Уладзімір МАЖЫЛОЎСКІ
ЖОУТЫ ТУМАН
1
Вясна 1552 года ў Берасце прыйшла позна. Яе чакалі яшчэ з лютага месяца, аднак яна не спяшалася, усё недзе затрымлівася. Увесь сакавік людзі са страхам глядзелі на прамерзлае да ледзяной крохкасці неба, на тое, як у іх засеках змяншаюцца зімовыя прыпасы слухалі, як ад недаядання трывожна мычыць карова і б’е капытом па земляной падлозе конь. Як не хацелася многім з іх разбіраць саламяныя стрэхі адрын, хлявоў ці паветак, але што зробіш — голад нядбайнага гаспадара заўсёды шануе ў першую чаргу і не абыходзіць
— Ну што ж, — хітра ўсміхнуўся сваім думкам бурмістр, — на Бога забойства мы не павесім, а вось жабрак на гэтую ролю падыходзіць у самы раз. Малайчына Буцюта, такое забойства раскрыў усяго за палову дня. Вучыся, Корчак!
увагай яго гаспадарку. Падавалася, што зімовае засмучэнне і туга па веснавому цяплу ніколі не сыдуць з пахмурных твараў месцічаў, што калючы мароз і ўсюдыісная мяцеліца будуць заўсёды плюндраваць гарадскія вуліцы, што акамянелая зямля ўжо не адагрэецца, а калі і адагрэецца, то не зможа выпеставаць у сабе тыя зярняты, якія з восені падрыхтавалі да сяўбы.
Вясна ж ударыла знянацку, усёй сваёй моцай: жорстка, бязлітасна, неадступна — яшчэ вечарам неба сыпала на пакорлівую зямлю белыя пёры, а раніцай яно ўжо імжэла нудным халодным дажджом. І няхай вецер быў сырым і неласкавым, няхай ад дажджу раскіслі дарогі, людзі аджылі, павесялелі, устрапянуліся. Нуда і адчай адначасна зніклі з іх твараў, саступілі месца дзелавой узрушанасці, бадзёраму чаканню сонца і цяпла. Нават дрэвы і чорнае прыдарожнае кустоўе радасна заківалі галінамі, вітаючы прыход вясны. А калі недзе за Мухаўцом над яшчэ заснежаным полем зазвінела звонкая песня жаўрука, людзі канчаткова зразумелі — вясна прыйшла па-сапраўднаму.
У адзін з такіх сырых і халодных дзён, у другой палове красавіка, адвячоркам на двары лаўніка Берасцейскага магістрата Самуіла Корчака забрахаў сабака. Брэх быў кароткі і радасны, але, пачуўшы яго, жонка Самуіла Насця ўстрывожылася і запытальна паглядзела на мужа:
— Ты не казаў, што ў нас будуць госці.
— Я нікога не чакаю, — паціснуў той плячыма і, узяўшы са стала свечку, накіраваўся да ўваходных дзвярэй.
Аднак не паспеў ён зрабіць і некалькі крокаў, як дзверы адчыніліся і ўзнікла мужчынская постаць у мокрым адзенні. Незнаёмец спакойна і дзелавіта пераступіў парог, прычыніў дзверы, зняў шапку, сцягнуў з плячэй прамоклую да апошняй ніткі кірэю і, павярнуўшыся да гаспадароў, стомлена ўсміхнуўся.
— Ну і надвор’е, — прагаварыў ён, асцярожна кладучы на куфар свае плашч і шапку.
Госцю было гадоў пяцьдзясят. Невысокага росту, хударлявы — ён са спіны постаццю
нагадваў падлетка. Цёмны колер яго твару сведчыў, што чалавек гэты шмат часу праводзіць на свежым паветры; вузкія вусны і прамы, з невялікай гарбінкаю нос — пра тое, што мае рашучы характар; блакітныя, крыху выбеленыя часам вочы — пра нязлосны, а, магчыма, нават вясёлы нораў. Паклаўшы на куфар плашч, госць паглядзеў на свае брудныя боты, потым перавёў позірк на гаспадара і, не перастаючы стомлена ўсміхацца ў доўгія сівыя вусы, прамовіў:
— Ды трымай ты роўна свечку, Самуіл. Не люблю, калі ўся падлога воскам заляпана.
Самуіл схамянуўся, узяў свечку ў левую руку, правую працягнуў для прывітання.
— Не чакалі мы цябе сёння, тата, — прагаварыў ён у апраўданне сваёй разгубленасці, — аднак вельмі рады твайму візіту.
— Бачу, што рады, — хмыкнуў Барталамей Корчак і накіраваўся да гаспадыні, каб павітацца і з ёй.
— Па справах быў у Харытона Бройкі і па дарозе вырашыў зайсці да вас, — патлумачыў ён мэту свайго прыходу.
— І правільна зрабілі, — наліваючы ў місу нейкую страву, ад прыпечка прагаварыла Насця. — Вось толькі. Мы гасцей не чакалі.
— Ну, а калі б і чакалі?— Барталамей сядзеў на лаве шчыльна прытуліўшы спіну да цёплай печы. — Тады на стол паставілі б гарэлку і мяса?
— Праз два дні выставім і гарэлку, і мяса, — падтрымаў жонку Самуіл. — Вось у нядзелю разгавеемся і тады. А пакуль пасёрбай з холаду гарачай капусты.
— А дзе Васятка? — не расплюшчваючы вачэй, пацікавіўся госць.
— Спіць, — коратка адказала гаспадыня і паставіла місу з капустай на стол. — Сёння цэлы дзень дапамагаў мне прыбірацца ў хаце, стаміўся і спіць на печы.
Барталамей расплюшчыў вочы — стомленасці ў іх як не было. Ён быў засяроджаны на нейкай думцы, якая, пэўна, даўно не давала яму спакою.
Самуіл адразу заўважыў гэту задумлівасць. «Не, не па дарозе ад Харытона ты наведаў мяне. Хутчэй, па шляху да мяне ты зайшоў да Бройкі». Аднак пра сутнасць бацькавай праблемы ён нават не спрабаваў гадаць — сам раскажа, калі палічыць патрэбным. Таму, слухаючы ў паўвуха, як бацька хваліць Насцю за смачна прыгатаваную капусту, ён падышоў да куфара, узяў бацькаву кірэю і павесіў ля печы сушыцца. «Гутарка, здаецца, будзе доўгай!»
І на самай справе, пасля запозненай вячэры Барталамей папрасіў сына прысесці побач і, калі той сеў за стол насупраць, загаварыў:
— Ты, пэўна, ужо зразумеў, што я гасцюю ў вас невыпадкова? Здаецца, у нашай сям’і выспявае справа з Марцінам.
— Вяселле? — неспадзявана вырвалася з вуснаў Самуіла. Ён ведаў пра Яніну — дачку гандляра мясам Глеба Кацуры, і пра тое, што брат Марцін збіраецца пасля Вялікадня прасіць бацьку паслаць да Глеба сватоў.
— Вяселле — гэта не справа, гэта радасць, — Барталамей не звярнуў увагі на разгубленасць сына. — Іншае мяне турбуе... Яшчэ з Калядаў я заўважыў, што твайго брата амаль зусім перасталі цікавіць справы ў нашай лаўцы, што ў гутарках з пакупнікамі ён больш цікавіцца рознымі показкамі пра бандытаў, раптоўна памерлых купцоў і нейкія скарбы, — расказчык махнуў рукой і паглядзеў у вочы сыну. І зноў туга і стомленасць з’явіліся ў глыбіні яго зрэнак. — Апошнім часам ён цэлымі вечарамі прападае ў свайго новага сябра Юркі Кацуры, а здараецца, і начуе ў яго. Чым яны там займаюцца — я не ведаю, але заўчора паспрабаваў запытацца пра гэта ў Глеба — ведаеш, што той мне адказаў?
— Здагадваюся, — хмыкнуў Самуіл. Ён ледзьве стрымліваўся, каб застацца сур’ёзным і не пакрыўдзіць бацьку смехам.
А Барталамей працягваў:
— Ён мне сказаў, што яны там пераказваюць адно аднаму даўнейшыя гісторыі пра войны з татарамі і маскавітамі, пошукі скарбаў, нейкія заклінанні і абрады. Разумееш? Скарбы яго цікавяць! А тое, што яму ўжо дваццаць два гады і ён не мае сям’і, — яго зусім не хвалюе! Маці пытаецца: «Ну калі ты, сынок, урэшце прывядзеш у хату нявесту?», а ён без усялякага сораму, бы баран, мармыча адно: «Усяму свой час, матуля!»
