«Здарэнне на Дзяды»

Сяргей АБЛАМЕЙКА

ЗДАРЭННЕ НА ДЗЯДЫ

Маладыя пісьменнікі Ігнат Дварніцкі, Сяргей Ждановіч і Юрась Багданаў вырашылі на Дзяды ўшанаваць памяць папярэднікаў. Яны цудоўна ведалі, што ў гэты дзень найперш памінаюць сваіх сапраўдных дзядоў - крэўных. Так яны і рабілі штогод разам са сваякамі. Але паколькі два першыя былі ўжо досыць вядомымі празаікамі, а апошні - вядомым паэтам, яны вырашылі, што ў цяжкія для нашай літаратуры часы сёлета адступяцца ад звычаю, наведаюць нацыянальны пантэон - Усходнія могілкі, і зробяць сціплы грамадзянскі ўчынак - ускладуць кветкі на магілы ўсіх літаратараў, што пахаваныя ў тым некропалі.

Паводле выпушчанага ўжо даволі даўно правадніка- мапы па тых могілках яны падлічылі колькасць магілаў, купілі адпаведную колькасць кветак і пад вечар 2 лістапада, нагружаныя бярэмямі букетаў, свечкамі і некалькімі

пляшкамі гарэлкі, вырушылі на старэнькім аўтамабілі Ждановіча ў горад. Спачатку заехалі на вайсковыя могілкі да Янкі Купалы і Якуба Коласа, пакланіліся песнярам і паклалі самыя вялікія букеты. А пасля накіраваліся на Усходнія могілкі.

Дарогаю гаварылі пра вялікую, на іх думку, несправядлівасць. У апошнія гады сітуацыя ў краіне склалася такая, што многія “літаратурныя дзяды” пахаваныя па-за межамі нацыянальнага некропалю: хто на Кальварыі, хто на сваёй радзіме, а хто і наогул на малавядомых прыгарадных кладах. І спрачаліся, ці варта ўсё ж некалі іх сабраць у адным месцы. Дварніцкі і Багданаў былі супраць, а Ждановіч палымяна адстойваў ідэю перапахавання ў сталіцы, каб можна было ў любы час усіх разам ушанаваць. “Вы што, не хацелі б сёння Багдановічу, Барадуліну, Танку, Брылю, Адамовічу, Адамчыку або Сысу кветкі на магілы ўскласці? - пытаўся ён. - А дзе ж яны? Іх тут няма”. Але сябры казалі, што нельга парушаць апошняй волі, вунь, маўляў, Барадулін сам захацеў побач з маці ляжаць, Навуменку таксама да жонкі падхавалі. У адказ на такія пярэчанні Ждановіч яшчэ болей натурыўся і казаў, што ў іншых умовах усе нармальна захацелі б легчы на Усходніх могілках і нават з жонкамі.

Урэшце за спрэчкамі прыехалі. Вырашылі, што машыну пакінуць на паркоўцы каля метро, каб забраць раніцою, а на могілках спакойна пакладуць кветкі і без страху возьмуць чарку, не баючыся быць злоўленымі міліцыянтамі.

- Трэба не забыцца пра Анатоля Сербантовіча, мне казалі, што ягоная магіла недзе на левым ускрайку галоўнага сектару, дзе ляжаць пісьменнікі. На нашай мапе яго няма, - сказаў Ждановіч.

- Хто гэта? - Дварніцкі здзіўлена паглядзеў на Сяргея.

- Сорамна не ведаць папярэднікаў, браце, - замест Ждановіча адказаў Багданаў. - Вельмі таленавіты паэт, аўтар вянкоў санетаў. Загінуў у дваццаць восем гадоў пасля вулічнай бойкі, здаецца, у 1970 годзе...

- А-а, ну так, прыпамінаю, вы мне ўжо некалі пра яго расказвалі...

- Прыпамінаю... - перадражніў Багданаў, - ты вазьмі прачытай, які талент трагічна загублены. Два зборнікі выдаў пры жыцці, а пасля яшчэ адзін выйшаў, пасмяротны. Шмат абяцаў...

Прайшоўшы праз браму, сябры спыніліся, каб вырашыць, з чаго пачынаць абыход. У іхным спісе было больш за дваццаць пяць магілаў. Вырашылі накіравацца спачатку па цэнтральнай алеі да магілаў Петруся Броўкі і Пятра Глебкі, каб адтуль, па радах, паступова абысці ўсіх астатніх на старой частцы могілак, а пасля спусціцца яшчэ на новую. Пры развілцы дарожак, не дайшоўшы якіх дваццаць метраў да Броўкі, Ждановіч спыніўся і паказаў сябрам на сціплы помнік, схаваны за туямі справа ад цэнтральнай алеі.

- Гэта магіла Усевалада Краўчанкі, галоўнага рэдактара “Бярозкі”, дзіцячага пісьменніка. Дзясяткі кніжак выдаў чалавек. “Злачынства ля зялёнай тоні” або “Таямніца вугла альфа” - можа нехта чытаў ці хаця б чуў? Загадкава загінуў у 1961 годзе ў Канах, у Францыі. Нібыта выкінуўся з вакна. Сваякі ніколі не прызналі, што гэта было самагубства.

- Скуль ты ўсё ведаеш? - здзіўлены Дварніцкі накіраваўся да магілы пісьменніка.

