«Дзярлiвая птушка»

Кастусь Акула Дзярлiвая птушка

Ад Аўтара

Сёлета мiнае трыццаць гадоў ад часу масавага нiшчэньня беларускiх кнiжкаў у БССР. Зьнiшчана каля 2000 назоваў накладам звыш за 10 мiльёнаў. Сказаў-бы хто, што чужак-калянiзатар, высяляючы беларускi творчы й кiруючы элемэнт у Сiбiр, разбураючы культурныя асновы паняволенага народу, пераняў прыклад ад свайго блiзьняка-пачвары 20-га стагодзьдзя — гiтлераўскае Нямеччыны. Гэта не зусiм так. Беларускi навуковец С. Брага ў сваёй працы «Доктар Скарына ў Маскве» грунтоўна даводзiць, што Маскалi спалiлi Скарынавы кнiгi ў Маскве, калi слаўны сын зямлi беларускае, выдатны навуковец i першадрукар завёз iх туды для пашырэньня.

Улада маскоўскiх цароў, баяраў i царкоўнiкаў абапiралася тады на гвалце й народнай цемнаце. Яны пiльна сьцераглi, каб нiякi сьветач звонку не разагнаў цемры — асновы iхнага панаваньня. Усё, што бязь iхнага дабраславенства пранiкала ў Маскоўшчыну, падганялi пад агульны назоўнiк «хулы» i «ерасi». Баялiся, каб сьвятло навукi й праўды не дайшло да простых людзей. А Скарына-ж якраз i перакладаў на беларускую мову й друкаваў кнiгi Сьвятога Пiсаньня «для пажытку й дабра люду паспалiтага».

Ёсьць выразная паралель мiж лёсам Скарынавых кнiгаў у Маскве й тых, што амаль чатыры стагодзьдзi пазьней маскоўскiя калянiзатары спалiлi ў Менску. Тут i там Маскалi нiшчылi беларускiя навуковыя й культурныя каштоўнасьцi, бо баялiся, каб народ не пазнаў праўды й ня стаўся вольным.

Што-ж супольнага маюць гэтта прыгаданыя барбарскiя ўчынкi Маскалёў iз творам «Гараватка»?

Канкрэтную творчую працу над «Гараваткай» папярэдзiлi доўгiя роздумы. Творчая йдэя мусiла дасьпець, трэба было яе вынасiць у сэрцы. Падчас гэтага выношваньня цi раз даводзiлася шкадаваць, што няма пад рукою сырца — значыцца, розных гiстарычных i мэмуарных матар'ялаў, што памаглi-б зазiрнуць у народную мiнуўшчыну. Чужакi-акупанты стагодзьдзямi забаранялi народу тварыць свае культурна-навуковыя скарбы, нiшчылi ў цяжкiх умовах створанае, зацiралi-замяталi сьляды нашых продкаў, каб нашчадкi былi сьляпыя.

I на зьмену прыходзiлi iншыя думкi. Як-жа гэта сталася, што народ нашы, доўга прыгнятаны-ганьбаваны, пазбаўлены сваёй царквы, навуковых i культурных iнстытуцыяў, арганiзацыяў, даведзены да жахлiвае рабскае галiты, зусiм бязпраўны, так заняволены, што ўжо пазьней, каб выплысьцi з гэтага жахлiвага бяздоньня, мусiў насамперш дамагацца «людзьмi звацца»; як-жа народ гэты ня толькi ператрываў, але й захаваў сваю чыстую, багатую самабытнай культурай, народную душу? Дзе й у чым сакрэт народнае ўстойлiвасьцi?

Адказу давялося шукаць мiж жывых, намi знаных людзей. Гэтыя людзi жылi з намi й побач нас. Трэба было адно ўмець iх бачыць, да iх прыслухоўвацца. У безпрасьветнай цемры яны выглядалi простымi, звычайнымi. Адылi яны розьнiлiся ад iншых тым, што тварылi, вялi як умелi, ды безаглядна змагалiся з чужнiкамi за свой быт i правы. Прыгадайце непiсьменных, можна сказаць, вусных паэтаў i казачнiкаў, вясковых мудрацоў, таленавiтых мастакоў-самародкаў, сьпевакоў, якiм чужнiкамi былi пазачыняныя ўсе дарогi ў людзi. Народны фальклёр гэта-ж ня што iншае, як вялiкi багаж народнага мастацтва й мудрасьцi, якраз во створаны гэтымi людзьмi. У вольнай сваёй дзяржаве, здабыўшы навуку, гэтыя людзi вялi-б за сабой народ, былi-б ягонай славай. Колькi-ж нашых талентаў змарнела, або, выхапленых з народнае гушчы чужнiкамi-калянiзатарамi, пасьля сталася красой i славай чужых дзяжаваў i культураў!

Гэтыя народныя мудрацы й самабытныя творцы якраз i былi тымi жыцьцядайнымi клеткамi, празь якiя ў чужой няволi пульсавала беларуская нацыянальная кроў. Гэта ў найбольшай меры былi тыя ўстойлiвыя каранi, якiх ня мог падсячы чужы барбар-прыблуда. Падчас народных паўстаньняў яны выходзiлi на перадавыя пазыцыi, вялi за сабою народныя масы.

Народныя асiлкi-волаты, трывалкiя й устойлiвыя ў штодзённай злыбядзе, сьцiплыя й гэройскiя ў змаганьнi, мудрыя й непрымiральныя да народных ворагаў, ёсьць славай i натхненьнем наступных пакаленьняў. Цi-ж ня варты яны таго, каб знайсьцi ў нашай лiтаратуры другое нараджэньне?

Працэс падсяканьня чужнiкамi нашых народных карэньняў, устойлiвасьць i рост гэтых карэньняў, цяжкое змаганьне з чужой навалой — тэма вялiкая, удзячная й цiкавая. Яна даўно клiча да працоўнага варштату тварцоў беларускае культуры.

«Гараватка» — гэта сьцiплая спроба адлюстраваньня кароткага, але як-жа бурлiва-жахлiвага адрэзку нашае гiсторыi. Твор разплянаваны на тры кнiгi. У «Дзярлiвай птушцы» мо дарма нехта спадзяваўся-б знайсьцi поўнае мастацкае й жыцьцёвае завяршэньне асобаў i дзеяў.

Дарэчы, колькi словаў аб адмоўных пэрсанажах.

Вырадкi, што ёсьць у кожным грамадзтве й народзе, быццам тая буза на чыстай крынiчнай вадзе, засьмечваюць народны арганiзм. Калi-ж чужая ўлада намагаецца падпарадкаваць гэты арганiзм шляхам разкладаньня, нiкчэмнiкi гэтыя стаюцца шкоднымi й ненажэрнымi бацыламi — упiваюцца ў жывы мякiш народнага цела, iдуць на здраду сваiм i на службу ворагам. Калi прыгадаеш, што за панаваньне над нашым народам вось ужо даўно змагалiся дзьве цi тры варожыя сiлы, усьведамiш латва, чаму гэтыя вырадкi-нiкчэмнiкi былi ў вялiкiм попыце.

У «Дзярлiвай птушцы» яны адно пачынаюць расьцi. Выплывуць яны наверх i ўзбуйнеюць цi, як кажа народ — вырастуць iм рогi — калi працавiтыя й богалюбiвыя нашыя людзi апынуцца пад «роднапартыйнай» уладай цi пазьней яшчэ пад ботам «гэрэнфольку».

Наапошку, ад iмя выдавецкае супалкi «Пагоня» я многа забавязаны тым нашым суродзiчам на выгнаньнi, каторыя фiнанасава памаглi выдаць гэтую кнiгу. Усiх гэтта не магу прыгадаць, дый некаторыя з розных меркаваньняў не жадаюць публiчнае падзякi.

У першую чаргу выданьне кнiгi грашова падтрымалi наступныя асобы, каторым належыцца вялiкая ўдзячнасьць: А. Протас, iнж. В. Станкевiч, С. Карнiловiч, К. Каранеўскi, ген. Ф. Кушал:, д-р Б. Рагуля, А. Субота, Б. Данiловiч, В. Стома, Н. Сiльвановiч, д-р Я. Сажыч, iнж. Ч. Ханяўка, мгр. П. Манькоўскi, А. Монiд, А. Маркевiч, д-р Л. Трусэвiч, В. Касьцюкевiч, М. Нiкан, д-р В. Васiлеўскi, д-р Ул. Бакуновiч, Ч. Будзька, мгр. В. Навiцкi, С. Гутырчык, Л. Стагановiч, П. Кажура i Ўл. Курыла. Вельмi дзякую Брату ў Хрысьцеа. Яну Пятроўскаму, каторы сходнай цаной за друк, зычлiвымi парадамi дый борздым i добрым выкананьнем друкарскае працы цi не найбольш спрычынiўся да хуткага выхаду першае кнiгi «Гараваткi» ў сьвет.

К. Акула

Дзярлiвая птушка

Сьвятой памяцi бацькоў

О, БЕЛАРУСЬ!

Тваё мiнулае ў мармурах не застыла I медзьдзю-бронзай не зьвiнiць. Яно ня знае готыкi, антычных стыляў, Ня знае колераў сузорчатых зарнiц. Яно пахавана ў глыбокiя курганы, Крывёй-бальзамам гоiць сны. Твой гэнiй, у мiнулым паруганы, Да славы ўзьнiмуць вольныя сыны. Ты сiлы трацiла свае дазваньня; Цябе абплакаў на кургане клён. Штогод тваё спраўлялi ўкрыжаваньне, Штогод гiсторыi праклён. Таму й мiнулае ў мармурах не застыла I медзьдзю-бронзай не зьвiнiць. Яно ня знае готыкi, антычных стыляў, Ня знае колераў сузорчатых зарнiц. Язэп Пушча

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

I

Янук раз-пораз спыняўся й ляскаў пугай. Сярэдняга росту калматы руды сабака Тапсiк, сьцямiўшы, што павесялеў пастух, з уцехай падскокваў уверх на ляскат пугi й зьвяглiва, быццам сьмяючыся, брахаў. А хлопчык, — як i належыцца такому ўсяўладнаму сабачаму гаспадару, — то пагражаў сабаку пальцам, то, прыкiдываючыся, касавурыўся на яго, быццам за тое, што той замнога дазваляў сабе панiбрацтва. Яшчэ ямчэй размахваўся прадаўгаватым i гнуткiм вiшнёвым пугаўём, манiпуляваў iм так, каб вуж пугi, асаблiва той цяненькi, зьвiты з адборнае пянькi кончык яе, з тонкiм посьвiстам гвалтоўна рэзаў паветра. Ляскат войстрым рэхам трывожыў суседнi бор, а пастушок пiльна надслухоўваў ягонае водгульле.

Калi-б хлопчык ведаў модныя словы, то мог-бы сказаць, што той цянюсенькi кончык пугi, па-майстэрску зьвiты бацькам з пазычанай цi купленай у кагось пянькi, меў дэмаралiзуючыя для статку ўласьцiвасьцi. Вядома-ж, выяўлялiся яны адно пры ўмелым карыстаньнi пугай Януком. Бо што, — мяркаваў Янук, — варта была пуга безь ягонае спрытнае рукi? Нейкi, званы пугаўём, вiшнёвы прут з даўгой вяроўкай ды й годзе. Трэба было ўзяць яго спрактыкаванай руцэ, ёмка закiнуць i пасьля гвалтоўна тузануць — адно тады нараджаўся любы ягонаму вуху рэзкi сьвiст-ляскат. Пуга трымала кароваў у послуху. Праўда, быў i верны сябра-памочнiк Тапсiк, цану якому добра ведаў Янук. Ды ўсяроўна, пуга сама сабой. Лясьнi ёй раз-другi, i глядзi, як стрыжэ вушамi статак, ведаючы, што малы гаспадар на воку яго трымае. Таму сьвiст-ляскат i быў для Янука прыемнай i карыснай мэлёдыяй.

Было ўсяго ў статку, старых i маладых, хвастоў зь пятнаццаць. Панаядаўшыся, быццам нехаця, ацярэблiвалiся яны ў ценях вялiкiх вольхаў над канавай. Сонца падкрадалася ўжо за чуб суседняга бору. I не агледзiсься, як вечар на носе.

Янук сачыў, цi пакажацца ў падворку ля хаты шыракаплечая постаць гаспадара ягонага — асаднiка Лазоўскага, цi ня рыпне каля калодзезя журавель. Чуткае вуха ягонае скваплiва лавiла гукi перадвячорнага руху ў падворку, каб угадаць, калi можна рухацца iз статкам пад дом.

Лёганькi ветрык прынёс з-пад балота абрыўкi вясёлае полькi й галасы прыпеўкаў. Янук ведаў, што так рыпела трохрадка ў руках вясковага музыкi Тадэўкi, што сам безьперапынна сыпаў прыпеўкамi й падахвочваў iншых, адно ходырам хадзiла поле. Там дзесь грамадою польнымi межамi з Тадэўкавага хутару йшлi ў вёску ладзiць iгрышча. Як магнiт, ствараючы навокал весялосьць i падганяючы адсталых, прыцягвала трохрадка да сябе моладзь. Вялiкай грамадой увалiцца яна ў раней дамоўленую хату ды кiнецца ў скокi. Тымчасам iшлi, гарлапанiлi, склiкалi iншых, задыхаўся-рыпеў гармонiк. Перакiнуўшы цераз плячо цымбалы, клыпаў ля Тадэўкi невялiкага росту цымбалiсты Язэпаў Пецька.

Жвавей захадзiлi босыя закарэлыя Януковы ногi, i карцiла яму ўжо бегчы туды, дзе, як ведаў добра, у хвасьце старэйшых цягнулiся ўвiшныя падшыванцы-жэўжыкi, што пасьля цэлы вечар будуць шнырыць каля йгрышча, займаючыся сваiмi зусiм непразаiчнымi справамi.

Запавядалася шумнае й люднае купальскае йгрышча. Сяньня было Яна. Людзей зь кiрмашу налезе процьма, папрыходзяць iз суседнiх вёскаў i засьценкаў. Цi пусьцiць яго гаспадар? — мяркаваў Янук.

Калi прыгадаў, што сталася, вялiкi жаль ахапiў iзноў Янука ды п'яўкай смактаў у грудзi. Дзень сьвятога Яна — той самы дзень, калi быў вялiкi рэлiгiйны фэст пры царкве ў Гацях, — гэта-ж па праву было ягонае сьвята, ягоныя ймянiны. Цярплiва чакаў яго хлопчык ад пачатку вясны — значыцца, ад часу, калi пачаў ганяць на поле статак. Абяцаў яму сёлета Лазоўскi вольны дзень ды шчэ й пяцьдзясят грошаў, каб забавiўся на фэсьце — з тэй умовай, што добра пiльнавацьме статак i сёе-тое ля гаспадаркi паможа. Гэнае «сёе-тое» складалi дробныя працы й паслугi, што не належалi да ягоных штодзённых абавязкаў.

Падахвочаны абяцанкаю, хлопчык пасабляў асаднiку, як роднаму бацьку. Летась-жа на фэст пусьцiў, хоць адно пяць грошаў даў. Кагадзе прыабяцаная пяцьдзясятка здалася Януку прост-напраст невядома якiм вялiзным капiталам. Нiколi ў жыцьцi ня меў так многа ў сваёй часта дзiравай кiшэнi, хоць i даводзiлася бачыць у чужых руках. Колькi-ж гэта марозiва, шакаляду, ляманяды й цукеркаў спажываў ужо ў сваiм уяўленьнi Янук. Мроiлася часамi, што палову тавараў у Жыдоў-крамнiкаў за тыя грошы адкупiць. Вось дзе паласуецца! цешыўся пастушок. Ды й ласавацца-ж будзе не абы як, але абавязкова на воку ў сваiх сяброў — канечне, каб бачылi, зайздросьцiлi й аблiзвалiся, асаблiва-ж доктаравы Ўладзiк i Стась. Цi раз iм ужо iм пра тое хвалiўся.

Ажно чорту нямытаму нешта ў галаве перакулiлася. Насупiўшыся, швэндаўся ўчора, не дазволiў нават на купальскую ноч у сяло да бацькоў зьбегаць, ды потым iз моладзьдзю ля вогнiшчаў i вады пазабаўляцца, папарацi кветкi пашукаць. Варажыла на нядобрае. Сяньня на досьвiтку, быццам i гаворкi пра тое сьвята й абяцанкаў нiякiх не было, устрэў яго асаднiк i загадаў статак выганяць. Аб падмене й грашох — нi слуху, нi духу. Ледзь асьмелiўся хлопец адчынiць рот, як пан накiнуўся на яго з лаянкай i пагрозамi. Нават тое марнае сьнеданьне камяком у горле засела. Колькi-ж паплакаў хлопчык на полi. Жалем разьпiралi ягоныя грудзi царкоўныя званы, што клiкалi да сябе. Заплыўшымi слязьмi вачыма сачыў ён моладзь i старэйшых, што праз Гараватку й празь лес iшлi ў Гацi. Спачатку нават наважыўся быў кiнуць статак, плюнуць на асаднiка й увесь яго нялюбы род ды пабегчы дадому. Адно як прыгадаў хатнюю галечу ды й тую магчымасьць, што бацька можа вылупцаваць i назад за руку прывесьцi (было ўжо раз i гэтак), тады й думкi з галавы вытурыў.

Трэцi ўжо год пасьвiў Янук Бахмач Лазоўскага статак. Мог-бы ўжо й кiнуць, калi-б ня тая прага да навукi. Кончыўшы пачатковую вясковую школу, мог-бы, як некаторыя iншыя вясковыя падлёткi, бацьку пры гаспадарцы памагаць. Працы хапала. Дык дзе-ж там. Вучыцца яму далей карцiла.

Летась пад вясну тое было. Спытаў бацьку, цi пусьцiць яго наступнай восеньню ў пятую клясу гацкай сямiгодкi. Бацька ня супраць-бы далей сына вучыць, калi-б ня тая вечная нiшчымнiца ў хаце. Хадзiць штодзень за чатыры кiлямэтры ў школу — гэта ня жартачкi, вунь колькi абутку трэба. Дый зь ежай праблема. Дома з аднэй мiскi капусты пасёрбае, а ў школу дык скварку якую трэба. А дзе яе браць?

— Iздзi, сынок, калi цябе да навукi цягнiць, — казаў Пракоп Бахмач Януку. — Толькi помнi, што з абуткам у мяне коратка. От, калi ў лапцёх будзiш хадзiць, дык лыка хвацiць. Сам памяркуй…

Бацька казаў праўду. Той малаўраджайны клiнок зямлi з трох гактараў — ня выкармiць, не апране й не абуе, нават калi летам i ў лiпавiцкага пана крыху пазаробiш. Асаблiва цяжка было з вопраткай i абуткам — хоць ты гвалт крычы. Меў Янук аднаго, на тры гады старэйшага, брата Мiколу. Кульгавы на левую нагу быў. Не памятаў Янук, калi брат калекам стаў. Разказвалi, што, будучы яшчэ малым, гадоў цi не каля сямi маючы, пасьлiзнуўся й упаў хлапец на мокрадзi ля памыйнага цэбра. Скардзiўся на боль у левым суставе. Бязь лекарскае помачы костка пачала загнiвацца, i мусiлi паслаць Мiколу ў шпiталь. Таму, што на большае не ставала грошы, дык адно спынiлi загной. Ад таго часу запаволiўся рост Мiколавай нагi. Была яна цяпер карацейшая за правую на цэлай поўпядзi. Бацька мяркаваў калеку на шаўца вывучыць. Сам Мiкола нянадта на кнiгi налягаў, а калi-б i стараўся вучыцца, дык навошта? Не было нiкуды дарогi вясковаму, асаблiва яшчэ праваслаўнаму, чалавеку. Як мухi-лiпучкi, абсаджвалi паны ўсё й усюды сваймi ўраднiкамi. Заставалася Мiколу брацца за малаток i капыл, цi йголку з ножвiцамi, каб свой кавалак хлеба мець. Так пастанавiў Пракоп Бахмач, перш iз жонкай Аленай гэтую справу добра ператросшы.

Янука цягнула да навукi, як п'янiцу да гарэлкi, хоць, каб хто спытаў, навошта яму школа, дык мо й не адказаў-бы. Проста няўрымсьлiвая прагнасьць ведаў не давала супакою. А як ты ў лапцёх у местачковую школу пакажасься? Засьмяюць, праходу не дадуць. Як сьвет сьветам, ня чуў нiхто, каб хто ў гацкую школу ў лапцёх хадзiў.

Лазоўскi сулiў на гэты год восем пудоў жыта й новыя боты. Тут-то й была найлепшая разьвязка. Была яшчэ адна нявыгада: як быць з тымi пачаткамi й канчаткамi? Гэта-ж вясною ды ўвосень, каб пасьвiць статак, трэба школьны год абразаць. Можа, як-небудзь дасца надрабiць, — мяркаваў Янук. Зь ягонымi добрымi ацэнкамi гэта-ж быць ня можа, каб яму не паспагадалi.

Выбраўся аднойчы хлапец у гацкую школу, каб самаму разпытаць-разьведаць. Напрыканцы школьнага году тое было. Ад вясковае настаўнiцы нёс лiст да дырэктара. Добра прыгадвае цяпер Янук, зь якiм вялiкiм хваляваньнем пастукаў у дзьверы дырэктаравага бюра мураванае двухпавярховае школы, якiмi млявымi й непаслухмянымi былi ягоныя ногi, як разгубiўся, убачыўшы за сталом буйную чупрыну й рудыя вусiкi, што належалi дырэктару Марыноўскаму. Вядома-ж, Янук не ў сьляпую прыйшоў. Пра тога «дзiрэктара», — якi ён i што ён, — яшчэ раней каго мог распытаў. Адзiн спытаны Лёнька, што некалi цэлы год у местачковую школу хадзiў, трымаючы задзiрлiва-важнецкую мiну, скупымi словамi даў малому Бахмачу зразумець, што ў гацкую школу ня так латва трапiць (самога за нявуцтва прагналi), што «дзiрэктар» — чалавек нiякаваты, нават i зусiм благi; наагул даклаў шмат выдуманага, што ў Янука ледзь першы палымяны энтузiязм да навукi не замарыла. Адылi перадумаўшы, папытаўшыся яшчэ зычлiвую вясковую настаўнiцу, атрымаўшы ейны лiст да «дзiрэктара», якi, паводля ейных словаў, напэўна-ж паможа, Янук канчаткова адважыўся й наважыўся.

Даўшы «дзень добры», хлапец лыпаў вачыма, нясьмела паглядаючы на гладкага, як кормны парсюк, рудаватага пана, што выгадна сядзеў за сталом i з даўгое пiпкi цадзiў радзенькi водарны дымок з-пад роўна падстрыжаных вусiкаў.

— Цi не язык мне тады авечкi адкусiлi?! — сьмяяўся пасьля пастух, прыгадваючы той момант, — нi знаў што сказаць, як заняло…

Пан Марыноўскi ўважна агледзеў апранутага ў саматканае, з палатанымi старымi ботамi, падлетка й сказаў — нi то строга, нi то лагодна:

— Ну, што скажаш?

Янук iз натугай паклiкаў на помач непаслухмяны язык:

— Пане дырэктар, я хачу ў пятую клясу…

I тут зацяўся.

— Што, што? Ня чую.

Янук загаманiў галасьней i аддаў Марыноўскаму настаўнiчын лiст. Калi дырэктар чытаў, хлапец пасьмялеў. Павярнуў галаву направа, пасьля налева й абглядаў канцылярыю. Па куткох стаялi шафы, школьныя дапаможнiкi, на сьценах вiселi нейкiя табэлi, а на франтавой сьцяне над вакном — крыж iзь фiгурай Збавiцеля; пад нiзом — белы арол, а пад iм — сам маршалак Рыдз. Паколькi ўсё гэта для Янука было няновае, ён iзноў утаропiўся ў твар iз рудымi вусiкамi.

— Гм, — сказаў гладкi дырэктар, устаўшы з-за столу й пазiраючы ў вакно з такой мiнай i помпай, быццам разважаў над плянамi бою зь небясьпечным супрацiўнiкам, што вось-вось мае адбыцца. — Добра, вельмi добра.

Янук намагаўся разгадаць, што было «вельмi добра», — цi тое, што ён сюды зьявiўся, цi гэнае, што напiсала ў лiсьце настаўнiца. Пасьля ўсё пайшло гладка. Дырэктар накiраваў яго ў вагульную настаўнiцкую, дзе запiсалi ў пятую клясу.

Сяньня з усьмешкаю на твары прыгадваў хлапец той момант, хочучы, мусiць, у думках падкрэсьлiць, што цяпер ён не абы-што, што ўжо гэную пятую клясу за сабою меў.

Латва з навукай даў рады ды пасьля й у перадавiкi выскачыў, хоць боты за зiму цалкам дабiў. Гэта-ж ня жарты — па чатыры кiлямэтры туды й назад дзень-у-дзень у пагоду й непагадзь. За зiму падрос, пасьмялеў, спаважнеў. Як-нi-як, яму ўжо ня ўсе вясковыя аднагодкi раўнёй былi, насамперш тыя, што па чатыры клясы пачатковае скончылi ды ля дому бiбiкi зьбiвалi.

Скончыў Янук пятую клясу з добрымi ацэнкамi, дый iзноў у праблему ботаў упёрся. Яшчэ каб адно ботаў! Восем пудоў жыта гэта таксама «нi хаханькi» ў сям'i, дзе вечна даводзiлая куртатыя канцы з канцамi зьвязваць. Цi раз так кароткiмi яны былi, што нават той самы Аляксандра, якi так умела патрапiў Гардыёнаў вузёл разьвязаць, усю мудрасьць сваю на помач паклiкаўшы, рады iм ня даў-бы.

Дык не пра самыя боты ўжо йшло. Бацьку вунь якiх пераконлiвых словаў шукаць давялося, каб iзноў хлопца на лета да Лазоўскага паслаць. Януку-ж гэная местачковая навука цi не якiя йнакшыя норавы ў галаве нарадзiла. Сарамнавата-ж перад вясковымi хлапцамi, у такую навуку дарогу знайшоўшы, iзноў на лета да Лазоўскага «каровам загаркi закручваць» вяртацца. Раз Янук так зрэзаўся з бацькам, што той ажно ў каршэнь таўхялёў мусiў надаваць, каб адумаўся сын.

Усё гэта прыгадваючы, рыхтаваўся цяпер Янук кароваў дадому гнаць. Жаль з прычыны таго сьвiнства, што зрабiў пан Лазоўскi, душыў грудзi. Як на тое лiха, спасьцярог хлапец дзьве фiгуры хлапчукоў, што выйшлi зь лесу й, перасёкшы гасьцiнец, кiравалiся проста на яго. Быў гэта ня хто iншы, як доктаравы Ўладзiк са Стасем. Нацянькi празь лес з Гацяў беглi — наўмысьля, мусiць, каб перад iм пахвалiцца, як гулялi на фэсьце.

Хлопцы былi тупымi ў навуцы. Стась у вясковай чацьвёртай клясе ўжо другi год сядзеў. Як нi намагаўся бацька, ня мог няздольнага сына разам iзь Януком у гацкую школу паслаць.

I навошта-ж iх сюды якое лiха гонiць? Што цяпер скажа iм Янук, як гэта ў вочы зiрне, калi кпiць, падтруньваць зь яго пачнуць? Набягалi сьлёзы. Стрымаўшы iх у пару, завэдзганым сiнiм кужэльным рукавом выцер нос i сачыў хлапцоў, што ўжо былi зусiм блiзка.

— Ну, што ты дома робiш, Янук? — яшчэ здалёк нахаду адазваўся Стась. Затрымалiся. У Стася, як заўсёды, пад носам вiсела маленькая бурбалка. Невядома, цi мыў ён сяньня абсыпаны рабацiньнем твар. Шэрыя й няхiтрыя вочы глядзелi Януку проста ў твар. Апрануты быў у новыя крамныя чорныя нагавiцы й новую кашулю-матроску. Пасьпеў абнавiць ужо й брызэнтавыя чаравiкi. Янук прысягнуў-бы, што пад сiнiмi шкарпэткамi на нагах «пiялi пiтухi». Цэлае-ж лета, як i ўся вясковая дзятва, бегаў басанож, а каравыя ногi рэдка сябравалi з мылам цi вадою. Уладзiк быў апрануты ў зялёныя галiфэ-порткi, боты зь блiскучымi хромавымi халяўкамi, шэры пiнжак i белую кашулю iз гальштукам.

Стась быў Януковым аднагодкам, а Ўладзiк на два гады старэйшым. Жылi пасуседзку. Кароваў у чужых ня мелi патрэбы пасьвiць. Бацька — мясцовы фэльчар-самавук (казалi, што ў войску таго рамёства наламаўся) меў ладны кавалак сваёй зямлi, ды й ад людзей, што нiколi ў хаце ня зводзiлiся, добра падзарабляў. На полi хапала наймiтаў, у хаце быў дастатак. Дзецi лекаравы ня ведалi, як шмуляе-колiць цела кастраватая зрэбная бялiзна. Крамнага ўволю было. Каму-ж, калi ня iм, па фэстах валачыцца, ды зь бяднейшых пакеплiваць? Любiлi бацькавы грошы ў ход пускаць.

— Нi глядзi ты на доктаравых, — цi раз раiў Януку бацька, — яны нi твайго носа-палоса. У iх вуньдзiка высахнiць цi вымакнiць, дык i бяды вялiкай: людзi дабра панавозяць.

— Што табе! Можа, я хачу дома быць! — задзёрыста адказаў Стасю Янук, сiлком змагаючы крыўду, што напiрала ў грудзёх.

— Каб ты гэдак жыў, як праўду кажаш! — не ўступаў Стась.

Асаблiва ня мог цярпець Янук Стасевай брыдкай грымасы, што паказвала кпiны.

Уладзiк трымаўся збоку. Ён, як казалi, ужо пад дзяцюкi падбiраўся. Доказам такога падбiраньня былi хаця-б тыя самыя зiхатлiвыя хромавыя боцiкi, што нядаўна справiў бацька. Уладзiк прабаваў танцаваць, пiць гарэлку, а часам нават ласаваўся, хаця ўпотайку ад някурачага бацькi, крамнымi папяросамi. Цi раз бачылi iншыя, як каторую старэйшую дзеўку ўжо за грудзi сьмела ўшчыпнуў мусiць, гэтым даводзячы сваю сьпеласьць. Ростам вялiкi быў не па сваiх гадох. Тое, што некалi ў школе ў кожнай клясе па два гады сядзеў i што бацька часта, як казалi, салам «падмазваў», каб сын як-небудзь элемэнтарнай пiсьменнасьцi навучыўся, — зусiм не перашкаджала Ўладзiкаваму росту ў дзяцюкi. Ганарыстым стаў i задзёрыстым. На гэтых двох сынох i сухой, як нядошлы бабовы струк, жонцы Марылi, канчалася лекарава сям'я.

— Як фэст быў? — буркнуў Янук.

— Каб ты толькi вiдзiў! Ядры т-тваю палку, народу дык народу! — забубнiў у нос Стась, рад пахвалiцца. — Такога кiрмашу я ў сваiм жыцьцi ня вiдзiў!

— Дзiва вялiкае, такоя-ж жыцьцё во, сто гадоў пражыў! — кпiў пастух.

— Ну няхай сабе, алi пагулялi на ўсю йванаўскую! — гугнявiў цалкам незьбянтэжаны Стась. — Елi й пiлi што хацелi, аж пуп трашчэў. Хочаш во? Выбiрай.

Стась выцягнуў зь кiшэняў дзьве жменi цукеркаў. Былi там малыя круглыя ў паперках i падўжныя, i даўгiя махрыстыя. Прынадна ўпрыгожылi яны рознымi колерамi Стасевы нязграбныя далонi. Зазьзялi ад прагнасьцi Януковы вочы. Цукеркай мог ласавацца раз цi два на год, ня болей. Нясьмела, быццам баючыся, каб Стась не паклаў iх назад у кiшэнi, выцягнуў руку i ўзяў найменшую з чырвоным ракам на празрыстай абгортцы.

— Бяры яшчэ адзiн, — спанукаў Стась.

Янук разгубiўся. Лекараў сын паглыбляў ягоную крыўду. Сам меўся быць сяньня панам, за свае грошы раскашэлiцца й перад iншымi хвалiцца, а сталася, што гэты смаркач дэманстраваў цяпер, якi ён ласкавы й добры. Выбраў ён найдаўжэйшую махрыстую цукерку й сунуў у Янукову руку.

— Дык што, нi пусьцiў цябе? — пытаўся яшчэ раз пастуха.

— Нi пусьцiў — пшэк пракляты! — iз крыўдай прызнаўся Янук.

— I грошы нi даў?

— I грошы нi даў.

— Каб яму скула ў бок за гэта! — прыабяцаў Стась.

— Каб яму дзьве, дый у такое мейсца, што сесьцi ня мог! — паправiў Янук.

Памаўчалi. Уладзiк выцягнуў зь кiшэнi папяросу й запалiў.

— А сягоньнiка на вечарыну прыйдзiш? — пытаў Стась.

— А будзiць?

— Пэўна-ж што будзiць.

— У каго?

— Мусiць, цi ня ў Тодара Кмiтавага. Дык што?

— Можа й прыйду.

Надта-ж хацелася Януку на вечарыну. Ведаў, якiя гучныя й забаўныя бываюць купальскiя йгрышчы, ды й дома тыднi iз тры, мусiць, ня быў, хоць дахаты, нават абыходзячы вакол Гараватку, было недалёка. Але што на гэта скажа Лазоўскi?

— Ты яго ня бойся, халеры гэдакай, — як-бы вычытаўшы на йлбе пастуховы думкi, ды абцiраючы тую бурбалку пад носам, сказаў Стась. — Ноч твая, пагуляць можаш.

— Падумаю — можа й прыйду.

Стасевы словы падбадзёрылi яго.

— Глядзi-ж, пастарайся.

— А хто йграць будзiць?

— Сьцяпанаў Тадэўка, хто-ж…

— Добра, пагляджу там.

Хлопцы пайшлi. Янук глядзеў, як накiравалiся праз шырокае пасма лугу, перабралiся праз канаву, мецячы проста на Гараватку.

— Тапсiк! — клiкнуў пастух сабаку. Той паставiў вушы, пiльна гледзячы малому гаспадару ў вочы, стараючыся наперад згадаць, што ён хоча. — Ганi iх дамоў! Там! — паказаў пальцам на статак Янук.

Тапсiк паволi забег каровам з другога боку й памалу пачаў цiснуць iх на папар у кiрунку двара Лазоўскага, што стаяў у самым цэнтры хутару.

Пан Лазоўскi, русавалосы мужчына гадоў пад пяцьдзесят, прытулiўся да паркану на вялiкiм дзядзiнцы, пагладжваючы свой бэбах ды паглядаючы на сваю багатую калёнiю. Вока ягонае любавалася абшарам i ўраджаем. Збажына вунь парасла сёлета, як на лес гледзячы, канюшына тоўстым дываном заслала вялiзную нiву, гароднiна, садовiна — усё, дзякуй Матцы Боскай Чэнстахоўскай, у гэтым годзе спорыла. Лазоўскаму нiколi й у галаву не прыйшло, што ён найбольш сакавiтыя сокi, як ненажэрны паразiт, з добрых працавiтых людзей тутэйшых смактаў. То-ж яны, як наймiты, за безцан апрацоўвалi ягоную вялiзную гаспадарку.

Тое, што яго зь «Велькапольскi» прыслалi сюды, ды, абрэзаўшы малазямельным, далi яму гэты вялiкi кавалак першакляснае зямлi, гэта ўсё належалася за тое, што памагаў адваёўваць i будаваць «Жэчпаспалiтую». Гэта-ж ня дзе ў iншым якiм мейсцы, а якраз тутака, на гэтых «крэсах» кроў пралiваў, бальшавiкоў босых, голых i галодных гонячы. Цяперака ён тут праўны пан i гаспадар. Урад прызнаў ягоныя заслугi, ацанiў «пралiтую кроў» i пасадзiў ваяку мiж бедных малазямельных людзей, каб спажываў плёны iхнае працы.

Сяньня-ж i настрой Лазоўскага выдатна паправiўся, бо ў воласьцi з панам войтам удалося зусiм хлёскi гяшэфцiк наконт падаткаў абцяпаць. Адно вось цяпер, вярнуўшыся дахаты, прыгадаў ён, што ранiцою, будучы ня ў гумары, пакрыўдзiў пастуха.

Каровы ўваходзiлi ў вялiкi, абгароджаны высокiм частаколам, двор. У самым хвасьце цягнуўся Янук iз сабакам. Асаднiк гукнуў хлопчыка.

— Хочаш схадзiць дамоў? — спытаў ён пабеларуску.

— Хачу, — зiрнуў Янук гаспадару сьмела ў вочы.

Лазоўскi быў пад гальштукам, у прыгожых выглянцаваных боцiках, сiнiх галiфэ-портках, шэрым пiнжаку. Правай рукой палез ён у кiшэню порткаў i выцягнуў адтуль вялiкую жменю манэтаў. Перасыпаў iх з аднэй даланi на другую, любуючыся грашмi, быццам наўмысьля, каб пазводзiць пастушка. Аж пабольшалi Януковы вочы. Так многа грошы нiколi ня бачыў. Былi там i малыя нiклёвыя, i медзякi, былi й срэбныя залатоўкi.

Асаднiк выбраў iз жменi тры найменшыя манэты й выцягнуў калматую руку да пастушка: — Маеш тут дваццаць пяць грошаў i можаш iсьцi.

Янук узяў грошы й забыўся нават падзякаваць.

— Кароў мы самi спарадкуем, — працягваў шурпаты голас Лазоўскага. — Iдзi ў кухню, памыся, паеш i бяжы.

Януку ня трэба было паўтараць. Нахаду памыўся, хапiў нешта ўкусiць i выскачыў з хаты.

— А ўсё-ж абяцаных пяцьдзесят грошы ня даў, пшэк паршывы! — прабурчэў пад носам, клiчучы Тапсiка й кiруючыся на выган.

II

Калi-б iз птушынага лёту кiнуць вокам на ваколiцу, паказаўся-б вам такi краявiд: зь левага боку, гледзячы на захад, як зрокам абняць, зялянелi вялiзныя скарбовыя лясы. Дзесь зь нетраў iх, з паўдзённага ўсходу, выбягаў шырокi гасьцiнец — побач хутару Лазоўскага апярэзваў лес, лагчынай прабягаў уздоўж земляў маёнтку Лiпавiчы, пераскокваў чыгунку i ўжо з паўночнага боку яе сьпяшаўся ў Гацi. Раўнiнны хутар Лазоўскага адасобнены быў ад суседняе вёскi Лiтоўцы, дзе жылi Януковы бацькi, даўгiм сугром, званым Гараваткай. Сама-ж вёска ляжэла быццам у падоўжаных начоўках. Паўночным брыжам начоўкаў была двукаляiнная чыгунка, што з аднаго боку бегла ў Полацак, а з другога — у Маладэчна й на захад. За чыгункай прытулiўся ля дубровы шляхоцкi засьценак Галавачы. Па суседзтву — у зеленi бярозаў, лiпаў, клёнаў, хвояў i садовых дрэваў — прытаiлiся гаспадарскiя й жытловыя будынкi маёнтку Лiпавiчы.

Абкружаная з трох бакоў асаднiцкiмi й шляхоцкiмi землямi, з усходу ўпiралася вёска Лiтоўцы ў балоты. Калi-б якi жартаўлiвец сiлiўся схарактарызаваць мейсцазнаходжаньне Лiтоўцаў, мог-бы трапна сказаць гэтак: загналi лiтоўскiх паны, шляхта й асаднiкi ў казiны ражок. Наўкол найлепшую зямлю й лясы пазабiралi, а ззаду, як на зьдзек, кавалак нiкчэмнага балота прырэзалi.

З балота гэнага запраўды невялiкая пацеха была. Апроч дробных сасонак цi карлаватых бярозак, здатных на хвораст, анi дрэва там людзкага, анi нават ягадаў уволю. На мокрых купiнах улетку ў лапцёх касiлi сяляне рэдкую траву, а сена вывозiлi ўзiмку, як замярзала.

Найбольш характэрным i дамiнуючым мейсцам у цэлай ваколiцы была Гараватка. Як падоўжаны, мейсцамi з упадзiнамi, добра падыйшоўшы бохан хлеба, лягла яна мiж хутарам Лазоўскага й вёскай Лiтоўцы. Калi-б той бохан удаўжкi памерыць, то, пэўна, кiлямэтар з гакам перацягнуў-бы, дый ушыркi мо чвэрць яго. Сугор належаў маёнтку Лiпавiчы, але гэта, казалi, адно пазьнейшым часам. Даўно-даўненька, казалi, Гараватка была лiтоўскай.

Ды й не аб фармальную ўласнасьць iшло. Гараватка жыла ў мяйсцовых казках i лягэндах, глыбака ўрасла ў народную гiсторыю. Зiрнiце, хаця-б, на гэты дуб-гiгант, што так глыбака ўкаранiўся ў Гараватчыны грудзi з усходняга боку. Такiх, як ён, iзь сьвечкаю ўдзень у ваколiцы ня знойдзеш. Старэйшыя цьвердзяць, што яму больш за паўтысячы гадоў. Дай цi ня дай таму веры, а вядома, што ён стары й каштоўны сьведка няпамятных мяйсцовым людзям эпохаў.

Як горда й валадарна ўзвышаецца ягоная крона! Аб магутныя грудзi гэтага волата разьбiвалiся вятры й непагадзi цэлых стагодзьдзяў. Казалi, што памятае Баторага й Iвана Жахлiвага, што сачыў ён за Швэдамi й Напалеонам. Народ празваў яго Архiпам. Тут на Гараватцы ля Архiпа сустракалiся ганцы з паўстанцкiх аддзелаў сялянаў, узьнятых супраць дэспата-цара Калiноўскiм. Iмя Архiпа служыла як пароль беларускiм жаўнерам у часе апошняй i найбольш жахлiвай вайны. Некаторыя цьвердзiлi, што Архiп быў пасаджаны даўным-даўно тым князем, што на гэтым сугры быў замак пабудаваў i самую Гараватку ахрысьцiў.

Як моцна мясцовы народ шанаваў i цанiў Архiпа, сьведчыць адзiн факт, за праўдзiвасьць якога кожны вакольны чалавек, божачыся, мог-бы разьбiць свае грудзi. Гадоў дзясяткi таму iз тры назад задумалi лiпавiцкiя ўладныя вяльможы Архiпа на будаўляны матар'ял сьпiлаваць. Вестка гэтая, мусiць, праз парабкоў i iншых наймiтаў, з маёнтку Лiпавiчы маланкай па ваколiцы разьбеглася. Пачуўся цiхi й зьдзiўлены гоман, пасьля перамешаны з абурэньнем: «Як-то? Няхай толькi асьмеляцца, ну!»

I найбольшая пагроза была ў тым «ну». Гэта-ж як без Архiпа ўявiць Гараватку?! Поўнай хваляй вылiлася з народных грудзей любасьць да старога заслужанага волата. I калi прыйшлi панскiя людзi зь пiламi й сякерамi, абглядаючы, з каторага боку пачаць грызьцi месiва гiстарычнага гiганта, заварушылiся навакольныя палi, загулi сялiбы, як з-пад зямлi пачаў расьцi на Гараватцы натоўп народу. На гэткую незвычайную катавасiю зьявiўся ля Архiпа й сам лiпавiцкi пан. Найстарэйшыя зь Лiтоўцаў, ветлiва пакланiўшыся, прасiлi, каб паслаў сваiх людзей дамоў i не чапаў Архiпа. У галасох гэтых чуў лiпавiцкi пан ня толькi прозьбу, а й пагрозу, а дападлiвае вока ягонае хутка ацанiла патэнцыяльную сiлу народу, што навокал гусьцеў, рос i гудзеў. Адклiкаў лiпавiцкi пан сваiх людзей iзь сякерамi й пiламi, а сяляне навакольныя з удзячнасьцю й пашанай паглядалi на Архiпа, што хаця-нехаця стаўся мабiлiзатарам народнае салiдарнасьцi й сiлы. Гэтак пра Архiпа разпавядалi мяйсцовыя старажылы.

Ня ведалi лiтоўскiя людзi, цi дзякаваць Творцу за тое, што пасуседзтву зь iмi разьмясьцiў Гараватку. Цяжка гадаць, цi каму зь iх прыходзiла думка ставiць пытаньне Гараваткi ў такой прызьме — зьвязваючы зь ейным iснаваньнем Творцу. Вось яна, гэтая Гараватка была побач — так, як заўсёды за днём прыходзiў вечар цi ноч, або як тое, што на сьвет сьвяцiла сонца. Гараватка была рэчаiсная, пасуседзтву, i нерэчаiсная, мiтычная — тая, што, зьвязаная з рознымi казкамi й лягендамi, iснавала ўжо ў гiсторыi ваколiцы. Здавалася некаторым практычным i галодным зямлi людзям, што, каб гэных дваццаць цi больш гактараў (а хто-ж яе калi, папраўдзе кажучы, мерыў?) сугра ды было пакрытае, скажам, ураджайнай глебай, вунь колькi можна было-б дабра выгадаваць. З другога боку — цi належыла-б тады Гараватка лiтоўскiм? Хiба не.

Якая-ж была практычная карысьць з Гараватчынага суседзтва?

У ясны дзень, калi на ейны горб узыйдзеш, вунь як добра ўсё навакольле можна пабачыць: ня толькi маёнтак Лiпавiчы цi засьценак Галавачы, але добра бачныя былi гацкiх сьвятыняў ды iншыя большыя будынкi; як на далонi гэт! Як далёка выпрастаўся шлях чыгункi, выкрыўляўся вуж гасьцiнца ды вялiзарны дыван сумежнага скарбовага лесу аж да грывы ягонай на небакраi. Сьмялейшыя яшчэ ўзьбiралiся аж на вяршалiну шырока-пышнае разложыстае кароны старога Архiпа, каб сягнуць вокам яшчэ шырэй. Ня дзiва, што падчас вайны Гараватка была стратэгiчным пунктам.

Хто ведае, цi не прабавалi калi людзi з Гараваткi ўжыткоўную зямлю зрабiць. Мо сьлядамi гэных спробаў былi крушнi каменьняў, што й цяпер мейсцамi на сугры ляжэлi. А мо камянiстасьць Гараваткi была прычынай, што сквапныя на зямлю пачынальнiкi, апусьцiўшы рукi, разьвiтацца мусiлi з добрымi намерамi.

Кажуць, што некалi з Гараваткi, як з тэй перадойкi ўзiмку, была людзям нейкая малая карысьць: гэта як чыгунку будавалi побач, адсюль каменьне, жвiр i пясок цягалi, каб выраўнаць западзiны цiмала якiх мяйсьцiнаў на чыгуначным шляху. Апавядальнiкi аб страхалецьцях настойвалi, што якраз гэным часам, заглыбака сугор рыючы, чарцей ды iншую нечысьць у Гараватцы зачапiлi, дык ад таго часу зданi й iншае лiха пачатак бярэ.

Ведама, што на працягу стагодзьдзяў Гараватка дала прытулак цiмала якiм напасьнiкам на нашую бацькаўшчыну; казалi, што ляжалi тут косткi Швэдаў i Французаў, Палякаў ды Маскалёў, Немцаў ды iншых. Некаторыя цьвердзiлi, што якраз таму такiм буйным i ўстойлiвым рос Архiп, бо попеламi чужнiкоў жывiўся. Што-ж да чарцей, то, калi й былi яны, дык ладна патрывожылi iх Першай Сьветавай Вайною.

Кацiлася гэная вайна, кацiлася, дый у ваколiцы Лiтоўцаў прыкацiлася. Грымела дзесь воддаль дый да Гараваткi дагрымелася.

Прыйшлi зноў чужнiкi ды аблюбавалi Гараватку цi не за тое, што над ваколiцай панавала. Як краты, пачалi рыць-тачыць грудзi ейныя, пасьля-ж у гэныя вытачаныя норы й канавы зашывацца. Пачало вухкаць з Гараваткi па ўзьлесьсi й гасьцiнцы, што ля лесу бег, а гэныя другiя зь лесу, каб у даўгу не застацца, ды гэтым гаравацкiм у вадказ. I пражылiся, курылiся, смылелi агнём, травiлiся лiтоўскiя гаспадаркi, бацькаўшчыны i дзедаўшчыны працавiтых i нiчым тут не вiнаватых лiтоўскiх сялянаў. Лiтоўскiя-ж мужчыны й жанкi, па сваiх меншых норах хаваючыся, на тое вуханьне ў вадказ: мала тут свае было нечысьцi, дык яшчэ другiх iншых рагатых з-за паўсьвету папрыганяла.

Адзiн Архiп, як i раней, горда й непарушна стаяў на горбе i як-бы ўсёй тэй галасьлiвай вакольнай мiтусьнi абыякава сваiм старэчым чубам прыглядаўся. Што яму! Адзiн цi другi кавалак зялеза-асколка, або якая куля ў камель пападзе, кару адшчэпiць. Пападалi-ж i раней. Адно каб пачаў лiчыць, колькi гэта на працягу свайго даўгога веку ранаў перанесьцi давялося. Гэта-ж не навiна. Перажыў тых, сплывуць i гэтыя. Яны, бы той вецер, што аб ягоную карону й магутны камель разьбiваюцца: павухкаюць, за чубы патузаюцца дый пойдуць. Ён-жа быў, ёсьць i будзе: устойлiвы, трывалкi й непарушны.

Цягнулася гэная перапалка доўга й не давала жыць людзям лiтоўскiм. Калi-ж нарэшце адгрымела i адвухкала, калi адплыла чужая хваля, павылазiлi лiтоўскiя з нораў сваiх, ды пайшлi мужчыны на Гараватку парадак рабiць. Трэба-ж было тым, што за «гаймат» дужалiся й тым, што «за веру, цара i ацечаства» ходалiся, у Гараватчыных грудзёх прытулак даць. I апошняе слова зноў было за лiтоўскiмi: «Лезьце, — казалi яны, — у вадну яму! Мы вас от цяпер памiрым. Гэта-ж нявiдана-няслыхана, пазганяў вас сюды чорт на галовы нашы з-за паўсьвету!»

На парытых-паточаных, ваенным хламам засьмечаных грудзёх Гараваткi, вырас падоўжны, быццам той сьцiртаваты капец бульбы, сьвежы курган. Побач ранейшых прыблудаў, што тут вечны супачын сабе знайшлi, трухлець ляглi косьцi новых ахвяраў, што не за свае звадкi Бог ведае адкуль ходацца сюды прыйшлi. Швэды цi Французы, Маскалi, Немцы цi Палякi — усiм роўны прытулак дала беларуская зямля.

Лiтоўскiя-ж людзi ў бальшынi богабоязныя, пабожныя былi. Мала калi было, каб каторы йдучы цi едучы, пры дарозе каплiцу цi крыж вялiкi драўляны зь фiгурай Збавiцеля або й безь яе сустрэўшы, крыж на сваiм перадзе не зрабiў i «мiца i сына» не сказаў. Вось чаму цяпер ля гэтага сьвежага кургана вырас вялiзны, з тоўстай роўнай бярозы змайстраваны крыж, а на iм самародкам-мастаком выструганая фiгура Збаўцы. Цяперака цi адзiн шашаль ужо крыж той патачыў, дый сам ён пад цяжарам аднаго цi двох дзясяткаў гадоў спаважнеў i на бок пахiлiўся. Iншымi мейсцамi на сугры ў западзiнах вырасьлi сосны й хвоi, а ў нiжэйшых мяйсцох, дзе на глiне трымалася вада, нават i кустаўё.

Бадай цi ня ў кожнай вёсцы беларускай была аблюбаваная мясьцiна, што на языкох апавядальнiкаў аб розных жахах i злыбядзе пакутавала. Такой мясьцiнай, што па сваёй маляўнiчасьцi не паддалася-б многiм iншым, Бог ведае як даўно была Гараватка. Дзеткi лiтоўскiя, што толкам бабчыны цi матчыны апавяданьнi цямiць маглi, пабажылiся-б, пэўна, што ў Гараватцы водзяцца чэрцi, паказваюцца зданi, што бадай калi каму й у пекла трапiць давядзецца, дык дарога туды будзе цi не праз Гараватку весьцi. Калi, бывае, усходзiцца ў вёсцы з плачам каторае малое, так i пачуеш з матчыных вуснаў: маўчы, а то чорт гаравацкi пачуе! Мала таго: калi хто з суседнiх каторага лiтоўскага, завёўшы звадку, за жывое стараўся скубануць, дык чортам гаравацкiм называў. Дзеяла, як на быка чырвоны рызман.

Папраўдзе кажучы, каб усяму веры даць, дык, мусiць, у Гараватцы ад чарцей, чарцянят i iншай нечысьцi аж кiшэла. Узiмку пад Пiлiпаўку вадзiлi тут свае карагоды ваўчыцы, страхотным выцьцём ваколiцу поўнячы. Гараватка была маляўнiчая й таямнiчая, страшная й прынадная. Дзiва няма, што малеча нагой ступiць у Гараватцы пабойвалася, а старэйшыя ўпоцемку ад яе старанiлiся.

Хцiвыя да выдумкаў апавядальнiкi заўсёды непрыкметна на баку пакiдалi адно не апошняй важнасьцi: калi й як гэтая цiкавая мясьцiна дастала хрышчэньне. Адныя парознаму тлумачылi, iншыя згадкамi таямнiцу гэтую раскрыць намагалiся. Калi-б хто й хацеў аб тым назове з усiх бакоў памяркаваць, дык цi не дайшоў-бы ў сваёй галаве, што Гараватка нейкiм чынам параднiлася з «горам», «гараваць» i iншымi з гэтага выводнымi абазначэньнямi. А калi так, то цi трэба яшчэ гаварыць, аб чыiм горы была мова…

III

Тыднi тры ня быў удома Янук. Карцiла яму бегчы. Пакуль да бацькi забяжыцца, словам-другiм iз старымi перакiнецца, пакуль на вечарыну зайдзе, дык вунь як позна будзе. А ноч-жа цяпер кароткая, яе не надточыш. Босыя Януковы ногi, што за дзень за каровамi набегалiся, вунь якiмi нецярплiвымi цяпер сталi i ўжо якнайхутчэй манiлiся з асаднiкавага двара пад бацькаў дом панесьцi. Адылi перш вырашыць трэба было пытаньне: куды йсьцi? Цi гасьцiнцам, ды зрабiць лiшнi кусок дарогi, цi кроiць нацянькi праз Гараватку? Калi-б асьмелiўся нацянькi, можа было-б скарацiць цi не ўтрая дарогу. I трэба-ж было, каб гэтая Гараватка, як на злосьць Януку, упоперак дарогi да бацькоў лягла. Калi-б гэта быў дзень, дык нiякае загваздкi: смаргануў-бы нацянькi й квiта. Цяперака-ж пакуль перабяжыш поле Лазоўскага, там праз мокрадзь ля канавы перабярэсься, зарасьнiкi мiнеш, што з гэным вялiкiм борам лучылiся, ды на Гараватку ўзьлезеш, дык глядзi колькi часу мiне.

Янук кiнуў вокам на захад. Сонца закулiлася ўжо за зубата-кашлатую карону бору, зьнiзу ярка пазалочваючы пер'е рэдзенька расьцярушаных па небе хмарынак. Ужо шарэла. Марудзiць няма калi. Потная левая рука сьцiскала тры малыя манэты ў кiшэнi даматканых зрэбных портак. Тапсiк, зьеўшы страву й вылiзаўшы старанна чарапок, аблiзваўся й пазiраў на хлопца, трымаючыся напагатове, каб спадарожнiчаць. Пастух зiрнуў на сабаку й наважыўся. «Маючы такога добрага таварыша, — думаў ён, — дык хто там будзе чарцей баяцца, калi яны й ёсьцека».

Калi Янук, выбегшы за вароты двору, рушыў у кiрунку Гараваткi, Тапсiк, як ёмкi мяч, кульнуў раптоўна наперад, апiсаў навокал хлопца вялiкае кола ды, радасна брэшучы, скочыў яму на грудзi, намагаючыся лiзнуць у твар. Сабака, вiдаць, здагадаўся, куды сьпяшаўся ягоны гаспадар. Яму таксама карцiла зьбегаць у родную вёску, старыя куты абшнарыць, iз знаёмымi й даўно нябачанымi сябрамi пацяўкаць цi панюхацца.

Любiў Янук свайго Тапсiка. Шчанюком узяў яго ад маткi, што надта заядлая й крутая была. Тапсiку цяпер пад тры гады было. Разумны й паслужлiвы ўдаўся мала дзе такога знойдзеш. Хлопчык муштраваў яго, часу не шкадаваў, уцеха з таго вялiкая была. Цяперака за тое меў добрага памочнiка вартаваць статак. Зiмою сабака паквапiўся нават зь Януком у школу пайсьцi. Калi аднойчы надакучыў у школе вартаўнiку, а раз падчас заняткаў асьмелiўся нават клясныя дзьверы лапамi скрэбсьцi, каб да свайго гаспадара дабрацца, давялося пакiдаць ягу ўдома.

Крокаў цi не на дзесяць шырокая канава была напалову напоўненая вадой. Янук знайшоў тое мейсца, дзе з аднаго боку на другi перакiнутыя былi дзьве жардзiны, ды асьцярожна, растапырыўшы рукi, каб атрымаць раўнавагу, пераходзiў на другi бок. Тапсiк скочыў праз ваду, i, калi Янук ступiў на бераг, сабака абтрасаўся ўжо й ветлiва вiляў хвастом.

Сьцежка вяла праз густы зарасьнiк. Калi Янук упёрся ў Гараватку, ужо цямнела й на небе паказалiся першыя зоркi. Ведаў хлапец Гараватку як сваю пяцярню. Цi раз iзь сябрамi лазiў тут па старых акопах, заглядаў у часткова засыпаныя ўжо блiндажы, цешыўся, калi знаходзiў пайржавелую амунiцыю, зь якой любiў забаўляцца на пасьце ля вогнiшча. Вандроўкi тыя адбывалiся ўдзень, калi Гараватка не была небясьпечная й зусiм iнакш выглядала, чымся цяпер. У цемры яна камплетна зьмянялася, набiрала нейкай страхотнай таямнiчасьцi. Здавалася, што сваёй шырокай каронай падпiраў Архiп усеяны залатымi зоркамi купал неба. Iнакш, чым удзень, дрыжэла, наводзячы нейкую жуду, лiсьцё асiнаў, а ззамоладу створаныя ўва ўяўленьнi розныя чэрцi, што тутака, быццам, свае гулянкi начамi ладзiлi, цяпер маглi таiцца за кожным кустом цi крушняй каменьняў. Завялiкi ўжо быў Янук, каб у чарцей верыць, але-ж тут, папраўдзе кажучы, цiмала людзей у нетрах Гараваткi ляжала. Хто ведае, цi каторыя зь iх не ўстаюць начамi, каб полем бою палюбавацца.

Янук асьцярожна ступаў знаёмай сьцяжынай. Вушы ягоныя злавiлi водгульле лiтоўскай вечарыны. Хлапец падбадзёрыўся й барзьдзей усьпiнаўся ўверх. Наблiжаючыся да самага небясьпечнага мейсца — побач з тым самым курганам i крыжам — ён спынiўся таму, бо раптам стануў, як укопаны, Тапсiк. Сабака бурчэў. З правага боку былi тут ямы й акопы. У цемрадзi мала што можна было разгледзець.

— Цiха, Тапсiк, цi-i-i-i…, - зашышыкаў ён на сабаку, абшчаперыў яго аберуч ды пачаў прыслухоўвацца. Здалося, што непадалёк направа пачуў галасы. Мо здалося? Ахапiў яго страх. Як не натужваў слых, усё навакол стала таямнiча цiха, адно шпарчэй пачало бiцца пастухова сэрца. Здалёк чуваць быў гул цягнiка, дзесьцi зь вёскi даляталi водгукi йгрышча, зьвяганьне сабак, а ў недалёкiм бары адазвалася позная птушка.

Iзноў наёжыўся, пачаў бурчэць i вырывацца з рук Тапсiк. Янук не на жартачкi спалохаўся, баяўся рушыць зь мейсца, быццам у зямлю ўлiп. Калi яму здалося, што зноў злавiў вухам нейчую гаворку, сабака гвалтоўна йрвануў направа i залiўся гулкiм брэхам. Амаль у наступную хвiлiну з голасным енкам ён адскочыў назад. Янук кiнуўся да Тапсiка, i ў гэны-ж момант убачыў сьвятло ручнога лiхтарыка. Робячы малыя зыгзакi ў паветры, сьвятло наблiжалася да хлопца. Сабака цiха скавытаў i лiзаў нагу.

— Гэта ты, Янук? — загудзеў лагодны бас Лявона Шпунта. Хлапец стаяў, як адубелы, ня могучы паварушыць языком. Намагаўся нешта сказаць, ды ня мог адолець пярэпалаху.

— Што ты тут робiш? — хацеў ведаць Лявон. Янук разгледзеў дзяцюка. Апрануты быў пасьвяточнаму, у гарнiтуры й пад гальштукам.

— Дамоў iду, — адважыўся нарэшце малы Бахмач. — А ты што тут робiш? спытаў ён з чаргi. — Але-ж ты мяне напужаў, каб ты згарэў!

— Дык iдзi, калi йдзеш! — сказаў Шпунт загадным тонам.

— А што ты тут робiш? — спытаў яшчэ раз Янук.

— Тваё якое дзела! — адрэзаў той непрыязным тонам. — Можа, я iзь дзяўчынай тутака. Кажу йдзi!

Януку здалося, што воддаль каля дрэва нехта зварухнуўся. Хто-ж мог тут быць зь Лявонам у такую пару, калi сам ён мусiў-бы быць на вечарыне? I што яны тут рабiлi? Адылi Янук больш не марудзiў, бо чаго добрага, возьме гэты рослы дзяцюк, яму ў каршэнь надае. Рушыў сьцежкай, а за iм, пакульгiваючы, сабака.

— Мой ты добранькi Тапсiчак, — пяшчотна прамовiў, гладзячы сабаку, ударыў цабе гэты паскудны хлыст…

Як толькi хлапец выбраўся з Гараваткi на чыстае поле, нацянькi праз збажыну бегма кiнуўся ў кiрунку Лiтоўцаў. Мала дзе каторая хата сьвяцiлася вокнамi. Летам ашчаджалi людзi газу, завiдна намагалiся дагледзець гаспадаркi. Сяньня-ж тым больш не было патрэбы, бо шмат хто быў на йгрышчы.

Шпарка бягучы, Янук нiчога ня думаў. Ды калi-б i думаў, то невядома цi прыйшло-б яму ў галаву, што ўночы жывы чалавек у Гараватцы ёсьць больш небясьпечным, чымся якая ўяўная нечысьць. Хлапец быў паглынуты ймкненьнем, каб якнайхутчэй забегчы дадому. Па пахiлай лекаравай нiве борзда ймчаў ён унiз. Ледзь пасьпяваў за iм кульгавы Тапсiк.

Калi дабег да лекаравага двара й адчынiў скрыпучыя вароты, голасным брэхам залiўся доктараў Мурза. Тапсiк падскочыў да яго, сабакi пачалi нюхацца. Янук адчынiў другiя вароты й ужо быў ля свае хаты. На вулiчнай лаўцы ў цеменi разпазнаў сваiх бацькоў. Яны гаманiлi паўголасам.

— Гэта ты, Янучок? — спытала мацi.

— Так, мама. А што?

— Ды мы нi спадзявалiся. Ждалi ўчорака, ажно як нi было…

— Нi пусьцiў, - сказаў Янук з крыўдай у голасе.

— Iж ты яго, — буркнуў бацька. — Чаму-ж гэта?

— А чорт яго знаiць, — адказаў хлапец. — Ну, што тут у вас?

— Нiчога такога. Ты вячэраў?

— Так, на хаду. Ну дык я пайду, — памкнуўся ўжо адыходзiць Янук.

У гэты час падбег Тапсiк.

— А чаму-ж сабака кульгаiць? — заўважыў бацька.

— Ды гэты хлыст ударыў яго, нi знаю, камянём цi чым.

— Хлыст? Калi гэта?

— Ну от цяперака.

— А дзе-ж ты яго вiдзiў?

— У Гараватцы, дзе-ж…

— Ён цяперака ў Гараватцы? Ты нi манiш?

— Чаго буду манiць… кажу, што на свае вочы вiдзiў.

— Дык гэта ён, мусiць, тамака iз Косьцiкам Сабакевiчам, — сказала мацi.

— Ты яго самога толькi спаткаў цi яшчэ каго? — перапытаў бацька.

— Самога. Але мне выдалася, што чуў гаворку. Быў нехта другi, мусiць.

— Дык пэўна Косьцiк там зь iм, — сказала тонам, што не пакiдаў нiякага сумлеву, мацi.

— Чаму гэта iкраз Косьцiк? Адкуль там ён? — дамагаўся пастух.

— А ты ня чуў?

— Што чуў?

— Што сягоньнiка на фэсьця ў Гацях нехта бальшавiцкiя ахвiшкi параскiдаў…

— Так? — зьдзiвiўся Янук. — А мне-ж гэтыя, каб iх халера, доктаравы нiчога не сказалi.

— Так i ведай, што гэта Сабакевiчавых рук нi мiнула.

— Глядзi ты што. Дзiва, што Лявон так на мяне сыкнуў. Ну, ды я пабягу, бо ўжо позна.

— Янучок!

— Чаго?

— Iдзi, хоць штаны й кашулю пiрадзень, а то як ты ў латаных на людзкое вока…

— Адзе-ж яны?

— Я табе зараз дам.

Пайшлi з маткай у хату. Было там душна й цёмна. Упоцемку ўмiг зьмянiў Янук вопратку й вышмыкнуў на вулiцу.

— Янук! — гукнуў бацька.

— А што, тата?

— Ты-ж глядзi тамака нi кажы нiкому, што ў Гараватцы хлыста вiдзiў. Чаго добрага, бяда прычэпiцца, — папярэдзiў Пракоп Бахмач на дарогу сына.

— Што я дурны?! — адгукнуўся хлапец i шыбнуў у глыб вёскi.

IV

Косьцiк Бурак, пазьней празваны Сабакевiчам, быў сынам гаспадарлiвага серадняка. Бацька Паўлюк меў ладны кавалак урадлiвае зямлi, прыдзелены ў часе выхаду вёскi на хутары пры самым лiтоўскiм балоце.

— Гэта каб на добрае, — мяркаваў цi раз Паўлюк, — дык жыць-бы, пажываць ды песенкi пiяць…

Адылi немач у ягоную хату панадзiла. Кволае жончына здароўе яшчэ больш шванкавала пасьля таго, як Кастусь на сьвет зьявiўся. Хацеў, казалi, Паўлюк абавязкова, каб i другое, ды слабая Паўлючыха вынасiць не магла. Спачатку прабаваў Бурак кпiць з кабеты, пасьля дакараць, а наапошку й зусiм узлаваўся.

Калi-б пацягнулi вы за язык (хоць цi патрэбна гэта было) найбольшую вясковую пахатуху, дзябёлую Кмiтаву Аўдолю, яна зусiм-бы йнакш i пасвойму ўсе прычыны Паўлючышынай немачы, як на стол, для яснасьцi перад вамi магла-б выкласьцi.

