«Закрываўленае сонца»

Кастусь Акула Закрываўленае сонца

1

На захад сонца раньняя восень дыхала туманам балотнае нiзiны, па якой марудна зьбiрала свае воды верхняя Бярэзiна. Золкая масьлянка кудзеляй спавiвала шырокiя паплавы й расплывалася па лiтоўскiх начоўках. Ранiцай, калi пачынала прыграваць сонца, туман найперш асядаў у лiтоўскай лагчыне, суседнiм балоце, а найдаўжэй трымаўся ў гушчарах над ракою.

Марудна й лена адмiрала лета. Сьпелы верасень забаўляўся кволым павуцiньнем, снаваў сярэбраныя ўзоры на бабках ярыны, аздабляў сувоямi тонкае пражы чубы кустоў на ўзьлесьсi й аржышчы азiмiны. Буйнейшы вецер каламацiў павуцiнныя кросны, зрываў сярэбраныя нiткi з кустоў ды нёс iх уверх да сонца. Павуцiньнем забаўлялiся падлёткi. Начэплiвалi яго на палкi, уважна разглядалi малых чорных майстроў дзiўнае тонкае пражы. Зьзяла на сонцы тое павуцiньне чыстым доўгiм серабром.

Засланае малочнай смугой неба наганяла млосную ляноту, якую ў далiне лiтоўскай трывожыў адно перазвон малаткоў зь зялезам у кузьнi. На парыжэлай Гараватцы сонна варушыў лiстотай, покаў жалудамi й грэў сiвыя баразнаватыя плечы гiгант Архiп, а на могiльнiку ў каронах дзьвёх вялiкiх соснаў вяла зьвягалi гракi й вароны. На нiвах сярпы дагрызалi апошнiя хвасты ярыны, галёкалi на статак пастушкi, а ў гумнах панскiх наймiты, быццам мурашкi руплiвыя, увiхалiся ля пражорлiвых малатарняў.

Мясцамi чырванеў ужо лес. Руплiва, часта прыхавана ад вока людзкога, завiхалiся пры зборы плёнаў лясныя жыхары. Гарлапанiлi ў верхавiнах дубоў шустрыя сойкi, трушчылi сасновыя шышкi нястомныя дзятлы. У арэшнiку, сасьняку й ельнiку гэйсалi гаспадарлiвыя рудыя вавёркi. Сноўдалiся па купiнах i смакталi сьпелыя журавiны ласi й сарны. На паплавох, пад клапатлiвым наглядам бацькоў сваiх, усё яшчэ здавалi акзамiны паляваньня на вужоў i жаб уздужэлыя бусьляняты. Некалi сабяруцца яны ў карагод, ключом паплаваюць-пакружаць на разьвiтаньне над роднымi мясьцiнамi ды ў далёкую дарогу на поўдзень рушаць. У нетрах балотнае глухаманi крычэлi журавы. Нiкуды iм ня рупiла, бо бацькаўшчыну пры першых замаразках пакiдалi.

Як на заказ, ужо каторы тыдзень прыгожая пагода трымала. Здавалася, што запаволенае жыцьцёвае тэмпа плыло нармальна. Адылi варта было прыгледзiцца й прыслухацца вёсцы, павандраваць па ваколiцы, зазiрнуць на нiвы, у гумны, вечарам дзе на прызьбе прысесьцi, як няцяжка спанатрыць, што ў глыбiнi запаволенага пульсу жыцьця адчувалася затоенае трывожнае дыханьне. Навет дуда Хвядосава надарваным голасам цягнула.

Разам з навабранцамi павандравалi ў сьвет чужы лiтоўская весялосьць. Здаецца ўчора тое сумнае разьвiтаньне было. Утрывалiся ў памяцi гарэзьлiва-выклiкаючыя радкi песьнi Тадэўкавай:

Вы ня думайце, Палякi што мы будзем ваяваць! Мы засядзiм у вакопах, самагонку будзiм гнаць.

Цi да самагонкi iм цяпер? З-над Одры й Вiслы кацiлася жахлiвае рэха. Рукi тыя, што цяпер мелi-б увiхацца з прыладамi працы сялянскае, недзе чужымi стрэльбамi й за чужыя iнтарэсы цэлiлiся ў чужых, нiякага ўрону iм не зрабiўшых людзей. Ногi, што роўным крокам сьвежыя барозны за плугамi слядзiлi-б, цяпер у абгортках жаўнерскiх i цяжкiх чаравiках перабягалi недзе палямi крывавае бойнi. Галасы, што дзетак цешылi-б i патолiлi, у чужой краiне нячысьцiкаў, вайны майстроў праклiналi. Вочы, што плёнамi працы родных нiваў любавалiся-б, недзе, жахам перапоўненыя, сьмерць i глум мерылi. Вусны, што цалункамi сваiх выбраных галубiлi-б, у дарожным пыле й гарматным дыме недзе сьмяглi. Сэрцы, што жывой любоўю да роднай старонкi поўнiлiся, у непасiльнай зьнямозе недзе крывавiлiся. Дый хто ведаў колькi iх спынiлася ўжо.

Тымчасам сяляне лiтоўскiя пра моладзь сваю ў вагнi вайны турбавалiся, зь нядобрымi прадчуваньнямi пры працы корпалiся, запаволенае жыцьцёвае тэмпа трымалi. Зямля скупыя плёны працы гаспадаром аддавала, заманлiвым асеньнiм супакоем дурманiла. Як наўмысна, добра пагода ўладзiлася, каб дзе на небе хмарынка, каб якi буйны вецер узьняўся. Цi ня быў гэта той прыказачны, надзiва залаты супакой перад бурай гвалтоўнай, каторая не за гарамi ўжо вунь усхадзiлася…

2

Даўно адгарлапанiлi ў вёсцы пеўнi й паволi разганяў начную цемру зябкi золак. Ля хлявоў голасна сакаталi куры, пад стрэхамi пераклiкалiся галубы, хмарамi наляталi на гумнiшчы й накiдвалiся на парассыпанае зерне сьвежай збажыны шпакi. Рэдка дзе скрыпнуў асьвер. Адно самым руплiвым няўлежна ў цёплых пасьцелях было. Надта-ж марудна раскатурхвала вясковы народ са сну сьвятая нядзеля.

На гасьцiнцы непадалёк Гаравацкай пушчы канчалася ўсяночная праца. Учора верх партыйнага падпольля загад прыслаў. Выканаць яго трэба было, хоць на галаве стань. Ад поўначы дзесь працавалi. Цяпер-жа Косьцiк Сабакевiч i Лявон Шпунт скруцiлi пiпкi, прыкурылi, папярхiкалi едкiм дымком ды адыйшлiся колькi крокаў, каб дзяцiшчам сваiм, новазмайстраванай брамай прывiтальнай палюбавацца. Павалiцкi Хвёдар i Параска Макатунiшка раскручвалi доўгае белае палотнiшча з напiсам, матузы да яго прывязалi. "Да Здравствует Доблестная Освободительная Красная Армия!" — крычэлi паўмэтровыя, прыгожыя чырвоныя лiтары. У канаве цярплiва чакаў свайго пачэснага месца на браме вялiкi партрэт.

Ад тэлефоннага слупа з аднаго боку гасьцiнцу да вялiкай бярозы з другога, мэтраў на восем уверх, упоперак дарогi праляглi чатыры здаравенныя бярозавыя жардзiны, зьбiтыя шматлiкiмi папярэчнiцамi. Мясцамi аздобiлi iх верасам, або чырвоным матар'ялам агарнулi. Цяпер адно павесiць гэны вялiкi партрэт, удаўжкi прымацаваць да жардзiны клiч прывiтальны й справе канец, могуць вызваляць.

Косьцiк Сабакевiч, Лявон Шпунт, Параска Макатунiшка й Павалiцкi Хвёдар, — чатыры перадавыя падпольнiкi з ваколiцы — сустрэнуць дарагiх братоў з Усходу з хлебам i сольлю як гаспадары й гэроi падпольля, заўтрашнiя правадыры працоўнага народу. Якая-ж салодкая надыходзiць радасьць! Зноў згадаў Косьцiк тыя бясконцыя цяжкiя днi й ночы, панскiя вязьнiцы, жыцьцё ў холадзе й голадзе, калi чалавек ценю свайго баяўся, роднаму не давяраў. Навет учора, калi загад канчаткова з нары вылазiць прыйшоў, браму прывiтальную для «доблiснай» майстраваць, дык i то асьмелiцца паказацца на сьвет божы боязна было. Дзiва што! Гэтак сполаху нагналi — па начох адно з нары вылазiў — што за вуглом кажнага будынку, здавалася, тайны шпiгун на яго цiкаваў.

Сказалi, што «доблiсная» заўтра перад абедам вызвалiць манiцца, дык браму назарэз да ранiцы трэба было скончыць. Рук не пакладаючы, ад поўначы працавалi. Добра пры тых жардзiнах, пакуль зрэзалi й папрыбiвалi, папанатужылiся. Дый без асьцярожнасьцi нельга было. Ня дай Божа, наляцi палiцыя. Косьцiк свой абрэз захапiў, каб чорту якому непаклiканаму ў выпадку чаго адбой даць.

Што й гаварыць, здорава папацелi. Ноч бяз прыгодаў прайшла. На досьвiтку такавалi дзесь заўзята ў лясной глушы цецярукi, пераклiкалiся на хутарох пеўнi, а пасьля маланкай прагрукаталi па чыгунцы з Загацьця тры паравозы й колькi вагонаў. Нячуванае-нябачанае: ажно тры паравозы на такi эшалён кароткi. Цi не пранюхаў панок якi, што «нашы» з Усходу сяньня "братом сваiм" руку падаваць маюць. Спасьцярогшы, як рука гэна перазь мяжу выцягвацца манiлася, каб ямчэй пяткi падмазаць, аж тры паравозы падпрог. Калi-ж яны ў Гацi прыджгалi, адразу пажвавеў на чыгунцы рух. Заварушылiся ў трывозе паны. Куды ўцякаць? На Захадзе Сосаў хаўрусьнiк Адольф, каторага маскалi нарабаваным ад народу дабром падкармiлi, ужо бальшыню «моцарствовай» праглынуў, страўнiк задаволена гладзiў, са смакам над Бугам аблiзваўся, на прынадны кавалак Беларусi пазiраў.

Канчаўся нарэшце кашмарны час Косьцiкаў, калi быў самым апошнiм «нiчэм», ды нараджаўся дзянёчак сьветлы, калi тым доўгачаканым «всем» расьцьвiце й ўзбуйнее. Выкачвалася з-за Гараваткi сонейка яснае.

Думка пра вялiкую перамену да шалу няпрытомнасьцi лашчыла-казытала сэрца. Скакаць i галёкаць з радасьцi напiрала. Няхай-бы гулкае рэха ад Косьцiкавага гарластага ўра па цэлай неабсяжнай Гаравацкай пушчы, па нiвах i далiнах пералiвалася!

Яшчэ гадзiна, мо дзьве…

Дзесь там на мяжы заводзяць маторы, а мо й рушылi ўжо. Пад крокамi дзсяткаў тысячаў ног, пад калёсамi й гусянiцамi магутных машынаў дрыжаць прымежныя беларускiя гасьцiнцы. Хваля прыблiжаецца, магутнее, напiрае.

Сабакевiч зiрнуў на няскончаную браму. Саладжавай усьмешкай распрамянiўся шырокi твар. Брама-ж ня толькi «доблiсную» вiтаць будзе, але й яму, гаротнаму й нястомнаму змагару за народнае шчасьце, шлях у сьветлае заўтра адчынiць.

— Ну й нарабiлiся, бля. ха! Алi за тое, — задаволена цмокнуў вуснамi, зацягнуўшыся горадзенскiм тытунем Косьцiк, — нiхай здраствуiць! Такая хлёсткая й крэпкая, як сама ўласьць савецкая. Цаца, нi брама! Нiхай знаюць, што нi пэцкалi строiлi.

— Нас пiражывець! — руплiва пераборшчыў Лявон. — Ну толька-ж канчаць трэба, саўсiм разьвiднелася ўжо…

— Дык даеш! — схамянуўся Косьцiк. — Хто-ж палезiць?

— Нiхай Макатунiшка. Яна найлягчэйшая.

Борздым крокам рушыi да брамы. На жвiры й глiне гасьцiнца валялiся аполкi дрэва й трэскi, а ў канаве — сталярскiя прылады. З кужэльнае абгорткi злавесна пазiрала руля Косьцiкавага абрэзу. Лявон узяў скрутак тонкай вяроўкi й парэзаў яго на кароткiя кавалкi ды падаў Парасцы.

— На, лезь. Партрэт i лозунг прывяжаш. Вазьмi й ножык, дзiркi прапорыш дзе трэба.

Зяваючы Макатунiшка пераступiла з нагi на нагу. Стройная, танклявая, як бярозка маладая, босая, загарэлыя лыткi, раськiданыя валосы, апранутая ў белую блюзку ў краскi, зялёную спаднiцу, дзяўчына заспанымi вачыма пазiрала на Шпунта.

— Чаму гэта я? А з вас каторы ня можыць?

— Ну лезь ужо, Параска, ня медлi. Ты-ж найлягчэйшая й найболi павярткая ў нас, — спанукаў Косьцiк.

Лявон зiрнуў у вадзiн i другi канец мёртвага гасьцiнца.

— Скарэй во, бо саўсiм разьвiднелася ўжо! — прынагляў ён.

— Лезь, Параска! — падтрымаў сяброў Павалiцкi Хвёдар.

Дзяўчына палажыла ў кiшэню спаднiцы парэзаную вяроўку, Лявонаў ножык-складанчык i пачала таропка лезьцi па драбiне. Дзяцюкi моўчкi прыглядалiся як ёмка ўсьпiналася наверх. Гэтак магла лезьцi адно дзяўчына каля гаспадаркi й лесу выгадаваная. Калi ўзьлезла, аблапiла верхнюю жардзiну рукамi, а нагамi асьцярона ступiла на нiжнюю. Жэрдка ўгнулася, але трымалася.

— Ня зломiцца? — гукнула Параска.

— Сьмела, ня бойся! — падбадзёрыў Шпунт.

На доўгую галiну зь цьвяком на канцы Павалiцкi Хвёдар падчапiў партрэт i падаў яго Макатунiшцы. Цяпер усе на спраўнасьць ейных рук чакалi. Для раўнавагi Мякатунiшка шырака расставiла ногi i ўзялася прывязваць партрэт. Занятая працай, яна не спасьцерагла прыглушанага хiхiканьня дзяцюкоў, што зьнiзу пiльна ня толькi за ейнымi рукамi сачылi.

— А што-ж ты думаў, - штурхнуў локцем Косьцiка Лявон, — што бiз штаноў яна?

— Каму-ж знаць, калi нi табе? Цi раз ты туды злазiў? — адсек Косьцiк. Як на загад тройка голасна зарагатала.

— Ах вы, нягоднiкi! — злосна крыкнула зьверху Параска. — А-цьфу на вас!

Дзяцюкi борзда адскочылi й спорны плявок сьлiны шлёпнуў у жвiр.

— Рабi, рабi ўжо! — гаркнуў Косьцiк. — Даёш скарэй!

Мiнула хвiлiн зь пятнаццаць. Рознагалосьсем птушыных песьняў усхадзiлася Гаравацкая пушча, перагаўквалiся па навакольлi сабакi, нейдзе ў Лiпавiцкiм двары рыкалi каровы. Пунсовым пажарам зацьвiла за гарбом Гараваткi неба. Спачатку ледзь чутна, а пасьля гулка загрукаталi ў лесе калёсы. Дзяцюкi трывожна пераглянулiся.

Параска канчала прывязваць палотнiшча, як раптам воддаль зь лесу выкацiлася на самакатах група жаўнераў у круглых шапках. Ззаду борзда гнала запрэжаная парай коней каляска. Першая ўгледзiла iх зьверху Макатунiшка.

— Гляньце, глянь! — выставiла дзяўчына ўказальны палец i анямеў ад страху ейны голас.

Здарылася гэта так раптоўна, што дзяцюкi, забыўшыся пра ўсё, кiнулiся ў панiку. Не ў галаве мусiць быў Косьцiку ягоны верны абрэз, калi ўсе тры, як раптам спалоханыя курапаткi, нырцом iрванулi ў прыдарожны зарасьнiк. Калi й чуў каторы, дык нiводзiн не адклiкнуўся на ўтрапёны лямант Мактунiшкi, што бездапаможна ўверсе на браме калацiлася.

Яшчэ на хаду пасаскаквалi жаўнеры з самакатаў i колькi раптоўных стрэлаў сьцебанула па прыдарожных кустох i дрэвах.

— Не страляць! — раўнуў рослы, мурлаты капiтан. — Псякрэў, бальшавiкi! Чорта якога цяпер у лесе знойдзеш, — плюнуў ён сакавiта ў той бок, куды дзяцюкi скрылiся. Вочы ўсiх жаўнераў, - а было iх больш дзесяцi, — прагна ўпiлiся ў Параску, што асiнавым лiстом дрыжэла ўверсе над групай помстай дыхаючых КОПаўцаў.

Наладаваная вайсковымi трантамi й амунiцыяй каляска спынiлася ззаду. Спакойна жваў даўгую саломiну й лейцамi стрымлiваў двух прыгожых коняў, выгадна расьсеўшыся на козлах здаравяка-хурман. Вiдаць пры доглядзе коняў зашмальцаваў свой зялёны мундзiр. Конi нецярплiва жвалi цуглi, топалi ў гужох, а белая пена з храпаў камякамi спадала на жвiр гасьцiнца.

Аддыхаючы з хуткага бегу, жаўнеры стаўпiлiся каля брамы. Некаторыя закурывалi. Твары прамянiлiся ўсьмешкамi, што бываюць у паляўнiчых, калi зьвер у пастку трапiць.

— Матка боская чанстахоўская, Ёзус Марыя! То ўжо скурчы сыны бальшавiкоў спатыкаць прыгатавалiся. Бачылi вы такое? Трэба было iх усiх, як скурчых сыноў, даўно перадушыць!

— Гэта толькi што нашы польскiя сэрцы добрыя! Мы да iх як ласкавая матка, а яны нам нажы ў сьпiны рыхтавалi.

Асаблiва злосна бурчэў i лаяўся прысядзiсты, з маленькiмi рыжанькiмi вусiкамi дзядзька.

— Але-ж i папалася птушанё. Ну таго… дык чаго гэта чакаем, пане капiтан?

Ледзь прытомная ад жаху Параска памкнулася ў вадзiн i другi бок, але ацяжэлыя ногi й галава нiяк не маглi наважыцца што рабiць.

— Гм, брама даволi хлёсткая, але мне здаецца, што на ёй дэкарацыяў замала, — зьедлiва ўсьмiхнуўся афiцэр i яшчэ больш на правы бок сваю круглую шапку ссунуў. — Як думаеце хлопцы?

Здагадлiвасьць распрамянiла сяржантаў твар.

— Яшчэ от хоць-бы адну дэкарацыю на ёй павесiць, — пацёр ён далонi. Хлопцы, вяровачку!

— Злазь мiгам! — шорсткiм голасам загадаў капiтан Парасцы.

Калi Макатунiшка адубелымi нагамi пачала нарэшце ступаць па драбiне, капiтан гукнуў на хурмана.

— Пад'яжджай, Яцак!

Як успыхвае раптоўным полымем сухая салома, гэтак ажыла грамада КОПаўцаў. Ня здолела Макатунiшка дабрацца да нiжнiх ступнёў драбiны, як некалькi рук учапiлiся за ейныя ногi й вопратку. Цягнулi й тузалi, суправодзячы голаснай лаянкай, у каторай дамiнавала-грымела лiтара «р».

Мiгам апынулася Макатунiшка на возе. Хтосьцi балюча вывiхнуў i ззаду трымаў ейныя рукi. Зьмейкай узьвiўся над верхняй жардзiнай брамы таўставаты гуж i неўзабаве хлёсткая добра зьвязаная пятля лашчыла гладкую, польнымi вятрамi й сонцам цалаваную, дзяўчынiну шыю.

— Паночак, даруй! Я-ж ня вiнаватая, мне загадалi… Злавiце iх, дрыготкiм голасам прасiлася Параска.

— Маўчаць, хамка-бальшавiчка! — гаркнуў афiцэр. — Будзеш спатыкаць бальшавiкоў на пачэсным месцы.

Прарэзьлiвы рогат дзiкiм рэхам скалануў лес.

— Пане сяржант, гатоў? — спытаў афiцэр сяржанта.

— Так ест, пане капiтан, — запэўнiў падафiцэр, зацiскаючы на Парасчынай шыi пятлю.

— Яцак, iрванi зь месца!

Спакойны й зроўнаважаны хурман, што маўклiва прыглядаўся падрыхтоўчай мiтусьнi, рэзкiм махам даўгоў пугi сьцебануў па конях. Парэпаныя босыя Парасчыны ногi задрыгалi ў паветры. Угнулася пад раптоўным цяжарам жардзiна, моцна ўрэзалася ў шыю пятля, болем скрывiўся дзявочы твар.

Ледзь здолеў лес паўтарыць радасны воклiч жаўнераў, як чарга стрэлаў загуляла па партрэце Сталiна й чырвоным палатне. Ёмка загаўкалi па хутарох сабакi.

Стукнутая моцным жаўнерскiм чаравiком, паляцела з-пад брамы драбiна. Косьцiкаву абрэзу так i не далося свайму гаспадару ў крытычны момант пасобiць. Агледзiўшы яго, жаўнер размахнуўся й стукнуў аб кола й кароткая руля разьвiталася з прыкладам.

— У дарогу жвавей! Няма часу! — спахапiўся капiтан.

Цi трэба было падганяць. Страх, як мудрасьць адвечная кажа, вялiкiя крыльлi мае. Мiгам запылiлi па гасьцiнцы самакаты й загрукалi калёсы. Каб вешацелi замарудзiлi крыху, не абыйсьцiся iм бязь сьветкаў свайго злачыну.

Пад прастрэленым партрэтам тупатварага дэспата супакоiлася ў вабдымках хуткае сьмерцi цела Макатунiшкi. Вялiкi палец правай нагi чамусьцi недарэчна задраўся ўверх. Сонцам золатам аблiло раськiданыя мяккiя пушыстыя валасы, пётлёй задраны ўверх падбародак.

На абочыне гасьцiнца зашалясьцелi кусты й нясьмела, пазладзейску азiраючыся на бакi, паказалася «баявая» тройка.

3

У тую ноч, калi на гацкiм гасьцiнцу расла трыюмфальная брама, трывога сагнала сон з павекаў старое Макатунiхi. Учора напрыцемку, спарадкаваўшы гаспадарку, падыйшла да маткi Параска.

— Мама я йду памагаць, — сказала.

— Куды? Што каму памагаць? — зьдзiвiлася матка.

Хаця цi мусiла дзiвiцца. Параска даўно па начох валачылася ды афiшкi цi якую трасцу разносiла. Прызнаць трэба, што высьцерагалася, каб свае сям'i пад палiцыйны абух ня ставiць. Дзяўчына маўклiвая, навет з маткай на словы скупiлася. Людзей не агiтавала, адно пачкi нейкiх бальшавiцкiх паперак цi наказы ад аднаго да iншага дастаўляла. Ногi хаджалыя сьлядзiлi сьцежкi й дарожкi ў суседнiя вёскi, фальваркi й маёнткi. Ноч заслонай i памочнiкам была.

— Сягоньнiка браму на гасьцiнцы строiць будуць, заўтрака бальшавiкi прыдуць, — суха паведамiла дачка мацi.

Старая Макатунiха рот разiнула. Стаялi на двары. Малыя ваконцы хаты хлiпалi сьвятлом каганца. За дзьвярмi Аленiн голас патолiў крыклiвае малое. На ўзгорку ля Пятуховай хаты наперамену зь лякатаньнем колаў бубнелi два мужчынскiя басы. У Бураковым двары злосна накiнуўся на некага Сабакевiчаў Ромак. Зь цеменi ад бальшака борздым крокам сьпяшыла дахаты Дуня, што надвячоркам да Юшкевiчавай Клавы пайшла.

— Бальшавiкi, кажаш? — няўцямна перапытала дачку матка. Дуня моўчкi спынiлася побач.

— Заўтра прыдуць. Сягоньнiка загадалi мне, каб я ўночы браму прышла строiць памагаць.

Цэлы дзень пацела пры малатарнi ў лiпавiцкага пана Параска. На захад сонца адкуль нi вазьмiся Павалiцкi Хвёдар з наказам.

— Дзе, якую браму? — дапытвалася Макатунiха.

— Дык-жа гэтта на гацкiм гасьцiнцы пры казённым лесе.

— А што такое, мама? — спытала Дуня.

— Параска кажыць, што заўтра бальшавiкi прыдуць.

— А хто табе сказаў, Параска? — даходзiла Дуня.

— Свае сказалi… ты цiкавая такая, — буркнула Параска.

Макатунiха, такой весткай паднечаная, пра язык забылася. Колькi-ж гэта дачка клопатаў ей прынесла. Мала таго, што сваей бяды па вушы, дык-жа зьвёў нячысьцiк Параску з тымi, што па вязьнiцах бакi абiвалi, бальшавiцкую работу вялi. Сама найгорш, што дзяўчына, агулам паслухмяная, гэтта матчыны перасьцярогi на ўвагу ня брала, самадумам iшла. Макатунiхi пагрозы — быццам гарох аб сьцяну. А цi-ж iм, галечу церпячым, якая рагатая трасца патрэбна?

Навет i сама дзеўка не патрапiла-б вытлумачыць як у гэну калатушу ўвязла. Спачатку марыла яе бяссоньнiцай дзявочая туга па мужчыну, каторага прадчувала гэта — нiколi мець ня будзе. Цi-ж сакрэт, што ў сваей i суседнiх вёсках дзеўкi без замужжа старэлi? А хто-ж гэта калi зьмерыў усе таемныя глыбiнi, што нясе мор васеньнiх дзявочых гадоў? Невясёлая доля-мачыха ткне ў рукi серп, граблi, мялiцу цi прасьнiцу. Нi сьлёзы, нi ўздыханьнi пры цьмяным сьвятле за калаўротам не спатоляць сэрца дзявочага, што шчымець будзе па няспоўненых спадзяваньнях, нязбытых марах. Як краска незаплодненая, паволi зьвянеш-засьмягнеш у буднях беспрасьветных. У нязьлiчонай колькасьцi прынадных вобразаў паўстане перад табой зьява замужняга быту: матчына сэрца казычачы шчэбет дзетак, ласкi мужа каханага… Нязьведанае, неасягальнае…

I нiколi пагадзiцца ня зможаш, што за iншых ты горшая. Адылi ты ўсiм на воку, цi аднаму па дарозе замiнаеш. Людзi чэрствыя асудзяць, ярлык незаслужаны прычэпяць. А цi ведаеш, што мор чужых войнаў i акупацыяў зьвёў са сьвету твайго любага, каторы дзьверы ў сямейнае шчасьце адчынiў-бы?

Цяжкi кон прыгнуў да зямлi сьпiны сялянскiя, любоў i спагаду ў сэрцах блiзкiх змарыў. Быццам краты, тачылi ў неўрадлiвай зямлi свае норы, на сонца глядзець iх адвучылi. I хто-ж гэта, сваей горыччу перапоўнены, прытулак у сваiм сэрцы тваiм цярпеньням знойдзе? Ты-ж — жыцьцёвая няўдача, звычайны правал. Ты — калека-недарэка — не змагла навет усьпялiцца на ня так высокiя ступнi замужжа. I працу, i помач тваю любiць будуць, ды як паленам табой кiдаць. Няўмольная й неспатольная доля старасьцi дзявочай.

Зусiм незаўважна зьявiўся, Парасчыну галаву адурманiў спрактыкаваны ў зводжаньнi старых i маладых дзяўчат франт «драгомiшч». Прыйшлi гутаркi й шэпты па завугольлях, прыйшлi ўздыханьнi й фiзычныя парываньнi. Таемнай салодкай глыбiнёй авалодаў згаладалым целам дрыготка-бурны ў сэксуальнай поўнi кульмiнацыйны акт. А пасьля першага кроку прыйшлi наступныя. I гэтак беспаваротна.

Ды Лявон ня спынiўся на фiзычным авалоданьнi дзяўчыны. За палкiмi цалункамi прыйшлi нашэпты зусiм iншага характару. Не агледзелася заварожаная дзеўка, пакуль яшчэ зацяжарыла, як ногi ейныя босыя, пры цяжкой працы на нiвах парэпаныя, абiвалi начную расу, а за пазухай таiлiся якiя камунiстычныя афiшкi.

Запозна спанатрыла Шпунтовы хiтрыкi адурманеная Параска. Занаравiлася, упёрлася. Адылi Лявон не разгубiўся, па трапны аргумант у кiшэню ня лазiў. Калi не памаглi ласкавыя намовы, палiцыяй пагражаў. Прынесшы такi вялiкi ўрон беднай дзяўчыне, Лявон на сьвежую цалiну пайшоў, а шантажом Параску далей на падпольнай працы трымаў. I вось кара боская: прагная прынадным цялесным шчасьцем паласавацца, дзеўка глыбака ў дрыгву ўлезла. Ня было навокал ратунку. Як пясок на нязмазаных дзёгцем колах, памагалi гэтта матчыны перасьцярогi.

Балела за дачку сэрца матчына. Часамi нараджаўся сьветлячок спадзяваньня. А мо й зьменiцца калi на лепшае? Некаторыя-ж кажуць, што бальшавiкi за бедных стаяць, паноў i багатых з наседжаных гнёздаў вытурваюць. Можа й Макатуном пасобяць. Каму як каму, а Макатунiсе дапякла беспрадонная галеча.

Зiрнула задумана матка на дачок i задрыжэў хваляваньнем ейны голас.

— Дачушка, я-ж знаю, што каб i прыказала табе дома сядзець, дык усiроўна панясець цябе… Дык iдзi-ж, Бог з табой… толька глядзi асьцярожна, каб чаго…

Макатунiха чмыхнула ў нос, пусьцiла сьлязу.

— Добра, мама, — пасьпяшыла запэўнiць яе Параска.

Цалюткую ноч Макатунiха бяссоньцай марылася, быццам што дрэннае прадчувала. Нейдзе на золаку раскатурхалася Дуня, дзьвярмi скрыпнула. Чульлiвае вуха разбудзiла з паўдрымоты матку. Нылi на мулкiм палу бакi. Праз замурзаныя ваконцы, на якiх ужо бзыкалi мухi, цiснуўся ў хату новы дзень. Апраналася. Трывожнае вока зiрнула на пустое месца, дзе звычайна спала Параска. Накрыла дзетак, зiрнула на Алену, што салодкiм сном спала, ды на двор паклыпала.

За лiтоўскiм балотам зарнiцы ўзыходзячага сонца зачырвонiлi просiнь чыстага неба. Калi-б гэты дзень быў буднi, даўно-б паднялася гукамi працы вёска. Сяньня-ж нядзеля. Рэдка дзе лянiва скрыпне ля калодзезя асьвер, радасным зьвяганьнем прывiтае якога раней устаўшага гаспадара сабака.

Ля хлеву прымасьцiлася на зэдлiку ля каровы Дуня. Сiвыя нiткi званiлi па дне пустога вядра. Худая чорная карова прагавiта спажывала сьвежа нажаты Дуняй на дарожным адхоне пырнiк. Пахла сьвежай травой i сырадоем. Макатунiха спынiлася ля калодзезя, прамыла сьцюдзёнай вадой змораны твар.

— Як, мама, нi спалася табе мусiць? — спытала дачка.

— Не, золатка, нi магла заснуць. Праўда гэта цi не, што Параска казала, але сон прагнала. Бог ведаiць што будзiць.

— Якая там праўда, — разважала Дуня, — цi мала чаго калi яна казала.

— Яно-ж сабе так, дачушка, — згадзiлася матка, — алi-ж цяперака вайна, усiх маладых вунь пазабiралi. Мусiць той немiц добра-ткi палякам уляпiў. Чаму-ж цяперака гэтым во нi прыйсьцi, калi ўздумаюць? Хто-ж iх задзержыць?

— Ну стой-жа, ты! — гукнула Дуня на карову, каторая ўсьпела ўжо скончыць траву, ды крутанулася задам ад дзяўчыны. Малако закрыла дно вядзёрца. Дуня пагладзiла карову па баку, ды зноў прымашчвалася пад вымя.

— Чаго-ж гэта я стаю? — спахапiлася Макатунiха, — падсьвiнак вуньдзiка сьцяну грызець.

Дуня перацэдзiла пахучы сырадой, пералiла ў гладыш, паставiла на палiцу ды выгнала ў загарадку карову. Тымчасам мацi справiлася з падсьвiнкам i курамi. Сонца выкачвалася ўжо з-за балота, пазалацiла Архiпаў чуб.

— Ну дзе-ж гэта дзяўчына падзелася? Цi нi пара ёй дамоў? — трывожылася Макатунiха.

— Нi бядуй, мамачка, прыдзiць, ня дзе нi дзенецца.

За Гараваткай пачулася чарга стрэлаў. Дачка з маткай спынiлiся перад хатай.

— Чуеш, дачушка?

— Чую, нi глухая-ж…

— Дык гэта-ж тамака, дзе Параска казала браму будуць строiць. А божачкi-ж мае, можа нядобрае што. Трэба пабегчы даведацца!

Трывожным прадчуваньнем новага лiха ўспыхнула Макатунiха. Тузанула дзьверы.

— Алена, глядзi дзетак! За Гараваткай на гасьцiнцы страляюць. Трэба пабегчы паглядзець… каб там баранi Бог…

— Мама, я з табой! — пасьпяшыла Дуня.

— Як хочаш, дачушка. Скарэй-жа! А Божа-ж мой! — залямантавала старая. Дачка з маткай подбегам кiнулiся на бальшак i без аглядкi накiравалiся на Лiтоўцы.

4

Дзяцюкi паказелiлi вочы на браму, а найбольш на павешаную Макатунiшку й стаялi на абочыне дарогi, быццам укапаныя. Зьбялелы таўсташчокi Сабакевiчаў твар перасмыкнуўся брыдкай грымасай. Звузiлiся шэрыя вочы й задрыгаў на лбе шырокi шрам. Касматая рука палезла ў незачэсаныя валосы, галава на таўстой шыi ледзь павярнулася да Лявона.

У Павалiцкага Хведара пад тонкiм гарбатым носам i маленькiмi чорнымi вусiкамi сьцiснулiся тонкiя вусны. Ледзь заўважна варушыўся малы войстры падбародак. Нэрвова дрыгала галава. Рудыя звужаныя вочкi то коўзалi па павешанай Парасцы, то па сваiх сяброх. Ростам быў найменшы з трох, выглядам — дробны, такi, якога мала хто бярэ на ўвагу.

У «драгомiшча» Шпунта над вузкiм лбом i замурзаным тварам навiсла тоўстае пасма ясных валасоў. Твар зморшчыўся, а перапалох у блакiтных вачох зьмянiўся загадкавай няўцямнасьцю. Карэлая сьветлая кашуля зь цёмнасiнiмi палоскамi недарэчна спаўзла на левае плячо, з-пад шырока расшпiленага прарэха каўняра вызiралi рэдкiя рудыя касмылi. Глыбока ўсунутыя ў кiшэнi рукi то сьцiскалiся ў кулакi, то адчынялiся. Тысячы мурашак вандравалi па целе.

Здавалася, што прытаiлiся ў лесе птушкi, прыцiхлi па хутарох сабакi. Адно дзесьцi ля балота пенiўся на ланцугу таўстым басам Сабакевiчаў Ромак. У вушах усё яшчэ гучэлi адгалоскi стралянiны й гарканьня КОПаўцаў. Доўга трывала маўчаньне. Над сьветлай явай вялiкага дня вызваленьня павiс дзявочы цень.

Лявон Шпунт зарагатаў раптоўна й гвалтоўна, ажно адскочылi ў бакi ягоныя сябры.

— Гэ-гэ-гэ-гэ! От-жа i ўкрасiлi сссукiны ссыны! Гэ-гэ-гэ! На самай сярэдзiне, пад Сталiнам нячысьцiкi! Гэ-гэ-гэ!

Рогат да болю глыбока тузаў высокую Лявонаву фiгуру, гарляк душыўся раптоўнымi гукамi, лес дражнiў глухiм рэхам. Гэта быў наглы рогат звар'яцелага чалавека, што выцягнуўшы руку па ўзнагароду атрымаў па шчацэ ёмiстую аплявуху.

— Маўчы, дурань! — сьцiснуўшы зубы, раўнуў Сабакевiч. — Ашалеў, цi што?

У Сабакевiчавых вачох зазьзялi маланкi. Рукамi як клешчамi ўчапiўся за Шпунта й пачаў трэсьцi быццам яблыню, калi ззамоладу чужыя сады латашыў. Здавалася, што ад трасеньня гэнага зломiцца Лявонава шыя. Даўгiя валосы рассыпалiся, вочы наплылi сьлязьмi, твар пачырванеў.

— Пiра… пiра-сс-тань, Косьцiк! — ледзь выцадзiў праз зубы Лявон.

— Маўчы, кажу табе! — хрыпеў паднечаны Сабакевiч.

Перад вачмi рыжавусага Захарука, што першы зь Лiтўцаў прыбег на месца злачыну, адкрыўся несамавiты вобраз. На новазбудаванай браме пад самым партрэтам Сталiна вiсела жанчына, а на гасьцiнцы тузалiся й пыхцелi, як кавальскiя мяхi, Сабакевiч i Шпунт. З дурнаватай мiнай прыглядаўся iм збоку Павалiцкi Хведар. Не марудзячы, Захарук кiнуўся разбараняць дзяцюкоў. Левай рукой узяў за плячо Косьцiка, а правай за Лявона й разлучыў iх як дзьве недарэчныя жабоцькi. Зьбянтэжаныя вочы дзяцюкоў ськiравалiся на вялiкага шыракаплечага дзядзьку, што iх так бясцырымонна разьвёў ды цяпер мерыў абвiнавальным позiркам.

— Гэта вы што, хлопцы, здурэлi цi якой трасцы? Што гэта тутака ў вас робiцца? Нашто брама гэта? Хто бабу павесiў? — паказаў Захарук таўстым, рудым ад табачнага дыму пальцам на Макатунiшку.

Лявон закашляўся i ўпiхаў у штаны кашулю, трос галавою, каб адкiнуць назад непаслухмяныя валосы. Быццам злачынец, Косьцiк вiнавата пазiраў то на найдужэйшага ў вёсцы гаспадара, то на Лявона, то на браму. Маленькая макулiнка чалавечае годнасьцi, што захавалася нейдзе глыбака ў Косьцiкавай натуры, паставiла яго, распранутага да поўнай духовай галечы, перад дакорлiвымi вачмi лiтоўскага асiлка. Каб сiлу меў, не сьцярпеў-бы. Сьвярбела правая рука. Як бабахнуў-бы гэтаму самаўпэўненаму дзядзьку здаравенную аплявуху, як закрыў-бы гэныя дакорлiвыя колкiя вочы! Што яму да таго, што тут сталася? Чаго так рана прынесла яго сюды нейкая трасца на мiравога пасрэднiка.

Як нiколi ў жыцьцi, адчуў Сабакевiч сваю фiзычную слабасьць i маральную нiкчэмнасьць. Тлумач ты цяпер во гэтаму дзёрзкаму мужыку, дый во гэным людзям, што ўжо да гасьцiнцу зь вёскi наблiжаюцца, што, як i чаму гэтта адбылося. Збыўшы Захарука маўчаньнем, Косьцiк разглядаўся навокал. Ля абочыны гасьцiнца знайшоў раструшчаны абрэз. Захарук падыйшоў да Павалiцкага Хвёдара.

— Можа ты, Хвёдар, скажаш што тут сталася?

Хведар памарудзiў.

— Цэлую, братка, ноч браму строiлi. Нас трох i Макатунiшка. Сягоньнiка рускiя прыйсьцi маюць. Ранiцы нячыстыя сiлы копаўцаў нарвалiся. Мы ўсьпелi ў лес уцячы, а яе павесiлi.

— Ааа, — разiнуў вусаты рот Захарук, — дык гэта бальшавiкi сягоньнiка прыйдуць… Павесiлi, кажаш? Гэта яны стралялi?

— А хто-ж, — буркнуў Хвёдар.

— Цьфу на вас! — узлаваўся Захарук. — От i нарабiлi-ж, дзялкi. Жарцiкi во, нявiнная дзяўчына галавой налажыла. Вам-бы штаны спусьцiць ды аддубасiць, каб сесьцi не маглi! Чаму-ж не баранiлi яе, га?

— Баранiлi? — успыхнуў Хвёдар. — Самiм яшчо на ражон? Нас во траiх i бiз аружжа, толька ў Косьцiка аднаго абрэз, а iх чалавек дваццаць. От i баранiся…

— Ну мы… нашы iх яшчо паймаюць псоў панскiх! Нi я буду! — пагрозьлiва загрымеў Сабакевiч.

— Ну, ну паймаiш, — зьдзеклiвым тонам адказаў Захарук. — Ката за хвост, цi з носу ды ў рот, гярой гэткi!

Косьцiк узгарэўся, бурчэў пад носам, ня ведаючы дзе рукi падзець. Бясьсiльная злосьць расьпiрала грудзi.

— Дый што-ж там такое, калi няшчасьця… Свабоды-ж бяз жэртваў нi бываiць, — пасьмялеў Хвёдар Павалiцкi.

— Гм, — задумаўся Захарук, пiльна мерачы зрокам Хвёдара, ды аглядаючы браму з усiмi ейнымi адзобамi. — Кажаш: свабоды бяз жэртваў нi бываiць… Можа ты й разумнейшы-ткi за мяне, хлопча. Ну як на маю цёмную мужыцкую галаву, дык цi не пасьпяшылiся вы, малойчыкi… А можа каб у пару, дык i цэлымi выйшлi-б…

На гэта нiхто нiчога не адказаў. Лявон ужо ацiх, стаяў i слухаў.

— Дык сягоньнiка, кажаш, прыйдуць? — пытаўся Захарук. — А калi, рана цi позна?

— Далжны рана, — адказаў Павалiцкi, — но точна нi знаем.

У голасе прабiвалася нота сумлеву й рашчараваньня.

— Ага, во як — прадаўжаў Захарук, — ну й наварылi-ж вы, дзяцюкi, кашы… што й гаварыць. А хто-ж яе расхлёбваць за вас будзiць, га? Чаго стаiцё, як папруцянелi? Цi можа вiсець во гэдак будзiць, бальшавiком на паказ?

Сьвежым раньнiм тварам зiрнула з-за Гараваткi сонца й сьвятлом залiло гасьцiнец, прыдарожны лес, браму й труп на ёй. Як валадарны самаўпэўнены гаспадар, у падкасаваных зрэбных портках, вылiнялай сiняй кужэльнай кашулi, басаногi, з апоўзлай на патылiцу кепкай-аладкай, стаяў побач замарожаных сваей ненаважанасьцю трох падпольнiкаў даўгавусы дзядзька. З-над брамы тупым зрокам уталопiўся ў гэтую групу ўтрапёных людзей бяздушнатвары дыктатар.

— Ну дык чаго пасталi? — загарэўся Косьцiк. — Давайце здымаць.

Але сам Косьцiк i сябры ягоныя, быццам iм хто волю адабраў, топалi на месцы. Увагу iх адцягнулi людзi, што незаўважна зьявiлiся на гасьцiнцы. Лiтоўскiя жыхары, устрывожаныя стралянiнай, пасьпяшылi сюды зь вёскi. Цi ня першай з рукамi запэцканымi ў сажу, — мусiць ад чалесьнiкаў, - прысьпела Аўдоля Кмiтава. У гурце былi й два лекаравы хлапцы, i Бахмач Пракоп зь Януком i ягоным неадлучным Тапсiкам, i Пiлiпава Аксеня з Арсенем.

— А матухны-ж мае, а божачкi! — галасьлiва завойкала Аўдоля. — А што-ж гэта, ягодка мая мiлiнькая, гэттака нарабiлася?

Натоўп гусьцеў. Падыходзiлi, але не дакраналiся да вiсячай дзяўчыны, аглядалi браму ды дакорлiвымi вачмi мерылi трох перадавiкоў камунiстычнага падпольля.

I тады, адкуль нi вазьмiся да натоўпу далучыўся Антось Дзяркач. У правай руцэ трымаў неадлучны бярозавы кiй, а па ягоным сухiм, змарнелым твары з гусьценька чорнай бародкай, што зь дзеркача ў мяккую мяцёлку вырасла, шныраў праменьчык вядомай вясковым людзём кплiвай усьмешкi.

— Антось! — кiнулася да яго першая Пiлiпава Аксеня. — А ты адкуль?

— З дому, — кпiў Дзяркач.

— Як гэта з дому? Цябе-ж на вайну забралi. Дзе ты быў?

Дзеркача абступiлi з пытаньнямi. Некаторым карцiла рукой яго памацаць, каб пераканацца, што гэта не здань.

— Забраць то забралi, ды толька нi ўпiлнавалi, хэ-хэ-хэ… дробненькiм сьмехам паехаў Антось. — Вы помнiце, што дзед Якуб казаў? Што нiма нам за каго на ражон лезьцi, га? От я й не палез.

Наблiжылiся да грамады падпольнiкi. Уся ўвага зьбеглася на пранырлiвым вясковым жартаўнiку. Як непараўнальны гэрой, рос на вачох Антось. Распытвалi пра ўцекi, ды чаму iншым уцячы ня собiла. I Антось, першы раз у жыцьцi здабыўшы такую агульную пашану аднавяскоўцаў, прыгадваў свае зусiм нязвычайныя прыгоды: як па дарозе зь цягнiка ў казармы шмыгнуў упоцемку за вугал хаты, як хаваўся пасьля па лясох i сялянскiх гумнах, як нарэшце пазаўчора вечарам пастукаў у дзьверы роднай хаты. I хто ведае што было-б, калi-б даведалiся пра яго ў вёсцы. Пазаўчора зходзiў пацягнуць бацьку за язык дзiравы шляхцiц Паўлоўскi. На бацьку не насядаў. Зьбянтэжыўся зусiм яго просталiнейны розум ад часу, калi пачала пыхцець i на ўсе застаўкi трашчэць «моцарствовая». Адылi бацька параiў Антосю скрыцца, "покуль праясьнiцца". Хаця-нехаця, Антосю давялося паслухаць гоману начнога Гаравацкае пушчы.

Увачавiдкi рос ды поўнiўся цiхiм гоманам натоўп. Захарук усьпеў ужо пераказаць мужчынам навiны. Неспадзяваная вестка пра непазьбежны прыход «рускiх», што прасаладзiла некаторыя ўяўленьнi, захмарылася трагэдыяй, ахвяра якое вiсела ў людзей на вачох.

— Павесiць-бы во Сабакевiча й гэтых мурзiкаў разам! — голасна сказаў Пракоп. Адразу прыкусiў язык. Слова выпушчанае як птушка, — паспрабуй злавiць яго. Надта-ж яшчэ нылi Пракопавы бакi ад рук Вадзiмскага Адася, калi за Косьцiкавы правакацыi папакутаваў.

— Пракоп, здурэў цi што? — сыкнуў збоку швагра Алесь. — Цi-ж ты ня чуў, што сягоньнiка бальшавiкi прыдуць?

— Брама ня выдзiржыць! — зарагатаў Антось Дзяркач.

— А што-ж яны вiнаватыя? — цiўкнула Аксеня. — Палякi во павесiлi.

Настаў напружаны момант. Людзi расступiлiся, каб даць дарогу Макатунiсе з Дуняй. Матка зiрнула на браму й на твары людзей, адылi ня быў гэта позiрк прытомнай жанчыны. Яе гаротны твар скрывiўся болем. Спынiлася пару крокаў воддаль ад павешанай дачкi. Дробная постаць здрыганулася, яна раптоўна падбегла, угледзiлася ў мёртвы твар Параскi, а ўдушлiвы плачвырваўся з глыбокiх нетраў грудзей. — Параска, Па-а-ра-ссач-каа маая! А божжачкii-ж мае! А што-ж гэта з табой зрабiлi? Гы-гы…

Дрыжачыя рукi выцягнулiся ўверх, каб абхапiць ступнi ног. Жанчына пахiснулася, упала. Целам ейным торгаў удушлiвы плач. Першай падскочыла да яе Дуня, за ёю — Кмiтава Аўдоля й Пiлiпава Аксеня. Паднялi, ласкавым словам намагаючыся спатолiць матку. Ды галашэньне набiрала сiлы.

Дуня нiводнае сьлязы ня пусьцiла. Доўга прыглядалася павешанай сястры, быццам адубелая ўзiралася ў трох камунiстаў. Пасьля зiрнула на кiй, якiм падпёрся Антось. Раптам падскочыла да дзяцюка, маланкавым рухам вырвала кiй, ажно Дзяркач на нагах пахiснуўся. Дзiва колькi гэта дзяўчо, злосьцяй спануканае, сiлы мела. Адным скокам апынулася ля Шпунтовага Лявона i, ёмка размахваючы кiем, пачала абкладаць дзяцюка.

— Бандзюга! Басяк! Здыхляк! Злыдзень! А ты яе са сьвету зьвёў, а ты яе павесiў а нi палякi! Во, на табе!

Дуня нагадвала разьюшаную тыгрыцу. Пэўне-ж ня толькi за Параску Лявону пападала, але й за Дунiну асабiстую крыўду, за гэны гвалтоўны напад у скарбовым лесе. Махала кiем ёмка й гвалтоўна, а Лявонавы намаганьнi абаранiцца яшчэ прыспорылi яму ўрону. Калi дзяцюк выцягнуў рукi, каб злавiць кiй, дзяўчына малацiла па галаве. Цурком кiнулася з носу кроў. Мiгам падскочыў Косьцiк, але гэтта й яму дасталося. Як апантаная, Дуня таўкла й Сабакевiча. Людзi рагаталi, крычэлi й падбухторвалi.

— Маладзец. Дуня! Так iм трэба, давай iм!

— А людцы, а ягодкi мае, гляньце што робiцца!

Бахмачоў Янук разiнуў рот i веры сваiм вачом ня мог даць. З таго неспадзяванага захапленьня вярнуў яго здаравенны таўхель у бок i голас доктарава Стася: — Глядзi, Янук, глядзi якi маладзец твая дзяўчына.

Янук няўцямна зiрнуў на сябру й нiчога не адказаў. Захарук падскочыў да дзяўчыны, аблапiў яе ззаду пад рукi ды адцягнуў ад камунiстаў. Антось адабраў свой кiй.

— Бандзюга, бабнiк, чорт лазаты! — не ўтаймоўвалася маладая Макатунiшка. — Павесiць i яго, гада!

Распачлiвы злосны крык рэхам пераняла Гаравацкая пушча. Быццам на загад, суняўся натоўп. Соп i выцiраў з носу кроў Лявон, зьвярыўся на Дуню Косьцiк Сабакевiч i ўдушлiва хлiпала старая Макатунiха.

5

Пачулi адно цяпер, калi ацiх вэрхал. Далёка ў нетрах пушчы цяжкiм гулам поўнiўся гасьцiнец. Як сьвет сьветам, нiхто зь лiтоўскiх такога ня чуў. Быццам пружынiлася, стагнала змораная гаротная зямля. Удаўжкi i ўшыркi, як вада ў разводзьдзе, расплываўся па шырокай пушчы гул. Анямелi ў сполаху зьвяры й птушкi. Каторае крылатае шмыгнула ў кароны дрэваў, а iншае — пад цемя лесу. Колькi моцы ратавалася ў гушчарах хмызьнякоў чатырохногае. Чаканьнем новага й няведамага застылi ў нярухомасьцi пад брамай сонцам асмужаныя, зьвернутыя на поўдзень сялянскiя твары.

— Iдуць! — раўнуў з захапленьнем Павалiцкi Хвёдар.

— Танкi! — падтрымаў Сабакевiч.

Радасьць распрамянiла твары Косьцiка й Хведара, адно франт «драгомiшч» нязручна затыкаў сваей насаткай нос. Ад Дунiнай лупцоўкi зьявiлiся на твары сiнякi. Камiчна выглядаў зьбянтэжаны гэткiм борздым наплывам неспадзяваных выпадкаў лiтоўскi бабнiк.

Быццам заварожаны, прагна сачыў натоўп глотку гасьцiнцу ў сьцяне лесу. Вось-вось выплыве адтуль бясконцая, тысячамi людзей кiраваная, стальная пачвара, папаўзе па старых гасьцiнцах, гулам новае гаворкi й лязгатам зброi цiхiя мiрныя сёлы й нiвы залiе. Пачвары яшчэ ня вiдаць, але чуваць як энэргiяй тысячаў конскiх сiлаў дыхаюць i равуць у лесе магутныя маторы. Хвiлiна, дзьве, тры. Паднечаныя сэрцы поўняцца загадкавай трывогай. Ад Лiтоўцаў да гасьцiнцу сьпяшаць людзi.

З-за павароту выпаўз руда-зялёны, запылены танк, выпрастаў на браму й гурт людзей вялiкую цыгару-гармату. На вежы ягонай людзi спасьцераглi людзi чырвоную зорку. Чарапаха-гаргара вялiчынёў была зь Пятухову хату. Плёхалi па дарожнай глiне шырокiя стальныя лапы гусянiцаў, пыльны хвост паволi асядаў на прыдарожныя зарасьнiкi. За павадыром вылез зь лесу другi й трэцi. Iмчалi на поўны разгон. Зь вежы першага танку тарчэў да паловы росту чалавек. На iм — чорная камiзэля, на галаве — наводля падсядзёлка чорная шапка.

Лiтоўскiм сялянам дыханьне заняло. Хто-ж дзе калi такое бачыў? Навет вэтэраны першае вайны, — нашто ўжо выдумлялi — пра такое нiколi не згадвалi. Быццам на каманду, сяляне адыходзiлi на абочыны гасьцiнцу.

Янукоў Тапсiк даўгавата са Стасевым Мурзiкам нюхаўся. Гэны гул насамперш паставiў на зважай ягоныя вушы. Калi-ж пачвары выпаўзьлi зь лесу, сабака натупырыў шэрсьць на шыi, пачаў пагрозьлiва вурчэць ды iрвануў насустрач танкам з голасным браханьнем. Наўздагон пакацiўся камяк-Мурзiк ды дружна загаўкалi iншыя прысутныя сабакi. Завагаўся зь перапалоху Янука, а пасьля за сваiм гадаванцам пасьпяшыў. Тапсiк цi то гаспадаровага загаду не пачуў, цi нязвычайнае паднечаньне ягонай паслухмянай натуры замiнала. Апярэдзiўшы далёк Мурзiка, дапяў да першага танку, брахаў што моцы. Але хiтрун трымаўся воддаль ад гусянiцы, цяўкаў i на чалавека, што ўсьмешкай распрамянiўся на вежы.

Чалавек гаркнуў нешта шофэру, галава якога тарчэла сьпераду, танка пачаў звальняць i спынiўся перад самым натоўпам. Склыгалi гусянiцамi й затрымлiвалiся заднiя. Паволi людзi ўгледзелi ў чалавека на вежы па дзьве шпалы на пятлiцах каўняра, кiрпаты нос, шырокi падбародак, плоскi твар, шырака ад пераносiцы разьмешчаныя вочы. Вочы гэныя папаўзьлi па людзях, затрымалiся на браме й тады зморшчыўся нявысокi лоб.

— Што за чорт? Што ў вас гэтта? Чаму жанчына вiсiць? — спытаў парасейску шорсткi бас.

Людзi маўчалi й пазiралi на Сабакевiча. Дзяцюк падыйшоў да танку.

— Палякi павесiлi, таварышч камандзiр.

У дрыжачым голасе — нясьмеласьць, на твары — чырвань сораму.

— Павесiлi, кажаш? Дык вы-ж гэта ёлупы сабралiся з павешанай жанчынай нас сустракаць?

Цяпер чалавек выглядаў такiм грозным, як i ягоная пачвара што з задняй трубы капцiла сьмярдзючым бiнзiнным дымам.

— А ну зараз-жа зьнiмiце яе! — загадаў.

Мужчыны кiнулiся да трупа пры браме. Мала хто прыглядаўся iм, апроч старое Макатунiхi й Дунi. На вачох былi танкi з чырвонымi зоркамi на вежах. У стальных пачварах сядзелi чужыя людзi. Некаторыя былi на мясцовых сваiх людзей падобныя, iншыя-ж — то касавокiя, то плоскатварыя, жоўтыя й цёмныя. Ды вось дзiва дзiўнае: танкiсты шчыра ўсьмiхалiся хоць i малазразумелай мовай гаварылi. Некаторыя вяскоўцы, ужо пасьмялеўшы, перакiдвалiся прывiтаньнямi, выцягнутыя рукi цiснулi.

Наважылiся падыйсцi да машынаў i дзецi ды падлеткi. Доктараў фарсун Уладзiк прыблiзiўся да другога танку, пальцамi памацаў бок.

— Нi чапай, укусiць! — жартаваў Антось Дзяркач.

— Ня бойся, дзяцюк, ён ня кусаецца, — усьмiхнуўся на вежы шырокi круглы твар.

Цела Макатунiшкi палажылi на адхоне. Заплаканая матка прасiла Захарука, каб адвезьцi яе дахаты парупiўся.

Афiцэр пярэдняга танку вылез зь вежы, нехлямяжым крокам падыйшоў да тройкi камунiстаў. Паздароўкаўся. Косьцiк прадставiўся сам, пасьля адрэкамэндаваў таварышоў. Зь лiсьлiвай падхалiмскай ўсьмешкай адразу згадаў пра "барбу процiў панскага iга", прамянiўся, рос, пазiраў на бацьку й мачыху, што гамонцы прыслухоўвалiся. Стары Бурак ня мог разабрацца цi сын ягоны стаў сяньня забойцам цi гэроям.

Афiцэр цярплiва слухаў Сабакевiча, пытаўся хто браму будаваў, сквапна пра польскiх памежнiкаў распытваўся. На мапе адшукаў Гацi й хацеў ведаць цi там якая абарона ёсьць. Вельмi шкадаваў Косьцiк, што ня мог сваiх вызвольнiкаў з хлебам i сольлю сустрэць. Адылi й тое, што вось ня зь кiм iншым, адно зь iм гаворыць на вачох цэлае вёскi гэты важны камандзер, спрычынiлася да росту ягонага аўтарытэту.

Даўгая калёна, — адзiн танк упрытык другому — расьцягнулася да лесу, роўна гула маторамi, смуродзiла едкай бiнзiнай. Танкiсты пасаскаквалi на дарогу, некаторыя гаварылi зь сялянамi. Два малодшых афiцэры падыйшлi да пярэдняга. Гэты выплюнуў недакурак, адрывiстым тонам загадаў: — Давайце назад в колону, поезжаем!

Рушылi паволi. Цяжкiя лапы гусянiцаў на рудую муку дзяўблi груды глiны, раўнялi колавыя каляiны. Густой коўдрай уздымаўся пыл i сяляне адыходзiлi ад гасьцiнцу. Танкiсты шчодра ўсьмiхалiся, махалi рукамi, некаторыя кiдакi ёмкае, голаснае «здрасьце».

Басаногi Захарук сьпяшыў дахаты, каб запрэгчы павярткога гнядога й старой Макатунiсе ў горы пасобiць. Руху войска, здавалася, канца ня будзе. Сонца добра над Гараваткай паднялося, грэла сялянскiя плечы й шыi. Гулкi запылены зялезны вуж мерна поўз гасьцiнацам, лёгкi ветрык забаўляўся пылам i бiнзiнавым смуродам.

— Алi-ж i сiла! Ай-я-яй-яй-я! — чулася мiж разяваў. — От i бальшавiкi табе! Гэта-ж брахалi палякi, што сам адзiн смурод у iх, бiда адна! А ты глянь, ты глянь! Дзе-ж яшчо каму такую сiлу задзержыць?

Няведама хто й калi старой Пятушысе наказаў. Апошняй мусiць зь вёскi да гасьцiнцу прыклыпала. Каго як каго, а яе гэтта нiхто не спадзяваўся. Рэдка калi за весьнiчкi двору свайго выглядала. Цi адзiн вясковец даўно забыўся, што старая — гадоў за восемдзесят — дзесь яшчэ лiпела з гультаём сынам на лапiку зямлi. Адно калi ранiцы капцiла з тонкага, з абрэзу нейкай трубы змайстраванага, Пятуховага комiну казала каторая жанчына ў вёсцы: — Глянь, Пятух во закурыў. Мусiць-ткi клеваiць яшчо старая Пiтушыха.

I не ўяўлялi людзi такой нагоды, што прынадзiла-б старую на шырокi гасьцiнец. Падсьлепаватая, кволая, яна апiралася бярозавым кiёчком, мiргала выцьвiлымi вачмi. Ды хада яе наўзьдзiў борздай людзям паказалася.

Даўно-даўненька, гадоў паўтузiна цi больш заняло ей пакуль спатолiла горыч па Язэпку сваiм, што дзесь на японскай вайне прапаў. Прыйшла вялiкая беспрасьвецiца то ў наймах, то на сваей вузенькай палосцы. Сыны — малеча, iх накармiць i апрануць трэба было. Ажно ў трыццатых гадох найстарэйшы ў Расею лепшай долi шукаць пайшоў. Доўга сьлязiлася ўдава, на бальшаку прастойвала, праз маленькае ваконца на дарогу выглядала. Зусiм спадзяваньнi на сынаў паварот страцiла, калi Расею як у зрэбным мяху завязалi.

Цяпер-жа здалося жанчыне, што Бог ейныя доўгiя малiтвы нарэшце выслухаў, зрэбны мех разьвязаў. Можа-ж можа й ейны Сьцёпка-галубок вернецца. Дападлiвая Аўдоля першая старую Пятушыху спасьцерагла.

— Глянь, ты, глянь, ягодка мая! Божачка ясны, — таўханула Пiлiпаву Аксеню, — а гэта што вылiзла?

Старая цiснулася наперад. Пад пахай трымала нешта загорнутае ў ручнiк, прастакутнае хвормы. Сiвыя валосы рассыпалiся з-пад новае хусьцiнкi ў клеткi, кутамi пад бараду завязанай. Мо на сьмерць дзе яе ў куфры трымала. Апранулася ў белую кужэльную блюзку, цёмна-руды андарак, басаногая. Затрымалася. Борзда мiгаючы вачмi, зiрнула на людзей i машыны ды разгарнула ручнiк. У руках трымала iкону Збаўцы, мо тую самую, каторай калiсь мужа й сына праводзячы на чужыну багаслаўляла.

Маўклiва прыглядалася рухлiвай бальшавiцкай калёне. Мала хто ведаў-бы, калi-б давялося, як i пра што са старой пачаць гутарку. Танкi гэным часам сьцiшылi ход i зусiм спынiлiся. Пятушыха прыблiзiлася да вялiкай запыленай машыны, ды высака над галавой падняла iкону. Людзi з панцырнай пачвары прыглядалiся дзiвоснаму зьяўленьню.

— Сыночкi мае, саколiкi мiлыя, нiхай вас Бог багаславiць! — прамовiла надзiва выразным голасам, iконай зрабiла знак крыжа. Зморшчыўся сухi й жоўты твар танкiста зьверху.

— Это что ў вас, матушка?

— Гасподзь Iсус Хрыстос наш, сынока. Нiхай памагаiць вам…

— Да что вы шутите, матушка? Мы без Бога уже лет двадцать, на кога чорта он нам, — разрагатаўся маскаль.

Старая страсанулася, быццам гадзюка яе джгнула, але падыйшла амаль упрытык да машыны. Людзi чулi колкiя танкiставы словы.

— Ды ты-ж, сынок, нi гавары так… няможна на Бога, грэх. — дрыжэў Пятушыхi голас.

Быццам адганяючы назойлiвага авадня, махнуў маскаль на старую рукой. Танкi рушылi раптоўна. Пахiснулася Пятушыха й моцныя рукi падхапiлi яе ззаду, ад гусянiц адвалаклi. Каторым давялося нядзвычайную тую сцэну бачыць, да болю горка было глядзець на дрыжачую, з iконай у руцэ, старую, што ледзь на нагах трымалася, сьлёзы выцiрала. А з-над брамы адным прастрэленым i другiм цэлым вокам касавурыўся ўнiз бяздушны дыктатараў твар.

6

Ужо добра пакарацеў сонечны дзень, калi некаторыя сяляне, уволю пылу наглытаўшыся, бiнзiннага смуроду нанюхаўшыся, прыгадалi, што ад раньня нiчога ў ратох ня мелi. Пракоп паклiкаў сыноў, а Алесь — жонку й дачку. Маладыя не хацелi дадому йсьцi. I м-бы тут цэлы дзень пралiпець i то можа мала было-б. Адно калi пачулi абяцанку, што могуць пасьля паўдня назад вярнуцца, павалаклiся ўсьлед за бацькамi.

Iшлi моўчкi. Ладны кавалак ад гасьцiнцу адыйшоўшы, спынiлiся на лекаравым жытнiшчы. З узгорку вачом iхным паказалася надзвычайнае зьявiшча. Ад глоткi гасьцiнцу ў пушчы ды аж да павароту за чыгуначным пераездам пад Лiпавiчамi, шлях стагнаў пад цяжкiмi стальнымi машынамi. Гульлiвым рэхам адклiкалася Гаравацкая пушча, шырокiм разьлiўным гоманам поўнiлiся лiтоўскiя начоўкi. I здавалася, што адно стальныя круглыя вежы, з таўстымi цыгаркамi наперадзе, паўзьлi па шэра-рудой кудзелi густога пылу. Дзесь у гэны суцэльны гул з боку Дубовiчаў уварвалася кволае бомканьне царкоўных званоў.

— Вы чуеце? Дубовiцкi абух у сваю краму клiчыць, — iранiчна кiнуў Алесь.

— Божа-ж мой, што-ж гэта будзiць! — ахнула Кацярына.

Ад часу Аленiных паховiнаў бальшыня лiтоўскiх мужчын i жанчын перасталi ў Абухаву царкву заглядаць, а хадзiлi ў далейшую Слабаду, дзе сьвятар ня толькi носьбiтам Хрыстовага слова, але й шчырым памочнiкам сялянаў быў.

— Ня чуў во мусiць, што на дарозе вытвараiцца, — спасьцярог Пракоп.

— Пачуiць, ня дзе дзенiцца. А пачуўшы, сукiн сын, можа яшчэ во да гэтых служыць папрэць, як палякам служыў, - зьедлiва дадаў Пракопаў швагра.

— Упасi цябе Бог, Алеська. Гэтыя-ж мусяць у Бога ня веруць, спахапiлася Кацярына.

Iшлi памалу, на гасьцiнец аглядалiся. Цёрлася ля ног высокае жытняе iржышча, па каторым гуртамi забаўлялiся сьвяшрчкi. Вялiкi каршун шыбануў з шырокае Архiпавае кароны, ды быццам планер, прымаючы параду, ледзь варушачы крыльлямi, плыў узбоч панцырнае калёны.

— Ня веруць? — зьдзiвiўся Алесь, коса на жонку зiрнуўшы, — дык цi-ж Абуху Бог трэба? Ён-жа табе любога Бога за пару пудоў жыта на рынак папёр-бы.

— Ды чаму-ж не… папёр-бы, чорт пайсаты, — згадзiўся Пракоп.

Мiнулi доктараў двор, падыйшлi да Пракопавай хаты. Насустрач, абапiраючыся мылiцай, чыкiльгаў пасярод вулiцы дзед Якуб. Патрыярх лiтоўскi занемагаў мусiць апошнiмi часамi, бо рэдка калi з прызбай сыновай хаты расставаўся. Гулкая нясусьвецiца на гацкiм гасьцiнцы даплыла мусiць i да ягоных глухаватых вушэй.

— Здаровы, Пракоп, Алесь, Кацярына, — прывiтаўся здалёку. — Што гэта дзе робiцца? Маiх ня вiдзiлi?

Голас, як на стары век, быў надзiва звонкi й выразны.

— Бальшавiкi на гасьцiнцы йдуць, нi канца нi краю нiма? Дый вашы тамака-ж, — сказаў Пракоп.

— Бальшавiкi? — разiнуўся шчарбаты рот. — Дык праўду мусiць во казалi… А я, цьфу, каб на iх макарэц, узяў дый не паверыў.

— Так, дзядуля, бальшавiкi, мора цэлае, — пацьвердзiў Алесь.

Стары абапёрся на мылiцу, выцягнуў з роту цыбатую люльку, пiльна жмурыўся на суседзяў.

— А Божа-ж мой, бальшавiкi значыцца, — перахрысьцiўся дзед. — От табе й на! А як гэта кажаш, Пракоп, iдуць? Едуць цi што?

— Ды едуць-жа, едуць. Самыя танкi, нi канца нi краю нiма. Схадзiў-бы паглядзеў…

— Ты ўжо, Пракопка, зь мяне нi падтруньвай. Дзе мне старому такую дарогу шкандыбаць?

Дзед пальцам патаптаў табаку ў люльцы.

— Танкi, кажаце? Ня вiдзiў-жа я нiколi якiя гэта яны.

— Ня вiдзiлi-ж да сягоньнiшняга й мы. Надта-ж вялiкiя й страшныя пудзiлы, от гэтак зь Пiтухову хату вiлiчынёй. Кажны арудзiю маiць. Ды нi на калёсах, а на гусянiцах яны. Мусiць i цяжкiя-ж надта, бо так глядзi як гасьцiнец выраўнялi.

Дзед стаяў i думаў. Цi ўяўляў, што такога дажыве?

— А гэтта-ж Пiлiпаў Арсень прыбягаў ды казаў, што старэйшую Макатунiшку палякi павесiлi. Праўда гэта?

— Павесiлi. На самай браме пад Сталiнам, — паясьнiў Алесь.

— На каторай гэта браме?

— Ды на гэнай, што во гэтыя тры галадранцы — Косьцiк, Лявон i Хведар Павалiцкi — за ноч пастроiлi. Дзяўчына-ж iм памагала.

— Госпадзi мой, спасi душу яе, — перахрысьцiўся стары. — А як-жа яны яе? Дзе-ж тыя галадранцы былi? Чаму нi баранiлi яе, каб iх макарэц спапялiў.

— Тамака-ж i былi, а дзе-ж… Ды як нарвалiся палякi, копаўцы гэтыя значыцца, — гэтак нам людзi расказвалi — дык дзяцюкi ў штаны панапускалi, у кусты ходу, от як…

Журботнае бомбканьне дубовiцкiх званоў спынiлася.

— Спасi, Госпадзi, душу ейную, — крактаў дзед Якуб. — Якая яна там нi была, але цi-ж так можна?

Заварожаныя патокам пасьпеўшых падзеяў, стаялi пасярод вулiцы.

— Ты, дзеду, самы ў нас найразумнейшы. Скажы во што настанiць цяперака. Ты-ж некалi ў Расеi быў. Палепшаiць цi пагоршаiць? — пацiкавiўся Алесь.

Дзед хмыкнуў, пальцам пакалупаў пад сьвiткай за паясьнiцай, ды бледнымi ясна-блакiтнымi вачмi пазiраў дзесь у бок Лiпавiчаў.

— Як гэта вам, братцы, сказаць? Хто-ж яго знаiць… Некалi вуньдзiка сама Расея нi тая была. Многа вады з таго часу, як мяне чэрцi на канец сьвету загналi, сплыло. Пры цары-ж — сам знаiш — людзi ў Бога верылi. А гэтыя мусiць чорта на покуцi пасадзiлi. А там, дзе чорт гаспадарыць, дык цi прыходзiцца чаго добрага ждаць? У чорта ўсё пачартоўску. Гэтулькi магу вам, братцы, цяперака сказаць. Пажывём ды ўвiдзiм, як тая прыказка кажыць. Доўга можа i ждаць ня прыдзiцца.

Дзесь з-за Гараваткi даляцеў да вушэй iхных зусiм iншы гул. Янук першы падняў на неба вочы. Натупырыўся й Тапсiк. Зусiм нiзка з-за сугра выплыў вялiкi, з чырвонымi зоркамi на крыльлях, самалёт. Ужо пралятаючы над самай вёскай, пачуўся лёгкi стрэл. З жывата ягонага, як мак, пасыпалася нешта дробнае.

— Тата, тата! — усхапiўся Янук, — iраплан нешта кiнуў! Вiдзiш вунь? Гляньце, гляньце!

— Чаму-ж ня вiджу? Паперкi нейкiя.

Янук, Мiкола й Надзя пагналiся за паперкамi. Нiкуды ня трэба было бегчы. Паперкi асядалi на стрэхах, падалi на вулiцу.

Захарукоў Пятро, калупаючы ў носе, паволi шкандыбаў у гэты бок з другога канца вёскi. Спынiўся, лыпнуў вачмi, спасьцярогшы "манну зь неба". Лавiў i камшыў паперкi ў карэлай руцэ.

Ад бальшака пачуўся грукат каляскi. Спанукаючы гнядога, сьпяшыў на гасьцiнец Захарук, каб забраць труп Макатунiшкi. Людзi адыйшлiся на бок, каб даць яму дарогу. Алесь стрымаў Захарука рухам рукi.

— Гэта ты па пакойнiцу? — спытаў.

— Ага, папрасiла-ж старая.

— А хто-ж гэта пахаваць? Сама Макатунiха рады нi дасьць.

Лейцамi стрымлiваў Захарук нецярплiвага конiка, што ёмка сьцёбаў хвастом па баках.

— Дык брат-жа ў яе ёсьць. А гэтыя во гяроi што, нi памогуць?

— Ты думаеш пра нашых камунiстаў?

— Ну а каго-ж… За iх-жа дзяўчына галавой налажыла. Дый мы-ж нi калекi. Трэба бабе памагчы.

Афiшкi, ськiнутыя з самалёту, усё яшчэ падалi. Захарук узяў адну, што трапiла на воз, ды разглядаў яе.

— Вы гляньце, а гэта што?

— Нешта можа цiкавае. трэба во пачытаць, — сказаў Пракоп.

— Ну, братцы, нiма мне часу. Тамака ждалi й пiраждалi мяне. Як прачытаеце, раскажаце. Дый заглянiце там пасьля да Макатуноў.

Захарук зiрнуў на сына, што стаяў побач, памкнуўся нешта сказаць, ды ёмка сьвiснуў кароценькай пугай i гняды раптоўна тузануў зь месца. У доктаравым дварэ стаялi дзьве хурманкi. Праз адчыненыя вароты й доктарава поле накiраваўся Захарук на гасьцiнец.

— Ну дык, Пракоп, ты найболi з нас паруску граматны. Прачытай што тут пiшуць, — спанукаў Алесь.

Кажны трымаў прынамсi па аднэй афiшцы ў руцэ, але цяпер усе пазiралi на Пракопа.

— Даўно-ж i я, братцы, паруску чытаў, - тлумачыў Бахмач, разглядаючы афiшку. — Чакайце, алi-ж гэта нi паруску, а панашаму, значыцца пабiларуску, яй Богу! — зьдзiвiўся Пракоп.

— Ну дык яшчо лепi, — узрадавалася Кацярына, — чытай ужо, нi марудзь.

"Браты Беларусы! — пачаў Пракоп, — Надыйшоў сьветлы доўгачаканны дзень вашага вызваленьня. Сёньня вялiкi савецкi народ падаў вам братнюю руку дапамогi. Наша слаўная Рабоча-Сялянская Чырвоная Армiя перайшла ўсходнiя межы панскай Польшчы, каб вызвалiць вас ад белапольскага панскага прыгнёту…"

Пад гул савецкiх танкаў з гасьцiнцу й гамонку навакольнай прыроды часта запiнаўся дый зноў набiраў моцы Пракопаў бас. I гэна аграмадная новая сiла, што ўскалыхнула дрэмлючыя беларускiя лясы й нiвы, патокам магутнае зброi хлынула ў марудна-гаротнае сялянскае жыцьцё, цяпер вось праз гэтыя чорныя лiтары прамаўляла Пракопавым басам.

Гаварыла пра цяжкi лёс беларускiх сялянаў, пра зьдзекi й эксплёатацыю з боку паноў, пра посьнiцу й голад, пра зямлю — iхную зямлю — каторую зрабавалi паны памешчыкi й асаднiкi, пра родныя школы зь беларускай мовай навучаньня, каторых iм ня далi, пра страшны глум. I гэта новая магутная сiла паведамляла, што з прыходам Чырвонае Армii прыйшоў нарэшце й доўгачаканы канец пакутаў iхных.

Ад гэтага памятнага дня ўсё мае паправiцца, бо ўзыйшло й зазьзяла на ўсходзе залатое сонейка шчасьлiвага заўтра. Жыватворчымi праменьнямi сагрэе i ўмацуе яно зьняможаны арганiзм рабочых i сялян. Слаўце й багаславiце дзень 17-га верасьня — дзень вашага вызваленьня. Збылiся вашы адвечныя мары. Стаiцё на парозе шчасьлiвае будучынi. Ад гэтага часу будзеце мець i зямлю, i волю, i будзеце гаспадарамi свайго лёсу.

Пракоп скончыў чытаць. Усе задумалiся. У спрацаванай, парэпанай руцэ трымаў лiстоўку. Рука, што да гнаявых вiлаў, поручняў плуга, касы й цэпу прывыкла, што ў зьнямозе сьцiснулася ў тую жахлiвую нядзелю, калi басяк Бжончэк у Гаравацкай пушчы Алену забiў, гэта рука цяпер крукам, нязграбна трымала ськiнутую з чужога самалёта паперку.

Рэха прыляцела з далёкай чужой краiны, адкуль калiсьцi ў вагнi рэвалюцыi давялося ўцякаць. I гэта чужая й блiжэй няведамая сiла прамаўляла «нашай» мовай. Што-ж гэта за загадка такая? Надта-ж марудна працавалi цяжкiя да ўзруху сялянскiя мазгi. За плугам, касой, сярпом, цэпам навучыўся чалавек адрозьнiваць сяброў ад ворагаў, па розных прыметах прыроды — угадваць пагоду. Навокал было канкрэтнае, матар'яльнае, намацанае. Навет шчасьце й гора, весялосьць i сум канкрэтнымi зьявамi былi: гэтта ўсьмешка, а там сьлёзы. Бяз хiтрыкаў, казаў той, жылося. Прырода — прыяцель i вораг канкрэтнымi вобразамi прамаўляла. I нiдзе ў гэтым простым няхiтрым жыцьцi моднага й крывадушнага, здавалася, ня было. Чалавек мог выцягнуць руку, памацаць, дый ведаў дзе сябра, а дзе вораг твой.

У пана пры касьбе, малацьбе, цi жнiве потам вочы залiвала. I тая залатоўка мiзэрная, што так нясьмела й сiратлiва ў зрэбнай сялянскай кiшэнi тулiлася, сваей мовай да сэрца прамаўляла. Ведаў, што ашукалi яго, паразiты. Ды за сваё, заробленае, патрабавалi яшчэ каб прасiў, розныя «пеленгнаваныя» рукi цалаваў: будзь ласкавы, паночак, заплацi. Рабiў-жа вунь, вочы на лоб лезьлi.

Iншы сьвет — свае сермяжнiкi. У бальшынi — простыя, сумленныя людзi. Колькi зь iх зубы на палiцы трымала. Ды ў выпадку патрэбы ня людзi зь мяккiмi рукамi, а гэтыя гаротнiкi стануць. Як у гэну нешчасьлiвую нядзелю, цi панядзелак. Забылася пра яго ўлада сьвецкая й царкоўная, сьцяной збоку станула цэлая вёска. Свая кашуля блiзка цела свайго.

Калi зьявiцца ў хату якi ўраднiк, цi абмаскалены царкоўнiк, так i ведай, што па апошняе прыйшоў. Калi-ж «пахвалёны» ля парогу ад сярмяжнiка пачуеш, ведай — сябра ў хаце. I цi нi тая галiта, чужое ярмо паставiла цябе побач зь iм найблiжэй да Бога.

А гэтта што за дзiвы-дзiвосы? Наехалi Бог ведае адкуль, зь неба паперкi кiдаюць, горы залатыя адразу абяцаюць. Што сiла, ну дык сiла! Фанабэрыстыя польскiя паўшабэлкi адно «шабэлькамi» памахвалi, а гэтыя дык тых у тысячу разоў пераплюнулi. Але цi-ж гэта яны сюды табе што даваць прыйшлi? Дагэтуль-жа так было, што як каторага чужнiка сюды чорт прыгнаў, дык паразiт рабаваў, на народным целе тучнеў. А гэтыя i зямлю, i волю даваць маняцца. Эгэ! I на паперцы гэнай пад самым нiзам нейкi Молатаў, старшыня нейкага "саўнаркому" падпiсаўся.

На якi капыл усё гэта мерыць? На ўсе абяцанкi, усю гэту магутную сiлу падае патройны цень: Косьцiк, Лявон i Хведар — злыднi мясцовыя. Калi вось на такiх новая ўлада абаперцiся мае, дык якая яна тады сама ўлада гэна? Якога дабра ад басякоў-галадранцаў чакаць? Цi-ж нi напiсана ў Сьвятым Пiсьме, што з бруднай крынiцы толькi бруднае, а з чыстай адно чыстае можа пацячы? Адвечная, назьменная праўда, ад самаго Бога закон.

Зь лекаравай хаты выйшлi людзi. Барадаты стары мужчына — сьвiтка ў лапiках, працёртыя зрэбныя порткi, босы — падсаджваў на воз захутаную ў кажух жанчыну, што крактала й стагнала. На другую каляску сядаў здаравенны сярэдняга веку дзядзька. Паказаўся й сам Зянькевiч. Перакiнуўся словам зь людзьмi, лянiвым крокам падыйшоў да тыну, паглядзеў на аселiцы, пакруцiў свае даўгаватыя вусы, ды спасьцярогшы людзей ля Пракопавай хаты, накiраваўся да iх.

— Ну што гэта чуваць? Здаровы! — залепятаў.

— Ня чуеш во што на гасьцiнцы робiцца? Сам, нябось, заседзiўся мусiць з хаты нi вылазiш, — адказаў Алесь.

— Хвароба нi дня, нi ночы, нi сьвята нi знаiць. Думаеш мне нi надакучыла? Ай-яй як надакучыла! Алi от нiяк ад людзей адчапiцца нi магу. А гэта-ж бальшавiкi сягоньнiка па радзiву крычаць, ажно апарат падскакваiць… ранiцы гэта слухаў. Зь Менску гэта казалi, што сягоньня на досьвiтку пачалi заходнюю Бiларусь i Ўкраiну вызваляць, от як. Каб вы чулi толька якое нам дабро нясуць, дык проста вушам сваiм чалавек ня хочыць верыць. Ды расказвалi вуньдзiка людзi, што па тым гасьцiнцы, каторы з Докшыц на Глыбокае, дык яшчо болi пруць як гэттака во… Гэты во дзядзька з таго боку, — кiўнуў Зянькевiч галавой на здаравяку, што якраз зь ягонага двару выехаў. - Iдуць, едуць, надта-ж вялiкая сiла, вiдаць, — цягнуў лекар. — А гэта праўда, што Макатунiшку палякi на гасьцiнцы павесiлi?

— Ага, праўда, — адказаў Пракоп.

— Божа мой, от сiла нячыстая.

Яшчэ распытаў доктар што напiсана ў тэй паперцы, каторую з самалёта ськiнулi, буркнуў пра тое, што галодны, завярнуўся й пайшоў. Запраўды мусiць рупiла яму некуды, бо надта-ж пагутарыць зь людзьмi любiў. У хаце ягонай, як у карчме на скрыжаваньнi дарогм заўсёды поўна народу было. Апроч хворых заходзiлi падчас польскае акупацыi людзi "паслухаць што там зь Менску брэшуць". Гэтта й быў цэнтар навакольнае актыўнасьцi. Радыё прыносiла навiны — часта хвальшывыя — са сьвету, а суседзi — з ваколiцы.

— Ну што ты, дзеду, пра абяцанкi бальшавiцкiя думаеш? — спытала Якуба Кацярына.

— Як гэтта сказаць вам? — задумаўся лiтоўскi патрыярх. Вiдаць было, што як рэдка калi, Якуб цяжка думкi зьбiраў. — Пажывём, увiдзiм, — адказаў. Слова — адно, дзела — другое. Пабудуць, пагаспадаруць, тады новага паспытаеце. Дай-жа Бог, каб на лепшае яно… алi-ж ня верыцца, ой-жа ня верыцца нешта…

7

Вышынi й пропасьцi гэнага нязвычайнага дня можна было зьмерыць адно з адлегласьцi часу. I тыя паднечаныя галовы, што ўцалелi, ды пасьля ўзялi на войстры сялянскi зуб развагi тую гiстарычную шумiху, дакаралi сябе за дзяцiнную, зялёную наiўнасьць.

А дзень быў даўгi й бурлiвы. У спакойныя, драмлiвыя лiтоўскiя начоўкi прыплыла магутная чужая хваля. Доўгiя гады загачаная на недалёкай мяжы, рушыла яна вялiкай сiлай на дарогi й гасьцiнцы, калацiла нетрамi зямлi, хваляваньнем поўнiла простыя сялянскiя сэрцы й трывогай азмрочыла будучыню польскiх чужынцаў.

Два дзесяцiгодзьдзi агароджаная незагойнай ранай на жывым народным целе, пакацiлася яна цяпер з усходняй спаралiжаванай паловы Беларусi на абрабаваную заходнюю. А над ей i ейным перадзе лунаў магутны зманлiва-прывабны клiч: вызваленьне.

На пачатку было слова. I ўсё пачалося ад слова, i нiчога ня было перад словам, апроч Аднаго Адзiнага…

I каб даць першапачатак жыцьцёваму працэсу, Той Адзiны стварыў слова…

I з пачатку магiчную вартасьць слова мела: яно цешыла й патолiла, лашчыла й прынаджвала, забiвала й руйнавала, квялiла й гнявiла, узносiла на вышынi й ў прадоньнi кiдала.

Як i кажны кiй, слова два канцы мае. Крывадушныя майстры ўзялi чыстае й прыгожае слова, ды на свой лад перакруцiлi, за словам чыстым i празрыстым злыдняў хвальшу пасадзiлi. I не спасьцераглi людзi добрыя. Адкуль-жа iм, нядоляй мораным, ведаць было, што ў той час, калi рукамi мазолiстымi сьцiплыя плёны зямлi зьбяднелай зьбiралi, нехта на iх новую ды яшчэ больш модную пастку майстраваў.

I як на працягу стагодзьдзяў даўгiх, гэта i цяпер слова магутнае сэрцы й галовы iх паланiла, уяўленьне дурманiла. Галодны на веру бярэ, а прагны й чорту душу з глыток вады прадасьць. Гэтак i ў той дзень. Над нiвамi й сенажацямi прагучэла слова. Палымянае, зманлiвае, валадарнае. Новымi спадзяваньнямi пакрыўджаных людзей падбадзёрыла.

Мала хто ў гэны дзень на сонца глядзеў. Як тут зiрнеш уверх, калi замiнала тое, што пад нагамi паўзло. Шкада. Калi хто прыгледзеўся-б сонцу, спасьцярог-бы, што зацьменiлася яно таўстой павалокай пылу. Магутныя машыны растаўклi на дробны парашок рудую глiну на гасьцiнцы. Пыл сьляпiў вочы, таймаваў дыханьне, асядаў на цела й вопратку, дрэвы й расьлiны, рудой дзяругай узвышаўся над iмклiвай армiяй. На схiле з паўдня сонца налiлося чырвонай медзьдзю.

Закрываўленае сонца…

Адылi з гасьцiнцу й зь лесу, з танкаў i аўтамашынаў гучэла разьлiвалася па прасторы магутнае слова: вызваленьне.

Як бура ўсьпенiць гладкiя хвалi, гэтак чужая навала страсанула, ўзбурыла нетры сялянскага жыцьця. Усё, што жывое, што рэдка калi з-пад стрэх трухлявых у гурт зыходзiлася, цяпер павылазiла на вулiцы й дарогi. Прыглядалася, прыслухоўвалася, хвалявалася, разважала, хоць i ня вiтала чужынцаў з такiм палымяным энтузiязмам, як чаўплi пасьля пра гэта пiсакi-наймiты на бачынах партыйнае прэсы.

Людзi сачылi буйныя хвалi, намагалiся ў iх нетры заглянуць. Адно зьверху над вiхром i пенай панаваў i буйнеў магутны клiча: вызваленьне.

Дужае, прыгожае, прынаднае й чыстае як крынiчная вада гэта слова. З адлегласьцi спанатрыць льга было прыемны водар яго. Валаклiся здалёку й зблiзку сасмаглыя, адчынялi парэпаныя вусны, каб ад жыватворчай крынiцы перасохлы арганiзм асьвяжыць. Iшлi калекi са сваiмi ранамi, бо верылi, што прыйшла пара гаеньня. I адно сьветлае й шматабяцальнае бачылi. Гэта — унiзе, пад нагамi. Бо мала хто ў дзень гэны на сонца вочы падняў.

Рух на гасьцiнцы парадзеў, магутны хрыбет перапоўз у Гацi, Глыбокае цi мо далей. Ля гасьцiнцу лiпелi яшчэ самыя заўзятыя разявякi, што на бурчэньне жыватоў не зважалi. Людзi-ж таўклiлся цяпер на вясковай вулiцы. Ля старэйшага Пятуха клецi найбольшая грамада сабралася. Разьвязаўся мех: горача спрачалiся й многа курылi. Уцёкi Антося Дзеркача на заднi плян адыйшлi. Намагалiся ўстанавiць, як далёка «бальшавiкi» пойдуць, цi немцаў назад папхнуць. Мала хто разважаў цьвяроза, бо бальшыню ў палоне трымала гэта магутнае слова — вызваленьне. Яно прынесьцi мела зямлю й волю.

Па маёнтках i асадах дрыжэлi ў перапалоху чужыя паны, асаднiкi й службоўцы. Абухам аглушыла iх чырвонае «вызваленьне». Шматлiкiя спрабавалi ўцякаць, але палавiлi iх на дарогах. Iншыя-ж рукi на сябе налажылi. Дый куды-ж ўцякаць, калi ня хочаш трапiць да тых, што за Бугам загаспадарылi?

Ля Макатунiшынай хаты сабралася група людзей. У хаце — прыглушаныя ўсхлiпы. Як ачмураная, лындала па каморы, цягала носам Алена. Юшкевiчава Клава, каторую Дуня папрасiла дзетак забавiць, старалася малых спатолiць. Зьбянтэжаныя нештодзённай зьявай, дзеткi замiналi пад рукамi, голасна плакаў Парасчын сынок.

Напокуцi дзяругамi завесiлi пол. Жанчыны мылi й прыбiралi нябожчыцу. Загадвала Пiлiпава Аксеня. У печы грэлi ваду. Дуня пайшла наказаць дзядзьку Андрэю й цётцы Тацьцяне. Рупiла ей пабачыцца зь Верачкай. Старая-ж Макатунiха, стомленая ўчарашняй бяссоньнiцай, сьпяшыла рэдка ходжанымi сьцежкамi ў далёкую вёску, каб папрасiць на паховiны сьвятара. Куды блiжэй было ў Дубовiчы, але сьвежымi яшчэ былi ў памяцi выпадкi з паховiнаў Пракопавай Алены. Слабодзкi-ж сьвятар бедным людзям пасабляў, супрацьлежнасьцю маскаля Абухава людзi яго ўважалi. Макатунiха меркавала, што калi зусiм задарма не паслужыць, дык пэўне-ж i на апошнюю скарынку хлеба не паквапiцца. Сьлёзы сьляпiлi жанчыне вочы, замiналi на сьцежку глядзець.

На дварэ Шпунтовага бацькi марудна, часта зяваючы, гаманiлi ўчарашнiя падпольнiкi. Гаспадарка на схiле Гараваткi ляжала. Адсюль, як на даланi, вiдаць быў гацкi гасьцiнец i вёска Лiтоўцы. Дзяцюкi ператрасалi пытаньне паховiнаў Макатунiшкi. Наадрэз адмовiўся памагаць Лявон. Прычыну меў добрую: вёска бачыла яго коранем шматлiкiх Макатунiшыных утрапеньняў, Пакажыся тут лiтоўскiм на вочы. Франт-фанабэра надта любiў гэроям выстаўляцца, а гэтта ў кажнай амаль пары сялянскiх вачэй дакор спаткаеш. Аднекваўся й Павалiцкi Хвёдар. Ужо каторы раз паўтараў, што ён гэтта адно з боку-прыпёку. Жыў разам з бацькам-чыгуначнiкам у казённай хаце ля чыгункi ля самых Павалiч, што ляжалi на ўсход ад Лiтоўцаў.

Увесь цяжар наладжаньня паховiнаў падаў на Косьцiка Сабакевiча, каторы пасьля такой нефартуннай ранiцы ля брамы не хацеў у хаўтурную грамаду паказвацца, ды сам за ўсiх камунiстаў вачмi сьвяцiць. Ён настойваў, каб сваiх верхаводаў параiцца, ды рабiць што загадаюць.

— Знаеце што, дзяцюкi? Давайце пойдзiм па чарцы пiракулiм, а там можа праясьнiцца трохi, — запрапанаваў Лявон.

— Добрая думка, — згадзiўся Хвёдар.

— Чаму-ж не, — падтрымаў Косьцiк.

— Матка, яечню пячы! — гукнуў Лявон, дзьвярмi скрыпнуўшы. Руплiвай Шпуньцiсе паўтараць ня трэба было. Дзяцюкi раскашэлiлiся на ўслонах ля стала. Неўзабаве прыемна засквiрчэлi на патэльнi скваркi. Лявон нарэзаў хлеба й выцягнуў пляшку першаку. Сiвуха прыемна забулькала ў вялiкiх чарках. Паднялi за вызваленьне, за сьветлую будучыню. Адно пасьля трэцяй чаркi пасьмялелi языкi, а пасьля чацьвертай да няскончанай тэмы вярнулiся. Ранейшыя розьнiцы поглядаў цяпер больш ёмкiмi словамi выказвалiся, Быццам змовiўшыся, Косьцiк i Хвёдар на Лявона насядалi.

— Сынок, а чаму-ж-бы не памагчы табе? — ўбiлася ў гутарку Шпуньцiха. Бабы-ж самыя, радачкi нi дадуць…

— А ты, мацi, маўчы! Нi касаiцца цябе тутака! — гаркнуў пачырванелы Лявон i на падмацаваньне свайго аргуманту кулаком па стале трахнуў.

— Добра, пушчай так i будзiць, — фiнальным тонам заключыў Косьцiк. Мутнымi вачмi ўважна сваiх субяседнiкаў зьмерыў: уважайце, маўляў, цяпер «уласьць» прамаўляе.

— Калi на тое пашло, дык так i зробiм, — пачаў Сабакевiчаў аўтарытэтны голас. — Вы падскочце ў Гацi i ўсё дзела Саладуху расталкуйце. Што ён скажыць, тоя й будзiць. Я-ж сам да Макатуноў падамся. Бабы, верна, нi маюць з чаго дамавiны зрабiць. Дык от, значыцца… у бацькi дошак папрашу. Дзяўчына-ж на харошую дамавiну заслужыла, хэ-хэ, — спрабаваў Косьцiк гаворку жартам закончыць i твар ягоны грымасай скрывiўся.

— Цяперака ты, братка, падзелавому гаворыш. Адразу-бы так, — апрабаваў Косьцiкаву пастанову Павалiцкi Хвёдар. Вялiкiм размахам рукi выцер засаленыя вусны й вусiкi.

Калi апусьцела патэльня й лiтроўка. дзяцюкi ўсталi з-за стала й навет Шпуньцiсе не падзякаваўшы, за дзьверы накiравалiся. Лявон з Хвёдарам на самакатах у Гацi выехалi, а Косьцiк праз хрыбет Гараваткi йшоў да Макатунiшынай хаты. Ступаў паволi, на свае зьбiтыя хромавыя боцiкi пазiраў. Даўно-даўненька халявы скрыпець перасталi, гэтак наскрыпелi-абрыдлi iм швэнданьнi пад уладай панскай. Прыгадаў, што пры першай нагодзе трэба было-б бацьку падаiць, каб даў тавару на новыя боты, якiя, як вядома-ж, шавец Пiлiп яму, начальнiку паважнаму, хутка й хлёстка пашые.

Ацяжэла адурманеная самагонкай i бяссоньнiцай галава. Цягнула прылегчы, пару гадзiнаў добрага сну адкацiць. Адылi розныя думкi назойлiвым роем у галаве гудзелi, вайстрылi падношаную дзяцюкову энэргiю. Спасьцярог, што ногi ягоныя на Архiпа накiрунак трымалi. Спынiўся, працёр заспаныя вочы. У iх засьвяцiлi злыя самалюбныя аганькi.

Ня чуў нiколi Косьцiк пра Бальзаковага студэнта Растыньяка, што з пажадальным уздыханьнем мерыў з узвышша Сталiцу Сьвятла й мяркаваў як пакарыць яе. У студэнтавых думках маячылася неасягальнае багацьце й прынадныя прыгажунi ў раскошных спальнях, а ў Сабакевiчавых — улада, помста й собская нажыва. Ласкi прыгажунь былi далёка ззаду. Адылi й Растыньяковы й Косьцiкавы пажаданьнi вырасьлi з аднаго карэньня. Розьнiца была ў этапе працэсу самаго пакарэньня, ды ў абыймах мэтаў. Малады студэнтадно марыў i плянаваў, а Ромлкаў гаспадар ужо на вяршынi з усей сiлы пялiўся.

"Алi яны гэтага яшчо нi знаюць" — думаў Сабакевiч.

Яны — гэта Сявенькi й Бахмачы, Зянькевiчы й Кмiты, Юшкевiчы й Пятухi, Брунiськi й Захарукi, ды iншыя. Ён — iхны заўтрашнi, дый цяперашнi ўжо начальнiк. Так, чаму-ж не цяперашнi? Пры першай нагодзе падраўняе зухаватаму солтысу Паўлоўскаму ягоны фанабэрысты капялюш на русай галаве. Дзе — цiкава ведаць — дзяржыць цяперака пан шляхцiц сваю патрапаную, задрыпаную тэчку? Што сам парабляе? Можа «цяркi» па далiкатнай шляхоцкай скуры бегаюць? Гэ-гэ-гэ! Чаму-б не паказаць iм ужо сягоньнiка, хто ў лiтоўскiх начоўках уласьць маiць? Вунь хаця-б пры тых паховiнах… Паховiны — маленькая, нягеглая калода, каторую ён, Косьцiк, з-пад ног неўзабаве адкiнiць. А там… тамака трэба будзiць нi на жартачкi ўзяцца. Вось тады… Як соладка й прыемна будзiць заглянуць Амэрыканцу Сявеньку ў ягоны прышчаваты, з бульбападобным носам i рыбiнымi вачмi, твар ды гаркнуць як на цюцьку, каб яго трасца! А Марыля-ж ягоная — баба-тыгрыца, дзеўка-гарэза, кабыла расавая… Такая прыгожая й хлёсткая дзяўчына некалi была, ды за такога змызганага й прагавiтага старога замуж паквапiлася. Аднаго сынка вунь за гадкоў пяць спэцкаў, - цi нi паўгоду назад таму нарадзiўся — дый то, кажуць, парабок памог. Цьфу, лапцюжына! Даўно ясна стала Косьцiку, чаму самому некалi па носе ад яе дасталося. Як i iншыя дзеўкi вясковыя, за багацьцем i зямлёй пагналася, на два дзясяткi гадоў старэйшае прынадзiла яе коўдла… Са старога парахно сыплецца, а яго — гэроя заўтрашняга — набок, як кукурузку нiкчэмную якую… Абаждзi ты, я-ж цябе ўежджу!

