выраслі тры пісьменнікі — А. Адынец, Ю. Корсак, I. Ходзька. У грамадзянскую вайну тут была заснаваная беларуская настаўніцкая семінарыя, якую закрылі ў 1922 годзе польскія ўлады.

Цяпер тут касцёл — ды праз усе гады храм захаваў сваю непаўторнасць — ён асіметрычны, але сілуэт яго надта мяккі і пластычны; партал, франтоны і галоўны фасад — як застыглая ў камені музыка. Безумоўна, гэты комплекс дае імпульс прыгажосці, здаецца, такі нечаканы ў сціплым мястэчку. Але Беларусь была не толькі сялянскай краінай — яна дасюль захавала пэўную шляхетнасць, аблічча многіх яе мястэчак і вёсак мела еўрапейскі выгляд і вызначалася культурай.

Гальшаны сёння — вёска, і толькі два вялікія збудаванні нагадваюць пра былую славу гэтага родавага гнязда князёў Гальшанскіх, а потым Сапегаў. Самі Гальшаны ўспамінаюцца ў пісьмовых крыніцах з XIII стагоддзя як уладанні князёў Гальшанскіх.

Першы князь Іван Гальшанскі быў постаццю знакамітай — дыпламатам і грамадскім дзеячам Вялікага княства Літоўскага. З гэтага роду паходзіла і Соф'я Гальшанская — будучая каралева Польшчы і вялікая княгіня, апошняя жонка караля Ягайлы і першая, якая нарадзіла яму дзяцей — трох сыноў, два з іх сталі каралямі. У беларускіх летапісах расказваецца аб першым знаёмстве немаладога ўжо караля. Гасцюючы ў князя Сямёна Гальшанскага ў Друцку, ён убачыў дзвюх ягоных родзічак — старэйшую, Васілісу, празваную Бялухай — мажную і прыгожую дзяўчыну, і маладзейшую, семнаццацігадовую Соф'ю, ці, як пазней сталі яе называць, Сонку. Паабедаўшы ў князя, кароль Ягайла запомніў дзяўчат і папрасіў Вітаўта быць ягоным сватам. Летапіс так перадае словы старога караля: «Меў я за сабою тры жонкі, дзве ляхавіцы (полькі), а трэцюю нямкіню, а плоду з імі не меў». Але князь Сямён Дзмітрыевіч адказаў, што з радасцю аддаў бы за караля старэйшую, бо будзе ёй ганьба, калі малодшая апярэдзіць яе замужжам. I зноў, як кажа летапіс, кароль Ягайла адмовіўся ўзяць Васілісу: «Сам ведаю, што сястра старэйшая — прыгажэйшая, і мае вусікі, а гэта значыць, што дзеўка яна моцная, а я чалавек стары, не смею на яе паквапіцца». Але выйсце было знойдзена: Васілісу выдалі за родзіча,

Івана Бельскага, а кароль ажаніўся з малодшаю. Шлюб адбыўся ў 1422 годзе, у першай сталіцы Вялікага княства Літоўскага Навагрудку, што сведчыць аб павазе Ягайлы да родных каранёў. Характэрна, што гэтае месца напісана (як і ўся «Хроніка Быхаўца») па-беларуску, але ўжо лацінскімі літарамі.

Каралева ўпрыгожыла род Гальшанскіх. Але ўвогуле ў гэтым родзе любілі ладзіць змовы супраць каралёў: Аляксандр-Нялюб (цікава, што імя носіць след нелюбові) выношваў здраду супраць вялікага Вітаўта, вымушаны быў з'ехаць у Маскву; Сымон (памёр у 1433 годзе) рабіў замах на жыццё вялікага князя Свід рыгайлы, за што ўтоплены ў Заходняй Дзвіне ў Віцебску; Іван (памёр у 1481 годзе) інтрыгаваў супраць вялікага князя Казіміра і таксама пакараны смерцю. Праўда, першы Іван (памёр у 1401 годзе) быў прыхільнікам Вітаўта, вазіў ягоную дачку 793), Соф'ю ў Маскву, дзе яна выйшла замуж за сына вялікага князя Маскоўскага, і памёр сваёй смерцю.

Род князёў Гальшанскіх вымер у 1556 годзе, але пакінуў па сабе памяць у дакументах і гісторыі нашай зямлі. Адно з паданняў расказвае: «... Быў пан, князь, Ольшай зваўся. У пушчы месца знайшоў, паляну такую красівую. Пачалі там будавацца. I пасяленне стала... Замак там, і ў Медніках, і ў Крэве. А паміж імі падземныя хады, чацверыком можна ездзіць. А ў Альшанах так і паміж замкам і да кляштара».

Па сутнасці тут засталіся толькі рэшткі палаца, ды і не ўсяго, а толькі чацвёртай часткі. Лічыцца, што пабудаваны ён пры Паўле Стэфане Сапегу ў пачатку XVII стагоддзя, але ёсць і думка, што гэта была перабудова больш сціплага комплексу.

Сапегі, па некаторых звестках, паходзяць з полацкіх баяр і былі на Беларусі другім пасля Радзівілаў магутным магнацкім родам, займаючы з пакалення ў пакаленне важныя пасады ў Вялікім княстве, а то і прэтэндуючы на заснаванне дынастыі (як гэта было, напрыклад, у канцы XVII стагоддзя). Першы з іх, што ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах,— пісар вялікага князя Казіміра Сямён.

Найбольш славутым у гэтым родзе быў Леў Іванавіч Сапега, які нарадзіўся ў маёнтку Астроўна Віцебскага павета ў 1557 годзе (а ўладанні Сапегаў распасціраліся на ўсю Беларусь, і нездарма Астроўна і Гальшаны знаходзяцца ў розных кутках Беларусі). Леў Сапега быў канцлерам вялікім літоўскім, адукацыю атрымаў у Ляйпцыгскім універсітэце, стаў рэдактарам і па сутнасці, стваральнікам аднаго з лепшых у Еўропе юрыдычных статутаў — Статута Вялікага княства Літоўскага, выдатным дыпламатам. Ашмянскі староста Павел Сапега, які будаваў палац, быў з ружанскай (яшчэ гаварылася — северскай ці чарэйскай) лініі роду і застаўся ў гісторыі мастацтва тым, што надмагільны помнік яму і тром ягоным жонкам у поўны рост захаваўся і цяпер знаходзіцца ў музеі старажытнабеларускага мастацтва Акадэміі навук Беларусі.

...Некалі ў гэтым раскошным палацы, малюнкі якога захаваліся і асабліва ўражваюць на фоне таго, што мы бачым цяпер, грымелі аркестры, і паны ў каштоўных уборах танцавалі грацыёзныя танцы, а ў вежах размяшчаліся пакоі з кафлямі і ляпнінай, і над вежамі ў зімовыя ночы глуха гудзеў вецер. Замак уяўляў сабою прамавугольны замкнуты будынак з дваром пасярэдзіне (гэта падобна да замка ў Міры). Пабудовы былі трохпавярховымі, супраць уязной брамы стаяла дамавая капліца. Па керамічных плітках падлогі, дзе засталіся толькі рэшткі, што цяпер збіраюць археолагі, хадзілі людзі, якія вызначалі лёс цэлай дзяржавы, уздымалі на паўстанне сваіх падданых і плацілі за гэта і іхняй, і ўласнай крывёй (у лістападзе 1700 года Сапегі, напрыклад, былі разбіты пад Алькенікамі абуранай шляхтай, а пасля выгнаны з Вялікага княства Літоўскага і пазбаўлены ўсіх сваіх пасад). Яшчэ на пачатку гэтага стагоддзя існавала думка аб узвядзенні іх на пасад Літоўскай дзяржавы, якую планавала стварыць Германія!

Пра раскошу і бляск двара ў Гальшанах хадзілі легенды, але самая апошняя нарадзілася ў зусім нядаўнія гады, калі па распараджэнню мясцовых улад узрывалі і бурылі сцены палаца. У адзін з такіх дзён пад разбуранай сцяной загінуў малады хлопец, які — як дасюль расказваюць у Гальшанах — асабліва заўзята працаваў, каб і следу ад «праклятага мінулага» не засталося. Кажуць, што пакаралі яго продкі...

Некалі гэты палац абкружалі равы, дзе бруілася вада, непадалёк была і сажалка. Цяпер — толькі руіны і забыццё. У дакументах чытаем, як у другіх маёнтках Сапегаў — у Ружанах і Зэльве — працавалі ў XVIII стагоддзі тэатральныя трупы, дзе апроч сваіх, мясцовых, былі і французскія артысты, а ў музычнай, опернай ды балетнай школах вучыліся дзеці прыгонных, будучыя артысты. Сярод рэпертуару — опера «Вясковы вядзьмар» Ж.-Ж. Русо, музычная камедыя «Чароўнае дрэва» Малінэ,— такім рэпертуарам маглі ганарыцца і сталічныя сцэны! Гэтыя трупы маглі прыязджаць і сюды, у Гальшаны, уладары якога былі знаёмыя і з творамі Ж.-Ж. Русо, і з еўрапейскай класікай — нездарма ж вучыліся яны ў асноўным ва універсітэтах Еўропы. Запрашалі сюды і італьянскіх архітэктараў і жывапісцаў. Сам палац, як лічаць спецыялісты, быў вельмі падобны да помнікаў нідэрландскай архітэктуры.