— Прывядзе, тата, прывядзе, — падбадзёрыў бацьку Самуіл. — Я таксама ажаніўся ў дваццаць тры гады.
— Ты па начах не бадзяўся па горадзе. Цябе не цікавілі забабоны ні пра войны, ні пра скарбы, ні. цьфу-цьфу, — Барталамей тры разы перажагнаўся на абраз, — ні пра замовы. Навошта шукаць бяду, якая і без таго ніколі ад чалавека не хаваецца?
— А мо ён нявесту так шукае?
— Нявесту? Заклінаннямі? — вочы старога купца ўспыхнулі недаверам. Ён запытальна паглядзеў на сына, але, не ўбачыўшы на твары адказу, прамовіў:
— Нявесту трэба шукаць у агародзе, а не ў карагодзе.
Самуіл згодна хітнуў галавой і, каб заспакоіць бацьку, нагадаў:
— Раней ты сам яму часта расказваў пра тое, як у берасцейскім апалчэнні бараніў горад ад захопнікаў, а потым наводзіў парадак на дарогах, ратуючы свет ад бандытаў.
— Было і такое.
— А мне вось няма чаго расказаць сыну: у войску я не быў, у войнах не ўдзельнічаў, бандытаў не нішчыў.
— А па словах нашага бурмістра пана Ласкевіча выходзіць так, што ты прыносіш гора ду больш карысці, чым іншы жаўнер. А тое, што не быў на вайне, дык і дзякуй Богу! Нічога цікавага там няма. Гераічныя расповеды з’яўляюцца пасля, і найчасцей у іх больш гераізму, чым праўды.
— А бітва на Альшаніцы? Ты расказваў, што біўся там.
— Біўся, — уздыхнуў Барталамей. — Зіма ў той год была маласнежная, лютая, некалькі дзясяткаў тысяч татар на чале з царэвічам Малаем скарысталіся гэтым і знянацку напалі на Літву. Дайшлі да Пінска. Мне тады было дваццаць пяць гадоў, а табе — як твайму Васятку цяпер. Некалькі татарскіх атрадаў мы пабілі тут, пад Берасцем. Потым даволі вялікі іх загон ужо пад камандаю князя Астрожскага, разграмілі пад Пінскам, астатніх дагналі і амаль пагалоўна вынішчылі пад Кіевам на рацэ Альшаніца. Ты думаеш, што я табе раскажу пра тую сечу нешта цікавае, гераічнае? А я тады ўвесь час толькі і думаў пра сям’ю, пакінутую ў Берасці, і ратаваўся ад татарскай шаблі, каб не пакінуць жонку ўдавой, а цябе — сіратой і забіваў татар не ад таго, што іх ненавідзеў, а ад страху за сваё жыццё і вашы лёсы.
— А потым, па вяртанні, вы ж яшчэ некалькі бандыцкіх ватаг разграмілі?
— Бандыты — сквапныя і палахлівыя людзі, а таму дзве ці тры іх шайкі мы разагналі без усялякіх намаганняў.
— А як ты думаеш, куды яны падзелі нарабаванае?
— Што мы ў іх адабралі, а што яны паспелі прапіць ці недзе пахаваць.
— Вось Марцін і хоча знайсці нешта са схаванага імі.
— Нядобры гэта занятак, — вочы Барталамея пацямнелі. — Дзе дурныя грошы, там заўсёды бяда. Дурныя грошы смярдзяць! Неяк гадоў з дваццаць таму мы з Паўлюком Галавачом вырашылі схадзіць на могілкі, дзе, па словах Паўлюка, пад адным магільных каменем схаваны скарб. Пайшлі ранкам, да ўзыходу сонца. Ужо было відно, бо справа летам адбывалася. Ціха, цёпла, спеў птушак — божае хараство навокал, але як толькі мы наблізіліся да могілак — усё раптоўна сціхла, і мяне тады ахапіла такое пачуццё, быццам нейкі вораг назірае за намі, нават не назірае, а ўжо цэліцца ў спіну аднаму з нас з самастрэла і вось-вось націсне на кручок. Трывога сціснула мне сэрца і я спыніўся, спалохаўся. А яшчэ жоўты туман пасярод магільнага пагорка! Ён узнік з ніадкуль і гэтак павольна, перакочваючыся па роснай траве, папоўз у наш бок. Я адмовіўся ісці на той пагорак і павярнуў дахаты, а Паўлюк пайшоў. Ён не спалохаўся ні туману, ні раптоўнай цішыні, ні трупнага паху. Толькі адно буркнуў: «Усе грошы мае!» і спакойна, прыкульгваючы на левую нагу, пакрочыў да могілак.
— Ну і знайшоў ён там золата?
— Знайшоў, — зноў уздыхнуў Барталамей. Потым падняўся з лавы і закончыў свой аповед: — А праз тыдзень яго вылавілі з Мухаўца з праломленай галавой. — Ён зняў з цвіка свой плашч, накінуў яго на плечы і накіраваўся да выхаду, але ў дзвярах спыніўся. — Я спрабаваў пагаварыць з Марцінам, аднак ён і слухаць нічога не хоча, жартуе толькі... Можа, ты, сынок, пагутарыш з ім, растлумачыш дурноту яго задумы? Баюся — прападзе хлопец, як той Паўлюк!
— Пагутару, тата, — канчаткова зразумеўшы мэту прыходу бацькі, паабяцаў Самуіл.
2
Пагутарыць з братам Самуіл вырашыў у нядзелю. У гэты дзень так або інакш ён з сям’ёй збіраўся ісці ў госці да бацькоў — усё ж такі гадавое свята, Вялікдзень. Аднак Насця запярэчыла:
— Не, не тое ты задумаў, Самуіл! У гэты дзень усе будуць разгаўляцца, святкаваць, спяваць хвалу Хрысту, сустракаць валачобнікаў, а ты збіраешся павучаць брата. Недарэчна гэта! Ідзі лепш сёння, у суботу: і з братам пагутарыш, і прыгледзешся, з чым маці пірагі будзе пячы.
Самуіл не спрачаўся, выйшаў на вуліцу, зірнуў у адзін яе канец, у другі, зашпіліў кафтан і нетаропка пакрочыў па драўляным тратуару ў бок гандлёвай плошчы, непадалёку ад якой побач з васкабойняй на Пясчанай вуліцы жыў яго бацька.
Ранак саступаў месца дню — туман павольна адпаўзаў у нізінкі, дзе распадаўся на кавалкі, радзеў, раствараўся ў прасторы пад прамянямі сонца.
Што Самуіл сам ведае пра скарбы? Ды амаль нічога. Чуў, што яны бываюць чыстыя і загавораныя; што іх ахоўваюць або душы нябожчыкаў, або нячыстая сіла; што чыстыя скарбы шукаюць ранкам, перад узыходам сонца, а нячыстыя — вечарам, пасля заходу. Шчыра верыў, што большасць скарбаў — гэта брудныя, крывавыя грошы, што яны не нясуць чалавеку шчасця, а пазбаўляюць яго розуму. Як давесці гэта брату? Ці захоча той слухаць? Ён жа не горш ведае, што «чужыя грошы, бы тыя вошы, багацця не дадуць, а крыві пап’юць!» Ды і навошта яму тыя грошы? У бацькі іх хапае, а мала, дык ён, Самуіл, дапаможа — не самыя ж бедныя ў Берасці людзі!
Абмытае туманам і ранішняй расой, сонца ўрэшце ў поўны рост паднялося над горадам. І адразу, бы па камандзе, весела зачырыкалі вараб’і, зацмокалі сініцы, заспявалі іншыя птушкі, многіх з якіх Самуіл не ведаў. А ў лёгкім блакіце неба, якое яшчэ не паспела адагрэцца ад лютай зімы, заружавела адзіная, падобная да галубінай пярынкі, хмарка. І было нешта такое не па-зямному шчымліва-радаснае ў яе выглядзе, што адразу выцесніла з галавы цяжкія думкі і пытанні, узняло настрой, дадало ахвоты зрабіць нешта патрэбнае. Ён нават спыніўся, агледзеўся, але вуліца па-ранейшаму была пустой і толькі ў далёкім яе канцы нейкі чалавек з маленькім сабачкам каціў на гандлёвую плошчу возік, прыкрыты халстом. «Пэўна, пекар, — міжволі адзначыў Самуіл. — Вязе прадаваць свае пірагі».
Сонца ўзнімалася вышэй і вышэй, цені ад дрэваў святлелі і рабіліся карацейшымі, невялікія чародкі лёгкіх вераб’ёў з перадсвяточным шумам пераляталі з куста на куст, па вуліцы затупаталі боты, загрукаталі колы — горад ажыў.