— А ягодка-ж мая, а любая — барабанiла цi раз Аўдоля на вуха каторай кабеце, што слухаць хацела, — гэта-ж загнаў-зацягаў Бурак саўсiм сваю Матрону. Глядзiш i нi аглядзiсься, як у магiлу загонiць. Нi жартачкi-ж гэта: дзе нi глянеш, дык усюды яна ў тры пагiбелi скорчыўшыся — яна й на полi, i пры печы, i за прасьнiцай, i зь сярпом, яна й за кроснамi, i пры малатарнi, i з траплом, i пры мялiцы. Яно-ж сабе й другiя бабы лынды ня б'юць i цяжка працуюць, алi-ж ёй, дык ужо пiразь сiлы прыходзiцца. Можа й ня грэх быў-бы Паўлюку, каб аж чатурох кароў, сьвiней поўны хлеў нi гадаваў, кабаноў вялiкiх, як горы, нi выкармлiваў. А ты-ж iм навары, намiшай, ды нацiгай у карыты — дух зь цябе вон! А хто-ж гэта, ягодка родненькая, за ўсiм даглiдаiць? Га? Сам нябось нi пiрапрацуецца, рыла вунь якое адпасьвiў! А Божа-ж мой, якi гэта прагавiты й нiнасытны чалавек. Цi раз казала я ўжо, што для яго скацiна жонкi даражэй. Гэта-ж нявiдана-няслыхана. Такi жадны-прагавiты й такi скупiньдзя, што, каб ён на калiва наняў, а ўсю працу на жончын карак толька. Сам, дык, нябось, улегцы. Дзiва, што Матрона занiмагаiць часта. Зялезнае здароўе, ягодка, трэба мець, каб iз усiм, як iна, справiцца. Бедная ў горы вочы выплакала, як шчэпка высахла, у тры пагiбелi скорчылася, сухоты нажыла. А цi-ж гэта ёйныя гады так зараньня ў магiлу лезьцi, га?

Па засвоенай практыцы, перасольваць i размалёўваць Аўдоля любiла, але ў гаворцы пра Буракоў вялiкая доля праўды была. Хiтры й прагавiты быў Паўлюк. Хоць ростам здаравенны гаргарына быў, але ня з тых, што ў працы панатужацца. Сам зь сям'i беднай i шматдзетнай, ад бацькi пару лысых неўрадлiвых гактараў зямлi пры дзяльбе атрымаў. Адно й мецiў, як на людзкую гаспадарку ўзьбiцца. Прыцюцькаўся быў да Матроны, што ў суседняй вёсцы ў бацькi адзiночкай расла. Паўлюк на пасагу вока трымаў. Казалi, што прыляпiўся да дзяўчыны, як тая смала, дый шмат iншых заляцанцаў, што на Матронiна дабро, як мухi на лiпкае ляцелi, ад яе адбiў. Калi-ж Матрона за яго выйшла, купу багацьця ў сямейную супалку прынёсшы, не на жартачкi ўзяўся гаспадарыць Паўлюк. Нельга сказаць, каб лiшняй увагай цi любасьцяй да жонкi грашыў. У ягоных вачох жонка на тое была, каб дзяцей на сьвет вадзiла, гаспадаркi глядзела ды наагул у працы пасабляла.

Калi Паўлюк Бурак ужо цьвёрда на ногi стаў ды не апошняй маркi багатыром зрабiўся, калi можна было ўжо вальней i лякчэй у працы хадзiць, ён барзьдзей яшчэ разганяўся. Зайздрасьць да багацейшых, а поруч i прагавiтасьць расьлi без супынку. Горшаў i Буракоў характар. Раней мала каму ў дарозе спуску даваў, а цяпер i пагатоў. Жончын пасаг да рук прыбраўшы, i самую кабету пачаў, часта iз папругай у руках, да сваiх нораваў прывучаць.

Ад цямна да цямна летам пры працы Паўлючыха кешкалася, а зiмой i зусiм сьвету божага ня бачыла. Нават на жнiво шкадаваў скупiньдзя Бурак паднаняць. Калi Матрона зусiм занемагаць пачала, тады лекаваць прабаваў, ды сказалi лекары, што заавансаваным сухотам рады ўжо не дадуць. На дзявятым Косьцiкавым годзе скончылася матка.

Мiнуў няцэлы год, i Бурак, лiшне не марудзячы, ажно ў трэцяй дзесь вёсцы прыгожую й здаровую, ды — як хвалiўся — выносьлiвую нагледзеў. Хоць i ня першай маладосьцi, адылi зусiм нi ў гадох яшчэ была. Спадзяваўся Паўлюк, што трывалкая й дужая да працы будзе кабета. Ужо цешыўся, што ня горшы гяшэфт, чымся першы раз, iз Матронай пры жанiцьбе зрабiў.

Ды апёкся гэтым разам стары Бурак. Ня з тых, што iх лёкка ашукаеш, Косьцiкава мачыха выводзiлася. Зусiм ня менш кемлiвай за Паўлюка яна ўдалася, дык i няшмат часу заняло, пакуль у мужавых хiтрасьцях i штучках троп знайшла. Вочы працёршы, разгледзелася, ды зусiм iнакш да Паўлюка, чымся пакойная Матрона, паставiлася. Працавала адно ўмеру, а калi й на язык дзела пайшло, дык за словам у кiшэнь ня лазiла. Новая жонка кругом Паўлюку ў даўгу не заставалася. I пачалося ў прылюднай i добра дагледжанай багатырскай Паўлюковай хаце зусiм адменнае й цiкавае жыцьцё: калатня й звада найчысьцейшае вады.

З малых гадоў Косьцiк уволю матчынай ласкi й добрага догляду ня меў. Калi-ж прыйшла мачыха ды хлапец спанатрыў, што робiцца, амаль зусiм самапасам пайшоў. I з росту ён не да малышоў належаў, i ў навуцы спрытны быў, але ўжо ў пачатковых клясах сябе вялiкiм гультаём i абiбокай выявiў. Ззамоладу iншых панадзiў зводзiць, цi ня бацькавы элемантарныя хiтрасьцi пераняўшы.

Вясковая настаўнiца рана Косьцiкаву нягнуткую натуру ацанiла й пасвойму яе напраўляць узялася. Спасьцерагла, што хлапец ня зломак. Цi ня больш за iншых вучняў давялося Косьцiку ў клясным кутку на каленях адпакутваць ды й карных гэтак званых лапаў зарабляць. Колькi нi карала яго настаўнiца, Косьцiк анiяк у лепшы бок ня хiлiўся. Наадварот: яшчэ цьвярдзеў у благiх норавах. Глядзiш здаецца, паправiўся, сядзiць вунь за адкладной лаўкай з анёльскай мiнай, няйнакш як сьвяты. Не пасьпееш вока ў iншы бок адвесьцi, як ён ужо некаму цi то таўхяля пад бок заедзе, цi якую iншую штуку прыдумае.

Як рэдзька агорклi былi Косьцiку настаўнiчыны муштры. Аднойчы наважыўся ён плюнуць на чатырохклясную. Колькi дзён запар, зранку бацькаў дом пакiнуўшы, па аднаму яму вядомых сьцежках лундаў i ў школу носа не паказваў. Дайшло тое да бацькавых вушэй. Добра ўляцела тады Косьцiку з двох бакоў: ад бацькi за чмуту, а ад настаўнiцы ў сваю чаргу, калi бацька ледзь не за руку ў школу сына прыцягнуў.

Пастанавiў Косьцiк настаўнiцы за такую вялiкую крыўду адпомсьцiць. Думаў, думаў i выдумаў. Даўно даспадобы яму настаўнiчын ручны гадзiньнiк прыйшоўся. Падчас лекцыi заўсёды на стале перад сабой трымала, каб за стрэлкай у меры патрэбы сачыць. Пускаючы на перапынак дзяцей, надзявала гадзiньнiк на руку й сама на сьвежае паветра выходзiла, калi пагода дазваляла. Аднойчы неяк, маючы галаву навучальнымi турботамi да берагоў перапоўненую, забылася гадзiньнiк на руку начапiць i ўжо, калi хлопцы на дварэ ў пiкара мурцавалi, а дзяўчаткi ў лапту забаўлялiся, спахвацiлася, што гадзiньнiка на стале няма. Яна й туды, яна й сюды, i пад стол, i ў «тарэбку», ды трывожныя пошукi дарэмнымi былi. Дарагi залаты гадзiньнiк быццам у ваду кануў.

Цяпер ужо не на жартачкi настаўнiца турбавалася й рэшту таго дня, навучаньне ў бок адклаўшы, усiх пачарзе ператрасала. Гадзiньнiка не было. Адумаўшыся, панi настаўнiца бальшыню вучняў дамоў паслала, а найгоршых i ў ейных вачох падазроных трымала й муштравала яшчэ больш гадзiны. Як ня дзiва, а здавалася ёй у той час пошукаў гадзiньнiка, што амаль усе пагалоўна вучнi ейныя, а ў iх лiку насампершы Паўлюкоў Косьцiк, проста цi не сьвятыя былi. Ты iх хоць да раны прыкладзi. Ты перад iмi найбольшыя скарбы тут на воку пакладзi, адыдзiся й у гэны бок не глядзi, дык i то не зачэпяць.

Добра ведаючы сваiх вучняў, шляхам элiмiнацыi да двух найбольш западозраных — Кучынскага й Бурака — свае допыты-пошукi настаўнiца звузiла. Наступнага дня ў школу iхных бацькоў i местачковага палiцыянта паклiкала. Косьцiкавага сябру Кучынскага ў прысутнасьцi бацькоўскай i «жандовай» улады апрацавала першага. Зь ягоных вуснаў выйшла, што залаты гадзiньнiк Косьцiкавых рук ня мiнуў. Ужо Паўлюкова выпрактыкаваная раней на сынавай скуры папружка ды й «жандовы» палiцыянтаў твар канчаткова памаглi Косьцiку прыгадаць, дзе схаваў настаўнiчын гадзiньнiк.

Мала з таго было пацехi. У мiжчасе Косьцiк няўмелую экскурсiю ў залатое гадзiньнiкава нутро зрабiў. Вядома-ж, што гэтак падарожнiчаючы, гадзiньнiк на часткi мусiў разабраць i кожнай зь iх палюбавацца. Калi ўзяўся складаць, дык часьцей гэных аднекуль набралася больш, чым было патрэбна. Наапошку, як i трэба было прадугледзець, у залатым чарапку застаўся зусiм непрыдатны механiзм, бо Косьцiк тыя лiшнiя часткi павыкiдаў.

Круцi не круцi, Паўлюку загадалi поўную вартасьць настаўнiчынага залатога ручнога гадзiньнiка самымi запраўднымi «жандовымi» грашмi пакрыць. Гэтым, хiба, тлумачылася, што тымi часамi старога Бурака гнуткая ёмкая папружка нiяк не жадала разьвiтвацца з Косьцiкавымi наймякчэйшымi й найбольш кволымi часткамi цела. Найгорш за ўсё, што вясковыя кабеты, а найперш Аўдоля й iншыя пахатухi-сакатухi, гадзiньнiкаву гiсторыю на языкi паднялi ды на розныя лады яе iз смакам пераказвалi й размалёўвалi. Дзякуючы тым увiшным i нязмораным кабечым языком, Косьцiк цяпер найбольш папулярным у Лiтоўцах стаўся.

Калi, маючы чатырнаццаць гадоў, Косьцiк нейкiм фокусам чатырохгодку скончыў, ня ведаў Паўлюк, куды далей накiраваць сына. Па завугольлямi гадзiньнiкавы злодзей пачаў сноўдацца й нiколi дома не стыкацца. Якiх сродкаў нi ўжываў бацька, усяроўна да працы ня мог сына наламаць. Зьбярэ, бывала, Косьцiк гурт падлеткаў, па вулiцах iзь iмi псотнiчае-гэйсае, сады чужыя латоша, агароднiну полiць — цi ў каго вялiкая морква або бручка парасла глядзiць. I скардзiлiся людзi, кажучы: «Але-ж i бамбiза, зладзюга паганы! Няўжоў-ж на яго паганякi нiхто ня знойдзе!» А iншыя проста: «Вырас Паўлюкоў Кастусь пад неба, а злодзей i дурань як трэба.»

Хто мог тады мяркаваць, што ў недурной Косьцiкавай галаве ўжо ў той час былi парасткi, якiя мелi некалi прынесьцi плён, што аднавяскоўцам бакамi вылезе.

Надакучыла Паўлюкову гiцлю з «жабянятамi» яблыкi й грушы латашыць, агароднiну чужую лiчыць. Пастанавiў на сабачае перакiнуцца дзела. Меў аднагадовага сабаку-ваўчара, ад якога ледзь ня лопаў на прывязi ланцуг. Пару месяцаў, калi ня болей, сабаку школiў, розным штукам муштраваў. Так яго выпрактыкаваў, што той наперад гаспадаровы думкi згадваў. Гэткую добрую Косьцiкаву навучальную ўстанову пасьпяхова скончыўшы, iльга было цяпер у людзi цi ў iншыя сабакi паказацца. Адно стаяла на дарозе: ня меў вучань iмя адпаведнага.

Чуў раз Косьцiк як настаўнiца, у каторай гадзiньнiк быў украўшы, мужа свайго Ромка клiкала. Ахватней даў-бы настаўнiчына ймя, але яно адно для сучкi пасавала.

— Ро-о-мак! На цю-на! — гукнуў хлапец, а сабака пачаў стрыгчы вушамi. Гэткiм чынам адбылося хрышчэньне.

Прыйдзе Косьцiк цяперака пад самае вакно настаўнiчынай кватэры, ды ўладзiць так, каб мужа ейнага паблiзу не было. Сьвiсьне ёмка на свайго кемлiвага гадунца, ды гукне: Ро-о-мэк, офяра едэн, хоць ту! На цю-на!

Паўторыць так раз цi два. Адкуль нi вазьмiся настаўнiца, тыц! — праз вакно выгляне, а калi сьцямiць, у чым справа, то ажно ёй кроў у галаву хлыне.

— Ро-о-мэк! Ты, пся крэв, хаме едэн! — паправiць падрастаючы басяк ды аж яму на сэрцы палякчэе.

Ад таго часу для лiтоўскiх людзей, а перадусiм сабакаў, новае ўтрапеньне пачалося. Чуеш — нехта сьвi-i-iсь! Гэта Косьцiк iз Ромкам iдуць. Памаленьку, ледзь ногi валочаць, забаўляючыся, нiкуды-ж iм ня рупiць. От iдуць, абы на мейсцы не стаяць, навокал разглядаюцца. Спынiлiся ля гарбатай Захаруковай хаты, што напрыканцы вёскi ля дарогi ад балота. У Захарука вялiкi сабака ў дварэ. Косьцiк да справы падыходзiць мэтадычна, майстэрства ведаючы, сабакаў зводзiць умела. Калi ўжо добра зрэжуцца, ды да крывi кусацца пачнуць, хаваецца тады хлапец дзесь за паркан цi вугал, каб усё бачыць да на людзкiм воку не тарчэць.

Старая Захаручыха з памялом цi качаргой надвор выскоквае, лямантуе: «А каб цябе пранцы, а каб ты занаглiўся! Вон адсюль, паршывец!» Сабакi кусаюцца, Захаручыха лае й намагаецца разбаранiць, Косьцiк нейдзе праз шчылiну пазiрае й заходзiцца з рогату. Ужо наапошку, калi вiдокам налюбуецца, вылазiць з укрыцьця й таропка падбягае, робячы выгляд, што быццам ён тут нейдзе збоку справай заняты быў, а цяпер вось бедных цюцькаў памiрыць сьпяшыцца. Ну й актор-жа! спачатку не маглi людзi здагадацца. Ды нядоўга заняло iм, пакуль Косьцiкавы хiтрыкi раскусiлi. Часамi-ж, бывала, Косьцiк такi гурт сабакаў зьвядзе, такую грызьню пачнуць, так пакусаюцца, што тыднямi раны гояць.

Спачатна на такiя Косьцiкавы авантуры праз пальцы лiтоўскiя жыхары глядзелi, ды неўзабаве спасьцераглi, што ад Косьцiка й Ромкi нiякаму сабаку нi сучцы ў вёсцы мейсца ня будзе.

— Ну i ўшыўся-ж басячуга ў сабачую скуру! Каб ты галавой налажыў! — лаялi.

Насамперш хлапца Сабакевiчам ахрысьцiлi, а пасля, як найгоршага сабаку, кiямi ад хатаў гнаць пачалi. Кляў яго Пракоп Бахмач:

— А бадай ты ногi дзе паламаў, нячысьцiк апантаны! Каб табе розум твой дарэшты высах, злыдзень паршывы! Каб цябе зiмля нi насiла, дзе ты такi выгадаваўся!

Стары Бахмач Сабакевiча раз добра-ткi зiмой прывучыў. Калi ён на Тапсiка Ромку натравiў, Пракоп яго так кiём аддубасiў, што той дзясятаму заказаў i даўжэйшы час на боль у крыжавiне й iншых мяйсцох скардзiўся. Доўга й зацята Бахмачу за гэта кулаком пагражаў, аддаць ды й надбавiць яшчэ абяцаў.

Скардзiлiся людзi старому Бураку: навошта так сына распусьцiў? Прыбяры яго да рук, а ня то мы самi прывучым!

Адказваў Паўлюк: «Што я зь iм, басячугам, зраблю, людцы добрыя? Рабiць ня хочыць, мяне ня слухаiць, сварыцца-агрызаiцца…»

Раiлi людзi: аддай дзе за краўца цi шаўца, каб наламаўся, кавалак хлеба каб у руках меў.

Паслухаў Паўлюк людзей. Не да смаку тое Косьцiку прыйшлося, калi ў другую вёску за краўца вучыцца мусiў iсьцi. Гультаюга-абiбока быў зь яго першаклясны, але-ж iголка — то не сякера цi плуг — у руках трымаць лякчэй.

Тры цi чатыры гады кравецкаму рамёству вучыўся Сабакевiч. Павесялелi за гэны час лiтоўскiя людзi, лякчэй пачало вадзiцца сабакам, калi Ромка ў старога Бурака на прывязi скуголiў.

Аб тым, што за гэны час кравецкага шкаленьня Сабакевiч зусiм новую й пабочную навуку здабываў, нi ведаць, нi сьнiць лiтоўскiя не маглi. Заразiўся Косьцiк камунiзмам. Нарэшце, — наважыў Косьцiк, — тутака ўсе адказы былi. I на будучыню ўсё добра варажыла. Вунь зь Менску (тады ўжо на Мiнск Маскалямi перайменаванага) цэлы час гарлапанiлi, што яны аб заходня-беларускiх сялянах i рабочых турбуюцца ды ў гэнай турбацыi прост-напраст бяссоньнiцай морацца, што калi насьпее такi час, дык тут не агледзiсься, як яны гэтым бедным заходнiм Беларусам руку дапамогi пададуць. Рука тая даўно, быццам, выцягнутая чакае, адно, вiдаць, час яшчэ не насьпеў.

I пачала iнтэнсыўна й напорыста працаваць Сабакевiчава галава, тая самая, якую нядаўна яшчэ «дурной як трэба» называлi. «Чакайце-ж, — думаў Косьцiк, прыдзе дзень, дык усiх вас як сабак выдрасiрую».

Найбольш Сабакевiчу ў камунiзьме ўсе гатовыя адказы да смаку прыйшлiся. Чым больш думаў аб iх трапнасьцi й правiдловасьцi, тым больш iмi захапляўся. Вазьмi хаця гэты, што ў тым «тэрцыянале» быў: «мы наш, мы новы мiр пастроiм, хто быў нiчэм, той станiць фсем». — От дык хвостка. Проста цымус! — усклiкнуў Косьцiк, першы раз яго пачуўшы. Ад захапленьня чаго не прысеў. Гэта-ж трэба вунь якiя галовы, каб так выдумаць! Чалавек цi адзiн злысеў-бы й рады ня даў, а тутака так проста й ясна, як у сук уляпiў: «хто нiчэм, той фсем». У тым лiку, пэўна-ж, i ён, Буракоў Косьцiк, што да гэтага часу самым апошнiм шэранькiм «нiчэм» па завугольлях лындаў, дык адразу цi не на самы шчыт узьлезе. Пры такой саладжавай думцы ажно шырэў i распрамяняўся задаволенай зьедлiвай усьмешкай таўсташчокi Косьцiкаў твар. «От каб так было, — думаў, гэта-ж нi аднаму дзе ракi зiмуюць паказаў-бы». Думаючы пра гэтае апошняе «паказаў-бы», зьзялi ў Сабакевiчавых вачох больш зласьлiвыя агенчыкi, чымся тады, як свайго Ромку на чужых сабакаў нацкоўваў.

Калi-ж стравiў ужо адну такую, як яму здалося, вялiкую мудрасьць, калi пасьля гэтага наважыў шмат чаго й цiмала каму будучынi паказаць, насьпела чарга й на iншае пытаньне: «А што-ж рабiць, каб тыя, што ёсьць нiчэм, найскарэй сталiся фсем?» Тут чырвоны агэнт, гэны самы, што Сабакевiча вучыў, напагатове з адказам: «работаць, таварышч. Iдзею в масы, от как!» Той чырвоны нозьбiт цэлае бярэмя iншага наплёў, дый ня ўсё яно ў Косьцiкаву маланаўчоную галаву адразу памясьцiлася. Адно спанатрыў, што перш павiнен сам «рускай грамаце» падвучыцца, каб пасьля тую «iдэю ў масы» нясьцi й шырыць, каб якнайхутчэй «новы мiр пастроiць i стаць фсем».

Косьцiк так заядла за працу ўхапiўся, што «рускую грамату», быццам той галодны заяц мёрзлую капусту, церабiў. Свае лiтоўскiя людзi нашто ўжо Косьцiкаву натуру ведалi, а цяпер, каб гэта ўбачылi, дык нiколi не далi-б веры, што гэты пiльны вучань быў той самы злодзей i злыдзень Сабакевiч, што некалi ў пачатковай школе дзiркi на каленях папрастойваў.

Калi Косьцiк пасьля навукi з рамёствам у руках у родную вёску вярнуўся, мала хто яго пазнаў. Падрос, паразумнеў, нават папрыгажэў. Ужо хто як хто, але нават тая самая пахатуха Аўдоля галавой зьдзiўлена кiвала: «А ягодка-ж мая, а мiленькая, глянь, як зьмянiўся хлапец. Як свае навучыць нi сумелi, дык чужыя радачку далi. Як пагараваў, дык i агледзiўся, нябось. Можа й будуць з яго яшчэ людзi, ягодка ты мая любая».

Нiхто ў Лiтоўцах аб заразьлiвай Сабакевiчавай хваробе ўявы мець ня мог, аж пакуль каля людзей не пачаў церцiся. Сяляне-ж лiтоўскiя наагул чыстыя й здаровыя былi, на сваiх трывалых устойлiвых карэньнях гадаваныя, чужымi моднымi хваробамi нiколi дагэтуль не занемагалi. Хто-ж мог тады ў чым Сабакевiча падазраваць?

Сам Косьцiк напачатку надта-ткi нясьмела й асьцярожна пачаў. Калi-ж спасьцярог, што хвароба даўжэйшы час да нiкога прышчапiцца не хацела, iзноў тыц да таго агэнта: «так i так, маўляў. Памажы, бо нiчога нi выходзiць». Той насамперш Косьцiку добрую языковую лупцоўку даў, а пасьля раiў: «ты, брат, что? Беларучкай iдзею в масы думаеш? Так ня йдзёт! Ты iм, мол, проста й адкрыта, да ешчэ й лiцературу, вот как!» Пасьля такога настаўленьня ўзяўся Косьцiк iншым тэмпам, з агнём i энтузiязмам завiхацца.

Людзi лiтоўскiя цi раз раней пра камунiзм чулi, а часамi й ад перабежчыкаў (мяжа-ж не за гарамi была) «з таго боку» весткi лавiлi. Цiкава-ж было, як там «у самым раi» жывецца. Ды неважнецкае ўцекачы пра «чырвоны рай» апавядалi. Значыцца, i ў гэтай галiне многiя лiтоўскiя падкаванымi былi. Жахнулiся, спасьцярогшы, што рабiў Сабакевiч. Iзноў вясковую рэакцыю на ягоную працу цi не найлепш падсумавала Аўдоля:

— А ягодка-ж мая, а мiленькая, а цi-ж нi казала я, што зь яго людзей ня будзiць? I чаго толькi гэткаму добрыя людцы дзiвяцца? Цi-ж то ня ён першым зладзюгам у вёсцы быў? Цi ня ўсiх сабак пазводзiў ды палову, як ня болi пакалечыў? Гэта-ж калi ў цюрму за бальшавiцкую работу трапiць, дык туды яму й дарога! Благое ня сеiш i нi даглiдаiш, яно само расьцець.

Калi ўжо лiтоўскiя добра ў Косьцiкавай хваробе ўверылiся, некаторыя здалёк ад яго, як ад пошасьцi, пачалi трымацца. Iншыя-ж нi так нi сяк ды ўсё-ткi-ж на бок старанiлiся, каб лоб у лоб не сутыкнуцца, але каб i вiду аб тым, што ўхiляюцца ад яго, Косьцiку ня даць. Хто-ж яго ведае, што заўтра будзе. Адзiн Шпунтоў Лявон i Макатунiшчына Параска Косьцiкаву немач перанялi, ды тым часам людзi таго не спасьцераглi.

Сам-жа Сабакевiч проста збаранеў быў i ня мог угадаць, чаму людзi, здаецца-ж i недурныя, а такой вялiкай i сьветлай, як сонца, праўды бачыць ня могуць: тут-жа й аб «новым мiры», i аб «зямлi для фсех», i аб «раўнаправii» было; адным словам, што табе толькi ў галаву набегла, каб жыцьцё паправiць, дык яно там рыхтык i ёсьць. Чаму-ж тады такой вялiкай мудрасьцi ня бачылi й напярэймы камунiзму не сьпяшалiся?

Тут Косьцiк Сабакевiч — нашто ўжо тупiца быў — свой собскi «клясавы» адказ знайшоў ды ўсiх людзей у Лiтоўцах прыблiзна так на гэныя бальшавiцкiя клясы падзялiў:

Першая група: багатыя. Сюды належалi лекар Зянкевiч, «амэрыканец» Сявенька й iншыя, што яўнымi ворагамi ягоных iдэяў былi.

Другая група: сераднякi, якiх у Лiтоўцах некалькi было. Усе яны прыдуркi, бо ня хочуць разумець, што камунiзм iм лепшую долю нясе.

Трэцяя група: бедныя, якiх была ў вёсцы бальшыня, або тыя, што разумеюць яго й памагаюць — значыцца, найперш Шпунтоў Лявон i Параска Макатунiшка.

Сябе-ж, вядома, Сабакевiч лiчыў найразумнейшым у вёсцы.

Гэтак падзялiўшы людзей i запрогшы на помач тых, што да ягонай iдэi хiнулiся й памагалi, узяўся цяпер Сабакевiч мэтадам «проста й адкрыта iдзею в масы», дакладна гэтак, як i раiў той агэнт. Так заўзята пхаў Косьцiк гэную «iдзею в масы», што не спасьцярог, як «жондова владза» ягоны троп абнюхала ды й на хвост наступiла. Тут Косьцiк быў, i тут раптам яго не стала: глядзiш, i ўжо «да козы» ўпяклi. Калi-ж год у той «козе» адсядзеў, iзноў на сьвет вольны пусьцiлi.

Аддыхнуў Сабакевiч чыстым сьвежым лiтоўскiм паветрам, носам на бакi пачмыхаў, перадумаў iзноў, як i што, ды й давай за ранейшае, хоць куды ўжо асьцярожней. Ды як не высцерагаўся, ледзь не на дыбачках «iдзею в масы» валочачы, усяроўна каму да таго справа была, дык падпiльнавалi, ды й не агледзеўся Косьцiк, як iзноў забрыталi й «до пакi» пацягнулi. Гэтым разам наважылi, мусiць, што трэба Сабакевiчу памагчы з галавы дурноту выпатрашыць. Калi ўжо чаго лепшага зь яго ня будзе, дык, можа, хоць парабок якi панскi. Вось чаму спачатку «двадзесьця пеньць» уляпiлi, а пасьля аж на два гады ў той «пацы» замкнулi.

Пасьля зьняволеньня Сабакевiч на волю ў Лiтоўцы не вярнуўся. Яго тут як абскубанага, усе ягоныя хады й выхады ведалi, на бок ад яго старанiлiся. Паехаў Косьцiк па людзях шыць ды пашываць. Шыў-бы можа сабе на карысьць i людзям на пацеху, калi-б рукi пры сабе трымаў. Дык-жа не. Iзноў ранейшае пачаў. А пiльнае вока ўлады ня спала, за Косьцiкам сачыла. Ужо палiцыя на тропе была, ды Косьцiк гэтым разам, як старая выпрабаваная лiса, пранюхаў ды выперадзiў, наважыўшы скрывацца. Пошукi даволi забаўнымi зрабiлiся, але шпiкi промаху далi. Калi ў дзень Яна ў Гацях нехта чырвоныя афiшкi параскiдаў, адразу спанатрылi, што Косьцiкавых рук гэта работа.

V

Лявон Шпунт быў Сабакевiчавым аднагодкам. Разам зь iм пачатковую школу наведваў, разам садовiну латашылi, гароднiну палолi-падлiчалi, адно разам настаўнiчынага гадзiньнiка ня сьцiбнулi. Раней за Косьцiка скончыў Шпунт пачатковую школу й, пакуль той вылез iзь першай, гэты ўжо ў гацкай сямiгодцы дзьве клясы надрабiў. Бацька наадрэз адмовiўся Лявона ў гiмназiю паслаць. Зямлi меў уволю, дык навошта сына вучыць? Трымаўся яшчэ дзедаўскiх гэтак званых мудрасьцяў, што ў школе адно на панкоў-дармаедаў вучаць. Манiўся Лявона да плуга наламаць, адылi той наконт гэтага зусiм iнакш думаў: яго й блiзка на вяроўцы да плуга не зацягнеш.

Ня толькi здальнейшым, але скрытнейшым i памяркоўнейшым быў Шпунт за Сабакевiча: нiчога не рабiў на хапу-лапу, а стараўся з развагай. Нейкi час ля дому бiбiкi зьбiваў. Прыгожа абшалёваная й дагледжаная хата ды гасадарскiя будынкi Шпунтовага бацькi стаялi на вялiкiм хутары на схiле ля Гараваткi. Адгэтуль уся вёска, быццам на далонi, вiдаць была. Сядзiць, бывала, Лявон дома, бяз працы ацялюгваецца, лiсу ў клетцы кормiць, на гармонiку на ганку пiлiкае, цi iншай нябылiцай час марна травiць. Што бацька нi загадае аднекваецца. Клянi ты яго цi не, хоць асiнавы кол яму на галаве чашы, нiчога не памагае.

— Сышоў-бы ты з маiх вачэй, гультая кусок! Дзе ты такi зломак на маю галаву ўзяўся! — бурчыць стары Шпунт, бачачы сына за бязьдзелiцай. Адно Шпунцiха сяк-так сынавы iнтарэсы талеравала. У яе-ж ён — адзiная пацеха.

I сам Лявон надумаўся з вачэй сыйсьцi бацьку, калi не назаўсёды, дык хоць часамi. Меў ён добры новы ровар. У гэны час ровары ў «панстве» польскiм надта-ж дарагiя былi. Як-нi-як, з-за межаў часткi прывозiлi, а ўдома складалi. I вось паехаў аднойчы Шпунт на тым ровары ў воласьць, каб працу напытаць.

Першы раз не пашэньцiла, дый столькi тэй бяды. Яму-ж не сьпяшалася. Усё абнюхваў распытваўся, думаў. Аднойчы неяк мяйсцовы солтыс «дзiравы шляхцюк» Паўлоўскi нехаця нацякнуў, што «драгомiшча» да направы валасных дарогаў трэба было-б. Солтыс, вядома, ня выдумаў гэта, а ледзь ня з самага верха чуў. Лявон аберуч за такую нагоду ўхапiўся. Навошта ўжо тады была ягоная шасьцiклясная асьвета, каб, прыкладна, якой канавы ля дарогi адмерыць ня здоляў, цi «шарварку» дагледзець, каб выкапалi, ня мог? Адбылася такая транзакцыя мiж «панам солтысам» i Шпунтам: Лявон задубiў шляхцюку пляшку «чыстай звыклай», зь якой тут-жа й пацягнулi за посьпехi будучага «драгомiшча», а солтыс пагаварыў iз валаснымi дарожнымi ўладамi, i ў вёсцы Лiтоўцы новы «ужэнднiк» пан Лявон Шпунт нарадзiўся.

Прайшоў месяц i гляньце, людцы мае: «драгомiшч» Шпунт так руку на новай працы набiў, што здавалася «драгомiшчаўскiя» мудрагельствы ён яшчэ з матчынай калысцы iз соскай усвойтваў. Асаблiва-ж выгляд: выглянцаваныя iз кароткiмi хромавымi халяўкамi боцiкi, за халявiнай мерка, зялёныя галiфэ порткi, чорны або шэры пiнжак, расхрыстаная ў палоскi кашуля («драгомiшч» у гальштуку не выглядаў-бы падзелавому), кепка-шапка набакiр. Бальшыня такiх, як Шпунт, начальнiкаў гiмназiскiя шапкi з абгрызенымi цэшкамi насiла. Лявон-жа й блiзка гiмназii ня быў, дык вось i мусiў у шэрай кепцы начальнiчаць.

А прыгледзелiся-б вы як Лявон на працы паводзiцца — пацеха цэлая. Iдзе з такой важнецкай мiнай, дубчыкам хвоскiм па халявiне для фасону сьцёбае, працу разьмяркоўвае. Здаецца, што палкi й брыгады войска да бою ставiць. I голас Лявонаў, як трэба дзе падагнаць было, надта-ж стымулюючым быў. Добра папацелi людзi пад Шпунтовым наглядам, што й гаварыць.

Спачатку аднавяскоўцы, даведаўшыся, што Лявон такiм важным начальнiкам стаўся, надвое варажылi: а мо й лепш, што свой, мо й пасобiць калi, лiшняга адработку прыпiсаўшы. Бывала цi адзiн селянiн, гэтага новасьпечанага начальнiка сустрэўшы, шапку зьняць i дабрыдзень сказаць памкнуўся. Усё да часу. Шпунт хутка сябе добрым панскiм служакам выявiў. Людзi абмiнаць яго на дарозе пачалi.

— Нi па бацьку ён пайшоў, - казалi лiтоўскiя. — Мусiць, не на той капыл роблены. Удаўся во хлыст апантаны, людцаў бедных ганяiць.

Меў Лявон i якасьцi, зусiм у Сабакевiча непрысутныя: адфраньцiцца ды на людзкое вока паказацца любiў. Дяўчатаў-жа любiў амаль усiх без разбору, толькi адных больш а другiх менш. З гэтай прычыны даўно прылiплi да яго дзьве мянушкi: франт i бабнiк, а пасьля ўжо й хлыст. Апошняя замацавалася ў пазьнейшы час.

Адно схiлiцца на захад сонца, глядзiш — Шпунт-Хлыст, адчыканiўшыся, у вёску дарожкай на ровары з бацькавага хутара прэ, ажно пыл ззаду курыць; блёнд-чупрына, набок зачэсаная, зь ветрам забаўляецца. Калi мiнае хату або дзе дзяўчыну ўгледзiць, да якой яму цяпер ня рупiць, наўмысьля прыкiдваецца, быццам ня бачыць яе, яшчэ больш на роварныя ступнi нацiсьне: гляньце, не да вас мне цяпер. Справы ў мяне вунь якой важнасьцi й размаху. Чалавек я наагул, казаў той, бывалы, не абы каму роўня ды й вунь якiмi вялiкiмi справамi варочаю.

Зiрнуць вясковыя жанкi, як Шпунтоў даўгi цень па вулiцы й сьценах гаспадарскiх будынкаў выкрыўляецца, дый кажуць: «Глянь, во як папёр падла! Цi не абнюхаў ужо што ў другiм месьце…»

А Шпунту-Хлысту якая да таго справа, што вясковыя жанкi языкамi меляць? На тое-ж даў iм Бог языкi даўжынi адпаведнай. У яго свае, аднаму яму толькi шпунтоўскiя справы вядомыя. Цяпун кабетам на языкi! Лявон — чалавек хаджалы, абабiты, дый кругом, казаў той, удалы; ён — зусiм непаседлiвая птушка, iнтарэсаў у яго безьлiч. Iнтарэсы гэныя яго кожны вечар у людзi гоняць, ажно бедны ровар ад уцехi з таго гону пiшчыць.

Меў адну слабасьць Лявон. Каторы ўжо год на трохрадцы пiлiкаў, граць вучыўся ды як сьлед налажыцца ня мог. Усе ведалi, што не музыка, а партач зь яго. Але Лявон думаў накш. Глядзiш, бывала, на вечарыну сваю новую, дарагую трохрадку прывалачэ, дзесь збоку воддаль ад музыкi прымосьцiцца. Калi-ж Тадэўка ад сваiх трасухаў зьняможыцца, перадыхнуць захоча, падойдзе хто з маладых — скажа Шпунту: «Заграў-бы ты, Лявон, што небудзь, танцаваць-жа рупiць.»

Любасьць пагледзець, зь якiм майстэрствам Шпунт адмаўляцца пачне.

— Гармонiк? Яно-ж сабе так, захапiў во, нiхай будзiць. Але-ж граць? Дзе-ж мне… Я-ж, праўду прызнацца, — i тут такую хвальшывую ўсьмешку зробiць, што, гледзячы, аж вам з нутра верне, — i граю нiякавата. Куды мне там, нiхай ужо другiя…

Тут яго гуртам возьмуцца хвалiць-намаўляць, нарэшце вывалакуць i на покуцi пад Хрыстом, Багародзiцай i Апрасiняй Полацкай прымосьцяць. Iз маласкрываным задавальненьнем абгледзiць «драгомiшч» свой гармонiк, пяшчотна пагладзiць яго, быццам гэта каштоўнасьць невядома якая, голасна скрыпне раз i другi, наўгад прабегшыся пальцамi па клявiшах (бачыў-жа нейдзе, што так вялiкiя майстры робяць) дый «Блакiтны Дунай» выдушваць пачне. Ажно просiцца-енчыць гармонiк, каб збавiцца ад таго Лявонава гвалту. Iдзе мiзэрна, зь перабоямi. Адылi ня так цiкава, што ён грае, але як грае, як выцiскае з трохрадкi гукi. Гармонiк сквiрчыць, як парася, людзям ад той гры аж млосна робiцца. Ды хто-ж там пасьмее дарожнаму майстру ў вочы праўду сказаць. Скрывiць ён галаву сваю так, што даўгiя валасы аж на гармонiкавы складчыны ападаюць, то правым то левым вухам сваё пiлiканьне наслухоўвае, ды прыкiдваецца, што ён такi вялiкi майстра, якому няйнакш сам Сымон Музыка мусiў-бы пазайздросьцiць. Гэтак надзьмуваецца iндык, крыльлямi крывулi навокал самiцы па зямлi выпiсваючы, калi яму ў iндычай галаве каханьне замроiцца. Цярплiвыя лiтоўскiя людзi, асаблiва-ж маладыя, даўно да такiх Шпунтовых фартэляў звыклi. Грае вунь нешта надта-ж моднае, — думалi некаторыя, — бо аж iм прасьцяком клёку ў тым цяжка дайсьцi.

Калi-б падобраму спытаўся хто Шпунта, чаму камунiзм упадабаў, чаму Сабакевiчу прапаганду памагаў шырыць, мо й адказаць ня здоляў-бы. Было, мусiць, у характары ягоным нешта такое, што таўхала на апрычонасьць ад iншых людзей. Было гэта, пэўна-ж, ня тое, што звычайна спанукае здольных i маральна здаровых да поступу, да помачы блiжнiм у бядзе; рачэй, якраз наадварот — цi не вынiк ягонае духовае паражнечы, хворага жаданьня вылезьцi з натоўпу, павысiцца над iншымi, хоць мо тымчасам i не было гэта яшчэ цалкам усьведамленае й мэтанакiраванае ймкненьне.

Як-нi-як, Лявон лiчыў сябе наўчоным, Каб — баранi вас Бог — адважылiся вы яго недавукам назваць, пакрыўдзiўся-б да сьмерцi. Асаблiва-ж пасьля атрыманьня гэнае скупа-платнае працы «драгомiшча» выявiлася й узбуйнела ў яго ненаеднае жаданьне некiм кiраваць, камандаваць, хаця-б дзеля таго толькi, каб пафарсiць перад дзяўчатамi, што ён вось, маўляў, ня просты мужык, а ўжо нейкi, хоць задырданы, але-ж начальнiк — значыцца, i ня кожнаму роўня.

Лявон i чырвоную прапаганду пашыраў ня так, як кажуць, з-пад сякеры, як рабiў гэта Косьцiк. Сабакевiч быў занадта парывiсты, зухаваты, без патрэбы гарачыўся, лез напралом. Шпунт быў зраўнаважаны, памяркоўны, хiтрэйшы. Ужо калi й наважыў каму падкiнуць якую пiсульку, дык рабiў гэта асьцярожна, на бакi аглядаючыся, каб за рукi ня цапнулi. Да таго часу як па масьле йшло. Мала хто Шпунта ў камунiстычных каншахтах падазраваў, хоць тое, што Косьцiку ў руку прыяў, нiкому не было таямнiцай.

Надта-ж не да смаку прыйшлося Шпунту, што малы Бахмач гэнага Янавага вечара яго ў Гараватцы бачыў. Пра Косьцiка пастух ня ведаў — Шпунт быў упэўнены. Але-ж людзi чулi пра афiшкi на Янавым фэсьце, здагадвалiся, што ў ваколiцы павiнен быць Сабакевiч, на тропе якога казённыя вiжы мiтусiлiся. Цi-ж цяжка было здагадацца, што Лявон тады ўпоцемку ў Гараватцы мог рабiць? Людзi-ж недурныя, два й два латва зкладуць.

— Каб на цябе чорт, жабянё! Якое лiха цябе iкраз у гэту пару сюды прынясло! — лаяў Лявон, вяртаючыся да Косьцiка, што сядзеў упоцемку, плячыма абапёршыся аб дрэва.

— Хто там быў? — спытаў Сабакевiч.

— Бахмачоў сапляк.

— Нядобра. Раскажа. Дадумаюцца й пра мяне.

— Ну дык i што? — разьвёў рукамi Лявон. — Хто мог угадаць, што сюды вечарам чорт яго прынясець?

— Думаiш, ён скора раструбiць?

— Чорт яго бацьку знаiць. Мусiць, трэба прыказаць, каб…

— Абаждзi… Знаiш што? Мусiць, буду зьбiрацца я ў дарогу, а ты валяй у дзярэўню ды намахай Бахмачову пальцам, каб ня пiкнуў…

— А ты-ж куды?

— Пайду, наверна, ў Павалiчы да Хвёдара. Ён мне ўгалок знайдзiць, каб дзе далей ад людзкога вока. Калi што будзiць новага, дык iзьвясьцi, — сказаў, устаючы, Косьцiк.

У гэны вечар гаварылi-ператрасалi ўсё, што адбылося ўдзень i раней яшчэ, раiлiся аб людзях, над якiмi працаваць трэба было-б, цi якiх ужо апрацоўваюць, аб плянах на блiзкую будучыню. Цяпер яшчэ крыху пастаялi, папалiлi, аганькi далонямi засланяючы, ды разыйшлiся. Лявон пад Лiтоўцы, а Сабакевiч пад суседнi бор падаўся.

VI

У Кмiтавай хаце народу было, як дзьверы зачынiць. Рыпела яна Тадэўкавай полькай-трасухай, скакала-тупала дзясяткамi ботаў i чаравiкоў, зьвiнела й рагатала, выкрыквала галасамi старых i маладых. Шырака навосьцеж расхрыстаныя былi вокны. Малыя падшыванцы, на прызбу ўзьлезжы, на падваконьнi вешалiся, галовы ў сярэдзiну торкалi, каб танцораў разгледзець. Iншыя iх за ногi цягнулi, штурхалiся, адзiн за адным iз крыкам i рогатам ганялiся. Кмiтаў панадворак дзiцячымi босымi нагамi дуднеў. Група дзетак малела, бо маткi iх дамоў заганялi. Мужчыны то ўпоцемку ў сенцах палiлi, то на лавах пад сьценамi сядзелi, ды на малечу, што занадта голасна сябе паказвала, злосна час-часам сыкалi.

Па вулiцы й панадворку там-сям парамi хадзiлi дзяцюкi зь дзеўкамi. Чуваць быў звонкi дзявочы сьмех. Цi адзiн зь дзяцюкоў — зашмат, вiдаць, з пляшкi пацягнуўшы — няроўнымi нагамi баранаваў. Падлеткi найбольш у шырокiх сенцах таўклiся, а каторыя сьмялейшыя, дык i ў хаце. Гэтак пры самай сьцяне зь левага боку за дзьвярмi, наперамешку з жанчынамi, тулiлася група падлеткаў-дзяўчатак. Стары дзяцюк Антось, што на вечарыны з барадой-дзеркачом прыходзiць панадзiў, каб каторай маладзiцы да болю твар нацерцi, якраз вунь падыйшоў да дзяўчатак i зубы пачаў замаўляць. Доўга не пастаяць iм цяпер. Зараз у рух пойдзе Антосева барада-дзяркач, вялiкi вэрхал ля парога падымецца, i дзяўчаткi, як мышы ад ката, ад Антося кiнуцца.

З правага, боку ля прыпечку й палаткаў, важна наперад свой бэбах выпяцiўшы, Кмiтава Аўдоля iз чародкай жанок расьселася. Квокча-гамонiць яна ў гэнай групе дый такую паважную позу трымае, як быццам тая каралева мiж свае дворнае сьвiты. Вочы ў гэнай чарнявай жанчыны ходзяць вельмi борзда, а язык анi ззаду не застанецца.

Неяк сварыўся раз на кабету Кмiта: «Гэта-ж каб язык твой ды ў малатарню падпрог цi што, от-бы-ж i намалацiў. Ато, як тое трапло, напуста дый бяз толку нiякага…»

Шмат Аўдолiным вачом цяпер занятку было: трэба-ж бачыць, як хто апрануўся, павярнуўся, ступiў, хто з кiм танцаваў, каторая дзяўчына на якога дзяцюка паглядала й цэлую безьлiч iншых, здавалася зусiм някчэмных, дробязяў. Аўдолi яны першай вагi былi, так як нармальным людзям паветра цi рыбе вада. Не на тыдзень, а цi на месяц аб тым, што сяньня пабачыць, гаворкi мусiць хапiць. Няма-ж як папусьцiцца, каб, скажам, якая другая кабета больш, чым яна, прыцемiла. То-ж не ў чыёй iншай, а ў Аўдолiнай хаце йгрышча было.

Тымчасам Аўдолi дрэнна бачна было, а Антосю забаўную дзеўку трудна вышукаць, бо падвешаная высака пад самай столяй закуродымленая лямпа вялiкi пакой у паўзмроку трымала. Душачыся ад тытунёвага дыму й духменi, ледзь хлiпала-лiпела ў закуродымленым шкле лямпы пярынка маленькага полымя з пляскатага кната. Даставалася-ж беднай Кмiтавай, хоць i нестарой яшчэ, падлозе. Як каторы дзяцюк у вадным куце прытупваць пачне, дык колам раз, а мо й два абойдзе, пакуль скончыць.

Музыка Тадэўка, iз цымбалiстым Язэпавым Пецькам зь левага боку, маладой i прыгожай жонкай — з правага, граньнем тым цi не ў газарт сябе ўвёў. Трохрадка хадзiла ў руках ягоных лёкка й гладка, быццам сама арганiчнай часткай Тадэўкi была. А ён прыпяваў:

Мяне здалi запiсалi Пад Аршаву ваiваць, Маёй мiлцы загадалi Самой дома гараваць.

Тадэўкава жонка Надзя дапамагала музыку:

А мiлёначак ты мой, Я цябе любiла, Цi ажэнiсься са мной, Я ўсё варажыла.

Тадэўка зноў на зьмену:

Ой, мiлая, ты замець, Ад чаго я стаў бялець. Я ў дзярэўнi, ты ў другой Рэдка вiдзiмся з табой.

А Надзя яшчэ адну:

За гарою сучка брэша Чорная, кудлатая, Мяне хлопчыкi ня любяць, Бо я нiбагатая.

Надзя была ня меншай весялухай, чымся сам Тадэўка. Некалi гармонiк гэтую пару на жыцьцёвым шляху злучыў. А моладзь круцiлася ў вiхры полькi, быццам ад спраўнасьцi й вытрываласьцi ў скоках залежала слава цэлай вёскi. Было цiмала з суседнiх вёскаў, дык мо каторыя лiтоўскiя не хацелi перад iмi падгадзiць. А Тадэўка — спацелы, iз раськiнутымi на бок даўгiмi валосамi — быццам заўзяўся, каб з ног звалiць самых найтрывальшых танцораў. Побач заўзята памагаў яму цымбалiсты Пецька. Кiйкi ягоныя, як апантаныя чэрцiкi, скокалi, перабiраючы па струнах.

Янук, прабегшыся па панадворку, перакiнуўся колькiмi словамi iз сваймi цёзкамi й сябрамi, пераступiў высокi парог сенцаў i ўжо ў хату ўвайсьцi мецiў, як нейчая рука, быццам клешчамi, сьцiснула правае плячо. Над самым Януковым вухам загудзеў бас:

— Ты казаў каму, што мяне ў Гараватцы вiдзiў?

Гэта быў пан «драгомiшч». Ад яго тхнула смуродам манаполькi.

— Ну кажы, кажы! — спанукаў ён, адцягнуўшы Янука ў цёмны кут, каб нiхто ня бачыў, ды балюча цiснуў правую руку.

— Пусьцi!

— Кажы!

— Не, нi казаў нiк…

— Ну глядзi-ж, бо як скажаш i я дазнаюся, дык дзiсятаму закажаш!

У Лявонавым голасе гучала сур'ёзная пагроза, што нагнала хлопцу страху. Вызвалiўшы руку, ён вомiг адскочыў ад Лявона й убег у хату.

У паўцемры намагаўся разгледзецца, дзе што робiцца. Пацiснуў у качарэжнiк, каб нiкому не замiнаць пад нагамi дый найбольш бачыць. Перш за ўсё ўтаропiўся ў вабразы на покуцi. Здалося яму, што ад накуранага дыму й пылу аж насупiлiся брывы нейкага сiвабародага сьвятога й ледзь ня млела, трымаючы Богуша Лазара Крыж, Прадславiна рука.

Неўзабаве спынiўся гармонiк, i дзеўкi ды дзяцюкi цiснулiся пад дзьверы, каб выйсьцi на двор прахаладацца, калi зь сенцаў пачуўся голасны загад папольску:

— Стой! Нiхто ня выходзiць!

Янук пабачыў у сянёх два электрычныя лiхтарыкi. Адзiн запынiўся пры знадворным парозе, другi асьвяцiў сенцы. Янук кiнуў вокам у той кут, дзе нядаўна затрымаў яго Лявон. Там нiкога не было.

Адзiн палiцыянт застаўся ля знадворных дзьвярэй, а другi ўвайшоў у хату. Гэтага малажавага, што ўвайшоў, Янук ведаў з Гацяў: зваўся Вадзiмскi. На плячох меў стрэльбу. У хаце, як быццам на каманду, ўсё прыцiхла. Людзi пастаранiлiся, i Вадзiмскi стануў пасярод вялiкага пакою, левай рукой пагладзiў кароткiя чарнявыя вусiкi й голасна сказаў:

— Сяньня ў Гацях на фэсьце былi раскiданыя бальшавiцкiя афiшкi. Вы, пэўна, ведаеце, чыiх рук гэта работа.

Тут Вадзiмскi цi не наўмысьля затрымаўся, прыглядаўся моладзi й старэйшым, што сядзелi на лавах, або падпiралi сьцены ля парогу цi ля вялiкай печы. У гэтым часе, асьмелiўшыся, мусiць, цiшынёй навокал, вылез спад лавы вялiкi шэры Кмiтаў кот i наўскасяк праз пакой, ля палiцыянтавых, чыста выглянцаваных, але ўжо запыленых ботаў пабег да парогу. Наконт такога катовага падарожжа цi адны пачалi гадаць: як яно гэта варожыць, добра цi дрэнна? Некаторыя захiхiкалi. Малеча яшчэ больш заўзята чаплялася знадворку на падваконьнi, сунула ў хату галовы, каб пачуць i пабачыць, што робiцца.

— Я хачу, каб хто ведае, дзе ёсьць Косьцiк Бурак, сказалi мне! — загадна прамовiў Вадзiмскi.

Сьмешным нават выглядаў такi зварот. Цi-ж гэты панок думаў, што калi-б людзi й ведалi пра Сабакевiча, дык яму публiчна сказалi-б? I тады Янук блiзу на самым покуце пабачыў Шпунтовага Лявона. Прысуседзiўся ён да Хвядосавай Манькi, дзяўчыны прыгожай i кемлiвай, ды ўжо нешта шаптаў ёй на вуха, быццам тая палiцыянтава гаворка не яго датычылася. «Добры зь яго чмут» — прабегла ў пастуховай галаве. Лявон, быццам выклiканы, зiрнуў на Янука.

— Я маю час, — спакойна сказаў Вадзiмскi. — Пачакаю. Можа, хто з вас i прыпомнiць.

Некаторыя пачалi мiжсобку шышыкаць, i бачна было, што такое захаваньне прадстаўнiка ўлады дражнiла шмат каго. У левым куце ад дзьвярэй, дзе стаяла надта-ж войстрая на язык Пiлiпава Аксеня, чуваць была паўгалосная спрэчка.

— А от i скажу, — гаварыла Аксеня суседцы Вульляне. — Як яму ня сорам!

Палiцыянт выняў з кiшэнi срэбную папяросьнiцу, выцягнуў адтуль адну «Аванты», паволi прыпалiў кругленькай пазалочанай, наводля знараду, запальнiчкай, зацягнуўся духмяным дымам i паглядаў навокал.

— Ну дык што? Нiхто ня ведае?

— Паночак, я ведаю, — пiснула Пiлiпава Аксеня.

Усе разявiлi ад зьдзiўленьня раты й так прыцiхлi, што, здавалася, можна было пачуць гудзеньне пралятаючага камара.

— Гавары, старая! — сказаў з усьмешкай задавальненьня Вадзiмскi.

— Ён у мяне, паночак, пад спаднiцай схаваўся. Калi хочаш, дык зараз пакажу!

Аксенiн тон быў сур'ёзны й задзiрысты. Палiцыянт зьбялеў, а публiка ўся стрымала дых. Трывала так сэкундаў пяць, ня болей. Пасьля нехта грымнуў залiвiстым рогатам, а за iм усе гуртам. Зарагаталi так, што, здавалася, Кмiтава хата ад сiлы сьмеху развалiцца. А ў гэным рогаце ледзь чуваць быў палiцыянтаў крык:

— Ты, стара псякрэў! Мiльчэць, хамы! Вы фшысцы комунiсьцi, вас як псуў постшэляць, кацапы!

Палiцыянт Вадзiмскi, як варам аблiты, выбег на двор i там iз сваiм таварышам далi волю языком у лаянцы, найбольш зьдзекваючыся зь лiтары «р». Не марудзячы, селi на ровары ды, праводжаныя ля вясковых двароў сабачым брэхам i басаногiмi дзецьмi, якiх цiкавiлi зiхатлiвыя гузiкi, «ажэлкi» й вялiкiя лiхтарыкi на грудзёх, пакiнулi Лiтоўцы.

Пiлiпаву Аксеню нахвалiць удосталь не маглi. Не за тое, што, быццам, яна за Косьцiка заступiлася, ледзь ня гераiняй стала. Мала хто Косьцiку й ягонай пазавугольнай працы прыяў. Задаволеныя лiтоўскiя сяляне былi тым, што, калi няма Сабакевiча, дык хоць сабакi мелi супакой. Аксеню ледзь на руках не падкiнулi за ейныя хлёскiя, салёныя, у час сказаныя словы, якiмi так зручна й умела за адным махам палiцыянтаву наiўнасьць i дурноту ўсiм як на далонi паказала.

Пасьля даўгаватага й вясёлага перапынку яшчэ ямчэй кiнулася ў скокi моладзь. Прыйшла ў чатыры пары «Лявонiха», i тут паказалi сваё ўмельства найбольш спрактыкаваныя.

Шмат чаго бачыў за гэны дзень Янук. Паўсталi пытаньнi, якiх сам ня мог здужаць-абмяркаваць. Чуў раней, што за Сабакевiчавым Косьцiкам ганялася палiцыя, што быў дзесь у вязьнiцы (мусiць яна страшная й там моцна мучаюць людзей), ведаў, што не любiлi яго лiтоўскiя, што кляў бацька. Шмат ужо наслухаўся Янук. Косьцiка памятаў слаба, бо гэны ладную жменю гадоў паза вёскаю бадзяўся. Цяпер-жа Янук на свае вочы бачыў, як палiцыя шнырыла, шукаючы гэтага «камунiсты». Калi сама палiцыя за iм ганялася (а чамусьцi ён думаў, што палiцыя вечна занятая й на гэткае часу ня мае), значыцца, Косьцiк мусiў быць важным чалавекам. А чаму-ж ён такi? Што гэта «камунiсты»? Чаму Шпунтоў Лявон насядаў на яго, каб нiкому анi-гу-гу аб тым, што бачыў яго ў Гараватцы? Што там былi за афiшкi на фэсьце? Чаму гаварылi аб iх зь нейкiм нясмакам, быццам гэта было нешта гаркое, паводля зерня перцу, што якнайбаржджэй стараесься з роту выплюнуць?

Не забаўляўся Янук доўга на йгрышчы. Пасьля ад'езду палiцыi, паслухаўшы, што людзi гавораць, пабег хутка дамоў, каб распавесьцi бацьком. Ягоны кульгавы брат Мiкола, дзесь чарку гарэлкi зь некiм кульнуўшы, пабуянiць за дзесяць чарак хацеў. Януковага спануканьня, каб iшоў дамоў, як-бы й ня чуў.

Бацькi клалiся спаць, але Янукова апавяданьне аб тым, што сталася на йгрышчы, выслухалi зь цiкавасьцяй. Калi-ж Янук прабаваў ад бацькi даведацца пра Косьцiка й камунiзм, той збываў яго абы чым, мала зразумелым. Пра камунiзм адно сказаў, што ёсьць такi нейдзе ў Расеi, а якi ён — добры цi што, — хто яго ведае. Адны хваляць, другiя ганяць, усяк языкамi трэпяць. Па бацькавым няўмелым тлумачэньнi Янук тропу не дайшоў, адно спанатрыў, што гэны нейкi «камунiзм» усе зьвязваюць iз Сабакевiчам, зь «цюрмамi» й iншымi малавядомымi Януку рэчамi. Адылi адно цiкавае даведаўся Янук, а гэта тое, што «па радзiву» ў доктара мужчыны слухаюць Менск, i што там «многа аб тым камунiзьме брэшуць».

Пастанавiў хлапец пры нагодзе паслухаць «радзiва». Хiба ўдасца ажно ўвосень, як удома будзе. Iз гэткiмi думкамi заснуў.

VII

Янук сядзеў на ўзьмежжы скарбовага лесу, плячмi абапёршыся аб таўстую бярозу, i стругаў. Ня вымяркаваў нават, што з таго струганьня будзе: цi то дзяржальна да ляскi наводля нейкае галавы, цi што iншае. Ня важна. Рукам трэба занятак. Тапсiк трымаў на воку кароваў, што пасьвiлiся мiж кустаўя на лузе. Крыху, здавалася, змалела гарачыня. Сонца хiлiлася на захад, i хлапец ведаў, што за гадзiну дзесь пачнецца перадвячорная сымфонiя: пасьмялеюць птушкi на полi й у лесе, загудзiць бяроставая дуда лiпавiцкага пастыра Хвядоса, што быў стары й усiмi навакольнымi пастухамi паважаны ня толькi за ўмелае граньне, а й за тое, што аж двох падпаскаў меў; у бары пачнуць свае трэлi салаўi й розная птушыная дробязь, вялiкую чуб-карону Архiпа абсядуць галкi цi груганы, каб разгледзецца, што адбываецца навокал. Гэта ўсё, — ведаў Янук, — станецца пасьля, як пахаладнее. Тымчасам птушкi яшчэ трымаюцца ў ценю, а пастыр Хвядос сядзiць дзесь пад дрэвам i пляце кош цi што iншае.

Любiў Янук чытаць кнiжкi, асаблiва-ж прыгоды падарожнiкаў, што па цэлым шырокiм сьвеце валачылiся, новыя невядомыя землi адкрывалi, дзiкiх людзей знаходзiлi. Дый тут пан Лазоўскi ўпоперак дарогi стануў: кагадзе зусiм выразна забаранiў чытаць на варце. Найгорш, што кнiжкi зьвялiся. Раней у вясковай настаўнiцы пазычаў, а калi перачытаў усе iзь сьцiплай школьнай бiблiятэкi — не было адкуль узяць.

Карцiла папрасiць Лазоўскага служанку Адэлю, каб яна патаёмна з прыватнай бiблiятэкi пана асаднiка пазычыла. Неаднойчы бачыў кнiжкi ў вялiкай шафе iз шклянымi дзьвярмi, што ў найбольшым i найпрыгажэйшым пакоi стаяла. Самому лезьцi туды было рызыкоўна, але-ж Адэля магла-б пасобiць, ёй усе куткi дасяжныя былi. Яшчэ адно прыгадаў хлапец: у доктара быў беларускi каляндар. Сам Стась некалi зь вялiкай урачыстасьцю Януку малюнкi ў iм паказваў. Ужо тады нахаду прабаваў Янук чытаць з гэнага календара. Некаторыя лiтары зьверху мелi птушкi дый былi без хвастоў — ня так, як польскiя. Янук мяркаваў, што чытаць можна налажыцца нават i вобмацкам, здагадваючыся, калi няма каму паказаць.

Найгорш, што Стась нават таго каляндара — даволi таўстой кнiгi — не паказаў яму як сьлед; адно, перагледзеўшы малюнкi, паклаў у доктараву шуфляду, дзе сам Зянькевiч трымаў яго, каб весьцi ўлiк часу й рабiць аднаму яму зразумелыя зацемкi. Прасiў тады Янук Стася, каб перагледзеў пры нагодзе бацькавы сховiшчы, а мо знойдзе якiя старыя кнiгi. Той паабяцаў. Цяпер Янук прыгадаў гэта, складанчыкам стругаючы кавалак бярозавага кiя.

Тапсiк, што ляжаў побач, зiрнуў у бок бору, узьняўся на лапы й пачаў бурчэць. Калi Янук павярнуў галаву ў той бок, куды пазiраў сабака, твар ягоны распрамянiўся шырокай ласкавай усьмешкай. Сьцiшыў сабаку. На ўзьлесьсi, мецячы проста на яго, iшла ягоная школьная сяброўка Дуня Макатунiшка.

Дзяўчына нагадвала ружу, што вось-вось мае распукнуцца прыгожым цьветам. Якраз дасягнула таго росту, калi дзяцюкi й мужчыны, зiрнуўшы на яе раз, доўга праводзяць вачамi ды з чулай неспадзеўкай у голасе кажуць:

— Глянь во на яе, як пахарашэла! Учора яшчэ лучынка была, а сягоньня якая пекная. А што-ж зь яе будзiць заўтра?!

Дуня была Януковай аднагодкай. Сьветлавалосая, сiнявокая, круглатварая, ледзь кiрпаценькая, сярэдняга росту, апранутая была сяньня ў танную паркалёвую сукенку, босая. Даўгiя валасы — мусiць, таму, каб не рассыпалiся на бакi перавязаныя былi блакiтнаю стужкаю. На правым плячы Макатунiшка тарабанiла пузаты, туга напханы зрэбны мех. Янук ведаў, што было ў iм нейкае зельле.

Ад раньняе вясны, як толькi канчалася школа, завiхалася Дуня каля лекавага зельля. Мацi ейная прадавала назьбiранае ў мястэчку купцом, што ў сваю чаргу збывалi зёлкi фiрмам, якiя рабiлi зь iх лекi. Пачынаючы ад браткаў, празь лiпавы цьвет, васiлькi, чабор, валяр'янку i аж да панчошак, як руплiвая пчолка ўвiхалася Дуня цалюсенькае лета. Пад восень перакiдалася на грыбы й ягады. Гэтак ужо вось цi ня трэцi год. Спачатку хадзiла з маткай, пасьля — найчасьцей iзь сяброўкай Юшкевiчавай Клавай. Тую часта лянота брала, дык Дуня вандравала па палёх i лясох сама. Старалася абмiнаць вясковыя землi, бо чаго добрага, возьме каторы дзядзька — сабакам нацкуе. На скарбовым i панскiм раздольле было, хоць там лясьнiка трэба было высьцерагацца. На ягады-ж, каб зьбiраць, талён трэба было купляць. Адылi Дуня ня толькi ведала бочныя сьцежкi й дарожкi, пазнала, дзе, што й калi расьце, але, быццам тая пранырлiвая лiса, здалёк абмiнала небясьпеку.

Iншыя жанкi й дзяўчаты да суседнiх паноў на полiва, жнiво цi iншыя польныя работы хадзiлi. Макатунiшка ўпадабала зёлкi. Тут над табой нiхто з паганякай не стаяў. Добра руку набiўшы, завiхнуўшыся, можна было больш, чым у пана, цэлы дзень крукам стоячы, зарабiць. Заробкi йшлi на вопратку й хлеб. Зiмой-жа ў школу трэба было хадзiць, а ў хаце бяда з кожнага кута выглядала.

Ня меў Янук лепшае сяброўкi за гэту ўвiшную, працавiтую й прыгожую дзяўчыну. Сяброўства было, як звычайна мiж падлеткамi — дзiцячае, шчырае, безь нiякiх заднiх думкаў. Сам сабе ня верыў Янук, калi прыгадваў, як да гэтага дайшло.

На краю Лiтоўцаў, пры балоце, на вузкiм лапiкле малаўрадлiвае зямлi стаяла невялiкая хата. Здалёк выглядала недакончанай. Так фактычна й было. Гадоў пяць таму перанесьлi Макатунiшкi яе зь вёскi. Нанятыя цi ўпрошаныя людзi паклалi зруб, накрылi страху, услалi столь, уставiлi вокны ды й так без гаспадарскага заканчэньня пакiнулi. Iз страхi тарчэлi, быццам замарожаныя скасьцянелыя пальцы, непаадразаныя кроквы, вецер мейсцамi ўжо здолеў пазакасваць i павыскубваць салому. Хата ня мела нават сенцаў. Знадворныя дзьверы адчынялiся адразу ў пакой, што быў i кухняй, i спальняй, i ўсiм чысьценька. Воддаль ад хаты, за дзьвюма паветкамi, як тая квактуха на яйках, прысела меншая будынiна, што служыла разам пуняй i хлевам. Часта чуваць было адтуль скуголеньне сьвiньнi, рыканьне каровы й кудахтаньне курэй.

Нiколi ня быў Янук у гэнай хаце, хоць жыла там сяброўка Дуня з маткай, iзь дзьвюма сёстрамi й iхнымi дзяцьмi. Гэта была сям'я без мужчыны. Стары Макатун — апавядалi тыя, што ведалi, — даўно-даўненька зьбег сабакам сена касiць. Пакуль на той сенакос выбраўся, мала зь яго клёку для сям'i было: усяго, мусiць, што трое дачок прыдбаў. Удосыць нагаравалася Макатунiха, пакуль першыя дзьве падрасьлi. Спадзявалася на лепшае.

Падрастуць, думае, дык падзарабiць якi грош дапамогуць: «Разам якi аруд жыта насыпем, сьвiран склецiўшы, лёну напрадзём-натчом, кусок скаромiны лацьвей завядзецца».

Набегла зусiм што iншае: глядзiць мацi на найстарэйшую й вачам веры не дае — гэтак неяк ненармальна круглець пачала. Тут-як-тут, бач, i новы крыклiвы маленькi чалавечак на сьвет. Гэткага мацi не спадзявалася, бо быў гэта ня той прыбытак, аб якiм гавораць, што ад яго галава не балiць. Тут галава забалела-закружылася. Ды гэта адно пачатак быў. Малодшая, цi то на сястру заглядзеўшыся, цi што, навыперадкi давай: ажно двое адразу. Адкуль? Iзь кiм набегалi? — ламала мацi галаву.