Францысканскі касцёл у Гальшанах пабудаваны ў 1618 годзе, мае адметныя рысы стылю барока. Ён уражвае цэласнасцю аб'ёмнай будовы, манументальнымі формамі. Найбольш жа цікавы — унутры. Распісаны ён прыгожа і маляўніча, і ззянне свечак у час набажэнстваў, роспіс сцен, паўкружжа апсіды надаюць яму выгляд пышнасці, характэрнай для XVIII стагоддзя, калі ён ствараўся. Гэта сапраўды пышнасць — раскошны храм, музыка, якая лілася зверху, дзе абавязкова стаяў арган; прыгожая ляпніна. Набажэнствы нездарма ператвараліся ў грандыёзнае відовішча, падчас якога раскрываліся чалавечыя душы... Некалі тут былі фрэскі, алебастравыя скульптуры з капліцы Сапегаў. У касцёле захавалася надмагілле Сапегаў.

Касцёл быў адным часам занядбаны, але ў апошнія гады адрэстаўраваны, а нядаўна аддадзены вернікам. I, як у ранейшыя часы нашы продкі шукалі тут супакаення сэрца, так і сёння людзі прыходзяць сюды, магчыма, і не думаючы пра тое, колькі лёсаў і падзей віравала некалі тут, у маленькай сёння вёсцы Гальшаны.

А з далёкіх-далёкіх часоў захавалася пра Гальшанскае гарадзішча паданне, што некалі тут быў храм, які ў адзін момант праваліўся ў эямлю разам з людзьмі. Правал гэты ўсё болей і болей звужаўся, так што ўрэшцё меў не болей як аршын. Туды часта кідалі грошы, якія, падаючы, моцна звінелі. Але з цягам часу адтуліна зацягвалася, і цяпер усюды ціха — хіба што звон далёкай гісторыі пачуе паэт і складзе верш пра першага пачынальніка горада — Гольшу і пра рыцараў і трубадураў, а таксама таямнічыя падземныя хады.

Нездарма ж ёсць і другая легенда пра Гальшанскае гарадзішча на Варунскай вуліцы. Нібыта немцы хацелі раскапаць гэтае месца, бо там пазней была крэпасць. Але некаму з іх прысніўся сон: калі кранеце гарадзішча, усе загінеце! I ніхто не асмеліўся кранаць таямнічае месца, куды звінелі, падаючы, манеты...

Па ўсёй Беларусі ходзяць легенды, што падземныя хады ёсць не толькі ў Гальшанах, але і пад Нясвіжам, і каля Замкавай гары ў Навагрудку. Паўсюдна расказваюць і пра зачараваныя клады, заклятыя іх уладальнікамі. Над кожным вісела сваё закляцце, так што раскапаць клад было гэтак жа небяспечна, як і сустрэцца з нячыстай сілай. Ёсць паданне, што стары дзядок, які аднойчы знайшоў клад, заплакаў: «Я смерць сваю выкапаў!»

Трагічная і паэтычная зямля — наша Беларусь.

Слонім

Паварот ад Брэсцкай шашы на Слонім вельмі маляўнічы — прыгожы лес, дарога, што патанае ў засені дрэў. Слонім некалі, у XVIII стагоддзі, кажуць, называлі паўночнымі Афінамі. Сапраўды, пабудаваны на рацэ Шчары — там, дзе ў яе ўпадае другая рака — Іса, ён і цяпер, пасля страшных войнаў (у адным 1881 годзе ў агні згарэла тры чвэрці жылога фонду) дае ўяўленне аб тым, якімі былі перадавыя беларускія гарады ў XVI—XVIII стагоддзях.

Слонім упершыню ўспамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1252 годам (нагадаем, што старадаўнія беларускія летапісы гэтага часу амаль не захаваліся), з назвамі Услонім, Васлонім. З тых часоў засталася толькі назва «Замчышча», дзе археолагі і па сёння знаходзяць шмат цікавых матэрыялаў па старажытнай гісторыі і культуры горада, вельмі высокай для свайго часу. Час успомнення горада — час барацьбы галіцка-валынскіх князёў з князем Міндоўгам за ўладу над Верхнім Панямоннем, дзе стаіць Слонім. Тады горадам валодаў сын Міндоўга — Войшалк, воін і манах, які заснаваў пад Навагрудкам праваслаўны Лаўрышаўскі манастыр.

Аб магутнасці Слоніма тых часоў сведчыць той факт, што пад абарону яго замка аддаліся прусы, якім у 1276 годзе пагражалі крыжакі, тут праходзіў гандлёвы шлях з Русі ў Прыбалтыку. Сярод уладальнікаў горада — князь Кейстут, які скончыў свае дні ў турме Крэўскага замка, славутыя людзі Вялікага княства Літоўскага: Ян Літавор Храптовіч, Грэгоры Багданавіч Валовіч, Леў Сапега, магнаты Агінскія. I, канешне, як адзін з буйнейшых гарадоў, ён атрымаў і магдэбургскае права — у 1591 годзе. Герб Слоніма — залаты леў з падвойным сярэбраным крыжам на блакітным полі.

Тыя ці іншыя людзі заўсёды прычасныя да гісторыі гарадоў і іх культуры. Нягледзячы на тое што абодва Сапегі — Леў і Казімір Леў — прыклалі шмат намаганняў, каб у горадзе працавалі розныя рамесныя цэхі, развівалася ткацтва, ювелірная справа, цяслярства, сапраўднымі «бацькамі горада» сталі магнаты Агінскія. Магчыма, таму, што пры іх тут развівалася магутнае культурнае асяроддзе, працавала капэла і быў тэатр.

Але і першы перыяд шляхецкага Слоніма даў развітыя рамёствы, даў прыгожа забудаваны горад, дзе на месцы былога замчышча быў палац князёў Сапегаў, адкуль ва ўсе бакі адыходзілі вуліцы. Так выглядаюць і сёння многія сярэдневяковыя гарады; асабліва гэта бачна ў недалёкім адсюль Навагрудку, дзе плошча — як сэрца горада, адкуль разбягаюцца крываносныя сасуды.

Гэты першы, адносна спакойны перыяд скончыўся ў 1654 годзе, калі пачалася вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай. Яна, а пасля і вайна са шведамі амаль цалкам спалілі горад, так што ў пастанове сейма 1661 года ў Гродне горад быў вызвалены на некалькі гадоў ад падаткаў, таму што ён «амаль датла спалены і заграблены».

Другі перыяд аднаўлення Слоніма характарызуецца будаўніцтвам мноства храмаў, асабліва інтэнсіўным з прыходам на Беларусь езуітаў. Напачатку, у год Люблінскай уніі (1569) іх прыехала ў Вільню, сталіцу беларуска-літоўскай дзяржавы, усяго пяць чалавек, якія адкрылі першую школу. Выкладанне ў гэтай школе было бліскучае, слава аб ёй пайшла далёка, і езуіты неўзабаве сталі пашыраць сваё значэнне ў духоўным жыцці Беларусі, умеючы здабыць падтрымку самых знакамітых людзей княства. Праз якія пяць гадоў у каталіцтва перайшло ўжо некалькі славутых родаў Вялікага княства, чаму моцна спрыяла і тое, што менавіта каталікі пачалі адыгрываць першую ролю ў палітычным жыцці Рэчы Паспалітай, Вялікае ж княства Літоўскае адцяснялася на другі план. З гэтага часу пачаўся і падзел беларусаў: акаталічаная шляхта загаварыла па-польску, просты чалавек працягваў гаварыць па-беларуску. Пра гэта ярка сведчаць многія п'есы, якія ставіліся тады на школьных сцэнах і на плошчах гарадоў: яны напісаны на дзвюх мовах, бо так гаварылі простыя людзі і магнаты (а за імі і шляхта). У 1705 годзе езуіты адчынілі ў Слоніме калегію і школу. Кароль Аўгуст II даў ім цэлую вуліцу, якая стала насіць назву Студэнцкай (захавала сваё найменне).

У 1639-1645 гадах былі пабудаваны першыя касцёлы — у прыватнасці, касцёл бернардзінаў (назва ордэна — ад імя рэфарматара Бернардзіна Сіенскага) і бернардзінак. Абодва гэтыя будынкі належаць да стылю барока і з'яўляюцца арыгінальнымі формамі архітэктуры, якія добра замыкаюць перспектыву вуліц і бачны здалёку. Кожны з іх мог бы стаць візітнай карткай горада, калі б не было тут яшчэ аднаго, узведзенага пазней, у 1775 годзе, у Замосці, трохі далей ад гістарычнага цэнтра, а менавіта касцёла святога Андрэя (яго мы згадаем трохі пазней). А пакуль тут, на самай старажытнай плошчы горада, мы бачым, як храмы месціліся вакол былога замка: бенедзіктынак (касцёл пабудаваны ў 1669 годзе), дамініканцаў (пабудаваны ў 1680-1798 гадах)... Апошняга мы не ўбачым — ён не захаваўся, замест яго зараз стаяць сучасныя будынкі. У цэлым жа ў XVIII стагоддзі тут існавалі яшчэ касцёл канонікаў латэранскіх, тры уніяцкія царквы, драўляная мячэць...