Косьцiкавы мутныя вочы ўпёрлiся ў вясёлы, сьветла-блакiтны шчыт Сявенькавай хаты, а ззаду — гумно з фанабэрыстым казырком. Ня толькi купiў Амэрыканiц найбольш урадлiвы клiн зямлi вясковай, а яшчо якi кусок за зялезнай дарогай ад зьбяднелых галавацкiх шляхцюкоў адкацiў. I бацьку ягонаму, знацца й яму, як наўмысна, што скула пад бокам… Здалося Сабакевiчу, што навет Сявенькавы будынкi кпiлi зь яго, выклiкалi. У дзярэўнi старыя, трухлявыя, гарбатыя стрэхi, а ў гэтага вунь якiя харомiны, з-пад тапара й склюта нiдаўна…

Ля самага лiтоўскага балота Буракова гаспадарка прытаiлася. Хату засланiлi дзьве пышныя рабiны, што быццам вартаўнiкi ля варот службу трымалi. Ззаду — хлявы й гумно, збоку — высокi журавель калодзезя, што цяперака вераб'i абселi. На скрыжаваньнi дарог, мiж Сявенькавым i бацькавым хутарамi — лiтоўская школа. Быццам сiрата, — калi ня лiчыць будкi патрэбнiка, — сьвяцiла яна бляшанай страхой.

Косьцiк кашлянуў, працёр ацяжэлыя сонныя павекi, рукой адгроб назад валосы, ды вочы ягоныя пабеглi далей па будучым уладаньнi, а думкi — сьледам за iмi. У галаве адурманенай адбыўся падлiк: што, каму й за што… Вазьмi хаця-б гэтага недарэку-боўдзiла Бахмача. Нашто ўжо чалавек, здаецца галаву меў на плячох, некалi ў Пiцеры пiсарам, цi што, працаваў. А што зь яго? Панскi легiянер Бжончэк яму бабу прыхлопнуў, так ужо паны — яцi ух растакую, — дасалiлi, а гэты як быў ёлупам, так i астаўся, анi-нi нi паразумнеў. Гэта-ж табе такiм, як Косьцiк, у руку прыяць, дык дзе там… Я-ж табе й за Ромку, i за сябе адгаджуся, нi жывацей ты! Мала яшчэ панская палiцыя косьцi табе падраўняла!

Сьцiснулiся Косьцiкавы кулакi. Зрок ягоны прылiп да ўпаўшых бакоў (згаладалая карова), парослай зялёным мохам i сабачымi грыбамi страхi Пракопавай хаты, пасьля перапоўз на высокую, сагнутую ўверсе, лекараву радыё-антэну. "Доктар балбатун, iцi яго маць, — разважаў у думках Косьцiк, алi можа й няшкодны балбатун. Радзiва зь Мiнску людзi ў яго слухалi… з другой стараны бiларускую каталiчаска-буржуазную пiчаць зь Вiльнi выпiсваў, польскай палiцыi рукi грэў. Над гэтым падумаць трэба, а цяперака як жыдоўскi кручкаваты нос, вапрасiцельны знак паставiць… от как!"

Ад Зянькевiчавай хаты Косьцiкаў зрок пералез на дзьве вялiкiя сасны на могiльнiку, але там ня спынiўся лiчыць нi варон, нi груганоў, а павандраваў аж да малых Брунiськавых будынкаў, што на вясковай мяжы пад панскi лес схавалiся. "Грыбнiкi, такую вашу маць, у лесе сiдзяць! Людзi свае, здаецца, навiт разу пунi далi пiраначаваць, калi зiмля пад нагамi гарэла. Ды чорт вас, панскiх рымскiх каталiкоў, знаiць… сiрмяжнiкi-ж, здаецца, бiда, як тое сала ў Шпуньцiхi на скаварадзе, сквiрчыць, а iх да панскай айчызны цягнiць… Будзь разумным, разьбiрайся. Ды нiчога, народная ўласьць разьбярэцца…"

Прыгадаўшы ўладу, выпрасталася Косьцiкава ацяжэлая галава, падбадзёрылiся падношанае, ранiцай так зьняважанае пры браме, гэна гэройскае «я».

Трэба-ж шпiёнаў. як тых клапоў, са шчэлак павыкалупваць, ды папрыхлопваць каторых. Можа ад гэтай мэнды — дзiравага шляхцiца пачаць. Ды там недзiка лiста…"

Саладзiў Косьцiкава сэрца водгалас вайсковае калёны з гасьцiнцу. "Вось для чаго жыў i змагаўся," — думаў дзяцюк. Моцна засьвярбела галава. Сабакевiч пакалупаў у сваiх буйных, растрэпаных валосах, ды з-пад чорнага ногця выкiнуў на карэлую даланю вялiзную шэрую, зь цёмным хрыбтом, вош.

— Цьфу ты, нiнажэрная контра! Пралiтарскую маю кроў п'еш! — вылаяўся ён. — Я-ж на цябе мачыху напушчу, абаждзi!

Згадка пра мачыху нарадзiла думку, што пры першай нагодзе трэба наведаць лазьню, добра выпарыцца й выхвастацца добрым бярозавым венiкам, аж да чырвоных рубцоў на скуры, ды зьмянiць бялiзну. А сяньня яшчэ трэба гутарку з бацькам мець. З маладых гадоў неяк ня клеiлася зь iм. Кулацкае кодла, зусiм ачарсьцьвеў стары Бурак.

Яшчэ раз зiрнуўшы на нiвы, пакалупаныя бульбянiшчы, кiнуў вокам на Архiпа, непадалёк пахiлены Гаравацкi крыж, засьценак Лазоўскага з другога боку, ды вольным крокам паклыпаў да Макатунiшынай хаты.

У дварэ кiнуў на прывiтаньне задрыпанае «здрасьця». Людзi глядзелi на нябрыты твар, пачырванелы шрам на лбе, мутныя вочы, расшпiлены паўсуконны шэры пiнжак, раськiданы чуб валасоў. Дзяцюк спынiўся, павольна агледзiў сабраную грамаду, ды рэзкiм голасам гаркнуў:

— Ну чаго паказелiлi вочы? Першы раз мяне вiдзiця, цi што?

Жанчыны пераглянулiся. У такой загадкавай сытуацыi нiхто ня ведаў як рэагаваць на Косьцiкавы словы. Прывязаны ля хлева Захарукоў конь касавурыўся на свайго гасппадара. Дзьве шэрыя курыцы разграбалi гной. У загарадзе церлася аб плот худая Макатунiшына карова. Пра яе, вiдаць, сяньня ўсе забылiся. З мужчын вясковых быў тут нязьменны ў сваiм выглядзе Захарук, Сымон Пятух са сьмярдзючай папяросiнай у зубах, ды Антось Дзяркач зь неадлучным кiем. Стаялi ля дзьвярэй у хату й Сабакевiч падыйшоў да iх.

— Што гэта тутака робiцца? — спытаў.

— От, праўду сказаць, нiчога, — адказаў Захарук. — Старая недзiка па Слабодзкага папа пабегла, а Дуня — сваяком наказаць. У хаце Алена з бабамi. Мы от гаварылi гэтта, што нiма з чаго дамавiну зрабiць, сам знаiш…

— Я бацьку папрашу, у яго дошкi далжны быць, — адказаў Косьцiк. — Ты кажаш, што старая па папа пабегла? Начорта поп той! Савецкая ўласьць папоў нi знаiць, от што! Параска за што галаву налажыла, як ты думаiш?

Косьцiк наўмысна падняў голас, каб iншыя чулi. I запраўды жанчыны вушы наставiлi.

— Я-ж… сам ведаеш, маё дзела гэтта збоку. Пахароны — дзела сямейнае, — адказаў Захарук. — Як яны хочуць… ды неяк нiпалюдзку яно было-б. А хто-ж Макатунiсе загадаiць?

— Як то хто? Той хто ўласьць маiць, дык той i загадаiць! — адрэзаў Косьцiк. — От паехаў Хвёдар iзь Лявонам да парцiйнага сакратара ў Гацi. Што той скажа зрабiць, тоя й будзiць.

— Ну рабiце-ж, воля ваша, — зварухнуў плячыма зьбянтэжаны такой рэзкасьцю Косьцiка Захарук. Выцягнуў бярозавую табакерку з горадзенкай i ўзяўся круцiць папяросiну.

— Дзядзька Захарук, — зьвярнуўся камунiст лагаднейшым тонам, — калi мой бацька дошак дасьць, дык возьмiцiся дамавiну зрабiць?

— Чаму-ж не. Некаму-ж трэба, сама ня зробiцца. Во Антось i Сымон памогуць мне.

Пры Захаруковых словах жвавей забегалi рудыя Пятуховы вочкi й карэлая рука выцягнула даўгi сьмярдзючы цыбук з роту.

— Дык гэтага-ж… я, знацца, нiколi такога нi рабiў… нi дам рады, адмаўляўся вясковы абiбок.

— Рубанак умеiш у руках дзiржаць? — спытаў Захарук.

— А калi ўмею, дык што?

— Цьвек малатком умееш убiць?

— Хто-ж ня ўмеiць…

— От вiдзiш, толька ахвоты трэба. Пэўне-ж яшчо й дошку пiлой можаш адрэзаць. А за хворму вазьмуся сам.

— Зробiм, нi сьвятыя гаршкi лепяць, — усьмiхнуўся Дзяркач.

— Добра тады, — сказаў Косьцiк — астаецца толька каго знайсьцi, каб яму выкапаў. Цяперака зайдуся паглядзець што ў хаце робiцца.

Падчас падпольнае працы давялося Косьцiку нязьлiчаныя парогi абiваць. Зжыўся з галечай, як iншы зь нялюбай мачыхай. Адылi дзьверы Макатунiшынай хаты адчыняў неахвотна. Каб ня тая ўяўная высокая плошча, на каторую паставiла яго «вызваленьне», на вяроўцы яго на гэтыя хаўтуры не прыцягнулi-б. Перад дзьвярмi на момант завагаўся, паволi нацiснуў клямку.

Маленькiя ваконцы хаты давалi мала сьвятла звонку й Косьцiк, адчынiўшы дзьверы, не спасьцярог дзе ступiць. Ледзь не паляцеў з парогу тарчма на глiняную падлогу. У час спынiў на языку лаянку. Парнасьць i кiсьля ўдарыла ў нос. Дзяцюк разгледзiўся. Пры печы качаргой зграбала жар Алена. Апранутая ў старую памятую сукенку з закасанымi рукавамi, яе сумны твар у водсьвеце дагараючых вугалёў, адштурхiваў чалавека тупой, няпрыязнай, зрэзыгнаванай заўзятасьцю. На ўслонах сядзелi жанчыны, а напокуцi, на шырокай лаве, прыладжвалi цела нябожчыцы Пiлiпава Аксеня й Кмiтава Аўдоля. Побач на стале сквiрчэла й хлiпала на кноце вялiкай рудой сьвечкi даўгаватае полымя.

Некалi сьцены паабклейвалi "Кур'ерам Цодзенным" з тучным чырвоным загалоўкам. Цяпер зьнiзу ад падлогi да, вышынi як дзеткам рукамi дастаць, а над лавамi й куды вышэй, сьцены былi аголеныя, мясцамi пасмы газэты павырываныя былi аж да столi. Спамiж голых круглякоў павыскубвалi дзецi мох. За печчу на палу ляжалi пасьцелi й рызманы. На прыпечку, побач зь сiнiм змылкам, ляжалi мокрыя шматы й стаяла шэрая мяднiца з вадой. Чарада гаршкоў, глiняныя мiскi й iншы посуд падчыркiвалi агульны хаос.

Косьцiк пачмыхаў носам, пазiраў на Алену, ня ведаючы як гаворку пачаць. Гэтая галеча, што шчэрыла зубы з кажнага кута пакою, зусiм сапсавала вялiкi й энэргiчны ўздым, што ўзбуйнеў пры смачных разважаньнях пра будучыню свайго валоданьня на Гараватцы пад Архiпам.

— Ты сама дома? — спытаў Алену.

— А табе чаго? — буркнула жанчына. У шурпатым голасе ня было няпрыязьнi, адно змораная абыякавасьць. Гэтак гамоняць людзi ў беспрасьветнай тупой апатыi.

— Дык як гэта чаго? Памагчы-ж вам трэба.

— Ага…

Алена Макатунiшка ўпiлася ў Косьцiка тупымi вачмi, рукой выцерла спацелы лоб i цёмне пасма сажы дало ёй яшчэ больш няпрыветлiвы выгляд.

— На дварэ казалi мне, што Дуня пабегла па дзядзьку, а мацi па папа.

— Ага.

Жанчыны зь цiкавасьцю слухалi аднабочную гаворку, сачылi Сабакевiча.

— Дык што вам памагчы? — скроб Косьцiк у буйных валосах.

— Га? Нi знаю, сам глядзi.

Косьцiк страсануў галавой, пазiраў на прысутных жанчын. Маўчалi. Навет звычайна гаманлiвыя Аксеня й Аўдоля гэтым разам як на злосьць, каб табе слова. Зьбянтэжаны Сабакевiч, больш не марудзячы, асьцярожна ступiў на вялiкi плоскi камень ля парогу й адчынiў скрыпучыя дзьверы.

Каб у пару не спасьцярог, дык зьбiў-бы з ног старога Панаса, што з псалтырам пад пахай вырас на парозе. Гэткага спатканьня стары, вiдаць, не спадзяваўся. Стануў, як акамянелы, маргаў павекамi, а ў ягоных вачох прытаiлася насьцярожанасьць i няўцямнасьць. Чуў пра Буракова бязбожнiка-камунiсту шмат нядобрага. Жылiстая рука моцна сьцiснула псалтыр.

Соладка рабiлася на сэрцы старога Панаса, калi людзям у бядзе мог пасобiць, хоць i сам ня вельмi раскашаваўся ў шматдзетнай сыновай сям'i. Калi пачуў дзе пра вiзыту старой шчарбатай ведзьмы з касою, хрысьцiўся й голасна казаў: — Божачка, чаму-ж мяне ты й на гэты раз мiнуў? Пасьля браў свой добра патрапаны й абшмуляны псалтыр, ды сьпяшыў да сьвежай дамавiны. Шанавалi за гэта старога людзi. Рэдка калi хто яго прасiў, бо верылi, што Панас сам нейкiм чынам праведае i ў час зьявiцца ў хату.

Косьцiк зiрнуў на старога, памкнуўся нешта сказаць, але махнуў рукою.

8

— Ну дык ты йдзеш, цi ня йдзеш? Гэта ты за што ўзялася?

Паўлюк Бурак, яшчэ не зачынiўшы дзьвярэй, зь сяней навалiўся на жонку. Нiна Бурачыха сядзела на зэдлiку пры стале й часала свае прыгожыя каштанавыя валосы. Думала, што варта было-б нагрэць вады й памыць iх добра, але такi намер да заўтрашняга адлажыла. Не хацелася ў сьвятую нядзельку з сырымi дровамi вазiцца. Стары вурчэў i кiдаўся ў кленiчы, калi бралася за сухiя бярозавыя, што ў капцы на дрывотнi ля клецi ляжалi. У печы загадваў хворастам палiць, ды — адкуль яны ў яго бралiся? — шчапаў i сам валок у хату каб падсыхалi за ноч сыраватыя карчы.

I яшчэ думала Нiна Бурачыха пра бальшавiкоў, пра танкi на гасьцiнцы й пра нейкiя зьмены, што неўзабаве прыйдуць. Вярнуўшыся ад гэнай Косьцiкавай брамы, хацела была з мужам памяркаваць як яно й што будзе. Малагаманлiвы й бурклiвы Бурак i сяньня на словы скупiўся. Дзiва ня было-б, калi-б сын гадамi за гэту новую ўладу сьцен па вязьнiцах ня выцiраў. Мужчыны ня ладзiлi мiж сабою. Стары цi не зьбянтэжыўся, ня ведаў чаго цяпер спадзявацца. Прыйшоўшы дахаты, пасёрбаў капусты, зьеў камяк учарашняй паджаранай дранкi, ды адразу пачаў штылiць, каб памагаць бульбу перабiраць iшла.

Бульба ў горбе на таку ляжала. Перабiраньне — немалая й марудная праца. Кормную, малую як арэхi, для сьвiньней ссыпалi ў вадзiн катух, а емiнную — ў другi ў варыўнi. Некаторыя лiтоўскiя за бульбу яшчэ ня бралiся, а непаседлiваму Бураку i ў нядзелю да працы рупiла. Нiна ведала чаму Паўлюк не марудзiў. Пасьля бульбы зараз да апрацоўкi лёну гнаць будзе. I гэтак без канца. Навет сяньня, у такi нязвычайны дзень, стары злыдзень-скупiньдзя адпачыць не даваў. Iншыя ў вёсцы пазьбiралiся, гамоняць, час маюць. Каму як каму, а Бураку ўрону ня было-б, каб пасьвяткаваў. Але-ж, кажуць, ня йдзi за багатага, а йдзi за любага й разумнага.

Стол быў засланы прыгожым, вышытым рознаколернымi ўзорамi, настольнiкам. На аркушы шэрай паперы стаяла простакутнае, зьнятае са сьцяны люстра. Якраз калi Нiна разглядала свой твар у гэным люстэрку, расчэсвала валосы, ды думала пра пра ўсё новае, што сяньня ў вёску наплыло, Бурак дзьвярмi за сьпiной скрыпнуў. Кiпеў, вiдаць, бурчэў пры той бульбе, дый ня вытрымаў.

— Сказала, што нi пайду сягоньнiка. Iдзi ты, знаiш куды! — агрызнулася Бурачыха. — Куды гэта табе рупiць? У людзей, як у людзей, а ў цябе ўсё нiпалюдзку. От лёг-бы ды палiжаў…

— Каб ты лiжала ды нi ўстала! — усхадзiўся Бурак. — Мала во ранiцы ляжыш, сонца ў зад упрэцца, што дабудзiцца нi магу, дык мяне яшчо цягнiш. Мусiць i любiла-б толька, каб з табой лiжаў ды яшчо чаго добрага…

— Ну а чаму-ж не? Ня зломак-жа ты! Цi маю да каго чужога йсьцi, га? Нашто табе багацьце? На той сьвет забярэш?

Паўлюк спынiўся сярод пакою. Цяпер аглянуўся на дзьверы й крок назад зрабiў. Пра бульбу пачалося, а баба глядзi вунь куды павяла. Ведаў небясьпеку гэтай тэмы й высьцерагаўся яе, як агня. Колькi ўжо мазгi яму пра гэта напiлiла. Калi яе да мяжы давядзеш, дык з табою не пацацкаецца, а бярэ качалку, ды па галаве. Гэта не Матрона пакойная. Ложка асобнае сабе Паўлюк справiў. Не агледзеўся калi, жонка шмыг пад коўдру! Паспрабуй уцячы адтуль на печ, дык i там жыць нi дасьць. Звадак дарэмных ня шукаў. Думаў спачатку, што як Матрону ўезьдзiць. Не на тую трапiў. Ён рукой за падпругу, а яна за качаргу, ды так натаўкла, што пару тыдняў бакамi рабiў. Мала таго. Яшчэ па вёсцы разбарабанiла-разьнесла, людзям у вочы зiрнуць было сорамна. А навошта яму дзiцё тое, клопат на галаву? Пацехi нiякай, аднаго злыдня вунь выгадаваў…

Згадаўшы Косьцiка, Бурак схамянуўся. Цяпер-жа сын пэўне начальнiкам нейкiм стане. Можа, дзякуючы яму, ўдасца лесу якi кавалак дастаць. Даўно думка пра собскую лазьню супакою не давала, ды на бярвеньне грошы шкадаваў.

Бурачыха ўстала з зэдлiка ды, быццам гатовая да скоку тыгрыцы, ўважна сачыла мужа. Здавалася, што вось неўзабаве кiнецца ды пачне рваць i тузаць. Вялiкiм хваляваньнем ускалыхалiся пад прыгожай, вышытай блакiтнымi васiлькамi, кужэльнай блюзкай тугiя грудзi. Басаногая, у зялёнай спаднiцы ў жоўтыя пасачкi, Нiна мела прыгожую, надта прапарцыянальную фiгуру, круглы лагодны падбародак, поўныя ружовыя вусны, просты, ледзь з намёкам на курносасьць, нос, вялiкiя, прывабнага адценю, вочы, шырокiя бровы й высакаваты, роўны лоб. У вачох iскрылiся пажадальныя аганькi. Кажны празорлiвы мужчына адразу спанатрыў-бы, што гэту прывабную жанчыну адным можна было толькi спатолiць.

Ведаў тое й Паўлюк. Але, — разважаў ён, — гулi з бабай у пасьцелi адно, а дзiця — што iншае. Празь дзiця Нiна старалася-б гаспадаркай авалодаць. Бязьдзетную можна каленам у зад i паслаць туды, адкуль прыйшла. Зусiм што iншае, калi-б мела дзiця ад яго. Хоць ня зломак, цяпер рабiць ня хоча, а тады й пагатове: у сваю хату страшна было-б паказацца.

Найбольш Паўлюку праца карцiла. Матрона некалi цэлую гаспадарку на сваiх худых плячох трымала, а гэтай жанчыне зусiм нi ў галаве тое. Яна адно ў меру, нiколi пры працы не папанатужыцца. Даўно прычыны Паўлюк шукаў. Другая цi раз ужо зь якiм дзяцюком зьнюхалася-б. Бурачысе-ж, зь ейным выглядам, адно вокам маргнi, дык дзесяцера на пачаканьнi стане. I каб так зрабiла, не завагаўся-б Паўлюк дзьверы ей паказаць. Дык-жа не, злыднiца гультайская, як-бы яе хто да хаты прывязаў, адно на яго насядае.

Гаварылi позiркамi. Гэткае разуменьне адзiн аднаго, як прыладжаная на час бомба, трымала iх у нэрвовым напружаньнi. Колькi разоў рупiла ўжо Нiне палюбоўнiка пашукаць. Адылi ведала, што стары Бурак адно чакаў гэтага, каб з хаты выгнаць. "Трасца табе, пацярплю. Жыць ня буду, калi цябе не перажыву," — думала жанчына.

— Багацьце! Якое багацьце? Ты нажыла можа? — ня сунiмаўся Бурак.

— На каго, на цябе рабiць буду? Даволi раблю. Глядзi якi ў мяне ў хаце парадак! — крыкнула Нiна й падмацавала свой аргумант адрывiстым жэстам рукi. Хата запраўды ад чысьцiнi зьзяла. На ложках — прыгожыя саматканыя дываны, на камодах — вышываныя накрываньнi. Весела сьвяцiлася чыстая жоўтая падлога, дбайлiвасьць гаспадынi вiдаць была й навокал печы.

— Iдзi й пiрабiрай тую бульбу, калi табе, прагавiтаму, божых будняў мала, а мяне нi чапай! — адрэзала Нiна.

У Паўлюковых вачах зьзялi маланкi й моцна сьвярбелi карэлыя ад бульбы рукi, але ведаў дзе спынiцца. Выходзячы, так трахнуў дзьвярмi, што аж падскочылi на прыпечку гаршкi й закыдахтала ў вагародзе курыца. Нiна падыйшла да вакна. Згорбленая постаць накiравалася ў гумно. Iрвануўся на ланцугу, ды зь лiсьлiвымi вачмi кiнуўся лiзнуць у твар гаспадара Ромак. Стары размахнуўся нагой i моцна стукнуў сабаку ў жывот. Скуголячы, Ромак падкорчыў хвост i пацiснуў у будку. Палажыўшы морду ня нiжняй дошцы адтулiны, енчыў з болю.

— Нелюдзь ты, на сабаку злосьць спаганяiш! — крыкнула праз вакно Ноiна.

Па дарозе ў гумно распачаў Паўлюк доўгiя кленiчы. Чаго добрага, можа цяпер баба сьвiней кармiць, кароў даiць, птушак даглядаць i есьцi варыць адмовiцца. Цi першы гэта раз. Пасьля добрай звады адно есьцi зварыць, ды на стол навет не падасьць, тыдзень цi больш глухой сьцяной прыкiдваецца, а статак i iншае самому даглядаць трэба. Цяжка, ой як цяжка тады да нармальнага ладу вярнуцца. Пацярэбiць Паўлюк галаву, памяркуе, ды паедзе ў Гацi, каб якую хустку цi матар'ялу крамнага купць. Трэба-ж неяк жонку раздабрыць, на нармальныя сьцежкi хатняе жыцьцё пераставiць.

Надта-ж высьцерагаўся стары Бурак, каб меркi ня перабраць. Ды што зробiш, калi жанчына выклiкае? Ён ей слова, а яна яму дзесяць у вадказ. Нясусьвецiца цэлая паўстае. I хто ведае якiмi шляхамi павандраваў-бы вечар гэны, калi-б ня тое «вызваленьне». Зьявiлася яно ў хату ў постацi Бураковага Косьцiка.

Калi сонца стамiлася морам "вызвольнiкаў", ды ўжо за Гаравацкую пушчу хiлiлася, Косьцiк iшоў хутарнай дарожкай ад бальшака, ды высьвiстываў нейкую бальшавiцкую песьню-падбадзёрку. Першым пачуў яго адданы гадунец Ромак. Калi суняўся боль ад Бураковага ўдару ў жывот, сабака задрамаў. Трызьнiўся яму млявы сон, а ў сьне гэным зьявiўся ня хто iншы, як сам валадарны гаспадар Косьцiк. Згадаўшы мiлы пах Косьцiкавай вопраткi, рук i твару, паварушыўся Ромкаў нос. Ледзь чутны сьвiст даляцеў да сабачых вушэй. Зварухнулася левае, а пасьля правае вуха. Калi мiлы тон Косьцiкава сьвiстаньня заказытаў вясёлым прадчуваньнем Ромкава сэрца, ваўчар адчынiў вочы й высадзiў з будкi галаву. Памылкi не магло быць. Ромак скочыў на двор i аж засьпяваў ад радасьцi нацягнуты моцным ланцугом таўсты дрот.

— Ромак, Ромак, дружа мой! — галёкнуў здалёку Косьцiк, спасьцярогшы шалёную радасьць любiмага гадунца. Дрот адным крукам быў прымацаваны да вугла хаты, другiм да клецi. Дужы сабака так заядла торгаў ланцуг, што здавалася ня вытрымаюць крукi й Ромак рванецца на свайго мiлага, даўно нябачанага гаспадара. Гвалтоўны басiсты голас задыхаўся-душыўся ў нашыйнiку. Ромкава паднечаньне расло ў меру калi Косьцiк, паволi прыблiжаючыся, адчыняў вароты. Здавалася, што вось-вось сабака задушыцца з радасьцi.

— Памалу, памалу, нi тарапiся дружа мой! — сунiмаў Ромка Сабакевiч i нарэшце сабака рынуўся на дзяцюка. Штуршок ледзь яго з ног не звалiў. Стоячы на заднiх лапах, сабака ростам Косьцiку раўняўся. Шырокiм ружовым языком колькi разоў лiзнуў дзяцюка ў твар, як зручны акрабат адскочыў назад i, раптоўна адбiўшыся, зноў рынуў наперад. Гулкi радасны брэх пераклiкаўся ў нетрах суседняга балота.

Пры вакне ў хаце вырасла расчасаная галава мачыхi, а згумна выйшаў, каб пабачыць каго так аблюбаваў Ромак у дварэ, стары Бурак. Крыху пастаяў, ды рушыў на спатканьне сыну. Мачыха вуйшла з хаты й спынiлася на парозе сеняў.

— Ну давольна ўжэ, давольна! — стрымоўваў Косьцiк сабаку, трос вялiкую шэрую лапу, ды баранiўся ад чырвонага языка.

— Якi ты харошы, дружа мой… ды мусiць цябе на прывязi ўсё ўрэмя дзiржаць.

Ён адчапiў нашыйнiк ад ланцуга. Здабыўшы волю, Ромак высака падскочыў, напiсаў на пяску вялiкае паўкола, iмклiва кiнуўся за вароты. Пабрахаўшы зь вялiкае радасьцi, ўзяўся пiльна абнюхваць платы ды вуглы будынкаў. Вялiкi, ружовы язык вiсеў мiж белых клыкоў, а вочы пiльна сачылi гаспадара свайго.

— Вы гэта што, мусiць нiколi з прывязi яго нi спускаеце? — зьвярнуўся Косьцiк да бацькоў, што маўклiва з боку стаялi.

— Бываiць, спускаем. Гэта ён так цешыцца, бо цябе даўна ня вiдзiў, адказала Нiна.

Косьцiк ня прыгадваў, калi апошнi раз дома быў. Магчыма месяцаў шэсьць таму назад. Шпiгуны й палiцыя на пяткi наступалi, да старога Бурака часта «пагавэньдзiць» заходзiлi.

— Ну дык, мацi, давай цяперака хоць палюдзку прывiтаiмся, бо тамака на гасьцiнцы нi было як.

Пакуль Бахмачыха слова змагла сказаць, Косьцiк аблапiў яе памядзьвежаму, пацалаваў у вусны i ўважана, бессаромна разглядаў у твар.

— Алi-ж i пахарашэла ты, матухна мая! Нi праўда, бацька?

Паўлюк буркнуў сабе нешта пад носам, ды адвярнуўся.

— Iш ты якi! — усьмiхнулася ласкава Нiна, — бацька нi дагледзiць, дык сын хоць пагладзiць!

— Ты, бацька, што? Нi вiдзiш якую гэта харошую бабу маiш? Цi гэта вы можа пастараму яшчо ваюеце? Ну-ну! Я вас скора памiру!

Косьцiк не памахаў па настаўнiцку пальцам, ды поза й тон вылучалi яго як гаспадара. Бацькi чулiся як дзецi, на дрэнным учынку злоўленыя. Сын падыйшоў да бацькi й выцягнуў руку.

— Давай, бацька, паздароўкаемся. Як дзялiшкi?

— Ды от так…

— Сiчас ня буду ўжо па начах ад сышчыкаў хавацца, — хвалiўся Косьцiк. Сiчас я — хазяiн! З вамi буду часта вiдзiцца, парадкi наводзiць, так сказаць…

Паўлюк Бурак недаверлiва пазiраў на сына.

— Пэўня-ж начальнiкам нейкiм будзiш? — спытаў нясьмела.

— Пэўня-ж нi пастухом, — задзiрлiва адказаў Сабакевiч. — За што-ж я па цюрмах страдаў?

— Дык заходзь, Косьцiк, у хату. — запрашала мачыха. — Вiджу, што змучаны ты надта. Калi спаў? Прызнайся!

— Заўчорака, здаецца.

— Дык хадзi, хадзi! — узяла яго руку. — Пасьля нагаворымся. Можа табе есьцi зрабiць, цi што?

Пераступiлi парог. З кута сяней нясло пракiслай паранкай. Няёмка чуўся Паўлюк. Жонка й сын захоўвалiся так, быццам ня ён тут гаспадар. Косьцiк стаяў пасярод хаты й разглядаўся. Воляй цi не нацешыцца хацеў. Гэта ня тое, што раней: загляне ў хату, ды кажнага ценю й голасу баяцца трэба. Цяпер ён сам у гэтай хаце гаспадар. Раней цi пазьней i бацька ласкi нейкай у яго папросiць. Агледзеўшы хату, Сабакевiч сеў на пачэсным месцы ля стала. Быццам непажаданы вiзытар, бацька прымасьцiўся на канцы лавы. За дзьвярмi пачуўся сабачы пiск.

— Упусьцi, мацi, Ромка ў хату. Даўна ён мяне вiдзiў, дык пускай нацешыцца.

Нiна адчынiла дзьверы й Ромак адным скокам апынуўся ля Косьцiка. Спрабаваўшы лiзнуць яго ў твар, палажыў галаву на дзяцюковы каленi й напорыста глядзеў яму ў вочы. У гадунцовых вачох сьвяцiлася глыбокая адданасьць i ўдзячнасьць.

— Дык скажы, Косьцiк, чым табе ўгадзiць? — лiсьлiва спытала мачыха. Можа есьцi хочаш?

— Ды не. Я мусiць тых абажду.

— Каго гэта?

— Хведар зь Лявонам у Гацi да Саладухi паехалi. Той скажа, што маем рабiць. Прыедуць назад, дык тады можа й накормiце нас. Ранiцы я ў Лявона заўтракаў. Нам тутака з гэтай пакойнiцай заботы. У баб гола ў хаце. Дзяўчына для народу работала. Ага, во што, бацька: можа ў цябе ёсьць дошкi, з каторых дамавiну зрабiць.

Паўлюк трымаў карэлыя ад працы рукi, як плашкi, на каленях i ня сьпяшыўся з адказам. У ягонай спрактыкаванай галаве пайшлi ў рух мазгавыя спрунжыны, каб хутка спанатрыць адказ на пытаньне: калi даць, дык што ўзяць. Скнэра нiкому нiчога не даваў за добрыя вочы цi ласкавую ўсьмешку. I ў вачох ягоных, што так раптоўна ажылi пасьля сынавага пытаньня, падазронасьць перамяшалася з практычнай жыцьцёвай калкуляцыяй. Цёмныя лапiкi розных вялiчыняў распаўзьлiся па вылiнялых i мясцамi папрацiраных зрэбных портках ды кужэльнай сьвiтцы. Зь левага, ашчэранага, даўно мусiць нюхаўшага дзёгаць, боту выглядала каравая ануча. Рука памацала кароткiя рыжыя вусiкi й тады Паўлюк неахвотна адказаў:

— Дык дзе-ж у мяне якiя дошкi… Лесу нiма, сам знаiш… От каб бярвеньня якога, лазьню трэба было-б як згарусьцiць, а то як памыцца захочаш, дык заўжды йдзi да каго ласкi прасiць.

— Ты, бацька, цi нi надуць мяне хочаш? — груба адказаў Сабкевiч. — У цябе дошкi пад паветкай лiжалi, сам вiдзiў, каб я з гэтага места нi зыйшоў… Што ты зрабiў зь iмi?

Сынава гаворка йшла ў такiм накiрунку, што зусiм старому Бураку не падабаўся. Дый тое зьверху сказанае «бацька» надта-ж не да смаку было. Калiсьцi «татам» клiкаў.

— Што ты, Косьцiк, упасi цябе Бог! — спахапiўся стары. — Гэныя дошкi? Дык гэта-ж самыя лепшыя дошкi!

— Калi гэна сама лепшыя, дык у цябе мусiць i горшыя ёсьць. Га? учапiўся сын за бацьку. — Цi можа ты думаiш, што з гнiлых дамавiну зробяць?

— Дык я-ж нi казаў, што з гнiлых, алi можа абыйдзецца i з горшых… А хто-ж яе, тую дамавiну, рабiць будзiць?

— Згадзiўся Захарук, Сымон Пятух i Антось Дзяркач.

— Ну Захарук рукi маiць добрыя, а тыя два — гультаi. Ды во гэты хiтрун неяк выкруцiўся, ўцёк. Чаму-ж во другiя нi ўцяклi?

— Гэта, бацька, нi наша дзела. Уцёк i добра зрабiў. А дамавiну, калi сказалi, дык зробяць.

Настала маўчаньне. Прыпёрты сынам да сьцяны, маўчаў Паўлюк.

— От што я табе скажу, — пачаў стары, — калi ты мне дасi лесу, дык я табе дам дошак. Трэба лазьню пабудаваць, сам знаiш. I сам-жа мусiць нi купаўся даўна, праўда?

— Што праўда, то праўда. Трэба было-б выхвастацца й папарыцца. Алi што-ж, буду ждаць пакуль лазьню пастроiш? — усьмiхнуўся Сабакевiч. — А як гэта кажаш, каб я табе лесу даў? Дзе ў мяне ёсьцiка той лес?

— Дык-жа нi цяпер, — пасьпяшыў адказаць бацька. — Я-ж нi кажу, што от адразу давай. Ты-ж нейкiм начальнiкам будзiш, дык там рука ў руку з другiм начальствам, от тады й дасi. Ну дык як?

Косьцiк пацерабiў галаву.

— Ты, бацька, надта далёка мне наперад забег. Я яшчо ня ёсьць нiякi над лесам начальнiк.

— Ну а калi будзiш? — не адступаў стары Бурак.

— Як буду, тады тоя й будзiць. А бабу трэба сiчас пахаваць.

— Дык я-ж i кажу, што нi сягоньнiка. Дык як, абiшчаiш?

— Нiхай, — сказаў сын. — Можа пойдзiм дошкi паглядзець?

Скрыпнулi дзьверы й мужчыны накiравалiся ў гумно. Нiна падбегла да вакна. Косьцiк выглядаў куды дужэйшы за бацьку. Прыглядалася мужчынам i думала Нiна, што трэба цяпер як мага паддабрыцца, пасобiць пасынку, Дарма-ж па вязьнiцах не сядзеў. На твары жанчыны зьявiлася чырвань наводля той, што раней пры звадцы з Паўльком успыхнула. Думкi Нiнiны спынiла раптоўнае Ромкава браханьне. Ад варот, на самакатах, ехалi Лявон з Хвёдарам.

9

На золаку лагодны вецярок падкрадаўся лесам. Ля Гараваткi ён пасьмялеў, дыхнуў поўнай моцай i заўзята скалануў дуб-гiгант. Схамянуўся спрасоньня пышны Архiпаў чуб. Рыпнуў дуб сукамi, атрос кволае лiсьце й злосна сыпануў жалудамi. Пасьля гвалтоўнага ўздыху, вецер параўнеў i пырснуў рэдкiмi буйнымi кроплямi. Роўнамернаму глухому гоману з пушчы шапталi ў вадказ хвоi й таполi з Гараваткi. Яшчэ цясьней, здавалася, сплялiся ў абдымку кароны дзьвёх вялiкiх соснаў на лiтоўскiм могiльнiку. Пра што гаманiлi сястрыцы на стыку сплываючай ночы й нованароджанага дня? Пра сьвежую яму ў iх падножжа, цi пра новыя парадкi? У лiпавiцкiм маёнтку пераклiкалiся вартавыя. Учора на зьмярканьня спынiўся гэтта пяхотны вайсковы адзьдзел.

Частым скрыпам скардзiлiся ў гэну ноч ложкi ў спальнях мясцовых панкоў i асаднiкаў. Шукалi патолi, марыла iх бяссоньнiцай трывога. Пан Лазоўскi каторы ўжо раз ускарабкаўся ад свае Дамiцэлi, упоцемку шураваў па вялiкай спальнi, буйны русы чуб церабiў. Падыйшоў да вакна, адчынiў фортку. Сьвежае паветра хлынула ў пакой. Лазоўскi шырака разявiў рот, пазяхаў. За вакном яшчэ панавала цемра. Што рабiць? Уставаць? За што брацца?

Учора ўжо заказырыўся й аблажыў яго ёмкiмi матамi калiсь маўклiвы й паслухмяны парабок Яўхiм. Сяньня, а найдалей заўтра, зьявiцца перад яго гасподай новая ўлада. Як быць з золатам? Дрэнь тая бясьпечная схованка, калi яго й сям'ю як ваўкi авечак павалачы могуць.

Зыйшлiся ўчора свае, да зьнямогi раiлiся. Нэрвы, роспач, паднечаньне, едкi табачны тым i безнадзейная пропасьць у вачох. На тварах, што нядаўна яхiднымi валадарнымi ўсьмешкамi прамянiлiся, пагардай да мужыкоў крывiлiся, цяпер чорны цень загаспадарыў. Кагадзе магутныя й поўнаўладныя — цяпер бязрадныя й бездапаможныя, быццам крыга лёду на ўзбушаванай лёдам рацэ. Уцякаць? Куды? Яшчэ i яшчэ раз: што рабiць?

Над раньнем зусiм не на жартачкi раскапрысiлася неба. Густыя сiвыя хмары аблажылi з захаду й заглумiлi водсьвет узыходзячага сонца. Цi адна лiтоўская жанчына, корпаючыся зь вiламi цi чапялой ля печы, разьдзьмухваючы пасырэлыя дровы, казала: — Каго Бог дык i на той сьвет палюдзку адпраўляiць, а гэтую во… хто яе ведаiць, што тутака рабiць… мусiць на добрую iмжаку заносiцца. Клыпай ты па такой мокрадзi на могiльнiк гэны…

Сяляне — не гiпакрыты, яны справядлiва мерыць наўчылiся. Катораму лепшаму, вiднейшаму чалавеку, дык i па сьмерцi ад iх пашана большая, а нiякаватаму — дык i нiякай.

З абчарнелых сажай комiнаў, па зялёна-шэрых, абiмшэлых стрэхах, нiзка спаўзьлi на двары, хлявы, клецi й гумны сiвыя дымы.

Цэлую ноч цешыўся воляй Косьцiкаў Ромак. Воля саладзейшая была яшчэ таму, што Паўлюк ужо колькi месяцаў яго на прывязi трымаў. Учора сабака прагна ўзiраўся ў позна асьветленыя вокны, энтузiястычна «драгомiшчу» на разьвiтаньне зацяўкаў, аж пад Косьцiкаву бараду сваю доўгую пысу сунуў. Пачнуцца мусiць цяпер, як у той залатой даўнасьцi, цiкавыя вандроўкi. Так ужо карцiла каторага вясковага сабаку-жэўжыка клыкамi за шыю страсануць.

Калi ранiцай Нiна накармiла яго, Ромак удзячна лiзнуў ей па руках i твары. Пiльна падслухоўваў гукi зь сяней, скроб дзьверы ў хату. Вось неўзабаве скрыпнуць завесы i дзьвярох зьявiцца наймiлейшы сябра.

Сталася зусiм нешта нечаканае. З хаты Косьцiк выйшаў познавата, дый ня сам, а з тым чарнавусым, каторага Ромак зусiм яшчэ мала абнюхаў. Гаспадар паляпаў яго па шыi, да болю сьцiснуў вуха, прамовiў пару слоў, дый за нашыйнiк узяўся. Што гэта? Непаразуменьне якое? Як ласкава й лiсьлiва не стараўся заглядаць у Косьцiкавы вочы, нiчога не памагло. Пудовым цяжарам уплёўся за нашыйнiк ланцуг. Косьцiк адыйшоўся, паглядзеў на гадунца.

— Жалка, брацец ты мой, цябе, — сказаў. — Знаю што хочаш, алi нi магу. Дзяла ў цябе сабачыя, а ў мяне… служэбныя.

Дзяцюкi селi на самакаты й даўно скрылiся за дарожным адхонам, а Ромак доўга, заядла й плаксiва цяўкаў аж да хрыпаты голасу, ня могучы пагадзiцца з такiмi новымi парадкамi.

Пад поўдзень парадзела iмжака й празь нiзкiя хмары часта вызiрала сонца. Вецер прыносiў гаману й тарахценьне хурманак з гацкага гасьцiнцу. Малая група лiтоўскiх абкружыла сьвежую яму на могiльнiку. Старая Макатунiха ў суправодзе сям'i, спасьцярогшы ваду ў яме, заенчыла: — Божа мой, як-жа гэта так, у ваду?

Прысутныя пераглянулiся.

— Што-ж зробiш… Бог так даў, а ей усiроўна, — адказаў брат.

Янук i Зянькевiчаў Стась прымкнулi да групы тады, калi зачыненая дамавiна стаяла на горбачцы зямлi побач ямы, а людзi, апусьцiўшы галовы, слухалi Сабакевiчаву прамову.

— Дарагiя таварышы, аднасяльчане! Када я работаў для камунiсьцiчаскай парцii й са мной да з другiмi работала от наша пакойнiца, дык я ажыдаў таво дня када мы ўмесьця на таржэсьцьвенным празьнiку будзiм вялiчаць нашых асвабадзiцеляў, доблiсную красную армiю й савецкi народ, каторыя падалi нам руку й асвабадзiлi ад праклятага панскага iга. Таржэсьцьвенны дзень прышоў, ну от забраў ад нас адну iз самых лутшых работнiц, самых жэрцьвiнных людзей. Пагэтаму я з баляшчым серцам стаю над яе гробам…

— Ну трэба сказаць вам, таварышы аднасяльчанi, што свабоды бяз жэртваў ня бываiць i вы самi гэта мусiця знаць.

Сабакевiч змоўк, мутнымi вачмi ўглядаўся, ў прысутных, быццам чакаючы пацьверджаньня такой вялiкай, нiколi нячутай, iм упяршыню адкрытай праўды. Сосны й хвоi марасiлi дробным дожджыкам. Людзi пазiралi ўверх, горбiлiся, тулiлiся адкрытыя галовы ў каўняры адзеньня. Быццам у вадказ на Сабакевiчаву гутарку, у каторай зьдзекваўся зь дзьвёх сумежных моваў, уверсе над сястрыцамi-соснамi ўсхадзiлiся вароны. Пахнула сырой iглiцай, прэлым лiсьцем i жывой смалой.

— Пагэтаму гавару вам, таварышчы аднасяльчане, што нада шанаваць жэртвы, — бубнеў далей Ромкаў гаспадар, — бо яны жызьнь за нас аддалi, гэта значыцца штоб лепшая было жыцьцё для нас. Параскева Iванаўна, гэта наша пакойнiца, каторую мы сабралiся харанiць, была асоба жэрцьвiнная, яна нi шчыталася зь нiчым када работала для камунiсьцiчаскай парцii, значыць для асвабаждзенiя трудзяшчыхся западнай Бiларусii. Наша ўласьць прышла й сiчас мы добра жывём. Ну жалка, што када з вастока сонца засiяла дык Параска мусiла галавой налажыць. Гавару вам, таварышчы аднасiльчане, што да нас прышоў новы дзень. Таварышч Сталiн пазабоцiўся… аб нас, каторыя стагналi пад панскiм польскiм iгам, паслаў нам сваю доблiсную красную армiю на помашч…

Ззаду за Косьцiкам, прытрымлiваючы рукамi крыж на грудзёх, нахiлiўшы сiвую галаву, стаяў старэнькi слабодзкi сьвятар. Казалi, што гадоў яму пад восемдзесят. Зрок трымаў унiзе, дзесь на веку дамавiны; ледзь вярушылiся ў малiтве яго вусны. I было ў гэным вобразе над магiлай штосьцi камiчнае ў сваей недарэчнасьцi й грандыёзна-велiчнае ў прастаце, быццам Бог супаставiў побач, усiм на вока, дзьве вялiкiя й зусiм супрацьлеглыя сiлы. Надзьмуўшы тоўстыя шчокi, шырака расставiўшы патрапаныя й гразёй запэцканыя хромавыя боцiкi, выпяцiўшы грудзi, "новая ўласьць" расьпiналася перад хаўтурнiкамi пра нячутыя дагэтуль у вёсцы нейкiя даброты, ласкi, што вось прынесьлi лiтоўскiм сялянам апошнiя падзеi. Гэта была "ўласьць" у асобе пагарджанага сваймi людзьмi дзяцюка, калючага атожалка ад свайго дрэва. Хто гэта калi яго напокуцi калi пасадзiў? А пасланьнiк сiлы адвечнай, найвышэйшай i адзiна справядлiвай вунь сьцiпла за плячмi гэтага атожалка малiтвы шэпча.

Цi мала хто Косьцiка слухаў, цi многа, гэты кантраст яшчэ да пазаўчарашняга зусiм нясумяшчальных побач сябе людзей быў так вымоўным, што думкi самi напрашвалiся.

— Iш ты яго, ханжа во распаўзлася. Цяперака зажывём, калi во такi над табой руку будзiць дзiржаць!

Сказана было даволi голасна. Людзi азiрнулiся. Як звычайна, ня вытрымаў Антось Дзяркач. Косьцiк, заварожаны сваей прамовай, мусiць ня чуў. Ён далей прымiтыўна маляваў «блага» новае ўлады, пра нябожчыцу забыўшыся. Мiж прысутных ня было нi Сявенькi, нi Зянькевiчаў, нi Бахмача са сваякамi, нi Бурака з Бурачыхай, нi Шпунтоў. Людзi спасьцераглi адсутнасьць найбольш кемлiвых лiтоўскiх гаспадароў. Побач Косьцiка тарчаў Павалiцкi Хвёдар. Ён скроб патылiцу, азiраўся навокал з такiм выражэньнем, быццам казаў: людцы добрыя, я-ж тутака з боку-прыпёку, а галава ў нас во…

Янук цiкаваў за Дуняй. Змарнелая, босая, у пакамечанай шэрай крамнай сукенцы, вынашанай рудой накiдцы, яна стаяла побач Кмiтавай Аўдолi. Трымалася спакойна. Хлапцу iншыя хаўтуры прыгадалiся. Салёныя сьлёзы залiвалi збалелыя вочы, у грудзёх захрас цьвёрды камяк. I тады, ён неспадзявана зь дзяўчынай у сенях сустрэўся. Цяпер яшчэ сорам за тое скроб. А яна вось якая спакойная, зусiм не плача навет. Але гэта-ж ня матка ейная.

— Ты вiдзiш, Янук, колька вунь апенак? — таўхнуў пад бок Зянькевiчаў Стась.

Янук зiрнуў у той бок, куды паказаў вялiкiм, карэлым ногцем Стасеў палец. Недалёка ад iх, пышнымi цёмнарудымi грнкамi апенькi распаўзьлiся па аграмадным гнiлаватым пнi. Колькi кошыкаў можна было напоўнiць. Дрэва, вiдаць, звалiлi даўно, не пры Януковай памяцi.

Нарэшце спынiлася доўгае Сабакевiчава бубненьне. Людзi цiха загаманiлi. Паглядзеўшы, што не марасiць зьверху, мужчыны зьнялi з дамавiны века. Быццам на сыгнал, пачалiся ўсхлiпы жанчын. Сьвятар падыйшоў да дамавiны й пачаў малiцца. Пры лёгкiм шуме ветру ў каронах прыгажунь-соснаў, надзвычайна ўрачыста гучэў лагодны, цiхi й выразны голас. Хаўтурнiкi хрысьцiлiся, малiлiся пры ўсхлiпваньнi жанчын i пасьля ўсе разам засьпявалi "вечную памяць". Ужо калi дамавiна дакранулася вадзянога люстра на дне ямы, ямчэй усхадзiлася галашэньнем старая Макатунiха. У гэны час Хвёдар з Косьцiкам, адбыўшы павiннасьць, нацiскалi на ступнi самакатаў, бяручы кiрунак на Шпунтоў хутар.

Зусiм нечакана ажыў гацкi гасьцiнец. Мiж прысадаў дарогi выплывала з Гаравацкай пушчы вялiкая, шэрая калёна людзей. Iржалi конi, лякаталi колы, рыпела вупраж i чуваць была цiхая, памяркоўная гамана. Янук i Стась пераглянулiся ды борзда рванулi зь месца. Колькi хвiлiн пасьля, задыхаўшыся ад хуткага бегу, спынiлiся ля ўчора ўежджанага гасьцiнцу.

Войска йшло трымя радамi, а наперамен валаклiся малыя, нагружаныя хурманкi. Адразу кiдалася ў вочы суцэльная беднасьць гэтай нехлямяжнай армii. Жаўнераў у стар'ё апранулi. Шматлiкiя стрэльбы трымалiся на плячох на абшмуляных вяровачках. У старой, палатанай вупражы напружвалiся зацяганыя конi, — рэбры скурай абцягнутыя.

У параўнаньнi з учарашняй магутнай танкавай калёнай, войска гэта нагадвала зарганiзаваны натоўп жабракоў, дохлую грамаду, што мусiць адкармлiвацца на гэтую зямлю прыпаўзла. Хлопцы разявiлi раты, пазiралi на старэйшых, што абступiлi дарогу.

Лiтоўскiя гарэзы спачатку маўчалi, вачом не давяраючы, пасьля-ж кпiнамi распрамянiлiся твары.

— Дык гэта-ж дрэнь, а ня войска! — зарагатаў Стась.

— Цiха ты! — перасьцярог яго Янук.

Маўклiва прыглядалiся бядзе на гасьцiнцы.

— Слухай, Стась, — загаманiў зноў Бахмач, — давай у Гацi зьбегаiм, паглядзiм што там робiцца.

— Давай!

— Калi?

— Ды хоць i цяперака. Але перш можа сходзiм пад'есьцi.

— Ты вечны ненаеда. Давай во адразу бяжым.

Хлопцы неўзабаве выперадзiлi дохлае войска. Iх босыя ногi пакiдалi выразныя сьляды па ўчора так прыгожа выраўнаным танкамi, сяньня-ж ранiцы добра змочаным гацкiм гасьцiнцы.

10

Пракоп i Алесь сядзелi ў куце ля стала, Янук, Надзя й Мiкола — на лавах каля сьцен, а Кацярына — ля печы. Гутарка йшла так, як мокрае гарэла. Усе скупiлiся на словы, больш думалi.

Кагадзе забегся да Пракопа калiшнi «драгомiшч», цяперашнi «акцiвiст» Лявон Шпунт.

— Дзядзька Пракоп, прыхадзiце ў нядзелю пад вечар у школу, — сказаў, прывiтаўшыся.

— А што тамака ў школе?

— Сход будзiць, от што. Прыказ прышоў.

— От як, — разявiў рот Пракоп. — А што за сход такi?

— Камiсар прыедзiць. Тамака ўвiдзiця й пачуiця.

Не разьвiтаўшыся, «акцiвiст» пайшоў, каб iншым наказаць. Забягаўся й да Алеся.

— Нi казаў-жа табе Лявон, пра што той камiсар гаварыць будзiць? пытаўся Алеся Пракоп.

— Ды не. Ён сьпяшыў, бо казаў, што цэлую вёску трэба аб'езьдзiць. А пра што, ты думаiш, камiсар можыць гаварыць?

— Пра новыя парадкi, а што яшчо…

— Ну дык во…

— Можа варта схадзiць?

— Варта? Казаў мне Лявон, што абiзацiльна, от што…

— Каб ён i нi казаў, дык i так усе папрыходзяць. Людзям карцiць даведацца што новага.

— Чаму-ж не, цiкава…

— А гэтага дзiравага шляхцiца нi адпусьцiлi яшчо? — спытала Кацярына.

— Казаў мне ўчора шавец Пiлiп, што Лазоўскага парабок Яўхiм яму тавар на боты прынасiў. Добры хром, сам вiдзiў учорака. Гэта-ж мусiць у пана свайго ўзяў. Дык казаў, значыцца, Яўхiм, што i Лазоўскага дзержуць i гэтага нашага дзiравага дый многа каго.

— Скончылася кату масьлiнiца, — адазваўся Алесь, — пiраберуць во памаленьку ўсiх павукоў гэтых.

— Пiраберуць, чаму-ж не, — згадзiўся Пракоп.

— Вы ня цешцеся з чужой бяды, — папярэдзiла Кацярына. — Глядзiця, каб вам нi дасталося. Знаiця якое начальства будзiць цяперака.

У хаце запанавала цiшыня. Вялiкая чорная муха, зьнядужэлая доўгiмi намаганьнямi, каб выбрацца на двор, вяла трымцела на карэлай шыбе вакна.

— Ты, Янук, от што, — адумаўся Пракоп, — замiж гэтта тарчэць, дык бяжы й паслухай дзе й што людзi гаворуць. А як даведаешся дык прыдзiш i нам раскажаш.

— Добра, тата, схаджу. Толька да каго пайсьцi?

— Найперш тамака ля Пiтуховай клецi некага знайдзiш. Сам глядзi, не малы-ж ты ўжо.

На вулiцы Янука спынiў Стась.

— А ты, Янук, ня вiдзiў што Макатунiшкi ад лiпавiцкага пана паперлi, а я вiдзiў, - хвалiўся сябра, выцiраючы бурбалку пад носам.

— Як гэта паперлi? Хто? — разявiў рот Янук.

— Алена з маткай. Два мяшкi на плячох, ды такiя цяжкiя, што чуць iшлi.

— А табе хто казаў, што зь Лiпавiчаў?

— Чуў як Кмiтава Аўдоля бабам гаварыла.

Янук рушыў пад Пятухову клець.

— Ты куды гэта? — насядаў Стась.

Янук нiчога не адказаў, адно пагладзiў Тапсiка. Задуманы пра Макатунiшак i мяшкi, што «паперлi», ён цi нi забыўся пра сябру.

— Ага, я знаю, знаю! Думаiш нi знаю? — усхадзiўся доктараў хлапец. Гэта ты да Дунi пойдзiш паглядзець, цi пекную ей сукенку прынясьлi. Я знаю, знаю! — галёкаў, падскакваючы.

Янук схапiў невялiкi камень i ёмка пусьцiў яго Стасю пад ногi. За камянём кiнуўся сабака. Доктараў сын зручна адскочыў на бок i камень стукнуў аб тын.

— А от i знаю, от i угадаў! — хвалiўся Стась.

Ля Пятуховай клецi стаяў Захарукоў Пятро й чагосьцi ўзiраўся ў перакладзiну гушкалкi.

— Гэй, Пятро, што ты тамака ўвiдзiў такога? — гукнуў Янук.

— Ого, яшчо што! Вiрабей на вiраб'iсе ехаў, от што, га-га! — зарагатаў дзяцюк. — А ты ня вiдзiў?

— Ды не, дзе мне там вiдзiць. А куды-ж ён паехаў, той вiрабей? усьмiхнуўся Янук.

— Ды на Рахволiну гэну лiпу. Гы-гы-гы! — рагатаў Пятро, выставiўшы карэлы палец.

Янук пазiраў на прастадушнага дзяцюка й самаго сьмех браў.

— Ну дзе хто ёсьць, Пятро?

— Пашлi арудзii глядзець, казалi.

— Якiя такiя арудзii?

— Кажуць, што бальшавiкi надта-ж вялiкiя ў Лiпавiчы прыцягнулi.

— А хто пашоў?

— Ды многа хто. Я нi знаю.

Янук зьбянтэжыўся. Што думаць пра дзяцюка, каторы ўсё яшчэ сачыў тое месца, дзе быццам "вiрабей на вiраб'iся" ехаў? Паволi рушыў. Ужо быў на паўдарогi да Макатунiшак, калi спасьцярог куды йдзе. Самi ногi павялi. Даўно рупiла Дуню бачыць, ды ўсё замiнала нешта.

У Макатунiшыным дварэ было пуста. На дарожцы Аленiны дзеткi забаўлялiся з каляскай i на iх пазiрала з-за плоту карова. Янук спынiўся ля дзьвярэй хаты.

— Мама, як-бы гэта дзе люстэрка дастаць? Нiма ў чым паглядзецца… ў гэтым асколачку нi вiдаць нiчога. Мама, пекная я цi не?

Мiлы галасочак за дзьвярмi, поўны нейкай радасьцi, казытаў Янукова сэрца.

— Ты сядзi тутака й ня рыпайся! — намахаў хлапец пад нос Тапсiку пальцам i адчынiў дзьверы.

У хаце было цемнавата, але Януковым вачом да гэтага не прывыкаць. Хуткiм позiркам ахапiў цэлы новы сьвет, тое нешта зусiм адменнае й надзвычайнае, што зьмянiла раптам атмасфэру там, дзе вечна галеча панавала.

Макатунiха з Аленай стаялi перад кучай адзеньня ля стала й разглядалi сукенкi. На лаве ляжалi блюзкi, андаркi, навет пара пальтаў. Перад сьцяной ля стала, выпiнаючыся перад тым спэцканым мухамi зубам, што астаўся ў раме ад пабiтага люстэрка, круцiлася й гладзiла паясьнiцу рукамi ягоная сяброўка Дуня. Янук ступiў пару крокаў i спынiўся. Дуня рэзка пабярнула галаву й васiлькi-вочы зазьзялi цудоўнай усьмешкай.

— Янучок, як добра, што ты прышоў. Скажы цi любiш ты гэту сукенку? Га?

Доўгiя валосы, як гладка расчэсаны лянок, ападалi на плечы й закрывалi верх лёгка-блакiтнай шаўковай сукенкi. Быццам для яе пашытая, сукенка ўвыдатняла хараство дзяўчынiнай фiгуры. Колерам гарманiзавала яна з тымi васiльковымi вачмi, у каторых зьзялi цяпер iскрынкi захапленьня й радасьцi. Шорсткiя ад працы далонi рук бесьперапынна гладзiлi сярэдзiну сукенкi, быццам шоўкам гэту шорсткасьць згладзiць хацелi.

Янук разявiў рот i пра язык забыўся. Твар ягоны залiла сарамлiвая чырвань. Цi ня ў прылiве захапленьня новым набыткам, дзяўчына забылася зашпiлiць перад сукенкi зьверху. На Янука пазiралi дзьве тугiя, ружовыя пупушкi дзявочых грудзей. Нешта казытала пад грудзьмi, млявасьцю поўнiлася цела, ледзь трымалi ногi. Зь мiнулага выплыў вобраз тых самых тугiх дзявочых пупушак, мо крыху меншых. Дзе гэта было? Тады Дунiны васiлькi вялiкай злосьцю iскрылiся. Так, гэта цi нi на полi, пасьля таго як Шпунт на яе ў лесе напаў, танную й зношаную сукенку зьверху парваў. Яму-ж, тады нявiнаватаму, дзўчына хлёсткую аплявуху адвесiла. Цяпер-жа ў гэтых вочках-васiлёчках радасьць вялiкая, гарэзьлiвыя матылькi пырхаюць.

— Ну дык што-ж ты, Янучок, паказелiў вочы, як Сiдараў баран на новыя вароты? Язык у цябе авечкi зьелi, цi што? Скажы што! — насядала дзяўчына.

Дзьве старэйшыя жанчыны ля стала так занятыя былi разгляданьнем вопраткi, што Дунi й яго зусiм на ўвагу ня бралi. А перад iм задаволеная прыгажуня выкручвалася. Не ўяўляў дагэтуль якой прывабнай наймаладзейшая Макатунiшка была. Ейная блiзкасьць у гэтым новым, дарагiм адзеньнi, каторае пэўне на днях у нейкай панiчкi адабралi, зьбянтэжыла яго канчаткова. Тугiя дзявочыя грудзi, закончаныя пунсовымi пупушкамi, ня толькi саромiлi яго выглядам, але, здавалася, прынаджвалi пахам i цяплом. А Дуня, сукенкай заварожаная, зусiм мусiць пра iх забылася.

— Янучок, чаго маўчыш? Скажы, пекная сукенка цi не? — крутнулася дзяўчына.

— Як табе сказаць… надта-ж пекная, надта, надта…

Януку духу нiхапiла. Дунiн твар яшчэ больш ад такой пахвалы пасьвятлеў. Янук хацеў дадаць яшчэ, што ня толькi сукенка прыгожая, але куды прыгажэйшая яна сама, ягоная Дуня. Адвагi не хапiла. А трэба-ж было гэта абавязкова сказаць. Цi раз бачыў у мястэчку каторую, прыбраную ў дарагое паненку. Але цi-ж сукенкай качаргу аздобiш? А гэтта во перад iм расьцьвiў сьцiплы i ў гэтай сьцiпласьцi цудоўны васiлёк. Якая-ж то пахвала "надта, надта"? Шэрыя, малазначныя словы. Дуня-ж зноў Януку наперад забегла.

— Цяперака, Янучок, разам на вiчарыну пойдзiм, танцаваць будзiм. Пойдзiш са мной? — станула дзяўчына ўпрытык да Янука й цяплом дыхнула ў ягоны засаромлены твар. Пажвавеў у скронях пульс. — Чаго-ж ты так чырванеiшся, га? Ня ўмеiш танцаваць? Дык навучымся, нi бядуй!

— Не, ня гэта, — буркнуў хлапец.

"Што гэта зь ёй? — ня мог уцямiць Бахмач. — Забылася пра сiськi свае, цi гэта наўмысна, каб мяне пазводзiць?"

Млявасьць расплывалася па целе, дрыготкiмi сталi каленi й кружылася галава. Нiколi раней ня зьведаў Янук такога адчуваньня. У скронях борзда бiлi малаточкi. Калi нечага неадвалочна ня зробiш, каб пазбыцца зьявы, што зусiм волю яго скавала, могуць ня вытрымаць дрыготкiя каленi ног.

— А што з табой? Чаго ты, як бурак, зачырванеўся? — насядала Дуня.

Янук раптоўна крутнуўся й кiнуўся ў дзьверы. Тыя самыя нядужыя ногi, каторыя ледзь трымалi яго ў хаце, цяпер, пераступiўшы парог, набралi няведама адкуль сiлы й маланкавым тэмпам панесьлi яго па нiве.

— Уцякаiш? Дурань, цi што? — ледзь дагналi яго дакорлiвыя Дунiны словы.

Бег як мага. Затрымаўся, каб злавiць паветра й агледзiцца цi не даганяе яго тая цудоўная зьява. Ля Макатунiшынай хаты было пуста. Сонца хiлiлася на захад. З боку Лiпавiчаў далятаў гул трактарных матораў. Янук згадаў тое, што казаў яму Пятро й наважыў заглянуць у маёнтак. Калi туды пайшлi людзi тыя "вялiкя арудзii" паглядзець, дык там i навiны будуць. А навiнаў i прасiў бацька.

11

Першы вянец зрубу лiтоўскае пачатковае школы зьвязалi яшчэ ў грамадаўскiя часы. «Грамаду» пасьля акупанты разагналi, таму й будынак пад загадамi «моцарствовай» улады рос вельмi неахвотна. Адылi школе мусiць пад тузiн гадоў ужо было. I нiколi за кароткi век свой ня была яна такiм асаблiвым цэнтрам увагi, нiколi ня зьбiралася ў сьценах яе так шмат сялянскага народу, як у гэны вечар, калi меў прыехаць той камiсар. Наказалi сабрацца ня толькi лiтоўскiм, але й жыхарам з суседнiх пасёлкаў.

Цяжка было яшчэ сонца з грывы лiпавiцкага саду качаргой дастаць, калi дарогамi й сьцежкамi больш дападлiвыя пачалi зыходзiцца. Падрыхтаваць школу да сходу ўзяўся сам «акцiвiст» Шпунт. I цяпер першым, што зблiжалiся да будынку, паказаўся дзiўны вобраз: на франтавой сьцяне школы вiсела даўгое чырвонае палотнiшча зь вялiкiм напiсам белымi лiтарамi, а перад iм топаў i рукамi размахваў, суправодзячы тое маханьне шорсткай лаянкай сам у собскай асобе выдатны вясковы франт.

Прычына нязвычайнага Лявонава паднечаньня ўсiм на воку была: Прывiтальны лёзунг апавяшчаў: "Да Здравствует Доблестная Освободительная Р К К А!" Апошнiя чатыры лiтары мiж сабой вялiкiя прамежкi мелi. Нехта чырвонай хварбай замазаў першую лiтару, а мiж двух «к» намаляваў белай хварбай вялiкае «а».

— Вы паглядзiце, людцы добрыя, што зрабiлi! — крычаў «акцiвiст» Шпунт, паказваючы пальцам на вялiкi клiч. — Ну цi ня вырадкi гэта? Я-ж iм, такую-растакую, пакажу!

Першымi прыйшлi Кмiтава Аўдоля й Пiлiпава Аксеня. Парасейску жанчыны чытаць ня ўмелi, дый наагул малапiсьменнымi былi, адылi знайшлi сэнс у вапошнiх чатырох лiтарах, зь якiх выйшла зусiм зусiм неадпаведнае Лявонаваму смаку слова.

— Глядзiце, што басота з пасьледнiх букваў зрабiла! — калацiўся Лявон. дзяцюк быццам да шлюбу адфранцiўся: як цаца касьцюмчык, выглянцаваныя чаравiкi. Адно растрэсены хвалiсты чуб, чырвоны ад злосьцi твар ды расшпiлены каўнер з адцягнутым гальштукам выказалi яго паднечаньне.

Пасьля пачатковае няўцямнасьцi, жаночыя твары расплылiся поўным, шчырым сьмехам. Гэтаксама рэагавалi й iншыя сяляне, калi зразумелi прычыну «акцiвiставага» ўтрапеньня.

— Чаго рагочаце, ёлупы нiдапечаныя? — грымеў дзяцюк. — Гэта жартачкi вам, цi што?

Учора пад вечар, паклiкаўшы на дапамогу Пiлiпава Арсеня, прывёз Лявон з дому драбiну ды разьвесiў палатно з напiсам. Поўбяды было-б, калi-б палатно зь Лявонавай iнiцыятывы зьявiлася. Сам Косьцiк Сабакевiч, каторы ў Лявонавых вачох куды падрос як ля большых бальшавiцкiх начальнiкаў стаў ацiрацца ды ў сельсавет залез, наказаў яму гэтак:

— Зрабi, дружышча, усё, каб гэтым разам тварам у гразь нi падаць. Палатно з лозунгам на вiдным месьця павесь, штоб нашы асвабадзiцiлi вiдзiлi, панiмаiш, як народ з нашай дзярэўнi iх прыветствуiць.

Лявону ня трэба было казаць, якой задняй думкай Сабакевiч кiраваўся. Нясоладка пасьля забойства Макатунiшкi пры браме было. Цяпер трэба было натужыць сiлы, каб "асвабадзiцеляў" добра ў роднай школе прывiтаць. I вось у якi бок яно павярнулася. Лявон зусiм страцiў раўнавагу, стаяў перад палотнiшчам, размахiваў рукамi, брыдка й голасна лаяўся. Людзi рагаталi й дзiва няма, што «акцiвiст» бачыў сябе аб'ектам таго сьмеху. Ды замiж таго, каб думаць як пазьбегчы новае катастрофы, ён у галаве сваей, нянадта на розум спорнай, нiяк ня мог знайсьцi асноўнага адказу: якiм чынам шкоднiк узабраўся аж пад страху й напэцкаў тое, што так брыдка чыталася.

— А хто-ж гэта так зрабiў, каб яго пранцы? — стрымаўшы сьмех, пыталася Кмiтава Аўдоля.

— Ды цi я ведаю? — разьвёў рукамi бездапаможны Лявон. — Гэта-ж каб я ведаў, каб ён мне ў рукi папаўся, дык я-б яму во гэтымi собсьцьвiннымi рукамi галаву адкруцiў-бы. Ды вот што мне нiясна: гэта-ж як ён аж пад страху ўзьлез? Учорака я драбiну прывазiў, а гэты во, — чорт яго бацьку знаiць — як гэта ён узьлез…

Негаманлiвы Аўдолiн Тодар, што даўгаваты час стаяў i прыглядаўся збоку, нарэшце адчынiў рот.

— Дык гэта-ж што ты, нi дадумаўся? Вiдзiш унь Сявенькавы пустыя казлы стаяць, дзе канюшына паськiдана? От прыцягнуў iх сюды, паставiў i ўзьлез.

Запраўды Тодарава спасьцярога мела добрую аснову. Побач на Сявенькавым канюшынiшчы стаялi козлы. Зямля тут добра радзiла й Амэрыканец нядаўна скасiў ды параскладаў сушыцца канюшынную атаву. Адно ля пустых козлаў ляжала збоку вялiкая куча.

— Ты праўду, Тодар, сказаў, - распрамянiўся Лявонаў твар, быццам гэта ён сам, а не Аўдолiн цiхаманы муж гэнае адкрыцьцё зрабiў. — Ну я яго, чарта лысага, знайду, я яго iз пад зямлi выкапаю! Пазнаiць ён як новую савецкуў ўласьць аскарбляць! — зноў злосьцю сьцяўся Лявонаў твар.

— Ды ты, Лявон, от пакуль яго знайдзiш, дык падумай што рабiць цяперака, — цiхiм i разважлiвым голасам параiў Кмiта. — Зараз-жа можа камiсар прыедзiць…

— Так, так, ты праўду кажаш. Але што рабiць? — затопаў заклапочаны Лявон.

— Давай во зьнiмiм ды ўсё.

— Зьняць? Дык гэта-ж мне сам Косьцiк яго даў. Як-жа так, проста зьняць?

— Ну а як-жа паправiш?

Лявон нiчога ня выдумаў i топаў-бы мо яшчэ доўга, калi-б яго Тодар не спанукаў. Наапошку прызнаў рацыянальнасьць Кмiтавай думкi. Зь Сявенькавай нiвы прыцягнулi казлы, падставiлi да школьнай сьцяны ды зьнялi палатно з тым прывiтальным клiчам.

Расла ля школы гушча людзей. Прыходзiлi маладыя й старыя, жанчыны. мужчыны й падлёткi, быццам на веча надзвычайнае. Само слова «камiсар» дзiўнавата гучэла. Што гэта за чын такi? Ваенны цi цывiльны? Сама найстарэйшыя, якую вунь якую даўнасьць ды розныя злыбяды й чужыя ўлады памяталi, намагалiся нейкiя адпаведнiкi знайсьцi, да цяперашняга прымерыць, хоць само цяперашняе больш загадкавым чымся ўчарашняе сталася. На адным усе да згоды прыйшлi, што высокi той чын меў быць. А калi такога чалавека да iх у Лiтоўцы пасылаюць, дык пэўне-ж нешта надзвычайна важнае iм скажа, бо "вялiкi чалавек малымi дзяламi ня будзiць рук пэцкаць".

Раскажа, пэўне-ж, як жывуць людзi ў тых калгасах, каторыя вось чырвонаармейцы пад нябёсы каму трэба й ня трэба выхваляюць. Дый наагул можа раскажа, што iм новая ўлада дасьць. Цi хто тады думаў, што ня ўлада iм, а яны ўладзе даваць маюць? Жаўнерам ты вер i ня вер. Адно ўжо надта дапытлiвыя людзi на языкi ўзялi, што надта-ж усё ў Гацях бальшавiкi раскуплiваюць. У кажнага грошы жмут, усе крамы да сьцен агалiлi. Панясi цi павязi што на продаж, зьмятуць адразу, быццам век таго ня бачылi. А калi ў вас дома рай такi, усяго так уволю, як апавядаеце, дык чаго на наша налятаеце, як мухi на лiпучае?

Людзей прыбывала. Надыйшоў Амэрыканец Сявенька, што наагул рэдка калi ў людзi паказваўся. Нармальным здалося, што зьявiўся лекар Зянькевiч, катораму нiякай патрэбы да iншых хадзiць ня было, бо свая хата людзьмi заўсёды поўнiлася. Лiтоўскага патрыярха Якуба сын Васiль на калясцы прывёз. Дзед ссаў неадлучную люльку, асьцярожна зьлез з возу, прывiтаўся зь вясковымi. На яго ўсе зьвярнулi ўвагу. Крыху пастаяўшы, Якуб побач сына паклыпаў у школьную залю.

Удава Вульляна, што на спорным кавалку зямлi ля балота жыла, адразу выказала жанчынам свой намер, што пра сыноў-галубкоў, каторых Палякi ў войска забралi, абавязкова камiсара распытаецца. Яе падтрымалi iншыя, каторым пра родных хацелася што-небудзь даведацца. Ацiхла над Бугам вайна, дык цяпер i неба праясьнiцца мае.

Старэйшыя стаялi групамi, апошнiя навiны ператрасалi. Адно дзецi бегалi навокал зь вялiкiм гоманам. Некаторыя падлёткi спажывалi лёгкадаступнае «дабро», прынесенае акупантамi: курылi скручаныя ў газэтную паперу карашкi. Падарожжа ў нязьведаны смак смуроднага дыму адбывалася воддаль ад бацькоў. Адно доктараў Уладзiк дэманстрацыйна скруцiў "казiную можку", ды аж закашляўся, небарака, паказваючы сваю ўмеласьць прысутным дзяўчатам. Пасьля таго, як Паялкi змабiлiзавалi вясковых дзяцюкоў у армiю, падрасла Ўладзiкава ўдзельная вага мiж мясцовых прыгажунь.

Пракоп i Алесь гаварылi зь Сявенькам. Амэрыканцу гадоў за пяцьдзесят пераскочыла, а выглядаў ён куды старэйшы. Асаблiвасьцю ягонай быў вялiкi, падобны да даўгой бульбiны, здэфармаваны нос, чырвонны ды ў жоўтых прышчох. Гэты нос быццам зьдзекваўся з прапорцыi наагул нябрыдкага твару. Сам Сявенька цi раз расказваў, што ў Амэрыцы доўгi час працаваў пры печы ў стальной хвабрыцы Пiтсбургу. Таму твар наагул, а нос асаблiва пацярпеў ад вялiкай гарачынi. Хударлявы, спрацаваны, ён цi не найбольш цiкавiўся што сюды прынёс бальшавiцкi лад. За цяжка запрацаваныя на другiм баку акiяну грошы, ён купiў гактараў звыш трыццацi ўрадлiвай зямлi. Цi дазволiць новая ўлада калiшняму амэрыканскаму рабочаму спажыць плёны свае працы на роднай зямлi?

На дарозе ля могiльнiку, суправоджаныя хмарай пылу, вырасьлi дзьве грузавыя аўтамашыны. Народ ацiх. Машыны прыблiжалiся борзда й спынiлiся на школьным пляцы. Зь пярэдняй кабiны вылез вайсковы афiцэр з трымя шпаламi на пятлiцах, а сьледам за iм iшоў Косьцiк Сабакевiч. З кузаваў пасаскаквалi жаўнеры, чалавек больш дваццацi, усе бяз зброi. Афiцэр агледзiў натоўп. Вочы сялян сачылi кожны ягоны рух.

— Здраствуйце, таварышчы! — сказаў голасным басам парасейску.

— Здрасьця! — адгукнулiся некаторыя.

— Добрую школу, таварыш Бурак, маеце, прынамся звонку. — сказаў афiцэр голасна Косьцiку. — Самi будавалi?

— Да, самi, — адказаў Косьцiк. — Пачалi пры Грамадзе, пасьля-ж…

— Гэта Грамада, каторую Палякi лiквiдавалi, цi як?

— Да, та самая.

— Ага, ну харашо, — разглянуўся афiцэр. — Пойдзем у сярэдзiну?

Гэтта Косьцiк зiрнуў на Шпунта.

— Будзьце добры, таварыш камiсар, — паказаў на Лявона, — пазнакомiцца: гэта наш месны акцiвiст i мой харошы друг з падпольнай работы, Лявон Шпунт.

— Очень приятно, — сказаў маскаль, падаўшы Лявону руку.

— Будьте любезны, заходите, — запрашаў Сабакевiч.

За афiцэрам i мясцовымi камунiстамi пайшлi маскоўскiя жаўнеры, а пасля лiтоўскiя сяляне. Адно шафёры трымалiся грузавых машын, каторыя абступiлi дзецi. Сяляне ўваходзiлi ў школу павольна, некаторыя доўга мяркавалi як прысесьцi на цесных вучнёўскiх лаўках.

Пераступiўшы парог, Янук Бахмач здрыгануўся. Нехта яго балюча ўшчыпнуў за мяккое месца. З правага боку за дзьвярмi ў паўцемры сьмехам расплылася грамада дзяўчат-падлёткаў. Здалося, што дзесь мiж пуцатых твараў мiльганулi вочы-васiлькi й дзьве ямачкi ля гарэзьлiвага роцiку. Янук наважна схапiў за руку Дунiну сяброўку Клаву, адцягнуў яе на бок i цяпер пазiраў у насьмешлiвы вясёлы тварык.

— Гэта ты што, куранё такое галапупае, шчыпацца будзiш? Я-ж цябе зараз!

Дзяўчаты пырскнулi звонкiм сьмехам, а Дуня, быццам мiж снапоў, шмыгнула мiж людзей у дзьвярох. Янук замарудзiў, пакуль пралез праз шчыльную сьцяну целаў.

Калi выглянуў на двор, дык зь левага боку ля вугла мiльганула кароткая спаднiца й босыя пяты. Хлапец узяў направа й павярнуў за вугал. Дуня спасьцерагла яго раней i нацянькi, празь Сявенкаву нiву мецiла на казлы з канюшынай. Дабегшы, дзяўчына-рагатуха раптоўна затрымалася. Твар прамянiўся гарэзьлiвай уцехай, ажно паглыбелi на шчоках ямачкi. Пад прыгожай ружовай сукенкай уздрыгвалi грудзi-пупушкi.

Ня мог затрымацца з раптоўнага разгону Янук. Аблапiў дзяўчыну й абое павалiлiся ў мяккую мядова-духмяную канюшыну. "Куранё галапупае" заходзiлася сьмехам, як мага адпiхала хлапца, а Янук шчыпаў яе за бакi.

— Пi-ха-ха-ха… пiрас-ха-ха-ха… пiрас-стань, дурненькi! Пiрастань! Ха-ха-ха! — прасiлася й задыхалася сьмехам Дуня.

Яна спрабавала адкацiцца, каб пазбыцца Януковых рук, але хлапец яшчэ больш насядаў. Дунiн твар налiўся чырваньню й яшчэ больш пахарашэў. Мяккая шаўковая сукенка, каторую Янук бачыў першы раз, лашчыла дзявочую сярэдзiну й нiз яе загалiў каленi. Адкуль нi вазьмiся, Янука апанавала тая самая млявасьць, як тады ў Дунiнай хаце. Духмянасьць сьвежай канюшыны п'янiла галаву, а ў скронях зноў пачалi малаточкi малацiць. Шорсткiя рукi, што ведалi адно пастухова пугаўё, граблi цi поручнi плуга, спынiлiся й шоўк лашчылi.

— Ты, кураня гала…

Ён не даказаў. Дзяўчына раптоўна спынiла сьмех. Адно хвалявалiся грудзi, а ў вачох-васiлькох прытаiлiся гарэзьлiвыя, на паядынак выклiкаючыя агеньчыкi. Памякчэла пругкае дзявочае цела. На ледзь адчыненых вуснах затрымалася пасма пышных валасоў. Шырэй адчынiўся роцiк i валосамi забаўлялiся белыя зубкi. Вочы-васiлькi туманом зацягнула. Дзе гэта штосьцi падобнае бачыў Янук? Цi нi такiя вочы былi ў каровы, калi ей пабегаць прырупiла? Засмужаныя дзявочыя вачаняты сталi да нясьцерпнага болю прынаднымi, яны вабiлi й калолi, дурманiлi й нешта жывёльнае, да гэтага часу нязьведанае ўнутры будзiлi.

Дзесь воддаль усхадзiлiся, як мiж курэй перад налётам коршуна, дзявочыя пiсклявыя галасы й загудзеў матор. У канюшыне чырыкалi сьвяршчкi, а легкi вецярок забаўляўся буйным Януковым чубам. На могiльнiку дзярла глотку варона. Янук крадком зiрнуў на голыя Дунiны ногi, напоўнены нейкiм незразумелым жаданьнем чароўны тварык i ў ап'янелай галаве паўстаў суцэльны хаос, на лбе выступiў пот. Нешта таўхала ды намаўляла, каб даболю сьцiснуць у вабдымках гэта "куранё галапупае", але адвагi не хапала.

— Янучок, любiш мяне?

Словы прыляцелi на крыльлях ласкава-пяшчотнага ветру. Ды не. Бачыў як паварушылiся прынадна-мiлыя вусны.

— Га?

Голас Янука быў глухi, быццам чужы.

— Пытаюся, цi любiш мяне, дурненькi…

Цяпер-бы ўскочыць, колькi мага сiлаў ходу даць, дзесьцi ў нару глыбокую залезьцi. Такога ад яе не чакаў. Пачалося ад звычайнай дзiцячай гарэзьлiвасьцi. Пажадальныя аганькi ў вачанятах-васiлькох i той прывабны роцiк волю забралi. Твар набух сарамяжлiвай чырваньню.

— Калi любiш, дык пацалуй, — дрыготкiм, ледзь чутным голасам сказала Макатунiшка.

Учэпiстыя рукi схапiлi Янукову галаву й да ягоных вуснаў прылiп той прывабны роцiк. Аж дыханьне забрала, калi шчыльна прытулiлася да яго дрыготкае дзявочае цела. Дунiна пажадальнае дрыжэньне перадалося Януку, узбурыла ягонае нутро, Ашаломлены, хлапец iрвануўся, устаў на поўны рост. У вачох дзяўчыны мiльганула зьбянтэжанае рашчараваньне. Быццам для абароны ад няўхiльнага ўдару, рукой закрыла твар.

Янук кiнуўся наўцёкi. Збоку мiльганулi й схавалiся за казламi з канюшынай квяцiстыя хусткi. Выбухнуў голасны сьмех. Януку здавалася, што з сораму памрэ. Падгледзiлi. Як-жа цяпер каму на вочы паказацца, калi возьмуць ды перакажуць? Вусны гарэлi першы раз зьведаным цалункам, раптоўнымi штуршкамi намагалася вырвацца з грудзей сэрца.

Блiзу школы запаволiў ход. Даўгiя ценi будынкаў i дрэваў даўно расплылiся ў шэрым зьмярканьнi. Янук спынiўся й на поўны рот зачарпнуў паветра. Школьныя вокны ўжо гарэлi сьвятлом. Здавалася, што ўзмоцнiлi свае чырыканьне сьвяршчкi. На бальшаку раптоўна блiснулi аўтамабiльныя сьвётлы. Машына запiшчэла тармазамi й спынiлася. Шафёр выскачыў з кабiны.

— Таварышч, мала! Яшчо, яшчо раз! — крычэлi дзецi.

— Давольна раз! А ну-ка давай, пацаны, сьлiзайця! Давай пабыстрэе!

— Таварыш, яшчо раз падвязi!

— Нет, давольна, сьлiзайця!

Дзецi караскалiся з кузава неахвотна, ад машыны не хацелi адыходзiць. Янук пастаяў, зiрнуў на сьвётлы ў вокнах будынку ды накiраваўся ў шырака адчыненыя дзьверы, адкуль то пырхаў матылём, то бубнеў шаршнём нейкi нячуты да сяньняшняга дня голас.

12

У дзьвярох стаўклася непаседлiвая, цяпер-жа надзiва прыцiхлая малеча. Янук працiскаўся асьцярожна, азiраўся на бакi, каб адкуль штурхаля не атрымаць.

Заля, як тыя старэйшыя казалi, бiтком набiта была. Нiколi ня бачыў Бахмач гэтта так многа народу. Занятыя былi ўсе лаўкi, людзi па кутох стаялi. У нос дала задуха й едкi смурод карашкоў. Жаўтаватая столь схавалася за суцэльным палатном шэрага густога дыму, што нагадваў валакно лёну, каторае мацi некалi дбайна часала на густых, набiтых у дошку цьвякох. Праз шырака адчыненыя вокны валакно паволi рухалася на двор.

Сьпераду ля стала, каторым звычайна ў школе карыстаўся настаўнiк, стаяў на ўвесь рост, махаў рукамi й бесьперапынна гаварыў, камiсар. З правага боку ад яго сядзеў Косьцiк Сабакевiч, зь левага — Лявон Шпунт, навокал iх i на пярэднiх лаўках — бальшавiцкiя жаўнеры. Крыху далей на правы бок на крэсьле спасьцярог Янук блiскучае, ледзь аколенае нiзка па бакох сiвым пухам, цемя галавы дзеда Якуба. Лiтоўскi патрыярх смактаў неадлучную люльку, лянiва варушыў вейкамi вачэй. Пры iм раскашэлiўся здаравенны сын Васiль.

Найбольш кiдалася ў вочы нафуфыраная, гарбаносая, рудавалосая постаць старшынi камбеду Сымона Пятуха, якi сядзеў цi не на самым пачэсным месцы наперадзе. Прыбраўся ён у сурдут, што мусiць у нейкага пана сьцягнуў. Людзi так зжылiся з пакамечанай кепкай, недагледжанымi касмылямi ды смуродным цыбуком гэтага дзяцюка, што цяперашнi гальштук, падстрыжаная рыжая бародка й валосы зьявiлiся надзвычайнай навiной. Замiж калiсьцi згорнутай з газэты й табакi цыгаркi, Сымон цяпер вялiкай "казiнай ножкай" капцiў. Два здабыткi з ласкi акупантаў — сурдут ад папярэднiх, "казiная ножка" ад цяперашнiх, дый надта-ж паважны выгляд гарбаносага твару — паказвалi дзяцюка-абiбока ў зусiм камiчным выглядзе. Збоку ля Пятуха сядзеў Захарук. Косьцiкаў бацька трымаўся блiжэй ззаду, сеў ля дзьвярэй.

З правага боку пасярэдзiне ўбачыў Янук свайго бацьку з Алесем i цёткай Кацярынай ды Амэрыканцам Сявенькам. Ля дзяўчат прысеў брат Мiкола. Як квактуха зь вялымi крыльлямi, побач зь неадлучнай Аксеньняй рассасулiлася на лаве зь левага боку ля вакна Кмiтава Аўдоля. Ейны зыркi зрок борзда вандраваў па грамадзе, а галава, пэўне-ж, у гэны час брала на памяць усялякую драбнiцу, што на вока трапляла.

Апроч лiтоўскiх, вiдаць былi й твары з суседнiх пасёлкаў. Дзiўным здавалася амаль суцэльнае маўчаньне гэтай вялiкай грамады. Прысутныя лавiлi, здавалася, кажнае камiсарава слова, баялiся зварухнуцца, кашлянуць, мужчыны цiха курылi, хоць дым ад курэньня ледзь змагаў праз вокны на двор уцякаць. Цi не таму курылi многа, што бальшавiкi каго трапiла шчодра карашкамi ўгашчалi. Дый з агнём цяпер ня было патрэбы высьцерагацца: "сьпiчкi па дзьве капейкi", гэта-ж ня тое, што пры "панскай Польшчы", калi за каробку сернiкаў трэба было восем грошаў упялiць.

Янук спынiўся ля Дзяркача Антося. Доктараў Стась схапiў яго за руку й пасадзiў ля сябе на краю школьнай лаўкi. Прыслухаўшыся, малы Бахмач уцямiў, што ня так проста было дайсьцi тропу ў тонкасьцях мовы бальшавiцкага афiцэра, бо з вуснаў яго цякла чужая рака. Мо таму людзi слухалi ўважна, каб хаця вяршкi злавiць.

Янукоў зрок спынiўся на чатырох партрэтах на франтавой сьцяне над грывай камiсара. Сьвятло ў лампе, мусiць ад густога дыму, лiпела дробным хлiпканьнем. Цяжка было добра разгледзiць на партрэтах бальшавiцкiх начальнiкаў, што загаспадарылi на зьмену польскаму крыжу, дзярлiваму "панствоваму годлу" ды вусатаму Зюку з-пад Вiльнi.

Першы «таварыш» зь левага боку ўвыдатняўся амаль квадратовым тварам, лысай лабацiнай, здаравеннай памялом-барадой, вусамi, ды двума пукамi валасоў, што зьвiсалi па бакох твару й з барадой зьлiвалiся. Нагадваў ён Iцку, што селядцамi ў глыбоцкай краме таргаваў.

Узяў некалi бацька з сабой Янука на кiрмаш. Вялiкi пост быў на носе, дык па дарозе дахаты забегся Пракоп у краму селядцоў купiць. Доўга з крамнiкам таргаваўся, а Янук сачыў як хадуром хадзiлi ў жыдоўскай барадзе пэйсы й дрыжэлi з-пад ярмолкi якраз во як у гэтага даўгiя пукi валосаў. Выйшаў бацька з крамы, як вялiзны скарб трымаў у руках загорнутыя ў "Кур'ер Вiленскi" селядцы, ёмка плюнуў на бок i злосна прашыпеў: — Цьфу на цябе, жыдзiшча пракляты! На паўтузiне селядцоў усяго толькi адзiн грош спусьцiў. Каб табе бокам вылiзла!

Iцка на партрэце выглядаў больш зухаватым за таго глыбоцкага, ды было ў гэнай зухаватасьцi нешта з камiчнага. Вось, здавалася, чхне ён зараз палюдзку й разьвеюцца-разьлятуцца гэныя пэйсы й вусы.

"Таварыш" з другога партрэту паказелiўся на першага. Гэты меў бародзiшча з добры бярозавы венiк, каторым у лазьнi хвасталiся, здаравенныя вусiшчы й даўгiя, назад чэсаныя валосы. Твар ягоны нагадаў Януку ўраднiка, аднаго аздобнага панка, што бачыў у горадзе, хоць той без барады хадзiў.

Трэцi партрэт сьвяцiўся вялiкай, як кацёл, у каторым мацi бульбу сьвiньням варыла, круглай лысiнай. Косыя, прыжмураныя вочкi жулiкавата пазiралi на двух папярэднiх барадачоў.

"Таварыш" з апошняга партрэту паказелiў тупыя, ледзяныя, бяз iскрынкi жыцьця ў iх, вочы проста ў залю. Холадам ад iх нясло. Гэтага, як чуў Бахмач, звалi Сталiнам. Партрэт ягоны Палякi на браме прастрэлiлi, якраз у вока, шэльмы, трапiлi.

Зьнiзу пад партрэтамi вiсеў лёзунг. Бачыў Янук ужо цi мала такiх у Гацях. Вялiкiя лiтары з чырвонага палатна крычэлi: "Да здравствуют освобождённые трудзящиеся массы Западной Белоруссии и Западной Украины!"

Косьцiк Сабакевiч, у шэрым касьцюме, пад гальштукам, важна ля камiсара расьсеўся, вiд баявы трымаў. Нагадваў на кучы гноя пеўня, што вялiкай курынай грамадой валадарыў.

То цурчэў бесьперапынна, то капаў буйнымi, для адпаведных нацiскаў, кроплямi камiсараў голас. Нiколi ня чуў Янук такой складнай, даўгой i бесьперапыннай гамонкi. Мужчына сярэдняга веку, сьветларусыя, пышныя валосы, круглы, добра адпасены твар, завойстраны падбародак. Сiнiя вочы ў сулад гутарцы й жэстам рук бегалi па грамадзе, але, здавалася, яе ня бачылi. Твар мяняўся адценьнямi. Афiцэр гаварыў малазразумелай мовай, але выглядам ад мясцовых ня розьнiўся. Можа сам з такiх мужыкоў выводзiўся.

Янук уважна разгледзiў гладкi пас, што бег праз камiсарава плячо й спалучаўся з шырокай дзягай, якая ахапляла тучны жывот. Прыгожым золатам зьзяла ў спражцы вялiкая пяцiкутная зорка.

Цяжка было канцэнтравацца на сэньсе камiсаравай гаворкi. Рэха назойлiва прыносiла палкае дзяўчынiна шаптаньне: "пытаюся, цi любiш мяне, дурненькi… калi люнбiш, то пацалуй". Яшчэ не астылi ад гарачага цалунку вусны; здавалася, што зь вялiкага сораму пачырванелi кончыкi вушэй. Высака заголеная за каленi сукенка, белыя зубы жвуць-забаўляюцца мяккiмi валосамi, духмянасьць канюшыны й пажадальныя аганькi ў вачох дурманяць галаву.

Пэўне-ж, усе пра гэта ўжо ведаюць. Як-бы гэтта з сораму не згарэць. Вунь празь дзьверы пхнуцца назад сакатухi-рагатухi, а мiж iмi Дуня. Янук крадком зiрнуў на яе. Апанаваная, шэльма, як быццам нiчога й ня было. Адно сяброўкi з зухавата-насьмешлiвымi тварамi на яго пазiраюць. Сорамна, уцячы некуды трэба было-б. Але цiкавасьць да бальшавiковай гамонкi верх бярэ. Бахмач намагаецца слухаць, сэнс лавiць.

— I нi было ў нас, дый i нi магло быць нiякiх сумнiваў аб тым, як жылi й цярпелi закабаленыя масы працоўных Заходняй Беларусi, — гаварыў бальшавiк. — Гэта-ж будзьце ласкавы самi разабрацца: наша савецкая краiна пабудавана рукамi рабочых i сялян, наша доблесная рабоча-сялянская Чырвоная Армiя — як i сам назоў гаворыць — сфармiравана з рабочых i сялян. Мы лiквiдзiравалi эксплуатацыю чалавека чалавекам, заводы належаць рабочым, а ўся зямля — хлебаробам. Дый наша слаўная камунiсьцiчаская партыя складаецца з рабочых, сялян i працоўнай iнцiлiгенцыi. Ды вазьмiце нашага правадыра, мудрага айца ўсiх народаў, вялiчайшага i мудрэйшага з мудрых, таварышча Iосiфа Вiсарыёнавiча Сталiна. Ён-жа…

Ускочыў з лавы, ляпаць далонямi пачаў Косьцiк Сабакевiч. Заядла плёскалi, паўставаўшы, бальшавiкi. На такое нешта нячутае-нябачанае ў вёсцы, ня ведалi як рэагаваць сяляне. Некалькi вялых усплёскаў пачулася ў грамадзе, адно Сымон Пятух так пярыў рукамi, што выпала з рудых зубоў i рассыпалася дымячымi карашкамi на падлозе ягоная "казiная ножка". Зусiм спакойна сядзеў, адно галаву вышэй падняў, прыглядаючыся чужынцам, лiтоўскi патрыярх дзед Якуб. Калi ацiхла, камiсар прадаўжаў:

— Таварышч Сталiн сам з батракоў. Гэта ня хто другi, а ён сам, самы верны саратнiк вялiкага Ленiна, ваплацiў лепшыя iдэi нашай слаўнай камунiсьцiчаскай парцii i правёў гэтыя iдэi ў жыцьцё. Гэта дзякуючы нi каму другому, а толькi яму, вялiкаму i мудраму таварышчу Сталiну, вы сёньня карыстаецеся сонцам вялiкай свабоды. Гэта дзякуючы яму зьдзейсьнiлiся вашы адвечныя мары. I цi-ж магу я навет словамi пераказаць цяжкiя цярпеньнi гэтага вялiкшага ў мiры правадыра, калi ён толька падумае аб тым, што мiлiярды працоўных на сьвеце яшчэ, на вялiкi жаль, не карыстаюцца сонцам свабоды, што iх эксплуацiруюць i што яны прагнуць вызваленьня ад капiталiстычнага iга? Гэты чалавек, гэты генiяльны бацька ўсiх народаў, ён ёсьць лепшы зь лепшых. Вялiкае мусiць мець ён сэрца, калi ў iм маюць месца цярпеньнi ўсiх заняволеных на сьвеце, ды многа й цяжка мусiць ён працаваць, каб мары iншых збылiся, так як вашы…

Здавалася, што нехта падняў гаць i хлынуў акiян мiлагучных, аздобленых прывабнымi адценямi пахвальных эпiтэтаў. Усё гэта пра таго з тупым, ледзяным зрокам, ад якога холадам нясло, што абыякава паказелiў на залю пазбаўленыя жыцьця вочы. Камiсар пыхцеў, мяняўся ў твары, пялiўся, як жаба на корч, каб перадаць усе вялiчынi характару, дабрату сэрца й цярпеньнi крамлёўскага гiганта. У гэных хваласьпевах ягоных, насычаных шчырасьцю й пераканальнасьцю, была такая моц эмацыянальнае сугэстыi, што магла-б зьбянтэжыць найбольш зацьвярдзелага скептыка. Грамада слухала, быццам заварожаная. На камiсаравым лбе выступiў пот. Сам ён так рашчулiўся тым, што апавядаў, што ў вачох ягоных сьлёзы паказалiся. Ад няспыннага мора слоў цi не перасох голас. Афiцэр колькi разоў спыняўся, горла прачысьцiць намагаўся. Ён нагнуўся й нешта Косьцiку сказаў. Той паклiкаў да сябе нехлямяжага Пятуха, якому перадаў, што камiсар вады хоча. Заля ажыла. Ягодка-Аўдоля спанатрыла важнасьць Пятуховага заданьня й адразу перадал гэта Аксенi, каторая шмыгнула зь Пятухом у сенцы. Ля парогу расступiлiся й за хвiлiну зь сяней паказалася Аксеня са шклянкай вады, а за ёй чыкiльгаў Сымон Пятух.