3
Ля печы, дзе маці чаравала з цестам, гарэла адзіная тоўстая свечка. Самуіл зняў шапку, перажагнаўся на абраз, падышоў да маці і асцярожна, бы нешта крохкае і вельмі далікатнае, абняў яе за плечы.
— А дзе мужчыны? — праз нейкі час у цішы памяшкання прагучала яго пытанне.
— Бацька павёз Цімафею два вэнджаныя кумпякі — той абяцаў абмяняць іх на бочачку нейкага адмысловага мёду, а Марцін корпаецца ў садзе — запякае і вэндзіць рыбу.
— Пайду, пагутару з ім.
— Схадзі, сынок, пагутары, — вочы маці пыхнулі такой цеплынёй і пяшчотай, што Самуіл нават крыху сумеўся сваёй рашучасці.
Марцін сядзеў на альховай цурцы ля вялікай бочкі, праз шчыліны якой у празрыстае ад сонечнага святла неба віліся светлыя стужкі дыму. Побач з ім на зямлі ляжала некалькі кавалкаў паперы, а ў руках ён трымаў бяросту з амаль нябачнымі знакамі.
— Як справы, брат? — Самуіл працягнуў руку для прывітання. — Чым займаешся?
— Ды вось рыбу вэнджу, — павольна падняўся з цуркі Марцін. Выгляд ён меў разгублены, нават спалоханы.
— Па нейкіх асаблівых рэцэптах вэндзіш, — Самуіл хітнуў на паперкі, — ці па-старынцы?
— Па-старынцы: на ядлоўцу, яблыні і альховых галінках.
— Што ж, старое не заўсёды дурное, — Самуіл агледзеўся, падцягнуў да сябе цурку, сеў і толькі потым пацікавіўся:
— А што гэта за граматка ў тваіх руках?
— Гэты кавалак бяросты Грышка Галенда забраў з торбы нейкага жабрака, якога ўчора знайшлі памерлым ля Спаса-Праабражэнскай царквы.
— А Грышка — гэта хто?
— Мой знаёмы, сябар Юркі Кацуры, — неахвотна адказаў Марцін і з-пад ілба недаверліва паглядзеў на брата. — А табе навошта гэта ведаць?
— А мне пра цябе ўсё цікава ведаць, бо ты мой брат і сын майго бацькі. Уцяміў?
— Ну-у, — Марцін падняў на брата вочы і той убачыў там і спагаду, і ўдзячнасць, і непаразуменне. Яшчэ ён убачыў там страх, які змейкай віўся па яго пачуццях, скоўваў іх, халадзіў, не дазваляў выплеснуцца вонкі, і Самуіл зразумеў — недарэмна бацька прыйшоў да яго ўчора ноччу праз гразь, дождж.
— Паглядзець можна? — Самуіл паказаў вачыма на бяросту і працягнуў руку.
Бяроста ўяўляла сабой або таямнічае пасланне, або частку карты: вострым прад-
метам, — «пэўна, нажом» — адзначыў Самуіл, — на ёй былі надрапаны вялікі і некалькі маленькіх крыжоў, побач з якімі драпежна вілася вузкая лінія.
— Нейкі падлетак цешыўся, — услых выказаў думку Самуіл і перадаў бяросту брату. — Што ў ёй цікавага?
— А я думаю, што гэта карта месца, дзе схаваны скарб, і той жабрак ведаў пра яго і ішоў забраць. — Марцін паднёс сваю цурку бліжэй і сеў побач з братам. — Я думаю, што вялікі крыж — гэта царква і, магчыма Спаса-Праабражэнская...
— Магчыма, — ахвотна пагадзіўся Самуіл і ўжо па-новаму паглядзеў на кавалак бярозавай кары. — А маленькія крыжыкі што азначаюць?
— Могілкі. Там непадалёку змяшчаюцца закінутыя могілкі, якія ў народзе называюць Перуновымі.
— Быў я некалі на іх. А лінія?
— Мухавец, — коратка адказаў Марцін і, узбуджаны думкамі, падхапіўся з месца. — Ты ведаеш, што на гэтых могілках схаваны скарб, мы здагадваемся даўно. Маем нават сведкаў, якія могуць гэта пацвердзіць і якія на ўласныя вочы бачылі.
— Як нехта там закопваў золата.
— Ды не, — крыху сумеўся малодшы. — Яны бачылі валтузню вакол гэтых могілак.
— Цікава. І што гэта за валтузня?
— А смяяцца, як татка, не будзеш? — Марцін паглядзеў у вочы брата і, не ўбачыўшы там смяшынак, падняў з зямлі адну з паперак і пачаў расказваць:
— Летам 1546 года, на Купалле, у Сёмкі Букаты спыніўся нейкі чалавек. Днём ён адсыпаўся, а вечарам сабраў свае пажыткі, разлічыўся за прытулак і папрасіў Сёмку, каб той перавёз яго на той бераг Мухаўца. Сёмка яго перавёз і, крыху пачакаўшы ў чароце, прасачыў за незнаёмцам. Ён бачыў, як той нейкі час стаяў на каленках і маліўся, а з заходам сонца накіраваўся да Перуновых могілак. Куды ён потым падзеўся, Буката не ведае, бо спалохаўся нячыстай сілы і вярнуўся дахаты.
— Чаму ж ён наступным днём не схадзіў на тыя могілкі і не паспрабаваў сам знайсці той скарб?
— Наступныя некалькі дзён, як расказваў Сёмка, былі навальнічнымі.
— Якія яшчэ гісторыі ты ведаеш? Што яшчэ памятаюць людзі?
— Юрка Гацько расказваў, што гадоў трыццаць таму па Замухавеччы хадзілі чуткі, быццам на закінутых могілках за Спаса-Праабражэнскай царквой па начах гараць агеньчыкі. Г ацько бажыцца, што ўвачавідкі бачыў гэтыя агеньчыкі, а яго старэйшы брат Нічыпар, які лячыў свойскую жывёлу і крыху знаўся з нячыстай сілай, дык і наогул паспрабаваў знайсці той скарб і выкапаць яго з зямлі. Толькі не ўдалася яго задума — напала на яго ля самых могілак цэлая зграя ваўкоў, ледзьве адбіўся ад іх заступам.
— І шмат у цябе такіх сведчанняў?
— Няшмат, але яшчэ ёсць, — Марцін нахіліўся і падняў з зямлі астатнія паперкі.
— Ты і сапраўды верыш, што на гэтых могілках схаваны скарб? — Не ведаючы, што гаварыць, запытаўся Самуіл. — Мне тата расказваў, як ён сам некалі шукаў золата.
— І мне расказваў. Той скарб быў нячысты, загавораны.
— А твой?
— І наш загавораны, — без ценю сполаху адказаў Марцін. — Але мы вывучылі і загаворы, і малітвы, каб адкапаць яго. Вось толькі дзе дакладна яго шукаць — мы не ведаем, — хлопец у адчаі ўдарыў нагой цурку.
— А бяроста?
— Што ў ёй карыснага? Царква? — пра яе мы і так ведаем. Могілкі на беразе рэчкі? Чым можа быць карысны гэты кавалак кары? Хіба толькі яго ўкінуць у полымя?
— Не спяшайся, нават смецце паліць трэба з толкам, — Самуіл зноў узяў у рукі бяросту, нейкі час уважліва разглядаў малюнак, думаў. Потым загадкава ўсміхнуўся і паклікаў да сябе брата:
— Глядзі сюды, — тыцнуў ён пальцам на два маленькія крыжыкі, што туліліся да самай лініі на карце. — Бачыш адрозненне?
— Крайні крыху карацейшы за суседні, — няўпэўнена адказаў Марцін.
— На ўсіх крыжах ніжняя папярочка нахілена справа налева, а на гэтым — злева направа. Значыць, калі там і ёсць скарб, то ён схаваны пад самым крайнім крыжом. Як табе мая здагадка, Марціне?
— Чым складаней задача, тым прасцей яе рашэнне, — Марцін задумаўся, пачухаў патыліцу. Потым з удзячнасцю абхапіў далонь брата. — І як гэта мы самі не здагадаліся? А сёння ж апошні вечар, калі можна ісці па скарб!
— Пачакай, — замахаў вольнай рукой Самуіл. — Сёння вечарам трэба ісці ў царкву, а не на могілкі. Ты тут нешта блытаеш, брат.
— Нічога я не блытаю. Гэты скарб загавораны, таму ён тры разы на год мяняе месца — ачышчаецца, і адбываецца гэта на Каляды, Вялікдзень і Купалле. Менавіта ноччу перад гэтымі святамі скарбы выходзяць з-пад зямлі і свецяцца ў цемры рознакаляровымі агеньчыкамі. Менавіта ў такую ноч скарб лягчэй за ўсё знайсці і выкапаць.— Будзе ж яшчэ лета.