Вясковыя жанкi, што на ўсiм пiльнае вока трымалi, найчасьцей Шпунтова Лявона ў павялiчэньнi Макатунiшынай сям'i вiнавацiлi. Дачкi-ж, як вады ў рот панабiраўшы, каб словам заiкнулiся…

Каб вось ня дзеткi гэтыя, можа-б, i зажылi палюдзку, у чужых пазарабiўшы й сваё куртатае лапiкла зямлi дагледзеўшы. А так… Колькi нi таўчыся, усiх дзiркаў не залатаеш. Ратоў да яды, плячэй да апрананьня, ног да абуваньня хоць аднiмай, а на заробкi адхiнуцца некаму. Хоць ты гвалт крычы!

Мо й саромелася найменшая Макатунiшка Янука ў хату свае маткi калi завесьцi. Можа, ён, з гэтай спрэчнай i незвычайнай сямейкай пазнаўшыся, будзе аб ёй благiя думкi мець. Шмат разумела дзяўчына, усё тое непахвальнае, што аб iх людзi гаворылi, слухаючы. Не лахва была зацёпканую глiняную падлогу, поўзаючых па ёй мурзатых галапупых дзетак Януку паказваць. Або гэныя шырокiя, на ўсю даўжыню сьцяны, палаткi ля пячы, дзе ўсе супольна, як снапы на памосьце, спалi… Навошта каму чужому непаклiканаму носа туды тыцкаць?

Звычайна пасьля Калядаў пачыналiся вандроўкi Макатунiшынай сям'i па людзях, што летам наймiтаў патрабавалi. У гэтага пазычалi мех бульбы, у гэнага — жыта, крупаў цi яшчэ чаго. Варыва ставала свайго, але найгорш iз скаромнiнай было. Так i перабiвалiся з прогаладзi ў посьнiцу.

У добрых людзей адна, а ў Макатунiхi, бывае, ажно тры гаспадынi аднэй чапялой, качаргой, памялом цi вiламi ля печы арудуюць. I калi скупога ў катлах цi мiсках не падзеляць, дрыжыць-трысецца тады ад сваркаў квола збудаваная Макатуновых хата: «Ты ўзяла маё, табе перапала замнога, ты не зарабiла, а сваiх дзяцей маiм кормiш», i гэтак бясконца. За зiмовыя-ж пазыкi адраблялi Макатунiшкi па людзях цэлае наступнае лета й восень. Замiж таго, каб перш зарабiць, а пасьля спажываць, тут наадварот: паўгады цi больш наперад за пазычанае жылi. У вёсцы й ваколiцы Макатуновых нядоля прыказачнай сталася. Здарыцца, што пытае адзiн дзядзька другога: «Ну, як жывеш?» — «Добра, адказвае запытаны, — як Макатуны, нi раўнуючы…»

Адразу ясна. Ледзь ногi валачэ, а аб зьвязваньнi тых прыказачных «куртатых канцоў» i язык мазолiць шкада.

Мо й не была-б сям'я Макатуноў аб'ектам такiх кпiнаў, калi-б ня гэны прырост.

— Гэта-ж нада во, — казала цi раз адна кабета, — каб вас пранцы, сколька папанаводзiць. Самi здыхлы за бульбiнай прападаюць, а тут яшчэ чаго. Саўсiм Бог розум адабраў, суседачка…

Кабеты ня толькi што ня скупiлiся на каляровыя эпiтэты, але аж празь меру перабольшвалi. Як у вадзiн голас, падмацоўваючы ведамай прыказкай аб сучцы й сабаку, Макатунiшыных дачок ганiлi. Такую-ж давалi волю языкам, што, паслухаўшы, падумаў-бы добры чалавек, што ўсе жанкi лiтоўскiя — прос-напраст сьвятыя: дзеткi ў iх цi ня шляхам духа сьвятога нарадзiлiся.

Аб найстарэйшай Макатунiшцы Парасцы, што з выгляду нiякаватая была, казалi, што быццам «ня ўсе дома» ў галаве ейнай. Дык, калi й аб сынку ейным прыгадвалi, то на тое «ня ўсе дома» ськiдку давалi. Калi-ж Параска, як пасьля выявiлася, узялася Сабакевiчаву трухлядзь-прапаганду разносiць, гэткi ейны занятак iзноў-жа на тое самае конта запiсалi.

Куды больш зьвягалi на сярэднюю й нiштаватую з выгляду Алену, што аж двое — хлопчыка й дзяўчынку мела. Жанкi пастанавiлi, што абодва ў Шпунтовага Лявона «цюцелька ў цюцельку ўдалiся й крошачкi пабралi». Парознаму тлумачылi Аленiну лёккадумнасьць, цi што iншае, дый, вядома, да ладу дайсьцi не маглi. Часта й бацьку вiнавацiлi. Яблык, маўляў, далёка ад дрэва не адкоцiцца.

Мяркавалi, што й наймалодшая Дуня ўтаптанай сьцежкай сваiх сёстраў пойдзе. Пастанавiлi, што якраз так, а ня йнакш будзе, дый кропку над тым паставiлi. Папрабавалi-б вы, чаго добрага, свае сумлевы адносна гэтых кабечых меркаваньняў выказаць, вас-бы найбольш руплiвыя жанкi, што з найдаўжэйшымi языкамi, у белы дзень гэт! аж за лiтоўскае балота прагналi-б. Цi льга тады дзiвiцца, што такую агульнапрынятую думку пра Дуню й Януку ў галаву ўвялi.

Надта-ж мiзэрнай з выгляду, сухой як лучына, была Дуня Макатунiшка, калi яшчэ ў пачатковую школу хадзiла. Вучнi-ж — дзецi як дзецi; ад бацькоў удома шмат дрэннага пра Макатуноў наслухалiся, — думалi, што Дуня за iх горшая. Дзяўчынку часта й без прычынаў квялiлi. Так напракудзяць, насоляць ёй, бывала, што адыйдзе на бок, вочкi кулачкамi трэ, каб сьлёзы ўтаймаваць. А заступiцца за яе не было каму. Дзяўчаткi ад сябе гоняць, гуляць зь ёй ня хочуць. Жаль i крыўда непамерная грудзi й горла душаць. Удома-ж ня лепш: вечныя звадкi, галiта. I ня гледзячы на ўсё, што даводзiлася цярпець дома й у школе, Дуня была аднэй зь перадавых вучанiцаў. Як нехта сказаў, «затуканая й загуканая», яна расла наперакор перашкодам, маўклiвая й спакойная.

Можа, i расла-б так дый пасьля й яна ахвярай каторага «сабакi» сталася-б, калi-б на паратунак той дзядзька, матчын брат, не прыйшоў. Сьвет дарогi ён ад Лiтоўцаў жыў. Невялiкi зь яго быў багацей, але канцы з канцамi неяк зьвязваў. Меў добрую працавiтую жонку й двое дзетак: старэйшага за Дуню хлопчыка й дзяўчынку — ёй аднагодку.

— Схадзiла-б ты, дачушка, да Андрэя, — сказала аднойчы Дунiна мацi дачцэ, калi ёй адзiнаццаць стукнула. — Нi раз-жа прасiлi i ён, i Тацьцяна, каб ты прышла ды лета пабыла ў iх. Iзь iхнай Верачкай забаўляцца будзеш, весялей так удзьвюх.

Два разы ня трэба спанукаць было. Назаўтра ранiцою — вясной гэта было выйшла Дуня ў дарогу й перад полуднем ужо ў сваякоў была. Прынялi з радасьцю. Прабыла ў iх цэлае лета. Дзядзька Андрэй i цётка Тацьцяна былi людзьмi практычнымi й кемлiвымi, навуцы цану ведалi. Цi раз iз Дуняй аб сям'i Макатуновых гаварылi. Iз балючым сэрцам глядзелi на галечу й рады былi-б чым дапамагчы.

Дзядзьку Андрэю й цётцы Тацьцяне хапiла з гэтай затуканай дзяўчынай колькi слоў замянiць, за язык яе пацягнуць, каб пераканацца, што розумам i жыцьцёвай сьпеласьцю даўно перагнала яна свой век. Таму хоць шмат чаго высьветлiлi ёй проста як дзiцяцi, адылi раiлi ёй як узрослай. Загадвалi не пакiдаць навукi, ды трымацца, каб сьлядамi сёстраў, як падрасьце, не пайшла. Дуня ўважна слухала тыя гутаркi й пасвойму iх запамiнала.

Там-жа ўлетку навучылася зьбiраць зельле, а пад восень грыбы й ягады. Цётка Тацьцяна гэтым карысным рамяством ужо колькi гадоў з посьпехам займалася. Шмат чаму навучылi дзяўчынку сваякi. Верачка-ж была добрай сяброўкай. Iзь ёй Дуня абабегала шмат суседнiх лясоў i палёў, памагаючы цётцы ў зьбiраньнi зёлак i ягадаў.

Не агледзелася Макатунiшка, як у гэтай любай сямейцы лета маланкай праляцела. Той сьветлы час пасьля шмат разоў у жыцьцi яна прыгадвала. Калi-б папрасiлi тады, магчыма, засталася-б у iх жыць назаўсёды. Ды трэба было пад дом, там чакала школа.

Зусiм накш глядзела яна цяпер на сваiх сёстраў, iхных дзетак, добрую й любячую яе, але хваравiтую й горам прыгнечаную матку. Iнакш i да школьных сяброў паставiлася: пасьмялела, ды кожнай абы якой жабе не дазваляла сабе на галаву пракудзiць. Новымi вачыма прыглядаючыся цяпер жыцьцю дома, бачачы, у якiм нядоглядзе й бядзе расьлi малыя дзеткi, чуючы ў сямейных сварках шматлiкiя таямнiцы саграшыўшых сёстраў, Дуня раньняй парой прайшла асноўную жыцьцёвую школу.

Парады раднi прыйшлi да спадобы й Дунiнай мацi. Зь цiкавасьцю слухала й перапытвала яна дачку. Калi-ж дзяўчына, не заiкнуўшыся, сказала, што вучыцца ёй раiлi, мацi рукамi замахала й слухаць больш не хацела. Мала таго: накрычала на дзяўчыну, ды загадала, каб ня дурыла ёй з навукай галавы.

— Як-жа-ж гэта ты будзеш так дзень у дзень такi сьвет дарогi, часта па мокрадзi й непагадзi, аж у Гацi шлёпаць. дура ты бярозавая? — сварылася Макатунiха. — Гэта табе жартачкi цi што? Падумаць толька добра, што яны табе параiлi, разумнiкi гэнкiя! Лацьвей iм, чужога гора нi знаючы! А яны цябе абуюць, надзенуць можа, га?

Дуня ня ведала, што адказаць. Пры гэным матчыным вытыканьнi цяжкай жыцьцёвай беспрасьвецiцы ейныя спадзяваньнi на навуку, як прыгожыя мыльныя бурбалкi, — покалiся. Прыгадалiся цяпер словы дзядзькi Андрэя аб тым, што, падвучыўшыся, можна сьмялей на шырокi сьвет зiрнуць, у людзi паказацца, з галечы й смуроду вылезьцi. Няўжо-ж усё яно так i застанецца ў марах?

I тут, як дабраславенства зь неба, на дапамогу прыйшла цётчына навука аб зельлi, грыбах i ягадах. Дуня ўхапiлася за гэта так сквапна, як галодны за акраец хлеба. Калi-ж скончыла чатырохгодку, вясной употайку ад iншых вясковых дзяцей зьбегала ў Гацi, дзе прынялi яе ў пятую клясу. Пасьля пачала ўвiхацца, як працавiтая мурашка, ля зёлак, грыбоў i ягадаў.

Кiвалi галовамi й надзiвiцца не маглi вясковыя людзi з гэтага маладога й мiзэрнага падлетка, што зусiм непадобнай да iншых у сям'i расла. Дуня-ж даўгаязыкiм кабетам не давярала, а таму й аб сваiм аблюбаваным занятку мала з кiм гаварыла. Пабойвалася, мусiць, каб iншыя наперад не забеглi ды зёлак ня вызьбiралi. Дарэмна. Нават калi сяброўку сваю Клаву да гэтага карыснага занятку намовiла, калi ўсе пра гэна даведалiся, нiхто навыперадкi ня кiнуўся. Праца гэтая нялёккая была, хоць зельля навокал для ўсiх магло быць удосталь.

Зарабiла дзяўчына за лета на абутак i вопратку, ды й мацi яшчэ колькi залатоўкаў дала. Паправiлася, папрыгажэла з выгляду, падрасла, стала больш зараднай, набралася сьмеласьцi й пэўнасьцi ў сваiх сiлах. Зь нецярплiвасьцю чакала таго часу, калi пачуе ў Гацях першы школьны званок.

VIII

Ганарыўся Янук, што трапiў у пятую клясу. Што там нi кажы, а дзеткi зь Лiтоўцаў за межы чатырохгодкi рэдка калi ступалi. Хлопцы за плуг i касу, дзяўчаты-ж за серп i прасьнiцу бралiся. Далейшае як на даланi вiдаць было.

— Мой дзед араў, бацька араў i ты араць будзеш, — казаў падрастаючаму сыну цi адзiн непiсьменны, цяжкай працай i горам змораны селянiн. Гэтыя словы былi не накiраваньнем у жыцьцё, а прыгаворам. Хто-ж гэта з маладых асьмелiцца такому ўжо выпрабаванаму, традыцыйнаму сiвабародаму цьверджаньню, што пры прадзедах, дзядох i бацькох права грамадзянства здабыло, запярэчыць, або — ня дай Божа — яшчэ й наўсуперак пайсьцi?

Адылi вось такi, як iльга сказаць, апошнi з апошнiх пастушок Янук наважыў не паводле гэнага ўцёртага ўзору ў будучыню сабе дарогу пракладаць. Калi-б ужо й давялося араць, дык што-ж, няхай сабе. Але чаго-ж сьпяшацца? Араць-жа таксама можна йнакш, чымся iншыя аралi дагэтуль, — значыцца, больш iз розумам, не рабiць агрэхаў, каб спарнеў плён на нiве.

Мо, ня так выразна й акрэсьлена й не ў такой пэрспэктыве разважаў пра сваю цяпершчыну й будучыню Янук. Рачэй, адчуваў тое падсьведама, бо вучыцца бег прост-напрост напралом, маючы ненасытную прагнасьць пазнаньня навакольнага й далейшага сьвету.

Вага першага кроку ягонага ў гацкай сямiгодцы падрасла яшчэ, калi ўявiў сабе, што гэта ён цяпер адзiн з цэлай вёскi, адважны й прадпрыемлiвы, што наважыўся далей, чымся iншыя, па няходжанай сьцежцы ступiць. Нават дзецi лiтоўскiх багатыроў, не гаворачы аб доктаравых, аб якiх казаў стары Бахмач, што «не твайго носа-палоса», i тыя вунь не асьмелiлiся.

Iз добрым настроем i вынiкаючай з гэтага бадзёрасьцю, хоць не бяз пэўнай трывогi перад новай местачковай школай i незнаёмымi настаўнiкамi, сьпяшыў Янук у першы дзень новага школьнага году ў гацкую сямiгодку. Лазоўскi зьлiтаваўся, адпусьцiў пастушка раней, каб мог пачаць навуку разам зь iншымi дзеткамi.

Iшоў нацянькi праз скарбовы лес. Было тут цяпер суха й вельмi прыгожа. Цiмала чаго цiкавага можна было ўбачыць па дарозе ў багацьцi лясное прыроды. Праўда, вясной цi зiмой тут было мокра, лiтоўскiя ў Гацi гасьцiнцам або чыгункай хадзiлi.

Ужо падыходзячы пад мястэчка, воддаль на польнай сьцяжыне асачыў ён малую дзявочую фiгурку. Ня мог здалёк распазнаць, хто гэта быў. Якое-ж было Янукова зьдзiўленьне, калi, прыйшоўшы ў школу, на калiдоры сустрэў не каго iншага, а Дуню Макатунiшку.

— Ты што тутака робiш?! — сур'ёзна й быццам ласку робячы, што наагул сваёй увагай яе ўдастоiў, гаркнуў на дзяўчыну. Нават вопратка на ёй — новенькiя чаравiкi, шкарпэты, андарак, блюзка, хусьцiнка — зьдзiвiла пастуха.

— Тое, што й ты! — адсекла Дуня. Голас, няйнакш, выклiкаў яго на паядынак. Здалося Януку, што кпiлi зь яго блакiтныя, як васiлькi, вочы, быццам гаворачы: «Ты думаў, што ты адзiн такi ўвiшны гэрой? А от i я за цябе ня горшая!»

— Ты… ты…, - пачаў Янук iз такiм зьдзiўленьнем, што раптам мову адняло. У малой Бахмачовай галаве паўстаў пэўны хаос. Зачырванеўся. Мусiць, калi-б у лiпенi саджалка на аселiцы ягонага бацькi пакрылася ў пагодны дзень лёдам, то ня быў-бы гэтак зьдзiўлены, як цяпер, пабачыўшы ў гацкай сямiгодцы Макатунiшку. Зьбянтэжаны, ён павярнуўся й адыйшоўся, ды паглядаў на бакi, цi хто ня бачыў, што ён дзяўчыну ведае.

Усё было ў гэны дзень новае й неспадзяванае. Самых настаўнiкаў вучыць пятую клясу прыходзiла аж тры. Для Янука навiна гэта была не абы якая, было над чым падумаць. Але ў галаве ягонай адбывалася зусiм нешта iншае. Вунь у другiм радку на задняй лаўцы сядзела Макатунiшка. Янук часта касурыўся ў гэны бок.

Здавалася-б, што Янук i Дуня ў гэтым асяродзьдзi зь вялiкай перавагай сынкоў i дачушак розных паноў i падпанкаў мусiлi быць натуральнымi сябрамi. Хлапец ня здольны быў гэта адразу ўсьведамiць. Наадварот, ён думаў аб тым, што рабiць, каб гэта дзяўчына анi заўтра, анi пасьля сюды нагой ня ступiла. «Што-ж гэта скажа Стась, Уладзiк, Алёша, цi iншыя вясковыя хлопцы, як толькi дачуюцца, што яна ў гэту школу разам са мной ходзiць? — турбаваўся Янук. Яны-ж так сьмiяцца будуць, што праходу па вулiцы ня будзiць».

I ўжо ўяўляў, як гоняцца за iм хлопцы, асаблiва-ж тыя, што ягонай навуцы зайздросьцяць, выдумляюць мянушкi й небылiцы, бесьперапынна, як назойлiвыя сабакi, зьвягаюць. Якi сорам будзе, як разьнясуць-разьдзьмуюць: хоць ты на вочы людзям не паказвайся.

Янук зiрнуў iзноў у дзяўчынiн бок i чырванеўся ад злосьцi. Дуня сядзела спакойна, слухала настаўнiка, як быццам гэта ўсё так i быць мае, што яна ў пятую клясу побач яго, Янука, належыць. «Глянь ты на яе! Iж ты якая брыдота! Iншыя дзяўчаткi — дык паўбiраныя як лялькi, а яна такая нейкая простая й нiкудышняя каля iх», — думаў малы Бахмач. У гэны момант забыўся, што нiжнiя зрэбныя штаны яму скуру ледзь не да крывi кастрыцай па дарозе ў школу нацерлi, што ў старой сiняй кужэльнай кашулi папрацiраныя на локцях рукавы як сiта прасьвечвалiся, што адно новымi ботамi мог-бы пахвалiцца, калi-б, панюхаўшы сьмярдзючы дзёгаць, панскiя дзеткi сваiмi далiкатнымi насамi не круцiлi й ад яго нi адварочвалiся. Мацi, як на тую злосьць, зусiм новыя й неабношаныя штаны споднiя дала, каб яны прапалi. Так смылiць нацёртая скура, проста ступiць баiсься. Але тая першая думка — «як-бы што зрабiць, каб нага ейная тут болi нi ступiла» — усёроўна верх трымала.

Дуня трымалася ад Янука воддаль. Як забытая ўсiмi сiрата, стаяла яна падчас перапынку на калiдоры пры сьцяне, сочачы iншых дзяўчатак-шчабятушак, што шпацыравалi парамi цi тройкамi. Яны гаманiлi гулкiмi галасамi, залiвалiся буйным сьмехам. Калiдор быў паўнюсенькi, бо на дварэ ймжыў дожджык. Дзяўчына чулася ў гэтым новым асяродзьдзi зусiм дзiка. Мяркавала, што ў лiку вучняў павiнна быць якая вясковая дзяўчына, з каторай можна будзе пасябраваць, а таму пiльна ўглядалася ў твары й на вопратку. А Янук усё касурыўся на яе зь недалёкага кута.

Доўга цягнуўся першы дзень школьных заняткаў. Калi iх канец абвесьцiў апошнi званок, згубiў Янук Дуню з вачэй, ды аж засопшыся нагнаў яе ў полi за мястэчкам. Iшла борзда, ледзь заўважна пазiраючы назад церазь левае плячо, быццам чакаючы зь Януковага боку нейкае неспадзеўкi.

— Стой ты! — гукнуў хлапец, нагнаўшы. Дзяўчына звольнiла ходу й глядзела Януку проста ў вочы. Погляд гэны быў такi просты й сьмелы ды зусiм бязь нейкiх нязычлiвых адценьняў, што хлапец разгубiўся, адвёў унiз зрок.

— Што хочаш? — спытала.

— Я… хачу, каб ты са мной у школу нi хадзiла, — прамармытаў, апаноўваючы сваю разгубленасьць, пастух.

— Я з табой нi хаджу, — сказала Дуня ды зноў прысьпешыла кроку.

Янук, як аблiты варам, застаўся ззаду. «Ах, каб цябе халера, жаба ты! Яшчэ во носа задзiраiць. Я-ж табе!» — наважыўся ён.

— Пажджы! — гукнуў зноў на дзяўчыну. Дуня гэтым разам прыкiнулася, што яго ня чула. Iшла вальней, паглядаючы на яго бокам, трымаючыся напагатове, каб у выпадку небясьпекi, як тая курапатка, пырхнуць да раптоўнага ўзьлёту. Хлапец ня ведаў, што далей рабiць. Гэта каб Макатунiшка яго адразу спалохалася, пачала ўцякаць цi што, от тады-б ён кiнуўся за ёй наўздагон, злавiў-бы дый мо адразу так накамшыў-бы туды, дзе балiць, настрашыў-бы, што адхацелася-б ёй школы. Яна-ж наадварот: проста й сьмела яму ў твар адказ кiнула. Такога не спадзяваўся. За сваю разгубленасьць i няздарнасьць, за тое, што вось «гэтая жаба» да страты ягонай раўнавагi спрычынiлася, яшчэ больш злаваў i кiпеў Янук.

— Я хачу, каб ты саўсiм у гацкую школу нi хадзiла! Чуеш ты? — моцным i пагрозьлiвым голасам загаманiў Бахмач.

Дзяўчына зiрнула ад яго спадылба.

— Адчапiся! — сказала.

Хлапец зьбянтэжыўся канчаткова. Што тут рабiць? Набiць яе? Але-ж як гэта, калi не ўцякае? Вялiкую крыўду пачуў да яе за тое, што не захавалася так, як ён хацеў. Звольнiў кроку й застаўся ў роздуме. Дзяўчына-ж пасьпяшыла, быццам высьцерагаючыся, каб не пачаў абкiдаць яе каменьнямi.

Ад гэнага першага дня Дуня пазьбягала Янука. Мецiла заўсёды, каб выйсьцi раней iз школы й апярэдзiць яго. Вясковыя-ж падшыванцы, дражнячы Янука, быццам у вадну дудку трубiлi. Нават Макатуном яго клiкалi. Найперш хлапец гэна зьвяганьне мiма вушэй стараўся пушчаць. Ды iншым разам, бывала, так дапякуць-дасоляць, што ажно рукi сьвярбяць, каб катораму ў мурло заехаць.

— I што гэта за школа, што Макатунiшка туды ходзiць? Га-га-га! — кпiлi зь яго. Выглядала, што яны, якiя невукамi наважылi быць, сталiся цяпер разумнейшымi за яго адно таму, бо не наведвалi школы, куды хадзiла Дуня. Замiж таго, каб паспачуваць дзяўчыне, каб за зьвяганьне прылавiць i аддубасiць каторага, Янук яшчэ больш кiпеў злосьцю на Дуню: гэта яна вiною ўсiх кпiнаў была. Наважыў раз i назаўсёды адабраць у яе ахвоту да навукi.

Гэтым разам пасьля заняткаў выбег першы, борзда мiнуў местачковыя хаты й, убегшы ў лясны гушчар прытаiўся ля самай сьцежкi. Сядзеў упрысядкi й праз галiнкi кустоў сачыў, як Дуня, нiчога дрэннага не варожачы, спакойна йшла дахаты. Крыху раптоўней пачало бiць Янукова сэрца ў меру ейнага наблiжэньня.

Калi мiнала Янукова сховiшча, ён раптоўна выскачыў з-за куста. Дуня перапалохалася, манiлася падацца ўбок, але Янук хапiў яе за рукаў.

— Я-ж цябе правучу, крутушка ты! — сыкнуў. — Я табе казаў са мной у школу нi хадзiць!

Дзяўчына пачала тузацца. Сшыткi й кнiжкi ейныя вытрасьлiся з кужэльнай сiняй торбы на мокрае лiсьцё.

— Пусьцi мяне, ты… злы…

Адылi Янук уплёўся яшчэ мацней, падставiў нагу, пакацiў i пачаў таўчы яе кулакамi. Макатунiшка, спасьцярогшы, што левая Янукова рука трымала за каўнер ейнае палiто, моцна ўкусiла яе зубамi. Хлапец iз крыкам ад болю выпусьцiў каўнер, але адно на мiг. Яшчэ больш разьюшаны, пачаў бiць дзяўчыну па грудзёх i па твары. У яе паказалася кроў з носу, але хлапец не ўтаймоўваўся. Меў намер бiць, пакуль пачне прасiць лiтасьцi.

У гэнай гарачцы не пачуў Янук ззаду крокаў. Нейкая моцная рука падняла яго, як кволае шчанё, ды паставiла на ногi.

— Ты што гэта вырабляеш? Ах нягоднiк! За што яе б'еш? — злосна загудзеў бас дзядзькi Захарука, i перад самым Януковым носам гнеўна задрыжэлi даўгiя рудыя вусы. Дзядзька наскочыў, вiдаць, на iх неспадзеўкi.

Янук стаяў спалоханы й зьбянтэжаны, ды крыху пабойваўся, што яму цяпер ад дзядзькi ў каршэнь дастанецца. Балела ўкушаная рука. Макатунiшка ўскочыла зь зямлi, абтрасала лiсьцё, зьбiрала ў торбу сшыткi й кнiжкi. Твар ейны быў акрываўлены, у вачох стаялi сьлёзы. Захарук, быццам клешчамi, трымаў хлапца за правую руку.

— Дзядзька, пусьцi, — прасiўся Янук.

— Скажы, чаму дзяўчыну бiў, тады пушчу! — загадаў Захарук.

Янук маўчаў i тузаўся.

— Завошта ён цябе бiў, Дуня? — спытаў рудавусы дзядзька дзяўчыну.

— Нi пушчаiць у школу. Кажыць, каб зь iм нi хадзiла, — дрыжачым галаском скардзiлася пакрыўджаная Макатунiшка.

— Так? — зьдзiўлена зiрнуў проста Януку ў вочы здаравенны дзядзька. — Ты гэта што? Яна цябе пытацца маiць? Чаму-ж гэта?

— Калi яна…. - зацяўся Янук.

— Ну, ну! Што яна? — спанукаў дзядзька.

— Яна — Макатунiшка, от што. Мне ўсе хлопцы наругаюцца, праходу нi даюць.

— От як! Дык гэта ты думаiш, што ты за яе лепшы, га? Скажы, чым-жа ты за яе лепшы!

Янука як быццам хто доўбняю па галаве ў той момант смалянуў. Нiколi ня бачыў сваiх суадносiнаў з Макатунiшкай у сьвятле такога параўнаньня. Iншыя раней за яго ацанiлi, пастанавiлi, вынесьлi маральны вырок. Янук прыняў той вырок, як добрую манэту. Нiхто-ж раней не пярэчыў, што Макатунiшкi — гэта нешта самае найгоршае й найнiжэйшае. I ён малпаваў iншых.

— Дзядзiчка, пусьцi! Балiць, — прасiўся.

— А будзiш болi бiць?

— Ня буду.

— Ну глядзi-ж, а то дух зь цябе вон, як другi раз злаўлю! — памахаў Захарук пагрозьлiва жоўтым, пазакурваным тытунёвым дымам, пальцам. — Ты ня думай, што ты за яе лепшы. Усе чыста людзi перад Богам роўныя. Толькi адны ёсьцека багацейшыя, а другiя бяднейшыя, адны маюць болi, а другiя менi бяды, от як. А на другiх хлопцаў, каторыя цябе дражняць, плюнь. Яны самi ў школу лянуюцца хадзiць i табе й Дунi зайздросьцяць, от як. Ну, дык ты дзяўчыну ня крыўдзi, а памагай ей. Будзiш цi не?

— Ня буду бiць.

— Дык глядзi.

Часта пасьля вяртаўся Янук да пастаўленага Захаруком пытаньня: «чым-жа ты за яе лепшы?» Падрастаючы ў асяродзьдзi, дзе быў войстры сацыяльны падзел, Янук пераймаў-малпаваў думкi iншых, разважаў прынятымi нормамi й катэгорыямi. Адно было лепшае, а другое горшае, гэта было чорнае, а тое — белае. Макатунiшка была горшая за iншых таму, бо выводзiлася зь бяднейшых, найбольш сацыяльна пакрыўджаных у вёсцы.

Захарукова пытаньне спрычынiлася да завайстрэньня Януковай назiральнасьцi. Пiльней пачаў цяпер прыглядацца Макатунiшцы, дый ужо ня з тэй пазыцыi, што раней, калi дзяўчына загадзя прыдзелена была да групы найгоршых.

Перадумаўшы, Янук ужо гатовы нават быў згадзiцца, што Макатунiшка не абавязкова горшая за яго таму, што яна зь бяднейшых, што прынамсi гэта яшчэ канчаткова не ўстаноўлена; у сваёй ацэне даваў пэўную скiдку на дзяўчынiн характар. Дуня-ж далей трымалася ад яго здалёк. Школу наведвала рэгулярна. Янук заўважыў, што выяўляла немалыя здольнасьцi, матар'ял заўсёды мела добра апанаваны. Адно недахоп сьцiпласьцi замiнаў Януку прызнацца, што з навукай ня горш, чым ён, спраўлялася. Калi-б хлапец прыгадаў яшчэ, у якiх умовах Дуня жыла й што дома амаль ня мела магчымасьцi рыхтаваць школьных працаў, запраўды мо зьдзiвiўся-б, як яна раду дае. Але так далёка думаць цi ацэньваць Бахмач яшчэ ня ўмеў.

Адзiн выпадак зьблiжыў яго назаўсёды з Макатунiшкай.

Гацкую школу наведвалi найбольш местачковыя дзецi польскiх ураднiкаў, чыгуначнiкаў, асаднiкаў ды iншых. Гэта была тая катэгорыя людзей, якiх Янукоў бацька залiчыў да «не твайго носа-палоса». Iхныя кругленькiя пунсовенькiя тварыкi ня звыклi моршчыцца ад нявыгады, а кiшкi ў чэравах — бурчэць ад голаду. Добры мелi абутак, а на вопратцы рэдка калi дзе латку ўбачыш. Куды там да iх пастуху Януку раўняцца было! Зiмой у iх i канькi, i лыжы, летам i мячы, i рыбалоўнае знарадзьдзе, а часу для гульняў i адпачынку хоць адбаўляй. Яны заўсёды ўлёгцы час праводзiлi. Дзе гэта калi Янук бачыў каторага зь iх пры якой працы.

Прыгадвалася Януку адно цi другое яйка, што мацi зь вялiкай руплiвасьцю адкладала ад тых трох цi чатырох нясушак, каб-жа хаця якi дзясятак назьбiраць; прыгадвалася дбайна й скваплiва зьбiраная ў вялiкiм стаўбуне сьмятана, зь якой пасьля ў маслабойцы-самаробцы масла бiлi, а перагонам i сыраваткай свае дзеткi сытыя мусiлi быць; тварог iшоў на сыр, якi мацi выцiскала ў кружэльнай чыстай торбачцы й пасьля падсушвала. Усё гэта, старанна ашчаджанае, ад сваiх дзетак адабранае, пасьля ў мястэчка мацi на рынак нясе, каб паном прадаць. За тыя-ж скупыя грошы трэба й солi, i газы, i запалкаў, i цукру — усё найнеабходнейшае ў гаспадарцы, без чаго не абыйдзесься. Самi-ж неяк ногi валачылi: то на сыраватцы, полiўцы, то на перагоне, а то часта й у прыгаладзь.

Дык вось гэта й былi тыя самыя дзеткi панкоў, што на цяжка сабраных маткай ласунках гадавалiся й круглелi. Як-жа не ласавацца й не абжырацца iм, калi ў iхных бацькоў усе грошы былi! Яны не даглядалi й не гадавалi, адно спажывалi. Януковы-ж ад цямна да цямна на неўрадлiвай сваёй цi ўрадлiвай панскай нiве кешкалiся, а калi гэта дзеткi Бахмачовы якiя ласункi бачылi? Хiба адно на Каляды цi Вялiкдзень, дый то скупа. Дзiва няма, што Янукова чэрава на лiхой поснай страве бурчэла-жалiлася.

Разважаньнi гэткiя радзiлi ў Янука нялюбасьць да сыценькiх польскiх дзетак. Адылi як на дзiва, хоць часта галодны, Янук на навуку моцна налягаў i хутка адным зь першых вучняў у клясе стаўся. Местачковыя-ж вучнi пачалi глядзець на гэтага худога, сьцiпла апранутага юнака iзь зьдзiўленьнем i зайздрасьцю.

Янук увыдатняўся й iншым. Хаця ў школе забаранiлi гаварыць пабеларуску, асаблiва падчас лекцыяў, ён нiколi не цураўся роднага слова. Як толькi што трэба было да якога беларускага хлопца цi дзяўчыны сказаць, дык як наўмысьля ад нiкога ня крыўся. Мо таму, што адным зь перадавых у клясе быў, настаўнiкi гэта мiма вушэй пушчалi. Не палюбiлi-ж яго некаторыя, «хамам» i «кацапам» пачалi клiкаць ды шукалi нагоды, каб «падцерцi хаму носа». Янук не адказваў на iхныя выклiкi й зачэпкi.

Было двух, што настырлiва Януку на пяткi налазiлi, безь зьняважлiвае зачэпкi рэдка калi мiналi. Сьцiснуўшы зубы, доўга цярпеў хлапец. Ажно аднойчы пастанавiў, што перабiраюць мерку, што далей, то праходу нiдзе не даюць. Калi якой рады ня ўзяць, дык i на галаву ўзьлезуць.

Пры першай нагодзе пасьля такой пастановы насалiў ён тым дакучлiвым, колькi ўлезла. На вынiкi доўга ня трэба было чакаць. Панкi ведалi, што й свiньня, бывае, дзеля свае патрэбы ад карыта адыходзiцца, дык у школе Янука не чапалi. Аднаго дня пасьля школы аж на краю мястэчка Бахмача прыпiльнавалi. Янук ня першы раз удужкi браўся, i пакуль яго ўтаймавалi, дасталося й самiм. Але-ж двух аднаму цяжка асiлiць. Ну й спаганялi-ж ахвоту. Калi зьнядужэлы хлапец ня мог баранiцца, яшчэ паваленага чаравiкамi даканчвалi.

— Ах, вы, што гэта робiце?! — крыкнула, падбегшы, Макатунiшка. Забылася ўраз аб крыўдзе, якую Янук ёй некалi зрабiў, сьпяшалася на помач.

— Заўтра дырэктару скажу, пабачыце вы, бандыты! — крыкнула яна, уплёўшыся за палячкоў i адцягваючы iх ад Янука.

Адзiн сыкнуў на дзяўчыну, але другi спынiў яго. Янук ляжаў на траве ля дарогi й стагнаў. Пазьбягалiся, каб пабачыць, што сталася, абступiлi Янука й Дуню суседнiя дзеткi й старэйшыя. Палячкi змылiся. Як тая клапатлiвая кураводка затупала ля хлапца Макатунiшка, мяркуючы, як-бы яму памагчы. Кiнулася ў суседнi двор, намачыла ля калодзезя ў цэбрыку хустку й пачала абмываць акрываўлены твар. Стогнучы, хлапец уставаў.

— Але-ж i зьбiлi, чэрцi! — кляла дзяўчына. Яна нясьмела глядзела Януку ў вочы, быццам баялася, каб не прагнаў. Янук абмацваў твар, бакi. Смылела скура, набухалi пухлiны, паказвалiся сiнцы. Ён iз сарамяжлiвай удзячнасьцю зiрнуў на Дуню й рад быў-бы ейную руку пацалаваць. Нiколi яшчэ ня чуўся перад ёй такiм маленькiм. Ня мог наважыцца зiрнуць у васiлькова-сiнiя заклапочаныя вочы, прыгадваючы, як некалi яе скрыўдзiў.

З таго дня пасябравалi. Разам хадзiлi ў школу, дзялiлiся вучнёўскiмi клопатамi й iнтарэсамi, уражаньнямi й спасьцярогамi аб iншых вучнях, настаўнiках, кнiжках, што чыталi цi жадалi-б прачытаць. Чым больш пазнаваў Янук Дуню, тым больш яе шанаваў.

Было гэта аднойчы перад Калядамi. Дуня, выклiканая да дошкi з арытмэтыкi, часта запiналася, голас ейны дрыжэў. Янук быў больш зьдзiўлены, чым разчараваны. Бачыў, як некаторыя дачушкi панкоў хiхiкалi, задаволена моргаючы адна другой вачыма. Януку шкада стала Дунi. Калi-б мог, пасьпяшыў-бы ёй на дапамогу. Дзяўчынка, атрымаўшая дрэнную ацэнку, пунсовая ад сораму, вярталася на сваё задняе мейсца.

Дамоў iшла сумная. Як нi прабаваў разьвясялiць яе Янук, нiчога не памагала.

— Скажы мне, чаму ты сягоньнiка лекцыi нi знала. Ты-ж кажды раз…

— Учорака нi далi мне навучыцца, от чаму, — злосна адказала дзяўчына.

— Хто гэта?

— Знаiш хто…

Дрыжэла ейная нiжняя вусьнiна. Заносiлася на плач. Старалася не глядзець Януку ў вочы.

— Не, нi знаю, — сказаў Янук.

— Бахуры, от хто! — сказала й злосна зiрнулi на сябру. Васiльковыя вочы загарэлiся благiм агнём.

— Дык, а чаму ты ад iх нi схаваесься?

— Куды-ж? Да сьвiньнi ў катух пайду, цi што? У нас цесна, разлажыцца недзiка.

Доўга йшлi моўчкi. Янук цяпер пачынаў разумець, як цяжка Дунi даецца навука. Iншая даўно рукой махнула-б, плюнула-б на яе. Але не яна. От-жа-ж i вытрывалая. Хоць iз плачам, але цягне, не паддаецца. Ды, прызнацца, Янук i ня бачыў яе яшчэ нiколi ў плачы.

— Слухай, Дуня, — пачаў ён. — А можа-б разам са мной магла ты лекцыi адрабляць, га? Калi хочаш, я папытаю тату.

Дзяўчына доўга й уважна паглядзела на яго, нiчога не адказаўшы. Здалося Януку, што тварык ейны праясьнiўся, як у хмарны дзень нясьмела вызiрне з-за кружалю хмар i хлыне сьвятлом, каб вомiг зноў схавацца, сонейка.

— Ну, дык што ты на гэта? — насядаў Янук.

— Нi знаю, Янучок. Пагавару з мамай, што яна скажа. А ты папытайся свайго таты, калi захачу прыйсьцi, то цi пусьцiць.

— Ну добра, — буркнуў Янук.

Быў крыху разчараваны, што не згадзiлася адразу. Падсьведама, вiдаць, жадаў, каб дзяўчына была ў яго ў нечым, хоць самым маленькiм, залежная. Ужо нават хлопцы вясковыя спынiлi дражнiць яго Макатунiшкай, калi ад некаторага часу iх маўчаньнем збываў. Адылi сам адно кагадзе пазнаў, як моцна быў да гэтай беднай Макатунiшкi прывязаны, якую неацэненую меў у ёй сяброўку. I найгорш упiкала яго гэтая ганарлiвая, як яму здавалася, незалежнасьць ейная. Але чаму сяньня назвала яго «Янучок»? Гэта-ж сталася ўпяршыню. Адно мацi гэтак яго клiкала. Здрабнелае ймя мела таму для яго асаблiвую цяплыню й ласку. Ня можа быць, каб з Дунiных вуснаў выскачыла яно прыпадкова. Мусiць, была яму ўдзячная за прапанаваную паслугу ды йнакш ня ўмела выказаць.

Назаўтра Дуня сказала, што мацi дазволiла ёй заходзiцца да Бахмачоў рыхтаваць лекцыi. Януковы-ж бацькi ня толькi ня мелi нiчога супраць таго, наадварот — былi задаволеныя. Навылёт ведалi, у якiх умовах жывуць Макатуны, i рады былi памагчы.

Ад таго часу, з прычыны такога зблiжэньня мiж Януком i Дуняй, сяброўства iхнае яшчэ больш утрывалiлася. Большую частку дня праводзiлi супольна. Па дарозе ў школу й назад шмат было часу для гаворак. Дзялiлiся мiжсобку, бяз утойваньняў, усiмi пытаньнямi, што iх супольна цiкавiлi. Янук ня бязь зьдзiўленьня спасьцярог, што Дуня шмат аб чым гаварыла з мудрасьцю й дасьведчаньнем старэйшых людзей. Хлапца iнтрыгавалi прычыны гэтых дасьведчаньняў, аж пакуль аднойчы не знайшоў iх кораня.

— Кiм ты, Янучок, думаеш быць як вырасьцеш? — спытала Дуня.

Iшлi дамоў чыгункай. Шарэла. Дзесь воддаль сьцiхаў грукат цягнiка, што нядаўна абмiнуў iх i паймчаўся ўва ўсходнiм кiрунку. Януку так ласкатаў сэрца гэны «Янучок» у Дунiных вуснах, што пару разоў мецiў ужо адудзячыцца тым самым — назваць яе Дунячкай, але не асьмелiўся. Так i цяпер, адчуўшы цяплыню з боку сяброўкi, марудзiў з адказам.

— Нi знаю. Можа, вучыцелем… Але цi ўдасца гэта. У пшэкаў сваiх вунь хоць ты памялом вымятай.

Памаўчалi. Скарынкi зьледзянелага сьнегу па ўзбочынах чыгункi хрупалi пад нагамi. Разглядалi апрануты ў шэрань, казачны ў сваёй зiмовай дрымоце, лес i першыя бледныя зоркi на небе.

— А ты, Дуня? — спытаў Янук.

— Нi знаю, — адказала раптоўна й коратка.

— Ну табе што: выйдзiш за багатага замуж i панаваць будзiш, — пажартаваў Янук.

— Ты папаў, як пальцам у неба. Iкраз багатыя такiх шукаюць!

У ейным голасе быў выразны сарказм.

— Ну дык што тады? Можа, служанкай у тоўстапузага якога пана збадзяiсься? Хiба-ж ня будзiш так рабiць, як твае сёстры…

— Янук, баранi цябе Бог! Як можаш ты аба мне так падумаць!

У словах ейных чуўся такi пярэпалах, зьмешаны з горачай, а ў вачох зазьзяла такая зласьлiвая маланка, што Янук жахнуўся. Нярад быў, што на такую гутарку павярнуў. Цiкавiла яго, што Дуня думала пра сваiх сёстраў. Нiколi-ж дагэтуль не пытаў яе пра гэта. I ўжо iншым разам, калi дзяўчына была, як здалося хлапцу, у гаворцы шчырая, наважыў спытацца.

— Ня гневайся, Дуня, што цябе гэта пытаюся. Што ты думаеш аб сваiх сёстрах?

Пагодны твар Макатунiшкi вомiг захмарыўся.

— Чаму пытаiсься?

— Бо хачу знаць.

Добрых дзьве цi болей хвiлiны йшлi моўчкi. Пасьля стрыманым голасам яна пачала распавядаць.

— Сёстры мае, сам знаiш, што пра iх людзi гавораць. Нiма чым хвалiцца. Дзяцей настаралiся, цяперака самi нi рады Мне сэрца балiць, як я на iх i на гэтых бедных байструкоў гляджу. А цi ты думаiш, што гэта толькi яны вiнаваты? Га? А гэныя-ж валацугi-бабнiкi, што за iмi бегалi, пакуль нi пазводзiлi, то што, можа нi вiнаваты? Яны яшчэ болi вiнаваты. Чаму гэта ўсе ў нашых дзiўчат каменьнямi цаляюць, а чаму гэных сабак нiхто пальцам нi ткне, га? Скажы ты мне, Янучок, гэта.

Нiколi ня мог Янук уявiць, што Дунiн ружовенькi тварык мог так крывiцца пры такой сiле злосьцi й пагарды да «гэных сабак». Здавалася, што, каб магла, спапялiла-б iх.

— Янук, я табе праўду скажу: мне чатырнаццаты гадок iдзець i я толька падлётак. Але цi знаiш ты столька, сколька я пра жыцьцё знаю? Яны-ж i сваруцца, i Бог знаiць што расказваюць. Вушэй-жа нi пазатыкаю, дык i чую хоцькi-няхоцькi. Ты ў гэтым усiм яшчэ зялёненькi надта, а я вунь якiя дзiвы чула. Ты, мусiць, думаiш, што ёсьцiка нейкая любоў цi што. А я як наслухаюся й прыгледжуся, як мае родныя гаруюць, дык мне, Янучок, здаецца, што нiма нiякага шчасьця на сьвеце й нiчога пекнага. Ёсьцiка толька нешта бруднае, от мусiць так, як сучка iз сабакам, ды пасьля лiшнiя, нiкому нiпатрэбныя шчаняты на сьвет…

Апошнiя словы Дуня вымавiла з агiдай. Янук не асьмелiўся павярнуць у ейны бок галавы, баючыся стаць аб'ектам дакору ў ейных прывабна-разумных васiльковых вачох. Ён-жа хоць i ня зьведаў яшчэ таямнiцаў каханьня, ды наконт iх наагул мала ведаў, ужо ў гэтым, нянавiсьцю насычаным дзяўчынiным голасе, чуў дакор i пад сваiм адрасам. Як-нi-як зь яго таксама-ж некалi вырасьце мужчына — значыцца, можа ў будучынi належаць да «гэтых сабак».

«Дык от сколька яна знаiць», — думаў ён пра дзяўчыну, што побач роўнымi крокамi мерыла дарогу. Тварык ейны быў пунсовы ад шчыплiвага марозу, а вочы, што ганьбавалi ўвесь мужчынскi род, якi спрычынiў шмат крыўдаў ейнай сям'i, у сваёй суровасьцi выдалiся Януку яшчэ больш прывабнымi. Крадком, пазiраў на дзяўчыну, i ў галаве мiгам нарадзiлася думка, што варта было-б узяць гэтую прыгожую Дунечку й пацалаваць, папрасiць, каб не кiпела гневам, каб стала цiхай i спакойнай, дабразычлiвай ягонай сяброўкай, як заўсёды. Ня ўсе-ж i мужчыны такiя, як ёй здаецца. Вось узяць-бы хоць яго самаго: як вырасьце, дык ужо што як што, ну нiколi ня пойдзе такой дарогай, каб прыдзялiлi яго да «гэных сабак», каб прыносiць нявiнным дзяўчаткам крыўду, спрычыняцца, каб няпрошаныя й нiкiм нялюбыя дзеткi на сьвет радзiлiся. О не! Ён нiколi ня будзе гэткiм! Але-ж як гэта ўсё Дунi пераказаць?

У гэны момант малы Бахмач адчуў, што дасьведчаньнем дзяўчына была за яго на колькi гадоў старэйшая. Ты паглядзi, аб чым яна гаварыла й зь якой эмацыянальнай сiлай ганьбавала нейчыя ўчынкi! Значыцца, усё гэта было ў ейным асяродзьдзi дзесьцi ў коранi, мусiла перажыць, перацярпець, перадумаць, адно бачачы, як родныя гаруюць. А што-ж ведаў ён, Янук? Процi яе, дык ён горкае дзiця. Куды яму да Дунi!

Макатунiшка абмiнала гаворкi аб каханьнi iншых людзей. Калi-ж даводзiлася, прыкладна ў сувязi з тым, хто ў школе на каго заглядаецца, цi да каго «падстрэлiваiць», то гаварыла неахвоча, збывала тэму паўсловамi.

Так i павялося, што тэму каханьня Янук i Дуня абмiналi, як змовiўшыся. Янук адчуваў, што патрэбна гэта для добрага сяброўства з Макатунiшкай. Вось i цяпер, седзячы пад бярозай, стругаючы, ён зь вялiкай радасьцю сустрэў дзяўчыну. З выгляду мела яна ўжо поўнае права называцца дзеўкай. Ладна ўвыдатнялiся ў яе прывабныя рысы росквiту раньняга дзявоцтва. Сказаў-бы хто, што яна была ўжо набухнутая й поўная абрысамi свайго хараства пупушка ружы, што вось-вось мела зацьвiцець. I ў гэты дзень на захад сонца, калi вакол пасьмялелi пасьля дзённае гарачынi птушкi, калi ўсё ажывала iз сваёй млявасьцi й пачынала буйнець сокамi сакавiтага летняга росквiту, дзяўчына гэтая здавалася яшчэ больш прынаднай, чым калi ў iншы час.

— Глядзi, Янучок, асаднiкавых каровак, а ня дудкi стругай, — усьмiхнулася дзяўчына, адкiнуўшы завязаны мех i мосьцячыся, каб прысесьцi побач пастуха.

— Каровак гэтых цяперака й дзiця дагледзiць. Вiдзiш вунь, як панажыралiся.

— Добры зь цябе, мусiць, пастух.

— Лацьвей пасьцiць, як ёсьцека на чым. От папасi ты ў нас удома, калi тэй карове хоць ты скапычаную голую зямлю грызi. То табе нi хаханькi. А што гэта ты ў мяшку тарабанiш?

— Адгадай.

Янук падцягнуў да сябе зрэбны парудзелы мех i браўся разьвязаць. Дуня лагодна стукнула яго па руках.

— Нi разьвязывай. А нос нашто?

Янук нахiлiўся над мехам, колькi разоў чмыхнуў носам, цягнучы водар духмянага зельля. Дуня схапiла яго за галаву й пачала таўчы носам у мех.

— Ну, адгадывай скарэй! — падахвочвала, хiхiкаючы.

— Нi адгадаю, лепi скажы.

— А от нi скажу.

— Ну, дык любiць цябе за гэта ня буду.

— I ня трэба, лепшага сабе знайду.

— Толькi-ж паспрабуй! — засьмяяўся Янук.

Настаў нязручны момант. Абодва аблiлiся чырваньню й глядзелi ў бакi, каб не сустрэцца вачамi. Шмат часу пазьней, прыгадваючы гэты момант, Янук пэўны быў, што, яшчэ аб тым ня ведаючы, яны тады ўжо былi закаханыя.

— Дык што? Многа назьбiрала ўжо? — спытаў Янук, каб спынiць нязручнае маўчаньне.

— Нямнога. Алi-ж усё лета наперадзе.

Гамонка не вязалася. Не пра тое хацеў Янук выпытаць дзяўчыну.

— Слухай, Дуня. Цi праўда гэта, што вашая Параска камунiстычныя афiшкi разносiць?

— Якiя?

— Бальшавiцкiя.

— А хто гэта табе казаў?

— Так многа хто гаворыць. Праўда гэта цi не?

— Я яе нi пыталася. Можа, дзе й носiць. Я-ж за ёй нi хаджу й нi падглядаю.

— А яна што робiць цяпер?

— Во цяперака во?

— Ага.

— У лiпавiцкага пана, мусiць, у вагародзе полiць цi што. Чаму пытаiсься?

— Знаiш, каго я ў Гараватцы на Яна вечарам вiдзiў?

— Каго-ж? Чарцей, можа…

— Чарцей, ды такiх, што й ты iх знаiш. Адзiн Шпунтоў Лявон, а другi цi ня быў Косьцiк Сабакевiч. Чуў як Лявон зь некiм гаварыў. А ў гэны-ж дзень каля гацкай царквы бальшавiцкiя афiшкi параськiдалi, дык палiцыя й шпiкi Косьцiка шукалi. Двух-жа на вiчарыня ў Кмiтавых было. Дык Лявон, мусiць, iз Косьцiкам адну руку дзяржыць, а празь яго й твая сястра дастаець. Як ты думаiш?

— Параска каб калi заiкнулася што. Сам знаiш, якая яна дзiўная бываiць…

Янук ведаў, што Дуня разумела пад тым словам «дзiўная», i далей не пытаўся.

— Што-ж тады Лявон табе казаў? — спытала Дуня.

— А што ён маiць казаць? Нi рад быў, што на мяне наткнуўся. Казаў мне, што нiкому анi слова пра тое, што ў Гараватцы вiдзiў, а то…

— А то што?

— А то, кажыць, нi жывацей. Так i сказаў: нi жывацей. I яшчэ адно, але нi знаю, цi табе прызнавацца…

— Чаму-ж не, кажы! — загарэлася Дуня.

— Раскажыш каму?

— Яй-Богу, не! Дадушы!

Янук зiрнуў у Дунiны вочы й пабачыў там шчырасьць.

— Гэты самы Лявон Шпунт мяне ў Кмiтавых сенцах, скора пiрад тым, як палiцыя прышла, злавiў. Я толька ўбег, а мяне нехта хап! упацёмку, дык я аж спужаўся. А ён мяне тады ў цёмны куток адцягнуў i пытаўся, цi я каму нi расказваў, што яго ў Гараватцы вiдзiў.

— Мусiць, баiцца, каб нi зналi…

— Няўжо-ж што…

— От-жа чорт лазовы. Гэта-ж цяперака добра было-б, каб яго ў цюрму ўпякаць, — сказала Дуня.

— Чаму?

— Ён маiх сясьцёр зьнявечыў. Дык нiхай-бы гнiў там, нiхай-бы вошы заелi падлу!

Дунiн голас шыпеў злосьцю.

— Ты знаiш, што гэта ён?

— А хто-ж? Я-ж нi глухая — чую, як яны гаворуць.

— От яно як.

— Што ты скажаш, Янучок, каб гэта пайсьцi ды палiцыi сказаць? Нiхай-бы ўзялi.

— Божа цябе баранi! Лепi нi чапай заразу. Яшчэ дазнаiцца, дык посьля нi дасьць жыць.

— Чорт яго бяры. От пайду ды й заяўлю.

— Калi ты гэта сур'ёзна, дык я табе нi пазволю.

— Як гэта так?

— Ты-ж мне бажылася, што нiкому слоўца нi пiкнiш, што я табе раскажу.

— Праўда. От лiха, чуць душой нi скрывiла.

IX

Гэны нядзельны дзень пачаўся для Пракопа Бахмача вельмi рана. Учора яшчэ мiж iм i Аленай Бахмачыхай адбылася такая гутарка:

— Схадзiлi-б, можа, заўтра ў малiны? — пачала жонка.

— Куды гэта?

— У казну, куды-ж яшчэ…

Пракоп прамаўчаў. Ён i жонка былi ў саракавых гадох, у самай сiле й росквiце.

— Калi тут, цi заўчорака гэта, вiдзiла вуньдзiка, як Брунiськi дзьве, каждая па вялiкiм кошыку малiн тарабанiлi. А такiя сочныя, вялiкiя, духмяныя. Людзi павызьбiраюць, пакуль мы сабяромся.

Пракоп ведаў, што хаця-нехаця, заўтра ў сьвяты нядзельны дзень трэба будзе йсьцi ў лес па малiны. Трэба якога-ж варэньня, каб хоць на лекi.

— Можна было-б, — адказаў, марудзячы. — А як-жа гэта з талонамi будзiць?

— Абойдзiцца неяк. Дзе-ж грошы…

Мова была пра талёны, што трэба было выкупляць ад мяйсцовага солтыса, што тут выступаў як агэнт лясьнiцтва, або ў самай лясьнiчай «панствовай» канторы ў Гацях. Без талёну нельга было ў скарбовым лесе зьбiраць грыбоў, арэхаў, розных ягадаў. Адзiн талён каштаваў 50 грошаў — паўдня жаночае працы ў лiпавiцкага пана цi ў суседнiм фальварку.

Мяйсцовай лясной дзялянкай загадваў бальшынi вакольных людзей нялюбы руды, каржакаваты колiшнi легiянер Зьдзiсек Бжончэк. Ён, якi лiс, вечна стрыг вушамi й чмыхаў-нюхаў носам. Быў зь яго выдатны службiсты. Калi пойдзеш у лес, не трапляйся яму лепш на вока. Меў двох памочнiкаў, што рабiлi аб'езды. Тыя былi куды лагаднейшыя.

Агульна ў Заходняй Беларусi былi чатыры апiрышчы польскага акупацыйнага апарату: палiцыянт, каталiцкi польскi ксёндз, солтыс i настаўнiк. Для лiтоўскiх i суседнiх быў яшчэ й пяты слуп у васобе пана Бжончыка. На яго баку была ўлада. Ён нават чынiў гвалт над сялянамi, што без дазволу старалiся сарваць якую ягадзiну, арэх цi грыб. А ўжо нiколi не папускаў злодзеям, што якое дрэва высячы паквапiлiся.

Каму-ж гэта не рупiла ў лес! Цяжка нават уявiць Беларуса бязь лесу. У яго самога карэньнi, можна сказаць, ад веку вякоў лясныя. У лесе такое багацьце ўсякага дабра, такое вялiкае й неабдымнае хараство! Але тут вось на дарозе вырас пан Бжончэк, i анi кроку! Ён тут гаспадар!

Аб гэтым усiм думаў Пракоп Бахмач у нядзелю ранiцы. Устаў з пасьцелi цiханька, усьпялiў на сябе зрэбныя порткi, падношаную сiнюю кужэльную сьвiтку й, перш за ўсё, упоцемку стануўшы перад абразамi на покуцi, змовiў раньнюю малiтву.

Бахмачыха чула, што ўстаў муж, але знаку аб сабе, што прачнулася, не падала. «Нiхай-жа думаiць, што сплю», — падумала. Рыпнулi ў сенцах дзьверы, i Пракоп ступiў на сухi панадворак. Даўно не было дажджу, прыгадаў Пракоп. Нахiнуў пры калодзезi вядро, сьцюдзёнай вадой апаласнуў твар, выцер ручнiком, што вiсеў на плоце.

Ужо золак. Пабляднелi зусiм зоркi на чыстым небе. Неўзабаве будзе вiднець. Трэба, не марудзячы, вывесьцi й напасьвiць па канавах ля дарогi Чарнулю. Там, як сонца на пядзю вышынi з-за балота вызiрне, дык можна будзе падаiць, а тады й у «казну» па малiны пайсьцi. На сваiм-жа папары каб табе дзе травiнка гэтак усё высахла. Ды й колькi там гэнага папару — як добрай кабеце сесьцi. Гэта во, каб не вадзiў пасьвiць па канавах ля дарог, ля могiльнiку цi дзе трапiцца сьвежае лапiкла травы, то й напарстку не надаiлi-б. А жыць-жа трэба, працаваць трэба. На круглагодняй посьнiцы ногi выцягнеш.

Ледзь дакрануўся Пракоп клямкi варот у хляву, як ад сярэдзiны дайшло да вушэй нiзкае й задаволенае мыканьне. Чарнуля ведала, куды павядзе яе гаспадар — не першыня-ж гэта. Кабылы не было ў хляву, яна начавала за гумном у загарадзi.

Пракоп асьцярожна ступiў босымi нагамi ў хлеў. Саломы на посьцiлку ў гаспадарцы даўно каб табе калiва засталося. Пад нагамi стаяў рэдкi гной. Пракоп закiнуў Чарнулi павадок на рогi, вывёў да карыта й напаiў. На вулiцы затрымаўся ля плоту, нарваў крапiвы й выцер карове запэцканыя гноем бакi й чэрава. Рушыў праз аселiцы ў кiрунку могiльнiка, а там павярнуў на бальшак, што з усходняга боку Лiтоўцаў бег праз чыгунку ў кiрунку Галавачоў, а на поўднi хаваўся ў скарбовым лесе й там лучыўся iз гасьцiнцам. Па ўзбочынах бальшаку мейсцамi было шмат травы. Не марудзячы, Чарнуля пачала скубсьцi, а Пракоп пачаў прыслухоўвацца раньнiм гукам i прыглядаўся, як нараджаецца новы дзень.

Вiднелася. Ужо спынiлi гарлапанiць вясковыя пеўнi, а на зьмену iм прыходзiлi птушкi. Далёка над дубам Архiпам кружыла зграя варонаў. Пакаркаўшы, паляцелi на дзьве вялiкiя сосны, што расьлi на могiльнiку. З Гацяў далятала цяненькае галёканьне й лязгат буфэраў. Пракоп ведаў, што такiя гукi робiць малы паравоз, што безьперапынна соўваецца па чыгунках, зьбiраючы цi раськiдаючы вагоны. З Гацяў выходзiлi тры чыгункi — на захад, усход i поўнач. Станцыя была немалая.

На полi зазьвiнеў першы жаўранак. Дзесь голасна сакатала курыца, рыпелi асьверы, чуваць быў раньнi гоман пастухоў, што гукалi, выганяючы на поле статак. Спачатку надта-ж асьцярожна, потым сьмялей загудзела дуда лiпавiцкага пастыра Хвядоса. Гудкае мэлядыйнае рэха пракацiлася па скарбовым лесе, расплылося ў лiтоўскiх начоўках.

З-за балота павольна выкачвалася чырвоная куля й захварбавала найдальшыя на заходнiм небасхiле кружэльныя пухнатыя хмарынкi. Пракоп, азiраючыся навокал, пабачыў, што дзень нараджаўся цудоўна. Адзiн за адным прыкурвалi вясковыя комiны й паставiлi дымы слупамi ўверх. На Захаруковай лiпе клякаталi буслы. Адзiн зьляцеў, шыбануў колам над балотам i прызямлiўся.

Пракопавы думкi павярнулiся ў iншы бок. Аб тым, што ў сям'i ягонай мае зьявiцца новы маленькi чалавечак, турбаваўся ўжо ня першы раз. Яно даўно навiной спынiла быць. Ужо й суседзi, а найперш за ўсiх тыя найбольш дапытлiвыя пахатухi-сакатухi, ад якiх вачэй нiчога не схаваеш, даўно падсьцераглi й гадалi, цi будзе хлопчык, цi дзяўчынка. I м што? Языкамi памеляць ды спыняць. От яму, Пракопу, дык мароч галаву. Тутака чатырох апрануць ды накармiць рады не дасi, а пяцёх дык i пагатоў. Хто-б гэта турбаваўся, каб было дзе палюдзку падзарабiць, або — яшчэ лепш — каб быў кавалак зямлi сваёй, варты таго назову. Пракоп — ня зломак, i не гультай: рукi ў яго, як казалi людзi, залатыя.

Не ў багацьцi, выгадзе, цi пяшчотах вырас. Быў сынам дробнага арандатара. Меў старэйшага брата Хвёдара. Перад вайной яшчэ наважыўся Пракоп пашукаць лепшае долi на чужыне ў Пецярбургу. Не павялося й там. Адукацыю меў невялiкую. Пасьля доўгiх стараньняў i прыгодаў, бяз сродкаў да жыцьця, уцёрся неяк у кантору пiсарам. У самым хвасьце паставiлi. Ды мала з таго суцехi было, заробку ледзь на пражыцьцё хапала.

Не азiрнуўся, як пачалася катавасiя, якую пасьля назвалi Першай сусьветнай вайной. Пракоп усё лiпеў ля свайго канторскага столу, ды трывожыўся, што й яго ваенная хваля паглыне й выкiне на нейкi невядомы чужы бераг. На ягоных вачох адбылася лютаўская рэвалюцыя. Пракопу рупiла ўжо дадому да бацькоў, ды ўсё яшчэ занадта моцна кiпеў мястовы кацёл. Цi ня варта пачакаць, пакуль разьясьнiцца? Адылi нiчога не ясьнела. Наадварот: адкуль нi вазьмiся павылазiлi на верх бальшавiкi. Пачалася такая бойня й неразьбярыха, што Бахмач, падмазаўшы пяткi, наважыў раз i назаўсёды разьвiтацца з чужым местам.

Трагiчная неспадзеўка чакала яго ў роднай вёсцы: бацькi памерлi ад голаду й хваробаў, а Хвёдара забралi ў войска, i сьлед па iм прастыў. Дзяцюк застаўся цяпер сам-адзiн, як палец. Нейкi час лындаў-швэндаўся па ваколiцы, пасьля ўцёрся парабкам да лiпавiцкага пана. «Тут абы вайну пiратрываць, каб якi чорт качаргой нi падчапiў ды на бойню нi пацягнуў, - мяркаваў ён, — а тамака вiдаць будзiць».

Калi-ж нарэшце ацiхла вайна, агледзеўся панскi парабак Пракоп Бахмач, што за ўсякую цану трэба было-б на якi кусок зямлi ўзьбiцца. Надта-ж рупiла яму на сваiм гаспадарыць. Бацька цэлае жыцьцё на чужых нiвах вунь як папацеў, а як з гэтага сьвету сышоў, дык нi кала, нi двара па сабе не пакiнуў.

Мара аб сваёй зямлi перарасла ў прагу й марыла па начох бяссоньнем. Як-жа яе прыдбаць? За што? Найлепшы спосаб — узяць iз пасагам дзеўку. Вайна прарэдзiла шэрагi вясковых дзяцюкоў, шмат у каго не ставала рук да працы. Дзяўчатаў, якiм замужжа карцiла, было цiмала. Меў Пракоп неблагiя шанцы: з выгляду нiштаваты быў, а калi за якую працу возьмецца, дык яна ў руках аж гарэла. Любасьць глядзець было. Галаву на плячох не для аздобы насiў.

Разгледзеўся Пракоп, узважыў магчымасьцi, памяркаваў ды ўзяў на вока Алену. Даволi-ткi ў iх гладка пайшло, палюбiлiся адразу. Алена мела старэйшую, ужо замужнюю, сястру Кацярыну й бацьку. Кожнай дачцэ ў пасаг бацька кавалак зямлi даваў.

Пайшоў Пракоп у прымы. Прыказка кажа, што прымачы хлеб — сабачы, але Бахмач iзь цясьцём, што ў гадох ужо быў, i з жонкай добра ладзiў. Ды цесьць скора памёр, а Пракоп, разам iз шваграм ягоную спадчыну падзялiўшы, узяўся за гаспадарку. У лiпавiцкага пана на адработак старгаваў дрэва ды пачаў будавацца.

Па суседзтву зь лекаравай сялiбай лёг зруб Пракопавай хаты. Сьцены ўкладалi талакой, а рэшту Пракоп майстраваў сам. Вельмi-ж папацеў ён тады, папанатужыўся. Побач iз будаваньнем трэба было яшчэ за гаспадаркай глядзець ды лiпавiцкаму пану за будаўляны матар'ял адрабляць. Жончына пасажная зямля, апрача гароду, саду ды аселiцы, была пяшчаная, неўрадлiвая. Ды прыказка-ж кажа: доранаму коню ў зубы не глядзяць. Быў Пракоп i гэтым Аленiным пасагам рад. Неўзабаве пачалi гаманiць, што вёска мае на хутары быць парэзаная. У Бахмача нарадзiлiася надзея: калi пачнуць зямлю перамерваць, дык, можа, i яму лепшы кавалак зямлi адрэжуць.