Камiсар выпiў ваду за тры глыткi, сядзеў i выцiраў насаткай пот з твару, дый зноў нешта паўголасам сказаў Сабакевiчу. Ромкаў гаспадар устаў.

— Таварышчы, мы сiчас праслухалi очынь iнцярэсную рэч таварышча Маршалкава i благадарым яму за гэта. Мы цяперака знаiм пра нашага вялiкага важдзя таварышча Сталiна i яго заботы аб нас. I мы далжны, па маяму мненiю, паслаць благадарсьцвiнная пiсьмо савецкаму правiцельству за наша асвабаждзеньня й паслаць тожа благадарсьцвiнная пiсьмо лiчна таварышчу Iёсiпу Вiсарыенавiчу Сталiну…

Гэтым разам воплескi пачалiся ад Пятуха. Скваплiва падтрыманыя бальшавiкамi, яны завялi й рассыпалiся мiж сялян. Пасьля камiсаравай гутаркi, хто мог пярэчыць Косьцiкавай прапанове? Сабакевiч прачытаў зьмест лiста чырвонаму дыктатару, якi зноў-жа рэдкiмi вялымi воплескамi быў «энтузiястычна» прыняты.

Хоць гэным часам вялiкая задуха поўнiла залю, нiхто не манiўся на двор iсьцi. Цi нi чакалi самага найцiкавейшага. I чакаць доўга не давялося. Косьцiк папрасiў спынiць на залi гамонкi.

— Цяпер таварышч Маршалкаў будзiць гатоў атвецiць, есьлi ў каго ёсьць якiя вапросы.

Адразу паднялася Вульляна.

— Я-бы от хацела ведаць калi гэта мае сыны-галубкi з вайны вернуцца. Вайна-ж ужо мусiць скончылася й вы, паночак, можа скажаце…

Вульляна кутом хусьцiнкi выцiрала сьлёзы, што ў вочы наплылi. Слова «паночак» выклiкала сьмех.

— Гэта-ж даруйце, таварыш камiсар, цi як вас зваць… Гэта язык мой так па прывычцы…

— Нiчога, гражданка, нiчога, — усьмiхнуўся афiцэр.

— Дык як гэта, цi маглi-б вы сказаць? — насядала Вульляна.

— Вашых сыноў белапалякi змабiлiзавалi?

— Ага. Дый ня толька маiх, алi ўсiх зь вёскi.

У голасе жанчыны адчувалася трывога ня толькi за сваiх, але за ўсю вёску. Камiсар не сьпяшаўся. Ён паволi агледзiў прысутных. У шматлiкiх вачох прачытаў вялiкую цiкавасьць.

— Як вам ведама, сыноў вашых, братоў, мужоў i бацькоў забралi польскiя памешчыкi, асаднiкi й розная буржуазiя, каб яны пралiвалi за iх сваю кроў, каб ваявалi за iнтарэсы чужыя для сялян i рабочых, каб мець пушачнае мяса для вайны, якую яны самi-ж, значыцца белапольская буржуазiя, распачалi. Яны, канешне, груба памылiлiся й вайну прайгралi. Як пэўне вам таксама ведама, Савецкi Саюз мае дагавор дружбы зь Вялiкай Германiяй. З гэтага выходзiць, што Савецкi Саюз i лiчна Iосiф Вiсарыёнавiч Сталiн ня толькi пастараюцца вярнуць дамоў вашых змабiлiзаваных землякоў у найкарацейшы срок, але й тое, што наш саюзьнiк — Вялiкая Германiя — пойдзе нам на руку. Гэта адносiцца тых з вашых, каторыя папалiся ў плен да германцаў. Калi-ж iдзе пра тых, што злажылi аружжа нашай Чырвонай Армii, тут дзела выглядае яшчэ лепш. Iх распусьцяць дамоў неадкладна. I ў адным, i ў другiм выпадку — магу вас запэўнiць — сам таварышч Сталiн паклапоцiцца, каб землякi вашы скора дамоў вярнулiся.

— А як-бы гэта, таварыш камiсар, каб даведацца дзе яны цяпер? — зноў пыталася Вульляна. — Можа-б вы памаглi?

— Гэта можна, — згадзiўся бальшавiк. На твары ягоным зьявiлася наiўная дзiцячая ўсьмешка, што быццам гаварыла: "Ну што-ж ты, баба, ня ведаеш, як гэта лёгка? Вунь узяў ды сьвiснуў i ўжо гатова, сыны-галубкi твае заўтра дома будуць."

— Да, гэта можна, — паўтарыў Маршалкаў. — Зрабiце сьпiс усiх мабiлiзаваных i перадайце мне лiчна ў рукi, а я ўжо аб гэтым паклапачуся.

Ня толькi Вульляна, але шмат iншых лiтоўскiх з палёгкай уздыхнула пасьля такога важнага адказу ад гэткага высокага бальшавiцкага начальнiка. Цi ў ваднэй галаве пажадальныя мроi ўзялiся ўжо маляваць вобразы мiлых блiзкiх сустрэчаў.

Устаў Захарук, пакруцiў свой рыжы вус, зiрнуў на бакi й тады зьвярнуўся да новае ўлады.

— Як гэта, таварыш камiсар, скажыце нам, цяперака новыя парадкi будуць? Найболi нас цiкавiць зiмля. Хто маiць мала зямлi, дык цi яму дадуць яшчо болi, цi не? Адным словам, так сказаць, якая цяперака гаспадарка пачнецца?

— Вы гэта па зямельнаму пытаньню?

— Ага.

— Ну гэта пытаньне магу вам адказаць вельмi коратка: усе, каторыя маюць мала, атрымаюць столькi, колькi яны могуць апрацаваць. Зямля, каторую некалi забралi ў вас памешчыкi й асаднiкi, зноў станецца вашай. Панятна? Найперш, канешне будзе ў вас зроблены ўчот маёмасьц, а пасьля таго ўчоту прыдуць надзелы зямлi. Падробна гэта паясьнiць вам Канстанцiн Паўлавiч. Яго прыдзялiлi к вашаму меснаму сельсавету i яго абавязкам, як i абавязкам вашых дэпутатаў, каторых самi выбярэце, будзе абясьпечыць вас усiмi дабрамi савецкай улады. У вас, вiдаць, камiтэт беднаты ўжо зарганiзавалi?

— Да, таварыш, — устаў Сымон Пятух, — я прыдсiдацiль.

— От i добра, — сказаў Маршалкаў. — Такiм чынам гэты камiтэт мусiць адразу памагчы бедным. Гэта першае. Пасьля, — гэта я хачу асаблiва падчыркнуць, таму што гэта вельмi важнае, — у вас будуць выбары. Вы перш выбярэце дэпутатаў каторыя будуць мець сабраньне з цэлай Заходняй Беларусi i яны мусяць вырашыць пытаньне ўзьяднаньня яе з вашай радзiмай, ад каторай вас сiлай адарвалi белапалякi. Мы вас вызвалiлi ад панскага iга i эксплуатацыi i вам толькi астаецца падзякаваць за гэта ды цьвёрда й рашуча заявiць, што вы — сiлай адраванае дзiця — жадаеце цяпер вярнуцца на ўлоньне вашай радзiмы, Савецкага Саюза. Панiмаеце?

Пры апошнiх словах камiсар усьмiхнуўся, адылi ўсьмешка была няшчырай. Зь сярэбранай папяросьнiцы ён выняў даўгую папяросу. Косьцiк чакаў ужо зь сярнiком. Заля пажвавела, людзi раiлiся пра пачутае.

— Агульна хачу заўважыць, — прадаўжаў, зацягнуўшыся й выпусьцiўшы хмару дыму камiсар, — што я, улiчваючы агранiчаны час, не магу, а таму й ня буду iмкнуцца ўваходзiць у падробнасьцi ўсiх працэсаў i зьмен, каторыя для агульнага дабра прынясла вам савецкая ўлада. Магу адказаць вам толькi на галоўныя пытаньнi, каторыя падробна могуць паясьнiць вам нашы палiтрукi й актывiсты на сабраньнях, што адбудуцца ў вас. Я перакананы, што яны задаволяць вас сваiмi адказамi. Да вашай дзярэўнi будзе прымацаваны адзiн палiтрук, якi падрыхтуе вас да выбараў i iншых зьменаў.

Устаў Кмiтаў Тодар.

— Таварыш камiсар, вы от сказалi, што дадуць зямлю панскую тым, каторыя нi маюць зямлi саўсiм, цi мала яе маюць. Ну а як будзiць у нас з тымi, каторыя многа зямлi маюць? У нас-жа i такiя ёсьць.

— Я раней сказаў, што кожны палучыць зямлi столькi, колькi зможа апрацаваць. Значыцца тыя з вас, каторыя мелi многа зямлi й наймалi рабочую сiлу, ня змогуць самi апрацаваць яе. З гэтага выходзiць, што й месныя кулакi мусяць аддаць лiшкi зямлi. Савецкая ўлада забараняе эксплуатацыю чалавека чалавекам. Ясна вам?

На залi пачуўся гоман.

— А калхозы цi будуць у нас, таварыш камiсар? — голасна спытаўся Тодар.

Камiсар не сьпяшыў з адказам. Ён перш уважна агледзеў Тодара.

— Гэта ад вас самiх будзе залежыць, — сказаў.

— А цi праўда гэта, што ў калхозах жывуць людзi так добра, як байцы нам расказваюць? — прадаўжаў Кмiта.

— Гэта што байцы вам расказваюць, усё дакладна й правiльна. Ды вы-ж памяркуйце самi: усе сяляне нашага неаб'ятнага Савецкага Саюза цяпер у калгасах. Яны пераканалiся ў перавазе калгасаў над адзiналiчнымi гаспадаркамi й самi ў калгасы пайшлi. Iх нiхто ня прымушаў i прымушаць ня мог. Ды як-жа? Вам ужо вядома, што ў Савецкiм Саюзе няма эксплуататараў i эксплуацiраваных, ды i ўладарамi самой дзяржавы ёсьць ня хто другi, а рабочыя й сяляне. Выбраныя народам дэпутаты кiруюць дзяржавай. З гэтага паўстае пытаньне: цi-ж яны, як i наагул усе людзi, маючы ўладу ў сваiх руках, будуць самi сабе шкоду рабiць? Ясна, што не. Народ сам ёсьць гаспадаром. Народ сам аб усiм клапоцiцца для свайго й дзяржаўнага дабра. Значыцца, калi ў Савецкiм Саюзе ўсе сяляне ў калгасах, калi яны, маючы ўладу ў руках, маглi ў калгасы ня йсьцi але ўсе зь вялiкiм эмтузiязмам пайшлi, значыцца калгаснае жыцьцё гэта вышэйшая й лепшая ступень зямельнай гаспадаркi i я перакананы, што ў будучынi вы ў гэтым пераканаецеся й пастроiце ў вашай дзярэўнi калгас.

Гэткi, здавалася, грунтоўна-лёгiчны адказзадаволiў прысутных.

— Хачу сказаць вам, — зноў гаварыў камiсар, — што савецкiя ўлады зробяць усё магчымае, каб вы зразумелi новыя парадкi. У вас будзе многа пытаньняў i магчыма, што гэты пераход з польскага рабства ў жыцьцё, дзе вы самi будзеце гаспадарамi, будзе нялёгкi. З гэтай мэтай будуць у вас мiцiнгi, будуць прыяжджаць нашы палiтрукi, ды i я сам лiчна буду заглядаць да вас, каб памагчы вам. Таварышч Сталiн дбае аб вас, як i аб усiх другiх. Верце, што мы не пашкадуем для вас нi сродкаў, нi часу.

Маршалкаў сеў, пацягнуў папяросу й праз дым углядаўся ў дзеда Якуба. Пасьмялелi на залi галасы. Чакалi нечага новага. Лявон устаў з-за стала, падыйшоў да Косьцiка й нешта спытаўся. Косьцiк кiўнуў галавой. Лявон сеў на сваё месца, а Косьцiк узяў голас.

— Прашу слухаць! Цiха будзьце! — сказаў голасна.

Прысутныя сьцiхлi.

— Таварышч Шпунт хочыць сказаць нешта важнае.

Лявон паправiў гальштук, адкiнуў валосы назад, устаў.

— Маё гэта самае дзела, так сказаць, касаiцца ведаiця самi чаго…

Ён зацяўся, зiрнуў на Косьцiка, Маршалкава.

— Учорака я… значыцца мне сказалi павесiць лозунг на школьнай сьцяне. Мне во гэты… Пiлiпаў Арсень памагаў. Знаiця самi. I вы-ж, гэта самае, знаiця што сталася…

Лявонаў голас пачаў дрыжэць, дзяцюк зачырванеўся, цяжка дыхаў. Зноў зiрнуў на начальства й зачарпнуў сьвежай адвагi. Мясцамi ў залi пачуўся сьмех пры згадцы што сталася зь Лявонавым клiчам i ўчарашнi «драгомiшч», спасьцярогшы гэта, злосна блiснуў вачмi.

— Гэта вам ня сьмешачкi! Хто спаскудзiў? Савецкая ўласьць i таварышч Сталiн вас асвабадзiлi, а вы што? Нехта такое зрабiў, а вам сьмешачкi! Врагi народу, контра!

Лявон крычэў. Камiсар, мусiць зьбянтэжаны такiм зваротам справы, нахiлiўся да Сабакевiча й той яму нешта тлумачыў.

— Я вам скажу от што: гэтага чалавека, цi сколька iх там было, мы знайдзiм i яны будуць атвiчаць па новаму савецкаму закону за гэткi крымiнал! А як-жа! Па новаму савецкаму закону, я вам чэснае слова даю!

Лявон спынiўся, аглядаў людзей. Зрок ягоны затрымаўся на нафуфырыным Пятуху й рыжы, кудлаты гультай зь вялiкай заядласьцю пачаў смактаць ужо каторую з чаргi "казiную ножку", ды азiраўся на людзей быццам кажучы: "браточкi, што ён гэта, цi нi на мяне?" Пагроза "новым савецкiм законам" зрабiла сваё. Людзi прыцiхлi. Мо прыгадалi каторыя, што гэны мэдаль «свабоды», каторым гiпнатызаваў iх камiсар, мае другi бок, што "новым савецкiм законам" завецца.

— Я прашу вас, будзьця добрыя, — палагаднеў Лявон, — хто з вас вiдзiў, цi можа чуў хто гэта спэцкаў лозунг, дык прыдзiця й скажыце мне. Калi хто паможыць, дык гэта яму запiшыцца. Хачу каб вы зналi, што гэта наша обшчая задача, значыцца знайсьцi гэтага ворагу народу. Дык прашу вас, памажыця. От я i скончыў.

Лявон раптам сеў. Людзi пераглядалiся. Пачалiся цiхiя гутаркi. Аксеня i Аўдоля паклiкалi да сябе колькi жанчын, у iх лiку i Косьцiкаву мачыху, пачалi шаптацца. Нiтка нечага важнага, вiдаць, пачала снавацца ад Аксенi.

— Как же вы, отец, довольны приходом советской власти? — зьвярнуўся Маршалкаў да дзеда Якуба.

Дзед павярнуўся, зiрнуў на залю, мусiць каб упэўнiцца, што да яго, а не да каго iншага камiсар гаварыў.

— Гэта вы от мне гаворыце?

— Да, отец.

— Чаму-ж, каб сказаць…

— Сколько вам лет, отец? Верно больше ста?

— Ага, ды ўжо-ж, болi як сто…

— Еслi так, вы верно крепостное время помните? — пытаўся Маршалкаў.

Выглядала гэта на публiчны допыт, але дзед Якуб не зьбянтэжыўся, адказваў спакойна.

— Чаму-ж не, сынок, помню, каб яго макарэц спапялiў…

— Вот это интересно.

— Яшчэ пiсягi на плячох нашу, каб ня помнiў…

— Это что такое?

— Лупцавалi некалi, от рубцы на целе асталiся.

— Разве так? Поэтому благодарите товарища Сталина, что за длинную жизнь он вам действительную свободу принес.

— Ну Бог яго ведаiць… Як вы кажаце, дык можа й доля праўды ёсьць. Старому нiдаверку пасобiць можна.

На камiсаравым твары зьявiлася няўцямнасьць. Ён нахiлiўся, нешта Косьцiку сказаў. Сабакевiч устаў.

— Наш сягоньнiшнi мiцiнг скончыўся. Сiчас пастаўце па бакох скамейкi. Есьць у нас баян i балалайка, дык пагуляiм.

13

У гэны вечар не сьвяцiлiся вокны лiтоўскiх хатаў, ня зьбiвалi дзецi пятаў у пiкара, цi мячык. Амаль усё, што жывое, сплылося гэтта ля школы. Адно дзiвiцца трэба было, колькi памясьцiцца магло ў будынку людзей. Сяляне прыходзiлi яшчэ падчас камiсаравай гутаркi, цiснулiся ля адчыненых вокнаў i дзьвярэй. Цяпер-жа ўсе выйшлi на двор, каб зачарпнуць сьвежага паветра, падзялiцца думкамi пра пачутае й новае, што прыехала ў вёску на гэных двух вялiкiх грузавiкох, ля якiх сабралiся дзецi й падлёткi.

Аксенiна група жанчын чакала ля дзьвярэй i пiльна сачыла за Маршалкавым. Ён наблiжаўся ў суправодзе Косьцiка й Лявона. Бальшавiцкiя жаўнеры гутарылi зь дзяўчатамi, абступiлi Хвядосаву Маньку. Дзяўчына гаварыла бойка й звонка сьмяялася, аж падскаквалi круглыя, тугiя грудзi.

— Iдзець-жа, iдзець, ягодка, — таўханула Аксеню Кмiтава Аўдоля. Дык-жа гавары, ягодка, за ўсiх нас.

Гэтта-ж перад выхадам спынiла камiсара Вульляна.

— Таварышч, я-ж гэта… хацела сыноў, каб запiсалi…

— Ага, гэта тых, што белапалякi змабiлiзавалi?

— Так, пано… таварышч, сыноў-галубкоў маiх.

— Хорошо, мать, — кiўнуў бальшавiк галавой i зьвярнуўся да Косьцiка. Вы, Канстанцiн Паўлавiч, абавязкова зрабiце сьпiс усiх мабiлiзаваных, не забудзьцеся.

I ён iшоў далей. Аксеня выйшла камiсару напярэймы, але няведама дзе падзелася ейная сьмеласьць, ня ведала як пачаць выкананьне даручэньня. Тымчасам Маршалкаў разглядаўся як абмiнуць групу жанчын, што замiнала ў праходзе.

— Пазвольце, — сказаў ветлiва, — можна прайсьцi?

— Ну дык ты-ж кажы, ягодка, — падбадзёрвала Аўдоля.

— Таварыш камiсар, — пачала Аксеня й спынiлася.

— Да, гражданка, вам что угодно?

Вочы ягоныя, здалося Аксенi, праколвалi, глядзелi наскрозь.

— Дык я-ж гэта… хацела сказаць… Ага. Вы нам расказалi якi добры й вялiкi таварышч Сталiн, як ён асвабадзiў нас i другiя, як таварышч Молатаў, тожа добрыя. Дык мы тут, бабы, разгаварылiся, што за iх дабро для нас, за тое, што нас асвабадзiлi, каб iм якi падарак паслаць…

Аксеня выказала гэта адным дыхам. Спынiлася, ня ведала што далей зрабiць.

— Вы, жанчыны, думалi падарак паслаць таварышчу Сталiну? Так вас разумею, цi не?

— Ага, да, таварышч, так…

— Гэта цудоўна вы выдумалi! — захапiўся камiсар. — Так, гэта цудоўна! Ну а якi падарак вы будзеце пасылаць?

Пачуўшы такую пахвалу ад Маршалкава, Аксеня аж змалела. Цяпер ейная першапачатковая думка здалася то дрэннай, то зусiм недарэчнай. Як-жа ты з такiм падаркам ды да самога Сталiна ткнешся? Аксенi было яшчэ нiякавата й таму, што цяпер сталася цэнтрам агульнае ўвагi. Жанчына зiрнула на сябровак. Непаслухмяным зрабiўся язык. У вачох жанчын пабачыла падбадзёрваньне й таму сьмела загаварыла да Маршалкава.

— Мы гэта-ж, таварышч камiсар, гаварылi цi варта толькi асьмелiцца, бо нiчога, ведаеце, дарагога ня можам…

Яна спынiлася, а маскаль чакаў далейшага слова.

— Ну так, прадаўжайце.

— Дык вось-жа, мы нiчога дарагога паслаць ня можам, самi ведаеце, пад польскiм iгам жылi… Можа таварыш Сталiн i каторыя другiя начальнiкi, як ён, нашага падарка ня прымуць?

Аксеня, вiдаць, не асьмелiлася падаркам пахвалiцца. Маршалкаў усьмiхнуўся, зiрнуў на Косьцiка.

— Дык ты-ж, цётка, скажы, што вы надумалi паслаць i я ўверан, што таварышч камiсар пасаветуiць цi варта пасылаць цi не, — растлумачыў Сабакевiч.

— Мы гэтага-ж, свайго дамашняга палатна надумалiся паслаць, ось што, нарэшце прызналася Аксеня. Яна зiрнула на камiсара, сарамяжлiва, быццам дзеўка перад першым прызнаньнем у каханьнi, апусьцiла вейкi. Камiсар зычлiва ўсьмiхнуўся.

— Добра, цудоўна! — усклiкнуў Маршалкаў. — Я думаю, што вы надзвычайна прыдумалi. Бяз сумнiву, таварыш Сталiн вам лiчна падзякуе. Аб вас даведаецца ўвесь народ i вы станеце прыкладам для жанчын усей рэспублiкi.

Цяпер Аксеня ўявiла сябе гэраiняй, гэт далёка за Лiтоўцамi слаўнай. Ды што там Лiтоўцы, унь аж у Маскве пра яе пачуюць. Гэта-ж ня хто iншы, як сам таварыш Сталiн асабiста ей падзяку прышле. Вось будзе што людзям паказаць. Вялiкая слава, ўжо казытала Аксенiна сэрца. Бойкая, наравiстая, агрэсыўная, гэта яна, а ня Пiлiп у хаце гаспадар. Што той Пiлiп: сядзеў вунь над калодай. малатком цюкаў, шылам калоў, фратвай прышываў. Рухавiк — яна, Аксеня. Ласкава зiрнула на сына, што стаяў побач задаволены, што матку хвалiў такi вялiкi маскоўскi начальнiк.

— А як-жа гэта, — гаварыла збоку да маскаля Аўдоля, — як-жа гэта, таварыш камiсар, паслаць падаркi? Пошты-ж цяперака нiма.

— Ды пусьцяк гэта, — махнуў Маршалкаў рукой. — Зьбярыцеся, зрабiце пасылку, напiшыця хто й каму… Вы апроч таварышча Сталiна i другiм членам палiтбюро партыi хочаце падаркi паслаць?

— Ну ўсiм-жа, усiм, — пацьвердзiла Аксеня.

— Дык от, вельмi добра, цудоўна. Падаркi перадайце мне. Я паклапачуся, каб iх адразу адправiлi ў Маскву.

Пачуўшы такую пахвалу ды абяцаньне помачы ад бальшавiцкага камiсара, паднечаныя жанчыны загаварылi ўсе разам. Энтузiязм разьлiўся ў цэлы шэраг прапановаў, каторых адразу нельга было вырашыць. Насамперш трэба была ўстанавiць хто й каму падрыхтуе падарак. Сталiна адразу прысвоiла Аксеня. Думка пра падаркi ў ейнай галiне нарадзiлiся, дый была яна цi нi найлепшай ткальляй кужалю ў вёсцы. Жанчыны згадзiлiся сабрацца на наступны дзень i падзялiць прозьвiшчы бальшавiцкiх палiтбюроўцаў.

У школьнай залi напiнаўся мяхамi й рыгаў баян. У вялiкiм коле пасярод два жаўнеры скакалi «рускага». Калi тым духу не хапiла, зьмянiлi iх iншыя скакуны. Гэткiм чынам «рускi» трываў ладны кавалак часу. Адзiн маскаль прынадзiў да скокаў Хвядосаву Маньку. Пад гул i рогат з бакоў, дзяўчына нядрэнна патрапляла чырвонаармейцу. Ногi да танцаў мела спрытныя, але недахоп практыкi ў такой акрабатыцы хуткаў выгнаў пот на лоб, дзяўчына задыхалася ды неўзабаве, пры агульным рогаце, азадкам села на падлогу.

Ромкаў гаспадар нешта сказаў баянiсту. Той кiўнуў галавой, скончыў «рускага» й пераключыўся на «Кацюшу», Спачатку нясьмела, пасьля байчэй пацягнулi за баянам галасы. Лявон i Косьцiк дзёрлi глоткi, быццам каб пахвалiцца сваiм майстэрствам перад лiтоўскiмi сялянамi. Праз шырока адчыненыя вокны й дзьверы песьня вылятала на двор, рэхам адклiкалася мiж вольхаў i вербаў у блiзкiх аселiсах i далейшым балоце. Навокал школьнага будынку групамi гаманiлi сяляне, нiхто дамоў ня сьпяшаў. Адно Васiль уссадзiў крэкчучага бацьку на каляску ды рушыў з двара. Дзесь улiпавiцкiм маёнтку конаўкай сьвятла разганяючы цемру, грувасткi касалапы гусянучны чалябiнец валок на загадзя раскапаную пазыцыю цяжкую зэнiтку.

Наўздагон «Кацюшы» паплыла "Есьлi заўтра вайна". Гэта была куды баявейшая. Перад кажнай звароткай словы казаў чарнявы гарбаносы чырвонаармеец. — Дружно, все разом! — спанукаў ён прысутных. Адылi апроч бальшавiцкiх жаўнераў мала хто сьпяваў.

Нястомны баянiст пераключыўся на польку-трасуху. Як восеньню лiсьце пад сiльным ветрам, закружылi на залi пары. У гурце старэйшых i падлёткаў ля парогу стаяў i прыглядаўся танцам Янук. Да грамады меншых дзяўчат падыйшоў рыжавалосы бальшавiк. Дзяўчаты сьцiснулiся, пачуўся вiск i сьмех. Маскаль учапiўся за Дунiну руку й выцягнуў дзяўчыну з грамады. Спачатку ногi яе хадзiлi нязграбна, нясуладна з танцорам. Сарамяжлiва азiралiся на бакi. Неўзабаве ўжо добра патрапляла чужнiку. Учэпiстая касматая рука прыгарнула гiбкую дзявочую сярэдзiну. Раз цi два вочы-васiлькi спынiлiся на Януку. Нешта балюча заскрабло яго ў грудзёх.

Алесява дачка Надзя сядзела побач Брунiськавай Мальвiны. Калi спасьцерагла Шпунтовага Лявона, што як таран, не аглядаючыся на бакi, iшоў проста ў ейным кiрунку, падумала, што дзяцюк на Мальвiну зрок меў. Дзеўка аж гарэла. На твары яе паднечанае чаканьне: вось дзяцюк iдзе, паласавацца можна. Мальвiна даўно ў старых дзеўках марнела. Цяпер-жа, акупанты прарэдзiлi лiк дзяцюкоў сваей вайною, Мальвiне пры адных марах даводзiлася астацца. Спагадлiвая да суседкi, Надзя спасьцерагла Лявонаў намер адно тады, як выцягнулася ягоная рука.

— Ну што-ж, золатца разумнае, маж й сiчас нi пойдзiш?

Ужо пасьля сходу мусiць усьпеў сербануць недзе, бо самагонкай ад яго нясло.

Надзя зачырванелася. Як у кажнай вёсцы, гэтак i ў Лiтоўцах, дзеўкам вызначалi шансы замужжа перадавыя клясыфiкатаркi-пахатухi. Паводле характару й выгляду Надзю паставiлi блiзка сьпераду, паводле пасагу — у хвасьце. Надзiн дзяцюк Мiхась ваяваў цi бiбiкi ў палоне зьбiваў недзе. Каму-ж цяпер за яе заступiцца? Дзўчына ведала цану Лявонавага заляцаньня, пазьбягала дзяцюка як магла. Яна зiрнула на бацькоў, што ля дзьвярэй стаялi.

— Патанцуй, Лёнька, са мной, галубок! Ха-ха-ха! Хадзi! — запрашала, устаючы з лавы Мальвiна. Дзеўка аж пабрыдзела ад недарэчнага сьмеху, што трос вялiкiмi, абвiслымi грудзьмi.

Лявон быццам ня чуў яе. Юрлiвы, паднечаны самагонкай зрок распранаў сьцiплую, нясьмелую, чырвоную аж да кончыкаў вушэй Алесяву дачку.

— Што-ж ты, Лёнька, дзевак табе мала? Ты-ж знаiш, што я Мiхасёва. Мальвiну во вазьмi, — адказала Надзя.

— Якая ты такая Мiхасёва? Дзяцюк твой знаiш дзе? От я тут хадзяiн i сiчас мая будзiш! — гаварыў таран i дзьве рукi паднялi дзяўчыну з лавы. Баянiст рыпеў нейкую дагэтуль у Лiтоўцах няведамую мэлёдыю факстроту. Зьбiтая з тропу хамскай нахабнасьцю, Надзя не агледзiлася як апынулася мiж танцуючых i намагалася патрапляць няроўным крокам дзяцюка. Ашчаперыў яе як мядзьведзь, адну лапу ззаду нiжэй паясьнiцы трымаў. Дзяўчыне дух займала. Яна схапiла Лявонаву руку.

— Што ты робiш, нястыднiк? Людзi глядзяць!

— Га? Ну што людзi? I м сваё, а нам сваё…

Ён насядаў яшчэ мацней, басiў дзяўчыне на самае вуха. З роту нясло самагонным гарам.

— Нястыднiк, каб ты згарэў! — сыкнула Надзя, — Ня цiсьнi гэтак, дыхаць нiма чым!

— Я-ж цябе люблю, — дыхнуў юрлiвасьцю дзяцюк.

Надзя жахнулася. Ведала цану Лявонавай нахабнасьцi. Зiрнула на зьбянтэжаную матку ля парогу.

— Любiш як мядзьведзь. Ня можаш танцаваць як людзi? Калi табе ласкаў захацелася, дык iдзi да Мальвiны, дзеўка аж гарыць…

Надзя баялася раззлаваць Лявон й трымала лягодны тон.

— Я во да цябе, красоткi, прышоў, дык нi пасылай мяне да Брунiськавай. Калi душна, дык пойдзем на двор.

Насядаў i цiсныў яшчэ больш. Надзя спасьцерагла, што калi нейкiм чынам ня вузвалiцца з абдымкаў падпiтага мядзьведзя, дык у гарачцы язык можа шкоды сабе й бацьком нарабiць. Яна раптоўна й зручна крутанулася й пакуль актывiст спасьцярогся, ужо стаяла ля парогу ля маткi.

— Мама, iдзём скарэй дамоў, бо ад гэтага мядзьведзя нiма ратуначку нiякага!

— Добра, дачушка, хадзi.

Лявонавы нахабныя заляцаньнi даўно сачыла ягодка-Аўдоля. Гаворачы з Аксеняй пра палатно, часта ўкiдвала свае заўвагi. Калi Надзя зручна вышмыгнула ад Лявона, дзяцюк стаяў мiж танцуючых, цяжка дыхаў, мiргаў юрлiвымi вачмi.

— Уцiкла, от маладзец! Глядзi, глядзi на яго, Аксеня! I дзяцюк, здаецца, з галавой, ягодка, алi мусiць напiўся ўжо, — сказала Кмiцiха сваей неадлучнай суседцы.

14

У гэны вечар надта ўсхадзiўся сьцюдзёны вецер. Калацiў доктаравы клёны, лiсьцем замятаў лiтоўскую вулiцу й двары. У васелiцах тужлiва шумелi вольхi й вербалозы. Зьгiналi на могiльнiку пышныя чубы сёстры сосны, скрыпела пакалечанымi дрэвамi й злавесна гудзела Гаравацкая пушча, удужкi зь ветрам браўся на Гараватцы гiгант Архiп.

У Пракопавай хаце вясёлым буйным полымем трашчэў у печцы-бакавушцы сухi сасновы хвораст. На плiце варылася вада на зацiрку. Прымасьцiўшыся на зэдлiку, Мiкола абломваў хрусткiя сасновыя галiны, зьбiраў з падлогi iглiцу й кiдаў пад плiту. Полымя брала раптоўна, ярка асьвятляла змрочны пакой i людзей у куце пры стале. Медзьдзю аблiвалiся задуманыя змрочныя твары. Здавалася, што пазлазiлi яны з малюнку каторага рэнэсансавага мастака й застылi пад абразамi ў Пракопавай хаце. Полымя ўспыхвала зыркiм агнём i раптоўна малела.

Цень запанаваў ня толькi ў Пракопавай хаце. Цi адзiн селянiн пазiраў на сухi хвост кнута ў лямпе. Нафты на дне асталося столькi, што й камару ўтапiцца ў ей цяжка было-б. Хмарнелi твары пры згадках пра кiлямэтравай даўжынi чэргi пры гацкай краме-сельпо. I мала каго цешыла гэна бальшавiцкае выясьненьне: — Нафты няма? Ды не сьпяшыце, усяго хопiць. Пачакайце, справiмся!

Акупантавым самахвальствам хаты не асьветлiш. Надыходзiлi доўгiя вечары й жанчыны трывожылiся, што ўпацёмку нiчога не напрадзеш. Як кашаль хваробе, памагала iм тое бальшавiцкае «пачакайце».

Доўга зьзяла яркiмi вокнамi лiтоўская школа. Прывалаклi сюды электрычны рухавiк, паказвалi такiя фiльмы, як "Ленiн в Октябре", «Чапаев», "Броненосец Потемкiн" i iншыя. Каб падкаваць людзей у «палiтграмаце», ды навучыць чытаць i пiсаць "паруску нiграматных", разы два на тыдзень лекцыi давалi. Прыяжджаў зь Лiпавiчаў палiтрук, часам i сам Маршалкаў заглядаў.

Пра гэта вось, аблакацiўшыся на стол напокуцi, гаварылi ў Пракопавай хаце Алесь, Пракоп i Янук. Пад трэск хворасту й шум ветру за вакном млява йшла гутарка.

— Ну гэтыя-ж пахатухi туды чаго? Што iм? — пытаўся Пракоп. — Яны-ж нi бэ, нi мэ…

— Ты гэта пра Аўдолю й Аксеню?

— Ну.

— Казала Надзя, што цiкуюць, каб Маршалкава прыпiлнаваць ды даведацца цi Сталiн палатно атрымаў.

— А паслалi?

— А як-жа. Ды каб гэтыя толька, а то й Макатунiха таксама. Цi нi Пятух з таго камбеду прыцягнуў, сьвiснуўшы недзе. Во ўжо нядзелi тры назад выслалi, а нiчога яшчо нi чуваць.

— Во яно як…

Недзе на дварэ вецер тоўк акацiцай у сьцяну.

— Янучок, выйдзi ты, паглядзi каторую акацiцу б'ець. Можа прывязаць, цi што. Нечага во надуець, так усхадзiўся.

— Добра, тата.

— З гэтым самым камбедам… Пiтуху-гультаю цяперака нi рабi, адно сьмярдзючкай-самакруткай сьвет божы капцi ды людзей аграбай. Цьфу, басяк! узлаваўся Пракоп.

— Права-ж iхнае. Яшчо во хто гэта мне на днях казаў, - задумаўся Алесь, — ага, во Тодар, значыцца, казаў, што ня толька паноў i асднiкаў абiраюць. Тамака-ж самая, казаў, уласьць савецкая падчышчаiць. Казаў скора й да нашых багацейшых даберуцца.

— Чаму-ж не, даберуцца…

Тата, вада кiпiць, — адазваўся Мiкола, што пiльна трымаў вуха, каб нiводнага слова не прапусьцiць.

— Ну дык добра. Запалi, сынок, лучыну ды зацiрку рабi.

Мiкола пайшоў у сенi й прынёс адтуль малое карытца. Налiў у яго ваду, дастаў з-за пячы вялiкую лучынiну, запалiў яе ды ўторкнуў у дзяржала, прыладжанае з аднаго боку карытца. Паставiўшы яго на прыпечку, палез у шафу.

— Тата, у нас мукi мала.

— Як у цябе з млiвам? — спытаў Пракопа Алесь.

— Ды ўжо мука на зыходзе. Мяшок жытняй мусiць ёсьць ды пшанiчнай жменька. Трэба во да Сявенькi йсьцi, на зацiрку пазычыць прасiць, а на млын аж у Докшыцы тыя цягнуцца. Тут у Гацях усё вайсковае мелюць. А ў Докшыцах, кажуць, завоз надта вялiкi. Жыду, кажуць, млын забралi, дык новыя парадкi, цi бiспарадкi пачалiся. Нейкiя талоны нiбыта вымагаюць, цi якую халеру… Пакуль ехаць, дык трэба Шпунта распытацца, гэты-ж мусiць знаць.

— Гэтага бандзiта! — плюнуў Алесь. — Каб яго зiмля нi насiла, як во маей дзяўчыне праходу нi даець!

— А чаго-ж ён?

— Ну як гэта чаго? Нi знаiш, што сабаку трэба? Маладых во палякi ўсiх падчысьцiлi, а гэты басяк застаўся. Цяпер во яму разгул, усё поле чыстае. Ну дык i давай, праходу дзяўчыне нi даець. Ды начальнiк-жа яшчо…

Памаўчалi.

— Уласьць! Да лучыны дажылiся! — скардзiўся Пракоп. — Бяз солi еш… Што гэта робiцца? Зямлю, кажуць, даваць будуць, дабро наступiць. Ну паглядзiм…

Пракоп зьмянiў тон.

— Ты гэта кажаш, быў у школе ўчорака?

— Ага.

— Ну й што тамака?

— Ат, махнуў, - памарудзiўшы, рукой Алесь, — гэты палiтрук жыдок пра галасаваньне плявузгаў. — Тавагыш Сталiн, — кажыць даёт вам вазможнасьць самiм гашыць, хацiця ля вы пгысаiдзiнiцца да нашага нiаб'ятнага Савецкага Саюзу, iлi нет… Пыхцеў як мех кавалёў. Як-бы тоя «пгысаiддзiненьня» нiвядома якое дабро.

— А калi тое галасаваньне маiць быць?

— Ды нi казаў. Скора мусiць. Можа от людзям у вушы начаўпуць, дык тады.

— Ну як-бы гэта было, каб людзi прагаласавалi, што ня хочуць да iх далучыцца? — усьмiхнуўся Пракоп.

— Пра гэта жыдок нi казаў. Ды да каго-ж мы маiм прылучацца? Цi можа самi асобна гаспадарыць пачнём? Паспробуй во, нi прылучыся, яны табе пакажуць дзе ракi зiмуюць…

У хату ўвайшоў Янук.

— Ну як там на дварэ? — спытаў бацька.

— Ды дуець i нi пiрастаець, — неахвотна адказаў юнак. — Можа во надуiць чаго.

— Учорака чуў я на рынку ў Гацях, — узяў голас Мiкола, — як адзiн чалавек са Слабоды расказваў, як у iх сяле адзiн бiларус iз таго боку праходам быў. Iшоў куды, цi што… Дык расказваў, што мы яшчо бяды нi вiдзiлi. У iх народ даўна пра мяса забыўся, на самым посным крупнiку й бульбе марнеiць. Калхозы ўсiх у лапцi абулi.

— Гэта ты чуў? Каторы знаёмы чалавек?

— Свой чалавек. Вiдiў я яго раней на кiрмашы.

— Во як. А што яшчо расказваў?

— Наша жыцьцё, казаў, нiма чаго да iхнага, калхознага, раўняць. Неба й зiмля, кажыць. Ходзяць, казаў, абарваныя, спрацаваныя, худыя, як жабракi. А ў тым калхозя, дык як дзед Якуб Якуб расказваiць, як у прыгоне некалi. Многа каторыя, кажыць, упёрлiся, у калхозы йсьцi нi хацелi. Дык тады Сталiн усiх на Сiбiр павысылаў. Гэта, кажыць, самых найлепшых, найболi працавiтых. Толька бедныя й басота асталiся. Што-ж гэта яшчо… ага, казаў, што людзi настрашаныя такiя, што цяпер чалавек баiцца роту адчынiць, навiт наракаць забылiся.

Мiкола пачаў мяшаць зацiрку.

— Страх, што гэта чуваць. Няўжо-ж праўда?

— Калi-ж гаворуць, дык нешта ёсьць. Нiма дыму бiз агня.

Запанавала доўгае маўчаньне. Адно вецер грукаў весьнiчкамi, сьцёбаў рабiнаю па страсе, ачэсваў падстрэшша, праз няшчыльныя вокны прабiраўся ў хату.

— Трэба во скора падвойнныя вокны ўстаўляць, мусiць, бо халадзеча бярэцца. Пакрова ўжо нiдалёка, а там i зiма, нi агледзiшся калi, — прыгадаў Пракоп.

— Пайду дамоў, - устаў Алесь, — недзiка там ужо вячэра гатовая. Дабранач.

— Дабранач.

Зацiрку сёрбалi паволi. Колькi разоў уставаў ад стала Янук, каб зьмяняць лучыну. Хоць прыказка кажа, што лыжкай i ўпоцемку ў рот трапiш, практыкаваць гэта нiхто нiхто ня iмкнуўся. Сядзелi з трох бакоў стала, схiлiўшы галовы над мiскамi. Адно вялiкi шэры кот голасна мяўкаў пад сталом i цёрся ля босых ног.

— Аа-псiк, ну цябе! — сыкнуў Мiкола.

— Дай во кату ў чарапок, таксама-ж есьцi хочыць, стварэньне божае, зьвярнуўся бацька да Мiколы.

— Усьпеiць, нiкуды яму нi сьпяшыцца, дый гарачага ён ня будзiць есьцi, — адказаў Мiкола. Калi скончыў есьцi, налiў кату ў глiняны чарапок зацiркi ды сказаў Януку: — Цяпер ты прыбiрай, я сваё ўжо зрабiў.

— Можаш i сам, пан нiвялiкi, — адказаў Янук.

— Вы гэта што, зноў зачынаiця? Янук, прыбяры. Нi пан i ты нiякi, можаш памагчы, — падняў голас Пракоп. — I я болi нi хачу нiякiх сварак. Рабiць нiма каму, самi ведаiця.

— Узяў-бы ты, тата, ды ажанiўся. Хоць-бы во гаспадыня ў хаце была, сказаў Мiкола.

Калi-б гэта было сказана ў iншых абставiнах, Пракоп можа навалiўся-б на сына. Ды ў Мiколавым голасе было гэтулькi шчырасьцi й добрага жаданьня, што бацька ўстрымаўся.

— Ты гэта адкуль такую думку ўзяў? — сказаў лагодна Пракоп. — Мацi нiдаўна на той сьвет адыйшла, а ты во што… Як табе ня грэх?

— Грэх грэхам, а жыць неяк трэба. Бог можа даруiць. Сам можа вiдзiць вунь, што бiз бабы нiякай гаспадаркi нiма.

Пракоп уважна зiрнуў на старэйшага сына. У будзёншчыне мала нагодаў да душэўнай размовы было. Ад шэрага жыцьця пачарсьцьвелi, здавалася, сэрцы. Стрымлiвалiся пачуцьцёвыя выказваньнi. Так ужо павялося, што часта адно слова, зiрк вачэй, цень цi прамень на твары замяняў тое, што ў iншых людзей забрала-б шмат часу для пылкiх выказваньняў.

Пытаньне гаспадынi ў хаце вымагала даўжэйшага разважаньня. Не пазьбегнеш эмоцыяў, мо i спрэчак ня мiнеш, Хоць ведаў Пракоп, што вялiкая праўда была ў словах сына, але нiчога пазытыўнага ня мог-бы цяпер зрабiць. Звонку выглядаў апанаваным i зроўнаважаным, але дзесьцi глыбака ў грудзёх загнязьдзiўся чарвяк з таго часу, як чужынцы падсеклi ягонае карэньне. Кажуць, што час ёсьць найлепшым лекарам. Праўда. Да вясны крыху зажыла душэўная Пракопава болька. Ды новыя падзеi зноў адбiралi роўнавагу, нярэдка бяссоньнiцай марылi. Намагаўся трымацца перад сынамi, ды болькi гэнай глыбака не схаваеш, Неасьцярожнае слова цi рух былi надта вымоўнымi.

Мiкола мяркаваў, што мужчыну ў бацькавых гадох жанчына патрэбна была ня толькi для гаспадаркi. Перад Бахмачом, як на добры лад, ляжаў яшчэ прастор жыцьця. Калi-б знайшоў сабе сабе добрую сяброўку, ды ня толькi бацьку раўнавагу вярнула-б, але й яму, Мiколу, вялiкi цяжар з плячэй звалiўся-б. А дзевак выбар цяпер быў вялiкi. i мо таму, што насьпелае сарвалася зь Мiколавага языка зусiм нечаканна, бязь нiякага папярэджаньня, аж уздыхнуў лягчэй. Стаяў i пазiраў на бацьку. Што-ж ён скажа?

— Ну знаiш што, Мiкола, нi час пра гэта цяперака, — сказаў Пракоп. — Нi палiце во дарма лучыну, спаць iдзiце. Можа калi пра гэта пагаворым.

"Ага. — падумаў сын, — значыцца нi сказаў наадрэз, што не. Дык можа яшчо што й будзiць з гэтага".

Мiкола зiрнуў на Янука й той мiгам зразумеў ягоную думку.

— Спаць? Я яшчо во на сяло думаю. Ноч вялiкая, высплюся, — сказаў дзяцюк.

— Да каго-ж ты гэта?

— Недзiка некага знайду.

— Можа дзе самагонку знайдзiш?

— А чаму самагонку? Думаў, што можа дзяўчынай упiкнеш, ажно самагонкай, — усьмiхнуўся сын.

— Табе мусiць дзiўчаты ў галаве. Ат, iдзi, — махнуў Пракоп рукой.

Доўга качаўся ў пасьцелi й ня мог заснуць Янук. У галаве блыталася-крыжавалася павуцiньне думак. Неяк на днях, нечакана сустрэўшы Дуню, выплыла наверх новае й неспадзяванае: школа. Дзяўчына казала, што быццам у Гацях бальшавiкi школу маюць адкрываць i цi не жадаў-бы Янук пайсьцi й даведаццапра навуку.

Ад часу, калi нямоглы бацька здаў на ягоныя слабыя плечы гаспадарку, думкi пра навуку на заднi плян адыйшлi. Адно ў марах часам сябе на школьнай лаўцы бачыў. Былi калiсьцi мроi пра перамену. Цяпер-жа яна прыйшла. На лепшае цi на горшае? Прага да навукi не змалела. Кажуць Французы, што апэтыт падчас яды расьце, а Янукова прага да ведаў нiколi ня спыняла росту. Калi Дуня згадвала пра школьную лаўку, аж млосна зрабiлася. Варта было-б новы сьвет пазнаць.

Памкнуўся нешта Дунi сказаць, зьбянтэжыўся, зачырванеўся. Завязаўся мiж iмi нейкi, Януку ня зусiм зразумелы вузел. Дзяўчынiна блiзкасьць i непасрэднасьць зьвязвала яму язык, забiрала волю. Бянтэжылi хлапца дапытлiвыя й добразычлiвыя вочы-васiлькi.

— Нi… нi знаю. Сама ведаеш як у нас…

Абмiнаў дзяўчынiн зрок, баяўся, што ўсё на ягоным твары вычытае. З аднаго боку спанукала нешта, каб душу перад сяброўкай раскрыць. А што будзе, калi пачнеш скардзiцца ды сьлiнькай выглядаць будзеш? Трэба трымацца, мужным быць. Дуня спасьцерагла, як гарэў Янукоў твар.

— Што з табой, Янучок? Чаму ты як бурак чырвоны зрабiўся? Часта нi пазнаю цябе.

Васiлькi больш дапытлiва й глыбей у твар пазiралi.

— Нi пытайся.

Янук адвярнуўся й раптоўна адыйшоў. Спачатку ногi непаслухмяныя былi. Мо вярнуцца й расказаць? А пра што раскажа? Пра мазылi й цяжкую працу? Аж здрыгануўся пры думцы такой. Прыгадаў далёкi той час, калi дзяўчыну ў школу нi пушчаў. Яна-ж горшая была. — А чаму-ж горшая яна? — пагрозьлiва вырасла на лясной сьцежцы высокая постаць дзядзькi Захарука.

Нешта ў нутры пякло. Цяпер «горшая» яму разам у школу iсьцi сулiла. Бачыш, як яно перавярнулася, зьмянiлася. Ды ў iх-жа цяпер у хаце дабра поўна, хоць i з камбеду нацяганага. А Пракоп Бахмач можа ў Сабакевiча на чорнай лiсьце запiсаны.

Ногi пайшлi раўней. Адно раз азiрнуўся. Дуня стаяла, сачыла за iм, мо спадзявалася, што вернецца.

На мяжы дрымоты, у той паласе, дзе смугой паволi зацягваецца сьведамасьць, прыгадалася тое нiкчэмнае зьбянтэжаньне. I зноў, здавалася, загарэўся чырваньню твар.

Вецер ацiхаў. Недзе на вулiцы пачулiся гулкiя, няроўныя галасы. Адзiн буянiў, iншы гарлапанiў нейкую няведамую «частушку». Вечарамi бальшавiкi да вясковых дзяўчат заглядалi й цяпер мусiць у Лiпавiчы вярталiся. Недзе прахапiўся й забрахаў Тапсiк.

Янук перавярнуўся на другi бок, глыбака ўдахнуў паветра й смачна пазяхнуў. Галасы за вокнамi ацiхлi ненадоўга. Мусiць iшлi iншыя, бо чуваць была гаворка. Тапсiк кiнуўся да весьнiчак i гулка забрахаў. Воддаль адклiкнуўся доктараў Мурзiк. Моцны дзёрзкi голас вылаяўся трохпавярховым матам. Гэта цi нi падбадзёрыла Янукова гадунца, бо аж заходзiўся ад браханьня. Гулкi стрэл скалануў паветра за вакном. Тапсiкаў голас раптоўна перамянiўся ў балючы енк, быццам душыўся сабака. Енк той, спачатку вельмi галасьлiвы, скора слабеў.

— Так тебе, подлец! — пачуўся за вакном грубы голас. I рогат.

Жахлiвая думка падарвала Янука з ложку. Кiнуўся да вакна й прылiп носам да сьцюдзёнай шыбiны. Празь нiзка абвiслыя галiны рабiнаў, што расьлi перад ганкам, спасьцярог дзьве вайсковыя постацi, што йшлi ў доктараў двор.

— Тата, мусiць бальшавiкi Тапсiка застрэлiлi! — крыкнуў трывожна Янук i кiнуўся ў дзьверы.

Поўнiк вызiраў з-за хмараў i, быццам хлапцу на помач, млявым рудым сьвятлом разрэдзiў гушчу цемры. Янук пабачыў двух бальшавiкоў ужо за лекаравай брамай. А пад плотам, дрыгаючы ўсiм целам, цяжка хроп залiтым крывёй горлам, душыўся ягоны найлепшы сябра. Хлапец прысеў перад iм, узяўся за вушы. У рудых поўзакрытых вачох гасьлi апошнiя iскрынкi жыцьця.

Недзе зь вялiкай глыбiнi, як шырокая разьлiўная рака, прыйшоў плач. Хлынуў раптоўна, набiраў моцы, трос усiм Януковым целам. Гарачыя сьлёзы залiлi вочы. Хлапец намагаўся зiрнуць сабаку ў рот. Едкi смурод пораху зьмяшаўся са сьвежай крывёй.

У Бахмачовым уяўленьнi ажыў маленькi, забаўны шчанючок, каторага некалi ад шляхцюка з Галавачоў прынёс. Шчанюк абрастаў доўгай рудой поўсьцю, вырас вялiкiм, разумным сабакам. Вось ён гэйсае з хлапцом па Гараватцы, забаўна падскаквае й шырокiм, чырвоным языком лiзнуць Янукоў твар намагаецца. Вось ён на балоце гадзюку абнюхаў. Тая ўстала пагрозьлiвай дугой, шыпiць, пружыцца, а сабака аж заходзiцца браханьнем, як звар'яцелы мох дзярэ. Вось ён гаўкае на ваверку на хвоi ў Гаравацкай пушчы, лапамi разграбае нарасьць над магiльным камянём паўстанцаў, гонiць кароў, або тулiцца да яго ў цяньку бярозы на хутары Лазоўскага. Такога разумнага сабакi мусiць на сьвеце ня было.

Нiколi ўжо не зазьзяюць неабдымнай радасьцю пры сустрэчы з гаспадаром гэтыя любыя вочы, нiколi ня будуць бегаць зь iм па родных гонях i лясох гэтыя касматыя лапы й не махне забаўна на прывiтаньне даўгi пушысты хвост. У нябыт адплыла часьць Януковага сьвету. Хлапец падняў галаву й зiрнуў на бронзавы месяц. Вецер мусiць добра падмёў неба й сам на заслужаны адпачынак пайшоў. Месяц пазiраў на лiтоўскую лагчыну з поўнай сваей маестатычнай велiчы. Празь сьлёзы начны прыгажун крывiўся й мiтусiўся.

У адной кашулёнцы й споднiках, Янук зусiм не адчуваў сьцюжы. Нястрыманы плач калацiў грудзьмi й хлапец не спасьцярог за плячмi людзей, адно галасы пачуў. Нечая рука лягла на плячо.

— Лепi йдзi ў хату, бо прастынiш, — ласкава сказаў бацька.

Янук азiрнуўся. Побач бацькi, ззаду стаяў доктараў Стась i Мiкола.

— Дык гэта-ж, каб яго халера, забiў мусiць-ткi, — гаварыў Стась. — А каб на яго гром, каб яго зiмля нi насiла! Хто гэта?

Янук устаў, зiрнуў на сябру.

— Хто-ж… Бальшавiк пракляты!

— Байцы?

— Яны.

— От-жа нячысьцiкi, каб iх зiмля нi насiла! Такога добрага сабаку забiлi, — сьцьвердзiў доктараў сын.

Гэткi Стасеў камэнтар выклiкаў у Янука новую хвалю плачу й стрымаўся адно тады, як бацька за плячо страсануў.

— Кажу, нi стаi голы на дварэ, бо прастынiш. Мала бяды? Трэба было на прывязi дзiржаць!

— А што з сабакам рабiць?

— Ды што-ж… iдзi во спаць, заўтра закапаеш.

Пра закопваньне Янук i ня думаў. Цяпер слова гэна станула перад iм у поўнай сваей брыдоце. Бачыў некалi, як ямы на могiлках засыпалi. Насыпаўшы надмагiльны гарбок, плёскалi рыдлёўкамi па глiне. Асаблiва ёмка й зручна рабiлi гэта каторыя мужчыны цi дзяцюкi, што ня першы раз гэту няўдзячную павiннасьць выконвалi. Цяпер гэна бацькава простае й шорсткае «закапаеш» выклiкала ў Януковым уяўленьнi жахлiвы вобраз. Шырокай, зьзяючай ад частага ўжываньня, рыдлёўкай яно плёснула па найбольш кволых i балючых мясцох Янукова сэрца. Новай хваляй пракацiўся плач. Хлапец кiнуўся да трупа сабакi, абняў яго й пачаў крычаць: — Нi дам! Тапсiк, мой мiленькi, што з табой зрабiлi?!

Яго сiлай пацягнулi ў хату.

Доўга трывала жахлiвая ноч.

"Трэба было на прывязi дзiржаць!" — гучэлi бацькавы словы. Позна. Чалавек пасьля бяды разумны. Але чаму гэта Тапсiка, а не якога Ромку?

Быццам у вадказ на гэта, дзесь здалёку з-пад балота даляцела вясёлае Ромкава гаўканьне. Цi здалося гэта? Бандыты, нечысьць! Адну найбольшую радасьць меў на сьвеце й цяпер яна ў нябыт адыйшла. Сьлёзам ня было супыну.

15

Дзед Якуб трымаўся абагрэтага кута, рэдка калi ад хаты адыходзiўся. Не таму, што жыцьцятрывалы патрыярх лiтоўскi сьветам цiкавiцца перастаў, а таму, што сьвет заглядаў у кут ягоны. Калi пагода добрая, сядзiць дзед на прызьбе, зь пiпькi дым самасеечны пацягвае. Iдзе каторы мужчына цi жанчына, затрымаецца, паздароўкаецца, дзедавым здароўем пацiкавiцца, апошнiмi навiнамi падзелiцца.

А навiнаў многа. На скрут галавы павярнула жыцьцёвае тэмпа. I якраз ня хто iншы, а сам дзед Якуб неяк у гутарцы параўнаў лiтоўскiя начоўкi й навакольле да спакойнага возера, што доўгi час межавала з загачаным суседнiм морам. Пакуль гацi трымалi мора, у возеры быў супакой, пладзiлася й плёхалася свая рыбная дробязь. Кагадзе новая сiла разбурыла гацi й магутнае мора ў гэнае лiтоўскае возера хлынула. Вялiкая рыба нетры вады ўскалыхнула. Свае дробныя акунi й плоткi, да ранейшае цiхаманi й ленага жыцьця прызвычаеныя, цяпер зьбянтэжылiся, адурманелi. Як хвалi бурлiвыя, выпадкi ўзялi борздае тэмпа. Дзед Якуб, каторы некалi паўстанцам Калiноўскага памагаў, не паглыбляўся ў гiсторыю й ня прыгадваў колькi разоў чужнiкi тыя ўяўныя гацi разбуралi, ды ў родныя вадзяныя глыбiнi чужыя кiты-пражоры наплывалi.

Цяперашняя чырвоная рыба насамперш за чыстку былай польскай адмiнiстрацыi й зямельных уласьнiкаў узялася. Навосьцеж адчынiлiся брамы ў маёнткi, фальваркi й асаднiцкiя гаспадаркi. Абiралi хутка, налётам. Чаго павезьцi цi панесьцi ня здолелi, тое тапталi паводле прыказкi: "сам нi гам, дык i другому нi дам". Рознае масьцi панкi й панi заклiкалi на дапамогу абедзьвюх Матак — Чанстахоўскую й Вострабрамскую, па начох рукi ў немачы ў модлах ламалi.

Быццам грыбы пасьля спорнага цёплага дажджу, паўставалi па вёсках камiтэты беднаты, забранае ў чужнiкоў дабро мiж найбяднейшых сялян разьмяркоўваць. Лiтоўскi камбед фармальна ачолiў найбольшы вясковы гультай, карцёжнiк i п'янiца Сымон Пятух. Фактычным рухавiком быў Лявом Шпунт. Увайшлi туды Макатунiшкi, шавец Пiлiп, Кмiты, Брунiськi дый яшчэ колькi, пераважна многадзетныя, што на двух цi трох гактараў бяду караталi.

Яшчэ не раскрылiся бальшавiцкае сацыяльна-праўнае аблiчча й цi хто ў Лiтоўцах мог мяркаваць, што й сам фактычны бацька камбеду, Лявон Шпунт, дый спэц-упаўнамочаны сельсавету, Косьцiк Сабакевiч, ад буйных кулакоў атожалкамi выводзiлiся, ды што ў будучынi пад бальшавiцкую касу мелi трапiць. Хто там цяпер мог карэньнем сацыяльнага паходжаньня цiкавiцца, калi ўсiм бедным было чаго ўволю цягаць, а пры тым цяганьнi ў прагавiтай мiтусьнi яшчэ дабро пад ногi таптаць.

Найбольш лакомiлiся мясцовыя камунiсты. "Грабiлi награбленае" не навосьлеп, а намагалiся рукi пагрэць ля больш каштоўнага й меншага, што ад непажаданага вока людзкога скрыць можна было. Ды ўся мясцовая рыбная дробязь i ўявiць не магла як нажывалiся тыя прыплыўшыя з чужога мора кiты. У параўнаньнi зь iмi мясцовыя жывiлiся адно крошкамi з багатага стала.

У некаторых вясковых хатах новае жыцьцё пачалося. Зусiм немалая перамена выразна вонкава ператварыла фармальнага старшыню камбеду. Цяпер Сымон Пятух непаваротлiва ацялюгваўся ў блiскучым сiнiм панскiм сурдуце, каторы, казалi, у асаднiка Лазоўскага сьцягнуў, у ботах з блiскучымi халявамi, прыгожых зялёных галiфэ портках, навет гальштук пару разоў прычапiць манiўся. Нябрыты й карэлы, як i раней, ён быццам стаўся навочным узорам тэй вядомай прыказкi: "з мужыка пан такi, як з гною куля". Лiтоўскiя хутка падгледзiлi, што ня зводзiлiся цяпер у Сымона маскоўскiя рублi й чэрвонцы, што пагладзеў ягоны жывот i твар, што ямчэй i больш адважна ў карцёжкi сьцёбаў. З горадзенскай махоркi на савецкiя карашкi перакiнуўся. Ня звычайныя, простыя, як раней, цыбукi, а хлёсткiя "казiныя ножкi" круцiў. Цi раз плявузгаў, што гатовых папяросаў уволю мог мець, але вялiчынёй не падходзiлi.

— Ну што-ж… разоў пяць пасасеш дый канец. А я-ж, самi во знаiця, як закапцiць дык каб закапцiць…

Павесялела ў Макатунiшынай хаце. Было ўволю й мукi, i бульбы, i мяса, i вопраткi. Мо спрычынiлася да гэтага й наглая страта Параскi. Як-нiяк, гэта бедная, Богам крыўджаная сям'я ў людзей на воку была. Мо таму й ня помсьцiўся Дунi за тую лупцоўку перад брамай на гасьцiнцы запраўдны рухавiк камбеду Лявон Шпунт. Лiтоўскiя чакалi нечага. Ня з тых выводзiўся Лявон, што крыўды дароўвалi. Але мусiць i Лявон i Косьцiк у забойстве Параскi вiнаватымi чулiся. Як-бы там нi было, а факт стаўся вiдавочным, што з тых багатых крынiцаў, адкуль цяпер рассыпалiся й на бакi пры рабаўнiчых налётах плёхала, чэрпалi вёдрамi цi прыгоршчамi й самыя найбяднейшыя, у тым лiку й Макатунiшкi.

Пры спажываньнi «награбленага» расла ў сэрцах сумленных бедных людзей удзячнасьць новай уладзе. Ня скупiлiся на пахвалы й мяркавалi, што цяпер запраўды тыя ненавiсныя гацi ў непраглядным лапцюжным балоце зь месца зрушылiся й пачне жыцьцё чыстай крынiцай бурлiць.

Адно больш цьвярозыя й разважлiвыя новым ладам зьбянтэжылiся, галовамi кiвалi й на словы сккупiлiся. Дзед Якуб, каторы вачмi праводзiў цi адну камбедаўскую, наладаваную дабром хурманку на вулiцы, зусiм адкрыта перасьцярогу выказаў: — Ну добра цяперака… нiхай пажывуць, паласуюцца. I м-жа трэба. Галадранцы, век куску хлеба рады былi. Алi што браць будуць, як гэта скончыцца? Тады каго абiраць будуць?

А сыну Васiлю, што сталярскiм рамяслом у свей няспорнай гаспадарцы дзiркi затыкаў, дзед раiў: — Ты, Васiль, на чужое нi ляцi. Старой праўды нiхто ня зьменiць, а праўда тая кажыць, што чужое бокам вылiзiць. Што лёгка прыплывець, тое лёгка й сплывець. Няхай сабе гэныя панкi, каб iх макарэц, i абiралi нас. Нiхай сабе цяперака i iх абскубуць… ёсьцiка каго… алi дармавiзна нiзароблiная толька шкоду чалавеку робiць. Помнi, што толька тое добра спажываць цi шанаваць будзеш, каторае сваiм мазалём заробiш.

Паслухаў сын бацькавых парадаў i не пайшоў у камбед, хоць i спанукалi яго.

Людзi на дзедаву перасьцярогу адказвалi: — Чаго ты, дзед, бядуiш? Як тую зямлю падзелюць, ды пасеюць i пасадзюць i ўсiм уволю будзiць…

Кiваў дзед галавой, неразборлiва пад носам гудзеў, або самасеечным дымам пярхiкаў. I хто мог тады падазраваць, якой вялiкай дзедава перасьцярога была.

Тыя, што назiраць умелi, вялiкiя кантрасты навокал спасьцераглi. Савецкая «салдатня» пэрыядычна й настырлiва ўводзiла ўсiм у вушы пра вялiкае шчасьце, прост-напраст зямны рай на тым баку. Калгасы й саўгасы сама дасканалымi iнстытуцыямi на зямлi сталiся, улада рабочым i сялянам належала, усе ўсяго ўволю мелi, галiта дрэнным няслаўным успамiнам сталася. Пра ўсiх i ўсё клапацiўся наймудрэйшы й найгэнiяльнейшы "настаўнiк i бацька ўсiх народаў". Адылi апавяданьнi тыя пра райскi дабрабыт былi нагэтулькi на "адзiн капыл шытыя", так усё цюцелька ў цюцельку да сябе падобныя, што хiба апошнi дурань гэта ўсё за добрую манэту ўзяў-бы.

У гарадох i мястэчках бальшавiцкая «салдатня» — гэтак папулярна называлi чужынцаў, - неўзабаве ўсе крамы пачысьцiла. На рынку сялянскае дабро аграмадны спрос мела, а ад чырвонцаў у тэй «салдатнi» кiшэнi трашчэлi. Ля "сяльпоў" i "гарпоў" кiлямэтравыя чэргi за хлебам, сольлю, нафтай i цукрам стаялi. Зусiм у новым значэньнi атаўбавалася слова «даюць» i выцiснула нармальна ўжыванае «прадаюць».

Разважлiвы й асьцярожны беларускi селянiн цi мяшчанiн параўноўваў апавяданьнi пра «рай» з нагляднымi фактамi, ды зь няскрыванай iронiяй пытаўся: — Калi-ж ў вас такi рай тамака, дык чаго-ж вы, як шараньча, на нашу бяду налятаеце? Эгэ, мусiць дрэнь тамака ў вас…

I няхто ня ведаў дзе нарадзiўся пашыраны па цэлай новазабранай краiне той да глыбiнi сэрца сваiм трагiзмам кранаючы жарт пра нейкага сярмяжнiка. У гурце сялянаў, што мiж вазоў на кiрмашным рынку гаманiлi, стаяў высокi селянiн у сярмязе. Ён маўклiва i ўважна слухаў як бальшавiцкi афiцэр апавядаў пра залаты дабрабыт на сваей радзiме. Жаўнер зручна й хiтра адказваў на розныя кручкаватыя пытаньнi. Дрыжэў селянiнаў твар i ў вадзiн момант, калi, здавалася, цярплiвасьць ягоная скончылася, адкiнуў палу сярмягi ззаду й зьдзеклiвым голасам сказаў: — Калi нi было савету, ня вiдзiў азадак сьвету, а як прыйшоў савет, дык увiдзiў азадак сьвет.

З-пад адхiленай палы сярмягi запраўды пазiраў на сьвятло дзённае празь вялiкiя дзiркi ў портках голы азадак.

Гэты зручны трык выклiкаў гром сьмеху. Бальшавiцкi афiцр пачырванеў, пачаў злосна лаяць селянiна й зараз паклiкаў «рэбят» у шапках з малiнавымi аколышкамi, каторыя пацягнулi вынаходлiвага дзядзьку ў НКВД. Выпадак стаўся публiчнай антысавецкай дэманстрацыяй. Казалi ў Лiтоўцах, што падзея адбылася на рынку ў Докшыцах, некаторыя называлi навет сьмелага дзядзьку. Адылi пра падобны выпадак апавядалi i ў iншых мясцовасьцях акупаванае краiны.

Быў i яшчэ адзiн факт першакляснага значэньня, што паглыбляў пропасьць мiж «вызвольнiкамi» й мясцовымi: як i раней, на замку стаяла калiшняя польска-савецкая мяжа, адно на зьмену зьненавiджанаму КОП'у прыйшла бальшавiцкая ахова з сабакамi.

— Чаму нi адчынiлi гранiцу? — пыталiся людзi. — Хвалiце дабро сваё, рай там нейкi, а паказаць мусiць баiцеся?

Акупанты тлумачылi, што ў Заходняй Беларусi, каторая пад акупацыяй "панскай Польшы" была, аж кiшэла ад шпiёнаў, дывэрсанатаў i непажаданага элемэнту, што мог-бы, калi-б адчынiць мяжу, перабрацца на той бок i цiмала шкоды нарабiць «гасударству» нарабiць. Але здаровы сялянскi розум браў афiцыйнае тлумачэньне на войстры зуб. Калi-ж вы, такiя нашы любыя браты, хочаце нас да сваiх родных, у тым лiку й бацькоўскiх Сталiнавых грудзей прытулiць, дык цi-ж вам якая дробная агэнтурная мошка замiнае? Чаму-ж такая сiла, як ваша, ды мае такой дробязi баяцца?

Асаблiва ўстрывожылiся тыя, каторыя радню ў Расеi мелi. Чакалi, што пасьля даўгой, штучнай разлукi вернуцца нарэшце дамоў родныя. Адылi незагойная рана на жывым народным целе, каторую некалi ў Рызе бальшавiцкiя й польскiя акупанты зрабiлi, крывавiлася далей. I сыпалася на яе маскоўская соль.

16

У гэну ранiцу прыгрэла крыху млявае ўжо сонца, аж дзед Якуб на прызбу вылез. Сядзеў, ссаў люльку, у пясок паплёўваў. Дзесьцi пад балотам гула малатарня, ля школы чуваць быў гоман дзяцей, лянiва зьвягаў у Пiлiпавым дварэ сабака. Пуставала Якубава хата. Нявестка дзесь упрочкi выбралася, а Васiль некаму падлогу клаў, цi хату апраўляў. Сачыў Якуб апошнiя ўздрыгi залатой восенi й мяркаваў што добрага цi што дрэннага прынясе зiма. З Рыгоравай варыўнi далятаў глухi гул жорнаў. Зь Пiлiпавага двору паказаўся Антось Дзяркач. Прычынiў весьнiчкi, стрымаўся, зiрнуў у вадзiн бок i другi бок вулiцы ды, спасьцярогшы дзеда, весела засьвiстаў i зусiм бяз посьпеху накiраваўся да Якубавай хаты.

— Здароў, дзед Якуб, — гукнуў на прывiтаньне.

— Здароў, Антось, — адказаў дзед. — Адкуль гэта й куды цябе гонiць?

— Нiкуды ня гонiць, да Пiлiпа забегся во.

Дзяцюк прысеў на прызьбе, плюнуў у пясок i неадлучнай бярозавай палкай пачаў "сарокам кашку мяшаць".

— Боты надумаўся пашыць, цi што?

— Эт, якiя там боты, — махнуў рукой Антось, — цяперака во Пiтуху, Шпунту цi Сабакевiчу боты шыiць, а нi нам, бiдалагам.

— Нешта-ж во да цябе гэты шпуньцiк, каб яго макарэц, учашчаць пачаў, кажуць, — гаварыў Якуб. — Праўда гэта цi не?

— Чаму-ж… заглядаiць…

— А што-ж яму трэба? Цi гэта ён думаiць, што ты там каля школы напэцкаў?

— Алi ты, дзед, цiкавы, — хiтра ўсьмiхнуўся Дзяркач. — Скора састарэiшся, хы-хэ-хэ…

Антось так раптоўна й голасна зрагатаў, што зь цiкавасьцi аж выпрасталi шыi й паднялi высака галовы ля тыну куры.

— Ты Антось, зь мяне ня кпi, — з дакорам адказаў дзед.

— Прычапiўся як смала, цьфу на цябе! — пачаў сур'ёзна Антось. — У твайго бацькi, кажа, i ў цябе краска ёсьцiка, вы вокны майструеце, дык вы й напэцкалi. А калi ня вы, дык той, хто ад вас краску браў. Надта-ж упякло яму. Я гэтак сьцярпеў раз i другi раз, ажно яму ўходу нiма. Дык я тады яму гэтак кажу: iдзi, кажу, лепi пастарайся загнаць каторай дзеўцы сваю загагулiну, бо дзiцюкоў Палякi прыбралi, дык дзеўкам чэшацца. А ён як азьвярэў, начальнiк вялiкi, дык Божа ты мой мiлы! Паўгадзiны кiпеў, сукiн сын. Я вам пакажу, кажа, якi начальнiк я цяперака! Я вас у ын-ка-вэ-дэ, от як! Чуў ты яго? I хто-ж гэта, ён думаiць, ён ёсьць? Панскi атопак, пры Польшчы паном служыў, а цяперака во гэтай брыдзе… Дык чорт цябе бяры, жывi як хочаш, рабi што хочаш, думаю сабе, алi чэсных людзей нi чапай. Дык дзе там! Прылiп i нi адчэпiцца, сукiн сын!

Антось злосна плюнуў у пясок i канцом кiя добра працаваў, каб сарокi галодныя ня былi.

— Дык гэта ён да цябе толька таму, што вы майструiце й краску маiце?

— Ну а чаму-ж?

— Падумаўшы, дык чорт яго бацьку знаiць… краска мала ў каго ёсьць. Алi калi такiмi сьлядамi йсьцi, дык макарэц яго…

— Я табе, дзед, скажу, што з гэтым бязьменам жарцiкаў нiма. Ён плёскаiць-ляпаiць, а глядзi й мiлiцыю навядзець. А тады што?

— Чаму-ж не, яму-ж воля… Ну алi-ж ты, Антось, мусiць i ад мяне ўкрываiш, — хiтра зазьзялi дзедавы вочкi. — Людзi-ж гавораць. Нiма дыму бiз агня…

— Алi-ж ты, дзед, цiкавы. Кажу, што скора састарэiшся, як замнога знаць будзiш. Га-га-га!

Антось голасна зарагатаў. Хiтрун зьмянiў тон i мову й хiба надта дасьведчаны, добра ведаючы яго чалавек мог спанатрыць калi Антось праўду гаварыў.

— Скажу табе, дзед, пад сакрэтам, — нахiлiўся Антось да дзедава вуха, толька глядзi, каб нiкому анi гу-гу. Згода?

— Ты-ж знаiш мяне. Нашто пытаiшся? — з дакорам адказаў Якуб.

— Ну дык от, скажу сакрэт: я гэну самую паскуду Лявону падлажыў. Га-га-га! — голасна зарагатаў дзяцюк.

Дзед уважна зiрнуў на яго.

— Цi ня кпiш ты зь мяне, сынок?

— Дадушы, яй-Богу! — стукнуў Антось кулаком у грудзi.

— А чаму ты так зрабiў? — сур'ёзна спытаўся Якуб.

— Ну от табе й на! Сказаў адзiн сакрэт дык ты, дзед, яшчо болi знаць хочыш.

— Гэта ў вас цi нi за дзяўчыну некалi пашло? — прадаўжаў дзед.

Гэтта Антось зiрнуў на дзеда войстра, з дакорам у вачох, быццам яго раптоўна нешта пеканула. Дзед зразумеў.

— Ну ладна. Я яго, каб яго макарэц, гэтага ханжу сам нi магу цярпець. Дык тое, што тут гаварылася, мiж намi…

— Ат, — махнуў Антось рукой, — такая важнасьць. Сьветак нi было. Нiхай думаiць што хочыць.

Дзяцюк загледзеўся на Тахвiлiна гумно. Уверсе плаўна кружыў коршун. Ён камянем упаў унiз i з таго месца пырхнула грамада галубоў. Пiльнае Антосева вока асачыла дзяруна, калi гарызантальна, iз шпаркiмi ўзмахамi крыльляў праляцеў над плотам уздоўж Тахвiлiнага саду й скрыўся за вiшнёвай гушчай. З таго боку крычэлi патрывожаныя куры.

— Хапiў, баньдзюга!

— Ты пра каго гэта? — спытаў дзед.

— Каршун ля Тахвiлiнага гумна галуба схапiў.

З-за балота прыкацiўся гул цягнiка. Недзе ля пераезду загудзеў паравоз. Сiпавата-басiсты, з дамешкай хрыпаты гук. Быццам нехта ў дзьве вялiзныя пляшкi дзьмухаў. Чыгунку акупанты пашырылi адразу. Цяпер даўгiя эшалёны танкаў, гарматаў i iншага ваеннага багацьця цягнулася на захад.

— Ну як i загудзiць-жа такi паравоз, дык ажно лыткi дрыжаць, сэрца недзiка ў пяткi ўцiкаiць, — дзiвiўся доктараў Стась, — нагледзеўшыся паравозаўi ўволю наслухаўшыся таго гудзеньня ў Гацях. Дзецi налётам тарчэлi пры чыгунцы "маскоўскiя паязды" аглядаць. — Надта-ж, надта вялiкi той паравоз маскоўскi, — казаў Стась, — а на самым перадзе дык у яго чырвоная зорка. Ён можа польскiя малыя тры могбы папхнуць, ня здужалi-б аднаго. Як чмыхне, дык чмыхне, от-жа й сiла!

— Што ў Пiлiпа чуваць? — спытаў дзед Антося.

— Казаў, што скора зямлю дзялiць будуць i галасаваць будзiм.

— Гэта ўжо старое.

— Казаў Пiлiп, што гэта Аксеня ягоная цяперака саўсiм сьвежую навiну прынесла. Адно толька нiвядома калi тое «скора» будзiць.

— Даберуцца во. Куды iм сьпяшыць, можа людзей яшчо нi паабiралi. А што пра паноў i асаднiкаў?

— Гэтым, кажуць, на Сiбiры колькi хочаш месца. Вывозiць будуць.

— Вывозiць, кажаш? Як гэта вывозiць? Сем'ямi, цi як?

— Хто iх ведаiць… гэтага нi кажуць. Алi гэттака сакрэту нiма, што паедуць дык паедуць. Усе бальшавiкi так кажуць, як у вадну дудку ўсiроўна, мяшаў Антось далей сарокам кашу.

— Цi-ж гэта iм пяршына, — уздыхнуў дзед. — Гэта-ж як за маей памяцi… калi нi аднаго дык другога, а ўсё ў тую праклятую Сiбiр, каб яна скрозь зямлю правалiлася. Самому мне прышлося…

Дзед выстукаў зь люлькi табаку, напакаваў сьвежай i прыкурыў.

— А ў каго гэта сягоньнiка малоцяць?

— Ды ў Бурака-ж, у каго яшчо… Казалi, што на днi тры цi нi зьбярэцца.

— Цябе ня клiкаў?

— Не. Алi трэба будзiць зайсьцiся паглядзець.

— От гэтым цяперака раздольле. Сын — начальнiкам, а ў бацькi ад дабра аж пiралiваiцца.

— Стары жмiнда надта-ж прагавiты. Цяперака яшчо можа Косьцiкавай рукой будзiць пробаваць разжыцца. А во, як на лёгкi памiн, абодвы цацы, — ажывiўся Дзяркач, перастаў "сарокам кашу мяшаць" i паказаў кiем у бок клецi малодшага Пятуха. На самакатах наблiжалiся дзьве ведамыя фiгуры.

— Гэта-ж хто, цi ня гэтыя? — спытаў дзед. — Я нi давiджу так далёка.

— Яны-ж, Косьцiк i Лявон. Па "гасударсьцьвiнных дзiлах" мусiць, скрывiўся дзяцюк. — Пiльныя дзялiшкi. Бацька з наймiтамi малоцiць, а сын бiбiкi зьбiваiць. Начальнiк! Скончылася экспла… як гэта яны, чэрцi, называюць яе? — эксплатацыя чалавека чалавекам. Га-га-га!

Самакаты спынiлiся ля прызбы.

— Здрасьця, таварышчы, — гукнуў Сабакевiч. — Як жывяце?

Касавурычыся на Антося, Лявон нешта буркнуў сабе пад носам.

— Гэта ты, сынок, мяне ўжо таварышам вялiчаiш, га? — спытаў дзед Косьцiка.

— Пiрад савецкай родзiнай i правiцiльствам ды камунiсьцiчаскай парцiяй усе мы таварышы, — адцяў Косьцiк i фанабэрыста пазiраў на дзеда й маўклiвага Антося.

— Нiколi i ў галаву мне нi прышло, хто мне таварышам будзiць, скрывiўся дзед.

Косьцiк быў апрануты ў даматканы сiвы паўсуконны пiнжак, зялёную вайсковую кашулю, сiнiя галiфэ порткi й скураныя вайсковыя боты. З-пад пiнжака выглядала кабура з пiсталетам. Лявон мусiць ня прыдбаў яшчэ нiчога з савецкай вопраткi, бо апрануў падношаныя цёмныя порткi, чаравiкi, а белая расшпiленая кашуля выглядала з-пад сьвяточнага пiнжака.

— Што добрага чуваць, таварышы? — прадаўжаў Косьцiк.

— Ды нiчога, — адказаў Якуб. — Ад вас во трэба пачуць што было-б. Вам-жа цяперака вiдней.

— Пачуiш, дзед, пачуiш так многа, што на вяку сваiм можа ня чуў. Дзяржыся толька, многа новага будзiць.

Задзiрлiвасьць, самалюбства й пагроза гучэлi ў Косьцiкавых словах. Гэтак мог гаварыць чалавек, што нарэшце на нейкую вяршыню ўсьпялiўся, гаспадаром-валадаром стаў. Антось i Лявон маўчалi. Незадаваленьне такой сустрэчай вiдаць было ў iхных позiрках.

— Ну нам некада, — буркнуў Косьцiк. — Другiм разам, пака…

— Куды-ж iх пагнала? — спытаў дзед.

— Чорт iх знаiць. Ужо, вiдаць, пацягнулi недзе, басякi…

17

На палiцы ў куце хлiпала млявае полымя каганца. Роўна й мерна гулi жорны. Потам залiвала Пракопавы вочы й спружынiлiся мускулы правай рукi. Левай даланёй Пракоп выцiраў пот i намагаўся трымаць тэмпа. Роўна цiснуў на ручку жорнаў. Гэтак найлягчэй. Адно запаволь напор i тады куды цяжэй надрабляць. Часам зьмяняў Пракоп руку, але левая хутка слабела. Менш да цяжкой працы прывучаная, дый бок пачынаў ныць у тым месцы, што некалi ад Адасевых рук на "панствовым пастарунку" пацярпела.

Ноздры спацеўшага носу ўцягвалi жыцьцядайны пах падпражанага меленага аўса, апэтытнае ўяўленьне ўжо лашчыла прынадную аўсянку, што заўтра жоўтай гушчай запрашальна на Пракопавым стале стане. Да таго дойдзе мо сьвежы журавiнны кiсель i вось забясьпечыцца цэлая посная пятнiца.

Левая рука брала за сявенькi цёплы яшчэ, падсушаны ў печы авёс i насыпала ў жорны. На сьцяне варыўнi матляўся аграмадны пачварны цень. Быццам гiгант, засланяў ён амаль усю сьцяну, што над катухам з бульбай, борзда сьпяшыў у кут, дзе пераломваўся i ўжо над кадушкай, што стаяла блiзу дзьвярэй i насычала паветра пахам сьвежа-квашанай капусты, цень зьнiкаў у цемры. Але вось ён зноў вынырнуў адтуль-пераломваўся ў куце й на часiну ўжо выразным гiгантам затрымлiваўся над катухом з бульбай, каб пачаць папярэднюю вандроўку.

Вялiчынёй як добраму кату пралезьцi, ваконца асьвятляла крыху варыўню адно ранiцай. Малым яго наўмысна зрабiлi. Было-б большае, пiльнуй тады зладзеяў. Лучыну ў варыўнi палiць небясьпечна. Глядзiш, пырсьне iскрой ўбок, займецца полымем павуцiна й шукай тады ратунку. А каганцова полымя. якое параўнаў-бы Пракоп да кацiнага вочка, зьядала апошнiя кроплi цэннае нафты. Пры такой думцы млосна рабiлася. Учора Мiкола калеў у Гацях тры гадзiны ў чарзе за нафтай i вярнуўся дахаты з пустой лiтроўкай. Поўбяды было-б, калi-б жорны не спатрэбiлiся. Выглядала, што ня толькi аўсянку, але й зярно на хлеб саматугам трэба малоць будзе. Учора Сявенька вярныўся з млыну ў Докшыцах i прывез надта няцiкавыя навiны. Сяляне чакалi ў чарзе па два-тры днi.

— Засыпаюць казённае, ну а ты чакай. Алi што-ж маюць рабiць, людцы добрыя? — апавядаў Сявенька крыўдна-дрыжачым голасам. — От i чакаюць, на вазох сьпяць, каб наперад хто нi пiралез. Я табе, Пракопка, кажу, каб я з гэтага месца нi зышоў, такога яшчо ня вiдзiў. Жыда ўжо мусiць пагналi, а на яго месца нейкага савецкага басяка паставiлi, паруску гаворыць. Чорт яго басячыну бацьку знаiць адкуль ён. Гарэлкай залiўшыся, iдзець дык ад яго на сажнi тры як ад броварнай сьмярдзючай бочкi нясець. От ты да яго й падступiся. Гэта каб знаў, як каторыя другiя пранюхалi, дык самагонкi лiтроўку купiў i з сабой узяў-бы. Каторыя так робяць, дык iм першая рука. А рэшта — стаi ў непагадзi, зябнi да касьцей, галодна… што яму, басяку… Некаторыя, што гарэлкi нi прывязьлi, спрабавалi нейкага права даходзiць, ведаеш. Дык як ашчэрыўся, п'янюга! Я вам iцi вашу маць, кажа, кулакi, буржуi й падкулачнiкi, сiчас зламлю вашы буржуйскiя рогi! Вон атсюдава! Госпадзi мой, ня вiдзiць лепей такога! Бокам мне гэтыя мяхi зь зярном вылiзьлi, каб яму прагавiтае на гарэлку горла, нячысьцiку, залажыла. Думаю сабе: сядзеў-бы я лепi дома, круцiў-бы памалу жорны й окэй, здаравейшы быў-бы. Млiва мне гэта бокам вылiзiць. Жарцiкi, так празяб i прагаладаўся. Хоць ты сядзь ды плач, дажылiся, называецца… Сваё, казаў той, цяжкiм потам запрацаванае, спажыць ня маеш як. I даходзь ты дзе якога права…

У змрочнай варыўнi спацелы да паясьнiцы Пракоп, няспынна налягаючы на жорны, зноў i зноў сустракаў назойлiвы вобраз пакрыўджанага Сявенькi. У старога Амэрыканца сьлёзы на вочы пры апавяданьнi набеглi. Жах Пракопа браў. Гэтта да папярэдняй няшчымнiцы, што вечна ў хаце падчас польскае акупацыi панавала, далучылася зусiм нешта новае, чаго яшчэ зусiм дакладна вызначыць ня мог. Да ўлады дабралася свая, дый, згодна апошнiх вестак, савецкая басота. "I даходзь ты якога права… свайго, цяжкiм потам запрацаванага, спажыць няма як", — гучэлi пагрозьлiва Сявенькавы словы. Што гэта такое творыцца? Зьверху адны абяцанкi, рай, маўляў той Маршалкаў, на зямлi настане. Каб вам гэтыя абяцанкi бокам…

Пры жорнах днямi й тыднямi трэба будзе папацецьць. Нiкога не падпражэш. Дзецi вунь думалi, што лёганька гэта. Узяўся Янук. Якi-ж зь работнiк, адкуль у яго сiла тая. Ды яшчэ па Тапсiку прыйсьцi да раўнавагi ня можа. Круцiў, круцiў, задыхаўся, зьнямогся. Мiколава здароўе слабое. Яму хатняй гаспадаркi хапае. Дык вось напiрай сам. Калi-б на тым пастарунку за Паўлюковага басяка сярэдзiны нi адбiлi, што яму такiя жорны змагчы… круцiў-бы, пасьвiстываючы.

Гэтак заварожаны горкiмi думкамi пра мiзэрны быт, роўна трымаў Пракоп тэмпа. Жорнава камень гудзеў раўнамерна й грыз ня толькi падсушаны ў печы авёс, але й горкiмi прадчуваньнямi цёмнага й няведамага цёр, быццам тое зярно, макулiнкi нейкiх Пракопавых спадзяваньняў на лепшае.

Зьнекуль шырака хлынула сьвежае паветра й зусiм прылягло й плоскiм зрабiлася, ледзь-ледзь не пагасла на маленькiм кнаце каганца млявае полымя. Пракоп левай рукой згроб назад спацелыя раськiданыя валосы, падняў вочы й спасьцярог у шырака рашчыненых дзьвярох тых двух, пра каторых цэлы час дрэннае згадваў. Спынiлася й моцна сьцiснула ручку жорнаў Пракопава рука. Ад нечаканасьцi такой непажаданай сустрэчы паленам зацьвярдзеў у роце язык.

Тыя доўга стаялi моўчкi. Нейкая нявыразная ўсьмешка блудзiла на Косьцiкавым твары.

— Iш ты яго, як расхадзiўся! — кiнуў Сабакевiч пераз плячо да Лявона.

Ззаду за камунiстамi спасьцярог Пракоп яснавалосую Янукову чупрыну. I згадаў, што добрыя людзi, чалавека пры працы сустрэўшы, "Божа памажы" казалi. Гэты-ж Ромкаў гаспадар кiнуў тыя iранiчныя словы зь яхiднай усьмешкай на вуснах. I ўсьмешачка тая, таму што ледзь заўважная, скрытая, больш колкай здавалася.

— Так, расхадзiўся! Мельнiцу сваю на ўсю йванаўскую разагнаў! — голасна падхапiў ззаду Шпунт.

— Здрасьця, таварыш Бахмач! — наўмысна голасна гукнуў Косьцiк. — Мелiш?

Пракоп падыйшоў да дзьвярэй i спынiўся пару крокаў ад парогу.

— Здароў Косьцiк, Лявон. Як маецеся?

— Чуеш? — сказаў Косьцiк Лявону, — пытаецца як маемся…

— Ага, хочыць знаць як маемся, — малпаваў Косьцiка Лявон.

— Сiчас я табе ня Косьцiк, а Канстанцiн Паўлавiч Бурак! Панiмаеш?! адказаў зь няпрыхаванай пагрозай у голасе Сабакевiч.

Пракоп зьбянтэжыўся. Нядобрае прадчуваў. Цi не наважылiся, паўзуны, зь яго пазьдзекавацца?

— Што вам трэба? — спытаў суха.

— Чуiш, таварыш Шпунт? Таварыш Бахмач хочыць ведаць што нам трэба, яхiдная ўхмылка скрывiла Косьцiкаў твар.

— Чую, таварыш упылнамочаны, — згадзiўся Лявон, — таварыш Бахмач хочыць ведаць што нам трэба. Iзьвесна…

Пракоп спасьцярог, што дзяцюкi былi добра выпiўшы. Можа якраз гарэлка штурханула iх на такую кусьлiвую гутарку. Прыказка-ж кажа: што ў цьвярозага на розуме, тое ў п'янага на языку. Гэтта-ж важнай была ня так тэма гутаркi, гэтак як адносiны гэтых двух паўзуноў да яго. Разглядалi Пракопа, як нейкую жывёлiну ў заапарку.

— Мелiш, спрашываю? — падняў Сабакевiч голас.

— Ну што-ж… сам вiдзiш, нi хаваюся…

— А хто табе разрашыў малоць? — дзёрзка спытаў Косьцiк.

— Як гэта? — зь няўцямнасьцю спытаў Пракоп. — Гэта яшчо каго пытацца трэба?

— Ну а чаму-ж не? Ну а каб прышоў, прымерна, мяне спрасiў. Язык табе адсох-бы, цi што?

У Косьцiкавых вачох успыхнулi злосныя аганькi, якраз наводля тых, што загарэлiся былi тады, як зьлез з кладнi ў ягоным гумне ды з нажом на Пракопа кiнуўся. Адылi была iстотная розьнiца. Тады Пракоп сустрэў валацугу як гнеўны гаспадар, цяпер-жа басяк быў носьбiтам "народнае ўлады". Цi то ад скразьняку, цi ад страху ўзялi Пракопа дрыжыкi. Голы да пояса, спацелы, мясцамi пакрыты аўсянай мукой, ён зьбянтэжыўся й глядзеў на слуп сонечнага сьвятла, што празь дзiрку ў сьцяне дыяганалей перасякаў нутро гумна.

— Гэта што, закон такi? — здабыўся на адвагу Пракоп.

— Як я скажу, так i закон! Панiмаiш?

— Га? Во гэтага я ня ведаў…

— Ты чуiш, таварыш Шпунт? Гэтага ён ня ведаў, - сказаў Косьцiк.

— Чую, таварышч упылнамочаны, гэтага таварышч Бахмач ня ведаў, паўтарыў калiшнi драгомiшч.

— От нiблагадарны чалавек! — выбухнуў Косьцiк, зiрнуўшы перш на Пракопа, пасьля на Лявона й барэшце на Янука. — Прышла народная ўласьць, стала быць… рабоча-крысьцiянская, наша собсьцьвiнная. Чалавек першы раз у жыцьцi свабоду палучыў. Ты панiмаiш, таварыш Шпунт? Першы раз у жызьнi палучыў чалавек свабоду, паўтараю: сва-бо-ду! Так заместа паблагадарыць тым людзям, каторыя за гэту свабоду, што ён робiць? Спрашываю цябе: што ён робiць? Знаiць-жа чалавек, што сiчас пры ўласьцi свае людзi, значыцца тыя, каторыя для ягонага блага работаюць. Яму-ж цяпер ужо ня трэба баяцца паноў, асаднiкаў, другiх белапольскiх эксплуататараў. Свае-ж людзi пры ўласьцi. Панiмаеш? — выставiў Косьцiк указальны палец на Лявона. — I знаiць-жа чалавек, што цяпер ужо ня трэба аб жызьнi забоцiцца. Усяго хватаiць. А як чаго нету, дык да каго нужна абрацiцца? Га? — спрашываю цябе, — да каго? Ну ясна, да сваей уласьцi!

— Верна, — згадзiўся Лявон.

— Слышыш, таварыш Бахмач? Да каго абрацiцца нужна?

Пракоп нявыразна нешта буркнуў пад носам.

— Дык ты чаму-ж да нас нi прышоў, чаму нам нi сказаў, што таварышчы, мол так i так, у тым i ў тым у мяне нужда ёсьць, памажыце… Э-гээ, як то так можна? — запаволiў Косьцiк тэмпа.

Янук пазiраў на тое тучнае, чырвонае Косьцiкава мурло, то на дрыжачага, моцна церпячага ад гэтай зьдзеклiва-насьмешлiвай гутаркi бацьку. Каб быў дужы, каб мог схапiць i змагчы гэтых двух басякоў…

— Дык уместа таго, штоб ён да нас прышоў, пасаветаваўся й помашчы папрасiў, дык не, мы гэта далжны аб iм забоцiцца. Сядзiм, значыць i думаем: як гэта наш таварыш Пракоп там пажываiць, ня нужна лi яму чаго-нiбудзь… Iш ты, якi нiблагадарны! — махаў Сабакевiч Пракопу ля спацелага твару пальцам i прамаўляў тонам, якiм дакараюць дзяцей.

— Нiблагадарны, гэ-гэ! — згадзiўся Лявон.

— Ну эта, прымерна, было-б прасьцiцельна, есьлi-б гэта ня мой друг так зрабiў. Ато хто-ж гэта так зрабiў? Ды нiхто другой, як мой лучшы друг Пракоп Бахмач, людзi добрыя! Да, он сам! Гэ-гэ! — зьдзекваўся Косьцiк.

— Ну да, лепшы друг, — згадзiўся Лявон.

— Да разьве ты ня помнiш, таварыш Бахмач, як ты мяне ў сваiм гумне прыхiнуў, на кладнi начлег даў? Як патом цябе белапольская палiцыя цягала, га?

Хвiлiна маўчаньня трывала доўга. Недзе над Гараваткай усхадзiлiся вароны, у Лiпавiчах гудзеў трактар. Па чарзе, быццам моцна пакрыўджаны, Косьцiк пазiраў на людзей. Янук глядзеў унiз. Накачвалiся сьлёзы. Ужо колькi раз пазiраў на вiлы, што ў застаронку стаяi. У выпадку чаго, дык… Страшна падумаць было.

— Ты-ж за мяне, таварыш Бахмач, страдаў. Панiмаiш?

— Верна, савяршэнна верна, таварыш упылнамо… — вярзiў Лявон.

— Ну так от. Есьлi ты так пастрадаў за нас, каторыя за савецкую ўласьць баролiся, так зачэм сiчас ты такi няблагадарны тым людзям, так сказаць, што пры ўласьцi, каторыя табе памагчы хочуць? Э-гэ, што-ж гэта такое, спрашываю я вас таварышчы?

Зноў Косьцiк у вельмi пакрыўджанага ператварыўся.

— Апяць хачу спрасiць цябе, таварыш Бахмач, чаму ты ў камбед нi запiсаўся? Га? Пачаму?

Пракоп маўчаў.

— Спрашываю, ну атвiчай-жа! Языка нi маеш, цi што?

— А можа й нi маiць? — усьмiхнуўся Лявон.

Косьцiк стрэлiў ў Лявона дакорлiвым позiркам.

— Ну, таварыш Бахмач, скажы чаму ты ў камбед нi запiсаўся? Да разьве, есьлi-б ты запiсаўся, мукi мала было-б табе? Зачэм-жа тады малоць?

— Я чужога нi хачу, — цьвёрда сказаў Пракоп.

Дзяцюкi цяпер пазiралi адзiн на аднаго ды на Пракопа з такой няўцямнасьцю, быццам-бы пачулi, што Лiтоўцы маюць зараз пад зямлю правалiцца.

— Э-гэ! — сьвiснуў Сабакевiч. — Ты слышыш, таварыш Шпунт? Слышыш, што сказаў?

— Чую, чаму-ж не…

— Ён сказаў, што чужога ня хочыць, пераказваў, быццам вялiкую тайну, прыцiскаючы й зьдзекваючыся з кажнага слова Сабакевiч.

— Так верна, — згадзiўся Лявон. — Таварышч Бахмач кажыць, што чужога ня хочыць.

— Якое гэта чужое, ты iдзiёт? — раўнуў Косьцiк.

Пракоп, цяпер ўжо не на жарты перапалоханы, адступiў крок назад. Косьцiк наблiзiўся, дыхаў алькагольным гарам у твар. Ён пачаў цiхiм, сiпатым зьмяiным голасам, так што ледзь чуваць было. Голас набiраў моцы.

— Сам таварыш Ленiн када-то сказаў: граб награбленае! Да! Таварыш Ленiн так i сказаў. А ты, дзiравенскi iдзiёт, думаiш, што ты мудрэй Ленiна, га? Спрашываю цябе! Ты ня хочаш чужога? Якога гэта чужога? Разьве панскае i асаднiцкае то нi наша? Разьве ня мы на iх работалi, разьве нi яны нашым потам жылi, ды ад нас пасьледнi кусок хлеба забiралi? Га? За каго ты таварыша Сталiна й нас шчытаiш, за дурняў? Га?

Косьцiк адыйшоўсдя ад парогу варыўнi. Ён зрабiў пару кругоў па гумне, пазiраючы коса на Пракопа й iншых.

— Ну а як ты, Янук, думаiш, праўду гавару, цi не? — спытаў Янука.

— Так, — буркнуў ледзь чутна перапалоханы Янук. Даўно спасьцярог, што Косьцiк быў азброены й навет пару разоў руку на кабуры трымаў.