Тры звязаныя між сабой плошчы аздабляліся прыгожымі храмамі, а на галоўнай, цэнтральнай, была ратуша і гандлёвыя рады. Захавалася сінагога, пабудаваная ў 1642 годзе. Лічаць, што яна па сваёй форме вельмі нагадвае барочны касцёл, толькі без вежаў. Ад ратушы засталася каменная двухпавярховая пабудова на перасячэнні вуліц Савецкай і Першамайскай, у якой цяжка пазнаць былую гордую прыгажуню — сімвал незалежнасці горада. Магдэбургскага права горад быў пазбаўлены ў 1776 годзе, заплаціўшы тым за непакорства свайго старосты — Агінскага. Дарэчы, той пасля разгрому войска канфедэратаў і эміграцыі ўсё ж прыехаў у Слонім і вырашыў тут пасяліцца на сталае жыхарства.

Былы палац Сапегаў перароблены, на яго месцы вырас велічны мураваны будынак, створаны замежнымі архітэктарамі. Тут былі манеж, аранжарэя, друкарня. Між палацам і выпрамленым рукавом ракі Шчары паўстаў тэатр, які прыводзіў у захапленне ўсіх, хто яго бачыў. Шчара выпрамлена была каналам, які трывала атрымаў назву «Канал Агінскага». Гэты канал (даўжынёй разам з Возерам 73 кіламетры) злучыў раку Ясельду са Шчарай і дазволіў з 1804 года значна ажывіць гандаль горада. Па каналу, а пасля па рэках Шчары і Нёману адпраўлялі ў Прыбалтыку шмат воску, хлеба, скур і будаўнічага лесу. Але вада з гэтага канала служыла і мастацкім мэтам: яна, у выпадку патрэбы, затапляла частку сцэны і па ёй маглі плаваць лодкі. Сама ж сцэна была надта вялікая, так што на ёй адбываліся тэатралізаваныя баталіі коннікаў, водныя феерыі, магла даваць прадстаўленне вялікая трупа акцёраў.

У тэатры Агінскага — «Опернгаўз» — працавалі італьянскія і польскія оперныя спевакі, мастакі, тут меўся прыгонны балет, а таксама хор. Асабліва бліскучай была капэла; у аркестры — адным з самых вялікіх у Еўропе з ліку прыдворных — удзельнічалі 53 музыкі. Сучаснікі параўноўвалі яго з «мангеймскім», які называлі камертонам Еўропы. Пасля смерці М. К. Агінскага яго архівы налічвалі 60 опер, 18 балетаў, 3 музычныя камедыі, 253 сімфоніі і шмат іншых розных музычных твораў.

Гетман Агінскі быў у сваім родзе постаццю унікальнай — ён граў на некалькіх музычных інструментах, у час выступленняў капэлы вёў партыю першай скрыпкі. Апроч гэтага, пісаў літаратурныя творы, некаторыя з іх былі выдадзены ў слонімскай друкарні. Як аўтар кнігі «Байкі і не байкі» ўвайшоў у гісторыю польскай літаратуры.

Але аснову тэатра ўсё ж складалі прыгонныя людзі гетмана. Менавіта яны, а таксама прыгонныя артысты Гродзенскага тэатра, падараваныя каралю Станіславу Аўгусту і перавезеныя ў Варшаву, склалі асноўную трупу першага польскага балета ў Варшаве.

...Калі ў гэты тэатр прыязджаў па кантракту прэм'ер венецыянскага тэатра «Сан-Самуэле» Дж. Кампанучы, калі тут працавала прымадонай славутая ў свой час спявачка А. Давія дэ Бярнуці — значыць, яны ведалі, што едуць не ў «мядзведжы кут», а туды, дзе іх таленты ацэняць, дзе ёсць культурнае асяроддзе.

Асяроддзе было. I, можа, менавіта таму ў музыцы славутага кампазітара Міхала Клеафаса Агінскага (дарэчы, вядомы беларускі вучоны Адам Мальдзіс выказвае версію, што бацька Міхала Клеафаса паходзіў са старадаўняга беларускага шляхецкага роду, пачынальнікам якога быў шляхціц Дзмітрый Глушонак) адгукнуцца беларускія мелодыі, а творы яго стануць славай абодвух народаў. Сярод іх славуты паланэз «Развітанне з радзімай», які часта выконваюць артысты Беларусі.

Такімі людзьмі, як Агінскі., сапраўды можа ганарыцца кожны народ — дваццаціпяцігадовым юнаком ён выконвае дыпламатычныя даручэнні ў Нідэрландах і Англіі, пасля прымае ўдзел у паўстанні Тадэвуша Касцюшкі, заявіўшы Нацыянальнаму савету, што «прыносіць у дар радзіме сваю маёмасць, працу і жыццё». Каля 20 гадоў, вярнуўшыся сюды пасля паўстання, ён жыве ў маёнтку Залессе пад Смаргонню, пакінуўшы Беларусь толькі ў 1822 годзе. А пахаваны вялікі кампазітар у Фларэнцыі, дзе памёр 15 кастрычніка 1833 года, пакінуўшы свой след у гісторыі культуры двух народаў.

Шмат чаго тут ужо няма — няма палаца з яго пышнай «залай багінь» у стылі ракако, у якую заглядвалі экзатычныя дрэвы выдатна дагледжанага сада — настолькі прыгожага, што засталіся вядомымі імёны майстра паркавай архітэктуры Лерака і прыгоннага садоўніка Васіля. Але ёсць канал, абрысы сажалкі, ёсць цудоўная музыка Міхала Клеафаса, які з-за яе застаўся ў гісторыі (а не таму, што быў дэпутатам сеймаў, падскарбіем літоўскім і нават пецярбургскім сенатарам). I пра другога Агінскага, гетмана, нам цікава даведацца, напрыклад, што ў свой час Кацярына II вылучала яго кандыдатам у польскія каралі. Але сваё імя ён найперш праславіў стварэннем опернага тэатра і Слонімскай капэлы.

Служэнне культуры — найбольш высакароднае. I сведчанне гэтаму — музей у Слоніме, створаны ў 1929 годзе энтузіястам, закаханым у гісторыю гэтага краю. Некалькі слоў пра яго.

Іосіф Стаброўскі быў сынам капітана Мурманскага пяхотнага палка і нарадзіўся тут, у Слоніме, у 1869 годзе. Закончыў Полацкі кадэцкі корпус, Маскоўскі археалагічны інстытут, Вышэйшыя археалагічныя курсы пры Самарскім універсітэце. Палкоўнікам сустрэў першую сусветную вайну.

Палкоўнік — і археолаг? Але жаданне не нішчыць, а захоўваць тое, што створана чалавецтвам, было мацнейшым. У 52 гады ён вярнуўся ў Слонім, стаў вывучаць яго культуру, даследаваць старадаўнія курганы. Сабранае падчас гэтай працы вырашыў аб'яднаць у музей.

Калі пачалася другая сусветная вайна, схаваў ад разбурэння ўсё што мог — музей і бібліятэку. I можа, ад таго, што жыццё яго было прысвечана мэце высокай і светлай, пражыў доўга — аднаго году не дажыў да стагоддзя. Да самага пачатку 1968 года рупіўся I. Стаброўскі пра свае скарбы — дакладней, пра скарбы зямлі, на якой нарадзіўся.

Паглядзіце гэты сціплы краязнаўчы музей — у ім ёсць манетныя калекцыі, знойдзеныя на замчышчы рэчы. Ёсць тут галава ідала, што калісьці зрабілі з ракушачніка,— у канцы вуліцы Гагарына (былая Альбярцінская), ва ўрочышчы Дубы, існавала язычніцкае капішча. Ідал знойдзены там, недалёка ад старажытнейшага вала. Капішчаў на Беларусі было мноства, яны сведчаць, што нашы продкі арыентаваліся на ўсход сонца, пераважна ў самы доўгі купальскі дзень 22 чэрвеня. Купалу, язычніцкага бога, які даў назву самаму паэтычнаму і папулярнаму святу на Беларусі — Купаллю, былі прысвечаны, як можна меркаваць, тыя старажытныя капішчы, якія паддаюцца «расшыфроўцы». На Купалле палілі кастры, праз якія скакалі, каб ачысціцца, хлопцы і дзяўчаты. У старажытнасці ў такія ночы выкрадалі нявест (корань слова «куп» ёсць ва ўсіх еўрапейскіх мовах і азначае ён «укупе» — разам), вядома, з іх згоды. Па вадзе пускалі вянкі са свечкамі і сачылі — чый вянок куды паплыве, ці выйдзе тая, што спляла яго, замуж. А галоўнае — беларусы вераць, што ў гэтую ноч, раз у год, расцвітае ў лесе, сярод папаратніка, чароўная папараць-кветка. Яе сцерагуць нячысцікі, стараюцца не дапусціць, каб просты смяротны сарваў, таму што тады пачынае ён разумець мову птушак і можа ўбачыць любы клад, схаваны пад зямлёй. Паколькі на беларускай зямлі войны былі шматлікімі; свае багацці ў зямлю людзі хавалі вельмі часта, і ў нас кладаў намнога болей, чым у іншых народаў.