Калi-ж вузкiя палоскi на хутарныя дзялкi пачалi кроiць, дык сталася тое, чаго нi Пракоп, нi iншая вясковая бядота не маглi прадугледзiць: подкупамi каморнiка, што на ўсякiя ласкi быў прагавiты, багацейшыя найлепшую зямлю дасталi. Пракопу адрэзалi пяшчаны клiнок на гэты бок могiльнiку пад чыгунку. Добра, што хаця пераносiцца не загадалi, ды пры хаце гарод, сад i аселiцу пакiнулi.

Лiтоўская зямля наагул малаўрадлiвая была. За выключэньнем дна тых начоўкаў, глеба ў бальшынi была то падглiнiстая, то пяшчаная. Што нi пасее на сваiм клiне Пракоп, дык добра, калi апрача насеньня, якiя прыгаршчы зярна зьбярэ. Жыта цi пшанiца — цяненькае, як павуцiньне, i рэдкае ўзыйдзе, у каласку паўтузiна зярняткаў налiчыш. I разжывiся тут як хочаш. Чалавек, завецца, на сваё ўзьбiўся. Гэта во, каб гною чортаву гiбель навалiў, дык, мо, што й вырасла-б. А дзе-ж яго браць?

Так i завязалася зачараванае кола. Калiсь, будучы ў пана парабкам, — дык вядома, што Пракоп на гаспадара рабiў. Цяпер-жа зь яго самога быў нейкi гаспадар задрыпаны, ды ўсёроўна, як i раней, на пана працаваць мусiў: то яму за дрэва, то за зярно пазычанае, то за тое, то за гэнае. Iншым разам так запазычыцца Пракоп, што аж сорамна нагой у панскi двор ступiць. А тутака ўсё коратка, усё йрвецца: як нi вяжы — ўсяго не пазьвязваеш. Дый шчэ й прыбытак у хаце мае быць. Людзi з прыбытку ўцеху маюць. Бахмач-жа ня ведаў, як быць: цi наракаць, цi Богу дзякаваць.

Увiшныя пчолы й чмялi цi мала насмакталiся ўжо нэктару з краскаў на нiвах, а Чарнулiнаму хвасту мухi й аваднi прыспорылi шмат працы, калi Пракоп, яшчэ раз зiрнуўшы на сваю хату й спасьцярогшы, што перастаў курыць комiн, наважыўся дадому йсьцi. Зь вёскi на дарогу выходзiлi людзi. Сьпяшалiся ў Дубовiчы на набажэнства ў царкве. Каталiкi гэтта ня йшлi, бо найблiжэйшы касьцёл быў у Гацях. Ужо званы дубровiцкае царквы клiкалi вернiкаў у сьвятыню.

Бахмачыха Алена скончыла прыбiраць хату, паставiла ў прысак кацёл з варанай бульбай, каб была цёплая для Пракопа, ды аладкi за засланку. Колькi ўжо разоў выглядала праз вакно. Была яна працавiтая й руплiвая. Нiколi не пакладала рук. На ўсiх старалася напрасьцi, наткаць, абшыць, абмыць, дагледзець гаспадарку; яна i з пранiкам, i зь сярпом, за мялiцай i з траплом, яна за прасьнiцай i за кроснамi. Вечная й няўстанная Пракопава спадарожнiца, устойлiвая й трывалкая ў працы, добрая й ласкавая з характару.

Матчына сэрца ныла за дзяцей. Старэйшаму Мiколу не пашэньцiла. Кульгавы, ён ня мог, як iншыя, пайсьцi за плугам цi з касою. Часта дакучала нага. Каб вылекаваць, гаспадаркi iхнай цэлай на пакрыцьцё коштаў хiрургii не хапiла-б.

Колькi разоў раiлiся, што рабiць. Хлапцу ўжо сямнаццаты пайшоў. Калi-б не аплата, на якую Бахмачы не маглi здабыцца, Мiкола даўно пазнаваў-бы нескладаныя хiтрасьцi шавецкага рамёства. Ато дзе-ж гэта: Янук у Лазоўскага цэлае божае лета за статкам ногi абiвае, ну й вазьмi ды аддай iм заробленае, каб Мiколу на шаўца вучыць. Намагаўся Пракоп у вясковага шаўца Пiлiпа цану зьбiць. Той пакуль трымаўся свайго, але Бахмач ведаў, што нiдзе ён ня дзенецца, палагаднее. Тымчасам-жа Мiкола памагаў, што мог, ля гаспадаркi.

Больш супакойная Алена была за Янука. Пацiху некалi пусьцiла сьлязу, як аддавалi яго за пастуха да чужога чалавека. Янук, дзякаваць Богу, вытрымаў, падрос, уздужаў. Алена апошнiм часам пагадзiлася ўжо нават iз тым, што мае яшчэ ў сям'i прыбытак быць. Адылi чакала таго дня з хваляваньнем i неспакоем. Не было нiякiх выглядаў на лепшае. Як гэта рады дадуць?

Не пасьпеў Пракоп увайсьцi ў панадворак, як Алена выбегла ўжо з даёнкай i ўслончыкам.

— Iдзi, там бульбу ды аладкi за засланкай бяры, а малако кiслае ў вялiкiм шчарбатым стаўбуне на палiцы стаiць.

Пракоп прывязаў карову ля карыта з вадой. Алена ўселася на ўслончыку, мокрай шматай старанна выцерла вымя, i першыя нiткi малака спачатку паволi, а пасьля барзьдзей пачалi цурчэць па дне бляшанае, пацямнелае ўжо ад гадоў, цынкаванае даёнкi.

— Вы ўжо елi? — спытаў Пракоп.

— Няўжо-ж цябе ждалi…

— Мiкола кабылу дагледзiў?

— Га? Мусiць-ткi. Ён-жа сваю работу знаiць.

Бахмач абапёрся аб паркан i доўга глядзеў у вагарод, дзе расло варыва, па бакох абсаджанае сланечнiкамi.

— От дожджу трэба на гвалт, — сказаў ён i зрокам кiнуў уверх, быццам чакаючы адтуль нейкага неадкладнага адказу. Ён ужо забыўся, калi галiўся й стрыгся. Паволi чухаў правай рукой патылiцу.

— Гэта-ж агуркi во такiя марныя, каб саўсiм нi павысыхалi. Трэба было Мiколу сказаць, каб палiў, можа ваду з гнаёўкай разьмяшаўшы…

— Сам чаму-ж ня рупiцца?

— От гаворыш як-бы не знаiш усiроўна. Ён дзе зь дзяцюкамi каб на чарку, дык ласы…

Пракоп ня пiў i не палiў. Гэтыя дзьве слабасьцi прышчапiлiся, сам не спасьцярог калi, да сына. Ня мог яму гэтага дараваць, але колькi нi ўпiкаў, нiчога не памагала.

Увайшоўшы ў хату, зьдзеў i павесiў на крук шапку, выдабыў зь печы бульбу й аладкi, паставiў iх на стол. Iз збана на палiцы налiў у глiняную мiску кiслага малака. Сеўшы за стол, перахрысьцiўся й пачаў паволi есьцi. Вялiкi шэры кот цёрся ля босых ног.

Ужо канчаў Пракоп сьнеданьне, калi расчынiлiся дзьверы й паволi, быццам як складзены, у хату ўвайшоў Мiкола. Гэта быў высокi худы дзяцюк. Зьдзеў шапку, павесiў побач бацькавай на сьцяне. Блёнд валосы нядбала рассыпалiся па галаве. Сiнiя вочы супакойна паглядалi на бацьку. Нiчога не сказаўшы, сеў на ўслоне.

Хата мела глiнабiтную падлогу. Ня стала ў Пракопа сродкаў, каб здабыцца на дошкi. Сьцены навокал столу былi паабклейваныя газэтамi, а далей — голыя. На покуцi вiселi тры абразы. На сьцяне, што ад вулiцы, у зашклёных рамках тоўпiлiся сямейныя здымкi. Ля сьцяны стаяў доўгi ўслон, на якiм цяпер сядзеў Мiкола. Побач перагародкi, што ад печы аж да сьцяны аддзяляла два ложкi ў спальнi, стаялi два малыя ўслончыкi. У качарэжнiку ў кутку ля печы прытаiлiся вiлы, качарга, чапяла, памяло й мятла. Ля печы на вялiкай нiзкай i шырокай бярозавай калодзе стаяла драўлянае вядро з вадой, а побач — медзяная, зробленая iз знараднай гiльзы, конаўка. Ля калоды стаяў цэбрык, куды зьлiвалiся памыi. Мухi поўзалi па мокрадзi, лянiва гудзелi на вокнах i на столi. Ля дзьвярэй, што ў сенцы, на сьцяне была шырокая палiца, адкуль Пракоп узяў тое кiслае малако. Палiца была завешаная гафтаванай у васiлькi кужэльнай фiранкай. Вопратка вiсела побач на сьцяне й у вялiкай драўлянай шафе ў куце. Два вялiкiя вокны, застаўленыя вазонамi на падваконьнях, выходзiлi на вулiцу: адно, за сталом — на двор, а другое, крыху меншае, было ў спальнi. Будуючы хату, Пракоп наўмысьля парабiў вялiкя вокны. Калiсьцi ў месьце пазнаў простую праўду, што сьвятло патрэбнае чалавеку ня толькi надворы, а й у хаце. Хата была падмеценая й чыста прыбраная. Алена падбала пра гэта.

— Ну што кабыла? — спытаў Пракоп сына.

— Ды што?

— Паiў?

— Напаiў i даў травы, што ўчора выкасiў.

Пракоп, памаўчаўшы, пасьля сказаў:

— Я з маткай пайду ў казну малiны зьбiраць, а ты наглядай тут за пчаламi; дзень пекны, каб не раiлiся. Пасьля палудня, як сонца пачнець спускацца на захад, павядзi карову напасьцiць.

— Куды?

— Вядзi туды да бальшака. Там травы яшчэ многа.

— А што з пчаламi, калi-б рой?

— Ня думаю, каб яны… Учора вечарам слухаў, ды вясельля нi было. Калi-б што якое, дык знаiш, што рабiць — махнеш венiкам, каб аселi, ды гукнеш каторага доктаравых, каб памог сабраць. Парупся, каб усё чысьцiнька напагатовя стаяла.

Пракоп меў тры вульлi пчолаў i, мусiць, столькi-ж вульлёў стаяла пустых. Паставiўшы стаяк на высокай лiпе за пуняй, пазалетась злавiў рой. Летась у той-жа самы стаяк злавiў другi, дый адна свая сям'я роiлася сёлета, дык ужо тры меў. Любiў Пракоп пчолаў. Шмат чытаў пра iх, практычна пазнаў норавы й жыцьцё. Тое вясельле, аб якiм прыгадваў Мiколу, заўсёды адбывалася ўвечар перад роем. Тады матка цягнула цяненькiм галаском. Было й многа iншых галасоў розных адценьняў, якiх Пракоп жартаўлiва дзялiў на сватоў i дружак. Учора пасьля зьмярканьня ён такога вясельля не падслухаў, дык i супакойны быў, што рою сёньня ня будзе.

Калi Алена перацэдзiла малако, спарадкавала судзьдзё, пабралi плеценыя Пракопам пузатыя кошыкi й накiравалiся на загуменьне. Адтуль мяжой мiж доктаравым i Шпунтовым хутарам мецiлi на Гараватку. Iшлi паволi, разглядалiся.

Няголены, нястрыжаны, у сiняй кужэльнай сьвiтцы й зрэбных портках, босы Пракоп крочыў наперадзе. Быў ён высокi, моцнага складу мужчына. Ростам ледзь не раўнялася зь iм Алена. Першыя маршчыны барознамi пайшлi араць ейны яшчэ прыгожы, падоўжаны, зь вялiкаватым носам, твар. Накрытыя завязанай пад бараду паркалёвай хусьцiнкай, дзьве даўгiя касы блёнд валосаў ляглi кругам на галаве. Андарак з даматканага, добра ўжо працёртага паўсуконьнiку, хаваўся пад выпускной сiняй кужэльнай кофтай. Iшла жанчына паволi, за Пракопам цi побач яго, як-бы ўсё мяркуючы, каб крыва не ступiць, цi дарэмна не панатужыцца. За месяцы тры, як прыблiзна вылiчыла, папоўнiцца мае iхная сям'я яшчэ адным чалавекам.

Узьбiраючыся на горб Гараваткi, Пракоп збавiў кроку, каб пасабiць Алене. Прыйшлi да вялiкага крыжа — таго самага, што стаяў над падоўжанай магiлкай вояў зь вялiкае вайны. Як-бы змовiўшыся, затрымалiся, перахрысьцiлiся, ды бяз слова пачалi разглядаць Лiтоўцы й ваколiцу.

Даўно ўжо сьцiх раньнi вясковы гоман. Цяпер вёска драмала. Хто пайшоў у сьвятынi, хто да суседзяў, а хто на поле цi ў лес. Нават жаўранкi рэдка дзе зьвiнелi.

— Калi от так падзяржыць яшчэ бяз дожджу, ды сёлета ў нас скупей будзiць як калi. Насеньня зь нiвы не сабяром, — сказаў Пракоп, трымаючы на воку свой клiн зямлi, што вунь гэт за могiльнiкам падыходзiў аж пад самую чыгунку. Ён iз зайздрасьцю глядзеў на шырокi доктараў хутар, дзе жыта, як iншым разам казаў, «трубой вярнула, аж услалася». Вядома, доктар меў чым угнаiць. Тое-ж самае й у другога вясковага багатыра, «амэрыканца» Сявенькi, хутар якога быў побач бальшака — туды пад Галавачы з гэтага боку чыгункi. Зямля была там цi найлепшая ў вёсцы. Сявенька не дарма выдаткоўваўся на каморнiка. Аплацiлася.

— Каму, казаў той, дык i Бог i чорт сулiць. Людзям нiшчасьця, а яму масьлiнiца, — скончыў Пракоп пра лекара. Алена стаяла моўчкi.

Зянкевiч, якога называлi доктарам, меў цi ня больш шчасьця як розуму. Падчас вайны скончыў фэльчарскi курс, працаваў нейкi час пры шпiталi, быў на фроньце. Пасьлей распазнаў лекавыя вартасьцi зёлак, якiмi асаблiва ўмела карыстаўся мiж мясцовых сялянаў. Быў ён насамперш добрым знаўцам людзей. Ведаў, якое слова i ў якi момант да каго ўжыць. Бывала, прыедзе якая цётка зь цяжкой хваробай. Ён так трапна й умела распытае што трэба, зручна гутарку павядзе, пацешыць, параiць, што гэта больш паможа, чым якiя модныя лекi. З усiмi быў на «ты», просты й адкрыты, зь нiкога лiшняга ня браў. Калi хто ня меў чым за паслугу адгадзiцца, дык i так было добра. Затое людзей прыходзiла й прыяжджала да яго маса. Усю лекарскую аптэку трымаў у шафе. Недарма Пракоп цi iншыя зайздросьцiлi Зянкевiчу. У хаце быў дастатак, на полi лепш, чым у iншых, радзiла, дый здавалася людзям, што не працаваў так цяжка, як яны.

Калi спусьцiлiся на другi бок Гараваткi й ужо падыходзiлi пад зарасьнiк, што ляжэў ля канавы, сказала Алена:

— Нешта-ж нi вiдаць Лазоўскага кароў. Як-жа там Янучок?

Пракоп разгледзеўся навокал i сказаў:

— Вуньдзiка вiдаць пры лесе ў кустох. Пазашывалiся, пэўне, ў цень.

Падыйшлi да кароваў, што ацярэблiвалiся ля кустоў, лянiва перакiдвалi жованку, хвастамi малоцячы дакучлiвых мухаў i аваднёў. Бахмач гукнуў Янука. Нiхто не адгукнуўся, i Пракоп гукнуў яшчэ раз. Найперш пачулася браханьне Тапсiка, што выбег зь лесу й кулем кiнуўся да Бахмачоў. Ззаду бег Янук. Сабака кiдаўся то да Пракопа, то да Алены, намагаючыся з радасьцi лiзнуць аж у твар.

— Ты-ж гэта дзе бадзяiсься, кароў самiх пакiнуўшы? — лагодна спытаў сына бацька.

— А што-ж iм? Нажорлiся, куды-ж iм, — засопшыся зь бегу, тлумачыў Янук.

— А ты што ў лесе робiш?

— Дык гэта-ж Тапсiк там нейкую нару апароў ды давай лапамi капаць. А я памагаць яму. Ажно нiчога й нi нашлi, пад самы бярозавы корань павяла.

— Барсук, можа, — сказала Алена.

— А вы куды гэта?

— Па малiны йдзем.

— Цi ёсьцiка яны там? Можа, другiя вызьбiралi…

— Ты вiдзiў каго?

— Тры Брунiськi яшчо зраньня пёрлi, а так яшчо некаторых вiдзiў, дык нi пазнаў здалёку.

— Гэтым Брунiськам дык уходу нiма, — прабурчэў Пракоп. — Усё павызьбiраюць. Ну а як-жа ў цябе, што новага?

— Ды нiчагусiнькi. Усё як было, гэдак i ёсьцiка.

У лесе пацягнула вiльготным жыцьцядайным халадком. Дубы, бярозы, хвоi й iншыя дрэвы, змагаючыся ўверсе за доступ да сонца, згусьцiлiся-пераплялiся сваймi чубамi-каронамi. Так густой была страха дрэў, што рэдка дзе сонца ўнiз трапляла. Што дзе расло ўнiзе, выглядала вялае, бледнае. Калi-ж у тэй страсе была якая прагалiна, дык тутака ўнiзе на сонячнай палянцы гусьцелi малыя, пышныя расьцiны й кусты. Гэтта зусiм iншы сьвет, чым на полi. Там чалавек быў млявы, а тут жвавы, жывы. Незьлiчонае птушынае царства голасна славiла вясну й невычарпальныя сiлы вечна зьменнай прыроды. Хацелася прысесьцi, абаперцiся аб камель каторага дуба цi бярозы ды поўнiцца гэтымi жыцьцядайнымi песьнямi, сокамi… Хацелася назiраць крылатых жыхароў лясных гушчаў, што завiхалiся з працай i песьнямi, дзiвiцца-любавацца ляснымi багацьцямi.

Пракоп i Алена йшлi моўчкi, кажны пры сваiх думках. Босыя ногi дзе шалясьцелi падсохлымi леташнiмi лiсьцямi, дзе трашчэлi сухiмi галiнкамi, а дзе тапталi вогкую парудзелую йглiцу. Пасвойму марыў Пракоп. Ён глядзеў на высачэзныя дрэвы-прыгажуны, дый наўгад на вока мерыў, колькi з каторага можна было-б дроваў напiлаваць, якое было-б добрым бервяном на хату, цi шулом у пунi, з каторых танейшых iльга было-б змайстраваць хлёскiя палазы на санi, загнуць дугу цi што iншае. Гэх, каб гэта так дазволiлi яму зь пiлой i сякерай ды адным памочнiкам якi тыдзень цi другi ў лясной гушчы пагаспадарыць! У памяцi сьвежым жыло недалёкае мiнулае, калi за дрэва на будову сваёй малой хаты так цяжка мусiў папацець, папацягацца для панскага дабра.

«Гэта-ж чаго духоў зь цябе ня выцiснуў, скуралуп! — кляў у думках Пракоп. — Ён на той лес нi трудзiўся, нi пацеў, рука ягоная нiколi з мазылём нi браталася; ён, гэны лес яму дарма прышоўся. А тут, калi якое палена адступiў, дык — духi зь цябе вон! — дзень i ноч яму рабi, нi адступiцца!»

Глянь, гэта ня лес, гэта любасьць. Вунь бярозкi-прыгажунькi, як тыя дружкi-маладзiцы на вясельле прыбралiся-выстраiлiся. Дубы-волаты, як тыя мажныя паны мiж дробных мужыкоў, сярод iншых дрэваў раскашэлiлiся. Хвоi гонкiя побач з гладкiмi круглымi бярозамi ўверх пнуцца, за сонца спрачаюцца. А гэта-ж лес увесь i зямля, якую цяпер тапталi босыя, каравыя, парэпаныя ад золi й працы ногi Бахмачоў, усё гэта належала да «панства польскага». «Каб яно галавой налажыла, панства гэткае!» — думаў Пракоп. А вартаўнiком маёмасьцi «панства» быў ня хто iншы, як той каржкаваты, рудзенькi Бжончэк.

Лясьнiка знаў Пракоп здалёк, чуў аб iм масу нядобрага.

— Лепi нi спатыкаць такое лiха, а як трапiцца на дарозе, дык абмiнуць, казалi пра яго людзi.

Здалёк Бжончэк выдаваўся малым, непагрозьлiвым, нечым нязначным, на што ня варта было браць увагi. Аб iм Пракоп мала калi думаў, хоць хадзiлi слухi, што крыўдзiў злоўленых у лесе. Цяперака-ж гэты самы малы палячок вырас да непазнавальных памераў. Ён тут во мог прытаiцца за каторым дрэвам i нi агледзiсься, як на цябе скочыць, як каршун. Казалi, што меў нюх сабакi, хуткасьць зайца, спрыт лiсы. Цi, можа, гэта са страху перабольшвалi?

Пракоп затрывожыўся. Як-нi-як, прыйшоў ён сюды зьбiраць майно «панства польскага», не купiўшы ў «пана солтыса» талёнаў. Аб Пракопавай сумленнасьцi ведалi ўсе: ён каб калi каму дзе вока запарошыў.

Быццам таму, каб пабольшыць Пракопаву трывогу, адазвалася Алена:

— Надта-ж нядобрае я сягоньнiка ўвосьнi вiдзiла.

— А што? — спытаў муж.

— Нiбыта паехалi мы да Данiлы й тамака на лодцы выехалi на возера рыбу лавiць. Ловiм мы гэту рыбу й толька от мелi сетку цягнуць, а мяне, адкуль нi вазьмiся, як падхапiў вецiр ды ў ваду. Пачала я тапiцца, ды ажно прачнулася. Аж спацела ўвосьнi была, так страшна… Рыба — гэта нi на добрае, кажуць…

— Ат, ня веру я сном. Забабоны, казаў той, дый толька, — махнуў рукой Пракоп, каб суняць ня толькi жонку, а й сябе.

— Каб-жа даў Бог, усё добра было. Хто гэта ведаiць…

Iзноў iшлi моўчкi, слухаючы гоман лесу. Выйшлi на пералесак. Дрэвы парадзелi, замянiлiся кустамi. Пракоп ведаў, што тут перад узбалоцьцем, будзе многа малiньнiку. Там дзесь далей плыве ручэй, што пасьля ўпадае ў Бярэзiну. Мейсцамi там сенажацi на паплавох. Для мясцовых-жа людзей — крынiца ягадаў: чарнiцаў, брусьнiцаў, журавiнаў. Туды налева зноў займалася высокая сьцяна стройнага, гонкага лесу, якi цягнуўся пэўна цi не да Перасечана й далей аж за бальшавiцкую мяжу.

Малiньнiк знайшлi хутка. Дзе-нiдзе вiдаць былi жаночыя хусткi й чуваць гоман галасоў. Адно пачалi Бахмачы зьбiраць, калi падыйшлi iз поўнымi кошыкамi Брунiськi.

— Чулi, дзядзечка? — сказала найстарэйшая Мальвiна.

— А што? — падняла галаву Алена.

— Кажуць, лясьнiк пiльнуiць i калi каго бiз талону зловiць, дык ягады адбiраiць.

— А Божа-ж мой! — вохнула Алена.

— А ты вiдзiла яго? — спытаў Пракоп.

— Я дык ня вiдзiла, але-ж людзi, можа, ня брэшуць, — адказала без запыну рослая, загарэлая чарнавалосая дзеўка. Дзьве меншыя сястры ейныя, кропля ў кроплю падобныя да Мальвiны, тулiлiся да старэйшай, як пiскляты да кураводкi. У iх i кошыкi меншыя былi, хоць усе на адзiн лад, зь бяленькага гладзенькага лыка плеценыя. Работа была старанная — кошыкi, як цацы. Гэта майстэрства рук старога бацькi, што зрэдчас адно прыкладаўся да працы ў полi, бо меў на гэта здаровага дзяцюка сына, што даваў усяму рады.

— Ды Бог зь iм, нiхай пiльнуiць, — адказаў Пракоп, каб скончыць гаворку й ля малiны завiхацца. Брунiськi зьнiклi скора, як-бы iх тут зусiм не было. Пракопа й Алену цяпер паглынула прагавiтасьць, каб як найболей назьбiраць.

Шмат дзе малiньнiк сьвяцiўся белымi чаранкамi, але й ягадаў было ўволю. Былi яны пахучыя, смачныя. Збоку чулiся галасы, калi iншыя якiя зьбiральнiкi ў суседзтве былi. Сонца пякло шыi, паволi паўнелi малiнамi кошыкi, птушыная сымфонiя прыемна казытала слых, а духмяны водар ягадаў i краскаў ледзь не п'янiў чалавека. Гэтак незаўважна й у пiльнай працы сплываў час. Ужо, як сказаў-бы Пракоп, кiшкi марша на ўсю йванаўскую гралi, кошыкi былi амаль поўныя, сонца добра пахiлiлася на захад, калi дамоў iсьцi наважылi.

Адно перайшлi пералесак i пачалi паглыбляцца ў дуброву, кiруючыся на сьцежку, як перад iмi, быццам з-пад зямлi, вырас камлюкаваты руды чалавек. На правым плячы трымаў наперавес стрэльбу. Рудыя, непрыязныя вочы борзьдзенька бегалi па Бахмачох i найдаўжэй затрымалiся на кошыках. Бачыў Пракоп гэтага чалавека раней, ды ўсё зводдаль. Цяпер-жа стаяў перад iмi на крокаў пяць, не далей, правая рука — ля замка стрэльбы, левая — у кiшэнi напушчаных на боты портак. Апрануты быў у выцьвiлы вайсковы муньдзiр, на галаве шапка-канфедэратка.

Ззаду за лясьнiком стаяў, шырака адкрыўшы чорны рот iз здаравеннымi iкламi й выпнуўшы язык, вялiкi сабака-ваўчар. Пракоп, прыгледзеўшыся гэтаму камлюкаватаму пану, адразу спанатрыў, што сустрэча гэткая нiчога добрага яму нi варажыла. Алена iнстынктоўна левай рукой сьцiснула вышэй локця Пракопаву правую руку. У гэтым цiску выказалася й перадалася мужу ўся Аленiна трывога. Дзьве пары сялянскiх вачэй улiплi, напружана чакаючы далейшага, у палячка. А той спакойна, як i належылася гаспадару багатага лесу, прамовiў сiпаватым голасам:

— Талоны маеце?

У голасе было пытаньне й пагроза.

— Не, паночку, нi маем. Нi было ў нас грошы купiць iх, — пасьпяшыла з адказам Алена.

— Адкуль вы? — спытаў Бжончэк ужо болей сурова.

— Зь Лiтоўцаў, - адказаў Бахмач.

— Як прозьвiшча?

— Бахмач Пракоп…

Пракоп не на жартачкi затрывожыўся. Зiрнуў на бакi, быццам спадзяваўся ад некага дапамогi. Навокал не было жывой душы.

— Вы ня ведалi, што без талонаў нельга з панствовага лесу зьбiраць ягадаў?

Голас Бжончка павысiўся, пагражаў. Быццам адгадваючы думкi свайго пана, сабака пайшоў наперад, паказелiў рудыя вочы на Бахмачоў.

— Ведалi, але…, - пачаў Пракоп.

— Няма «але». Адстаўляйце кошыкi з малiнамi i йдзiце адкуль прыйшлi, а штраф заплацiце пасьля!

Не было сумлеву. Гэта быў загад.

— Паночку, даруйце, мы-ж…, - пачала плаксiвым голасам Алена.

— Маўчаць! Нiякае там «паночку»! Кажу — давайце малiны! — крыкнуў Бжончэк. Сабака пачаў бурчэць, гатовы скочыць на злоўленых.

Кошыкi з малiнамi вiселi спакойна на руках.

— Зараз, жлобе едэн! Колькi разоў казаць маю! А то застрэлю!

Лясьнiк узяў напагатоў стрэльбу, ляснуў замком i мерыўся на Бахмача. У гэты час Бахмачыха, вiдаць бяз роздуму, з маланкавай хуткасьцю крутанулася наперад, каб засланiць мужа. Правай рукой, каб адхiнуць яе набок, хапiла за рулю стрэльбы. Грымнуў стрэл. Алена ўхапiлася за правы бок вышэй пахвiны й цяжка застагнала. Кошык зь ягадамi, што вiсеў на руцэ, паляцеў вобземлю. Пракоп, кiнуўшы свае малiны, абняў жонку. Алена дрыгала й вяла ў Пракопавых руках.

Усё гэта адбылося так хутка й неспадзявана, што Пракоп, — быццам яму хто добрую аплявуху заехаў — як у ймгле быў, ня ведаў, што рабiць. Алена, цяжка дыхаючы, асела на зямлю.

— Алена, мiленькая, даражэнькая!.. — вырваўся балючы голас з Пракопавых грудзей. Прысеў побач, узяў яе правай рукой пад галаву, левай мацаў рану. Аленiна кужэльная кофта была абсмаленая й закрываўленая з правага боку на якую пядзю вышэй пахвiны. Пракоп iз жахам адцягнуў лiпкую ў крывi руку.

— Пракопка, галуб…, галубок мой, — стагнала Алена. — Божачкi, канцы мне, мусiць… ох…

Голас ейны слабеў. У шырака разчыненых вачах адлюстраваўся вялiкi боль i жах.

— Пракопка, глядзi дзетак… ох, Божа… нi спус….

Галава ейная раптоўна ахiнулася назад, i абамлела цела. Пракопаў твар атупеў у зьдзiўленьнi й сполаху. Ня верылася, нiчога ня верылася, што бачыў на свае вочы, што трымаў у руках. Не, гэта не магло быць! Што гэта: сон цi ява? Цяжкое, непарушнае, зь бiцьцём у сэрцы, маўчаньне трывала ня больш сякундаў пятнаццацi.

— Але-э-э-э-на! Але-э-э-э-на! — раўнуў немым голасам Пракоп, скалатнуўшы бязладнае цела. Крык гэты, перанасычаны роспачай, падхапiла й паслала далей дуброва.

— Забi-i-iў! — раўнуў колькi моцы Бахмач. — Людцы добрыя, забiў!

Не памятаючы, што рабiць, паклаў нябожчыцу на траву й, стоячы перад ёй на каленях, падняў галаву. Левай рукой, як звык гэта рабiць у заклапочаньнi, правёў па сваiм твары й вымазаў яго лiпкай крывёю. Вочы блукалi па дуброве, шукаючы лясьнiка. Каржакаваты панок i сабака як пад зямлю канулi.

— Забiў, людцы мае, Алену маю забiў! — лямантаваў голасна Бахмач.

Людзям, што пасьпяшылi на гул стрэлу, крыкi й лямант Бахмача, паказаўся страшны вобраз: на траве, зачырвоненай крывёй i малiнамi, зь перакуленымi побач кошыкамi, ляжала на сьпiне, выцягнуўшыся, мёртвая жанчына. Шырока адчыненыя ейныя вочы, поўныя тупога жаху, застылi поглядам уверх. Ля яе кленчыў, наўзрыд галосячы й захлiпваючыся, утрапёны Бахмач. Плачу не было супыну. Аброслы шчацiнай твар быў вымазаны крывёю. У чырванi сьлёзы рабiлi малыя ручайкi-барозны. А чалавек сядзеў нерухома, зрокам улiпшы ў мёртвы твар жонкi, i ўздрыгваў ад плачу.

Людзi падыходзiлi, паволi абступалi iх. Былi гэта пераважна жанкi й дзеткi. Нема ўпiвалiся вачамi ў гэты вобраз, быццам баючыся турбаваць цiшыню. Дзесь зусiм блiзка загрукатаў у камель дрэва дзяцел. Дыхнуў вецер, i аднастайна, ленна скрыпнула надламанае дрэва.

Пасьля першага ўструсу прыйшла гамонка.

— Гэта хто? Цi нi лясьнiк забiў?

— Застрэлiў, сукiн сын…

— Гэта-ж Алена. Цяжарная. Божачкi мае!

Некаторыя хрысьцiлiся.

— Двух чалавек, лiчы, са сьвету зьвёў…

— Чаму-ж гэта?

— Мусiць, ягады адбiраў, талонаў ня мелi…

— Дык цi-ж то за ягады страляць?

— От погань, ну й нiма-ж на яго кары боскай! За ягады цяжарную бабу забiў!

— А дзе-ж ён дзеўся?

— Уцёк, мусiць, сабака. Пабаяўся, каб самаго ня прыхлопалi.

— Сабака!

— Панскi цiвун!

Гамонка была цiхая, стрыманая. У кароткiх словах было выказана шмат. Стаялi навокал, прыглядаючыся людзкой трагедыi, ня ведаючы, што далей пачаць. Тыя, што ня зь Лiтоўцаў былi, распытвалiся: а што, а як, а хто?

Чалавек наблiзiўся да Бахмача, паклаў яму руку на плячо.

— Нi чапай яго, нiхай паплачыць, гора вылiiць. Адыйдзiся.

Чалавек адыйшоўся. Доўга цягнулася напружанае маўчаньне. Падыходзiлi новыя людзi, цiснулiся наперад, каб зблiзу кiнуць вокам на Бахмача й забiтую Алену. Жанкi, што ведалi Бахмачоў, далi волю сьлёзам.

Прайшло гэтак мо хвiлiн дзесяць цi болей, а Пракоп усё сядзеў, утаропiўшыся ў мёртвы, ужо бляднеючы жаночы твар, цэлы калацiўся ўздрыгамi. Сьлёзы калацiлiся па замазаным крывёю твары.

Нарэшце падняў галаву, схамянуўся. Глядзеў вакол сябе, быццам стараючыся прыгадаць, дзе ён ёсьць i чаму народ абкружыў яго шчыльнай сьцяной. У натоўпе пачаў некага шукаць вачамi.

— Давайце-ж памагчы чалавеку, — сказаў нехта. — Ня будзiць-жа ён тут у лесе…

— Арсенька, — гукнуў нiзкiм, ледзь чутным голасам Пракоп Пiлiпавага хлапца.

— Што, дзядзя? — адгукнуўся й падаўся наперад басаногi, гадоў дзесяцi, хлапчук.

— Будзь добры, дзетка, падбяжы… тутака нiпадалёк мой Янучок Лазоўскага кароў пасьцiць. Скажы яму, каб папрасiў Лазоўскага сюды каня з каляскай прыслаць.

— Ужо бягу!

Як-бы яго вецер падхапiў, рад услужыць у нядолi, хлапец кiнуўся выконваць Пракопаву прозьбу.

У густой сьцяне людзей iзноў аджыла, спачатку цiхая, пасля галасьнейшая, гамонка. Жаночая рука паволi, пяшчотна, закрыла Аленiны павекi. Нехта перасьцярагаў, каб не тапталi парассыпаных ягадаў. Перасьцярога была позная.

Уверсе ў лёккiм ветрыку гаманiлi кароны дубоў. Цi такое й цi раз яны бачылi. Нямыя сьведкi мiнуўшчыны — калi-б Бог iх голасам узнагародзiў — цiмала чаго цiкавага й жахлiвага расказалi-б аб зьдзеках над гэтым бедным працоўным паняволеным народам.

Унiзе гаманiлi людзi. Абрабаваныя зь зямельных багацьцяў, з плёнаў працы сваiх мазольных рук, заўсёды панiжаныя й уцiсканыя, перад сабой аглядалi жывы й сьвежы вобраз панаваньня «панства польскага». Ён, гэты вобраз, якi на розныя лады й кажны пасвойму камэнтаваў, застанецца ў памяцi кожнага праз цэлае гаротнае жыцьцё.

X

Янук iз Тапсiкам пiльна вартаваў, каб каторая карова не скубанула аўса, да мяжы якога падпусьцiў статак. Раз цi два кiнуў вокам у бок загуменьня, дзе паказаўся Лазоўскi зь нейкiм другiм панам — пэўна, таксама асаднiкам. Гэны, гладкi з выгляду, пан прыехаў у Лазоўскага двор яшчэ пасьля полудня, калi вярнулiся асаднiкi з касьцёла. Доўга абедалi. Цяперака, пэўна, Лазоўскага жонка, ейная дачка-гiмназiстка, ды тая другая панi iз сваёй дачкой недзе сядзяць i гамоняць у цяньку ў садзе, а мужчыны выйшлi на поле, каб палюбавацца збожжам. Янук мяркаваў, што Лазоўскi пакажа таму чалавеку сваё жыта, лён, грэчку й iншае. Якую гадзiну цi дзьве будуць валачыцца па полi, Лазоўскi будзе выхваляцца, колькi й куды даў гною, што, калi й дзе сеiў, што там расло летась, ды цi ўрадзiла. Той другi пан прыкiне слова; гэтак, ходзячы й гамонячы, сплывацьме час. Чуў Янук цi адзiн ужо раз i прыглядаўся, як вось так у нядзелю каторы гаспадар зь кiм другiм ходзiць па полi, аглядае сваё дабро, хвалiцца, ганiць цi наракае.

Сочачы кароваў i Лазоўскага, Янук не спасьцярог, як Пiлiпаў Арсень выбег зь лесу. Той ужо быў блiзка, колькi сiлы ў нагах прастуючы на пастуха. Тапсiк спасьцярог хлапца раней, узьняўся на пярэднiя лапы ды мяркаваў, мусiць, цi скочыць на яго з брэхам цi пачакаць-паглядзець, што ягоны гаспадар Янук зробiць.

— Янук, мяне твой бацька прыслаў! — пачаў, спынiўшыся Арсень. Ён так засопся, што ледзь пасьпяваў лавiць паветра.

— Мой бацька? Што такое? Чаго ты так засопся?

— Дай мне духу злавiць, зараз скажу.

— Ну?

— Лясьнiк тваю мамку забiў, застрэлiў тамака ў лесе…

Януку здалося, што не дачуў. Папрасiў паўтарыць. Разглядаў твар прыбеглага хлопца, цi дзе ня знойдзе на iм ценю жартаўлiвае ўсьмешкi. Твар Арсеняў быў такi сур'ёзны, вочы сьвяцiлiся такой вялiкаю шчырасьцю, што пастух не на жартачкi затурбаваўся.

— Ты што… гэта… нi манiш?

Янукоў язык зрабiўся непаслухмянай цяжкой калодай.

— Яй-Богу, дадушы праўдачку кажу, каб з гэтага места нi сышоў! — бiўся той песьцяй у грудзi.

— Як застрэлiў? Чаму? — скалатнуў Янук Арсеня за руку, а нешта пачало душыць яго за горла. Ён бачыў лясьнiка Бжончка — i ў лесе, i ў хаце Лазоўскага — не адзiн раз. Ад людзей чуў аб iм шмат благога й зьнялюбiў яго здалёк. Ужо амаль даў веры Арсеню, што гэны «падла», як называлi яго навакольныя сяляне, мог застрэлiць ягоную, Янукову матку. Але ўся Янукова йстота пратэставала процi такое ашаламляючае весткi, адмаўлялася прыняць яе.

— За ягады, — тлумачыў Арсень. — Кажуць, што вашы талонаў ня мелi. Ягады хацеў адабраць. Я табе кажу, што чуў, а забiтую тваю матку — дык на свае вочы вiдзiў.

У Янука закружылася пад нагамi зямля. Вомiг зьмянiлася выглядам навакольле. Насамперш, для роўнага й рытмiчнага дыханьня забракла паветра. Памутнелi ў вачох i загойдалiся лес, хутар Лазоўскага, Гараватка. Тое, што душыла за горла, крыху папусьцiла, i па твары пачалi плысьцi гарачыя, буйныя сьлёзы.

— Забiў ма-а-м-му, гы-гы-х!

Арсень стаяў, зрокам верцячы зямлю, i ня ведаў, што рабiць. Правай рукой скуб нагавiцу портак. Нейдзе здалёк, як-бы з другога канца зямлi, пачуў Янук нейкi голас.

— Твой гаспадар крычыць, каровы ў ваўсе, — прыгадаў Арсень. — Я пабягу, адганю.

Янук стаяў, як скамянелы. Усьведамленьне таго, што сталася, адабрала ўсякую волю. Дрыжэў. Дзесь з глыбiнi сьведамасьцi неадчэпны сумлеў падказваў, што ўсё гэта, што прынёс Арсень, магло быць няпраўдай, дурной памылкай.

— От ужо адагнаў, - сказаў вярнуўшыся Арсень. — Бацька твой прыслаў мяне, каб ты папрасiў у Лазоўскага каляскi з канём, каб матку забраць…

— Га?

— Кажу-ж табе, нi марудзь! Бацька прасiў у Лазоўскага каляскi з канём, ды скоранька!

— Добра, ужо йду. Ты пабудзiш з каровамi?

— Пабуду.

— Дык я бягу.

Янук рушыў у той бок, дзе Лазоўскi стаяў iз гладкiм панам. Тапсiк пару разоў брахнуў з уцехi. Адно калi Янук крыкнуў на яго гнеўным голасам, стулiў хвост ды пабег за хлопцам ззаду.

— Ты што гэта кароў нi глядзiш, балване едэн? — сыкнуў Лазоўскi на пастуха, калi той падыйшоў. — Авёс увесь паядуць, пся…

Убачыўшы заплаканы твар, асаднiк не даказаў.

— А гэта што? Чаго сьлiнiш?

Янук стаяў, кулаком выцiраў сьлёзы й ня мог здабыцца на слова.

— Ну, ну кажы! — спанукаў Лазоўскi.

— Маму ў лесе лясьнiк забiў…

— Што? Што?

— Лясьнiк забiў у лесе маму, гы-гы-ых…

— Хто? Пан Бжончэк? Не, гэта немагчыма! Што ты гаворыш, хлопча? Хто табе сказаў?

— Пiлiпаў Арсень прыбег. Вунь за каровамi глядзiць…

— Як? Чаму?

Янук не адказаў. Сьлёзы залiвалi ягоны замурзаны твар.

— Ну, дык што-ж я? — пачаў нецярплiвiцца асаднiк.

— Тата прасiў, воз каб вы далi, маму дамоў адвезьцi.

Лазоўскi маўчаў. Зь недаверам паглядзеў на тонкае пасма вусiкаў сiвавалосага гладкога пана, што стаяў побач, як-быццам ад яго спадзяючыся нейкага высьвятленьня.

— Лiха цябе ведае — можа, праўду кажаш. Паглядзiм… Ты гэтага, — падумаў хвiлiнку Лазоўскi, — бяжы ганi ў двор кароў, а я йду за возам.

Пакуль Янук прыгнаў кароў, на дварэ ў Лазоўскага ўжо стаяў запрэжаны аднаконны даўгi гнаявы воз. Асаднiк перш хацеў запрэгчы брычку, але пастанавiў, што для такое мэты яна не прыдатная: ня будзе як нябожчыцу пакласьцi. Лазоўскага парабак Яўхiм прынёс пэўныя рэзьгiнi сьвежага пахучага сена й разаслаў яго на калясцы, наперадзе паклаў туга напханы мурагом кашэль.

— Бабу нявiнную забiў, нялюдак, каб зь цябе трыбухi! — кляў Яўхiм, наладжваючы воз i крытычным вокам аглядаючы, цi ўсё так, як мае быць.

— Добра, што во конь зараз за садам пад рукой быў, дык скора справiўся. Гэта-ж нi жартачкi, такоя нiшчасьця…

Жанкi абступiлi Арсеня й Янука.

— Дык як гэта было? Скажы, хлопча! Матка Боская Чэнстоховская, гэты-ж пан Бжончэк — такi мiлы чалавек, здаецца, а кабету забiў, - бубнела таўстая, аплылая тлушчам, Лазоўскага жонка Дамiцэля. — Раскажы, хлопча, як то сталася.

— Ня вiдзiў я, — казаў Арсень. — Толькi пачулi мы стрэл i тады крык, i як падбеглi, дык Бахмачыха ўжо была нiжывая. У правы бок стрэлiў.

— А што-ж пан Бжончэк? Што ён казаў?

— Уцёк, нi сьледу ягонага там…

— Ну едзь, — загадаў Лазоўскi Яўхiму.

Парабак сеў на кашэль i ўзяў у рукi лейцы. Янук мiгам ускочыў на воз i сеў за парабкам ззаду. Арсень не садзiўся.

— А ты куды, Арсень? Чаму нi садзiсься? — спытаў Янук.

— Я, мусiць, у вёску пабягу, раскажу.

Ён борзда накiраваўся да брамы. Тапсiк мецiў, каб скочыць на воз.

— Ты бяжы! — загадаў яму Янук.

Добра адпасены гняды конь, паслухмяны лейцам гаспадара, трушком пабег з двара. Заляскаталi-зарыпелi патрабуючыя дзёгцю колы возу. Хурманка накiравалася ў бок скарбовага лесу. З боку Лiпавiчаў вецярок прынёс сумна-працяглыя гукi Хвядосавай дуды. У Януковым сэрцы нарастаў жаль. Празь сьлёзы ён нiчога ня бачыў.

XI

З гэтага боку Лiтоўцаў пад бальшак вулiца йшла дугой. На самым чубку дугi, бочнай сьцяной да вулiцы, стаяла Пятухова клець. Ля клецi была доўгая лава. Гэтае мейсца было як-бы ўмоўленым зборным пунктам вяскоўцаў. Калi была непагадзь у якое сьвята цi ў будзённы вечар, дык сядзелi па хатах, калi-ж пагода — тут абавязкова можна было таго цi iншага спаткаць.

Гэты пункт, калi так яго можна назваць, быў найбольш стратэгiчным у вёсцы. Адсюль добра можна было бачыць вёску напралёт у два бакi, назiраць што рабiлася й на бальшаку. Тут больш мо чым дзе пераказвалiся вясковыя навiны, спатыкалiся маладыя й старыя. Насупраць клецi — з другога боку вулiцы — была высокая, роўная зь верхам страхi клецi, гушкалка. Пабудавалi яе пазалетась. Гушкалiся найбольш дзяцюкi й дзеўкi, бо для малечы была яна не па сiлах. Каторы сьмелы дзяцюк, устоячкi разгушкаўшыся, сягаў часам вышэй вярха перакладзiны. З асаблiвай цiкавасьцю сачылi яго тады ўсе прысутныя.

У гэну нядзелю, калi здарылася трагедыя ў скарбовым лесе, ля Пятуховай клецi было асаблiва людна. Моладзь манiлася рабiць вечарыну. Нехта пайшоў ужо да Кмiтавага Тодара прасiць хаты. Тым часам прыходзiлi яшчэ дзяцюкi зь дзеўкамi, гаманiлi, жартавалi. Гулкiм сьмехам зьвiнелi дзявочыя галаскi. Усе былi апранутыя ў найлепшае.

Сваiм франтаўством i адвагай перад вялiкiм гуртам моладзi захацеў пафарсiць Шпунтоў Лявон. Аж здаравенныя слупы гушкалкi заўважна хiсталiся пад ягоным калыханьнем. Расшыбнуўся колькi ставала сiлы, ды ўсё яшчэ падпiхаў, каб тарчма стануць над перакладзiнай. Ягоная даўгая, ветрам раскiданая, блёнд чупрына апаўзала на вочы. Тады ён нэрвова торгаў у бакi галавой, каб адкiнуць валасы набок, ды з задавальненьнем кiдаў вокам на тых, што прыглядалiся, быццам хацеў сказаць iм: «гляньце, якi зь мяне гэрой, вам не раўня!»

У гэты час — адкуль нi вазьмiся — зьявiўся Захарукоў сын Пятро. Яго лiчылi ў вёсцы вялiкiм палахлiўцам i прыдуркам. Для таго, каб Пятра залiчыць да разумова зьвiхнутых, не было падставы. Гэта праўда, што ў сваiм выглядзе й норавах, Пятро быў простым, неахайным i наiўным. Але-ж не адзiн ён быў гэткi. Як той Дастаеўскага князь Мышкiн, Пятро быў няхiтры, шчыры й надта добры ў вадносiнах да людзей. Ягоная даверлiвасьць да любога чалавека была поўная. Кожны мог яго абхiтрыць, абдурыць, абсьмяяць. Пятро не засвойтаў у сваiм характары галоўных рысаў спаўжыцьця зь людзьмi, дзе хiтрасьць, няшчырасьць, чмута й ашуканства, прынамся ў практыцы, заўсёды былi карыснымi бакамi, а шчырасьць, няхiтрасьць, прастадушная дабрыня й даверлiвасьць — недаравальнымi заганамi.

Пятро быў цяпер у палатанай будзённай саматканай вопратцы, босы, з бруднымi нагамi, нястрыжаны. Яму было гадоў звыш за сямнаццаць. Высокi ростам i нябрыдкi выглядам — мог-бы даўно канкураваць зь iншымi дзяцюкамi за ласкi вясковых прыгажунь.

Гэтым разам захацеў падражнiць яго вядомы вясковы дзяркач Антось. Падыйшоўшы, ён сыкнуў на дзяцюка, ды якраз так, каб усе чулi.

— Табе чаго? — агрызнуўся Пятро.

— А ты куды гэта? — наёжыўся Антось. — Уцiкай, бо дам!

Антось зрабiў крок наперад, а Пятро падаўся назад.

— Ну а толька-ж папробуй! Як чмыхну ў рыла, дык зараз пiракоцiсься! голасна пагражаў Пятро, ды аглядаўся, каб у выпадку непералiвак, шмыгнуць зручна назад.

— Дай яму, дай, Пятро! — рагаталi сабраныя.

Быццам два пеўнi ля якога сьметнiка, Антось i Пятро мецiлiся адзiн на другога, пагражалi сабе й другiм людзям на пацеху. Антось падмiргваў дзяцюком, каб гэта яны ведалi, што ён так сабе наўмысьля, адно зводзiць хлапца.

Ды прыелiся ўжо ўсiм такiя Антосевы штучкi. Некаторыя мяркавалi, як-бы паддаць iм iмпэту, каб i папраўдзе пачалi «чмыхаць у рылы». Ведалi, што нiкому ня ўдасца зьвесьцi Пятра да бойкi, бо ён, калi запраўды на бойку заносiлася, як каторы зь дзяцюкоў насядаў на яго, тукаючы-гукаючы, адыходзiў дзе ў кут, каб ня быць на вачох у людзей. За гэта, мусiць, i палахлiўцам яго лiчылi.

Непаседлiвай моладзi рупiла, каб барзьдзей пайсьцi й пусьцiцца ў скокi, некаторыя адыходзiлi ўжо ў кiрунку Кмiтавай хаты, каб даведацца, як будзе зь вечарынай. Казалi, што й музыка Тадэўка iз сваiм цымбалiстым неўзабаве мае зьявiцца.

У гэты час з-за Тахвiлiнага саду, што быў воддаль вулiцы ў той бок пад Гараватку, паказаўся Пiлiпаў Арсень. Ён бег мяжой ля высокага тыну. Вiдаць было, што змарыўся, бо часамi звальняў, iшоў борздым крокам, тады зноў бег. Ад гэнага бегу неспакойна дрыгаў на ягонай галаве чорны чуб. Задыхаўшыся, стануў ён пасярод вулiцы, зачарпнуў поўныя грудзi паветра ды так, каб усе людзi чулi, голасна крыкнуў:

— Бахмачыху лясьнiк у лесе застрэлiў!

Гоман сьцiх, як хто адрэзаў. Усе павярнулiся й упiлiся вачамi ў хлапца.

— Што ты гаворыш? Калi? Чаму? — пасыпалiся пытаньнi.

Арсеня абступiлi шчыльнай сьцяной i намагалiся пацягнуць за язык. Пятае празь дзясятае распавёў, што бачыў на свае вочы й чуў на свае вушы ў лесе, ды, крутануўшыся, подбегам рушыў у кiрунку свайго дому, што быў у тым канцы вёскi пад Лiпавiчы, непадалёк Бахмачовага.

Моладзь цяпер ажывiлася. Пачалi на ўсе лады абмяркоўваць i перажоўваць пачутае. Пасьля першага ўструсу наступiла маўчаньне. Усе, як умовiўшыся, рушылi да Бахмачовай хаты.

Вестка аб забойстве ў лесе маланкай абляцела Лiтоўцы ды пашыбавала ў суседнiя вёскi. Ля Бахмачовай хаты рос натоўп. Чакалi, выглядаючы на дарогу, што за аселiцамi.

З гасьцiнца, што паўз скарбовы лес i лiпавiцкiя землi бег на Гацi, павярнула на лiтоўскую прасёлкавую дарогу хурманка, а за ёю група людзей. Яўхiм, трымаючы ў ваднэй руцэ лейцы, iшоў побач возу й стрымлiваў руплiвага каня. Адно рыпеньне восяў, драбiнак i ляскатаньне колаў суправаджалi гэтую панурую маўклiвую працэсiю.

Ззаду за возам, панурыўшы галаву, iшоў Пракоп, побач яго — заплаканы Янук i Тапсiк, за iмi — людзi з кошыкамi. Бахмач, звычайна абярэжлiвы й разважны, цяпер ня бачыў цi не зважаў, дзе крыва ступiў у каляiну, цi босай нагой у якi камень на няроўнай дарозе стукнуў. Ён усёй iстотай патануў нейдзе ў мутных глыбiнях, як праз сон адно бачыў, што дзеялася навокал, ды йшоў, мусiць, толькi таму, што яго вось скранулi зь мейсца ды йшлi ўсе навокал. Каб раптам хто яго затрымаў, дык не адразу здагадаўся-б чаму, а стаяў-бы да таго часу, пакуль iзноў нехта цi нешта спрычынiлася-б да руху наперад, дый тады без усьведамленьня, навошта гэта патрэбна, пачаў-бы перастаўляць свае ацяжэлыя ногi. У ягоным уяўленьнi ўсё яшчэ стаяў каржакаваты руды чалавек iзь зьвярыным поглядам i трыманай напагатоў стрэльбай. Зноў i зноў паўтаралася тая страшная сцэна, што так брутальна й нечакана адабрала ў яго найдаражэйшую й зусiм у жыцьцi незаменную падпору. I пры кожным такiм балючым паўтарэньнi ўмiрала маленькая частка Пракопа.

«Што-ж рабiць цяпер? Як быць?» Думкi, як груганьнё, мiтусiлiся ў галаве, як неспакойныя васеньнiя хмары то сьпяшылi насустрач, то адплывалi ў нябыт.

«А каб Алена ня выбегла наперад, нi заступiлася за мяне, можа гэты баньдзюга й ня стрэлiў-бы… А можа, гэта ў яго так нехаця сталася, бо яна-ж за стрэльбу тарганула… Можа, ён толька пастрашыць хацеў… Бiзгалоўя яго знаiць…»

Пры гэтай думцы й сумлевах аб невядомым яшчэ больш ныла-балела ў грудзёх.

«Усягды яна такая была, наперад iрвалася, зубы сашчамiўшы, хоць самой не па сiлах прыходзiлася, бо хацела, каб другiм лякчэй было… От i галавой налажыла. I нi дарма-ж мусiць-ткi той сон сасьнiўся. Божачкi мае, гэта як усiроўна якое лiха адчувала. Зьгiнулi-б няхай яны прапалi тыя малiны, каб гэта чалавек… Ды позна, хоць ты вый-крычы, грудзi расьпiрай, дык яе нi ўваскросiш…»

«А як-жа пахаваць? Навет доскi на дамавiну нiма… Людзей папрасiць, каб памаглi…»

Ля могiльнiка павярнулi на хутарную Якубаву дарожку, пераехалi малы мосьцiк, што на канаве ў аселiцах i празь Якубаў двор выехалi на вулiцу.

Народ ля Бахмачовай хаты стаяў цiха, як анямеўшы. Ужо як зусiм наблiзiлiся, людзi расступiлiся, каб даць дарогу пад'ехаць пад ганак. Кмiтава Аўдоля шаптала на вуха Пiлiпавай Аксенi:

— А ягадка-ж мая, а мiленькая, глянь ты на Пракопа.

Завэдзганы крывёй Пракопаў твар быў аб'ектам агульнае ўвагi. Хто Бахмача яшчэ ўчора бачыў, дык сяньня ледзь пазнаць мог. Мутныя вочы глядзелi й, здаецца, ня бачылi. Запушчаная барада й валосы адно акцэнтавалi тое, што Пракоп нейдзе разьмiнуўся з нармалёвым жыцьцёвым нуртом.

Калi Яўхiм стрымаў каня ля самага ганку й мяркаваў, што тут рабiць далей, каб у хату нябожчыцу ўнесьцi, да воза скочыла Аленiна сястра Кацярына. Ухапiўшыся за мёртвую бязладную руку й прыкладаючыся да грудзей замардаванае сястры, пачала галасiць i прыгаварваць:

— А мая ты Аленачка, а роднiнькая сястрычачка, а цябе-ж бiз пары закатавалi, зараньня на той сьвет зьвялi, ых-гых-гых… А ты-ж усё жыцьцё гаравала, а ты-ж дабра ня вiдзiла, а каму-ж ты свайго Пракопа пакiдаiш, а каму-ж ты дзетак астаўляiш? А хто-ж iх будзiць даглядацi? А чаму-ж твая долiчка такая нiшчасная? А ты-ж дабра нiякага ў жыцьцi нi знала, ты-ж сьветлых дзянёчкаў ня вiдзiла…

Натоўп стаяў бязрадны. Цi адна жанчына цiха пусьцiла сьлязу. Да галосячай Кацярыны падыйшоў яе муж Алесь, русы высокi мужчына. Паклаўшы руку на плячо, прабаваў адцягнуць ад возу.

— Каця, нi плач, твой лямант нiчога не паможыць…

Мiкола, пачуўшы пра забойства маткi, яшчэ раней прывёў дамоў Чарнулю, цяпер стаяў крокаў пяць ад возу. Iншым разам саромiўся-б плакаць на вачох у людзей, цяперака-ж нестрыманыя сьлёзы, як гарох, кацiлiся па твары.

— Швагрок, будзь добры, памажы ўнесьцi… Яхiмка, ты таксама… — прасiў Пракоп.

На покуцi пад абразамi ў хаце саставiлi дзьве лавы, паклалi сяньнiк i падушку i ўнясьлi нябожчыцу. Росламу, плячыстаму, дабразычлiваму да людзей парабку Лазоўскага Яўхiму ня рупiла ехаць назад. Ён прывязаў ля плоту каня, падкiнуў яму сена, узяўся палiць i гутарыць зь мяйсцовымi.

Кацярына бралася арганiзаваць жанок, каб памыць i апрануць нябожчыцу-сястру. Пракоп раiўся з Алесем, дзе ўзяць дошкаў на дамавiну, каго папрасiць, каб зрабiў яе, хто-б мог выкапаць дол на могiльнiку й iншае. Перад хатай не суцiхаў гоман. Людзi не разыходзiлiся, а яшчэ больш iх прыбывала. Дзялiлiся ўсiмi дробязямi аб трагэдыi ў лесе, прыгадвалi ўсё добрае аб Алене й лiхое аб лясьнiку.

— Калi-б ты, швагрок, — гаварыў Пракоп Алесю, — i твая Кацярына дагледзiлi-б тут усё, дык мне трэба было скочыць да папа, каб заўтра прыйшоў…

— Добра, я тутака буду глядзець, бяжы, — згадзiўся Алесь.

— Ды й Чарнулю трэба было-б падаiць, — прыгадаў Бахмач. Ён убачыў Мiколу, што стаяў ля парогу, мяркуючы, мусiць, дзе цяпер яго мейсца. — Ты падоiш, Мiкола?

Пакуль той здолеў адказаць, выперадзiла яго Кацярынiна дачка Надзя:

— Я, дзядзечка, падаю.

— Добра, дачушка, ты зробiш, — сказала ёй мацi.

Раўнамерны гоман на двары раптам сьцiх. Тыя, што стаялi перад знадворнымi дзьвярмi ў сенцах, выглядалi навонкi.

— Палiцыя прыехала, — пачулася знадворку й перадавалася з адных вуснаў у другiя аж у хату. У галасох чулася трывожная цiкаўнасьць.

— А гэта-ж якi чорт iх прынёс…

Не пасьпеў Алесь даказаць сваё, як у хату, са стрэльбамi на плячох, увайшло двух: адзiн чарнавусы маладжавы Вадзiмскi й другi, пажылы, Мэндлiк.

— Пахвалёны Езус Хрыстос, — сказаў грубым басам Мэндлiк.

Нiхто яму не адказаў. Людзi насьцярожылiся, пiльна сочачы прадстаўнiкоў улады. Пракоп стаяў побач швагры пасярод хаты. Твар ягоны ўсё яшчэ быў ў крывi. Палiцыянты, убачыўшы гэта, зьбянтэжылiся. Глухое маўчаньне нiчога добрага ня весьцiла.

— Пане Бахмач, мы маем да вас пару пытаньняў. Пан Бжончэк замэльдаваў нам у пастарунак палiцыi панствовай, што вы напалi на яго ў лесе й што ён, у вабароне… — пачаў гэтак Мэндлiк гаварыць да Пракопа.

У Бахмача дрыжыкi прабеглi па целе, моцна да болю сьцiснулiся песьцi.

— Вон! — выбухнуў ён голасна, коратка й адрывiста. — Каб вашага сабачага сьледу тут ня было! Жонку забiлi й яшчэ цяпер тутака мне на вочы асьмелiлiся паказацца! Вон!

Здавалася, што прытаiўся ўвесь сьвет, чакаючы далейшага. У гэну хвiлiну Пракоп запраўды быў страшны. Выглядала, што гатовы быў з голымi рукамi кiнуцца на гэтых азброеных нозьбiтаў «владзы панства польскага», душыць iх кляшчамi рук, аж пакуль сьсiнеюць у перадсьмяротных уздрыгах мяккiя панскiя шыi.

Алесь схапiў Пракопа за руку. Бахмач увесь калацiўся.

— Паночкi, цi-ж вы ня вiдзiце, што тут у нас? Уважце хаця нябожчыцу, калi вы ў Бога верыце, — плаксiвым голасам прасiла Кацярына.

— Вон з маёй хаты кажу! — ня сунiмаўся Пракоп.

— Чакай, пане, чакай, — адкрыў рот Вадзiмскi.

— Страляйце й мяне, вы душагубы!

Iз такiмi словамi Пракоп вызвалiўся ад Алесявай рукi й зрабiў крокi два наперад. Вiдаць, што дзеяў, пабуджаны высокiм эмацыянальным напружаньнем, гатовы кiнуцца на Палякоў. Вочы яго, здавалася, набеглi чырваньню. Апроч гэтых двох у чорнай вопратцы, ён нiкога цяпер навокал ня бачыў. Янук сачыў бацьку iзь цiмалай трывогай i — сам аб гэтым ня ведаючы — захапленьнем. Гэта быў зусiм новы чалавек. Цэлы век перад iншымi гнуў сьпiну, цяперака яе выпрастаў, iшоў вялiкi й жахлiвы ў сваёй злосьцi, наважаны за глоткi схапiць нозьбiтаў зьненавiджанага чужога ладу.

Казалi пасьля людзi, што, калi-б у той час з боку палiцыi была якая, хоць найменшая, правакацыя, нiхто Пракопа не ўтрымаў-бы Палiцыянты гэта спасьцераглi й вомiг зразумелi. Яны бяз слова перазiрнулiся, мусiць, узялi пад увагу варожасьць сабранага народу й цiшком пацiснулi за дзьверы. Адно Мэндлiк, азiрнуўшыся, кiнуў цераз плячо:

— За пару дзён, пане Бахмач, прыйдзi на пастарунак. Трэба сьледзтва правесьцi…

Бахмач тросься сярод хаты.

— Каб ты па пекле ракам хадзiў, як я да цябе пайду! — кiпеў ён.

XII

У гэны нядзельны вечар настаяцель дубовiцкае парахвii, да якой належала вёска Лiтоўцы, сьвятар Абухаў прыймаў у сваiм доме гасьцей. Ягоны сусед сьвятар Пцiчкiн прыехаў iз сваёй сьвятаршай рана папаўднi, гадзiнаў пару пасьля набажэнства ў сьвятынi. Часта заглядаў да Абухава Пцiчкiн, а гэты да яго. I ў гэты дзень, як заўсёды, рады былi сустрэцца.

Пасядзелi, пагаманiлi, дзелячыся сьвятарскiмi й сямейнымi навiнамi, пад вечар пайшлi ў царкву, дзе супольна адбарабанiлi вячэрню. Ужо пры выхадзе iзь сьвятынi пачуў сьвятар Абухаў найсьвяжэйшую навiну, прынесеную невядома кiм зь Лiтоўцаў у Дубовiчы, — аб тым, што сяньня ў скарбовым лесе лясьнiк Бжончэк забiў лiтоўскую жанчыну.

Цi раз хвалiўся Абухаў, што ён «заботiлся о своей пастве». Таму й цяпер тую парахвiянку, што перадала яму вестку, умела пацягнуў за язык, каб усю драбязу выпытаць. Дзялiўся пасьля гэтай навiной iз сваёй сьвятаршай i з гасьцямi, а сам адно мяркаваў, што рабiць, калi на хаўтуры яго паклiчуць.

Не ўсьмiхалася сьвятару Абухаву падарожжа для гэтай сваеасаблiвай «заботы о пастве» ў Лiтоўцы. Сваеасаблiвай яно, згодна сьвятаровай лёгiкi, мела быць таму, што тут у два бакi глядзець даводзiлася. Трымаўся той жыцьцёва апраўданае бiблiйнае праўды, што трэба аддаць «цэзарава цэзару, а божае Богу». Тутака-ж, здавалася Абухаву, божыя й цэзаравы iнтарэсы былi ў калiзii. I як тады знайсьцi бясьпечную сярэдзiнку, а калi нельга, то як быць?

Папершае, гэты мужык з кабетай хадзiлi ў лес зьбiраць ягады ў нядзелю. Значыцца, ня толькi сьвятар Абухаў, але самы звычайны сьмяротнiк ведаў, што так рабiць мог адно сьвядомы грэшнiк. Каму як каму, а такiм людзям сьвятар Абухаў нiколi не даваў спуску.

Падругое, тут быў замешаны «цэзар» — значыцца, польская ўлада. Як-нi-як, гэны лясьнiк быў дзяржаўным ураднiкам, сачыў за дзяржаўным майном, выконваў свае абавязкi. Жанчыны, напэўна, дарма не застрэлiў. Мусiць тутака — разважаў далей Абухаў — цi ня сам Бог рукой гэтага лясьнiка пакараў грэшнiка.

Прыйшоўшы да такiх першапачатных, усiм як сонца ясных i незапярэчаных «iсьцiнаў», Абухаў працягваў разважаць далей. Можа, Палякi й нiчога не сказалi-б, калi-б ён, з духоўнага абавязку, паехаў хаваць застрэленую жанчыну. З другога боку — хто iх ведае? Напэўна, касурылiся-б на яго. А таго, каб каму з польскiх ураднiкаў, хаця найменшаму, наступiць на балючы мазоль, сьвятар Абухаў якраз найбольш высьцерагаўся. Ды гэта было прост-напраст жыцьцёва неабходным.

Абухаў ведаў, што парахвiяне яго, як чужнiка, ня любяць. Калi мае сяньня гэтую вялiзарную парахвiю, да якой аж шэсьць вёсак належыць, — такi надта смачны кавалачак на зайздрасьць усiм вакольным сьвятаром — дык гэта, вядома-ж, ня дзякуючы мяйсцовым сялянам. Тутака трэба польскiм уладам у ня меншай меры, чымся царкоўным, дзякаваць за гэта. Дзiва, што гэтым уладам у руку прыяў. Адно апошнi дурак на яго мейсцы йнакш рабiў-бы.