— От вiдзiш, таварышч Бахмач, дажа й сын твой са мной сагласiн. Ну што-ж, iдзiёт ты да й толька таво…

Сабакевiч махнуў рукой, плюнуў на бок i спынiўся ў вадчыненых варотах гумна. Залажыўшы рукi назад, доўгi час стаяў нярухома. Лявон спынiўся побач, мяркаваў што будзе далей. Пракоп выйшаў з варыўнi, надзеў кашулю. Ён пазiраў на Янука, ня ведаў што рабiць. Маўчаньне трывала доўга. На страсе паднялi вэрхал вераб'i. Кiнуўся на некага доктараў Мурзiк.

— Пракоп, нясi гарэлку! — адвярнуўся Косцiк i гукнуў на Бахмача. — Маць тваю за нагу, так i быць. Хоць ты i iдзiёт, алi-ж разам страдалi, дык i трэба адпразнаваць прыход нашай камунiсьцiчаскай савецкай власьцi… Як ты думаеш, Лявон?

— Верна, нужна адпразнаваць, — падхапiў Шпунт.

Пракоп ня рушыў зь месца. Зьняважаны й перапалоханы, пазiраў то на двух басякоў, то вельмi ўпарта глядзеў на Янука, быццам у яго вачох ратунку шукаў.На таўстых Косьцiкавых вуснах пырхала ледзь заўважная ўсьмешка, дрыгаў шрам на лбе.

— Ну дык чаго стаiш, як той на вясельлi? — падняў голас Сабакевiч. — Цi можа за савецкую ўласьць ня хочаш з намi выпiць? Кажу, гарэлкi нясi!

— Нiма ў мяне гарэлкi, — цiхаў сказаў Бахмач.

— Што? Гарэлкi нiма? От бiда вялiкая, — ўсьмiхнуўся Сабакевiч. — На во грошы, пашлi пацана, нiхай купiць.

Ён падыйшоў да Бахмача i з выцягнутага зь кiшэнi жмуту банкнотаў адзьдзялiў адзiн чырванец i даваў Пракопу. — На, бяры, нi сьцiсьняйся. За савецкую ўласьць вып'ем.

Апроч прынагоднай чаркi на якiм сямейным, цi рэлiгiйным сьвяце, Пракоп нiколi ня пiў. Жахнуўся думкi, што басякi гэтыя сядуць за ягоным сталом i, калi непаслухмяны будзе, могуць гарэлкi сiлай у рот налiць.

— На, кажу! — налягаў Сабакевiч i сiлай упхнуў чырванец у Пракопаву руку.

— Янучок, гэта самае… зьбегай да Кмiты, у яго пэўня ёсьцiка, — сказаў дрыжачым голасам Пракоп, усьведамiўшы, што выкруцiцца яму ня ўдасца.

— Добра, тата, — адказаў хлапец. Ён узяў з бацькавай потнай, заробленай у аўсяную муку рукi новы банкнот, што надта прыемна ў руцэ шалясьцеў. Не марудзячы, праз двор рушыў на вулiцу. Разгарнуў грошы ды ўважна iм прыглядаўся. На паперцы сядзеў такi самы лысун з прыжмуранымi вочкамi й жулiкаватай ухмылкай, як на тым партрэце ў школе. Янук ужо ведаў яго прозьвiшча, што рэдка сходзiла з вуснаў савецкiх палiтрукоў. Часта гарлапанiлi пра яго ў песьнях.

18

Кмiта Тодар, пачуўшы каму патрэбна гарэлка, усьмiхнуўся.

— А грошы табе ён даў? — спытаў.

Ня ўсьпеў Янук паказаць яму чырванец, як Тодар яго з рук выхапiў.

— Гэта дык здорава, — цмокныў вуснамi ў паперку. — Калi такiмi новiнькiмi раськiдаiцца, дык мусiць водзяцца яны ў яго.

Тодар плюнуў на паперку, пацёр яе.

— Абнавiць во трэба. Ну што-ж, за чырванец мусiць лiтроўку гнаць… Пачакай, я тут зараз…

Тодар зьбегаў унiз у склеп i хутка вярнуўся зь лiтроўкай. Сiвуха была добра закаркована.

— Калi скажа, што дорага, цi што, дык скажы, што гэта за сталiчную лепшая, — паднёс свой карэлы ўказальны палец Януку пад нос. — Будзiш помнiць?

— Буду, — адказаў хлапец.

— Пачакай, так нi нясi, загарнуць у нешта трэба.

У куце шупляды Тодар знайшоў кавалак газэты й загарнуў пляшку.

— От так лепi будзiць, — сказаў, - толька-ж глядзi, баранi Божа, нi пабi.

— Ну от вiдзiш як скора, умеючы, — сказаў Косьцiк Януку, калi той увайшоў у хату. — Нясi, Пракоп, закуску.

Пракоп, бяз слова, выйшаў у сенцы.

— Тодар здачы даў табе? — спытаў Косьцiк Янука, што пiльна ўзiраўся ў новых начальнiкаў.

— Ды нi даў…

— Нi даў? Iш ты яго! Ну да я зь iм рашчытаюся. Ад яўрэяў мусiць навучыўся.

— Казаў, што самагонка ягоная лепшая, чым сталiчная, — паясьнiў Янук.

— Як, як? Лепшая, чым сталiчная? Га-га-га! — зарагатаў на поўне горла Косьцiк. — Ты слышыш, Лявон? От i шэльма, крутадух! Га-га-га!

Лявон памагаў Косьцiку й два дзяцюкi шчыра й голасна рагаталi, калi Пракоп адчынiў дзьверы. Зiрнуўшы няўцямна на няпрошаных начальнiкаў, ён маўклiва паставiў на стол мску салёных агуркоў, палажыў акраец хлеба, пайшоў да палiцы i ўзяўся расстаўляць пасуду.

— Прабачце, дзяцюкi, — сказаў сьцiпла, — нiчога ў мяне скаромнага нiма, от агурок, ды хлеб…

— Да чаго ты бядуiш? — падыйшоў да гаспадара Косьцiк i са штучнай добразычлiвасьцю так шлёпнуў Бахмача па плячы, што той аж пахiснуўся. Садзiся во, — узяў Пракопа за руку й сiлай пасадзiў на краю стала. — Ты чуў, што Тодар твайму пацану сказаў, га? От шэльма, кажа, што яго самагонка за сталiчную лепшая. Га-га-га! Чуў такое, таварыш Бахмач?

Пракоп нiчога не адказаў, пазiраў на дзяцюкоў коса, быццам на зьвяроў, асьцерагаючыся, каб ня ўкусiлi.

— Ну дык ты, Лявон, чаго марудзiш? Адпячатывай! — загадаў Сабакевiч.

Лявона ня трэба спанукаць было. Рухам спрактыкаванага п'янiцы, ён хапiў пляшку й хлёстка стукнуў па левай даланi. Корак выскачыў на стол, а Лявон пачаў напаўняць чаркi. Ён налiў амаль палову першае, затрымаўся й спытаў Пракопа:

— Ты, таварыш Бахмач, чаму гэтыя напарсткi нам падаў? Гуляць зь iмi, цi што? Стаканаў у цябе нету?

Пракоп прынёс з палiцы й паставiў на стале дзьве шклянкi.

— Гэта чаму два? — спытаў Косьцiк.

— Ды я-ж, самi знаiця, ня п'ю, — зьбянтэжыўся Пракоп.

— Нi прытварайся! — груба сказаў Косьцiк. — Ты што, за савецкую ўласьць, за здароўе таварыша Сталiна ня вып'еш?

Апраўдвацца было небясьпечна. Пракоп зрабiў яшчэ адно падарожжа да палiцы й паставiў на стале трэцюю шклянку. Лявон узяўся налiваць з асалодай. Носам уцягваў самагонны пах.

— Прыгару нi чуваць, — сказаў. — Мусiць Тодар ужо добра руку набiў.

Лявон пачаў ад Косьцiкавай шклянкi. Зiрнуўшы на сябру, Сабакевiч кiўнуў галавой.

— Ты што гэта, традыцыi нi знаiш? Гаспадару трэба першаму налiваць.

Нiчога не адказаўшы, Лявон нагнуў пляшку. Самагонка прыемна булькала. Налiўшы палову шклянкi, Лявон пазiраў на Косьцiка.

— Лi, лi поўную, — усьмiхнуўся той. — Таварышч Бахмач за таварышча Сталiна поўную вып'iць. Праўда, Пракоп?

Нахабна вымаўленае «Пракоп» асаблiва ўкалола Бахмача. Быццам хацеў сказаць "бязьмен ты". Была гэтта й зьнявага, i зьдзек. Таўстыя вусны ўсьмiхалiся, шэрыя вочы пагражалi. Асноўным аб'ектам Пракопавага зацiкаўленьня, што поўнiла яго вялiкай трывогай, была шклянка Кмiтавай самагонкi, каторую зухавата налiвала Лявонава рука. Вось яна, чысьцюсенькая-поўненькая, стаяла на ягоным, Пракопавым стале й на паядынак выклiкала. А Лявон ўжо напоўнiў Косьцiкаву й падганяў сваю. Разьлiў больш паловы пляшкi.

Косьцiкава вялiкая правая далонь, белая й гладкая, што мусiць ужо ад нiткi й iголкi адвыкла, спакойна адпачывала ля поўнай шклянкi на стале. Золатам зьзяў на пальцы вялiкi сыгнэт з прыгожым чырвоным камянём i лiтарай «К» ан iм. Якраз у гэну хвiлiну Сабакевiч зiрнуў на свой ручны залаты гадзiньнiк. Спасьцярогшы ўсё гэта, у вадным кiрунку павандравалi Пракопавы думкi. Калiшнi сабакарэз сядзеў цяпер гаспадаром у яго хаце. На руках чужое золата, у кабуры — пераканальны довад сiлы "народнай улады". Гэта той самы шэльма, што некалi пачаў сваю дарогу "ў людзi" кражай настаўнiчынага гадзiньнiка ў пачатковай школе. Хто тады мог прадбачыць, што з таго шчанюка-злодзея вырасьце? Плён дасьпеў, спажывайце, людзi добрыя…

Дзяцюкi ўсталi. Неахвотна, паволi падняўся Пракоп.

— Дык от, таварышчы, — урачыста пачаў Косьцiк, высака, перад самым носам трымаюччы шклянку, — вып'ем усе да дна. Паўтараю: да дна!

Зiрнуў упарта на Пракопа й прадаўжаў: — За наша асвабаждзенiя ад белапанскага iга, за нашу народную, савецкую ўласьць, за нашу доблiсную Красную Армiю, што нас асвабадзiла, да i за нашага важдзя, атца ўсiх народаў, вялiкага й мудрага таварышча Сталiна! Да здраствуiць!

— Да здраствуiць! — падтрымаў Лявон.

Косьцiк i Лявон пачалi пiць зь вялiкай насалодай. Спасьцярогшы, што Пракоп ледзь вусны памачыў, Сабакевiч перасьцярог: — Пракоп, за таварышча Сталiна п'ем, стала быць да дна далжон!

Пракопава нутро пратэставала супраць пякучай, смуроднай, гаркой вадкасьцi. На сiлу пару кропляў адпiў. Косьцiк зноў зьвярнуўся да яго: Кажу табе яшчо раз, таварыш Бахмач, гэта другi раз прадупрэждаю, што за таварышча Сталiна абiзацiльна нужна пiць да самага дна. Панiмаiш? А трэцi раз прадупраждаць ня буду.

Перамогшы агiду, Пракоп нагнуў шклянку. Сочачы дзяцюкоў адпiў пару глыткоў, ды шклянку трымаў пры вуснах. Вiдаць, пераканаўшыся, што Бахмач узяўся пiць, Косьцiк скончыў сваю разам зь Лявонам. Пераз плечы камунiсты шпурнулi шклянкi ў качарэжнiк. Адпiўшы мо трэцюю часьць, Пракоп затрымаўся. Мiгам зар'ентаваўшыся, ён кiнуў сваю шклянку пераз плячо. Шкло пырснула на глiнянай падлозе. Зьбянтэжаны Янук устаў з лавы.

— Так i трэба! — гукнуў Косьцiк. — З каторага стакана пiлi за таварышча Сталiна, з таго нiхто болi нi далжон пiць. Маладцы, га-га!

Усе селi. Прыйшло нязручнае маўчаньне, каторае зноў спынiў Косьцiк.

— Эта самае, — пачаў ён паволi, бяручы вiдэльцам з талеркi кiслы гурок, — мне здаецца, што таварышч Бахмач ня выпiў да дна… Верна, таварышч Шпунт?

— Да, верна, ня выпiў, - згадзiўся папугай.

— I многа ня выпiў? — прыжмурыўшы хiтра вочы й кусаючы гурок, пiльна ўглядаўся ў Пракопа Ромкаў гаспадар.

— Оо так мусiць з палавiну, цi болi, — мяркаваў Шпунт.

— Болi як палавiну? — намагаўся дзiвiцца Косьцiк. — Верна, Пракоп?

Бахмач маўчаў.

— Я цябе спрашываю, Пракоп, верна iлi нет, што ты палавiну цi болi ня выпiў?

Голас быў цьвёрды, рэзкi.

— Я-ж вам казаў, што што нiколi ня п'ю, — ледзь чутна, з трывогай адказаў Пракоп.

— Я цябе нi спрашываў, цi ты п'еш iлi нет, — сказаў Косьцiк. — Цi ты нi знаў гэтага, што калi п'еш за здароўе якога дарагога чалавека, дык трэба да дна выпiць, так як рускiя робяць? Што дажа тыя, каторыя нiкада ня п'юць, прыдзержываюцца гэтага? Га?

— Я-ж гэта самае… чуў, - прызнаўся Пракоп.

— Ну так от, галубчык… ты, стала быць, прызнаўся, што за нашага важдзя таварышча Сталiна нi хацеў выпiць. Верна?

Цi яго хапiў скразьняк у варыўнi, цi ад перапалоху пачалi браць Пракопа дрыжыкi. Холадна стала. Той глыток самагонкi замуцiў галаву. Пытаўся сам сябе Пракоп, цi ня лепш было-б, змагаючы агiду, выпiць поўную шклянку. Абы не чапiлiся, каб хутчэй iхныя нячыстыя ногi зь яго хаты панясло. Дзяцюкi, злосна пазiраючы на яго, кусалi хлеб i жвалi гуркi.

— Верна? — насядаў Косьцiк.

— Косьцiк, нi чапiся ты да мяне. Вiдзiш, што я слабы й нi магу, сказаў Пракоп дрыжачым голасам. Думаў, што такiм зваротам знойдзе нейкi мост да сумленьня басяка. Не магло-ж быць, каб ня меў ён нiякага сумленьня. Калi была ў яго навет маленькая макулiнка яго, дык льга было дарогу шукаць.

— Ты гэта што косьцiкаiш? Якi я табе Косьцiк? Нi казаў я табе раней як абрашчацца? — выбухнуў Ромкаў уласьнiк.

Пракоп схiлiў галаву. Глядзеў на шрам на стале, якi дзецi некалi ножам зрабiлi. Шрам бег з кута наўскос на якога паўмэтра даўжынi. Пры канцы яго была выкалупана ўпадзiнка. Якраз гэна месца, цямнейшае за навакольную гладзь, пачало мiгацець у вачох.

— Я цябе навучу! — сiпеў Косьцiк збоку.

Адылi Пракоп чуў i ня чуў яго. Было гэта быццам рэха нейкай недарэчнай зьявы, што на ягонай лаве расьселася. Ды зьява-ж гэта, — ня можа-ж быць! скора вось прападзе й зусiм добры й жыцьцядайны супакой запануе ў Пракопавай хаце. Бахмач падняў галаву й вярнуўся ў рэальны сьвет. Зiрнуў на Янука на лаве. Хлапец спасьцярог у бацькавых вачох нешта недарэчна-бездапаможнае. Цi мо было гэта ад таго, што бацька нiколi гарэлкi ў вусны ня браў, а цяперака Кмiтавай "лепшай чым сталiчнай" пад пагрозай мусiў сербануць, цi таму, што нiяк выхаду з пасткi ня мог знайсьцi.

— Штрафнога яму! — запрапанаваў Лявон.

— От малайчына, друг Лявон! — шлёпнуў Косьцiк таварыша па плячы. Люблю цябе за ум твой тонкi й пачцiцiльную, так сказаць, фiзiяномiю. Штрафнога, кажаш?

— Ну да, штрафнога. За таварышча Сталiна ня выпiў, так палагаiцца! паправiў падбадзёраны Сабакевiчам Ляцвон.

— Так i быць, штрафнога! — урачыста згадзiўся Сабакевiч i стукнуў даланёй па стале так, што аж посуд задрыжэў i недзе за вакном закудахтала зь перапалоху курыца. Лявон прынёс з палiцы шклянкi й адну зь iх набухтырыў самагонкай. Дзяцюкi ацiхлi й пазiралi на Бахмача. У позiрках загнязьдзiлася ўпартая нянавiсьць. Указальным пальцам Косьцiк пачаў раўнамерна стукаць па стале. Стук паступова ўзмацняўся й моцна трывожыў Пракопа. Цяжка было вытрымаць зухавата-выклiкаючы Косьцiкаў позiрк i Бахмач зусiм зьбянтэжыўся. Зiрнуў на Янука, што аж падняўся з лавы, разумеючы напружаньне.

На вулiцы пачулiся мужчынскiя галасы.

— Ну, за таварышча Сталiна! — загадаў Косьцiк.

Голас роўны й пагрозьлiвы, а палец прадаўжаў барабанiць па стале, прысьпяшаючы тэмпа. Пракоп пазiраў на гэты палец, то на цэлую, аброслую валосьсем Косьцiкаву руку, на зьзяючы сыгнэт на пальцы. Стук адбiваўся ў Пракопавых грудзёх балючым рэхам.

— Устань! — гаркнуў Косьцiк. — За таварышча Сталiна да самага дна!

У Пракопавых вачох мiльгануў абрыс кабуры Косьцiкавага пiсталету. Жартаваць, басяк, ня мог. Чаго добрага, застрэлiць. Паволi падняўся Пракоп. Правай рукой узяў шклянку, але дрыжэла млосная рука, аблiваў яго сьцюдзёны пот. На паўдарозе рука спынiлася ды паставiла самагонку на стол i лягла побач. Тая самая рука, што давала раду цяжкiм i шурпатым прыладам сялянскай працы, цяпер бездапаможна адпачывала пры шклянцы Кмiтавай "лепшай, чым сталiчнай".

— Госпадзi, зьмiлуйся, — пачаў дрыготкi Пракопаў голас, а вочы празь сьлёзы малiлiся да абразоў напокуцi.

— Ты гэта што? — раўнуў, ускочыўшы з лавы Косьцiк, — якi такi табе Госпадзi? За Сталiна пiць кажу.

Рэха Сабакебiчавага голасу скаланула Пракопавай хатай, але гаспадар не зварухнуўся, ён прылiп зрокам да абразоў.

— Сьвятая Апрасiньня Полацкая, Дарагая i Справядлiвая, заступiся i памiлуй! — дрыжэў, насычаны жальбой Пракопаў голас.

Нешта ненатуральнае было ў гэных трох, застылых пры стале фiгурах: сонцам асьветлены, спацелы Пракопаў твар, вочы сьлязьмi наплыўшыя, дрыжачыя вусны, дурнаватая Лявонава фiзiяномiя й дыхаючы агнём ненавiсьцi, во-во гатовы рынуцца на чалавека Сабакевiч.

Спынiў дыцханьне Янук. Зараз iскра ўспыхне.

— Я табе, iцi тваю маць, пакажу тваю Прасiньню! — выбухнуў Сабакевiч. Маланкавым рухам схапiў напоўненую Пракопаву шклянку й ёмка пусьцiў у кут. Гучна пасыпалася з рамак шкло й самагонка пырснула навокал. Ён трапiў у цэнтр абраза Прадславы.

— Во табе, твая Прасiньня, iдзiёт ты! — раўнуў п'яны Сабакевiч. — Ты, стала быць, за таварышча Сталiна пiць ня хочаш! Я-ж цябе сiчас…

Ён замахнуўся, каб даць Пракопу аплявуху, але Лявон зручна схапiў яго за руку.

— Пiрастань, Кастусь, мерку знай!

Адчынiлiся дзьверы. Увайшоў Алесь, а за iм Антось Дзяркач. Перазь iхныя плечы пазiрала Кмiтава Аўдоля. Спынiлiся ля парогу.

— Што гэта такое тут робiцца? — спытаў Алесь.

Зрок ягоны спынiўся на камунiстах, пасьля на швагры, а найдаўжэй на пабiтым абразе напокуцi.

— Ээ-гэ! А хто-ж гэта ў нас такi ўдалы майстра, што так пекна абразы наўчыўся бiць?

Аблакацiўшыся на стол, Пракоп ашчаперыў з двух бакоў галаву, закрыў далонямi твар. Адно дрыжэлi яго худыя плечы. Лявон i Косьцiк цяпер расьселiся на лаве, задам да стала й моўчкi прыглядалiся прыбыўшым.

— А ягодка-ж мая! — ахнула Аўдоля, — абразы пабiў! А каторы-ж гэта?

— Часта мы спатыкаемся сягоньнiка, — усьмiхнуўся да двух камунiстаў Антось. — Гэта-ж, як той казаў, самi-ж пэўня нi так сабе ходзiце?

— А табе што? У тваю хату прыйшлi, цi цябе маем пытацца? — агрызнуўся Шпунт. — А табе, баба, што трэба? — гаркнуў ён да Аўдолi.

— Ну як табе сказаць? — паволi пачаў Антось, — Начальства, гэта самае, я думаў, надта й надта занятае, новае жыцьцё, казаў той, строiць… ну дык гэтта й прыйшло ў галаву, што пэўня-ж нi так сабе, бiзь якой-небудзь патрэбы от ходзiце… Алi-ж i трапiў, шэльма, у самую сярэдзiну абраза. Каторы гэта з вас такi варашылаўскi стралок?

— Надта-ж ты, Лявон, расхадзiўся, што й старых нi шануiш. Што я табе, сука якая? — прабiрала Шпунта Аўдоля.

Алесь зiрнуў на Янука, што памкнуўся нешта сказаць.

— Ты, Янучок, маўчы, — сказаў Алесь пляменьнiку. — Нiхай той зухаваты сам прызнаiцца. Гэта-ж i стралок зь яго мусiць нiсамавiты, цi-ж жарцiкi ў самую сярэдзiну папасьцi! Алi-ж гарэлачка-самагоначка мусiць тутака вiнаватая…

— Ты, Алесь, лепi прыкусi язык. I ты, Антось, — пагрозьлiва сказаў Сабакевiч, — ане, то…

— То што? — спытаў Антось.

— Пазнаiш што, — памог Косьцiку Лявон. — А ты, Аўдоля, лепi iшла-б дамоў, нi тваё тут дзела.

— Вы гэта што, пагражаiце? — спытаў Алесь.

— Як хочаш думай, — адказаў Косьцiк. — Нi табе мiшацца ў чужое, дзе начальства цяне ня просiць.

— Якое гэта чужое? — заступiўся за Алеся Антось. — Цi гэта нi швагра ягоны пры стале сядзiць? Цi гэта можа Пракоп вас у госьцi папрасiў, ды для вашай пацехi свой абраз пабiў?

— Ты, Антось, знаiш што, надта ня рыпайся! Я цябе яшчо вазьму ў вабарот за тое, што лозунг спэцкаў, - устаў з лавы Лявон.

— Ты гэта што, мяне за руку злавiў? — адсек Антось. — Знаiш, Шпунт, тую прыказку: нi страш бабу…

Зiрнуўшы на Аўдолю й Янука, Антось ня скончыў прыказкi.

— Ну мы яшчо паглядзiм! — пагражаў Лявон.

— Дык каторы з вас такi спэц, што так ёмка па абразе даў? — насядаў Антось.

— Пытайся ў iх, калi хочаш, — паказаў Косьцiк, устаючы, на Бахмачоў. I я вам пасаветаваў-бы болi iнцiрасавацца сваiмi дзiламi, а менi нашымi. Так здаравей будзiць для ўсiх. Давай пайдзем, Лявон.

Косьцiк накiраваўся да дзьвярэй.

— А я з табой яшчо буду гаварыць, — сказаў Лявон Антосю на адыходзе.

Камунiсты стукнулi дзьвярмi i ўжо зь сяней пачулiся моцныя маты. Антось i Алесь пэўны час ненаважана стаялi. Алесь наблiзiўся да Пракопа, палажыў яму руку на плячо.

— Пракопка, што гэтыя гiцлi гэтта нарабiлi?

Пракоп памалу працёр далонямi вочы, зьбянтэжана зiрнуў на швагру, пасьля на Аўдолю.

— Ат, — махнуў рукою, — можа лепi прамаўчаць…

Антось i Алесь хутка зар'ентавалiся ў чым справа. Раскажы што перад гэтай пахатухай, дык уся вёска заўтра ведаць будзе.

— Ну што ты, дзядзька Пракоп, — голасна сказаў Антось, — а што тут утойваць? Нiхай ведаюць людзо.

Настала нязручнае маўчаньне. Янук пазiраў у вакно, пасьля адвярнуўся.

— Паехалi, — паведамiў.

Аўдоля прысела каля хлопца на лаве й лiсьлiва зазiрнула яму ў вочы.

— Хто-ж гэта абраз пабiў, Янучок? — спытала.

— Сабакевiч, хто-ж яшчо, — адказаў злосны хлапец.

— А ягодка-ж мая, Сабакевiч, кажаш! — ахнула Аўдоля. — А навошта-ж яму абраз? Ён у яго есьцi прасiў, цi якой трасцы?

— Гэта-ж тату сiлай напаiць хацелi, а калi ён ня мог выпiць, дык як схопiць Косьцiк поўную шклянку самагонкi, ды як чарахнiць па абразе?

— От каб яго зiмля нi насiла, галадранца кусок! — плюнуў Алесь.

— А ягодка мая, гэта-ж цi так можна па абразе? Як яму ня грэх? дзiвiлася Аўдоля.

— Якi там грэх… басяк-жа ў Бога ня верыць, — спасьцярог Антось.

— Алi-ж чаму гэта па абразе? — дамагалася Аўдоля. — Што гэта было тутака, Пракоп?

Бахмач маўчаў. Ён дрыжэў пры стале, мусiць ня могучы вярнуць раўнавагi.

— Тата малiўся да Прадславы Апрасiньнi, ня мог гарэлкi зь iмi пiць, от што, — тлумачыў Янук.

— Дык што-ж, малiцца няможна? — заўважыў Алесь. — А чаму яны яго змушалi, за што гарэлку пiлi?

— За таварышча Сталiна й асвабаждзеньня, во за што… I Лявон ды Косьцiк пагражалi тату, што за таварышча Сталiна й за асвабаждзеньня трэба пiць да самюсенькага дна, а калi ён ня вып'iць, дык яны яму нешта пакажуць. Ну й паказалi, — выказаў адным дыхам Янук.

— А ягодка-ж мая, нявiданае-няслыханае, — охкала Аўдоля. — А дзе-ж гэта яны самагонку бралi, сынок?

— Ды ў вашага-ж купiлi, — адказаў Янук, — мяне пасылалi.

— У Тодара? — зьдзiвiлася Аўдоля.

— А ў каго-ж, — адказаў Янук.

— I колькi-ж ён узяў зь iх? — узрастала Аўдолiна цiкавасьць.

— Цэлы чырванец.

— Ты, хлапец, мусiць брэшаш. Быць гэтага ня можыць! — запратэставала пахатуха.

— Цётка Аўдоля, што гэта гавораце? Я вам сабака, цi што? — дзёрзка адказаў Янук.

— Ну я-ж яму пакажу, я-ж яму вушы абарву! — усхадзiлася жанчына. — А казаў-жа, што нiма. Ды яшчо самагонку прадаець, каб абразы бiў гэты…

Яна спынiла кленiчы, каб лiшняга не сказаць, разглядалася навокал, быццам спагады шукаючы. Раптам крутнулася й выходзячы моцна стукнула дзьвярмi.

— От-жа й баба, — цiха сказаў Антось. — I ўдаець нiбыта нi знаiць, што Тодар самагонку гонiць i прадаець. Сука! Як гэта ей ня стыдна!

— Дзе ў яе той стыд, — спасьцярог Алесь. — Глядзi, унь ўжо пэўня ў Пiлiпiхi пра гэта ўсё барабанiць. Скора цэлая вёска знаць будзiць. I якi чорт яе сюды прыгнаў?

— А нiхай усе знаюць. Чаго хаваць? — сказаў Антось. — Дай во гэтай нечысьцi дарогу…

— Эх, Антось, ты Антось, — пачаў Алесь, — здаецца й вялiкi й разумны ты, а як малы гаворыш. Ну нiхай цэлая вёска знаiць, нiхай i дзесяць вёсак знаiць, дык што iм, басякам, дарогу хто загародзiць? Ня вiдзiш, што робiцца? Басота да карыта дабралася. Iх права, iх сiла, робяць што хочуць, от як…

— Праўду ты, Алесь, кажаш, — памаўчаўшы адказаў Антось, — басота сiлу цяперака маiць. Дзяржыцiся, людзi добрыя!

Мужчыны прыселi ля стала й пачалi пытацца гаспадара пра гэну дзiўную вiзыту. Янук доўга стаяў, пазiраў на старэйшых. Да вушэй даляталi беразборлiвыя гукi. У вачох стаяла постаць дрыжачага, прыбiтага, некалi ўстойлiвага бацькi.

Пачалi дрыжэць вусны, нешта моцна цiснула сьлёзы з вачэй. Ня памятаў калi выбег з хаты, мiнуў гумно. Азiрнуўся за Тапсiкам i моцна забалела ў грудзёх. Ужо прытулiўшыся да магутных плячэй Архiпа, даў волю сьлёзам. Лёгкiя дрыжыкi юнацкiх плячэй сунiмалiся на стыку з камлём Архiпа. Запаволiлiся сьлёзы й моцна, да болю сьцiснулiся кулакi.

Як праз туман, нейкая дзiўная, у гэтым сьвятле нiколi раней нябачаная, распрасьцерлася ў начоўках вёска Лiтоўцы. Новая вёска, з новым затоеным дыханьнем, няпэўым поступам у таямнiчае заўтра.

19

Барабаншчына па падрыхтоўцы да выбараў "дзiпутатаў у народны сход", што меўся ў Беластоку адбыцца, трымала ў бесьперапынным млiве языкi партыйных палiтрукоў на працягу даўгiх васеньнiх вечароў.

— Самi дадiте кандiдатов, самi i iзберать будете, — пялiўся Маршалкаў у суправодзе Косьцiка, Лявона й Пятуха.

— Онi, значiтся этi вашi лучшiе сыновья i дочерi, отождествлят ваше многолетнее стремленiе к прiсоедiненiю к родiне нашей, могушчественному Советскому Союзу… Вы воплотiтесь в одно тело с нашей родiной i станет ваша мать родная на зашчiте вашiх iнтересов, а тогда…

Ад «тогда» пачыналася пералiчваньне "благаў", што вось гэтта за парогам чакалi. Варта адно дзьверы адчынiць, як тыя «блага» у хату хлынуць. Пiпку пакурваць i ў столь пляваць будзеце, а "айцец народаў" лепш чымся сам Архангел Стораж вас забясьпечыць.

Маршалкавы вочы мутнелi, твар пакрываўся аўрэоляй сьвятасьцi, калi згадваў як цяжка было раней i якi рай павiнен настаць. Жанчыны пускалi сьлёзы, у куты хусьцiнак чмыхалi. Неяк аднойчы падачас пералiчваньня тых "благаў", што скора ў Лiтоўцы быццам мелiся прычыкiльгаць, ня вытрымаў Антось Дзяркач.

— Гэты куды гладзей за дубовiцкага абуха брэшыць.

Сыкнулi збоку на Антося жанчыны. Дзяцюк агледзеўся й пашкадаваў, што так неасьцярожна выказаўся. Многа хто ледзь рогат стрымаў.

Калi-ж Маршалкаў гаварыў пра "лучшiх сыновей i дочерей" дык ня цямiлi людзi пра каго была мова.

— У вас замечательныя людi есть, коммунiсты й беспартiйные, — паясьняў савецкi камiсар.

Цэлы цымус — i пра гэта неўзабаве лiтоўскiя даведалiся — палягаў у тым, што пануючая камунiстычная партыя й народ рознымi меркамi "замечательных людей" бралi. Дык немалое было зьдзiўленьне, калi на адны, перадвыбарным вечары Сымон Пятух на гэны "народны сход" кандыдатамi Косьцiка й Лявона паставiў. Многа каторыя на залi вушам сваiм ня верылi ды нiхто супярэчыць не асьмелiўся. Трэба-ж было ўсяго двух кандыдатаў i вось сам каравы Сымон, пэўне-ж па загаду зьверху, "лучшiх сыновей" высунуў. Зiрнулi людзi на Пракопа Бахмача, што ў куце маўклiва побач Алеся сядзеў. Пра тое як Косьцiк зь Лявонам яму абраз пабiлi й пабандыцку напаiць намагалiся, вестка шырака па людзях пайшла.

Напярэдаднi выбараў Лявон Шпунт пры помачы Аксенi, ейнага Арсеня, малодшага Пятуха й пад наглядама самога "упылнамочанага сельсавету", а цяпер кандыдата Косьцiка Сабакевiча, "выбарчы ўчастак" падрыхтаваць узяўся. Як доўга жылi-былi Лiтоўцы, нiчога падобнага людзi ня бачылi. Цi-ж жарцiкi, сама, казаў той, гiсторыя ў вёску прывандравала. Мужыцкi разьняволены народ сваiх "лучшiх сыновей" у "народны сход" выбiраць будзе. Гэткiм тонам, ужо добра падвыпiўшы, гаманiў рыжавусаму Захаруку Косьцiк Сабакевiч. Аж рос на вачох адзiн з тых «сынавей», калi на пярэдняй сьцяне Пятуховай хаты зьявiўся ўжо зусiм добра ведамы ледзянавокi твар, а пад iм вялiкiмi лiтарамi лёзунг: "Спасiбо товарiшчу Сталiну за Осцобожденiе". Гэтта-ж зьнiзу, меншыя за той верхнi, прылiплi да сьцяны партрэты Лявона й Косьцiка.

— Да, гэта гiстарычэская ўрэмя… сам народ сваiх будзiць iзьбiраць… Гiстрычэская ўрэ…

Косьцiк перастаў даводзiць Захаруку пра важнасьць падзеi й сачыў як Лявон жардзiну намагаўся паставiць.

— Даёш, паможам!

У выкапаную раней малодшым Пятухом яму ля весьнiц паставiлi вертыкальна спорную бярозавую жардзiну, увышкi так мэтраў зь пятнаццаць. На версе яе чырвоны сьцяг з залатым серпам i молатам распасьцёрся на на лёгкiм ветры.

— От, да й здраствуiць!

Лявон горда зiрнуў на сьцяг, пасьля на сьцяну, дзе ягоны партрэт унiзе прылiп да "атца народаў".

— Цяпер свой свабодны народ i свая ўласьць!

Шпунт рабiў такi выгляд, быццам адно яго намаганьнямi "свая ўласьць" у вёску прыйшла. Нiхто, вядома-ж, ня зьбiраўся яму пярэчыць. Як-нiяк, важнасьць Лявона й Косьцiка вырасла ў сялянскiх вачох.

Ноччу сьцебануў спорны дождж i надта-ж доўга гiстарычная ранiца не асьмельвалася заглянуць поўным сьвятлом у вокны лiтоўскiх хат. Зяблы ветрык разганяў па начоўках дымы з рана закурыўшых комiнаў. Выпялiлася ўрэшце з-за балота млявае сонца. Падгнiлай атавай i прэлым лiсьцем з аселiц цягнула.

Першым на "выбарчы ўчастак" зьявiўся Лявон Шпунт. Кагадзе загадала яму "камунiсьцiчаская парцiя" каб ён, як кандыдат, не перашкаджаў працэсу галасаваньня, адно за парадкам сачыў. Кiнуўшы вокам на гэты агульны парадак на зябкiм Пятуховым дварэ, зморшчыўся Лявон. Цяўкнуў ля будкi сабака й скрыпнулi ў хаце дзьверы. Уладзiмер, малодшы Сымонаў брат, ступiў на вялiзны камень ля дзьвярэй.

— Здароў, Лявон! — прывiтаўся голасна.

— Здароў, Уладзiмер! — даказаў кандыдат.

— Алi-ж i здорава вас, начальнiкаў, сягоньнiка ночы дождж адпсяюрыў. Ну паглядзi во, ха-ха-ха! — разрагатаўся Пятух. Быў гэта крэпкi, вясёлы з твару, рухавы мужчына. — Сталiну дык добра-ткi нюню скрывiў, а вы, жабоцькi. дык саўсiм па сьцяне распаўзьлiся. Ха-ха-ха!

Лявон ня ведаў, што сказаць. Брала злосьць за гэны гулкi сьмех на Ўладзiмера, а найбольш дык хiба-ж на самога Бога. Чаму ён з дажджом не пачакаў?

Зьверху на сьцяне ледзь лiпеў скрыўлены пасiнелы Джугашвiлi, а зьнiзу пад лёзунгам — як той Уладзiмер казаў — распаўзьлiся жабоцькi. Партрэты кандыдатаў сталiся непазнавальнымi. Лявон падыйшоў да сьцяны, згроб рэшткi "кандыдатаў" i выкiнуў за плот.

— Цьфу, такую тваю маць! Якраз як i тады, каля школы нейкi брыда, Дзiркач мусiць напэцкаў. А цяперака дык сам бацька нябесны, такую яго… Нiяк нi вязець!

— Сталiна таксама ськiнiш? — пытаўся Ўладзiмер.

— Мусiць не, — вагаўся Лявон. — Папраўдзе сказаўшы, дык чорт яго знаiць… бiзь яго-ж нiма як…

— Га-га-га! — паехаў рогатам Уладзiмер, — маладзец зь цябе камунiст, з гэткiмi Сталiн далёка заедзiць. Чорт яго знаiць, кажыць, бiзь яго нiма як… га-га-га!

Лявон то чырванеў, то бялеў. Азiрнуўся навокал ды ўсьцешыўся, што адно Пятуховы вушы сказанае чулi. Трэба сабе на лбе запiсаць, што язык на прывязi трымаць. Вось каб дзе так пры людзёх сказаў…

— Пасiнелы партрэт "бацькi народаў" Лявон пакiнуў на сьцяне. Каму трэба той, той разьбярэцца ў чым справа.

Прыехалi дзьве грузавыя машыны зь Лiпавiчаў. Вылезла шэсьць "байцоў" i сам Маршалкаў. Ён прывiтаўся кароткiм «здрасьця». — Всё готово? — спытаў.

— Да, таварыш камiсар.

— Давай аднаго цi двух чалавек, — сказаў Маршалкаў Лявону, — няхай паедуць па тых, што самi прыйсьцi ня могуць.

Прыйшла Пiлiпава Аксеня з сынам. Лявон папрасаiў яе ў "балацiравачную камiсiю". Жанчына не магла разгадаць новага слова, што на Лявонавых вуснах нарадзiлася. Цi была гэтта што ад балота? I пры чым тут балота? Такой кемлiвай i ганарлiвай, ёй-жа пытацца сорамна было.

— А што-ж я, Лёнька, у тэй блацiровачнай камiсii рабiць буду?

— Га? Ды што-ж… сядзець i балоты лiчыць будзiш, во… Дасi, значыцца, чалавеку, каторы прыдзiць, балот, каб ён яго ў скрынку ўкiнуў. А каторы ня кiнiць, дык значыцца пойдзiць за той стол завешаны дываном, ён тады нi галасуiць за сваiх лепшых сыноў камунiстаў i бiспарцiйных, дык такога мы на вока возьмiм. От…

"Балоты" цяпер сталiся яшчэ большай загадкай, але спанатрыла Аксеня, што не ад Лявона ёй нейкага клёку дабiцца. Пабачыўшы Маршалкава, павесялела жанчына. Не атрымалi-ж яшчэ ад "бацькi народаў" адказу наконт падаркаў. Аксенiны сяброўкi ей галаву ўжо прадзяўблi. I карцiла-ж шаўцовай жонцы хутчэй стацца тэй жанчынай, "прымеру каторай пасьледуюць жэншчыны ўсей рэспублiкi".

Аксеня наблiзiлася да камiсара, усьмiхнулася. Спадзявалася, што бальшавiк ледзь не ў абдымкi яе возьме. Колькi разоў бачыў яе навечарох, навет у "красным угалку", што для мясцовай агiтацыi й пашырэньня «палiтграматы» зрабiлi. Гэтта сталася дзiва дзiўнае. Маршалкаў зiрнуў нейкiмi мутнымi (цi не ад учарашняй п'янкi) вачмi й навет ня прывiтаўся. Засеў у горле камяк i ледзь сама чула свой няроўны голас.

— Таварыш камiсар, атвет з Масквы прышоў, цi не?

— Ах, Аксiня Iванаўна, — затросься палiтрук, — ды нажаль яшчэ не, але днямi напэўна ўжо будзе.

Тон i манера выразна паказалi, як няпрыемным было для Маршалкава Аксенiна пытаньне. Яна адыйшла набок, сачыла як жаўнеры выцягнулi патэфон, прымасьцiлi яго на стале ля сьцяны. "Казiныя ножкi" засмуродзiлi сьвежае раньняе паветра. Жаўнер з васпаватым тварам з набажэнствам адчынiў скрыню тое бальшавiцкае цуда, мэханiзму якога нiяк не маглi зразумець малаадукаваныя дзядзькi. Зьмянiў спачатку голку, пасьля доўга ручкай круцiў. На шпянёк пасярэдзiне нацэлiў дзiрку ў кружэлцы, пасунуў кружэлку ўнiз i карэлым рудым ад табакi пальцам крануў круг. Апусьцiў на кружэлку кацiную галоўку з голкай. Спачатку надта трашчэла й шумела, а пасьля сiпаты голас аб'явiў "гэч тавагыша Iёсiпа Вiсагыёнавiча Сталiна".

Манатонна-хрыплаваты голас гучэў недзе ў вялiкiм будынку, бо адбiвалася гулкае рэха й часта спыняла яго бура воплескаў. А пры воплесках гэных падскаквала, здавалася, з захапленьня голка.

— Як то так рукi iм нi забаляць, ягодка мая?

Аўдоля, вiдаць, напякла ўжо аладкаў, накармiла сям'ю й побач Аксенi цяпер стаяла.

— Нешта-ж нiвясёлая ты сягоньнiка, ягодка, — прадаўжала пахатуха. Чаму гэта?

— Ат, нi пытайся, — адмахнулася Аксеня рукой.

— Скажы, калi нi сакрэт, — налягала Кмiцiха.

— Якi там чорта сакрэт… сама знаiш… паслалi во палатно, а фiгу за яго…

Аксенiн дакорлiвы голас дрыжэў ноткай крыўды.

— Папытайся во яго, — паказала Аўдоля вачмi камiсара.

— Пыталася.

— Калi?

— Во цяперака.

— I што-ж ён, ягодка, сказаў?

— Тое самае "к сажаленiю нi палучылi". От як…

— Ну а нi казаў чаму?

— А што-ж ты за язык яго пацягнiш?

— Трэба, ягодка мая, будзiць з другiмi бабамi пагаварыць, што рабiць далей, от як…

— Нiхай сабе. Толька-ж у галаве маей ня месьцiцца, чаму гэта другiя бабы клююць мяне, як усiроўна тоя палатно я сабе забрала цi што… Сама-ж я дала найлепшага дый найболi i яшчо самому Сталiну…

Аксенiн голас гучэў крыўдай. Жанчына глядзела ўнiз, ня могучы вытрымаць пранырлiва-дапытлiвага Аўдолiнага зроку.

— Цiха ты, ягодка, неяк будзiць.

Тымчасам запаволiлася "гэч тавагыша Сталiна". Васпаваты жаўнер адхiлiў на бок кацiную галоўку з iголкай ды доўга круцiў патэфоннай ручкай. "Тавагыш Сталiн" адразу пажвавеў, голас ёмка грымеў-хваляваўся недзе над крамлёўскiмi рэдзькамi, сягаў-iмкнуўся некуды ўвысь i якраз тады, калi здавалася, што вось-вось пырсьне занадта надзьмуханы вялiкi баранi пузыр, расплыўся шырокi акiян воплескаў.

На патэфоне лягла новая кружэлка. Жыдзенькi дзявочы галасок зацягнуў:

На зака-а-а-ацi ходзiт па-а-арынь возьлi дома маiво-о-о…

Гэтта прышкандыбаў у ведамым сурдуце Сымон Пятух. Не сьпяшаючы, выцягнуў сваю карэлую пецярню Марашалкаву, пасьля Лявону, Аксенi дый Тодару з Аўдоляй.

— А ты чаго гэта, як ня еўшы, валюхаешся? — накiнуўся на Сымона Шпунт.

— А што такое? Гарыць, цi што? — адазваўся гультай.

— Па людзей сiчас трэба ехаць… знацца па тых, каторыя самi прыйсьцi ня могуць. Усе, як адзiн чалавек, далжны галасаваць. А твая мацi прыдзiць?

— Ды мусiць не, трэба паехаць забраць.

— Ну дык во, паедзiш забярэш яе, пасьля дзеда Якуба дый сама глядзi яшчо каго…

— Каторым? — зiрнуў Пятух на грузавiкi.

— Сiчас скажу. Ды помнi, што ад найстарэйшых пачынаць. Тутака фатограф ёсьцiка, ён зробiць зьнiмкi, каторыя ў газэця напiчатаюць. Панiмаiш?

— Ну. А дзе-ж Косьцiк?

— Нi тваё дзела. Скора будзiць.

Скрыпеў, шунеў, трашчэў патэфон. Хадзiў "на закаце парынь, ухадзiлi на гражданскую вайну камсамольцы" i ўжо цi ня мiлiённы раз "выхадзiла на бераг Кацюша". Колька яна, бедная, у чарзе за буткам мусiла калець, каб такую колькасьць разоў басанож на гэны бераг не хадзiць…

Ля Пятуховай хаты быццам кiрмаш у чацьвер на Глыбоцкiм рынку. Шырака адчынены ў хату дзьверы. Надзьмутая, з важнай кiславатай мiнай сядзела ля "балацiравачнай скрынi" Аксеня. Побач варушыў даўгiмi рыжымi вусамi Захарук. У шэрым школьным сшытку Дуня Макатунiшка адзначала прозьвiшчы тых, што галасавалi. У вёсцы мала хто «паруску» ведаў. Колькi не адмаўлялася, ня выкруцiлася ад Лявона, дый ведала-ж, што шмат камбедаўскага дабра трапiла Макатуном з ласкi Шпунта. Укусi яго, дык сябе ўкусiш. Казалi людзi некаторыя, што новы лад вымагаў новага падыходу да людзей. Але з другога боку памятала дзяўчына гвалт у лесе. Калi Лявон збоку ацiраўся, на старожы трымалася. Гэтак i сяньня ранiцай, вельмi балюча за мяккое месца ўшчыкнуў.

Людзi гаманiлi за дзьвярмi, мала хто ў хату заходзiў. Спанукаў iх сам энтузiястычны Лявон. Зьявiўся на самакаце Косьцiк.

— Быў на ўчастках Павалiцкага Хвёдара й Саладухi, — паясьнiў, прывiтаўшыся. — А як тут iдзець?

— Ат, медлiнна, — махнуў рукой Шпунт.

У суправодзе вясковых сабак i дзяцей укацiўся ў двор грузавiк. Першай саскочыла рухавая Вульляна. Выцягнулiся рукi на помач дзеду Якубу. Лiтоўскi патрыярх пазаўчора ў пасьцелю залёг. Колькi нi пратэставаў Васiль i нявестка, каб ня трывожылi занямогшага, Пятух учапiўся за дзеда, як клешч за скуру.

— Прыказ дык прыказ! — падняў ён голас. — Мне сказалi прывязьцi жывога цi мёртвага, от!

Паласаваўшыся нарабаваным камбедаўскiм дабром, стары абiбок нагоду ўбачыў. Ягоны сур'ёзны твар i задзiрлiвыя словы не давалi месца на нiякi сумлеў, што забярэ дзеда. Якуба апранулi й вывелi да машыны.

— Што-ж ты гэта, Сымон, каб цябе макарэц, з пасьцелi мяне хворага цягнiш! Выбiралi-б бiзь мяне! — пратэставаў дзед.

— Нiчога табе, дзеду, нi станiцца, — запэўнiваў Пятух. — ты-ж найстарэйшы, дык за табой, казаў той, усе пойдуць.

Зьняможанага дзеда паставiлi на ногi на Пятуховым дварэ ды, падтрымлiваючы, павялi да "балацiровачнай скрынi". Ледзь шкандыбаючы, стары вурчэў пад нос, не адказваў на нiчые вiтаньнi.

— Дык што з гэтым рабiць? — спытаўся, узiраючыся мутнымi вачмi ў лiтары на «балоце».

— Гэта, дзядуля, нашы кандыдаты. Вы галасуiце за iх, дык укiньце ў гэту скрыню i ўсё, — тлумачыла Аксеня.

— Кандзiдаты, кажаш? Хто-ж яны? — спытаў дзед.

— Таварышчы Шпунт i Бурак.

— Таварышчы, кажаш? Каму-ж яны такiя таварышы?

Людзi цiснулiся ў дзьверы, ацiхкла гамонка.

— Ну гэта такая мода, так завуць цяперака. Паноў-жа нiма, усе толька таварышы, — спакойна тлумачыла Аксеня. Захарук падкручваў вусы й маўчаў. Адно Дуня пазiрала зьбянтэжана то надзеда, то на iншых.

— Ага, унь яно як… таварышы, кажаш… — паволi крэкчачы, гаварыў дзед. А тады раптоўна й злосна: — Алi якiя такiя яны мне таварышы, калi хворага з пасьцелi сьцягнулi? Што гэта й памерцi спакойна нiма як? Бiзь мяне нi маглi?

— Да как это так, отец? Да нельзя так. Вы прiмером всей деревнi должны быть, — голасна сказаў Маршалкаў, што дагэтуль збоку трымаўся. — За вамi другiе последуют.

— Прымерам, кажаш… — зморшчыўся дзед. Ягоны слабы зрок блудзiў па людзях, вусны памкнулiся нешта сказаць, ды стрымалiся. — На, укiнь гэты сьвiсток, каб адчапiлiся ад мяне, старога й хворага, — адаў дзед «балот» Дунi й адыйшоўся.

Дуня ўкiнула выбарчы бiлет у скрыню i ўзялася запiсваць дзедава прозьвiшча. Васiль мiгам адбыў сваю павiннасьць i ўзяў бацьку пад руку, каб надвор памагчы выйсьцi. Чырвонаармеец мецiў на дзеда фотаапаратам.

— А ну-ка отец, на меня смотрi! — загадаў голасна.

— Обождi, братец, давайте сюда кандiдатов i другiх, — спынiў ягоМаршалкаў.

Ля дзеда паставiлi "таварышчаў кандзiдатаў", побач стануў Маршалкаў i старшыня камбеду. Прынясьлi "балацiровачную скрыню", якую абкружыла "балацiровачная камiсiя". Ужо пасьля ўсяе гэтае муштры шчоўкаў апарат. Адно не ўдалося ўпрасiць дзеда, каб на фотакамэры ўсьмiхнуўся. Ён бурчэў i раiў усiм прысутным, каб яго скарэй у цёплую пасьцелю пусьцiлi, бо дрыжыкi бяруць. Пасьля здымкаў, дзеда мелi павезьцi дамоў, "балацiровачная камiсiя" заняла папярэднiя месцы, а да Маршалкава падыйшла Вульляна.

— Таварыш камiсар, я да вас…

— Так, грамадзянка, чым магу служыць?

— Я, гэта самае… можа помнiце… пра сваiх сыноў-галубкоў, каторых гэта палякi на вайну забралi, вас пыталася. Дык вы-ж тады гэта абяцалi, што дагледзiце… Можа яны там дзе да немца папалiся…

— Што ей трэба? — спытаўся Маршалкаў Косьцiка парасейску.

— Двух яе сыноў палякi на вайну забралi, — адказаў Косьцiк.

Выгляд Сабакевiча гаварыў быццам напярэдаднi ўжо цэлую ноч выбарчую перамогу сьвяткаваў.

— Дык што, калi забралi? Пры чым тут я? — шорстка адказаў бальшавiк.

— Як гэта пры чым ты?! — Вульляна наўмысна павысiла голас, каб усе пачулi. — Ты-ж мне абяцаў, што сам Сталiн гэтым дзелам займiцца. Ня помнiш нiчога?

— Пачакай, пачакай, грамадзянка! — крыкнуў Маршалкаў. — Так, я вас памятаю цяпер… Ну так, зусiм памятаю.

Камiсар намагаўсяўсьмiхнуцца, але на твары паказалася грымаса.

— Ну так, памятаю. Гэта вы мяне на першым мiцiнгу пра сыноў пыталiся? Так, цi не?

— Я, ага…

— Вы сьпiсок усiх зрабiлi, Канстанцiн Паўлавiч? — зьвярнуўся камiсар да Косьцiка.

— Перадаў вам, — адказаў Косьцiк.

— Ну дык калi вы мне перадалi, дык я уж верна перадаў далей… Ну да…

Маршалкаў узiраўся ў Вульлянiны вочы, быццам хацеў сказаць: "Маеш адказ. Чаго яшчэ, баба, хочаш?".

— Ну й што? Дзе мае сыны? — насядала жанчына. Яна выцiрала сьлёзы, пазiрала на людзей, што сьцяной абступiлi яе й двух начальнiкаў. Маршалкаў пачырванеў. Дзясяткi дапытлiвых вачэй i сьцiнутых вуснаў узлавалi яго.

— Слухай, баба, — пачаў камiсар голасам войстрым, як брытва, — цi-ж ты думаеш, што калi-б твае сыны й iншыя былi ў нас, дык мы ня пусьцiлi-б iх дамоў? Вiдаць, што яны ў плен папалiся. Так, верна ў пляну, калi нiякiх вестак няма…

— Ну а калi ў пляну, — голасна насядала на афiцэра Вульляна, — дык ты-ж казаў, што зь немцам вы нейкi там вялiкi саюз зрабiлi, дружбу маеце… гэта-ж вашыя словы… Нi так вы казалi? Ну а калi нiма нi слуху нi духу пра маiх сыноў-галубкоў, дык як тады пра другiх? Што гэта? З усей вёскi людзi пад зямлю правалiлiся, цi што? I яшчо-ж сам казаў, што лiчна сам таварыш Сталiн гэтым займiцца… Мусiць ты такi брахун, як i той поп дубовiцкi!

Буйныя сьлёзы накацiлiся на Вульлянiны вочы. Стрымаўшы дыханьне, народ маўчаў. На ейным плячы лягла рука. Удава адвярнуллася й сустрэла спагадлiвыя, лёгка-блакiтныя вочы лiтоўскага патрыярха.

— Ты, дачушка, нi насядай на гэтага, каб яго макарэц, камiсара. Можа ён i забыцца мог, можа i нi знаiць. Трэба пацярпець, нахрапам нiчога ня зробiш, памагчы нi паможаш, а шкоду можаш на галаву сваю…

Вульляна, цяпер голасна расолакаўшыся, прытулiлася да дзеда. Гладзячы яе па валосах, як дзiця, Якуб улажыў у рот люльку.

Якраз калi дзедава ласкавая й дрыготкая рука суцяшала жанчыну, на дварэ "выбарчага ўчастку" зьявiўся Янук Бахмач. Басаногi, ў зрэбных портках, сiняй кужэльнай кашулi, ён спынiўся й прыглядаўся.

Даўно карцiла Януку пабегчы на тыя выбары, але трэба было карову падаiць, памагчы Мiколу гаспадарку ўпарадкаваць. Пасьля гэнай памятнай Косьцiкавай i Лявонавай вiзыты, зноў пачаў занемагаць бацька. Цi не праняў яго тады скразьняк у варыўнi. Змарнеў, асунуўся, але хваробе не здаваўся i ўсё прадаўжаў з жорнамi ходацца. Пасьля гадзiны-другой пры камянi пачынаў крактаць i зьлягаў у пасьцелю.

— Ты во, Пракоп, у цёплым вылiжся, дык чорт зараз тую трасцу прагонiць, гаварыў, зьнiмаючы банькi, лекар Зянькевiч. — А жорны нiкуды нi ўцякуць. Паляжы во, кажу, дык i немач скарэй выхадзiш.

Каб гэта ў лежню чалавеку было. Духовы ўдар падчас тэй вiзыты нанава зрушыў балючае, падсяканае некалi Палякамi карэньне. Першыя подыхi "народнай улады" ледзянiлi сялянскiя сэрцы. Пракоп наадрэз адмовiўся йсьцi галасаваць.

— Даволi ўжо й так зьдзекуюцца, басякi! — злосна казаў швагру Алесю. I гэта-ж во яшчо хочуць каб чалавек, сабе на душу напэцкаўшы, галасаваць за iх iшоў. Палякi нашто ўжо чэрцi былi, а гэтыя дык iх цi нi пiраплюнулi. А трасца-ж вам у бакацiну.

Гэтыя бацькавы словы прыгадалiся на Пятуховым дварэ, калi ўслужлiвы доктараў Стась падбег да яго й расказаў як Вульляна спачатку распытвала Маршалкава, а пасьля напала на бальшавiка. Мiгам зразумеў малады Бахмач чаму дзед намагаўся Вульляну спатолiць. Сам хваравiты, ледзь-ледзь клыпае, здаецца, а колькi нявычэрпнай сiлы, вялiкага духовага гарту меў гэты сiвы, прыгорблены, аднаногi чашчавiк.

З патэфоннай кружэлкi гарлапан зноў "гэч тавагыша Сталiна" пачаў. Янук спынiўся ля прачыненых дзьвярэй хаты й мяркаваў куды яму йсьцi. У хаце спасьцярог Захарука й побач Дуню. Нейкая рука страсанула яго за плячо.

— Ну а ты, пацан, чаму бацьку ня прывёў? Дзе ян?

Лявон стаяў перад iм, як важны генэрал. Твар прамянiўся зухаватаю нахабнасьцю, выклiкаў, зьдзекваўся. Муынаватыя, нецьвярозыя вочы памалу поўзалi па малым Бахмачу.

— Iдзi сам яго спытайся. Пусьцi! — тузануўся Янук.

Рука яшчэ мацней сьцiснула хлопцава плячо, а ацяжэлы Лявонаў язык пагражаў: — Ты, гэта такую тваю маць, чаго на дыбы становiсься, жабянё? Як спрашываю, дык атвiчай! Начальства з табой гаворыць, пацан ты!

— Бацька хворы, — адказаў Янук. ж

— Хворы? Эгэ… прытварыўся, сукiн сын!

— Калi ня верыш, дык сам iдзi паглядзi!

Лявон паклiкаў Косьцiка й клешчы звольнiлi Янукова плячо. Падыйшоў Стась.

— Чаго ён цябе? — спытаў.

— Нi знаiш? Чэпiцца, шэльма, што бацька нi прышоў, а бацька — сам знаiш — усе плечы ад банек сiнiя…

Ня меў Янук ахвоты Стасю свае крыўды вылiваць. Пераступiў парог i апынуўся ля стала перад Дуняй.

— Памагаiш, Дуня? — спытаў, крыху зьбянтэжаны.

— Так, Янучок, папрасiлi каб запiсвала. Казалi, што мала хто ў нашым сяле паруску можыць.

Перад сталом стаялi жанчыны й перакiдвалiся словамi з Аксеняй i Захаруком. На печы, апранутыя ў крамныя кашулёнкi, зрэбныя портачкi, павытыркалi заходжаныя пяты i як кураняты тулiлiся адзiн да аднаго два Ўладзiмеравы хлапчукi. Аднаму было тры, другому — чатыры гады. Пятухова маладая, пасьвяточнаму апранутая жонка кiвала на iх пальцам, ля прыпечку стоячы, каб гоману не рабiлi.

Дуня зьзяла поўняй расьцьвiлай прыгажосьцi. Сiняя аксамiтная блюзка й зялёная спаднiца, прыгожа рашчэсаныя валосы, прывабныя вочы-васiлькi, румяныя шчокi — яна была выдатнай аздобай "балацiровачнай камiсii". Васiлькi пазiралi на Янукла проста й даверлiва. Хлапцу ня давялося спанатрыць калi загаспадарыла ў iх самаўпэўненасьць i дзявочая зусiм выразная гарэзьлiвасьць.

— Ну а ты ўжо навучылася пiсаць? — спытаў Янук.

— Буквы знаю, фамiлii магу запiсваць, — хвалiлася Дуня.

— Надта-ж скора.

— У школе як далi нам па тры буквы на дзень дык за два тыднi ўсе пазналi. Гэта-ж мы ня дзеткi малыя…

— Ага, — сказаў Янук i яшчэ больш зьбянтэжыўся.

— Можа сягоньнiка на вiчарынку пойдзiм? — выручыла Дуня.

— Дзе, якую?

— У лiпавiцкай пунi.

— Ага, знаю. А хто-ж робiць? Зь кiм пойдзiш?

— Байцы робяць. Гэта Клава мяне падахвоцiла.

— Сваiх дзяцюкоў на вайну забралi, дык вы з байцамi цяпер.

У Януковым голасе чуўся дакор. Дзяўчына спасьцерагла.

— Майго-ж на вайну нi забралi. Ты-ж мой, — сказала зусiм проста й шчыра дзяўчына.

Чырвань залiла Янукоў твар.

— Якi зь мяне дзяцюк? Ты ня строй кепiкаў…

— Нiякiх кепiкаў, - усьмiхнулася Макатунiшка. — Хадзi во й пойдзем.

— Ня ведаю, — буркнуў Янук.

— Ну што-ж ты, Янук, аднекваiшся? — укiнуў Захарук. — Ты цяперака-ж мусiць за яе ня лепшы.

Укалоў дзядзькаў язык. Заняты Дуняй, Янук i забыўся пра яго. А той проста ў жывое й балючае трапiў. У памяцi паўстала адлеглая часам сцэнка ў лесе. Цяпер Бахмач ужо баяўся на Дуню зiрнуць. Бяз слова шмыгнуў празь дзьверы.

20

Здавалася, што хмары паўзьлi нiзка й закраналi вярхi волатаў Гаравацкае пушчы, карону дуба Архiпа й чубы сёстраў-соснаў на могiльнiку.

"Цёмна, як пальцам у вока" — думаў Янук, выйшаўшы на вулiцу й разважаў, цi не вярнуцца ў хату. Калi-б жыў верны яго сябра Тапсiк, Янук рушыў-бы на вечарыну без развагi. Прыгадаўшы застрэленага бальшавiкамi сабаку адзiнота й пэўная бездапаможнасьць узрушыла Янукова сэрца. Адно на момант. Дзесь у вадлегласьцi выклiкалi вочы-васiлькi. Вочы iскру ў юнацкае сэрца закiнулi. Iскра незгасная, заўсёды прысутная, хоць мо й не дапякала ўсё-ж бесперапынным тленьнем хлапца трывожыла. Хапiла сяньня побач дзяўчыны стануць i адразу павялiчылася гэнай iскры гарэньне. Нi подых ветру, нi якi там скразьняк, а просты й гарэзьлiвы позiрк вачэй прыцягваў, дапякаў, трывоыжыў.

З глыбiнi раньняга дзяцiнства вынырала малое, худое, затуканае, карэлае дзяўчо, зь якога зьдзеквалiся iншыя дзецi i якое ўсiм па дарозе замiнала. Цяжка было верыць, што быццам наўсуперак i на злосьць усiм «лепшым» яно вырасла-ўзбуйнела й расьцьвiло цудоўным васiльком. Калi-б хто спытаў яго пра гэнэзу цi працэс гэнага ператварэньня-росту, напэўна нiяк ня мог-бы вызначыць таго шляху Янукоў раптам ацяжэлы язык. Малы Бахмач напэўна зусiм разгубiўся-б, зьбянтэжыўся, бо адкуль было яму ведаць пра лёгiку цi заканамернасьць шмат якiх зьявiшчаў. А для яго й гэна "галапупае жабянё" й цяперашнi васiлёк былi адно зьявiшчамi, каторыя тут-жа побач iснавалi раней i вось адно зь iх, поўнасьцю, расьцьвiўшае й прынаднае лакомiць-выклiкае цяпер. I як-жа тут вызначыш цi рухавiком, прыкладна, сяньняшняй вандроўкi на вечарыну была ўквеленая гордасьць, цi мо закiнутая васiлькамi-вачмi ў сэрца iскра? Калi-б быў дзяцюком, танцаваць умеў, калi-б перарос тую сарамяжлiвасьць юнацкую… Калi-б, калi… Гавораць што дзяўчаты да старэйшых за сябе гарнуцца, Калi так, дык ён, Янук, ня Дунiн кавалер. Ды вось найгорш, што выклiку няма як дараваць. Калi яна ўжо наперад забегла, навет "рускую грамату" за два тыднi на зуб узяла, дык калi яна разумее працэс дасьпяваньня хлапцоў i дзяўчат i розьнiцы ў веку iх сталасьцi, дык навошта выклiкаць яго тады? I цi ня можа быць, — i Янук аж здрыгануўся пры такой думцы, — цi-ж ня можа быць, што яна яго адно зводзiць, можа за гэта далёкае намер помсьцiцца мае?

Холадам хлопца праняло. I ня было гэта такая стынь, што ад аселiцаў цягнула, нi тая золь, што дзесь над Бярэзiнай трымала. Сьцюжа нарадзiлася ў глыбiнi й мусiць навет тэмпэратурай не вызначалася.

Дык iшто-ж цягнула яго туды? Няўжо-ж каханьне? Але што такое каханьне? Сяброўства, супольнасьць, цi яшчэ што? Прыгадаў прачытанае некалi апавяданьне пра першае каханьне. Як там было, як пiсьменьнiк вызначыў яго? Дзе, на якiм менавiта пункце хлапец цi дзяўчына ўсьведамiлi пра каханьне й пачалi iмкнуцца да зьлiцьця ў адно цэлае? Здаецца, што дарога не вызначалася нiякiмi вехамi. Былi прыжмураныя сарамлiвыя вочы, шырака разьлiты па твары румянец, зьбянтэжанасьць рухаў, доўгiя й многазначныя ўздыханьнi, нелад у гутарцы, адубела-спаралiжаваны язык, што ў вадно слова намагаўся сканцэнтраваць усё нявыразнае, што бурлiла ўнутры i была галоўна нейкая паралiжуючая, магутная сарамяжлiвасьць, што адпiхала якраз тады, калi сэрца з гарачым iмпэтам намагалася прыцягваць. Дык дзе тыя вехi? I дзе дакладна знаходзiўся цяпер Янук?

Быў гарачы цалунак у канюшыне. Бурным салодка-гаркiм хмелем апарыў вусны, хаос у галаве ўзьвярэдзiў, а бессаромна заголеныя ногi малаткамi гарачага пульсу перадалiся ў скронi й сэрца. I навет цяпер, ужо з адлегласьцi, навет у цемры сорамна й нiякавата было. Гойдаўся пад нагамi грунт, хвалявалася-круцiлася зямля на тэй уяўнай восi. Было ўсепаглынаючае зьбянтэжаньне, камплетны амаль паралiз. У гэткi момант найлепш было-б, мусiць, залезьцi ў нейкую нару, каб не спасьцераглi людзi чырванi на твары, каб ня кпiў нiхто зь ягонай бязраднасьцi.

Крыўдна й балюча. I ня было нiякiх сродкаў кантролi, нi супрацьдзеяньня. Бушаваў шырокi вiр. Бурлiвыя хвалi ў пырсках захлынаючай пены несьлi кволы, бездапаможны лiсток.

Недзе ў цемры мiж кустоў над канавай вецер шалясьцеў сухой асакой. У прыглушанай гамонцы сабралiся вольхi й марудна скрыпела надломанае некалi бурай дрэва. Дзяруга хмараў цягнула з усходу. Лiтоўцы схавалiся ў цемры, адно, здаецца, сьвяцiлiся вокны ў Кмiтавага Тодара i Ўладзiмера Пятуха. Калiсьцi даўгiя васеньнiя вечары зьзялi лiтоўскiмi сьвётламi-пацеркамi ў начоўках аж да поўначы. Дзеўкi й жанчыны пралi кудзелю, а мужчынскi род ладзiў-майстраваў гаспадарскае знарадзьдзе. Маладыя на вечаркi зыходзiлiся. Гучныя галасы песьняў бурлiлi радасьцю жыцьця. Недахоп нафты зьвязаў больш чым руплiвыя рукi.

На чыгунцы з-пад Полацку пачуўся гул. Шырэў, рос, разьлiваўся рэхам у прычыгуначнай пушчы. Наладаваныя вайсковым матар'ялам цягнiкi на захад хадзiлi гэтта часта. Пад Дубовiчамi рос пук сьвятла. Ён даўжэў i зырчэў, ды неўзабаве яснай конаўкай разрэзаў густую цемру. Нiзкi, сiпаты сыгнал тузануў лiтоўскай далiнай. "I чаго яму, сiпатаму чорту, трубiць?" — падумаў Янук. "На гэным-жа дубовiцкiм пiраезьдзе нiкагуськi нiма."

У кабiне лёкаматывы ўявiў Бахмач плоскатвараг, касавокага савецкага Ваньку: набрынялая алiвай i мазутай ды гарам "сьпяцоўка", тырчма ўверх казырок шэрай кепкi, а ў роце неадступная, часта гаснучая "казiная ножка" са сьмярдзючых карашкоў. А мо ня так. Мо гэны ў чорным «жалезнадарожным» мундзiры, на галаве ў яго круглая шапка з чырвонай зоркай, а на каўняры скрыжаваныя развадныя ключы з малаткамi. I першага, i другога бачыў Бахмач у Гацях, калi пашыралi чыгунку й прыйшлi першыя савецкiя цягнiкi, а дзецi зьбеглiся паглядзець "надта-ж надта вялiкiя маскоўскiя паравозы".

Цягнiк праiмчаўся хутка i ўлiўся ў гоман гацкае станцыi. У начоўкi цiшыня вярнулася. Янук падыходзiў да гасьцiнцу. Былi ўжо чуваць зь Лiпавiчаў галасы, гул матору. Янук ведаў, што дзяўчаты зьбiралiся й пайшлi мусiць яшчэ да зьмярканьня, ды не спасьцярог каторыя. Цiснулi боты. Адны-адзiныя, што меў, каторыя бацька летась адступiў. Зьбiтыя й палатаныя былi, але ашчаджаў iх Янук, бо ведаў, што iншых не здабыць яму цяпер. Сьвiтка таксама зь плячэй бацькавых. Не пакажашся-ж на вечарыну босы ды ў вадной кашулёнцы, асаблiва-ж калi сьцюжай праймае. Сьвiтка была паўсуконная. Хоць крыху й завялiкая, але што зробiш. Падрасьце, заробiць, тады й касьцюм будзе.

"Можа лепi было-б узяць з сабой доктаравага Стася", — думаў Бахмач. Ды надта-ж нястрыманы хлапец быў зь яго. Языку поўная воля, а галава — пляшка цёмная. Калi што туды трапiць, — нагнi й вылi, — нi кроплi сабе не пакiне. Язык — жорны. Зусiм па бацьку пайшоў, адно стары Зянькевiч усвоiў мудрасьцi жыцьця й памяркоўна сваё трапло ўжывае.

Адчуваў Янук, што падарожжа на вечарыну рызыкоўнае было. А што будзе, калi Дуня цi каторая дзяўчына танцаваць яго выцягне? I што будзе, калi ня будуць патрапляць у танцах яго ногiў мулкiх бацькавых ботах? Ад сораму згарэць давядзецца. Сустрэнь тады доктаравага гарлапана. Ён пры людзях рогатам паедзе.

Янук затрымаўся на чыгуначным пераезьдзе. Глуха гудзелi тэлефонныя правады. Зыйшоў з гасьцiнцу й прылажыў вуха да слупа. Гэны навык нарадзiўся ў яго тады, калi першы раз пазнаў цывiлiзацыю. Цягнiкi, тэлефонныя лiнii, школы, — усё тое, што прыходзiла зь верхняга, малаведамага яму сьвету, было для Янука цывiлiзацыяй.

Кажны слуп гудзеў пасвоему. Чаму мелi слупы розны гул? Цi розьнiцу рабiла вялiчыня, таўшчыня, цi гудзелi, зусiм ня слупы, а правады? Дзецi спрачалiся пра тое часта. У школе сорамна было настаўнiка пытацца, каб не абсьмяялi.

Задзёр Янук галаву i ў цемры намагаўся тэлефонным чашкам прыгледзiцца. Былi яны калiсьцi аб'ектам дзяцей i Янук у гэным няхiтрым спорце добра руку набiў. Чашкi былi фарфаровыя белыя й шкляныя сiнiя, цi зусiм празрыстыя. Калi каторы малы вiсус чашку камянём зьбiў дык гонар вялiкi меў, бо спорт гэта не такi лёгкi, як здавацца магло збоку. Вiсус браў сабе ў кiшэню часьць зьбiтае чашкi, значыцца часьць тае цывiлiзацыi ды клаў недзе ў схованку разам зь iншымi чарапкамi й блiскучкамi. Чужое-ж гэта было, пэўнага роду трафей значыцца. Тэлефанiчная адмiнiстрацыя пасьля на слуп усьпiналася, жорсткiм «псякрэвам» мясцовае «быдла» й «хамства» лаяла ды чашкi мяняла. Нейкi мэндлiк цi iншы вадзiмскi пры першай нагодзе "брудным хамам урвiсам" пад насамi пальцам махаў. I калi «псякрэвы» з тэлефоннай канторы панапраўлялi лiнii, а вадзiмскiя цi мэндлiкi пальцамi намахалi, дзецi зноў пачыналi практыкаваць "хто скарэй пацэлiць". Чашкавы спорт у Лiтоўцах меў такое самае права грамадзянства як мячык цi пiкар. Апроч таго ён быў падмацоўваны жаданьнем дасалiць «псякрэвам» мэндлiкам i вадзiмскiм.

"Пра што гаварылi цяпер тэлефонныя правады? Якiя гукi й куды несьлi? Пэўне-ж iншыя чым пры панох", — разважаў Янук, вуха ля слупа трымаючы. — "I што рабiць цяпер з чашкамi, зьбiваць iх, цi не?"

Ад часу, як "народная ўлада" прыйшла, ня бралiся дзецi за каменьне. Можа ня вырашылi яшчэ, цi цяпер чашкi былi «нашыя» цi iншым «псякрэвам» належылi. Ня ведаў Янук якi вялiкi сымбалiзм мелi ягоныя думкi.

Прасторны будынак зь нiзкiм плоскiм, гонтавым дахам — абвiслая па бакох шапка рослай мухаморы — сьвятлом вокнаў i гоманам вечарыны ажыўляў навакольле. Кагадзе пабудаваў яго лiпавiцкi пан у лагчыне, непадалёк гонкiх лiпаў вялiкага саду. Не маглi дайсьцi клёку навакольныя сяляне, навошта той будынак пану спатрэбiўся. Быў-жа ў маёнтку абшырны так званы палац, у каторым цi пералiчыш розныя, памоднаму называныя каморы. Пан меў не адзiн маёнтак. Казалi людзi, што будынак гэты, прастораю мо на пяць вясковых хатаў, калi ня больш, пабудаваў пан для баляў i летнiм павiлёнам назваў. I запраўды, ўжо на зыходзе салодкiх часоў «жэчпаспалiтай» цi раз поўнiўся будынак музыкай, гоманам маладых i старэйшых панкоў. Сяляне-ж, бачачы такое багацьце будаўляных матар'ялаў на роскаш ужытае, словамi й думкамi ў розныя цiкавыя месцы пана пасылалi.

Лiпавiцкi бальшавiцкi гарнiзон меў электрычны генэратар i фiльмовы пражэктар. Часта зыходзiлiся навакольныя сяляне таго цуда на белым палатне паглядзець. Калi трымала пагода, Ленiн ладзiў сваю рэвалюцыю на адкрытым полi або вялiкiм дварэ. Калi-ж капрысiла неба, той самы Iльiч цi Чапаеў грамiў-разьбiваў усялякую «контру» ў новым прасторным будынку, каторы сяляне лiпавiцкай пуняй назвалi.

Пра назоў гэты якраз цяпер думаў Янук. "Гэта ня пуня, а цэлы вялiзны вуль цяперака", — пастанавiў Бахмач, згадваючы гул пчол у каторым вульлi бацькавай пчалiнай гаспадаркi ў летнi вечар. Шырака зьзялi адчыненыя дзьверы пунi. Недзе ў гэным вялiкiм вульлi была адна мiлая пчолка з выклiкам у вачох, што Янукова сэрца казыталi.

Пад шырокай стольлю вiселi чатыры лямпы. Смурод карашкоў, задуха й пот забiралi дыханьне. Два вайсковыя баянiсты гралi «рускага». Цяжка было разгледзець, хто хадзiў упрысядкi ў шчыльным коле людзей. Янук затрымаўся ля парогу. Непадалёк, за дзьвярмi нейкi незнаёмы сiвавалосы дзядзька слухаў двух жаўнераў, што ператрасалi абрыдзелую ўжо трасянку пра дабро калгасаў. Кемлiвы селянiн стаўляў пытаньнi як шпiлькi, уводзiў у азарт чырвонаармейцаў. Дзядзькi й цёткi таўклiся ля дзьвярэй, былi й дзецi.

Янук падыйшоў да кола й праз шчылiну ў цесным вязьме спасьцярог як ёмка хадзiлi ногi двух байцоў. Быццам лёгкiя пеўнiкi кружылi яны навокал дзеўкi. Тая-ж больш павольна, але зусiм зграбна перабiрала нагамi. Час ад часу рукi намагалiся абцягнуць заголеную сукенку. Янук распазнаў Хвядосаву Маньку. Казалi людзi, што каб танцаваць «рускага» дык трэба ў чорта i вытрыманьня пазычыць. Чырвонаармейцы й мясцовая моладзь плёскалi ў такт рукамi, некаторыя-ж, падвыпiўшы добра, на нагах хiсталiся.

Баяны сьпяшылi тэмпа. Плёсканьне й заахвочаньне гледачоў павялiчылi азарт танцораў. З твараў iх цёк сакавiты пот. Вось, здавалася, змогуцца, здадуцца. I ў меру павялiчэньня тэмпа, ацiхала плёсканьне, разяўлялiся ад зьдзiўленьня раты. Калi здавалася, што пырсьне да адказу нацягнутая струна, голсаным заключным скрыпам змоўклi баяны. Шчыльнае кола людзей выгнулася мускуламi, завiхрыла i неўзабаве з моцных вайсковых глотак усплыло гулкае «ура». Два чырвонаармейцы й дзеўка апынулiся на руках пад стольлю. У тым падкiданьнi высака загалiлася Манькiна сукенка. Няведамае жаданьне, наводля таго, што наплыло некалi з Дуняў у канюшыне, млоснасьцю прабегла па целе. Перапоўненая заля забушавала. Нехта аберуч схапiў Янукову левую руку.

— Прышоў, Янучок?

Васiлёк разбуйнеў у новай блакiтнай сукенцы, каторую некалi, выставiўшы тугiя пупушкi грудзей, што так засаромiлi Янука, прымярала перад зубам люстэрка на сьцяне. Янук разгубiўся. Здавалася, што ўсе прысутныя прыглядалiся толькi iм. I ўжо дзе як дзе, але гэтта на публiчнай вечарыне так проста й бясцырымонна ей ня трэба было-б да яго прылiпаць.

— Ну што-ж, Янучок, авечкi табе язык адкусiлi, цi што? Скажы-ж хоць слова.

— Я… гэта-ж самае… ну прышоў…

Янук чуў як нешта сказаў ягоны язык.

— Алi-ж ты i дзiця, стыдлiвы якi!

— Дуня, ты так прытулiлася… можа й стыдлiвы…

— Мяне стыдаiсься?

Зноў расплылiся звукi баянаў. Гралi вальса.

— Iзвольте, барышня.

Перад Дуняўй стаяў афiцэр i, не чаклаючы адказу, закiнуў за плячо дзяўчыне руку.

— Янучок, я посьля…

Дунiны словы Бахмач прыгадаў пазьней, калi апынуўся на лаве ля сьцяны. Заля гойдалася пад мэлёдыю нейкага прыгожага, раней нячутага вальсу. Адно куды пазьней даведаўся Бахмач што гэта быў за танец i што людзi ў маскоўскiх катоўнях пад тыя гукi на другi сьвет адыходзiлi.

— Ну й што, забраў баец тваю дзеўку?

Шырокай усьмешкай дыхаў рабацiнны твар i пад носам ня вiсела неадлучная «бiрубалка».

— Забраў, цi не… а табе што?

Янук пашкадаваў, што гаркнуў. Крыўдна было, што ў такi нязручны момант гэты сапляк пад бокам.

— Алi-ж ты, халерачка, зласьлiвы якi! Што гэта, Дуня цябе ўкусiла? насядаў Стась.

— Нiхай во цябе, такога зуха, каторая ўкусiць!

— Ну ўжо нi крычы так! Калi яна нi твая, дык чаго да цябе так тулiцца?

Гэта быў апошнi чалавек, катораму Янук даверыў-бы свае тайны сэрца. Скажы яму што, дык гэта тое самае, што ў чацьвер на глыбоцкiм ранку разгарлапань.

— Ну а твая дзе? — адсек Янук.

— Нiма ў мяне.

— Як нiма дык знайдзi сабе. Паглядзi вунь колька напаўзло. Цягнi Брунiську найменшую, аж пiшчаць вунь усе тры.

Янук перасалiў. Мо пiшчэлi iншым разам, але ня сяньня. Усе дзеўкi ў вялiкiм спросе былi, а найстарэйшая Мальвiна, што даўно спадзяваньнi на замужжа страцiла, прамянiлася ад радасьцi, што моцна гарнула яе да сябе жаўнерская рука. Плёткi нарадзiлiся раней, а з прыходам "вызвольнiкаў"яшчэ больш iх нарасло. Некаторыя жанчыны яе "салдацкай крутухай" называлi. Хто ведаў, коплькi было ў тым праўды.

Вальс скончыўся. Зручна высьлiзнуўшы ад свайго партнёра, Дуня побач Янука на лаўцы села. На лбе ейным выступiлi кропелькi поту, зьзялi з задавальненьня вочы й шпарка гойдалiся пад мяккай, блакiтнай тканiнай грудзi.

— Засаплася, мусiць? — спытаў Янук, крадком пазiраючы ў ейныя вочы.

— А нiхай iх, Янучок, як накруцяць! — адказала хутка, насаткай выцiраючы з твару пот. — Ды яшчо якая зь мяне там танцорка… Пойдзiм з табой танцаваць. Добра?

Янук баяўся зiрнуць дзяўчыне ў вочы, каб у ягоных трусьлiвасьць ня вычытала. А воддаль, — ён быў пэўны таго, — пазiраў на iх з дурной усьмешкай на твары Стась.

— Ну, Янук, пойдзiш?

— Ты-ж знаiш, што танцаваць я нiколi нi танцаваў.

— Бiда вялiкая! — усьмiхнулася дзяўчына. — Навучышся. Я табе памагу. Ну?

Януку душна зрабiлася.

— Кажу-ж табе, што танцаваць я анi ў зуб! — апраўдваўся Бахмач.

— Нi бядуй, некалi-ж пачынаць трэба. Як ня будзiць першага разу дык ня будзiць i пачатку.

— Алi-ж як гэта асьмелiцца?

— От я табе пакажу, памагу.

Дуня прыхiнулася яшчэ блiжэй i проста ў вочы ягоныя зiрнуць намагалася. Нiзка выразаны трохкутнiкам верх сукенкi цяпер адхiлiўся i на хлапца ў цэлай поўнi пазiралi тугiя, голыя закончаныя румянымi пупушкамi грудзi. Разьлiлася па целе млявасьць.

— Ну як гуляiш, Дунiчка? Глядзiш, каб дзяцюк твой самапасам ня бегаў? Ха-ха-ха!

Дунiна сяброўка, Юшкевiчава Клава, паехала дробненькiм сьмехам. Высокi здаравяка ў вайсковым мундзiры гарнуў яе да сябе. Яго правая рука бессаромна цiснула сьпераду вялiкiя дзяўчынiны грудзi. Клава перарасла Дуню, хаця дзяўчаты аднагодкамi былi. Не падабаўся Януку Клавiн войстры язык, што часам i матам не ганьбаваў. Прыгожая з выгляду, гнуткая ў рухах, цяпер вольнай была. Дзяцюка ейнага «моцарствовую» баранiць пагналi.

— Пiрастань, кажу! — сыкнула дзяўчына на бальшавiка й плёснула па дакучлiвай руцэ.

— Ну да ты чаво эта, — не адставаў жаўнер, — я люблю тебя.

Маскаль дыхаў гарам гарэлкi.

— Трэба ты мне, палюбоўнiк гэткi, ха-ха-ха! — зарагатала дзяўчына. Напiўся, чорт, ды прылiп…

Дуня прыглядалася пары, зьбянтэжана зiрнула на Янука.

— Мой дзяцюк во саўсiм нясьмелы, а ты свайго адагнаць ня можаш, усьмiхнулася Макатунiшка.

Гулкi баян пачаў iмклiвую польку. Мiгам Дуня станула перад Януком i цягнула яго за руку.

— Ну хадзi пакуль мяне каторы пацягнiць! — спанукала.

Януковы ногi зусiм ацяжэлi. Колькi разоў нязручна ступiў, намагаўся трымаць такт. Дуня затрымала яго.

— Глядзi во на мае ногi. Добра? Цяперака пачынай: раз, два, тры, раз, два, тры. Iдзi левай наперад, дастаў да яе правую, а тады левую. Ну гэтак. Вiдзiш, як лёгка? Ну я цябе буду вясьцi. Пачынаем: ра-аз, два, тры. Ды ты нi сьпяшы толька. О так… вiдзiш?

Янук вачмi сачыў дзяўчынiны й свае ногi. Дуня цягнула яго за сабой i намагалася згарманiзаваць нязграбныя Януковы крокi са сваiмi.

— Ну як? От вiдзiш, ужо добра патрапляiш. Болi ў каленях гнiся, ня тое, што як на калках якiх… о так…

Здавалася, што ўжо быў у гэтай першай лекцыi нейкi прагрэс. I калi-б, Янук канцэнтраваўся на танцы, мо ўсё добра абыйшлося-б. Трэба-ж было яму назад азiрнуцца, можа ўпэўнiцца цi цэнтрам увагi ён ня стаў. I запраўды, некаторыя зь цiкавасьцю пазiралi на юных танцораў. Янук зьбянтэжыўся, неяк раптоўна адубелi ногi, душна зрабiлася. Якраз калi Дуня намагалася крутнуць яго, як мядзьведзь ступiў ей на правую нагу. Дзяўчына ахнула з болю, моцна скрывiўся вясёлы да гэтага часу тварык.

— Цюхцяй, ты! — сыкнула на Янука. — Мядзьведзь, каб цябе!

Яна злосна адпiхнула хлопца й пакульгала да лавы. Янука як варам аблiло. Пазiраў на зьзяючы прыгожы чаравiчак i здавалася ў млосны момант сораму й зьбянтэжаньня, што каб мог, дык зьдзеў-бы ягой пацалаваў-бы пакрыўджаную ножку. Але найбольш апяклiя яго рашчараваныя, балючыя васiлькi.

Янук ня кiнуўся памагчы дзяўчыне сесьцi, прасiць прабачэньня. Адно ў тым зьбянтэжаньнi ўбачыў, што калi будзе мiж танцораў стаяць дык з ног зьбiць могуць. Здалося яму, што цяпер ўсе абвiнавальна глядзяць на яго, як на якога злачынцу, каторы дзяўчыну скалечыў. Ад сораму закружылася галава й Янук пасьпяшыў да выхаду. Азiрнуўся пераз плячо й спасьцярог як ля Дунi мiльганула квяцiстая сукенка Клавы. Калi мецiў у шырака адчыненыя дзьверы, здалося, што за плячмi, разам з баянам, тросься ад гулкага рогату доктараў Стась.

21

— Каб на вас каршун! — крычэў Мiкола на курэй. — А калi нi каршун, дык бальшавiкi нiхай вас пажаруць, от як!

Мiкола затрымаўся, каб паветра злавiць. Колькi нi ганяўся нiяк ня мог курэй у хлявушок накiраваць.

— Глядзi-ж, Мiкола, палавi ўсiх, пакуль пiрапiсваць прыдуць, толька чатырох пакiнь, — наказваў бацька.

— От ты тутака й палавi. Цьфу на вас! — злосна плюнуў дзяцюк. Балела нага й падбiты палец. Ганяючыся за курамi, у камень недзе стукнуў. I брала злосьць на Янука й бацьку. Брат недзе адыйшоўся, а бацька ў Гацi пайшоў пра млын праведаць. Змогся пры жорнах.

А перапiшчыкi, як чуваць, на другiм канцы вёскi былi. Каб сяньня ня прыйшлi, добра было-б. Зьлятуцца куры на курасадню, пайшоў — цап за хвост, ды схаваў дзе ў бясьпечнае месца, пакуль гэта трасца мiне. Ня тайнай у вёсцы было, што кажны гаспадар як мага больш дабра ад вока "народнай улады" стараўся схаваць. Дзiва што! Калi пайшлi па вёсках пярэпiсi, адразу насьцярожылiся сяляне. Гэта-ж пад панскай уладай нiчога падобнага людцы нi бачылi. Ужо каторы бедны падаткаў ня мог заплацiць, той дрыжэць пачынаў. Зьяўляўся ў хату й апiсваў усё, да апошняй iголкi, гэтак званы саквiстратар. Пасьля ўсё тое мiзэрнае дабро за няплачаныя падаткi забiралi. Агулам-жа падатак ад зямлi бралi, статку й птушку нiхто ня сьпiсваў. Гэтта-ж кажную гусь, качку, курыцу, авечку, — не гаворачы пра большае, — ўсё пагалоўна сьпiсвалi. А навошта iм гэта?

Мiкола забыўся пра курэй, абапёрся на тын i з агароду, што за клецяй, пазiраў на вулiцу. Сонца хiнулася з паўдня, засела ў нейкай млява-шэрай гушчы. Зраньня пакапрысiў прымаразак, пасьля адпусьцiла. З захаду зацягвала неба й пачынаў варушыць вярхамi доктаравых клёнаў вецер. Дзесь над балотам крычэлi жураўлi. Далёка плыла журботная туга па пакiданай бацькаўшчыне. Мiкола намагаўся знайсьцi ключ, але нiяк ня мог спасьцерагчы дзе ляцелi ў падарожжа птушкi.

Па пустой вулiцы, з-пад Якубавай хаты нетаропка шкандыбаў Захарукоў Пятро. У правай руцэ трымаў даўгую палку, зьбiваў ля плоту ўжо шэрую ад першых замаразкаў крапiву. Гэтак заняты, ён не заўважыў як параўнаўся зь Мiколам.

— Каму гэта сена косiш, Пятро? — спытаў Мiкола.

— Га? Ды во сабаку кудлатаму. чорту лазатаму ды яшчо таму-сяму.

Дзяцюк голасна зарагатаў.

— I многа ўжо накасiў? — сур'ёзна спытаў Мiкола.

— Эгэ колька… Вялiкi стог накасiў, цэлую пуню навазiў, дзьве кладнi натаптаў i суседу трохi даў… гэ-гэ-гэ…

Недарэчнасьць Захарукова сына найбольш увыдатнялася ў яго дзiцячым, прастадушным сьмеху з найменшай дурнiцы. Часта забаўляўся складаньнем сугучных словаў i асаблiва сьмяяўся-цешыўся, калi рыфмаваньне лёгка да гутаркi трапляла. Гэтак, як цяпер.

— Чуў, што ў Вульляны бальшавiкi курэй ловяць? — забег Пятро наперад Мiколу. Ягоныя звычайна няпрысутныя, дзесь пазiраючыя воддаль вочы цяпер заварушылiся жвавей. Рад быў вялiкую навiну Мiколу перадаць. Якраз папярэдзiў Бахмачовага сына, бо пра гэта хацеў дзяцюк пытацца.

— У Вульляны? — перапытаў Мiкола.

— Няўжо-ж… Лавiлi ды ўсiх нi палавiлi, дзьве ўцякло i мне папало, лепятаў Пятро.

— Ну ты, Пятро, нi выдурняйся, скажы хто курэй ловiць!

— Хто ловiць? Гэ-гэ-гэ! Ты многа знаць хочаш i скора састарэешся, гы-гэ-гэ…

— Нi выдурняйся, кажу! Скажы, хто курэк ловiць! — падняў Мiкола голас.

— Ну добра, табе, добраму чалавеку, скажу.

Ён азiрнуўся ў вадзiн канец вулiцы, у другi, быццам высьцерагаючыся, каб нiхто вялiкае тайны не пачуў.

— Кажы, — спанукаў Мiкола.

— Ловiць гэты камбедавiц Сымон i нейкi бальшавiк у чорным, каторага можа з Гацяў прыслалi…

— Ага, во як. I што робяць з тымi, каторых зловяць?

— У мяшок iх кiдаюць ды на рынак вязуць, гэ-гэ-гэ, — рагатаў дзяцюк. Пры тым рагатаньнi так шырака адчынiў рот, што сьлiна тоненькiм шнурком на яго падбародак пацякла.

— Кажу, нi выдурняйся, Пятро, — крыкнуў злосны Мiкола, — кажы, як ёсьць!

Пятро раптам спаважнеў, азiрнуўся на два бакi вулiцы, выцер сьлiну з барады.

— Сьпiсваюць усё чысьценька, — сказаў цiха й спакойна.

— Сьпiсваюць, кажаш?

— Ага, сьпiсваюць.

Мiкола задумаўся, правай рукой адгарнуў на бок даўгiя валосы, уважна зiрнуў Захаруковаму сыну ў вочы. Той спаважнеў, мовы ня было.

— Значыцца, што сьпiсваюць?

— Кажу ўсё: сьвiньней, курэй, авечак, цэлую гаспадарку.

— I гэты бабыль Пятух, кажаш?

— Ага.

— Каб яго зiмля нi насiла! — падняў Мiкола голас. — Ну а нi казалi, навошта яны сьпiсваюць?

— Нi знаю, — адказаў дзяцюк. Ён рушыў пад Зянькевiчаў двор, зьбiваючы палкай крапiву ля тыну.

Мiкола азiрнуўся. Дзе падзелiся куры? Некаторыя-ж пэўне пралезьлi ў доктараў агарод, а iншыя мо пад клець схавалiся.

— Мiкола!

— Га?

Ля тыну стаяла Алесява Надзя.

— Што новага чуў? Можа Пятро што казаў? — спытала.

— Так, казаў, што ў Вульляны нейкi бальшавiк i наш гультай-абармот Пятух пiрапiсваюць усё чысьцiнька.

Ён коратка пераказаў Надзi, што пачуў ад Пятра.

— Можа-б ты падыйшла ды паглядзела, што там робiцца, га? — прасiў Мiкола дзяўчыну, — бо я сам дома й нi хачу, каб наляцелi. Бацька казаў курэй палавiць, толька чатыры пакiнуць, алi я мусiць рады нi дам. Ды можа яны прыйдуць заўтра, дык я iх сягоньнiка на курасаднi цапну.

— Калi хочаш, памагу, — запрапанавала Надзя.

— Ды мусiць не. Лепi iдзi, паглядзi, што робiцца. Бо хто яго гэтага Пятра знаiць, цi праўду ён казаў.

— Добра, падбягу, — рушыла зь месца дзяўчына.

— I яшчо адно, — сказаў Мiкола.

— Ну?

— Калi ўвiдзiш дзе Янука, — ён даўно са Стасем у гэны бок пашоў, - дык скажы, каб зараз-жа дадому йшоў. Добра?

Надзя рушыла ў вёску. Ля Ўладзiмера Пятуха клецi ўбачыла Янука, Стася ды Антося Дзеркача. Спынiлася.

— Янучок, Мiкола прасiў, каб ты дамоў iшоў.

— А што там такога пiльнага?

— А што гэта? — зьдзiвiлася Надзя, зiрнуўшы на прыбiтую да сьцёны газэту. У цэнтры бачыны, на самым пачэсным месцы здымкi, падтрымлiваны iншымi, стаяў дзед Якуб.

— Вiдзiш сама, — адказаў Янук, — дзеда во на выбарах зьнялi i ў iхную газэту трапiў. Гяр-рой, брат, дзед наш!

— А што тутака пiшуць? Адкуль газэта? Можа ты, Антось, прачытаеш?

— Газэта з Глыбокага, — падказаў Янук.

— "Глыбоцкая праўда" — сказаў Антось. — А пiшыць, што наш дзед Якуб сам першы выйшаў, цi проста выбег у гэны дзень на iхныя выбары. Так каторы чалавек, як гэта прачытаiць, дык падумаiць сабе, што наш стары дзед цэлых сто гадоў на гэныя выбары чакаў i цэлую ноч нi спаў, так-жа яму гэта нi цярпелася. Калi-ж першыя пеўнi гукнулi, дык ён бегам кiнуўся Косьцiка й Лявона выбiраць.

— А нявестка праклiнала, што старога й хворага гультай Пятух з пасьцелi сьцягнуў, - сказала Надзя. — Кажаш, тут пiшуць, што ён гэта сам i зь вялiкай ахвотай галасаваць нiбы за iх пабег?

— Каб яшчо сам, ато кажуць, што дзед i другiм прыклад даў, ну амаль усю вёску за сабой пацягнуў.

— Ого, якi наш дзед маладзец! — усьмiхнулася Надзя. — А мы во тут з боку жывём i нi падазравалi навет.

Дзяўчына ўважней прыгледзiлася груповай здымцы. Найбольш увыдатнялася на ёй высокая постаць Маршалкава. Распраменены твар гаварыў: я тут гаспадар. I з выглядам "i я-ж тут з боку-прыпёку" стаяў побач вусаты Захарук, нешта нявыразнае гаспадарыла на тцары Аксенi, а лагодная ўсьмешачка Дунi аздабляла ўвесь гурт. З фанабэрыстым выглядам прыхiнуўся да кiслага Косьцiка Лявон Шпунт. Дзед Якуб зморшчыўся, касавурыўся на Маршалкава i ягоны выгляд выразна запярэчваў баявому апiсаньню лiтоўскага дзеда. Яго падтрымлiваў Захарук. Здымка атрымалася даволi выразная, бо газэту надрукавалi на добрай паперы, цi ня з тых запасаў, што ад паноў асталiся.

— Паглядзi во на яго! Чалавек, што з крыжа зьняты! — спасьцерагла дападлiвая Надзя.

— Мусiць нi падкрасiлi як сьлед, — усьмiхнуўся Антось.

— Ну а калi тыя зь Бiластоку вернуцца? — спытала Надзя.

— Чорт iх знаiць, — адказаў Антось, — на днях мусiць.

— Я-ж думала, што ты ўсё знаiш, — усьмiхнулася дзяўчына.

— Гэтых надта за язык нi пацягнiш.

— У каго-ж пiрапiсваюць?

— Былi во ў Сявенькi. тады ў Вульляны, так во з тога боку ад балота гоняць.

— А ў вас?

— Яшчо не.

— А ў Бурака?

— I ў таго яшчо не. Што яму, калi сын начальнiк… Той калi дзе й прыхiнець дык можа насядаць ня будуць. А Сявенька жалiўся, што i ў клець лазiлi, i збожжа пасьпiсывалi, i ўвесь статак, i птушку, усё чысьценька пагалоўна. Толька сабак i катоў нi чапалi.