— Да лета дажыць трэба, — зусім не задумваючыся над словамі, весела адказаў Марцін. Потым, падкінуўшы ў полымя некалькі сырых паленцаў, зноў прысеў ля Самуіла.
— Чуў я недзе казку, — голас Марціна гучаў бадзёра, узрушана. — Казка невялічкая, просценькая, аднак сэнс у ёй схаваны вялікі, павучальны. Хочаш, раскажу?
— Расказвай.
— Аднойчы, седзячы ў карчме і сёрбаючы нішчымную капусту, жабрак пачуў гутарку двух шляхціцаў, што нейкая ўдава нядаўна памерлага млынара ўжо з месяц прадае млын за адзін пенязь таму, хто першым захоча яго купіць, аднак пакупнікоў пакуль не знаходзілася. Шляхціцы ад душы пасмяяліся з жарту, дапілі мёд, адпачылі і з’ехалі, а жабрак, заціснуўшы ў кулаку ўсё сваё багацце ў адзін пенязь і не зважаючы на непагадзь, пайшоў да млынаркі. І сапраўды — млынарка прыняла яго, як лепшага сябра, а на наступны дзень перапісала на яго імя млын і ўсе гаспадарчыя пабудовы. «Чаму ты так зрабіла?» — запытаўся ў яе былы жабрак пасля таго, як яны зацвердзілі купчую. «Мой муж завяшчаў, каб пасля яго смерці я прадала гэты млын, а атрыманыя грошы аддала б яго палюбоўніцы. Вось я і выконваю завяшчанне мужа».
— Смешная казка, — усміхнуўся куткамі вуснаў Самуіл. — Аднак, што ў ёй павучальнага?
— Павучальнае ў ёй тое, што лёс дае кожнаму з нас шанец, каб разбагацець. Толькі адны ў яго не вераць і смяюцца, а другія — дзейнічаюць.
— Дык ты лічыш, што гэты скарб твой шанец разбагацець? — Самуіл пастукаў пальцам па пругкаму баку бяросты.
— Лічу, — не адводзячы позірку і гледзячы прама ў зрэнкі брата, адказаў Марцін.
— А мяне з сабой возьмеш на могілкі?
— Вазьму, калі не спознішся і прыйдзеш сюды адвячоркам, — усміхнуўся ў адказ хлопец.
4
Яшчэ да заходу сонца Самуіл зноў крочыў у двор бацькі. Астылае за дзень, яно ўжо амаль цалкам схавалася за вострымі грабянямі далёкага лесу, але яго прамяні ўпарта прабіваліся праз галіны дрэў, развітваючыся з зямлёй і кідаючы доўгія, няроўныя цені на дарогу. Адчувалася дыханне вечаровай свежасці. Ішоў Самуіл не спяшаючыся, быццам сумняваючыся ў правільнасці свайго рашэння. На душы было цяжка, часам сціскала сэрца. «Старэю ці што?»
Марцін сустрэў яго на панадворку, упіхнуў у рукі невялікі клунак і са словамі: «Хутчэй, братка, хутчэй!» зноў выштурхнуў на вуліцу.
— Бацька не адпусціў бы, — патлумачыў спешку Марцін. — Ён і так цэлы дзень на мяне касавурыцца.
— Ёсць за што, бо нядобрую справу вы задумалі. Адкуль у цябе такая прага да спажывы? Няўжо табе не хапае бацькавых грошай?
— А я не хачу жыць за бацькавай спінай, хачу свабоды, хачу мець свае лаўкі не толькі ў Берасці, але і ў Кобрыне, і ў Пінску, і ў Гародні. Хачу жыць, Самуіл, зараз, а не потым... А людзі хутка забудуцца, адкуль у мяне ўзяліся грошы, памяць людская — кароткая!
— Яно, магчыма, і так, аднак памяць і душа — гэта не адно і тое ж. Душа больш памятлівая. Розумам ты забудзеш зладзейства, а душой — не, будзеш памятаць усё жыццё, будзеш пакутаваць і гэтыя пакуты выпаляць у тваім сэрцы ўсё чалавечае: і дабрыню, і пяшчоту, і спагаду. Заўваж, багатыя людзі больш няшчасныя, іх ніхто не любіць. Іх баяцца, часам паважаюць, але не любяць. А добрага любяць заўжды. Зразумей: немагчыма чалавеку жыць без душы! Без золата — можна, без душы — не!
Марцін маўчаў, пэўна пераварваў пачутае і, каб змяніць тэму размовы, Самуіл пацікавіўся:
— Што ў клунку?
— У якім клунку? — не адразу зразумеў Марцін. Вочы яго, бы ў вар’ята, гарэлі ад нервовага ўзбуджэння, аднак, калі сэнс пытання ўсё ж прабіўся да яго свядомасці, яны прытухлі. — Там крыж, ладан ды тры грамнічныя свечкі.
— Усё ж такі баіцеся нячысцікаў?
— Нячысцікі — гэта драбяза, не вартая ўвагі. Загавораныя скарбы ахоўваюць здані ці нават бесы. Аднак мы ведаем усе патрэбныя малітвы, таму нікога не баімся.
— А калі прачытаеш не тую малітву ці наогул не прачытаеш яе, то што тады чакае скарбашукальніка?
— Смерць!
— Смерць? — у Самуіла раптоўна ўзмакрэў лоб. Ён непрыкметна выцер яго рукавом кафтана і пацікавіўся:
— І ты ведаеш такія прыклады?
— Ды мноства. Шавец Клім Рэпа з Цаглянай вуліцы расказваў, што яго сусед, каваль Грышка Удот, збіраючы на балоце крыцу, знайшоў багаты скарб золата і самацветных камянёў. Дастаючы яго, ён пачуў голас, што спачатку можа ўзяць толькі грошы, палову якіх абавязаны раздаць бедным. Аднак Удот усё золата прапіў, а калі пайшоў на балота, каб забраць каменне, спатыкнуўся аб корч і ўтапіўся ў багне.
— Вясёлая гісторыя, — уздыхнуў Самуіл. — Праўду кажуць людзі, што нячэснае багацце не суцяшае сквапнасць, а толькі распальвае яе.
Марцін не адказаў.
Сонца ўжо схавалася за лесам і адразу прастору напоўніла цяжкая, сырая цемра. Яна пранікала ўсюды, ліпла да рук і твару, непрыемным халадком веяла па спіне, разам з дыханнем пранікала ўнутр, і Самуілу ў нейкі момант падалося, што ён не дойдзе да могілак, што цемра раней выстудзіць яго вантробы, страхам замарозіць сэрца.
— Далёка яшчэ ісці? — каб толькі не маўчаць, запытаўся ён у брата.
— Ужо прыйшлі, — Марцін спыніўся, нягучна свіснуў і, калі з недалёкіх кустоў у адказ прагучаў гэткі ж прыцішаны свіст, гукнуў: — Гэта я, хлопцы.
І адразу з кустоў на дарогу выйшлі два чалавекі. Адзін з іх быў даволі высокі і, як падалося Самуілу, магутнага целаскладу. Другі быў маленькі і ў цемры нагадваў падлетка.
— Ты каго прывёў, Марцін? — прабасіў высокі юнак. — Мы ж дамаўляліся, што ніхто не павінен ведаць пра нашу тайну.
— Не хвалюйся, Грышка. Гэта мой старэйшы брат Самуіл, пра якога я вам расказваў.
— Які служыць лаўнікам пана Ласкевіча?
— Ён, — Марцін павітаўся з сябрамі і, кіўнуўшы на невысокага хлопца, які круціў на далоні нож з адмысловай ручкай, прадставіў:
— А гэта Юрка, брат Яні.
Пасля знаёмства Грышка, на правах старэйшага, пацікавіўся ў Самуіла:
— Ты замовы ведаеш? — і ўбачыўшы, як той у непаразуменні паціснуў плячыма, параіў: — Тады маўчы, а яшчэ лепш — не хадзі з намі, застанься тут ці ідзі ў царкву на «усяночную».
— Я пайду з вамі, — рашуча адказаў Самуіл, — і як прадстаўнік магістрата, хачу папярэдзіць вас, што раскопваць магілы...
— Хочаш ісці з намі — ідзі, але маўчы і не лезь са сваім статутам у чужы манастыр.
Самуіл зноў паціснуў плячыма і прамаўчаў. Спрачацца, лаяцца з незнаёмым яму чалавекам, ды яшчэ ноччу, — было не ў яго правілах, таму ён вырашыў быць назіральнікам, і толькі ў выпадку небяспекі або папярэдзіць юнакоў, або ратаваць іх.