Касцёл святога Андрэя стаіць на плошчы Горкага, яму болей за 200 гадоў (пабудаваны ў 1775 годзе). Стары, на гэтым месцы, быў збудаваны на сродкі караля Казіміра IV Ягелончыка, вялікага князя літоўскага ў 1490 годзе, толькі ён быў драўляньі і не захаваўся. Гэты касцёл, з яго кампактнай, двухвежавай пабудовай, з упрыгожаннямі з ляпніны і скульптурамі святых Пятра і Паўла ў нішах, з фрэскамі ўнутры, амбонам у форме ладдзі пад ветразем, дэкаратыўным роспісам, фрэскавымі карцінамі і іншымі элементамі высокай мастацкай вартасці — адзін з прыгажэйшых на Беларусі, у плане ж архітэктурнай вартасці — адзін з найцікавых помнікаў позняга барока. Быў час, калі меркавалі яго знесці, але жыхары змаглі гэтаму перашкодзіць.

Побач з касцёлам — шпіталь. Ён таксама помнік другой паловы XVIII стагоддзя, толькі тады прызначэнне яго было іншым. На першых планах горада ён значыўся як збудаванне Агінскага, і толькі пазней — як шпіталь.

Ідобра, што гэтыя будынкі захаваліся. У самыя цяжкія часы людзі, гледзячы на іх, разумелі, што гісторыя свету не пачалася з 1917 года, як ім убівалі ў галовы. Душы чалавечай гэтыя храмы ўсё ж дапамагалі выжыць у самым страшным эксперыменце, пастаўленым у гэтым стагоддзі, на гэтых вось людзях...

...Там, дзе сёння спяшаюцца на працу заклапочаныя жыхары, нашы продкі, прыбраныя ў прыгожыя вышытыя кашулі і каралі, спявалі песні, варажылі і раніцай, пабраўшыся за рукі, ішлі на Шчару сустракаць сонца. Зрэшты, робяць яны гэта і сёння, толькі ў другім месцы. А мы з вамі яшчэ раз паглядзім на музейныя экспанаты. Тут, у музеі, ёсць фота чалавека, які і зараз жыве ў Слоніме. Іван Дарафеевіч Міско — паэт Анатоль Іверс, які нарадзіўся ў 1912 годзе, перажыў часы, калі Беларусь дзялілі дзве суседнія дзяржавы і беларускае слова несла небяспеку. У час вайны пахаваў тут, паблізу, на Петралевіцкай гары, дзе расстраляна амаль уся слонімская інтэлігенцыя, сваю жонку, блізкіх. Быў партызанскім сувязным, ахоўваў помнікі Слонімшчыны ад вандалаў нашага часу. Ён піша вершы. Сам жа даўно стаў рэліквіяй Слонімшчыны, сімвалам змагання за родную культуру...

Будучы ў Слоніме, нельга не заехаць у недалёкія адсюль Жыровічы.

Жыровічы пачыналіся з легенды. Нібыта некалі, у XV стагоддзі, пастушкі пасвілі жывёлу і раптам убачылі ззянне. Свяцілася ікона, якая знаходзілася на старой ігрушы. Калі паведамілі пра гэта старэйшым, яны спачатку высмяялі дзяцей, пасля ж, убачыўшы само дзіва, зразумелі, што сталі сведкамі цуда. Уладальнік Жыровіцкай пушчы А. Солтан пабудаваў на месцы, дзе знайшлі ікону, драўляны храм. Праз паўтара стагоддзя, у 1613 годзе, новы ўладальнік, кашталян смаленскі Ян Мялешка пабудаваў мураваны касцёл і запрасіў базыльянаў.

Ля іконы адбываліся цуды — вылечваліся Цяжкахворыя, у сляпых адкрываліся вочы. I паступова ікона Божай Маці Жыровіцкай стала самай вядомай цудатворнай іконай Вялікага княства Літоўскага, а манастыр базыльянаў, які ўтварыўся тут,— адным з самых уплывовых і прызнаных цэнтраў уніяцтва.

Бібліятэка, якая была ў манастыры, мела шмат каштоўнейшых кніг і часткова знішчана ў часы, калі выкаранялі уніяцтва; частка яе вывезена адсюль, і асобныя экземпляры знаходзяцца ў Санкт-Пецярбургу. У галоўным Успенскім саборы Жыровіцкага кляштара базыльянаў знаходзілася Жыровіцкае Евангелле —- беларуская рукапісная кніга XV стагоддзя, вядомая яшчэ як Евангелле Сапегі. У XVIII стагоддзі тут быў першы на Беларусі арган — у 80 рэгістраў.

Сюды на пакланенне цудатворнай іконе прыязджалі практычна ўсе каралі Рэчы Паспалітай, апроч аднаго, дый той не прыехаў па прычыне цяжкай хваробы. Супернічаць па знатнасці і вядомасці з Жыровіцкім мог у канцы XVII стагоддзя хіба што Чэнстахоўскі манастыр у каталікоў. Адзін за адным узнікалі храмы — самы галоўны і пышны з іх Успенскі сабор, пабудаваны ў 1650 годзе ў стылі барока. Архітэктары лічаць, што алтарная частка яго — унікальная, апсідальнае завяршэнне цэнтральнага нефа мае ў ім «ступенчатую тэлескапічную структуру па вертыкалі» (Т. Габрусь), таму ў час будаўніцтва памеры яго скарачаліся. Аднак вышыня храма дастаткова вялікая — звыш 35 метраў, а даўжыня каля 50 метраў. У ансамбль Жыровіцкага манастыра базыльянаў уваходзілі Богаяўленская царква (пабудавана ў 1769 годзе) і Крыжаўздвіжанская (той жа год пабудовы). Абедзьве яны пабуда-ваны ў стылі барока. Але Крыжаўздвіжанская царква мае адметнасць: унутры змешчаны своеасаблівы храм — кальварыя, які імітуе паломніцтва Хрыста ў Ерусалім. Наведвальнік паднімаўся ў храм і нібы аказваўся на вышыні — сімвалічнай Галгофе. Спускаўся ён па прыступках паралельна роспісу на сценах, што стварала ілюзію вялікай прасторы і аб'ёму. Веруючыя адчувалі незвычайны экстаз, сюды прыязджалі спецыяльна, каб пабыць на «намоленым месцы», паспавядацца... Да таго ж тут была семінарыя, якая, перастаўшы быць уніяцкай, стала праваслаўнай і здолела перажыць часы ганенняў і праследаванняў. 20 год назад, прыехаўшы сюды, аўтар назірала дзіўную карціну: каля Успенскага сабора перад маладым хлопцам на каленях стаяў настаўнік, сівы чалавек з ордэнскай калодкай. Высветлілася — выдатнік адной са школ Беларусі прыехаў паступаць у семінарыю, і дырэктару школы пагразілі, што, калі той стане семінарыстам, у яго самога адбяруць партыйны білет. У тыя часы гэта значыла — канец дырэктарству, канец выкладчыцкай працы. I ён прасіў свайго вучня, стоячы перад ім на каленях, і ўгаварыў яго. Яны паехалі адсюль разам на таксі, якое тут чакала два дні...

Паміж саборам і келлямі манахаў сціпла прытулілася Богаяўленская царква, пабудаваная ў 1769 годзе. Своеасаблівасць ёй надаюць барабан з купалам у сярэдняй частцы. У комплекс манастыра ўваходзяць, апроч названых храмаў, будынак семінарыі, жылы корпус, трапезная, бальніца, агарод, сажалкі. Часткова кляштар абнесены мураванай сцяной з брамамі.

Пастаім ва Успенскім саборы каля алтарнай іконы «Маці Божая Жыровіцкая» — невялікай іконкі з каменнай разьбой, закаванай зараз у чаканны сярэбраны аклад, паглядзім на вызалачаную разьбу ў стылі барока на іканастасе, дзе залацяцца вінаградныя лозы, лісты, херувімы, дзе лёгкімі, светлымі фарбамі намалявана фрэска «Спас Пантакратар», і пойдзем вандраваць па мястэчку. На другім баку невялічкай плошчы стаіць капліца, на ёй ясна можна ўбачыць нехарактэрны для праваслаўнай будыніны знак — вока ў трохкутніку. Капліца складаецца як бы з дзвюх частак — верхняя выглядае як званіца.

На паўночна-заходняй ускраіне Жыровічаў, на могілках стаіць простая драўляная царква — Георгіеўская, пабудаваная ў канцы XVIII стагоддзя. Яна ўваходзіць у комплекс манастыра, але планіровачна з ім не звязана. Тут ёй, адной, мабыць, больш прасторна, сюды прыходзяць тыя, каму хочацца пабыць у адзіноце і на прыродзе. У іканастасе ёсць цікавая ікона «Георгій Пераможца».