— Навошта гэта iм?

— Навошта? — зьдзiвiўся Антось. Янук уважна слухаў, а Стась у носе калупаў. — Падаткамi во скора абложуць, вось на што. Людзi з таго боку казалi, што падаткi будуць браць ня толькi грашмi але й натурай, значыцца ад кажнай курыцы давай iм яйкi, пер'е, ад каровы — малако й мяса, ад авечак воўну й мяса, ад пчол — мёд. Ну а што вашы парабляюць?

Нашы каля дому, а дзядзька Пракоп у Гацi пра млын праведаць пашоў. Жорны ня ў сiлах круцiць…

Надзя зьвярнулася да Янука: — Янучок, Мiкола казаў, каб ты дамоў зараз iшоў. Чуеш?

— А што тамака дома?

— Сам увiдзiш. Казаў, што пiльна трэба. Ну я табе два разы казаць ня буду.

Аж на трэцi дзень пасьля гэтай гутаркi пры Пятуховай клецi зьявiлiся ў Бахмача перапiшчыкi. З паўдня хiнула. Пракоп якраз у хаце быў.

— Здраст…, - гукнуў ад парогу Пятух.

— Добры дзень, — цiха адказаў Пракоп.

— Мы да цябе, Пракоп, знаiш… атнасiцельна гэтага… ўласьцi сьпiсаць усё прыказалi, — паясьнiў Сымон. — Мусiць чуў?

— Яшчо каб ня чуў… Гэта-ж пакуль вы праз цэлае сяло прайшлi i кажды глухi вас пачуў, ня толька што…

— Ну дык i харашо… Можна прысесьцi?

Пятух накiраваўся да стала. Худы чалавек у чорнай, як у чыгуначнiкаў, вопратцы, шэрай кепцы, каторай пры ўваходзе ў хату з галавы ня зьдзеў, буркнуў нешта пад носам i цяпер рассасулiўся з аднаго канца стала, а Пятух з другога.

— А гэта са мной таварышч Пётр Iванавiч, спiцыяльна каторага ўпаўнамочылi дзiля пярэпiсi, — паказаў Сымон на тога.

Пракоп прыпёрся да сьцяны, злажыў на жываце рукi й чакаў. У хату ўвайшлi сыны й Алесь. Швагра прывiтаўся й сеў. Запанавала нязручнае маўчаньне. Пятух выцягнуў спорны капшук з табакай, адрываў тоненькую паперу, круцiў яе ў даўгаватую конаўку, загнуў пасярэдзiне, насыпаў карашкоў i прыкурваў.

— Вiджу во… гэта самае… што сам у газэту ўжо ня круцiш, а гiльзу дастаў, - сказаў Пракоп.

— Ага, — зацягнуўся Сымон, — гэта-ж у жыда Янкiля дастаў.

Пры згадцы «жыда» чалавек у чорным войстра зiрнуў на старшыню камбеду.

…яўрэя Янкiля дастаў, - паправiў курэц, — вялiкi жмут, на доўгi час будзiць.

Ён расшпiлiў прыгожы чырвоны кажушок, аблакацiўся выгадна на стол, шапку на лаве палажыў. Карцiла Пракопу спытацца, на чыiх плячох гэны кажушок раней быў, ды не адважыўся.

— Стало быць, начнём? — загаварыў чалавек у чорным.

I Алесь, i Пракоп цяпер запраўднага начальнiка спасьцераглi. Чакалi далейшых пытаньняў. Пачалося ад "iмя, отчаства й фамiлii". Пасьля дабралiся да зямлi, статку й iншай маёмасьцi. Пiсаньне адбывалася даволi хутка. Зручна хадзiла маскалёва рука на нейкай афiцыйнай форме. Пры Пракопавых адказах чалавек уважна пазiраў у гаспадаровы вочы. Бахмач адказваў скора й лiшняга не гаварыў, Даўно перажваў вялiкую жыцьцёвую мудрасьць, што начальству трэба адказваць дакладна й коратка, асаблiва-ж калi начальства варожае. Кажнае неасьцярожна сказанае слова можа помсьцiцца.

— Нашто гэта сьпiсваеце? — спытаў Алесь, калi змог слова ўкiнуць.

Маскаль коратка зiрнуў на Алеся й нiчога не сказаў. Аблiчча сухое, наскрозь казённае. Здавалася, што на прышчаватым твары нiколi не магла гаспадарыць усьмешка цi радасьць. Шэрая, васеньняя марудная хмара. Пракоп i Алесь цi раз пераглянулiся й хутка здагадалiся, што чалавека мусiць «адтуль» прыслалi.

Праверка пачалася ў сьвiране, прадаўжалася ў хлявох i кончылася ў гумне. У куратнiку маскаль зiрнуў на жэрдкi, на якiх начавалi куры, доўга пазiраў на памёт пад нагамi.

— Сколькi курей у вас вы сказалi?

— Чатыры.

— Удiвiтельно. Необыкновенно большiе куры должны быть.

Маскаль уважна зiрнуў Пракопу ў вочы. Як на дзiва, Пракоп добра вытрымаў гэны позiрк.

— Погодiте, это что ў вас? — спынiўся маскаль, не даходзячы да гумна. На мяжы мiж вiшняў i сьлiваў стаяла Бахмачова пчалiная гаспадарка.

— У вас здесь запiсано, что iмеете трi колоды пчёл, а я вiжу шесть. Как эта так?

— Саўсiм проста: тры вульлi пустыя, пчолы памерзьлi.

Без далейшай гутаркi, маскаль павялiччыў лiк вульляў на тры ў сьпiсе Пракопавай маёмасьцi.

— Што вы робiце? — запратэставаў Пракоп. — Кажу, што тры ўсяго маю, а гэныя пустыя стаяць. Вазьмiце ды праверце.

На бяздушным, прышчаватым твары Пятра Iванавiча ледзь заўважна шмыгнуў праменьчык iронii.

— Нiчего, товарiшч Бахмач, будет шесть.

Фiнальнасьць маскалёвага тону так ашаламiла Пракопа, што першы раз перад тварам тупалобага начальнiка страцiў самакантролю.

— Алесь, глядзi, браток, што-ж гэта робiцца! — зьвярнуўся да швагры. Той адно паварушыў плячмi, ледзь сьцiснуў вусны, а ў вачох загарэлiся злосныя iскрынкi.

— Каб вам нячыстая сiла скуру сьпiсала, каб вас зiмля гэта цяжка спрацаваная нi насiла! — кiнуўся Бахмач у кленiчы пасьля таго, як перапiшчыкi да доктара Зянькевiча пайшлi.

22

— Ну i ўсыплюць-жа табе цяпер бабы, ягодка мая, — гаварыла да Аксенi Кмiтава Аўдоля. Яна турботна зiрнула на захад, дзе над Гацямi вiсела шырокая цёмная хмара. Дзьмуў спорны вецер i дрыжыкам брала васеньняя золь. Выйшаўшы з будынку НКВД ў Гацях, жанчыны апынулiся пад густым лiўнем. Пасьля таго як iх у сярэдзiне прынялi, нiводнай у галаву ня прыйшло, каб ад дажджу ў той страшнай будынiне скрывацца. Там холадам ад сьцен нясло, мову паралiжавала.

Забеглiся ў вакзал. Станцыя аж душылася ад войска й ня было мовы, каб дзе цёплы кут знайсьцi. Скрылiся пад страхою, а пры першым супыне дожджу рушылi дамоў. галодныя й мокрыя, сьпяшылi цяпер колькi ў нагах моцы. З-за павароту выскачыў вялiкi вайсковы грузавiк. Пакуль жанчыны спасьцераглi, ён плёхнуў на iх вадой з дарожнай лужыны.

— Ах, кабе табе, сынок, бельмы наверх павылазiлi, як ты ня вiдзiш куды едзiш!

Кмiтава пахатуха абтрасла ваду з вопраткi, рукавом выцярла мокры твар i старалася не адстаць ад Аксенi, каторая, цяплей апранутая i лепш абутая чымся Кмiцiха, не звальняла кроку.

— Усыплюць, кажаш, усыплюць… лацьвей iм… А што-ж я вiнавата, га? Казаў той баўтун: "паслужыш прымерам жэншчынам усей рэспублiкi", каб ты чорту нямытаму ўвесь свой век служыў! Ну скажы, Аўдоля, чым я вiнавата?

Аўдоля борзда тэпала збоку ў дзiравых чаравiках, паўсуконным пальце. Каб не мокрадзь, не даймаў-бы так вецер. А там. глядзi, нацягне ды лiне. Жанчына неспакойна азiрнулася назад.

— Дык, ягодка-ж мая, я гэта знаю, алi цi бабы табе памяркуюць? Увiдзiш…

I далей iшлi моўчкi, сушэйшыя месцы па гасьцiнцы выбiралi. I нiхто не прыгадаў найважнейшага, пагрозьлiвага, жахам што поўнiла, што сказаў, пальцам добра пад носам намахаўшы, гацкi кручканосы «анкавiдзiст».

Вандроўка да вышэйшага начальства ня ўчора наклюнулася. Трэба-ж было нейкай справядлiвасьцi на Маршалкава шукаць. Палатно забраў i "хвастом накрыўся". Анi тых падзякаў ад Сталiна, Молатава, Кагановiча, анi нiчога. I трэба-ж было во на такога нядобрага трапiць. Ня было-ж сумлеву, што зьверху ўсе добрыя, сумленныя, спагадлiвыя былi, адно пра народнае дабро дбалi. Дый прыказка кажа, што ў бочку мёду часам лыжка дзёгцю пападзе.

Пасьля доўгiх гутарак пра тое, каб вось гэтую лыжку дзёгцю абмiнуць, а ў самую бочку мёду заглянуць, накш кажучы — справядлiвасьцii нейкай на Маршалкава пашукаць, накiравалiся сяньня ранiцай жанчыны ў Гацi. У сельсавеце параiлi iм дзе Маршалкава знайсьцi. Нельга-ж было яшчэ адзiн раз не папытацца, праверыць. А можа…

Бальшавiк прыняў iх у сваiм бюро суха й няпрыязна.

— Я-ж вам цi раз казаў, што пасылкi перадаў i дзела з маiх рук. Ня верыце?

Жанчыны лыпалi вачмi, ня ведалi што далей рабiць, да каго йсьцi той справядлiвасьцi шукаць.

— Ну дык што я маю сваiм таварышкам казаць? Яны мне ўжо галаву прадзяўблi, — адказала Аксеня.

Камiсар адказаў не адразу. Уважна пазiраў на жанчын, але думкамi быў дзесь далёка.

— Пачакайце, я вас зараз задаволю…

Пры гэтых словах узяўся за тэлефон. Гаварыў цiха й коратка. Лiтоўскiя сялянкi не дайшлi ладу ў размове гэнай.

— Хадзiце са мной! — загадаў, апрануўшы шынэль i шапку.

Iшлi галоўнай гацкай вулiцай. Маршалкаў — сьпераду, жанчыны — пару крокаў ззаду. Маўчалi. Бальшавiк павярнуў перш на станцыю, пасьля перасек пляц да шырокага ходнiка, што цягнуўся ўздоўж двух- i трохпавярховых будынкаў, крытых чырвонайа чарапiцай, дзе некалi" ужэнднiкi" й «каляяжы» жылi. Аўдоля першая зiрнула на вялiзную шэрую, з каменя, мусiць, высечаную фiгуру на падстаўцы, што стаяла на цэнтральным месцы малога парку ля вакзалу.

— Глядзi во, — таўханула Аксеню.

Пiлiпава жонка абыякава зiрнула на помнiк чырвонаму дыктатару.

— Скора-ж усьпелi, — сказала.

Ад каменнага твару Аксеня зноў угледзiлася ў сьпiну Маршалкава, быццам там намагалася прачытаць што ў недалёкай будучынi здарыцца. Афiцэр iшоў шпаркiм i роўным вайсковым крокам, рэдка азiраўся. На станцыi стаяў даўгi таварны цягнiк, войска высыпала зь цяплушак на плятформу. Некаторыя несьлi ў кацялкох вар, а ў руках — аграмадныя белыя камякi.

— Што гэта ў iх у руках белае, ягодка?

— Цукар, мусiць.

— Такiя вялiкiя кускi цукру? — зьдзiвiлася Кмiцiха.

Лязгат буфароў, скрып тармазоў, галёканьне паравозаў, смурод дыму, гамана сотняў людзей. Вялiзны вайсковы мурашнiк ладна павялiчыў цяпер значэньне навет i раней рухавай станцыi. Iшлi на ўсход. Жанчыны спасьцераглi каля дамоў грузавыя аўтамашыны, людзей у мундзiрах чыгуначнiкаў. Некалi добра дагледжаныя, цяпер рыжыя траўнiкi скалясiлi грузавiкi. Скрозь ляжалi паламаныя платы, кучы хламу.

Маршалкаў павярнуў налева, на дарожку абсаджаную гонкiмi маладымi таполямi. Глыбака ў гушчы дрэваў схавалася прыгожая вiльля. Належала яна калiсь багатаму пану Вiлiнскаму. З таго боку чыгунак ягоныя абшырныя i ўрадлiвыя землi прымыкалi аж да мястэчка. I вiльлю гэту, i самога пана жанчыны бачылi раней.

— Куды-ж гэта ён нас, ягодка?

— Нехта, мусiць, надта важны ў гэтым доме жывець, — адказала Аксеня.

На дварэ стаялi аж тры легкавыя машыны й адзiн грузавiк. У ваднэй машыне ззаду сядзела двух у шапках з малiнавымi аколышламi. Адзiн чалавек, мусiць шафёр, нешта калупаўся пад адкрытым верхам аўта сьпераду. Маршалкаў адчынiў дзьверы двухпавярховай вiльлi, прайшоў калiдорам i пастукаўу дзьверы зь левага боку. Не пачуўшы адказу, лёгка прачынiў дзьверы, зазiрнуў у сярэдзiну й кiўнуў жанчынам.

— Сюда! — загадаў.

Жанчыны ўвайшлi ў вялiкi пакой.

— Сядайце, я зараз, — сказаў адрывiста й пакiнуў жанчын.

Адна-адзiная электрычная лямпачка млява асьвятляла абклеены шэрай паперай пакой. На стале стаяў тэлефон, ляжала кнiга ў чорных вокладках, у куце — трохножная вешалка. I ўсё. Шэрасьць закрывала шчыльная ваконная фiранка. А чалавек зь ледзяным зрокамзаймаў пачэснае месца на сьцяне супраць лавый бяздушна пазiраў у нейкую нявызначаную даль. На калiдоры раптоўна пачулiся, а пасьля ацiхлi крокi й галасы. Нехта доўга й марудна бубнеў за сьцяной. Часам спыняўся, пасьля зноў прадаўжаў памяркоўным тонам. Што й каму гаманiў гэты голас, адгэтуль цяжка было разабрацца.

— Куды гэта ён нас, ягодка, прывёў?

— Ынкавэдэ, мусiць… Вiдзiла гэных двух, што ў аўтамабiлi сядзелi, у шапках з малiнывымi аколышкамi?

— Дык гэта яны? Каб чаго, ягодка, кепскага, нi дай Божа…

— Як гэта кепскага? А за што нам такога кепскага?

— Ды хто-ж, ягодка, угадаiць iх…

Пачулiся на калiдоры шпаркiя крокi. Шырака адчынiлiся дзьверы i ў пакой увайшоў кручканосы чалавек сярэдняга росту ў сiнiх галiфэ й зялёнай кашулi. Не зьвярнуўшы на жанчын нiякай увагi, адсунуў крэсла, сеў ля стала, надзеў на кручкаваты нос акуляры i ўгледзеўся ў вадчыненую кнiгу ў чорных вокладках. Блеск сьвятла зьзяў на брытай, круглай як арбуз галаве. Аксеня цiханька кашлянула, але чалавек той прадаўжаў трымаць нос у кнiзе. Так прайшло хвiлiн, мусiць, пяць. Жанчыны неспакойна пераглядалiся, ня ведаючы як разумець абсалютную абыякавасьць да iх кручканосага чалавека за сталом. А той нарэшце закрыў кнiгу й пачаў павольна разглядаць iх. Цёмнарудыя вочы й маска-твар не давалi нiякага знаку пра тое, што адбывалася пад гладка брытым чэрапам. Зь кiшэнi ён выцягнуў сярэбраную папяросьнiцу, улажыў у рот даўгую папяросу й пстрыкнуў запальнiчкай. Зiрнуў на сто, падняў трубку тэлефону.

— Георгий Иванович? Пепельницу у меня убрали. Да, если можете, в номере три…

Праз якую хвiлiну дзьверы адчынiлiся, увайшоў у пакой мужчына, паставiў на стале пепельнiцу й бяз слова выйшаў.

— Што вам трэба? — спытаў чалавек жанчын парасейску.

— Таварыш Маршалкаў нi казаў вам? — спытала Аксеня.

— Я вас пытаюся, — суха адрэзаў кручканосы, — хто вы такiя й адкуль будзеце?

— Мы зь Лiтоўцаў, - адказала заклапочаная Аксеня.

— Iмя, па бацьку й прозьвiшча!

Лiтару «р» вымаўляў паводле «г» й гэта давала камiчны цень яго сур'ёзным пытаньням.

Энкавэдыст запiсваў адказы. Абыякавым голасам ён выказаў жаданьне ведаць зусiм, здавалася, няважныя дробязi асабiстага, сямейнага жыцьця й сацыяльнага паходжаньня. Першы раз давялося жанчынам адказваць на такiя пытаньнi. Пераказвала пасьля Аўдоля: — Гэта-ж падумай, ягодка, як нас да костачкi пiрабраў. I нашто яму ўсё гэта?

У пакоi ня было гадзiньнiка й не маглi ведаць лiтоўскiя сяброўкi, колькi часу трывалi выпыты, але прысягнулi-б, што надта доўга. Дабраўшыся нарэшце да Аксенiнай iнiцыятывы паслаць бальшавiцкiм верхаводам падарак, кручканосы гарбуз хацеў ведаць ня толькi ўсе прозьвiшчы сьмелых дабрадзееек, але навет зусiм нязначныя дробязi. У бальшынi адказвала Аксеня. Кемлiвая й хуткая на язык, яна добра спасьцерагала ўсялякiя кручкi.

— Нашто вы ўсё гэта пытаiцеся? Што мы зло якое каму зрабiлi, цi што? ня вытрымала Аксеня.

— Я буду вас пытацца, а вы будзьце дабры адказваць, — рэзка адказаў кручканосы гарбуз. Ён колькi разоў уставаў, хадзiў па пакоi, а часам сядаў i запiсваў. Лiтоўскiм жанчынам здавалася, што селi на лаве, а прадаўжалi на iголках сядзець. Каб маглi хаця ўгадаць навошта былi гэныя даўгiя выпыты.

Кручканосы чалавек падняў трубку тэлефону, коратка буркнуў нешта ў яе.

— Следуйте за мной! — загадаў.

Выйшлi на калiдор, павярнулi налева. Мiнуўшы колькi дзьвярэй, сходамi спусьцiлiся ўнiз. Энкавэдыст адчынiў дзьверы i ўключыў сьвятло. Сьцены абшырнай каморы абвешаны былi цывiльнай вопраткай, а ў вадным канцы ляжалi нейкiя транты, кучы газэтаў i кнiжак. З правага боку жанчыны спасьцераглi драўляную скрыню рудога колеру, якраз такую, як зрабiў Кмiт Тодар для высылкi падаркаў у Маскву. Энкавэдыст паволi адчынiў скрыню, дастаў адтуль жмут абрэзаў кужалю й трымаў перад сабою.

— Эта ваше? — спытаў.

Нiчога не адказаўшы, Аксення выцягнула руку, узяла абрэзы. Сумлеву быць не магло: у руках трымала канцы палатна з павышыванымi прозьвiшчамi крамлёўскiх валадароў i дабрадзеек лiтоўскiх. Пры гэтым разгляданьнi пачалi дрыжэць Аксенiны рукi. Нешта гарачае хлынула ў твар i засеў у гарле камяк. Зiрнула на Аўдолю, што ледзь магла стрымаць за зубамi язык.

— Гэта кускi нашага палатна, нашы прозьвiшчы на iх. А дзе палатно? Можа паслалi бяз прозьвiшчаў нашых? — адважылася Аксеня.

— Нiхто й нiкуды яго не пасылаў, - спакойна й зроўнаважана адказаў энкавэдыст.

— Як гэта панiмаць? Што вы хочаце сказаць?

— Ня ўсьпела даказаць, як страшэнная здагадка праясьнiла галаву. Дзiва няма, што дапытваў!

— Вам зусiм ня трэба панiмаць. Навет лепш будзе для вас i сяброў вашых, калi ня будзеце панiмаць i проста выкiнiце ўсё гэта з памяцi сваей. Ясна вам?

Пагроза зусiм выразная. Як адубеўшы, жанчыны ня ведалi, што рабiць далей.

— Я вам добрую раду дам: забудзьцеся што тут было й нiкому не расказвайце пра гэта. Калi-ж даведаемся, што каму раскажыце, будзе дрэнна, вельмi дрэнна. Панятна?

— Панятна, — адказалi аднагалосна жанчыны.

— Можаце цяпер iсьцi дамоў.

I цяпер, па дарозе дахаты, гучэў у вушах той пагрозьлiвы бальшавiкоў «савет».

— Пэўня-ж прапiлi, басякi. Як ты думаеш, Аксеня?

— Вы паслужыця прымерам жэншчынам усей рэспублiкi! Цьфу, басяк! плюнула Аксеня.

Аксенiнаму дрыготкаму, зласьлiваму голасу адгукнуўся вецер, што скалануў вярхамi прыдарожных разьвесiстых бярозаў ды пырскамi шчодра абсыпаў дзьвюх жанчын, тэпаючых па мокрым пяску гасьцiнцу.

— Паслужыце прымерам жэшчынам усей рэспублiкi! Каб ты чорту ў пекле служыў, нехрыст апантаны! — паўтарала яшчэ зласьлiвейшым голасам Аксеня. Адно Аўдоля азiралася пераз плячо, а Пiлiпава жонка быццам i ня бачыла капрызнага надвор'я. Яна рогам хусьцiнкi выцерла вочы, каб стрымаць сьлёзы. Навет Аўдолi не магла цяпер у вочы проста глянуць. Якi аграмадны сорам! Дый найгоршае наперадзе чакала. Ужо бачыла перад сабой чаргу дапытлiвых лiтоўскiх дабрадзееек, што нейкiм чэрцям у Маскве хацелi падарак зрабiць i якiх меншыя мясцовыя чарцягi ашукалi. I што яна скажа iм, калi гэны кручканосы гарбуз навет язык на прывязi загадаў трымаць! У глыбiнi дзесь дасьпяваў i квялiў сэрца зласьлiвы дакор.

— Чаго табе ўсюды першай лезьцi? Пiлнавалася-б во гэтай сьвiной мешалкi цi чапялы й досiць бы зь цябе. Кажу, нарвешся некалi!

Гэтыя простыя й незласьлiвыя словы мужавай перасьцярогi прыгадалiся цяпер Аксенi ў зусiм новым сьвятле, новай шырынi. Нарвалася.

— Ну як-жа гэта, ягодка, будзiць? Што мы зробiм, як бабы пра палатно пытацца пачнуць? Га?

Сьцiснуўшы плечы й пазiраючы пад ногi, Аксеня маўчала. Ды што магла на тое адказаць? Звычайна бадзёрая й вясёлая, яна быццам на дзясятак гадоў пастарэла, змоўкла, асунулася. Аўдоля старалася зiрнуць сяброўцы ў вочы, знайсьцi нiтку сувязi, якую цi нi парваў Маршалкаў i ягоны кручканосы таварыш з НКВД.

— I такi во добры чалавек нам гэты Маршалкаў паказаўся, — бубнела дробненькiм голасам Кмiтава пахатуха, — здавалася, што хось ты яго да раны прылажы. Помнiш во, як на тых зборах гаварыў? Ён табе ажно сьлязу пусьцiць. Чалавек-душа, здавалася, лепi як свой каторы… Ён як гаварыў, дык колька яшчо нашых баб у плач уводзiў. Гэта-ж здавалася, што такi чалавек як ён, ягодка, нiкому вока нi запарошыць, а ня то што… Ну й паглядзi, што зрабiў. Гэта-ж проста каб бабам нашым расказаць, дык каторыя паверуць толька…

— Ты во глядзi, яшчо за даўгi язык возьмуць, — злосна адказала Аксеня. — Цi можа так скора забылася што той ынкавэдыст казаў, га?

— Ды чаго-ж ты, ягодка, кiдаешся на мяне? Як гэта так я забылася? А калi ўжо пра мой язык гаворыш, дык цi-ж твой карацейшы?

— А можа й карацейшы… давай памерым! — агрызнулася Аксеня. — Гэта каб ня ты дык можа-б i нi пасылалi таго праклятага палатна… каб яно лепi праз зямлю правалiлася! Во нарабiлi бяды!

— Каб нi я? — прарэзьлiва-зласьлiвым тонам крыкнула Аўдоля. — Гэта-ж ад каго, калi нi ад цябе думка вышла, га? Каб табе, ягодка мiленькая, памяць ужо саўсiм забрала, як ты ня помнiш i на мяне складаеш! I як гэта ты можаш?!

— Думка-ж мая была. алi-ж я вас пыталася. А сама-ж знаеш зь якой вялiкай ахвотай ты за гэта ўзялася. Зараз усiм разбрахала, давай i давай, нi задзержыць цябе нiяк…

— Каб табе Бог так здароўе даваў, як я давала! — адсекла Кмiцiха. — Каб ты ў пекле так брахала, як я каму разбрэхiвала! I як табе ня стыдна на мяне складаць! Калi Маршалкаў цябе пахвалiў, дык як каралеўна якая — галава аж пад неба, жардзiной нi дастанiш! — хадзiла. Ах каб цябе!

Аксеня здрыганулася. Быццам укушаная гадзюкай, яна зь нянавiсьцю зiрнула на Аўдолю, сьцiснула вусны. Спачатку ледзь заўважна, пасьля-ж раптоўна пачало дрыжэць ейнае цела. Неўзабаве неўтаймаваны плач суправодзiў Кмiтаву Аўдолю. Аксеня дала сьлёзам поўную волю. Разгубленая Кмiцiха памкнулася прыгарнуць да сябе сяброўку, але на паўдарозе спынiлася выцягнутая рука.

23

Ноччу зазiмак пацярушыў сьнегам, мароз кволымi жылкамi-нэрвамi выпрабоўваў сваё майстэрства на тонкiх скарынках лёду ў лужынах, канавах i сажалках. Ранiца прыйшла ясная, сьвежая, спакойная. Каб хоць адной галiнкай паварушыў маестатычны гаравацкi Архiп. Яшчэ блiжэй, здавалася, прыхiлiлiся да сябе зьбялеўшыя сёстры-сосны на могiльнiку. У Гаравацкай пушчы й лiпавiцкiх гаёх на дэманстрацыю прыбралiся ў новым бельлi стройныя сосны й хвойкi. Яны зьзялi ў сонцы й маглi хвалiцца сваей пышнай прыгажосьцю перад голымi бярозамi, клёнамi й асiнамi.

Далёка чуваць былi галасы пеўняў над ранкам. Слупамi выпрасталiся над комiнамi дымы. Асьцеражней хадзiла ў пушчы розная жывёльная малеча. Мёртвая маўклiня спрыяла большым дзяруном, што цяпер на помач носу паклiкалi й свае вушы.

Вялiкая грамада лiтоўскiх сялян наблiжалася да лiпавiцкага поля. Радасьцю зьзялi вочы й далёка над бельлю прыцярушанымi роўнымi нiвамi сягала вясёлая, нястрыманая гамонка.

— Зямля наша! Во калi зажывём!

— Дачакалiся! Цяперака, як свой кусок зямлi мець будзеш, дык нiякi прыблуда з твайго мазаля ня будзiць жыць. Сам сабе будзеш пан!

— А як-жа!

— Ды i во яшчо што: казаў Косьцiк, што кажны можа мець зямлi колька захочыць! Ого!

— Нi колька захочыць, а колька абрабiць можыць.

— Ну яно-ж сябе так…

— Дык цi-ж ты думаеш, што каторы паквапiцца каб мець болi зямлi чымся абрабiць будзiць магчы?

— Нашто-ж яна тады яму?

— Нiбыта па шэсьць актараў на аднаго каня…

— Ну а як каторы нi маiць каня?

— Дык дадуць…

— Толька-ж i глядзi, рот настаўляй, каб нi праваронiў як будуць даваць.

— Усё дадуць, усiм хопiць. Вунь дзе колька ўсякага дабра на маёнтках i хвальварках…

— Ну паглядзiм.

— Што тамака глядзець… ужо вiдаць.

Бадзёра сьлядзiлi прысыпаны сьвежым белым пухам гасьцiнец сялянскiя ногi. Грамада кiравалася на прасторныя, урадлiвыя гонi, што за чыгункай суседзiлi зь лiтоўскiмi начоўкамi, а з захаду канчалiся сьцяной гонкага гаю. Пракоп з Алесям маўклiва ў хвасьце валаклiся. Новы грамадзкi тэрмамэтар выпхнуў iх цi не на самае чало "прыгнечаных i эксплуацiруемых" масаў, значыцца тых, пра каторых найбольш барабанiла й быццам клапацiлася "народная ўлада". I будучыня перад iмi можа прасьцерлася проста й прывабна, як тыя ўрадлiвыя гонi, калi-б не мясцовыя "косткi ў горле". А косткi гэныя — Бурак Косьцiк i Шпунт Лявон — дзесьцi ўрачыста й фанабэрыста крочылi на самым перадзе грамады.

Дваiўся ў Пракопавай галаве сьвет. З аднаго боку — вялiзная прынада спорнага кавалка ўрадлiвай зямлi. Мара пра зямлю ўжылася, уелася ў жывое сялянскае цела й сьведамасьць з пакаленьняў далёкiх. I цi-ж запраўды Ўсемагутны наканаваў яе зьдзяйсьненьне сьцiпламу й працавiтаму Пракопу? Вунь-жа перад iм, як вокам абняць, вялiзныя, урадлiвыя, жыцьцядайныя панскiя гонi. Колькi-ж папацеў на iх пры працы на чужога прыблуду! Цяпер-жа во ягоныя хаджалыя, вытрывалыя ногi скора ступяць на гэныя гонi. Адмеруць яму ладны кавалак i вось у гэты незабыўны дзень Пракоп назаве сваiм, для сябе й нашчадкаў на векi вечныя.

I тачыў Пракопава эмацыянальнае нутро, не даваў супакою думкам чарвяк трывогi. Як пагадзiць адносiны двух мясцовых злыдняў да яго з новымi парадкамi зьверху?

Не магло быць сумлеву, што бальшавiкi бедным сялянам зямлю давалi, паноў лiквiдавалi. Значыцца, сумленна працуй, старайся, дык i табе й людзям будзе ўволю. Гэта-ж вунь пазаўчора, зь Беластоку вярнуўшыся, абедзьве «косткi» пра гэта расьпiналiся. Праўда, плявузгалi й iншыя, — насамперш Маршалкаў — i раней, ды нiхто зь iх не называў часу калi нарэшце абяцанкi зьдзейсьняцца. Гэтыя-ж во насамперш шырака пастановы беластоцкага сходу размалявалi, слова ў слова прачыталi ўсё, што было прынята для паляпшэньня долi сялянскай дый зараз узялiся тыя пастановы ў жыцьцё праводзiць.

Затуканаму-загуканаму мужыку, якога чужыя й свае паны стагодзьдзямi абскубалi, можыш нагаварыць мiльёны прыгожых слоў i яны нiчога ня будуць значыць у параўнаньнi з прыгоршчамi ягонай уласнай урадлiвай зямлi. Няхай яго сабе зь няверным Тамашам побач паставяць: не дакранецца рука зямлi дык i не паверыць.

Лёгка пераплюнеш бiблiйнага недаверка, калi брату твайму сярмяжнаму зь няпамятных гадоў розныя прыблуды сёмае неба абяцалi, а ўсё да гвалтаў i рабункаў зводзiлi. Дзiва няма, што й абяцаньнi "улады народнай" сяляне адразу пад абстрэл узялi. Вывялася-ж яна з таго самага кодла, дзе некалi спачатку ўзбуйнеў i растучнеў, а пасьля прадзедаў iхных у прыгон загнаў сама ненажэрны й прагавiты «самадзержац». Праўда, тупее гадамi памяць людзкая й мала дзе ў краiне пагвалчанай жылi яшчэ сьветкi таго найбольшага й найжахлiвейшага народнага паўстаньня. Лiтоўскi-ж патрыярх Якуб — атожалак часоў сiвых-бурлiвых, звычайна маўчаў, але пры нагодзе патрапiў раскалупаць балючую рану народную. I за што тады змагалiся? За волю, за кавалак зямлi свае, за тое, каб маскаля пазбыцца… Колькi яшчэ песьняў з тых часоў датрывала…

Мо й прыйшоў нарэшце зьдзекам канец? Мо й запраўды перамянiлася на лепшае? Мо й сам згрыбелы дзед лiтоўскi дачакаўся адплаты за ахвяры паўстанцаў Калiноўскага, мо й нарадзiлася тое вечна чаканае, нiколi неасягальнае "сьветлае заўтра"? А можа гэта ўсё — стары хвальш i абман у новай хворме?

Разважаючы такую магчымасьць, — а была яна надзiва рэальная, — аблiваў Пракопа пот сьцюдзёны, цяжка валачылiся наперад ногi i ў вачох цямнела. Кволае здароўе ледзь давала вытрымку такiм духовым выпрабаваньням. Калi-б не насеў Алесь, не пайшоў-бы, мусiць, на падзел зямлi.

— Плюнь ты, швагрок, на басякоў гэтых. Яны-ж толька тое робяць, што iм зьверху загадаюць, — тлумачыў Алесь. — Гэта-ж ня Косьцiкава й Лявонава ўласьць, а новая, савецкая, каторая ўсiм чысьцiнька, што працуюць зямлю во даць хочыць. Ну а як даюць, казаў той, дык бяры…

Пракоп уважна зiрнуў на швагру. Гаварыў той самы чалавек, каторы нядаўна яшчэ так камплетна й згодна патакiваў яму, што басякi свае й чужыя да ўлады дабралiся. Неадступна назаляў вочы пабiты напокуцi абраз Прадславы й аж цяпер трасло жыватом пры згадцы сьмярдзючай самагонкi, каторую сiлай лiлi.

"Калi даюць, дык бяры, а як б'юць, уцякай". Разумная, цi нi адвечная, ад калыскi прыжытая праўда. Адно-ж — процiлежнасьцi.

Уверх дном нейкую вялiкую жыцьцёвую пасудзiну перакулiлi. Вазьмi хаця млын той. Жорны бакамi вылазяць. Гэтта ў памяцi шматразовыя вандраваньнi на млын у Гацi i ў Докшыцы, гэтта й сьлязьлiвы, змораны Сявенька, гэтта й шчодрыя дакоры й балючыя пытаньнi. А прыгадай бясконцыя чэргi за нафтай, хлебам, сольлю, цукрам, не гаворачы ўжо пра якi трант, каб цела прыкрыць. Што гэта? Парадак цi арганiзаваны хаос? I як знайсьцi цэлы корань ладу нейкага, калi з аднаго боку няспынны паток абяцаньняў бурлiць, а з другога галеча й безгаспадарлiвасьць.

Лягчэй было-б Алесю ў новыя парадкi цi беспарадкi ўжыцца. Нiдзе далёка ад вёскi нагой ня ступаў, а хоць i кемлiвы быў мужчына, вока ягонае так далёка як Пракопава, не сягала. Ня быў Алесь на працы ў Петраградзе, ня зьведаў нiякага далёкага сьвету й не пацярпеў ад мясцовых двух злыдняў. Пракопу-ж абрыдзеў i вялiкi, чужы горад i куды больш дапяклi, чаго ў магiлу не загналi басякi гэтыя.

Пакiдаючы збоку пытаньне пра сваю й Алесяву жыцьцёвую дасьветчанасьць, адзiн факт, можа асноўны ключ, усiх ягоных турботаў, трымаў у галаве Бахмач. А факт гэты, як сьвет абжыты i ўсiм вядомы, сьветчыў, што не магла iснаваць нiякая, ня толькi вялiкая й магутная дзяржава, калi ня было ў ёй парадку, устаноўленай заканамернасьцi. Як нi ганьбавалi ўжо цара калiшняга, ды ўсё-ж пад панаваньнем ягоным кажны бачыў нейкую заканамернасьць, дысцыплiну й парадак. Гэтта-ж гавораць i абяцаюць адно, а робяць iншае. Трацiўся давер i да гэных, што наверсе, не гаворачы ўжо пра злыдняў, што на сваiм сялянскiм хлебе вырасьлi. А мо ўвесь гэты беспарадак i быў новым парадкам?

Пракоп жахнуўся пры такой новай думцы. Калi-б так было, дык навошта й каму гэта патрэбна? Дзяржава-ж мусiць жыць, усе часьцi ейнага арганiзму мусяць пасьлядоўна сваё рабiць. Глядзi во што будзе навет у тваей собскай гаспадарцы калi, скажам, ладу ў сям'i няма…

— Нешта-ж ты надта надуўся, — пачуўся голас збоку.

— Га?

— Кажу, што з табой? — спытаў Пракопа Алесь. — Цi табе яшчо нiздаровiцца?

— Ды нiчога, так сказаць… от думкi…

I яны йшлi далей.

— Казаў табе раней, — прадаўжаў Алесь, — што нiма чаго надта думаць. Даюць дык бяры.

Трымаў прымаразак i скрыпеў пад нагамi тонкi сьнег. Пракоп не азiраўся па бакох, не заглядаў у вочы Алесю адно праз кут вока маячыў шваграў сiлуэт. Разьвярэджаныя думкi выклiкалi больш пытаньняў чымся даходзiла адказаў. Дзесьцi ў глыбi сьведамасьцi загнязьдзiўся закаранелы, небясьпечны страх. Дакараў сябе Бахмач за тое, што цi нi шукае дзiркi ў цэлым, намагаецца лiшняе выдумляць. А мо ранейшы перапалох яшчэ трымае? Гэта-ж нi жарцiкi, так бакi набiлi, гэтак пазьдзеквалiся, што цяпер i бацьку роднаму цяжка паверыць было-б.

А мо бязладзьдзе гэтага новага ладу адно часовае зьявiшча? Самi-ж бальшавiкi нi раз казалi, што "нi адразу Маскву пастроiлi", трэба «абаждаць», усе такiя малыя недарэчнасьцi, як чэргi пры крамах, цi нейкi млын, каторы ня можа зь млiвам справiцца — зьявiшчы пераходныя, спрычыненыя тым, што разбураецца стары й будуецца новы парадак. Вось дзе яно: "новы парадак". Гэты «парадак» на ўсе спосабы скланялi, сялянскiя вушы iм абтрапалi. А ад чаго пачынаецца "новы парадак"? Ад разбурэньня й беспарадку?

"Эх, можа й шукаю дзiркi ў цэлым", — думаў Пракоп. — "Дадуць, дык вазьму, а што пасьля… адбяруць, дык адбяруць…" Гэткiм канчатковым выснавам падбадзёрыўся Пракоп i зiрнуў навокал. Пярэднiя сяляне згрупавалiся ля гасьцiнцу на малым сугры, што да забароненай зоны прымыкаў. Зонай гэнай быў ладны кавалак поля, абгароджаны высокiм плотам з калючым дротам. У вадным куце загарадкi, далекавата аж пад лiпавiцкiм гаем ляжалi стосы мэталёвых бочак. Казаў нехта, што ў бочках бiнзiну трымалi. Ля тога кладу бочак вiдаць было двух жаўнераў у даўгiх шынэлях, з пупаватымi будзёнаўкамi на галовах i штыкамi на стрэльбах, пераз плячо перавешаных. Блiжэй пад лiпавiцкi сад, абкапаныя зямлёй, тарчэлi рулi гарматаў, цi ня зэнiтак. Вартаўнiкi былi й каля гарматаў.

Лiтоўскiя сяляне маўклiва пазiралi на Косьцiка.

— Так вот, значыцца, — пачаў Сабакевiч звонкiм голасам, — будзем браць, значыцца, па алфавiця. Хто першы ў нас?

— Бахмач, мусiць?

— Ну так, ён-жа на «бэ».

— Давайце яго сюды! Таварыш Бахмач, сколька зямлi вам?

У Косьцiкавым голасе гучыць звычайная дзелавiтасьць, нi iронii, нi пагрозы. Азiраючыся на швагру й вясковых, Пракоп падыйшоў да Сабакевiча. Абапёршыся на змайстраваны зь бярозавых прутоў трохкутнiк, сьмярдзеў з боку карашкамi Захарук, нехлямяжа трымаў у кiшэнях гладкiх портак рукi Шпунт Лявон i калоў маленькiмi вочкамi старшыня камбеду.

— Сколька вам зямлi, спрашываю? — паўтарыў Косьцiк.

— Як гэта? — перапытаў Пракоп. — Колька-ж дадуць…

Як перапалоханы заяц, Пракоп недаверлiва сачыў начальнiкаў. Калi-б замiж абяцанага кавалка зямлi пачалi ў бакi камшыць, — дай Божа здаровыя ногi.

— Дадуць… дадуць! — гарэзьлiва перакрывiў Косьцiк. — Спрашываю, сколка хочаш?

— Дык значыцца можна колька хачу? — ня верыў Пракоп.

— Табе-ж кажуць: бяры колька хочаш! — прыкiнуў Тодар.

— Яно-ж так, — пацьвердзiў голас у грамадзе.

— Калi так… дайце восiм актараў, - асьмелiўся Пракоп.

— Ну вот, так даўно сказаў-бы, — выцягнуў правую руку зь кiшэнi Шпунт.

— Так i запiшам: Бахмачу восiм актараў. - пацьвердзiў Косьцiк. — Пiшы, Лявон. А вы, — зьвярнуўся да Захарука й Пятуха, — бярыце й мерце. Там вiдзiця гэны куст пры гасьцiнцы? От ганiце трохвугольнiкам прама на яго. Як адмерыце сколька да яго метраў, тады адшчытаiм сколька палагаiцца ўшырыню. Панятна? Ты, Лявон, шчытай сколька квадратных метраў далжно быць.

— Па дзесяць тысяч на актар, — нядбайна адказаў калiшнi драгомiшч.

— Знаю й бiзь цябе, — зiрнуў iранiчна Косьцiк. — Запiсвай i шчытай сколька ўсяго.

Лявон выняў зь кiшэнi блакнот i ўзяўся запiсваць.

— Дый нi забудзь, што трэба плян па распрадзяленьню зямлi начарцiць i пасьля ў сiльсавет пiрадаць, — паважна закончыў Сабакевiч.

Перастаўляючы бярозавы трохкутнiк, Захарук пасоўваўся пад чыгунку. Побач яго шкандыбаў, копцячы "казiнай ножкай", старшыня камбеду.

— Семдзесят тры, семдзесят чатыры…

Захарук спынiўся перад слаба сьцятай лёдам лужынай.

— Абыйсьцi, цi як? — спытаў Пятуха.

Лужына была вялiкая. Абыходзячы, дакладна не адмерыш.

— Чорт яго знаiць, — плюнуў Сымон, выцягнуўшы з роту "казiную ножку". Давай бокам, нiма чаго мачыцца.

Асноўная група сялянаў, мiж iмiм колькi жанчын, трымалася на сугры. Некаторыя-ж сiгалi перазь нiву, узараную пад зяблiва, прысыпаную сьнегам, наглядаючы, мусiць, лакомы кавалак.

— Эй вы, там! — гукнуў Сабакевiч, — ня крывiце, iдзiце прама на куст, як палагаiцца!

Захарук i Пятух азiрнулiся.

— Дзе тутака прама, разумны гэткi! Iдзi сам памачыся! Калi Пракопу пару мэтраў даўжэй цi карацей дык бiда вялiкая! — адказаў голасна Захарук. — Ты што гэта ўлегцы шкандыбаiш а я сам раблю? — зьвярнуўся да Пятуха. — На, рабi!

Старшыня камбеду ўчэпiста ўзяў трохкутнiк i пачаў мерыць.

— Сколька ты нашчытаў? — спытаў Захарука.

— Восемдзесят два.

Нагналi iх Тодар Кмiт i Сымонаў брат Уладзiмер. За хвiлiн пяць дайшлi да вызначанага куста. Войстрай сякерай Тодар высек таўсты лазовы кол i ўзяўся ўбiваць яго.

— Сколька там нашчыталi? — крычэў зьверху Лявон.

— Сто дваццаць два.

— Давайце назад!

Мужчыны не сьпяшылiся.

— Ты, Лявон, запiсвай, а вы, мужчыны, мерце ўпоперак. Як угаварылiся, будзiм мерыць па сто метраў, знакi стаўляць. Так будзiць лягчэй падшчытываць.

Дайшлi зь Лiтоўцаў людзi. Нiхто надта не сьпяшыў мерыць. Устанавiлi парадак надзелу па альфабэце, адмерылi мяжу ля забароненай зоны. Адны мерылi, iншыя загадвалi, трэцiя калы ўбiвалi. Праца пайшла хутчэй пасьля асваеньня тэхнiкi распадзелу.

— Гэта-ж, мусiць, цi нi сама найлепшая панская зiмля. Га, тата? спытаў Пракопа Мiкола, што прычыкiльгаў пазьней i цяпер разглядаў нiву. Пракоп адказаў не адразу. Быццам ня верачы ўсяму, што навокал адбывалася, ён нейкiмi задуманымi, адсутнымi дзесь вачмi блудзiў па адмеранай яму зямлi, затрымаўся даўжэй на вялiкiм полi, дзе распаўзьлiся лiтоўскiя, дый спынiўся на тым галоўным гурце, што вiдаць быў на круглаватым бохане аж над лесам.

— Гэта-ж так, сынок… тутака ў пана, што нi пасеiць, дык радзiла, як на лес гледзячы расло… Пшанiца, як золата! Праўда, калi ўзяць лён, дык той зямлю лягчэйшую любiць, а як на бульбу, асаблiва-ж гутманку, дык толька падглiнак. Ну алi будзiм глядзець. Кусок спорны, даў-бы толька Бог здароўя дый каб яно так было, як абяцаюць…

— А што мы тут пасеем, тата? — спытаў Янук.

— Га? Ды вось я хаджу й пра гэта самае думаю. Азiмiны-ж ужо нi пасеiш, дый ў пана тутака й была сёлета азiмiна. Дык, мусiць, каб зь ярыны што… Цяперака-ж думаць трэба чым гэта засеiш. Пакуль тая вясна, дык глядзi унь мышы ў клецi з голаду ногi выцягнуць. Зiмля то зiмля, сама не засеiцца. Каб урадзiла дык i зярно добрае трэба. А дзе яго возьмеш?

— А можа дадуць, тата?

— Нi знаю, сынок, пра гэта яшчо нi гаварылi. Трэба будзiць папытацца.

— Алi-ж i пекная нiва! — захапляўся Мiкола. — Ты-ж, тата, мусiць надта рад, што такую далi.

— Чаму-ж не, кусок зямлi добры, нiма чаго сказаць.

Пракопавы вочы зазьзялi адно на часiну. Былi гэта вочы, зь якiх блеск радасьцi прабiваўся як сонца з густых, завалокшых неба хмараў.

Пытаньне насеньня абмяркоўвалi з Алесям, якому далi кавалак зямлi за тры дзялкi ад Пракопавага.

— Трэба-ж варажыць, што начальства маiць галовы на плячох i мусiла пра гэта падумаць. Яны-ж знаюць, што многа ў каго ня будзiць чым засеiць, дык можа з панскага дадуць. Вазьмi сабе хоць каго з гэтых, каторым зямлю дзеляць, дык колька, ты думаiш, зь iх насеньня маiць… А цi-ж на тое зямлю даюць, каб пуставала?

— Яно-ж сабе так, ну паглядзiм, — згадзiўся Пракоп.

Даўгi, жаўтавата-буры кажух Косьцiкавага бацькi Паўлюка поламi гойдаўся ў такт нехлямяжаму кроку ягонага ўласьнiка. Бурак спынiўся на гасьцiнцы, разгледзеўся й паволi прыблiжаўся. Ён затрымаўся, доўга сачыў што робiцца за ваеннай загарадкай ды, пару разоў кашлянуўшы, зноў зрушыў зь месца. Пракоп i Алесь загадкава прыглядалiся гэтаму «няпрылюдку», як яго ў вёсцы называлi. Кажух выглядаў, як быццам адно што з-пад iголкi. Гэты факт зьдзiвiў Бахмача й ягонага швагру. Скнара Бурак звычайна паказваўся ў людзi ў старых рызманох. Выдатна пашыты кажух усьмiхаўся спэцыяльнымi аздобнымi гузiкамi й прыгожым узорам на грудзях.

— Здарова, мужчыны, — гукнуў Бурак.

— Здароў, Паўлюк.

— Вiджу гэта, што мой начальнiк мусiць ужо адрэзаў вам па добраму куску. Як яно тут?

Ён абапёрся на таўставатую аздобную ляску й пазiраў то на мужчын, то на гонi, то пад лес, дзе трымалася галоўная грамада.

— Ды-ж адрэзаў, ага, — адказаў Алесь.

— Гэттака-ж во мусiць цi нi самая найлепшая зiмля, — гаварыў Бурак. Як гэта яна вам папалася й чаму вам?

Алесь зiрнуў пытальным зрокам на Пракопа.

— Як тутака табе сказаць чаму… Ды во пачалi дзялiць па фамiлiях, як яны па алфавiця йдуць дык i папалася, — паясьнiў Пракоп.

— Ага, от яно як. Добры-ж, надта добры кусок. Хто-ж гэта нi знаiць, калi пры дарозе во, на воку ўсiм…

У Бураковых шэрых вачох успыхнула iскрынка цi то зайздрасьцi, цi прагавiтасьцi. Рэдка бачылi людзi гэтага мужчыну ў грамадзе i яшчэ радзей гаспадарыла ўсьмешка на ягоным твары.

— Ну а сам-жа бярэш? — спытаў Алесь.

— Гэта зямлю, цi што?

— Ага, зямлю.

— А думаеш, што дадуцць i мне?

— Ну а чаму-ж не? Свой-жа начальнiк, як сам ты сказаў, дык чаму-б нi далi… Кажуць-жа, што даюць кажнаму, колька хто захочыць.

— Гэта ты, Алесь, зь мяне кепiкi строiш, цi што?

Сухi кашаль вырваўся гвалтоўна. Паўлюк нахiлiў каўнер, зашпiлiўся. Кашаль трываў даўгавата. Неяк дзiўна зiрнуўшы на мужчын, бяз слова на адыход, Бурак пашкандыбаў у той бок, дзе трымалася большая грамада.

— Кажух во новы з кубла выцягнуў, мусiць, бо кашаль пярыць. Нябось, прагавiтасьць цi ня мерку пiрабрала ды сiлаў нi стаець. Цi нi хацеў-бы во яшчо зямлi кусок, але нашто яна яму ўжо, — гаварыў Алесь, калi пайшоў Бурак.

— А цi ён-жа мерку знаiць? — спытаў Пракоп.

24

Сявенькава Марыля таўкла ў ступе мак. Ступа стаяла ў куце ля дзьвярэй i жанчына часта пазiрала на маленькага сына Валодзьку, што забаўляўся зь ягняткамi. Пазаўчора акацiлася авечка й муж прынёс двое чорненькiх, зь белымi залысiнкамi, ягнятак у хату, каб пазабаўляўся сынок. Цяпер дзесь з аўчарнi далятала голаснае бляяньне маткi.

Упарадкаваўшы ранiцай статак, Сявенька напакаваў два мяхi рознага дабра й павёз да Жыда ў Гацi, каб на нафту, соль цi цукар памяняць. Пакуль новыя ўлады не забралi прыхаванага, ў знаёмага крамнiка мусiлi трымацца запасы. Сявенька мяркаваў, што лепш было зайсьцi праз заднiя дзьверы, або й пераплацiць, чымся гадзiнамi ў чарзе пры дзяржаўным «гарпо» калець ды можа з пустымi рукамi дамоў вяртацца. Ды каму-ж у тую чаргу йсьцi? Собiла людзям сем'i большыя мець. А дзе возьмеш час, калi сам адзiн у гаспадарцы? Таму здавалася Сявеньку, што найлепшым быў шлях замены тавараў воддаль ад вока людзкога.

— Сынок, ты-ж памаленьку, ня душы iх! Што-ж ты робiш?! Я-ж цябе!

Марыля падбегла да замурзанага Валодзькi, каторы моцна ашчаперыў ягня за шыю. Мацi выхапiла яго й паставiла на кволыя яшчэ ногi. Лёгка, шкадуючы, дала малому па руках i пагрозьлiва памахала пальцам.

— Кажу табе, няможна душыць, нiхай бегаiць! Ато бiць буду, во!

Валодзька-пястунок, прыгожы кругленькi нямыцька, зарабiўшы ад маткi па руцэ, скрывiў вусны й зморшчыў твар.

— Ну нi плач, нi плач, золатка, ня трэба, — патолiла матка, схiлiўшыся на паўзунком. Малы слаба яшчэ на нагах трымаўся.

— Кажу-ж табе, гуляй зь ягняткамi, алi нi душы iх. Ды iх во можа лепi да маткi было-б… чуеш во, як бляець…

Марыля адной рукой трымала ягня, а другой гладзiла сына па галаве.

— Глядзi во, якая пекная авечачка. Ну скажы, як авечачка маму клiча: мэ-э-э-э-э-э!

Шустры Валодзька не хацеў, мусiць, паўтарыць, як ягнятка маму клiча. Ён хутка падпоўз да ягня, згроб яго за ногi й моцна, зь вялiкай адданасьцю прытулiў да сябе. Ягнё пачало вырывацца, колька мага сiлаў.

— Кажу-ж табе, нi душы! Ах ты, смаркач нiпаслухмяны!

У прыплыве раптоўнай злосьцi Марыля схапiла хлапца й адвесiла поўнай даланёй па азадку. Сынок-пяштунок быццам гэтага й чакаў. Як на сыгнал, ён залямантаваў голасна.

— Ну нi крычы-ж во, як-бы цябе хто на кавалкi рэзаў. Чорт яго ведаiць, бацьку гэтага… казала во, што болi бяды, чым пацехi будзiць… нашто было прыносiць? Тая ў хлеве горла дзярэць, а гэты ў хаце. А ну вас!

Марыля жвава павярнулася падбегла да лавы, зьняла ручнiк зь дзежкi й зiрнула ў сярэдзiну яе, цi падыйшло цеста.

— Трэба во канчаць мак таўчы, булкi рабiць ды ў печ садзiць, а ты мне нi даеш, — махала Марыля пальцам на сына. — Колькi разоў назаляла язык, прасiла бацьку, каб таўкач меншы зрабiў, бо гэты чаго руку нi адравець… Ну гуляй, сынок, гуляй.

Валодзька сядзеў пасярод хаты на чыстай жоўценькай падлозе, цёр вочкi, недаверлiва паглядаючы то на матку, то на ягнят, што бляялi й церлiся адно ля другога ў куце пад сталом.

— Трэба во найлепi iх да маткi занясьцi. Нiхай пасасуць, бо галодныя ўжо.

Гэтак гаворачы, Марыля ўзяла ягнят i выбегла на двор. Матка сустрэла дзяцей радасным бляяньнем, зь нейкай удзячнасьцю зiрнула ў Марылiны вочы й не пасьпела як сьлед лiзнуць сваiх дзетак па галовах, як тыя ўзялiся таўхаць пад вымя, варушачы куртатымi хвосьцiкамi. Абнюхаўшы дзетак, авечка задаволена бляяла, а Марыля мяркавала як гэта прыгожа Бог надарыў жывёл мiлым адчуваньнем мацярынскасьцi й дбайлiвасьцi пра малое, нованароджанае. З гэткiмi думкамi, прычынiўшы дзьверы ў хлеве, жанчына сiгала праз шырокi двор да хаты, на хаду зiрнуўшы на шэрае, золкае неба, што волавам павiсла ўверсе. Невялiкi чорны Мурзiк, узрадаваны сустрэчай з гаспадыняй, раптоўна павярнуў дарожкай пад гумно й гулка забрахаў. З гумна на самакаце прыблiжаўся Сабакевiч. Адно на момант спынiлася Марыля, ямчэй забiлася ейнае сэрца й хутка пабегла ў хату.

Зрабiлася млосна, разам i горача й сьцюдзена, дрыжыкi па целе бегалi. Гэтта й страх, i чаканьне новага, няпэўнага, няведамага. Забылася пра цяжкi таўкач у руцэ, каторым цяпер з падвойнай сiлай таўкла ў ступе й адно адчувала як слабеюць каленi, як зьнясiлiла нейкая дзiўная млоснасьць.

Прыгадалася летняе, лiпеньскае, на польнай сьцежцы мiж жытнiх васiлькоў. З Гацяў iшла. Заварожаная дзiўнымi гукамi прыроды, сама як краска "на амэрыканцавым хлебе" разбуйнеўшы, цягнула пад носам нейкi дзявочы раманс i жадала, каб вось так у няскончанасьць iшла, каб гэтак заўсёды побач красавалi-усьмiхалiся васiлькi, прынаджвала на межах шыпшына, кiвалi на спатканьне махрыстымi чубамi фанабэрыстыя прыгажунi бярозкi ў гаю. Дзявочасьць ейная скончылася й ня скончылася. Муж быў той i ня той. Ён то й любiў, i шанаваў яе, ён i перасьцярагаў, каб не перапрацоўвалася, але вось прыходзiла ноч i замiж тых чаканых, дых забiраючых мiлых абдымкаў, пачыналася крактаньне, нямогласьць, нараканьне. Цi гэтак маладая, гарачая, поўная энэргii дзеўка замужжа сабе ўяўляла? А гэта Васiль пад бокам надзiў. Там-жа далей стаяў бравурны, баявы, закаханы, пагрозьлiвы Косьцiк. Ды часам здавалася, што нiчога гэтага ня было, што ўсё гэта — ява, сон нязбыты. Было адно неба й сонца, песьнi жаваранкаў i васiлькi й каласiлася жыта.

Ён вырас пасярод сьцежкi вялiкi, магутны й пагрозьлiвы. Ад нечаканасьцi, зь перапалоху хацела крыкнуць, кiнуцца ў густую сьцяну збажыны, але абамлелi, ацяжэлi ногi. Стаяла дрыжачая, няпэўная. Было ў гэтага дзяцюка нешта, што скоўвала яе волю, паралiжавала рухi. Буян, крамольнiк, вязень, начная птушка, крот, што ад уладаў вечна скрываўся, ён у памяцi ейнай юнацкай неадступным гаспадаром стаяў, як нiхто iншы верадзiць сэрца маладое патрапiў. I каб нi бацькi…

— Ага, птушачка, злавiў! — сустрэў ёмкi, звонкi голас. — Што-ж, думаеш уцiкаць цяперака ад мяне? Паспробуй!

Не жартавалi валадарныя, наважаныя вочы. Энэргiчнасьць вiдаць была i ў шырокiх, прыцiснутых поўных вуснах i навет у нябрытым падбародку. — Ты што-ж гэта за старога, крэкчучага ханжу пашла? За зямлi кусок, га? Табе што, мая любоў — гэта гной пад нагамi, каторы таптаць можна?

Прыгадвалася пасьля, што кiнулася ў бок iнстынктоўна, без папярэдняе развагi. Колькi ў нагах моцы, бегла нацянькi праз жыта. Сьцёбалi па твары каласы, займала дыханьне. I як спынiла бег, вялiкiм малатком бiла сэрца ў грудзёх. Усьведамiла, што не так самога цялеснага Сабакевiча, як свае слабасьцi баялалася. Адна маленькая неразвага дый ня будзе павароту назад. Сьведамасьць здрады чалавеку, што гадамi бацькам ей мог быць, iржой разьесьць будучыню. I задаволеная была, што ўстрымалася. Былi сустрэчы й пазьней, але заўсёды на бок ладзiла вiхнуць.

Аж прысядаў, залiваўся браханьнем Мурзiк перад дзьвярмi сяней. Раптам заенчыў, у бок адскочыў. Енк суправодзiў басiсты, злосны Косьцiкаў мат. Марыля забылася пра Валодзьку, заядла таўкла мак, а ў сэрцы нарастала трывога. Пачуўся кароткi й моцны стук у дзьверы. Затрымаўся ў млоснай руцэ над ступай таўкач i мацi разгубленым позiркам кiнула на сына.

Шырака адчынiлiся дзьверы й цьвёрдым, упэўненым крокам увайшоў у пакой Сабакевiч. Чырвоны, новенькi, вышываны ля каўняра кажушок, расшпiленая кашуля, з-пад шэрай кепкi пазiралi буйныя валосы. Косьцiкавы вочы пабеглi насамперш па пакоi, затрымалiся на Валодзьку й пасьля павандравалi на Марылю.

— Што-ж гэта нi адчыняеш? Нi пазнала можа?

Марыля загарэлася чырваньню ў твары й пазiрала ўнiз.

— Сама дома?

Голас намагаўся трымаць лагодным, хоць няцяжка было спасьцерагчы, што рабiў гэта з намаганьнем.

— А ты што, ня ведаеш? Мусiць падпiлнаваў, калi так сьмела ў хату лезеш.

— Што такое падпiлнаваў?

— Ды што майго дома нiма.

— Чорт яго, тое старое парахно, пiлнаваў. Думаеш баюся яго цi што?

— Ну дзе-ж табе баяцца…

— Во, во, правiльна кажаш, Марыля, баяцца мне нiма каго, асобiнна такога старога кулака, як твой.

Косьцiк зрабiў пару крокаў, затрымаўся перад Марылiным сынком. Малы баязьлiва пазiраў на вялiкага дзядзьку ў чырвоным кажуху.

— Як гэта кулака? — адвярнулася Марыля ад ступы.

— Гэ-гэ, — усьмiхннуўся Ромкаў гаспадар. — А ты-ж, дурненькая, мусiць i нi панiмаiш. Гэтак савецкая ўласьць называiць людзей, каторыя многа зямлi й багацьця маюць ды чужы труд iспользуюць. Эксплуататары. Памiмаiш? Гэта ўрагi народа. Iх на Сiбiр вывозяць патаму, што яны процi гасударства. Да, врагi народа, iцi iх маць! I твой тожа ўраг народа, кулак!

Вiд заклапочанай, прыгнечанай нечаканым цяжарам ягоных словаў жанчыны мiла казытаў Косьцiка недзе ў грудзях. Гэта тая самая, некалi пераборлiвая дзеўка, пышная ластавачка-гарэза, каторую яму, Косьцiку, нiяк не ўдалося ў рукi свае цапнуць. Цяперака-ж яна вось вось гэтта перад iм, у ягонай сiле. Выцягвай руку й бяры, гарнi да сябе. А як пахарашэла, як увыдатнiлiся яе ранейшыя прывабнасьцi. Мусiць праўду кажуць, што жаночая прыгажосьць пасьля першага дзiця расьцьвiтае. Гэтак i Марыля. Як дрыготка-прываблiва ходзяць пад тонкай паркалёвай поўныя, тугiя грудзi, як пахарашэў увесь ейны стан i навет, здаецца, папрыгажэлi ногi. I цяпер яна, гэта цаца, "расавая кабыла" поўнасьцю ўжо ягоная, бо нiкуды ад яго не ўцячэ.

Юрлiвым туманам зацягнула дзяцюковы вочы. З салодкай сьведамасьцi, што некалi недаступная дзяўчына цяпер поўнасьцю ягоная, думка раптоўна таўханула ў зусiм iншы бок. Вось пад нагамi вывадак. Цюцелька ў цюцельку парабок Вася. Значыцца стары кулак-ханжа навет i ў пасьцелi ня змог… Косьцiкава каляровае ўяўленьне рэзкiмi штрыхамi намалявала недаступную яму калiсьцi ластавачку-мару ў абдымках нямоглага й крэкчучага Сявенькi. Стары, недалужны клоп на красцы прыгожай. А Васiль парабок, на помач яму… Нешта кальнула Косьцiку пад грудзьмi. А жанчына вось аж дрыжыць ад жаданьня, ёй адно давай ды давай… I за што так жыцьцё згнаiла? За зямлю? Дзе тая зямля цяперака? I чаму-ж яна, — чыстая, прыгожая, жыцьця поўная, — яму першаму не трапiла? Яму — народнаму гэрою, за лепшае шчасьце змагару… Належала-б так. Сьцiснулiся вусны.

— Гэта за тое, што зямлю маюць, дык на Сiбiр iх? — пыталася Марыля. Дык што-ж, зямлi мець няможна? Учорака-ж сам, мусiць, людзям зямлю раздаваў.

"Сама мяне вядзець", — думаў Косьцiк. — "Трэба памалу, намёкамi, страху нагнаць, паволi ўсю гэну гордасьць стаптаць. Каб на каленях памiлаваньня прасiла… во як!"

— Гэта чый? Васiлёў? — спытаў рэзкiм тонам.

Згадка пра Сiбiр напалохала Марылю й яна не адразу на новую хвалю пераключылася.

— Як Васiлёў? Мой! — адказала цьвёрда. Яна падбегла, узяла сынка-пястунка на рукi, моцна прыгарнула да грудзей, села на лаве пры стале й гладзiла Валодзькавы мяккiя валосы.

— Васiль, увесь чысьценька Васiль! — бязьлiтасна гнаў у Марылiну гордасьць балючы цьвек Сабакевiч. Ён падыйшоў да жанчыны, схапiў яе за плячо. — Што-ж, стары клоп дажа дзiця спэцкаць нi сумеў, га? Збоку мусiла шукаць, сучка ты?

У шэрых вачох зазьзялi маланкi. Нiколi ня бачыла iх такiмi Марыля. Гэты чалавек мог лёгка замардаваць. Зь iм няма жартаў. Косьцiк крутнуўся, адыйшоўся, роўнымi крокамi мерыў ушыр i ўздоўж камору. У хаце было цiха, адно паскрыпвалi Косьцiкавы боцiкi. Ён зiрнуў на Марылю й на сына, затрымаўся на вянках прыгожай, адборнай цыбулi пад стольлю, на шастку сьвежых каўбас. Мiльганула думка, што "стары клоп" ужо парсюка закалоць, каўбас нарабiць парупiўся.

— Косьцiк, чаго ты зь мяне зьдзекуешся? Якая я табе сучка?

У голасе гэным чуваць была яшчэ гордасьць, хоць ужо не такая пышная, як раней.

— Я над табой ня зьдзекуюся, Марыля, — палагаднеў Сабакевiч. — Я толька стаўлю точкi над «i». Панiмаеш?

— Не. Якiя гэта такiя точкi?

— Ну от возьмiм цябе. Паглядзiм, што ты была раней i што сiчас… Дзеўка ты была — кроў з малаком: харошая, красiвая, ну i гордая, жардзiнай носа не дастаць. I я-ж цябе любiў, сама знаеш. Ды i цi толька я адзiн… Ну а ты што? Цi гэта ты каб на чалавека глядзела, як замуж iсьцi? Га? Да нет, адкудава там… Зямля табе, во што! Нi чалавек табе быў важны, но толька штоб зiмля была. Так iлi нет?

— А што-ж, муж мой чалавек кепскi? — трымалася Марыля.

— Цьфу на цябе! — крыкнуў Сабакевiч. — Ты гэта што, баранiць яшчо яго будзiш? Можа ён табе й даў тое багацтва, каторага хацела. Алi што, гэта ўсё? Можа скажаш мне, што ём i ў пасьцелi працавiты, га? А табе-ж толька давай да давай! Што, не?

— Косьцiк, як табе ня стыдна! — успыхнула Марыля.

— Мне стыдна? Я за табой бегаў, цябе ажыдаў, думаў, што ты чыстая й харошая, што агледзiшся, прыдзiш… I ты за гэту зямлю красу сваю стаптала, вышла за парахно тое, а посьля парабковымi ласкамi жыла… I мне стыдна? Дзе-ж гэта тая твая гордасьць, дзе твой якi гонар, га? Каго ты стыдзiш, порхаўка ты гнiлая! Пашла ты за зямлю, разумненькая такая, дык во на табе зямлi! Нi казаў я табе некалi, што ўсiм зямлi хвацiць? Сiчас во кажды можа мець сколька хочыць, сколька сам абработаць сумеiць. Ты вазьмi да цьвяроза падумай, дурная ты баба, сколька твой жанiх, з каторага парахно сыпiцца, зямлi абработаць можыць. Га? Эксплуатацыя чалавека чалавекам скончылася наўсiгда! Панiмаiш ты? Чужыя на вас рабiць ня будуць, от как! Дый помнi тожа, што ўсех кулакоў-буржуяў, каторыя з чужога труда й мазыля жылi, стала быць каторыя другiх эксплацiравалi, iх усех пачысьцяць, а зь iмi i сем'i iх паедуць к чортавай мацеры адсюдава. Панiмаеш? Ты знаеш, дурная баба, дзе ты можаш быць? Дык от, разумнiца, нi хацела паслухаць мяне, пагналася за зямлёй, дык цяпер фiгу маеш… Панiмаеш?

Войстры Косьцiкаў голас калоў, тузаў, зьдзекваўся. Пот i млоснасьць прыходзiлi хвалямi. Сьлёзы нахлынулi раптоўна, гарохам. Праўда, намаляваная шорсткiм Сабакевiчавым голасам, выглядала такая няверагодная й адначасна нагэтулькi рэальная, што Марыля ў адчай кiнулася. Яшчэ сяньня ранiцай быў цьвёрды быў цьвёрды грунта пад нагамi, былi мары й спадзяваньнi. Дзе яны цяпер?

Спасьцярогшы матчыны сьлёзы, кiнуўся ў плач Валодзька. Заварожаная й запалоханая Косьцiкам, матка ўзялася цяпер спатольваць сына.

— Цiха, сынок, цiха, мiленькi. Нi плач, золатка.

Яна накiравалася ў спальню, што за перагародкай.

— Ты, сынок, мусiць i есьцiкi й спацькi захацеў, мой ты мiленькi. Пара ўжо…

Марыля села на ложку ля калыскi й расхiлiла сукенку. Сын прылёг да грудзей прагавiта й прыплюшчыў вочы. Мацi гладзiла ясную галоўку.

— Во, мой сынок, есьцiкi захацеў, цацанька. Скора-ж цябе адвучыць трэба, бо вялiкi ты ўжо…

Хлапец смактаў грудзi, а Марыля адплыла на шырокi акiян. Спачатку паволi, пасьля ямчэй усхадзiлiся хвалi й гулкiм прыбоем калацiлi, верадзiлi Марылiна сэрца. I нi вiдаць было ў гэных хвалях нiякае дарогi. Дзесьцi зьверху межавалi яны зь цёмным, грозным небам.

Нехта зьдзекваўся, рагатаў зь яе, з маленькага сынка i з мужа ейнага. "Гэ-гэ-гэ! За зямлёй пагналася, маеш фiгу за гэта, сучка ты!"

Каб нi бацькi, можа накш злажылася-б. Так, напэўна накш было-б. Чаму ей волi нi далi? — Нi глядзi, дачушка, што ён за цябе старэйшы, — раiла некалi мацi. — Ужывешся. Зiмля важна. Што табе малады дасьць? Будзiш зь iм цэлы век, як той Марка па пекле цягацца. Фiгу маiць i фiгу мець будзеце. Рукамi сваiмi нi даробiцеся. А ў гэтага й зямлi, i золата, i дабра ўсякага, хоць ты завалiся. Жарцiкi, так многа часу ў Амэрыцы зарабляў. Iдзi за яго, дачушка, панаваць будзеш…

Пайшла. Напанавала. Няхай яно пропадам прападзе, гарам такое замужжа гарыць. Можа каб шчэ нi зьмянiлася. А так, як цяпер жыць? Зямлю ўсiм дарма даюць, а ад багатых адберуць, бо сам не апрацуеш.

Марыля рэдка куды хадзiла, мала плётак слухала. А iх-жа заўсёды ўволю. Казалi людзi мудрыя, што нi такi чорт страшны, як яго малююць. Ажно зьявiўся адзiн у хату. Размаляваў…

Хвалi на акiяне ўзрасталi. Магутным разьлiвам вылi ў глухой цемры й зьдзеклiва рагатаў нейкi шурпаты голас.

Марыля падняла галаву. У дзьвярох стаяў Косьцiк. Яна забылася пра голыя грудзi, пра Валодзьку, каторы зусiм ацiх, на руках задрамаў. Яе прыкавалi, ёю авалодалi лёгкiм туманам асмужаныя вочы. I Марыля ўжо ведала, што будзе далей: з аднаго акiяну перакiнецца ў другi, з духовага ў цялесны. Яна паволi ўстала й лагодна палажыла сына ў калыску.

25

Калi-б самiм давялося быць у Гацях i пажадалi выбрацца на Глыбокае, мусiлi-б пачынаць ад тых вiлаў, дзе зыходзiлiся Докшыцкая й Глыбоцкая вулiцы й дзе рассасулiлася шырокая, з упалай гонтавай страхой Габiшына крама. Пачынаючы вось ад гэнай крамы, праехаўшы па няроўным бруку Глыбоцкай вулiцы так мэтраў за дзьвесьце, налева ў рынак упрэцеся. Спынiце вашага руплiвага каня. Гэта-ж нам затрымацца выпадае. Чуеце стук сякераў, малаткоў, скрыгат пiлаў? Так, майструюць нешта. Ужо вунь зьвязалi з дрэва нейкi прастакутнiк, дошкамi яго абiваюць. На памост выглядае. А гэта там воддаль ля самага поля, — бачыце вунь мураваны белы будынак неабшырных разьмераў? — гацкая бойня. Сюды прыводзiлi й прывозiлi на забой кароў, авечак i сьвiньней. I стаiць бойня, — бачыця во? — воддаль ад рынку, зусiм як-бы за мястэчкам. Самi-ж, пэўне, добра й памяркоўна ўгадаеце прычыну.

На рынку гэтым, дабрадзею, дзе мы во з вамi затрымалiся, нельга сказаць, каб калi якiя вялiкiя кiрмашы адбывалiся. Яно-ж сабе быў у Гацях i рыначны дзень, каторым пашанцавала быць аўторку, прыяжджалi навет, хоць i скупавата, людзi. Ды кiрмаш тут нiколi ня быў тых разьмераў як, скажам, у сераду ў Докшыцах, цi ў чацьвер у Глыбокiм. Гэтта людзi, каторым запраўды што большае збыць трэба было, падноскаў надта не тапталi й часу цэннага ня глумiлi. Вядома-ж, мястэчка малое, дык «каляяжы» якiя-б пражорлiвыя ня былi, дабра многа спажыць ня могуць. Вось таму, дабрадзею мой, кiрмашы ў Гацях такiя сьцiплыя былi.

Сытуацыя крыху перамянiлася, як «саветы» прыйшлi. Тыя «саветы», як мо й самiм чуць давялося, — салдатнi пераважна, — поўныя кiшэнi лысых мелi. Лысымi звалi дзесяцiрублёўкi, або паiхнаму чырвонцы, а гэта таму, што на iх тая найбольшая, значыцца значыцца галоўная бальшавiцкая брыда была намаляваная. Здарылася цi раз, што замiж запраўдных лысых бальшавiцкiя жаўнеры "гасударсьцьвiннымi аблiгацыямi" за тавар плацiлi. Гэта былi прыгожа зробленыя паперкi, што дзяржава за пазыку людзям давала й грашовае вартасьцi яны ня мелi. Штучку гэту, вядома-ж, сяляне мясцовыя хутка пранюхалi i ўжо ведалi запраўдных лысых, ад розных "аблiгацыяў" iх адрозьнiвалi.

Людзi мясцовыя, да ўнармаванага жыцьця прызвычаеныя, гэтта падумалi, што новыя парадак можа быць моцны й трывалы, не раўнуючы як тыя пачварныя пудзiлы, што ў дзень вялiкага «вызваленьня» так шмат рудога пылу на гацкiм гасьцiнцы ўскаламуцiлi. Значыцца, што моцнае, тое пэўне-ж i багатае дый трывалае. Народ наш, — самi, пэўне-ж, ня ўчора спавiваныя, дык мяркуйце, да ладу й працы прызвычаены, парадак, навет абрыдлым чужнiком астаноўлены, шанаваць прыспасобiўся. Вось чаму й пасьля гэтае перамены народ адразу за гаспадарку ўзяўся. Як нiколi раней, ажыў гаманой гацкi рынак. Прыемна шалясьцелi ў спрацаваных сялянскiх руках новыя й прыгожаыя «лысыя», а ў вачох аганькi спадзяваньня тлелi. Чаго й трэба, дабрадзею мой, збыт ня сялянскiя тавары быў першаклясны. Як падурэўшы, дальбог, «саветы» падчышчалi каляскi аж да голых драбiнаў, як-бы ад вякоў рознае емiны ня бачылi.

Няўцямнасьць зьмянiла спадзяваньнi ў сялянскiх вачох, калi за тыя «лысыя», колькi нi тарчы ў чарзе ля таго сельпо цi гарпо, навет фiгi макавай табе ня купiць. Як што прывязуць, дык няйнакш напаказ.

— Дык напляваць на гэту брыду лысую! — сказаў народ, маючы на думцы бальшавiцкiя грошы, што так прынадна шалясьцелi. — Сваё, значыцца, аддай, а купiш за iх фiгу.

Вось з такой, дабрадзею мой, прычыны надта-ж скора апусьцеў гацкi рынак. Невялiкi сякi-такi гандаль, — з кошыка й з-пад палы, — перанёсься ў тыя вiлы да Габiшынай крамы. Вядома-ж, i бяз брыды лысай зусiм не пражывеш, асаблiва калi яна вунь па цэлай зямлi таўчэцца, людцам добрым цярпеньня й бедаў спорыць. А ў ваўторак, у самы белы божы дзень, выходзiлi й вылазiлi на гацкi рынак суседнiя куры й пеўнi, дый тыя разглядалiся ўважна навокал, каб якiя саветы за хвост не ўчапiлiся.

Самiм давялося пра кастрычнiцкую цi акцябрскую чуць? Гэта-ж кажуць, што сёмага лiстапада сьвяткаваць яе тут будуць. Мусiць таму з дошак тыя вунь чатыры з малаткамi й пiламiнейкую трыбуну цi што будуюць. Але-ж. Калi самiм ня собiла нiколi нiякай кастрычнiцкай сьвяткаваць, дык заглянiце. Кумпанii, кажуць, усялякае будзе. Насамперш, кажуць, зьявiцца вялiкае бальшавiцкае начальства, дый сваiх разявякаў, пэўне-ж, падганяць ня будзе патрэбы. Як на яе нi глядзi, гэта самая кастрычнiцкая то, мусiць, нейкi новы цымус, ад каторага, як камiсары заўсёды i ўсюды аж да няпрытомнасьцi вярзяць, зусiм новы й найбольш шчасьлiвы бальшавiцкi сьвет пачаўся.

Нядоўга давялося Дунi Янука намаўляць.

— Пойдзем, Янучок, — пачала лагодна дзяўчына. — Ты-ж ведаеш, усiм наказваюць, каб iшлi. Гэта-ж вялiкае сьвята iхнае, дый наша. А разам з тым i нашу школу цяперака паглядзiш. Яна-ж каб ты вiдзiў як зьмянiлася…

— Эт, чаго мне тамака, — пачаў адмаўляцца хлапец.

— Дый увiдзiш хлопцаў сваiх… усе твае дружбанты ў школу ходзяць.

Гэтта Макатунiшка на чульлiвую струну наступiла. Карцiла Януку даўно ў школу зазiрнуць, прайсьцiся дарагiмi для памяцi клясамi й калiдорамi, паглядзець хто зь ягоных аднакласьнiкаў на школьную лаўку вярнуўся.

— Ну добра, — згадзiўся Янук.

Ранiца таго кастрычнiцкага сьвята бальшавiцкага, што на сёмага лiстапада выпала, нiчога пацешнага не варажыла. Вецер гнаў хуткiя золкiя хмары й адно каля дзясятай крыху пасьвятлела.

— Дык што-ж ты, гэта нi гатовы яшчо? — навалiлася Дуня на Янука са скрыпам дзьвярэй.

— Дык як-жа iсьцi, калi, мусiць, дождж будзiць? — апраўдваўся хлапец.

— Якi табе дождж! Усе вуньдзiка йдуць. Хадзi, бо спозьнiмся. Нам-жа ў школу на час зьявiцца сказалi. Скарэй! — цягнула Макатунiшка.

— Табе то так… ты вучанiца. А мне тамака з боку-прыпёку, — ня ўступаў Бахмач.

— Ну от што пачаў! Ты-ж у нас свой мiж сваiх. З радасьцю прымем, ня толька што. Скарэй!

— А ты, Мiкола, куды? — спытаў Янук брата.

— Пайду i я, — адказаў брат.

— I ня лень табе?

— Ну а чаго? Часу-ж ёсьць, нi сiнакос-жа гэта.

— Ты з намi? — спытаў Янук.

— Ды дзе там маiм нагам з вамi справiцца. Бяжыце ўжо, а я неяк памалу павалакуся.

Янук з Дуняй адразу ўзялi борзды крок i выперадзiлi шмат каго па дарозе. Яшчэ здалёку спасьцераглi сабраную перад школай вучнёўскую моладзь. У групах i паасобна над галовамi тарчэлi ўсе аднаго памеру, недзе аднэй рукой змайстраваныя ледзянавокiя дыктатары. Мясцамi вецер тузаў разгорнутыя палотны, што крычэлi:

ДА ЗДРАВСТВУЕТ ПОБЕДОНОСНАЯ ОКТЯБРЬСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕВОЛЮЦИЯ!

ДА ЗДРАВСТВУЕТ ТОВАРИЩ СТАЛИН ОТЕЦ И УЧИТЕЛЬ НАРОДОВ ВСЕГО МИРА!

ДА ЗДРАВСТВУЕТ…

Янук ужо спраўляўся з чытаньнем, хоць i ў расейскую школу яшчэ не хадзiў. I прыгадалася яму, што ўжо недзе раней падобнае бачыў: i транспарэнты, i лёзунгi, i вялiкую грамаду людзей. Дзе гэта было? Мусiць у тых фiльмах, што бальшавiкi вечарам у Лiпавiчах паказвалi. Адно там людзi iншыя былi: яны ў баях змагалiся, iх падганяў той самы лысун, каторы на грошах намалеваны. Так яно й было.

…ТОРЖЕСТВЕННОЕ ШЕСТВИЕ…

чытаў далей Янук.

— Чаго разявiўся? — таўханула пад бок Дуня.

— Ды вунь панапiсвалi. Ты вiдзiла такое?

— Вiдзiла. Хадзi, я табе вучыцялёў пакажу.

Макатунiшка ўчапiлася й цягнула Янука за руку.

— Вунь там на ганку стаяць, — паказвала.

Янук яшчэ ня ўсьпеў разгледзець тых на ганку, як зачапiўся за нейкую нагу. Ён ледзь ня ўпаў i зараз пачуў знаёмы гулкi рогат. Адвярнуўся.

— Здароў, Янук! — прамянiўся й дыхаў амаль у вочы твар Загорнага Лявон, таго самага, з каторым гады два ў гацкай школе на аднэй лаўцы сядзеў.

— Здароў, здароў, Лявон! — зь вялiкай радасьцю ўсклiкнуў Бахмач. — Як маешся?

— Добра, браток. Толька от пра цябе часта думаў. Чаму гэта ў школу ня ходзiш?

— Ды знаiш… — зацяўся Янук. — Усякае лiха. Трэба было-б.

— Праўду кажаш. Нi глядзi на лiха. Навука навукай…

I тады Лявон зусiм да Януковага вуха прылiп.

— Хадзi, пацягнем, — шапнуў.

Пакуль Янук скумекаў што й да чаго, той ужо за руку яго цягнуў. Забеглi за вугал школы, на той бок дзе нiкога ня было.

— На во, пацягнi.

— А што гэта?

Загорны трымаў у руцэ паўлiтровую плоскую пляшку, амаль больш паловы напоўненай празрыстай вадакасьцю.

— Во пацягнi дык будзiш ведаць. Нi марудзь-жа. Я захiну, на ўсякi выпадак, каб нiхто ня вiдзiў.

Янук выцягнуў корак i ўважна яго абнюхаў.

— Дык гэта-ж цi нi маскоўская чыстая? Алi чаму бутылка такая? Яны-ж у круглых прадаюць. А налепка дзе?

— Вось i дурань ты. Пiралiў у плоскую, каб у кiшэнь было выгадней улажыць. Цягнi, нi марудзь!

— Чорт яе знаiць, я гарэлкi нiколi ня пiў, - марудзiў Янук.

— Ну дык пара цяпер пачынаць.

Янук нагнуў пляшку й вельмi нясьмела пацягнуў. Забрала дыханьне. Закашляўся, аж сьлёзы паказалiся.

— Каб… ач-хi! Каб цябе халерачкi!

Лявон голасна зарагатаў.

— Цягнi яшчо. Сьмялей, ня бойся!

Пры гэтых словах Загорны нагнуў малую пляшку Януку ў рот. Бахмач намагаўся спажыць яшчэ глыткi са два, але моц гарэлкi забiрала дыханьне й нейкае, раней нязьведанае цяпло разьлiлося шырака па жываце, замуцiла ў галаве.

— Ну нi магу, нi пхай! — аддаў Янук Лявону пляшку.

— Добра трошкi пагрэцца, дзiвак ты. Сьцюжа во.

Загорны пацягнуў з пляшкi, заторкнуў яе, улажыў у кiшэню суконнай сьвiткi й шлёпнуў Янука моцна па плячы.

— Нi бядуй, кажу. Цяплей во на такiм надвор'i стаяць будзiць. Выгналi-ж во, шэльмы. Завуч i пiянерважаты ўжо вушы абляпалi ўсiм, што абавязкова зьявiцца маюць, толька пажар, патоп цi сьмерць могуць быць апраўданьнем, калi хто ня прыдзiць, — усьмiхнуўся Загорны. — Дык вiдзiш як ёсьць, а гэтта яшчэ пакрапiць можыць, дык i будзiць тады табе акцябарская на ўсе застаўкi.

Янук ужо добра адчуў мутны прылiў у галаве й цяпло па цэлым целе. Вельмi дадатна ўплывала на яго й пагодлiвая Лявонава натура. Гэты нiколi носа ня вешаў. Янук ведаў, што хлапец жыў у дабрабыце, асаднiкавых кароў ня пасьвiў. Параўнаньня зь Януковым жыцьцём быць не магло.

Далучылiся да грамады. Ля брамы гулкi сiпаты голас кiдаў вучням нейкiя загады. На перадзе калёны вецер гуляў з чырвоныымi сьцягамi, ззаду йшлi розныя транспарэнты й Сталiнавы партрэты.

— Кажу, наплюй на ўсё й прыхадзi ў школу, — бубнеў побач Лявонаў голас. — Мусiць ужо скора пойдзiм.

— Добра табе казаць, наплюй на ўсё. Нi так яно проста, — жалiўсё Янук.

— Ну а што? Ня пойдзiш цяперака, дык цэлы год прападзець. А дома неяк i бiзь цябе збойдуцца. Кажу, прыходзь!

— Добра, падумаю, — сказаў Янук нянадта пераконлiвым голасам.

Школьная калёна тройкамi паволi рушыла на дарогу. Ля чыгункi зачынiлiся вароты й чакалi пакуль перапаўзе даўгi вайсковы цягнiк. Цэлы марш да рынку трываў з паўгадзiны. Янук iшоў побач Лявона i ўжо адчуваў як суцэльна ўлiўся ў вучнёўскую грамаду. Лявон меў слушнасьць, шкада трацiць цэлы год навукi.

Гацкiя жыхары павыходзiлi на вулiцы, пазiралi на вучняў. Ад рынку даляталi гукi духавой аркестры. Гэта гралi мясцовыя пажарнiкi. Янук прыгадваў тых польскiх пажарнiкаў, што калiсь у залатых, зьзяючых на сонцы шлёмах гралi на "дзень канстытуцыi" — трэцяга мая, або ў хмарны дзень «непадлегласьцi» — адзiнаццатага лiстапада. Цяпер-жа людзi, што дзьмухалi ў трубкi блiзу трыбуны, ля якой стоўкся лес сьцягоў, транспарэнтаў i Сталiнавых партрэтаў, апранулiся ў чорнае й ня мелi зьзяючых шлёмаў.

Палова рынку запоўнiлася людзьмi. Мiж выбранага тузiна на трыбуне, вайсковых i цывiльных, Янук спасьцярог Маршалкава, Сабакевiча й Саладуху.

Аркестра прыцiхла й да мiкрафону падыйшоў чарнявы вайсковы палiтрук. Гэтага Янук знаў даўно, сустракаў на перадвыбарных зборках. Палiтрук пачаў гаварыць паволi й мерна. Тэма, якую давялося чуць ранней, гэтым разам асаблiва нацiскала на "вялiкi акцябар". Людзi прамову слухалi спакойна, аглядалiся на пагражаючыя хмары.

"…велiкая октябрьская соцiалiстiческая революцiя положiла основанiя новой жiзнi, создала могушчественную страну рабочiх i крестьян i она сегодня под руководстваом самого умнейшего в мiре учiтеля i отца всех народов, товарiшча Iосiфа Вiссарiоновiча Сталiна iдет…"

Пры згадцы крамлёўскага валадара тыя, што стаялi на абвешанай чырвоным палатном трыбуне, быццам на каманду заплёскалi ў далонi. Iх падхапiлi блiжэйшыя ад трыбуны й плёсканьне завяла на плошчы.

"…i несёт освобожденiе всем трудяшчiмся мiра. Так как вы долгiе лета ожiдалi освобожденiя от белопольского панского iга, так точно ожiдают сейчас освобожденiя i порабошчённые всего мiра. Оно, это освобожденiе непременно прiдёт, iбо…"

— Алi-ж, братка, брэшыць ён як шарманка накручаная, — таўхануў Лявон пад бок Янука.

— Мусiць усiх iх добра на той самы лад накруцiлi, — адказаў Янук.

Пасьля палiтрука выступаў Маршалкаў i Саладуха. Рослы, дужы Саладуха адно разагнаўся басаватым гулкiм голасам, як нарэшце разгневалася неба. Нiзка паўзучыя хмары лiнулi густым сьцюдзёным дажджом. Як на каманду, людзi з рынку пачалi расплывацца на ўсе бакi. Некторы час басiў яшчэ, а неўзабаве змоўк i Саладухаў голас.

26

Каляднiца ўзялася за гаспадарку паволi. Руплiва пазьмятала лiсьце й iншы расьлiнны хлам ля платоў, хатаў i гумнаў, падчысьцiла лысыя гарбы на палёх i нiвах. Добра абнiзiўшы тэмпэратуру, трывалка зашклiла ўсе вадзяныя прасторы. Нясьмела пачаў забаўляцца сьнег.

На лiтоўскiм лузе, дзе малеча ўзялася ладзiць калаўрот на галалёдзiцы, сьнег сыпаў дробным, колкiм у твар макам, а вецер плёў зь яго крутыя гужы, каторымi сьцёбаў па сiне-празрыстым лёдзе. Халадзеча даймала праз даматканыя сьвiткi неданоскi, кажушкi, лезла празь дзiркi ў ботах, шчыпала-пякла ў твары. Халадзеча ня толькi ня спынiла, але навет не запаволiла дзiцячага мурашнiку ля калаўроту. Першы лёд — першая вялiкая радасьць. Гулкiм звонам лiлiся дзiцячыя галасы ля аглоблi калаўроту. Каторым ня было як за аглоблю ўзяцца, тыя за вопратку чапалiся. Хвост напружваўся, гнуўся, танцаваў, рваўся, канькамi лёд крэмзаў. Каторыя-ж ня мелi канькоў, тыя сунулiся падэшвамi ботаў-неданоскаў. Вэрхал над лугам стаяў несамавiты.

Мусiць не да спадобы гэткае вялiкае сваевольства дзяцей лiтоўскiх прыйшлося ветру ўсходняму. Злосна скалануў чубамi клёнаў, бярозаў i хвояў, шырэй адчынiў усходнiя дзьверы й замянiў колкую сьнежную манну на буйныя крупiны. Ужо зусiм на зьмярканьнi, разагнаўшы малечу па гасподах, вецер абамлеў ад нямогласьцi i ўлёгся ў Гаравацкай пушчы. I тады шырака адчынiлася неба. Сьнег падаў роўнымi, вялiкiмi матылямi, клаўся шчыльна, мяккай белай прастынёй засьцiлаў голыя прасторы. Хто ў тую ноч дзе на адлегласьць ад хаты свае адбiўся, доўга ў памяцi сваей нечага падобнага для параўнаньня мусiў шукаць. Мяккi, пушысты дыван завесiў шляхi, схаваў аб'екты арыентацыi. Вiдаць было на адлегласьць не далей, як добрай пугай махнуць.

I з гэнай глыбокай пярыны на золаку зноў раскатурхаўся вецер. Спачатку нясьмела перакiдваў трасянку, пасьля дзьмухаў мякiну i ўжо калi зусiм разьвiднелася, падпрог на помач тысячы чарцей. Нячысьцiкi асядлалi магутных вiхрыстых коней i густой кавалерыяй узялiся гэйсаць навокал хатаў, хлявоў, сьвiрнаў i гумнаў. Ля будынкаў iмчалiся дзе коламi, дзе паўколамi, дзе гужамi ўпрысядкi вiлiся. а дзе на ўвесь рост падымалiся, быццам гатовыя да рабунку ўланы. Набраўшы разгону ад лiтоўскага балота, навала чартоўскай коньнiцы накiдвалася на стрэхi, тузала-рвала трухлявую салому. Трашчэлi пад магутным напорам латы й кроквы, дрыжэлi сьцены. Не адразу агледзелiся людзi, што разбэшчаная стыхiя раськiдала бусьлянку на Захаруковай лiпе, пашкодзiла шмат чые стрэхi.

Вялiкай шуфляй падымаўся сьнег з адкрытых гоняў, абкладаў-абсыпаў будынкi, гароды, сады. Ужо пад полудзень, калi ацiхла бура, лiтоўскiя сяляне, як краты, пачалi тачыць ў сьнезе праходы, сьцежкi, дарогi. А сьнег ня спыняўся яшчэ пару дзён. I калi мелi лiтоўскiя людзi якую паважную прычыну наракаць на сваё гэаграфiчнае палажэньне, дык хiба ў гэну пару вялiкага сьнегападу.

— Цi нi ўсхадзiлiся гэта гаравацкiя чэрцi! — дзiвiлiся некаторыя.

— Каму па каму, а нам два камы, — параўноўвалi лiтоўскiя сваё палажэньне зь iншымi вёскамi, што на вышэйшым грунце ляжалi.

Цi аднаму кемлiваму лiтоўскаму гаспадару прыйшла думка, што мала бракавала для таго, каб вецер зусiм лiтоўскiя начоўкi засыпаў. I мо якраз тады цi адзiн прыгадаў тых далёкiх, няведамых продкаў, што наважылi ў гэтым месцы пасялiцца.

Сьнежная навала ўляглася папаўднi на чацьвёрты дзень. Адразу пажвавеў пульс прысыпанай вёскi, пачалося доўгае й маруднае адкопваньне, пракладаньне шляхоў. Гурбы сьнегу сягалi падстрэшшаў, адпаведна паменшалi ростам голыя дрэвы, некаторыя пахавалiся камлямi ў круглых конаўках, а суччо iх зьвiсала ўпрытык да сьнежных грэбляў. Несамавiты й непрадбачаны сьнегапад зьмянiў жыцьцёвае тэмпа вёскi. Людзi напраўлялi стрэхi, вычышчалi гарышчы хатаў, каб не растаяў сьнегi не пацякла праз столь вада.

I калi ўсё дужае й працаздольнае безадкладна ўзялося за гэту, нiкiм непрадугледжаную працу дык меншыя дзецi цяпер забылiся пра лёд i нованаладжаны калаўрот на лузе. У ход пайшлi саначкi. Ды сьнег яшчэ ня ўлёгся. Санкi з малечай вязьлi ў мяккай ў мяккой белай пярыне. Навет людзкiя галасы чулiся ў новай прапорцыi. Калi раней са Шпунтовага двору лёгка чуваць было гамонку вёскi, цяпер гукi гублялiся ў сьнежных карытах ля гумнаў, хатаў, у задзьмуханых садох, дый зьнiкла зусiм рэха.

Ня ўсьпелi Лiтоўцы паправiць патузаныя стрэхi, як сьлед папракладаць у сьнезе сьцежкi й дарогi, калi раптоўна пасьцюдзянела. Казалi пасьля сяляне, што няйнакш недзе нехта адчынiў далёкую, жахлiвую Сiбiр. За ноч тэмпэратура раптоўна кульнула ўнiз i хаця шматлiкiя ў вёсцы мо нiколi ў жыцьцi ня бачылi градусьнiка, агульная апiнiя, калi такая iснавала, спынiлася-б прынамся на саракоўцы нiжэй нуля. Ледзянелi сокi дрэваў, трашчэла й ламалася гальлё, дрыжэў статак у халодных хлявох. Дарма, што амаль бесперапунна дымiлi цяпер комiны й зьядалi пропасьць дроў вялiкiя печы, халадзечу суняць было цяжка навет у хатах. Замярзалi ў паветры пырскi вады, енчыў цi адзiн лёгкадумны, калi ў посьпеху голай рукой за намезлае вядро ўзяўся. Наляталi на гумны лясныя птушкi, падкрадалiся начамi да хлявоў ваўкi й заядла грызьлi сады зайцы.

— Чорт iх ведаiць… мусiць гэтыя во Сiбiр нам прынясьлi, — наракаў нехта.

— Хто гэта?

— Асвабадзiцелi нiбы, а хто-ж…

Як доўга жылi лiтоўскiя людзi, нiхто ня мог прыгадаць такой лютай сьцюжы. Дзед Якуб апавядаў, што холад запраўды даўся яму некалi ў знакi, але было тое ў далёкай, чужой, няпрыветлiвай краiне, калi пагналi яго былi цара-бацьку сiлай «зашчышчаць».

— Кажу вам, каб яго макарэц спапялiў, што як сьвет сьветам, як доўга во па гэтай грэшнай зямлi хаджу, нiколi такога ў Лiтоўцах яшчо во нi было. Прынесьлi во Сiбiр з сабой.

I ў вадзiн люты сiбiрскi дзень прыйшоў ў вёску наказ, каб усе, хто меў сiлу лапату трмаць, на гацкi гасьцiнец выходзiлi. Колькi бальшавiцкiх грузавых машынаў, што намагалiся праехаць, завязла ў сьнезе. Навакольныя сяляне, спанатрыўшы гэта, на сьмех паднялi маторных разумнiкаў. Адылi хутка ацiх сьмех, калi ўпраглi iх у рашчышчаньне гасьцiнцу. Станулi людзi плячо ў плячо й рылi тунэлi, што мясцамi глыбiнёў у двух чалавек сягалi.

Нiяк не маглi ажывiць у адкапаных машынах маторы. Пакiдаць-жа грузавiкi на гасьцiнцы было немагчыма. На помач прывялi сялянскiх коней, падпрэглi па чатыры ў машыну ды, падпiхаючы ззаду, пасьцягвалi iх у Лiпавiчы. Рашчышчаны гасьцiнец намагалiся цяпер трымаць адкрытым. Спатрэбiўся пастаянны нагляд i дадатковае рашчышчаньне тых мясцоў, якiя няўтомны вецер засыпаў сьнегам.