Тым часам скарбашукальнікі ўзялі ў рукі крыжы, запалілі свечкі і, павярнуўшыся тварамі на захад, пачалі чытаць заклінанні. «Дапамажы, Божа, мне, рабу Твайму Юрыю, прыстаўнікоў злосных сіл ад скарба адагнаць, а золата і срэбра, схаваныя ў зямлі, узяць на справы добрыя, богаўгодныя, сіротам малым на суцяшэнне, храмаў божых на пабудову, а мне, Юрыю Кацуры, на чэсны гандаль купецкі», — даносіўся да Самуіла шэпт бліжэйшага да яго хлопца.
Потым пайшла малітва: «Святая Тройца, злітуйся над намі. Гасподзь, ачысці душы нашы. Уладыка, прабач за беззаконне наша. Святы, наведай і пазбаў нас немачы нашай. Слава Айцу, і Сыну, і Святому Духу, зараз і прысна, і на векі вякоў. Амінь».
Потым — зноў заклінанне: «Падымуся я позна вечарам, пайду разам з мілым месяцам па палях, па пагорках, па лясах, па раўнінах. Знайду камень вялікі, ...» — далей Самуіл ужо не слухаў, стаміўся. «Дзіцячыя забавы!» — вырашыў ён і пашкадаваў, што сам напрасіўся на гэту начную прагулку.
Прачытаўшы ўсе малітвы і заклінанні, юнакі задулі свечкі і, не звяртаючы ўвагі на Самуіла, ланцужком накіраваліся ў бок Перуновых могілак.
Некалі, гады два таму, па справах магістрата Самуіл быў на гэтых могілках і ўжо тады яны былі недагледжанымі, зарослымі быльнёгам і кустоўем. Ён ведаў, што хавалі тут самагубцаў, бандытаў ці незнаёмцаў. Іх магілы ніхто не агароджваў, а часта нават і крыжа не ставілі. Пакладуць у лепшым выпадку на пагорак амшэлы камень — і дзякуй Богу.
Успамінаючы той паход на Перуновы могілкі, Самуіл усёй сваёй істотай адчуваў, што любы жывы чалавек з’яўляецца быццам працягам свайго памерлага родзіча, а могілкі — гэта тое адзінае духоўнае звяно, якое злучае жывога і нябожчыка, і непакоіць памерлага — што разарваць тое звяно, знішчыць духоўную сувязь, вырачы жывога на зямную адзіноту, на забыццё пасля смерці. «Ці варта ўсё гэта таго золата, якое, магчыма, недзе там і схавана?» — раз за разам пытаўся ён у сябе і раз за разам адказваў: «Не!» — «А можа, пакуль не позна, паспрабаваць растлумачыць гэтым юнакам дурноту іх задумы? Але ж не зразумеюць, выставяць баязліўцам, дурнем ці слабаком». І Самуіл пакорліва крочыў за цёмнымі ценямі ў сырую цемру.
Ля могілак цені спыніліся. Перашэптваючыся, зноў запалілі свечкі і, чытаючы нейкія малітвы, пацягнуліся да крайняй магілы.
Навокал панавала нежывая цішыня. Яна ўціскала ў зямлю. Яна аглушала. Асцярожна, імкнучыся нічым не парушыць яе крохкасці, Самуіл абышоў вакол магільнага пагорка, уважліва агледзеў крыж, які Грышка з Юркам ужо выцягнулі з зямлі і прытулілі да бліжэйшага дрэва. Гэта быў звычайны, струхнелы ад часу і пакрыты зялёным імхом, крыж. «І што ў табе адметнага?» — думкі Самуіла блыталіся, не маглі засяродзіцца на нечым адным, у гэты час самым важным. Ён яшчэ раз ахінуў позіркам зарослы пустазеллем пагорак, гнілы крыж, абышоў хлопцаў, якія з заплюшчанымі вачыма чыталі малітву, спыніўся ў некалькіх кроках за іх спінамі. «Прыдзі і ўсяліся ў мяне, і ачысці думкі мае і памкненні ад рознай брыдоты, і выратуй, Божа, душу маю. Святы Божа! Святы Бессмяротны! Памілуй мяне. Амінь». І раптам, з апошнім «амінь» Самуіл убачыў, як выцягнуты з зямлі крыж успыхнуў жоўта-вогненным кастром. Языкі полымя ўзвіліся вышэй дрэў, і ў іх зменлівай жаўцізне яскрава праступіла постаць высачэзнага чалавека з раскінутымі рукамі. Постаць павольна павярнулася да людзей і Самуіл з жахам адчуў, як гарачыня кастра апаліла яго ногі, як яна павольна пачала падымацца вышэй, вышэй. А вогненны чалавек бы вялізнымі крыламі правёў сваімі рукамі па тварах Юркі і Грышкі, вышчарыўся чорным бяззубым ротам і, адарваўшыся ад крыжа, імкліва схаваўся за чорнай завесаю ночы. З ім знікла і гарачка ў нагах Самуіла.
А хлопцы, ні на што не зважаючы, раскопвалі магілу. Юрка і Грышка ўпарыліся, пот буйнымі кроплямі каціўся па іх ілбах, тварах, але яны нічога не заўважалі і толькі секлі заступамі магільны дзёрн. Марцін стаяў побач. У адной руцэ ён трымаў запаленую грамнічную свечку, у другой — крыж. Вусны яго шавяліліся, аднак слоў малітвы было не разабраць, ды да іх ніхто і не прыслухоўваўся.
Самуіл перажагнаўся, паглядзеў на крыж, які, як і раней, стаяў каля дрэва, агледзеў узмакрэлых Грышку і Юрку — нішто не нагадвала пра вогненнага чалавека. «Няўжо мне падалося?» — з палёгкай падумаў ён і зрабіў некалькі няўпэўненых крокаў да магілы.
— Ёсць! — раптам данёсся ад яе радасны вокліч. — Глядзі, які вялікі. — Юрка падняў над галавой чорную, аблепленую зямлёй карчагу. — Мы багатыя, хлопцы!
— Пачакай, — ахалодзіў імпэт сябра Грышка. — А раптам у ёй проста пясок? Жартаўнікоў жа хапае.
З гэтымі словамі ён забраў у сябра сасуд, паклаў яго на магільны пагорак і лёгенька зверху стукнуў заступам па яго баку. Сасуд раскалоўся на дзве часткі, з якіх на чорную зямлю пасыпаліся залатыя манеты.
— Ого-го-го! — не хаваючы пачуццяў, закрычаў Юрка.
— Заткніся, дурань! — Грышка схапіў сябра за плячо і з усяе сілы трасянуў яго. — Не хапала, каб сюды збеглася палова горада. Лепш падай мне торбу.
Юрка падхапіў торбу, працягнуў яе сябру і яны пачалі павольна, любуючыся бляскам кожнай манеты, парадкаваць знойдзены скарб. Марцін падсвечваў ім свечкай. Усе радаваліся, бы дзеці, і толькі Самуіл маўчаў, ніяк не выказваў сваіх пачуццяў. Ён нават не глядзеў на золата, бо яго ўвагу адцягваў тонкі струменьчык жоўтага дыму, што ішоў з разбітай карчагі.
— Што гэта за жоўты дым? — ціха, амаль шэптам запытаўся ён сам у сябе.
Аднак яго пытанне пачуў Грышка.
— Пра які дым ты кажаш, лаўнік? Гэта чорная зайздрасць да нашага шчасця засцілае табе вочы жоўтым туманам. Так я кажу, хлопцы?
— Ага, — адазваўся адзін Юрка, які нават не разумеў, пра што ідзе гутарка.
«Дарэмна ты спрачаешся з імі, — раптам аднекуль зверху да Самуіла данёсся ціхі шэпт
ветру. Ён нават не пачуў яго, а адчуў усім целам. — Дарэмна разрываеш сваё сэрца ад бяссілля пераканаць іх. Яны самі выбралі свой шлях і без пакаяння адпусцілі душу, якая ахоўвала гэту магілу, таму самі і адкажуць за свае ўчынкі». Разгублены, збіты з толку Самуіл падняў галаву, аднак акрамя халодных зорак у цёмным небе нічога не ўбачыў.
«Хутчэй адсюль, хутчэй з гэтых могілак, у цемру, там выратаванне», — лаўнік паспешліва аддаліўся ад разрытай магілы.