Недалёка ад храмаў, туды варта прайсціся і захапіць з сабой біклагу, знаходзіцца цудадзейная крынічка. Ля крынічкі збіраюцца паломнікі — акунуць у ваду хворыя рукі, галаву, папырскаць на сябе вадою. У святочныя дні тут вельмі шматлюдна, некаторыя так і сядзяць ля крыніцы цэлы дзень пасля ранішняй службы. Сляпыя спяваюць царкоўныя, а часта і проста сумныя, спакойныя песні. I ўсе чакаюць цуда, таму што, калі яны, цуды, адбываліся раней, чаму не быць ім зараз?

Вяртаючыся ў Слонім, можна з'ездзіць да недалёкага возера Альбярцін, а па дарозе на скрыжаванні вуліц Пушкіна і Міцкевіча паглядзець на капліцу святога Дамініка, вядомую з 1746 года; на Савецкай пабачыць Гарадскі асабняк (1923 год), а таксама «Аўстэрыю» (№ 10), якая пабудаваная ў XVIII стагоддзі, як лічаць, архітэктарам Я. Боем, тым самым, што праектаваў пабудовы пры палацы М. К. Агінскага.

Каля возера Альбярцін, у Фабрычным пасёлку, каля былога Французскага тракта (цяпер вуліца Калгасная) знаходзіцца сядзібна-паркавы ансамбль В. Пуслоўскага. Прадпрымальнікі з гэтага роду таксама пакінулі свой след у гісторыі Слоніма, не толькі адкрыўшы некалькі буйных фабрык (дывановая мануфактура, суконная фабрыка), але і пабудаваўшы на рацэ Ісе першую ў Заходняй Беларусі гідраэлектрастанцыю.

Пасёлак на возеры спачатку назвалі Александрыйскім, у гонар рускага цара Аляксандра, пасля, з 1901 года — Альбярцінам, а ў наш час — Фабрычным. У пачатку стагоддзя тут працавалі прадпрымальнікі з іншых краін, адкрываючы свае заводы і прадпрыемствы — бельгіец Барэ, Баньфуа з Францыі, іншыя...

Сядзіба — помнік класіцызму першай паловы XIX стагоддзя на Беларусі. Нават тое, што захавалася, дае ўяўленне аб тым, як жылі багатыя людзі, якія цікавіліся не толькі прамысловасцю. Калісьці ў сядзібе была цэлая галерэя партрэтаў каралёў Рэчы Паспалітай, але яна была вывезена ў 1919 годзе пры адступленні нямецкага войска. Інвентарныя спісы гавораць аб многіх карцінах і рэчах мастацтва... Захаваная стайня сведчыць таксама аб добрым гусце ўладальнікаў сядзібы і ўладароў многіх прамысловых прадпрыемстваў горада Слоніма.

Пра паноў Пуслоўскіх, пра Агінскіх ёсць шмат паданняў. I не дзіўна — тысячы людзей будавалі гэтыя палацы, каналы, дамы. Аб тым, што народная памяць захоўвае і цану ўсяго, што так дзівіла прыезджых гасцей, гаворыць адно з паданняў:

«Недалёка адсюль, пад Целяханамі, ёсць Лысая гара. Гавораць, што гэта магіла пана. Але гавораць і другое. Паны Агінскія, калі капалі канал, мелі асуджаных, прыкутых да насілак. Ім і загадалі нанасіць гэты курган. На кургане меркавалася пабудаваць палац».

Думаецца, што ніякі палац на кургане не будаваўся б. Але сам гэты вобраз — прыкутыя да насілак людзі — мог нарадзіцца там, дзе прыгонныя людзі пакутавалі і не мелі шчасця і долі. I ўсё ж яны стваралі Прыгажосць — і таму жылі недарэмна.

Шмат славутых людзей нарадзілася на Слонімшчыне, адным з іх з'яўляецца Тадэвуш Касцюшка, ганаровы грамадзянін Амерыкі, помнік якому стаіць у Вашынгтоне, непадалёк ад Белага Дома. Нарадзіўся ён у Мерачоўшчыне, пад Косавам, і хата яго, сядзіба — не захаваліся, хіба што старая таполя, якая мабыць, памятае хлопчыка. Паўстанне 1794 года, якое было спробай вярнуць незалежнасць Рэчы Паспалітай (а ў яго складзе — Вялікаму княству Літоўскаму, Рускаму і Жамойцкаму, якое, нягледзячы ні на што, яшчэ адчувалася самастойным), было жорстка падаўлена. Цяжка паранены пад Мацяёвіцамі, Тадэвуш Касцюшка быў пасаджаны ў Петрапаўлаўскаю крэпасць, вызвалены адтуль Паўлам I, які, ненавідзячы сваю маці, рабіў усё адваротнае яе дзеянням. Свабодалюбны беларуска-польскі змагар і на чужыне, у Амерыцы, стаў знакамітым сваёй храбрасцю, як стаў знакамітым і Ян Чачот у Чылі, дзе яму таксама стаіць помнік. Як стала знакамітай на чужыне і беларуская дзяўчына Надзея Хадасевіч, якая стала ў Францыі не толькі жонкай славутага Фернана Лежэ, але і мастачкай, дзяячкай і служкай культуры, якая аднолькава ўздзейнічае на чалавечыя сэрцы...

Шмат нашых землякоў праславілі суседнія краіны. Апісанні Сібіры і Далёкага Усходу, якія дасюль лічацца класічнымі, пакінуў, напрыклад, Бенедыкт Дубоўскі (1833—1930 гг.). Ён склаў слоўнікі камчадальскай і бурацкай моваў, падобна таму, як зусім нядаўна Іван Ласкоў у Якуціі праз фінска-угорскія мовы вытлумачыў назвы беларускіх рэчак і мясцін.

А Канстанцін Ельскі, які даследаваў трапічныя джунглі Гвіяны і мясціны Перу! А Мікалай Судзілоўскі, прэзідэнт Гавайскіх астравоў, які змагаўся з амерыканскімі купцамі перад анексіяй за канакаў, якія там жылі!

Род Пржэвальскіх — даўні род Перавальскіх з Віцебшчыны, як і род Дастаеўскіх паходзіць з Дастоева...

Пералічваць можна бясконца. Але варта ўспомніць яшчэ адну жанчыну, Марту Скаўронскую, якая ўцякла разам з бацькам у Ліфляндыю, дзе яе, ужо замужнюю, адшукаў Меньшыкаў, а пасля Пётр Першы ўвёў у гісторыю як царыцу Кацярыну I...

I хаця гэта не мае прамога дачынення да Слоніма, усё гэта таксама — гісторыя Беларусі...

Пінск

Даўным-даўно, калі, кажуць, яшчэ і Пінска не было, нейкі багаты пан закапаў, паміраючы, скарб — шмат золата і розных дарагіх рэчаў. Пачалі шукаць людзі той скарб. Дазнаўся пра гэта Бог і па баяўся, што знойдуць золата пана, які быў у яго ў вялікай ласцы. Таму Бог ператварыў усе палі за вёскай у багністае балота, па якім нельга было ступіць...»

Гэта, вядома, легенда. Але Пінск сапраўды знаходзіцца ў нізінным месцы, на беларускім Палессі. Тут густая сетка рэчак і азёраў: Прыпяць і яе прытокі Ясельда, Піна, Бобрык з Вісліцай, азёры Пагосцкае і Палескае; у раёне знаходзіцца і канал Агінскага, праведзены гетманам Агінскім, што жыў у Слоніме, на Гродзеншчыне. Як многія беларускія гарады, Пінск, назва якога паходзіць ад рэчкі Піны, узнік на злучэнні гэтай ракі з Прыпяццю.

Паўнаводная Піна, уздоўж якой знаходзіцца прыгажэйшая частка горада, надае гэтаму гораду непаўторнасць, з ёю звязаны гісторыя і эканоміка, мастацтва і творчасць гараджан.

Менавіта непадалёк ад ракі ўзнікла першае паселішча. Раскопкі археолагаў расказваюць нам пра драўляны горад, умацаваны равамі і валамі, з вялікімі гандлёвымі сувязямі (Кіеў, Прычарнамор'е, Валынь), досыць высокай культурай. Тут знойдзены самая багатая на тэрыторыі Кіеўскай Русі і Полацкай зямлі калекцыя каляровых керамічных плітак, шмат упрыгожанняў для старажытных модніц (бранзалеты, каралі, падвескі).

Вядома ж, першае ўспомненне пра горад, якое адносіцца да 1097 года ("Аповесць мінулых часоў") і называе горад Пінескам альбо Піньскам, расказвае не пра пачатак яго гісторыі, а пра час, калі тут ужо стаяў вялікі горад, які належаў да Тураўскай зямлі, а пасля, у XII стагоддзі, стаў цэнтрам удзельнага княства, дзе развіваліся асвета і навука. З адной такой школы ў Пінску выйшаў Мітрафан-летапісец. На жаль, летапісы, ім напісаныя, не захаваліся, як не захаваліся і старажытныя мураваныя храмы, якія тут былі. А вось імёны першых князёў летапісы называюць: гэта сыны тураўскага князя Юрыя Яраслававіча — Яраполк і Яраслаў. Іх успамінаюць летапісы XII стагоддзя. Наступны, XIII век дае Уладзіміра, затым Расціслава, які ваяваў з Данілам Галіцкім, валадаром магутнага тады Галіцка-Валынскага княства. У 1229 годзе ўспомнены князь Уладзімір, які абараняў Бярэсце, а таксама трое Уладзіміравічаў — Фёдар, Дзямід і Юрый (пад самы канец стагоддзя). Вядома, Іпацьеўскі летапіс, які пра гэта расказвае, пісаўся далёка адсюль, а мясцовыя летапісы загінулі, таму пра сваю гісторыю мы даведваемся з чужаземных крыніц. Але нават з тых крыніц вынікае, як мужна ўмелі змагацца нашы продкі, як абаранялі яны сваю зямлю.