Засьнежаная краiна спрыяла «вызвольнiкам» у вадным галоўным мерапрыемстве, пра каторае не адразу даведалiся сяляне. Звычайна пасьля поўначы, калi сьпяць працавiтыя й сумленныя людзi, на маёнткi, фальваркi й асаднiцкiя засьценкi наляталi ўзброеныя людзi. Работу сваю намагалiся рабiць цiха, каб не спасьцерагло непаклiканае вока. Прыблiжалiся да аб'екту цiха, як зданi, пазладзейску. Настойлiвы стук у дзьверы раскатурхваў перапалоханага гаспадара. Абмундзiраваныя, узброеныя людзi ўрывалiся ў гасподу, як каршуны на кволых птушак, наляталi на сонных людзей, загадвалi неадкладна ў дарогу зьбiрацца. Не, зусiм нiякiх рэчаў нi запасаў браць з сабой ня трэба. Заўтра, цi дзень пасьля, вялiкадушны валадар усiх дахаты адпусьцiць. Вось адно цяпер "быстрэй, быстрэй!"

Людзi са зброяй былi надзiва негаваркiя. Дзе не памагаў ляканiчны загад, там пагрозьлiва пераконваў кантаваты штык. Плач дзетак, праклёны матак, стогны слабых цi нямоглых не сягалi непаклiканых вушэй. Хапуны лётам кантралявалi маёмасьць "ворагаў народу", найбольш цэннае пхалi ў свае кiшэнi. Дрэнна апранутых людзей выкiдалi празь дзьверы ў санi ды, насядаючы на коней, зьнiкалi ў марознай сьнежнай далi.

— Вывозяць!

Жахлiвае, крылатае слова шырылася па ваколiцы. Слова падстрэлiлi. Каму трэба, "народная ўлада" дала грунтоўныя выясьненьнi. Iншыя-ж, перапалоханыя цьвёрдай рукой улады, без адвалокi прышчамiлi языкi.

27

Хутка зыходзiў зiмовы дзень. Высыпаўшы з двухпавярховай гацкай школы, дзецi таропка разыходзiлiся. Найбольш вярталася ў мястэчка. На выглажаных палозьзем дарогах вясковыя вучнi азiралiся, каб нагледзець якога добрага дзядзьку, што дахаты падвёз-бы.

Маўклiва йшоў побач Дунi Янук. Думаў. Было шмат новага й цiкавага, сэрцу блiзкага. Няведама дзе гутарку пачынаць. Бянтэжыўся быццам гэны прыказачны камар у абозе нудыстаў, Мусiць тыднi тры назад вярнуўся Янук у школу. Сталася гэна зусiм нечакана. Неяк павячэраўшы, сказаў бацька сыну:

— Зьбiрайся, Янучок, у школу.

Хлапец разявiў рот.

— Ты, тата, жартуеш цi што?

— Чаму-ж жартую? Кажу, iдзi ў школу. Ты-ж хочаш, не?

Бацькавы вочы пазiралi на яго шчыра шчыра й проста, быццам гаварылi: што-ж ты скрываеш, абiбок? Цi-ж ня вiдаць, што аж пiшчыш, як у школу хочаш?

Янук спасьцярог добра ведамую iскрынку ў бацькавых вачох i ведаў, што не яму скрываць што. Ужо колькi разоў хадзiў на вячорныя курсы ў лiтоўскай школе, дзе «паруску» вучылi. Сын сачыў бацьку. Кавалак панскай зямлi быццам сьвежай жыватворчай хваляй падзеяў. Паясьнеў бацькаў твар, зьнiкла крактаньне-нараканьне, перастала дрыжэць спрацаваная рука, калi на прыгожыя, роўныя ськiбы бохан хлеба рэзала. Праўда з-пад жорнаў хлебкаструбаваты быў, але-ж ён свой, ня той, за каторым у «сяльпо» трэба было гадзiнамi ў чарзе калець. Цяпер у гутарках ня зводзiлiся пляны пра ўрадлiвы кавалак зямлi.

— Гэта-ж ня тое, што мой клiнок пяску, — мяркаваў Бахмач, — дзе, казаў той, адно калiва здругiм нi суседзiла. Там-жа зiмля-зямелька, сам-жа вунь працаваў на ей, знаю…

Так гаварыў адроджаны, уздужэлы чалавек, што кагадзе пра сэнс спадзяваньняў забыўся. У хаце жылi будучыняй. Яна поўнiла арганiзмы сiламi, налiвала жыватворчымi сокамi цi ня ўсе змораныя клеткi гэтай гаротнай сям'i.

— Дык чаму-ж не, — прызнаўся Янук, — хацець хачу ды яшчо вунь як. Алi-ж хто дома рабiць будзiць?

— Ты во нi бядуй, як кажу дык iдзi. Вучонаму сьвет адкрыты, а мы тут неяк рады дамо. Вясной-жа, чаго там, школа скончыцца i зноў памагаць будзеш.

Хлапца намаўляць ня трэба было. З радасьцi пад самую столь карцiла падскочыць. Гэта-ж колькi разоў ужо слова на языку было, ды не асьмельваўся. Ведаў бацькаву нямогласьць.

— А за каго-ж я буду вучыцца, тата?

— Як гэта за каго?

— Людзi-ж во вучацца то за вучыцеля, то за доктара, то за iнжынера…

— Гэта ты, сынок, надта ўжо разагнаўся, — усьмiхнуўся Пракоп. Цяперака пра гэта табе яшчо думаць ня трэба, пакуль тое прыйдзiць… Я-ж знаю, што яны накш чымся Палякi тыя вучаць. Гэтта я нi пра язык гавару, а праграму. Дык работы будзiць… А кiм будзеш, — паглядзiм. Хто ведаiць, як яно далей пойдзiць…

Пры апошнiх словах захмарылася бацькава аблiчча. Баяўся Янук, каб не раздумаўся раптам бацька й не назваў усяго, толькi што сказанага, благiм жартам. Але бацька не раздумаўся. Гэткiм чынам вярнуўся Янук у знаёмыя, калiсьцi iм аббеганыя-абабiтыя пакоi й калiдоры, ды вось цяпер яго хаджалыя ногi патраплялi Дунiным.

— Куды гэта ты павярнула?

Задумаўшыся, адразу не спасьцярог, што дзяўчына не пайшла праз пераезд, а павярнула ўздоўж чыгунак направа. Гэтта хадзiў дадому ўлетку. Нацянькi праз поле й лес было шмат блiжэй.

— Пойдзiм ля могiльнiку, скарэй будзiць, — адказала Дуня.

Яна мела наўвеце вайсковы польскi могiльнiк. Ляжаў на ўзгорку за паўкiлямэтры ад станцыi, а зараз-жа за iм пачынаўся лес i летам бегла празь яго выхаджаная сьцежка.

— А цi пройдзем-жа? Нi знаеш, цi завеяла?

— Казалi бабы, каторыя хадзiлi, што сьцежку даўно пратапталi.

— Ну глядзi.

Заходняе неба румянiлася тым гарэньнем, што варажыла люты мароз. Побач чыгункi зьзялi iнеем дрэвы. Скрыпеў пад нагамi сьнег. На станцыi пераклiкалiся паравозы, лязгалi буфары. Ля галоўнай вулiцы пыхцела дымам з комiну мястэчкавая электрастанцыя. Дзесь на той бок вагзалу, у гушчы вагонаў, пачаў паволi чмыхаць паравоз. Кiдаў уверх вялiзныя клубы дыму. Чмыханьне згусьцела, чорны слуп падняўся ў празрыстую марозную вышыню i ўжо здалёк чуваць было ззаду за паравозам тарахценьне сотняў калёс. Зь вялiкай чырвонай зоркай наперадзе, паравоз выпаўз з гушчы вагонаў, параськiданых па чыгуначных шляхох. Дабягаючы да сэмафору, ахутаў вучняў гарам i дымам, ды накiраваўся на маладэчанскую чыгунку. Янук i Дуня спынiлiся й прыглядалiся даўгому эшалёну, наладаванымi ваеннымi машынамi, танкамi, вялiкiмi скрынямi.

— Глянь ты, матка мая, колька гэта дабра езьдзiць, — захапiўся Янук. Куды ты, Дуня, думаеш яны гэта вязуць?

— От дзiвак, — усьмiхнулася дзяўчына, — недзiка на нямецкую гранiцу, а куды-ж…

Янук памаўчаў, падумаў.

— Дык нашто-ж iм тамака танкi? Яны-ж кажуць, што зь немцамi саюз маюць. Цi гэта на саюзьнiка зьбiраюцца ўжо?

— Трапеш абы што, — махнула рукой Дуня, — iдзi ды iх запытайся. Iдзём во скарэй, бо сьцюдзена.

Дуня паскорыла крокi. Цягнiк уцёк на захад. Зноў пацiшэла, адно сьнег пад нагамi скрыпеў. Янук задумаўся. Ня ведаў зь якога боку гутарку пачаць. Цi гэта тая самая дзяўчына, што васiлькамi прынаджвала, выклiкала? Цi гэта тыя вусны, што гарачым вцалункам у канюшыне ў цёплы васеньнi вечар яго апяклi? Цi гэта тая гнуткая сярэдзiна, на каторай ляжала касматая, — ой як балела гэта Януку! — байцова рука на вечарыне? Пунсовыя ад марозу шчочкi й вочы-васiлькi былi тут-жа побач. Васiлькi глядзелi так проста й зусiм абыякава. Што за перамена! Дзеўка замянiлася ў вучанiцу.

Апранулася ў цёплы кажушок, вязаную ваўняную, сiнюю шапачку, выгадныя боцiкi з валёнкамi ўсярэдзiне. Зiрнуўшы на свае абноскi, Янук задумаўся. Пракоп Бахмач мог-бы ў камбед належыць, "награбленае грабiць"…

— Дуня.

— Ну?

— Ты гневаешся на мяне за тое, што я тады на вечарыне балюча на нагу ступiў?

Чаму ён гэта сказаў? Хацеў пра школьнае, а тут яно само наверх усплыло. Пунсовы тварык прачнуўся з задуменьня, расплыўся прывабнай усьмешкай.

— Янучок, якi ты… якi ты дурненькi, — таўханула дзяўчына яго плячом.

— Што я, чаму я дурненькi? — крыўдна буркнуў хлапец.

— Ну бо ты думаеш, што нешта такое важнае сталася. Я даўно аб тым забылася, — адказала жартаўлiвым голасам Дуня.

Пэўны час маўчалi.

— Ты глядзi, Янучок, што гэта там!

Воддаль ад чыгункi ляжалi кучы цэглы, дошак ў, бярвеньня. Мясцамi са сьнегу вызiралi курганы чорнае зямлi. Пачатак нейкага фундамэнту прастакутнiкам павёў направа ад дарогi.

— Будуюць, мусiць, нешта.

— Ага.

— Алi-ж, мусiць, нiдаўна пачалi, бо тут нiчагусянькi нi было.

Падыйшлi да месца будовы. Кучы конскага калу, пацяруха корму, недагарэўшыя смалякi на вогнiшчах, што курылi яшчэ дымком, да чарнаты вытаптаны вялiкi пляц, — усё гэта сьветчыла, што кагадзе людзi тут працу пакiнулi. Ля дарогi стаяла дашчаная будка. Са стрэшкi тарчэў круглы бляшаны комiн, што цяпер курыў чорным дымком. Ля дзьвярэй паказаўся чалавек у вушанцы, апрануты ў чорны шынэль. Пасярод таго, што выглядала на фундамант, на двух слупох прыбiтая таблiца апавяшчала вялiкiмi чырвонымi лiтарамi:

ЧЕРЕЗ ТРУД К ПОБЕДЕ КОММУНИЗМА!

И.В.Сталин

— Гэта, мусiць, будзiць тое самае фазаво, — сказала Дуня.

— Якое такое фазаво?

— Значыцца фабрычна-завадзкое абучэньня, школа нейкая, — паясьнiла дзяўчына. — Чула, як Жыды ў мястэчку гаварылi.

Чалавек у вушанцы, са шчацiнiстым чарнявым тварам, стаяў ля будкi й прыглядаўся вучням. Мiнуўшы новабудоўлю, трапiлi на неаб'ежджаную дарогу. Iсьцi было куды цяжэй.

— Знаеш што, Дуня?

— Ну што?

— Цi ня лепi нам на калею пайсьцi? Скарэй будзiць.

— Добра, давай!

Лагодным адхонам узабралiся на чыгунку. Пазiраючы адзiн на другога з задавальненьнем, пераскаквалi адлегласьць мiж шпаламi, гэткiм чынам паскорыўшы тэмпа вандроўкi. Воддаль налева, мо празь пятнаццаць чыгуначных шляхоў, вызiрала чырвоная страха нiзкага, падоўжанага вакзальнага будынку. Наперадзе чыгункi адбягалi направа й шмат вагонаў стаяла каля лесу, што прымыкаў да станцыi з паўдня.

— Ты паглядзi, колька яны гэтта набудавалi. Гэных-жа калеяў, што каля лесу, саўсiм нi было, — спасьцярог Янук.

— Тамака ў лесе, казалi, усякага хламу й бiнзiны ў бочках панавозiлi, дык мусiць каб пад'яжджаць было як, — адказала Дуня.

Яна пераскочыла адзiн, пасьля другi чыгуначны шлях i як гiбкая сарна хутка бегла па шпалах. Янук ледзь патрапляў ззаду. Гэтака намагаючыся адно другому навыперадкi, амаль не заўважылi, як прыблiзiлiся да тых двух эшалёнаў, што на бакавiне пры лесе стаялi. Янук раптам спынiўся.

— Дуня, а можа ля могiльнiку ня пойдзем? Можа тамака празь сьнег нi прабрацца?

Спынiласяш задыханая Дуня. Пара валiла з ратоў.

— Цiха! — падняла дзяўчына ўверх руку.

Да вагонаў пры лесе было адлегласьцi мэтраў дзьвесьце.

— Чуеш? — шапнула дзяўчына. Твар ейны насьцярожыўся.

— Чую, — адказаў Янук.

З вагонаў даходзiў гоман… Ды гэта ня быў гоман. Гэтак не гаварылi людзi. Нехта то стагнаў, то енчыў, то лiтасьцi прасiў, то распачлiвым, сэрца сьцiнаючым голасам сьпяшыў навыперадкi iншым стогнам i енкам. Маса галасоў. Сотнi, тысячы. Мiж iх прабiвалiся танюсенькiя, сiпатыя, зьнядужэлыя дзiцячыя. Распачлiвая нясугучнасьць квялiла нэрвы, маразiла кроў. Зь перапынкамi брахалi сабакi.

— Што гэта? Божа мой! — жахнулася Дуня.

— Глядзi, глядзi, во вартавыя са стрэльбамi. Мусiць у гэных вагонах людзi…

— Якiя людзi?

— Адкуль мне знаць… Во слухай!

Стогны й енкi то мацнелi, то слабелi. А праз тое жудаснае нясугалосьсе прабiвася кашаль, хрыпата. Гэтак маглi галасiць адно зусiм зьняможаныя ў роспачы людзi. Заварожаныя такой несамавiтай загадкай, юнакi анямелi, замянiлiся ў слых i зрок. Усе вагоны былi таварныя. Звалi iх, — Янук гэта чуў, - цяплушкамi. У такiх сама Чырвоная Армiя езьдзiла. З даху кожнага вагону тарчэў комiн i дым валiў часамi. Праз адчыненыя дзьверы спасьцярог аднойчы Янук чыгунную печку, у якой весела хлiпаў агонь.

Адылi ў гэтых «цяплушках» ня вiдаць было зьверху нi комiнаў, нi дыму. А калi так то ня было ў сярэдзiне й печак. Iх назваць трэба было-б не цяплушкамi, а можа халадушкамi. I як людзi тыя ў сярэдзiне сьцюдзёных вагонаў такiя лютыя маразы вытрымоўваюць? Нiколi ня чулi юнакi такiх стогнаў i енкаў. Нейкiм дысанансам у гэна стогнучае мора ўлiўся кволы дзiцячы галасок. Пярхiкнуў i суняўся…

— Гэта страшна! — жахнулася Дуня. — Што гэта такое, Янук? Хто гэтыя людзi й чаму iх дзержаць?

Яна прыхiлiлася да Бахмача, яе рука моцна сьцiснула Янукова плячо. Янук зiрнуў на пунсовы тварык. Заклапочаныя васiлькi пазiралi вялiкiм, трывожным пытальнiкам. Вартавыя ў круглух шапках, даўгiх шыналях, са штыкамi на стрэльбах, хадзiлi навокал i ўздоўж вагонаў. Адзiн вёў на павадку сабаку ваўчара. I здалося Януку, што з крайняга вагону, з таго маленькага ваконца ўверсе, што пад страхой, вылазiлi рукi. Кастлявыя, сiнiя. Разьгiналiся й корчылiся пальцы. Рукi, — было iх некалькi, — намагалiся вылезьцi як найдалей з вагону, але нешта iх трымала.

— Па-а-а-мiлуй… пааа-мi-i-i!

Нехта прасiў лiтасьцi, адно слова зьняможаным, шурпатым голасам паўтараў. Раптам моцна забрахаў сабака. Да крайняга вагону падыйшоў вартавы, у правэй руцэ трымаў павадок, на каторым тузаўся, аж прысядаў ад хрыпаты вялiкi, буры ваўчар. Вартавы пазiраў у гэты бок i нешта крычаў. Пакуль юнакi спасьцераглi, што гэны крык да iх адносiцца, побач таго першага спынiлiся яшчэ два. Вартавы паказаў сюды рукой i нешта сябром гаварыў. Адзiн зь iх схапiў сабаку i ўсе тры кiнулiся ў гэты бок.

— Вам чыво зьдзесь? Ухадзiце!

Выразны голас. Людзi ў зялёным беглi й крычэлi. Адзiн выхапiў з кабуры наган.

— Янучок, гэта яны на нас! — страсанулася Дуня.

— Давай ходу!

Зь месца ўзялi колькi моцы. Янук азiраўся, цi ня спусьцiлi з павада сабаку. Адзiн трымаў ваўчара, што рваўся наперад, але здалося Бахмачу, што вартавыя iх даганяюць.

— Янучок, скарэй, бо здагоняць! — падахвочвала Дуня.

Беглi ў кiрунку вакзалу. Мiж iмi й шляхам, застаўленым вагонамi, зьзялi ў заходнiм водсьвеце рэйкi. Кроў бiла ў скронi, займала дыханьне, а даўгаваты бацькаў армяк замiнаў Януку даць поўны ход нагам. Хлапец зноў азiрнуўся. Вартавыя крычэлi, махалi кулакамi. Янук крыва ступiў, нага зачапiлася за шпалу цi якую патарчаку, хлапец рынуўся на зямлю, кнiжкi й сшыткi плёхнулi з торбы ў сьнег. Па нечым цьвёрдым скаблянуў локаць i моцна забалела ў баку.

— Дуня, пачакай!

Дзяўчына спынiлася, падскачыла памагчы хлопцу ўстаць. Яна дрыжэла. Гарачае дыханьне аблiло Янукоў твар.

— Як ты гэта… алi-ж разява! Глянь, даганяюць, скарэй!

Мiгам згрэблi раськiданыя сшыткi й кнiжкi й кiнулiся далей. Дабегшы да вагонаў, шмыгнулi пад буфары. Вартавыя спынiлiся. На другiм баку вагонаў пабачылi воддаль чалавека ў чорнай вопратцы.

— Скарэй, скарэй iдзём, тутака, мусiць, няможна, — спанукала Дуня.

— У баку балiць, — скардзiўся Янук.

— Пасьля стагнаць будзеш. Iдзём!

Януку нiякавата было, што дзяўчына яго спанукала. Каб ня гэты даўгi армяк, можа ня ўпаў-бы. Азiраючыся па-бакох, яны пралазiлi мiж вагонаў. Глянулi назад. Там нiкога ня было. Вартавыя вярнулiся, мусiць да стогнучых людзей. Цяпер Дуня выпрасталася.

— Ууу-ух, Янучок, дай адсапнуцца. Алi-ж i нагналi страху, каб iх халера!

Дзяўчына паправiла кажушок, нацягнула на вушы шапачку.

— Алi-ж i мароз бярэцца, — сказала.

Рухам i гоманам жыла станцыя. Юнакi ўзялi дарогу лявей, туды, дзе на абочыне стаяў даўгi ланцуг пасажырных вагонаў. Яшчэ затрымалiся, зiрнулi на вакзал. Там кiшэў, пружыўся мускуламi, топаў ботамi людзкi мурашнiк у зялёным. Збоку, у вялiкай будцы, нядаўна з дошак ля станцыi збудаванай, дымiла кухня, браджэлi кацялкi. З усходу ўкацiўся, скрыпнуў тармазамi, адсапнуўся вялiкай чорнай лёкаматывай цягнiк. Даў кароткi, сiпаты гудок i спынiўся. Лязнулi буфары. Быццам бульба са скрыняў, высыпала з вагонаў войска. Недзе ў тым вэрхале захлiпаўся-рыгаў баян. Ля будынку вакзалу ярчэлi сьветлы. На шэрай сьцяне, пад выцьвiлым напiсам ГАЦI, даўгое, бруднае, сажай зачарнелае палатно апавяшчала:

ДА ЗДРАВСТВУЕТ ТОВАРИЩ СТАЛИН

ОСВОБОДИТЕЛЬ ЗАПАДНОЙ БЕЛОРУССИИ!

28

У канцавым пасажырным вагоне на бочнай чыгунцы навосьцеж адчыненыя стаялi дзьверы. Адтуль вылятала надвор сьмяцьцё. Паказаўся да паловы зношаны камель мятлы, ногi ў брудных чаравiках-шчыблетах, а наапошку вырасла ў квяцiстым, карэлым, шырокiм хвартуху таўстая сярэдзiна, вялiкiя грудзi й твар-месяц. Навокал месяца спаўзалi даўгiя, незачэсаныя, цемнаватыя касмылi.

— Глядзi, Дуня, Манька во… падмятаiць, — таўхануў Янук сяброўку.

— Дзе?

— А вунь там.

— Пiрапечка, ха-ха-ха! — зарагатала Дуня.

Яны падыйшлi да вагону. Пабачылi шырака адчынены рот, наiўна-дабратлiвую, простую, аж шкадаваньне выклiкаючую ўсьмешку, дый нейкую асаблiвую прапорцыю ў тулаве. Цэлы-суцэльны мякiш. Мятла абаперлася аб сьцяну вагону, лёгка скалыхнулiся вялiкiя грудзi.

— А чаго-ж вы гэттака швэндаiцеся?

Голас, што нiзкiм альтам вылез з глыбiнi мякiшу, дапоўнiў дзiвоснасьць гэтай нязвычайнай iстоты. Для гацкай станцыi Манька была тым, чым Жыдоўка Габiха для мястэчкавага рынку. Габiшына крамаў клiне вулiц Глыбоцкай i Докшыцкай раскашэлiлася. Прыгрэе, бывала, сонца. Пульхная Габiха на лаўцы перад крамай старожыць, кажнага падарожнага на канi на сваей двойцы аклiкне.

— Што нi паедзеш на рынак дык ў таўстую Габiху, як у добрую пуню ўпрэшся, — жартавалi людзi. I не ўяўлялi бяз Габiхi гацкага рынку, так як ня было станцыi бяз Манькi Пiрапечкi.

Хто й калi яе Пiрапечкай ахрысьцiў? Казалi, што некалi ў адной панi «каляяжыхi» служанкай была. Калi-ж панiн сынок у «хамчыны» дзявочыя тайнiцы паспрабаваў заглянуць, вылупцавала «каляяжыха» дзяўчыну й дзьверы паказала. Казалi…

Выводзiлася Манька зь сям'i найменш папулярнага й найбольш неабходнага ў Гацях чалавека, што зь вялiзнай рудой бочкай ва ўсе гацкiя прыбiральнi заглядаў i якога васьмёхлiтарнай мянушкай клiкалi. У самы захаднiм хвасьце мястэчка, у трухлявенькай хаце жыў. Калi ягоны шыроказады, пародзiсты бэльгiйскi гняды тую вялiкую бочку па каторай гацкай вулiцы цягнуў, выглядалi людзi здалёк, цi ня плёхла зь яе, абыходзiлi й аб'яжджалi яго, а перад прыходам "вызвольнiкаў" палiцыя загадала адно за агародамi езьдзiць, на вулiцах зусiм не паказвацца.

I апроч гэнай васьмёхлiтарнай мянушкi цi вядаў хто як завецца чалавек. Казалi, што пасьля першай «каляяжыхi» Манька ў iншых паноў i падпанкаў хаты прыбiрала, а пасьля на станцыю прыбiлася. Ад няпамятных, здаецца, часоў, была яна гэтта пад рукою, так яна так як гэна абшмулянае крэсла ў чакальнi, цi той рыначны плот, ля якога каней прывязвалi. Як той бяздомны цюцька, што iснаваў, здаецца, каб на яго тукнуць-гукнуць, гэтак i Манька. Казалi, што быццам некалi чатыры клясы прабэкала-прамэкала. Кажнаму на сустрэчу шырака рот адчыняла, ласкавае якое слова пачуць хацела, а зь яе сьмяялiся, у найлепшым выпадку зь лiтасьцю пазiралi.

Пайшла Манька ў моду, калi «вызвольнiкi» прыйшлi. Калi якi цягнiк, бывала, на станцыю прыходзiць, стаiць грудзi выпяцiўшы, быццам на прывiтаньне, Манька, круглымi вачамi лыпае, месяц-твар усьмешкай расплываецца. Расказваў нейкi мястэчкавы жартаўнiк: — Знаеш, гэта самае, уiжджаiць на гацкую станцыю поiзд i глядзiць здалёку, што Манька пiрад вакзалам стаiць. Крычыць тады, гэта самае, качагар машынiсту: Пазры, Ванька, унь барышня, сматры за цыцку паравозам нi зачапiся!

Натура Маньчына, як у сук уляпiў, да новых парадкаў пасавала. Думаць зусiм ня трэба было, усё прасьцюсенька й ясна. Поўнымi вялiкiмi грудзьмi чэрпала дзеўка паветра «асвабаждзеньня». Казалi людзi, каторыя ведалi, што Манька напралом у авангард адданых Сталiну «трудзяшчыхся» улiлася, ды ў сажалцы сталiнскай "народнай улады" як павярткая-крутая рыбка плёхалася. Iншыя-ж асалоду дэталяў смакавалi й цьвердзiлi, што працэс Маньчынага ўлiцьця ў Сосаву калатушку не такiм прасьцюсенькiм быў. Аблюбавалi, быццам, сваецкiя жаўнеры Маньчын мякiш. Ня перабольшвалi, мусiць, языкi людзкiя. Вядома-ж было, што Манька нiколi кавалера ня мела. Як-жа тады ей напярэймы гэнаму жыватворчаму «вызвольнаму» духу нi пайсьцi? Дый цi толькi духу?

Калi першыя кантаватасьцi «вызваленьня» абгладзiлiся, калi народ пачаў найясьнейшую пад сонцам ды найбольш сьветлую сталiнскую канстытуцыю практыкаваць, за выбарамi ў "народны сход западнай Бiларусii" прыйшла чарга на выбары ў гэтак званы "савет дзiпутатаў трудзяшчыхся беларускай савецкай сацыялiсьцiчаскай распублiкi". Побач зь iншымi партрэтамi й плякатамi, каторыя абляпiлi гацкiя платы й сьцены, зьявiўся круглы месяц Манькi Пiрапечкi. Напiс на плякаце заклiкаў: "Галасуйце за выдатнейшых людзей, перадавых прадстаўнiкоў рабочых i сялян, камунiстаў i беспартыйных. Марыя Iванаўна Кукiшка, кандыдат ад акругi х…"

Шматлiкiя людзi ўпяршыню даведалiся прозьвiшча "выдатнейшага чалавека, перадавога прадстаўнiка" Манькi Пiрапечкi. Мястэчкавыя жартаўнiкi ад зьдзiўленьня раты разявiлi. Ненадоўга. Новыя пераказы пра Маньчын прагрэс у "выдатнейшыя людзi" пачалi майстраваць. А дзеўка, як i цяпер, далей чысьцiла вагоны, лiчыла цягнiкi, шырака разяўляла дурнаватай усьмешкай рот.

— А што ты, Манька, загародзiш нам, цi што? — усьмiхнулася Дуня.

— Ды што вы мне, каб я загараджвала, хы-хы-хы, — разрагаталася дзеўка.

— Чаму-ж ты, Манька, такую работу робiш? Цябе-ж вунь у начальнiкi выбiруць, — жартаваў Янук.

— Таварыш Сталiн сказаў работаць, работаць i работаць, — ёмка адрэзала дзяўчына.

— А ён так сказаў? — пытаўся далей Янук.

— А ну канечна сказаў, чудак ты, хы-хы-хы.

— А ты, гэта самае, там была й чула?

— Ды разьвi нада было быць? Як савецкае начальства гаворыць, што сказаў, так палагаiцца верыць, што дзiсьцьвiцiльна сказаў. Ну нi так?

Мякiш абапёрся на мятлу й шэрыя вочы пазiралi на юнакоў проста й наiўна.

— А што таварыш Сталiн сказаў работаць? — цягнуў Янук.

— Ну як што… Эгэ! — усклiкнула Манька, — ты, сапляты, што гэта зь мяне кепiкi ўзяўся строiць? Ды я цябе, такую тваю…

Маньчын язык пачаў вярнуць прынесеныя маскоўскiя брыдоты. Сiпаты голас трос грудзi й здавалася, што неўзабаве мятла рынецца на Янукову галаву.

— Ну пiрастань, Манька, пiрастань, — намагалася суняць дзеўку Дуня. Скажу нам лепi, цi цябе ў дзiпутаты выбiруць.

— Канечна выбiруць, — без запыну адказала Пiрапечка.

— А хто табе казаў, што выбiруць?

— Ды як гэта хто? Сам таварыш Саладуха казаў, от хто.

Месяц зазьзяў трыюмфальным поглядам. Упэўненасьць гэтай дзеўкi нагадвала наiўна-дзiцяннае "мама казала, от хто".

— Дык ты мусiць тады проста ад падмятаньня паняй будзеш, як у дзiпутаты пападзеш, — кпiў Янук.

— Якой такой паняй?! Ты гэта што, ня чуў куды паноў вунь вязуць? Тамака яны ў тых вагонах выюць, iдзi паглядзi, — кiўнула дзеўка галавой у той бок, адкуль кагадзе юнакi ўцяклi. Твар ейны ўзгарэўся, спакойныя вочы заiскрылiся, ды ўсхадзiлiся вялiкiя грiдзi. Здавалася, што неўзабаве мякiш гэты, што тросься з паднечаньня як дрыгва, кiнецца на тых ненавiсных, выючых паноў. Жорсткая рэакцыя, што ажывiла гэту тушную й павольную асобу, мела асаблiвы камiчны выгляд.

— А гэта там у тых вагонах паны сiдзяць? — падмiргнуўшы Януку, цягнула Маньку за язык Дуня.

— Няўжо-ж хто, — адказала дзеўка.

— А якiя гэта паны? — пытаўся Янук.

— Ды чорт iх ведаiць якiя. Пасабiралi, панiмаiця, гэта барахло з маёнткаў, фальваркаў, адаўсюду…

— А калi iх iх пазьбiралi? Доўга так стаяць?

— Да ўжо нядзелю, верна, iлi болi, — адказала сiпатае альта.

— А есьцi iм даюць? Чаго яны выюць?

— Да я нi знаю. Верна нi даюць, да i нiкаво нi падпускаюць блiзка. I пускай здыхаюць, нашто iм есьцi…

— Дзецi там таксама ёсьцiка? — спытаў Янук.

— Верна ёсьцiка, — неахвотна ўжо буркнуў "выдатны чалавек". — Ды сказала я табе, есьлi хочаш узнаць дык пайдзi сам туды, а мяне нi спрашывай. Накога чорта яны мне…

— Нi распытвайся ты яе, — таўханула Янука Дуня. — Ня вiдзiш, што злуецца? Iдзём замарудзiлi, позна ўжо.

Янук зiрнуў на пульхную дзеўку, памяркаваў, што, мусiць, больш ужо зь яе ня выпампуеш, ды рушыў побач Дунi. Бокам абыйшлi вакзал i накiравалiся на галоўную вулiцу. Ужо шарэла й электрычныя лямпачкi на слупох зiхацелi млявым сьвятлом. Мароз адзываўся пад нагамi храбусткой скарынкай пачарнеўшага сьнегу й цяў коньчыкi вушэй, канцавiны рук i ног. Янук угледзеўся ў сустрэчную лямпу й здавалася яму, што кашаль-чханьне далёкае электрастанцыi, чутнае праз навакольны гоман, хлiпала на дроцiку лямпы. Доўгая канцэнтрацыя на сьвятле сьветчыла адно, што хлапец дзесьцi далёка думкамi блудзiў.

Енк у вагонах… i мiлы, знаёмы тварык… кастлявыя, сiнiя рукi… i блiзкi галасок… спагада й розум… Што гэта й адкуль? Недзе яно вязалася разам. I Янук прыгадаў. Раптоўна спынiўся й Дуню моцна за рукi таргануў.

— Дуня, ведаеш што?

— Ну што?

Янук маўчаў i шырокiмi, ледзь прытомнымi вачмi пазiраў у дзяўчынiны пытальныя васiлькi.

— Кажы што. Нi трасi мяне, гавары!

— Гэта самае… от што прыпомнiў я… Знаiш, хто тамака пэўня ў тых вагонах сядзiць?

— Ну?

— Я думаю, што яны тамака.

— Хто гэта яны?

— Ну гэтыя-ж Старажонкi, хто-ж… з Галавачоў. Нi знаiш? Iх-жа, кажуць, таксама забралi, з панамi разам, от як…

I Янук моцна, голасна зарагатаў. Дуня пазiрала на сябру й ня ведала што рабiць.

— З панамi! Чуеш? Бiда аж пiшчэла, галапупых поўная хата, а яны от не абы зь кiм, а зь вялiкiмi панамi ў Сiбiр паедуць. Чуеш, Дуня? Што ты на гэта скажаш, га?

Старажонкi — шматдзетныя арандатары вялiкага неўрадлiвага фальварку. Глiна, глей, падзолак. Колькi iх бралася, грызла, калупала зямлю ды, плюнуўшы, адыходзiла. I Старажонкi паласавацца хацелi. Бацька малы, чарнявы, як корч, цяглавiты рабацяга. Ужо сына старэйшага, гадоў зь пятнаццаць, да працы падпрагаў. У хаце дзяцей як бобу, васьмёрка, мусiць. Жартаваў тады нехта, што папа рымскi наказаў, каб каталiкi размнажалiся, дык Старажонак надта заўзята ватыканскiя наказы выконваў. Хата-ж у фальварку была вялiчынёю на якi тузiн.

Старажонкава Верачка, хлёсткая малая цацанька, разам зь Януком i Дуняй у адной клясе засёды першай вучанiцай была. Ды што там для яе праграма школьная! Цэлы, здавалася Бахмачу, неабсяжны лiтаратурны сьвет знала: i Мiцкевiча, i Сянькевiча, i Рэйманта, i Жаромскага, i Гётэ, i Бальзака, i Шэкспiра. Янук пра некаторых тых вялiканаў першы раз чуў, а Верачка-цацанька iхныя творы чытала. Мала таго. Гэта ад яе пачуў Янук Купалавы, Цётчыны й Коласавы вершы. Зь ёю на якую хочаш тэму гавары. Часта дзiвiўся Янук, што дзяўчо, як казалi, вялiчынёю з кукiш, а колькi разуму Бог ей даў.

— Што ты хочаш, каб я сказала? — глуха адазвалася Дуня, галаву апусьцўшы. — Мусiць таму ўзялi, што яны Палякi.

— Палякi? — перапытаў Янук.

— Ну, яны-ж каталiкi.

— Фэ, от i сказала, разумнiца, — скрывiўся Янук. — Цi ты ведаеш, што мне гэта цацанька-Верачка адзiн раз казала?

— Што?

— Казала, што ня ўсе каталiкi ёсьць Палякi. Тыя, каторыя гавораць пабiларуску й роджаныя тутака, дык яны Бiларусы, хоць i каталiкi. Яна гэтак казала. I ведаеш яшчо што?

— Ну?

— Казала цацанька-Верачка, што калi-б так было, як Палякi кажуць, значыцца, што ўсе каталiкi ёсьцiка Палякi, дык трэба было-б тады ўсiх французаў, Гiшпанцаў, Iтальянцаў ды цiмала яшчо якiх Палякамi папiсаць. Дык цяперака сама вiдзiш, што Палякi наўмысна лухту паролi, народ наш ашуквалi. Дык Старажонкi нiякiя нi Палякi, от як.

— Цацанька-Верачка, мусiць праўду казала, — згадзiлася Дуня.

— А от папалiся й паедуць на Сiбiр тую. I за што?

У Януковым уяўленьнi зьявiлася малое, недарослае на свае гады дзяўчо. Анельскi тварык, вельмi разумныя й заўсёды вясёлыя вочкi. Цяпер-жа тая дзяўчына-цацанька (мянушка надзвычайна трапна характарызавала яе ўдома i ў школе) недзе, як у клетцы, зь дзеткамi калее. А мо каторага на руках трымае? А можа ўжо памерзьлi, цi з голаду душу Богу аддалi?

Думка скаланула Янука марозам жахлiвейшым, чымся той, што цiснуў на захад сонца. Юнакi йшлi моўчкi. Янук зiрнуў на плот. Адтуль з плякатаў пазiраў месяц Манькi Пiрапечкi й гэны назойлiвы напiс: "Галасуйце за выдатнейшых людзей, перадавых прадстаўнiкоў…"

— Тпррррруу! — пачулася гулкае на дарозе. Дзядзька Захарук спынiў каня. — Ну сядайце! Чаго глядзiцё, як бараны на новыя вароты.

Не марудзячы, Янук зручна кульнуў Дуню за шырокiя дзядзькавы плечы й прымасьцiўся сам.

— Алi-ж дзядзька маладзец! Каб табе Бог здароўя поўныя прыгоршчы! пахвалiла Захарука Дуня.

— Но-о-о-о-о! — пагнаў гнядога гаспадар. — …йшоў, цюхцяй!

Дзядзька, скарэй лёганька пагладзiў, чым сьцебануў канёў зад i падатлiвы гняды, што ведаў кожны гаспадароў рух, трушком рушыў у дарогу. Ён бег так роўна й бязь нiякiх намаганьняў, што, здавалася, чалавек дзесьцi на мяккай раўнiне ў прасторы плыве.

— Захiнiцiся вы, жабоцькi, ато памерзьнiце, — загадаў вучням Захарук.

Пры хуткай язьдзе больш дацiнаў мароз.

— Надта-ж хлёсткага конiка, дзядзька, маеш, — пахвалiла Захаруковага гнядога Дуня.

— Ага, — буркнуў рыжавусы селянiн, — ён-жа нiчога-ткi…

— Што-ж чуваць, дзядзька Захарук?

— Эт, нiчога. Што ў вас?

— А дзядзiчка, а роднiнькi, каб ты вiдзiў, што мы сягоньнiка зь Януком вiдзiлi, — сказала прыцiшана-таямнiчым тонам, нахiлiўшыся да Захарукова вуха, Дуня.

Селянiн сьцямiў, што дзяўчына мае яму нешта важнае сказаць i таму пiльна прыслухоўваўся.

— Гэта-ж во тамака за станцыяй, з таго баку каля лесу два саставы вагонаў стаяць. Дык людзi тамака ў тых вагонах так стогнуць, так галосяць… Мы зь Януком са школы йшлi ды задумалi-ж гэта нацянькi праз поле дамоў… ажно тамака, чуем, выюць-галосяць, акасьцянелыя сiнiя рукi з вагонаў выцягваюцца… слабыя, хрыплыя галасы дзетак… такi крык i стогн, аж сэрца разрываiць, як блiзка падыйдзiш. Алi-ж хто падыйсьцi асьмелiцца… Янук i я аж аслупянелi, пачуўшы гэта, алi нас вартавыя з сабакамi даганялi, дык мы колька сiлаў мага, аж дух займала, давай наўцёкi…

— Гэта цi ня тыя будуць, каторых дзьве нядзелi назад пазабiралi, сказаў Захарук.

— Як гэта? — усхапiлася Дуня, — Дык iх так доўга галодных i на холадзе дзяржаць?

— А няўжо-ж, — адгукнуўся раўнадушна Захарук.

— А Божа-ж мой! — усклiкнула ўтрапённым голасам дзяўчына. — Бедным людзям нiхто не паможыць!

— От памажы… Паном нi варта памагаць, скула iм у бок, — з нацiскам спасьцярог Захарук. — Алi-ж там многа людзей, так сказаць нашага брата, нiвiнаватых нi ў чым. Дык як ты iм паможыш, каб i хацеў? Скарэй сам пападзешся. Кажаш, што за вамi гналiся. Як гналiся?

— Ынкавудэ з сабакамi, — пасьпяшыў адказаць Янук. — I яшчо крычэлi на нас.

— Дык от, будзьце асьцiражней другi раз, — параiў памяркоўны дзядзька.

— Гэта праўда, дзядзька Захарук, што iх ня кормяць i што ў холадзе яны мерзнуць? — спыталася Дуня.

— Так людзi кажуць.

— Дык яны-ж памерзнуць i з холаду паўмiраюць, — жахнулася дзяўчына.

Задуманы Захарук доўга глядзеў на вучняў, выняў з роту сьмярдзючы руды недакурак ды ёмка плюнуў пераз правае плячо.

29

Антось Дзяркач прахапiўся зь нялёгкай дрымоты. Ныў зьмярцьвелы зад i плечы ад халоднае, цаглянае сьцяны й цэмантовае падлогi. Маленькая камора, дзе трымалi яго ўжо днi два, — дакладна ня мог ведаць, — набрыняла сьцюжай, сьцены пакрылiся iнеем. Ня было на чым нi сесьцi, нi прылегчы. Зьверху ярка сьвяцiла электрычная лямпачка, нема пазiрала зь дзьвярэй «вочка» й гэта ўсё, што тут было. Праўда быў яшчэ ён сам, Антось, Дзеркачом празваны. Тросься з холаду, корчыўся пусты жывот. Цяжкiм дурманам замарочаная, бяссоньнiцай змораная, цi нi паўтоны важыла галава.

За дзьвермi пачулiся крокi. Антось паволi падняўся, пачаў нясьмела пацягвацца, пазяхаць, рукою твар мацаць. I гэны ягоны, звычайна цьвёрды дзяркач памякчэў ужо, забыўся дзяцюк, калi апошнi раз брыўся. Крокi за дзьвярмi спынiлiся, нехта пазiраў у каморку. Неўзабаве адыйшоўся й недзе ў калiдоры скрыпнулi дзьверы. Антосеў зрок спынiўся ўверсе, аж пад самай стольлю, дзе маленькае, падоўжанае ваконца загарадзiлi стальной рашоткай. Навет удзень праз тое ваконца не пабачыш нiчога, бо зрок у нейкую сьцяну ўпiраўся.

Пра гэту прыбудоўку калiшняй вiльлi пана Вiлiнскага ня ведаў Антось да часу, пакуль самога сюды прывялi, ночы ўдома схапiўшы. Адно таму, што Антось амаль кожную сьцежку-дарожку й кажны дом у Гацях ведаў, зар'ентаваўся дзе апынуўся. Але якiм чынам правочыў турму-прыбудоўку? Яно, лепш падумаўшы, прыгадаў-бы пэўне-ж, што ад часу прыходу "вызвольнiкаў" людзi пранюхалi дзе запраўдная "народная ўласьць" памяшчаецца, дый трымалiся воддаль яе. Ад часу допытаў, Аксенi й Аўдолi як хто языкi завязаў. Жанчыны пасварылiся, але ўсё-ж неяк выплыла наверх у якiм будынку палатна шукалi.

Ад пачатку арышту ня спынялiся Антосевы допыты. Пачыналася ад "iмя й вотчаства" дзеда й прадзеда. Бацькавага дзеда Антось прыгадваў, ведаў навет, што чатыры валокi зямлi й васьмёра дзяцей меў. Што за людзi былi iншыя дзяды цi бабкi? Сьветлая памяць тым, што на вечны супачын адыйшлi.

Спачатку сьмешнымi здавалiся пытаньнi таго лысага, брытага гарбуза. Спрабаваў абыходзiць, жарты закiдаючы. Адылi кручканосы гарбуз, бязь нiякае лiтасьцi, марудзiў сваё. Тупая, упартая маска, нейкая казённая мумiя. Адно неяк не пасавалi да гэнай маскi разумныя й хiтрыя вочы. Калi глядзелi на цябе, праразалi ўглыб, бачылi наскрозь, здаецца. Выглядала, што нiчога ад iх не схаваеш. Калi бальшавiкова глотка раўла "врёш, сволоч!", здавалася Дзеркачу, што яны адно пацьвярджалi тое, што даўно спасьцераглi рудыя вочы.

Даводзiлася Антосю й сумлявацца. Нiколi-ж у сваiм недаўгiм жыцьцi не спатыкаўся з падобнай праблемай. Хiтры як лiс, практычны жартаўнiк, што любiў пакпiць i навет пазьдзеквацца з чужой помпы, надзьмутасьцi цi звычайнай недарэчнасьцi, ён гэтта адчуваў сябе пад узьдзеяньнем нейкай ня зусiм зразумелай яму брытвы. Выглядала, што брытва цяпер адно зьверху забаўлялася-ёрзала, але вайстрыню яе ўжо добра на сваей скуры адчуваў. Вось яна, глядзi, рэзане ўглыб i тады крывавiць будзеш.

Пасьля прадзедаў, дзеда, бабкi, бацькi й маткi йшлi пытаньнi наконт iншых бакоў "сацыяльнага праiсхаждзенiя". Шмат распытвалiся аб тым, як сталася, што ён адзiн з усей грамады новабранцаў змог дамоў уцячы.

Антось хадзiў па маленькай каморцы, — крокаў зь пяць мо ўдаўжкi й тры ўшырыню, — ды тросься з холаду. У адурманенай бяссоньнiцай галаве хаосам блыталiся розныя думкi. Вось зноў выплыў наперад кручканосы гарбуз: "Я тебе покажу, такая твоя контра!" Здавалася, што недзе знутры крычэў адно сам голас, а пуцатая маска быццам i ня прысутнiчала пры тым.

Нехта накрамзолiў штосьцi на сьцяне. Антось прачытаў:

"Ешчэ Польска не згiнэла, а вы, кацапы, пацалуйце мне…"

Цiкава, колькi ўжо праз гэту камору прайшло людзей? Цi сядзелi яны доўга, цi коратка? I чаму гэта бацька ня прыйшоў? Няўжо-ж ён нi стараўся? А мо нi пусьцiлi? За сьцяной чутна хадзiў вецер. Шорах ветру, здавалася, распазнаў-бы Антось — сябра лесу, поля й нiвы, хоць-бы яго пару мэтраў пад зямлю закапалi. Недзе нешта глуха стукала, мабыць аканiца аб сьцяну. Можа бура на дварэ? Цiкава, цi цяпер дзень цi ноч?

Антось стануў, прыхiлiўся да сьцяны, пачаў мяркаваць, калi забралi яго з дому, колькi часу мог быць пад замком. Пяць разоў вадзiлi на допыты. Час тады валачыўся балюча-марудна й паколькi ня бачыў гадзiньнiка, лёгка меру часу трацiлася. Дый што за розьнiца? Так цi гэтак, пакуль духi зь цябе ня выматаюць, мусiць, ня пусьцяць. А мо й зусiм дарогi дахаты ня бачыць яму? Можа на Сiбiр пашлюць?

Дзяцюк здрыгануўся. Тросься, мусiць, ад тэй iнеем пакрытай сьцяны, да якой прыхiлiўся. I здавалася яму, што калi ад холаду гэтта не апруцянее ды на волю выпусьцяць, дык можа здароўем падупасьцi. Не хаханькi-ж галоднаму ў такой халадэчы пасядзець. На дварэ, напэўна, скрыпуча-кусьлiвы мароз. Цяжкая, змучаная галава зноў на сон хiлiла. Але як гэта на халоднай цэментовай падлозе пасьпiш?

Заскрыгаў ключ у замку, скрыпнулi дзьверы й пачулася ўжо ведамае "сьледуй за мной". У пакоi допытаў нi душы жывой. Як i раней, утаропiўся Дзяркач у ледзянавокую маску на сьцяне. Чакаць давялося нядоўга. Кручканосы гарбуз увайшоў шпаркiм крокам, сеў за сталом.

— Табе хто пазволiў сесьцi? — гаркнуў на Дзеркача.

Антось устаў з лаўкi.

— Прозьвiшча! — пачалося ўсё з пачатку.

Антось ня меў магчымасьцi праведаць у раней дапытванных ды вымяркаваць чаму кажны раз пачыналася з таго самага, каб пасьля шматлiкiх "матаў" да галоўнага прыйсьцi.

— Я ўжо вам раней казаў, - буркнуў Антось.

— Скажы яшчэ раз!

— Ну дык нашто гэта? Я-ж ужо расказаў i аб дзядох, i бацькох, i сваё сацыяльнае праiсхаждзеньня. Вы-ж усё запiсалi, — з дакорам паясьнiў Антось.

— Ты это что, мне указывать будеш? что делать? — раўнуў гарбуз. — Я спрашиваю, а ты отвечай! Понял, сукин сын?

— Понял, — буркнуў Дзяркач.

На працягу наступнай гадзiны, цi мо й даўжэй, паўтарылася ўчарашняе й пазаўчарашняе. Быццам першы раз, сьледчы паволi й дбайна запiсваў адказы, курыў i спакойна пераходзiў да наступных пытаньняў.

— Хто памог табе спэцкаць лёзунг на лiтоўскай школе перад зборамi?

Вось яно, галоўнае.

— Якi лёзунг? Хто яго пэцкаў? Ня ведаю аб чым гаворыце, — спакойна адказаў Антось.

— Ты гэта што, упарты балван? Пачакай, я многа часу маю. Нi прызнаешся дык здохнеш тут. А ну стань ля сьцяны, рукi ўверх. Скарэй ты, сукiн сын!

Антось падыйшоў да сьцяны, падняў уверх рукi.

— Блiжэй, выпрастайся, от так! — раўнуў сьледчы за вухам i так заехаў каленам ззаду ў сярэдзiну, што Дзеркачу дыханьне заняло. — Не варочай галавы, проста ў сьцяны глядзi!

Гэтак выпрастаны, прылёгшы да сьцяны, рукi выцягнутыя над галавою, Антось застыў у далейшым чаканьнi. Сьледчы хадзiў па пакоi, нарэшце сеў за стол. Маўчаў. Мiнула шмат часу.

— Паўтараю: хто памог табе спэцкаць лёзунг у школе?

Антось маўчаў. Млявасьць разьлiлася па канцавiнах i па ўсiм целе. Цяжкiмi намаганьнямi стараўся трымацца, каб ня ўпасьцi.

— Отвечай, вредитель ты, сукин сын, когда спрашиваю!

Голас цьвёрды й моцны, добра вытрыманы. Нiкчэмнiк, мусiць, зусiм не хваляваўся, моцна набiтую руку ў допытах меў. Абыякавасьць — вось усё, што адчуваў Антось. Але да рэзыгнацыi яшчэ не дайшоў. Навошта казаць хоць-бы якую макулiнку праўды, а яшчэ больш выдумляць? Скажы адно, дык цягаць будуць пакуль прызнаешся, што Крэмль узарваў, самога Сталiна павесiў. У галаве пачало шумець, слабелi каленi й пруцянелi рукi. Адчуваў, што доўга ня вытрымае.

Былi моманты, калi ў сярэдзiне змучанай галавы два чалавекi спрачалiся. Адзiн наважыў пайсьцi сьледчаму на руку й навыдумляць усялякай трасцы. Гэтта небясьпека падсьцерагала: калi бальшавiк спанатрыць, што ўсё выдумаў, дык можа яшчэ горш быць. Другi-ж Дзяркач проста навосьлеп супярэчыў таму першаму ўгоднiку. Надта-ж балюча рэзала бальшавiцкая брытва. Але чым глыбей яна старалася ўрэзацца ў Антосеву мякаць, тым больш хацелася аддаць назад удвая.

"Скула табе ў бок, жыдзiшча пракляты!" — катэгарычна адказаў першаму гэты другi, адважны й непакорны, да канца гатовы змагацца Антось. "Здыхлаты на цябе, нячысьцiк. Зьгiрдзiшся ты перш, чым табе што скажу!"

Пасьля такога канчатковага й наважнага адказу ажно лягчэла Антосю цялеснаму, каторы да сьцяны прылiп.

— Видно, голубчик, — сказаў кручканосы гарбуз, устаючы з-за стала, что баловаться хочешь. Погоди, сам попросиш. У нас время хватит.

З гэтымi словамi сьледчы пакiнуў пакой.

Адно зачынiлiся дзьверы, як Антось сеў на лаву. Дрыжэлi каленi, недзе зусiм да сьпiны прысох жывот i зусiм высах рот, быццам у яго хто жарствы насыпаў. З халоднага ў гарачае кiдала. Цi маглi быць якiя сумлевы, што калi-б дамоў неяк удалося вярнуцца дык прыдзецца ў пасьцелю залегчы.

Ня ўсьпеў Антось як сьлед на лаве расьсесьцiся, як шырака, з гукам адчынiлiся дзьверы й малады, прысядзiсты, шыракаплечы чалавек з каўказкiм тварам убег у пакой. Бачыў Антось яго раней. Сьледчы паклiкаў каўказца на помач, калi Антось адмаўляўся танцаваць пад бальшавiцкую дудку. Каўказец нiчога не гаварыў, адно сьлепа загады выконваў. Вiдаць, што ў сваiм рамясьле набiтую руку меў, бо без найменшага намаганьня так цябе схапiць за найбольш кволае месца мог, што дзясятаму закажаш. У рамясьле тым адчувалася нейкая грацыя й стрыманасьць. Давалася адно столькi фiзычнай сiлы, колькi якраз патрэбна было. I думаў ужо раней Антось, гэта тупалобага робата гледзячы, што бяда была-б тэй ахвяры, якой гэты каўказец усе свае катавальныя здольнасьцi пачаў-бы прысьвячаць.

Як дзярлiвы тыгра, тупалобы мiгам перад Антосем апынуўся. Быццам абцугамi, схапiў дзяцюка пальцамi за нос, паставiў на ногi. Не агледзеўся Дзяркач як хутка й якiм менавiта чынам тое сталася. Войстрай дзiдай кальнула яго нешта пад мышкай, у гарляку залажыла праход для паветра, балюча крутнулася правае плячо й поўным цяжарам звалiўся дзяцюк на падлогу. Калi-ж намагаўся злавiць у лёгкiя хоць крыху паветра, каўказцаў бот душыў тое месца, дзе ля жывата зьбягалiся Антосевы ногi. Нястрыманы боль агнявымi шпiлькамi расплываўся па целе, выцiснуў з вачэй сакавiтыя сьлёзы. "Задушыць, сукiн сын", — мiльганула ў Антосевай галаве. Пачаў крычэць, колькi моцы. Бот адпусьцiў на тым месцы, дзе сыходзiлiся ногi, клешчы злавiлi яго за вушы й мiгам дзяцюк ужо ля сьцяны стаяў. Магутная сiла крутнула рукi й не агледзеўся як прылiп да сьцяны якраз у такой самай пазыцыi як тады, калi сьледчы дзьвярмi скрыпнуў. Адылi цяпер зморанае цела балела ў многiх мясцах i пратэставала. Адчынiлiся ззаду дзьверы й каўказец зьнiк на калiдоры. Ужо па iншых кроках распазнаў Антось таго, што ў пакой вярнуўся.

— Следовательно, повторяю: кто тебе помогал испортить лозунг на литовской школе и с кем ты всё время в деревне делал антисоветскую пропаганду?

Дзiва. Лагодна-памяркоўна гучэў бас. Калi-б гэта дзесьцi ў сямейным коле яго пачуў, пабажыўся-б чалавек, што якраз такiм лагодна-ласкальным тонам бацькi да сваiх дзетак гавораць. А мо гэты агiдны кручканосы гарбуз i меў сям'ю й дзетак, якiх навет мог ласкаць i песьцiць? Што ён за чалавек?

Антось дрыжэў i маўчаў.

Шарганула за сталом крэсла, ацяжэлае, пузатае тулава выгадна распаўзлося, адчынiлiся таўстыя, круглыя вусны й адтуль прыляцеў да Антосевых, смылячых i чырвоных вушэй сяброўскi зварот: — Будьте любезны, садитесь, пожалуйста.

Круты паварот. Але Антось, змораны фiзычным перакананьнем каўказцавых рук, прытомнасьцi яшчэ ня страцiў. Не марудзячы, адыйшоў ад сьцяны й сеў пры стале насупраць сьледчага на самым краю крэсла. Ззаду адчынiлiся дзьверы й перад Антосем на стале касматая, чорнавалосая рука паставiла поўную шклянку чыстай, надта прынаднай, празрыстай вады. Не пасьпелi ззаду сьцiхнуць крокi, як Антосева рука ўжо на стале была.

— Погодите минутку, гражданин, пабеседуем. Вы, наверно, пить хотите?

Пяшчотны тон… Рука сьледчага адсунула на сярэдзiну стала шклянку з вадой. Зьдзек. Антосева рука абамлела на калене. Пiў вачмi. Гарэлi сьмяглыя вусны. Ня было насупраць анi кручканосага гарбуза, анi ледзянавокага Грузiна на сьцяне, адно надзiла, зьдзеквалася зь яго, зьбiтага й зганьбаванага вялiкая, прынадна-празрыстая, жыцьцядайная шклянка чыстай вады. Вада — альфа й амэга ўсяго жыцьця-быцьця, усей шырынi мiзэрнага Антосевага iснаваньня. Як ня дзiўна, адны й тыя самыя рэчы набiраюць зусiм iншага значэньня й моцы, калi бачыць iх у розных пэрспэктывах. Хiба адно змораны, зьняможаны падарожнiк пустынi бачыў калi ваду ў падобным сьвятле, як ўяўлялася яна цяпер Антосю Дзеркачу. Вось яна гэтта, зусiм перад дзяцюковым носам. Адно часiна, адзiн рух рукi i яна асьвяжыць вусны, улiе жыцьцёвую сiлу ў зьняможанае цела. Адылi мiж сьмяглымi, парэпанымi дзяцюковымi вуснамi, сухiм жыватом i вадой-збавiцелькай станула бяздушная, грозная магутнасьць бальшавiцкага палiцыйна-сьледчага апарату. Вада сталася максымальнай прынадай-пасткай. Прадайся, прызнайся, падпiшы ўсё, што вымагаюць, адно тады зможаш адсьвяжыць сьмяглыя вусны, прамачыць страўнiк.

У тым месцы й часе, дзе апынуўся Антось Дзяркач, чалавек не разважае памяркоўнымi й цьвёрдымi катэгорыямi, не абасноўвае зьмененых вартасьцяў звычайных, будзённых, нармальных рэчаў. Хiба адно волатам пад сiлу такое нешта. Загiпнатызаваны вiдам празрыстай вады, сядзеў Антось i ў галаву яму не магло прыйсьцi, што лягчэй цярпець было-б, калi-б на бок галаву адвярнуў. Тымчасам сьцiплая вялiчынёй шклянка вады расла ў змучаных бяссоньнiцай Антосевых вачох да манументальна-непазнавальных разьмераў, засланiла ўсё навокал i ў меру такога гiпнозу расла ягоная сьмягласьць, напаўняўся балючай жарствой змораны страўнiк.

— Вы курите? — спытаў ласкавы голас. Сьледчы падсунуў адчыненую папяросьнiцу.

— Не, — адказаў Антось. Ён ня зводзiў вока з вады. "А што каб раптам схапiць i выпiць? А пасьля… што будзiць, нiхай будзiць", — думаў Антось. Гэткую нагла-зухаватую ў коранi перасек каўказкi твар. Антосева левая рука, быццам для пацьверджаньня небясьпекi, памацала там, дзе зыходзiлiся ногi. Страх уваскрос новым болем.

Гарбуз пачаў гаварыць.

— Может быть вам неизвестно… Советская власть самая лучшая и самая гуманная в мире. Первой и преимущественной заботой этой власти — человек. Это совершенно понятно, ибо самые порабощённые слои эту власть для блага своего и тех которые придут позже. Следовательно не было и не будет у нас заботы большей, чем та, которую ощущаем для человека. Но исходя из этого, не должны мы забываць и другую сторону того столба, на котором построена первая и самая могущественная социалистическая страна в мире. Эта другая сторона наша полнейшая и крайняя преданность нашей родной коммунистической партии, нашему правительству и в первую очередь нашему вождю, великому и мудрому учителю, отцу всех народов мира, товарищу Сталину…

Настаўнiцкi голас спынiўся. Аўтамат i тут, дзе ня было паслухмяных нявольнiкаў, што пры згадцы дыктатара пачалi-б аддана плёскаць далонямi, зрабiў вытрыманы перапынак.

— У многих из нас есть ещё отрицательные пережитки прошлого, которые следует уничтожить и выбросить как нам чуждые и вредные, — прадаўжала лагодным басам шарманка. — Это сделать изумительно легко. Да! — падчыркнуў кручканосы гарбуз, — изумительно легко. У вас тоже эти пережитки есть. Они у вас, конечно, не по вашей вине, ибо вы жили в обществе, где человек человеку был волк. Понимаете? Человек человеку врагом был. У нас наоборот: человек человеку есть самый лучший друг. Видите как у нас? Стало быть, если каждый из нас есть другом каждому другому так и последовательно мы должны быть наибольшими друзьями. И наиболее преданными нашей власти. Ибо кто же, если не она, наша власть, ощущает для нашего блага наибольшую заботу? Вы должны полностью довериться вашим местным руководителям, активистам, коммунистам, не иметь никаких секретов, наоборот — навстречу им идти. Да, навстречу! Видите ли, как это просто и изумительно легко? Вы, может быть, не понимая наших порядков, каким то образом попали в шайку врагов советской власти, злобных клеветников. Может быть, вы хороший человек и раньше никто не раз'яснил вам советских порядков, не дали вам возможность увидеть полноту, красоту и гуманную справедливость советского мира. Так я вам сейчас и предлагаю эту возможность. Признайтесь, что вы делалi советской власти большой вред, назовите нам тех людей, с которыми вместе работали и я вас уверяю, что советская власть, которая есть самая лучшая и гуманная в мире, простит вам и как родной отец или мать станет заботиться о вас и откроет вам дверь благополучной жизни.

Шарманка спынiлася. Пстрыкнула запальнiчка й над сталом падняўся круг дыму. Гэта ня быў той дым, што рэзаў лёгкiя дзяручым смуродам карашкоў.

Рука падсунула Антосю шклянку вады. Ня верачы, вязень зiрнуў на нямую маску й адно пасьля ласкавага "выпите, пожалуйста" сьмяглыя вусны прылiплi да берагу шклянкi. Нiколi, мусiць, за цэлы свой куртаты век не адчуваў Антось такой вялiзнай асалоды. Трыма цi чатырма вялiкiмi глыткамi вада апынулася ў дзяцюковым страўнiку. Зь вялiкiм смакам Дзяркач аблiзаў асьвежаныя вусны й спанатрыўшы новапрыбыўшыя сiлы ў цэлым арганiзьме аж раўней сеў на крэсьле.

— Сейчас вас отведут в камеру, — гаварыў сьледчы. — Советую вам хорошенько передумать всё, что я здесь сказал и следующим разом не только самому признать все акты вашей вредительской работы, но и выдать всех ваших поплечников. Нет нужды убеждать вас в том что вас ожидает если не сделаете как вам советую.

Антось ня ведаў колькi прайшло часу як з допытаў вярнуўся. Дзесь па калiдоры, за гэным вочкам часта адчынялiся дзьверы, каротка гудзеў голас, а Дзяркач шнураваў ушыр i ўдаўжкi камэры, чакаючы калi зноў яго выклiчуць. Спрабаваў спаць, але, задрамаўшы, прачынаўся ад нясьцерпнага холаду, уставаў, бегаў, хукаў у рукi, дрыжэў-калацiўся. Пасьля, здвалася, няскончанай вечнасьцi, адчынiлiся дзьверы каморы й вартавы загадаў: — А ну-ка давай, с вешчамi!

Дзяцюк зiрнуў на вартавога, вочы прабеглi па пустой каморы. Зь якiмi «вяшчамi»? Забралi-ж амаль голага, не далi навет з бацькам разьвiтацца. У знаёмай яму ўжо канторы кручканосы гарбуз сядзеў за сталом. Калi вартавы зачынiў дзьверы, ён коратка сказаў: — Вы сейчас пойдёте домой. Лишь подпишите эту заявку, что никогда и ником не будете говорить о том, что здесь происходило. Поняли?

Напалоханы й зьняможаны Дзяркач чакаў чаго iншага, але не таго, што чуў i бачыў. Няйнакш сьледчы выдумаў нейкi дрэнны жарт. Зноў непрадугледжанае пачнецца. Цi зможа ён высьлiзнуць з гэтай новай, няведамай пасткi?

— Ну чего стоиш? Разве по-русски не понимаеш? Что с тобой?

Сьледчы падсунуў яму паперку й палажыў збоку ручку. На паперцы было нешта напiсана, але колькi нi намагаўся Антось прачытаць, — а парасейску ня ведаў добра, — лiтары скакалi, дваiлiся. Дом, цяпло, мiска сытнай стравы, вось што, быццам сонца, зазьзяла на цёмным у апошнiя днi Дзеркачовым гарызоньце. Ён навет ня памятаў, калi падпiсываў тую паперку.

Цi раз пазьней Антось разважаў пра нядужасьць i вытрымаласьць фiзычную. I часта прыгадваў як гэным часам, калi адчынiлiся перад iм дзьверы на волю, лягла зноў сонечная й прывабная дарога да роднае хаты, адкуль узялася тая моц, куды сплыла тая вялiкая нядужасьць. Спачатку хiстаўся як п'яны, але па меры таго як аддаляўся ад быўшай вiльлi Вiлiнскага, цяперашняга гнязда "народнай уласьцi", раўней ягоны крок, дужэў арганiзм, сьвяжэла змучаная галава. I паволi, вельмi паволi вярталiся на месцы ўсе пешкi, конi й каралеўскiя фiгуркi жыцьцёвай шахаўнiцы.

Перш за ўсё Антось спасьцярог, што на сьвеце панавала прыгожая, марозная зiмовая ранiца. Усё, здаецца, выглядала бязь зьмен. Людзi, каторых бачыў на вулiцы, каля станцыi, а пасьля i ў вiлах Глыбоцкайi Докшыцкай, дзе Гiбiшына крама раскашэлiлася, займалiся штодзённымi, патрэбнымi справамi. Праўда прыватны гандаль скончыўся, крамы пазачынялi, адзiн калiшнi каапэратыў, цяперашнi «горпiшчапромторг» гудзеў натоўпам. Народ вылiўся ў даўгi хвост чаргi, што цягнуўся аж да калiшняга "пастарунку палiцыi панствовай". Антось мяркаваў, што пэўне нешта важнае давалi. А мо хлеб чорны…

I ўсё-ж у Антосевых вачох жыцьцё выглядала накш, чым раней. Зьмена магла адбыцца ў яго самога. Вазьмi, прыкладна, гэных людзей у чарзе. Цi мала каторы думае, што калеючы на марозе за кавалкам хлеба, ён на дне нядолi апынуўся. Але цi каторы зь iх зьведаў тую камору, дзе апошнiмi днямi калеў Антось, цi хто зь iх ведае пакуты, волю страцiўшы?

Гэтак думаючы, iшоў Антось, не наважыўшы яшчэ што рабiць. Так звычайна захоўваецца арыштант, што пачынае на волi першыя крокi ставiць. Дзяркач сустрэўся лоб у лоб з Тодарам Кмiтам.

— Антось, куды ты? Як гэта з табой, пусьцiлi? — гукнуў той з бадзёрым выглядам. Ён трымаў нешта ў лужэльнай торбе пад пахаю. Апрануты быў у новыя боты з рудымi халявамi, суконную тужурку, барашкавую шапку. Кароткiя вусiкi прыдавалi весялосьцi румянаму твару.

— Здароў, Тодар. От чаго ня ўзьбiўся на цябе, загледзiўся, — вiнавата пачаў Антось.

— Здароў, здароў! — трос руку Тодар. — Дык адкуль ты й куды.

— Ды нi пытайся. Каму-ж ведаць, калi нi табе?

— Што ты, дзяцюк, вярзеш? Праўда, што там быў? — нацiснуў Тодар на перадапошняе слова

— Так, быў.

— Ну й што?

— Браток, нi пытайся, бо нi скажу. Паперку мусiў падпiсаць.

— Якую гэта паперку?

— Такую, дзе прырок вады ў рот набраць. Кумекаiш?

Рашчараваны Тодар адвёў вочы набок, думаў.

— А Косьцiка цi Лявона ня вiдзiў тамака?

— Не, ня вiдзiў, - спакойна адказаў Антось. — А чаго iм тамака цiгацца?

— Дык от-жа ня iм цiгацца, а iх пацягнулi, — зьнiзiўшы голас, ледь чутна паведамiў Кмiта.

Нельга сказаць, каб Антось адубеў ад такой навiны, але ён нiзка й працягла сьвiснуў, а вочы ягоныя нявыспаныя, з выразам "глянь ты, што робiцца", затрымалiся доўга на Тодаравым твары.

— Алi ты абажджы, — казаў Тодар, — ты во змучаны, вiдаць… Каб сьцюжа цябе нi хапiла, давай зайдзiмся.

Антось не адмаўляўся, калi Тодар яго за руку пацягнуў. Ня ведаў, куды цягне, а Кмiта задняй вулачкай прывёў яго ў рэстаран. Уласьнiк Шапiра ня ведаў, што далей будзе, рэстаран не пераключыўся яшчэ на новы лад. Сваiх клiентаў, што любiлi чарку, Жыд часам i на кухнi ўгасьцiў.

У Шапiравым дварэ Тодар падыйшоў да свайго каня, прывязанага да плоту, падкiнуў яму сена, пагладзiў па шыi.

— Падай нам, Хаiм, чаркi! — загадаў Тодар гаспадару, калi зачынiў скрыпучыя дзьверы й расьселiся каля стала. — Гэтта пагрэемся, — зьвярнуўся да Антося. — Дык, кажаш, рот зачынiлi, то й пытацца ня буду. Алi-ж вiджу, што ня ў выгадзе быў…

Гэтак гаворачы, Тодар выцягнуў з торбы празрыстую паўлiтроўку маскоўкi, сьвежы бохан крамнага хлеба й кавалак сала. На доўгiм стале напокуцi, побач рознага посуду, шыпеў вялiкi руды самавар. Пах селядцоў, капусты й печанай цыбулi атакаваў нос. Адзiн столiк пуставаў ля дзьвярэй. I трымаў, мусiць, Шапiра поўны самавар на выпадак, калi хто зайдзе пагрэцца.

— Ай, Тодаг, ты чалавек боскi, ты са свая гагэлка ходзiць, усьмiхнуўся лысы, пузаты, з малой, сiвой бародкай Хаiм.

— Як ты, Хаiм, зноў пачнеш прадаваць гарэлку, дык ня буду сваей прыносiць, — усьмiхнуўся Кмiта.

— Праўда кажаш, — згадзiўся Жыд. — Можа чай падаць?

— Давай, браток. Наш Антось цi нi прастыў во…

Тодар налiў чаркi, парэзаў сала, адкроiў хлеба.

— Дык давай, за тваё здароўе, — падняў чарку. — I за дарогу дамоў, падмiргнуў вокам. Гэткiм чынам Жыд не зразумеў пра што йдзе.

Пасядзелi ў Шапiры, мусiць, каля гадзiны. Антось павесялеў. Гарэлка добрым цяплом разьлiлася па акалелым целе. Сьвежы крамны хлеб з салам быў як-бы збаўленьнем. Добры чай зь лiмонам дапоўнiў Антосева задавальненьне.

— Алi-ж заседзiлiся. Трэба ехаць, бо баба навалiцца, — усхапiўся Тодар.

— А чаго-ж тваей бабе нi хапаiць? — спытаў Антось, нацягваючы сярмягу, якую Тодар трымаў на сядзеньнi й цяпер пасулiў лёгкаапранутаму дзяцюку.

— Ды чаго ей… Ня ведаiш трапла? Но-о-о-о, пашоў! — гукнуў Тодар на каня й кароткай пугай сьцебануў паветра.

— Алi-ж цябе як Бог падаслаў. Калi-б гэта я дахаты дабрыў, задаволена-вялым голасам сказаў Антось.

— Дарога цяпер ужо ўтоптаная. Нi я дык нейкi другi Макар падвёз-бы.

Тодараў малы, шустры конiк узяў трушком i, мiнуўшы вакзал, пераезд, пабег яшчэ весялей па гладкай, добра ўзежджанай дарозе. Абапал гасьцiнцу павесiлi аброслыя iнеем бароды старыя кашлатыя вербалозы. На паўднi, за Гаравацкай пушчай вызiрнула халоднае зiмовае сонца. Iскрыўся серабром сьвежа халодны сьнег на хвалiстых гонях, маўчалi маестатычныя хвоi й замерлi кастлявыя вольхi на лузе. Прыемна скрыпелi палазы. Дзяркач жмурыў вочы ад дражнячага, яркага блеску сьнегу, з асалодай удыхаў чыстае марознае паветра. Яго хiлiла на сон. Тодар параiў закруцiць ногi ў дзяругу, што ў санёх трымаў.

— Дык як-жа гэта, кажаш, Косьцiка й Лявона забралi? За што-ж iх? цiкавiўся Дзяркач.

— Чорт iх знаiць. Лiтоўскiя ня могуць у тым нiякага ладу дайсьцi. Гэта-ж iхныя, казаў той, найлепшыя людзi. Казала Шпуньцiха, што ночы ынкавудысты наляцелi, як ваўкi дзяцюка пацягнулi. Ды пазабiралi й другiх камунiстаў, з другiх вёсак. А нашто й чаму?

Як кароткая Тодарава пуга, каторай не патрабаваў навет паганяць конiка, новае, цiкавае пытаньне павiсла ў паветры.

30

Вялiчынёй з добрае памяло, мышынага колеру барада пракiдвалася белаватымi пэйсамi й закрывала шырокiя грудзi. Яна то патакiвала-трэслася зьверху ўнiз, то запярэчвала, на бакi гойдалася. Вусны гэтага дзiвака, што назваў сябе Максiмам Паўлавiчам, варушылiся скора, паказвалi два залатыя зубы ў адтулiне мiж вялiкiмi вусамi й барадой. Увага клясы сканцэнтравалася на тых вуснах i бледна-ружовых, хваравiтых шчоках, бульбападобным носе, баразнаватым шырокiм лбе й вялiкай лысiне, сiвымi касмылямi абкружанай. Малыя, рудыя вочкi коўзалi па вучнях, або, калi трэба было падчыркнуць нейкi загiб аргуманту, пазiралi дзесь у няведамую даль.

Прыгадваў Янук зь нейкай кнiгi здымак. Дзядзьку з такой дубiнай, як пастухi маюць, ды вялiзнай барадой i круглай лысiнай назвалi тады "iзраiльскiм прарокам". Прозьвiшча Янук ня прыгадваў. Дай вось такi даўгi кiй Максiму Паўлавiчу й вылiты прарок будзе.

Прывёў яго ў клясу дырэктар сямiгодкi Якаўлеў, сказаў вучням, што прыслалi яго з адзьдзелу "народнага абразаванiя" для выяснения "некоторых вопросов по религии".

Якаўлеў пайшоў, клясны апякун Мiкiта Пятровiч прымасьцiўся на крэсьле ля вакна й пачаў драмаць, а гэты дзядзька гаварыць пачаў паволi, а цяпер ужо й запраўды расплыўся. Можа й сам у сваю гаворку верыў, калi па шчырым выглядзе меркаваць. Адзiн Ёсiп Вiсарыёнавiч, што вiсеў на даўно паскрэбанай рознымi пiсакамi к просячай хварбы пярэдняй сьцяне, абыякавымi ледзянымi вачмi пазiраў недзе праз вакно на гацкую чыгунку.

Сочачы гэту бараду, прыгадваў Янук Янук iншую. Вялiкi ўказальны палец да гаркаты сьлёз парнуў у жывот i пачуўся зьдзеклiвы голас: "Ну что, мужык, нажрался бульбы?" Казалi, што Абухаў вёў людзей да Бога, а гэты, мусiць, да чорта, цi, як паiхнаму сказаць, да дыявала. Абое рабое.

Максiм Паўлавiч трашчэў, як накручаная шарманка: "…обезьяна сломила ветвь и вместе с нею упала на землю. Перад нею лежал большущий, круглый, с толстой кожей плод дерева, ветвь которого она сломила. Следующей задачей обезьяны было питание этим плодом. Но вот здесь что то необыкновенное случилось. Как усердно не старалась обезьяна раздавить этот плод, ничего не получалось. Она задумалась. Сообразила взять его в лапы, ударяя одной то другой, но напрасно. После длинных и бесполезных усердий, взяла обезьяна ветвь, отломила самый толстый и тяжёлый конец её и этим то концом начала ударять плод. Таким образом, при помощи сломаной ветви удалось обезьяне разбить плод дерева.

Учтите одно, что, может быть, процесс, который я вам здесь представил, случился не на протяжении часа или даже двух часов. Может быть обезьяне, чтобы сообразить тот простой факт, что кусок сломанной ветви может быть для нее полезным орудием для сокрушения кожи плода, понадобилось длинное время. Суть дела, конечно, не во времени, а в том, что это был замечательный шаг в процессе эволюции обезьяны от своих примитивных предков к человеку. Подчеркиваю главную точку моего рассуждения: обезьяна начала сооброжать и употреблять орудия труда. От в чем заключается главное одного из многих шагов в развитии…"

"Можа гэты самы Максiм Паўлавiч недзiка калi быў папом", — разважаў у думках Янук. — "Яго-ж во надзень, пастаў ля царскiх дзьвярэй у царкве, дык цюцелька ў цюцельку вылiты поп будзiць". Янук зiрнуў навокал. Вучнi слухалi ўважна. Сам разумеў ня ўсё, але галоўнае злавiў. Прыблуда гэты апавядаў, што чалавек ня Богам створаны, а ад малпы род свой вядзе.

"Миллионы лет занял процесс постепенного перерождения, стало быть эволюцыя от своего совершенно примитивного начала к настояией степени развития человека. Наука прочно доказала, что было именно так, а не иначе. Наука всё это утвердила на фактах", — барабанiў прыведзены Якаўлевым дзiвак з "народнага абразаванiя".

На румяненькiх Дунiных шчочках i ў ледзь прыжмураных васiльковых вочках — поўная канцэнтрацыя. Каб хаця ў ягоны бок зiрнула. Што яна думае пра барадатага лысуна, цi тую «абiзьяну»? Не памяшчалася ў Януковым усьведамленьнi думка, што нейкi пра-пра-далёкi продак яго гэйсаў па афрыканскай цi барнэйскай джунглi, гугнявiў незразумелымi гукамi да таварышоў i на суку сядаў "за стол" спажываць плёны свайго гэйсаньня па дрэвах. А можа кавалкам сука якi гарэх цi ананас пярыў, пакуль зь яго жыжка…

"…в меру своего развития начала обезьяна исключительно на задних лапах передвигаться, всё реже и реже хвостом пользоваться. С течением времени хвост совершенно исчез…"

Максiм Паўлавiч вуснамi, а Янук думкамi якраз да хваста малпы дабралiся. Клубы дыму паказалiся над чыгункай. На шырокiх плятформах, накрытых брызентам, як вялiзныя цыгары, расьселiся гарматы. Цягнiк iшоў на ўсход, а не на захад. Мусiць на Фiнляндыю. На днях вялiкiя гусянiчныя «чалябiнцы» падпрэглi й павалаклi ў Гацi гарматы зь Лiпавiчаў. Нiхто нiчога асаблiвага ў тым не спасьцярог. Валачэцца з аднаго на другое месца войска, цягае за сабой вялiкiя й малыя цацы свае. Мо таму, што войску патрэбна, а мо таму, што надта непаседлiвае яно. Надта там хто зь лiтоўскiх у гэных вайсковых справах разьбiраўся. Дык i што-ж, калi гарматы ў Гацi павалаклi?

У Лiпавiчах астаўся нейкi пэхотны адзьдзел паводля таго, што ў дзень «вызваленьня» стрэльбы на абшмуляных вяровачках нёс. Асталося-ж, пэўне, i некалькi "максiмаў" ды «тачанак», мо навет такiх, пра каторыя ў адной песьнi гарлапанiлi: "ах тачанка-растачанка, все четыре колеса".

Ажно вечарам урачыста затрашчэла ў доктара Зянькевiча хрыпатым радыё й нейкi голас зь Менску, пачаўшы зусiм неўрачыстым прачышчэньнем глоткi, паведамiў, што "гнюсная Фiнландзiя, талкаемая да авантуры ненажэрнымi захаднiмi iнцiрвентамi-капiталiстамi, учора напала на мiралюбны Савецкi Саюз. Зараз баi йдуць на шырокiм фроньце ад Паўночнага акiяну да паўднёвага пярэсмыка Карэлii."

Охцiнькi мне! Не зачынялiся ў гэны вечар дзьверы доктаравай хаты. Ня было спрэчак на тэму "хто каго", а мяркавалi як гэта такая малая жабоцька на магутнага слана асьмелiлася.

"…наука сделала эту истину совершенно определенной. Именно поэтому наука отрицает бога, как создателя…"

Сымон Пятух, схаваўшы калматую грыву ў каўнер кажуха, каторы, мусiць, у Лазоўскага сьцягнуў, маўклiва смуродзiў "казiнай ножкай", на гразкую падлогу пляваў. Зьнiякавеў i ацiх ад таго часу, як Косьцiка й Лявона пацягнулi. Антось яму зусiм нядвузначна пра розныя цымусы ў руках "народнай уласьцi" шапнуў. I хоць Сымону цяпер, як казаў той, вароты да ўлады ў Лiтоўцах навосьцеж адчыненымi стаялi, гультай, карцёжнiк i п'янiца зусiм ацiх i асеў.

"…кому эта гнусная ложь нужна? Тем мракобесам, которые через религию владели умами, а стало быть и материальным имуществом народа, тем, которые рабочих и крестьян, всех трудящихся закабалили. Ведь не кто иной, а сам Владимир Ильич Ленин сказал, что религия — опиум для народа…"

У хаце ўжо больш як тры пары сам Мiкола гаспадарыў. Лiтоўскiм сялянам, у тым лiку й Бахмачу, дрэва зь Перасечана вывозiць загадалi. На каня па трыццаць кубамэтраў налажылi. А кабыла-ж жарэбная была. Спадзяваўся бацька, што калi добрае жарабё прывядзе, можа на каня ўзжывецца.

"…именно клерикалы воспрепятствуют всякому прогрессу, потому что прогресс — это наука, а где наука, там народ, увидев истину, отбросит клерикалов-мракобесов и их ложные суеверия и притчи…"

Бацька выхадзiў прастуду, Косьцiкам i Лявонам у варыўнi нагнаную. Часта скрыпеў, быццам старое, надломаннае дрэва, але наракаць надта не наракаў пасьля таго, як ласы кавалак зямлi ў Лiпавiчах прыдзялiлi. Дзiва колькi пасьвятлеўшае заўтра жыцьцёвае моцы дало. Хапiла аднаго кавалка ўрадлiвай зямлi, каб чалавек на поўны рост стануў, гадоў на дзесяць памаладзеў.

"…Советская власть рабочих и крестьян стремится к благополучию жизни своих граждан и потому бдительно разоблачает какую-либо религиозную чужеложь. Но нельзя сказать, что легко разоблачать религиозную ложь. Мало того, что наше советское правительство и коммунистическая партия, что наши организации воинствующих безбожников, вдохновенные великой идеей всенародного блага, ведут широкое фронтовое наступление на гнусных мракобесов, антинародных клерикалов и их темные религиозные суеверия и предрассудки. Недостаточно всего этого, ибо столетия церковной лжи прочно внедрили в народе религиозные предрассудки и сегодня ещё не сдаются самые отставшие и темные элементы его. Чтобы истребить эти предрассудки, разоблачить ложь клерикалов, отставшим указать путь к воинствующему научному марксизму нужны усердия каждого из нас. Да, нужно проявлять всевозможную бдительность, повторяю — беспощадную бдительность…"

Дрыжыць млосная Пракопава рука, трымаючы набухтырыную Шпунтом шклянку агiднай сiвухi. Зладзейскiя Сабакевiчавы вочы, як кот мыш, пiльнуюць зьняможанага Януковага бацьку, каторага ў халодны пот кiдае. Ён паволi, цяжка ўстае за сталом. Рука апушчаецца й ставiць шклянку на стол, вочы сьвецяцца скрухай i дрыжыць голас малiтвы: "Сьвятая Апрасiньня Полацкая, Дарагая Правiднiца наша, заступiся за нас!"

Тры постацi застылi пры стале. Цяжкое дыханьне й мёртвае маўчаньне. Мiг — цэлая вечнасьць. "Я табе, яцi тваю маць, пакажу тваю Апрасiньню!" грымiць разьюшаны, хрыплы бас i шклянка цаляе проста ў цэнтар абраза Прадславы. Як цяжкi мех, бацька асоўваецца на лаву, дрыжаць бледныя вусны.

"…бдительность нужно применять везде и всегда, ибо враг не сдается и не думает сдаваться. Борьба с клерикалами-мракобесами будет длинной и упорной…"

Кагадзе пашырылася ў Лiтоўцах навiна, што чорнабароды Абухаў у Дубовiцкай царкве свае модлы спынiў. Парафiю ўлада асядлала такiмi вялiкiмi "ўзносамi", што каб няведама якiмi грамадамi ў царкву сьпяшылi й якiя вялiкiя матар'яльныя ахвяры прыносiлi, дык усё ў касматую «асвабадзiцельную» лапу трапiць, а самому дубовiцкаму сьвятару, быццам, на грыбную полiўку навет ня хопiць. Казалi, што быццам сьвятар з залатым крыжам пры царскiх варотах на тэму такога нефартуннага павароту справы, густа ў чорную бараду чмыхаючы, прасьлязiўся, помачы прасiў. Ды «узносы», як з гэных гутарак спанатрыць можна было, ня толькi царкоўную, але й Абухаву прыватную маёмасьць учэпiстамi лапамi агарнулi. На дзьвярох Дубовiцкае вялiкi замок побач нейкай урадавай запiскi вiсеў, а сам сьвятар, з пляшкамi блiжэйшае сваяцтва завёў.

"…нужно сообразить, что мракобесы-клерикалы совершенно бессильны без поддержки масс. Задача наша поэтому есть в просвещении…"

Максiм Паўлавiч левай рукой палез пад бараду, расшпiлiў аплiк i пару гузiкаў шэрай, у клетачкi, сьвiткi ды далей шаманiў сiпата-траскучым голасам. Янук зiрнуў на шчэрбiну свайго левага бота. Тарчэлi адтуль рудыя драўляныя цьвiкi. Налезла сьнегу, пальцы нагi варушылiся ў вiльготнай анучы. Бурчэў-наракаў жывот. Можа за пару гадзiн па гэтым марозiшчы дахаты дабярэшся, а там Мiкола з капустай сустрэне. Добра, калi кавалак косткi зь мясам пападзе.

Уздрыгнуўся з дрэмкi ля вакна Мiкiта Пятровiч, зiрнуў на агiтатара з "народнага абразаванiя", кiнуў вокам на вялiкую белую цыбулiну-гадзiньнiк на руцэ. Каб перапынак скарэй.

"…которые помогают мракобесам, есть везде вокруг вас. Они — ваши друзья, знакомые, ваши родственники. Будьте бдительными и стремитесь с самого начала их разоблачить ибо разоблачение есть первой степенью просвещения…"

Косьцiк ведаў, што рабiў. Ён Януковага бацьку "мракабеса разаблачаў". Вось яно што.

"…наши общие интересы, стало быть интересы коммунистической партии, могуиественного советского государства, правительства его и мудрейшего из мудрых отца народов, гениального корифея коммунизма, товарища Сталина, стоят выше интересов семейственных, собственных и прочих…"

Кляса перасеялася. Адыйшлi нафуфырыныя, намаляваныя, пасьвяточнаму апранутыя панкi й паненкi. Недзе мо ў вагонах па дарозе на Сiбiр, цi ў iншым катуху "нiаб'ятнай" голад i холад iм з павекаў сон зганяе. Там-жа й Верачка-цацанька з галапупымi разам. Божа магутны! У клясе ўважна слухалi гэтага дзiвака сьцiплыя, простыя, даверлiвыя сялянскiя дзеткi. Спачатку было "асадзi назад" зь сёмай i шостай у пятую. Бальшавiцкая мешалка перамяшала, на новы лад падраўняла. У шостай больш здольныя засталiся, а ў сёмую наплылi сынкi й дачушкi "васточнiкаў". "Народнаўладнiцкая" мешалка прынесла ў клясу лапцi, сукенкi й сьвiткi ў лапiках, розныя транты-абноскi, вожыкамi стрыжаныя галовы. Затаптаная гразёй падлога даўно вады й мыла прасiла. Цяпер-жа адно "камбедаўцы" вопраткай вырозьнiвалiся.

Званок зь нiзу заврухнуў з дрымоты Мiкiту Пятровiча, а сьмелы шорах выказаў агульную нецярплiвасьць дзяцей. Максiм Паўлавiч на мiг спынiўся ў сярэдзiне няскончанага сказу.

— Жалко, так быстро время пролетело… Пускай. На второй раз продолжим…

Вучнi выходзiлi ў калiдор. Янук стаяў пры вялiкiм вакне, празь незамерзлую сярэдзiну шыбы пазiраў на бель роўнага поля, што з правага боку падбiралася пад дуброву, а зь левага да чыгуначных шляхоў. На станцыi дымiла колькi паравозаў, мясцамi варушылiся вагоны, гэтта блiжэй ужо вырасьлi сьцены вялiкай будынiны, таго «фазаво». Там чарнелi ля працы «фуфайкi».

— Што-ж ты, Янучок, сягоньнiка такi нiвясёлы?

Стаяла зь левага боку, упрытык да яго пляча. Румяная, пышная, расьцьвiўшая. Вось, здавалася, хутка на пунсовых шчочках зьявяцца ямачкi, гарэзьлiвай усьмешкай загарыцца тварык, а васiлькi, зводзячы й абяцаючы, пацягнуць у краiну хмельнага, кроў грэючага-хвалюючага дурману. Янук, не без намаганьня, адвярнуўся, каб не глядзець на дзяўчыну.

— Ды так сабе… А што мне нiвясёлым няможна быць?

31

Перад зьмярканьнем папусьцiў мароз i ўскатурхаўся свавольнiк-вецер. Лянiва пазабаўляўся сьнежнай трасянкай ля гумнаў, хатаў, на ўхабiнах раскапанага тунэлю гацлага гасьцiнцу, на ўзьлесьсi Гаравацкай пушчы, скалануў Архiпаў чуб. Пачаў арганiзаваць уланаў чартоўскай коньнiцы дый не на сьмех шаржаваць вакол будынкаў. Пасьмялеўшы, сьнежныя, бела-пуховыя буяны джгалi ўздоўж i ўпоперак зусiм адкрытага прастору лiтоўскiх начовак. Вырасталi, iмчалiся на злом галоваў, падалi й зноў паўставалi.

Цi ёсьць што больш велiчнае й захпляючае, чымся завiруха, калi магутная стыхiя iмкне насустрач ночы! Ля гумнаў скрыпяць азяроды, рыпiць у садзе надломаны камель цi галiна, жаляцца скуголяць голыя чубы клёнаў, ля вiльчыкаў засланкай грукоча тая дошка шчыта, каторую "во трэба прыбiць дабрацца". Хтось упоцемку вобмацакам лазiць па гарышчы, поўзае па склепе, кешкаецца пад страхой. Асьцярожна прачынi знадворныя дзьверы зь сяней i прыслухайся: гэта вунь магутны тытан схапiў чуб той лiпы, што ў садзе. Ды не, пiльней трымай вуха: гэта ня лiпа ў садзе, Няйнакш так грымiць сам волат Архiп. А мо й не адзiн ён. Мо ў Гараватцы са старых валатовак устала князёва дружына, зыходзiцца на веча, шумiць-гамонiць народ, раiцца як бацькаўшчыну ад напасьнiка баранiць. Чуеш, як вунь iржаць конi, зьвiняць шлёмы й кальчугi, дзiды й забралы? I цi нi клiнок з аздобленай ручкай урэзася-скрыгануў у шчыт напасьнiка? Чуеш гулкiя званы? Яны Гаравацкiх клiчуць. Гасiце-ськiдайце смаляныя вогненныя ядры, не давайце агню да цэнтру дзяржавы дабрацца! Дый не баранiцца, а наступаць вам, бо найлепшай абаронай ёсьць атака. Гудзяць ваенныя рагi, галосяць дуды, зьбягаюцца вартавыя й памежныя зьблiзку й здалёку. На бой, каб даць адпор! А дыханьне ворага прагнае, напорыстае. Гультай- леў пранюхаў здабычу i ўжо на сухадрэвiне першыя груганы зьявiлiся. Будзе гэтта бой вялiкi, сiла народу галовы паложыць. Чуеш, як напiраюць дружыны волатаў? I ня трывожыць цябе хiсткая, зьняможаная рука абаронцы? Трымайцеся, ня дайце ходу цемры, бо за гэтым боем мяжа. Далей нi прасьвету, нi жыцьця, адно на валатоўках вецер хаўтуры адпяваць будзе.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

У Бахмачовай хаце кацiным вочкам лiпеў на дне перавернутага верхам унiз гладыша на стале каганец. Абапёршыся падбародкам на далонi, сядзеў пры стале Мiкола. Ягоныя буйныя, даўно нястрыжаныя валосы навiсьлi над правым вокам. Хлапец матнуў галавой, адкiнуў назад валосы i ўтаропiўся ў маленькае полымя каганца, што варушылася пад подыхам ветру, якi прабiраўся празь сьцены, абкладзеныя звонку кулявой саломай i абсыпаныя кастрай. Блiжэй парогу, ля вялiкай печы, весела хлiпала ў круглай чыгуннай печцы полымя. Печку кагадзе прывалаклi ў хату, паставiлi на цаглiнах i падлажылi пад нiз абшырны кавалак таўстой бляхi, а комiн правялi ў круглую дзiрку цаглянай печы.

Янук паволi сьцягнуў боты, павесiў на шнуры над печкай сушыцца анучы, надзеў туфлi й сеў на зэдлiку ля печкi. Зiрнуў на брызентавую сумку, у якой насiў кнiжкi й сшыткi ў школу, нешта памяркаваў ды лянiва прыжмурыў вочы. Незадаволены Мiколавай капустай, бурчэў жывот. Хлапец раптам устаў, выбег у сенцы й хутка вярнуўся зь вялiкай жоўтай антонаўкай у руцэ. Адкусiў вялiкi кавалак i паволi, смакуючы, пачаў жваць.

— Ужо зьмякчэла? — спытаў лянiва Мiкола.

— Яшчо цьвiрдаватая, алi ўжо есьцi можна, — адказаў Янук.

Абнюхаўшы прыемны пах антонаўкi, Мiкола пацягнуў носам. Яблакi належвалiся на гары ў кастрыцы.

— Хто ведаiць, якiя налета антонаўкi будуць i цi будуць толька, мяркаваў Мiкола. — Такi марозiшча. Пэўня ўсе сады памерзнуць.

Янук не адказаў, адно апэтытна спажываў яблык.

— Халерачка, во ўсе дарогi пазамятаiць. Як гэта бацька вернiцца? спытаў Мiкола.

Янук уважна зiрнуў на брата. Той быццам вярнуў да рэчаiснасьцi ягоныя думкi, што блудзiлi дзесьцi вельмi далёка. За вакном вецер насядаў на высокiя, дашчаныя вароты пры вулiцы. Вароты скрыпелi, быццам на такi зьдзек скардзiлiся. Мiлiёнамi сярэбраных, празрыстых матылёў стыхiя хвастала знадворныя шыбы падвойных вокнаў.

— Трэба было во аканiцы зачынiць, — сказаў Янук.

— Дык зьбегай ды зачынi, — параiў Мiкола.

— Я босы, — апраўдваўся Янук.

— Можаш абуцца. Нi напрацаваўся ў тэй школе, нябось.

— Ты ўжо напрацаваўся… паўтары сьвiньнi накармiў, пару авечак, карову ды кацёл капусты за цэлы дзень зварыў. Напрацаваўся, называецца, — скрывiўся меншы Бахмач.

— Маўчы! — узлаваўся Мiкола.

Бразнулi дзьверы з вулiцы й нехта шукаў клямкi дзьвярэй у сенцах. У камору ўбегла Алесява Надзя.

— А браточкi, сьнегу во кучу вам прынесла! — усклiкнула дзяўчына звонкiм голаса, схапiла з кута мятлу ды выбегла зноў за дзьверы, а неўзабаве вярнулася ўжоз абмеценымi ботамi. Твар дзяўчыны з румянымi, круглымi шчокамi, ружовымi вуснамi, пасiнеўшым кончыкам носу, прысыпанымi сьняжынкамi валосамi, зьзяў на парозе прыемнай i добрай, зычлiвай усьмешкай. Гэтак цьвiла дзяўчына, што дбала пра гаспадарку, сваiх i чужых людзей. Вочы пабеглi па пустой. змрочнай хаце й на твар напоўз цень.

— Нiма дзядзi яшчо? — спытала.

— Сама-ж вiдзiш, — адказаў Мiкола.

— Вiдзiць вiджу, алi-ж запытацца трэба было. I таты-ж нiма, а яны-ж разам. Ну як вы тутака?

Яна ськiнула шэрую, падношаную бурку, якая крыўдзiла гнуткую й прыгожую Надзiну фiгуру. Каб аздобiў яе ў якое адпаведнае адзеньне, хавайцеся тады вы, вялiкiя, пудрай i рознымi парашкамi цi мазямi размалёваныя гарадзкiя моднiцы.

Зiрнi блiжэй на гэту сьцiплую вясковую кветку i ўявi яе мiж блакiтных званочкаў цьвiтучага лёну, побач памежнай шыпшыны, цi дзiвоснага чабору. Прыгожы матылёк, якому пырхаць ля пышнага суквецьця садоў, бэзаў, цi канюшыны. Хоць дзяўчына найлепш цьвiла-б, здаецца, на ўлоньнi вясны, яна й цяпер, у глухую зiмовую завiруху, у паўзмрочнай хаце сьвятлом вялiкiм прамянiлася.

— Чаму-ж гэта лямпадкi не запалiце? — спытала Надзя й падыйшла да абразоў.

— А нашто? — спытаў Мiкола.

Лямпадку палiлi на вялiкя сьвяты.

