«Апошні дзень восені»

Уладзімір МАЖЫЛОЎСКІ

АПОШНІ ДЗЕНЬ ВОСЕНІ

1

Трывожная вестка параненай птушкай уварвалася ў спакойнае, размеранае жыццё Мішневіч — невялікага, на дваццаць пяць двароў, паселішча, што адным бокам прытулілася да мелкай, але свавольнай Обалі. Каваль Фёдар Сапун, які ездзіў да свайго цесця ў Храпавічы, па вяртанні паведаміў, што тры дні таму памёр тамтэйшы пан Васіль і што пахавалі яго на мясцовых могілках побач з раней загінулым бацькам.

Вестка не бог ведае якая важная — кожны дзень на Полаччыне паміралі людзі, але, атрымаўшы яе, гаспадарыня Мішневіч пані Арына адразу збялела, абмякла — быццам вядро ледзяной вады знянацку вылілі на яе плечы. Хваля пякучага холаду ахінула яе нутро, да горла падкаціў адчай. Да самай глыбіні душы дабраўся холад і яна каторы ўжо раз за апошнія гады адчула сябе маленькай пясчынкай на шырокай пыльнай дарозе, бездапаможнай, пакінутай, нікому не патрэбнай на гэтым свеце. Вестка каваля абарвала апошнюю нітачку, нават не нітачку — павуцінку, што яшчэ падтрымлівала яе кволае жаданне жыць. Гора, адчай, жаласць да сябе, свайго знявечанага жыцця, злосць і нянавісць да сваіх крыўдзіцелей — усё раптоўна абрынулася ў яе нутры са сваіх палічак, змяшалася ў адзін балючы камяк, пачало выпальваць вантробы, ірваць сэрца, спазмамі сціскаць горла. Яна ледзьве стрымала дзікі крык, які вырваўся з яе сэрца і, змятаючы ўсё на сваім шляху, ірвануўся вонкі. Закрыўшы далонямі твар, да крыві закусіўшы вусны, няцвёрдымі крокамі смяротна хворага чалавека яна накіравалася ў адзінае месца, дзе яшчэ магла знайсці нейкае суцяшэнне свайму гору. Гэтым месцам была невялікая каплічка на яе двары. Там, распрасцершыся ніц на халоднай, выкладзенай дзікім каменнем падлозе яна выпусціла вонкі таго шалёнага звера, што з лютасцю раздзіраў яе грудзі. Працяглым стогнам вырваўся гэты звер на волю, ударыўся аб адну сцяну каплічкі, аб другую, адскочыў ад трэцяй і пад гарачыя словы жаночай малітвы абязволіўся, заціх. А пані малілася. Малілася і прасіла Бога дапамагчы ёй вытрымаць, не зламацца, не здрадзіць свайму каханню,прабачыць таго, хто раструшчыў яе жыццё і хто быў для яе самым ненавісным чалавекам. Ці чалавекам? Кім быў асабіста для яе вялікі князь маскоўскі — чалавекам ці вылюдкам? На гэтае пытанне яна не магла адказаць вось ужо больш за пятнаццаць гадоў. Пятнаццаць гадоў выбеленага жыцця! Быццам і не было яго, быццам і не жыла! Але жыла. Жыла і кожны дзень чакала, што з наступнай раніцы жыццё зменіцца, спадзявалася на гэта, верыла. А тут усё разам абрынулася — і вера, і спадзяванне, і надзея.

Прыціхла вёска, прыціх панскі двор. Пані знаходзілася адна ў сваёй каплічцы, дзе кожны гук, кожны шорах узбуджаў у ёй пакутлівыя прадчуванні жорсткай незваротнасці, яна зноў і зноў падала на калені, заходзілася ў вар’яцкім галашэнні і малілася, малілася, малілася. Малілася апантана, да бяспамяцтва, да поўнага знясілення. Глыбокая пашана, святая адлучанасць ад усяго зямнога нябачнымі прамянямі зыходзілі ад яе і яна сваім аголеным сэрцам адчувала, якім чыстым і цнатлівым павінен быць Божы свет, у якім павінны жыць людзі. І ў той жа час, у думках наноў перажываючы сваё жыццё, яна адчувала страх ад безвыходнасці, аднастайнасці, пакорлівасці і ўбогасці таго свету, які стварыў для сябе чалавек і ў якім ён жыве. Яе перапаўняў боль ад таго, што яна не змагла да канца супрацьстаяць злу, хаця і працівілася яму ўсё жыццё; што была пакорлівай няпраўдзе і, здаралася, закрывала вочы, каб не бачыць яе, не чуць, не ведаць; што баялася і саромелася сваіх пачуццяў, берагла іх, адкладвала на потым. Ад шчымлівага пачуцця поўнай адзіноты і безвыходнасці не хапала паветра, збівалася дыханне, сціскала горла. Нясцерпна хацелася вярнуцца назад у бесклапотнае дзяцінства, адчуць на сваіх валасах мяккую далонь маці, усміхнуцца з няхітрага жарту бацькі, і разуменне нерэальнасці, немагчымасці гэтага вырывалася з яе стогнамі, вылівалася горкімі слязьмі. Жыццё адно, і яго не пераробіш, не спыніш, назад не павернеш. Нават памылкі не ўсе можна выправіць, не ўсе грахі замаліць, а тое, што ўжо зроблена, адышло ў мінулае і чалавеку не падуладна.