Вазьмiце хаця-б гэны загад мiнiстра асьветы й духовай апекi аб увядзеньнi польскае мовы ў праваслаўных цэрквах i пры навучаньнi рэлiгii ў школах. Iншымi сьвятарамi загад быў зь незадавальненьнем прыняты. Крывiлiся, ацялюгiвалiся, направа й налева аглядалiся, адвалакалi, варожачы, як рабiць, ажно прыйшоў другi, бязь нiякiх недаказаннасьцяў, напамiнак. Але не Абухаў. Ён наперад выскачыў, адразу з «усердзiем» узяўся. I розум меў, як неўзабаве выявiлася. Яго на вока ўзялi, добрым словам прыгадалi, у прыклад iншым паставiлi. Вось што далёказорнасьць i ўслужлiвасьць значыць. Выйдзi ты каму насустрач, дык выбягуць напярэймы й табе. Аб тым, што розныя славянiзмы ў польскiм перафразаваньнi гучэлi брыдка й шурпата для вуха, Абухаў найменш турбаваўся. Бог зразумее, у чым справа.

Аж у пяцi вясковых школах вучыў Абухаў «закон божы». Лiшня гаварыць, што за гэтае навучаньне ў кiшэню ягоную падарожнiчалi не такiя ўжо дробныя манэты. А вазьмi зямлю ягоную: пяцьдзясят гактараў на мяйсцовыя ўмовы, дзе зямлi была вялiкая галадоўка, гэта табе нi хаханькi. Ды якой зямлi! У каго як каго, а на ягоных нiвах азiмiна цi ярына, як мяйсцовыя казалi, «трубой вярнула», бульба як павар'яцеўшы расла, лён — як на глум усiм зайздросьнiкам, сенажаць столькi сена давала, што хоць ты iм завалiся, не гаворачы ўжо аб садзе, за арэнду якога ад Жыда штогод найменш тысячу злотаў браў. Трымаў шмат кароў, сьвiнньяў, авечак, коней зь пяцёра адпасеных i як зьвяроў дужых. Трох парабкаў i тры служанкi меў; на жнiво, сенакос, выбiраньне бульбы й iншае наймiтаў браў. Жылося сьвятару Абухаву добра, што й гаварыць. I не мяйсцовым людзям гэта заўдзячваў. Каб iхная воля была, чаго добрага, падзялiлi-б-расьцягалi ягоную гаспадарку не агледзеўся-б калi.

Не грашыў Абухаў любасьцяй да беларускае зямлi. Адылi гэта зусiм не перашкаджала яму любiць i спажываць плёны ейныя. Як кажа тая француская прыказка — апэтыт расьце падчас яды. Рос, ды шчэ й як рос, апэтыт Абухава. Чым больш сыцеў, багацеў, тым больш буйнела прагавiтасьць ягоная.

Як благi сон прыгадваў Абухаў часы мiнулыя, калi пасьля вайны, як дэзэртыр з расейскага войска, хаваўся й лындаў па гэтай чужой краiне. Сам ня зь бедных паходзiў, да працы ня хiнуўся й ззамоладу, а тут жыцьцё паставiла яго проста ў бязвыхадны тупiк. I невядома, як доўга трывала-б тое, калi-б напярэймы Абухаву не прыйшла сама «матушка веры iсьцiннай рускай» — праваслаўная царква. Дакладней гаворачы — не царква Абухаву на выручку пасьпяшыла, а людзi, што ёю ў Польшчы й акупаванай Палякамi Заходняй Беларусi кiравалi. Старалiся яны як найбольш свайго брата ў сьвятарскiя расы апрануць. Дый сам Абухаў, што заўсёды гультая корчыць любiў i беларучкай праз усё жыцьцё хацеў прайсьцi, борзда спанатрыў, дзе лёккi хлеб расьце. Аб тым, што ягоная асабiстая й хрысьцiянская маральнасьць шмат дзе шванкавала й замiнала стацца «пастырам авец праваслаўных», нянадта Абухаў турбаваўся. Дый «уладыкi», што пасьля кароткай падрыхтовы яго на сьвятара пасьвяцiлi, нянадта пра тое дбалi. I м галоўнае абы свой чалавек. А там упражэцца неяк, рады дасьць.

Спачатку вольна й асьцярожна ступаў, а пасьля некаторае практыкi ўжо зусiм сьмела й адважна на сьвятарскiя ногi Абухаў стануў, у сьвятарскi пух пачаў абрастаць. Лiшнiм казаць, што не належаў да тых, якiя духоўны шлях ахвярным паклiканьнем лiчуць. Для яго гэта была проста прафэсыя, што спорыла багацьце, многа выгадаў i магчымасьцяў бяз значнага абмежаваньня асабiстых i сямейных вольнасьцяў.

Царкоўныя рытуалы й iншыя мудрасьцi засвоiў добра й часам «наiзусьць». Гэта дазваляла яму зь вялiкай лёккасьцю й амаль аўтаматычна, зусiм без ангажаваньня свайго духовага «я», барабанiць дзе што патрэбна было. Вядома, вымагалася й нямала акторства, адылi й тут Абухаў ня зломак быў. Калi ты заўсёды на вачох у людзей, ды шчэ такiх назiральных i дапытлiвых, як мясцовыя сяляне, ня маеш права промаху даць. Сваiм выглядам i ўсёй вонкавай iстотай паказаць мусiш, што ўся твая душа ў малiтве Божай. Асаблiва-ж на хаўтурах цi панiхiдзе ты, як найбольш любы раб Божы, усяго сябе пасьвяцiць мусiш прозьбе ласкаў Ягоных. Спачатку нялатвая была гэта для Абухава справа. Ды наламаўся-налаўчыўся так, што й запраўды, гледзячы на яго, маўлялi часта людзi:

— Ты вiдзiш, як гэты поп шчыра молiцца. Ужо гэткага дык пэўна Бог паслухаiць.

Тым самым людзям, не разгадаўшым зручна асвойтанага Абухавым рамёства, даводзiлася нямiла разчароўвацца пры iншых нагодах. Было гэта найчасьцей на пасьлякалядных ссыпках, калi разам iз парабком на шырокiх разваднях па сваёй парахвii езьдзiў i «всякое даянiя благо» зьбiраў. Тады людзi бачылi перад сабой прагавiтага чалавека.

Зайдзе, бывала, у каторую хату, як накручаная катрынка малiтву адляпеча, пару разоў крапiлам па кутох махне й выглядае ўжо, каб яго шчодра за гэткую «благадзецель» абдарылi. Беларусы, як усiм вядом, з натуры людзi добрыя й сумленныя дый шчодрыя — даюць ад душы, хто колькi можа. Адылi моршчыўся адпасены сыценькi твар Абухава, калi бачыў, што ў мех сыпалi гарнец, а ня цэлую сяўню жыта, калi нехта, з прычыны свае беднасьцi, дзесяць грошаў, а ня цэлую залатоўку дасьць.

Узiмку сялянскiя меншыя дзеткi звычайна дома сядзелi. Як тут на двор босы цi голы ступiш? Па хатах сядзелi апранутыя ў вадных зрэбных кашулях, басанож. Наглядалi зiму адно праз размаляваныя штукаром-марозам малыя вокны, марачы аб ботах i цёплай вопратцы, каб на саначкi цi на лёд пабегчы. Для такiх дзетак кажны чалавек адтуль знадворку, што ў хату заглядаў, вялiкай навiной быў. Уявеце сабе, як прыглядалiся яны такому дзiўнаму чалавеку, што ў даўгой расе, зь вялiкай чорнай барадой, зьзяючым крыжам, махаў нейкай малой мяцёлкай i пырскаў вадой навокал, ды нейкай незразумелай мовай да «Божанькi», што на покуцi, гудзеў.

Ледзь памятаў Янук, як першы раз убачыў Абухава. Сядзеў ён у хаце, рабiў на замарожаных шыбах кругленькiя «вочкi» й цiкава-прагавiта на двор выглядаў. Калi Абухаў увайшоў у хату, за сабой шмат холада ўпусьцiўшы, малы Янучок не на жарты зьдзiвiўся й насьцярожыўся ды назiраў, што далей будзе. Апрача таго, што сьвятар рабiў, найбольш цiкавым аб'ектам Януковай увагi была даўгая й шырокая чорная барада. Нiдзе й нiколi ня бачыў ён такой барады, такiх даўгiх пэйсаў.

Калi ўжо ўсё скончылася — значыцца, калi гэты дзiўны барадаты дзядзька накруцiў нешта перад сабой залатым i прыгожым крыжам, усё паўтараючы «мiца й сына», падыйшоў ён тады да Янука, што воддаль ад столу трымаўся. Парнуўшы вялiкiм указальным пальцам у чэрава так, што аж да сьлёз забалела, iз брыдкай грымасай на сытым чырвоным твары сказаў:

— Ну что, мужык, нажрался бульбы, а?

Не разумеў Янучок, чаго гэты дзiўны дзядзька так брыдка зарагатаў, што аж ходырам задрыгала барада. Агiдным i нялюбым выдаўся хлапчуку гэны твар i тыя дрыжачыя пэйсы ў барадзе, што нагадвала густую мяцёлку. Так балюча ў чэрава парнуў, што аж у вочках пякучыя сьлёзы накацiлiся.

Ды цi толькi Янука так вiтаў «слуга божы» Абухаў. Гэтак зьвяртаўся да дзетак амаль у кожнай хаце. I ўжо нашто цярплiвыя былi сяляне й непашанай да духоўнiка не грашылi, адылi некаторыя, пачуўшы такi «жарт» раз цi два, ня вытрымалi. Проста ў сьвятарскiя вочы гледзячы, сказалi, што ад каго як каго, але ад духоўнiка брыдка такое чуць. Абухаў — пык-мык! — усё пастараўся «замяць для яснасьцi», на жарт зьвесьцi. Неяк наагул ня мог ён старэйшым проста ў вочы глядзець, а ў гэны момант i пагатоў.

Усё гэта пасьля Абухаў на свой лад перакруцiў. Мясцовыя «цёмныя мужыкi» не дарасьлi, каб ягоны субтэльны й дасьцiпны жарт зразумець. Сьвятар, вiдаць, забыўся, што малыя дзеткi наагул, а на такiх кручкаватых жартах i пагатоў не разумелiся. Ён i не падазраваў, што гэнае грубое «мужык нажрался бульбы», тарнаванае iм iз смакам на вачох старэйшых людзей, зусiм коратка, вымоўна й калярова характарызавала ня толькi яго, як беднага на разумовую вынаходлiвасьць чалавека, але й шмат чаго iншага.

Абухаў меў добры нюх. Борзда разгадваў людзей, iхную вартасьць, удзельную вагу ў грамадзтве й пры ўладзе. Ужо калi яму што рупiла, то ведаў, да каго пасьпяшыць iз прозьбай, пранюхаўшы заднiя хады; да каго паставiцца з ласкай, каму льга, а каму не выпадае пад бок таўхануць, каго абыйсьцi й не чапаць. Адным словам, Абухаў рана пазнаў у гэтых мяйсцох i пры гэтай уладзе карысныя для яго простыя сьцежкi й крывулi, найважнейшыя слупы-апоры пры iх. Дзiва, што ў даволi кароткiм часе разжыўся й разбагацеў Абухаў так, як некалi й сьнiць пра гэта не даводзiлася.

Ды яму ўсё было мала, усё расла яшчэ прагавiтасьць. Вакольныя бедныя людзi паглядалi на «папоўшчыну», кiвалi галовамi й пыталiся самi сябе: цi-ж запраўды аднаму чалавеку, хаця-б iзь вялiкай сям'ёй, так многа самай лепшай зямлi й усяго iншага трэба, калi пасуседзтву такая галеча й нiшчымнасьць сьвецiцца?

Многiя так i называлi сьвятара скуралупам, несумленным абдзiральнiкам, ненажэрам ды iншымi зьмяншальнымi мянушкамi. Iншыя-ж, пабожнейшыя казалi, што iм судзiць «бацюшку» нельга, бо яму, мусiць, Бог усё тое багацьце дае; а калi гэтак, дык ужо каму як каму, а ня iм-жа божыя шляхi й учынкi разгадваць.

Першыя, вядома, праўду казалi. Перад тым, пакуль каму цану за вянец, хрысьцiны, паховiны цi што iншае засьпяваць, Абухаў намагаўся разьведаць пра матар'яльны стан чалавека, а тады ўжо сваё вымагаў. Браў, такiм чынам, не за паслугу, а паводля прынцыпу — колькi ўдасца зьдзерцi. Безумоўна, у яго быў свой мiнiмум, што мусiў узяць незалежна ад таго, цi чалавек меў чым плацiць, цi ў яго дзеткi ў хаце ўпрогаладзь сядзелi.

Калi йшло пра вянцы, дык поўбяды тут было. Людзi маладыя, жэняцца, весяляцца, новае жыцьцё пачынаюць будаваць. Калi й лiшняе ад iх возьмеш, дык яны-ж маладыя, заробяць, нiдзе ня дзенуцца. Найбольш балюча давалiся ўзнакi людзям сьвятаровыя ўзяткi за хрышчэньнi й паховiны. Нараджэньне й сьмерць два асноўныя й непазьбежныя працэсы йснаваньня. Людзi родзяцца i ўмiраюць, наперад не разьведаўшы, цi будзе чым за сьвятарову паслугу заплацiць.

Гэткая жыцьцёвая сьвятарская этыка Абухава выцякала зь ягоных маральна-духовых нормаў. Чалавек лiчыў, што яму, як адданаму «слугу божаму», больш чым каму iншаму розных матар'яльных дабротаў належылася, што ён за свае паслугi й так бярэ надта сьцiпла, што калi ў «мужыка» будзе замнога, дык i так прап'е цi пусьцiць куды ня трэба. Наапошку-ж, ужо хто як хто, а ён — «духоўны пастыр», спажыве рознае дабро якраз шмат разумней за iншых i якраз так, як трэба Богу.

Надта-ж вымоўным быў выпадак, калi Абухаў аддаў сваю старэйшую дачку замуж. Ужо на другую нядзелю пасьля вясельля, калi скончыў Сьвятую Лiтургiю ў царкве, iз крыжам у руках хвалiўся сваiм парахвiянам, што дачцэ ў пасаг дзесяць тысячаў злотых даў. Калi-б сьвятару давялося спажыць адно палову таго, што яму ў гэны час, чуючы пра пасаг, сулiлi ў сваiх думках парахвiяне, пэўна, на вякi вечныя зь пеклам не разьвiтаўся-б.

XIII

Вялiкая лямпа гарэла над шырозным столам, застаўленым рознай емiнай. На самым пачэсным мейсцы стаяла больш чым напалову выпiтая лiтровая пляшка гарэлкi, папулярна званая манаполькай. Праз адчыненыя дзьверы з кухнi чуваць было шыпеньне самавару.

Сядзелi за сталом даўно. Было iх чацьвёра: Абухаў i Пцiчкiн iз сваймi сьвятаршамi. Абухава была таўсьцейшая за госьцю, азызлая ў твары, павольная ў рухах, голасная ў гамонцы. Пцiчкiна была старэйшая за яе, больш гаваркая, часьцей сьмяялася. Лысы, як калена, дробны ў твары, з малой сiвой бародкай, Пцiчкiн часта папраўляў i стрымлiваў у гаворцы жонку.

Дзесьцi з-за сьцяны з другога боку калiдору далятала графонная мэлёдыя й гучныя вясёлыя галасы. Там сьвятаранка забаўляла сваiх наведвальнiкаў.

— Маша! — гукнула Абухава ў кухнi служанку.

— Што, матушка? — пачуўся адтуль нiзкi жаночы голас.

— Ты доўга будзеш там з эцiм самаварам важдацца?

— Сiчас гатоў, матушка!

У гэны час нехта пастукаў у пярэднiя дзьверы.

— Маша, не слышыш? Хто-та ў дзьверы стучыць. Iдзi-ка пасматры, — зноў усхадзiлася Абухава.

Праз пару хвiлiн у дзьвярох сталовага пакою зьявiлася худаватая, старэйшая векам, служанка.

— То да вас, бацюшка, чалавек.

— Скажы яму, штоб абаждаў у этай комнаце, знаеш дзе, — загадаў лянiвым голасам Абухаў, зусiм не таропячыся зь мейсца. — Верна, эты с Лiтоўцаў.

— На пахарон? — спытаў, каб упэўнiцца, Пцiчкiн.

— Так чаму-ж ты ня йдзеш пагаварыць зь нiм? — спанукала Абухава.

— Пусьць мiнут с дзесяток падаждзёт. Ты iм наўстрэчу тарапiсь, так анi падумают, што табой уладзеюць, — адказаў, пазяхаючы, сьвятар.

Ужо колькi хвiлiн сядзеў Пракоп у пакоiку. Здавалася яму, што жыцьцё цяперака спынiлася, усё нутро ягонае ахутала нейкая цямнота. Па тым мосьце, на якiм стаяла ўсё тое, што дагэтуль прыдбаў у жыцьцi, раптам трэснуў пярун. Вада падхапiла й панесла ашчэпкi мосту, а сам ён апынуўся па шыю ў разбушаваных хвалях. Тымчасам нясьведама, адно iнстынктоўна рухаў рукамi й нагамi, каб утрымацца на паверхнi, зусiм не патануць. Хвалi мiналi Пракопа, а ён зусiм не намагаўся, каб выкарыстаць тую плынь. Гэны пярун, што разбурыў Пракопаў мост, быў Бжончыкаў стрэл у лесе. Нешта тады абарвалася ў глыбi Пракопавай iстоты. Згубiўся жыцьцёвы балянс. Хвалi намагалiся праглынуць яго.

Ужо раз даў належны iм адпор. Гэта-ж прыйшлi былi ў ягоную хату й хацелi ад яго Бог ведае чаго. Перш замардавалi жонку, а тады, мусiць, цi не прабавалi тлумачыць яму й iншым сялянам, што гэта ён, Пракоп, напаў на Бжончка й што гэны бедны лясьнiк, калi баранiўся, дык забiў Бахмачыху.

Пракоп гэных людзей не спалохаўся й даў iм адбой. У вачох мiгацеў пазалочаны арол — сымбаль чужога ладу. Да таго-ж было ўзбушавала ў грудзёх, што нозьбiтаў нялюбае птушкi вытурыў за дзьверы.

А пасьля… Што-ж пасьля? Усё яно йшло-паўзло, як быццам увосьнi, у густой iмгле. Ледзь-ледзь распазнаваў Пракоп зарысы навакольнае мiтусьнi, што называлася йснаваньнем, ды так брыў некуды наўгад. У гэных зарысах найбольшае й цантральнае мейсца займала мёртвая постаць найбольш любай i дарагой сяброўкi.

I цяпер ён вось тут, у сьвятаровым пакоi. Ведаў, чаго прыйшоў. Сядзеў як зьдзервянелы, чакаў. Там дзесьцi за сьцяной чуваць былi звонкiя галасы й рогат моладзi. Хрыпеў-задыхаўся нейкi голас у сiпатай грамафоннай трубе. Што да iх Пракопу? Яны для яго як-бы не за сьцяной, па суседзтву, а на другiм канцы сьвету былi. Якая-ж цяпер вялiзная продань мiж тым, што адбывалася ў ягоным сэрцы й тым, што навокал. Зь iншага пакою даляталi мужчынскiя й жаночыя галасы, бразгат судздзя. Там ядуць цi што — Пракоп не прабаваў угадваць.

Пракоп быў зусiм абыякавы да таго, што адбывалася навокал. Нават, каб хто прыйшоў, узяў за руку ды сказаў: лезь вунь, Пракоп, праз гэнае вакно, — бяз одуму палез-бы.

Вочы яго ўжо каторы раз затрымлiвалiся на нечым сьветлым, што ляжала на падлозе ля парогу. Цi ня белае гэта што? А мо, яно толькi некалi было белае? Цяперака такое затаптанае, завэдзганае, што цяжка гадаць пра колер. Рызман, мусiць, нейкi. Пракоп пацiкавiўся й пачаў разглядаць пры млявым сьвятле малой лямпы. На гэтай вялiкай шмаце, што служыла дзяружкай пад ногi, пачаў адрозьнiваць нейкiя павышываныя каляровыя ўзоры. Былi яны якраз такiя, якiмi вясковыя жанчыны цi дзеўкi аздабляюць ручнiкi, настольнiкi, кашулi. — «Гэта-ж, мусiць, i будзiць вялiкi ручнiк», — мяркаваў Пракоп.

I тады прыгадаў: людзi цi адзiн раз гаварылi, што Абухаў ручнiкамi й посьцiлкамi падлогi ў хаце засьцiлае. А Божа-ж мой! Можа, каторая парахвiянка прынесла ў царкву, каб на якi абраз павесiў. I ягоная-ж нябожчыца Алена цi раз ручнiкi ўзорамi вышывала ды ў царкву дарыла. Ды цi толькi адны ручнiкi. А гэта вось пад нагамi адзiн мо якраз i быў Аленiн. Божа-ж ты мой! Пракоп аж жахнуўся, разважаючы такую магчымасьць, што вось перад iм ля сьвятаровага парогу, завэдзганы гразёй, вышываны можа рукамi нябожчыцы ручнiк.

Цi-ж не памятае ён, зь якой руплiвасьцю, стараннасьцю й адданасьцю папацела яна, вышываючы, як прыгожа й памастацку пад ейнымi спрактыкаванымi пальцамi расьлi, расьлi й зацьвiталi тыя палатняныя нiтачныя васiлькi? Гэта-ж нi для каго iншага, а для самога Бога рабiла яна. Думала, мусiць, што праца ейная аздабляць будзе вобраз Стваральнiка цi iншага сьвятога дзе на якiм абразе. А тутака, на табе! А колькi-ж такiх ручнiкоў, цi iншага, вытканага працавiтымi мазольнымi рукамi сялянкаў было ў iншых сьвятаровых пакоях пад нагамi? Дык вось як ён шануе працу пабожных парафiянак!

Цяжкiмi крокамi на калiдоры зарыпела падлога, i ў дзьвярох вырасла мажная, аздобленая чорнай барадой, постаць Абухава.

— Ты ка мне? — спытаў сьвятар.

— Га? — ускочыў Пракоп з крэсла iз прашмуляным цыраватым сядзеньнем.

— Я спрашываю: ты ка мне? Што з табой?

Абухаў выглядаў, быццам устаў ад доўгага «чаепiцiя». Нос i твар былi чырвоныя, вочы памутнелыя ад гарэлкi. Цi раз бачыў Пракоп гэтыя вочы ў царкве пры алтары. Тады яны былi йнакшыя — куды прыемнейшыя; можа, таму, што да Бога ў высi падносiлiся. Цяперака-ж як-бы шукалi й не знаходзiлi апоры, быццам ня ведалi, на чым iм затрымацца й цi затрымацца наагул. Бегалi-коўзалi па Бахмачу й нейдзе воддаль ззаду за iм.

— Я да вас, бацюшка, iз просьбай, — пачаў Пракоп.

— Ну што? Гавары, гавары! — наглiў сьвятар, гледзячы на гэтага басанога, у зацяганай вопратцы, селянiна.

— У мяне нiшчасьце, бацюшка… Жонка мая, яе сягоньня лясьнiк…

Далей не хапiла паветра. Каторы ўжо раз той чорны вобраз нядаўнай трагэдыi кружыў уваччу, аддаляўся. Сьвятар маўчаў.

— … лясьнiк у леся яе забiў…

— Гм… Упакой Госпадзi душу яе, — зусiм механiчна адлепятаў Абухаў. — А чаму-ж ты ў лес у празьнiк пашоў? Нi знаеш, што ў царкву далжон быў?

— У буднi дзень нiма калi, бацюшка, работа…

— Заўтра харонiш?

— А калi-ж… Адкладаць нiма як.

— Два пуды жыта.

Пракопавы думкi ў той час былi так расьцярушаныя, што ён зусiм забыўся, што сьвятар можа вялiкую цану засьпяваць. Думаў, што праслухаўся.

— Як, бацюшка, кажаце? — спытаўся.

— Два пуды жыта дасi, то пахараню.

Памылкi не магло быць. За паховiны сьвятар пытаў два пуды жыта. Пракоп цяпер прыгадаў, што ў ягонай хаце даўно свой хлеб зьвёўся, ужо колькi на пазычаным, а то й зусiм ня бясхлебiцы перабiвалiся. У ягоным сьвiране й мышам не было чаго есьцi, мусiць цi не ў суседзкiя перабралiся. А гэты вось сыценькi брухаты чалавек стаяў перад iм i наспакайней у сьвеце засьпяваў такую вялiкую цану, што Пракопу той апошнi дух ад неспадзеўкi заняло.

— Бацюшка, дзе-ж я гэта iх вазьму? Сам вуньдзiка бяз хлеба ўжо сколька часу… Вы-ж Богу служыце, дык, можа, беднаму пасобiце…

— Два пуды жыта, кажу. Нi дасi, то й гаварыць ня буду.

— I нi ўрадзiла-ж ў мяне сёлета, нi дай ты, Божа, майму нiпрыяцiлю. А дзе-ж яшчэ тоя жнiва. Ну, алi можа як сажну, дык заплачу… Што ўжо з вамi зробiш…

У Пракопа млелi ногi, ён ледзь стаяў. Пякло ў сярэдзiне. Ад таго нiшчымнага сьнеданьня нiчога ў роце ня меў. Яму патрэбная была цяпер матар'яльная й маральная падтрымка.

— Ня буду я ажыдаць, пака сажнеш. Заўтра, как пахараню, тады й заплоцiш. Ну то как?

— Нi магу, бацюшка, памiлуйце! Цi-ж вы беднаму ня можаце паспагадаць, папусьцiць трохi хоць?

— Нi прыеду. Iдзi нанiмай каго дзiшавей, а мяне не ажыдай!

З гэткiмi словамi сьвятар выйшаў з пакою. Вярнуўшыся ў ядальню, ён рассасулiўся на шырокiм выгадным крэсьле й зьвярнуўся да Пцiчкiна:

— Ну то што? Можа яшчэ па румачке?

— Ну эта как вы… Чалавек зачэм прыхадзiл?

— На пахароны прасiл. А плацiць ня хочэт. Гаворыць, што нету ў яго. Я атказался, — спакойна тлумачыў Абухаў, налiваючы манапольку.

У пакоi было нязручнае маўчаньне. Жанчыны й Пцiчкiн шматзначна пераглянулiся.

— То за ваша здароўе! — падняў Абухаў чарку.

Пракоп быў ашаломлены да рэшты. Чуўся так, як чалавек, што сьцякае кроўю. Выцягнуў руку з прозьбай, каб яму дапамаглi, перавязалi раны, агледзелi, а тыя, замiж помачы, укалолi ў найбольш кволае й балючае мейсца. Адылi не фiзычную рану зрабiў зрабiў Пракопу Абухаў. Рана была шмат цяжэйшая й глыбейшая.

Не памятаў, колькi яшчэ, як аслупянелы, стаяў у пакоi, калi выйшаў. Ногi пацяжэлi, быццам iх хто волавам налiў. «Два пуды жыта. Нi дасi, то й гаварыць ня буду» — надакучлiва зьвiнелi сьвятаровы словы. Пракоп быў чалавекам глыбока веруючым. У яго галаве не магло зьмясьцiцца, што сьвятар ня толькi задумаў гандлявацца зь iм у час такога цяжкога сямейнага няшчасьця, але зусiм адмовiўся на паховiны прыехаць.

Зьнясiлены фiзычна, дабiты маральна, Бахмач ня толькi што ня мог разважаць лягiчна, але нават думаць пасьлядоўна. I выглядала, што хвалi тэй рабушаванай ракi, у якой апынуўся сяньня пасьля абеду, цяпер канчаткова яго праглынуць. I ад Бога няма помачы й ласкi. За што-ж Бог так яго карае? Цi-ж нябожчыца можа быць пахаваная безь сьвятара, бяз слова Божага?

Не памятаў, як доўга йшоў. Цемра была, як пальцам у вока. Здавалася, што з дарогi зьбiўся. Пастаяў крыху, паслухаў, у якiм баку чыгунка. З Гацяў далятала галёканьне цягнiка. Бахмач наважыўся адпачыць, сеў на нейкi камень, далонямi падпёр твар. У галаве хаос думак бушаваў, быццам тое чорнае груганьнё ў мiнулую вайну над трупамi ў Гараватцы. I хаос гэты, пры росьце эмацыянальнага паднечаньня, яшчэ большаў.

Сяньня ранiцай яшчэ жыў у сонечным сьвеце. Калi пасьвiў Чарнулю пры дарозе, ён вокам сына гэтае зямелькi, якому любае кожнае дыханьне й колер ейны, назiраў нараджэньне новага дня, бачыў, як прырода славiла Бога.

Пракопаў сьвет быў малы й цесны. I з кожнага кута яго шчэрыла зубы вялiкая галiта й цяжкая нядоля. Але ён, за тым кароткiм выняткам часу, калi працаваў у Пецярбургу, ня ведаў iншага сьвету. Тутака нарадзiўся, вырас. Колькi папрацаваў, папацеў, пагараваў, каб заваяваць сабе права грамадзянства ў гэтым сьвеце, зьвiць сваё, няхай сабе сьцiплае, гняздо, ня быць апошнiм мiж апошнiх. Карэньнi ягоныя, як гэнага шматстагодняга дуба на сугры Гараваткi, сягалi глыбака ў гэтую зямлю. Цяперака-ж, здавалася, гэтыя карэньнi падсякалi. Пракоп пахiснуўся, трацiў раўнавагу. Дзе-ж шукаць апоры?

Дзе падзелася тая залатая нядзельная ранiца? Адыйшла яна, беспаваротная, адплыла ў вечнасьць, у нябыт. А зь ёю, здавалася, сплыло да рэшты Бахмачова жыцьцё. Мусiць, ранiца тая была Бог ведае як даўно; так шмат чаго здарылася ад гэнага часу. Не хацелася даць веры, што яна, сьветлая й шмат абяцаючая, была яшчэ тутака колькi гадзiн таму назад. Пракоп за гэты дзень пастарэў гадамi. Цяпер бачыў перад сабою цемрай ахутанаю, нязглыбленую бездань. З аднаго боку злосна-агiдны руды каржакаваты лясьнiк, а з другога — чарнабароды поп, штурхалi яго ў тую продань. Падаў i ляцеў, дарэмна махаючы рукамi й нагамi, каб за што зачапiцца, утрымацца. I цi будзе ўжо адкуль якi ратунак?

— Давай, галгане едэн, ягады, ато застрэлю! — крычэў каржакаваты чалавек iз стрэльбаю ў руках. Побач грозна вурчэў i скалiў iклы вялiкi ваўчар-сабака.

— Нi дасi два пуды жыта, то нi пахаваю! — зьдзеквалiся ў цеменi дрыжачыя пэйсы ў чорнай барадзе.

— Божа, ратуй! Згаварылiся! Жывога ў магiлу загоняць! — стагнаў Бахмач. Ён падняў галаву ўверх, аж да зыркiх у начной цеменi зораў, паволi перахрысьцiўся. Устаў з камяня, як прывiд у дзёгцi ночы паклыпаў у той бок, дзе яго чакалi. Тамака жывыя, дабразычлiвыя людзi, сябры ягоныя. Там ён патрэбны. Дык трэба йсьцi…

XIV

Пракопаў Янук да гэнай нядзелi нiколi лоб-у-лоб не сутыкнуўся iзь сьмерцяй. Нельга сказаць, каб сьмерць была для яго навiной. У ягоным уяўленьнi сьмерцi былi дваякiя: адны — гэта тых, што адпраўлялi на вясковы могiльнiк лiтоўскiх людзей, а другiя, гэта тыя, аб якiх гаварылi настаўнiкi гiсторыi ў школах. Першыя, вядома, былi побач. Маладому хлапцу здавалася, што яны былi нялюбымi, бо, калi каго хавалi, дык надта-ж многа галасiлi. Адылi хоць на iх наракалi, запярэчвалi iм права да зьяўленьня ў вёску, сьмерцi гэтыя прыходзiлi няпрошаныя. Мусiць, мелi яны ў Лiтоўцах такое самае права, як, прыкладна, жыта, што каласiла нiвы, салаўi, што сьпявалi па гаёх i дубровах ды ўсё чыста iншае, што бытавала навокал.

Тыя сьмерцi, аб якiх гаварылi настаўнiкi ў школах, належалi, мусiць, да зусiм iншае катэгорыi. Iх называлi слаўнымi, гэройскiмi, ды яшчэ й ахвярнымi. Як дзяцюк у касавiцу траву, касiлi яны адважных людзей на палёх баёў. Людзi гэныя былi найчасьцей у росквiце маладосьцi, фiзычных сiлаў i ваеннага спрыту. Днi iхнай гiбелi памiналi пасьля доўгiмi гадамi, некаторым ставiлi помнiкi, прысьвячалi адмысловы час, каб аддаць належную пашану. Значыцца, iхныя сьмерцi не былi дарэмнымi: яны былi патрэбнымi, каб вольна жылi тыя людзi, што прыходзiлi пасьля.

Сьмерць свае маткi юнак ня мог прыдзялiць анi да першае, анi другое групы. Гэта ня толькi таму, што была яна бязьлiтасная й брутальная, што матка сканала з рукi чужога й бессардэчнага забойцы, але перадусiм таму, што яна ў поўнай i жахлiва-гвалтоўнай сваёй велiчы першы раз станула перад пастухом Януком, забрала найбольш любую яму йстоту. Хлапец разгубiўся, спалохаўся. Сьлёзам не было супыну. Цэлы надвячорак i вечар, як п'яны, сноўдаўся ля бацькавай хаты, нiдзе не знаходзячы сабе мейсца й патолi.

Зь мiнулага вырастаў i прамянiўся перад iм дарагi матчын твар; ласкаў-суцяшаў яго, тулiлi да сябе матчыны грудзi. Голас вымаўляў словы спагады, падтрымкi. Ведаў Янук, што голас гэны ня здольны быў да рэзкага слова нават тады, калi капрызамi сваймi гнявiў матку. Матка была для яго ўсiм на сьвеце: апорай у злыбядзе, сябрам у дарозе, крынiцай сьвятла й ласкi, пацехай i радасьцю.

Цi праўда гэта, што яна адыйшла? А мо, гэта толькi благi сон? Не, ня сон гэта. Вунь на покуцi ў хаце пад абразамi — пажаўцелая й страшная — гэта была яна. Гэта не кашмар. Жаль душыў i расьпiраў юнаковы грудзi. Наапошку не было ўжо чым плакаць: перасохлi сьлёзы. Быццам жарства, нешта сухое дзёрла ў горле.

Як нiколi, людна было ў той вечар ля Бахмачовай хаты. Людзi прыходзiлi, цiха заглядалi праз адчыненыя дзьверы ў хату, упоцемках поўнiлi сенцы, як пчолы пасьля працавiтага дня ў вульлi гудзелi на вулiцы. Выглядала, як быццам сабралася тут усенароднае веча.

Цяжка прыдушыла народ польская акупацыйная ўлада. Адылi гвалт гэны, асаблiва апошнiмi часамi, рэдка выяўляўся ў такой зыркай хворме, як сталася гэта сяньня ў скарбовым лесе. Нават тыя, што так цi йнакш шлi ўладзе насустрач, спатуралi ёй, або ў найлепшым выпадку былi пасыўнымi, цяперака пабачылi ейны запраўдны твар у поўнай нагласьцi й брыдоце. Усе былi паднечаныя, некаторыя-ж — да лютасьцi злосныя. Полымя нянавiсьцi разьдзьмухваў той просты факт, што безабаронная ахвяра была цяжарнай. Значыцца, замардаваў лясьнiк не аднаго, а двох чалавек.

Нават найбольш рэлiгiйныя не асьмелiлiся-б упiкнуць Пракопа за тое, што грашыў, калi пайшоў зьбiраць ягады ў нядзелю. Гэта-ж нядзелю й лiчылi ягадным днём. Буднямi на сваiх нiвах цi ў пана працавалi. Разважаючы аб тым, што здарылася, на розныя лады, кожны меў нагоду прыгадаць i вылiць сваё собскае гора, запраўдныя цi ўяўныя крыўды з рукi гэтае чужое ўлады.

Непаседлiвы Янук, сноўдаючыся мiж людзей, спасьцярог за парогам у сенцах Дуню Макатунiшку.

— Янучок, — сказала яна ледзь чутным голасам i запялася. Выцягнула руку, каб яго спынiць цi што, але рука гэная на паўдарозе зноў наважыла апусьцiцца. У цьмяным сьвятле Янук спасьцярог васiльковыя Дунiны вочы. У iх была спагада, няпэўнасьць i яшчэ нешта…

Разгубiўшыся, Янук на момант затрымаўся. Раптам, невядома чаму, стала яму вельмi сорамна. Вось ён такi ўжо вялiкi й заплаканы быў. Як-жа гэта! Нават цяпер, у час цяжкой трагэдыi, не жадаў паказаць перад гэтай дзяўчынай свае слабасьцi. Як заўсёды раней побач яе, хацеў быць устойлiвым i самаапанаваным, а ня плаксай. Ня мог сьмела й проста зiрнуць у бок гэных васiлькоў. Нашто ўжо зжыўся з Дуняй i разумеў яе, колькi гэта розных справаў разважалi-ператрасалi дый шчэ падзiцячаму часта абмяркоўвалi, усяроўна цяпер нiякавата было адкрыць перад ёй сваё сэрца й вылiць адтуль поўнае гора. Прадчуваў, што ня вытрымае, як малое дзiця расплачыцца. Таго найбольш баяўся. Мог-бы так зрабiць адно на грудзёх маткi. Як-бы яго хто раптоўна пекануў у кволае мейсца, борзда рушыў ад Дунi на двор, дый пасьля высьцерагаўся, каб зь ёю не сустрэцца.

На покуцi ў хаце, прыбраная ў чорнае, жоўтая ў сьвятле сьвечкаў, ляжала нябожчыца Бахмачыха. У нагах стаяў малы ростам, стары й лысы аднавясковец Апанас, у руках трымаў пасалтыр i чытаў. Манатонны голас ягоны дрыжэў i сквiрчэў, як тое полымя ў самаробных сьвечках. Вось-вось, здавалася, захрасьне ён нейдзе ў старым, абцягнутым паморшчанай скурай горле й больш не аджыве. Горла-ж прачышчалася, голас мацнеў, ды манатоннай ноткай, як той кволы матыль, вылятаў дзесь зь ягонай глыбiнi, пырхаў над траскучымi й копцячымi полымем сьвечкамi, мiтусiўся па змрочнай хаце й ужо амаль бясьсiльна то асядаў на сьценах, то праз расчыненыя дзьверы намагаўся дастацца навонкi. А знадворку быццам панiбрацiў яму аднастайны гоман людзей.

У хаце было душна. На лавах сядзелi пераважна жанчыны. Некаторыя хлiпалi ў насы. Рэдка калi нахiналася каторая да свае суседкi, штосьцi на вуха шаптала. Пры самай нябожчыцы, панурыўшы галаву, сядзела Кацярына. Яна калi-нiкалi ўсхлiпвала, хусьцiнкай выцiрала вочы й нос. Побач сядзела дачка Надзя. Была гэта рослая, цёмнавалосая й прыгожая сямнаццацiгадовая дзяўчына. Каму як каму, а ёй — крумянай i поўнай жыцьця, ня мейсца было тут, дзе на ўсiх цяжкi адпячатак палажыла сьмерць.

Знадворку ад сьвiрана даляталi глухiя гукi малатка, сякеры й пiлы. Там на козлах, пры сьвятле лiхтара, зьбiвалi дамавiну. Кацярынiн Алесь майстраваў зь Якубавым Васiлём. Ад лiхтара, што стаяў на падпярэчнiку клецi, мужчынскiя ценi, як доўгiя зданi, вандравалi або спынялiся на панадворку. Дамавiна была ўжо амаль гатовая. Прымяралi й зьбiвалi века.

Праз вокны цьмянае сьвятло з хаты прастакутнiкамi змагалася зь цемрай на вулiцы. Яно коўзала на плячох i тварах натоўпу. Людзi падзялiлiся на групы, абмяркоўваючы сяньняшняе здарэньне. Кажная група мела найбольш гаваркога й аўтарытэтнага дзядзьку, погляды якога бралi верх над думкамi iншых. Жарылiся й патухалi ў цеменi вугалькi папяросаў. Дзесь з аселiцаў чуваць было кракатаньне жабаў, зводдаль наблiжаўся гул цягнiка. Нiхто не рупiўся пад дом.

У ваднэй групе найбольш ажыўлена й пераканальна гудзеў бас солтыса Паўлоўскага. Быў гэта рухавы, поўны жыцьця, у трыццатых гадох, мужчына. Як-нi-як, ён тут быў слупом улады. Лiчыў сябе шляхцiцам. Калi хто ў гутарцы зь iншым не хацеў называць яго па iменi — а так бывала часта — дык проста казаў: гэты наш дзiравы шляхцiц. Паўлоўскi мо й паходзiў з тэй зьбяднелай шляхты, што глыбака ў беларускую зямлю ўкаранiлася. Хто там мог тропу дайсьцi. Адылi ўсе ведалi, што якраз такая шляхта была тут найбольш стойкiм i заядлым абаронцам польскае ўлады. Яна вырасла з народам, некалi была яго складовай часткай. Пасьля спалянiзавалася, духова адыйшла да чужнiкоў, але ўсяроўна лiчыла сябе выказьнiкам народнае волi.

Характэрна, што амаль нiхто з гэтай шляхты не карыстаўся дома польскай мовай; бальшыня ня ведала яе ў зуб. Ставiлi знак роўнасьцi памiж пальшчынай i каталiцтвам так, як гэтага вымагала ўлада. Няздольныя, такiм чынам, выявiць польскасьць у мове цi чым iншым, намагалiся быць лепшымi каталiкамi, чым сам папа рымскi, i лепшымi Палякамi, чымся паны й асаднiкi, якiх панавозiла-панасаджвала на гэтую зямлю панская ўлада. У запраўднасьцi-ж былi няўдалымi iмiтатарамi.

Другая, лiкам пераважаючая, праваслаўная часьць Беларусаў была для гэтых iмiтатараў-Палякаў «рускiмi». I сьвяткi, гэткiм чынам, не называлi каталiцкiмi цi праваслаўнымi, але «рускiмi» й «польскiмi». Такое разьмежаваньне Беларусаў, якому спатурала нацыянальная маласьведамасьць, прыяла ў руку польскiм ураднiкам, калi пры пярэпiсу насельнiцтва шляхам хвальшаваньня трэба было давесьцi, што тут бальшыня «палякаў», а крыху «рускiх», маса «тутэйшых», а Беларусаў дык адно на развод цi звод асталося.

Сяньня Паўлоўскi трапiў у тупiк. Адчуваў, амаль ведаў, што поўная праўда была на баку гэтых людзей. З боку Бжончка не магло быць апраўданьня за забойства Бахмачыхi. Палiцыя гаварыла йнакш. Як Пракоп прагнаў iх з хаты, забеглiся да Паўлоўскага. Пераказалi солтысу лясьнiкову вэрсiю. Адно па выглядзе iхным здагадаўся Паўлоўскi, што незадаволеныя былi цэлай гэтай справай. Хацелi-б, вiдаць, як той Пiлат, абмыць рукi, калi-б з абавязку не былi паклiканымi. Нацякнулi солтысу, каб сачыў, што тут будзе рабiцца, i «ў выпадку чаго, ты ведаеш дзе нас знайсьцi». Казалi таксама, каб пасьля паховiнаў прыгадаў Пракопу зьявiцца на пастарунак для высьвятленьня справы.

Ужо хто як хто, а Паўлоўскi ведаў Пракопа зь першай рукi, як роднага брата. Бахмач, бывала, каб каму калi вока запарошыў, а ня тое, што на нейкага ўзброенага галаруч кiнуўся. Вось чаму солтыс быў пэўны, што тутака хiба была на лясьнiковым баку. Калi-ж людзi абурылiся нялюдзкiм Бжончыкавым учынкам, дык мелi добрыя падставы на гэта. Ды Паўлоўскага тое зусiм ня грэла. Наадварот хто-ж, калi ня ён, мусiў у сабакi вачэй пазычаць, крывiць душой, падтрымлiваць хвальшывую ўрадаваю вэрсыю? Як-жа йнакш?

Ты-ж адно паспрабуй, публiчна прызнай гэтым людзям слушнасьць, дык толькi глядзi, што будзе! Ведаў солтыс вяскоўцаў, як сваю пецярню. Не сябры яны яму. Цi адзiн укусiў-бы яго, каб зубам волю. Ого! Тут, брат, пальца катораму ў рот нi ткай, бо цэлага ня выймеш! Ты закiнь за каторага слова, прызнай слушнасьць, дык спачатку панiбратамi стануць, а пасьля — чаго добрага — нараўне цябе iз сабой паставяць. А якi-ж ён iм роўня? Ён-жа начальнiк iхны. Таму мусiць воддаль трымацца й вэрсыю Бжончка падтрымлiваць. Паўлоўскi-ж ня з тых, што ўчора нарадзiўся, ён ведаў чыю руку грэць.

Мужчыны слухалi солтысавай гутаркi неахвоча й, мусiць, толькi для прылiку не пярэчылi. Калi адгукалiся, дык няшчыра й асьцярожна. Нядоля навучыла iх цанiць-узважваць кожнае слова, каб лiшняга ня ляпнуць. Халадзечу з боку аднавяскоўцаў Паўлоўскi адчуў вельмi выразна. Калi пераказваў, што яму казала палiцыя, заступаўся за Бжонка, або ганiў Бахмача, некаторыя маўклiва кiвалi галавой, у найлепшым-жа выпадку адно патаквалi. Солтыс спасьцярог, што дзе-б ён нi павярнуўся, зацiхалi галасы, людзi насьцярожвалiся, адыходзiлi на бакi. Не хацелi адчыняць перад iм сваiх сэрцаў, ня лiчылi яго сем'янiнам.

Солтыс падыйшоў да Лявона Шпунта. Прабаваў пацягнуць дзяцюка за язык. Той збываў яго паўсловам, а нават маўчаньнем. Хто-як-хто, а Лявон-жа заўдзячваў Паўлоўскаму сваю працу «драгомiшча». I гэты гаварыць, адкрыцца не хацеў. Наапошку Паўлоўскi адчуў сябе зусiм чужым у гэтай грамадзе.

Каб гэта хто з гэтых мужыкоў ды кiнуў яму, як Паляку, абвiнавачаньне ў вочы, узяў яго за чуб! От схапiўся-б тады iзь iм уджкi. Што-б там нi было, але душэўную злыбяду прагнаў-бы. Дык-жа не. Проста, мусiць, залiчылi яго, пана солтыса, у лiк вiнаватых дый кропку над тым паставiлi. Нават толкам паслухаць яго ня хочуць. Проста абмiнаюць. Гэта ўжо празь меру! — «Я-ж вам за гэта пакажу, пазнаiця вы!» — у думках пагражаў Паўлоўскi.

Пракоп, як той прывiд, шмыгнуў ля плоту, некаторымi нават незаўважаны, дый пайшоў на двор да Алеся.

— Наказаў? — спытаў швагра, адклаўшы малаток.

— Наказаў, толька…

— Толька што?

— Нi прыедзiць.

— Нi прыедзiць? Як-та так?

— Два пуды жыта захацеў.

— Аж два пуды?

— Так…

Ценi ад лiхтара замерлi на панадворку.

— Каб яму сваё бокам вылiзла, як ягонай прагавiтай кiшцэ мала! — плюнуў злосна Алесь. Пракоп стаяў моўчкi, трымаючы на дамавiне вочы.

— Сказаў-бы-ж ты, што аддасi, як сажнеш ды змалоцiш.

— Казаў.

— А ён?

— Хоча, каб адразу. Прасiўся я, казаў, што нi магу, дык ён каб табе на макулiнку пасобiў. Гаварыць, кажа, ня буду.

— Ну, гэта-ж ня поп, каб яго зiмля нi насiла!

Алесява правая рука да болю цiснула тапарышча. Страшна ў млявым асьвятленьнi лiхтара выглядаў гэты здаровы чарнявы мужчына. У галаве ўжо мяркаваў, цi мог-бы дзе пазычыць, каб швагру выручыць. У самога зубы на палiцы, добра што бульба ды капуста шчэ не зьвялiся. А ў каго-ж пазычыш? Тыя, што далi-б, дык ня маюць, а тыя, што маюць, дык не пасобяць. Злосьць на сьвятара адсунула ў бок усе iншыя думкi. Каб дубовiцкая чорная барада пад рукой была, дык, здаецца, бяз одуму рашчапiў-бы войстрай сякерай галаву.

— Дык як-жа гэта будзiць? — прашыпеў Алесь.

Замiж адказу Пракоп сеў на шырокую калоду, што раней прыцягнулi з дрывотнi, далонямi падпёр твар.

— Можа, якога другога папа папрасiць? — сказаў Васiль.

— Пазнавата. Дзе ты гэта каго… Заўтра-ж пахаваць трэба. Лiха яго матары, — цьвёрда наважыўся й глянуў на Пракопа Алесь, — Нi прыедзiць, дык i нi нада. Бiзь яго абойдзiцца!

— Бiз папа? — падняў галаву Бахмач.

— Бiз папа. Памолiмся й вечную памяць сьпяём самi. Панас зацягнiць, а мы падхопiм. Ня можа быць, каб Бог нас нi паслухаў.

Пракоп адказаў не адразу. Ён мяркаваў, цi гэта грэх будзе цi не, калi жонку безь сьвятара пахаваць.

— А можа, ты праўду кажыш?

— Пэўня-ж, праўду. Нiхай яму грэх будзiць, а нi нам. От як…

На двор выйшла Кацярына. Вестка, прынесеная Пракопам, маланкай перадалася прысутным ля Бахмачовай хаты. Як лес, ускалыханы ветрам перад навальнiцай, гэтак ажывiлiся цяпер лiтоўскiя сяляне. У хаце стары Панас кiнуў чытаць псалтыр, колькi разоў перахрысьцiўся на абразы й сеў на лаву, а пасьля выйшаў на двор зачарпнуць сьвежага паветра. У галаве ягонай памясьцiцца не магло, каб сьвятар зрабiць паховiны нябожчыцы адмовiўся.

Тлеючая ў сялянскiх сэрцах нянавiсьць да Палякоў скiравалася цяпер у iншы бок. Поўную волю свайму языку даў солтыс Паўлоўскi. Усе, як-бы забыўшыся, што было колькi хвiлiн таму назад, патаквалi яму, памагалi словамi, лаянкай. Шматлiкiя пайшлi ў панадворак, абступiлi Пракопа й мужчын ля дамавiны ды распытвалiся пра дробязi. Вылез цяпер на паверхню Лявон Шпунт. «Драгомiшч» i солтыс раптам знайшлi супольную мову, кожны iз сваёй мэтай. Шпунту, як на замову, зьявiлася добрая нагода ня толькi ўдарыць па сваiх архiворагах сьвятарох, але й распалiць народны гнеў, накiраваць яго, можа, нават у пажаданае рэчышча. Паўлоўскаму-ж таксама цяпер была магчымасьць рэабiлiтаваць свой гонар, накiраваць увагу людзей у iншы бок ад Палякоў, нацкаваць на Абухава.

— Пайдзем, наб'ём папа! — кiнуў Лявон Шпунт.

— Пайдзем! Давайце ўсе, дадзём гаду!

— Папа наб'ём!

Мiкола, што прыслухоўваўся, кульгiкаючы, пабег у панадворак.

— Тата, людзi папа iдуць бiць! — кiнуў, бегма.

— Якога папа? Што яны, падурэлi? — схамянуўся Бахмач.

— Абухава, каго-ж…

Пракоп ускочыў i разам зь iншымi пасьпяшыў на вулiцу. Запраўды, натоўп рушыў зь мейсца. Бахмач голасна зьвярнуўся да ўсiх:

— Гэта куды вы?

— Iдзём папа адлупцуем, так яго маць!

— Два пуды жыта яму бокам вылiзуць!

— Стойце, людзi добрыя! — прасiў Пракоп. — Чаго вы ўсхадзiлiся? Няможна-ж так. Калi гэта вы за мяне, дык астаўце, Бог зь iм…

— Чорт iзь iм, а ня Бог! А мы яго правучым! Iдзём, дзяцюкi, дадзём чорнай барадзе!

Алесь бачыў, што цяжка людзей стрымаць, дык пасьпяшыў на помач швагру:

— Людзi добрыя, на прамiлы Бог, цi то вы падзiчэлi? Што вы з таго папа выб'еце? Цi вы яго зьвяжыце й прывядзiцё? Гэта-ж нашто разбой па начы? Астаўце, нам такая помач ня трэба!

Тыя, што йшлi, завагалiся, спынiлiся. Пачалi мiж сабой спрэчку. Лявонава падбухторваньне страцiла першы ймпэт. Асядаў злосны ўздым. Вiдаць было, што пагавораць, палаюць уволю Абухава, дый толькi таго.

Ужо было за поўнач, калi разыходзiлiся па хатах.

XV

На вялiкiм лiтоўскiм могiльнiку, мiж бярозаў, асiнаў, бэзу й меншага кустаўя, горда й велiчна, быццам манарх i каралева ў зграмаджэньнi сваiх вернападданых, узвышалiся дзьве вялiкiя сосны. Большая зь iх — у камлi тоўстая, як пяцём мужчынам ледзь абняць — нахiлiлася сваiм чубам да меншай, простай i ў шапцы зусiм сымэтрычнай, якраз так, як гэта робяць вясковыя цёткi, калi адна другой на вуха вялiкi сакрэт манiцца пераказаць. Тысячамi вялiкiх каранёў i мiльёнамi маленькiх карэнчыкаў, заглушаючы суседнiя дрэвы, прагна смакталi гэныя дрэвы пажыву з могiлак, так добра ўзбуйнеўшых на попелах мiнулых лiтоўскiх пакаленьняў. Ды ня толькi лiтоўскiх хавалi тут на вечны супачын: былi тут i дзялкi малых падсуседзяў з ваколiцы.

Гаварылi цi раз, гледзячы на гэныя сосны-прыгажунi, людзi:

— Глянь, якiя пекныя! Дзiва што! Столька народу там ляжыць. Як iм гэттака нi расьцi…

Здаралася й так, што казаў адзiн другому жартам:

— Цi ты калi думаў, што гэта, можа, нашы дзяды цi бабулi шышкамi парабiлiся?

— Як гэта?

— Ну от, скажам, гэна вялiкая сасна на могiльнiку карэньнямi залезла ў дамавiны, на попеле нашых людзей жывець, дык шышкi павырасталi. Як ты думаеш?

— А ты знаiш, што iкраз так быць можыць…

I тады рагочуць жартаўнiкi.

Многа людзей ляжала на лiтоўскiм могiльнiку. Самому Богу ведаць колькi зь iх нармальнага, сьпелага веку дажыло, а колькi перадчасна чужнiкамi-прыблудамi ў непасiльным ярме замораных — на той сьвет адыйшло.

Найбольш векам заавансаваныя вясковыя старажылы не маглi прыгадаць маладосьць гэтых соснаў. Давалi iм сотнi гадоў. Узбуйнелi дзьве прыгажунi на попелах сваiх, i пераклiкалiся-пераглядалiся яны празь лiтоўскую далiну-начоўкi зь гiгантам Архiпам у Гараватцы, што вырас на попелах прыблудаў. Амаль заўсёднымi лучнiкамi мiж гэтымi дрэвамi былi самыя гордыя й высакалётныя птушкi, — тыя, што рэдка зьнiжалiся да лёту вераб'я цi iншае крылатае дробязi. Сядуць яны на шырокую разложыстую карону магутнага Архiпа, агледзяць наваколiцу, прыслухаюцца да гамонкi лiсьцяў, гадаюць, што сьнiцца сьведку даўно мiнулых стагодзьдзяў. Калi Архiпавы думкi спазнаюць, шыбуюць iз рэдкiмi ўзмахамi крыльляў на могiльнiк, аздобяць гольле вялiкiх соснаў, каб iхнай таямнiчай гамонкi паслухаць, ад Архiпа навiны перадаць.

Калi ўзыйдзеш на чыгуначны адхон ды зiрнеш на тыя сосны, дык здаецца табе, што яны, як дзьве гарэзьлiвыя цёткi, стулiўшы ў сакрэце галовы, пакеплiваюць са старога дуба на сугры Гараваткi. Людзi, часамi ў гурт сабраўшыся, падносяць iм новую пажыву то зь Лiтоўцаў, то ад падсуседзяў. А Архiпу ўжо цi ня два дзясяткi гадоў мiнула, як нiчога не прыбыло.

Хто-ж спазнае-разгадае, аб чым шумяць-гамоняць дзьве вялiкiя сосны на лiтоўскiм могiльнiку? Мо прыгадваюць iмглу часоў мiнулых, сьняць пра лепшую народную будучыню? А мо й запраўды ўсе тыя людзi, каторыя адыйшлi, увасобiлiся цяпер у гэтыя дзьве пышныя, у вярхох калматыя прыгажунi, каб хаця пасьля сьмерцi напiцца сонца й мокрадзi, нацешыцца вобразам любай роднай зямелькi, бо за час гаротнага жыцьця ня было калi? А мо адно, каб нема вартаваць, тужыць па страчаным i нязьдзейсьненым, ды прыглядацца, што на патоптанай i зганьбаванай радзiме вырабляе «цывiлiзаваны» дзiкун-прыблуда?

I ня бачылi сосны з могiльнiку за свой век анiразу таго, што аглядалi перад полуднем у гэны панядзелак. З усiх хатаў у лiтоўскай далiне, а найбольш з тэй, што блiзка з краю вёскi сюды пад гацкi гасьцiнец стаяла, пачаў плысьцi народ. Як вясной сьцякае ў далiны сьнегавая вада, гэтак цяпер людзi, групамi й паадзiночку, рухалiся на могiльнiк. Сабраны ля Бахмачовай хаты гурт паволi сунуўся вулiцай, павярнуў на хутарную дарогу Якубава Васiля й паволi наблiжаўся да могiльнiку. Перад аднаконнай каляскай чалавек iшоў iзь вялiкiм драўляным крыжам, а на возе стаяла даўгая сасновая дамавiна.

Яшчэ зраньня ў верхнiм куце могiльнiку чатыры пары працавiтых рук на зьмену рыдлёўкамi выкапалi глыбокi дол. Сонца, прабiўшыся праз густое гольле дрэваў, пасьпела ўжо высушыць i зрабiць сыпкiмi дзьве горбы жоўтага пяску на яе ўзбочынах. Сонечныя праменьнi намагалiся нават ускосна зазiрнуць у дол. Птушкi, што гойдалiся на галiнах i займалiся сваймi шчабятлiвымi справамi ў шапках дрэваў, пабачыўшы цяперака, як расьце ўдоле надзiва малагаманлiвая людзкая грамада, шмыгнулi ў суседнiя лясы, або на стрэхi й клёны ў вёску. Пабудзённаму апранутая, босая, зь непакрытымi галовамi, хрысьцячыся на крыжы, асьцярожна ступаючы мiж густых, дзе-нi-дзе пазарастаўшых i зраўнаных зь зямлёю насыпаў могiлак, людзкая рака гусьцела й шчыльнай сьцяной тоўпiлiся ля сьвежае ямы.

Падцягнулася да варотаў могiлак ужо тая асноўная працэсiя. Затрымалi каня. Дамавiна лёкка й павольна гушкалася на мужчынскiх плячох, зблiжалася да новае ямы. Чалавек iз крыжам паволi ступаў наперадзе. Сьцяна людзей адчынiлася, каб даць мейсца, дамавiна гладкiм дном зраўнала гарбок пяску побач ямы, каб апошнi раз затрымацца на сонечнай паверхнi зямлi. Ёй да канца падарожжа засталося ня больш за тры метры адлегласьцi.

Зьнялi века труны, паклалi побач. Сонечныя праменьнi песьцяць цяплом чорнае адзеньне, пажаўцелыя рукi й твар нябожчыцы. Над тварам нахiляюцца родныя — дзеткi й старыя — блiзкiя й далейшыя, са стомленых грудзей вырываецца, перш прыдушаны, пасьля неўтаймаваны голасны плач i прамаўленьне. А супыненая рака народу, то пераступаючы з нагi на нагу, то выцягваючы шыi, каб лепш бачыць, найбольш вымоўная сваёй маўклiнёй. Апошнi раз малаток скончыў забiваць века дамавiны. На зручна падкладзеных вяроўках паволi апусьцiлася яна ўнiз, i на века паляцелi першыя жменi сыпкага жоўтага пяску.

Калi малы, лысы, старасьцю паморшчаны чалавек урачыстым i ўзьнёслым тонам голасна зацягнуў: «Упакой, Госпадзi, на векi вечныя душу рабы тваей Алены», тады iз сотняў грудзей паплыло роўнай мэлёдыяй i ўзбуйнела:

Ве-э-э-чная па-а-а-а-мя-а-аць, Ве-э-э-чная па-а-а-а-мя-а-аць, Ве-э-э-чная па-а-а-а-мя-а-аць!

I не было мiж гэтага натоўпу анi прадстаўнiка цывiльнае ўлады, каб на вечны супачын правесьцi ахвяру свайго грэшнага бяспраўя, анi царкоўнае, што кагадзе прамяняць манiлася свае духоўныя абавязкi на два пуды жыта. I людзi гэтыя, голавалосыя, басаногiя, у палатканых саматканых сукенках i сьвiтках, у сваёй сьцiплай прастаце былi ў гэны час, як рэдка калi, блiзка Бога. Няшчасным у няшчасьцi спагадлiвыя, адклалi яны на сяньня прылады працы, пасьпяшылi сюды, каб выявiць усяму сьвету, што яны — адна душа, адзiн маральна й духова здаровы арганiзм, аб якi вось ужо стагодзьдзямi плешчуцца й разьбiваюцца, каб разкласьцi й зьнявечыць, чужыя варожыя хвалi.

Доўга жыць будзе тое сонечнае панядзелкавае раньне ў памяцi Лiтоўцаў. Можа, у сваёй глуха-нямой дрымоце прыгадаюць калi аб гэтым дзьве пышныя сосны-каралевы, мо, жмурачыся з Гараватчынай адлегласьцi, памяне калi гэнае людзкое мора сiвастагоднi асiлак Архiп. А старэйшыя лiтоўскiя жыхары, пазiраючы на тыя сосны на могiльнiку, будуць казаць сваiм дзеткам:

— Вiдзiця вунь гэныя вялiкiя сосны на могiльнiку?

— Ага. Ну дык што?

— Дзiва, што яны такiя пекныя вырасьлi. У iхных-жа драўляных жылах i наша бярэменная гаротнiца Алена недзiка ўвасобiлася.

— Якая гэта Алена?

— Ды тая, што яе чужы азьвярэлы лясьнiк за ягады маладую й цяжарную зараньня на другi сьветы адправiў… Памiлуй яе, Госпадзi…

ЧАСТКА ДРУГАЯ

I

Так, як Гараватка была-б некамплектнаю бяз волата Архiпа, гэтак вёска Лiтоўцы была-б няпоўнаю без Васiлёвага бацькi, дзеда Якуба. Вядома-ж, ня мог Якуб раўнацца з дубам-волатам гадамi. Але дзед быў для Лiтоўцаў такiм самым завяршэньнем i прыкметай, як Архiп для Гараваткi.

Надта-ж каляровы й цяглавiты гэта быў чалавек. Колькi ён меў гадоў, нiхто напэўна ня ведаў. Хвалiўся, што прыгон добра памятаў, а падчас паўстаньня Калiноўскага паўстанцам памагаў. Пасьля-ж, калi зусiм у пер'е аброс, доўгiя гады ў «маскалёх» каратаў. «Вялiкi самадзержац» гэнымi часамi сваю ўжо растаўсьцелую матухну-iмпэрыю пашыраў i многiя якiя непакорныя народы ў тым працэсе пашырэньня праглынуць намагаўся. Косткай у горле яны «самадзержцы» заселi, дык, каб далей у iмпэратарскi страўнiк гэную костку папхнуць, i Якуба ў збройную талаку паклiкаў. Якуб, вядома-ж, ня вельмi-та наперад у гэным папiханьнi пяўся, але нейдзе ў гвалтоўнай мiтусьнi неасьцярожна сваю левую нагу куды ня трэба выткнуў, дык i адкусiлi яе аж па калена. Вярнуўся ў родную вёску ўжо старым i падношаным калекам. Пазнавата было жыцьцё будаваць, дык прылiп да аднэй зусiм яшчэ не ў гадох удавы, дый сына Васiля нажыў. Жонку гадоў дзесяць таму пахаваў.

— Сколька табе, дзядуля, гадоў будзiць? — пыталiся цi раз дзеткi.

Якуб дзеткамi ўсiх у вёсцы клiкаў, а з малечай надзвычайна гаманiць i забаўляцца любiў. Гаварылi некаторыя, што сам другое дзяцiнства перажываў.

На такое пытаньне дзед Якуб, бывала, памарудзiць з адказам, скубане сваю кароткую сiвенькую бародку, па-бацькоўску пагладзiць па галоўцы аднаго цi другога нямыцьку, зазiрне ў зацiкаўленыя вочы, дый кажа:

— А мне, дзетачкi мае, мусiць, ужо капы са дзьве, калi ня болей мiнула.

Калi хто старэйшы, вуха наставiўшы, збоку стаiць, Якуб падмiргне яму з хiтрай усьмешкай, быццам тлумачыць: «Ты-ж, братка, знай, што для дзетак хто старэйшы, таго болi шануюць».

Дзецi пачнуць лiчыць, тады колькi гэта будзе дзьве капы. Нярэдка Якуба на помач паклiчуць, самi такой праблемы не асiлiўшы, дык пачынаецца тады доўгая й пацешная гутарка.

Яшчэ ня так даўно — усяго цi пару год таму — як на тое лiха, раматус за дзедаву правую руку ўчапiўся. Мяркавалi, цi гэтым разам дзеду капцы будуць. Дзе там! Доўга-ткi крактаў i кешкаўся стары, нават нейкую поскудзь, што шаптуны яму нараiлi, ужываў, руку ёй аблеплiваў. Па нейкiм часе глядзяць людзi й веры сваiм вачам не даюць: раматус Якубаў як рукою зьняло. I ня дзiва, што казалi лiтоўскiя:

— Надта-ж жывучы наш кульгавы дзед Якуб, iкраз як той дуб Архiп. Нiякая трасца яго нi бярэць.

У тоне гаворкi вычувалася дзiцячае зьдзiўленьне й зусiм несхаваная пашана.

Хоць гэны раматус дзед Якуб здужаў, апошнiмi гадамi менш рухлiвым i актыўным стаўся. Радзей ад свайго падворку й малога кавалку зямлi, што яму па жонцы прыйшоўся, адлучаўся. Калi-нi-калi нямогласьць замiнала яму ўпарацца з такiмi простымi гаспадарскiмi работамi, як адрэзаць цi пашчапаць калоду дрэва, цi вядро вады ў хату з калодзезя прынесьцi. Шванкаваў i зрок. Як нi кажы, гады сваё робяць. Цяперака гэта ня тое, што раней бывала, калi руплiвага й павярткога аднаногага дзеда можна было й блiзка й далёка сустрэць: ён i на поле прыклыпае, i да суседа, i на гэты канец вёскi й на другi.

— Немач нейкая на мяне, дзеткi, каб яе макарэц спапялiў, напала, — крактаў цi раз дзед.

А надта-ж хацелася яму мiж людзёў быць. Любiлi яго ўсе, за залаты язык хвалiлi. Адно, спачувальна галовамi кiваючы, незнарок прыгадвалi, што часта дзед дзiваком прыкiдываўся. Калi пачне ён аб чым разказваць — паслухаць мiла. А колькi-ж за свой век зьведаў, пабачыў, перанёс! Колькi зь сiвой, для iншых недасяжнай, глыбiнi часу мудрасьцi чэрпаў. Меў аб чым апавядаць.

Асаблiва гарнулiся да яго дзеткi. Казкамi дзедавымi заслухаўшыся, яны аб сьвеце божым забывалiся, у Якубавым казачным жылi. Дый сам дзед, быццам тая жывая, усiм наяве хадзячая казка, быў. Абступяць яго, слухаюць, раты паразяўляўшы, яшчэ й яшчэ просяць. Меў Якубаў язык дар апавяданьня.

— За гэты мой язык-даўгун, каб яго макарэц, дык i ў маскалёх мне лiшкi пiрападалi. Яфрэйтара нi даслужыўся. А такоя-ж багацьцейка маладых гадоў чорту нямытаму аддаў, - усьмiхаючыся, жартаваў Якуб.

Першая й можа найважнейшая калiзiя мiж дзедам i польскай уладай адбылася падчас грамадаўскага руху. Быў ён тады надта рухавы й актыўны, ня з тых, што на цёплай печы бакi адлежвалi й плечы грэлi. Ня толькi што сам адзiн зь першых у Грамаду запiсаўся, але панамаўляў-пацягваў туды бальшыню мужчынаў зь вёскi. Iз жанчынамi куды цяжэй было.

«Вы, мужчыны, ужо там палiтыку рабiце, а наша дзела ля катлоў, гаршкоў ды сьвiней», — казалi жанкi. Давялося на iх рукой махануць.

Быў вялiкi народны ўздым, былi цiмалыя пляны. Ня толькi родную школу арганiзавалi й талакой будаваць ля бальшака блiзу чыгункi ўзялiся, але й iншым беларускае школьнiцтва на ногi ставiць памагалi. Плянаваўся гурток мастацкае самадзейнасьцi, раiлiся, як пачаць каапэратыўную краму.

Не пасьпелi як сьлед працу разгарнуць, як тутака iм камунiзм улады прышпiлiлi, ды коршыкамi на iх кiнулiся. За Якуба, як ваўкi за авечку, цi ня самага першага ўчапiлiся. Ня даў дзед спуску й добра-ткi тых чорных груганоў-палiцыянтаў, што завецца, да нiтачкi прабраў. Разам зь iншымi дзеда дзьве пары на «пастарунку палiцыi панствовай» трымалi — зьмянiць погляды языкамi й фiзычнай сiлай пераконвалi.

— Дзетачкi мае, — крактаў, вярнуўшыся, Якуб, — гэта-ж паганцы, каб iх макарэц спапялiў, пячонкi мне чаго нi адбiлi!

Разагналi паны Грамаду, зачынiлi лiтоўскую беларускую школу ў прыватнай хаце, пачаты сялянамi зруб пры дарозе «владза гмiнная» ўзялася дакончваць, дый у тых сьценах школьнага будынку цяпер сялянскiх дзеткаў «пальшчызнай» пачалi калечыць. Асеў дзед Якуб. Але ненадоўга. Пачалося тое, што лiтоўскiя назвалi «Якубавай самасеячнай вайной».

З гэнага шырокага сьвету, дзе Якуб ладны кусок сваёй маладосьцi стравiў, прынёс ён дзьве асноўныя здабычы: цёмнарудую люльку з доўгiм крывым цыбуком i навык дымiць зь яе ледзь не бесьперапынна. На тытунь, вядома-ж, не ставала ў дзеда грошаў. Узяўся ён гадаваць тытунь-самасейку. Тутака ўпоперак дарогi стануў дзяржаўны закон аб забароне прыватнае гадоўлi тытуню. Уся тытунёвая справа знаходзiлася ў руках «панствовай» манаполькi. Калi Якубу прыгадалi аб гэтым добразычлiвыя людзi, дзед станоўка матнуў галавою й адгукнуўся гэтак:

— Ды пашла яна к чорту, каб яе макарэц, тая засмарканая Польшч! Загадаiць яна мне што можна, а чаго не. Як я гэттака малым басанож бегаў, дык яе яшчэ й смуроду нi было.

Лiтоўскiх курцоў па пальцах рук аднаго чалавека можна было палiчыць. Мясцовая ўлада, гэта значыць пан солтыс Паўлоўскi ведаў, хто самасейку мог гадаваць i борзда шапнуў аб тым на чуткае вуха «адпаведных чыньнiкаў жандовых». Неўзабаве да дзеда Якуба завiтаў манапольны акцызьнiк i зусiм не пасяброўску пацiкавiўся, адкуль бярэ ён тытунь iз такiм самародным водарам.

— Самасейка, паночак, — прызнаўся зусiм сур'ёзна, ня мiргнуўшы павекам, Якуб.

— Сам гадуеш?

— Ды якоя там, паночку, гадуеш, — разьвёў рукамi дзед. — Таму-ж iна, каб яе макарэц, завецца самасейка, бо само сеiцца; я от два калiва знайшоў, дык адно канчаю курыць, а другоя вуньдзiка яшчэ расьцець. От паглядзi, паночак, сам, калi нi лянiсься.

Выцягнуў дзед зь кiшэнi свой тытунёвы капшук, разьвязаў раменны матузок, ды паднёс пад самы панскi нос.

— Фэ! — зморшчыўся нос, — якi смруд!

— Ну от-жа, паночак — сам, мусiць, ня курыш гэткага сьмярдзючага зельля, закончыў зусiм нахабна Якуб.

— А мне гэта другое калiва пакажаш? — пытаўся акцызьнiк.

— Чаму-ж не. Яй-Богу пакажу. Хадзi.

Завёў Якуб пана ў самы кут агароду, дзе мiж рэдкiх сланечнiкаў росла вышэй за пас пышнае калiва тытуню. Акцызьнiк агледзеў яго, пацiкавiўся, цi няма дзе тытуню навокал, напiсаў пратакол. Сказаў Якубу, што за тое, што сам прызнаўся, гэтым разам яму даруюць правiну. Папярэдзiў, што калi дзе знойдзе тытунь, якi «сам пасеiўся», дык мае яе вырваць i выкiнуць, або яму, акцызьнiку, перадаць. Выцягнуў з каранём тое калiва й забраў iз сабой, як «рэчавы довад».

Задаволены вяртаўся ў мястэчка ўраднiк, а ўсьлед яму рагатаў дзед Якуб. Ён асьцярожна расьхiнуў густыя калапнi й пралез у сярэдзiну, дзе любаваўся сваёй тытунёвай плянтацыяй. Смактаў дзед крывую люльку й пакеплiваў з Паляка.

— Каб мяне, каб яго макарэц, ды каторы такi паўшабэлак абхiтрыў, дык ня мне тады люлькай гэты божы сьвет капцiць.

Акцызьнiк заглядаў i наступнымi гадамi. Пранюхаў дзедавы хiтрыкi, вядома-ж, не без дапамогi солтыса Паўлоўскага, — накладаў на Якуба грашовыя кары, якiх той нiколi не плацiў. Прабавалi сьцягнуць.

— Прападзi ты, нячыстая! Дзе ў мяне тыя вашы злоты, каб на вас бiзгалоўя! Населiся, як тыя вошы на беднага мужыка, каб вас макарэц спалiў! — лаяўся дзед.

Крывая дзедава люлька рэдка калi спыняла дымiцца. Тытунь рос у яго ў шматлiкiх, рэдка ходжаных, мейсцах: у гародзе й на полi, на сваiм i на суседнiм, нават i ў лесе. Смуродзiў Якуб самасейкай i сьмяяўся:

— Нашлася мне тутака засмарканая Польшч нейкая! Ды я нi такiх вуньдзiка на чыстую вадзiцу выводзiў!

Калi-ж часам акцызьнiк занадта насядаў, калi палiцыя нацiскала, каб тыя штрафныя злоты спагнаць, тады дзед гарэзьлiвым прыдуркам прыкiдваўся. Назалялi доўга-ткi, ды нарэшце супакой далi. Пан солтыс Паўлоўскi — дарма, што раней «урадавым чыньнiкам» пра самасейку наказваў — цяперака, калi пабачыў, што «родакi» зь дзедам самасеячную вайну прагуляюць, ставiўся да Якуба з большаю пашанай i талерантнасьцю. А Якуб, набраўшы гарту й адвагi ў тэй самасеячнай вайне, цяпер i «бiнзiнку»-запальнiчку прыдбаў. Надакучыла-ж iз крэсiвам ужо поркацца, а запалкаў дзе набярэсься, калi за адны пачак трэба цэлае яйка аддаць. Дорага каштаваў на запальнiчку ад уладаў дазвол, таму Якуб iз запальнiчкай крыўся, пры людзях заўсёды агня прасiў. Чаго добрага, тыя ўлады «засмарканае Польшчы» — каб iх макарэц перакацiў — возьмуць ды адбяруць.

II

Было душна. На небе каб табе дзе хмарынка. Сонца хiлiлася ўжо з поўдня. Янук, сам ня вымяркаваўшы, чаго й навошта, некуды йшоў. Быў у стане поўнага атупеньня. Выкiнуты з будзённай рутыны-раўнавагi, жыў цяпер больш вобмацкам, чымся сьведама. Забойства маткi лясьнiком перакулiла Янукоў сьвет дагары нагамi. Вялiкая й балючая рана як сьлед не пачынала яшчэ гаiцца. Бацька, што сам, як адурманены, ледзь ногi валачыў, дазволiў хлопцу пабыць дома якi тыдзень цi болей. Тыя Лазоўскага хвасты нiдзе ня дзенуцца.

Янук мiнуў загуменьне й мецiў на Гараватку. Зрок ягоны затрымаўся на вялiкай пышнай шапцы волата Архiпа адно бегам i папоўз далей на суседнюю сасну, ледзь пахiлены вялiкi крыж. Нейдзе голасна крычэлi гусi; аж заходзячыся, заядла брахаў сабака.

Абыякавы да ўсяго, паглыблены ў свой, хаатычны цяпер, нутраны сьвет. Янук iшоў. Раптам схамянуўся, стануў, як укапаны, i ад зьдзiўленьня вылупiў вочы: абапёршыся плячмi аб дуб-волат, супакойна дымячы iз сваёй крывой люлькi, сядзеў дзед Якуб. Ужо каго як каго, а гэтага старога калекi малы Бахмач анiяк тут не спадзяваўся.

Дзедаў баразнаваты, але яшчэ румяны круглы твар, iз малым шнарам наўскасяк пад левым вокам, зьнiзу закончаны кароткай сiвенькай бародкай, выглядаў тут у Архiпавым цяньку крумяненькiм i куды маладзейшым, чымся ў хатнiм змроку. Дзедава працёртая шэрая сьвiтка была расшпiленая зьверху аж да паловы грудзей, а лысую галаву накрывала шырокая кепка з абгрызанай цэшкай. Мо якраз кепка найбольш спрычынiлася да таго, што дзед нагадваў стары сiвенькi чашчавiк. Якiм мiзэрным i малым быў ён у параўнаньнi з таўстым камлём дуба Архiпа. Правая нага была босая, а зь левага галоша выглядаў рудаваты, iз тупым зялезным канцом, кастыль.

Кара старога дуба была добра падгладжаная рукамi падлеткаў i моладзi, якiя тое толькi й рабiл, што старалiся ўзабрацца на старэчыя Архiпавы плечы. Рэдка каму ўдавалася. Камель быў зьнiзу надзвычайна таўсты й роўны. Мэтраў, можа, сем ад зямлi тырчэла, як кукса, Бог ведае калi й кiм адпiлаваная таўстая галiна.

Блакiтныя, прыплюшчаныя дзедавы вочы глядзелi дзесьцi ўдаль. Хлапец стаяў, мецячы, што рабiць.

— А я даўна ждаў цябе, сынку, — марудным роўным голасам сказаў дзед.

— Га? Ждаў? — як быццам спрасоньня сказаў Янук.

— Так, сынку, так, знаў, што прыдзiш.

— Як гэта знаў?

Янук i сам ня ведаў, што яго прывяло сюды. Як гэта дзед мог на яго тут чакаць? Цi-ж лёкка было ўзабрацца яму сюдзы з кастылём? Нешта было тут таямнiчага.

— Сядзь во каля мяне, пагаворым.

Янук сеў побач на камянi i ўтаропiўся ў сiнюю смуглавасьць дзедавых вачэй, якiя той жмурыў, калi праз густое лiсьце Архiпа трапляў на iх яскравы прамень сонца. Вочы здалiся Януку такiмi ласкавымi й спакойнымi, голас такiм лагодным, што ён адчуваў ад дзеда бацькаўскую цяплыню. Ведаў Бахмач дзеда ў розных станах: у маркоце й весялосьцi, асаблiва калi той апавядаў дзеткам усялякiя нябылiцы; ведаў яго ў гарэзьлiвасьцi й журбе, у злосьцi i ў ласцы.

— Ага, сынку, вiдзiў я сягоньнiка ўвосьнi нешта такоя, што пазвала мяне да Архiпа, — працягваў супакойна дзед. — I ведаў, што трэба зь некiм пагаварыць. А зь кiм-жа? Ажно гляжу — ты йдзеш. Дык я й здаўмеўся, што гэта нiхто другi й ня мог быць, толькi ты…

— Чаму-ж я?

— Не тарапiся. Усё сваiм часам.

Янук з ранейшага ведаў, што калi дзед не хацеў гутарыць, дык i спануканьнем яму нiхто языка не разьвяжа. Так i цяпер. Дзед адказаў не адразу. Ён паёрзаў левай рукой па вытаптанай вакол сябе зямлi, знайшоў галiнку, адламаў кароткi кавалачак, папоркаў у люльцы самасейку й зацягнуўся. Пусьцiўшы блакiтны дымок, прымружыў вочы й адкiнуў назад сiвабародую галаву.

— Як гэта слаўна прытулiцца да старога Архiпа й так во пасядзець. Ён-жа мне — цi ты гэта знаiш? — як брат родны. Мы зь iм так даўна — божачкi, як даўна! — знаiмся. Гэттака-ж я малы, як ты во цяперака, некалi бегаў i таксама, як вы, падшыванцы, пялiўся, — вочы на лоб — каб на самы чубок узабрацца. А ён, гэты Архiп, i тады паказваўся такi сама стары, як цяпер. Бог ведае сколька яму гадоў. Кажуць-жа людзi, што той вялiкi князь, што на Гараватцы тут некалi замак пабудаваў, дык ён яго сваёй рукой пасадзiў. Даўна гэта мусiла быць, ой даўна. А вiдзiш, якi пекны дуб вырас. Нi дарам-жа кажуць, што гэта на чужых прахах ён жывець… От як слаўна, што тады лiпавiцкаму пану нi далi яго зрэзаць, каб яго макарэц…

— А цi знаiш ты, дзетка, што дрэвы сваю гаворку маюць? Вазьмi Архiпа. Услухайся, як ён ветру адгукаецца, як лiсточкi ягоныя дрыжаць, як камель ягоны гамонiць. Эгэ, сынок, маiць ён сваю гаворку, маiць… Гэта-ж ён таксама, як i мы з табой. От што нямы толька. Каб гэта яму Бог голас даў, дык цi ты знаiш што ён мог-бы нам расказаць, га?

Янук паступова забываўся аб яўным i ўваходзiў у дзедаў таямнiчы сьвет. Першы раз ад часу трагэдыi ў сям'i думкi ягоныя накiравалiся на iншы шлях. Гэты скаржанелы, векам парэпаны чалавек, як упэўнены правадыр, паволi, загадкавымi шляхамi, вёў яго некуды ў невядомае.

— Даўно-даўненька, сынок, на гэтай зямельцы сам наш народ гаспадарыў. Нi было тут дарог тады такiх, як цяпер, чыгункi гэнай вунь нi было, адны вялiкiя лясы былi. У лясох зьвера ўсякага вялiкае багацьце было: i мядзьведзi, i рысi, ласёў вялiкiя сем'i, па рэках баброў стады, рыбаў плоймы, а ў дрэвах птушак поўна, ды нi такiх як цяпер, што драбяза самая. От быў у нашага народу свой адзiн гаспадар, i ўсе чысьценька людзi яго слухалi. Князем ён быў. Меў замак пекны й крэпкi, моцную дружыну азброеных людзей. А зваўся той князь Гаравiк. У гэтага Гаравiка ды былi тры сыны: вялiкiя, здаровыя, пекныя. Любiў князя народ за тое, што ён надта-ж добры быў. Ён зь людзей скуры нi лупiў, падаткаў вялiкiх нi браў, а толька вымагаў, каб кажны прылажыўся як трэба ў дружыну йсьцi цi дружыне запас усяго зрабiць. Бо, хоць князь i ня квапiўся на чужое, алi знаў, што з боку суседы ёсьцека, што на яго напасьцi могуць, каб зямлю й людзей забраць, народ у ярмо запрэгчы. Дык от князь Гаравiк найболi сваю дружыну мацаваў i ня меў мiласьцi да таго, хто нi хацеў памагчы цi, як трэба, дык зброю ў рукi ўзяць. А так сабе Гаравiк пазваляў людзям вольна жыць, на зьвера паляваць, рыбу лавiць, дабро ўсякае на зямлi сеiць. Адным словам, каждаму воля была.

Да сваiх-жа сыноў Гаравiк быў надта строгi. Ён каждага ваеннага рамясла навучаў, на паляваньнi з сабой браў ды на ваенныя гульнi. Думаў-жа, што, калi сам памрэць, дык яны будуць над народам гаспадарыць; трэба, значыцца, каб умелi разумна са сваiмi й чужымi жыць, а калi трэба, дык каб i за сваё ў баi адважна пастаялi.

Паплыла пра гаспадарства князя слава далёка й шырока, бо пры ўмелай гаспадарцы i народ багацеў i князю самому ўдастатак было. Поўна ў засеках было, ды золата i ўсякага багацьця ў скарбнiцы князёвай. Адным словам, чулi пра яго блiзка й далёка. Свае лiрнiкi й дудары пiялi пра яго й славiлi яго, чужыя-ж на край i людзей зь вялiкай прагавiтасьцяй глядзелi й мячы вайстрылi.

Надумалiся тады гэныя прагавiтыя чужнiкi на Гаравiкова гаспадарства напасьцi, багацьцi ўсе пазабiраць i людзей заняволiць. Сабралi такую вялiкую сiлу, што сьвет яшчэ такой ня вiдзiў, i на наш край паходам пашлi. А Гаравiковы ганцы, што па краёх стаялi, князю данесьлi, што вялiкая сiла чужых людзей на яго iдзець. Па ўсiм вялiкiм Гаравiковым гаспадарсьцьве зайгралi тады паходныя дуды й пачаў сплывацца да князя народ. А ён узяў усiх сваiх трох сыноў, вялiкiх i малых ваенных начальнiкаў, цэлую сваю дружыну ды пашоў тым на спатканьня.

Доўга яны йшлi, а калi iз ворагам спаткалiся, дык той ужо — каб яго макарэц спалiў! — глыбака ў нашу зямлю залез, народ забiваў, дабро палiў i рабаваў. Вялiкi, дзетка, сярдзiты й даўгi быў бой. Удужкi як схапiлiся, дык болi як тры пары старалiся адзiн аднаго пiрасiлiць. Галовы людзей як тыя снапы на таку пад цэпам клалiся, рэкi ад крывi пачырванелi. Сам князь Гаравiк i два ягоныя сыны — найстарэйшы й наймаладзейшы — надта-ж адважна бiлiся, а пры iх i народ цэлы. Яны от як гэты дуб Архiп саўсiм зь места нi сайшлi i ў крывi варожай былi чырвоныя. Толька сярэднi сын, калi прыйшла цяжкая варожая навала, дык ён струсiў i ходу з поля бою даў. Гэта нашым многа пашкодзiла, бо трэба было дзiрку залатаць, за гэнага князёвага сына, што ўцёк, грудзьмi пастаяць. Алi ўсяроўна ворага адбiлi, хоць вялiкая-ж надта сiла свайго народу лягла.

Як вярнуўся князь дамоў iз двумя сынамi ды дружынай i цэлым войскам, дык перш за ўсё Богу дзякаваў за тоя, што сiлу iм даў. А тады князь зрабiў вялiкая гуляньня. Усiх харобрых да сябе паклiкаў, нагароды каждаму даваў i цалаваўся з каждым, як з родным братам. Княжы замак ад таго народнага гуляньня, мусiць, сем дней i начэй гудзеў. Толька ўжо як узнагародзiў князь усiх харобрых i двух сыноў сваiх пiрад усiм народам, тады пазваў таго сярэдняга сына, што струсiў на полi бою, ды дамоў уцёк.

I от, сынок ты мой, прывялi зьвязанага гэтага труса Гаравiкова сына пiрад чало самога гаспадара. А ён сядзiць пры стале, ды ўся сьвiта ягоная, усе ў баi загартаваныя пасьля сьвежай пiрамогi. I кажа тады Гаравiк сыну:

— Выпрастайся, трус! Калi нi асьмелiўся ты, як вой, на полi бою ворагу ў вочы глянуць, дык чаго-ж тады баiсься глядзець у вочы сваiм людзям? Нiхто-ж цябе за гэта ня зьесьць.

Падняў той дзяцюк галаву, алi цяжка было яму глядзець у вочы бацьку ды воям харобрым, бо ўсiм вялiкую ганьбу ён прынёс, крыўду зрабiў, калi плячо ў плячо iзь iмi на полi бою нi пастаяў.

А князь тады яму кажыць:

— За тоя, што ты з поля бою ўцёк i другiх на нiбясьпеку выставiў, на вялiкую кару заслужыў. Ты сам гэта знаiш.

Сын апусьцiў галаву й дрыжэў ад страху.

— Гэтыя мне сыны, — сказаў князь i паказаў на двух, што сядзелi ля яго з правага й левага боку. — А ты ня сын! За цябе многа народу нашага лягло, бо сам ты, як крот, у дзiрку схаваўся дый цяпер ад страху дрыжыш. А цi-ж ня ведаў ты, што на гэтым сьвеця ня ўсё дабратой робiцца? Нiкаторыя дабраты ня цэняць i толька сiлу знаюць. Дык i мы так: каб жыць вольна, каб над намi чужак верху нi ўзяў, мусiм сiльнымi быць, а як трэба, дык i баранiцца.

Уся сьвiта ягоная, дый княгiня, што зь левага боку ля сына маладзейшага сядзела, дый служба навiт чула князёвы словы. Усе ждалi як гэта князь пакараiць труса-сына. Княгiня навiт сьлязу пусьцiла, бо ведала, што муж ейны вялiкi ў ласцы быў i надта-ж суровы ў караньнi.

А Гаравiк тады й кажа:

— Ты ёсьць маё роднае дзiця, маё цела й кроў. За тоя, што ты зрабiў, я цябе мушу караць галавой. Ты сам гэта знаiш. Алi Бог мне сьветкай нiхай будзiць, што я ў ласцы заўсягды быў болi шчодры, чымся ў караньнi. Дык i я для цябе такiм буду. Галавой цябе нi пакараю, а дам табе нагоду паправiцца. Дык от слухай: ты возьмiш людзей i ўсё, што трэба, i пойдзеш адгэтуль у той бок, дзе заходзiць сонца. Будзiш iсьцi тры днi й тры начы. Сярод лясоў там знойдзеш выгадная места, пабудуiш замак, зарганiзуiш дружыну й будзiш гаспадарыць над часьцяй народу, што табе прыдзялю. Зьбярэш i навучыш сваю дружыну, ажэнiсься й заложыш сваю гаспадарку.

Толька-ж помнi, што ад таго часу свайго гаспадарства будзiш баранiць сам, калi хто нападзець. Нiхто з нас табе на помач ня прыйдзiць так, як ты нi прыйшоў нам на помач на полi гэтага бою, ды ўцёк, як вялiкi трус, якога я цяпер мушу цурацца. А калi-ж на цябе нападуць, дык ты нi абаронiсься i ў баi ляжаш, дык будзiць тады твайму народу вялiкая гора. Гараваць ён будзiць пад чужымi, аж пакуль зь яго нi народзiцца новы адважны воiн, каторы чужых прагонiць ды людзям волю вернiць.

Так загадаў князь.

I от даў Гаравiк сыну таму людзей, што ў вайсковай штуцы добра зналiся, а таксама такiх, што будаваць умелi, даў конi i зброю, харчы, ды выслаў яго туды, дзе заходзiць сонца. Iшоў той сын трохi што нi бiзь пiрастанку тры днi й тры ночы, аж прыйшоў от сюды й задзержыўся тутака, дзе мы з табой на Гараватцы. Надумаўся тут замак свой будаваць.

Пагараваў ён тутака многа, пакуль замак збудавалi ды гаспадарку на парадак навёў. Можа гэта ад таго й пачалi людзi гэта места Гараваткай называць. Дык от гэты новы гаравацкi князь, як ужо збудаваў вялiкi й пекны замак, дружыну сваю выдрасiраваў i добра на ногi паставiў, тады нагледзiў сабе дзеўку, таксама са свайго народу, ды ажанiўся. Нiкаторыя дзiвiлiся, што ён так зрабiў. Трэба табе, сынку, ведаць, што тады князi толькi iз княжнамi жанiлiся, хоць i чужымi, а ён дык iз простай сваёй. Дзяўчынка, казалi, была, як малiна. А жанiўся ён iз сваёй, хоць i простай, таму, бо ўжо тады пазнаў мудрасьць жыцьця, а сама найболi дык тоя, што iз сваiм народам трэба быць, любiць яго трэба, за яго галавой пастаяць. Бо нiколi нi забыўся ён вялiкага сораму, што нажыў, калi з поля бою ўцёк. Пёк той сорам яго, як перац у гарляку. I думаў сабе гаравацкi князь, што, калi ўжо час прыйдзiць, дык ня толька тое паршывае кляймо зь сябе крывёй змыiць, але яшчэ пастараiцца й славу сабе вярнуць, каб i бацька агледзеўся. Ды бацька скора ўжо памёр. Два браты ягоныя гаспадарылi пасуседзтву, алi нiнадта каб яны дружна iз сабой жылi, нi гаворачы каб iзь iм.

От жанiўся, знацца, гаравацкi князь, надта-ж пекную дзяўчыну ўзяў. У сваiм замкавым дзядзiнцы разам iз новай улюбленай княгiняй дубок малады пасадзiў ды загадаў палiваць-даглядаць, каб вялiкi рос i пекны быў. Мы — кажыць — тут як гэты дубок расьцi будзем i нiхто нас зь места нi кранець. Гэты дубок i ёсьць от гэты самы Архiп.

Пачаў, адным словам, гаравацкi князь шчасьця пазнаваць. Думаў, што ацiхла ўжо, вайны праклятай ня будзiць. У яго навiт дружына добра выдрасiраваная была, гаспадарка на добры лад пашла. Калi-ж нiбясьпекi зьнiкуль нi было вiдаць, дык памякчэў гаравацкi князь, нi такiм пiльным стаў i, мусiць, трохi ваенная рамясло закiнуў.

А тыя, сынок, благiя ворагi, што iх раней бацька Гаравiк iз двумя сынамi разьбiў, дык яны за гэты час пакрапчэлi, у поўсьць абрасьлi, клыкi зноў iм павырасталi, як тым ваўком, ды давай тыя клыкi шчэрыць, глядзець, цi збоку дзе ўварваць кусок можна. Вiдзiлi-ж, што Гаравiк памёр, што сыны падзялiлiся й паслабелi, дык давай на гаравацкага князя напасьцi. I зноў сабралi сiлу людзей i сюды iз боем прышлi.

I от разьбiлi яны гаравацкага князя саўсiм. Нiхто зь ягоных братоў яму на помач нi пасьпяшыўся, бо бацька сказаў, што баранiцца сам маiць. Сам гаравацкi князь iз сваёй маладой княгiней як львы змагалiся. Яна яму зброю падавала. Калi-ж чужыя ў замак уварвалiся, дык князь жывым нi здаўся. Забiлi яго й пекную маладую княгiню ля таго самага маладога дуба. Замак тады зруйнавалi, дружыну гаравацкую на чатыры вятры разагналi, а народ у цяжкае ярмо запраглi i як над скацiнай пачалi зьдзеквацца.

Так сталася, сынок мой, што пасьля й тыя другiя два браты нi ўстаялi самi, як на iх напалi. Дык i прапала воля цэлага нашага народу. На памiн толькi руiны ад добрых гаспадарак асталiся, а народ у нiшчасьцi аж да сягоньнiшняга стогнiць. Толька чужыя паны мiняюцца, алi нiчуць людзям нi лягчэiць, а яшчэ горы робiцца. I поўзаюць перад чужымi нашыя, як тыя чэрвi, а яны з нашага поту, з нашага мазаля жывуць, нашу кроў смокчуць.

Толька от расказваюць, сынок, што тры начы ўвосенi, неяк пад Дзяды, у Гараватцы кажды год бываiць вялiкi бой. Князь гаравацкi з сваёй княгiней дый з дружынай стараiцца адбiцца ад ворагаў, а яны насядаюць. Нiкаторыя кажуць, што гэта ўсе чэрцi ўскапашылiся ды на нашага князя процьмай iдуць. Ён тады завець i завець сваiх братоў на помач, але нiхто нi прыходзiць памагаць чужнiкаў цi гэтых рагатых нячысьцiкаў-чарцей адбiваць. I кажуць яшчэ, што гэтак будзiць аж да таго часу, знацца, князь будзiць помачы клiкаць, аж пакуль наша зiмля зноў будзiць у руках сваiх людзей, — знацца, калi чужнiка прагонiм.

Дзед змоўк. Выцягнуў свой капшук iз самасейкай, выстукаў аб канец кастыля люльку, туга напакаваў яе тытунём, прыпалiў ды зноў загледзеўся ўдаль.

— А вы, дзеду, вiдзiлi гэнага гаравацкага князя ўвосень, калi той бой iдзець? — спытаў Янук.

— Вiдзiў я яго, сынку, дый чуў, як завець помачы. Алi нi знаю цяпер, сынок, наяву тоя было цi ўвосьнi. А гэта, што такая здань здаецца й што тутака замак быў i гэткi князь быў, дык гэта сама чысьцюсенькая праўда, каб я з гэтага места нi сышоў. Як ты, сынку, падрасьцеш, дык табе гэта саўсiм ясна станiць.

Янук яшчэ ўважней прыгледзеўся дзеду. Ён выглядаў нейкiм далёкiм i таямнiчым. Жыў цяперака, вiдаць, у сваiм, яму аднаму дасяжным сьвеце. Дзед гаварыў далей:

— Гэттака-ж недзiка ў гэтай зямельцы даўно спарахнелi косьцi гаравацкага князя й княгiнi. I от як я сяду, ды свае плечы да Архiпава камля прыпру, ды як прыслухаюся, так i чую, як ён аб гэтым мiнулым гамонiць, тужыць. Яму па згубленай славе маркотна. Па волi яму, сынок, маркотна. Ён-жа вуньдзiка пасьля вiсельнiкам стаўся. От на гэтым суку, што ты вiдзiш, адрэзаны ды як кукса тарчыць, дык нашых найлепшых людзей мужыкоў чужыя вешалi. Я-ж сам гэта помню. Малы тады быў, от такi як ты цяперака. Вiдзiў, як вешалi, як усiх нашых людзей зь Лiтоўцаў зганялi, на катаргу й на глум выправiлi…

— Калi гэта? — ажывiўся яшчэ больш зацiкаўлены Янук.

Дзед маўчаў. Мусiць, дух злавiць хацеў. Зрок ягоны блукаў дзесь гэт далёка, невядома дзе. Можа быў ён цяпер у тэй сiвой, аднаму яму вядомай, для нашага народу крывавай, мiнуўшчыне. Мо дзед стараўся яшчэ раз зазiрнуць туды, памяць адсьвяжыць, пазьбiраць у жмут кавалачкi-россыпы свае маладосьцi, ды мо й з таго згрувасьцiць лягэнду. Адылi гэта не была лягэнда. Дзед сам тое перажыў. Хоць яшчэ й не як узрослы, паўнапраўны сябра, што разам зь iншымi дзялiў цяжар-гора, але-ж як малы, кволы, на якiм усё цяжка адбiвалася, якому балела, якi чуўся бездапаможным. I цяпер вось усё для гэтага маладога дапытлiвага юнака, такога самага мо гаротнiка, як i дзед быў калiсьцi, трэба было сабраць, наверх вылажыць-пераказаць, каб добра прыняў, стравiў, каб з гэтага ў будучынi ўзыйшло й закрасавала нейкае плённае зярнятка.

Янук разглядаўся. Над Захаруковай бусьлянкай закружыў колькi раз i потым сеў на яе стары бусел. Нехта тарахцеў у полi панарадам з драбiнамi. На захадзе паказалася цёмная смуга.

— Паноў гэттака, сынок, была некалi чортава гiбель, як i цяперака. Толька-ж цяпер яны падрабнелi, а тады дык куды багацейшыя былi, каб iх макарэц спапялiў. Ды iх рэдка калi вiдзiў наш брат. Сядзелi недзiка ў гарадох цi за гранiцай, каб на iх пропасьць, пузы свае таўстыя гадавалi й гладзiлi, як тыя парсюкi кормныя. Дабро, што нашым мужыцкiм потам заробленае было, прагулiвалi, прапiвалi, на благiх дзевак распускалi. А маёнткамi iхнымi дык аканомы ўпраўлялi. А дзiля таго, каб мужыкоў у послуху пры рабскай працы дзiржаць, дык яны цiвуноў мелi.

Цiвун — гэта такi вырадак i нi дай Божа якi гультай, што сам рабiць ня хоча. Дык от стаiць над табой i вякаiць, бiзуна збоку дзяржыць i iм паганяiць. Ты тамака iз касой, iзь сярпом, iз сахой цi iз цэпам — потам залiваiсься, вочы наверх табе ад цяжкой работы лезуць — а гэта брыда вечна над табой, як той благi сярдзiты сабака ўсiроўна. Калi каму гэтыя цiвуны ўжо так доймуць, што чалавек ня ўсiлах трываць дый возьмiць агрызьнецца, дык як груганьнё нiнажорнае зьлятуцца ды так саб'юць, што дваццатаму закажаш, дух зь цябе вон. Ох бiлi-ж, сынок, ай-яй як бiлi!

У пана сабака большую цану меў, чым наш пан сярмяжнiк. Ганялi-варочалi намi горы, як скацiнай якой. Мужык сваёй зямлi ня меў, дык на пана мусiў пяць цi шэсьць дзён рабiць, а на сябе нi было калi. Дый сiлы тэй нi было, калi зь цябе ўсе духi вышматаюць. З таго малога куска зямлi, што пан у варэнду дасьць э, дык калi быў час яго абрабiць, дык яшчэ й цару й пану трэба падаткi плацiць. Дзяцюкоў-жа мужыцкiх сiлком у маскалi бралi. Прыедуць у сяло, забяруць дый пагоняць на край сьвету. Як адслужыць гадоў дваццаць пяць, дык глядзiш — маладым i здаровым пайшоў, - а старым i саўсiм зношаным вернiцца.

Я знаю сынок, бо сам служыў. А там-жа такiя нелюдзi — нi дай ты, Божа. Як у чым малым правiнiсься, дык так бiзунамi сьсякуць, што ня толькi зоры ўвiдзiш, алi, здаецца, жывым пад зямлю лез-бы. Гэта шчасьлiвы той, катораму нi пападзець. Ды такiх мала ёсьць. Мне папалося, сынок, от паглядзi.

Дзедаў голас дрыжэў. Нязграбнымi старэчымi пальцамi ён расшпiлiў сьвiтку ды сьцягнуў на шыю споднюю шэра-кужэльную кашулю.

— Зайдзi ззаду, паглядзi на плечы, сынок.

Янук устаў, зiрнуў на дзедавы плечы й жахнуўся. Скура ўся была ў шнарах-пiсягах. Яны крыжавалiся наўскасяк. Януку няцяжка было ўявiць, што замiж гэтых, цяпер загоеных, жаўтаватых рубцоў, былi некалi крывавыя барозны. Як-бы яму мову заняло, хлапец, нi слова не сказаўшы, iзноў сеў на камень.

— Казалi, сынок, мужыкi так: прыгон — дух зь цябе вон. Дый найгоры, што цар манiфэст зрабiў i кажыць: я вам, мужыкi, зямлю дам. У паноў працаваць нi будзiця. Ну i даў. А за тую зямлю дык трэба было вялiкую сiлу грошы плацiць. Дык i астаўся мужык у панскiм кiшанi. Гэта-ж проста зьдзек быў з нашага брата. Адным словам, да такой бяды давялi, што людзi ў адчай кiнулiся. I от тады паўстаньня пачалося. Усе, як усiроўна згаварыўшыся, надумалiся раз i наўсягды з гэтым пеклам скончыць…

— Гэта, дзядуля, што ў тысяча восiмсот шэсьдзiсят трэцiм годзе было?

— Яно, сынок, яно.

— Дык аб гэтым нас у школе вучылi. Тутака iм Калiноўскi вёў, - памог iзноў дзеду Янук.

— Так, сынку, гэта той самы. Толька-ж тады ня ўсе зналi, хто ў галаве быў, ажно пасьля, як яго павесiлi, дык народ дачуўся. А тады, як пачало ўсё як у катле кiпець, дык усе людзi па сваiх мястох i хто чым мага: хто касой, хто тапаром, хто цэпам, а каторы стрэльбу меў дык шчасьлiвым быў. Дык во гэдак i кiнулiся на паноў ды маскалёў. А калi войска й казакi прыйшлi iм на выручку, дык нашаму беднаму брату яшчэ патроiлася работы. Цяжкоя-ж гэта было змаганьня, сынок, ой цяжкоя. Наш брат нiабучаны быў, болi крыкам чым крэпкай рукой манiўся браць. А дзе-ж ты процi войска ўстоiш…

Сколька гэта народу, хаты курныя пакiдаўшы, пановы палацы iз дымам пускалi, у лясох гнязьдзiлiся, ад войска й казакаў хавалiся. Проста дзiва дзiўная. Здаецца, чалавек наш такi спакойны, Богу мiлы, працавiты. А ўжо так даелi, так дапяклi, што азьвярэў, на гэтых катаў як воўк iз клыкамi кiнуўся. Ды дзе ты там рады дасi. Маскалёў чортава гiбель панапаўзала, павярнуцца нi было дзе. Страхоцьцейка, сынку, што выраблялася. Знаю я ўсё гэта, бо во такi, як ты цяпер, быў i нашым людзям весьцi i ежу насiў. Мы малыя, дык да нас нi чапiлiся. От разгледзiм, дзе якоя войска, што яно робiць, i ды данясём сваiм, што па гэтых вялiкiх лясох крылiся. А дома толька самыя старэйшыя, калекi ды дзеткi малыя былi, а такiя, што сiлу ў руках мелi, дык усе ваяваць выйшлi.

Мусiць, цэлы год так было, а тады маскалi так прыдушылi, што нi было куды дзецца. Здавалiся. А ў тых мiласьцi нi было. Гэты вешацiль, што Мураўёў зваўся, дык страх што нарабiў: усю зямлю трупамi завалiў i крывёй залiў. Во тутака на гэтым Архiпавым суку было трох, што мужыкамi камандавалi i што iх ў лесе злавiлi дый павесiлi. Адзiн ужо старэйшы, што галавой быў, дык гэта наш вясковы мужык быў, Iван Карпук зваўся. Ягоную сям'ю на атап ды ў Сiбiр, жонку й двоя дзетак пагналi. Значыцца, гэтага Карпука й двух яшчэ, каторыя памагалi, прыгналi сюды пад Архiпа iзь зьвязанымi рукамi, тады сагналi ўсiх людзей, што толькi дзе жывоя было, каб усе прыглядалiся, дый павесiлi бедных. Нiхай Бог дасьць iм царства нябесная! — перахрысьцiўся дзед.

Памаўчалi.

— Ну й што далей? — спытаў Янук.

— Загадалi, каб нiхто iх нi чапаў. Яны, — кажуць — маюць гэттака на Архiпавым суку вiсець. Так гэта для постраху зрабiлi, каб людзi маскалёў помнiлi. А як-жа ты iх ня будзеш помнiць? Яны-ж у нашай i другiх вёсках стаялi й выраблялi што хацелi: п'янствавалi, дзевак маладых насiлавалi, над людзьмi зьдзеквалiся. Ой гора-ж вялiкая, нi дай ты Божа, на народ наш было прыйшло. Баялiся людзi ценю свайго, а многа каторыя то ў норы пазашывалiся й нi вылазiлi, або ў лясох глыбокiх.

От, значыцца, вiселi тыя тры паўстанцы тады цалюськую ноч i другi дзень. А вiдаць дык яны здалёку былi. Аж на другую ноч iх ня стала. Толька ранiцай агледзiлiся маскалi, што нехта пазабiраў iх i сук во гэты, надта таўсты, што цяперака як кукса тарчыць, адпiлаваў. Гэта ўжо многа часу пасьля дазналiся мы, хто зрабiў. А гэта былi вясковыя дзяцюкi, каторыя ў лесе крылiся. Дык забралi яны павешаных паўстанцаў уночы, завязьлi й закапалi ў леся, а з таго Архiпавага сука здаравенны крыж зрабiлi й над курганам паставiлi. Той курганок i цяперака ў леся ёсьць. Калi хочаш знаць, дык ён там на Выгар як iдзеш, пiрад узбалоткам. Знаiш, дзе гэта?

— Гэта блiзка ад сьцежкi?

— Нi так далёка направа.

— Я тамака нiдзе крыжа нi вiдзiў.

— Дык нiма цяпер, сынку. Крыж даўно згнiў i завалiўся, толька на магiле вялiкi плоскi камень ляжыць, i на iм напiсана, што гэта паўстанцы. От, калi паглядзi, дык, пэўня, знайдзiш.

— Трэба будзiць пашукаць, — сказаў Янук.

Смуга на захадзе многа пашырэла. Пякло. Часам чуваць быў далёкi глухi гром.

— Надыходзiць бура, дзядуля. Чуеш, як грымiць? — прыгадаў Янук.

— Чую, дзетка, чую. Нiхай даець Бог дажджу, зiмля даўна пiць просiць, кiваў дзед галавой i ўзноў узяўся набiваць люльку.

— Дык можа-б мы пад дом, дзеду, га?

— Нi тарапiся, сынок. Можа во яшчэ бокам пойдзiць.

Памаўчалi. Iзноў загрымела, гэтым разам блiжэй i галасьней. Заходнi кавалак захмаранага неба перашылi раз i другi разгалiненыя маланкi. Янук думкамi вярнуўся да таго, што распавядаў яму дзед. Як на дзiва, палякчэла на сэрцы. Вялiкае народнае гора, аб якiм гаварыў дзед, зьлiлося-зьмяшалася ў хлапцовым уяўленьнi зь ягоным прыватным горам, i гэтае першае як-бы паглынула-аблекчыла апошняе.

— I от вiдзiш, сынок, сколька крывi сваёй нi пралiвалi людзi, сколька нi папаявалi, пападужалiся, усiроўна рады нi далi. Ярмо, як было, гэтак i асталося. Прыгону нiма, нiкаторыя i нiблага са сваёй зямлi жывуць, ну алi бальшыня людзей, каторыя бiзьзямельныя, дык як гаравалi так i гаруюць, як рабiлi на паноў так i робюць цяперака. Нiчагуткi нi зьмянiлася. Усе найлепшыя землi пазабiралi, ты на iх працуй, а яны цябе горы за свайго сабаку маюць. Паткнiся куды, дык ён iз табой нi палiчыцца каторы. От як i тваю матку пакойнiцу… Гэта-ж такая залатая душа была: у яе i рукi да працы й галава на плячох. Каб-жа яе, а то й бабку ейную помню вуньдзiка. Алене гэта было жыць ды пажываць, дзетак гадаваць, а нi сырую зямлю парыць так рана…

Янука хтосьцi зноў цiснуў-душыў за горла. У вачох накацiлiся сьлёзы.

— Дык от табе гэты галадранец — каб яго зiмля наша сьвiтая нi насiла, адкуль ён узяўся! — за ягадзiну застрэлiў.

Янук ня вытрымаў. Сьлёзы зноў паплылi гарохам. Адхiнуўўся ад дзеда, каб скрыцца з плачам. Першыя хмары ўжо закрылi сонца а на захадзе кацiўся гром.

— Нi стыдайся, сынок, сьлёзаў, нi адварачвайся ад мяне, — сказаў дзед Якуб. — Плачу нiма чаго стыдацца. Гэта празь цябе ўсё наша гора плачыць. Як трэба, дык i паплакаць трэба. Толька от цэлы час каб нi плакаць, бо гэта нi памагаiць…

— Гэта ты, дзядуля, вялiкую праўду кажаш…

— А як-жа, сынку. Або вазьмi гэтага папа Абухава. Ну, гэта-ж ня поп, каб яго макарэц, а сатана. Каб табе мало было, а то свайго нi знаiць дзе дзяваць, а такую цэну закацiў — два пуды жыта. Тутака мала сказаць, што ён зрабiў не пахрысьцiянску, а на гэткага чалавека дык проста ну пятлi шкада. Але што яму нашы людзi. Ён-жа таксама маскаль, каб яго макарэц спалiў! Каб гэта свой, ды свайму спагадаў-бы, а гэты, дык паном i гэтым меншым гнiдам на руку йдзець. Смокчуць наш пот i кроў, сынок, ой як смокчуць!

Старэчымi сiняватымi пальцамi левай рукi дзед згроб жменю зямлi й паказаў яе Януку.

— Вiдзiш, сынок? Гэта-ж наша родная зямелька. Здаецца, от, каб яе пацiснуў добра, дык зь яе наша кроў i пот пацяклi-бы. Яна-ж наша кармiцелька. I калi ўзяць якоя хочаш права, асаднiкi, папы, ксяндзы, чыноўнiкi — дык гэта-ж усё чужыя п'яўкi. Яны з нас сокi п'юць i нам на ногi стануць нi даюць…

Янук глядзеў на выцягнутую дзедаву iз жменяй зямлi, i цяпер яму ўсё стала ясна. Паклiкаўшы на помач багатую жыцьцёвую навуку, дзед вельмi драматычна й умела вытлумачыў малому Бахмачу асноўную жыцьцёвую загадку, узьвёў яго на зусiм новую мяжу. Адно ў маладой юнаковай галаве нарадзiлася цяпер шмат новых пытаньняў.

— Чаму вы, дзеду, мне гэта ўсё расказваеце? Чаму мне, а нi каму другому?

Дзед адказаў не адразу. Перш за ўсё ягоная левая рука высыпала жменю набранае зямлi, тады ўзялася памагаць правай, каб iзноў дымiла ў люльцы самасейка. Хмары на небе буйнелi, шырокай дзяругай абклалi ўвесь заходнi небакрай, яшчэ ямчэй кацiлiся грымоты, далёка за Лiпавiчамi й Гацямi зiхацелi маланкi.

— Ты, сынок, цяперака вялiкая гора маiш. А гэткую цяжкую й балючую праўду дык толька той можа асягнуць, хто сам цяжка церпiць, хто вялiкi боль нясець у сэрцы. Ты-ж, сынок, дай Божа, каб на разумнага чалавека вырас. Цi-ж я, дзетка, ня вiджу, як ты стараiсься вучыцца? Я-ж нi сьляпы, хоць, можа, каторыя й думаюць, што я прыдурак якi. Алi-ж я вiджу. Дык от i мне ты на вока папаўся. Ты падрасьцеш, навучысься; можа, калi ў людзi пойдзiш. Дык тоя, што я табе расказаў, паможыць табе разабрацца ў жыцьцi: што, як i чаму. А калi разьбярэсься, сваю добрую галаву на плячох будзiш мець, дык тады будзiш знаць, што рабiць. Бо помнi, сынок, што доўга так быць, як цяперака во ёсьць, ня будзiць. Сьвет мяняецца. Ужо сколька я гэтых пiраменаў вiдзiў. I прыдзiць яшчэ, можа, такоя, што сьвет i ня сьнiў нiколi. Будуць яшчэ вялiкiя пiрамены, ой вялiкiя. Тады можа й тоя, што я табе расказаў, прыпомнiш.

Дзед змоўк. У вачох Янука зрабiўся ён такiм самым таямнiчым, як i спачатку, калi пачынаў зь iм гаманiць. Колькi-ж ён даў-бы, каб мог зазiрнуць у дзедаву галаву й вымяркаваць, што ён думае, чаго яшчэ ня выказаў, а для сябе затрымаў.

— Ну дык, можа, сынку, пойдзiм тады, каб на нас бура тутака нi навалiлася. Дай мне, сынку, руку, устаць памажы.

Iшлi паволi. Дзед часта паглядаў уверх на захад ды ўголас дзякаваў Богу, што сабраўся прагную зямлю папаiць. Побач моўчкi йшоў Янук. Ён думкамi ўсё перабягаў, мерыў тыя загадкавыя шляхi-дарожкi, якiя адкрыў сяньня перад iм гэты закарчанелы стары. Больш не турбаваў дзеда роспытамi. Спадзяваўся, што да гэтага будзе яшчэ нагода.

У той час, калi вецер наважыўся скалатнуць i старую шапку волата Архiпа й пазакасiць чубы каторым лiтоўскiм стрэхам, ня ведаў дзед Якуб, на якую ўрадлiвую й плённую ў будучынi глебу кiнуў ён сваё зерне. I не здагадваўся, асьцярожна ступаючы побач дзеда, юнак, якi вялiзны скарб атрымаў ён у спадчыну ад гэтага старога гаротнiка.

III

Бог ведае, калi ўцёрся ў Лiтоўцах такi звычай, што бытаваў шырака на нашай Бацькаўшчыне. Прыйдзе, бывала, Васiль да Сьцяпана ў якi будзённы дзень за патрэбай: пазычыць чаго цi што выпрасiць. Прывiтаюцца, гутарку аб гаспадарскiх справах завядуць. Калi Васiлю й Сьцяпану нiякая праца ня рупiць, дык i гутарка тады бывае павольная, разважная, iз раскошнымi перапынкамi, каб-жа гамонячы, думкi да посьпеху не спанукаць. Калi-ж час бывае гарачы — жнiво, касавiца, цi яшчэ што — дык гаспадар адразу здагадаецца, што вiзытар недарма ходзiць. Ды ўсяроўна, анi Васiль адразу ня выкажа свае патрэбы, анi Сьцяпан ня будзе прынагляць яго да гэтага. Ужо няхай там зерне з каласоў сыплецца цi мурог перасыхае, а пагаварыць-жа трэба, чалавека гнаць ня будзеш. Адно, у гэнай гамонцы Сьцяпан намагаецца адгадаць, цi ў Васiля патрэба малая, цi вялiкая. Прыкметай можа быць Васiлёў саладжавы голас, лiсьлiвая ўсьмешка й шмат iншага.

Калi Сьцяпан мяркуе, што даволi ўжо часу зглумiлi й трэба канчаць, тады, зручны падабраўшы момант, скажа Васiлю гэтак:

— Сам-жа, пэўня, нi так сабе ходзiш?

Васiль з паўслова зразумее, што гэта сыгнал, каб выявiў мэту свае вiзыты. Зноў-ткi ня скажа адразу, што «хачу тоя й гэна», а кружной дарогай пачне, перш выявiўшы дэталёва прычыны, чаму «тоя й гэна» хоча, дый прыабяцае, калi аддасьць цi iншым чынам адплацiць. Адно ў выпадку надта наглае патрэбы гэткiя нормы захаваньня й гаворкi не трымалi.

Людзi лiтоўскiя ведалi аж занадта добра, што «нi ў вадзiн дзень Бог сьвет сатварыў» i што «нiкога зь языком нi падгонiш». Тое, што чалавек патрабуе час, каб выказацца, памяркаваць, якiмi весткамi падзялiцца, было да такое ступенi нармалёвым, як дзённае сьвятло цi ночная цемень.

Выняткам у Лiтоўцах, што часта не трымаўся прынятых нормаў быў сам «дзiравы шляхцiц, пан солтыс» Паўлоўскi. Ужо калi, бывала, iдзе Паўлоўскi па вясковай гразкай цi сухой вулiцы, дык адразу вiдаць, што гэта, скажам, ня нейкi стары карцёжнiк Сымон Пятух, а сам нозьбiт улады «паньства польскага».

Пан Паўлоўскi — гэта аўтарытэт, якi любому чалавеку бачна ў высока паднятай i накрытай фанабэрыста-зухаватым капялюшам цёмнарусай галаве, борздым кроку, у кароткiм, адрывiстым i аўтарытэтным голасе пры вiтаньнi сустрэчных, а найбольш, дык у добра-ткi абшмулянай скуранай торбе пад пахай. Ня тое, каб Паўлоўскi наўмысна фарсiў сваiм аўтарытэтам там, дзе непатрэбна. Калi ўжо пра франтаўство гаворыцца, дык тут пан солтыс, рачэй, меў-бы наўвеце сваё дзiрава-шляхоцкае паходжаньне.

— Што гэта такоя важная ён носiць у гэнай сумцы? Пару сьвiсткоў калi людзям раздаць, дык сумка яму яшчэ трэба, — сьмяялiся лiтоўскiя.

Калi дзе нават людзi на полi цi ў гародзе працай занятыя, а пан солтыс iм «памажы Божа» скажа, дык тыя, каму гавора, па ягоным голасе й манеры адчуюць, што гэта ён больш з ласкi, чым з дабрасуседзкага зычлiвага абавязку робiць. Такi ўжо зь дзiравага шляхцiца быў начэльнiк, што ён гэты свой уладна-аўтарытэтны голас лiчыў неабходным заўсёды перад вясковымi дэманстраваць, каб ведалi, што ён «ня хрэн сабачы» й ня кожнаму панiбрат.

Гэтак вось завiтаў пан солтыс у Пракопаў двор у сераду вечарам, два днi пасьля паховiнаў Алены. Пракоп пры карыце паiў Чарнулю, ды мерыў вокам даёнку, што вiсела на паркане.

Кiнуў Паўлоўскi кароткi «добры вечар» i аб нечым, для прылiку, забубнеў пад носам. Пракоп не адказаў на прывiтаньне й глядзеў на солтыса недарэчнымi вачамi. Думкi ягоныя былi ў iншым баку. Было аб чым думаць. Гаспадарка цяпер уся на ягоных плячох. Прабаваў Мiколу да печы прывучыць, каб хоць якую капусту цi крупы зварыў, сьвiньню й парася дагледзiў. Слабая зь яго помач, дый здароўе ня тое, каб матку заступiць. Памагала Кацярынiна Надзя — то яна ў печы выпалiць, то карову падоiць, то што iншае. Але-ж помач гэта была прынагодная. Так i неразьвязаным было пытаньне: як жыць-быць, што рабiць?

Цяпер перад Пракопам стаяў чалавек. Нешта нутранае адпiхала яго ад гэтага «дзiравага шляхцiца». У памяцi добра засвоiлася нялюбая постаць iз зухаватым капялюшом, фанабэрыста паднятай галавой. Гэта той, што памагаў тым асноўным прагавiтым прыгнятальнiкам скубсьцi такiх, як ён, Пракоп; гэта шчупальца таго вялiкага паразiта, што ўпiўся ў тваё цела й душу — смокча, ратунку няма. Апэтыт паразiта расьце, а вось гэты малы смактунок — адно калi-б паразiт загадаў яму — пачне ўпiвацца ў новы кавалак акрываўленае мякацi, каб самому на тых соках узбуйнець дый уверх, у галоўны арганiзм гаспадара-паразiта, пажыву перадаць.

Калi глядзеў цяпер Пракоп, пры карыце стоячы, на гэтага атлусьцелага й самазадаволенага шляхцiца, у ягоным уяўленьнi побач пана солтыса вырасьлi два чалавекi ў чорным. На iх зiхацелi гузiкi, а шапкi аздобленыя былi каранаванымi птушкамi. Нейдзе поблiзу iх мiтусiўся руды камлюкаваты забойца, пры iм шчэрыў зубы вялiкi ваўчар. Прыплыла ды з новай сiлай разбушавалася ў сялянскiх грудзёх ледзь стрыманая злосьць, пацякла зусiм сьвежая рана.

А той гаварыў:

— Палiцыя загадала, каб ты на пастарунак прыйшоў?

Дык вось яно што. Гэныя людзi ў чорным, iзь дзярлiвымi птушкамi на шапках, клiкалi яго да сябе, каб пазьдзеквацца.

— Скажы, што нi прыду.

Пракопаў голас быў шорсткi й цьвярды.

— Сьцягнеш ты бяду на сваю галаву, Пракоп. Я табе раю…

Пракоп ня даў пану солтысу скончыць.

— Ты мне раiш! Хто цiбя просiць? Ня друг ты мне, ты цюцька iхны! Ты во брэшаш, як табе загадаюць. З майго двара iздзi! Зараз! Пiрадаў i добра. Iдзi, кажу!

Апошняе было сказана такiм загадна-валадарным голасам, што фанабэрысты пан солтыс ажно зьдзiвiўся. Патупаў на мейсцы, манiўся яшчэ раз рот разiнуць, але, сустрэўшыся з Пракопавым зрокам, завярнуўся й пайшоў. Нават не засьвiстаў, выходзячы з двара, як звычайна звычку меў.

Ужо прыцемкам забегся Пракоп да швагры й перадаў яму навiну.

— Дурны будзiш, калi пойдзiш. Каб iх зямля нi насiла! Жонку забiлi й яшчэ чалавека цягаць хочуць, каб сабакi трыбухi вашы цягалi!

На другi дзень надвечар пасьля солтысавай вiзыты аж заходзiлiся ад залiвiстага брэху ўсе лiтоўскiя сабакi. Як змовiўшыся, гулкiм лямантам праводзiлi яны Мэндлiка й Вадзiмскага да Пракопавай хаты. «Шамуль-шамуль», усьлед прычiкiльгала Кмiтава Аўдоля, а непадалёк ззаду, каб не застацца Пiлiпава Аксеня. Калi палiцыя ўвайшла ў двор, на вулiцы было ўжо колькi жанок i дзяцей. Мужчыны, абуджаныя агульнай цiкавасьцю, усё яшчэ цёрлiся ля сваiх двароў, рэдка каторыя памкнулiся ў Бахмачоў бок.

Нельга сказаць, каб палiцыя была навiной у вёсцы. Найбольш старога Бурака аблюбавалi, каб пацягнуць яго за язык i паспрабаваць што пра сына Сабакевiча выпытаць; iншым разам прыяжджалi колеры комiнаў аглядаць i пах прыбiральняў нюхаць. Калi колер i пах панскiм насом ды вачом даспадобы не прыходзiлi, рады карныя пратаколы пiсалi, каб пасьля можна было iзь сялянскiх пустых кiшэняў «злотыя» вывуджваць.

Пракоп быў у гумне й выграбаў з-пад паветкi леташнюю цьвiлую салому. Разаслаў рэзьгiнi, клаў на iх падгнiлую салому, каб у хлеў на подсьцiлку занесьцi. Ён пачуў, як у вёсцы залiвалiся брэхам сабакi, абапёр аб шуло варот граблi й зiрнуў у бок вулiцы. Ля прысадаў мiльганулi на ровэрах дзьве апранутыя ў чорнае фiгуры. Бахмачу ня трэба было падказваць, хто гэта й да каго прыехаў.

Стаяў задуманы. Вiдаць, не адчэпяцца ад яго. Чаго-ж яны хочуць? Прыгадалiся ўчорашнiя швагравы словы: «каб сабакi трыбухi вашы цягалi…» От ня могуць-жа пакiнуць у супакоi чалавека, наўмысьля калупаюць сьвежую рану.

Бахмач туга зьвязаў гужом у рэзьгiнях цьвiлую салому, закiнуў на плечы. Калi выйшаў з гумна, насустрач яму бег Янук.

— Тата, палiцыя!

— Вiджу, нi сьляпы-ж я.

Мэндлiк i Вадзiмскi былi ў панадворку, глядзелi ў гумно, адкуль наблiжаўся Пракоп. Ён паволi ўвайшоў праз адчыненыя Януком рыпучыя вароты ў двор, паставiў сваю ношу ля варот, што ў хлеў, i падыйшоў да вiзытароў.

— Чаго гэта, паночкi, ад мяне хочаце?

— Табе пан солтыс Паўлоўскi наказваў, каб да нас на пастарунак зьявiўся? спытаў шурпатым голасам Мэндлiк.

— Быў тут учора.

— А чаму-ж ня прыйшоў?

— Нiма часу па вашых пастарунках цягацца. Той бандзiт жонку маю забiў, дык чаму яго нi цягаеце? Чаго вы да мяне прылiплi, як смала якая? Што вам трэба?

Вадзiмскага твар успыхнуў чырваньню, i ён нешта памкнуўся сказаць, але Мэндлiк яго стрымаў, гаворачы:

— Чакай. Можна ўсё гэта палагодзiць халоднакроўна.

I тады да Пракопа:

— Пане Бахмач, мы хочам, каб вы разумелi, што мы вас ня зьбiраемся крыўдзiць. Мы хочам толькi сьпiсаць акт, як i што сталася. Пан Бжончэк нам заявiў, што вы на яго кiнулiся, i што ён у самаабароне ўхапiўся за зброю…

— Каб яму так лёкка на тым сьвеця было, як ён праўду кажыць, вылюдак!

— Лаяцца ня трэба. Вы раскажыце нам, як было, мы запiшам, вы падпiшаце й квiта будзе. Калi са свайго боку вы захочаце аскаржыць пана Бжончка й падаць на суд, дык гэта ваша права. Хоць я не бачу прычыны. Вы адмовiлiся паказаць талон на ягады, бо вы ня мелi, дык ён мусiў прыцягнуць вас да адказнасьцi. Але-ж я ня думаю, што ён мусiў забiваць. За гэта вы маеце права яго цягнуць на суд.

— Суды вашы, — махнуў Пракоп рукой, — астатнюю кароўку збудзiш i голы-босы пойдзiш, пакуль праўды ў вас даб'есься. Знаю я суды вашы.

— Бяры, Адась, пiшы, — загадаў Мэндлiк Вадзiмскаму. — Дзе тут прысесьцi? спытаў ён Пракопа, а той кiўнуў галавой на лаўку, што ля паркану. За брамай на вулiцы стаялi жанкi й колькi дзяцей ды прыслухоўвалiся, што гаварылi ў панадворку.

Вадзiмскi сеў на лаўку, выцягнуў з рудой торбы паперу й самапiску, паставiў на фармуляры дату й чакаў.

Мэндлiк пачаў выпытвацца Пракопа ад прозьвiшча й iмя, а пасьля прыйшоў да галоўнага: як усё адбывалася. Пракоп расказваў не без хваляваньня. Ужо, мусiць, соты раз перажываў тую страшную сцэну ў лесе. Скрыпнулi ў сянёх дзьверы, зьявiўся побач Пракопа й стаяў моўчкi швагра. Пасьмялелi й абкружылi палiцыю жанкi, у тым лiку й Кацярына з Надзеяй.

Пракоп расказваў пра само забойства даволi абшырна, а Вадзiмскi запiсаў усяго тры сказы. У Бахмача нарадзiлася падозра, што ён мог што перакруцiць. Калi Мэндлiк запрапанаваў падпiсаць Пракопу акт, селянiн узяў яго дрыжачай рукой. У вачох мiтусiлiся лiтары. Ужо зьмяркалася.

— Янучок, прачытай ты, што яны тут напiсалi, — папрасiў Янука.

З напiсанага Вадзiмскiм вынiкала, што Пракоп з Аленай зьбiралi ў «панствовым лесе» ў нядзелю малiны. Калi лясьнiк Бжончэк, сустрэўшы iх, запатрабаваў талон, Бахмачы ня мелi чаго паказаць. Згодна Пракопа, Бжончэк загадаў здаць ягады й калi замарудзiлi, хапiўся за зброю. У гэны час заступiлася за Пракопа Алена, i лясьнiк стрэлiў, забiваючы яе на сьмерць.

Пракоп узяў напiсанае Вадзiмскiм, памарудзiў крыху ды дрыжачай рукой падпiсаў. Мэндлiк яшчэ раз запэўнiў, што калi Пракоп наважыўся-б падаваць справу забойства жонкi ў суд, можа, зьявiцца да iх.

Палiцыянты паехалi, праводжаныя галасьлiвым брэхам сабак.

IV

Надта-ж высака хадзiла цяпер над Лiтоўцамi летняе сонца. Здавалася, што намагалася зазiрнуць у кожны агарод, што ў засенi прысадаў, абгледзець з усiх бакоў гарбатыя й простыя саламяныя стрэхi, палiчыць колькi на каторай сабачых грыбоў вырасла, на iншых — зялёны мох падсушыць.

Касавiца даўно скончылася. Каласiлася, налiвалася й сьпела жыта. Вясковы каваль Андрэй, смокчучы празь вiшнёвы муштук кручаную папяроску, пацеў пры гарне: аднаму аднавiць-навастрыць серп трэба, iншаму яшчэ што. Пад саламянымi стрэхамi прыцiхла ўжо гамонка пра Бахмачоў i панскiя ўлады, што гэтым разам з прычыны замардаваньня Алены так доўга ўва ўсiх на воку былi. Кожны ад усходу да захаду сонца працаваў цi то ўдома, цi ў вакольных паноў i асаднiкаў. Рупiлiся лiтоўскiя сяляне, каб упару за кажную новую летнюю работу ўзяцца, каб не перасохла, не абсыпалася. А пагода як на замову трымалася. Не агледзелiся, як i жыта дасьпела.

Зажыналi найперш тыя, у каго збожжа на пяскох было. У хвасьце Пракопавай нiвы побач iз Бахмачом стаялi Кацярына й Надзя. Перахрысьцiлiся. Кацярына колькi разоў махнула сярпом. Рэдкiя чэзлыя сьцёблы рассыпалiся мiж спрацаваных жаночых пальцаў.

— Тутака надта ня ўжнеш, — уздыхнуў Пракоп, кiнуўшы вокам на неўрадлiвую пяшчаную нiву, а пасьля на блiзкiя могiлкi. Думкамi быў ён там. Рука, што зажынала кожны год, супачыўшы на грудзёх, нiколi больш не падыме сярпа.

Кацярына згарусьцiла першы снапок, адклала набок. Вечарам стане ён пад абразамi на покуцi Пракопавай хаты. Два пасмы жыта накрыж паклала на йржышчы, а на iх — прынесены з хаты кавалак хлеба й солi.

— Ну й памагай, Божа! — сказалi жняцы.

Сярпы ўзялiся зьбiраць рэдкiя сьцёблы, якiя прагавiта хапалi левыя рукi. Даволi-ткi многа трэба было жаць, каб на сноп сабраць.

— Тутака надта ня ўжнеш, — бурчэў iзноў Бахмач. Прыгадаў усе даўгi, што сплачваць трэба. У ягоным уяўленьнi зноў пустэчаю сьвяцiлася ля Каляд засекi, а ён — iзь мяхом, як i раней, — у пазыкi.

Вечарам таго самага дня сказаў Пракоп Мiколу ў дварэ:

— Ты канчай тут работу, а я зьбегаю ў пуню ахапак мурагу кабыле прынесьцi, а то зямлю цэлы дзень грызець.

Зайшоўшы ў пуню, старанна павыграбаў драбнейшы мурог ля памостаў, узяў з застаронку й натаптаў поўны кош. Павесiў граблi на шуло, ды стаяў у расчыненых варотах, прыглядаючыся, што дзе робiцца ў вёсцы.

Бахмачова пуня стаяла воддаль ад хаты й вышэй за дно лiтоўскай лагчыны, дык адгэтуль добра бачныя былi лiтоўскiя хаты ў далечы. У двары солтыса Паўлоўскага, якога гаспадарка была ад Пракопавай за чатыры хаты, сам «дзiравы шляхцiц» гаварыў зь нейкiм мужчынам. Бойкiм голасам, размахваючы рукамi, нешта даводзiў таму чалавеку, якога Бахмач здалёк ня мог распазнаць. Наставiў вуха, каб ухапiць якое слова, але дарэмна. Шматлiкiмi галасамi перашкаджала вясковая курыная сям'я, на цэлыя свае зяпы расхадзiлiся нечага лекаравы гусi, адзывалiся па дварох каровы да сваiх цялятаў, рыпелi асьверы, гаманiлi многа дзе пагаспадарлiваму людзкiя галасы.

Далёка ляцела рэха гэтага вячаровага жыцьця. Бахмач мяркаваў, што заўтрашнi дзень народзiцца ня менш прыгожым, чым сяньняшнi, што ўжо пагасаў. Пракопаў нос насалоджваўся водарам сьвежага мурагу, зёлак. I тады з пунi да Бахмачовых вушэй прыляцелi зусiм дагэтуль нячутыя гукi: шарахцела сена, быццам нехта поўз-карабкаўся па кладнi. Здавалася, што гэты шорах набiраў сiлы й сьмеласьцi ды наблiжаўся да краю.

Пракоп адвярнуўся, зьдзiўлены несамавiтасьцю яшчэ ня ведаў чаго, як тут пару крокаў ад яго ссунуўся з кладнi Косьцiк Сабакевiч. Бахмачовы вочы шырака расчынiлiся ад зьдзiўленьня й разглядалi гэтага няпрошанага госьця. Даўно ня бачыў яго Пракоп. На лобе спасьцярог шыракаваты шнар, якога, здаецца, раней там не было. Дзяцюк памажнеў, падрос.

— Ты што ў маёй пунi робiш? — спытаў суха Пракоп.

Косьцiк не адразу адказаў. Ён абтрасаў дробнае сена, што панавылазiла ў даўно нястрыжаныя валасы, у падношаную шэрую сьвiтку дый такога-ж колеру порткi. Кашуля была шырока расшпiленая.

— А што, ты думаiш, я тут раблю? — адказаў iз задзёрам i выклiкам дзяцюк. — Спаў во…

Ён цёр вочы, запраўды выглядаў заспаны. Шырака, лянiва пазяхаў, выставiўшы на паказ два роўныя шэрагi рудых зубоў. Бахмача зьдзiвiла ня толькi Косьцiкава «ты», але перадусiм ягонае захаваньне. Быццам ён быў тут гаспадар, а Пракоп нямiлы госьць. Раней-жа, калi малы быў, таксама ветлiвасьцю не грашыў, адылi старэйшым заўсёды даваў «дзядзя».

— Я нi хачу, каб ты ў маей пунi начаваў цi дняваў, от што… Яшчэ, нi дай Божа, палiцыя пранюхаiць. I так ад гадаўя адчапiцца нi магу…

— Аб гэтым-жа й хачу табе сказаць, — падхапiў Сабакевiч, цярэбячы калматыя валасы. — Яны-ж мне нi даюць спакойствiя. Дык мы — ну як гэта сказаць? — цяпер у ваднэй лодцы, прама друзья будзiм. Панiмаiш?

Забурлiла Пракопава нутро. Нахабны панiбрацкi тон, тое непашанотнае «ты», ды гэта «адна лодка», а насамбольш зухвала-зухаватая поза добра-ткi дасалiлi Пракопу.

— Сабаку ты друг, а ня мне! — падняў Пракоп голас. — Выбiрайся з майго гумна, каб тут твайго й смуроду нi было, а то…

— А то што, дзядзька, зробiш? Ну скажы што, га? Пойдзiш у палiцыю? Данясеш тым самым катам, што тваю Алену са сьвета зьвялi?

Пракопа як быццам хто варам аблiў. Ён дрыжэў. Гэты нахабны дзяцюк пекануў у самае кволае. Дый працягваў:

— Iж i дурны ты чалавек, Пракоп. Табе-б з намi цяпер дзiржацца, а ты мне дэфэнзывай грозiш! Цьфу!

Зьедлiвая ўсьмешка на заспаным твары зьдзеквалася з Бахмача, выклiкала на бой. А той плявок дык ужо й мерку перабраў. Бахмач зрабiў крок наперад.

— Ухадзi вон адсюль, сабака ты! Чаго цябе нячыстая на маю галаву прыгнала? Вон кажу! — сыкнуў злосна Пракоп, мерачыся на Косьцiка, каб схапiць яго рукамi загрудкi.

У гэты момант Косьцiк сунуў правую руку ў кiшэню портак i вомiг выцягнуў адтуль вялiкi складанчык. Пстрыкнула ў спрактыкаванай руцэ й выпрасталася зiхатлiвае лязо. Косьцiкавы вочы зрабiлiся цяпер злоснымi. Дзяцюк, як пантэра, гатоў быў скочыць на Пракопа. Бахмач, зьбянтэжаны такiм манэўрам Сабакевiча, застыў на мейсцы, сочачы нож.

— Нi скачы, Бахмач! — грозна сьцiшыўшы голас, цадзiў праз зубы Сабакевiч. — Нi прынуждай мяне нож упатрабiць, бо яй-богу нi шучу.

А тады яшчэ больш пагрозьлiва й шматзначна:

— Ты яшчо паскачаш у мяне як мiленькi, як нашыя прыдуць!

Кроў хлынула ў Пракопаву галаву. Вялiкая злосьць пры фiзычнай немачы зьбянтэжыла яго канчаткова.

— Я пайду, а ты… выбiрайся з пунi, — сказаў больш лагодна, падымаючы лёккi кош iзь сенам на правае плячо.

Не прыгадваў, як вытрас у ясьлi кабыле тое сена. Добра ўжо зьмяркалася, калi наважыўся зазiрнуць да швагры. Той выслухаў яго зь вялiкай увагай i зьдзiўленьнем, ды перапытаў:

— Дык як ён сказаў: нашыя прыдуць?

— Так i сказаў: ты, кажа, паскачыш у мяне, як мiленькi, як нашыя прыдуць!

Мужчыны сядзелi на прызьбе. Збоку стаяла Кацярына. Доўга маўчалi.

— А чорт-жа яго бацьку знаiць. Будзь-жа тут разумным i ўгадвай, што будзiць…

У Бахмачовым голасе наскрозь пульсавала вялiкая трывога.

— Ат, Пракоп, махнi рукой. А чаго-ж яму спадзявацца? Вунь доктарава радзiва ўжо гадамi трубiць. што руку помачы пададуць, што прыдуць… Ды мала што брэшуць…

Ды й у Алесевым голасе чулася няпэўнасьць. Нiколi-ж так раней не разважалi аб вялiкай праўдападобнасьцi таго, аб чым сяньня з пагрозай сказаў Пракопу Сабакевiч.

— Алесь, а што будзiць, калi й праўда возьмуць i прыйдуць, а гэткi бандзiт i злодзей станiць над табой начальнiчаць? Га?

I на гэта пытаньне нiхто не адважыўся адказаць.

Доўга тэй ночы ня мог заснуць Пракоп. На яго жыцьцё лёг новы цень.

V

На двары пачалi ўжо голасна гарлапанiць пеўнi, калi прачнулася Дуня Макатунiшка. Правы бок ныў ад цьвёрдых палаткаў, на якiх шчыльна, покатам адно побач другога, спала цэлая сям'я Макатуноў. Сяньнiк, з пацёртай на дробную мякiну саломай, не памагаў, яго як-бы й не было.

Ды не ад самой цьвёрдасьцi азбудзiлася Дуня. Нешта моцна ўпiлося ў мякаць шыi. Памацала пальцам, расьцёрла нешта лiпкае зь едкiм смуродам. Здагадалася: гэта клоп.

Збоку раз-пораз варушылiся, кiдаючыся з аднаго на другi бок, дзецi й жанчыны. Паразiты не давалi спаць. Дунi сон адразу сагналi з павек. Пэўны час ляжэла спакойна, углядалася ў цемру й думала. Тады нешта покнула зьверху проста на голыя грудзi. Дуня зноў абмацала клапа, з агiдаю адкiнула ў цемру. Ужо ведала — клапы вандравалi па столi, ды покалi ўнiз на сваю пажыву.

Цi-ж першы гэта раз? Ведала, што будзе далей. Зараз ускарабкаюцца кабеты, засьвецяць газьнiчку, пазапальваюць лучыны ды з бурчэньнем пачнуць паляваньне на агiдных смактуноў крывi. Пасьля ўскапышацца, тручы спрасонку ручкамi заспаныя вочы, ды ўзьнiмуць лямант дзеткi.

У гэткiя часы прыгадвала Дуня свайго бацьку, таксама быццам як праз сон. Было гэта, мусiць, даўно-даўненька, перад тым, мусiць, пакуль на сабачы сенакос наважыўся йсьцi. Зьяўляўся ён у ейным уяўленьнi амаль заўсёды iз лучынай у руцэ. Насуплены, злосны. Капцiць лучынавы агонь, трашчыць ды прагна жарэ сухую драўнiну чырвоны язык i ўсё падарожнiчае па шчэлках ложка, палаткаў, па печы, па сьценах. Бацька — заядлы паляўнiчы на клапоў. У паляўнiчага густымi чорнымi валасамi абрасьлi напаўзакрытыя шэрай зрэбнай кашуляй грудзi. Калi пападзе на вялiкую здабычу, тады чуваць нейдзе з глыбiнi гэных касматых грудзей голас:

— Iж ты, падла, як крывi нажлопаўся, што ажно паўзьцi ня можыць. Цьфу!

Бацька брыдка мацюкаецца. Мацi цi каторая сястра памагаюць з лучынамi. Калi дзе ў якой шчылiнцы большую клапiную сям'ю апоруць, тады труць, поруць так заўзята, ды палююць, што аж лучына ад смуроду сквiрчыць. Забаўным, хоць i дакучлiвым, было для Дунi тое паляваньне. Сон пераб'е яно, што пасьля цэлы дзень рот ад зяваньня балiць.

Было вось так некалi ў старой хаце. Мяркавалi, што калi ў новую перабяруцца, то не дадуць-жа паразiтам распладзiцца. Ажно й не прадбачылi трываласьцi клапiнага племя. Мусiць, у латаных кажухох i iншых рызманох на развод iх прынесьлi. Ня здолялi як сьлед абжыцца, як паразiты ў перабудаванай iз старых бярвеньняў хаце загнезьдзiлiся, а пасьля неўзабаве на худую Макатунiшыну сям'ю начамi iнвазii пачалi рабiць.

— Божачкi сьвятыя мае! — цi раз змораным i крыўдным аж ад адчаю голасам наракала начамi старая Макатунiха. — Гэта-ж во як на беднага дык i людзi i ўсякiя пранцы нападаюць. А каб-жа вы ўзялi ды дзе да каторага сытога й багатага ў хату заблудзiлi, ягоную таўстую шыю цi плечы папакусалi!

I чаго ўжо толькi нi прабавалi, каб якое збаўленьне ад клапоў знайсьцi, Макатунiшкi! Павыносяць, было, зiмою ў траскучы мароз на двор усю-ўсенькую вопратку, рызманы й пасьцелю. У хаце сьцены варам пааблiваюць, нiводнай шчылiны ня мiнуць стараюцца. Разам iз тым варам кiпiць у нявыгляднай Макатунiшынай хаце колькiгадзiнная праца. Дашчэнту, здаецца, выпякуць клапiнае племя.

— Ну, паглядзiм-жа ўжо цяперака, — кажуць змораныя жанкi. — Калi сягоньнiка iх нi зьвялi, дык якiя пранцы тады памогуць?

Адна, другая, трэцяя ноч пройдзе спакойна. На чацьвертую цi пятую пачынаецца-аднаўляецца папярэдняе. А клапом на дапамогу вошы й блохi. Хоць ты няведама што, зьнiкуль ратунку няма.

Бедавала Макатунiха, цi раз бедаваньне лаянкай перасольваючы:

— Гэта-ж каб на вас парашкi цi якую халеру, каб раз i наўсягды выдушыць можна было. А то ратуначку нiма!

Гэту ноч, калi ўсе азбудзiлiся, пачалi плакаць дзеткi, перабралася Дуня на шырокую лаву на покуцi. Зграбла, вытрасла што магла з пасьцелi, скамячыла нейкую вопратку пад галаву, сяк-так накрылася. Пастанавiла, што ўвечары пойдзе спаць на сена. Праўда, сена тое, — за недахопам мейсца ў пунi хлявушкi, складзенае было збоку пад страхой. Лiчы што на двары было. Страшнавата аднэй дзяўчыне там спаць.

— Дунечка, як-жа ты, дзетка, там засьнеш? — турбавалася мацi, шкадуючы яе. — Гэта-ж лава голая. Каб табе што пад бок.

— Ну й тамака, мамачка, нiма як. Глядзiце вы ўжо сябе.

На халоднай i мулкай лаве было яшчэ больш нявыгадна, але-ж хаця ад паразiтаў далей. Яны там ля палаткаў панадзiлi. Ужо сама сьведамасьць таго, што тут на покуцi, мабыць, клапоў няма, супакоiла дзяўчыну, i яна намагалася заснуць.

Сон ня браў. Ляжала й думала. Марыла аб выгаднай мяккай пасьцелi, чыстай коўдры й сяньнiку. А каб яшчэ асобнае ложка! Гэткiя сьмелыя думкi выдавалiся ёй недасяжным шчытам мараў. Ведала, што некаторыя якраз так i жывуць: сьпяць асобна ды ў чыстым, ядуць уволю, працуюць, сiлаў не надрываючы. Ня так, як яны, Макатуны — вечна зубы ашчэрыўшы, каб зусiм у бяздоньнi галечы не загразнуць, каб як-небудзь з дня на дзень дух перавесьцi.

Была, мусiць, нейдзе ў жыцьцi й лагодная рука лёсу, i поўная мерка шчасьця, i волi, i радасьцi. Дзе яна? Цi судзiў Бог маладой i адно што падрастаючай Дунi калi зь ёю сустрэцца? Iншыя ўмелi й шчыра сьмяяцца, i поўнай мерай чэрпаць жыцьцёцую асалоду, як тая пчолка вясной i ўлетку нэктар з прывабнае краскi. Дуня-ж калi й сьмяялася, дык стрымана, вонкава, адно быццам для вока людзкога. Праўда, былi хвiлiны, што падзiцячаму забывалася пра сваю худую долю, аддавалася й сьмеху й радасьцi. Але трывала гэта коратка. Сьмех i радасьць былi нетрывалкiмi, зманлiвымi.

Была-ж нейдзе на сьвеце й прыгажосьць. Вядома, ня тая, якой поўнiцца лес i поле, i вада, i неба, i сонца, i месяц. Гэта прыродная прыгажосьць была сталая. Бог даў яе для ўсiх, што ўмелi яе бачыць i цанiць. Дуня мела ў думках прыгажосьць самаго жыцьця, быту; прыгажосьць наедзенага чэрава й добра апранутага цела, мэтанакiраванай i плённай працы дый спажываньня тых плёнаў. Была, мусiць, i гэткая, ды не для яе.

Ведала дзяўчына, што й думаць аб такiх рэчах дарэмна. Куды ўжо ёй з такой апошняй у вёсцы й затуканай-загуканай сям'i ды аб нечым лепшым марыць. Сьмешна проста, дый годзе. Думкi адно й застануцца нiколi нязбытымi марамi ды мо шчэ больш напоўняць коўш горычы. Жыцьцё ейнае як палын, нiчога яго, мусiць, не асалодзiць. Такiмi думкамi сабе адно шкоду робiць. Цi ня лепш ужо нiчога ня думаць ды каратаць бяду — вечна ў будзённай беспрасьвецiцы iзь сёстрамi й маткай калупацца?

Калi-нiкалi было й спадзяваньне на Бога. Гэта-ж пра Яго казалi, што ўсемагутны й справядлiвы, бачыць усю бяду й галiту й ведае ўсё чысьценька. Цi праўда гэта? Якi-ж Ён запраўды? Цi гэткi суровы, iз насупленымi брывамi, што вунь на покуцi ў iхнай хаце царствуе ды шкляным, iльдзяным зрокам абыякава на ўсю злыбяду iхную прыглядаецца? Цi, можа, ён зычлiвы, ласкавы, добры, мiласэрны, такi як яго адзiн раз у школе намаляваў на лекцыi рэлiгii той дубовiцкi сьвятар? Хто-ж яго ведае…

На каго-ж тады спадзявацца, калi не на Яго?

А за сьцяной яшчэ сьмялей дзёрлi свае глоткi пеўнi. Раз-пораз кукарэкаў Макатунiшын галаган, у вадказ адгукаўся нейдзе на ўзгорку певень старой Пятушыхi, там далей рэфрэн трымалi зладжана — Дуня гэта ведала, — трывожачы сваiх курэй, блiжэйшыя й далёкiя. Мабыць, нейдзе на ўсходзе за балотам, калi неба не замурзана, паказалiся ўжо зарнiцы сонца, што паволi ды няўхiльна наблiжаецца, каб азбудзiць да жыцьця Лiтоўцы й цэлую сьпячую салодкiм сном кароткай летняй ночы ваколiцу.

I тады ў Дунiным уяўленьнi вырас перапоўнены багатымi чарамi скарбовы лес. Гэта-ж зараз, мусiць, трэба ўстаць — усяроўна сну ўжо ня будзе, — ды па грыбы сьпяшацца. Там пад дубамi й гладкакамлёвымi бярозамi пасьмялелi й павылазiлi з травы наверх баравiкi. Некаторыя, можа, й ня сьняць, што прывiтаецца зь iмi й нiзка паклонiцца iм сяньня пасьля сьвiтаньня падлетак-Макатунiшка. Так ёй карцiла ўжо туды. Гэта, можа, адзiнае й найлепшае мейсца, дзе яна жыла, поўнiлася чарамi iншага сьвету.

Праўда, там хадзiў iз злым сабакам забойца Бахмачыхi. Дуня яго зручна абмiнала й дагэтуль клопату ня мела. Як тая спрактыкаваная лiска, выхадзiла-выбегала яна гэны лес, угадвала, дзе й калi пайсьцi, каб зь бядой лоб-у-лоб не сутыкнуцца. Лясьнiк, праўда, заўсёды трымаў сабаку пры сабе, а часта й без сабакi валачыўся па лесе.

А лес, — Божа мой! — гэта цi не другi ейны дом. Там яна чулася вольнай i лёккай, прыглядалася кожнай букашцы й матыльку, лавiла чар салаўiнай песьнi й кожнае рэха. I здавалася ёй цi раз, што добра было-б у лёкка-пырхаючую птушку замянiцца, ейным крылатым бесклапотным жыцьцём дыхнуць. Але-ж ня можа быць, каб птушкi сваiх клопатаў ня мелi. На iх i каршукi й iншыя дзяруны палявалi, яны-ж мусiлi й гнёзды на хiсткiх галiнах майстраваць, i дзеткаў гадаваць, i ўсякую непагоду пераносiць. Ды ня можа быць, каб не жылося iм лацьвей, чымся лiтоўскiм Макатуном.

Ужо добра парадзела цемра, калi ацiхла ў хаце. Дуня ўстала, на дыбачках каб, баранi Божа, нiкога не азбудзiць, — падыйшла да сьцяны, брала зь вешалкi сваю вопратку й апраналася.

— Дачушка, ты куды? — азвалася мацi.

Дзяўчынка ў думках упiкнула сябе за тое, што не магла цiшэй, што матчына чуткае вуха ейнае вандраваньне па хаце распазнала.

— Па грыбы, мама.

— Паспала-б яшчэ — рана, мусiць.

— Ат, дзе там рана. Пайду.

Матка змоўкла. Дуня бачыла, як перавярнулася з другога боку ля сьцяны Параска. Мусiць, i яна чула.

Белая Дунiна хусьцiнка, якой перавязала валасы, мiльгала ў шарэчы раньняга сьвiтаньня. На правай руцэ тарабанiла кошык, а ў iм — iз кароткiмi чыранкамi ножык. Борздымi крокамi мерыла дзяўчына мяжу мiж нiвамi, абмiнула з паўднёва-ўсходняга боку Гараватку ды накiравалася на калёнiю Лазоўскага. Босыя ногi абмывалiся сакавiтай расой, што даймала сьвежым i прыемным халадком. Ведала Дуня, што покуль дойдзе да лесу, а ў тым лесе да аблюбаваных баравiкамi мейсцаў, сонца высадзiць свой чырвоны лоб з-за балота, каб пачаць сьвяцiць людзям у яшчэ адзiн працавiты летнi дзень. Шапку Архiпа абселi вароны. Дзесь на ўзьлесьсi, а мо ў вербах над канавай, аж заходзiўся ў сьпеве салавей. Яму дапамагаў другi й трэцi.

Вялiкi луг Лазоўскага драмаў пад шыза-зялёным дываном роснай атавы. Дуня прастала нацянькi да ўзьмежжа жытняга поля, пакiдаючы за сабою сьцежку, як добрую баразну. Драмалi, здавалася, важкiя адраныя каласы жыта. У раньняй задуме, мусiць, чакалi яны жняцоў. Дуня кiнула зрокам на вялiзную жытнюю нiву. Асаднiк яшчэ не зажынаў. Хутка, можа ўжо й сяньня, стануць нейдзе ў хвасьце вясковыя наймiткi-жнейкi i з традыцыйным «Божа памагай» зьвяжуць першы снапок, каб стануў ён ганарова на покуцi гаспадаровае хаты. Сярпы пачнуць уядацца ў моцную мязгу вырослых на сакавiтым угнаеньнi жытнёвых сьцёблаў. Дзяўчаты й жанкi, як адважныя жаўнеры ў гарачай бойцы, зацята цяць будуць высокую сьцяну каласоў, у хвасьце за сабой пакiдаючы суцэльны памост снапоў. Пад вечар мускулiстыя рукi парабка Яўхiма паставяць тыя снапы ў тоўстыя бабкi, а журботная жнiўная песьня зь перасохлых i патрэсканых ад сьпёкi вуснаў паплыве над шырынёй урадлiвае нiвы.

I, сьпяваючы песьню гэную журботную, у сваёй красе непаўторную, думаць будуць жанкi аб нiшчымнiцы й нядолi пад струпелымi саламянымi стрэхамi. Прыгадаюць багацьце роднае зямлi, што поўнiць чужыя кiшэнi, лёс свой гаротны, сям'i й дзетак, што чакаюць пакуль наймiткi-маткi вернуцца ў родныя гнёзды. Разагнецца-выпрастаецца на захад сонца балючая сьпiна сялянкi, апусьцяцца спрацаваныя млосныя рукi, а змораны мiгценьнем сьцёблаў i каласоў зрок пабяжыць па заваяваным полi. Ужо каторы раз паўтараючы сьпяванае раней iхнымi бабкамi й прабабкамi, ня зьведаюць мо жнеi й гэтым разам поўнага таемнае глыбiнi сэнсу пясенных словаў. Думацьмуць, па колькi заразьбiлi, на як доўгi час таго хопiць, каб у гаршку закрасiць, цi залатаць iншыя дзiркi ў нiшчымнай гаспадарцы; цi праца iхная iзь сярпом прынясе малую й кароткатрывалую радасьць у выглядзе новага абутку, якой таннай сукенкi, цi — на гора i ўтрапеньне ў хаце — пойдзе зноў на лекi, каб выратаваць каго ў сям'i ад хваробы. Неразборлiвая ў хiтрыках даверлiвага сьвету, спрацаваная жнейка ўдзячная будзе ўвечары за прыгоршчы крышкаў iз стала чужога пана. I гэты iхны гаспадар-прыблуда, дый iншыя паны ў iншых мейсцах — з воклiкам «на здрове» i iз самазадаволенай усьмешкай — у недасяжных гэтым працавiтым жанком куткох спажывацьмуць сакавiтае дабро, у той час, калi яны ў сваiх сялянскiх абрабаваных хатах гушкаць i гадаваць будуць для тых чужых гаспадароў новых будучых наймiтаў.

Раз цi два кiнула Дуня позiрк у Лазоўскага двор. Церабiла дзяўчына скусанае паразiтамi ўночы цела, тулiла перавешаны на руцэ кошык i паглядала на задорна падняўшыя свае гонтавыя чубы гаспадарскiя збудаваньнi Лазоўскага. Дуня ведала, што, пэўна, у гэты час пад гэнымi стрэхамi завiхаецца ў раньняй гарачцы, каб выгнаць на поле статак, ейны найлепшы сябра й спадарожнiк Янучок. Дуня прыгадала, што ўжо пару тыдняў ня бачыла хлопца. Што зь iм? Як ён чуецца й што думае? Ад таго часу, калi Алену забiлi, нiколi не давялося зь iм сустрэцца. Ныла ў сваёй хаце бяда. Трэба было на зiму забясьпечыць ня толькi сябе, але й матцы памагчы. Чым далей, тым яна больш горбiлася, станавiлася бурклiвай, сварлiвай. Сёстры пакiдалi ёй на догляд сваiх дзетак, хадзiлi ў наймы, ды, мусiць, думалi, што матка неяк там дому й дзетак дагледзiць. А матка, вядома, сэрца для ўсiх мае вялiкае. Прыбiтая горам, яна трывала, цягнула як магла.

А Дуню клiкалi баравiкi ў дубровах, ягады на ўзбалотках i балотах, зёлкi на чыгуначных адхонах, палёх i палянах. Лета-ж не надгаблюеш. Яно кароткатрывалае й багатае плёнамi. Завiхайся, як тая пчолка, пакуль час, пакуль не перацьвiло, ня згнiло. Дуня-ж ня ўчора спавiваная была — ведала яна гэта аж занадта добра. Iншыя жалi чужое поле, натужвалiся на чужых нiвах, а для яе было сваё жнiво й свой незаменны час.

Што-ж з тым Янучком? Якi ён бедненькi й пануры быў у гэны вечар! Што ён цяпер думае? Чаму-ж усе самыя найгоршыя беды валяцца на Бахмачову сям'ю? Ужо й пра палiцыю дый пра той войстры Сабакевiчаў нож, каторым старога Бахмача Косьцiк страшыў, ведала цэлая вёска, у тым лiку й Дуня. I спачуваньне й жальба шырака расьпiрала маладыя дзявочыя грудзi. Так палюбiла яна гэтага задзiрлiвага хлопца. I хоць нiколi шчэ нiчога важнага не было выказана славамi, шматлiкае было перададзена позiркамi. Калi-б нават, здаецца, i мову адняло, дык, зiрнуўшы адно аднаму ў вочы, мiгам выказалi-б усё.

Трэба яго на днях, а й сяньня шчэ ўбачыць, распытацца, разьведаць, як жыве, у якi бок накiраваныя ягоныя думкi… Сваё гора ўпярэмяшку з чужым палыном пякло нутро. I не ўсьведамляла, i ня ведала Дуня Макатунiшка, што не на ёй быў пачатак i не на ёй скончыцца; што й пад гэтым старым сiвастагоднiм дубам Архiпам i ў гэтым, цяпер скарбовым, лесе — гэтак раней зь бясьсiльнай немачай у грудзёх тое самае цярпелi й думалi ейныя продкi, дый, можа, тое самае пераносiць будуць i ў немачы падносiць да Бога заплаканыя вочы нашчадкi.

Лес бурлiў тысячагалосьсем гаманлiвай птушынай сымфонii, сьвяцiўся-зiхацеў тысячакалёр'ям хварбаў расьцiннасьцi. Лес славiў новы й у сваёй асаблiвасьцi, можа, яму аднаму характэрны новы дзень. Тут быў свой чар, адмысловы ягоны подых. Тут была воля, прастор, бязьмежжа. Поўнымi грудзьмi i ўсёй сваёй iстотай упiвалася Дуня гэтым раньнiм лясным чарам. Здавалася, што яна была таксама часткай гэтае бязьмежнае й шматколернае стыхii, што мiж бязьлiчных i зьменных колераў i адценяў матэрыi й гуку нейдзе займала сваё асаблiвае й аднэй ёй апрычонае мейсца. Дыхала яна й упiвалася багацьцем шчодрых прыродных сокаў i гукаў, разам з усiм жывым i квiтнеючым у думках славiла Стварыцеля, пышнасьць i плённасьць ды незаменнасьць Ягонага тварэньня.

Нявыспаная дзяўчына як-бы набрыняла, налiлася сокамi жыцьцядайнай ды жыцьцётрывалай пажывы. Таго кашмару з клапамi й iншымi нявыгадамi як-бы й не было. Палякчэлi цяпер ажыўленыя раньняй расою ногi, параскашнелi насычаныя сьвежасьцю раньняга паветра грудзi.

Мiж старых i дрэмлючых дубоў, мiж касалапых кустоў, мiж зграбных, як вясельныя дружкi, бярозаў пырхала й скакала Дуня, як борзьдзенькi матылёк. Калi насустрач выходзiлi сем'i баравiкоў, нiзка прыгiнаўся-прысядаў гэты матылёк да зямлi. У кошыку апыналiся тоўстакарэнныя ядраныя каралi грыбнога племя, а дзявочы маладзенькi твар поўнiўся й расквiтаў задаволенай сьцiплай усьмешкай.

Нейдзе здалёк прыляцелi ўжо цi раз раней чутыя гукi дудкi лiпавiцкага пастуха Хвядоса. Тутака-ж збоку, быццам у вадказ, спачатку кволыя, а потым ужо куды сьмялейшыя, адгукнулiся гукi з поля Лазоўскага. Выпрасталася струной у бары маладая дзяўчына, вуха ейнае пiльна надслухоўвала раньнi канцэрт пастухоў. На прыкрытым вяснушкамi дзявочым твары зьявiлася спачатку загадкавая няўцямнасьць, а пасьля распрамянiўся ён шырокай усьмешкай. Вочы поўнiлiся цiхай радасьцю. Быццам застыла ў нерухомасьцi на валосах сьветлая хусьцiнка. Ня ведаў, пэўна-ж, малады басаногi пастушок, што граньне ягонае ловiць вуха любае дзяўчыны, тэй сяброўкi-матылька, што яшчэ раней за яго, як руплiвая пчолка, выляцела да дзённага занятку; што гукi тыя казычуць цяплом добрае дзявочае сэрца, у каторым ён ужо мае прытулак.

Макатунiшка паставiла на траву грыбны кошык, стаяла й слухала. Як прагны вады падарожнiк у пустынi п'е з асьвяжаючае аазы, гэтак Дуня забылася цяпер аб сваiм iснаваньнi, аб усiм сьвеце. Навосьцеж расчынiлiся дзьверы ейнага чульлiвага сэрца, стаяла бяз руху й насалоджвалася пастушковым граньнем ды любай i неабсяжнай прыродай.

Цяплом раньнiх праменьняў казытала сонейка цёмназялёнае шво лясных чубоў, ручайкамi прабiвалiся тыя праменьнi ў нетры густога лесу. Зiхатлiвыя кавалкi золата асядалi на галiнках i лiсточках, на трапяткiм птушыным пер'i, падкрадалiся яны й нiжэй аж да лясное падэшвы. Азалацiлася й сьветлая касынка на Дунiнай галаве, загарэлiся раньнiя дзявочыя вяснушкi.

Каб зьявiўся побач мастак iз пэндзалям, дык Богу падзякаваў-бы за такi цудоўны вобраз. На палатне вырасла-б маестатычная ў раньнiм харастве постаць беднае вясковае дзяўчыны, зачараваная сымфонiяй нованароджанага дня. Калi пэндзаль мастака паклаў-бы апошнiя рысы, на малюнку мог-бы зьявiцца адзiн з такiх напiсаў: «Зачараваная», або «Нованароджаная сымфонiя», або «Нiмфа ў грыбох».

Адылi нi той вобраз, нi напiс пад iм, — як поўнымi й гэнiяльнымi ў сваёй задуме нi былi-б, — ня выказалi-б дзясятай частачкi тэй мастацкай суцэльнасьцi, гарманiйнасьцi й дасканаласьцi хварбаў, якiмi так багатыя былi ў гэнае раньне Дуня Макатунiшка й беларускi лес. Тут цалкам адсутнiчала поза й штучнасьць, лякiроўка й надзьмутасьць. Як рэдка калi падчас свайго жыцьця бываюць людзi, Дуня ў гэныя хвiлiны поўнiлася сваймi шчодрымi хварбамi. У ейным позiрку, у спантанiчнай позе, у журботным задуменьнi, у непрыкрашанай мадэрнай моднасьцю прастаце, увасобiлася выключнае й незабытае хараство. Колькi даў-бы цi адзiн вялiкi мастак, каб злавiць i замацаваць на палатне такi вобраз!

Iз поўным кошыкам пуцатых тоўстагаловых баравiкоў вярталася дахаты Дуня Макатунiшка, калi ладна паднялося й пачало прыпякаць ужо сонца. Як мурашкi, цярэбячы жытнiя загоны, распаўзьлiся па палёх сяляне. Дзяўчына пайшла краем лесу й павярнула на шырокi луг, дзе пасьвiлiся каровы Лазоўскага. Не было надта часу, бо мацi казала нешта ўчора, што ў Гацi цi ня прыйдзецца сяньня iзь зёлкамi схадзiць. Але карцiла пабачыць Янука.

Пастух спасьцярог дзяўчыну здалёк i, калi прыблiзiлася да яго, ня выказаў нiякага зьдзiўленьня, быццам вось пяць хвiлiн назад зь ёю бачыўся. Глядзеў на яе спакойна. Ля ног яго ляжаў Тапсiк i, выпяцiўшы язык, паглядаў то на гаспадара, то на дзяўчыну, быццам угадваючы што ён мае рабiць з прычыны паяўленьня гэтае наведвальнiцы ў полi.

У Януковых вачох Дуня дагледзiла нешта новае, чаго там не было раней. Хлапец спаважнеў, здавалася, падрос. Яна была пэўная, што ад часу, калi бачылiся, ён шмат перажыў. Гэта не магло мя мець уплыву на ягоную натуру.

— Але-ж ты рана справiлася, — сказаў зусiм спакойна Янук i паправiў правай рукой шэрую кепку на галаве.

— Гэта баравiкi вiнаватыя, а ня я, — хвалiлася, зiрнуўшы на кошык, Дуня.

— Многа ёсьцiка?

— Мястамi хоць ты касой касi. Шкода, што нi было куды браць.

— Дык можаш яшчэ раз схадзiць, не?

— Можа й схаджу яшчэ сягоньнiка. Алi перш можа ў Гацi пайду, трэба зёлкi Жыду занесьцi. А тады ўжо калi, дык па паўднi.

— Усё зьбiраiш ды зьбiраiш, — казаў хлапец, прыглядаючыся пузе.

— Трэба-ж. Жаць нi пайду.

— Ну што ў цябе там?

— Ды нiчога. Можа ты мне што новага скажаш?

— Сама, пэўня, знаiш. Усе людзi гаворуць.

— Ты пра гэтага баньдзiта, што на бацьку з ножам кiнуўся?

— Пра каго-ж яшчэ. Бадзяiцца, як той сабака, па чужых заўгольлях. Бацька прыпiльнаваў, дык i кiнуўся. Толька-ж я думаю сабе, чаго гэта ён якраз у нашую пуню прыйшоў? Ну добра, што пiраспацца, але чаму гэта нашу выбраў? Цi гэта ад бацькi хацеў чаго?

Дуня нiчога не адказала.

— I знаiш яшчэ што? Мушу табе расказаць. Прышоў я раз на Гараватку пад Архiпа. А там, угадай хто сядзiць: стары дзед Якуб. I каб ты чула, што ён мне расказаў. Доўгая гэта гаворка. Надта цiкавую лягэнду пра Гараватку расказаў, от што. Ды яна такая нiзвычайная, што от ужо столька дней думаю i нi магу да толку дайсьцi, цi так магло быць, цi не. Дзед мне добрую загадку даў. Алi мушу табе расказаць…

— Тапсiк, чорную кусi! — загадаў Янук сабаку.

— Дык раскажы, — сказала Дуня.

— Дык гэта так адным цi двумя словамi ня йдзець. От калi зьбярэсься ды будзеш час мець, то можа. Вiджу, што ты сьпяшысься, мусiць…

— Ну нiхай патвоему будзiць. А скажы мне, дзе гэта тут хто на дудцы йграў?

Янук крышку пачырванеў, спусьцiў вочы долу й нiчога не адказаў.

— Пакажы, дзе яна, — настойвала Дуня.

— А нашто табе? Ды якi там зь мяне iгрэц?

— Ну алi чаго-ж стыдаесься? Пакажы, можа i я заграю.

Янук падыйшоў да крушнi каменьня, што ляжала на ўзьмежжы, выцягнуў адтуль закручаную ў нейкi рызман бяроставую дудку. Падаў Дунi.

— Гляньце вы на яго! — дзiвiлася дзяўчына, уважна абглядаючы дудку. — I калi гэта ты яе зрабiў? Што табе ў галавы прыйшло?

— Нi я зрабiў, а ў лiпавiцкага Хвядоса выпрасiў. У яго iх нi адна.

— Дык што, музыкантам будзiш?

— Каб я знаў. Мне цяперака нi да граньня. Але от пагуджу дык душу адвяду…

— Ну а мне можна папробаваць?

— Чаму-ж не. Дуй.

Дзяўчына, нязручна трымаючы, прыклала дудку да вуснаў i няпялiлася. Аж пачырванелi шчокi, а дудка ледзь адгукнулася нiзкiм тонам.

— У-ух! — злавiла паветра Макарунiшка. — Гэта-ж, мусiць, ня так лёкка, як я думала.

Яна пачырванела ня толькi ад напружанага дзьмуханьня, але й ад сораму.

— Ну гэта-ж нi бабская работа, — задзiрыста сказаў Янук. — Дый на пусты жывот цяжка. Ты-ж цi ела яшчо?

— Не.

— Дык от другiм разам папробуеш на поўны жывот.

— Дык пайду, — сказала дзяўчына, аддаючы пастуху дудку.

— Прыдзi другiм разам калi, дык пiрадам табе, што мне дзед Якуб расказваў.

— Добра, забягуся калi.

Яна ўзяла на руку напоўнены бурагаловымi баравiкамi кош i пайшла, а Янук доўга глядзеў усьлед. Шкадаваў, што не магла пабыць зь iм якую гадзiну цi болей, каб падзялiцца думкамi, якiя вось ужо колькi часу не давалi яму супакою.

У Макатунiшыным падворку дзеткi корпалiся ў пяску, самы найменшы ганяўся за курыцай. Старая Макатунiха сварылася на яго, каб перастаў. Дуня на хаду хапiла астыўшую ўжо бульбiну з муньдзiрам, сербанула кiслага малака ды ўзялася за грыбы. Ладна прайшло часу, пакуль пачысьцiла, параскладала на бляхi й паставiла ў печ i на двор на падаконьнi сушыць баравiкi.

Ужо ля полудня пабегла яна з васiлькамi ў Гацi. У мястэчку быў адзiн крамнiк, што купляў зёлкi. Зваўся ён Габа. Было вельмi не на руку зьбiральнiкам зёлак, што Габа трымаў у Гацях зёлачны манаполь i плацiў менш, чымся рынкавыя цэны ў iншых далёкiх мястэчках, дзе зёлкамi гандлявалi Жыды. Хоць, праўда, усе тыя Жыды прапанавалi адну цану, як змовiўшыся, адылi на хуньце можна было якi лiшнi пятак вымантажыць. Але дзе-ж ты паедзеш такi сьвет дарогi. Цэлы дзень трэба трацiць. Не аплацiца аўчынка вырабкi. Дык i Дуня, адна з многiх, была на Габавай ласцы, калi прыносiла ў Гацi зёлкi.

Гэтым разам Жыда не было ў краме, а зёлкi прыняла старая Габiха. Грузная й таўстая над меру, брыдкая з твару, скупая на словы, яна папыталася Дуню, цi ўжо васiлькi скончылiся, ды якiя зёлкi яна цяпер зьбiрае. Раiла прыносiць усё назьбiранае да яе, бо яна дае найлепшую цану, нават большую, чымся ў Докшыцах цi Глыбокiм можна дастаць.

Дуня ведала цану жыдоўчыных словаў i таму дзiвiлася, як гладка гэтая таўстабрухая кабета магла чмуцiць. Не было-ж-бы для яе нiякага ўрону, каб не выхвалялася няпраўдай, каб памаўчала. Не, дык мусiць, ня ўцерпiць. Усе Жыды такiя, — думала дзяўчына.

Праз поўадчыненыя заднiя дзьверы, адкуль далятаў дзiцячы вэрхал, увайшоў у краму малы жыдзянёнак, гадоў так, можа, тры. У руках трымаў ён абкусаную вялiкую булку, якая — Дуня гэта ведала — каштавала ў пякарнi дзесяць грошаў. Хлопчык стаяў у дзьвярох замурзаны, дзьве сьвечкi з-пад носа аж у рот, ды мяў тую булку ў бруднай руцэ. Ажно Дунiны вочы разыйшлiся. Забылася, што мусiць сачыць, цi Габiха на вазе не ашукае, — зрок ейны ўпiўся ў тую булку. Малы паглядзеў на Дуню моўчкi, пасьля кiнуў булку вобземлю й пайшоў за дзьверы. Дзяўчына глядзела на булку, што ляжала на закарэлай i прагнiлай мейсцамi падлозе, ды нешта цiснула яе за горла.

Тымчасам Габiха адклала зельле й лiчыла грошы.

— Два злоты й фуфцiг, — сказала, перадаючы Дунi манэты.

— Як гэта? Тры кiлi было! — усхадзiлася дзяўчына.

— Нi было. Ты мяне асукаць хоца, — сказала Габiха. Чырвоны, як з на драждох падыйшоўшымi шчокамi твар задрыгаў пры гэтых словах.

— Матка iз бязьмен вазыла? — пыталася Дуню.

— На бязьмен, але-ж…

— Васа бязьмен нядобгы, — цьвердзiла сваё Жыдоўка. — Мая вес добгы, мая вес нi зманiць. От паглядзi!

Пры гэтых словах яна паклала на вагу кашолку, каб зважыць яе. Крыху нацiснула на кашолку рукой, каб збольшыць вагi. Рычаг паказаў блiзка паўкiляграма. Тады Жыдоўка высыпала ў яе высушаныя пялёсткi васiлькоў, гэтым разам iзноў не адымаючы i, як здалося Дунi, прытрымлiваючы вагу рукой. Дзюбкi рычагоў зыйшлiся гарызантальна. На талерцы ляжалi важыкi ў два з паловай кiляграмы.

— Ну вiдзiс, мае вес добгы, гэта васа бязьмен нядобгы.

Дуня была злосная. Нават стары Габа быў сумленьнейшым. Яна бяз слова загарнула грошы ў хусьцiнку, завязала iх старанна ды, цiснучы ў потнай руцэ, выйшла з крамы.

— Гэта лахудра, каб яе гаручка, абманываiць на вачох, — гаварыла дома Дунi матка. — Трэба было глядзець яе, ато жыць нябудзiць, калi не абманець.

VI

Сонца добра пахiлiлася ўжо з паўдня, калi Макатунiшка зноў пайшла па грыбы ў скарбовы лес. Ведала, што ўжо пачыналi нарастаць панчошкi, ягады на балоце чакалi яе. Неўзабаве трэба будзе на iх перакiнуцца. Апошнiмi часамi прайшло добрых пару дажджоў, вiльгаць трымала ў лесе, дык i шкада было-б кiдаць недагледжанымi цэлыя сем'i баравiкоў.

Наважыла дзяўчына абегаць тыя мейсцы, дзе не была ранiцай. Як заўсёды, цягнула яе дуброва. Здавалася, што там баравiкi былi прыгажэйшыя. Ведала, што Брунiськi — найбольшыя лiтоўскiя канкурэнты па ягадах i грыбох — маглi тут ужо вызьбiраць. Але не. Нешта яшчэ засталося. У вадным мейсцы натрапiла на вялiкую грыбную грамаду й цалкам аддалася нiзкiм паклонам. Сонца добра-ткi пякло ў шыю. Ужо забылася яна пра злосьць на Габiху й суцэльна занятая была цяперашнiм. Адзiн за другiм падразала карэньнi й клала грыбы ў кошык.

Непадалёк на старой бярозе голасна загрукатаў дзяцел, i Дуня выпрасталася, каб паглядзець. Любiла яна сачыць ляснога лекара пры працы й не магла надзiвiцца, колькi ў яго было сiлы ў малой, здаецца, кволай шыi й дзюбе. А дзяцел, не зважаючы на тое, што наглядала ягонае майстэрства маладая прыгажуня, заядла церабiў кару.

Там, дзе дубы падступалi да гусьцейшага лесу, амаль суцэльным плотам расьлi ляшчыны. На чупрынах дрэў гэйсала рудая, зь вялiкiм пушыстым хвастом, з добрую мяцёлку, вавёрка. Хвост задзiрлiва трымала ўверх. Адно калi пераскоквала на iншае дрэва, тады хвост абнiжаўся, быццам памагаючы ўласьнiцы плысьцi па паветры. Ведала Дуня, што недалёка той час, калi пачнуць дасьпяваць арэхi. Цяперака яны налiваюцца ўсярэдзiне малаком, а можа ўжо й цьвярдзеюць.

Дзяўчына падыйшла да арэшнiку, прыгнула галiну й разглядала сарваны арэх. Яшчэ ня ёсьць арэхавая пара — пастанавiла, раскусiўшы мяккую шкарлупiну.

Гэтак стоячы й разважаючы пра арэхi, дзесь ззаду за сабой пачула трэск. Здалося, што нехта падкрадаецца. Азiрнулася. Нiкога не было навокал. Iзноў узялася за грыбы. Гронка баравiкоў падвяла яе зусiм блiзка пад гушчар, i не магла яна ведаць, што адтуль спамiж галiнаў сочыць за ёй юрлiвая пара вачэй. Дуня была так занятай, што спасьцерагла чалавека толькi тады, калi быў ён побач.

— Ну як грыбы, Дуня? — спытаўся Лявон Шпунт.

Ён стаяў ня больш двух-трох крокаў ад дзяўчыны. Быў у ваднэй кашулi, крамных ганавiцах i падношаных ботах.

Зьдзiўленьне дзяўчыны было вялiкае. Адкуль ён тут? Што яму да яе? Ведала-ж дзяцюка як аблупленага. Гэтая сустрэча нiчога добрага не варажыла. А Шпунт глядзеў на яе зь вялiкай, як здалося, пяшчотай у вачох. Хоць бачылася зь iм няраз раней, нiколi не прыглядалася да гэтых, цяпер памутнелых, вачэй. Была ў iх нейкая неразгаданая прагнасьць. А Лявон гаварыў:

— Алi-ж ты й вырасла, як расовая каза. Даўно меў я цябе на воку. Цяпер-жа, ластавачка, ты ад мяне нi ўцячэш.

Здалося Дунi, што ў гэтага сьвятлавалосага дзяцюка зараз пачнуць сьлiнькi цячы: такая нейкая асалода й прагнасьць нечага адчувалася ў ягоным голасе. Пакуль змагла абмяркаваць сытуацыю, Шпунт, быццам клешчамi, учапiўся за ейную руку й цягнуў яе ў лясны гушчар.

— Ты с-сукiн сын! Пусьцi мяне! — крычала, змагаючыся, дзяўчына.

Лявонава касматая рука яшчэ больш сьцiснулася ля дзяўчынiнай сярэдзiны. Дуня была ў роспачы. Ведала, што ад такога быка абаранiцца малыя мае шанцы. Цягнучы яе, той борздымi крокамi ўшыўся ў гушчу лесу й звалiў на зямлю. Кошык з грыбамi перакулiўся побач, i баравiкi рассыпалiся па вялай траве й iглiцы. Адна Лявонава рука намагалася ўтрымаць Дуню на зямлi, а другая ўвiхалася ля ейнае спаднiцы.

Дуня крутанулася з усiх сiл, але дзяцюк яе ўтрымаў. Агiдны твар, як кавальскi мех, соп ля самых вачэй. Быццам пашырылiся зрэнкi ў тых юрлiвых вачох; выглядалi цяпер прагнымi й ненасытнымi. Гэта быў не чалавек, а дзiкун. Ужо зусiм блiзка нахiлiлiся й наблiзiлiся да ейнага твару вусны. У вялiкай роспачы, што сiлы яе пакiдаюць, Дуня напружылася, каб вырвацца зь дзяцюковых клешчаў. Яна крутанула галавой i лбом моцна стукнула ў дзяцюкоў нос. Адтуль пацякла кроў.

— Дык ты гэткая! — соп злосна Лявон. — Абажджы, я-ж табе…

Ён так пляснуў шырокай даланёй дзяўчыну па твары, што аж у галаве зазьвiнела. Дуня пачала крычэць. Левай рукой Лявон намагаўся закрыць ёй рот, а правай iрвануў за блюзку на грудзёх. Пры вiдзе голых дзявочых грудзей яшчэ больш узбуйнела й раздражнiлася дзяцюкова юрлiвасьць. Яго апанавала нейкая зьбянтэжаная гарачка. Нэрвовымi рухамi нiяк ня мог упарацца iз спаднiцай. Дуня, выбраўшы момант, падцягнула ўверх калена ды з усёй моцы заехала яму ў мейсца галоўнае актыўнасьцi. Лявон голасна застагнаў ад болю. Удар трапiў у найбольш чульлiвае мейсца. Дзяцюк на ймгненьне выпусьцiў дзяўчыну з рук.

Дуня ўсхапiлася й кiнулася наўцёкi. Закрываўленая, з голымi грудзьмi, яна бегла, часта спатыкаючыся аб карчы й карэньне на дарозе, баялася азiрнуцца назад. Куды бегла, сама ня ведала. Абы далей ад гэтага дзiкага чалавека. Ззаду пакiнула напалову запоўнены грыбамi кошык.

VII

Цi раз перадумваў Янук дзедаву гутарку пад дубам Архiпам. Добра ўсьведамiў ужо, што дзед расчынiў перад iм навосьцеж нейкiя таемныя дзьверы, што ён зрабiў ужо першы крок праз парог. А што-ж бачыў за тым парогам? Было першае ўсьведамленьне адносна жыцьцёвага парадоксу вось на гэтай, крывёй i потам сваiх людзей, як казаў дзед Якуб, прасякнутай зямлi. Цяперака зусiм iнакшым у пастуховых вачох выглядаў i ягоны гаспадар асаднiк Лазоўскi, i тая местачковая палiцыя, якую бацька, — зь нябожчыцай на покуцi тырчма сапхнуты на прадоньне трагiчнага жыцьця — так адважна пагнаў iз свае хаты. Iнакш выглядалi й навакольныя людзi — ягоныя вяскоўцы. Як тыя краты рылiся яны пры цяжкой i непаплатнай працы. Гэта яны былi гэтай зямлi гаспадары, а тыя, што выглядалi чыстымi, сытымi, прыгожа апранутымi, задаволенымi, iз гладкiмi безмазолiстымi рукамi й такiмi-ж гладкiмi тварамi, — тыя былi чужымi паразiтамi. Пры ўсьведамленьнi гэтага Янук аж страпянуўся. Думка абнадзейвала й палохала яго.

Малы Бахмач наразе быў задаволены тым, што вось нехта дапамог яму адкрыць вялiкую праўду. Адылi адчуваўся нясьмелым у гэтым новым сьвеце. Як малое дзiцё, што вось толькi зрабiла першых колькi самастойных крокаў, ды прытулiлася да прыполу маткi, вагаючыся далей пазнаваць сьвет iз собскага ходу, гэтак Янук ня ведаў цяпер, у якiм кiрунку даць наступны крок. А рупiла йсьцi далей, адкрываць новае, дагэтуль непазнанае й нязглыбленае. Ведаў, што галавы ў прыпол яму ўжо не схаваць, так цi йнакш пойдзе наперад.

I так гаравацкi князь, што перш уцёк з поля бою, а пасьля — калi ворагi на яго напалi — загiнуў у вабароне роднае зямлi, дый гэтае апошняе вялiкае народнае паўстаньне, удзельнiкам якога быў некалi дзед Якуб, заваявалi ягоную багатую ўявай i думкамi йстоту. Пхалi некуды да таемнага й нязьведанага. Тымчасам прабаваў вобмацкам. Дзедава гутарка ня толькi адкрыла перад iм новы, дагэтуль нязьведаны сьвет, але нарадзiла больш загадкаў, чым высьвятлiла.

Пра паўстаньне супраць царскае Расеi вучыўся некалi ў школе. Там нацiск клаўся на польскi характар, кiраўнiцтва, iдэйную лiнiю гэтага паўстаньня. Праўда, «чырвоны дыктатар Лiтвы» — Кастусь Калiноўскi, займаў пачэснае мейсца ў лiку гэрояў, але ў параўнаньнi зь iншымi яму давалi скупа ўвагi. Дый самое слова «Лiтва» было нейкай загадкай. Як гэта так, што гэная Лiтва, што цяпер вось тут побач iзь Вiльняй, сталася такой маленькай, а некалi пашыралася й на нашую зямлю? Вось i iхная вёска завецца Лiтоўцы. Цi ў гэтым ёсьць нешта супольнага? Каб гэта тады ўзяў ды спытаўся настаўнiка пра гэта, як аб паўстаньнi й гiсторыi Лiтвы вучылiся? Лiцьвiны-ж — ён гэта чуў — i сваю мову мелi, мусiць, зусiм ад тутэйшай адменную.

Янук зусiм у разважаньнях заблытаўся. Блукаў вобмацкам, упоцемку. Многа было, мусiць, недаказанага. Дый разважаць лягiчна ня ўмеў яшчэ. А чалавек, што адчынiў тыя першыя дзьверы, грэўся нейдзе на прызьбе, з крывой сваёй люлькай, смактаў самасейку. Цi мог-бы ён, падпiраючыся сваiм кастылём i абношанай кульбай, павесьцi ў гэны новы сьвет крыху далей — паказаць i вытлумачыць што й да чаго?

Цi раз пазiраў Янук у глыбокай задуме на волата Архiпа. Колькi бачыў i ведаў гэты магутны дуб! Колькi-ж мог-бы ён распавесьцi, калi-б Бог даў яму мову! А дуб, як валадарны гаспадар, пануры й грозны ў хмарны дзень, малады й задзiрлiвы ў пагоду, маўклiва пазiраў на навакольныя гонi, на запрацаваных людзей. Раньняй вясной слухаў ён крык аратага й сачыў аднастайны крок сейбiта, у касавiцу насалоджваўся водарам сенажацяў i гоманам касцоў, у жнiво млосна-абамлелы — прачынаўся надвечар iзь сьпякотнае дрымоты, каб сквапна лавiць журботныя мэлёдыi жнейкаў. Пад восень, калi ўся прырода навокал прыносiла плёны працавiтаму чалавеку, стары Архiп сеяў на Гараватцы жолуды. I ягоны плён быў ня лiшнiм. Зьбiралi сялянкi тыя жалуды, сушылi, малолi, кармiлi iмi сьвiняў.

Найцяжэй даводзiлася Архiпу ўвосень i зiмою. Дажджавыя й сьнежныя шквалы, вятры блiзкiя й далёкiя — усе па дарозе напатыкалi стагодзьдзямi загартаваныя, войнамi калечаныя Архiпавы грудзi. I кожная бура цi мяцель бралася з гiгантам удужкi, трасла ягоным чубам, прабавала сваю моц. Аблядзянелы й абсыпаны шэраняй, яшчэ больш цудоўна красаваўся гаравацкi волат у сонячны зiмовы дзень. Здавалася, што наўмысьля абрастаў сьнежнай, зiхатлiва-iскрыстай барадой, каб пафарсiць у маестаце поўнае даўжынi свайго веку. Гляньце, маўляў, нiхто тут мне навокал ня роўня!

Кожны лiтоўскi чалавек, калi хацеў гадаць пра пагоду, насамперш цiкавiўся, чым быў заняты Архiп: цi ягоны чуб спакойна абселi цi, каркаючы, кружылiся над iм вароны, цi пазалотай прыаздобiўся ён на захадзе сонца, цi касурыўся на захмаранае неба ўраньнi.

Ува ўсiх яго выглядах i прыздобах, у кожную пару дня й году бачыў Архiпа Янук Бахмач. Цяперака-ж, калi перад хлапцом адчынiлiся рыпучым старэчым Якубовым голасам дзьверы ў таямнiчае й нязьведанае, паглядаў пастух на волата iз дозай дзiцячае зайздрасьцi й дакору. Ведаў, што ўтоеным багатым гiстарычным багажом нiколi зь iм, юнаком, стары волат не падзелiцца. Цi-ж ягоная ў тым вiна, што наканавана яму адно прыглядацца, прыслухоўвацца й вечна нямым быць? Казаў Якуб, што дрэвы — значыцца ў iх лiку насамперш дуб Архiп — таксама жывуць ды пасвойму гаварыць умеюць. Але як знайсцi ключ да iхнай гамонкi? Мусiць, чараўнiком трэба быць.

Пазаўчора наважыўся Янук пайсьцi ў лес i адшукаць магiлу тых паўстанскiх гэрояў, аб якiх прыгадваў дзед. Ведаў, што Лазоўскi не дазволiць яму адлучыцца ад статку, дык пастанавiў скрывiць душой. Сказаў, што абавязкова мусiць бацьку праведаць i папрасiў дазволу прыгнаць статак у загарадзь ля хлявоў якую гадзiну перад захадам сонца. Лазоўскi ведаў хлапчукову настойлiвасьць. Ня пусьцiць, дык — чаго добрага — возьме ды ўцячэ, а пасьля шукай дзе другога пастуха.

Сонца нiзiлася ўжо цалкам на захад, калi Янук прыгнаў у загарадзь добра напасеных кароваў i памкнуўся з Тапсiкам у кiрунку Гараваткi. Зашыўшыся ў зарасьнiк, ён пераскочыў па жардзiнох цяпер ужо добра зьмялеўшую канаву ды з другога боку яе, як быццам некiм падганяны, рушыў борзда ў кiрунку бору. Выгар той, на ўзьмежжы якога, як казаў дзед, быў паўстанскi курган, знаходзiўся якi кiлямэтар у глыбi лесу. Казалi, што на Выгары, што нагадваў лысiну мiж скарбовага лесу, таксама была некалi гушча дрэваў. Быў пажар, дрэвы пагарэлi, дык вось i застаўся такi лысы горб. Янук раней i цяпер мала думаў пра праўдападобнасьць такога здарэньня.

Мала калi ўлетку блудзiў Янук па лесе, хоць на сумежжы яго праводзiў многа часу. Ад кароваў не было як адлучыцца. Цяпер-жа, увайшоўшы ў самы ягоны глыб, ён звольнiў кроку, разглядаўся, колькi разоў пiснуў ды прыслухоўваўся да рэха. А рэха паўтаралася, ляцела нейдзе воддаль i там яшчэ адклiкалася, быццам дражнячы яго. Тапсiк абнюхваў усё падарозе. Зазiрнуў у нару пад корч сьпiлаванае хвоi, залiвiстым брэхам даў ведаць пра сябе нявядомаму жыхару тэй нары. Янук адклiкаў Тапсiка, якi неахвотна, быццам iз дакорам глядзеў гаспадару ў вочы за тое (той не разумее й не дазваляе заняцца сабачай уцехай) ды паволi йшоў ззаду.

Да захаду сонца часу заставалася няшмат. Нельга марудзiць. З наблiжэньнем да Выгару Янук поўнiўся нейкай таемнай баязьлiвасьцяй, непакоем. Тая сьведамасьць, што вось ён iдзе на магiлу гэрояў, што, мабыць, неўзабаве адкрые яшчэ нейкую загадкавую бачыну кнiгi ў новым сьвеце, трывожыла ягоную кволую юнацкую душу. У насычаным змалку казкамi пра ведзьмаў, ваўкалакаў i зданяў уяўленьнi — нейкiя, неразгаданыя блiжэй, ценi захiнулi дарогу, i Янук звольнiў хаду. Паволi азiраўся навокал. Нiдзе не было жывое йстоты. Толькi птушкi, вавёркi й усе iншыя лясныя жыхары працягвалi свае перадвячорныя заняткi. З пазалочанымi ўверсе чубамi ленна стаяў лес. Тапсiк спынiўся перад пастухом i ўпорыста глядзеў яму ў вочы, быццам угадваючы, што Янук будзе рабiць далей. А Бахмач у думках ганiў сябе за недахоп адвагi й дзякаваў Богу за тое, што яго вартуе неразлучны й верны спадарожнiк. Iз гэткiм сябрам дык ня толькi ўдзень, але ўночы можна на якi хочаш курган пайсьцi.

Ладна папахадзiў хлапец навокал таго Выгару, а кургана нiяк знайсьцi ня мог. Да вушэй даляталi зводдаль i гукi дудкаў пастуховых, i песьнi жнейкаў, i гуканьне цягнiка, i карканьне варонаў нейдзе ўверсе над лясной шапкай. Скора пачне шарэць, i як тады знойдзеш тое мейсца?

Гэтак рашчараваны йшоў уперад сябе абы йсьцi, не пастанавiўшы яшчэ, цi працягваць пошукi, цi не. На вока трапiла рослая хвоя, якой споднiя галiны зьвiсалi аж на зямлю. Янук спынiўся й пачаў прыглядацца. Пад абвiслымi галiнамi хвоi спасьцярог пастух нешта паводле гарба, пакрытага йглiцай. Тапсiк падняў уверх галаву й пабачыў на хвоi вавёрку. Скочыўшы наперад, ён пачаў брахаць i шоргаць лапамi. Янук хацеў сьцiшыць сабаку, але зыркае вока ягонае пабачыла, што пад Тапсiкавымi лапамi было ня што iншае, як пляскаты, прадаўгаваты, адным канцом урослы ў зямлю, надмагiльны камень.

Не марудзячы нi хвiлiны, узяўся хлапец за работу. Адламаў канец галiны з хвоi ды зьмятаў iглiцу. Зь верхняга канца камяня распазнаў Бахмач знак крыжа. Нiжэй значылiся нейкiя напiсы. Забыўшыся пра ўвесь сьвет, Янук пачаў зграбаць з камяня зямлю й сцызорыкам, што, на вялiкае шчасьце, знайшоў у кiшэнi, сашкрабаў старую нарасьць. Сабака, зьдзiўлены гэткiм гаспадаровым захаваньнем, забыўся на пра вавёрку ды глядзеў, што робiць Янук.

Гэта карпатлiвая праца трывала хвiлiн мо дзесяць. Калi Янук скончыў, выпрастаўся на ўвесь рост ды прыглядаўся свайму цiкаваму адкрыцьцю. Якiм-жа ўдзячным тады быў ён свайму бацьку, што параiў некалi навучыцца «рускiя буквы» й паказаў кожную зь iх. Цяперака хоць марудна, iзь цяжкасьцю, але ўсё-ж прачытаў Янук пад крыжом наступнае:

Боже упакой i прыймi

у царствii вечная

рабов твоiх повстанцев

Iван Карпук

Петр Белы

Якав Малыш

1864 год

Глухiм малатком бiлася сэрца ў грудзёх басаногага, худога юнака, што паволi ўсьведамляў значэньне выдзяўбанага на камянi долатам нейкага вясковага патрыёта напiсу. Гэта наваадкрытая бачына ўзрушыла яго сваёй прастатой i ляканiчнасьцю. Тут, пад ягонымi нагамi, парахнелi косткi ахвярных народных гэрояў, а ён, бедны, але прагавiты юнацкай цiкавасьцю, ня ведаў яшчэ, нашто яму гэта новазнойдзенае прыдасца. I ня мог нават варажыць тады, паднечаны такой знаходкай, што пацьвердзiла апавяданьне дзеда Якуба, што гэта — як i шмат iншага, знойдзенага пазьней у падарожжы па другiм баку адчыненых дзедам дзьвяроў, - распалiць-разьдзьмухае некалi ў будучынi ў ягоным сэрцы такое буйное й незгаручае полымя, што цi раз прывядзе яго на край страшэннае згубнае проданi.

VIII

Дуня, часта азiраючыся назад, бегла колькi моцы. Крокi ейныя звальнялiся ў меру таго, як грудзi дыхалi ўсё цяжэй i цяжэй. Гэта, мусiць, ня сэрца, а нейкi цяжкi молат малацiў у сярэдзiне. Цурком сплываў па твары пот. Змарылася дарэшты. Калi за бярэзьнiкам паказаўся просьвiт поля, звольнiла.

…Прыгадваючы ўчорашняе адкрыцьцё ў лесе, Янук думкамi яшчэ й яшчэ перабягаў усё тое новае, што ўведаў апошнiмi часамi. Нават забыўся пра кароваў, што вось панадзiлi ў суседнюю канюшыну. Тапсiк, як заўсёды, быў напагатове. Безь Януковага спануканьня ведаў сваю работу. I калi гэтым разам наёжыўся й пачаў брахаць, пастух думаў, што зноў падвялi яго рагатыя. Але сабака гэтым разам кiнуўся ў кiрунку лесу. Янук ня зьдзiвiўся, калi сабака спынiў брахаць, прыязна махаў хвастом, наблiжаючыся да дзяўчыны, што борздымi крокамi йшла да пастуха.

Так, гэта Дуня. Як добра, што яна ў гэты час зьявiлася. Можна будзе цяпер вось падзялiцца зь ёй тым сакрэтам, аб якiм згадваў ранiцою. Але што зь ёю? Чаму яна з пустымi рукамi? Чаму так зачырванеўшыся й спацеўшы, так цяжка дыхае? А грудзi?

Янук разявiў ад зьдзiўленьня рот i аслупянеў. Дзяўчына аднэй рукой трымала падзёртую на грудзёх i закрываўленую блюзку. Януку прыйшла ў галаву жахлiвая здагадка: Бжончэк, мусiць, на яе напаў. Дрыжыкi прабеглi па каленях, i цэлага холадам абняло.

— Што з табой, Дуня? Чаму ты такая?

— На… напаў на мяне басяк, — сказала, задыхаючыся.

У васiлькох на спацелым твары прытаiўся жах. Дрыжэла ўся, дый не ад холаду.

— Хто? Дзе? — крыкнуў Янук. У галаве закружыла. Думкамi ўжо баранiўся перад адказам, якi — ведаў — зараз пачуе.

— Гэты бандзюга драгомiшч…

— Ён? А я думаў — лясьнiк…

Тое, што не ўгадаў, анiчуць не зьмянiла Янукова настрою. Пад нагамi, здавалася, загушкаўся луг. Уяўленьне зручнымi й майстэрскiмi штрыхамi нарысавала вобраз у лесе: кволая, быццам тая вясеньняя неразбуйнеўшая яшчэ краска, ягоная мiлая сяброўка ў рукох дужага й прагавiтага ў юрлiвасьцi Лявона. Яна змагаецца, баронiцца апошнiмi сiламi, а ён iрве-шматае вопратку й налягае. Бездапаможны дзявочы крык клiча ратунку. I ненасытны, агрэсыўны мядзьведзь ломiць, абрывае з краскi кволыя пялёсткi, топча ягонае, Янукова, сьвятое сьвятых.

Нiколi не ўяўляў, што гэтая вясковая бедная дзяўчына так валодала iм. Цяпер пагвалчаная амаль перад ягонымi вачыма, яна тузала-разрывала ягонае чульлiвае нутро. Нешта сарвалася ў сярэдзiне. Дрыжэлi Януковы вусны. Ня мог здабыцца на слова. А ў Дунi, як пацеркi, па потным твары хлынулi сьлёзы. Забыўшыся на ўсё, яна рукамi намагалася выцерцi твар. З-пад парванай блюзкi на ўвесь рост вызiрнулi пунсовыя дзявочыя грудзi. Хлапец, канчаткова ашаломлены такiм вiдокам, апусьцiў унiз вочы. Чырваньню загарэўся ягоны твар.

Нязручнасьць трывала доўга. Напружаньне было такое, што разладаваць яго, здавалася, можа адно новы вялiкi выбух. Надта-ж мала было сказана.

— Дык i што? — спытаў пастух.

Не, зусiм ня тое хацеў сказаць. Але як гэта выславiць? Дуня пазiрала на яго, з пытальнiкамi ў вачох. А хлапец баяўся вымавiць нешта жахлiвае, што душыла-прыгнятала.

— Як-та што? Кажу-ж табе… — дрыжэла ў цiхiм плачы дзяўчына.

— Удалося яму? — нарэшце вымавiў Янук ды чакаў найцяжэйшага, зьнiшчальнага ўдару.

— Што цi ўдалося?

Нявiннымi пупушкамi грудзi ўсё яшчэ саромiлi Янука. Дзяўчына, уздрыгваючы з плачу й перапалоху, быццам забылася пра iх. У сьлёзных васiлькох перш паказалася няўцямнасьць, пасьля перапалох перамешаны зь нейкiм недаверам, ды зноў зусiм выразная цьвёрдасьць.

— Ах ты! — крыкнула дзяўчына й зрабiла борзды крок наперад. — Дык вы ўсе такiя мужчыны! Бандзюгi, зьвяры!

Пры гэтых словах яна так ёмка стукнула Бахмача кулаком у твар, што той ажно пахiснуўся.

— Вы ўсе роўныя! На адну вяроўку вас! — крыкнула, залiваючыся сьлязьмi, i пабегла.

Гэтага ўжо было занадта. Пад Януком гарэла зямля. На лузе Лазоўскага зрабiлася цесна.

Дуня паспакайнела, пакуль дабралася да свае хаты. Хоць нэрвовасьць, спрычыненая ўтрусам у лесе цалкам яшчэ ня мiнула, дзяўчына магла думаць адносна спакойна. Падсумаваўшы ўсё, усьведамiла, што фактычна нiякае крыўды «драгомiшч» ёй не зрабiў, апроч таго, што добра патузаў. Але, — цешыла сябе ў думках спрытная дзяўчына, — дасталося-ж i яму ў самае балючае.

Здалёк пачула Дуня стук у дварэ. Секачом мацi секла ў невялiкiм цэбрыку зелянiну, што назьбiрала на полi для сьвiньнi. Макатунiха адразу спасьцерагла, што з дачкой нешта здарылася.

— Што з табой, дачушка? А дзе-ж твае грыбы? Божачкi мае, блюзка парваная, кроў! Хто цябе, золатка, лясьнiк?

— Шпунт…

— Ён? А каб-жа яго пярун зь яснага неба, а каб яго чыстая зямелька не насiла, а каб…

Мацi паехала ў кленiчы, а дачка стаяла й пазiрала старой проста ў вочы. Макатунiха, уляпiўшы свой зрок у дачку, старалася адгадаць што запраўды сталася.

— Раскажы, як было, — загадала яна. — Алi ўсё чысьцiнька кажы, нiчога нi таi. Я тавя матка, ад мяне нiчагусянькi нi хавай.

Абрыўкамi, часта спыняючыся, дзяўчына пераказала, што сталася. Нялёкка гэта было. Вусны дрыжэлi, вочы сьлязiлiся. А мацi ўсё пiльна ўзiралася, цi не дагледзiць у вачох якога фальшу.

— Тады я так зьнiмаглася, — канчала Дуня, — што канцы мне прыходзiлi. Насеў на мяне, як мядзьведзь; сапець, а такi страшны, думала — задушыць. Дык я падцягнула нагу i з усёй сiлы як дала яму памiж ног, што ён аж застагнаў i пусьцiў мяне. Тады я наўцёкi… От i ўсё…

— Нi манiш? Нi знасiлаваў ён цябе? — хацела ўпэўнiцца мацi.

Дуня не адразу адказала. Яна доўга й упорыста глядзела матцы ў вочы, быццам штосьцi прыгадваючы, а потым сказала цьвёрда:

— Не!

— Прызнавайся, кажы праўду, — наступала Макатунiха. У дзяўчынiным голасе было столькi шчырасьцi, што матцы цяжка было паверыць сваiм вушам. — Калi што якоя, дык я пайду яго гэтым секачом бандзюгу!

— Чаму-ж ня верыш? Каб што было, дык сказала-б, — адказала настойлiва Дуня.

Памаўчалi.

— Ну iдзi памыся, ды залатай блюзку, а па кошык сходзiш заўтра.

IX

На наступны дзень пад вечар прыйшоў да Янука Мiкола. Як толькi зыйшоў з Гараваткi, здалёк пазнаў яго Янук па хадзе. Чаго-ж бы ён iшоў? Нешта сталася. Добрае цi дрэннае нясе? Калi-б добрае, дык не было-б надта пiльнае. Мусiць, iзноў бяда нейкая.

Тапсiк кiнуўся старэйшаму брату напярэймы, намагаўся лiзнуць яго ў твар. Мiкола спынiўся ды занадта спакойна, зь нейкай загадкавай падноткай, сказаў:

— Тату забралi.

— Тату? Хто? Чаму? — пытаўся Янук.

— Палiцыя, Мэндлiк iз Вадзiмскiм. Сягоньнiка зараз папалуднi прыехалi ды пачалi шарыць усюды: па хаце, у клецi, у гумне. Знайшлi бальшавiцкiя ахвiшкi…

— Ахвiшкi? Ня можа быць! Хто-ж iх там палажыў?

— У тым-жа й загадка. Хто падлажыў, той, мусiць, i палiцыю навёў. А хто-ж гэта патвоему мог зрабiць?

— Ну з каторых… Лявон цi Косьцiк, iх рук нi мiнула. А можа сам каторы сышчык, каб пасьля тату ўзяць? Га?

— За руку нi злавiлi, дык i ўгадвай. Тата казаў iм, што нiдаўна Косьцiка ў гумне на кладнi сена знайшоў i што той на яго iз нажом кiнуўся. Дык тата кажыць, што, можа, гэта Сабакевiч па злосьцi зрабiў, за тоя, што прагнаў яго. А яны тады кажуць яму: чаму-ж ты нi прыйшоў i нi заявiў нам? Дык i слухаць нi хацелi. Таўхаляў у каршэнь надавалi й павялi.

— Ай-я-яй! — iз адчаем у голасе ўсклiкнуў Янук. — Трэба-ж нейкую раду браць. Саб'юць да паўсьмерцi, а тады яшчэ ў цюрму кiнуць.

Чулi цi раз раней, як палiцыя катавала людзей, западозраных у камунiзьме. Хлапцоў холадам абняло.

— Дзядзя Алесь пайшоў у Гацi, можа што паможыць, — казаў Мiкола.

— Ай-я-яй! — енчыў Янук. — Ну чаго гэта прыбiлiся яны да нас, як усiроўна, сьляпы да плоту? А калi дзядзька Алесь пайшоў?

— Зараз посьля таго, як я яму наказаў. Быў на полi, дык часу заняло. Мне казаў, каб я па цябе зьбегаў. Ён думаiць, што лепi, каб ты дамоў iшоў. Нiма-ж каму рабiць…

— Ну а тату як забiралi, дык што ён табе казаў?

— Нi далi яму пагаварыць. Нiчога мне нi сказаў, толька крыкнуў: глядзi, сынок, гаспадарку… пакуль вярнуся…

— От людаеды, от бандзiты! Гэта-ж, можа, саб'юць беднага татачку…

Янук ледзь стрымаў плач.

— Дык ты думаеш, што мне кiдаць Лазоўскага?

— Ну а як-жа быць?

Асiрочаныя Бжончыкам юнакi стаялi, як анямеўшыя. Кiнутае Мiколам пытаньне было такое шырокае, усёабдымаючае, такое цяжкое да разьвязаньня, што хоць ты пад зямлю жывым лезь. Маўчалi доўга. Янук канцом свайго вiшнёвага пугаўя пароў долак у траве. Ён усадзiў таўсты канец пугаўя ў ладна падсохлую зьверху зямлю й круцiў iм, каб зрабiць конаўку. А думкi бегалi, не маглi знайсьцi пункту апоры. Зьнявiдныя, гвалтоўныя сiлы раскiдалi Бахмачова гняздо, тапталi iх…

Пастух падняў уверх пугу, з наважнасьцю зiрнуў брату проста ў вочы.

— Iдзём, пагонiм кароў. Нiма як. Чорт яго бяры з Лазоўскiм i ягонымi ботамi. Як трэба дома, то трэба…

Асаднiк насупiў брывы, калi Янук перадаў яму дрэнную вестку пра бацьку. Твар Паляка не распрамянiўся спагадай, наадварот — на iм зьявiлася няскрываная злосьць.

— Пойдзеш, дык iдзi, смаркачу едэн! — ледзь не крычаў Лазоўскi. — Вы ўсе, сабачая косьць, паршыўцы! Думаеш мне бацькi твайго шкода? Я думаў, што ён чэсны чалавек, добры хрысьцiянiн, ажно ён бальшавiк. Цьфу на вас, хамы пшэклентэ! Усiх вас на адну вяроўку павесiць трэба. Бальшавiцкiмi афiшкамi забаўляцца пачаў! Чулi вы гэта?

— Паночку, мы-ж кажам, што падлажыў нехта… — пачаў Мiкола.

— Што ты мне, смаркачу едэн, угаварыць хочаш? Ня веру вам анi на макулiнку. Для вас усiх кулю ў лоб, пане дабрадзею! Так з вамi! Усе комунiсьцi! А дзе-ж я цяпер пастуха вазьму ў гэту пару? Ты, жаба, глядзi, зьвярнуўся ён да Янука, — каб твая нага больш у маiм двары нi ступiла. Чуеш?!

Пачуўшы паднечаны асаднiкаў голас, з хаты выйшла панi Лазоўская.

— Чаго ты, Мецю, крычыш? Што сталася?

— Ды во гэтыя, сабачыя iх косьцi, кажуць мне, што ў iхнай пунi палiцыя бальшавiцкiя афiшкi знайшла, бацьку на пастарунак забралi. Дык пастух дамоў зьбiраецца. Ну ты чула цi не?

— Янэк, — падыйшла панi Лазоўская, — ты чаму такi неўдзенчны? Мы з табой як родным сынам апякавалiся, а ты нас кiдаеш. А каровы як будуць?

Янук прыгадаў усю гэтак званую даброць i ласку, што зазнаў у гэтых людзей. Калi-б запраўды яны так апякавалiся родным сынам, то цi ўсядзеў-бы ён у бацькавай хаце? На думку ўсплыло адпаведнае мейсца, куды манiўся паслаць паноў Лазоўскiх разам зь iхнымi каровамi, ды стрымаўся. Мiкола тузануў яго за рукаў:

— Хадзi, пойдзем. Нiхай шалеюць. Ня людзi-ж гэта, мусiць, калi так гаворуць…

Доўгi час iшлi моўчкi, абыйшлi бокам густое калючае iржышча. Сабака, апусьцiўшы хвост, плёўся сьледам ззаду. Спанатрыў i ён, што сталася нешта невясёлае. Час ад часу спадылба, быццам на iм ляжэў цяжкi грэх, вiнавата пазiраў на Янука. Праходзячы паўз авёс, Янук пару разоў заядла сьцебануў па буйных зялёных каласох, быццам хочачы Лазоўскаму гэтым урон зрабiць.

З усходняга краю асаднiкавага хутару, дзе цэлы дзень восем сярпоў грызьлi буйное жыта, прыляцела да вушэй Бахмачовых хлапцоў песьня:

Нiва, мая нiва, — неўрадлiвая, Доля-ж, мая доля, — нешчасьлiвая. У чужога пана ўраджаем спорыць, А маiх-жа дзетак дома голад морыць…

Апошняя пазалота зьнiкла зь вяршынi дубу Архiпа. Над iм неспакойна кружылi вароны. На захадзе сонца закрылася шырокай смугой хмары. Узыходзячы на Гараватку, разглянуўшыся, Мiкола сказаў:

— Цi ня зьменiцца пагода. Глядзi…

X

Зь лiку якога тузiну палiцыянтаў у Гацях, што наглядалi за гацкай воласьцю, цi не найбольш актыўным быў малады пан Вадзiмскi. Гэты спрытны пракудны дзяцюк-буян прыйшоў на службу ў мiнулым годзе. Нельга сказаць, каб лёккай дарога ў чорны муньдзiр была. Многа панкоў на лёккi хлеб квапiлася. У палiцыi нi шмат ведаць, нi рабiць ня трэба было.

Прабаваў Вадзiмскага бацька, валасны ўраднiк, iз сына Адася чалавека зрабiць. Па «панствовай зьнiжцы» пасылаў яго ў глыбоцкую гiмназiю, каб навуку даць. Але Адася да навукi, як лянiвага каня да вупражы, цягнула. За пяць гадоў ледзь-ледзь тры клясы скончыў. Колькi нi прасiў-малiў бацька, панствовыя ўлады скасавалi сынаву «зьнiжку», а сам коштаў сынавай адукацыi пакрываць ня мог.

Лындаў Адась год-другi па мястэчку, зь мяйсцовай такой самай недавучанай гiмназiяльнай басотай розныя гэцы адстаўляў. Рана асвойтаў такiя няхiтрыя штукi, як пiцьцё гарэлкi, карты, просталiнейнае й нахабнае заляцаньне да дзяўчатаў, майстэрства бойкi, дый нават злодзейства прабаваў. Бацька ведаў, што калi так сына самапасам пусьцiць, дык пасьля ад бяды не абярэсься. Што-ж рабiць? У якую прафэсыйную школу паслаць? Пад бокам такое не было, а на далейшую адлегласьць ягоная кiшэня ня вытрымае. Ня было як працiснуцца й у вабсаду мяйсцовае чыгункi: туды кожны панок-беларучка, што недавучаным быў, цi iншага варштату працы не знайшоў, як цьма на сьвятло лез.

I тады ўзяўся стары Вадзiмскi за свайго колiшняга сябру з войска, каманданта мяйсцовае палiцыi Мэндлiка.

— Пацясьнiся, браток, паспагадай, прымi на службу майго Адася. Золата зь яго, а не палiцыянт, будзе. От пабачыш!

Гэткая прысалоджаная старым Вадзiмскiм прозьба нянадта Мэндлiку даспадобы прыйшлася. Дый ня мог-жа ўзяць ён недавука якога ў палiцыю. Перш трэба было на вышкаленьне аддаць, а тады… Ужо калi Адасяў бацька ў кiшэню палез i гаркаватай манаполькай свае прозьбы падмацаваў, тады Мэндлiк пачаў пераконваць паветавыя ўлады, што яму дапамога патрэбная. А як-жа! Вунь камунiстыя аж кiшаць навокал! Калi б чалавек чатыры рукi меў, дык не ўпараўся-б iзь iмi! Абавязкова палiцыю мацаваць трэба, безадвалочна!

Зусiм нядвузначна сказалi Мэндлiку павятовыя ўлады, што цэлая згваздка ў гэтак званым скарбе панствовым. Скарб гэны даволi-ткi худы, быццам, каб усiм, што ўраднiкамi хочуць быць — у тым лiку й пашыранай палiцыi — ля яго рукi можна было пагрэць. Вось, прыкладна, калi-б Мэндлiк узяўся часьцей колерам сялянскiх комiнаў ды платоў прыглядацца, або час ад часу водыр вясковых прыбiральняў сваiм панскiм носам праверыць мог, дый адзiн цi другi пратаколчык на залатовак пяток адчыканiць — дык чаму-ж, можа й якому лiшняму Адасю знайшлося-б на «панствовым пастарунку» мейсца. Вядома, што пан Мэндлiк за такую мудрую параду аберуч схапiўся. Зрэшты, што яму? Адась — чалавек пiсьменны, — казаў той, — пратаколаў колькi хочаш табе насьцёбае й справу як належыцца спрэцызуе, дый ногi ў яго ня зношаныя. А што мужыкi стагнаць будуць, дык што яму, Мэндлiку, да гэтага? Заплацяць, чорт iх ня возьме.

I вось гэткiм чынам, пасьля папярэдняга вышкаленьня, зьявiўся на «панствовым пастарунку» ў Гацях новы сябра чорнае сямейкi Адась Вадзiмскi. Як i трэба спадзявацца было, Адась намагаўся паказаць свае здольнасьцi з найбольш пазытыўнага боку. Служба яму вельмi да смаку прыйшлася. Хоць зялёным выглядаў ён мiж спрактыкаваных па службе сяброў, але надрабляў энтузiязмам. Ужо калi ў якую вёску едзе комiнам прыглядацца, цi пах прыбiральняў правяраць, або зь якiм кмецям справу мець, дык падрастаў Адась, быццам на дражджох. Каторага селянiна так абшурцуе, ды — няхай адно найменшая нагода — так «у халяву» плясьне, што аж «гвязды» ў беднага ў галаве народзяцца.

— Владза з тобон розмавя, хаме едэн! — падмацуе свае паводзiны Адась, калi здарыцца, што людзi ня выкажуць адпаведнае гэтай «владзы» пашаны.

Закружыла гэта «владза» Вадзiмскаму ў галаве. Няцяжка ўявiць, як чуўся ён пасьля тэй няўдалай вiзыты ў пошуках Сабакевiча на купальскiм iгрышчы ў Лiтоўцах. Так закранулi яго, на публiчны сорам выставiўшы, што, здаецца, калi-б голы перад гэтымi «хамамi» стаяў, то так не саромеўся-б. Зрэшты, разважаў палiцыянт, — хамы то быдла. А цi-ж голы чалавек можа быдла саромiцца.

Найбольш закранула яго, што такая простая вясковая цётка, — «хамка цёмна», — ды яго, разумнага, на чыстую ваду вывела. Узяў яе на вока. «Жыць ня буду, калi не адгаджуся ёй за гэта» — прыабяцаў тады сабе Вадзiмскi. Да гэтай цёткi далучыўся пасьля Пракоп Бахмач, калi, пасьля забойства ягонае жонкi, з хаты на вачох цэлай вёскi выгнаў. Гэта ня толькi зьнявага ўлады, а проста бунт! Ужо тады карцела Адасю блiжэй сваймi рукамi й ля тэй цёткi й Пракопа Бахмача паласавацца, але зраўнаважаны камандант Мэндлiк устрымаў яго. Фактычна-ж ня мелi да Пракопа прычэпкi. Сам Бжончэк, вядома, шанаваны iмi свой чалавек быў. Адылi, хоць афiцыйна прынялi ягоную вэрсыю, ведалi цi падазравалi, што яна хвальшывая. Якi гэта сялянiн з голымi рукамi на ўзброенага чалавека кiнецца? Бахмач да такiх не належаў.

Ведаў Адась, што ёсьць надта добры й выпрабаваны спосаб. Уведзена было ў палiцыi, што калi якога чалавека трэба было ў рукi ўзяць, дык падкiдалася яму камунiстычная лiтаратура. Спадзяваўся Вадзiмскi, што гэткiм чынам i Бахмачу сьвiньню падкладуць. Чакаў дарэмна. Ужо камбiнаваў як-бы гэта на сваю руку зрабiць. Можна было-б, але рызыкоўна. А што калi Мэндлiк здагадаецца, а пасьля абвiнавачваньне яму выставiць, што безь ягонага ведама таго рабiць ня мусiў? Як тады быць? Нельга-ж пэцкаць на той самы стол, якi кормiць яго.

Ажно тут падмога зь неспадзяванага зусiм боку прыйшла. Той дык ня толькi падклаў, але праз другую асобу палiцыi ў вушы ўвёў. Ужо нашто ён паршывы, гэты Сабакевiч (а дабяруся-ж я да ягонай скуры, жыць ня буду!) — думаў Адась, — але хвалю яго за залатыя рукi.

Дый ня выйшла-б мо ўсё так гладзенька, калi-б той самы Бахмач прыйшоў, прыкладна, да яго, Вадзiмскага (ну чаму-ж да Мэндлiка? Мог-бы-ж i да яго) ды сказаў, маўляў, так i так, знайшоў Сабакевiча ў гумне, з ножам на мяне кiнуўся. Але-ж гэты дурань маўчаў, чорт яго ведае чаму, а той яму за гэта маўчаньне яшчэ здохлага ката пад бок. От дык добра!

— Цяпер-жа ня знойдзе ён у маiх руках апраўданьня! Папалася птушачка. Я-ж цябе прывучу! — пацiраў Вадзiмскi рукi iз злосна-прагавiтым поглядам у выцьверозеўшых ад учарашняга ўжо вачох.

I як прывялi Бахмача на пастарунак у гэны дзень, паказаў Вадзiмскi сваю ўмеласьць. Мэндлiк сам пры допытах прысутнiчаў, але сродкi фiзычнага пераконваньня даручыў поўнасьцю Адасю. I любавалiся дзяцюковы рукi кожнай часткай Пракопавага цела. Парабiлi яму крывавыя пiсягi на сялянскай сьпiне, сiнцы на твары, пухлiны пад пятамi. Найбольш ёмка хадзiла ў Адасявых руках прадаўгаватая круглая гума iз гнуткай пружынай усярэдзiне. Як хлёстка прылягала яна да падэшваў Пракопавых ступнёў! А цяжкi стогн так шчодра саладзiў пустую Адасяву душу! Яшчэ й яшчэ! Ды дзе там «двадзесьця пеньць»! Гэта каб лiчыў, дык-бы лiк страцiў. Дый лiчыць навошта? Тут, казаў той, даверылi, тутака ён, Адась Вадзiмскi, свой «акзамiнт» здаваў. Гэта табе не абы-што! Дзiва, што стараўся. Тут табе й за зьнявагу, i за iншае; маеш уволю, ведай, як з намi задзiрацца. Колькi раз абамлелага вадой адлiвалi, у тую козу-прыбудоўку зацягнуўшы. Зь ейных тоўстых муроў нiякага гуку звонку не пачуеш.

Чалавек скуголiў ад болю, пляваў крывёю, ня мог нi сесьцi, нi на нагах стануць, нi легчы. Круцiўся на падлозе ў пякельных муках. А да афiшак бальшавiцкiх усяроўна не прызнаваўся.

Зьнямогся нарэшце й Адась. Пастанавiлi да заўтрашняга далейшае вандраваньне катавальных прыладаў па Пракопавым целе адкласьцi. Тады прыйшоў Пракопаў швагра й малiў-прасiў, каб Бахмача дамоў пусьцiлi. Мовы аб гэтым не магло быць. Швагру сказалi, што калi Пракоп такое золатца, згодна зь ягонымi словамi, то чаму ён адразу на Сабакевiча не заявiў? Тут Алесь прабаваў тлумачыць, што Пракоп камунiстым, як такiм, нiколi не спагадаў, але чалавек ён будучы надзвычайна натуры добрай, сумленны, пабожны, ня мог асьмелiцца, каб хоць на каго пайсьцi ў палiцыю даносiць. Ня з тых ён, што мог-бы каму нагу падставiць, хоць сам вечна крыўджаным быў.

Палiцыянты прыгадалi, як Пракоп iх iз хаты на вачох усяго вясковага народу выгнаў, i такое Алесява тлумачэньне аб Пракопавым добрым характары шкляна-лядзянымi позiркамi сустрэлi. Не знайшоў на тых сыценькiх тварах Алесь анi макулiнкi зразуменьня цi спагады. Тады папрасiў iз Пракопам пабачыцца.

Калi Вадзiмскi завёў яго ў «козу», швагра, зiрнуўшы на Бахмача, жахнуўся. Пракоп, увесь скатаваны, круцiўся ў немачы й енках на цэмантовай падлозе, не пазнаючы сваяка. Прабаваў Алесь гаварыць. Дарэмна. Тады спытаўся Мэндлiка, калi-ж можна чалавека дома спадзявацца.

— За пару днёў, можа. Залежыць, калi прызнаецца, — адказаў суха Паляк. Можа, гадок цi больш яму ў вязьнiцы палячыцца прыдзецца…

Бяз слова выйшаў Алесь на зьмярканьнi з пастарунку. Ягонай злосьцi й болю не было межаў.

— Гэта-ж так чалавека зьнявечыць, каб ваўкi вашу панскую падлу цягалi, каб вас, каб вас…

Скрыгаталi зубы й да болю цiснулiся песьцi.

Аж на трэцi дзень адпусьцiлi Пракопа, не дастаўшы ад яго прызнаньня. Алесь прывёз яго, лежачага, стогнучага на высланай уздоўж сенам калясцы. Чалавек ледзь лiпеў. Iзноў гудзела Пракопава хата галасамi ўсiх лiтоўскiх. Аглядалi Бахмача, злавалiся, лаялi чужыя ўлады.

— Чалавека нявiннага чуць на сьмерць не забiлi й шукай ты рады, — казаў адзiн.

— Гэта каб на суд iх!

— Пакуль ты ў iх якой праўды дойдзеш, дык яны зь цябе астатнюю кашулю зьнiмуць, от як. Мала во судзiлiся?

— Iхная права. Што хочуць — тоя робюць.

— А няўжо-ж цябе пытацца будуць… Наш чалавек для ях як якоя палена ёсьцiка…

Бяспраўныя людзi адчувалi нялюдзкi цяжар дзярлiвае ўлады й не маглi баранiцца цi адбiвацца.

Ля Пракопа хадзiлi спрактыкаваныя рукi суседа Зянкевiча. Вясковы лекар залечваў раны, як мог. Ягонае добрае сяброўскае слова памагала Бахмачу ня менш, чымся лекi. Паволi, але паступова Бахмач пачаў крэпнуць i пад восень, як здавалася, зусiм ачуняў. Адылi адно звонку. Скардзiўся на розныя нутраныя болi, асунуўся, згорбiўся, пастарэў. Назаўсёды зьнiкла яго рухавасьць дый нават тая макулiнка жыцьцёвае радасьцi, што была ў iм раней, пакуль на сям'ю не напала пошасьць з двох бакоў.

Людзi, калi сустракалi цяпер павольнага, зломанага Пракопа, глядзелi на яго iз спачуваньнем, а за вочы кiвалi галовамi. Дый што-ж тут чалавеку паможаш? Кажны свае бяды меў. А цi была такая йстота, каб усе гэныя беды зьведала-перамерыла, дый каб тым найцяжэй пакрыўджаным помач паклiкала?

Пракоп працаваў, як мог, пры гаспадарцы. Адылi стаўся чалавекам фiзычна нямоглым, цэлы час лiзаў свае раны, стагнаў-наракаў на болi то ў баку, то ў сьпiне, то ў грудзёх, то ў якiм iншым мейсцы. На пастарунку ў Гацях пакiнуў колькi зубоў. Адась Вадзiмскi адабраў ад гэтага борздага й цягавiтага чалавека ладную долю ягонага здароўя, зрабiў вялiкi ўрон на будучыню.

Ад пастуховай пугi ў Лазоўскага пятнаццацiгадовы Янук быў цяпер як-бы катапультай перакiнуты на галоўнага цяглавiка Бахмачовай гаспадаркi. Галоўнасьць гэта была ў тым, што на iм — ня гледзячы на ягоны век — ляжаў цяперака асноўны цяжар фiзычнае працы. Бацька й Мiкола былi паўiнвалiдамi. Дзiва няма, што Янук стараўся выручаць iх пры цяжэйшых работах. На юнацкiх рукох увачавiдкi павырасталi й цьвёрдай падэшвай узбуйнелi мазалi. Ныла начамi ад цяжкай працы цела. Пракопу ажно давялося стрымлiваць хлопца. У такiя моманты дрыжэў вялiкiм палiтаваньнем бацькаў голас i накачвалiся ў вачох сьлёзы.

Сам Янук ня толькi больш нiколi не прыгадваў гацкае школы, але, калi бацька раз неяк памкнуўся штосьцi сказаць пра яе, хлапец зiрнуў яму ў вочы ды ўздыхнуў. I словамi нельга было больш выказаць. Запраўды: навошта цяпер навука? Практычная карысьць зь яе раўнялася-б нулю. Не адчынiць-жа яна дзьвяроў у сьвет, ня вызвалiць iз зачараванага кола, не прасалодзiць горкае посьнiцы-нiшчымнiцы. Закрытыя былi ўсе хады, пазапiханыя ўсе шчылiны-прадушыны.

XI

Неяк позьняй восеньню, у вялiкую золь, калi ўжо сьцямнелася, вярнулася Дуня са школы. Яна была наскрозь прамоклая. Твар быў бледны, вусны дрыжэлi, трасло ўсё цела. Мацi зiрнула на дачку й забегала ля яе, вохкаючы ды ахкаючы.

Гэтак пачалася Дунiна хвароба, што трывала добрых тры тыднi. Часамi аж да непрытомнасьцi ў гарачцы, дзяўчына душылася, ловячы перасохлым горлам паветра. Высахла як лучына. Чаго мацi нi прабавала: i зельля рознага, i нацiраньня, i банькi ставiла, i лекара Зянкевiча клiкала, дачка ўсё не магла выхадзiць хваробы. Сухi кашаль пярыў, як у дошку. Зянкевiч казаў, што дзяўчына мела запаленьне лёккiх.

Макатунiшыны жыцьцёвыя ўмовы — i перапоўненая хата, i брак добрых харчоў, i лекаў, i нармалёвае чысьцiнi — замiналi Дунiнаму ачуньваньню. Часта трызьнiла яна ў гарачцы, парэпаныя сухiя вусны вымаўлялi шмат чаго незразумелага. А матка, — бездапаможная ў гэтым новым горы — адно Богу не спыняла малiцца, прасiць Яго, каб з дапамогай прыйшоў. Адно калi аднойчы ранiцай дачка — iзь вялiкай натугай, здаецца — ледзь заўважна ўсьмiхнулася, а ў васiльковых вачох зьявiўся новы абнадзейваючы прамень, ведала старая Макатунiха, што Дуня неўзабаве ачуняе. Матцы як-бы хто стопудовы цяжар iз сэрца звалiў.

Калi Дуня ўжо даволi ачуняла, расказала матцы што здарылася ў гэны дзень па дарозе з гацкае школы.

— Iшла я дамоў калеяй. Дождж такi назолiсты й сьцюдзёны, такая золь, каб ты ведала мамачка… аж да касьцей пранiмаiць. А вецiр дык проста шквалам вадзяным у вочы смалiць… Лес па бакох выiць i выiць толька. Як возьмiцца вецiр кусты й дрэвы за чубы трасьцi, ды як возьмiцца галасiць, дык здаецца, што як якая зграя ваўкоў цi што. От-жа й страшна мне зрабiлася. Сьпяшу дамоў дый па бакох баюся аглянуцца. Толька-ж я пiраходжу гэны мост, што пiраз канаву з балота, тамака, дзе ўсе кажуць, што зданi здаюцца, а тутака мне раптам як зараве збоку нейкi чорт цi што, дык я так i замерла ад страху. Праўда, мамачка, я нi знаю што гэта было, алi я чула, я чула…

На Дунiным твары адлюстраваўся ўвесь жах ранейшага перажываньня. Яна не магла здабыцца на слова.

— Ня бойся, дачушка, — схапiла Макатунiха яе ласкава за руку. — Гэта табе, пэўня, здалося.

— Каб-жа здалося, мамачка, дык не. Я й сягоньнiка чую яго. Я давай подбегам, ды аж уся калачуся. А тутака ўжо цямнеiцца. А гэны страшны голас ня толькi ня сунiмаiцца, а, здаецца, яшчэ расьцець i расьцець… Я давай ходу, а тутака, здаецца, мяне за падол ззаду нехта дзяржыць. I што далей было, дык ня помню. Цi нi аб шпалу якую я нагой зачапiлася ды пад адхон кульнулася. Сэрца маё, як малатком, чаго з грудзей ня выскачыць. Я, мусiць, тады памяць згубiла, бо нi знаю, як доўга лiжала. Прышла да сябе, як цягнiк iшоў. Расплюшчыла вочы, чую што прамокла, нiтачкi сухой на мне нiма. Дык я ўстала, ды — адкуль ногi ўзялiся — бягу колькi мага сiлы. Гэдак пёрла, што на цэлы сьвет забылася. Адзежа на мне ўся ад гэнага бегу сагрэлася. Аж спацела. Ды-ж дадому кусок дарогi. Змарылася, задыхалася. Мусiць, iзноў прамокла й прастыла. Пакуль прыйшла, дык мяне прабрала да самых костачак…

— А мая-ж ты дачушка, а мая мiленькая, — шкадавала дзяўчыну матка, трымаючы яе худую руку, — казала-ж табе: кiдай гэту школу, начорта яна табе. Чуць во на той сьвет нi пашла. А божачкi мае сьвятыя, усякiя пранцы во на нас, нiяк ад бяды нi адкапаiсься…

Макатунiха памаўчала, ды працягвала больш станоўкiм голасам:

— Ня пойдзiш болi ў школу, от што. Гэта здуру выдумала чорт знаiць што. Трэба было мне адразу разумнай быць дый нi пусьцiць. Гэта-ж нi жартачкi, чуць выжыла… Дурная я. Думаю — нiхай сабе йдзець. А што яна табе дасьць, тая навука, га? Паняй усiроўна ня будзiш! Садзiся во з намi кудзелю прасьцi. Гэта й бiз навукi можаш. Другiя дзiўчаты прадуць, i ты будзiш…

Васiльковыя вочы вандравалi дзесьцi далёка — мусiць, там, дзе былi дзяўчынiны думкi. Цяжка гадаць, што ў гэны час думала наймаладзейшая Макатунiшка. Цi пра тое, што падчас штодзённых школьных падарожжаў ня мела пры сабе Янука, цi варажыла, навошта ей навука спатрэбiцца, цi шкадавала змарнаваных грошы на абутак i вопратку, дый што цяпер не было з таго нiякаяе карысьцi…

Тымчасам пагадзiлася зь лёсам i пакiнула гацкую школу.

XII

Доўгiя васеньнiя й зiмовыя вечары спрыялi Януковаму паглыбленьню ў вясковы сьвет. Iз большай пiльнасьцю ды ўвагай пачаў ён прыглядацца й прыслухоўвацца людзям. Часта можна было бачыць яго ў каторай хаце, як маўклiва сядзеў i пiльна лавiў вухам тое, што гаварылi старэйшыя. А ў гамонцы было шмат цiкавага й пра сваё жыцьцё й пра «палiтыку». Амаль заўсёды наўзьверх усплывала тэма народнае нядолi, спалучаная з надзеямi на палепшаньне ў будучынi.

Янук нiколi не мiнаў нагоды, каб паслухаць, што гаварыў «Мiнск». А гаварыў ён шмат: i аб беспрасьветнай галiце заходнябеларускiх сялян i рабочых пад панскiм панаваньнем, i аб зьверствах польскiх акупантаў над камунiстымi й звычайнымi людзьмi, i аб лепшай будучынi, што, быццам, мае прыйсцi для гэтых прыгнечаных людзей з дапамогай «братоў з-за мяжы», i аб нейкай ахвярнасьцi «лепшых народных сыноў — камунiстых», дык крыху бянтэжыўся. Што гэта за «яны» й дзе яны былi такiя лепшыя? Цi мо да iх належаў i гэты самы Косьцiк Сабакевiч, самы першы злодзей i апрышак, якога цэлая вёска праклiнала? Каму-ж ён, гэты вырадак, у Лiтоўцах на мазоль нi наступiў? Ён на бацьку з нажом кiнуўся, камунiстычныя афiшкi падклаў. Гэта за яго палiцыя бацьку ледзь не закатавала й здароўе яму адабрала. Калi такi чалавек належаў да «лепшых народных сыноў», што за агульнае дабро свае галовы клалi, дык якiя тады мелi быць «горшыя сыны»? Тутака Янук прыходзiў у тупiк, зь якога — намагайся колькi хочаш — не знаходзiў выхаду.

А мо ён добра Косьцiка ня ведаў? Можа, у Бураковага сына былi такiя бакi, якiх дагэтуль не спасьцярог? Мо й рабiў ён дзе што добрае?

Мусiлi-ж быць людзi, што маглi-б паказаць дарогу ў заблытаным Януковым сьвеце. Тады прыгадаў Бахмач дзеда Якуба. Ужо калi хто зможа працерцi засьлепленаму вочы, дык гэта дзед.

Лiтоўскi патрыярх часта занемагаў i ўвосень i зiмой, калi шванкавала надвор'е, рэдка паказваў свой нос за дзьверы сьцюдзёнае хаты. Калi не ляжаў на ложку, дык дымiў на покуцi самасейку ды забаўляў унукаў.

Наведаўшы дзеда, Янук загаманiў, здалёку абыходзячы галоўнае, што пякло яго вось колькi ўжо часу. Распытаўся пра дзедава здароўе, распавёў, што дзе чуў цi бачыў. Дзед крактаў i гаварыў скупа, не сьпяшаючыся.

— Слухаю часта ў доктара радзiва, — казаў Янук ужо тады, калi вымяркаваў, што разбудзiў дзедаву ўвагу. — Тамака ўсё кажуць, як добра жыць у Расеi, якiя шчасьлiвыя там людзi. Многа i пра нас гаворуць. Кажуць, што наша жыцьцё надта цяжкоя, што паны благiя, i што прыдзiць час ды ўсё палепшыцца. Я от часта так думаю сам сабе пра гэта. Вы-ж, дзеду, столька часу пражылi, так многа пазналi, вы-ж мусiлi-б i пра гэта нешта сказаць… Як вы, дзядуля, думаеце?

Пiльным зрокам упiўся Янук у Якубаў твар.

Дзед кашлянуў, плюнуў на глiнабiтную падлогу, пацягнуў зь люлькi едкае самасейкi ды яшчэ крыху памарудзiў.

— Нi знаю, дзетка, што цяперака там робiцца ў iх. Пэўня-ж нешта тамака зьмянiлася пасьля таго, як цара скiнулi. Дый мне неяк ня верыцца, каб яно на лепшае пайшло. Знаю-ж я iх, як аблупленых. Гэта-ж на маiх вачох нашага брата вешалi. От да гэтага дык чаму-ж, у iх рукi здатныя. А да гаспадаркi каб яны, дык нi надта. Нiколi ў iх парадку нi было. Гэта што яны па радзiвя брэшуць, дык чаму-ж не? Языком, казаў той, можна. А цi праўда тоя, што кажуць, дык хто гэта праверыў?

— Людзi, што во сюды адтуль прыходзяць, дык саўсiм другоя расказываюць. Кажуць, што такая бiда, такая галiта, нi дай ты Божа. Цэрквы яны пазамыкалi, Бога нi прызнаюць. Дык што-ж гэта такоя? Калi яны Бога нi баяцца, дык чорт у iх гаспадар. А я цябе пытаюся: калi гэта якi чорт каму дабро рабiў цi цяперака робiць? Га? От, сынок, ты сам тут падумай. У цябе-ж нi качан капусты на плячох, а галава. Я от сабе так думаю, што калi яны Бога адцуралiся, дык можа й Бог на iх забыўся…

— Ты кажаш, што хвалюць гэтых камунiстаў, што тутака ў нас. Каго-ж гэта яны так вялiчаюць? Можа, гэта нашага Косьцiка Сабакевiча, Шпунтовага Лявона, цi Параску Макатунiшку? Гэта-ж усё гультаi, галадранцы, каб iх макарэц!

Пры апошнiх словах дзедаў голас задрыжэў, i ён iзноў сакавiта плюнуў на падлогу.

— Калi яны каму што добрага зрабiлi? — працягваў дзед. — Кажуць людзi, што пакажы ты сябе на дзеля, а нi на языку — от як! А гэтыя што? Каб iм бокам тоя вылiзла, што яны другiм робяць! А цi нi пра iх-жа гэта кажуць, што яны за бедны народ, процi паноў?

Вiдаць, дзед бы паднечаны. Ён гаварыў цяпер барзьдзей i больш заядла смактаў самасейку.

— Кажу табе, сынок, што нi знаю, як там у iх. Толька я от сваёй старой галавой як памяркую, дык вiджу, што тут нешта нi так выходзiць, як па радзiвя брэшуць. Нi забудзься, сынок, адно: нашаму брату-сiрмяжнiку нiхто нiколi нi спагадаў, нiхто нiколi нiчога нi даваў i нi памагаў, а кажды толька зь яго нажыцца стараўся, от як. А тыя людзi, што самi Бога адраклiся, цяперака нам у вушы ўводзяць, што народу сама найбольшая дабро робюць, якога яшчэ нiхто нiколi нi рабiў. Калi гэта ўзяць за добрую манэту, дык трэба тады паверыць, што чорт ангiлам зрабiўся, от што…

Дзед памаўчаў.

— Пасьля вайны, — працягваў Якуб, — як устанавiлася гранiца, ды нiкаторыя ўвiдзiлi, што тут жыцьця ня будзiць, дык многа нашых людзей тады ўцякло. З нашых Лiтоўцаў вун Пiтухоў старэйшы брат Сьцёпка ды Панасаў сын Аляксей, як Грамаду разганялi, туды пайшлi, дый з другiх вёскаў маса. Пайшлi, бо лепшага жыцьця шукалi. I от, значыцца, пайшлi, i як у ваду канулi, нi слуху нi духу, памiнай як звалi… А чаму-ж гэта так? Ты думаiш, яны пра сваiх забылiся, цi што? Ну нiхай-бы адзiн такi, што мог-бы нi адгукнуцца, дык-жа не. Людзi кажуць, што iз другiх вёсак тоя самая — нiякай чуткi. От разьбярыся сам. Людзi пiшуць з Амэрыкi, з Аргiньцiны, адусюль, толькi нi з Расеi. А гэта саўсiм пад бокам. Не, сынок, нешта тут ня тоя. Каб гэта добра было, дык адгукнулiся-б, быць ня можыць. Каб было добра там, як па тым радзiвя брэшуць, дык i пасылкi прыслалi-б, як каторыя з Амэрыкi. Мусiць, тамака дабрата такая… Нашым людзям, сынок, — кажу табе, — нiхто нi паможыць. Гэтыя во паны й асаднiкi ў жабракоў торбы адбiраюць, а тыя, мусiць, таксама анi на ногаць ня лепшыя. Цi гэта мы так перад Богам за што саграшылi, цi хто ведаiць…

XIII

Асноваю жыцьця й быту лiтоўскiх i навакольных сялянаў была зямля. Яна кармiла й апранала, урадлiвымi гадамi была ласкавай i шчодрай маткай, неўрадлiвымi — скупой i нямiласэрнай мачыхай. Прывязанасьць да зямлi не матывалася адно тым, што акупант перагарадзiў усе шляхi ў места цi далейшы пазавясковы сьвет. Зь няпамятных часоў людзi ня ведалi жыцьця iншага, апроч таго, што неразлучна было зьвязана зь зямлёй. У народным фальклёры зямлi адводзiлася самае пачэснае мейсца.

Калi акупанты наважылi падрэзаць беларускiя народныя карэньнi, дык хапiла iм адно зьменшыць плошчу зямельнае сялянскае ўласнасьцi. Гэтак рабiлi Палякi, панасылаўшы сюды сваiх асаднiкаў, якiя — згодна словаў дзеда Якуба, — адбiралi ў жабракоў торбы. Сьцiснутыя на малых i малаўрадлiвых дзялках, сяляне, быццам сьпелыя грушы, падалi ў панскiя капялюшы, рабiлiся бяспраўнымi парабкамi. Акупант адным стрэлам забiваў двох зайцоў: быццам чарвяк — спачатку аслабiўшы яго — тачыў здаровы народны сялянскi арганiзм, а кантролю над гэтым зьнядужэлым гаспадарча целам перадаваў у рукi паноў, асаднiкаў i пануючых бюракратаў.

Беларускiя сяляне — хоць гэткай думкi некаторыя гладка й выказаць не маглi-б — добра разумелi, што зямля была асноўным апiрышчам процi чужацкае асымiляцыйнае навалы. Калi нават вясковы чалавек iз свае волi йшоў у места цi далейшы сьвет, так i глядзi, што прапасьцi мог. У кожным выпадку надвое трэба было варажыць. Як ссохнуць цi зьнядужыць магло кволае дзiцё, адлучанае ад матчыных грудзей, гэтак сялянскi сын мог прапасьцi безь зямлi-маткi.

Дзiва няма, што слова «зямля» было найбольш зацяганым на языкох лiтоўскiх дый наагул усiх беларускiх сялянаў. Аб зямлi заўсёды гаманiлi, пра яе марылi, за яе змагалiся, сварылiся, судзiлiся. На вузкапалосiцах адзiн другому пераворваў, перакошваў i iншае. Зямля мела вялiкую вагу ў сялянскiх жанiцьбах. Так i глядзiш, як каторая дзеўка пайшла замуж не за чалавека, а за зямлю; iншы дзяцюк за зямлю падаўся ў прымы, а яшчэ iншы браў дзеўку толькi таму, што зямля ў пасагу была.

Прыслухайцеся да звычайнае вясковае гаворкi: усюды, як бiнзiна на паверхню вады, выплывае тэма зямлi цi безьзямельля. А нават калi й ня выплыве, дык адчуваць будзеце, што яна тут недалёка дзесь, зусiм побач, у думках i ў мяркаваньнях неадступна прысутная. Вясеньняя сяўба цi касавiца, жнiво цi малацьба, ворыва цi мяцьцё лёну — праз усе цыклi прац, зьвязаных iз гадавымi порамi, чырвонай нiткай праходзiла тэма зямлi й безьзямельля. I не ўяўлялi людзi безь зямлi жыцьця, дарма, што сьцiснутыя, чужнiкамi ў лапцi абутыя, гаспадарча зьнядужэлыя, самi, як карчы, у зямлi гэтай трухлелi, ды побач новыя парасткi, чужнiком таптаныя, пускалi ад старога карэньня.

Пасьля зямлi ды сямейных справаў другой найбольш аблюбаванай тэмай у гамонках лiтоўскiх сялян была палiтыка. Палiтыканствам займалiся пераважна старэйшыя. Цiкаўнасьць да палiтычных падзеяў у сьвеце далёка за межамi родных Лiтоўцаў i польскае дзяржавы сягала сваiмi карэньнямi ў далёкую мiнуўшчыну. Ведалi людзi, што калi дзе вецер разьдзьмухае якую большую буру, дык ня мiнуць ёй iхнае краiны й Лiтоўцаў. Гэтак было раней, так магло быць i ў будучынi. Гэта-ж i да гэтага часу яшчэ Напалеонавых «Пранцузаў» памiналi, дый усяго васямнаццаць гадоў назад прайшла апошняя й найжахлiвейшая вайна. Ня гэтак важна, што разважаньнi мяйсцовых палiтыканаў часта былi недарэчныя й наiўныя (пераважна таму, што да сяньняшнiх часоў i гаспадарстваў падтасоўвалiся ўчорашнiя меркi); важны сам факт, што палiтычныя падзеi ў сьвеце паланiлi ўвагу працавiтых лiтоўскiх людзей.

Пагроза новае вайны вось ужо якi год вiсела над Эўропай. Дрэнныя весткi даходзiлi й да лiтоўскiх палiтыканаў. Мала хто спадзяваўся, што зьмена аднаго чужога ладу iншым, калi такая будзе, прынясе яму лепшую будучыню. Адылi не пасьпеў 1939 год як сьлед у пух абрасьцi, вымяркавалi людзi, што быў ён больш трывожным i пагрозьлiвым, чымся ўсе ранейшыя.

На лаўцы пад Пятуховай клецяй, на вясковых прызбах i пад саламянымi стрэхамi з вуснаў у вусны перадавалася цяжарнае жахам слова: вайна. Спачатку рэдка, яно зь бегам часу ўсё сьмялей i часьцей выплывала ў гутарках i наапошку пачало выцiскаць на апошнi плян тэму й турботы пра зямлю. Людзi цяпер або зусiм у гаворцы запiналiся, або гаварылi з паднечаньнем, у якiм адчувалася няпэўнасьць i боязь. Хмарылiся барознамi веку аздобленыя сялянскiя твары. Старэйшым ня трэба было фантазii: добра запамяталi жахi мiнулае вайны. Дзецi-ж распытвалi старэйшых, у Гараватцы й на ўзьлесьсi ля гасьцiнцу знаходзiлi старую йржавую амунiцыю. Для малечы была яна прадметам забаваў. Выцягвалi з набояў кулi, сушылi порах, нанава «закаркоўвалi», дый стралялi, цi то паклаўшы ў вогнiшча, цi наладзiўшы якое прымiтыўнае прыладзьдзе наводля стрэльбы. Будзе вайна — думаў каторы нямыцька — дык будзе больш набояў, можна будзе пазабаўляцца. Запраўднага характару вайны дзецi не маглi ведаць.

Весткi з шырокага сьвету, што прыляталi ў лiтоўскiя начоўкi, часта былi ўжо iншымi сфальшаваныя, надзьмутыя або паменшаныя. Дзяржаўны прапагандовы апарат прапускаў iх праз сваё бюракратычнае сiта. Людзi шмат чаго даведвалiся ад Жыдоў, якiя, вядома-ж, заўсёды й усё ведалi, многа чаго гаварылi сваiм найбольшым дабрадзеям, дый то пад вялiкiм сакрэтам. У тых вестках найбольш фiгураваў «немiц». Гэта лiтоўскiм людзям таксама здавалася нармалёвым. Чаму-ж не? I раней, калi дзе што важнае пачыналася, дык «немiц» там быў першы.

Многа было гамонкi пра нейкi «калiдор», а з другога пра «плашч iз гузiкамi». Палякi гарачылiся й крычэлi, што моцна й непарушна стаяць будуць у гэным калiдоры, ды нiякаму Немцу не аддадуць анiводнага гузiка з таго «плашча». Лiтоўскiм сялянам да таго «калiдору» й «плашча» столькi справы было, колькi курцу да соскi. Аднаго баялiся, што Немцы схопяць Палякаў загрудкi, дык гэтыя астатнiя iх, Богу духа вiнаватых, могуць на помач паклiкаць. А навошта iм свае парэпаныя цi падэшвай ад працы аброслыя пальцы ў гэнай катавасii мачаць?

Прыйшла й мiнула вясна, надбегла лета. Адно другую паганялi гаспадарскiя працы. Рана ўставалi на ногi сяляне, сачылi ўзыходзячае з-за балота чырвонае сонца, штодзённа вiталiся з Архiпам на Гараватцы, позiркам дбайлiвых сем'янiнаў кiдалi на Захарукову бусьлянку, што на лiпе, варажылi цi бусьлiха яйкi ўжо пачала грэць ды калi бусьляняты, зь яйкаў вылупiўшыся, шыi й ногi свае выпрастаюць. Пазiралi на каралевы-сосны на могiлках, пацелi на палёх i на сенажацях, горбiлiся й натужвалi сiлы ў суседнiх паноў i асаднiкоў. Зямля аддавала цяпер людзям шчодрыя й скупыя плёны. Трэба было iх сабраць, i не ставала часу на тое, каб думаць, дзе й у каго хто якi калiдор думае адбiраць. Вечаровая дзiцячая гамана пяшчотна казытала вушы бацькоў i матак, што спрацаванымi варочалiся дахаты пасьля даўгога летняга дня. Усё, здавалася, было пастараму. Але як доўга? Што нясе заўтрашнi, пасьлязаўтрашнi дзень?

Калi ў пачатку верасьня пад саламяныя стрэхi прыляцела вестка, што Немцы пачалi ўжо панскую Польшчу дзяўбцi, усьлед-жа за ёй зьявiлася й новае, рэдка чутае й мала каму зразумелае слова: мабiлiзацыя. Зухавата-фанабэрысты солтыс Паўлоўскi мусiў у вадзiн дзень большую частку вёскi з мабiлiзацыйнымi наказамi абегаць. Нiколi шчэ раней так не муляла яму пад пахай гэная абшмуляная скураная торба. Солтыс усiм проста й ясна пра мабiлiзацыю растлумачыў. Людзi зразумелi й жахнулiся: заўтра асноўны цьвет лiтоўскае моладзi мусiў адпраўляцца Бог ведае ў якi далёкi сьвет, каб баранiць той «калiдор i плашч iз гузiкамi».

У той вечар позна па лiтоўскiх хатах не сьцiхала гамонка. Хныкала цi адна дзяўчына, тулячыся да свайго кавалера, якому аддала сэрца. Хто ведае, куды вядзе заўтрашняя дарога й як скора любы вернецца пад родную страху. Прагавiта пазiрала матка на сына, жонка на мужа, каб у запас наглядзецца, а сэрца грызла чорная трывога. Жаночыя рукi рэзалi боханы разовага жытняга хлеба, сушылi на дарогу сухары, пакавалi ў торбы сьцiплую скаромiну, а падол спаднiцы цi ручнiк выцiраў матчыны сьлёзы, якiм не было, здавалася, супынку. Тыя, у чыiх хатах не было мабiлiзаваных, заходзiлi да паклiканых у войска, каб, як казалi, душу адвесьцi. Нават малыя дзеткi, хоць дакладна не ўяўлялi поўнай сур'ёзнасьцi таго, што здарылася, спанатрылi вялiкую й раптоўную перамену. Балянс нармалёвага жыцьцёвага ладу быў зрушаны. Цi адзiн раз рука брала й ледзь стрымоўвалася, каб злосна не скамшыць позву, вочы ўглядалiся ўжо каторы раз у зусiм няхiтрыя й ляканiчныя словы. Усяму вiнаватыя былi гэтыя чартоўскiя паперкi.

Калi ў мiрны час зь вёскi мелi адпраўляць каторага навабранца на службу, дык напярэдаднi моладзь ладзiла яму вечар. Тады маладыя галовы туманiла родная сiвуха. Пад гукi гармонiка, гуртам i ў разрэз сьпявалi «пасьледнi нонешнi дзянёчак». Даўно ў нябыт адыйшла беларуская вайсковая традыцыя, пагасьлi ў гiстарычным лiхалецьцi родныя вайсковыя песьнi. I гэты «нонешнi дзянёчак» быў некалi адным чужынцам у Лiтоўцы прынесены. Цяпер-жа iншы чужынец за Бог ведае што чужое й нялюбае пастаяць клiкаў. У гэны вечар ня поўнiлiся лiтоўскiя начоўкi зацяжнымi маладымi галасамi, бо гэтым разам у вагонь i на сьмерць трэба было йсьцi. Колькi зь iх знойдзе дадому шлях здаровымi, колькi нiкому непатрэбнымi калекамi, а колькi ў чужой далёкай краiне застанецца на вечны супачын? Гора было занадта вялiкае й агульнае.

XIV

Нахмарыўся разьвiтальны дзень. Па самым дне начоўкаў ранiцою паўзьлi дымы зь лiтоўскiх комiнаў. Праймаючыя холадам хмары зьнiжалiся й iмклiва плылi над лiтоўскай лагчынай. Яны, здавалася, не маглi наважыцца, цi iм адно з пагрозай шыбануць над Лiтоўцамi, цi памарасiць вёску густым дожджыкам.

Рана зьявiўся да солтыса Паўлоўскага ўраднiк з гацкага мабiлiзацыйнага бюра. Пагаманiўшы iз шляхцюком, абодва накiравалiся пад Пятухову клець, дзе быў зборны пункт для паклiканых. Хутка зь блiзкiх i далейшых хутароў, iз гасподаў, што засталiся на старым паселiшчы, пачалi плысьцi сюды людзi. Хоць цi аднаму з мабiлiзаваных зазiрнула ў галаву думка, каб ня йсьцi, а дзесь схавацца й перачакаць, «пакуль гэта бiда сплывець», адно Шпунтоў Лявон учора поцемкам выбраўся ў сваю, яму адному вядомую, дарогу. Мабiлiзаваныя прыходзiлi ў суправодзе раднi, што мела спадарожнiчаць iм аж у Гацi. Здавалася, што ля Пятуховай клецi сабралася ўся вёска. Ураднiк, паставiўшы ровар ля плоту, сядзеў на лаўцы й паўголасам гаманiў iз солтысам, касурыўся на надвор'е й паглядаў на гадзiньнiк. Солтыс раiў яшчэ пачакаць, бо бачыў, што ня ўсе сабралiся. Прыехалi й тры хурманкi, замоўленыя Паўлоўскiм учора, каб на iх адвезьцi падарожныя клункi. Людзi гаманiлi, гулi як пчолы ў вульлi пасьля працавiтага дня, але адчувалася, што гамонка тая была стрыманая, не чуваць было гулкога й безклапотнага сьмеху. Шматлiкiя вочы сачылi ўраднiка й солтыса, што яны скажуць i зробяць.

На звароце вулiцы з бальшака, што прабягаў упоперак вёскi ад балота, паказаўся нетарапкi ў кроку й рухах Сымон Пятух, старэйшы брат гэтага самага Пятуха, ля чыёй клецi сабраўся народ. Сымон быў старым дзяцюком, векам гадоў пад пяцьдзясят мусiць. Ягоны вузкi й даўна голены гарбаносы твар iз глыбокiмi западзiнамi там, адкуль выглядалi малыя рудзенькiя вочкi, зьверху аброс густымi мяцёлкамi броваў. Дзяцюк пакiнуў дома свае адзiныя, яшчэ не зусiм дабiтыя, з доўгiмi рудымi халявамi боты й босымi нагамi мясiў яшчэ сухi мяккi дарожны пясок. Зашмальцаваная камiзэлька, кужэльная кашуля-касаваротка, засалены пiнжак i паўсуконныя порткi з калошамi ў трубы, ды шэрая, папрацiраная па бакох кепка, што зьехала на правы бок i напаказ выставiла густы венiк рудых валасоў зь левага — вось гэта была нязьменная вопратка ў буднi й у сьвяткi. У старэйшага Пятуха, як заўсёды, часу было хоць ты адбаўляй. Быў ён найбольш ведамым карцёжнiкам, гультаём, i заядлым курцом у вёсцы. Любiў i выпiць, калi была нагода. У карты гуляў, як казаў, каб час забiць i звычайна напуста. Калi не было чаго палiць, стараўся ад старой маткi сьцiбнуць пару яйкаў ды прамяняць iх у Жыда на тытунь. Жыў у самым паўднёва-ўсходнiм кутку Лiтоўцаў на ўзгарку. У некаторых людзей лазьнi былi вялiчынёй зь ягоную хату, але для яго й маткi было даволi мейсца. I пра тыя два гактары зямлi Сымон нянадта рупiўся. Лебяда, пырнiк i быльлё заглушалi там пасеяную на заўсёды дрэнна апрацаванай зямлi збажыну. Для аднаго канякi й каровы ледзь мог Пятух сена за лета назапасiць. Вяскоўцы так апавядалi аб Пятуховай гаспадарлiвасьцi: Ляжаў ён аднойчы на печы й кармiў клапоў. Ногi, быццам тыя качэргi, ажно зьвiсалi над пяколкам. Цi-ж Пятух вiнаваты, што муляр кароткую печ пабудаваў? Мацi кешкалася ля печы, а Пятух цешыўся, што яму добра ў плечы грэе. Пайшоў дождж, i прагнiлая страха была таму вiной, што вада неўзабаве пацякла iз столi на адзiны ў хаце ложак.

— Сымон, — казала яму мацi, — дождж iдзець, страха цячэць, вада вуньдзiка на пасьцелi. Чаму страху нi залатаiш?

— Нi знаiш што рабiць? — пачуўся зь печы лянiвы голас. — Адсунь ложак, дык нi нацячэць.

Першы спасьцярог Сымона Антось, той самы, каторага празвалi Дзеркачом i якi быў у лiку паклiканых.

— От ужо й Сымон ёсьцека, цяпер можам iсьцi, — загаварыў голасна Антось, каб зьвярнуць агульную ўвагу. — Ну што, Сымон, пойдзiш з намi ў салдаты?

— Адчапiся ты! — буркнуў голасна Пятух. Ён ёмка выплюнуў з роту дагарэўшы акурак, выцягнуў зь левай адтадуранай кiшэнi капшук з тытунем, адраваў кавалак газэты й супакойна, маленькiмi вачыма бегаючы па грамадзе людзей, узяўся вярцець новую папяросу.

— Ну, Сымон, калi-ж будзiш жанiцца? — пакеплiваў далей Антось. — Параска Макатунiшка ўжо як лучына па табе ссохла.

— Тады, як бык будзiць цялiцца! — адказаў, не паварушыўшы мяцёлкамi, стары дзяцюк.

Тыя, што чулi гэтую гаворку, зарагаталi.

— Ён, мусiць, жджэць пакуль Параска пяцёра будзiць мець, каб адразу на гатовыя, — кпiў з натоўпу другi мужчынскi голас.

Дзякуючы Пятуху, заўсёднаму аб'екту жартаў, якi зусiм нiчым не прыгадваў працавiтага й дбайнага гаспадарлiвага малодшага брата, павесялелi некаторыя ў грамадзе.

З другога боку вёскi прычыкiльгаў да натоўпу дзед Якуб. Абступiўшы, людзi вiталiся зь iм, радыя нагодзе, каб перакiнуцца словам. Стары, вядома, як скажа, дык ёсьць што паслухаць. А дзед пыхкаў сваю крывую люльку ды скупiўся на словы.

— Ну што гэта дзед, вы ваiваць нi сабiраiцiся? — пыталi яго.

— Ды вы, дзеткi, ужо бiзь мяне неяк абойдзiцiся. Я адкаратаў сваё, пагладзiў дзед бародку, гледзячы на ўсiх i на нiкога ў васаблiвасьцi.

— Дзед тут будзiць за нашымi гаспадаркамi глядзець, дзевак замуж выдаваць, каб племя наша нi зьвялося. Пiтуха во ажанiць трэба…

Некаторыя засьмяялiся, але няшчыра, стрымана.

— Нiма за што, — казаў дзед, быццам не спасьцярогшы надзьмутай штучнай весялосьцi. — Нiма за што ваiваць. Нi наша гэта дзела за паноў грудзi выстаўляць. Калi на iх прыдзiць якое бiзгалоўя, дык так iм i трэба. Яны за нас, нябось, нi пастаяць.

Дзед плюнуў сабе пад ногi й пацягнуў з крывой люлькi. Абступiўшыя яго спасьцераглi, што лiтоўскi патрыярх ня меў намеру жартаваць i, пэўна-ж, яшчэ нешта важнае скажа. А дзед зiрнуў пад клець, дзе ўжо ўсталi з лаўкi й аглядалi людзей солтыс iз рослым ураднiкам.

— Вы-ж глядзiце, дзiцюкi, — казаў Якуб, — калi там якiя нiпiралiўкi, дык пад дом цiсьнiцiся, от што…

— Маўчы ты, дзед Якуб, ато якоя благоя вуха пачуiць! — перасьцерагла Кмiтава Аўдоля, што й гэтым разам парупiлася, каб у цэнтры падзеяў быць.

— Чаго гэта маўчы? — агрызнуўся дзед. — Ды што гэтыя паўшабэлкi мне старому калеку зробюць? Пляваў я на iх. А свайму во катораму трэба сказаць, каб на ражон дарма за чужоя ня лез…

У гэты час ураднiк падаў голас, каб усе паклiканыя падыйшлi да яго блiжэй, ды паводля лiсту пачаў перавяраць, цi ўсе сабралiся. Хутка выявiлася, што не было Косьцiка Сабакевiча й Шпунтовага Лявона. Першага, вядома, сам ураднiк не спадзяваўся, але-ж прыгадаць трэба было. Дапытваўся, дзе дзеўся Лявон, ды нiхто ня змог яму адказаць.

— Пойдзем, няма часу чакаць, — сказаў ён станоўка. — Пра яго ўжо парупяцца адпаведныя дзейнiкi…

Апошнiя словы гучэлi пагрозай.

На лiсьце было звыш за трыццаць прозьвiшчаў. Паклiканым ураднiк загадаў зыбрацца ў групу й iсьцi наперадзе, а ззаду мелi ехаць хурманкi з багажом ды маглi йсьцi тыя з раднi, хто хацеў праводзiць мабiлiзаваных аж у Гацi. Рушылi паволi. Солтыс iз ураднiкам вялi калёну на бальшак, а пасьля павярнулi на прасёлкавую дарогу, што побач могiльнiку вяла на гацкi гасьцiнец. Расьпiсаныя гумовымi ўзорамi каляiны ўраднiкавага ровару зараз-жа ззаду затоптвалiся босымi цi абутымi ў лапцi нагамi лiтоўскага народу. Калёна расьцягнулася; тыя з раднi, што йшлi ззаду, пачалi далучацца да праводжаных iмi родных, iзноў пачалася часта спыняная гаворка. Людзi, здаецца, усе тэмы вычарпалi. Што гаварыць у такi час? Мiнулае прыгадваць цi трывогу перад небясьпечнай будучыняй выказваць? Як доўга будзе гэтая разлука? Калi зноў над Лiтоўцамi й цэлай пагвалчанай краiнай засьвецiць сонца? На палёх чакала гаспадарлiвых рук нязжатая ярына. Заўтра, калi Бог пагоду дасьць, iзноў у хвастох нiваў стануць iзь сярпамi прарэджаныя сем'i. У працы гадаць будуць, што з сынамi, мужамi, цi любымi… Дзе яны, у каторы бок гонiць iх чужы вецер?

У самым хвасьце калёны маўклiва крочыў i Янук Бахмач iзь неразлучным Тапсiкам. Ён яшчэ не вымяркаваў, цi яму аж у Гацi йсьцi, цi дзесь на дарозе назад завярнуць. Паглядаў на дарожныя сьляды, якiя пачаў мачыць-зацiраць густы, як празь сiта, дожджык. Людзi настаўлялi каўняры, жанчыны й дзеўкi нацягвалi хусткi. А дожджык зьверху то сеяў, то спыняўся. Ня ведаў, мусiць, нябесны сейбiт, цi неба мае плакаць зь перапынкамi, цi без супыну…

Таронта, 1963-64 г.

КАНЕЦ ПЕРШАЕ КНIГI

Сьпiс некаторых чужых або рэдка ўжываных словаў

Дзярлiвы — (бел.) драпежны.

Велькапольска — (польск.) лiтаральна «Вялiкая Польшча».

Жэч Паспалiта — Рэч Паспалiтая. Просты беларускi пераклад лацiнскага «рэспублiка» (res publiсa — «рэч публiчная», «рэч паспалiтая») палякi перайначылi на свой капыл паводля свайго спецыфiчнага вымаўленьня (Rzeczpospolita), а ў далейшым называлi й называюць так Польшчу.

Крэсы (Крэсы Всходне) — «усходняе памяжоўе». Так звыклi называць палякi заходнебеларускiя землi, дзе польская прапаганда залiчвала беларусаў у «расеезаваныя палякi».

Мiтычны — мiфiчны (бел., паходнае ад грэцкага. Падчас савецкае «моўнае рэформы» замененае на «мiфiчны» паводля расеезаванага вымаўленьня).

Тарэбка — (польск.) торбачка (жаночая).

Элiмiнацыя — выключэньне (бел., паходнае ад лацiнскага).

Жондовы — (польск.) урадавы.

Офяра едэн — (польск.) ах ты недарэка.

Хаме едэн — (польск.) ах ты хам.

Жондова владза — (польск.) урадавая ўлада.

Двадзесьця пеньць — (польск.) дваццаць пяць (маецца на ўвазе дваццаць пяць удараў).

Троп — (бел.) сьлед, быць на тропе — злавiць сьлед, iсьцi па сьледу.

Ровар — (бел.) веласiпед.

Транзакцыя — (бел., паходнае ад лацiнскага) зьдзелка.

Ужэнднiк — (польск.) чыноўнiк.

Мiльчэць — (польск.) маўчаць.

Ажэлкi — (польск.) «арляняты» — кукарды на шапках польскiх палiцыянтаў ды жаўнераў.

Залатоўка — (бел., размоўнае) злотая — польская грашовая адзiнка.

Родак — (польск.) суайчыньнiк.

Гэтта — (бел.) гэтак, гэта значыць, гэтакiм чынам, значыцца…

Хварбаваць — (бел.) фарбаваць. Хурманка — (бел.) фурманка. Хутра — (бел.) футра. I г.д. Словы з шэрагу тых шматлiкiх, якiя праз савецкую «рэформу правапiсу» беларусам было загадана пiсаць i вымаўляць… па-польску: «фарбаваць, футра…»

Замэльдаваў — (польск.) даклаў, адрапартаваў.

Дэфэнзыва — польская таемная палiцыя, контрвыведка.

Iнвазii — утаргненьнi, напады (бел., паходнае ад лацiнскага, ужываецца пераважна йранiчна).

Чыньнiкаў жандовых — (польск.) дзяржаўных ворганаў.

Пшэклентэ — (польск.) клятыя.

Неўдзенчны — (польск.) няўдзячны (у дадзеным выпадку вымаўлена зь беларускiм акцэнтам)

Панствовы пастарунак — (польск.) палiцыйны ўчастак.

Панствовая зьнiжка — (польск.) дзяржаўная йльгота, права на навучаньнеся за дзяржаўны кошт.

Гвязды — (польск.) зоркi.

Владза — (польск.) улада.

Оглавление

Ад Аўтара

Дзярлiвая птушка

О, БЕЛАРУСЬ!

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

  I

  II

  III

  IV

  V

  VI

  VII

  VIII

  IX

  X

  XI

  XII

  XIII

  XIV

  XV

ЧАСТКА ДРУГАЯ

  I

  II

  III

  IV

  V

  VI

  VII

  VIII

  IX

  X

  XI

  XII

  XIII

  XIV

Сьпiс некаторых чужых або рэдка ўжываных словаў

Реклама на сайте