...Сюды, на Піну, прыязджалі гандляваць і ў больш познія часы, калі горад за вялікім князем Гедымінам увайшоў у Вялікае княства Літоўскае. Сын яго, Нарымунт, хрышчаны Глебам (дарэчы, няхрышчаных князёў на чале беларускіх гарадоў не было) валодаў горадам. З 1348 года вядомы як уладары Пінска ягоныя сыны Міхаіл, Васіль і Юрый, а пазней — вялікі князь літоўскі Жыгімонт Кейстутавіч.

Гэты князь, які пазней быў забіты ў Трокскім замку (яго бацька — у Крэўскім), атрымаў вялікакняжацкі пасад воляй лёсу і болей вядомы не сваімі карыснымі справамі, а тым, што быў жорсткі і бязлітасны, а яшчэ тым, што ў 1392—1398 гадах разам з сынам быў вязнем ордэна як заложнік Вітаўта — вялікага сына нашай зямлі. Прыхільнасць да Жыгімонта каштавала жыцця мітрапаліту Герасіму, які быў спалены ў Віцебску ў 1435 годзе супернікам Жыгімонта Свідрыгайлам.

Вядомы яшчэ дзве валадаркі Пінска — княгіня Марыя з роду Алелькавічаў і каралева Бона, жонка караля Жыгімонта I Старога, якая ўтварыла на тэрыторыі Пінскага княства стараства (1539).

Каралева Бона бывала ў гэтым горадзе. Вядома з летапісаў, што разам з каралём Жыгімонтам яна была на вялікім сойме ў Брэсце ў 1545 годзе, дзе маладога каралевіча Жыгімонта Аўгуста зацвердзілі вялікім князем Літоўскім. I на тым сойме, піша летапісец, «многа было біскупаў, паноў-рад, панове-рада Вялікага княства, панята, уся шляхта харугоўная і ўсё рыцарства ўсіх зямель і княства Літоўскага, такжа было мноства людзей на тым сойме, што на абодвух баках вакол Бярэсця (Брэста) на колькі міль стаялі...» У далёкім Кракаве падпісвала Бона ўказы, што тычылі староства, але кожны гэты каралеўскі подпіс змяняў нешта ў жыцці людзей. Бона, як вядома, была з італьянскага роду Сфорцаў, мела палкую кроў і жаданне тварыць палітыку. Дамагалася ўлады спачатку ад свайго мужа, за што атрымала нелюбоў магнатаў і шляхты, нязвыклай да гэткіх жаночых памкненняў, пасля — ад свайго сына, Жыгімонта Аўгуста. Але сын не даў ёй звыклай улады (характэрная дэталь — ужо стаўшы ўдавой, яна працягвала па звычцы карыстацца чырвонай фарбай для пячаткі і чырвонымі чарніламі — як знакам таго, што яна ўсё роўна валадарка). Пінскам яна цікавілася пастаянна, пра што сведчыць шмат дакументаў.

Дарэчы, менавіта гэтая каралева правяла славутую зямельную рэформу, вядомую як «Устава на валокі», падчас якой шляхціцы, што дакументамі не даказвалі права карыстацца зямлёй, павінны былі аддаць яе ва ўладанне вялікага князя і караля, а таксама пазбавіцца сваёй шляхетнасці — а гэта горай за смерць: селянін у тыя часы быў у становішчы трохі лепшым за быдла...

Каралеве Боне прысвяціў сваю славутую паэму «Песня пра зубра» беларускі паэт-лацініст Мікола Гусоўскі, сакратар пасла пры рымскім папе Лявоне X. У паэме ўслаўляецца Вялікае княства Літоўскае, яго людзі і звычаі. Народжаная ў Рыме і выдадзеная ў Кракаве ў 1523 годзе, гэтая паэма — патрыятычная песня Беларусі.

Старажытны сілуэт горада склаўся ў XVII-XVIII стагоддзях, і асноўнай яго дамінантай сталі вежы кляштараў і гарадской ратушы (магдэбургскае права Пінск атрымаў у 1581 годзе, яго герб — на чырвоным полі шчыта залаты лук са стралой і нацягнутай цецівой).

Па захаванасці архітэктурных помнікаў, старой забудовы Пінск сёння займае на Беларусі другое месца ўслед за Гродна. Сапраўды, з плошчы можна ўбачыць велічныя гмахі былога езуіцкага калегіума, францысканскага касцёла, кляштара і званіцы, палац Бутрымовіча...

Самы старажытны з іх — францысканскі касцёл і кляштар. Гэты ансамбль ствараўся на працягу трох стагоддзяў — XVI, XVII і XVIII, але першы драўляны касцёл быў пабудаваны яшчэ князем Жыгімонтам Кейстутавічам у 1396 годзе. У 1510 годзе стаў будавацца новы, мураваны, названы касцёлам Успення Дзевы Марыі. Трэці раз касцёл быў перабудаваны ў 1712-1730 гадах, калі тут паўсталі карпусы кляштара. Велічны, з багата дэкараваным фасадам, дзе ёсць і карнізы, і нішы, і франтон з дзвюма маленькімі вежамі, гэты касцёл робіць велічнае ўражанне і знутры, дзе мы зможам убачыць драўляныя скульптуры святых, вітыя калоны галоўнага алтара з таксама драўлянай разьбой, фрэскі, выкананыя ў 1909 годзе мастаком Б. Вішнеўскім, а таксама паслухаць цудоўны арган.

Ансамбль — гэтая застылая музыка вякоў — жывы арганізм, які патрабуе пастаяннай працы. Спецыялісты спрачаюцца, ці арганічна ўваходзіць у забудову трох'ярусная вежа-званіца, пастаўленая пад кіраўніцтвам архітэктара Каменскага ў 1817 годзе (неўзабаве пасля паражэння Напалеона) і дабудаваная ўжо на пачатку XX стагоддзя да чатырох'яруснай. Быў рэканструяваны і сам кляштар — таксама ў 20-ыя гады нашага стагоддзя (праўда, агонь рэвалюцыі не крануў яго магутных сцен). Некаторыя даследчыкі беларускай архітэктуры называюць рускага акадэміка архітэктуры I. Жалтоўскага аўтарам чацвёртага яруса званіцы.

...Летам часта можна ўбачыць людзей, якія моўчкі стаяць перад ансамблем, нібыта аддаючыся Часу і Прасторы, якія ўвасоблены ў гэтых магутных сценах, у архітэктуры, што нібы аддзяляе сябе ад мірской мітуслівасці, абмяжоўваецца стро-гай велічнасцю манастырскіх сцен, стварае замкнёны свет духоўнасці. Двух- і трохпавярховыя карпусы замыкаюць ансамбль на галоўнай плошчы Пінска, упрыгожваючы гэтую плошчу.

Цяпер няма езуіцкага касцёла, які таксама быў, здавалася, неад'емнай часткай старога Пінска,— спалены ў час апошняй вайны, пасля разабраны. Захаваўся калегіум — будынак у форме літары «Г», створаны яшчэ ў першай палове XVII стагоддзя разам з касцёлам. На здымках, што захаваліся, можна ўбачыць лёгкую, амаль карункавую пабудову касцёла, дзве ягоныя вежы, палюбавацца архітэктурным помнікам барока. Калегіум, мабыць, ураўнаважваў агульнае ўражанне: нават шасцігранная вежа здаецца суровай, вызначанай для абароны (дарэчы, некалі так і было), аднак у цэлым ён дае спалучэнне рысаў рэнесанса і барока. Сярод жылых і рабочых памяшканняў тут у XVIII стагоддзі працавала аптэка, а пазней, з 1729 года, існавала нават друкарня.

Увогуле, друкарні на Беларусі былі досыць распаўсюджаны яшчэ з пачатку XVI стагоддзя, але належалі яны, як правіла, магнатам. Друкарня ў калегіуме гаворыць аб добрым разуменні ролі друкаванага слова ў папулярызацыі патрэбных ідэй. Але з варожымі кнігамі самі езуіты змагаліся агнём: нездарма ў Вільні былі спалены пратэстанцкія кнігі, ад чаго наша культура панесла вялікія страты...