Дзве служкі, якія дапамагалі ёй распрануцца перад сном, маладыя і румяныя, поўныя жыццёвае моцы, стаялі пад дзвярыма і цярпліва чакалі.

Пані Арына выйшла з каплічкі, калі халодная ноч апошняга лістападаўскага дня шчыльна ахінула наваколле. Яна была маўклівай, змрочнай, змучанай душэўнымі пакутамі і доўгім маленнем. Твар яе быў шэрым, бы дрэнна выбеленае палатно, вялікія чорныя вочы ўваліліся і нагадвалі дзве адтуліны ад куль, вакол куткоў вуснаў утварылася густая сетка дробных маршчынак. Аднак яна ўсё роўна заставалася прыгожай. Ні нясчаснае замужжа, ні працяглае ўдаўство, ні яе пустэльніцтва не маглі перамагчы яе душы і цела. Да гэтага дня яна шчыра верыла ў сваё шчасце берагла сябе, таму па-ранейшаму заставалася здаровай і велічнай.

Убачыўшы пані, служкі схілілі галовы. Арына некалькі імгненняў няўцямна глядзела на іх, потым кволая ўсмешка расцягнула яе вусны.

2

У спальні панаваў змрок. Адзіная свечка, што стаяла ля ложка, даўно аплыла і амаль не давала святла — толькі кідала на сцены няроўныя, палахлівыя цені.

— Зрабіце святлей, — загадала гаспадыня і, пакуль адна са служак мяняла свеч ку, пацікавілася:

— Пойдзем спаць, дзяўчаты, — замагільным голасам прагаварыла яна і накіравалася да спальнага пакоя.

— Што новага ў вёсцы?

— У Фёдарыхі сёння мядзведзь-шатун мужыка ў лесе задраў, дык баба бегала на рэчку тапіцца. Ледзь выратавалі гаротніцу.

— Так кахала мужа?

— Кахала ці не — не ведаю, але засталася яна адна з пяццю дзецьмі, старэйшаму з якіх яшчэ і дзесяці няма... Гора бабе адной.

— Што яшчэ? Што кажуць пра смерць пана Васіля з Храпавічаў?

Адна, старэйшая, якая вазілася са свечкай, зрабіла выгляд, што не пачула пытання. Другая перастала рассцілаць ложак, выпрасталася.

— Нічога не кажуць, — голас яе гучаў няўпэўнена. — Спачуваюць толькі, што памёр рана.

— Дзіва, што яшчэ да зімы дацягнуў, — уступіла ў гутарку другая, — бо прывезлі яго з-пад Полацка ледзьве жывога, усяго пасечанага.

Пані Арына больш не стала затрымліваць служак.

— Можаце ісці, — ледзь чутным голасам прагаварыла яна, — я сама распрануся. А пра Фёдарыху, Аксіння, нагадай мне заўтра раніцай.

Калі дзяўчаты выйшлі, яна, бы падкошаная, павалілася на разасланы ложак. Плечы яе затрэсліся, а цішыню спальні разадралі нечалавечыя стогны — так скуголіць ваўчыца, калі бачыць галодныя вочы сваіх ваўчанят. Аднак праз нейкі час яна ўсё ж суцішылася, павольна прыўзнялася, села на ложак. Потым у цемры распранулася, легла і з галавой накрылася кодрай.

І адразу падзеі апошніх гадоў абрынуліся на яе вадаспадам, яна не магла нават выбраць галоўнае з успамінаў што нахлынулі. Раней перад сном яна часта марыла аб сумесным з Васілём жыцці, уяўляла, як разам з ім будзе весці гаспадарку, выхоўваць дзяцей, ездзіць у царкву, госці. Потым, калі прайшла чутка, што яе Васілёк загінуў пры абароне Полацка і яе, беспрытомную і абязволеную, аддалі за пана Фёдара з Чарніцы, яна марыла аб хутчэйшай смерці, каб там, на небе, сустрэць свайго любага. Аднак і з Фёдарам у яе жыцця не атрымалася, бо загінуў ён недзе пад Улаю ў студзені шэсцьдзесят чацвёртага, і ў свае няпоўныя сямнаццаць гадоў яна стала былой нявестай аднаго і ўдавой другога. Незайздросны пачатак жыцця. Але, як вядома, кожны пачатак канцом шчаслівы, і ўсё было за тое, каб жыццё яе ўсё ж такі ўдалося, наладзілася.