- Я ж, апрача ўсяго іншага, гісторык паводле адукацыі. Ці ты забыўся? - Ждановіч паклаў кветкі на магілу Краўчанкі. - На во лепш запалі зніч. - Ён падаў Дварніцкаму свечку з жалезнай накрыўкай.Каля магілы Краўчанкі хлопцы вырашылі адкаркаваць першую пляшку гарэлкі. Разлілі яе ў папяровыя кубачкі і перад тым, як выпіць, пажадалі, каб праўда пра Краўчанкаву смерць некалі адкрылася.

Перад шыкоўным помнікам Петрусю Броўку яны пастаялі даўжэй. Каменны Броўка сядзеў з вялікай годнасцю і вельмі інтэлігентна.

- Як на маю думку, дык паэт быў так сабе, - сказаў Ждановіч, - але яго асветная дзейнасць была беспрэцэдэнтнай. Ён стварыў беларускую Энцыклапедыю. І за гэта варты памяці ўсіх наступных пакаленняў.

- А “Александрына”? - спытаўся Багданаў. - Я чуў, што расейцы ў Сібіры дзяцей называлі Александрынамі пад уздзеяннем песні “Песняроў”...

- А што “Александрына”? - адказаў Ждановіч - Па-мойму, як верш таксама не надта ўдалы тэкст.

- Ну ведаеце, наконт густаў можна спрачацца, але чалавек быў добры. Прапаную падняць чарку і за яго. - Ігнат Дварніцкі разліў сябрам у кубачкі яшчэ па глытку гарэлкі.

- Сорамна прызнацца, - сказаў сябрам Ігнат, калі яны падышлі да магілы Пятра Глебкі. - Амаль нічога з Глебкі не чытаў.

- Ну дык прачытай хаця б гэты ягоны катрэн на помніку, - адказаў Ждановіч.

- “Жывой паэзіі крыніца папоіць смагу маладых і будзе, светлая, бруіцца праз незлічоныя гады”, - уголас прачытаў Дварніцкі. - Ага, дык ён быў нацыяналіст.

- Яны ўсе былі нацыяналісты, проста час быў такі, што маскіраваліся як маглі, у тым ліку і за казённымі радкамі пра інтэрнацыяналізм, камунізм і перамогу ў вайне.

- “Маладых - гады”, дрэнная рыфма. Каб я рэдагаваў гэты верш, - сказаў Юрась Багданаў, - я б напісаў інакш, напрыклад, так: “Жывой паэзіі крыніца напоіць род наш малады і будзе, светлая, бруіцца праз незлічоныя гады”.

- Слушна, так лепш. Але гэта ты так напісаў бы. А ён выбраў свой варыянт, я б сказаў, даволі бездапаможны ў сэнсе паэтыкі. Але зноў жа чалавек і патрыёт быў выдатны, дырэктарам акадэмічнага Інстытуту мовазнаўства працаваў, шмат чаго добрага зрабіў. Ягоная жонка, дарэчы, у часе вайны працавала дыктарам на беларускім радыё ў акупаваным Менску. Пасля Глебка яе ледзьве ад турмы ўратаваў. Таксама была нацыяналістка, прынцыпова толькі па-беларуску з усімі размаўляла.

- Чаму я на філфак пайшоў, а не на гістфак, як Ждановіч? - паўжартам уздыхнуў Дварніцкі.

- Тут, Ігнасю, не толькі ў гістфаку справа, але і ў маёй любові да мемуараў, - адказаў Ждановіч і павярнуўся да Юрася. - Я ў Валянціна Тараса ва ўспамінах чытаў, як ён, маладым супрацоўнікам літаратурнага аддзела “Звязды”, перарабіў вершы Петруся Броўкі і павёз іх у Каралішчавічы на зацвярджэнне. Броўка вершы ўзяў, вярнуў там усё, як было раней, і сказаў: “Вы, малады чалавек, лепш за мяне пішыце сам. А я буду пісаць так, як пішу я”. Добрая навука і Тарасу, і нам. Я наогул думаю, што нікога не трэба рэдагаваць, прынамсі рэдагаваць так, што аж перапісваць. Хай адразу будзе відаць, хто што сабой уяўляе. Далоў рэдактараў! Наперад аўтараў! Каб адразу было відаць, хто талент, а хто - не.

- Ну вось за гэта і вып’ем, а таксама за Глебку, - Ігнат Дварніцкі зноў наліў гарэлку ў папяровыя кубачкі.Далей хлопцы накіраваліся назад, у дваццаць шосты сектар, дзе ляжала найболей беларускіх пісьменнікаў. Паклалі кветкі і запалілі свечкі на магілах Міхася Лынькова, Аркадзя Куляшова, Івана Мележа, Піліпа Пестрака і Андрэя Макаёнка. Усюды бралі чарку і слухалі Сяргея Ждановіча, які проста выпраменьваў ва ўсе бакі сваю эрудыцыю і гістарычныя веды, прычым не толькі пра падзеі мінулых гадоў, але і пра асабістае жыццё пісьменнікаў. Каля магілы Міхася Лынькова ён расказаў, што пісьменнік да маладых калегаў заўсёды звяртаўся словам “уюнаш”, што ён быў зацятым фатографам і вялікім аматарам матацыклаў, заўсёды без праблема пазычаў свайго “Іжа” маладым калегам пакатацца. Каля магілы Мележа Сяргей расказаў, што той першыя публікацыі падпісваў псеўданімам “Мелеш”, змяніўшы ўсяго адну літару ў сваім прозвішчы, а таксама пра тое, які гэта быў мужны чалавек: за два дні да смерці абзвоньваў сяброў і жартаваў, не прызнаючыся, што ляжыць у бальніцы. Каля магілы Макаёнка ён расказаў, як той развёўся з жонкай і пабраўся шлюбам з медсястрой, што яго лячыла. Каля магілы Аркадзя Куляшова пасля таго, як Юрась доўга чытаў урывак з куляшоўскай паэмы “Хамуціус”, прысвечанай Кастусю Каліноўскаму, Сяргей расказаў, як Куляшоў хаваўся ў будынку пошты ад пастарэлай гераіні свайго геніяльнага верша “Алеся”, да якой прыехаў на сустрэчу пасля атрымання ад яе ліста, а ўбачыўшы старую і непрыгожую жанчыну, спалохаўся і ўцёк. Зрэшты, пасля сумленне перамагло, ён вярнуўся і прабавіў з ёй і яе дзецьмі пару гадзінаў, нават за Быхаў на пікнік з’ездзіў. Пасля казаў сябрам, што яна для яго тады памерла. А каля магілы Піліпа Пестрака Сяргей паведаміў, што гэты пісьменнік адзінаццаць гадоў правёў у польскіх турмах, а пасля 1939 года два гады працаваў старшынёй Беластоцкага аддзялення Саюзу пісьменнікаў БССР, нагадваючы сябрам, што ў тыя часы Беласток быў часткай БССР...

Тым часам пачало змяркацца. Хлопцы зразумелі, што не надта разлічылі час, і пачалі спяшацца. Па шэрагу, у якім ляжаў Піліп Пестрак, яны праз зарасці прадраліся на іншы бок сектара. Дварніцкі і Багданаў гучна абураліся зусім не цывілізаваным станам могілак - помнікі размешчаныя цесна, ніхто не высякае хмызы, не косіць траву. На другім баку адшукалі магілу Анатоля Сербантовіча, паклалі кветкі, выпілі і вырашылі стварыць у інтэрнэце яго асабісты сайт з усімі вершамі і вянкамі санетаў. Пасля хутка паклалі кветкі і выпілі каля магілаў Еўдакіі Лось, Алеся Бачылы і Анатоля Грачанікава, а тады сталі прабірацца да магілы Яўгеніі Янішчыц. Гэта было апошняе, што з таго вечара ясна запомніў Сяргей Ждановіч. Да помніка Янішчыц яны дабраліся на добрым падпітку. Адтуль ужо быў відаць камень на магіле Уладзімера Караткевіча, для якога ў іх быў падрыхтаваны вялікі букет, як і для Васіля Быкава. Каля магілы Яўгеніі Янішчыц Юрась Багданаў зноў чытаў яе вершы, а Сяргей Ждановіч называў паэтку геніяльнай, расказваў, як яна выкінулася з вакна і казаў, што паводле чутак, прычынай было складанае каханне да мужа, таксама паэта Сяргея Панізніка. Пасля п’яныя сябрукі накіраваліся да магілы Уладзімера Караткевіча і... больш нічога Сяргею не запомнілася.

...Ён апрытомнеў ад холаду. Агледзеўшыся, Ждановіч зразумеў, што ляжыць паміж магілай Караткевіча і лавачкай каля яе. Сяброў не было. Значыць, яны сп’янелі так, што пакінулі яго тут. Фантастыка! Добра, што лістапад выдаўся цёплы, было ніяк не менш за дзесяць градусаў цяпла, але ён усё роўна змёрз, і не дзіва - ляжаў на голай зямлі ў асенняй куртачцы. А дзе ж вы цяпер самі, ёлупні, - пакрыўджана падумаў ён пра сябрукоў і пачаў уставаць. Галава кружылася, яго хістала ва ўсе бакі. Сяргей паглядзеў на гадзіннік - каля паловы на дванаццатую. Ноч была хмарнаю, зоры свяцілі мала, месяца амаль не было відаць. Прастора вакол, здавалася, набрыняла вусцішам, нават жудасцю. Помнікі і каменныя твары нябожчыкаў цяпер чамусьці палохалі, і ад іх хацелася адвярнуцца, але не было куды - яны паўставалі з усіх бакоў. Сяргей, з цяжкасцю арыентуючыся, пачаў прабірацца да левай ад галоўнага сектару алеі, пасля пайшоў па ёй і павярнуў перад алеяй ганаровых грамадзянаў да галоўнага ўваходу на могілкі і раптам спалохана замёр. Ён пачуў прыглушаныя галасы, а затым і ўбачыў сярод сасновых камлёў нешта нечуванае. За доўгім сталом сярод соснаў сядзелі беларускія пісьменнікі, пахаваныя на гэтых могілках: Кандрат Крапіва, Іван Мележ, Міхась Лынькоў, Піліп Пестрак, Пятро Глебка, Пятрусь Броўка, Янка Маўр, Уладзімер Караткевіч, Пімен Панчанка, Васіль Быкаў, Іван Шамякін, Фёдар Янкоўскі, Барыс Сачанка, Усевалад Краўчанка, Іван Чыгрынаў, Генадзь Бураўкін і яшчэ з дзясятак іншых. Некаторых Сяргей нават не ведаў у твар, але дзіўным чынам разумеў, хто гэта. Таксама ён раптам зразумеў, што чуе адначасова і агульную размову, і перашэпты паміж сабой асобных яе ўдзельнікаў.

З размовы вынікала, што перад тым, як да пісьменнікаў падышоў Сяргей, яны абмяркоўвалі нейкую тэму, звязаную з гісторыяй і яе важнасцю для кожнага народа. Цяпер тая размова згасала, сталі гаварыць хто пра што, але да хлопца яшчэ даносілася водгулле і гістарычнай тэмы.

Вось Піліп Пестрак павярнуўся да свайго суседа Анатоля Грачанікава:

- Ведаеш, Анатоль, як палякі шанавалі гісторыю? Нам тут ёсць чаму павучыцца. Даходзіла да таго, што яны гарадамі называлі паселішчы, якія на горад зусім не цягнулі, але мелі слаўную гісторыю. Галоўным прынцыпам быў не вытворча-эканамічны, а гістарычны. Вось да вайны наша мястэчка Косава было амаль вёскай: палова дробных гандляроў, палова сялянаў, а яны яго зрабілі аж павятовым горадам. Чаму? Таму што ў ім Тадэвуш Касцюшка нарадзіўся. Або вось Слонім тады быў ужо даволі вялікім горадам, а яны зусім невялічкі гарадок Наваградак зрабілі цэнтрам Ваяводства. Зноў пайшлі па гістарычным прынцыпе - Наваградак меў слаўную гісторыі, і, галоўнае, там Адам Міцкевіч нарадзіўся...

- Маеце рацыю, Піліп Сямёнавіч, - адказаў Грачанікаў, - гісторыю трэба шанаваць і ведаць, тады і народ будзе моцны. Прычым не толькі даўнюю гісторыю. Хай напіша з паплечнікамі і пра наш пасляваенны час, там таксама ёсць шмат таго, што дапаможа ўсвядоміцца. Я вось калі першым сакратаром Гомельскага гаркама камсамолу працаваў, з калегамі па-беларуску размаўляў. Дый не дзіва гэта было: беларускі паэт - гарадскі важак камсамолу... А што цяперашні саюз моладзі? Цьфу на іх...

Васіль Быкаў сядзеў моўчкі, склаўшы рукі на каленях і з нібыта незадаволеным, насупленым тварам. Сяргей чытаў, што гэтая суровасць пісьменніка была праявай яго задуменнасці, насамрэч гэта быў інтэлігентны і ветлівы чалавек. Быкаў тым часам ціха сказаў Уладзімеру Караткевічу:

- Як думаеш, можа я памыляўся, калі казаў, што беларусы ўжо спазніліся на свой цягнік? Нешта не падобна, каб нацыянальнае памірала. Цяпер, гляджу, у Еўропе ідзе ажыўленне і нацыянальных, і незалежніцкіх рухаў... Толькі што ж рабіць з нашай прарускасцю, другаснасцю? Можа ён гэтае таўро змые? Як думаеш?

- Думаю, стары, мы ўсё правільна вырашылі. Ён зможа, - адказаў Караткевіч і паляпаў Быкава па плячы.

Іншыя пісьменнікі размаўлялі паміж сабой на самыя розныя тэмы, нават асабістыя. Пераважна гаварылі з тымі, хто да каго бліжэй сядзеў. Вось Усевалад Краўчанка нахіліўся да Івана Шамякіна і сказаў:

- Я гляджу, там твае дзённікі і ўспаміны памалу публікуюцца. Што ж ты ўзяў ды напісаў, што я на пазычанай у цябе машыне замест роднай вёскі на Гомельшчыне да Чорнага мора на тры дні ездзіў? Ты б хоць кіламетры на спідометры падлічыў і час - гэта ж зусім немагчыма. Значыцца, так і не дараваў ты мне той выбіты зуб, крыўда на трыццаць гадоў засталася.

- Я ўжо, Сева, не крыўдую на цябе за той зуб, далібог. Ну бывае, пабіліся суседзі па кватэрах. Але ж мая Маша, дый я сам, тваю Дусю і дзетак добра падтрымлівалі пасля твайго заўчаснага сыходу, дапамагалі. Я да Волі як да сваёй Алесі ставіўся, ухваліў яе на ролю ў экранізацыі “Атлантаў і карыятыдаў”...

- Ведаю, Ваня, ведаю. Дзякуй табе за гэта. Мы ж былі сябры і засталіся. Што ўжо цяпер казаць. Даруй ты мне за той зуб, даруй, яшчэ раз прашу.

- Я і кажу, усё ўжо, усё, што тут успамінаць. А што там напісалася, дык гэта, відаць, мае недарэчныя падазрэнні як гаспадара машыны праявіліся. Можна было гэта і не друкаваць... Згаджаюся, не надта прыстойна атрымалася.

Сяргей уражана глядзеў на пісьменнікаў. Краўчанка ў бойцы выбіў Шамякіну зуб? Фантастыка!

А тым часам Кандрат Крапіва гучна наракаў, што яшчэ і дагэтуль знаходзяцца людзі, якія не прызнаюць за прыназоўнікам “аб” права на існаванне ў беларускай мове, толькі ім “пра” падавай і ўсё тут:

- І гэты Вячорка вынайшаўся такі. Як якая кніга да яго на рэдагаванне трапляе, дык гарачым жалезам выпальвае ўсе “аб”, толькі “пра” пакідае. А як жа быць з багаццем мовы, з эстэтыкай, музыкай мовы, з густам і стылем? Як быць з паэзіяй, пытаю я вас? Навошта я пісаў адмысловы артыкул аб гэтым?

- Але ведаеце, Кандрат Кандратавіч, тут не ўсё так адназначна. Здаецца, тут Вячорку варта падтрымаць. - Запярэчыў Крапіву Фёдар Янкоўскі. - Я вось у сваіх кнігах таксама стараўся пазбягаць гэтага “аб”. Надта ж ужо не па-нашаму гучыць гэты прыназоўнік з мясцовым склонам...

- Ай, Фёдар, кінь ты свой пурызм. Як тады быць з народнай прыказкай “Як аб табе чуюць, так аб табе і мяркуюць”? А што рабіць з Купалавай “Спадчынай”: “Аб ёй мне баюць казкі-сны...”?

- Ну, ніхто не сказаў, што ў Купалы была мова дасканалая, - запярэчыў быў Янкоўскі, але пасля махнуў рукой. - Зрэшты згаджаюся, людзей не пераробіш. Не хочуць быць пісьменнымі дый годзе... Я вось такія перлінкі адшукваў, напрыклад, “Летняя ноч як зайцаў хвост”, у сэнсе, світанне блізка. Ніхто ні разу не паўтарыў, не скарыстаўся... Або вунь Янка Скрыган... Колькі сілаў паклаў чалавек, каб правільна пісалі і гаварылі? Дзёўб і дзёўб: драбяза, драбяза, драбяза, а ні ў якім выпадку не “дробязі”. Не, як пісалі “дробязей”, так і пішуць... Бяда...

Далей Сяргей пачуў, як Пятро Глебка прашаптаў свайму сябру Петрусю Броўку:

- Глядзі ты, Янкоўскі Крапіву Кандратам Кандратавічам назваў, а той ніякай увагі... А раней, ты памятаеш, як патрабаваў ад усіх, каб яго Кандараціем Кандрацьевічам называлі? Памятаеш, як у слоўніку русафільстваваў са сваімі “карандашамі” і “белкамі”? Здаецца, “карандаш” нават у Тлумачальны шасцітамовік праскочыў...

- Ат, што ты кпіш, Пятро, што ты кпіш... Ты ж ведаеш, час быў такі, лінія была такая, - адказаў Броўка. - Дзякуй Богу, што мы выжылі, усяго некалькі чалавек...

Сяргей не мог паверыць сваім вачам. Што адбываецца? Няўжо ён трызніць? Ушчыкнуў сябе за руку - баліць, значыцца не сон гэта, не трызненне, не спіць ён. Ударыў галавой аб сасновы камель - тое самае, аж уваччу зоры заскакалі. Раптам недзе справа пачуліся крокі. Да пісьменніцкага стала, што стаяў перад апошнім па часе шэрагам магілаў ганаровых грамадзянаў, ішоў міліцыянт-ахоўнік. Сяргей схаваўся за сасну. Вось міліцыянт наблізіўся да стала, ніяк не выяўляючы, што ён нешта чуе ці бачыць. Вось ён прайшоў праз стол літаратурных дзядоў і пакрочыў сабе далей абыходзіць могілкі па дарожцы нумар трыццаць злева ад трыццаць шостага сектару. Толькі тут Сяргей звярнуў увагу, што пісьменнікі былі не тое што прывіды, але так... троху прывідныя. Іхнія абрысы мелі контуры, якія болей свяціліся ў параўнанні з сярэдзінай целаў і часам здавалася, што скрозь іх можна нешта ўбачыць. Але агулам усе былі як жывыя. Ну дык яны і ёсць жывыя, - сказаў сабе Сяргей і яшчэ раз ушчыкнуў сябе за левую руку. Зноў забалела.

Тым часам гутарка за доўгім сталом працягвалася. Янка Маўр і Усевалад Краўчанка наракалі на суцэльны заняпад дзіцячай літаратуры. Краўчанка казаў:

- Ніхто не разумее, што каб было цікава, трэба не для дзяцей пісаць, а пра дзяцей. Яны не дурнейшыя за нас. Вось калі табе самому, пішучы твор, будзе цікава, тады будзе цікава і для дзетак...

Пімен Панчанка раздражнёна гаварыў пра агульнапалітычную сітуацыю ў краіне, якая не спрыяе ні нацыянальнай культуры, ні культуры наогул:

- Што ж мы самі галаву ў пятлю ўкладаем? Навошта? Не веру, што чынавенства не разумее, не веру. Шмат там прыстойных людзей, вельмі шмат.

- Гэта праўда, - падтрымаў яго Броўка, - маеш рацыю, Пімен. Але ўсё ж ідзе ад галавы. Ты памятаеш Пятра Міронавіча, які быў чалавек, які дзяяч, нацыянальны герой! Я ўсё не забуду, як мы Энцыклапедыю пачыналі, было нас тры чалавекі - я, Петрашкевіч і бухгалтарка. Неяк нам у пакойчыку адзіны тэлефон намеснік кіраўніка справамі Акадэміі абрэзаў, маўляў, Броўка абыдзецца. Не гуманітарны быў чалавек, гаспадарнік. А ў той дзень мяне якраз Машэраў шукаў. Дык памочнік прэзідэнта Акадэміі навук пешкі бегаў мяне паклікаць. Я тады ўсё ж спазніўся да Першага. Машэраў доўга рагатаў і паставіў мне ўрадавую сувязь, “вяртушку”, каб да яе ніхто дакрануцца не смеў... Так ён шанаваў культуру, не тое што цяпер...

- Але і ідэалізаваць яго не варта, Пятро Усцінавіч, - далучыўся да размовы Барыс Сачанка, - школы вунь беларускія якраз пры ім у гарадах усе пазачынялі, мову занядбаў...

- Так, пазачынялі, але зноў кажу, час быў такі, такая лінія, не ўсё ад яго залежала. А што мог, тое рабіў...

- Я тут, стары, падтрымаю Пятра Усцінавіча, - сказаў Уладзімер Караткевіч Барысу Сачанку. - Час быў цяжкі, месцамі жахлівы. Не мы ж былі гаспадарамі ў сваёй рэспубліцы. Машэраў быў другі пасля Мазурава беларус, як памятаеш. Усе, што былі да іх, - былі чужакамі, прыхаднямі. Сапраўды, Нямігу пры ім разбурылі, не хапіла сілаў абараніць, а яму культуры - зразумець. Але вось калі ўжо Верхні горад ратавалі, тады ён нас з Гаўрылам Вашчанкам і Алесем Петрашкевічам паслухаўся. А так, кватэры пісьменнікам даваў, часопісы новыя літаратурныя засноўваў, тэлебачанне... Вунь Генадзь лепш ведае, побач з ім быў у ЦК, - Караткевіч паказаў на Генадзя Бураўкіна.

- Слушна Валодзя кажа. Ён быў у шмат чым паднявольны чалавек, рабіў што мог. Тэлебачанне беларускае мы з Валянцінам Блакітам толькі дзякуючы яму агоралі, толькі дзякуючы яму. З цяперашняй сітуацыяй наогул няма параўнання, - адказаў Бураўкін.

Слухаючы гэтыя размовы, Сяргей звярнуў увагу, што пісьменнікі неяк нецярпліва азіраюцца вакол, часам паглядаюць на неба ці пачынаюць углядацца ў прагалы паміж соснамі, нібыта некага чакаюць. Ён паглядзеў на гадзіннік: за пяць хвілінаў мелася наступіць дванаццатая гадзіна. Відаць, сапраўды некага ці нечага чакаюць, сказаў ён сабе. Так і сталася. Праз хвіліну ён пачуў ціхія крокі і такія ж ціхія галасы. Ён павярнуўся ў бок левага кута могілак і аслупянеў. Нават у гэтай нерэальнай фантасмагорыі, якая з ім адбывалася, паверыць у тое, што ён бачыў, было цяжка. Паміж соснаў павольна ішлі Янка Купала і Якуб Колас. Сяргей заплакаў... Ніколі не мог ён, хлопец з менскай ускраіны, нават марыць пра тое, што цяпер бачыць наяве - жывых песняроў! За што ж яму гэта? За што?.. Слёзы цяклі па шчоках, горла сціснула сутарга, ён баяўся, што ад замілавання і радасці зарыдае ўголас.

Купала з Коласам, абодва з кавенькамі, тым часам наблізіліся да зборышча літаратурных дзядоў. Пісьменнікі ўсталі і радасна схілілі галовы, вітаючы класікаў. Тыя абодва селі побач на чале стала, і Колас сказаў:

- Вітаем вас, хлопцы. Вы ведаеце, што мы з Янкам ніколі не варагавалі і ніколі не канкуравалі. Я любіў яго, ён мяне. Так, Янка?

- Так, Каласок, - адказаў Купала. А Колас працягваў:

- І шанавалі творчасць адзін аднаго. Па-за межамі нашай рэспублікі нас нават блыталі і аб’ядноўвалі ў адно цэлае. І ў гэтым была праўда і рацыя. Мы сапраўды адзін аднаго дапаўнялі, і нас нельга раздзяліць. Некалі я пра гэта нават паспеў надыктаваць майму літаратурнаму сакратару Максіму Лужаніну-Каратаю. Таму мы не выпярэджваем адзін аднаго, і на нашай штогадовай бяседзе на Дзяды рэй вядзем па чарзе - адзін раз Янка, другі раз я. Сёлета мая радоўка. Можам пачынаць.

Пісьменнікі запляскалі і селі. Колас сказаў:

- Усё горай ідэалагічная сітуацыя ў краіне, і ўсё горай робіцца становішча нашай мовы і культуры. Як ведаеце, я перад смерцю ў 1956 годзе тры лісты ў ЦК пісаў - пра патрэбу выхавання моладзі, якая тады была дашчэнту крыміналізаваная, пра патрэбу догляду за могілкамі, на якіх тады шмат дзе нават агароджы не было і каровы свабодна пасвілі, а трэці ліст быў пра бядотны стан нашай мовы. Ды цяпер вось Міхась Мушынскі выдаў на тысячу старонак храналогію майго жыцця, дык там у апошнія дні нічога пра гэтыя лісты не згадваецца. Вось да чаго дайшло! Зноў мінуўшчыну ад нашага народа хаваюць, зноў яе перарабляюць на чарговы ідэалагічны капыл. Думаю, наспеў час прымяніць і нашу сілу, якую мы маем на нашай спрадвечнай радзіме, як Дзяды. Летась мы з вамі вагаліся, чакалі што само нешта зменіцца, што людзі ў вярхах адумаюцца, можа, сумленне загаворыць, але цяпер бачым, нічога не мяняецца. Толькі горш робіцца. Хіба ўжо чакаць далей не будзем, га? Што думаеце?

З усіх канцоў стала пачуліся выгукі:

- Так, дзядзька Колас, хопіць ужо чакаць, час дзейнічаць.

- Мае рацыю Канстанцін Міхайлавіч, мае.

- Хопіць чакаць, да справы!

- Не вагаймася, брацця, хопіць!

Колас рукой спыніў выгукі:

- Што ж, бачу, думка ў нас адзіная. Яно і добра, бо адказнасць вялікая. Раз на сто гадоў можам умяшацца ў хаду падзеяў на тым свеце, толькі адзін раз на стагоддзе. Мінулы раз перад 1918 годам дзяды-магнаты да аднаўлення дзяржаўнасці народ падштурхнулі, цяпер вось наша чарга

- мову і літаратуру ратаваць трэба. Дык памагай нам Бог! Ці вы ўжо вырашылі, які талент пусцім у свет, якога кшталту? Што для народа цяпер больш патрэбна?

У адказ на словы Коласа ўсе павярнуліся да Уладзімера Караткевіча. Ён устаў і сказаў:

- Так, дзядзька Колас, мы ўжо вырашылі. Гадзіну да вашага прыходу спрачаліся. Думалі, можа, прарока паслаць, песняра. Вырашылі, што не час цяпер, іншая эпоха. Пасля спрачаліся, паэтычны талент патрэбны ці празаічны? Зноў жа вершы цяпер не ў пашане. Схіліліся да прозы. Тады паўстала пытанне, якога празаіка лепш народу дамо - рэаліста, мадэрніста, фантаста. Спрачаліся доўга і вырашылі, што народу патрэбны яшчэ адзін пісьменнік такога кшталту, як я. Каб і гістарычныя, і фантастычныя, і дэтэктыўныя рэчы пісаў. Я ў свой час не паспеў справу давесці да канца. Дурны быў, рана адтуль пайшоў, не вытрымаў ціску сістэмы... А мы падумалі, што ўсё ж народ наш яшчэ да канца не сфармаваны, а цяпер у свеце назіраецца новае ажыўленне нацыянальных рухаў, якія заўсёды на гістарычную памяць абапіраюцца. Так што вырашылі пусціць туды майго наступніка.

- Што ты скажаш, Янка? - Колас паглядзеў на Купалу.

- А што тут казаць, Уладзімер мае рацыю. Слушна браты вырашылі. Асвядомліваць нашых людзей трэба. Мая згода ёсць.

- Дзякуй, Янка. Я таксама згаджаюся. Ёсць нехта супраць? - Колас абвёў вачыма прысутных. Усе маўчалі.

- Ну што ж, хай так будзе, пойдзем на гэта. Ён тут?

Караткевіч усміхнуўся і паказаў на сасну, за якой хаваўся Сяргей Ждановіч:

- Вунь за сасной хаваецца і шчыкае сябе за руку, не верыць, што нас бачыць.

Сяргей з жахам зразумеў, што Караткевіч кажа пра яго. Капец!! Яны ведаюць, што ён тут! Пісьменнік тым часам выйшаў з-за стала і падышоў да сасны, за якой, бокам прыткнуўшыся да яе, стаяў Сяргей:

- Давай, хлопча, выходзь. Хопіць ужо хавацца.

У Сяргея цела як працяло токам. Ён здранцвела выйшаў з-за сасны і недарэчна вымавіў:

- Вы гэта мне кажаце, Уладзімер Сямёнавіч?

- А да каго ж яшчэ, стары. Хіба ты тут не адзін?

- Адзін.

- Ну то хадзем да нас.

Караткевіч падаў яму руку. Сяргей, унутрана здрыгануўшыся, паціснуў яе сваёй спацелай даланёю і са здзіўленнем адчуў, што ў паўпразрыстага Караткевіча рука аб’ёмная, датыкальная і цёплая. Яны разам падышлі да стала, і Караткевіч застаўся стаяць каля Сяргея. Колас паглядзеў на Купалу:

- Скажы ты, Янка.

Купала ўзняўся з месца і загаварыў:

- Вось што я табе скажу ад усіх нас, дружа. Ты бачыш, што народ наш не хоча сыходзіць са свету. Дужа неспрыяльныя гістарычныя абставіны яму выпалі. Бог нас каля арды пасяліў, ніяк яна не пакіне нас у спакоі. Мы змагаемся, і ў гэтым змаганні за вякі губляем тэрыторыю і колькасць. Нас магло быць ужо ў чатыры разы болей, і зямлі мы маглі мець у два разы болей, але не спрыяе лёс. Затое спрыяюць нябёсы, бо народ яшчэ жыве, і вось вы, маладыя, далей пішаце, народ вас з апошніх сілаў вылучае наперад і вылучае. Але цяпер на радзіме цяжкая сітуацыя, шмат чаго з нашых часоў паўтараецца, сёння зноў адны Зносакі вакол, адны Зносакі... І мы вось вырашылі свой шанц адзіны на стагоддзе скарыстаць і выбралі цябе. Слухай уважліва. Твае веды і твой талент абралі цябе, ты сам сябе выбраў. Мы толькі канстатуем тое, што ёсць. Ты ўжо амаль усё маеш, а мы падштурхнем цябе адсюль тым, чым можам - сваёй агульнай сілай. І будзе добра, не сумнявайся і не бойся. Ты напішаш шмат добрых кніжак, людзі будуць цябе любіць, з тваіх кніг пачнецца новы час для літаратуры і культуры нашай. Але мусіш вытрымаць выпрабаванне славаю, чуеш? Мусіш зрачыся алкаголю і толькі працаваць. І дамо табе яшчэ адну сілу. Каго з калегаў і паплечнікаў выбераш сабе ў сябры, тыя таксама будуць валодаць уладай над людскім розумам і сэрцамі. Гэта будзе тваё пакаленне. І разам вы ўсе станеце пачынальнікамі новага часу для нашай літаратуры і нашага народу. Разумеет? Вялікая адказнасць на табе. Ну а мы тут, дзяды, будзем цябе і ўсё вашае пакаленне ад усякага ліха ахоўваць, у тым ліку і ад такога, што са мной і вунь, з Усеваладам здарылася...

Кажучы гэта, Купала паглядзеў на Усевалада Краўчанку, а Сяргея працяла нечаканая здагадка: няўжо іх абодвух сапраўды забілі, аднаго ў лесвічны пралёт у Маскве скінулі, а другога - з вакна гатэлю ў Канах? Нібы адказваючы на яго маўклівае пытанне, Усевалад Краўчанка здагадку пацвердзіў:

- Так, Іван Дамінікавіч, гэтая поскудзь заўсёды за намі па слядах хадзіла, і за нашай моладдзю цяпер з бруднымі рукамі ходзіць...

Купала зноў загаварыў да Сяргея:

- Ды што, хлопча... Разумеет? Згаджаешся?

Амаль губляючы прытомнасць ад хвалявання і калоцячыся ўсім целам, Сяргей адказаў:

- Так, згаджаюся.

Янка Купала паглядзеў на Коласа і сеў. Якуб Колас махнуў рукой, усе пісьменнікі нахілілі галовы долу і пасядзелі так з паўхвіліны, ці то медытуючы, ці то канцэнтруючыся. Пасля ўсталі і падышлі да Сяргея з Караткевічам. Кожны паціснуў Ждановічу руку, нават жанчыны - Еўдакія Лось і Яўгенія Янішчыц, усе прыязна ўсміхаліся і падбадзёрвалі яго - хто паляпваннем па плячы, а хто добрым словам. Сяргея асабліва ўразілі словы Фёдара Янкоўскага, які сказаў яму дакладна такое:

- Праз паўгода сустрэнешся з дзяўчынай. Яна стане тваёй жонкай. Яе бацька ў сваёй бібліятэцы мае ўсе да адной мае кнігі. Прачытай іх уважліва. Гэта табе вельмі дапаможа. Абяцаеш? Яе будуць зваць Каця.

Амаль губляючы сувязь з рэальнасцю - дый дзе яна, тая рэальнасць, раптам падумалася яму, - Сяргей згодна захітаў галавой:

- Так, абяцаю.

Пасля прывітанняў і віншаванняў Караткевіч папрасіў Ждановіча стаць на калені і ўсклаў яму на галаву далонь правай рукі. На яго плечы паклалі рукі Купала з Коласам, а на іх - астатнія, выстраіўшыся адно за адным у ланцуг. Колас адлічыў “Адзін, два, тры”, і ўслед за гэтым уся грамада дружна выгукнула амаль трыма дзясяткамі галасоў:

- Хочам, даем, хай будзе!!!

Ад нечаканасці Сяргей прымружыўся, а калі расплюшчыў вочы, вакол нікога не было. Пісьменнікі зніклі. Сяргей устаў з каленяў, ашалела азірнуўся, яшчэ адчуваючы на галаве цяпло ад далоні Караткевіча. Нішто вакол не нагадвала пра дзейства, якое толькі што тут адбывалася. На зацягнутым хмарамі начным небе з’явіліся прагалы, адтуль нясмела пачалі мільгацець зоры і выступіў месяц, стала святлей. Сяргей пастаяў яшчэ некалькі хвілінаў, паглядзеў сабе пад ногі, пасля туды, дзе стаяў стол. Успомніў басавіты голас Янкі Купалы і тое, пра што ён яму сказаў... Зноў сэрца сцялася ад замілавання, і вочы зрабіліся вільготнымі. Божа, ён бачыў Купалу і Коласа, ціснуў руку самому Караткевічу! Бацька расказваў, што яны некалі штогод збіраліся на Караткевіцкай магіле 26 лістапада, у дзень ягонага нараджэння, а тут Караткевіч сам хлопцу паціснуў руку... Сяргей атрос галавой і накіраваўся да ўваходнай брамы могілак. Пасля спыніўся, падумаў і пакрочыў у іншы бок. Там ён пералез праз мураваную агароджу.

Назаўтра Сяргей даведаўся, што хлопцы не захацелі яго валачы да магілы Васіля Быкава ад Караткевіча, дзе ён знепрытомнеў. Вырашылі пакласці Быкаву кветкі самі, а тады забраць Сяргея. Каля магілы Васіля Быкава іх, аднак, ушчэнт п’яных, пераняла ахова могілак і адвезла ў пастарунак. Адпусцілі хлопцаў толькі пад раніцу.

Праз год Ігнат Дварніцкі паступіў на завочнае аддзяленне гістарычнага факультэта БДУ і заняўся расследаваннем лёсаў беларускіх пісьменнікаў, у тым ліку Янкі Купалы і Усевалада Краўчанкі, каб пісаць дакументальныя дэтэктывы. А Юрась Багданаў стаў набіраць паэтычную сілу, робячыся ўсё больш папулярным сярод моладзі паэтам-перформерам.

Праз два гады Беларусь скаланула даўно не чутая сенсацыя. У кнігарнях, упершыню за шмат гадоў, стаялі чэргі па новы гістарычны раман Сяргея Ждановіча “Белы замак Смалянскі”. Раман быў вострасюжэтным дэтэктывам, у якім перапляталіся падзеі часоў Аршанскай бітвы 1514 года, а таксама падзеі XVII-XVIII стагоддзяў і нашага часу. Ажыятаж быў надзвычайны. Давялося друкаваць новы наклад папяровай кнігі, выпускаць электронную версію і змагацца з пірацкімі копіямі ў інтэрнэце. У чэргах каля менскіх кнігарняў былі заўважаныя нават ідэолагі менскіх райвыканкамаў.