Палац Бутрымовіча цяпер здаецца зусім маленькім побач з высокай сучаснай гасцініцай і як бы «зацёртым» ёю. Але варта спыніцца — і сціплая прыгажосць гэтага палаца, пабудаванага ў канцы XVIII стагоддзя для пінскага старосты М. Бутрымовіча ў стылі барока з рысамі класіцызму, прымусіць больш пільна разглядаць яго сцены, калоны дарычнага ордэра, што вынесены наперад,— у гэтым асаблівасць архітэктурнага рашэння. Парадны двор тут як бы раскрываецца насустрач рацэ, а сіметрыя карпусоў стварае ўражанне святочнасці і багацця. Асабліва прыгожая авальная зала, як бы вынесеная на тэрасу. Захавалася дата пабудовы — 1794 год, і гэта па іроніі гісторыі быў час, калі скасоўвалася пасля другога раздзелу Рэчы Паспалітай само Пінскае староства, якое стала проста паветам Мінскай губерні.

З пінскімі Бутрымовічамі, дарэчы, у нашай гісторыі звязаны цікавы прыём, на-ладжаны каралю Рэчы Паспалітай Станіславу Аўгусту. Тут, пад Пінскам, у маёнтку Бутрымовічаў Крыстынова, яго віталі сотні сялян вакол дарогі, пасцеленай сенам і ўпрыгожанай аркамі і надпісамі ў вершах. Надпісы гэтыя былі зроблены на чатырох мовах — лаціне, польскай, беларускай і яўрэйскай. Сяляне ігралі на цымбалах, дудках, паказвалі свае вырабы. А пасля на канале ў прасмоленых чоўнах паплылі хлопчыкі, якія выраблялі розныя дзівосы — танцавалі, скакалі з вады на чоўны і наадварот, пераганялі адзін аднаго...

Ва ўзгаданы ж час (недзе ў 80-ыя гады XVIII стагоддзя), калі быў адкрыты канал, названы Каралеўскім, Бутрымовіч, які шмат зрабіў для адкрыцця канала, накіраваў па ім у Варшаву дзесяць чоўнаў, нагружаных грыбамі, воскам, лоем, мёдам і г. д. Апранутыя па старадаўняй модзе пінчукі, што прывезлі гэты «палескі караван», зрабілі ў Варшаве сенсацыю.

Прайшлі гады, а палац, пастаўлены Бутрымовічамі, застаўся, хаця староства ў той час было скасавана. А былы бернардзінскі кляштар, пабудаваны ў 1786 годзе, ператварыўся ў Варварынскую царкву. У гэтым даволі простым, аднанефавым храме прыгожы галоўны фасад — у стылі барока. Ёсць на фасадзе нішы і паяскі, а таксама пілястры і карнізы, а ў самім храме захоўваецца старадаўні, XVI стагоддзя, абраз «Божая Маці Ерусалімская». Варта ўспомніць, што непадалёк ад Пінска, у Купяцічах, знаходзілася да першай сусветнай вайны вельмі вядомая ў беларусаў святыня — цудатворны абраз Божай маці Купяціцкай. Вядома, што ў 1643 годзе з ёю з'явіўся на варшаўскі сейм А. Філіповіч (пазней кананізаваны), выступаючы супраць уніі. Апошнія сляды гэтай святыні губляюцца недзе ў Кіеве. Царква названа ў гонар вялікамучаніцы Варвары, мошчы якой пачалі пасля смерці тварыць цуды вылечвання цяжка хворых. Ужо ў першай палове XIX стагоддзя ля царквы былі пабудаваны званіца з двума ярусамі і манастырскі корпус: пасля падзей 1831 года (паўстанне супраць каланізатарскай палітыкі Расіі) улады ўзяліся выкараняць каталіцызм і ўзмацняць праваслаўе. Тады ж быў зачынены і Віленскі універсітэт як галоўны рассаднік ідэй вольнасці ў краі.

У колішнім прадмесці Каралін, якое цяпер даўно стала часткай горада, стаіць касцёл Карла Барамея, названы так у гонар архіепіскапа Міланскага. Пабудаваны ён у 1770-1782 гадах у стылі барока. Таўшчыня ягоных сцен складае болей за два метры, асабліва ўражвае вежа — масіўная, завершаная двух'ярусным купалам, упрыгожаная архітэктурнымі аздобамі — пілястрамі, паяскамі і г. д.

Непадалёк ад галоўнай плошчы горада знаходзіцца Пінскі краязнаўчы музей, які некалькі гадоў насіў імя Ю. Пілсудскага, а пасля 1939 года вярнуў старую назву. 1 ліпеня 1996 года будзе адзначаць сваё 70-годдзе.

Музей цікавы перш за ўсё сваімі рукапіснымі граматамі XIV-XVII стагоддзяў, старадрукамі, а таксама манетамі са скарбаў XVII-XVIII стагоддзяў. Ёсць тут славутыя тураўскія саркафагі, матэрыялы археалагічных раскопак, над якімі працуюць сапраўдныя знаўцы сваёй справы. Экскурсія па музеі прынясе ўсім, хто цікавіцца гісторыяй, сапраўднае задавальненне.

Па вуліцах Пінска ўвогуле цікава хадзіць, сочачы за тым, як старое замчышча арганічна звязала ў адно вуліцы і пабудовы, як ад галоўнай плошчы і цяпер адыходзяць старадаўнія накірункі шляхоў, а на беразе Піны захаваліся старыя будынкі самых розных архітэктурных стыляў, якія разам ствараюць уражанне непаўторнасці і ўтульнасці невялікага горада. Ад XVII стагоддзя ёсць тут барочная званіца, а таксама драўляная царква XIX стагоддзя і касцёл.

Непаўторная сама прырода Палесся з яе ціхімі паўнаводнымі рэкамі, з песнямі і мовай, з традыцыямі. Уборы маладзіц і дзяўчат тут захаваліся асаблівыя, вельмі выразныя.

Надта прыгожым і непадобным да абрадаў іншых рэгіёнаў Беларусі бывае вяселле, з якога самы цікавы — абрад выпякання каравая.

Як выпякуць каравай — так маладыя і будуць жыць. Так лічылі ў народзе і таму рабілі гэта з найвялікшай адказнасцю. Пячы каравай павінны былі спецыяльныя жанчыны — каравайніцы, спяваць падчас прыгатавання — маладыя дзяўчаты, рыхтаваць дровы — жанатыя мужчыны, а садзіць караван у печ — нежанаты хлопец (пажадана кучаравы). Дровы для выпечкі бралі з трох розных двароў, прычым з трох розных парод, якія лічацца шчаслівымі, ваду — з трох розных крыніц, муку — з сырога зерня або таго, якое сушылі не ў печы, масла — ад кароў першага ацёлу. Усе прылады — дзяжа, вілкі, памяло, лапата — павінны былі быць новымі, а замешваць каравай трэба было па ходу сонца правай рукой, і рабіць гэта магла толькі старшая каравайніца. Усё ў караваі мела глыбокі сэнс: напрыклад, сплеценая з цеста каса вакол яго значыла дзявоцкую красу, а замешванне далонямі, а не кулакамі значыла пажаданне, каб малады ніколі не паднімаў рукі на сваю жонку...

Гэта — толькі адзін з элементаў палескага жыцця, вельмі паэтычнага ў сваёй глыбіннай аснове. Захаваліся тут і рэдкія расліны, жывёлы. Дарэчы, пісьменнік мінулага стагоддзя Юзаф Крашэўскі, апісваючы Палессе, называў Пінск «сталіцай чарапах», а таксама расказваў, што тут ловяць шмат ракаў, і «іх каменьчыкі, што называюцца рачынымі вачыма, ужываюць для лячэння ядавітых укусаў, заразных хвароб...»

Водзіцца ў прытоках ракі Ясельды рэліктавая расліна сальвінія, імя якой было дадзена ў XVII стагоддзі па імю італьянскага прафесара Сальвіні. Яна захавалася яшчэ з часоў апошняй міжледніковай эпохі. Расліна гэтая занесеная ў «Чырвоную кнігу».

Гандлёвыя караблі, якіх было мноства, мелі тут цэлую асобную класіфікацыю. Менавіта тут, на Піншчыне, гэтыя самаробныя караблі здзіўлялі дасканаласцю і рэдкім умельствам. Разнастайнасць народнай фантазіі — як рабіць гэтыя вялікія і малыя судны — адлюстравалася ў назвах: тут былі шугалеі, байдакі, дубасы, баркі, лыжвы, плавіцы. Калі на байдаку можна было перавезці каля пяцісот бочак збожжа, то на плавічцы мог плысці адзін чалавек. З часоў, калі праз Пінск з Крамянчуга везлі насыпную соль, першы назвалі яшчэ і сталіцай солі. Па Каралеўскаму каналу тавары везлі да самой Варшавы, пра адзін з такіх «паходаў» мы расказвалі раней. У беларусаў-плытагонаў існаваў такі звычай: калі падплывалі да небяспечнага месца, дзе былі парогі, то над каменем кідалі ў ваду кавалак хлеба з соллю і словамі:

— Хлеб-соль прымі і мяне прапусці!

I плылі далей. А камні ад таго часу сталі называцца «прывітальнымі».