— Бацька-ж у дарозе, — адказала Алесява дачка. — Трэба, каб Бог шчасьлiва вярнуцца памог. Дарогi, пэўня, сяўсiм пазамятала, так дуець, што нi дай Ты, Божа…

Зь сярэбранай чашкi, што на лянцужку перад абразом Збавiцеля дзяўчына выняла чырвоную шклянку, да паловы напоўненую воскам, абцерла з кноту нагар, падыйшла да печкi.

— Маеце якую саломiну? — спытала.

Янук дастаў з-за печы кавалак лучыны. Яна ўспыхнула вясёлым агнём. Дзяўчына запалiла кнот у лямпадцы, павесiла перад абразом напокуцi й перахрысьцiлася. Полымя лямпадкi чырваньню аблiло абраз Збавiцеля, пабiты й незашклёны абраз Сьвятой Прадславы й Маткi Боскай з Хрыстом на руках. Кут аздобiўся ўрачыстай таямнiчасьцю.

— Цi хто ўжо прыехаў, можа чула? — спытаў Янук.

— Ды не. Да нас вунь Аксеня забягалася, дык казала, што яшчо нiма нiкога.

— Прыедуць. Як гуртам, то нi заблудзяць. Толька от што дарогi пазамятала, дык даўжэй займiць, — спакойна разважаў Мiкола.

— Як-жа гаспадарка ваша? Усё ў парадку?

— А што маiць быць нi ў парадку? — пытаньнем адказаў Мiкола.

— А што ў цябе ў школе, Янучок? — падцягнула дзяўчына табурэцiк i села ля печы.

— Эт… што табе сказаць, — думаў Янук. — Сягоньнiка нейкая абiзьяна прыхадзiла ў школу й казала нам, што Бог — выдумка, што мы ўсе ад абiзьяны вядземся…

Дзяўчына ўважна зiрнула на двуроднага брата.

— Як ён сказаў? Ха-ха! — пырснула Надзя гулкiм сьмехам. — Ад абiзьяны? Чалавек? Сьмяешся, цi што?

— Яй-божачкi, каб я з гэтага месца нi сышоў, от на Бога прысягну! спаважнеў Янук.

Хвiлiна маўчаньня. Вецер сьцёбаў канцамi галiнаў бэзу па вакне. Скрыпнулi вароты, што ад вулiцы.

— Цi-i-iха! Шшшшш! — падняла Надзя палец. — Не, нiхто ня езьдзiць, гэта вецiр. Дык хто гэта такi да вас, кажаш, у школу прыяжджаў?

— Дарэктар Якаўлеў прывёў яго да нас i сказаў, што ён прыехаў з адзьдзелу "народнага абразаванiя". Сам такi лысы, барада, як памяло, на цэлыя грудзi. Касмылi, вылiты поп. Нейкi чорт, мусiць, ад бязбожнiкаў.

— I што ён галдзiў?

— Ды от казаў, што жылi на сьвеце абiзьяны, першыя значыцца… людзей яшчо нi было. Тады, кажыць, за мiлiёны гадоў яны навучылiся карыстацца, як ён сказаў, "арудзiямi труда", Хадзiць пачалi на заднiх лапах, хвасты iм паадпадалi, бо ўжо нi было патрэбы хвастамi за дрэвы чапляцца. "Как абiзьянiна галава начала думаць, упатрабляць арудзii труда, тада начаўся працэс разьвiцiя чалавека, iба абiзьяна начала мазгi ўпатрабляць". Нешта во такое плёў. А як Богу дасталося ад яго, мамачкi мае! Ну i дасталося-ж усiм тым, што ў Бога веруюць.

— Ну а што вучнi на гэта? — цiкавiлася дзяўчына.

— А што-ж вучнi… слухалi ды ўсё. Што хто думаiць, дык цi ты ў каторага на лбе прачытаеш?

— А ты што думаiш? — ня спынялася Надзя.

— Алi-ж ты цiкавая, — упiкнуў Янук, — скора састарэешся.

— Ну алi-ж мне скажаш, — усьмiхнулася Надзя, таўхануўшы хлапца плячом.

— Якая ты сьмешная… Ну што я магу думаць? Першы во раз пачуў… Мне здаецца толька, што каб яно так было, як ён кажыць, дык чаму яшчо ў тых джунглях цяперака поўна абiзьянаў? Чаму яны ўсе нi перамянiлiся ў людзей, як ён казаў нiбы тое было?

— Бо можа гэтыя нi такiя абiзьяны? Можа яны дурнейшыя за тых iншых?

— А можа гэны пэйсаты гарыла з "народнага абразаванiя" найбольшы дурань за iх усiх? — адсек Янук i злосна плюную.

— А яго нiхто нi пытаўся, чаму ўсе абiзьяны людзьмi нi зрабiлiся? — з усьмешкай спыталася Надзя.

— Нiхто нiчога нi пытаўся яго. Расшумеўся, як папоў самавар… Пад канец намякнуў, што яшчо ня скончыў. Званок абарваў. Можа яшчо раз прыедзiць.

— А як Бога няма, паягонаму, дык нi казаў тады ў каго нам верыць? спытала дзяўчына. — Можа ў Сталiна?

— Яшчо да гэтага нi дабраўся. Алi калi другi раз прыдзiць дык тады ўжо, пэўня, даведаемся, — закончыў Янук з сарказмам у голасе.

— Ну чорт зь iм, — сказала дзяўчына. — От што прыпомнiла: пазьбiрай Янучок, усё карэлае, найперш бялiзну, ручнiкi ды ўсякую ўсячыну, што памыць трэба. Заўтра забягуся, луг зраблю ды ўсё памыю. Добра?

— Мiкола-ж у нас гаспадар, дык яму лепi вiдаць. Сама гэта знаiш, адказаў Янук.

— Ты, Мiкола, дагледзiш?

— Добра, — адказаў Мiкола.

— Пабягу-ж я назад, — крутнулася Надзя. — Тамака сама мама дома.

Скрыпнулi пярэднiя дзьверы й дзячына, кiнуўшы «дабранач» на разьвiтаньне, зьнiкла ў сьнежнай навальнiцы. Гадзiну пазьней ля варот пачуўся голас i Янук, хутка апрануўшыся, выбег паглядзець. Сьнег цярушыў у вочы, але, здавалася, палагаднеў. З вулiцы бацька намагаўся адчынiць высокiя дашчаныя вароты, навокал якiх намяло сугор сьнегу.

— Чакай, тата, я прынясу лапату, — пасьпяшыў Янук.

Зь сенцаў бегам хапiў шырокую лапатуды ўзяўся адчышчаць сьнег. Бацька трымаў за аброць кабылу, гладзiў яе па мордзе. Захутаны ў бурку, зь вялiкiм башлыком на галаве, сьпераду тарчэлi аблядзянелыя на канцох вусы. У сыпкай сьнежнай маньне нагадваў нейкую дзiўную зьяву.

— Сынок, адпражы кабылу, накрый яе коўдрай i падвяжы, каб ня ськiнула яе, падпругай, ды падкiнь ей лепшага мурагу. Трэба будзiць папаiць, якую гадзiну спусьцiўшы…

Дзiўны, скрыпуча-дрыжачы, нязвычайны голас. А яшчэ больш нязвычайным было тое, што бацька цяжкiм крокам адразу накiраваўся да заднiх дзьвярэй хаты. Янук перастаў раскопваць сьнег i пазiраў на шырокiя бацькавы плечы, башлык, таўстыя ў анучах i лапцёх ногi. Прыгадаў хлапец, што нiколi, прыехаўшы зь якой вялiкай цi малой дарогi, не сьпяшыў бацька ў хату пакуль кабылы не ўпарадкаваў.

Янук адчынiў вароты i ўзяў кабылу за аброць. Ступала яна няроўна, на бакi хiсталася, быццам замiнаў ёй у хадзе цяжарны жывот. Любiў Янук гэту цяглавiтую жывёлiну. Калi раней даглядаў яе, сустракала хлопца кароткiм iржаньнем, мордай лiсьлiва ёрзала па ягоным плячы цi твары, выказваючы такiм чынам радасьць павароту пад родную страху. Цяпер-жа, — i гэта зьдзiвiла хлопца, — кабыла йшла, здавалася, зь нейкiм намаганьне, а вочы яе быццам i не пазналi Янука. Зьнiзу ля пысы й цугляў вiсела кароткая намаразь сапылёў. Янук узяў за аброць, намагаўся павярнуць галаву да сябе.

— Кося мая, коська добрая… як табе цяжка, — прамовiў хлапец.

I не пачуў Янук у вадказ зычлiвага iржаньня. Распрог санi, адчынiў у хлеве дзьверы, з крука зьняў шырокую коўдру. I цяпер, падчас начной мяцелiцы, нясло ад яе едкiм конскiм потам. Паволi й старанна накрыў Янук кабылу, узяўся падвязваць коўдру падпругай. I тады перадалося Януку выразнае, дагэтуль неспазнанае iм дрыжэньня. Здавалася, што пачыналася яно ў кабылiных нагах ды перабягала ў жывот. Iншым разам ахвотна, — ня ўтрымаеш яе, — сьпяшыла да напоўненых пахучым сенам ясьляў. Цяпер-жа спанукаць трэба было.

Зачынiў Янук хлеў i мяркаваў цi завее пасярод двара сьнегам санi ды ззаду прывязаныя да iх падсанкi. Бура, здаваклася, крыху спагнала ахвоту, але яшчэ калола ў твар ахапкамi шорсткай манны. Янук абстукаў са сьнегу боты, абмёў iх камлём мятлыды, вобмацкам шукаючы дарогi ў сенцах, адчынiў дзьверы.

Ля цёплай чыгуннай печкi, выцягнуўшы ногi, нярухома сядзеў бацька. Адмярзалi лапцi з анучамi, зь iх уверх уносiлася пара, а кроплi вады капалi на падлогу. Левай рукой бацька забаўляўся з мокрымi вусамi. Твар зарумянiўся, а застылыя на нейкiм пункце вочы не паднялiся й ня зiрнулi на Янука. На прыпечку стаяў ведамы Януку кацёл зь ведамай Мiколавай капустай.

— Нi дай Ты, Божа, калi што станiцца! Зацiгаў, мусiць, бедную кабылу. От нечысьць праклятая. Узваляць столька здаравеннага даўгога бярвеньн, ну й цягнi аж на тую станцыю. дзе-ж гэта ей, жарэбнай, ды яшчо па такiм сьнягу справiцца! Як ськiнiць дык i дзiва ня будзiць. Спадзяваўся на маладога каня ўзжыцца, аж тутака во…

Дрыжэў няроўны бацькаў голас i часта плюшчылiся вочы. Памалу паднялася левая нага, лягла на калена правае й крукаватыя, шурпатыя пальцы ўзялiся памалу разьвязваць вяроўкi лапцей i адкручываць анучы. Мiкола палажыў крыглы бохан хлеба й паставiў глiняную мiску на стале.

— Ты, сынок, гэта самае, паразьвешвай, каб сохлi, — зьвярнуўся бацька да Янука. — Дзе-ж гэта хто калi чуў, каб па трыццаць кубамэтраў на каня давалi! Паспробуй, вывязi! Дзiва, што кабыла падбiлася. Мусiць ня вiдзiць нам таго жарабя…

Маўклiвы Янук стаяў ля прыпечку й пазiраў на зьняможанага, крэкчучага бацьку. Дрыжачы голас спынiўся й па левай шчацэ скацiлася вялiкая, празрыстая сьляза. Нехта абцугамi сьцiснуў Януку ў грудзёх. Напокуцi, у чырвоным шкле, хлiпала перад абразамi лямпадка. Каб не расплакацца, Янук перастаў глядзець на бацьку, перавёў вочы на абразы й здалося яму, што ў пабiтым шкле ажыла чырвонай сьлязой пад вокам Прадславы засочлая кропля Тодаравай "лепшай за сталiчную"…

32

Любiнаму дзевiру Мiхалюку цi ня першы раз у жыцьцi так пашанцавала стацца цэнтрам агульнае ўвагi вёскi. Рассасулiўшыся за сталом, падпёршы падбародак правай даланёй, ён крыўдна-лянiва варушыў тоўстымi вуснамi.

— Дык-жа-ж от кажу, што ажно ў Вiльню загналi. Паслалi мяне ў полк… ну дзе гэну самую чынную тады служыў. Вы-ж помнiце… Ну дык мяне туды й цяперака, значыцца, — каб я з гэтага месца нi зышоў, пабажуся от, — ды адразу аж за тую Аршаву недзiка на хронт… а нашых нi знаю куды параськiдалi…

— Дык як-жа гэта ты, Мiхалючок, нi пытаўся нiкога, цi ня вiдзiў нiкога, дый нiчагусянькi нi знаiш i ня ведаеш?

Вульлянiн плаксьлiвы голас перадаў эмацыянальную зьнямогу доўга чакаючай, сплаканай маткi, што ў асобах сваiх двух "галубкоў" усё спадзяваньне й будучыню ў гэнай далёкай вайне страцiла. Каб хоць якi сьцiплы праменьчык, макулiнку-вестачку прынёс Мiхалюк. Дакорлiвым рашчараваньнем у з болем пазiралi на Мiхалюка дзясяткi жаночых i мужчынскiцх вачэй. Не магло памясьцiцца ў галаве, што з таго сьвету вайны, якая праглынула столькi вясковай моладзi, першым вярнуўся найбольш ведамы, нiчога няздольны сказаць тупiца. Каб на яго месца хто больш празорлiвы, кемлiвы…

Ды нi выпадала Мiхалюка вiнавацiць. Сьвежым у памяцi бытаваў i пры згадцы сьмехам людзей душыў надта-ж паказальны зь Мiхалюковай вайсковай кар'еры выпадак.

Калi пару гадоў перад вайной адбарабанiў дзяцюк «чынную», далi яму ў Вiльнi чыгуначны бялет i сказалi яму цягнiком дамоў ехаць. Няпiсьменны Мiхалюк, каторага ледзь у пехаце не заганялi, пакуль левую ад правай навучыўся адрозьнiваць, больш як чатыры пары зь Вiльнi ў Лiтоўцы пехатой шкандыбаў. Дзiвiлiся людзi, што не заблудзiў, ды гэтта ськiдку давалi на тое, што навет Мiхалюкоў непаваротлiвы язык у родным краю дарогi мог дапытацца.

— Дык чаму-ж ты на поiзд ня сеў? — пыталiся яго, рагочачы.

— Дык-жа пашоў садзiцца, алi ня ведаў на каторы. Тамака ў Вiльнi паяздоў тых сам чорт нi разьбярэць, нi так як гэттака ў Гацях, — адказаў сур" ёзна Мiхалюк.

— А як пусьцiлi дамоў, далi якую паперыну, цi што?

— Дык от-жа далi нейкую.

Зь кiшэнi выцягнуў i камшыў нешта ў вялiкай, тады ўжо адвыклай ад гнаявых вiлаў даланi. Людзi прыгледзелiся й распазналi пасьветку з войска й чыгуначны бiлет з Вiльнi ў Гацi.

Пакрыўдзiўшы Мiхалюка ў адной дзялянцы, добра ўзнагародзiў яго Тварэц у iншай. Пры малацьбе, касавiцы, вывазе гною й iншых працах, дзе здаравенныя мускулы патрэбныя былi, цi хто ў Лiтоўцах i суседнiх вёсках мог зь дзяцюком справiцца.

— Нi нарадзiўся мусiць той, каторы зь Мiхалюком пры гнаявых вiлах зраўняецца, — кпiў Антось Дзяркач. — Тры разы, братцы мае, кiнiць, глядзiш i воз. От ужо толькi вiлы падаваць спраўляйся. Мядзьведзь, сiлы сваей нi знаiць. Як падчэпiць пад камiнь, вiлы — трэсь! Глядзiш ужо двух цi трох сукоў нiма. Хэ-хэ-хэ! От i ўбi ты ў мазга-ўню ягоную, каб памяркоўна, вiлаў нi ламаў.

Люба, удава па Мiхалюковым брату, жыла са сьвякроўкай, якой пад семдзесятку падбягала. Кавалак зямлi мелi спорны, ды якая-ж гаспадарка без гаспадара. Мiхалюк зь Вiльнi пехатой прышкандыбаць здолеў, але ўсё-ж гэта ня тое, што ладам гаспадарку павесьцi.

Давалi вясковыя дзяцюку ськiдку й на яго няпiсьменнасьць, i невялiкую кемлiвасьць, i нехлямяжасьць у вопратцы, дый звычайную ляноту. Пры iншай нагодзе нiхто-ж, пэўне, на яго й крывога слова не сказаў-бы. Гэтта-ж, як наўмысна, вайна паставiла Мiхалюка ля самага чульлiвага жыцьцёвага нэрву, найбольш дакучлiвай i балючай раны. Прынёс-бы якую вестку, — памысную, прыемную, цi навет сумную пра каго зь вясковых новабранцаў, - зусiм накш было-б. Людзям проста ў галовах не магло памясьцiцца, што быў ён "тамака, з усiмi разам", прынамся вёску з адным скрыпам дзьвярэй пакiнуў, ды зусiм нiчога пра нiкога ня чуў. Антось Дзяркач патрапiў навет з рук чужынцаў вышмыгнуць, а гэты…

— А ў каторым ты палку быў, дык тамака нiкога з нашых нi было?

— У мяне пад бокам нiкога… Алi полк-жа, кажуць, вялiкi, можа якiх пару тысяч чалавек, — вяла адказаў Мiхалюк.

Мiхалюк схудзеў, ды гэтым крышку з выгляду зьiначыўся. Папрацiралiся локцi рукавоў i каленi порткаў таннага польскага мундзiру. Як на дзiва, Мiхалюк трымаўся чыста.

— Ну а як-жа ў палоне было? — спытаў Тодар. — Добра кармiлi?

Тут разьвязаўся Мiхалюкоў язык. Спануканы дапаможнымi пытаньнямi, апавядаў паволi, смакуючы розныя дробязi. Хаця-нехаця людзi слухалi, кажнае слова лавiлi. Дый мяркавалi некаторыя, што як разгаворыцца дык можа пра каторага зь вясковых дзяцюкоў прыгадае. Рашчаравалiся.

— Гэта нейкая кара боская, — заключыла са сьлязьмi на вачох Вульляна. Чаму Ён вярнуў аднаго такога, як усiм на зьдзек? Мала во людцы церпяць, навiны якой чакаючы? Дык навiт нi саветы нiчога нi знаюць, нi навiт гэты свой, як вады ў рот набраўшы…

— Ну а як цябе дамоў пусьцiлi? — пытаўся Кмiтаў Тодар, што стаяў воддаль, абапершыся аб вушак дзьвярэй i жваў сухую травiну.

— Дык-жа прышоў немiц, сказаў раўс, гэй нагаўза… Ну а тады нас сабралi на поiзд i прывязьлi на гранiцу ды масклалём аддалi.

— Каго гэта вас?

— Ну каторых дамоў пусьцiлi.

— Многа было?

Дзяцюк задумаўся.

— Мусiць былi сотнi, нi лiчыў.

— Алi каторых гэта пушчалi?

— Тых, знацца, каторыя пад Расеяй цяперака. Нi пушчалi Палякаў, толька Бiларусаў i Ўкраiнцаў.

— Гэта, мусiць, цi ня тое, ягодка, што казалi бальшавiкi: немцу яго шпiёнаў аддалi, а за тое немiц нiкаторых нашых дамоў пусьцiў, - паясьнiла суседцы Аўдоля.

— А калi так многа пусьцiлi, дык нiкога з нашых нi было?

Мiхалюк з адказам не сьпяшыў. Ён уважна зiрнуў на зацiкаўленыя, нецярплiвасьцю насычаныя твары.

— Нiкагусiнькi, — сказаў коратка.

— От гэты Маршалкаў i наабяцаў. Казаў, што сам Сталiн паможыць, заключыў Уладзiмер Пятух.

33

На дзень куцьцi крыху папусьцiў мароз i дзесь пад полудзень за гарбом Гараваткi навет нясьмела вызiрнула сонца. Калi падкая да лыжнага й санкавага спорту малеча абсыпала сугор ды гулкiмi галасамi напоўнiла лiтоўскiя начоўкi, пажвавела тэмпа падрыхтоўкi да сьвята ў вясковых хатах, хлявох i гумнах. Традыцыя наказвала, што Збавiцель радзiўся ў хлеве й таму ўсей хатняй жывёле ў гэты дзень трэба было асаблiва пасобiць. Мужчыны ня скупiлiся з посьцiлкай i кормам. Жанчыны прыбiралi хаты, рыхтавалi стравы для стала куцьцi й вялiкага Дня Нараджэньня.

Калi-б лiтоўскiя "народнай улады" паслухалi, куцьцю й Каляды давялося-б зь вялiкай нiшчэмнiцай сустракаць. "Народная ўлада" ў асобе Сымона Пятуха й гэнага бурклiвага зьнекуль маскаля, перапiсвала-перлаiчвала ўсю вясковую маёмасьць. Гэтта-ж на хвасьце пярэпiсi прыйшоў зь сельсавету загад, што бязь ведама ўлады нiякi селянiн ня мае права браць для свайго ўжытку мяса-яйкi-сала-нарыхтоўкi. Загад той, пераказаны вуснамi старшынi камбеду кагадзе на сходзе, спачатку выклiкаў вялiкую няўцямнасьць, пасьля-ж злосьць i лаянку. Вядома-ж, людзi лiтоўскiя ня ўчора ад соскi адвыклi, таму гэтта на сходзе, цi, як яго зьверху модна называлi, — мiцiнгу, трымалiся назьдзiў асьцярожна.

— Дык калi свайго, што выгадаваў, казаў той, цяперака нi закалоць i нi зарэзаць, дык як тады быць, што есьцi? — спытаў звычайна маўклiвы Якубаў сын Васiль.

— Я-ж… гэта самае, — заiкаўся Пятух, — кажу вам тое, што мне сказалi. Ну самi разьбiрайцеся.

Старшыня камбеду зiрнуў на прысланага Саладухам з Гацяў маладжавага, гадоў пад трыццаць ураднiка Яўхiма Скаруповiча. Вясковыя ведалi яго здалёку, а тыя, каторым ўжо ўрад сельсавету наведаць собiла, казалi, што называлi яго яшчэ фiнансавым цi ўзносавым агентам, значыцца якраз тым, каму грашовыя й натуральныя падаткi сьцягваць даверылi. Дзяцюк устаў, сьмелым зрокам узяў усiх "наўчот" ды прачысьцiў горла.

— Вы спрашываiця, таварыш, што есьлi нiльзя нi закалоць, нi зарэзаць, дык, гэта самае, як тады жыць, што есьцi. Ну а я от вапросам на вапрос атвечу: есьлi, прыблiзiцiльна, кажды з вас, ды ня толькi з вас, ну i з другiх дзярэўняў тожа будзiць распараджацца сваiм iмушчаствам так, як яму ўздумаiцца, так разрашыця спрасiць вас: як тады будзя жыць наша савецкая гасударства вапшчэ? Га? А дзiлi таво, штоб i гасударства было давольна i граждане тожа, цi як тутака ў нас кажуць, — каб воўк быў сыты й авечкi цэлыя, — так далжна быць нейкая сiсьцема? Есьлi нi панiмаiця, так я вам сiчас паясьню.

Дзяцюк затрымаўся, пiльна агледзеў "мiцiнгоўцаў".

— Гасударсьцьвiнная сiсьцема, — гэта закон, парадак. Усё iмушчаства й вапшчэ налiчнае бярэцца на ўчот i тады людзi, каторых паставiлi тым iмушчаствам заведаваць, сагласна ўказу правiцiльства распараджаюцца сколька з таго даць гасударству на нарыхтоўкi, а сколька гражданам для iх собсьцьвiннага ўпатрабленiя. Гэта значыць, што далжон быць i ёсьцiка такi законны распадзел вапшчэ што iдзець гасударству на налог, а што людзям на iх пiтанiе i упатрабленiя. Сiчас панiмаiця?

— Ну калi так, — адважыўся Васiль, — дык тады, мусiць, дабро прадукуюць зьнiзу, а дзеляць зьверху. Ну алi скажыце, таварыш Скаруповiч, калi хто сваю авечку зарэзаць цi от якую сьвiньню перад Калядамi закалоць захочыць, дык тады як гэта быць? Гэта-ж як вы самi пра гэну сiсьцему кажаце, дык, мусiць, трэба некага пытацца, цi сваё калоць цi рэзаць можна. Як так?

— Ну да, верна. Вапшчэ есьлi хто хочыць што са свайго iмушчаства ды на сваё ўпатрабленiя дык нужна заяўка на гэта. Панiмаiця?

— Заяўку тую каму? — спытаў доктар Зянькевiч.

— Ды каму-ж… нам, — адказаў малады ўраднiк.

— Ага, ну а як-жа… пэўне-ж вам, — буркнуў лекар.

Далей Скаруповiч паведамiў, што цяпер дзяржава бярэ «налогi» натурай адно ў залiк, што неўзабаве зьявяцца гэтак званыя "павесткi аб налогах" i тады ўжо кажны будзе ведаць колькi зь яго належыцца «гасударству», а колькi на свой пажытак застанецца.

Каб свой жывот дарма ня бурчэў, ды каб i «сiсьцему» нi ўквялiць, пасьпяшылi людзi з заявамi ў сельсавет. Ды тая «сiсьцема» глухое вуха на сялянскiя заявы наставiла. Ураднiкi прымалi заявы, абяцаючы, што скора парупяцца пра iх. Гэнае скора расьцягнулася зь дзён на тыднi й выглядала, як нехта ў вёсцы трапна сказаў, што "чакай, дурань, зь неба манны".

— Маць тваю за нагу! — плюнуў доктар Зянькевiч. — Каляды йдуць, парсюка вунь выкармiў, а цяперака пытайся чорта лысага цi яго «сiсьцема» табе сваё зьесьцi пазволiць.

Зянькевiч паклiкаў Любiнага дзевiра Мiхалюка, узяў на помач свайго Ўладзiка й на золаку ўтрох узялiся калоць добра выкармленага парсюка. Той-жа ад тушы на ногi ледзь мог падняццай гулкiм скуголеньнем разгаманiў пра свае перадсьмяротныя цярпеньнi на ўсю вёску. Дзiва няма, што калi шчацiна тучнага парсюка, добра прулажанага на доўгай плашцы ля казлоў, смылела й гарэла ў вясёлым полымi добрай кулявой саломы, прыйшлi лпюдзi даведацца, калi доктар Зянькевiч дазвол атрымаў.

— Памажы, Божа! — прывiтаўся Пракоп.

Зянькевiч зiрнуў на суседа.

— Дзякую, — адказаў.

Засунуўшы плашкi-далонi ў «жандовыя» галiфэ, Мiхалюк прыглядаўся полымю, а Ўладзiк разьмяркоўваў пукi саломы.

— Як-жа гэта ўдалося табе? — пытаўся Пракоп.

— Ты пра што гэта? — зiрнуў на яго доктар.

— Пра заяўку. Калi пазволiлi, пытаюся.

Ужо разьвiднелася. Казлы былi прыладжаныя ў агародзе за хлевам. Дым ад саломы спорнымi клубкамi ляцеў проста ўверх, а пах сьвежага, падсмаленага сала прыемна казытаў нос.

— Нi ждаў, - коратка адказаў Зянькевiч. — Прайшло болi як дзьве нядзелi як злажыў заяўку, а яны там мiтрэнжацца бiзь нiякага адказу. От плюнуў ды, думаю, паспрабую. Пагляджу, што з гэтага будзiць.

— Гэтак яно? — зьдзiвiўся Пракоп. — Ну а я-ж думаў, думаў, ды пабаяўся.

— Знаiш што, Пракопка? Падумаўшы так цьвярозым мужыцкiм розумам дык яно выглядаiцль гэтак: ты гадаваў, кармiў, даглядаў, а нейкага там начальнiка ласкi прасi, рукi яму можа цалуй, каб пазволiў табе сваё ды ў свой рот улажыць. Я ўжо думаю сабе, што калi адразу прычэпяцца, дык унь нiхай другога забiраюць. Ну нi так?

Пакуль парсюка Зянькевiч асмалiў, прыходзiлi й iншыя за язык яго пацягнуць i ўжо сярэднiм ранкам цэлая вёска ведала пра доктараў учынак. Улада ў асобе старшынi камбеду прышкандыбала даволi пазнавата.

— Дык от, таварыш Зянькевiч, ты закалоў i абсмалiў, ну я-ж мушу ў сiльсавет аб гэтым заявiць, — тлумачыў Сымон Пятух.

— Заяўляй, — сказаў цьвёрда лекар.

— А ты думаiш нi заяўлю? От сiчас-жа йду, — пагражаў той.

— Кажу-ж табе, чалавек добры, заяўляй! Ты-ж — начальнiк!

Пятух зiрнуў на маўклiвых Мiхалюка i Ўладзiка, пачмыхаў носам, завярнуўся й пайшоў.

— Ханжа карцёжная, п'янюга! — сыкнуў гаспадар, калi Сымон ужо ня мог пачуць. — Ласун на чужое, абжорся панскiм i асаднiцкiм. Чакай, дастукаешся й ты свайго, як тых двух басякоў!

З гэтымi славамi лекар узяўся абскрабаць нагар на парсюковай скуры. Наступнымi днямi пачалi на золаку ўспыхваць агнi за iншымi вясковымi хлявамi ў агародах. Iншыя авечак рэзалi. "Нарыхтоўка" мяса перанеслася i ў iншыя вёскi. Зянькевiча неўзабаве выклiкалi ў сельсавет, набарабанiлi пра адпаведныя строгiя мры кары, якой нiяк ня мiнуць яму ў блiзкай будучынi. Сельсавецкiя ўраднiкi рукамi сваiх "дзiпутатаў" пашырылi новы, яшчэ больш строгi загад, у якiм гаварылася, што без дазволу дзяржавы нельга было для свайго ўжытку забiваць нiякага "пагалоўся". Неўзабаве зьявiўся наказ пра неадкладную пастаўку мяса дзяржаве i ў лiк таго мяса трапiў другi доктараў парсюк. Як там мела быць далей, хто там ведаў. Цяпер-жа, галоўна дзякуючы доктаравай iнiцыятыве, на калядных сталах была забясьпечана скаромiна.

Паволi i ўрачыста месьцiўся ў далiне калядны вечар. Перад зьмярканьнем суняўся на Гараватцы дзiцячы гоман, лагодна млела на захадзе чырвонае зарава й пажвавела празрыстым блескам буйная Мiлавiца. Маестатычна-цiха драмаў пад расьцьвiўшымi тысячамi зорак нябесным купалам гiгант Архiп. Сьцiхла гамонка ля гумнаў i гасподаў.

У Бахмачовай хаце на зэдлiку напокуцi пад абразамi разьмясьцiлася малая ялiнка. Яшчэ перад полуднем прынёс яе, хлесткую й сьвежа-пахучую прыгажуню з Гаравацкай пушчы Янук. Прыладзiў на крыжы-падстаўцы, адсунуў з кута стол, паставiў на зэдлiку й аздобiў тымi папяровымi, у бальшынi самаробнымi анёлкамi й ланцугамi, дзедам Марозам ды зоркамi, што захавалiся ў скрынi на гарышчы зь леташнiх Каляд. Ня было сёлета анi матар'ялу, анi часу майстраваць новыя аздобы. Ялiнка адтаяла й ажыла прыемна казычачым нос пахам. Пад вечар пах гэты дапоўнiўся араматам сьвежага балотнага сена, якiм заслалi стол ды розных страваў, што запрашальна-прывабна разьмясьцiлiся на абшырным абрусе, некалi дбайна вытканым i прыгожымi ўзорамi вышытымi рукамi нябожчыцы Алены.

Пасярод на самым пачэсным месцы, у невялiкай глiнянай мiсцы, згатаваная зь ячных крупаў, прыпраўленая тоўчаным макам i мёдам, стаяла куцьця. На талерцы, абложаная роўненькiмi скрылькамi цыбулi, залiтая семенным алеем ляжалi парэзаныя два селядцы, каторыя нейкiм дзiвам удалося Пракопу праз заднiя дзьверы выгандляваць у гацкага крамнiка. У iншых мiсках i на талерках — марынаваныя грыбы, журавiнны кiсель, вiнiгрэт, гуркi, халодная вараная бульба, хлеб, а ў гладышы — жытнi квас. Навет i посуд — талеркi, вiдэльцы й сталовыя нажы, — трымалi недзе ў скрынi i ўжывалi адно на вялiкiя сьвяты. Сьвяточны стол выглядаў-бы куды больш сьцiплым, калi-б не парады й помач Алесявых Надзi й Кацярыны. Нi сам Пракоп, нi Мiкола надта не ладзiлi з тонкасьцямi харчовага рыхтаваньня.

— Тата, а як са сьвятлом будзiць? — пытаўся бацьку Янук.

Пракоп апранаўся ў сьвяточнае. Ён падумаў.

— Зьбегай, сынок, у сьвiран i там з куфра дастань сьвечку, знаiш з тых, што са свайго воску рабiлi.

Янук скрыпнуў дзьвярмi. Неўзабаве ў медзяным падсьвечнiку, побач куцьцi вясёлым полымем згарэлася высокая, таўставатая сьвечка.

— Запалi таксам на покуцi лямпадку, — загадаў бацька.

Скончыўшы падрыхтовы, урачыста й паволi, як i належыцца ў сьвяты вечар, селi за стол Бахмачы. Пракоп зiрнуў на месца, дзе ранейшымi гадамi сядзела ягоная жыцьцёвая спадарожнiца.

— Перш памолiмся, — сказаў бацька.

Усе ўсталi, тварамi да абразоў, перахрысьцiлiся.

— Госпадзi, Божа наш, адзiн Уладар, што на небе й на зямлi, — пачаў роўным i пакорлiвым голасам бацька, — вялiкi ёсьць дзень прыходу да нас Сына Твайго Мiлага, Адзiнароднага, каторага зь вялiкай ласкi Тваей i мiласьцi да нас паслаў Ты, каб Ён навучаў нас, цярпеў за нас, паказаў нам дарогу як збавiцца грахоў. Увасобiўся Твой улюблёны Сын у цела чалавечае, нарадзiўшыся ад Дзевы Марыi ў гэту ноч у Вiфлiеме… I вялiкая Твая ласка й любоў да нас, Госпадзi Божа, калi Ты, сатварыўшы нас на вобраз свой, выправiў Сына свайго Iсуса на зямлю, катораму даручыў паказаць нам Твае законы, каб мы, малыя й грэшныя з дарогi ня зьбiлiся. I Сын Твой, Божа наш, нi прыйшоў да нас у багацьцi вялiкiм, а як бедны сярод найбяднейшых.

— Дзiва нiма, Ацец Нябесны, што калi людзi пазналi Вiфлiемскае Дзiцятка, што гэта той, пра каторага ад пачатку гаварылi прарокi, на зямлi вялiкая радасьць настала. Яшчо Ты, Госпадзi, паслаў зорку Вiфлiемскую, каб паказала дарогу тым, што народжанаму Сыну Твайму хацелi пакланiцца, а анёлам загадаў песьнямi прыход Бога на зямлю славiць. Мы, вялiкiя грэшнiкi, што можа нiдастойныя вялiкай ласкi Тваей. У гэты вечар пакланяемся Табе ў васобе Сына Твайго нованароджанага, будзем славiць Яго разам з анёламi Тваiмi й прасiць у Цябе, Божа наш, памiлаваць нас грэшных, памагчы нам у цяжкiм жыцьцi кажны дзень… Памiлуй нас, Госпадзi, Божа наш, памiлуй, Хрыстос нарадзiўся, славiм Яго, — хрысьцiлiся Бахмачы.

Анi Янук, анi Мiкола ня чулi раней, каб бацька малiўся так проста й шчыра, сваймi словамi. Такой малiтвы ня чулi з вуснаў нiякiх сьвятароў у нiякiх мясцовых сьвятынях. Гэта стоячы, злажыўшы рукi, сыны пытальна перазiрнулiся. Нешта новае варушыла iх сэрцы. Бацькаў твар, зьвернуты да абразоў напокуцi, ажыў нейкай няведамай сiлай, што перахапiла яго празрыста-пакорны зрок. Пасьля, шмат пазьней, ужо зусiм у iншых абставiнах паўстане ў Януковым уяўленьнi велiчнай явай гэта бацькава постаць i гадаць будзе гаротны Бахмач пра сэнс многа чаго вiдавочнага, а мо больш яшчэ адно спанатронага, падсьведама тады адчутага.

А бацька прадаўжаў:

— Вялiкi, дужы й справядлiвы Хрыстос наш, каторага нарадзiны сягоньня сьвяткуем. Радуемся прыходу Твайму. Будзь добры выслухаць гэту простую, можа няўмелую, алi шчырую малiтву нашу. Нi гавару да цябе моднымi чужымi словамi, бо ня помню ўсiх тых малiтваў, каторыя ў цэрквах вучаць. Гавару, Госпадзi мой так, як умею й прашу мяне выслухаць.

Пракопаў голас дрыжэў. Здавалася, што вось-вось абарвецца, засядзе дзесьцi ў сухiм горле.

— Спачатку, Госпадзi, прашу даць вечны спакой i прыхiнуць у ласцы Тваей нябожчыцу нашу, гаротнiцу Алену. Калi памiнаю яе тутака за гэтым сталом, дзе толька можа трэба Твайму прыходу радавацца, дык гэта таму, што яшчо нi загаiлiся й надта баляць раны з таго лета. Паспагадай нам, Госпадзi, памiлуй яе, нашу дарагую й добрую, каторую чужы гвалтаўнiк на той сьвет паслаў…

— Яшчо, Госпадзi, сягоньнiка народжаны Iсус Хрыстос, прашу даць здароўя сямейцы маей, каторая гэттака ля стала. Даруй нам грахi нашы, зрабi нас дужымi, дай нам руку Тваю, паддзержы нас, слабых, каторым так лёгка з дарогi зьбiцца можа найболi цяперака, як прыйшлi да нас тыя, што ганяць Цябе, навуку Тваю топчуць, абразы Твае б'юць, дамы малiтвы паскудзяць i зачыняюць. Прашу Цябе, Госпадзi Божа наш, выслухай гэтую прастую малiтву нашу, нi пакiдай, а паддзержы ўсю сямейку нашу…

— Сьвятая Прадслава, Апрасiньня Полацкая, Нябесная Заступнiца наша, прашу Цябе, малiся за нас, крыўджаных i панiжаных, прасi ў Госпада Айца Нябеснага ласкаў i помачы для нас, Як Ты некалi на зямлi памагала нам i заступалася за нас, так цяпер i на небе нi забывайся аб нас у малiтвах сваiх.

— Яшчо, Госпадзi Божа, прашу паслаць сакавiты ўраджай на нiвы нашы, каб гумны поўныя дабра былi каб у хлявох прыплод вёўся i ў вагародах ды садох каб добра й спорна расло. Нiякая травiна на полi, нi рыба ў рэчцы, анi яблык на дрэве нi расьцець бяз волi Тваей, Госпадзi. Дык прашу Цябе, даруй нам грахi нашы, прыспор нам дабра ды дзяржы нас у ласцы й апецы сваей, Госпадзi. Божа няш, памiлуй нас, грэшных. Iсус Хрыстос, памiлуй нас. Нiхай сьвятло навукi Тваей вечна жывець мiж нас, каб жылi й працавалi мы так, як Ты нам загадаў. Благаславi, Госпадзi, гэту яду, што на стале. Слава Айцу й Сыну й Сьвятому Духу, амiнь.

Перахрысьцiўшыся, Бахмачы селi. Колькi часiн маўчаў Пракоп, пасьля зiрнуў на сыноў i стравы на стале. Крыху пачало хлiпаць, а пасьля параўнела жоўтае полымя сьвечкi.

Узялiся за куцьцю. Елi маўклiва. Пасьля куцьцi прыйшла чарга на селядцы, вiнiгрэт i iншае. Ужо недзе па чацьвертай страве загаварыў Янук:

— Гэткага, прызнацца, тата, я яшчо нiколi ня чуў.

— Чаго?

— Такiх малiтваў.

Накладаючы вiнiгрэт, бацька зiрнуў на сына.

— Я кажу, тата, што нiколi ня чуў, каб хто так проста, як ты, малiўся. Ну знаiш… моляцца з кнiжак пацаркоўнаму, алi-ж нi от так проста панашаму, што толька свая галава выдумаiць. Нi праўда, Мiкола?

— Я таксама нiколi такога ня чуў, - згадзiўся брат.

Бацька спакойна перажваў- i глынуў ежу ў роце, выпiў квас i абцёр вусы, уважна зiрнуў на сыноў.

— Знаеце што? Я нiколi, мусiць, нi расказваў вам гэтага… Як я некалi ў тым Пiтраградзе жыў, дык пазнаў аднаго чалавека нашага. Такi от сабе просты вясковы дзяцюк быў, там з-пад Полацку недзiка. От, значыцца, працаваў ён там на хвабрыцы, чытаць i пiсаць кумекаў трошка, алi ўжо ў тых яцях i iжыцах нi разьбiраўся саўсiм… Гэта, знаiця, пры цары такiя дзьве сьмешныя буквы былi, каторыя трэба было доўга вучыцца, каб ведаць дзе iх паставiць, а дзе няможна. Ну я нейкi-ж там пiсар быў, хоць i нiвялiкi, дык тыя яцi й iжыцы знаў. Ну алi я нi пра iх, а пра дзяцюка гэтага…

— Значыцца, жыў ён нi так далёка ад мяне й мы, бывала, у тэй самай царкве калi спаткаемся. Адзiн раз гэтак стаю я ў царкве, людзей кругом поўна ну й значыцца гляджу, — збоку лi мяне гэты самы Полацкi. А стаю блiзка лi яго i от чую, што молiцца. Тамака-ж, вядома, хор недзе высака на клiрасе пяець, сьвяшчэньнiк сваё, а дзяк — сваё, а гэты, — чую яго збоку, — молiцца. Ну людзi моляцца. Што-ж там, сказаць, спiцыяльнага, што хто ў царкве молiцца? На тое-ж яна i ёсьць царквой, каб у ей малiлiся людзi. Ды нешта мне на вуха папала, што гэты нi так тыя малiтвы кажыць, як другiя…

— Бярыце во, нальiвайце, запiвайце квасам, — паказаў Пракоп сыном на гладыш. Мiкола ўзяўся налiваць квас.

— Надта-ж смачны, такi сьвежанькi, дзякуй Богу, удаўся, — паясьнiў Бахмач.

— Ну й што далей? — пытаўся Янук.

— Што далей, значыцца, пытаешся… От наставiў я тады вуха й чую, што гэты Полацкi цярэбiць сабе пад нос во гэткай гаворкай як мы тутака, нi раўнуючы, мiж сабой… Ён гэта ня тое, каб выпiнаўся, каб каторыя людзi чулi, ну алi-ж я гэттака саўсiм збоку лi яго, дык добра чую… Я калi спанатрыў, што гэты дзяцюк простай гаворкай сабе пад носам, дык падумаў, от добра гэта помню, каб з гэтага месца нi зышоў, калi нiпраўду кажу, — што можа ён от так сабе што якое ды ў царкве вярзець. Ажно чую, што не, гэта ён так да Бога гаворыць. I пабажуся, што ня тое, каб ён патрапляў тым напiсанным i кнiгах малiтвам, алi што са сваей галавы выдумаiць. Трэба прызнаць, што надта-ж складна ў яго выхадзiла. Я гэта, — як вам сказаць? ня тое, каб зьнiякавеў, цi што, алi от, думаю сабе, а гэта што за дзiва такое… Гэта я спачатку так трошачкi падумаў. Мне тады ўжо, трэба вам ведаць, дзесьцi пад дваццаць пятку падбiралася, нi маленькi ўжо значыцца, сёе-тое ў жыцьцi я ўжо вiдiзiў. Алi-ж, прызнаюся шчыра, — нiхай мне нованароджаны Хрыстос будзiць сьветкай, нiколi ў галаву нi прышло, што можна сваей простай гаворкай i так пасвоему, як умеiш, да Бога малiцца. Калi чалавек аб гэтым калi думаў, дык мусiць здавалася, што малiтвы ўлажылi людзi мудрыя, у Бога дастойныя, ну й яны сваё дзела зналi. Чалавек проста браў малiтоўнiк, цi можа якую малiтву калi ў школе вызубрыў, ну й малiўся. Нiколi ў галаву нi прыходзiла, што можна накш рабiць. Тады-ж, у гэнай царкве, збоку ля гэтага чалавека стоячы, я пачаў думаць. Скажу шчыра: спачатку сьмешным гэта здалося, ято ён рабiў, алi калi задумаўся далей, дык i не.

— Алi от, думаю, што будзiць тоя нiхай будзiць, а я вазьму й запытаюся яго чаму ён так робiць. А чаму-ж-бы не? Калi ён так да Бога папростаму асьмелiўся гаварыць, дык, пэўне-ж, чалавек ён адважны i ўдумлiвы, душой можа ня скрывiць i мне скажа. Скончылася, значыцца, у царкве, выходзiм i тады я да яго. Паздароўкалiся. Ну i я так ня тое, каб адразу з гэтым пытаньнем выскачыў. Iдзём па вулiцы, перакiдваем трасянку пра тое, як жывецца… Кажу я тады да яго: — Скажы мне, Мiкалай, чаму гэта ты ў царкве так малiўся? Я от збоку лi цябе стаяў i, даруй мне, падслухаў. — Як гэта, кажаш, так? — ён мне ў вадказ. — Ну знацца нi па кнiжнаму, так простай гаворкай, — кажу. А ён мне на гэта: — А што, няможна?

— Я гэтта, прызнацца вам, зьнiякавеў. Можа, думаю сабе, нi скажа дзяцюк. Я-ж хацеў ад яго даведацца, а ён пытаецца цi можна… Алi гэта анiчуць мяне нi асадзiла. — Мiкалай, — кажу, — я-ж гэта нi таго, каб разьбiраццацi можна цi няможна. Мяне от цiкавiць, чаму ты так рабiў. Я гэткае, знаiш, першы раз чуў… Усе-ж тыя малiтвы гаворуць, каторыя з царкоўна-славянскiх кнiжак наўчылiся. Алi, — кажу, — надта-ж пекна ў цябе выходзiла.

— Спачатку, як гэта я яго выпытваць пачаў, дзiржаўся як вожык, можа адразу нi скумекаў, што я бiзь нiякiх заднiх думак… Алi як пахвалiў я яго, што так складна ў яго выходзiла, дык гляджу — дзяцюкоў твар паясьнеў i тады ён мне так проста й папрыяцельску ў вочы мае глянуў.

Мiкола й Янук, заслухаўшыся, забылiся пра яду, задумлiва чакалi далейшага. А Пракоп, памалу й памяркоўна ўзяўся накладаць кiсель на талерку.

— Ну й што далей было? — нецярплiвiўся Янук.

— Гэта самае, бярыце во кiсель i ўсё есьце ды слухайце, адно другому не замiнаiць, — адказаў Пракоп i прадаўжаў.

— Iшлi мы тады ўжо па набярэжнай Нявы, — як сягоньнiка прыгадваю. дзень быў пекны, сонейка, вясна ўжо на крыгi лёд у рацэ дзялiла. Надта-ж так лёганька й добра на дварэ дыхалася. Той дзяцюк Мiкалай, трэба вам сказаць, гаварыў павольна, на вецер слоў ня кiдаў, а ўсё так добра й грунтоўна перадумываў. I калi што скажа, дык паслухаць яго цiкава было. Ён i ў тую нядзельку анiчуць гаварыць нi сьпяшыўся. Станулi мы, помню, над ракой ля плоту такога каменнага i ён загледзiўся на той лёд, што ўжо на крыгi крышыўся, задумаўся, дый так мне паволi кажа: — Знаiш, Пракоп, што я слаба з тых кнiгаў царкоўных чытаю. Ну, кажыць, Сьвятое Пiсаньне знаю, бо многа ў царкве чуў, ды ад сваiх каторых пабожных людзей. Малiтвы-ж таксама нiкаторыя знаю, хоць можа нi так слова ў слова, як яны напiсаны тамака. Алi мне самому, — кажыць, — цяжка тыя славянскiя кручкi давалiся, калi пробаваў, а школы вялiкай я нi маю. Расейскiя таксама, — кажыць, — нi надта каб гладка йшлi. I от, ведаеш, хочацца да Бога сказаць тое, што на душы ляжыць, а тутака гэныя мудрагелiстыя кнiжныя знакi замiнаюць. I от цi раз думаў сам сабе, што гэта рабiць. Можа другi, будучы на маiм месцы, пашоў-бы да папа цi дзяка якога, каб памог, алi я цi то нi асьмелiўся, цi то нагоды нi знашоў.

— Тады мне раз прыгадалася, — кажыць, — што я некалi са Сьвятога Пiсаньня недзiка чуў. А гэта было тое, што раз Iсус Хрыстос сказаў сваiм апосталам. Можа й ты помнiш, Пракоп? — пытаецца ён мяне. А Хрыстос сказаў апосталам: iдзiце й навучайце ўсе народы. Значыцца, я даўгавата над гэтым мазгаваў. Як-жа гэта Хрыстос пасылаў сьвятых апосталаў навучаць усе народы? Паякому яны мелi навучаць? Мы-ж знаем, — кажыць, — што кажны народ па свойму гаварыў, значыць i сам Бог знаў пра гэта. Ды Ён-жа таксама мусiў знаць, што калi вучнi ягоныя пойдуць усе народы па цэлым сьвеце навучаць, дык каб Божае Слова да iх дайшло, мусiлi языка да людзей знайсьцi. Ну што, нi праўда? кажыць мне гэты самы Мiкалай. А я тады, прызнацца вам, першы раз такое паясьненьне чуў, хоць тое, што загадаў Бог апосталам iсьцi i навучаць усе народы я чуў са Сьвятога Пiсаньня раней. Ну алi я нi задумваўся над гэтым, а гэты Полацкi глядзi во што…

— Ну ён мне тады далей расказываiць: — Калi Бог так загадаў сваiм апосталам навучаць усе народы, значыў мусiў даць усiм народам права сваймi гаворкамi разьбiрацца ў навуцы Хрыстовай, малiцца. От, як… Мусiць, выходзiць тады, што ўсе гаворкi пiрад Богам роўныя, што кажны маiць права такое як другi, што нiма гэттака нiякай казёншчыны, значыцца ты мусiш так, а ня гэтак рабiць… Бог, вiдаць з гэтага, пачуiць калi будзiш да яго малiцца так, як твая мацi цябе гаварыць навучыла, а ня тое, што калi з кнiжкi нi навучышся, ды яшчо якой чужой гаворкай, дык Бог ад цябе адвернецца. Сама важна, каб малiтва твая ад душы, каб шчырая, от як…

— Дык от, братка Пракоп, так я гэта ўсё пiрадумаўшы, пачаў нашай гаворкай малiцца, — кажыць мне гэты самы Полацкi Мiкалай. Трэба вам прызнацца, — заключыў Бахмач, — што чым болi я пасьля думаў над гэтым, дык болi зь iм згаджаўся, вiдзiў якую глыбокую праўду гэты пабожны дзяцюк мне як на талерку вылажыў. От як яно было… Дык i я, знацца, так ужо малюся. I думаю, што Гаспадар наш нябесны, Гасподзь Iсус Хрыстос i Сьвятая Прадслава Апрасiньня й ўгоднiкi божыя сьвятыя мяне чуюць i разьбiраюцца што й да чаго…

Пракоп пакорна зiрнуў на абразы, перахрысьцiўся, акiнуў вачмi сыноў сваiх задуманых i маўклiвых.

— Гэта, тата, вялiкая праўда, што той Полацкi табе казаў. Толька што мала хто, вiдаць, сам сабой такую сьцежку пратопчыць. А гэта-ж, вiдаць, трэба i пратоптываць самому, бо я ня чуў, каб калi якi поп дзе такое сказаў, - падтрымаў бацькавы развагi Янук.

— Разумны дзяцюк гэны самы Мiкалай быў, - уставiў, перажоўваючы страву ў роце, Мiкола.

— Мусiў быць. Я пасьля часта яшчо зь iм вiдзiўся, Ён так, як у тым царкоўным, так i ў другiм жыцьцi саматугам добра пасвойму разьбiраўся. Хоць навукi ня меў, алi галаву во якую! Гэта-ж як падумаiш, нiкаторыя вунь якiя высокiя школы за сабой маюць, а цi можна сказаць, што каб самi яны думаць умелi? — зрабiў выснаву Пракоп.

У куце, перад пабiтым абразом Прадславы паволi тлела полымя ў лямпадцы. Урачыстая сьведамасьць адкрыцьця новай i блiзкай дарогi да Бога асьвятлiла твары прысутных за гэтым сталом. Пасьля цягнулi з-пад абруса сена й варажылi пра даўжыню веку кажнага. I ўсе выцягнулi па даўгой травiне. Супольна, сугучна, цiха i ўрачыста сьпявалi калядкi. Яшчэ пазьней дзялiў Янук рэшткi куцьцi жывёле ў хлявох, а скончыўшы таптаў хрусткi сьнег на дварэ, разглядаў на небе зоркi й ветах маладзiка. Здавалася, што зоркi сяньня зьзялi куды ясьней, нейкiм празрыста-ўрачыстым гарэньнем, быццам ажывiлiся на ноч Вялiкага Прыходу.

У начоўках панавала ўрачыстая цiшыня, адно рэдка па гасподах цяўкалi сабакi. Недзе ў Лiпавiчах пачулiся галасы. Пераклiкалiся, мусiць, вартавыя. I Януку здалёку здалося, што да вушэй ягоных прыляцела ведамая ўжо, ядавiтая трохпавярховая маскоўская лаянка.

34

Яўхiм Скаруповiч зноў трымаў цэнтр увагi «мiцiнгу» ў лiтоўскай школе. На сход сабралася большая грамада, чым на нязьлiчоныя iншыя сходы, ад якiх сялянам пачало ўжо моташна рабiцца. Гэтым разам Сымон Пятух, наказваючы людзям, падчыркiваў, што "яўка абiзацельна" для ўсiх, каторыя зь Пiрасечана лес вывозiлi, што падлiк будуць рабiць i прэмii даваць. Само моднае слова «прэмii» дзiўна на Пятуховым языку гучэла. Некаторыя людзi чулi яго першы раз i распытвалiся "што гэта за цымус такi гэныя прэмii". Тады Сымон тлумачыў, што гэта будзе заплата i ўзнагарода за вываз лесу. Магчымасьць, што нарэшце заплацяць, — вер цi ня вер гэтай «брыдзе» Пятуху, — прымусiла шматлiкiх мужчын, што вазiлi лес, дый шмат iншага вясковага народу напоўнiць залю. Зь цiкавасьцi заглянулi сюды й некаторыя малодшыя, у iх лiку Янук i Дуня.

Цьмяна сьвяцiла лямпа за пярэднiм сталом, за каторым стаяў ды вялымi рухамi сваiх рук падмацоўваў гутарку пра «сiсьцему», яйкi — дзяржаве, малако — дзяржаве, зярно — дзяржаве, льняное семя — дзяржаве, мёд дзяржаве, усё чыста — дзяржаве той самы сельсавецкi ўраднiк Скаруповiч. Каб людзi, баранi Божа, не забылiся якi аўтарытэт для iх дабра гутарку вядзе, Яўхiм пачаў зьверху, ад самага Крамля, назваўшы "наймудрэйшага з усiх мудрых атца ўсiх народаў", каторы, вiдаць, бяссоньнiцай морыцца, турбуючыся пра дабрабыт ня толькi лiтоўскiх сялян, але i ўсiх вялiкiх i малых народаў. Пасьля «таварышч» Скаруповiч са сьцiплага моўнага запасу свайго выцягнуў колькi абшмуляных i ўежджаных ужо эпiтэтаў пад адрасам «доблiснай», што вызвалiла й каторая ня сьпiць «сiчас» на нiякай мяжы, бо "нiаб'ятную" сьцеражэ, а ў Фiнляндыi дык i здорава-такi дае ў каршэнь "гнюсным фiнскiм мiлiтарыстам i прочым капiталiстам". Гаваркi Яўхiм спынiўся на "народнай уласьцi", значыцца ў тым лiку i людзях гацкага сельсавету, што, згодна наказу таго-ж самага "наймудрэйшага з мудрых" адно пра мясцовае народнае дабро й грамадзян дбаюць.

Ужо пасьля такога ёмiстага ўступу зьнiзiўся Яўхiм да лiтоўскiх хлявоў, аўчарняў, гумнаў, курасадняў, вульляў i назойлiва-манатонна прыгадваў, што трэба дзяржаве здаваць. Не забыўся па дарозе заглянуць у «сiсьцему», адзiна-справядлiвую i ўсiм як на даланi ясную.

Людзi сядзелi, пазяхалi, драмалi.

I нарэшце да вывазу лесу Скаруповiч дабраўся.

— У мяне тутака сьпiсок, вапшчэ… учот занчыцца вывазу дрэва дзярэўняй Лiтоўцы. На iм вiджу ўсе фамiлii й сколька хто атработаў. От iнцярэсна: нiкаторыя ня выпаўнiлi нормы й вапшчэ…

Трымаючы ў руках сьпiсаны лiст паперы, Яўхiм наўмысна затрымаўся, доўга разглядаў прысутных, быццам хочачы падчыркнуць цiкавы факт, што "нормы ня выпаўнiлi".

— Вiджу фамiлiю Пракофiя Бахмача, што выпаўнiў найменi, усяго трыццаць два працэнт нормы. Ёсьць ён тут? — спытаўся войстра.

— Я тутака, — устаў апрануты сярмягу Янукоў бацька.

— Чаму нормы ня выпаўнiў?

— Я-ж, гэта самае, стараўся, таварыш зь сiльсавету, ды жарэбную кабылу зусiм зацягаў, - пачаў дрыжачым голасам Пракоп. — Нi магла яна, бедная. От ажарабiлася раней чым трэба, нi данасiла дык жарабя, — памажы яму Божа! болi ляжыць, бо ня можыць значыцца на ногi ўстаць. I сягоньнiка сам ня ведаю, што зь iм рабiць. Надта-ж конь мне трэба, алi калi што нiдалугай нарадзiлася дык якая-ж тут рада, мае людцы добрыя? От папытайцеся, таварыш зь сiльсавету, людзей. Усе ведаюць.

Пракоп разьвёў рукамi, пацiснуў плячмi й сеў.

— Ага, ну да, — прыняў да ведама Пракопаву гутарку Скаруповiч. — Нада было кабыле ажарабiцца i вапшчэ… Ну што сiчас, стала быць пасьля таго, як ваша кабыла ажарабiлася? Вы апяць… вапшчэ… паехалi дрэва вазiць?

— Дык казаў-жа вам, — тлумачыў Пракоп, ужо не ўстаючы, — што кабыла зацiганая, ня можыць… Улегцы падзiржаць яе трэба, каб падужэла.

— Сколька врэмя таму, як кабыла ажарабiлася? — насядаў Скаруповiч.

— Дык ужо цi ня месяц будзiць… Я-ж кажу…

— Дык вы думаеце кабылу ў хлеве дзiржаць, ужо цэлы месяц дзержыце, а лесу вапшчэ ня думаеце вазiць? — павысiў Яўхiм голас.

— Я-ж кажу, — баранiўся Пракоп, — што слабая яшчо. Трэба…

— Вы мне кажаце! — крыкнуў Яўхiм, — вы мне не кажыце! Я вам буду казаць i вапшчэ… панiмаiця? А вы маўчыце i мае распаражэнiя спалняйце!

Гэткi Скаруповiчаў выбух паралiжаваў шэпты ў залi. Людзi спачувальна пазiралi на Пракопа й няпрыхаваная варожасьць да фiнагента зьявiлася ў некаторых сялянскiх вачох. Нiколi дагэтуль не давялося Пракопу быць аб'ектам публiчнага ганьбаваньня. Ён апусьцiў галаву, глядзеў як дрыжэлi рукi, тыя самыя рукi, што калiсьцi ў глыбока-засьнежанай пушчы тузалiся зь вялiзнымi чурбанамi першакляснага дубу цi бярозы, якую пасьля ў "саюзную Гiрманiю" высылалi.

Янук сядзеў побач Дунi. Яшчэ напачатку сходу паклiкала яго да сябе дзяўчын. Гутаркi як i ня было. Паўслова, мiрг вока васiлька, штурхель у бок, дробненькая ўсьмешка, кепiкi, вось i ўсё. Здавалася Януку, што быў зьдзек i падман, абяцаньне нязьведанага й таўханьне пад бок. Усё гэта адбывалася ў вялiкай цеснай грамадзе, мiж завязаных кутамi пад бароды хустак, поту ад тыднямi нямытага цела, недахопу сьвежага паветра. Вабiлi пад шаўковай сукенкай у модным пальце тугiя грудзi, прынаджвала цяпло дзявочага цела, дурманiла галаву ейнае дыханьне.

А там за сталом гаспадарыў нахабна-валадарны й дурнаваты ў гэтай ролi Скаруповiч. Збоку смуродзiў самакруткай басяк Пятух. Гарой напокуцi стаяў фiнагент i голас свой вайстрыў не на каго iншага а на яго бацьку. Пракоп стаяў пры пярэдняй лаве, азiраўся на бакi, стараўся вытлумачыць тое, што ўсiм у вёсцы даўно ясна было. Якраз як тады, перад пабiтым абразом Прадславы, бацька выглядаў скорчаны, панiжаны, прыбiты. I Скаруповiчаў крык-загад недарослага гарлапана-ўраднiка, каторы адно ў пух абрастаў, нiчога пра жыцьцё ня ведаў, выклiкаў лiтоўскага селянiна на паядынак.

— Ты знаеш што? Нi крычы на мяне! — сыкнуў i выпрастаўся Бахмач. — Цi ты, жаба зялёная, думаеш, што я кабыле што загадаю? Хочаш дык завяду цябе ў хлеў, сам паглядзi, цi кабылу можна сягоньнiка ў ваглоблi запрэгчы. Можа яшчо лепi будзiць, калi да жарабя прыгледзiшся… Вуньдзiка яшчо цяпер на ногi цяжка ўстаець, хоць ужо болi як месяц мiнуў… А чыя вiна? Нашто пёрлi? Нi маглi даць тыднi тры-чатыры, каб кабыла вынасiла? Вы, — сам-жа кажаш, народная ўласьць. Калi так, дык ня толькi з народу браць мусiце, але й памагаць людзям трэба. А гэта-ж таму, што вы не далi кабыле вынасiць то цяперака двух калекаў у маiм хлеве. А цi-ж ты ня вiдзiш, — хiба-ж ты нi гаспадароў сын, — што бiз каня гаспадаркi нiма нiякай? Га? Дык скажы, што я цяперака рабiць маю? I ты, цаца вялiкая, гэттака прыехаў ганьбаваць мяне за тое, што я хворую кабылу на забой у лес нi пацягнуў? Га?

Грымеў Пракопаў голас. Змалеў за сталом ураднiк Скаруповiч. Гэтта нiяк i нiчога ў «сiсьцему» нi ўкладалася… Вось яно простае, голае, рухлiвае, бурлiвае й запраўды несхвальшаванае жыцьцё. Нязьбiтыя доказы. Як да гэтага датарнаваць iнструкцыi партыi й «сiсьцему»?

I стаяў у Януковых вачох бацька родны, вялiкi й пагрозьлiвы. Выскраблi ягонае цярпеньне цi ня больш, чым тады, як iкону Прадславы пабiлi. Дзесьцi была тая глыбiня, зь якой вырастаў поўны, маестатычны, пагрозьлiвы i ў гэтай пагрозьлiвасьцi дужы й небясьпечны Пракоп. Сумленны й працавiты чалавек, намагаючыся дагадзiць "народнай уласьцi", натужваўся, зьгiнаўся ў крук, браў над сiлу, навет калечыўся. Хрысьцiянска-беларускай душы чужым было ўсялякае круцельства. За натугi мо спадзяваўся пахвалы, а ў найгоршым выпадку спагады й падтрымкi. Гэтта-ж яму плацiлi брутальнымi дакорамi, лаянкай, пагрозамi, публiчным ганьбаваньнем. Усё гэта ў iмя некага "наймудрэйшага з мудрых, найлучшага з лучшых, найлюбiмейшага атца ўсiх народаў", ды нейкай агульнасправядлiвай «сiсьцемы», значыцца такога ладу, што даў раду ўсiм вялiкiм i малым жыцьцёвым праблемам, зазiрнуў у найглыбейшыя западзiны жыцьцёвай цемры ды ўсё-ўсенькае гарачым сонейкам "сталiнскай канстытуцыi" асьвяцiў. Адно вунь тая «сiсьцема» на помач вялiзным танкам, грузавым аўтамашынам i гусянiчным чалябiнцам мусiла Пракопаву жарэбную кабылу падпрэгчы, пакалечыць i матку i жарабя. У халоднай канюшнi яно кволае й дрыжачае цяпер на ногi ледзь-ледзь устане, як п'янае хiстаецца, спрабуе хадзiць ды зноў падае.

Пракоп сеў. Цi гэта з гарачынi ў поўнай залi, цi з паднечаньня закруцiла ў галаве. Расшпiлiў суконку, рукой памацаў грудзi й адчуў як зь вялiкага напружаньня прысьпяшыла ход сэрца. А ў залi панавала мёртвая цiшыня, стрыманае дыханьне. Пракоп зiрнуў на бакi. На яго й гэнага «сiсьцемнага» гарлапана за сталом глядзела дзясяткi вачэй. Вельмi душна ў сермязе зрабiлася. Сьцiскалiся вусны й вочы. Вось-вось набягуць сьлёзы. Чаму нi дадумаўся, нi дагледзiў? Чаму наадрэз не адмовiўся й ня даў кабыле вынасiць? Нахай-бы паскакаў-патэпаў гэты брыда Сымон. Што-б ён зрабiў? А цяпер як кабылу й жарабя выратуеш? Можа матка й выхадзiць, але як паставiш на ногi роджанага недалугу? Уквэкаўся дый годзе. I ўсяму вiной звычайная дурнота. Жаль распiраў Пракопавы грудзi й млоснасьць потам на лбе выступiла. Вялiкiм намаганьнем стрымлiваў сьлёзы.

— Таварышч Бахмач, — прачысьцiў горла й цiхiм голасам пачаў сельсавецкi фiнагент, — прысутствуюшчыя выслушалi вас. Думаю, што сягоньня ня будзiм болi задзержывацца на вашым неiспалненьнi палан. Я далажу аба ўсiм у сiльсавет i пушчай з вамi разьбiраюцца. Сьледуюшчыя, — пачаў Скаруповiч чытаць прозьвiшчы лiтоўскiх гаспадароў i працэнты, што зарабiлi за вываз дрэва.

— Хачу вас iзьвясьцiць, што па зарплату нужна ў сiльсавет явiцца. Там заработаныя дзеньгi за вываз дрэва палучыце. А сiчас, — гэтта Скаруповiч спынiўся, уважна прыгледзеўся прысутным i даўжэй затрымаўся на седзячым сьпераду рыжавусым Захаруку, — хачу ў прымер усiм вам паставiць аднаго чалавека, каторы дажа норму пiравыпалнiл, патаму што вапшчэ выпалнiл на сто пяць працэнтаў. Для гэтага чалавека наша народная ўласьць прызначыла прэмiю i вапшчэ… Но пака этага самага, пака прэмiю пiрадам, хачу нескалька слоў аб бальшым значэнii пiравыпалненi плана сказаць. Панiмаеце, што наша савецкае гасударства ня толька трэбуiць ад людзей чэснага труда для нашага обшчага блага й вапшчэ, но i атнасiцельна вазнаграждаiць гэты труд. Таму што, як я вам раньшэ сказаў, наша правiцельства й лiчна таварышч Сталiн…

Скаруповiч наўмысна спынiўся на прозьвiшчы дыктатара. Заля маўчала. Фiнагент глытнуў камяк сьлiны.

— …i лiчна таварышч Сталiн ня раз указывалi й сiчас указываюць, што бяз труда ня было й ня будзiць атнасiцельнага прагрэсу.

Абтрапанае, нуднае й нястраўнае манатонным голасам падарожнiчала з гарляка фiнагента, вандравала мiж чатырох сьценаў i глохла мiж завязаных пад бароды хусьцiнак, сермягаў, кажухоў. Можна было падрамаць i нiчога важнага ня страцiць аж да моманту, пакуль гэны манатонны голас ня падымецца на ўрачыстую ноту, спаткнецца на перапынках i ажно тады прынясе нешта новае. Гэтак вось i цяпер. Пасьля добрых хвiлiн дзесяцi нуды, фiнагентаў голас затрымаўся, гарляк кашлянуў.

— Сiчас хачу аб'явiць гражданiна, з каторага саветую ўсiм браць прымер i вапшчэ… На сто пяць працэнтаў план пiравыпаўнiў таварышч Захарук Пётр Паўлавiч!

— Маладзец! — сказаў голасна звычайна маўклiвы Аўдолiн Тодар.

— Цi-i-iха ты! — сыкнула на яго жонка.

— Стала быць, Пётр Паўлавiч, — прадаўжаў Скаруповiч, — я хачу паблагадарыць вам ад iмя сельсавету. I яшчо вапшчэ надзеiмся, што ў будушчым тожа будзiце выпаўняць i пiравыпаўняць нормы плана й будзеце прымерам усей вашай дзярэўнi й вапшчэ…

Гэтта Скаруповiч затрымаўся. Можа воплескаў чакаў. Людзi маўчалi. Фiнагент сагнуўся й з-за лавы дастаў скураную сумку. Лiтоўскiя пасьля намагалiся адгадаць ейнае паходжаньне: цi то трафей ад польскай палiцыi, што гэтак хутка з "крэсаў" змылiся, цi ад каго з новых "вызвольнiкаў". У гэны момант, калi Скларуповiч сумку адчыняў, вочы ўсiх лiтоўскiх сьлядзiлi ягоныя рукi, пасьля перапаўзьлi на рыльца пляшкi, што вяршочкам з сумкi вызiрала. Паволi выцягнутая з сумкi, звычайная лiтроўка, напоўненая рудой вадкасьцю й заторкнутая коркам трыўмфальна станула ў цэнтры стала.

— Самагонка, мусiць, — сказаў голас ззаду.

— Дурны ты, дзе ты вiдзiў рудую самагонку, — супярэчыў iншы.

— Можа гэты ханжа Сымон гнаў. Ён-жа спэцкаiць…

Пачуўся сьмех.

Сымон Пятух, мусiць, прыкiнуўся, што ня чуў, бо лянiва, як i належалася начальнiку ў такую ўрачыстую хвiлiну, зiрнуў на залю, а пасьля зноў зацягнуўся дымам з папяросы. У гэным часе побач лiтроўкi зьявiлася поўная шэрая пачка карашкоў, а сумка паынулася зноў недзе ззаду на лаве.

— Стала быць, — урачыста абвесьцiў сельсавецкi ўраднiк, — гасударства прызначыла прэмiю, гэта ёсьць адзiн лiтар карасiны й пачку табаку. Пажаласна, палучыце, Пётр Паўлавiч, — паказваючы рукой на прэмiю, зьвярнуўся Скаруповiч да Захарука.

На залi цяпер панавала поўная цiшыня. Людзi пераглядалiся. Рашчараваньне са зьдзiўленьнем на тварах зьмяшалася. Прэмiя быццам на паядынак выклiкала, зьдзеквалася гола-бедным, нiкчэмным выглядам лiтроўкi нафтыпобач пачкi танных карашкоў. Людзi пазiралi на Захарука. Той мецiў падняцца, азiрнуўся на бакi. Пакуль наважыўся, з правага боку выйшаў ягоны рослы й вялы сын Пятро. Не азiраючыся на нiкога, прыклыпаў да самага стала, ледзь нагнуўся, прыглядаўся прэмii. Бальшавiцкая нагласьць гэтта асаблiва камiчна спалучылася зь недалужнасьцю Захарукова сына. Ён указальным пальцам тыцнуў у прэмiю й голасна зьвярнуўся да бацькi:

— Глянь, глянь, тата, на цэлы дзянёчак табе на самакруткi пыхцець будзiць… От ужо-ж i накурышся ды яшчо вечарам будзiць чым у лямпе кнот замачыць. Чаму-ж нi бярэш?

Гэтакая шчырая дзяцюкова спасьцярога выклiкала гвалтоўны сьмех у залi. Фiнагент Скаруповiч, зьбянтэжаны такой бязглуздай нечаканасьцю, аблiўся чырваньню. Збоку скрывiўся твар старшынi камбеду.

— Гэта што за глупасьць? Вапшчэ, хто вас прасiў, як вас зваць!? дзёрзкiм голасам сыкнуў ураднiк на Пятра.

Хлапец, быццама яго гадзюка джгнула, адскочыў ад стала й пацiснуў направа ў гушчу народу. Сьмех не спыняўся.

— Так, Пятро, цяперака бацьку ня трэба будзiць у чарзе на золаку тарчэць, пакуль Жыд сельпо адчынiць, — пачуўся ззаду моцны голас, суправоджаны буйным рогатам.

— Будзiць мець болi часу дрэва саюзнай Гiрманii навазiць! — падтрымаў iншы.

Скаруповiч мяняўся на твары колерамi. Вiдаць было, як дрыжэлi ягоныя рукi. Намагаўся нешта сказаць, пачынаў ад таго «вапшчэ», але жартаўлiвыя водклiкi з гарамады заглушалi яго. Нарэшце моцна стукнуў па стале, аж прэмiя падскочыла.

— Пётр Паўлавiч, забярыце вашу прэмiю!

Аглядаючыся на бакi. Захарук устаў з лавы, узяў лiтар нафты й пачку карашкоў i гэтак павярнуўшыся бокам да ўраднiка, ня ведаў цi дзякаваць цi што дый дзе падзець тую прэмiю, аб'ект агульнага рогату.

— Мiцiнг шчытаю закрытым! — паведамiў фiнагент.

— А чаму грошы за работу нi прывёз? — пачулася пытаньне.

— Прыдзiце па грошы ў сiльсавет.

— Каб ты ракам хадзiў!

Гэта апошняе прыляцела ззаду.

— Ты знаiш, як зваць гэтых людзей, каторыя тутака сьмешачкi рабiлi? нахiлiўся да Пятуха Скаруповiч.

— Га? Што кажаш? — наставiў Сымон вуха.

— Кажу, цi знаiш усiх тых, каторыя гэтта мяне на сьмех паднялi? паўтарыў фiнагент.

У залi стаяў роўны гоман.

— Дык во, каб нi знаў, - адказаў Пятух, — а навошта табе?

— Трэба iм пазакрываць морды й вапшчэ… Волю дасi дык на галаву табе наробяць…

35

Перад сэмафорам спынiўся, некалькi разоў сапнуў i чмыхнуў парай на бакi ды паставiў вялiзны слуп дыму проста ўверх грузны, тупалобы, зь вялiкай чырвонай зоркай сьпераду, паравоз. Панакрывалiся брызентам на плятформах ззаду ваенныя цацы, што гэтта, мусiць, на "гнюсную Фiнландзiю" праяжджалi.

Перад закрытм пераездам затрымалася чарада хурманак, наладаваных "нарыхтоўкамi". Апусьцiўшы галовы, дышачы парай з абмерзлых ноздраў, дрыжэлi ад марозу ў ваглоблях конi. У пацатых мяшкох на развалках ляжала «збожжа-дзяржаве», сядзелi захутаныя ў кажухi, сярмягi, абутыя ў лапцi цi валёнкi, з абмерзлымi вусамi дзядзькi.

Зь лесу цягнiкоў гацкай станцыi паволi, чмышачы густым сiнявата-чорным дымам i густой парай валачыла вялiзную сям'ю вагонаў дужая лёкаматыва. Хуткасьць брала паволi. Пералезла пераз пераезд, а за ёю сьпяшылi даўгiя наладаваныя бярозавым i дубовым бярвеньнем плятформы. Дрэва ў "саюзную Гiрманiю" скончылася й за iм iшлi зачыненыя таварныя вагоны, дзе спачывала "збожжа — дзяржаве, мяса — дзяржаве, яйкi — дзяржаве, усялякае дабро дзяржаве" ды iншыя "нарыхтоўкi".

Калi абарваўся хвост таго, што паджгаў у "саюзную Гiрманiю", рушыў гэты з ваеннымi цацамi ў "гнюсную Фiнландзiю". Ужо пасьля яго паднялiся запоры пераезду i, напiнаючыся ў аглоблях развалак, цягнулi "нарыхтоўкi дзяржаве" конi. Далей за пераездам у вялiкiх, пачарнелых ад сажы сьценах, дымячы з трох комiнаў, чыгуначнае дэпо грукала сваiм сьлёсарска-рамонтным жыцьцём. На страсе вялiзнай майстэрнi пачарнеў ад гары сьнег. Халодным сьвятлом аблiвала зьверху мястэчка зiмовае сонца, зьзялi на дарозе гладкiя каляiны ад палозьзя саняў, наляталi вераб'i на парассыпаную па дарозе пацяруху. Моцна трымаў у сваiх учэпiстых кiпцях замезлую зямлю мароз.

Пры самым вакне, у перапоўненай клясе сядзеў Янук. Ён ня бачыў таго, што за вакном адбывалася. Разам з дырэктарам Якаўлевым i вучнямi двух клясаў прыглядаўся як рыхтуе паўстаньне, рукамi рымскiх гладзiятараў выбiрае зброю, узважвае магчымасьцi перамогi над тыранамi з форуму вялiкi Спартак.

На стале перад Якаўлевым ляжала таўстая, у шэрых палатняных вокладках, кнiга. Дырэктар чытаў. Ня было ў праграме пятае клясы дырэктаравай лекцыi. Вучыў ён геаграфiю й гiсторыю ў трох старэйшых клясах. Сяньня занямог, мусiць, стары матэматык i таму дырэктар загадаў паклiкаць пяцiкласьнiкаў у шостую клясу, адкiннуў нармальную праграму i ўзяўся чытаць.

Танклявы, сухi ў твары, напалову ўжо лысы, малады дырэктар мог-бы прыкiнуцца старэйшым студэнтам, цi ўраднiкам, калi-б ня ведаючы яго, дзе мiж людзей сустрэлi. Надзiва дзяцiнны з выгляду твар ня ўзбуджаў з боку якое-небудзь пашаны, а хутчэй да панiбрацтва спанукаў. Гэта да таго часу, пакуль дырэктар рот адчынiў. Прыпадковы панiбрацец адразу насьцярожваўся, рабiў хуткую пераацэнку чалавека, у каторага напалову лысай галаве зь дзяцiнным тварам мусiў мясьцiцца няштодзённы розум.

Прадметы, выкладаныя дырэктарам, давалiся вучням чысьцюсенькай насалодай. У клясу настаўнiк уваходзiў борздым, спружынiстым крокам i мамантальна ацiхалi вучнi. Скупа ўсьмiхнуўшыся. Якаўлеў чытаў дзёньнiк прысутнасьцi, выклiкаў аднаго цi двух для праверкi матар'ялу ды, не марудзячы, роўным вольным крокам пачынаў вандраваць перад фронтам лавак.

— Амазонка, как вам всем iзвестно, пересекает контiнент Южной Амерiкi с запада на восток, — пачынаў роўны нiзкi бас.

Вучнi не спасьцераглi, калi пераносiлiся ў флёру й фаўну бразылiйскай джунглi, цi iншым разам слухалi пра паўжабракоў з-над сiняга Нiлу. Суправоджаныя красамоўствам дырэктара, валачылiся Ганiбалавы сланы праз засыпаныя сьнегам, небясьпечныя Альпы, тапiлiся пад напорам Ганiбалавых вояў Рымляне ў Тразiменскiм возеры, або квялiў далiкатны слых рымскiх патрыцыяў шурпаты голас Нэрона. Пасьля дырэктаравай лекцыi мала хто пацеў над гiсторыяй цi геаграфiяй дома, хiба адно каб затрымаць у галаве галоўныя даты й факты.

Сяньня нешта зусiм неспадзяванае сталася. З вуснаў таленавiтага настаўнiка, каторага нiхто з вучняў ня чуў, каб калi беларускай мовай карыстаўся, паплыла прыгожая, прывабная, як крынiца чыстая мова бацькоў вучняў гэтых.

— Вследствiе того, что заболел Iван Нiкiфоровiч, собрал я здесь два класса, но так как нормальной програмы не могу преподавать, предлагаю вам чтенiе iз рiмской iсторii, — пачаў на ўступ дырэктар. Далей коратка й зьвязна паясьнiў пра пэрыяд, да якога адносiлася чытаньне, дзеючых людзей i ажно тады адчынiў таўставатую, шэрую кнiгу.

Шматколерным багацьцем паплыла з вуснаў Якаўлева вялiкая й цудоўная беларуская мова. Яна бруiлася вясёлкамi вялiкае трывогi рымскага канфлiкту, вуснамi патрыцыяў клiкала на помач розных вялiкiх i малых багоў, выгiналася й цадзiлася мiлагучнасьцю людзей з-над Нёмана, Дзьвiны, Дняпра, малюючы вялiкую драму магутнага, адыйшоўшага ў гiстарычныя кнiгi й памятнiкi краю. Дырэктар замянiўся ў мастака, што быццам насалоджваўся-забаўляўся сьпеўнасьцю, гiбамi й перагiбамi моўнае тканiны паняволенага народу. Голас то зьнiжаўся, запавольваў, сьцiхаў, гладзiў-няньчыў, ладзiў прыгожую казку-нябылiцу, то зноў з мэтанакiраваным iмпэтам уздымаўся на вышынi, грымеў гневам, пярунамi, маланкамi, цi зноў рагатаў, прасiў патолi, супакою. Захапляла самая шырыня дырэктаравай танацыi, разьмеркаваньне перапынкаў. Калi слухач ня ведаў тайнiцаў майстэрства мастацкага чытаньня, дык ня гэтта месца й час iх разгадваць. Сакавiтая рака зь Якаўлевых вуснаў ашаламляла, брала слухача ў палон цудоўнага моўнага багацьця, ангажавала, валачыла, адрывала ад рэальнага й на лёгкiх крыльлях пераносiла ў iншае, няменш праўдзiвае й цiкавае.

Быццам заварожаны-зачараваны, разявiў шырака ад зьдзiўленьня рот i забыўся пра суседку Дуню Янук. Калi дырэктар пачаў чытаць, Бахмач зь няўцямнасьцю на твары зiрнуў на дзяўчыну й iншых вучняў. Але чараўнiца мова падхапiла, завалодала, панесла.

Кагадзе, пасьля лекцыяў пайшоў Янук зь Лявонам Загорным у мясцовую краму купiць патрэбныя школьныя падручнiкi. Кнiгi былi, але не ў расейскай, а ў беларускай мове. Пакiнуўшы краму з пустымi рукамi, зайшлiся хлопцы да Лявонавага дзядзькi, здольнага агранома, што на краю Гацяў меў вялiкую прыгожую хату ды надта ўзорны сад i агарод. Апроч добрай i даходнай аграномii, маладжавы Лявонаў дзядзька ганарыўся й вялiкай бiблiятэкай, у якой амаль поўнае багацьце беларускiх выданьняў нашанiўскага й акупацыйна-польскага пэрыяду.

Прывiталiся. Дзядзька папрасiў вучняў сесьцi й расказаць навiны.

— Ды от нiчога такога, — гаварыў Лявон, — хадзiлi ў краму падручнiкi купляць.

— Ну й што, купiлi?

— Ды дзе там… Такiх, як нам трэба, паруску нiма, атолька розныя практыкаваньнi ды выкрыўляньнi, — скрывiў вусны Лявон. — Ня якога чорта нам такiя.

— Бiларускiя, значыцца? — хацеў упэўнiцца аграном.

— Ага, ну а якiя-ж… — адказаў Лявон.

— Эгэээ, брацец ты мой! — успыхнуў перад хлопцамi аграном. — Смаркач ты, малакасос нiкчэмны, бутылка цёмная, на свае роднае ўжо пачынаеш пляваць, нi разабраўшыся яшчо што i ў чым! Замiж таго, каб зацiкавiцца, распытацца, сваё палюбiць i шанаваць, дык ты ўжо крывiшся, пад ногi таптаць хочаш?

Можа каб той дзядзька добрым ладам, ласкава вытлумачыў, параiў, можа тады вочы адкрыў-бы. Але-ж не. Як-бы ядавiтай гадзюкай укушаны, ён тросься з гневу, бiчаваў пляменьнiка кленiчамi, пагражаў, зьдзекваўся. Можа яно было й рацыянальна, можа ў самога дзядзькi гаркога даўно на сэрцы накiпела. Хто-ж яго ведаў… Адно тады, — прыгадаў пасьля Бахмач, — было сорамна й крыўдна. Там, дзе маглi-б адчынiцца дзьверы ў родны сьвет, пляснула вялiкая аплявуха.

На розных сходах чужнiкi карысталiся расейшчынай, дый навет свае ўчэпiстыя басякi з "народнае ўлады" калечылi чужое й свайго цуралiся. Мусiць, цi так трэба было, цi мода такая. Дый цi думаў пра тое паважна Янук, або каторы iншы школьны юнак. Чужая моўная плынь завалiла старую мяжу i ўварвалася ў краiну разам з тымi магутнымi танкамi ды абшмулянымi хамутамi й стрэльбамi на вяровачках зь пянькi. Тыя зь вёскi, што былi некалi ў Расеi, трымалi ў пашане мову Пiцера, бо там была крынiца й сiлы, i нейкага блiжэй нявызначанага палiтычнага розуму. Сваё-ж жыло ў песьнях, казках i прыказках… Вялiкая, багатая й цудоўная, чужнiкамi гвалчаная мова, што цяпер ашаламляла сваймi колерамi зь Якаўлевых вуснаў, жыла й цьвiла як шматгранная ў нязьлiчоных колерах прырода. Апляваная чужнiкамi, ганьбаваная мясцовымi недавукамi, яна чакала свайго новага прыходу. I вось дзе яна, незраўнаная прыгажуня, вуснамi таленавiтага «васточнiка», добрага настаўнiка, выдатнага чытальнiка-мастака нарэшце шырака адчынiла дзьверы, загудзела-загаманiла, забавiла-зачаравала. Мо й сам Якаўлеў ня ведаў што робiць.

Сэнс надзвычайнага адкрыцьця ледзь не ашаламiў Янука. Першае зьдзiўленьне ўступiла месца надзвычайнаму захапленьню, а пасьля ўжо й памяркоўнаму, мо яшчэ крыху наiўнаму разважаньню. "Дык от якая яна пекная!" — думаў Янук. — "Саўсiм нягоршая, а можа яшчо й лепшая, чым расейская. Глянь, як ажылi старыя Рымляне. I гэта ўсё панашаму. А калi гэта так, дык чаму ўсе казалi, што польская й маскоўская ёсьцiка пякнейшыя? Нiпраўда, мусiць…"

У Гацкай сямiгодцы беларуская мова была адно абавязковым прадметам. Была й родная лiтаратура, а ўсё iншае выкладалi парасейску. Мову й лiтаратуру беларускую надта суха й схэматычна выкладаў завуч Перабораў, чалавек, вiдаць, здольны. Адно, што насядаў ён на рознае аканьне й яканьне, дзеканьне й цеканьне. "у" кароткае, склоны, лады й iншае. Маючы, мусiць, праграмны падыход, наводля прынцыпу "абы збыць". Перабораў, ведама-ж, трымаў вучняў воддаль ад цудоўных скарбаў i вялiкага мастацкага патэнцыялу роднае мовы. У ягоных вуснах i Купала, i Колас, i Зьмiтрок Бядуля гулi суха казённа, калолi асотам, адштурхоўвалi, прыносiлi нейкi жвiраваты, штучны смак. Нацiск на правiлы наблiжаў мову да матэматыкi, шаблённыя пераказы апвяданьняў цi iншых мастацкiх твораў спынялiся на зафiксаваных праграмных вэрсiях, што пасьля ўсьмiхалiся пяцёркамi, крывiлiся тройкамi, або зьдзеквалiся двойкамi ў вучнёўскiх дзёньнiках. Завуч Перабораў чытаў неяк штучна, быццам чужынец, у найлепшым выпадку як чалавек, якому прадмет быў прынамся ў сярэдняй ступенi абыякавы. Калi гэта ня была казёншчына, — а сам завуч бяздушным настаўнiкам-рамесьнiкам, — дык што гэта тады было?

Наўмысна цi нясьведама, прыпадкова цi з намерам дырэктар узяў вучняў за рукi, узьвёў на вышыню й адчынiў перад iмi магутную, вечна жывую, бурлiвую й цудоўную стыхiю. Працэс адбыўся незаўважна, прост-напраст арганiчна, бязь нiякае прынукi. Ня быў-бы дырэктар красамоўным i таленавiтым настаўнiкам, ня любiў-бы мовы Купалы, Коласа й Багдановiча, не заваражыў-бы чараўнiчай сiлай ейнай сваiх вучняў, прынамся не разбудзiў-бы вялiкага й чароўнага сьвету ў Януковым сэрцы.

— Што ты думаеш, Дуня? — спытаў Янук Макатунiшку на перапынку.

— Думаю пра што?

— Пра Якаўлева чытаньне.

— Добра чытаiць, лепi як ты цi я, — усьмiхнулася дзяўчына.

— I гэта ўсё? — спытаў рашчараваны Янук.

— Ну а што яшчо?

— А тое, што пабiларуску чытаў, от… тое, што нам здавалася, што можа ён пабiларуску й ня ўмеiць, а ён во глядзi як, дый яшчо…

Янук затрымаўся, ня ведаў як выказацца.

— Яшчо што? — таўханула дзяўчына.

— Я сам, знаiш, слухаў i проста сваiм вушам ня верыў. Мне здавалася, што ёсьць пекныя мовы, алi толька нi наша… Ну можа руская, польская цi французкая… от як я думаў. Цяпер слухаў я Якаўлева ды проста анямеў. Дзiва дзiўнае! Цi чула ты такое нешта пекнае, як наша гаворка? Як яна гучыць, ляцiць, захапляiць, пiралiваецца як чыстая крынiца. Кажу табе: мусiць гэты Якаўлеў вялiкi штукар у чытаньнi бо так-жа пекна, так пекна ў яго выходзiць, што я нiколi не паверыў-бы…

— Так, падумаўшы дык ты праўду кажаш, — згадзiлася дзяўчына. — Алi-ж гэта для таго, хто сам любiць чытаньнем забаўляцца, мову любiць. Мне то яно ня вельмi. Ну я люблю гэта, нi магу сказаць, што не, алi ня тое, каб я за моўнай пiкнатой прападала…

— Табе, мусiць, толька зёлкi ды краскi, — усьмiхнуўся Янук.

— Так, гэта маё. Алi-ж знаеш, што я й да навукi ня зломак…

Янук мяркаваў, што альбо лепш спынiць гаворку, або зьмянiць тэму. Так цi накш, пытаньне прыгажосьцi цi вялiкасьцi мовы, тое, што сяньня чуў i пра што думаў, гэта адно вяршок ледзяной гары. Зачапi вяршок, зацiкаўся цэлай гарой, дык тады трэба пад ваду лезьцi, шмат чаго iншага заглыбляць.

36

Каторыя з вас ведалi Пракопа Бахмача ў iншыя часы, — прыбiтага, згорбленага, церпячага, — не пазналi-б у гэну тыравеньскую ранiцу, калi зь сяўнёй на грудзях новую нiву сеяў. Нiва, як вам ужо ведама, некалi лiпавiцкаму пану належала, а пры падзеле зямлi Бахмачу трапiла.

Павольна i ўрачыста ступаў па чорнай ральлi Янукоў бацька, буйнае, пазычанае ў Сявенькi зерне жменяй рассыпаў. I крок памяркоўны, i рукi размах налева й направа, i сама постаць цяпер выпрастаная, i гаспадарлiвыя вочы, здавалася, за кажным зярняткам сачылi. Гэтак сейбiт Пракоп, спадзяваньнямi на лепшае перапоўнены, ажыў, уздужэў i быццам вясна навокал, сокамi налiваўся. Уверсе, пад ласкавым сонцам гаманiлi песьнямi жаўранкi, на доктаравых клёнах высьвiствалi шпакi, у бары канцэрт трымалi iншыя птушкi, а на Захаруковай лiпе, дзе гаспадар паправiў пашкоджаную зiмой бусьлянку, клекаталi буслы. Сьляды лапцей, падшытых гумай зь нейкай знойдзенай на абочыне дарогi бальшавiцкай шыны, аставалiся на пульхнай, сьвежа пабаранаванай, ральлi. Побач, на адмераных дзялках, сеялi iншыя вяскоўцы. Даўшы адпачыць кабыле, Янук рушыў з бараной зь верхняга кута. На сьвежа забаранаваную ральлю наляталi галкi.

У пазыкi па насеньне, апроч Пракопа, прыйшло i з паўтузiна iншых вяскоўцаў. "Граб награбленае" вымяла панскiя сьвiраны. Зерне паехала ў "нiаб'ятную", пра якую розныя дзiвы ў вадзiн голас апавядалi чырвоныя жаўнеры. Калi мясцовыя сяляне й не спадзявалiся, можа, што гэныя шчасьлiвыя калгасы з-за ўчарашняй мяжы памогуць iм насеньнем, дык, бязумоўна, мяркавалi, што ёсьць запасы ў панскiх i асаднiцкiх сьвiранах i ўсiм павiнна iх хапiць. Ды "нарыхтоўкi" ня толькi панскае павымяталi, але бальшыню дабра i з багацейшых сялян выцягалi. Дык калi пасьля «нарыхтовак» вялiкай народна-ўладавай фiгай вырас усiм на паказ гэтак званы семянны фонд, людзi ў пазыкi да сваiх пайшлi. Сявенька, — чалавек натуры добрай i спагадлiвай, шмат каму пазычаў, бо сваей зямлi сам абсеяць ня мог, а наймы скончылiся. Некаторыя хадзiлi ў пазыкi да Косьцiкавага бацькi Бурака, але гэны, празь меру прагавiты, так разьбедаваўся, што, здавалася, на яго беднасьць трэба было-б цэлай вёсцы ссыпку рабiць. Тымчасам у Паўлюковым гумне, у тым катуху, куды ён яшчэ зiмою бальшыню дабра ў новых мяхох перацягнуў i прыкрыў, каб ня бачыла непаклiканае вока, сыцелi цяпер пацукi й мышы.

Здавалася, што пасьля сiбiрскай зiмы зямля й сонца натужвалi ўсе свае жыцьцядайныя сiлы, каб адрабiць i паправiць тое, што зглумiў мароз. Людзi спачатку варажылi на двое, але калi поўнасьцю азелянiлiся лясы, прыбраўся ў лiстоту гiгант Архiп, за гумнамi зьдзеклiва чарнелi сады. Хiба адно сьляпому ня вiдаць было, што мароз непапраўную шкоду прынёс. Пракоп з жахам спасьцярог, што вымерзла бальшыня яго пчол, а тых пару сем'яў, што выжылi, падкармлiваць трэба было. Са сьлязьмi на вачох злосна вылаяў Бахмач таго маскаля-перапiшчыка, што сьпiсаў ня толькi тады яшчэ поўныя, але й пустыя вульлi.

Трымалася цёплая пагода, надыходзiла лета. Прагожа ўзбуйнела на Пракопавай лiпавiцкай дзялцы пшанiца, весялiўся бульбоўнiк, усьмiхаўся лён, авёс i ячмень. I часта хадзiў любавацца-цешыцца новым пярэстым хутарам Бахмач. Хадзiў да таго часу, пакуль ня прыйшлi падатковыя наказы. Прынёс iх у хату цяпер малагаманлiвы Лявон Шпунт. Яго й Косьцiка недзе пасьля Вялiкадня адпусьцiлi. Ромкаў гаспадар месяцы два ў Вялейцы на нейкiх, як казалi, важных курсах затрымаўся. Вярнуўшыся, працаваў у раёне нi то сакратаром, нiто кнiгаводам. Казалi, што неўзабаве арганiзацыяй калгасаў манiцца заняцца. Лявон-жа ў гацкiм сельсавеце служыў.

Пасьля атрыманьня наказаў, пачалiся ў Лiтоўцах абмеркаваньнi падаткаў. Справа ў тым, што вышыня iх перарасла ўгадкi найбольш сьмелых фантазёраў. Ужо нашто асьцерагаўся каб лiшняга не сказаць, пасьля арышту ў Гацкiм НКВД Антось Дзяркач, дый той цяпер рот адчынiў.

— Скажу вам, братцы, чаму цяперака па дваццаць пудоў жыта ад актара плацiць будзеце, — тлумачыў Антось. — Бальшавiкi як загадаюць, каб яна вырасла ды ўрадзiла, дык i вырасьцiць, i ўродзiць, ня дзе яно дзенецца. Так як яно ў iх там за гранiцай усё вырастаiць. Ня чулi, можа? Гэта-ж во прыйшоў раз адзiн баец да мужыка. Разгаварылiся. Той яму сваiмi пчоламi захацеў пахвалiцца, дык баец i кажа: — Знаеце што? От у нас пчолы, бальшушчыя, як у вас вераб'i, нi раўнуюючы! Мужык разявiў рот i думаiць сабе, што як гэта такiя вялiкiя пчолы могуць быць… Нячуванае… Ён i пытаiцца байца: — Ну скажыце, пажаласна, калi ў вас пчолы такiя вялiкiя, дык як яны ў вуль праз такую малую лётку ўлезуць? А баец яму ў вадказ: — Чудак ты, мiлый мой, канешня што ўлезуць. Пiшчаць да лезуць!

На зьмярканьнi ў нядзелю дзецi ганялiся за травеньскiмi хрушчамi, што насядалi на дзьве пышныя рабiны перад Алесявай хатай. У лiпавiцкiм бары голасна кукавала зязюля. Мужчыны сядзелi на лавачцы ля тыну й гаварылi.

— I ўсе так гавораць, што гэткiх падаткаў, цi, як яны называюць, налогаў ня будзiць як выплацiць. Хоць ты ўсё аддай, а рады не дасi. Як быць? — казаў Алесь.

— I навыдумлялi-ж… то пазямельныя, то падаходныя, то iншыя чартоўскiя, а цяперака яшчо нейкi кульналог, а грашовыя наверх, мусiць. Што гэта робiцца? — мяркаваў Пракоп.

— Я гэттака, швагрок, падазраю нешта, — сказаў Алесь.

— Ну што?

— Ты-ж толька сваiм здаровым розумам падумай: цi-ж яны нi знаюць, што нiкому такiя падаткi нi пад сiлу? А калi так, дык навошта гэтак робiцца?

— Кажы, што думаеш, — спанукаў Пракоп.

— Памоему яно ўсё з думкай робiцца. Калi людзi ня будуць магчы выплацiць, — а гэта саўсiм ясна, што нiхто рады нi дасьць, — дык тады пачнуць кiдаць тыя зямельныя надзелы з панскага. Праўда, цi не?

— Можа, — буркнуў Пракоп.

— Згода. Людзi, значыцца, пачнуць адмахвацца ад зямлi як чорт ад вады сьвянцонай. Бальшавiкi тады скажуць, што, маўляў, зямлi вам далi колькi вы хацелi, а вы ня ўмелi яе апрацаваць i падаткаў не плацiце. Значыцца, гледячы бальшавiцкiмi вачамi, дзе прычына?

— Ну як табе сказаць… цi ня людзi вiнаватыя…

— Во, во, так i скажуць. Ну а калi так, дык да чаго гэта вядзець? працягваў Алесь.

— Да калхозаў, думаеш?

— Ну а да чаго-ж, калi нi да калхозаў? Значыцца, скажуць, што вы гаспадарыць ня ўмееце, дык хадзiце ў калхозы, мы вас, братцы, навучым. От як! — заключыў Алесь.