Цемра дыхнула ў твар холадам. Зусім нядаўна ён праклінаў яе, баяўся, парываўся вырвацца з яе абдымкаў, а цяпер з асалодай глытаў яе шырока раскрытым ротам. Толькі тут, за мяжой могілак, ён адчуў, наколькі спалохаўся, якімі мяккімі, непаслухмянымі сталі ногі, наколькі моцна б’ецца сэрца, напаўняючы жывой крывёй жылы. Ён прытуліўся спінай да тоўстай, пасечанай маланкамі і часам, сасны і нават не заўважыў, як побач з’явіўся брат.
— Багаты скарб знайшлі, Самуіл. Вельмі багаты! — голас Марціна звінеў золатам.
— Хадзем адсюль, — быццам не пачуў брата, абыякава прамовіў Самуіл. — Пайшлі да сем’яў.
— Ты ідзі, а мы цябе дагонім, — вочы Марціна, бы ў ваўкалака, свяціліся ў начной цемры чырвонымі вугольчыкамі. — Толькі бацькам нічога не расказвай.
Калі Марцін зноў адбегся да сяброў, Самуіл адштурхнуўся ад дрэва, выйшаў на знаёмую сцяжынку і, не спяшаючыся, пакрочыў да горада. «Ойча наш, каторы ёсць на небе! Свяціся імя Тваё, прыдзі валадарства Тваё, будзь воля Твая, як на небе, так і на зямлі. Хлеба нашага штодзённага дай нам сёння, і адпусці нам правіны нашы, як і мы адпускаем вінаватым нашым, і не ўвядзі нас у спакусу, але збаў нас ад злога. Амінь», — шапталі яго вусны.
І ўжо ў хаце, стоячы на каленках перад абразом, ён раз за разам у думках вяртаўся да паходу на могілкі, да сваіх размоў з сябрамі Марціна, убачанага і пачутага там, і чым больш ён успамінаў, тым большы цяжар асядаў на яго душу. Самуіл праганяў дурныя думкі, імкнуўся забыцца ў малітве, аднак думкі ўюнамі лезлі ў галаву і які ўжо раз, шукаючы прычыны свайго незадавальнення, ён усё больш думаў, што паспяшаўся сысці, змаладушнічаў, што трэба сёння ж пагутарыць і з Марцінам, і з яго сябрамі.
Замшэлы крыж так і застаўся дагніваць побач з абязвершанай сасной, якую некалі скалечыла сляпая, а таму бязлітасная да чужога жыцця маланка.
5
Раніцай, яшчэ да ўзыходу сонца, Самуіл памыўся крынічнай вадой, у якую жонка, вярнуўшыся з царквы, паклала некалькі залатых манетак і чырвонае асвечанае яйка. Апрануўся ў святочны строй, пабудзіў Васятку і яго, яшчэ соннага і кволага ад сну, таксама прымусіў памыцца. «Каб быў увесь год чыстым, здаровым і чырвоным, бы велікоднае яйка», — прыгаворваў ён, са смехам паліваючы сыну рукі халоднай вадой.
Пакуль мужчыны мыліся, Насця накрыла святочны стол, за які, папярэдне шчыра памаліўшыся Богу, хутка ўселіся сваёй невялікай сям’ёй, каб разгавецца — уволю паласавацца пасля доўгага посту рознымі прысмакамі.
— Ух, — першым стаміўся есці Васятка. Ён важна пахлопаў сябе па тугім жываце і адкінуўся да сцяны. — Ну я і наеўся, на цэлы тыдзень!
— А цяпер пойдзём яшчэ да дзядулі, — усміхнулася задаволеная Насця. — Што ты там будзеш рабіць?
Пачуўшы пытанне маці, сын на імгненне прыціх. Вочы яго акругліліся, вусны скрывіліся і ледзьве не плачучы, ён паскардзіўся:
— А вы ж абяцалі адпусціць мяне валачобнікам!
— Валачобнікам? — вясёлы выраз на твары Насці саступіў месца шчыраму здзіўленню. Яна нават крыху прыўзнялася з лавы: — Ты яшчэ малы хадзіць па дварах.
— Калі мы табе гэта абяцалі? — сур’ёзна запытаў Самуіл.
— Летась.
— Летась? — бацька хмыкнуў у свае рэдкія вусы, задумаўся, згадваючы леташні Вялікдзень. Потым прамовіў: — Калі абяцалі — ідзі. Толькі скажы, з кім ты пойдзеш, дзе будзеце хадзіць і ці ведаеце вы валачобныя песні?
— Хадзіць мы будзем па Кавальскай вуліцы, — радасна падхапіўся з лавы Васятка. — А песні мы ведаем. — І заспяваў:
Пане гаспадару, слаўны мужу,
Хрыстос уваскрос, Сын Божы!
Слаўны мужу над мужамі!
Слава табе, Божа, на ўвесь свет!
А ці спіш, ляжыш, спачываеш...
— Ну хопіць, хопіць, — замахаў рукамі Самуіл. — Пачуўшы твае спевы, гаспадары апошняе аддадуць, каб ты толькі хутчэй сышоў з іх двара.
— Няпраўда, — Насця бліжэй падсела да сына і пагладзіла яго па галаве, — спяваеш ты добра, жаласліва, але ўсё роўна доўга па дварах не хадзіце, а як усіх абыдзеце, то адразу прыходзь да дзядулі. Добра, сынок?
— Добра, — радасна паабяцаў Васятка.
Адпусціўшы сына да валачобнікаў, — купкі дзяцей, што ўжо нецярпліва тапталася на вуліцы ля двара Корчакаў, — пачалі збірацца ў госці і Самуіл з Насцяй, і не паспела яшчэ ранішняе сонца высушыць расу на дарозе, як яны весела і бадзёра, з клункамі ў руках, крочылі да бацькоўскай хаты.
6
Барталамей сустрэў гасцей на панадворку, з кожным пахрыстосаваўся, пацікавіўся, дзе Васілёк і, пачуўшы, што той пайшоў з сябрамі валачобнічаць, шырока засмяяўся:
— Малайчына!
— А дзе Марцін? — у сваю чаргу запытаўся Самуіл. — Можа, яшчэ спіць пасля начной прагулкі?
— Пасля якой прагулкі? — Барталамей з непаразуменнем павярнуўся да сына і ўжо раскрыў рот, каб пра нешта ў яго запытацца, але не паспеў — на панадворак выйшла жонка.
— Ну што ты марозіш дзяцей на вуліцы? — нязлобна ўпікнула яна мужа і адразу падалася да нявесткі: — Хрыстос уваскрос, любая!
— Сапраўды ўваскрос, матулечка! — Насця тройчы абнялася і пацалавалася са свяк роўкай.
Гэтак жа павітаўшыся з сынам, гаспадыня зноў звярнулася да мужа:
— Запрашай гасцей у хату.
Уладкаваліся за сталом, памаліліся, з’елі па кавалачку асвенчанага яйка, выпілі мёду і прыступілі да ежы. Хутка, паспытаўшы розных прысмакаў і выпіўшы яшчэ па кубку мёду, разгаварыліся. Пакуль жонка з нявесткай абмяркоўвалі смак пірагоў, Барталамей з сынам квола гутарылі пра купецкія справы, а калі жанчыны завялі гутарку пра сваё здароўе, гас падар не вытрываў:
— Хадзем на панадворак, падыхаем паветрам, — і першым падняўся з лавы.
На панадворку ён хітнуў Самуілу на кароценькую лаву, што стаяла ля студні: «Сядай». Сам жа ўладкаваўся на шырокай калодзе і адразу ж пацікавіўся:
— Пра якую начную прагулку Марціна ты ў мяне пытаўся? — па ўсім было бачна, што гэтае пытанне не давала Барталамею спакою з моманту прыходу гасцей. — Ён мне нічога пра яе не расказваў.
— Учора вечарам ён з сябрамі быў на Перуновых могілках, — зразумеўшы, што бацька нічога не ведае, а таму проста ад яго не адчэпіцца, Самуіл вырашыў расказаць яму праўду. — Там яны адкапалі скарб.
— Скарб? — у голасе Барталамея прагучаў страх. Ён падняўся з калоды, узад-уперад прайшоўся па панадворку, спыніўся насупраць Самуіла: — А ты адкуль ведаеш?
— Я быў з імі.
— Быў з імі? — Барталамей асуджальна, бы затраўлены воўк, паглядзеў у вочы сына: — Чаму ж не спыніў? Навошта дазволіў непакоіць нябожчыка?
— Я паспрабаваў іх спыніць, аднак яны не захацелі мяне нават слухаць.
— Цяпер я разумею, пра які сюрпрыз перад адыходам казаў мне Марцін.