У адна тысяча пяцьсот шэсцьдзесят сёмым годзе вярнуўся ў Літву з маскоўскага палону былы ваявода полацкі Давойна. Разам з ім вярнулася некалькі дзясяткаў ліцвінскай шляхты, у тым ліку і Васіль з Храпавічаў. Колькі было радасці! А шчасця! А надзей! Здавалася, што жыццё адновіцца, што ўрэшце спраўдзяцца яе спадзяванні, летуценні і мары. Аднак не затрымаўся шляхціц надоўга ў радавым гняздзе. Толькі і пацешыў яе адным наведваннем, і то — развітальным.

— Чакай, любая, — як зараз чуе яна яго апошнія словы. — У палон ворагу я ўжо больш не дамся.

Палічыў, пэўна, што сказаў дзяўчыне самае важнае, самае галоўнае. Сказаў і з’ехаў з дзясяткам такіх жа, як сам, у войска Радзівіла. Але і ад гэтых слоў яна ажыла. Зноў расквітнела, пачала сніць тое, што перарвала недарэчная чутка аб яго смерці.

«Божа ж мой! Пятнаццаць гадоў мінула з тых падзей, а яны стаяць перад вачыма, бы адбыліся толькі заўчора. Пэўна і ў труну лягу разам з імі!»

Пані Арына прыўзнялася, каб ямчэй сесці, уладкавала падушкі, пашукала позіркам кут, дзе віселі абразы і дзе ледзь прыкметна міргала полымя каганца. Яна перажагналася раз, другі, трэці, закрыла твар рукамі, заплакала. На гэты раз заплакала з палёгкай, быццам там, у цёмным куце, убачыла душу таго, пра каго марыла і за каго перажывала ўсё сваё жыццё. Выплакаўшы чарговую порцыю гора, яна адкінулася на падушкі, і адразу на яе наплыла светлая, шчымлівая хмара ўспамінаў. Бы праз лёгкі вэлюм яна ўбачыла мінулае. Аказваецца, яно ніколі не знікала ў небыццё, яно жыло недзе побач, а магчыма, і ў ёй самой. Яно было напоўнена тымі ж гукамі, пахла тымі ж пахамі, гучала тымі ж словамі, і чым далей прасцірала памяць свае крылы, тым яскравей яно бачылася, тым было паўней і праўдзівей.

3

Лета 1562 года было шчодрым на цяпло і дажджы. Усё квітнела і зелянела, бы на добрай заквасцы. Ураджай абяцаў быць добрым і гэта ўсіх радавала.

Неяк у канцы жніўня на двор пана Андрэя Мішневіча заехала двое конных шляхціцаў па знешнім выглядзе — бацька і сын. Маладзейшы першым саскочыў з сядла і дапамог старэйшаму спусціцца на зямлю. Перадаўшы коней слугам, прыезджыя нейкі час абдымаліся з гаспадаром, потым, па яго запрашэнні, накіраваліся ў хату.

І ўжо ў хаце, прадстаўляючы нечаканых гасцей жонцы, пан Мішневіч паведаміў, што са старэйшым госцем, панам Міхалам з Храпавічаў, ён даўно знаёмы і ў маладосці яны неаднаразова з харугвай Корсака хадзілі і на татар, і на маскавітаў.

— Слаўныя то былі часы, — пры гэтым гаспадар хітра ўсміхаўся і, непрыкметна ківаючы сябру на сваю жонку, запытаўся: — А памятаеш, Міхал, колькі віна мы захапілі ў асаджаным намі Іслам-Кермені?

— О-о-о! — закаціў вочы пан Міхал. — І якога віна!

Але гаспадыня адразу зразумела гульню мужчын.

— Ну, татарскім віном я вас не пачастую, — бесклапотна ўсміхнулася яна ў адказ мужу, — а вось гарэлкі, настоенай на нашых суніцах, збанок выстаўлю.

— Насценька, — узмаліўся той, — што такое збаночак жаночага напітку для трох слаўных шляхціцаў!

— Добра, аддаючы належнае вашаму геройскаму мінуламу, выстаўлю збан акавіты.

Гаспадар у знак падзякі задаволена хітнуў галавой і праз імгненне пацікавіўся:

— А дзе Арына? Трэба і яе пазнаёміць з маім баявым сябрам і яго сынам.

Вось тады яна ўпершыню і ўбачыла малодшага сына пана Храповіча, Васіля.

Яна ўжо чула, што яму споўнілася дваццаць гадоў, аднак яго хударлявасць і хва-

равітая бледнасць настолькі яго маладзілі, што ён падаваўся намнога маладзейшым. Маладзіла яго і адсутнасць шчаціны на твары, а ледзь прыкметны пушок на шчоках і барадзе толькі падкрэсліваў выразнасць і глыбіню яго праўдзівых вачэй. Росту ён быў невысокага. Светлыя валасы, пэўна, пасля хваробы, былі коратка абстрыжаны, і таму вушы госця дзяўчынцы падаліся вялікімі і адтапыранымі. Усё гэта разам з вясёлымі вачыма і шэльмаватым выразам на твары рабілі яго падобным да вясковага хлапчука-гарэзы, якому толькі і карціць зрабіць нейкае свавольства.

Таму першае ўражанне ад малодшага Храповіча ў дзяўчыны было абыякавым — не ўразіў ён яе ні сваім ростам, ні сваёй постаццю, ні сваёй прыгажосцю. Не такімі яна ўяўляла сапраўдных рыцараў, пра геройскія подзвігі якіх ведала з кніг, што знаходзіліся ў бібліятэцы бацькі. Не такім сніла свайго будучага мужа.

Пакуль служкі накрывалі на стол, а гаспадыня з дачкой пераапраналіся, мужчыны завялі гутарку пра мясцовыя навіны. Гэтых навін было небагата, таму размова хутка перакінулася на палітыку і вайну Маскоўскага княства з Інфлянтамі. Дзівіліся незразумелай жорсткасці маскавітаў, іх састарэлай тактыцы баявых дзеянняў. Васіль жа сядзеў задумлівы і маўклівы. Ён нават не прыслухоўваўся да размовы старых шляхціцаў. А тыя, не саромячыся прысутнасці служак, бэсцілі ўсходніх суседзяў і ў хвост, і ў грыву.

— Сустрэў я неяк у Полацку свайго знаёмага з Браслаўскага павета пана Ігнатовіча, — як вялікі сакрэт, паўшэптам паведаміў гаспадар. — Ён апавядаў, што маскоўцы проста звар’яцелі ад безабароннасці і пакорлівасці латгалаў, ад подласці і срэбралюбства нямецкіх рыцараў. Ён мне такіх жахаў панарасказваў, што я многаму з расказанага ім не паверыў, а пра тое, у што паверыў, не хачу расказваць пры жанчынах.

— Мы і так ведаем, што там, дзе маскавіт праходзіць, зямля падымаецца ад могілак. Зямлі становіцца больш, а аратых менш.

— А цар іх, Івашка...

— Ды які ён цар! — груба перапыніў на паўслове сябра пан Міхал. — Няварты ён царства. Няварты! Ды ён і сам ведае пра гэта! Цудоўна ведае і ад гэтага, сволач, яшчэ больш мітусіцца, злараднічае, ліхадзейнічае! Ведае сабака, чыё мяса з’еў! Баіцца ён не толькі сваіх дзіцячых успамінаў. Страшна яму, што вакол яго ёсць князі, па сваім нараджэнні больш годныя на вялікакняскі трон, таму і нішчыць ён гэтых высакародных, высякае тых, каго апаіў сло­вам сваім хлуслівым, аблудным. Ён абрынуў мараль хрысціянскую, растаптаў яе, падмяніў распустай... Не цар ён, братка, не цар! Ён вырадак семя жлукты Аўчыны-Абаленскага, якое выспеліла ў сваёй вантробе распусная дзеўка Алена Глінская... Ён служка д’ябла!

— Ты, Міхал, ужо хапіў!

— Крый Божа сутыкнуцца з гэтым вылюдкам сам-насам на вузкай сцяжынцы. Для яго подласць і словаблуддзе — самыя каштоўныя чалавечыя якасці. Такіх людзей ён любіць, адзначае, набліжае да сябе, а тым, хто хоча жыць па хрысціянскіх запаведзях, — употай ламае хрыбет ці прылюдна сячэ галовы...

Пан Міхал расказаў бы яшчэ нешта новае ды цікавае пра маскоўскага вялікага князя Івана, але ў пакой зайшлі маці з дачкой, і шляхціцы перапынілі сваю гутарку, узняліся.

— А ў вас, акрамя як пра вайну, і размаўляць больш няма пра што, — спынілася ў дзвярах гаспадыня.

Пані Анастасія, не пакрыўджаная ні Богам, ні прыродай, побач са сваёй пятнаццацігадовай дачкой выглядала не як яе маці, а як яе старэйшая сястра. Невысокая, хударлявая, з прыгожым прамым носікам і пунсовымі, створанымі для пацалункаў, вуснамі яна была вельмі прывабнай, пра што ведала і чым карысталася. Вось толькі вочы не пасавалі да яе вобліку. Яны жылі дарослым жыццём, па іх можна было зразумець, што іх уладальніца — жанчына, якая нямала перанесла цяжкасцей за свае трыццаць тры гады і добра ведае сапраўдны кошт не толькі чалавечым учынкам, але і словам.

Убачыўшы жонку, пан Андрэй расквітнеў ад захаплення.

— Ну чаму няма? — ён наблізіўся да Насці, асцярожна падхапіў яе за локаць, павёў да стала. — Пра вайну мы ўспамінаем толькі ў цвярозым стане, а як вып’ем — размаўляем выключна пра вас, нашы любыя жанчыны.

— Ведаю, пра якіх жанчын вы тады ўспамінаеце, наслухалася за сваё жыццё.

— Ну-у, — не знайшоў, што адказаць гаспадар. Ён разгублена азірнуўся на сябра і паціснуў плячыма: — Гэта мы так жартуем!

А пані Анастасія працягвала:

— Вось вы ўсё ваюеце, забіваеце адно аднаго, калечыце, а нам, жанчынам, потым адагравай вашы сэрцы, каб яны не скамянелі, не згарэлі, не ператварыліся ў чорныя галавешкі... І калі вы так ужо не можаце жыць без войнаў, то не чапайце хаця б нас потым, не прымушайце пакутаваць, не ганьбіце за свае ж грахі.

Муж у адказ толькі цяжка ўздыхнуў.

Селі за стол, які ламаўся ад розных страў і прысмакаў. Тут смачна дыміўся тлусты гусак, якога служка толькі што дастала з печы і абкладвала мочанымі яблыкамі. Побач зыходзіла бурштынавым тлушчам смажанае свінчо. Яно быццам бы ўсміхалася сваімі паўзамкнёнымі пашчэнкамі і радавалася, што паслужыць такім людзям. Тут жа ляжалі пірагі з вантробамі і грыбамі, каўбасы вараныя хатнія і вэнджаныя на ядлоўцы, стаялі місы са студнем, вэнджанай і заліўной рыбай. Два пачарнелыя ад часу срэбраныя падсвечнікі на тонкіх вітых ножках высвечвалі збаны з духмяным півам, глякі з мясцовай аераўкай і медавухай.

— Ух ты! — перахапіла дух у пана Міхала ад густога апетытнага паху. — Ды за такі стол і вялікага князя пасадзіць не сорамна.

Гаспадар уладкаваўся ў галаве стала. Па левую яго руку села жонка, па правую — старэйшы з Храповічаў, і так атрымалася, што Арына размясцілася насупраць сына баявога бацькавага сябра.

Здавалася, што Васіль і не заўважаў Арыны. Ён моўчкі піў, але піў нямнога, моўчкі закусваў на пытанні адказваў сцісла ці наогул толькі хістаў галавой. Але час ад часу дзяўчына лавіла, часцей — адчувала на сабе яго цікаўны позірк, і гэта яе забаўляла.

Пасля абеду гаспадары і госці перайшлі ў гасцінную, каб крыху перавесці дух, пакуль служкі памяняюць на стале посуд і закускі. Убачыўшы на сцяне лютню, пан Храповіч звярнуўся да Анастасіі:

— Гэта вы, паважаная пані, граеце на такім далікатным інструменце?

— Некалі спрабавала, — сціпла адказала гаспадыня і перавяла позірк на дач­ку. — Цяпер на ёй музіцыруе Арынка.

— А можна папрасіць вас, яснавяльможная панначка, заспяваць нам што-небудзь? — пан Міхал ветліва паглядзеў на Арыну.

— Калі гэта вам прынясе асалоду, — усміхнулася ў адказ дзяўчына і зняла са сцяны музычны інструмент.

Нейкі час яна задумліва вадзіла пальцамі па яго струнах, ці то збіраючыся з духам, ці то прыпамінаючы словы адпаведнай песні. Потым меладычным голасам заспявала:

Ведай жа, рыцар, табе не схавацца

Ні ў полі, ні ў лесе, ні дома.

Як ні ўцякай ты, а сэрца параніць

Злая страла Купідона.

— Во дае! — шэптам выказаў сваё захапленне спевам пан Міхал.

Арына працягвала:

Нават героя шчыт не ўратуе

Ад вострыя ракавога,

Дзе ж там схавацца маленькай птушцы

Горліцы белагаловай!

— Гэтыя белагалоўкі баяцца купідонавых стрэл, бы кошкі мышэй, — шэптам адказаў сябру пан Андрэй і, задаволены, засмяяўся.

Госці з’ехалі пад вечар. Яны доўга развітваліся з панам Андрэем і яго сям’ёй абдымалі гаспадара, пакрывалі пацалункамі рукі гаспадыні, слёзна запрашалі наведаць з візітам у адказ іхні двор, абяцалі не забывацца пра іх гасціннасць. І слова сваё стрымалі. Ва ўсялякім разе адзін з іх: Васіль амаль кожны дзень наведваў Мішневічаў. Спачатку свае візіты ён тлумачыў нейкімі дробязнымі справамі да пана Андрэя, затрымліваўся ў яго ненадоўга і толькі дзеля ветлівасці вітаўся з пані Анастасіяй і Арынай, прычым чырванеў пры гэтым бязбожна.

Васіль у прысутнасці Арыны спачатку паводзіў сябе нясмела і скавана, а яна ці то з пачуцця спагады, ці то ад уласцівай ёй міласэрнасці адносілася да яго як лекарка да хворага дзіцяці. Аднак з кожным днём іх узаемаадносіны станавіліся смялейшымі, усё часцей з альтанкі, дзе бавілі час маладыя, даносіўся звонкі смех, і пані Анастасія ўжо не працівілася іх сустрэчам сам-насам. А Арына, чым бліжэй пазнавала Васіля, тым больш захаплялася яго дасціпнасцю і сціпласцю, шчырасцю і свавольствам, яго дабрынёй і прыстойнасцю. Зусім не прыкметна для сябе яна закахалася. А ў канцы верасня нават дазволіла яму пацалаваць руку.

Успомніўшы гэты эпізод са свайго жыцця, яна сумна ўсміхнулася: «Якой я была тады шчаслівай! Той восенню я спазнала, што значыць быць каханай і што такое рай на зямлі!»

У пачатку кастрычніка пры развітанні пан Андрэй даўжэй затрымаў далонь хлопца ў сваёй руцэ.

— Так ты, хлопец, хутка ўсіх бацькавых коней запаліш. Хопіць табе гойсаць сюды-туды... Прысылай сватоў.

4

Недзе перад Пакровам, адвячоркам — Арына ўжо збіралася класціся спаць — на іхнім панадворку з’явілася шумная кампанія. Незнаёмыя людзі гучна пра нешта спрачаліся, некаторыя нават размахвалі рукамі.

— Што за чорт? — пан Андрэй быў заклапочаны. — Не хапала яшчэ перад сном валтузіцца з нейкімі жлуктамі. — Ён непрыкметна падміргнуў жонцы і кіўнуў на Арыну: «Няхай апранецца ў лепшы свой строй», а ўголас працягваў: — Трэба ісці ўсё ж разабрацца.

— Ты толькі, Андрэйка, не бі іх моцна, — папрасіла Насця. — А можа, і ў хату запрасі.

— Навошта яны тут, мама? — здзівілася словам маці Арына. — Няхай падалей едуць адсюль.

— У хаце і паглядзім, што з імі рабіць. А ты, дачушка, пераапраніся пакуль. Нягожа шляхцянцы сустракаць гасцей у адной кашулі.

Арына не стала спрачацца і выйшла ў другі пакой. Яна чула, як бацька гучна запытаўся ў незнаёмцаў, хто яны такія і як заблудзілі да іх у вёску. Тыя пачалі расказваць пра нейкую цялушку, пра куніцу, якая ўцякла ад іх і якую яны хочуць пашукаць на іх двары ды просяць у бацькі дазволу. «Нейкія нягеглыя купцы, — падумала Арына пра шумных незнаёмцаў. — Гэта ж трэба ноччу пагубляць цялят, а потым шукаць іх па чужых дварах!» Хутка гамонка з панадворка перамясцілася ў хату, і толькі калі Арына па просьбе маці выйшла са свайго пакоя, яна сціхла. Нейкі час панавала цішыня, якую парушыў мажны незнаёмец. Ён з вясёлым ззяннем у вачах: «Пэўна п’яны!» — падумала дзяўчына, — агледзеў Арыну і запытаўся:

— Ці можам мы ў вашай хаце пагасціць, вашу нявесту пабачыць, а вам нашага маладога паказаць?

«Што адбываецца? — не на жарт занепакоілася Арына. — Якую нявесту? Якога маладога?»

Згадаўшы свой спалох, жанчына стрымана ўсміхнулася. Светлыя ўспаміны яе кароткага шчасця! Як хораша прыгадваць, але шкада, што іх было так мала!

Першым сярод незнаёмцаў яна пазнала ўзрушанага і расчырванелага пана Міхала, а Васіля ўбачыла ледзь ці не апошнім. Быў ён нейкі ціхі, збянтэжаны, стараўся схавацца за чыю-небудзь спіну, бы саромеўся гэтага шуму і гвалту. «Як баіцца, што бацька ім выставіць гарбуза, — адразу зразумела страх Васіля Арына. — Не бойся, не выставіць!»

За сталом сядзелі доўга: спачатку выпілі збан гарэлкі, што прывезлі сваты, потым пан Андрэй выставіў яшчэ большы гляк сваёй аераўкі, потым, зразумеўшы, што бацькі нявесты не супраць такога жаніха, усе частаваліся і гаманілі. Паехалі госці пад раніцу. «Вось ты, дачушка, і нявеста, — пасля іх ад’езду пані Анастасія абняла дачку, — хутка ў цябе будзе іншае жыццё!»

Аднак іншага жыцця не атрымалася, бо амаль адразу пасля заручын Васіля і ўсю навакольную шляхту полацкі ваявода пан Станіслаў Давойна склікаў у Полацк, а праз тыдзень на тэрыторыю Полаччыны ўварваліся першыя атрады маскавітаў. Яны рабавалі паселішчы, маладзейшых бралі ў палон, старэйшых — бязлітасна высякалі. Яны, бы зграі ашалелых ад крыві ваўкоў, насіліся на сваіх нізкіх махнатых конях па памежжы Літвы, пакідаючы пасля сябе толькі папаленыя паселішчы. Бы чорныя вестуны смерці, яны сеялі вакол сябе толькі смерць, разбурэнні і пажарышчы. Іх адразу ахрысцілі служкамі д’ябла, памагатымі Люцыпара.

Не зважаючы на мароз, палачане пакідалі сваё жытло і разам з хатняй жывёлай шукалі паратунку ў лесе.

— Праўду казаў пан Міхал, што маскавіт пакідае пасля сябе толькі могілкі, — урэшце паверыў свайму сябру пан Андрэй. Ён, як і многія старэйшыя шлях ціцы, збіраўся ў апалчэнне. — А вы, мае даражэнькія, перачакайце пакуль навалу ў лесе — хутка мы навядзём тут ранейшы парадак.

Сказаць лёгка — зрабіць аказалася цяжка, а калі Полацк аблажыла велізарнае войска маскавітаў на чале з царом, то вера ў праўдзівасць слоў старога воіна наогул аказалася мізэрнай. Праўда, надзея на перамогу трымалася амаль да сярэдзіны лютага. «Нашы не здаюцца! Нашы трымаюцца! Нашы б’юць маскавіта!» — такія чуткі невядомымі шляхамі даходзілі да лясных жыхароў, і яны радаваліся, верылі чакалі перамогі і вяртання сваіх родных.

А потым наваколле абляцела страшэнная вестка аб падзенні Полацка і жудаснай смерці яго абаронцаў. Вестка, якая пазбавіла Арыну розуму і тады, спалохаўшыся яе вар’яцкай адлучанасці, маці прыняла прапанову суседа Фёдара з Чарніцы і пагадзілася на яго шлюб з дачкой.

Нават цяпер успамін пра той час адгукаўся пад сэрцам тупым, шчымлівым болем, і чым даўжэй яна думала пра гэта, тым бліжэй падступаў боль, тым трывожней білася сэрца. Аднак усё гэта было на самай справе, даўно, але ж было! Хаця і ўспаміналася неяк сарамліва, цьмяна, невыразна, быццам адбывалася не з ёй, а з нейкім яе знаёмым. Што рабіць з гэтымі ўспамінамі, Арына не ведала. Яны, бы скалечаныя дзеці, нічога, акрамя пакут і бяссонных начэй, прынесці не маглі і не прыносілі. Яны не жадалі жыць мірна са светлай памяццю пра Васіля, бунтавалі, адмаўляліся разумець яе да яго каханне. Яны займалі зусім іншае месца ў яе галаве і ўвесь час нагадвалі: «Тваім законным мужам быў Фёдар, а не Васіль!», і мелі на тое поўнае права.

5

Свечка некалькі разоў міргнула і канчаткова згасла. У пакоі на нядоўгі час усталявалася поўная цемра, пасля якой ён паступова пачаў запаўняцца начным святлом. Ярчэй забялела на чорнай сцяне акно і праз яго разам з мутным, мёртвым ззяннем месяца ў памяшканне паплылі няясныя, размытыя цені. Яны то памяншаліся ў памерах, то павялічваліся, то наогул бясследна раствараліся ў крохкім нежывым святле. «Пэўна, душы маіх дзядоў збіраюцца на нейкую нараду!» Ёй нават падалося, што яна не толькі бачыць, але і чуе іх няясны шэпт, разумее яго. Жанчыне стала жудасна. Г эты жах вырваўся стогнам і, як ні дзіўна, ад яго ёй адра­зу ж палягчэла. Цені зніклі.

Ачуняўшы, Арына яшчэ раз паспрабавала легчы і заснуць. Аднак, заплюшчыўшы вочы, яна адчула нясцерпнае галавакружэнне, якое прымусіла яе зноў прыўзняцца ў ложку і адкінуцца на падушкі. Яна глядзела на светлую пляму акна, імкнучыся ні пра што не думаць, спрабуючы забыцца сном. Але з гэтага нічога не атрымлівалася: адны думкі адступіліся, другія, яшчэ больш паскудныя, уюнамі вярцеліся ў галаве. Для чаго я тут? Каму патрэбна? Хто можа адказаць на гэтыя пытанні? Хто зможа супакоіць мой розум? Чалавек нараджаецца, жыве і, стаміўшыся ад жыцця, пераходзіць у іншы свет. Адны сыходзяць самі, другім дапамагаюць гэта зрабіць іншыя, аднак для кожнага працэс гэты нязменны і незваротны. Колькі людзей жыло да мяне! І колькі яшчэ будзе жыць пасля маёй смерці! Хто пра мяне ўспомніць і каму будуць цікавымі маё каханне, вернасць, гора і перажыванні? Дзеля чаго мы жывём? Ці адказаў хаця б адзін з тых, хто пакінуў гэты свет, на гэтыя пытанні? Жыць для сябе і свайго роду! Жыць дзеля самога жыцця! Дзеля дзяцей, каб дзеці нарадзілі сваіх дзяцей, а тыя — сваіх! Навошта такі кругаварот і ці вечным ён будзе? «Вось вы для нечага сабраліся тут у маім пакоі, а скажыце: ці ведаеце вы праўду аб жыцці, ці спасціглі вы яе, ці зразумелі яе там, за мяжой?» — жанчына яшчэ нейкі час чакала адказу ад сваіх дзядоў, імкнулася позіркам, слыхам злавіць яго. Аднак у пакоі было ціха, і ёй з цяжкасцю верылася, што яна сама яшчэ жывая, што не ператварылася ў лёгкае воблачка.

Раптам перад яе вачыма паўстаў вобраз бацькі. Яго строгі і ў той жа час ласкавы твар то выразна выдзяляўся ў цемры, то ў ёй расплываўся. «Пасля смерці мы пераходзім у вас, жывых, — адчула яго словы Арына. — Так мы дапамагаем вам, жывым, аберагаем вас, ратуем. Вы называеце гэта памяццю...» Вобраз бацькі, не паспеўшы дагаварыць, нечакана знік, растварыўся. Значыць, праўда ў памяці? Хто не ведае свайго мінулага, той не жыве? І хаця Арына разумела, што калі гэта сцверджанне і праўдзівае, то яно няпоўнае, ёсць яшчэ і другія складнікі праўды. Аднак яна ўсё ж крыху супакоілася, выцерла са шчок слёзы, ямчэй уладкавалася на падушках.Успаміны выцягвалі з далёкіх куточкаў памяці самае патаемнае, такое, пра што яна саромелася думаць і пра што ніколі не расказвала нават на споведзі бацюшку. Тут жа яна не саромелася, бо спавядалася перад душой свайго любага, свайго адзінага. Яна спавядалася свайму Васілю, верыла, што душа яго недзе побач, што ён чуе яе думкі, і няхай пасля смерці, аднак зразумее яе і... прабачыць. Як гэта добра, калі верыш! Верыш сабе, верыш сябру, верыш у Бога. Вера ратуе чалавека лепей за любую браню, і толькі той, хто шчыра верыць, можа дасягнуць самага неверагоднага. А таму, пэўна, праўда і ў веры! Чаму пра гэта прамаўчаў бацька?

Слёзы цяклі з вачэй Арыны і па дробных маршчынках сплывалі на падушку. Але яна іх не заўважала — перад ёй, бы жывы, стаяў яе Васілёк. Не той, увесь паранены і знявечаны, якім яго прывезлі з-пад Полацка, а малады, невысокі, але прыгожы і зграбны, з блакітнымі вачыма, моцнымі рукамі — такі жаданы і такі любы. І яна зразумела, чаму бацька не дагаварыў. Ён ведаў адказы, аднак хацеў, каб яна сама знайшла іх у сабе і зразумела тое, пра што ён змаўчаў. І да Арыны дайшло — праўда ў каханні! Яна цяжка выдыхнула ў цемнату пакоя: «Я ўсё жыццё кахала толькі цябе, маё сонейка, чакала, спадзявалася! Я так табе верыла, а ты пакінуў мяне адну, пакінуў у адзіноце!» і зноў заплакала.

Няма на свеце нічога страшнейшага за адзіноту. За адзіноту не фізічную, бо амаль заўсёды паблізу ёсць людзі. За адзіноту душэўную, калі ніхто не падзеліцца з табой сваім горам, сваімі страхам і перажываннямі, калі ніхто не аголіць перад табой сваёй душы, ніхто не прылашчыць цябе хаця б словам ці позіркам. І калі так працягваецца да скону, то жыццё пераўтвараецца ў сапраўднае пекла, а смерць тады падаецца жаданым збавеннем». А мо і я даўно памерла, бо душа мая не прачынаецца? Яна не адчувае ні цяпла, ні холаду, ні ласкі, ні пяшчоты, ні злосці, ні адчаю. Яна даўно захлынулася ад бясконцага маўчання і адзіноты. Не, я яшчэ жывая. Хаця што такое смерць, чаго яе баяцца? Як такой яе няма. Гэта слова прыдумалі людзі, каб абазначыць мяжу, што падзяляе розныя формы жыцця. Больш таго, жыццё на зямлі — гэта праверка перад жыццём нябесным, выпрабаванне тваёй праўды. Не зразу­мела яшчэ гэтага Фёдарыха, ледзьве не здрадзіла свайму роду, сваім дзецям. Трэба ёй дапамагчы, заспакоіць, даць добрую карову, каня, а магчыма, і новага гаспадара пашукаць, бо не дарэмна ж бацюшка кажа, што праўда і ў патрэбе рабіць дабро».

Жанчына паднялася, паправіла падушкі, зноў легла пад коўдру.

За акном скавытаў марозны вецер, сек калючым снегам па сценах, скрыгатаў па аконнай слюдзе. «Першы дзень зімы, — абыякава адзначыла Арына і заплюшчыла вочы. — Але як не хочацца спаць, а яшчэ больш — прачынацца. Бо за наступным днём прыйдзе наступная ноч, гэткая ж бяссонная і таму бясконцая. Ды і навошта яны, гэтыя наступныя дні і ночы, калі душу маю смяротна паранілі там, пад Полацкам, і яна канчаткова памерла ўчора, у апошні дзень восені».