— Нячыстая сiла! — сказаў злосна Пракоп.

— Няўжо-ж чыстая… От возьмуць цябе ў свае рукi й ня пiкнiш, брацiц. Хоцькi-няхоцькi, а ў калхоз пойдзiш, як мiлiнькi.

Пракоп пацерабiў за шыяй i доўга, упарта глядзеў швагру ў вочы. У лiпавiцкiм бары спынiла сваё кукаваньне зязюля.

— Верыць ня хочацца. Дзе-ж iх галовы? Як у людзей ня будзiць нiчога, дык i ў iх тады фiга будзiць начаваць…

— Гэта так, на розум бяручы дык трэба пагадзiцца, — згадзiўся Алесь, што калi будзiць у людзей, дык будзiць i ў дзiржавы. Алi-ж тутака вер ты гэтаму чорту й ня вер. От паглядзi ўжо як пачалi гаспадарыць. Абяцалi насеньня даць. А далi?

— Нi было чаго, мусiць.

— А тое, што пазабiралi з маёнткаў, ад асаднiкаў, дык дзе яно падзелася.

— Мусiць сабе ў свой саюз завязьлi.

— Ну дык от, значыцца… Калi ў iх тамака так добра, такi рай, як кажуць, усяго ўволю, дык нашто iм наша? Мусiць хрэн там у iх, галота адна, во…

37

Дападлiвыя й пранырлiвыя прасачылi як першапачатковая лагодная ўсьмешка "народнае ўлады" зьмянiлася на грымасу, а ўжо пасьля цi раз сьцiналiся вусны й шчэрылiся зубы. Працавiты селянiн лiтоўскi моцна натужваў свае мускулы, шчодрым потам палiваў сваю дзялку. Вера ў даброты людзкiя й боскiя трымала верх над кашмарам прынесенай чужнiкамi злыбяды й таму салодкiм быў пот i стомленасьць на новай зямлi.

— Як добра папрацуiм i ўродзiць, дасьць Бог, дык будзiць i iм, i нам, казаў цi адзiн узмужнелы гаспадар.

— Нашто-ж тады было браць зямлю, каб на ей нi папрацаваць? А як забяруць усё, дык хто тады задарам працаваць для iх будзiць? — мяркаваў iншы.

Зьвезенае збожжа цi то саматугам, цi ў супалку ў гумнах малацiлi. I ня ўсьпелi каторыя зьвярнуць яшчэ пазычанага насеньня, як шырака адчынiлася прагавiтая лапа «вызвольнiка». Львiная доля сабранага плёну ў арганiзаваных карагодах хурманак, абавязкова з чырвоным сьцягам на пярэдняй, паехала на дзяржаўныя ссыпныя пункты. Лёзунгi над хурманкамi абвяшчалi: "Датэрмiнова выканаем план нарыхтовак дзяржаве!", "Збожжа дзяржаве!", "Да здравствует велiкiй…"

На ссыпным пункце ў Гацях маскаль з васпаватым тварам i чырвоным носам выдаваў адпаведныя квiты, дзе апроч колькасьцi прывезенага збожжа напiсана было й па колькi «руб» плацiлi за яго ў канторы сельсавету. Параўнаўшы цану, якую дзяржава плацiла за збожжа, з той цаной, што тая-ж самая дзяржава брала за гатовы хлеб у савiм «сельпо», людзям зь няўцямнасьцi прапорцыi цэнаў адбiрала мову. Адылi, калi парадзелi на дарогах хурманкi з пузатымi зрэбнымi й кужэльнымi мяхамiй чырвонымi сьцягамi ды лёзунгамi, а падаўжэлi на чыгунках цягнiкi, што валаклi народнае дабро ў "саюзную Гiрманiю", узрастаў на вёсках цiск, каб аддавалi "лiшкi мяса, збожжа, яек, малака, мёду й iншага дзяржаве"

Зьбянтэжаныя бальшавiцкаю нагласьцю, спрацаваныя сяляне сьпяшылi цяпер у сельсавет, дзе на прамiласьць боскую прасiлi, каб забралi назад дараваную iм зямлю. "Народная ўласьць", каторая, здавалася, ад самага памятнага дня «вызваленьня» мела адну мэту свайго iснаваньня, — напярэймы бегла дапамагаць сялянам, — цяпер быццам зьдзiчэла.

Дападлiвыя й пранырлiвыя спанатрылi, што баромэтрам новых парадкаў быў ня хто iншы, як свае-ж собскiя атожалкi, Сабакевiч i Шпунт, перадусiм першы.

— Глядзiце на Ромкавага гаспадара. Як ён галаву нiзка дзержыць, дык нам лепi будзiць, а як паднiмаiць яе дык нам тады хоць ты бакамi рабi, гаварыў, аглядаючыся пераз плячо, Антось Дзяркач.

У той час, калi валачылi на дарогах "нарыхтоўкi дзяржаве", высака трымаў Сабакевiч Косьцiк сваю галаву. У вадзiн вечар на твары Косьцiкавага бацькi Паўлюка загаспадарылi сьвежыя сiнякi. Таленавiты сын прывёў да бацькавае клецi вызначаныя сельсаветам хурманкi, што забралi "лiшкi збожжа дзяржаве".

Наконт крыку й ляманту, што адбываўся пасьля ў Паўлюковай хаце, дый наконт яўнага Косьцiкавага доказу адданасьцi ўладзе, а не свайму бацьку, доўга ня сьцiхалi Лiтоўцы. I ўжо тады, робячы выснавы, нейкi нядошлы патрыёт былай «моцарствовай» заўважыў: — Казалi Палякi, калi iх вывозiлi, каб ня цешылiся зь iхнай бяды. I праўда. Паглядзiце навакол сябе: калi так сын бацьку робiць, дык чакай чалавек дабра якога…

Позная восень назаляла зяблым дажджом, нiзкiмi хмарамi, абрыдзелымi ўраднiкамi, палiтрукамi, доўгiмi сходамi ў школе. На сходах, каторыя чамусьцi бальшавiкi называлi «мiцiнгамi», як правiла, насамперш прыгадваў «сiсьцему» ды чытаў лiсту падаткаў, культналогаў, розных «лiшак», што мясцовыя сяляне вiнаваты былi дзяржаве, ведамы нам фiнагент Скарутовiч. Уступ гэткi можна было назваць зьмякчэньнем, або зацьвярдзеньнем прысутных, у залежнасьцi зь якога боку на гэта глядзець. Дзяржава, што звычайна раскашэльвалася за сталом "праўленьня" ў асобах фiнагента Скаруповiча, Шпунта, Сабакевiча дый яшчэ аднаго прадстаўнiка зь сельсавету цi раёну, уважала сход зьмякчэньнем кандыдатаў на вяршыню савецкага дабрабыту, — у калгас. У галовах бальшынi лiтоўскiх людзей, лiк якiх на сходах паступова малеў, адбываўся працэс супрацьлеглы пажаданаму ўладамi.

Зазiмак сыпнуў сьвежым, дробным сьнегам. Дагледзеўшы сваю сьцiплую гаспадарку, Пракоп прычынiў вароты ў гумно, думаў, што на зiму варта было-б сабаку мець. Калi пойдзе сьцюжа наводля леташняй, могуць падкапацца пад хлеў ваўкi й выцягнуць дзьве авечкi, што на расплод трымаў. Задуманы, пасьпяшыў у хату, дзе Мiкола сьнеданьне рыхтаваў. Паволi выцер за дзьвярмi боты, увайшоўшы ў хату ўзяўся рукi мыць.

— Зiма ўжо, мусiць, возьмiцца, — сказаў.

Мiкола зiрнуў на бацьку, дастаў зь печы аладкi, ўзяўся падаваць на стол, ля якога сядзеў Янук.

— Паедзiш, тата, сёлета ў Пiрасечана? — спытаў малодшы Бахмач.

Бацька няўцямна зiрнуў на сыма.

— Ты што, кепiкi робiш зь мяне? На кiм гэта паеду?

У бацькавым голасе прасмыкнула нотка горычы, прыгадалася зьняважлiвае панiжэньне на тым сходзе, дзе Захаруку так званую прэмiю далi. Кот мяўкаў пад сталом, калi Бахмачы ўзялiся спажываць аладкi з мачанкаю. У гэны момант пачулiся за дзьвярмi крокi.

— А гэта-ж хто так рана?

Адчынiлiся дзьверы й на парозе зьявiўся Косьцiк Сабакевiч. Апрануты ў чырвоны, вышываны нацыянальнымi ўзорамi сьпераду кажушок, сiнiя савецкiя галiфэ порткi, чорную шапку астраханку, блiскучыя хромавыя боцiкi, дзяцюк высака трымаў галаву й глядзеў проста ў вочы. Адно хуткае й зыркае вока магло спасьцерагчы, што адсутнiчаў у Косьцiкавых шэрых вачох зласьлiвы аганёк.

— Здароў, Пракоп, Мiкола, Янук! — прывiтаўся голасна. — Можна зайсьцi?

Гучэла гэта нiякавата. Груба-шурпаты голас прызвычаiўся загадваць i не спадарожнiчала яму лагоднасьць. Пракоп глядзеў на арганiзатара калгасаў зь няўцямнасьцю, аладка з мачанкай спынiлася на паўдарозе ў рот. Зьбянтэжаныя сыны пазiралi то на бацьку, то на Косьцiка.

— Ды ўжо-ж заходзь, — адказаў Пракоп.

— Пекных сыноў маiш, Пракоп, — сказаў Сабакевiч, сядаючы воддаль ад стала на зэдлiку ля сьцяны.

Працэс спажываньня аладак зноў спынiўся на пару часiнаў. Сыны зiрнуллi на бацьку, пасьля на Косьцiка. Пракоп-жа адно пазiраў на прыйшоўшага.

— Прабач во, што нiма чым пачаставаць, — сказаў Пракоп.

— Нiчога, дзякую, я заўтракаў, - адказаў дзяцюк.

— Калi, гэта самае, ходзiш за якiмi лiшкамi, цi тым, — як яго чэрцi завуць? — кулем, цi яшчо якой трасцай, дык можаш мой парог мiнуць, бо нiчога ў мяне нiма. Калi-ж…

— Да нет, Пракоп, я не за тым. От пабяседаваць зайшоўся да толька таво, — паясьнiў Сабакевiч.

Цяжка было веры даць. Праз голас прабiвалася лагоднасьць, а на твары са шрамам на лбе прасмыкнула нешта наводля зычлiвае ўсьмешкi. Адсутнiчала казённае «таварышч». Пакуль Ромкаў гаспадар ступiў на парог, за сталом панавала лёгкая й непасьпешлiвая вольнасьць, лагоднасьць. Гэта быў той пэрыяд дня, калi чалавек зрабiўшы першы крок у гаспадарцы, спыняецца й бязь нiякае прынукi разважае пра наступнае. Сабакевiчава прысутнасьць, загадкавасьць ягоных адносiнаў, таго цяжарнага «пабяседаваць», нагальванiзавала Бахмачову сям'ю й напружаньне перайшло аж на спажываньне аладак. Кот голасна замяўкаў пад сталом, пацёрся аб Мiколаву нагу й хлапец злосна кiнуў у яго аладкай.

— Адчапiся во! — сыкнуў.

Кот пачаў есьцi аладку ля сьцяны.

— Пекнага ката маiце, — сказаў Косьцiк.

На тварах Бахмачоў зьявiлася зьдзiўленьне. Перш Косьцiк хвалiў хлопцаў, цяпер-жа ката. А што далей?

— Ну што чуваць, Пракоп? — прыязна, з выразным намаганьнем гаварыў Сабакевiч.

— Нiчога от, сам знаiш, — буркнуў Пракоп, спадылба пазiраючы на Косьцiка. Напокуцi нямым выклiкам вiсеў абраз Сьвятой Прадславы Апрасiньнi з пабiтым шклом.

— Здароўе як? — пытаўся далей Сабакевiч.

— Эт… дзяржуся, — неахвотна адказаў Бахмач.

Наступiла доўгае й нязручнае маўчаньне. Пракопу здавалася, што Косьцiк намагаўся нейкiм чынам да яго ў ласку ўбiцца. Калi так, дык ён, Пракоп, быў Сабакевiчу патрэбны й хоць вялiкая цiкавасьць спанукала Бахмача, каб памагчы Косьцiку разьвязаць язык, прыгадаўшы ранейшае, насьцярожыўся й сачыў.

— Зайшоў-жа я во, панiмаiш, праведаць што случылась, чаму на мiцiнгу ня быў, - сказаў Сабакевiч.

Сьнеданьне кончылася. Бахмачы сядзелi ля стала й нiхто нiкуды не сьпяшыўся. Пракоп аблiзаў вусны, забаўляўся з вусамi ды чакаў што далей будзе гаварыць Сабакевiч.

— Панiмаiш… канечня нiбальшая бiда, што ня быў, ну ўсяк бываiць, случай якi то…

Косьцiк спынiўся, мяркаваў.

— Цi гэта так важна, што я ня быў? — азваўся Пракоп. — Бiзь мяне нi абыйшлося тамака?

Сабакевiч падумаў, уважна зiрнуў Пракопу ў вочы.

— Я-б сказаў, очынь важна. Сам знаiш: калхоз нам у дзярэўнi нужна залажыць. Бiз калхоза, — сам вiдзiш, — людзi рады нi дадуць. Хацелi зямлю. Наце вам, дала савецкая ўласьць. Ну й што пасьля таго? Сам знаiш, дажа налогаў гасударству ня могуць уплацiць. А ў калхозе пра налогi ня трэба будзiць i думаць.

— А хто-ж iх заплацiць? — цiха спытаў Пракоп.

— Ну як гэта хто? — крыўдным голасам адказаў Сабакевiч. — Опшчая гэта ўсё, панiмаiш, стала быць аб налогах нечага забоцiцца. Калхоз налогi заплоцiць.

На языку ў Пракопа вiсела ўжо наступнае пытаньне, але стрымаўся. Ня верыў-жа ён, што Косьцiк прыйшоў у хату яго, ласкавын i дабразычлiвым намагаўся быць адно таму, каб пра даброты калгасаў расказаць.

— Ты панiмаiш, Пракоп, мне нiясна чаму гэта нашыя людзi ў калхозы баяцца йсьцi. Канечня, некаторыя гавораць, што ўражая агiтацыя вядзецца. Думаю, што ёсьцiка там доля праўды, ну нi саўсем гэта правiльна. Есьлi-б я сваiх людзей нi знаў, ну знаю iх як аблупленых… Розум у iх ёсьць i есьлi яны ўжо ўвiдзяць удобства, каб пайсьцi ў калхозы, так памоему нiякая ўражая агiтацыя iх нi задзержыць. А ўдобства пайсьцi ў калхозы ўсiм вiдны. Таму й нi панiмаю чаму задзержка…

— А можа зарана яшчо? Можа яшчо людзi падумаць хочуць? I чаго ўжо так напралом лезьцi ў тыя калхозы? — пытаўся Пракоп. — Ты-ж сам знаiш, што нашы людзi прынукi ня любяць. Дык каб тут быў час падумаць, каб нiхто нi пхаў…

— Ну панiмаiш, дзела ў тым, што жалеза нужна каваць пака гарачо! узарваўся зь месца Сабакевiч.

— Ня чуў-жа я, каб дзе ўжо калхоз якi зрабiлi, — спакойна й разважна адказаў Пракоп. — Нешта марудзяць… Унь колька вёсак, а калхозу нiводнага й на развод. Мусiць разумныя ня толькi ў Лiтоўцах жывуць. Каб там такое, Бог ведаiць якое дабро ў тых калхозах, дык чаму-ж, ня ўдзержылi-б ад iх людзей…

— Ты ўжо ўсе налогi заплацiў? — спытаўся Косьцiк.

Пракоп узгарэўся. Даймала колкае «ты» й начальнiцкi тон.

— Сам-жа знаiш, пэўня, дык навошта пытаешся, — адказаў.

Пракоп пацiснуў плячмi.

— Цэлае лета пацеў сам i унь сыны на тэй лiпавiцкай дзялцы. Дзякуй Богу, урадзiла. Ды каб аддаў усё-ўсенькае на тыя налогi й кулi, i нейкiя чортам выдуманыя лiшкi дык i то нi хапiла-бы. Ну што-ж… Нiхай во гэту астатнюю кашулю з плячэй зьдзiраюць! — шорстка выказаўся Пракоп.

— Дык вiдзiш, панiмаiш, пра астатнюю кашулю пачынаiш, — стрымана пачаў Сабакевiч. — А цi ты спрасiў сябе, зачэм яна, твая кашуля якому чорту нужна? Я табе раньша гаварыў i цяперака гавару й паўтараю: ня будзь ты мудрэй усiх мудрых. Прыйшла новая ўласьць, новы парадак, каторага многiя нi панiмаюць. От у чом дзела, панiнаiш? Новая ўласьць гэта i ёсьць уласьць народу. Стала быць для таго, штоб народ васпользаваўся ўсiмi вазможнасьцямi новай жызьнi, нужна i дажа савершэнна нiабхадзiцельна, штоб нiхто нi сапрацiўляўся новым законам i парадкам. Так от, — гэтта Сабакевiч падыйшоў i затрымаўся пры канцы стала, — есьлi сказана, што, калхозы гэта — вышшая сьцепень сацыялiсьцiчаскай сельскахазяйственнай благадацi, значыць так i ёсьць. Стала быць, чым скорша ў калхозы цем лутша…

Гэтта замахнулася Косьцiкава рука, хацела, мусiць, па стале на падмацаваньне довадаў пра калгасы стукнуць, але спынiлася на паўдарозе. Рух гэнай рукi прынёс Пракопу мiнулую зьяву. Гэта-ж яна, тая самая, што ў iкону Сьцятой Апрасiньнi шклянкай самагонкi папусьцiла. Болем перацяўся Пракопаў твар.

— Скажы, чаго ад мяне хочаш? — уськiпеў Бахмач. — Мне й так цяжка. Чаму спакою нi даеш?

— Тота-ж то! — усклiкнуў Косьцiк. — Памагчы хачу.

— Ты? Мне памагчы?

— Ну да.

У хаце запанавала доўгае маўчаньне. Бацька й сыны пераглянулiся.

— То есьць… штоб я табе памог, ты далжон памагчы мне, — фiнальным тонам паясьнiў Сабакевiч.

Здагадка распрамянiла Пракопаў твар. Вось чаму прыйшоў у хату гэты гэты гарлапан. Нешта новае заплянаваў. Асьцярожненька трэба.

— Саўсiм нiясна мне, што ты мне можаш дапамагчы й што я табе, — сказаў Пракоп.

— Так от паслухай. — Гэтак Косьцiк сеў ля стала зусiм насупраць Пракопа. — Ты, Пракоп, ёсьць харошы й чэсны чалавек, добры хазяiн. Да цябе ў дзярэўнi многа хто прыслухоўваецца, прыглiдаiцца. Гэта, што я табе раней пад п'яную руку казаў, забудзься. Ты чалавек чэсны й трудалюбiвы. От штоб гэта дзела калхозу зь места зьдзьвiнуць нада штоб такiя, як ты, людзi першыя за новым парадкам пашлi. Панiмаеш? Цябе многа хто слухаiць, от пачаму…

Пракоп проста пазiраў у шэрыя вочы й ня мог распазнаць хвальшу там, дзе мiльгаў хiтранькi сьветлячок.

— Гэта значыцца ты хочаш, каб я пачаў памагаць табе людзей у калхозы агiтаваць? — вельмi цiха спытаў Бахмач.

— Да нет, якая там агiтацыя, — выразна зьмякчэў Ромкаў гаспадар. — От есьлi-б слова закiнуў цi ў бяседзе, цi як там… Панiмаiш? Штоб ня толька процiў ня быў, ну штоб словам дзе падзьдзяржаў. Я нi прашу, штоб па хатах агiтаваць хадзiў. Гэта дзела вашых акцiвiстаў, от как…

Пракоп сядзеў аблакацiўшыся на стол. Цяпер адхiлiўся назад, зiрнуў на сыноў i Сабакевiча. Ваганьне ягонае было зусiм вiдавочнае.

— Як сам ты гаварыў, што людзi марудзяць, — цягнуў далей Косьцiк, — дык можаш i ты памарудзiць. Можаш сiчас атвета мне нi даваць. Я абажду. Но падумай, пажаласта. А есьлi сiчас якiя вапросы яшчо маiш, так даёш…

— Вапросы, дапросы, спросы, пiрапросы, — гавэньдзiў пад вус Пракоп. Нi тое, нi гэтае. Падумаць падумаю, чаму-ж нi падумаць, — павесялеў Бахмач з той прычыны, што нейкая разьвязка ёсьць i Сабакевiч насядаць перастане. Так значыць, гэта самае… падумаю…

Бахмач устаў ад стала й разам падняўся Косьцiк.

— Ну а скажы, калi ўжо мне так давяраеш, колькi-ж у Лiтоўцах так на першую руку ў калхоз запiсалася-б, цяперака занчыцца, от адразу, пацiкавiўся Пракоп.

— Нi магу табе сiчас на гэты вапрос атвецiць. Ну так пажалуй… уся камбедната ды яшчо пару. Прызнаюсь, нi знаю. Ну пака, — махнуў вяла рукой Косьцiк, — зайдуся другiм разам.

На такое разьвiтаньне Пракоп нiчога не адказаў i доўга яшчэ стаяў пасярод хаты пасьля таго, як зачынiлiся за Косьцiкам дзьверы.

— Што думаеш, тата? — спытаў Янук.

— Ды от чуеш, што басяк выдумаў. Прыйшоў, бязьмен, мяне проста ў вочы хвалiць i сулiць, каб я яму памагаў. Значыцца, ён мне паможыць. Так, як раней, мусiць… Каб табе бокам такая помач вылiзла!

38

Здавалася, што ён не гаварыў, а выдушваў словы з поўных круглых вуснаў з-пад гарбатага носу. Дзiўна сьцiскалiся пуцатыя шчокi. Чалавек нахiляўся над сталом, выпiнаў грудзi, махаў рукамi. Праз табачны дым людзi сачылi гэтага дзiвака, слухалi чмялiнае бубненьне. Пры гэтым напiнаньнi языка й шчок хваляваўся круглы жывот, звужалiся рудыя вочы. I яшчэ адно дзiва: чалавек гаварыў пабеларуску. Мова з-пад гарбатага носу плыла з намаганьням, прыдушаная, якраз такая, якой мог гаварыць чужынец, для каторага гаворка была казной-прымусам. I стваралася яшчэ ўражаньне, што гаварыў ужо многа раз паўтаранае, шаблённае.

Прадставiў яго Косьцiк Сабакевiч як "прысутствуюшчага з раёну таварышча Цiмермана, каторы раскажыць нам аб калхозах i другое…" Надта-ж, мусiць, карцiла Сабакевiчу калгасную справу зь мёртвага пункту зрушыць, дый першым штуршком меў-бы, вiдаць, быць калгас у родных Лiтоўцах.

Косьцiкавы й Лявонавы вiзыты й нагаворы па хатах сабралi ў школьную залю амаль усю вёску, навет дзеда Якуба нейкiм чынам падлабунiлi. Цяпер-жа стары, зморшчаны чашчавiк драмаў пад чмялiнае бубненьне агiтатара Цiмермана. Галава дзедава хiлiлася набок i адно сын Васiль, збоку седзячы, лагодным штуршком вяртаў бацьку на тэрыторыю ўрачыстага сходу.

— Такiм чынам паказчыкi сельскай гаспадаркi дзяржавы, — гаварыў Цiмерман, — даказалi перавагу калгаснай сiстэмы над прыватнай сiстэмай, ды вялiкую мудрасьць генiяльнага таварышча Сталiна.

Янук зьявiўся неўзабаве пасьля пачатку. Як вялiзная гара, вушак уваходных дзьвярэй падпёр Любiн дзевер Мiхалюк. Нясло ад яго потам, гноем i карашкамi. Кастлявая рука нязграбна трымала "казiную ножку", сьлiнькаватыя вусны смакталi цыбук i роўнымi кружкамi пускалi сiнi дымок. Мiхалюк пазiраў то пераз плячо ў сенi, то ў залю, быццам на старожы стаяў.

— Процiў мерапрыемстваў пяцiгодкi, калi пад рукаводзтвам таварышча Сталiна й роднай камунiстычнай партыi наша сацыялiстычная краiна ступiла на парог сьветлай будучынi, выступiла чорная рэакцыя, значыцца недабiтая буржуазная дробязь, рэлiгiйныя мракабесы, кулакi й падкулачнiкi, усякая другая контра. Працэс калектывiзацыi, такiм дзелам, меў масу прэ… перашкодаў.

Пры сьцяне, мiж жанчын сядзела Вульляна. Хусьцiнка на лоб апаўзла, безнадзейнасьць вызiрала з апалых глыбака ў паморшчаны твар вачэй. Так i не вярнулi сыноў-галубкоў ейных. Ягодка-Аўдоля трымала стратэгiчную пазыцыю ля вакна з правага боку побач шырокай i грудзiстай Брунiськавай Мальвiны. Пасьля таго няўдалага падарку крамлёўскiм валадаром i вiзыты ў гацкiм НКВД не ўляглiся яшчэ нелады з Аксеняй. Шаўцова шчабятуха цяпер свайго Пiлiпа трымалася.

— Але наша родная камунiстычная партыя, на чале зь вялiкiм правадыром працоўных усяго мiра таварышчам Сталiнам, наперад разаблачыла гнюсныя планы ворагаў сацыялiстычнага сельскагаспадарчага будаўнiцтва й разьбiла iх у пух i прах! Адтуль пачалося пераможнае шэсьце калгаснай сiстэмы…

Пазiраючы на Цiмермана, шапталiся й хiхiкалi Дуня з Клавай. Прыгнечаны, змораны, быццам яго хто з крыжа зьняў, лiпеў ля Пракопа стары Сявенька. Асунуўся апошнiмi часамi. Вандравала па вёсцы плётка, быццам Косьцiк цяпер зь Сявеньчыхай сьпiць i старога на ўвагу не бярэ.

Цiмерман, мусiць, ня быў вайсковым, бо зьявiўся ўшэрым цывiльным адзеньнi. Калi яму й жылося сытна й добра, дык па вопратцы не згадаеш. Была шэрая яна, як цяпер ўсё шэрым сталася.

Глядзячы на сумныя твары, Янук блудзiў уяўленьнем, разважаў. Што гэтта найбольш вочы й вушы рэзала? З аднаго боку цякла душаная мова бальшавiцкага прапагандысты, з другога — людзi з такiм прыгнечаным выглядам, быццам iх хто на могiльнiк меў зараз валачы.

Усплылi ва ўяве вобразы "герояў" зь "Лiнii Манергейма", фiльму, што кагадзе ў лiпавiцкай пунi бачыў. Як-жа ёмка там «доблiсная» Фiнаў лупцавала, пакуль да Выбаргу дабралася! "Гнюсныя Фiны" прост-напраст бяз портак ад «няпераможнай» джгалi. А як запраўды было?

Тыя, што былi на гэнай вайне й каторым удалося дахаты вярнуцца, апавядалi шэптам, пераз плячо аглядаючыся, ды з жахам у голасе. Так упсяюрылi Фiны «непабядзiмай», што й самому ледзянавокаму крамлёўскаму дыктатару сон з павекаў сагнала. Жарцiкi табе! Жменечка тых Фiнаў, а так засупонiлi! Насамперш усю афiцэрню бальшавiцкую, што на белым сьнезе ў чорнай вопратцы, як на паказ, ваявала, Фiны кулямi пералiчылi. Пасьля-ж "пушачным мясам" паласавацца захацелi. А ў гэным фiльме такiя яны, браце, героюшкi, што аж тая бравая «гармошка» з захапленьня не ўтаймуецца. Басота нячыстая, галеча бязбожная! Як у Сьвятым Эвангельлi сказана: з бруднай крынiцы адно бруднае пацячэ…

I Жыд гэты плявузгае, як шарманка накручаная. Лухта. Панскай зямлёй надзялiлi: наце, налятайце, цешцеся. Людзi аджылi, узмужнелi, некаторыя навет радасьць песьнi прыгадалi. Аж пакуль увесь плён цяжкое працы гэнай ненажэрнай дзяржаве ўвавулiць загадалi. I вядзе далей уява: Косьцiк перад пабiтай iконай, прыгнечаны Сявенька-Амэрыканец, Захарук перад «прэмiяй» на стале, зьбiты бацька зь Перасечана, нямоглае жарабя, барадаты бязбожнiк у школе й чамусьцi Якаўлеў са сваей цудоўнай беларускай мовай…

Як тут разабрацца? На якую мерку мерыць? Моташна, дыханьне забiрае. Трэба выйсьцi. Няхай там ззаду чмель гудзе. Янук працiснуўся да дзьвярэй.

— А сiчас, пасьля дакладу таварыша Цiмермана, цi ёсьць якiя вапросы? устаў Сабакевiч.

Людзi пазiралi адзiн на аднаго, пазяхалi. Падняўся Захарук.

— Вы, дзядзька, маеце якi вапрос? — спытаў Косьцiк.

Захарук стаяў з краю, ля самага праходу. Быццам наўмысна марудзячы, ён кiнуў недакурак самакруткi пад ногi, плюнуў на яго й растаптаў лапцем, азiрнуўся на бакi. Правы рыжы вус вiсеў нiжй левага й гэта давала Захаруку шорсткi выгляд.

— Чаму-ж не, казаў той, каб ня меў…

Уласьнiк бадзёрага гнядога конiка, ударнiк, узнагароджаны за вываз лесу зь Перасечана азiрнуўся па бакох, падкруцiў правы вус уверх.

— Гэта-ж я хацеў пра каня спытаць, калi сам ты, цi гэты таварышч што можыць сказаць… Дык я хачу ведаць як гэта ў калхозя бiз свайго каня быць? Конi-ж заберуць, цi не?

Косьцiк вагаўся, пазiраў на Цiмермана.

— Конi ў калгасе належаць калгасьнiкам. Значыцца, калi вы ў калгасе, дык яны й да вас належаць, — упэўнена адказаў Цiмерман.

Усе Лiтоўцы ведалi Захаруковы конскiя iнтарэсы. Некаторыя яго цыганом называлi. У iншых, здавалася, лепшае масьцi конi вадзiлiся. Дзядзька-ж Захарук на конi, мусiць, спецыяльныя рукi меў. Глядзiш, здаецца, нядошлага якога прыдбаў. Калi-ж паходзiць ля яго, дагледзiць, дык той першаму й дзясятаму ня ўступiць.

— Значыцца тады, як вы, таварышч, кажаце, калi кахозныя конi нашы, дык тады можна каторага запрэгчы калi захочаш? — паправiў цяпер ужо левы вус Захарук.

Цiмерман устаў.

— Як гэта запрэгчы? Паясьнiце.

— Ну значыцца, надта проста: калi каторы мне на што трэба дык пашоў i запрог, — бойка адказаў Захарук. Рука ягоная палезла ў правую кiшэню вынашанага кажушка, дастала адтуль скураны капшук. Захарук паволi адвязаў матузок, выцягнуў зложаную газэту, ды пачаў адрываць кавалак на самакрутку. Цэлы час Цiмермана з вока ня спускаў.

— Калi вам няясная такая драбнiца, дык я зараз паясьню, — пачаў Цiмерман, надзiмаючы шчокi i жывот, як iндык. — Калгас — гэта ёсьць зямля, людзi i iнвентар, у тым лiку й конi. Як агульная гаспадарка, яна мае дбаць аб агульным дабры. Значыцца, пагэтаму старшыня калгаса глядзiць за ўсiмi мерапрыемствамi для карысьцi ўсiх членаў калгаса.

Сам задаволены з такога адказу, Цiмерман сеў. Але стаяў i спакойна насыпаў з капшука табаку ў кавалак газэты Захарук. Ён языком пасьлiнiў адзiн беражок паперы, залажыў яго на другi й пагладзiў пальцамi. Увага ўсей залi цяпер сканцэнтравалася на Захруковай самакрутцы, бо ведалi пранырлiвасьць конскага гандляра.

— Ну дык як тады з канём? — спытаў наўмысна паволi рыжавусы дзядзька.

Цiмерман зь няўцямнасьцю зiрнуў на Захарука.

— Я-ж вам сказаў!

— Вы мне нi сказалi! — горача запярэчыў Захарук. — Вы гаварылi аб агульным дабры i ўспомнiлi, што ўсiм загадваiць старшыня калхозу. Дык я тады магу пайсьцi i ўзяць каторага хачу каня й запрэгчы, цi не?

— Ня можаце! — войстра адказаў Жыд.

— Чаму не?

— А таму, што конь нi ваш.

— Дык як-жа гэта так? Вы-ж во цяперака, — от нiхай мне Бог i ўсе гэтыя добрыя людзi будуць сьведкамi, — цяперака казалi, што конi нашы, — напiраў селянiн.

— Ну так, яны то вашы, занчыцца калгасныя, а там iмi i гаспадаркай загадвае старшыня, каторага вы выбярэце. От вас выбяруць старшынёй, дык вы будзеце загадваць.

— Значыцца, павашаму выходзiць, што конi нашы й ня нашы. Дык, каб запрэгчы свайго каня, я мушу йсьцi да старшынi й яго ласкi прасiць? насядаў Захарук.

— Дазвольце спытацца: па якой патрэбе запрэгчы?

Гэта выглядала на кручок. Захарук падумаў.

— Для сваей патрэбы.

— Нi калгаснай?

— Як гэта? Ды не. От я захачу, скажам, у Гацi чаго паехаць на сваiм гнядым. Дык як?

— Старшыню трэба пытацца, — суха адказаў агiтатар.

— От яно як. Адразу так сказаў-бы. Нейкi чорт забярэць ад цябе твайго каня, а ты йдзi яго чартоўскай ласкi прасi, можа яшчэ ягоныя рукi цалуй, няведама як пакланяйся, каб табе свайго каня даў… Цьфу!

Спорны плявок упаў побач раней растоптанага недакурка, а Захарук сеў. На залi пачуўся сьмех. Наступiла агульнае адпружаньне. Устаў Косьцiк.

— Здаецца мне, — пачаў ён, — што наш дзядзька Захарук зь яснага нiяснае зрабiў. Самi ведаеце, што ў каждай гаспадарцы трэба парадак. Так i ў калхозя. Панiмаiця? Каб гэта кажды пачаў якога хочыць каня запрагаць, цi рабiць што яму самому ўздумаецца, дык дзе тады парадак? Панiмаiця вы, цi не?

— Цi ёсьць яшчэ якiя пытаньнi? — зьвярнуўся да прысутных Цiмерман.

Пытаньнi пра гэтак званыя працаднi, падаткi ды прыватную маёмасьць забралi шмат часу. Цiмерман спасьцярог, што i ў гэтай вёсцы ня знойдзеш на шляху ў кагас таго энтузiязму й вялiкага ўздыму, пра каторыя вечна плявузгаюць партыйныя газэты. Як i ўсюды раней, перад iм былi завязаныя языкi, вочы бяз блеску радасьцi, твары бяз жыцьця. I Цiмерманаў зрок затрымаўся на сiвенькiм, зморшчаным чашчавiку, што драмаў побач мажнага мужчыны збоку.

— Калi вы ня маеце да мяне больш пытаньняў, дык я тады да вас маю, урачыста заявiў Цiмерман.

Вочы грамады цяпер яшчэ ўважней сачылi Жыда.

— От вы, грамадзянiн, як ваша празьвiшча й па бацьку? — зьвярнуўся агiтатар да дзеда Якуба.

— Тата, гэта ён да цябе, — зварухнуў лiтоўскага патрыярха Васiль.

— Га? Што? — паволi адчынiў вочы дзед. — Каб яго макарэц, цi нi задрамаў во…

— Вы, грамадзянiн, будзьце ласкавы, — пачаў Цiмерман яшчэ лагадней, як вас зваць?

— Мяне гэта? — упэўнiўся дзед.

— Так, вас.

— Усе завуць мяне дзедам Якубам.

— Добра, Якаў значыцца?

— Ды якi там Якаў, каб яго макарэц! Кажу-ж, Якуб!

— Ну няхай, — сказаў Цiмерман. — Колькi вам гадоў будзе?

Дзед зiрнуў на сабраных, усьмiхнуўся.

— Дзеткам кажу, што ўжо капы са дзьве перавалiла, а так папраўдзе, мусiць даўно за сотню пайшло. Самi-ж вiдзiце, што нiмалады.

— Ну та, гэта вiдаць, — згадзiўся Жыд. — Вы, мусiць, за свой век многа чаго цiкавага перажылi. Так, цi не?

— Чаму-ж не… Многа, браток, многа перажыў, - згадзiўся Якуб.

— Можа й прыгон помнiце?

— Ага, помню й прыгон, каб яго макарэц спапялiў. Помню, яшчо як помню…

— Вы мелi зямлю сваю, цi батрачылi?

— Яно на маiм даўгiм вяку ўсяк было, каб яго макарэц. Была й зiмля, была й бiзьзямелiца…

— А вы задаволены, што савецкая ўлада вас вызвалiла? — прадаўжаў Цiмерман.

Сход слухаў зь вялiкай цiкавасьцю.

— Ад чаго гэта, кажаце, вызвалiлi? — спытаў жвавей.

— Гэта што? Вы ня чулi? — усхапiўся Цiмерман, устаючы. — Ад памешчыкаў, паноў, экспуататараў, белапалякаў, ад тых, што з працы вашых рук жылi. Гэта што такое? Дзе вы былi? Таварыш Бурак, гэта што, у вашай вёсцы нiякай агiтацыi не праводзiцца? Нiхто людзям не паясьнiў аб тых вялiкiх дабрадзействах, якiя прынесла савецкая ўлада?

Зьбянтэжаны Сабакевiч пачырванеў, нiякавата пазiраў то на раённага агiтатара, то на сабраных.

— Чаму-ж не. Агiтацыя праводзiцца, разьясьнялi цэлы час i я сам сьцежкi пратаптаў ад вугла да вугла…

Цiмерман зноў сеў, заклапочана пазiраў на дзеда Якуба. У залi пачалiся шэпты. Косьцiк устаў i зьвярнуўся да дзеда Якуба:

— Я нi знаю, дзед Якуб, чаму ты так гаворыш. Цi ты гэта наўмысна, цi зьдзiцянеў?

Заля ацiхла. Косьцiк затрымаўся, набраў сьмеласьцi й прадаўжаў.

— Ты кажаш, што помнiш прыгон, многа сьвету вiдзiў, знаеш добра што было, як цяжка людзям было жыць пад нянавiсным царызмам i пад белапанскiм iгам. Знаiш як былi народ закабалiлi. Цяперака вiдзiш, што савецкая ўласьць усiм зямлю дала, асвабадзiла ўсiх ад прыгнёту, што прыйшло вялiкае шчасьце пад сонцам сталiнскай канстытуцыi. Можа табе болi, як каму вiдаць, як цяжка было людзям жыць i якое вялiкае шчасьце прышло. Можа табе самому трэба было-б пра гэта ўсё людзям у вушы ўводзiць… Дык ты што? Прыкiдваешся, што ня вiдзiш што сталася? Панiмаiш?

Косьцiк змоўк, але стаяў, быццам чакаў на дзедаву рэакцыю.

— От маладзец ты, Косьцiк, — сказаў дзед шорстка. — Добра во ты мне ўсё расказаў. Цэлае во жыцьцё, каб яго макарэц спапялiў, я сьляпым быў, а цяперака ты мне вочы адкрыў. Помню твайго дзеда ў пялёнках i ўсю радню тваю помню. I скажу табе адно, сынок: як сьвет сьветам, дык нiкога ў сям'i й раднi тваей такога разумнага нi было, як ты ўдаўся. Вырас, разумнiк, уздужэў так, што свайго роднага бацьку за горла схапiў. Маладзец, цаца зь цябе ого якая! Для цябе нiма нi бацькi, нi Бога, ты, мусiць, думаеш, штiо ты сам ёсьць бог. Ну што-ж… ведала вунь цэлая вёска, што ты сабак зводзiць умееш, нiякаму, каб цябе макарэц, сабаку праходу нi даваў. А цяперака во за людзей узяўся. Сын сабачы. Цьфу!

Паднечаны й злосны, дзед Якуб азiрнуўся.

— Iдзем, Васiль, дамоў, нiма тут чаго слухаць, — сказаў сыну.

У залi падняўся гоман.

— Ты вiдзiш во яго! Зьдзiцянеў стары! — тросься Косьцiк, калi Васiль, падтрымлiваючы бацьку, кiраваўся да дзьвярэй.

— Я-ж цябе, такую тваю!

— Ты мне нi пагражай! — адвярнуўся дзед. — Пацалуй ты мне, старому калеку, знаеш у што… Я пражыў сваё, а ты яшчэ не. От пра сябе падумай, чалавекам будзь, калi можаш. Хадзi, Васiль!

39

Каля паўдня ў сыботу Янiк пачуў звон шорхавак з таго боку ад бальшака. Ля Кмiтавай хаты спынiлася санная брычка, людзi нешта распытвалi Аўдолю. Неўзабаве брычка рушыла й хутка зблiжалася. Добра дагледжаны буланы конь гуляючы ступаў па ўтоптанай дарозе. Дзяцюк, што сядзеў сьпераду на казьле, нацягнуў лейцы й голасна спынiў каня перад Бахмачовай хатай.

На сядзеньнi зь левага боку, апранутае ў чорнае сукно, развалiўся цёмны, даўганосы юнак гадоў пад сямнаццаць, побач яго — круглатварая сярэдняга веку жанчына ў падношаным пальце з футраным каўняром i вялiкай, белай, ваўнянай, махрысткай хусткай на галаве. З правага боку сядзеў мажны, у чорным чыгуначным адзеньнi, зь дзьвюмя чырвонаымi шпаламi на каўняры мужчына ў футранай шапцы. Калi-б навет i тых шпалаў ня было. Янук дадумаўся-б, што гэтыя людзi «адтуль». Штосьцi было ў iх выглядзе й вопратцы. Янук ня ўсьпеў iм добра прыглядзецца, як мужчына спытаў яго парасейску:

— Скажы, калi ласка, малады чалавек, цi тут Пракоп Бахмач жыве?

Янук рот разявiў. Адкуль гэты вялiкi ўраднiк, — абы хто-ж не насiў шпалаў чыгуначнiка на каўняры, — ведаў iмя й прозьвiшча бацькi?

— Так, тут, — адказаў Янук.

— А ты, малады чалавек, можа сын ягоны?

— Так, Пракоп Бахмач гэта мой тата. Зараз пазаву.

Янук шмыгнуў на ганак i ў хату. Посьпех быў лiшнi. Ледзь ня стукнуў бацьку ў лоб у цемнаватых сенцах.

— Стой, куды цябе гонiць?

— Тата, чалавек пра цябе распытваў… нейкi савецкi й цябе знаiць.

— Так? Вiдзiў iх праз вакно. Няўжо-ж гэта Хвёдар?

Шырака адчынiлiся пярэднiя дзьверы. Уважна прыглядаючыся, Пракоп паволi крочыў да брычкi. Чыгуначнiк вылез, затрымаўся, прыглядаўся Пракопу.

— Пракоп, няўжо-ж гэта ты?

— Хвёдар?

Доўга трымалiся ў вабдымках.

— Браток мой любы, якая радасьць, якое шчасьце, нiколi сьнiць ня сьнiў! — захапляўся Хвёдар сустрэчай, цалуючы брата.

— Хвёдар, ты як з таго сьвету. Бог нi бязь мiласьцi, мусiць.

— Ну як жывеш? — пытаўся госьць.

— Пагаворым. Алi-ж, браток даражэнькi, ну нi пазнаў-бы я цябе, каб дзе от так на дарозе спаткаў цi што. Так многа часу сплыло, Божа мой! — гаварыў паднечаны Пракоп i бязрадна стаяў перад братам. — Ну дык чаму нi знаёмiш? Ды прашу, заходзьце ў хату.

— Будзь ласкавы, гэта мая жонка Марыя Iванаўна, а гэта — сын Уладзiмер.

Пракоп пацiснуў вялую руку Марыi Iванаўны й патрос пляменьнiкаву.

— А гэта мой сын Янук, — паказаў на хлопца.

— Мы ўжо раней пазнаёмiлiся.

— Ах, якое шчасьце, якi Бог мiласьцiвы! Гэта-ж падумаць, падумаць толька! — ня сунiмаўся Пракоп. — Мы цэлы час думалi, што на вайне ты прапаў. Але пра гэта пасьля. Заходзьце, калi ласка ў хату.

Госьцi стаялi.

— Ах даруйце, — агледзеўся Бахмач. — Гэта-ж нi падумаў саўсiм, бо галава дурная з той нiспадзеўкi. Адкуль вы прыехалi й адкуль ваш хурман?

— Са станцыi Гацi.

— Хурмана адпусьцiце, а я сам адвязу вас куды трэба. Дык заходзьце ў хату, калi ласка.

— Добра, — сказаў Хвёдар. — Слухай, дзяцюк малады, — зьвярнуўся ён да хурмана, — едзь назад. Нас прывязуць. Вялiкi табе дзякуй.

Дзяцюк нiчога не сказаў, гукнуў на каня й пачаў заварачвацца.

— Вы багажу нiякага нi маеце? — спытаў брата Пракоп.

— Гэта што?

— Прабач, мне i нi ў галаве, што ты, можа, пабеларуску гаварыць забыўся… Пытаюся, цi маеце што з сабой?

— Ды не. Станцыя тут-жа, як рукой падаць. Дык навошта?

Калi зайшлi ў хату й разьдзелiся, Янук спасьцярог вялiкае падабенства бацькi й дзядзькi. Хвёдар перарос Пракопа. Смуглявы, буйнавалосы, ён здаваўся надта бльiзкiм i разам з тым недаступным. Марыя Iванаўна, што да гэтага часу роту не адчынiла, цяпер зьдзела пальто, сьцягнула з галавы хустку й разглядалася.

— Дайце, я павешу, — падыйшоў Янук.

— Калi ласка. Я для цябе нешта маю.

Жанчына гаварыла чыста парасейску, з прыцiскам, характэрным маскалём. Навет Хвёдар, што ўжо пачаў у гутарку ўкiдаць беларускiя словы, розьнiўся вымовай ад жонкi. Пакуль Янук павесiў пальто на круку на сьцяне, жанчына палезла ў ручную торбу й выцягнула цэлую жменю загорнутых у чырвоныя паперкi цукеркаў.

— От, дзяцюк ты мой, гасьцiнца табе. Трымай.

З гэткiмi словамi Марыя Iванаўна насыпала Януку поўную жменю цукеркаў.

— Дзякую вам, — сказаў Янук ды падыйшоўшы да Ўладзiмера. — Будзем есьцi разам? — спытаўся.

— Не, дзякую, — адказаў той. Ён стаяў сярод хаты й разглядаўся. Янук ня ведаў пра што зь iм гаварыць.

— Разьдзенься, сядзь, — сказаў ён Уладзiмеру.

Тымчасам дзядзька Хвёдар распрануўся, бязь нiякае прынукi сеў на лаве ля стала. Таўставатая й пульхная Марыя прысела побач мужа. Нейкi час плялася нясуладная гутарка, ажно Пракоп раптам нешта прыгадаў.

— Янучок, зьбегай ты да Тодара, — сказаў Пракоп сыну, — папрасi ў яго лiтроўку. Скажы, што пасьля заплачу.

— Нiчога ня трэба, Пракоп. Нiкуды нi пасылай. Я штосьцi маю, — забег наперад Хвёдар. — Марыя, будзь добрая, там у мяне ў кiшэнi, — сказаў жонцы.

Жанчына ўстала, падыйшла да вешака ля парогу i зь сярэдняй кiшэнi пальта дастала вялiкую пляшку маскоўкi ды паставiла яе на стале.

— Я, браток, ня п'ю, ды от для вас думаў, - пачырванеў Пракоп.

— Ды знаеш, браце, гэта ўжо занадта. Ды чаму? Па чарачцы ўсе зробiм, намаўляў брат.

— Я калiсьцi, бывала, пры гасьцях дык чарку выпiў, - тлумачыў Пракоп. Але тут у нас нядобрае ў хаце было. Гэты-ж наш акцiвiст, цi як яго, чорта, цяперака зваць, дык ён як толькi зьмена прыйшла то мяне тут сiлай паiў ды iкону во пабiў, - паказаў Пракоп зрокам у кут.

— Гэта што? — зьдзiвiўся Хвёдар. — Хто пабiў i навошта?

— Доўга, браток, расказваць… Наш мясцовы камунiст гэта. Хацеў мне сiлай гарэлкi ў рот налiць i крычаў, каб за таварыша Сталiна й за савецкую ўласьць пiў. А я-ж хваравiты, вунь пры Паляках палiцыя пячонкi адбiла, дык i баранiўся, як мог… Тады гэты басяк поўнай налiтай чаркай ды як чарахнiць па iконе, так i пасыпалася шкло…

— Ды гэта ён цябе насiлаваў? — сур'ёзна спытаў Хвёдар.

— А як-жа.

— А хто ён такi, гэты чалавек?

— Буракоў сын. Помнiш Паўлюка Бурака?

Хвёдар зморшчыў лоб.

Помню, ну так, помню. Дык гэта яго сын? Я, пэўна, нi знаю яго?

— Малы шчанюк быў… Ня будзеш знаць.

— Дык гэта ён за Сталiна й за савецкую ўладу?

— Ну так.

— Маладзец, дзяцюк, ведае што рабiць, — сказаў Хвёдар i зiрнуў на жонку й сына.

— Я нi знаю, — адказаў зьбянтэжаны Пракоп. — Нi знаю цi маладзец, паўтарыў, скоса зiрнуўшы на брата.

— Ды не, Пракоп, — сказаў той, не за тое маладзец, што хулiганiць, а таму што Сталiна вялiчае. Разумееш?

Хведар доўга глядзеў на Пракопа, як-бы зрокам хацеў нешта недаказанае языком вытлумачыць.

— Ты лепi знаеш. Я нiнадта разьбiраюся, — сказаў Пракоп. — Алi чаго-ж я сяджу, нешта на стол трэба, — устаў гаспадар. Ён загадаў Януку прынесьцi хворасту, распалiць плiту. Неўзабаве на скварадзя засквiрчэласала й смажылася каўбаса з тых сьцiплых запасаў, што ў клецi вiселi пад самай страхой (каб пацукi не дабралiся) на якую нечакана-пiльную патрэбу. Прыемны пах расплыўся па хаце. Хвёдар падыйшоў да печкi.

— Як гэта завецца? Хвораст, цi што?

— Так, хвораст, — адказаў Янук.

— Помню. Ведаеш, многа забыўся пра гаспадарскае з дому. Прыкладна, у нас на Ўрале, дзе я служыў, печкi палiлi вуглём. Але тут, вядома, вугля няма.

Ён прайшоўся ўдаўжкi i ўшыркi па пакоi, пазiраючы на Пракопа, што стаўляў пасуду на стол, спынiўся перад здымкамi на сьцяне, пачаў пра некаторыя распытвацца. Уладзiмер падыйшоў да Янука, стаяў i маўклiва пазiраў на полымя ў печцы. На стале зьявiўся разовы жытнi хлеб, гуркi, капуста шыткаваная.

— Вы госьцiкi, прабачце нам, што нiчога спiцыяльнага нiма, — гаварыў Пракоп. — Каб-жа гэта чалавек ведаў…

— Ну ды што ты, навошта гэта, Пракоп? — зьдзiвiўся Хвёдар. — Усё во, што маеш i ёсьць для нас спэцыяльнае.

— А калi Мiкола вернецца, Янук?

— Нi казаў.

— Заседзiцца можа.

— Гэта твой другi сым? — зацiкавiўся госьць.

— Так. На сяло недзе пашоў.

Як на добрую згадку, адчынiлiся дзьверы й на парозе стаяў Мiкола. У хату ўвайшоў нясьмела, спачатку зiрнуў на незнаёмых людзей, пасьля на патэльню на печцы, пацягнуў носам. Вочы яго павандравалi на стол, пры якiм завiхаўся бацька. Пабачыўшы пляшку водкi й каўбасу, дзяцюк мяркаваў, што гэтта адбываецц нешта надзвычайнае.

— Мiкола, от i ты на добры ўспамiн. Паглядзi, якая ў нас вялiкая радасьць у хаце: гэта во мой брат Хвёдар, яго жонка Марыя i сын Уладзiмер, адрэкамэндаваў бацька.

— Здрасьця, — прывiтаўся Мiкола.

Госьцi спасьцераглi, што хлапец кульгае, але нiхто пра прычыну не распытваўся.

— Дома, значыцца, бацьку памагаеш, цi ў школе? — спытаў Хвёдар.

— I дома, i за шаўца вучуся, усяк бываiць, — адказаў Мiкола.

— Гэта за каго вучышся? — не зразумеў дзядзька.

— За сапожнiка, — ператлумачыў хлапец.

— Ага, так, шавец — гэта сапожнiк, — сказаў Хвёдар i спытаўся Пракопа: — Нi расказваў ты мне пра жонку. Калi памерла?

Пракоп уважна паглядзеў на гасьця, памяркаваў.

— Пачакай, братка, пасьля раскажу. Давай перш перакусiм.

Селi госьцi за стол бяз прынукi, Пракоп — на табурэце напрыканцы стала, Хвёдар i Марыя — на лаве ля сьцяны, а хлопцы — насупраць iх.

— Перш памолiмся, — сказаў цiха Пракоп. — У iмя Айца й Сына й Сьвятога Духа, амiнь. Госпадзi, Божа наш, багаславi гэту яду i ўсiх за сталом. Дай нам усiм здароўя й даруй нам грахi нашы. Дзякую Табе, Госпадзi, за тое, што вярнуў брата майго й сям'ю ягоную. Дзякуй Табе, Госпадзi, за ласкi Твае вялiкiя для нас. Нiхай iмя Тваё вялiкае славiцца сягоньня, заўтра й на вякi вякоў. У iмя Айца й Сына й Сьвятога Духа, амiнь.

Перахрысьцiлiся ўсе тры лiтоўскiя Бахмачы, а госьцi сядзелi й няўцямна пазiралi адзiн на аднаго. Сам Пракоп, звычайна сядаючы за стол перад спажывай, адно хрысьцiўся, але сяньня, паднечаны нязвычайным здарэньнем, наважыў падзякаваць Богу за вялiкую ласку Ягоную. Пасьля малiтвы спасьцярог, што недаверкаў, мусiць, за сталом госьцiць.

— Дык, калi пазволiце, па чарачцы, — запрапанаваў Хвёдар i ўзяўся за пляшку.

— Будзь добры, — сказаў Пракоп, — налiвай. Ну толька адну кроплю для мяне.

Брат набухтырыў Пракопу поўную чарку.

— Ну а вам? — спытаў Хвёдар хлопцаў, налiўшы жонцы й сабе. — Будзеце пiць?

— Я вып'ю, — адказаў Мiкола.

— Я нiколi ня пiў, - прызнаўся Янук.

Хвёдар налiў Мiколу поўную, Януку — трэцюю часьць, а сыну — палову чаркi.

— Усе будзем сьвяткаваць гэты дзень, калi мы, пасьля так доўгай разлукi нарэшце спаткалiся. Таму прапаную ўсiм выпiць! — тлумачыў госьць, устаючы.

— Дай, Божа, здароўя вам i нам, — падтрымаў Пракоп.

— Дык за здароўе!

Пракоп ледзь вусны памачыў. Марыя Iванаўна й Хвёдар выпiлi да дна, хлопцы таксама. Адно Янук закашляўся й зморшчыўся, калi водка забрала яму дыханьне.

— Алi-ж моцная, каб яе чорт! — сказаў, зiрнуўшы на Ўладзiмера.

Узялiся закусваць. Госьцi, вiдаць, спадабалi, самаробную каўбасу, бо елi са смакам.

— Добрая каўбаса, — сказала Марыя. — Самi рабiлi?

— Ну а хто-ж, — адкзаў Пракоп. — Як там у Расеi, самi ня робяць?

Жанчына зiрнула на мужа й сына.

— Ды не, у нас усё з крамаў. Алi знаеце якое харчаваньне з крамаў… От ваша нешта новае, iншы смак…

Неўзабаве Хвёдар налiваў па другой чарцы, але гэтым разам абмiнуў юнакоў. Мiкола зiрнуў спадылба, хацеў, мусiць, яшчэ выпiць, але ў такiм таварыстве не асьмелiўся нiчога сказаць. Пракоп другiм разам дапiў сваю чарку да паловы. Пазiраў на гасьцей i ня ведаў як прадаўжаць гутарку, а лiчыў гэта сваiм абавязкам.

— Сам будзеш у Гацях працаваць, цi што? — спытаўся брата.

— Так, камандзiроўка. Вядома сам начальству запрапанаваў. Паеду, думаю, пад дом, пагляджу хто з вас жывы й здаровы й як усё наагул.

— От добра зрабiў, - пахбвалiў яго Пракоп. — Працуеш на чыгунцы?

— Так, на чыгунцы, — адказаў брат. — Цэлы час працаваў на чыгунцы.

— Мусiць, нейкi начальнiк вялiкi. бо далi табе во гэтыя, як iх назваць, што на каўняры?

— Цяпер начальнiкам руху, — коратка адказаў Хвёдар.

Прыйшлi роспыты, згадкi пра старое, далёка мiнулае маленства, нiткi даўно парваныя, часы на стагодзьдзе цi больш назад у нябыт адыйшоўшыя. Маскоўка развольнiла языкi. Хвалюючыся, Пракоп расказаў, як Бжончэк Алену застрэлiў, дубовiцкага сьвятара згадаў. Да гэнага часу Хвёдар чаркi з чатыры выпiў, але слухаў брата ўважна, даваў пабочныя пытаньнi, сядзеў сканцэнтраваны, задуманы. Марыя Iванаўна слухала маўклiва i ўважна. Сын Уладзiмер пазiраў на Янука, быццам нешта спытацца хацеў.

— А як-жа вы там жылi? — спытаў Пракоп. — Як там у вас жыцьцё? Цi яно такое добрае, як кажуць?

Хвёдар прыкiнуўся, што недачуў i зльвярнуўся да сына:

— Ты слухай, сынок, не надакучыла табе сядзець са старымi? Можа-б ты зь Януком пагуляў, на саначках паезьдзiў?

— Хадзi, Уладзiмер, у нас добрая горка ёсьць, паезьдзiм, — падхапiў Янук.

Хвёдараў сын ахвотна згадзiўся й хлопцы выйшлi.ж

— А ты, Мiкола, нi маеш нiякага занятку? — спытаў Пракоп сына, хутка разгадаўшы братаў манэўр. — Iдзi там у гумно, паглядзi цi трасянка ёсьць у запасе й накармi статак.

Мiкола ўстаў, з дакорам зiрнуў на бацьку. Хацелася яму, мусiць, гасьцей паслухаць, яшчэ чарку выпiць.

— У нас гэта, ведаеш, навет перад дзяцьмi сваiмi бывае небясьпечна, тлумачыў Хвёдар, пасьля таго, як зачынiлiся за Мiколам дзьверы.

— Як гэта небясьпечна? Чаму так?

— Доўга табе расказваць. Дам прыклад, можа сам зразумееш. От у Маскве стаiць помнiк Паўлiку Марозаву. А хто-ж быў той Паўлiк Марозаў?

— Хвёдар! — дакорлiвым голасам сказала жонка, моцна скрывiўшыся.

— Ды што ты, Маша, я-ж з братам сваiм гавару, ня зь кiм… Разумееш? А чаму-ж не расказаць? Няхай ведаюць сваiх вызвольнiкаў… Чым раней, тым лепш…

Пасьля гэткага ўступу, Хвёдар Бахмач налiў сабе поўную чарку гарэлкi.

— Ты вып'еш, цi што? — зьвярнуўся да Пракопа.

— Ды не, нi глядзi на мяне, я не магу.

— Дык от, — прадаўжаў Хвёдар, — такiм чынам, хто-ж такi гэны Паўлiк Марозаў? Гэта дванаццацiгадовы хлапчына, што бацькоў сваiх, як злачынцаў, у НКВД аддаў. Проста — вырадак.

Хвёдар спынiўся.

— Як гэта ў НКВД? Чаму?

— Як ворагаў народу, от як. Вiдаць, падслухаў, якл нешта супраць савецкай улады казалi, цi што. Перадаў пра гэта свайму настаўнiку ў школе, а той далей. Забралi, разумееш, бацькоў i сьлед прастыў, а сына далi ў прыклад iншым юнакам, як пiльнага пiянера. Помнiк яму збудавалi, от як… Такiм чынам дзяржава, партыя й Сталiн даражэй бацькоў i сям'i. Бяры, маўляў, уся моладзь з Паўлiка Марозава прыклад, от як…

— Божа ты мой! — жахнуўся Пракоп. — Дык тады-ж бацьком сваiх дзяцей баяцца трэба, роту нiма як адчынiць!

— А як-жа, — згадзiўся госьць, — вось i ўявi сабе жыцьцё ў такой сыстэме, дзе дзяцей ворагамi бацькоў парабiлi.

— Госпадзi наш, Iсус Хрыстос! — перахрысьцiўся Пракоп.

— Чатыры гады цi што, можа й больш, пачынаючы з трыццаць трэцяга, уся краiна была ў абдымках тэррору. Я працаваў на чыгунцы бачыў як на ўсход людзей вывозiлi. Здавалася, канца ня будзе. Прыйшла калектывiзацыя, калхозы значыцца. дык усiх, хто супрацiўляўся, раней цi пазьней на Сiбiр адправiлi. На Ўкраiне, кажуць, мiлiёны людзей гэты ёлуп голадам замарыў. Дый што гаварыць, цi толькi на Ўкраiне! Цягнiкi начамi праз наш горад на Ўрале праяжджалi й нiкому з нас блiзка не пазвалялi падыйсьцi. Але я ўжо так i знаў хто й што едзе, калi быў загад неадкладна спэцыаяльны прапусьцiць. Бывала, што й затрымлiвалi дзесь на чыгунцы збоку. Чуў я лямант i праклёны, чуў i вартавых i сабак. Спэцыальныя атрады НКВД, вось хто канвой трымаў. Спаралiжавалi ўсю краiну, чалавек ценю свайму ня верыў. Разумееш? Пасьля-ж партыйная чыстка прыйшла, народныя суды гэтак званыя, Сталiн усiх сваiх паплечнiкаў i сяброў зьбяёдаў.

— А Божа-ж ты мой, — шаптаў Пракоп.

— От табе й Божа, — прадаўжаў добра ўжо паднечаны Хвёдар. — Нi памог нi Бог, нi памог нiхто. Мiлiёны людзей, мусiць, ёлуп зьнiшчыў. Пацягалi й Марыю Iванаўну, пацягалi й мяне. Спрабаваў я ў партыю, але ня прынялi. Думаю, ня хочаце, дык i ня трэба. А ўсёроўна пацягалi. Разоў дваццаць, мусiць, бiяграфiю выпытвалi: адкуль, хто дзед i прадзед, хто такiя бацькi? Сацыяльнае паходжаньне iм давай. У дабавак i сам той факт, што мейсца майго нараджэньня апынулася пад белапольскай акупацыяй, зусiм ня спрыяў мне. Наадварот: глядзi каб шпiёнства табе ня прышылi. Вось як, Марыi Iванаўны бацька афiцэрам царскае армii быў. Разумееш? Прапаў чалавек няведама дзе. Дык, разумееш, падазрэньне. Цi нi змагаўся з чырвонымi, цi нi быў у Калчака, цi Дзянiкiна? Значыцца, калi-б i змагаўся з бальшавiкамi на баку белых, дык цi-ж дачка мусiць за гэта адказваць? Цi-ж яна яму загадвала? Так цягалi днямi й начамi. I вось, разумееш, браток, навет i сяньня чалавек з чалавекам сябраваць баiцца, адзiн на другога даносы робiць…

Маўчаньне трывала доўга.

— Гэта страшна, — уздыхнуў Пракоп. — Тутака ўсяк гавораць, алi ад савецкiх нiчога нi даведаешся.

— Яны гавораць, што iм палiтрукi загадаюць. Зрэшты, нiхто з савецкiх табе праўды нi скажа. Народ пазнае тады, калi чыстка й вывазы пачнуцца, калi Бог пра ўсiх забудзецца, а Сталiн будзе рабiць што хоча…

— Ты думаеш, што й тут будзiць тое, што ў вас было?

— Дарагi мой, — адказаў Хвёдар, налiўшы сабе чарку, — дык цi-ж што-небудзь зьмянiлася? Сталiн жыве, НКВД i калгасы iснуюць, нiчога не зьмянiлася. Пацягнулi спачатку на Сiбiр паноў вашых, а пасьля й на iншых чарга прыйдзе. Помнi мае словы, дарагi мой.

— Гэта-ж чорт ведаiць што, — сказаў заклапочаны Пракоп, — мусiць горш чым за Польшчай будзiць.

— Напэўна горш будзе. Я тут усяго дзьве нядзелi, ды ўжо прыглядаўся як народ жыве, цi жыў. Вядома, многа ў вас бяды было, сам ведаеш. Але калi параўновываць з нашым, дык ваш селянiн, каторы працаваў, меў i сала, i масла, i малако, i, вiдаць, апрануцца меў за што й наагул, калi ня гультай, дык жыў нядрэнна. Так, цi не? Гэткага жыцьця нельга нiяк зраўняць з калгасным.

— Гэтыя калгасы, — сказаў Пракоп, — як у iх жывецца?

— Горш як у прыгоне. Чуў пра прыгон?

— Чаму-ж не…

— Розьнiца, мусiць, тая, што прыгоньнiкамi валодалi буйныя цi меншыя землеўладары, а калгасьнiкамi, — i гэта лiтаральна, — валодае дзяржава. Калгасьнiк, напрыклад, за год заробiць нейкую колькасьць працадзён. У калгасе ёсьць ураджай добры, або й няма. Зьбяруць плёны, змалоцяць i хто, ты думаеш, першы з лыжкай i мiскай? Дзяржава йдзе першая. Яна забiрае ўсе налогi, пасьля семенны фонд забярэ сваё. Разумееш? Рэшта, колькi там астанецца, дзеляць на працаднi. I вось, калгасьнiк атрымае паўкiляграма зярна, столькi то бульбы й iншага, — колькi там на працадзень выпадзе, вось жывi ды пажывай, братка. А нормы-ж на працадзень такiя даюць, што як дурны наробiшся. Ясна, што нiхто не хацеў i ня хоча ў калгасе быць. Але-ж у горад не ўцячэш, бо там ня прыпiшуць цябе. Дазвол ад уладаў трэба, а яны-ж спытаюць адкуль ты, дый не пагладзяць па галоўцы.

Раптам праясьнела Пракопава галава. Выявiлася ўсё недаказанае й нявытлумачанае мясцовымi агiтатарамi й палiтрукамi. Вось яна, просьценькая й хiтрая пастачка: прыгон у новай хворме, з новым уласьнiкам i партыйным цiвуном.

— У нас цяперака якраз наш Косьцiк, — гэты самы, каторы абразы мне пабiў, - усiх у калхоз гонiць. Ужо па хатах лазiў з нагаворамi, сходы рабiў. Людзi ўпiраюцца, многа чаго ня ведаюць, але ўжо нядобрае пранюхалi. Ёсьць бедныя, што ў калхоз адразу пойдуць, алi такiх мала. Бальшыня надта-ж асьцярожная. Людзi думаюць, што калхоз ад iх залежыць. А як ты думаеш, што мне рабiць?

Пракоп зiрнуў брату ў вочы, быццам там ратунак таiўся.

— Знаеш што, братка мой, — пачаў Хвёдар, — калi так пайшла справа, дык раю табе йсьцi адразу. Так лягчэй будзе. Ты кажаш, што Косьцiк — басяк. Згода. Але-ж якраз на такiх савецкая ўлада аснавалася. Улiчы, што раней цi пазьней усе будуць у калгасах. Iншага выхаду няма. Тых, што супраць калгасаў, як ворагаў народа ў Сiбiр вывязуць, адкуль нiхто не вяртаецца, а калi пойдуць у калгас пазьней, дык iм будзе горш за тых, што калгас зарганiзуюць. Вядома, справа гэта твая. Але бяручы на ўвагу тое, што я табе сказаў, - улiчы, што гавару як роднаму брату й нiякай iншай душы на зямлi я не сказаў-бы гэтага, — лепш у калгас iсьцi спачатку. Напэўна ўбачыш i сам пераканаешся.

Дзьверы адчынiлiся й на парозе затрымаўся Алесь. За вокнамi ўжо шарэла.

— Гэта я во толькi з Гацяў вярнуўся й сказалi, што ў цябе госьцi, дык i зайшоўся.

— Добра зрабiў, - сказаў Пракоп. — Хацеў я цябе й тваiх адразу папрасiць, алi загаварылiся. Во мой брат Хвёдар зь сям'ёй.

Алесь знаёмiўся. Прыйшла неўзабаве й Кацярына. Гутаркi на iншыя тэмы пайшлi.

На ўзгорку Гараваткi забаўляўся з Уладзiмерам Янук. Рухавы хлапец любiў санкi. Адно гаворка нiяк не вязалася й Бахмач ня ведаў чаму. Якiмi справамi цi рэчамi цiкавiўся гэты новы сваяк? Казаў, што ўжо дзесяцiгодку скончыў.

Над Лiтоўцамi асядаў мяккi зiмовы змрок. Далёка кацiлася па далiне рэха вёскi.

Адвёзшы гасьцей ужо дзесь пасьля поўначы ў Гацi, цэлую ноч марыўся бяссоньнiцай Пракоп.

40

Сявенька выпраг каня ля гумна. Мяркаваў, што трэба будзе намазаць калёсы й зiрнуў на дзежку з мазутай. Ласкава пагладзiў каня па мордзе, сьцягнуў аброць i пусьцiў яго ў загарадку. Задаволены, што пазбыўся вупражы, конь заiржаў i пабег да кабылы, што адгукнулася з лугу, на якiм пасьвiлася з жарабём. Сявенька думаў пра Гацi, пра крамнiка Iцку, якому сяньня завёз залатую царскую пяцiрублёўку за разныя тавары. Абрыдзела ў чэргах стаяць, рознай нечысьцi пакланяцца. Разьвязаў рудую зрэбную торбу, у якой стаялi загорнутыя ў рызьзё два лiтры нафты. Зiрнуў на мяшкi з цукрам, сольлю й матар'ялам. "Вось да чаго дажыўся", — падумаў.

Прыгадалася нялёгкае ў заакiянскай краiне, дзе маладыя гады й сiлы аддаў. Ела-сьляпiла-палiла вочы й твар пiтсбургская доменная перч. Вугаль, агонь, жужаль, зялеза, гар, дым… Дыханьне забiрала. Iшоў на працу малады, гадоў з дваццаць. Пасьля дванаццацi гадзiн, вяртаўся ў цесны й няўтульны пакой зусiм нямоглы, быццам гадоў пяцьдзесят на плечы ўзьлезла. Улетку, калi жыцьцядайнае сонейка на двары зьзяла, тэмпература ля печы пякельная была. Пацеў, салёныя таблеткi глытаў. Нап'ешся сьцюдзёнай вады, цячэ цурком пот, слабее арганiзм i зноў сушыць смага.

Нялёгка, нясоладка было. I цэлы час, пра тую нечысьць i гарачыню пякельную, праз асьлепленыя полымем вочы, праз сьцiсканьне паса на жываце, недаяданьне й адкладаньне тых марных заработкаў у банк, праз усё гэта як збаўленьне, як чысьцiня й хараство радасьцi сьветлае, маячылася воддаль родная, дарагая "абяцаная зямля". Яна мярэжылася бязьмежнай зялёнай, сакавiтай нiвай, крынiцай жывой вады, пахучымi й грацыёзнымi сёмушнымi бярозкамi, прыгажунямi-хвойкамi, задаволенай i шчасьлiвай сямейкай за абедным сталом у чыстай хаце са здаравенных круглякоў, няўрымсьлiвым стаеньнiкам у ваглоблях i яшчэ дзiвоснымi, зоркамi абсыпанымi Калядамi, а часам i вялiзным, белым сьнежным прасторам у пагонi сабак за зайцамi. "Зямля абяцаная" трымала й падбадзёрвала, спадзяваньнямi плённае восенi прынаджвала, зоркай усходняй запаветнай на сьветлым гарызоньце зьзяла.

Хто-ж ён i адкуль? Бедны, найнiжэйшы зь нiзкiх чалавек-ноль.

Як рэдка каторы, цанiў Сявенька працу, бо праца — шлях да дабрабыту, годнасьцi, чалавецтва. I яшчэ праца дасьць такiя ўмовы, што дазволяць яму паказаць фiгу ўсiм паном i падпанкам, гультаём i прайдзiсьветам. Цi-ж не ў Сьвятым Пiсаньнi сказана, што "у поце чала твайго здабываць будзеш хлеб свой"? А калi Гасподзь Бог сказаў так, выгнаўшы абiбока Адама з раю, дык цi мог ён, Сявенька, супярэчыць гэтта?

I прыгадваў яшчэ далейшае мiнулае, калi на розных паноў i падпанкаў працаваў. Салёны пот залiваў вочы i адно ледзь на сьцiплае пражыцьцё хапала. Амэрыка неадступнай марай цягнула. Пастанавiў заашчадзiць на дарогу, паехаць, зарабiць грошы, а тады будучыню на пагвалчанай зямлi, пад зьдзеклiвымi чужнiкамi будаваць. Пры доменных печах маладосьць i асноўныя сiлы пакiнуў, але на бацькаўшчыну ня з пустымi кiшэнямi вярнуўся.

Старая вёска, як i раней, у непрагляднай будзёншчыне кешкалася. Спачатку палоскi былi шырынёй, як жабе пераскочыць. I ўсё яшчэ бацькi зямлю мiж сыноў дзеляць. Калi так трываць будзе, дык хутары да камарынай лыткi змалеюць. Рук да працы процьма, грошы гаспадараць, выкарыстоўваюць нядолю народную.

Нарэшце вырас, пераплюнуў усiх у вёсцы Амэрыканец Сявенька. Вялiзны кавалак зямлi купiў. Стары кавалер зь зямлёй i капiталам. Найпрыгажэйшыя дзеўкi налётам замуж пруць. Як смала, Марылiны бацькi прылiплi. Грашыць няма чаго: дзяўчына першай красы й маладосьцi была. Бяры кахай, сямейку разводзь, жывi ды пасьвiстывай, бо наймiтаў хапае. Ад гару й сьпякоты пiтсбургскай доменнай печы ўзьлез Сявенька на багаслаўленае сёмае неба.

Адылi ня ўсьпеў як мага разгарнуцца, пачало крышыцца-валiцца старое, наплыло й насела новае. Басота, каторай не дазволiў-бы пераз парог свае хаты пераступiць, дзякуючы нейкай нечысьцi, што ў Расеi верх узяла, цяпер сумленным i працавiтым людзям загадвала. I ня вiдаць было нiякае палёгкi, нiякага зьнiча ў цемры.

Сявенька зiрнуў на вупраж. Новы падсядзёлак трэба было-б справiць, падпруга й хамут ужо таксама працёрлiся. "Нiхай яно пропадам прападаiць, жыцьцё гэткае", — думаў. Як нi старайся, рукi да працы не гарнуцца. На каго-ж працаваць? Леташнiх падаткаў ня выплацiў, а дзе там ужо сёлетнiм раду дасi. I яшчэ, як на сьмех усiм, панадзiў да жонкi брыда гэты, каб яго зямля не насiла. Ён-жа — начальнiк цяпер. Баба апраўваецца, што, маўляў, у выпадку чаго дык ня вывезуць, можа, Косьцiк заступiцца. Чорт яго, лiха такое, разьбярэ. I марыўся бяссоньнiцай Сявенька, гаротнiк ззамоладу, гаротнiк у Амэрыцы й гаротнiк цяпер, калi гады с паўдня спаўзаць пачалi.

Iдучы пад хату, зiрнуў Сявенька на нiвы свае. Ды яны ўжо й не ягоныя, бо цяпер "народная ўлада" лапу налажыла. Зямля-матка, зямля-кармiцеклька, яна, як часьць цела твайго, прадаўжэньне жыцьця жывога, цяпер сiратой бяз догледу пакiнутая, на глум чужнiкамi ўзятая, ужо пустазельлем, сьвiрэпкай, лебядой i асотам зарастала. Адмiрала, пусьцела нiва й паволi расла пякучая, вялiкая пустка ў грудзёх гаспадара руплiвага. Цудоўна зелянiлася за бальшаком прасторная сенажаць. Ледзь стрымлiваў Сявенька сьлёзы. Адвярнуўся ў iншы бокi спасьцярог як воддаль зелянеў на гарбе Гараваткi маестатычны Архiп. Колькi пакаленьняў продкаў пазiрала на яго? Па iм варажылi людзi пагоду, ён быў сымбалем устойлiвасьцi процi навалаў i лiхалецьцяў. Масу асколкаў ад розных войнаў у драўнiне сваёй трымаў. Што яшчэ чакае гэтага гiганта?

Сявенька падыйшоў да плоту, асьцярожна адчынiў i зачынiў весьнiчкi й адно тады спасьцярог ля падстрэшша хаты самакат. Ледзь ня выпусьцiў з рук дзьве цэнныя лiтроўкi нафты. Цень ад клецi падаўжэў на чатыры росты чалавека. Дзьверы ў сянёх былi прычыненыя й ня вiдаць было нiдзе анi малога Валодзькi, анi Марылi. Хлопчык, пэўне-ж, сьпiць у гэтым часе. Падбег да Сявенькi й пачаў лiзаць, цiха скуголячы, руку сабака.

— Пашоў вон! — сыкнуў гаспадар.

Сабака пранюхаў нядобры гаспадароў настрой. Ён прылёг на пярэднiя лапы, вiнаватымi вачмi пазiраў на чалавека, быццам прабачэньня просячы.

— Iдзi ў будку, кажу! — гукнуў Сявенька.

Азiраючыся, сабака адыйшоў.

Сявенька затрымаўся перад самакатам ля парогу. Дрыжэлi рукi й бязьмежная злосьць абцугамi цiснула сэрца, скорыла дыханьне. Рука выцягнулася да дзьвярэй, павiсла й апусьцiлася. На зьняможаным твары мiльганула ледзь заўважная ўсьмешка. Азiраючыся на бакi, прыгнуўшыся, Сявенька накiраваўся за вугал хаты. Iшоў паволi, асьцярожна, прыблiжаўся да вакна са спальнi. Зiрнуў уверх i спасьцярог адчыненую фортачку. Здалося, што да вушэй даляцеў басавiты мужчынскi голас. З гэтага боку хаты, ля сьцяны, рос малiньнiк у перамешку з крапiвой. Перад самым тварам, нешта моцна лопнула паветрам, выскачыла з малiньнiку. Перапалоханы гаспадар аж прысеў. З гнязда нясушку сагнаў. Курыца закудахтала на ўсю шырыню свае глоткi й шмыгнула за вугал хаты. Забыўшыся, ледзь ня вылаяўся Сявенька ўголас, але ў час стрымаўся. Тады спасьцярог, што левай нагой у яйкi ўквэкаўся. I мiльганула злосная думка, што Марыля, — нашто ўжо калi працавiтай была, цяпер навет за нясушкамi не глядзiць.

— Чуеш? Курыцу нехта сагнаў.

Марылiн голас, праз фортачку. У голасе — заклапочанасьць. Сявенькава кроў малаткамi бiла ў скронi. Здавалася, што тыя ў спальнi празь сьцяну пачуюць.

— Сабака, можа, — адказаў абыякавы Косьцiкаў голас.

— Ты, Косьцiк, любiш мяне?

Ласкавы Марылiн галасок, той самы, што яму некалi розныя салодкiя пяшчоты абяцаў.

— Нiхай сабе, люблю, — адказаў абыякавы бас.

— Косьцiк!

У голасе трывога.

— Га?

— Думаеш, што раскулачаць i вывязуць нас?

Трывога ў голасе расла.

— Так.

— Дык як будзiць? I старога, i малога й мяне?

— Усiх, — адказаў цьвёрды й аўтарытэтны бас.

— Ай-яй-яй!

Здалося Сявеньку, што заенчыла сучка. Ён рукавом абцёр пот з твару. Нос цягнуў рэзкi пах мяты.

— Я-ж табе сказаў, што рабiць. Стары ёлуп многа золата маiць. Вымантажыш, дасi мне, дык астанешся.

Млоснасьць корчыла Сявенькавы каленi, слабiла ўсё цела.

— Ты гэта сур'ёзна, цi што?

— Раз кажу, дык сур'ёзна, — цьвёрда адказаў Косьцiк.

Хвiлiна маўчаньня.

— Каб гэта магла… Чорт ведаiць дзе ён яго хаваiць.

— Як захочаш то сумееш. Ты-ж ягоную слабiну знаеш.

Жончын галасок паволi й мэтадычна рэзаў Сявеньку на балючыя кавалкi. Здавалася, што няма для дыханьня паветра. Нехта завалодаў мазгамi, гнаў думкi на нячыстае й кружылася галава. Сьцiснулiся зубы. За фортачкай скрыпнуў ложак.

— Ты, што гэта сягоньнiка ўсхадзiўся? Мала табе яшчо?

У голасе — пажаданасьць.

— А табе шкада? Змылiцца яна, цi што? — зарагатаў Сабакевiч. — Цi можа старому астаўляiш?

— Сьлiнька той! Каб ён мог! Насапецца, запыхцiць, як кавальскi мех. Абрыдзеў ужо.

Пагардлiвы, зьмяiны, з тоненькiм, ядавiтым джалам, голас. Джала пеканула Сявеньку пад самае рабро. Перад вачмi замаячылiся чырвоныя, зялёныя й сiнiя кругi. Дрыжэлi рукi. Але ўжо Сявенькавы ногi борзда нясьлi яго навокал хаты. У сянёх ля дзьвярэй, са сталярскага стала рукi схапiлi тапор.

Таго самага дня, калi сонца садзiлася за Гаравацкую пушчу, Бурачыха вярталася з Гацяў. Ад гасьцiнцу пайшла чыгункай, пералезла праз плот на Сявенькаў хутар. Бурачысе нiкуды не сьпяшылася i яна разглядалася навокал, паўз Сявенькаву пуню кiравалася на бальшак, за якiм чакаў дом. Ля пунi спынiлася, прыслухалася. Навокал нiкога ня вiдаць было, адно з хаты далятаў зьняможаны плач дзяцiны, а ў дварэ скавытаў сабака. Бурачыху ня зьдзiвi-бы звычайны дзiцячы плач. Цi мала дзе й калi дзецi плачуць. Але плач Марылiнага Валодзькi насычаны быў зьняможаным хрыпам, такiм, якi чуеш у дзiця, што плача доўгiя гадзiны. Бурачыха стаяла й мяркавала. I сабака скавытаў дзiка, зусiм неяк непасабачаму.

Жанчына хуткiм крокам рушыла на двор. Здалёк пабачыла адчыненыя ў сянёх дзьверы, збоку самакат. Сабака не забрахаў, як звычайна, а кiнуўся ў ногi, вiшчаў зь нейкага дуру. Бурачыха на момант спынiлася. Дзяцiны плач перайшоў у цяжкi, зьняможаны хрып.

Яна ступiла на прыступак ля парогу сяней i зiрнула ўглыб, ды ледзь на нагах утрымалася. На бэльцы, пад паваленай драбiнай вiсеў чалавек. Бурачыха закрыла твар рукой i тады зноў, быццам хочачы ўпэўнiцца, што гэта не зьява, зiрнула яшчэ раз налева. Новая, з таўстой сiвой пянькi, вяроўка ўелася ў шыю й неяк дзiўна задрала ўверх Сявенькаву бараду. Жанчына манiлася падыйсьцi блiжэй, прыгледзецца, але з хаты прынадзiў яе хрыплы галасок i яна шырака адчынiла дзьверы.

На парозе, ля дзьвярэй спальнi, запэцканы ў чырвонае, засьлiнены, жахлiвы, ледзь яго пазнаць, тросься й хрыпеў малы Валодзька.

— Госпадзi мой нябесны! — жахнулася Бурачых й падыйшла да адчыненых дзьвярэй спальнi. Вочы яе шырэлi й здавалася, што вось-вось зь ямаў твару выскачуць. Звычайна лагодны твар перацяўся жахлiвым перапалохам. Пачалi дрыжэць вусны, рукi, жанчына пахiснулася i, як цяжкi мех, асунулася на падлогу побач закрываўленага хлопчыка.

41

Выпрастаўшы босыя ногi на калясцы, Янук пусьцiў вольна лейцы й кабыла йшла гасьцiнцам бяз прынукi. Адно ўважаць трэба было на грузавыя аўтамашыны. Янук не бачыў чэрвеньскага хараства прыроды: нi зелянеючых лугоў, нi прыбранага, быццам на Сёмуху, лесу, нi жоўцi красак побач дарогi, нi кучаравых, як бараноў, хмарак на блакiтным небе. Змучаны хлапец ехаў у паўдрымоце.

Ад часу, калi зьявiўся дзядзька Хвёдар, адбылiся ў Бахмачоў перамены. Перш за ўсё параiлi Януку кiнуць школу й пайсьцi працаваць на пошту. Бацька зь недаверам аднёсься да братавай думкi, што лепш у калгас iсьцi раней чым пасьля, бо ўсяроўна ня выкруцiшся. Хоць штучнае акупантава дзяцiшча ўжо спавiвалi ў Лiтоўцах, хоць i заявiла яно аб сваiм узыходзе на гiстарычную лiтоўскую плятформу хрыплым Пятуховым голасам, не хапала яму жывога й здаровага дыханьня. Забойства Косьцiка, Марылi й самагубства Сявенькi да глыбi страсанула вёску, прынесла непажаданыя насьледкi. Як узгарэўшы, пачаў цяпер праяўляць надзвычайную «бдзiцельнасьць» Лявон Шпунт, асаблiва-ж пасьля таго, як патрымалi яго ў НКВД, дзе, як мяркавалi, насьпяваў цэлую лiсту кандыдатаў у далейшаыя падарожжы. Забралi Антося Дзеркача, старога Бурака з жонкай, пацягалi, але выпусьцiлi языкаватага лекара Зянькевiча. Прыцiхлi людзi ў начоўках лiтоўскiх. Сявенькава й Буракова, — дзьве найбольшыя гаспадаркi ў Лiтоўцах, — сталiся асновай калгасу "героя Чапаева". Ня ў прыклад iншым, новасьпечаныя калгасьнiкi бралiся за гаспадарку, як агонь за мокрае. Зноў пайшлi чуткi пра далейшае раскулачваньне багацейшых сялянаў, на сходах часта да хрыпаты гучэў гiстэрычны Шпунтоў голас. Сам старшыня таго ненатуральнага дзецiшча, Сымон Пятух далей смуродзiў цыбуком з карашкоў, хадзiў бадзёра мабiлiзаваць "адзiналiчнiкаў". Людзi, звычайна, адкуплiвалiся самагонкай i, такiм чынам, Пятуховы энтузiязм да гаспадаркi часта-густа расплываўся ў алькагольнай ханжы. Учарашнiя сябры камбеду, цяперашнiя калгасьнiкi, ласыя на чужое марудзiлi, азiралiся па бакох i шматлiкiя ўжо бачылi, што "канчалася кату масьленiца". Аднаасобнiкi, у тым лiку й Пракоп Бахмач, памалу кешкалiся ля сваiх гаспадарак, сачылi як замыкалася ўдушлiвае кола. Хвёдараў паварот з глыбi Расеi падмацаваў Пракопа, даў спадзяваньнi, што на ўсялякi выпадак, калi прыйдзе патрэба, зьявяцца на помач «плечы». Навет Лявон Шпунт адносiўся да яго накш чым да iншых, зусiм не насядаў, а Пятух i зусiм абмiнаў, бо ведаў, што не чакае яго нi гарэлка нi пашана ў Бахмачовай хаце.

Паралюш сялянскага жыцьця йшоў побач зусiм няпрыхаванай трывогi. Чакалi нечага новага, быццам яшчэ горшага й нiхто ня мог вызначыць у якой хворме гэнае нешта мае выявiцца. Навет дзед Якуб зрабiўся бурклiвым, радзеў на сваей прызьбе, грэўся. Мо спанатрыў, што перапалоханыя людзi на давер скупiлiся. Зiма даўным-даўно адыйшла на поўнач, але загнязьдзiлася ў сэрцах сялян лiтоўскiх зiма яшчэ жахлiвейшая, — тая, што запаволiла й часткова спаралiжавала самае звычайнае жыцьцёвае тэмпа.

Дзесь за межамi й далей той калiшняй «моцарствовай» многа глуму нарабiў «немiц». Пасьля маланкавых паходаў на тры бакi сьвету, прытаiўся дзесь i цiкаваў новую здабычу бэрлiнскi абжора-груган. Цi ягоны страўнiк не палягчэў яшчэ перад новым нападам, цi ня вымяркаваў зь якога боку насесьцi на новую ахвяру…

Панавала немач i роспач. Сьцiскалiся злосна зубы, бездапаможна ў малiтвах да Бога складалiся далонi. Блудзiў сялянскi зрок па пагвалчаных нiвах i млелi ногi ў чэргах перад дзяржаўнымi крамамi. Чужнiк-гвалтаўнiк рукамi "ваiнствуюшчых бязбожнiкаў" зачыняў сьвятынi, ськiдаў зь вежаў крыжы. Разбуралiся адвечныя асновы. Што прыйдзе заўтра? — Нiхай хоць чорт прыдзiць, абы пiрамена, абы лепi было жыць, — гаварылi ў роспачы людзi.

Тымчасам чужнiкi новым «налогам» запрэглi сялянскiх коней. У Гацях ля чыгункi зладоўвалi й насыпалi вялiкiя й даўгiя валы каменьня зь лiку "па трыццаць кубаметраў на лошадзь". Каменьне ладавалi на цягнiкi, адвозiлi некуды на будову лётнiшчаў. Iншыя-ж звозiлi каменьне аж у Слабаду. На роўным узвышшы за вёскай масьцiлi шляхi для самалётаў зьняможаныя, галодныя, абдзёртыя нявольнiкi, прыгнаныя сюды Бог ведае зь якiх глыбiняў "нiаб'ятнай".

Янук адпрасiўся з працы на пошце, каб памагчы бацьку вывезьцi "па трыццаць кубаметраў ма лошадзь". Вялiкае каменьне, што мог падняць цi ўскацiць па дошцы на каляску, браў з адхонаў чыгункi, з Гараваткi й калiшняга панскага поля. Цяжкага возу не накладаў, каб кабыле пасобiць. Цяпер Янук ехаў паволi дамоў i мяркаваў, цi ўсьпее яшчэ адзiн воз да захаду сонца наладаваць i ў Гацi завезьцi. Заробленыя грошы па аднаму чырвонцу на кубамэтар, прыабяцаў яму бацька на касьцюм.

Янук спынiўся на абочыне гасьцiнцу, зьлез з каляскi, разглянуўся па бакох i з прыдарожнага, сьвежа скошанага, ужо падсохлага сена ўськiнуў вялiкi ахапак у каляску. Далей ехаў паволi. прыжмурыў вочы, думаў пра розныя апошнiя падзеi й бачыў перад сабой адно руды кабылiн зад, што раўнамерна гойдаўся на бакi, хвост, што часта па бакох сьцёбаў ды адвiслую на правы бок грыву.

— Янучок! Ты што, заснуў гэта?

Дзявочы сьмяхотлiвы галасок празьвiнеў над левым Януковым вухам i аж спалохаў яго. Побач, на самакаце зьявiлася Дуня. Пышнай усьмешкай зьзяў яе загарэла-асмужаны, радасны тварык. Даўгiя, мяккiя валосы перавязала блакiтнай касынкай, а паркалёвая, жоўтая сукенка зьвiла дробнымi ружовымi краскамi. Зь пяшчотна адчыненых поўных ружовых вусенак вызiралi роўныя, белыя зубкi. Зухавата-прынадныя вочы зь хiтрынкай-праменьчыкам пазiралi на хлапца.

— А ты адкуль узялася?

— Зь неба звалiлася. Ха-ха-ха!

— Гэта табе на небе самакат далi?

— О так! Сьвяты Мiкола даў! Ха-ха-ха!

Янук зручна перахiнуўся праз бок каляскi i ўшчыпнуў Дуню за бок.

— Ах ты, нягоднiк! Няможна так! Скажу маме, дык яна цябе вылупцуiць, сьмяялася дзяўчына.

Дуня абаперлася правай рукой аб борт каляскi й так хвiлiну ехалi моўчкi. Янук пазiраў на поўныя дзяўчынiны грудзi, гладзенькi падбародак, круглую, як адточаную добрым майстрам, шыю i далей унiз, дзе рама мужчынскага самакату зусiм загалiла Дунiны ногi.

— Адкуль-жа ты самакат узяла?

— Казала табе, што сьвяты Мiкола даў, ха-ха-ха, — рагатала дзяўчына.

— Гэта, мусiць, сьвяты Мiкола некага раскулачваць памагаў… Га-га-га! — зарагатаў Янук.

Макатунiшка нiчога не адказала, адно зiрнула на яго скоса.

— Ты з Гацяў едзеш? — спытаў Янук.

— Ага.

— Школу скончыла?

— На днях ужо.

Зноў хвiлiна маўчаньня. Мiнулi чугуначны пераезд.

— Ты знаеш што, Янучок?

— Ну?

— Даўно з табой пагаварыць хацела.

— Гавары.

Бурклiвы Янук прыгадаў цi адну жаўнерскую руку, што гарнула-тулiла гэту дзяўчыну на вечарынах, яшчэ цяпер зьвiнела ейнае хiхiканьне ў цемры. Кальнула ў сэрца. I стаяла яна побач, як цудоўная, пышна расьцьвiўшая зьява, зь беленькiмi зубкамi, мяккiмi вусенкамi й выклiкаючымi на паядынак вачмi-васiлькамi. Стаяла ўдзень i ўночы. I нараджалiся думкi. Часам, у юнацкiх снох, сядала яму на каленi, моцна-моцна гарнулася-тулiлася, горача, да страты прытомнасьцi цалавала. Зьява вялiкая, як цьвiтучае жыцьцё, як цудоўная вясна, як сьветлая крынiца.

Але вось зьявiлася яна побач, тымi васiлькамi скрабла-вярэдзiла кволыя струны. I ня мог Янук проста ў вочы ёй зiрнуць. А дзяўчына, нахабнiца, зводзiла, быццам у самае нутро ягонай душы зазiрнуць намагалася.

— Як тут во так пагаворыш…

— А чаму не?

— Давай паглядзiм, што ў лесе робiцца.

— А кабылу дзе дзець?

— Прывяжы, нi ўцячэць.

Янук падумаў.

— Трэба было-б яшчэ воз каменьня на станцыю завезьцi.

— Нiкуды яно нi ўцячэць, каменьне тваё. Здаганяй мяне!

Дзяўчына раптоўна нацiснула на самакат i гонка пусьцiлася гасьцiнцам, аж хвост касынкi з пушыстымi валосамi забаўляўся. Янук пугай сьвiснуў над кабылай i сьцебнуў па бакох лейцамi. Кабыла трушком пабегла за дзяўчынай. Дуня азiралася, махала рукой, падганяла… Уехаўшы ў Гаравацкую пушчу, яна павярнула направа ў бочную дарогу. Гэтта лес быў густы, колы стукалi па карэньнi. Дуня пад'ехала яшчэ добры кавалак, павярнула налева й на малой паляне зьлезла з самакату. Янук прывязаў кабылу да камля бярозы, адпусьцiў падпругу, узяў з возу й падкiнуў ей сена. Азiрнуўся. Самакат ляжаў пад хвояй, а дзяўчыны нiдзе ня было вiдаць.

— Ку-ку! Ку-ку! Лавi зязюльку!

Звонкi галасок прыляцеў зь левага боку й рэхам адгукнуўся ў глыбi пушчы. Скосныя праменьнi сонца залацiлi маладое лiсьце, нос казытаў арамат красак. Воддаль дзесь закукавала запраўдная зязюлька. Янук скочыў у гушчар налева.

Бярозанька, сасоначка. паклiч майго мiлёначка. Жду хвiлiнку, жду я дзьве, ды мiлёначак ня йдзець.

— Гэта, раней няведамая Януку песенька даляцела да яго з глыбi лесу з правага боку. Не марудзячы, хлапец кiнуўся туды. Дрэвы парадзелi. Як матылёк, дзяўчына пырхала ад аднаго дрэва да другога навокал паляны. Янук нагнаў яе i ўчапiўся за руку. Дуня зручна крутнулася, падставiла нагу й хлапец не агледзеўся, як ляжаў на траве, а а Макатунiшка гарэзьлiва ўсьмiхалася, з вышынi пазiрала яму проста ў вочы.

— Даганяў мяне, пакуль цябе нi злавiла! Ха-ха-ха!

Янук схапiў яе за нагу й пакацiў.

— Я-ж цябе цяперака нашчакачу!

Бахмач казытаў за бакi, за грудзi, а дзяўчына-рагатуха аж заходзiлася ад сьмеху. Ён спынiў казытаньне, пачырванеў, сарамяжлiва паглядзеў на грудзi, што хвалявалiся пад тонкiм крамным паркалем, на поўадкрытыя вусны, гарэзьлiвыя вочкi. Дунiны рукi схапiлi хлопца абцугамi й сьмела, прагавiта прыляглi да ягоных дзявочыя вусны. Янук адчуваў п'яную асалоду. I вусны, i краскi, i выразна чутнае бiцьцё Дунiнага сэрца зьлiлося зь недалёкiм кукаваньнем зязюлi, зь iншымi птушынымi сьпевамi. Хлапец шыбаваў дзесь над хмарамi да цудоўных, нязьведаных вышыняў. Дзяўчына адняла вусны.

— Янучок, ты мой мiленькi, якi-ж ты дурненькi, — сказала.

— Чаму?

— Цi-ж ты ня вiдзiш, што цябе люблю? Чаго-ж стыдаiшся?

— I я…, - зацяўся Янук, зiрнуў набок, — цябе люблю…

— Дай мне сваю руку, — загадала, ды схапiла левую Янукову руку.

— Ты калi шчупаў дзяўчыну?

— Што?

Яна павяла Янукову руку пад сукенку й зноў прагна прылiпла да ягоных вуснаў. Хлапец дрыжэў, набухаў, здавалася, як пузыр, што неўзабаве лопне. Млоснасьць i павышаны пульс зусiм адурманiлi яго. Здавалася, што перагарыць з напружаньня. I калi ўжо зусiм забрала дыханьне, дзяўчына прахапiлася, адпiхнула яго й чырвоная, палкая, цяжка дыхала.

— Хацеў-бы, можа! — сказала глухiм голасам i пагрозьлiва памахала пальцам. — На бярозцы грушы растуць!

— Я-ж табе пакажу, як зводзiць, нястыднiца ты! — крыкнуў злосна Янук.

Дуня нырнула мiж дрэваў i пакуль задыханы Янук выбег на паляну, яна ўжо цiснула на ступнi самакату.

У тую ноч доўга ня мог заснуць Янук Бахмач. Трызьнiлася й зводзiла Дуня, а кабыла зь цяжкiм возам каменьня напiнала гужы й нiяк не магла ўзабрацца на ўзгорак на гасьцiнцы.

Таронта, 1971–1973

Оглавление

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

Реклама на сайте