— І гэта не апошні сюрпрыз, які ён збіраецца паднесці табе з маці на гэтым тыдні, — Самуіл нават абрадаваўся, што гутарка збочыла ад учарашняй вандроўкі на могілкі.
— Што яшчэ ён прыдумаў?
— Будзе прасіць цябе паслаць сватоў да Глеба Кацуры.
— Да Глеба? — вочы Барталамея палыхнулі недаверам. — Дык яго ж дачцэ, пэўна, няма і чатырнаццаці!
— Ужо шаснаццаць.
— Шаснаццаць? А на выгляд зусім дзяўчо — невялічкая, худзенькая, сціплая. Бачыў яе нядаўна, калі быў у Глеба. Але ж. — гаспадар на імгненне задумаўся, быццам вагаючыся, і ўсё ж вырашыў сказаць, — ці ведае Марцін, што на ёй, як і на ўсім роде Глеба, ляжыць пракляцце, страшэннае, смяротнае, крывавае?
— Што за пракляцце?
— Мы з Глебам не такія ўжо і сябры, аднак гадоў сем таму, пасля смерці яго жонкі, ён мне расказваў, што раней яны жылі ў Кобрыне. Жылі добра, даволі заможна, пакуль зімой пяцьсот трыццаць шостага года на іх горад знянацку не напаў маскоўскі загон. Маскавітаў было нямнога, сотні дзве, і асаблівай шкоды гораду яны не нанеслі — крыху парабавалі прадмесце, спалілі некалькі двароў і гэтак жа імкліва зніклі. Але для Глеба і яго сям’і гэта быў ракавы напад. Тым днём ён быў у лаўцы і, пачуўшы пра гвалт у прадмесці, кінуўся да свайго двара. Раз’юшаны да бяспамяцтва, з сякераю ў руках, ён уварваўся ў сваю хату і, заўважыўшы двух рабаўнікоў, адзін з якіх рыўся ў куфры, а другі жорстка збіваў яго жонку, не задумваючыся пусціў у ход зброю. Першы маскавіт памёр адразу і ціха. Другі ж, хаця Глеб і рассек яго амаль напалам, перад сваёй канчынай паспеў сказаць некалькі слоў, і словы гэтыя аказаліся пракляццем.
— Падумаеш, на вайне амаль кожны забіты праклінае свайго забойцу.
— Справа ў тым, сынок, што той другі рабаўнік быў маскоўскім святаром. Глеб пра тое пракляцце нікому не расказваў, а каб схавацца ад яго, пераехаў у наш горад. Аднак недзе гады праз тры пасля пераезду ля Берасця знайшлі забітым яго старэйшага сына. Потым раптоўна памерла яго дачка, за ёй — жонка. Ёсць над чым задумацца мужыку.
— Проста супадзенне, — Самуіл ніяк не хацеў паверыць у праклён маскавіта, не мог пагадзіцца з такой несправядлівасцю — пракляцце рабаўніка забірае жыцці сумленных людзей!
— Глеб расказваў, што пасля кожнай смерці родных да яго ў сне з’яўляўся засечаны ім поп і пахваляўся, нібы гэта ён пазбавіў жыцця яго дзяцей і жонку, і нібы душа яго не супакоіцца, пакуль не звядзе з гэтага свету апошняга з роду Кацураў.
— А ці звяртаўся Глеб.
— Бацюшка наш, пасля смерці Глебавай жонкі, асвяціў яго хату, а потым, між іншым, яшчэ параіў звярнуцца па дапамогу да мясцовай знахаркі Халімоніхі.
— Дапамагло?
— Не ведаю, — няўпэўнена паціснуў плячыма Барталамей, — але ж пакуль у сям’і Кацуры ціха і, дасць Бог, так будзе і надалей.
І, быццам абвяргаючы гэтыя словы, раптоўна расчыніліся веснічкі і на панадворак Корчака заскочыў незнаёмы, узлахмачаны і расчырванелы ад бегу, хлапчук. Убачыўшы мужчын, ён спыніўся, перавёў дыханне, рукавом святочнай кашулі выцер нос і толькі потым скарагаворкай выпаліў:
— Стражнікі хочуць забраць у астрог Янінку і вашага Марціна.
— Дзе? — падхапіўся з лавы Самуіл. — За што?
— Не ведаю. Мяне дзядзька Глеб папрасіў толькі, каб я хутчэй паклікаў да яго Корчака.
— Вось табе і сюрпрыз на Вялікдзень, — расчаравана выгукнуў бацька і, у адчаі рыпнуўшы зубамі, дадаў: — Марцін трымае слова.
7
На двары Глеба Кацуры было людна. Акрамя трох стражнікаў, якіх Самуіл добра ведаў і з якімі павітаўся кіўком галавы, там штурхалася яшчэ з дзясятак цікаўных — не кожны дзень у іх ціхім і спакойным горадзе забівалі людзей.
Самуіл наблізіўся да Глеба, пацікавіўся, што здарылася, аднак той не адказаў на словы лаўніка і толькі раз за разам прасіў прабачэння ў нейкай Аксінні.
— Не чапай ты яго, — побач з Корчакам няведама адкуль з’явіўся Фёдар Буцюта. — Звар’яцеў ад гора мужык. Гэта не жартачкі адразу згубіць і сына, і дачку.
— Што тут адбылося, Фёдар? — Самуіл павярнуўся да сябра тварам. — Дзе мой брат?
— Давай адыдземся, — Фёдар падхапіў Самуіла за локаць і, адвёўшы яго на некалькі крокаў ад Кацуры, прадоўжыў паўшэптам: — Я яшчэ сам не разабраўся, што тут адбылося, але зразумеў вось што: сын Глеба Юрка Кацура гэтай ноччу, заместа таго, каб славіць уваскрашэнне пана нашага Іісуса Хрыста, разам са сваім сябрам Грышкам Галендай недзе выкапалі скарб і, дзелячы яго, пасварыліся. Галенда, як мацнейшы, задушыў Юрку, але і сам не ўратаваўся — яго зарэзала сястра Юркі, вунь тая маленькая паненка.
Самуіл міжволі паглядзеў у той бок, куды паказаў вачыма Фёдар. Ён убачыў невысокую, тоненькую, бы хварасцінка, дзяўчыну. Яна і сапраўды хадзіла каля ўваходу ў родную хату, але крокі ў яе былі роўныя, рукі рухаліся плаўна, паварот галавы быў горды, а на твары яе, чыстым і прыгожым, чыталася хваляванне за некага іншага, але не за сябе — і наогул было ў ёй нешта такое, што збянтэжыла Самуіла, пракацілася па грудзях шчымлівай хваляй, адначасна выклікала пачуцці і жалю, і спагады, і павагі. «Няўжо гэтае птушаня, баронячы брата, зарэзала Грышку?» — прамільгнула ў яго галаве. Ён нават усміхнуўся яе недарэчнасці, а ўслых пацікавіўся:
— А пры чым тут мой брат і дзе ён цяпер?
— Твой брат, хаця і прыйшоў сюды пазней за мяне, сцвярджае, што гэта ён забіў Грышку, што за забойства трэба караць яго, а не Яніну, і што ён не выйдзе з хаты, пакуль яго не арыштуюць і не адвядуць у астрог.
— Балван, — вылаяўся Самуіл. Ён стаміўся слухаць аповед Фёдара, яму не спадабалася бязладдзе на двары Кацуры, яго раздражнялі жарты і позіркі выпадковых цікаўных.
— Хто вядзе следства? — запытаўся ён, стрымліваючы шаленства.
— Пакуль ніхто не вядзе, — абыякава паціснуў плячыма сябар. — Я жыву тут побач таму мяне першага і паклікалі, а ўжо я выклікаў сюды стражнікаў.
— Зразумела, — у голасе лаўніка з’явілася сталёвае адценне. Ён махнуў рукой жаўнерам і, паказваючы на натоўп цікаўных, скамандваў: — Ачысціце двор ад чужых і зачыніце вароты.
Потым павярнуўся да Фёдара:
— А ты, Федзя, пакажы мне месца злачынства
— Хадзем, — Фёдар зноў паціснуў плячыма. — Хаця на што там глядзець? Хіба на золата!
Хата Глеба Кацуры злучалася з прырубам і клеццю. Справа ад увахода высілася печка. На покуці віселі абразы пад чыстым узорыстым набожнікам. Там жа стаяў і стол з амаль некранутымі стравамі, побач на шырокай лаве ў адзіноце сядзеў Марцін. Убачыўшы брата Марцін падхапіўся, вінавата ўсміхнуўся, але прамаўчаў.
Прамаўчаў і Самуіл. Ён зняў шапку, перажагнаўся на абразы і, не паварочваючы галавы, звярнуўся да Фёдара:
— Дзе забітыя?
— А вось тут, — рукою паказаў налева Фёдар і першым накіраваўся ў бок клеці
У невялікім памяшканні панаваў паўзмрок. Маленькае слюдзяное акенца прапускала няшмат святла, а таму Самуіл з цяжкасцю адрозніў спачатку цела аднаго забітага, потым — другога.
— Падай свечку, — распарадзіўся ён і агледзеўся.
Пакуль ён разглядаў пакой, Фёдар прынёс падсвечнік з трыма свечкамі і ўжо пры іх святле Самуіл уважліва агледзеў нябожчыкаў.
Юрка ляжаў ля стала. Яго твар быў пунсовым, вочы амаль павылазілі з вачаніц, шырокі язык да самага кораня вываліўся з рота, а аб прычыне смерці яскрава сведчыла вяроўка, туга зацягнутая вакол шыі.
— З гэтым зразумела, — раз за разам палахліва жагнаючыся, прагаварыў Фёдар. — Грышка зацягнуў на яго шыі ўдаўку, а вяроўка ільняная, тонкая, таму зацягнулася туга.
— Памаўчы, — Самуілу таксама было не па сабе ад выгляду нябожчыка, аднак ён перамог гідлівасць і, апусціўшыся побач з забітым на кукішкі, уважліва агледзеў яго раздзёртую да крыві шыю і акрываўленую правую руку.
Потым, не кажучы ні слова, падняўся, кінуў позірк на стол, на якім трыма залатымі купкамі ляжалі манеты, на труп Грышкі і запытаўся:
— Хто першым знайшоў нябожчыкаў?
— Тодар Мірун расказваў, што раніцай ён пабачыў Глеба на панадворку і вырашыў зайсці да яго, каб пахрыстосавацца і выпіць з суседам за свята па кубку мёду. І толькі ён адчыніў веснічкі, як з хаты да яго слыху данёсся кароткі жаночы вокліч. Крык пачуў і Глеб і адразу, не марудзячы, кінуўся да хаты. Тодар прыбег ужо за ім. І што ён убачыў? Задушанага Юрку, зарэзанага Грышку і Яню, якая без прытомнасці, з акрываўленым нажом у руках, ляжала недзе тут, дзе зараз стаім мы.
— А дзе нож?
— У мяне, — неахвотна адказаў Фёдар і выцягнуў з-за халявы свайго бота нож з адмысловай ручкай, які мінулым вечарам Самуіл бачыў у руках Юркі.
Самуіл да нажа нават не дакрануўся, хаця адразу ж пазнаў яго.
— Няхай нож будзе пакуль у цябе, — ён нахіліўся і ўважліва агледзеў цёмныя плямы на падлозе. Потым выпрастаўся, яшчэ раз кінуў грэблівы позірк на золата і выйшаў з клеці ў хату. Там ён апусціўся на лаву побач з братам, крыху памаўчаў, ціха запытаўся:
— Ты на самай справе думаеш, што Яня магла забіць Грышку?
— Гэта я яго зарэзаў.
— І чым ты яго зарэзаў? — сумна усміхнуўся Самуіл. — Кулаком? Пальцам?
Марцін не адказаў.
— Добра, — невядома з чым пагадзіўся Самуіл і звярнуўся да Фёдара: — Сядай, Федзя, будзем разважаць разам
Фёдар паставіў на стол падсвечнік, крыху падумаў і з дзелавым сапеннем, па-свойму разумеючы важнасць моманту, уладкаваўся за сталом прама пад абразамі.
— Я думаю, што сварка паміж Юрыем і Грышкам адбылася з-за золата.
— Правільна, — не ўтрымаўся Фёдар, — але з імі была яшчэ і Яня, бо золата раздзелена на тры часткі.
— Не было там Яні! — узвіўся Марцін.
— Хто ж тады быў трэцім? — бы ў адчаі, Фёдар падняў угору рукі. Потым, дурашліва ўсміхнуўшыся, звярнуўся да Марціна: — А, можа, трэцім з імі быў ты, Марцінка?
— Хопіць спрачацца, — павысіў голас Самуіл і пагрозліва паглядзеў на брата: — І ты маўчы, не паказвай іншым сваю дурноту. Я цалкам згодны з табою, Федзя, — ужо спакойным, нават лагодным тонам працягваў Самуіл і такі пачатак размовы бальзамам праліўся на душу Фёдара. — Грышка і Юрка дзялілі знойдзены імі скарб на тры часткі, бо адну з іх збіраліся ахвяраваць Спаса-Праабражэнскай царкве. Аднак Грышка пачаў пудлаваць, надзяліў сабе больш золата і Юрку гэта не спадабалася. Яны пачалі спрачацца, потым схапіліся за грудкі і Грышка, як мацнейшы, паспрабаваў прыдушыць Юрку, але, тут ты,Федзя, зноў маеш рацыю, вяроўка аказалася ільняной і моцна зацягнулася на шыі небаракі. Задыхаючыся, з апошніх сіл, Юрка пырнуў свайго хаўрусніка нажом у жывот. Уласна кажучы, ты, Федзя, правільна апісаў гэта забойства. Малайчына!
— А Янька? Мірун жа сам бачыў яе з акрываўленым нажом у руках!
— Глеб, са слоў Міруна, таптаўся на панадворку і не чуў спрэчкі свайго сына з сябрам.
А Яня — чула. Яна, напэўна, стаяла ля дзвярэй і падслухоўвала, і заскочыла ў пакой толькі тады, калі пачула стук ад падзення на падлогу цела брата. Яна схапіла з падлогі нож, якім Юрка пырнуў Грышку, кінулася да брата, каб перарэзаць вяроўку на яго шыі, але... У яе проста не хапіла душэўнай моцы бачыць так блізка выскал гвалтоўнай смерці і яна, згубіўшы прытомнасць, сама павалілася побач з братам. Я правільна агучыў твае думкі, Федзя?
— Ну-у, яно так і было, — Фёдар пачухаў патыліцу. — Вось толькі золата.
— А што золата? — абыякава паціснуў плячыма Самуіл і шырока ўсміхнуўся сябру. —
Золата — гэта ўжо задача Глеба Кацуры, ён няхай і вырашае, куды яго дзяваць. Ты ж сваю справу зрабіў выдатна, следства правёў бліскуча і галоўнае — хутка. Думаю, пан Ласкевіч цябе адзначыць.
Твар Фёдара расплыўся ў самазадаволенай усмешцы.
— Ну што ж, — ён падняўся з лавы і на развітанне працягнуў руку Самуілу. — Тады я распараджуся, каб стражнікі адвезлі цела Грышкі да родных.
— У яго няма родных, — урэшце адазваўся і Марцін. — Ён наогул не мясцовы.
Фёдар падазрона паглядзеў на Марціна, потым перавёў разгублены позірк на Самуіла.
— А няхай стражнікі пахаваюць яго на Перуновых могілках, — знайшоўся Самуіл. —
Месца там ціхае, спакойнае, і лішніх пытанняў ніхто задаваць не будзе.
— І праўда! — абрадаваўся парадзе Фёдар і, задаволены, ён выйшаў вонкі.
У хаце зрабілася ціха. Браты думалі кожны пра сваё, аднак маўчалі, баяліся сказаць лішняе, непатрэбнае.
— Хопіць сядзець ёлупнем у хаце, — першым загаварыў Самуіл. — Ідзі супакой Яню, а то зусім згарыць дзяўчына ад гора і невядомасці.
— А Глеб?
— Глеба не кранай. Ён, бы сабака, павінен у адзіноце перабароць бяду, пабыць самнасам з мінулым. Потым, апоўдні, пагавары з ім, налі яму кубак акавіты і прасачы, каб ён лёг спаць.
— А-а.
— Цела Грышкі забяруць стражнікі, Юрку крыху пазней абмыюць суседкі. А золата? Прыбяры яго з вачэй неадкладна, потым вырашыш, што з ім рабіць.
— Не патрэбна яно мне такое!
— Ты ж нядаўна казаў, што яно не мае паху! — Самуіл падняўся з лавы і паспрабаваў зазірнуць брату ў вочы. — Навошта ж тады хадзіў за ім учора?
— Дурнем быў!
— Добра, — адмахнуўся ад братавых слоў Самуіл і накіраваўся да ўваходных дзвярэй, і ўжо ля парога спыніўся, нешта ўспомніў. — Хрыстос уваскрос, брат! — дайшоў да Марціна запознены напамін.
— Сапраўды ўваскрос!
Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg
Комментарии к книге «Жоўты туман», Владимир Борисович Можиловский
Всего 0 комментариев