Пінск разам з усёй Беларуссю перажыў яе няпростую гісторыю: тут ёсць сляды польскай і рускай прысутнасці, тут, як амаль усюды, стаяць на адной плошчы царква і касцёл. Калі будаваліся езуіцкі калегіум і касцёл, то адкрываліся праваслаўныя брацтвы і вучылішчы — і гісторыя амаль кожнае стагоддзе пачыналася як своеасаблівыя вагі, на якіх хісталіся прыхільнасці рэлігійныя і палітычныя. Упартая барацьба выпрацавала і ўпарты характар — магчыма, нездарма ўраджэнец Піншчыны, прафесар Ягелонскага універсітэта ў Кракаве Рафал Юзаф Чарвякоўскі, які жыў у другой палове XVIII стагоддзя, захапіўшыся анатоміяй, не зважаў на небяспеку: хадзіў па горадзе з вартай, якую прыставіў да яго магістрат, у той час як нацкаваныя рэлігійнікамі людзі гатовыя былі яго забіць за прэпарыраванне трупаў...

Падчас паўстання 1648 года, калі ўслед за Украінай паднялася за свае нацыянальныя правы і Беларусь, гараджане Пінска разам з казакамі доўга і смела бараніліся супраць рэгулярнай арміі. Адной грамадзе за іх храбрасць гетман Радзівіл абяцаў жыццё, але яны не прынялі гэтай літасці — у знак таго, што не спадзяюцца застацца жывымі, кінулі ў ваду ўсе свае грошы і рынуліся ў бітву, дзе і засталіся навечна. Пінск жа быў дашчэнту зруйнаваны, а яго жыхары ў большасці дорага заплацілі за сваё свабодалюбства... У беларускім фальклоры аб гэтай падзеі засталася сумная, але і ваяўнічая песня, як бы «аплочаная» вялікай крывёю пінчукоў.

Цікава, што самым раннім славянскім гарадзішчам на тэрыторыі нашай краіны лічыцца Хатомель пад Столінам — якраз на тэрыторыі Палесся. Гэтае гарадзішча прыкладна з VI стагоддзя. Агромністыя валы,абкружаныя балотамі. Славяне, якія аселі тут, былі абароненыя ад ворагаў прыродай. I гэта таксама фармавала няпросты, замкнёны характар беларусаў, іх сувязь з Небам і Космасам. Гэтая сувязь чалавека і прыроды паўсюдна на Зямлі абрываецца. Можа, ад таго, нягледзячы на ўзрослыя даброты, мы робімся ўсё больш няшчаснымі?

Ян Баршчэўскі, пісьменнік, што жыў на поўначы Беларусі каля возера Нешчарда, апісаў беларускага шляхціца Завальню, які ставіў у завейныя ночы свечку на вакно ці загадваў запальваць ліхтар — каб праезджыя маглі ўбачыць святло і ўратавацца ў снежнай начы. Аднак простаму люду на гэтай зямлі жылося надзвычай цяжка. I пра гэта красамоўна сведчаць легенды. Вось адна з іх пра недалёкае адсюль палескае возера, якое цяпер чамусьці стала Чырвоным, а спрадвеку называлася Князь-возерам, і менавіта так і назваў сваю оперу пра яго кампазітар Залатароў.

...На востраве пасярод гэтага возера пабудаваў некалі замак князь Алелькавіч-Слуцкі. Быў ён люты, як звер. Загадаў пасадзіць у сутарэнні замка, што былі ніжэй узроўню возера і таму заўсёды вільготныя, свайго брата. I маладую дзяўчыну, што не адказала яму ўзаемнасцю. I шмат каго з навакольнага люду.

I хаця папярэджваў князя мудры Падарожны, кажучы, што, калі ён пяройдзе мяжу злачынстваў, патоне замак, не паслухаўся яго князь. I аднойчы сапраўды цярпенню людзей і Неба прыйшоў канец: загрымелі перуны і сталі біць у зямлю маланкі, і праваліўся замак глыбока-глыбока. Назаўтра паўсюдна рассцілалася спакойнае, глыбокае возера, і толькі рыбіны плавалі ў байніцах і вежах былога замка...

Многа бедаў перанеслі тутэйшыя людзі.

Гэты цікавы, самабытны характар карэннага насельніцтва Піншчыны апісаў у сваіх творах геній беларускага народа Якуб Колас, які тут некалькі гадоў працаваў настаўнікам, спачатку непадалёку ад Пінска, а пасля і ў ім самім у прыходскім вучылішчы. А праз шмат гадоў лірычную сагу аб Палессі стварыла паэтка Яўгенія Янішчыц.

Рэкі і азёры, а таксама глыбінная сувязь з паэзіяй жыцця — лепшае, што есць на Палессі. I таму наша кароткае падарожжа ў Пінск хочацца закончыць радкамі Яўгеніі Янішчыц:

Б'ю чалом, зялёны краю, Дзе ў славянства ад душы З рук у рукі адплываюць Перавозчыкі-каўшы. Вось і гукі ўваскрэслі, Не Бетховен і не Бах: Зацвітаюць буйна песні У сялянак на губах...

Скончылася наша падарожжа, дарагі чытач. Але згаданыя ў кнізе маршруты толькі невялікая часцінка шляхоў, па якіх трэба праехаць, каб мець хаця б агульнае ўяўленне пра нашу Беларусь. Спадзяемся, што мы зможам правесці вас і па іншых маршрутах нашай краіны.

Да пабачэння!

Вольга Іпатава

Нарадзілася ў гарадскім пасёлку Мір Карэліцкага раёна Гродзенскай вобласці ў сям'і служачых. Пасля смерці маці выхоўвалася ў дзіцячым доме (1956-1961). У 1961 годзе скончыла ў Гродне сярэднюю школу № 7 і паступіла на філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага універсітэта. У 1963 г. перавялася на завочнае аддзяленне (скончыла ў 1967).

Працавала настаўніцай ў вёсцы Руба на Віцебшчыне, таваразнаўцам у Віцебскім абласным кнігагандлі (1964), інструктарам, загадчыкам сектара ў Гродзенскім гаркаме камсамола (1965-1968), рэдактарам на абласной студыі тэлебачання (1968-1970). У 1970-1973 гг. — літсупрацоўнік газеты «Літаратура і мастацтва», затым літкансультант газеты «Чырвоная змена». У 1975-1978 гг. — аспірантка Літаратурнага інстытута ў Маскве. У 1978-1979 зноў працавала літкансультантам у «Чырвонай змене». У 1985-1989 гг. — галоўны рэдактар літаратурна-драматычных перадач Беларускага тэлебачання. З 1989 года — загадчык аддзела, з 1990 года — намеснік галоўнага рэдактара часопіса «Спадчына».

У 1991-1995 гг. Вольга Іпатава была галоўным рэдактарам газеты «Культура». З 1998 да 2001 года — намеснікам старшыні, а з 2001 да 2002 года — старшынёй Саюза беларускіх пісьменнікаў.

Узнагароджана ордэнам «Знак Пашаны», медалём Францыска Скарыны, з’яўляецца лаурэатам прэміі імя Барыса Кіта (2003), «Залаты апостраф» (2006, за аповесць «Апошняя ахвяра свяшчэннага дуба»), прэміі імя Міколы Ганька (2009, за "вялікую асветніцкую працу і прапаганду духоўных дасягненняў беларускай эміграцыі ў Канадзе") і інш. З’яўляецца ганаровым акадэмікам Міжнароднай акадэміі навук «Еўразія».

Друкуецца з 1959 года. Аўтар зборнікаў вершаў «Раніца» (1969), «Ліпеньскія навальніцы» (1973), «Парасткі» (1976), «Крыло» (1976, на рускай мове), зборнікаў аповесцей і апавяданняў «Вецер над стромай» (1977, расійскае выданне, Масква, 1980, адзначана на Ўсесаюзным конкурсе імя М.Горкага, 1981), «Дваццаць хвілін з Немезідай» (1981), «Перакат» (1984), «Агонь у жылах крэменю» (1989), «Чорная княгіня», (1989) «За морам Хвалынскім» (1989), кніжак для дзяцей «Снягурка» (1974), «Казка пра Паўліна» (1983). Напісала тэлеп'есу «Давыд Гарадзенскі» (пастаўлена ў 1988).

У 1996 годзе выдадзена кніга «Паміж Масквой і Варшавай», у 2002 годзе выйшла трылогія «Альгердава дзіда» («Залатая жрыца Ашвінаў», «Вяшчун Гедыміна», «Альгердава дзіда») і інш.

Творы Вольгі Іпатавай пераведзены на рускую, англійскую, нямецкую, узбекскую, балгарскую, польскую, славацкую, чэшскую мовы, а таксама на мову хіндзі.

Акрамя таго, Вольга Іпатава выступае ў друку з крытычнымі артыкуламі і публіцыстычнымі нататкамі, перакладае на беларускую мову творы рускіх, літоўскіх, украінскіх, узбекскіх, армянскіх пісьменнікаў, займаецца грамадскай дзейнасцю.

Крыніца:

1

Назвы рэчак, якія ўпадаюць у Нёман.

(обратно)

Оглавление

Вольга Іпатава ПАМІЖ МАСКВОЙ І ВАРШАВАЙ

Уступ

Мінск

Полацк (Полацак)

Віцебск

Орша

Мір — Карэлічы — Навагрудак

Нясвіж

Ракаў – Іўе – Ліда

Гродна

Крэва — Баруны — Гальшаны

Слонім

Пінск

Вольга Іпатава Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg