«Сьцяна (на белорусском языке)»

Сакрат Яновiч

Сьцяна

Раман

У нашым калодзежы, у Каралёўшчыне, калiсьцi

злавiлi дзiўнага шчупака - амаль бяз тулава ды

зь вялiзнай галавою. Ён, вiдаць, рос у голадзе...

(З успамiнаў Мацi)

1

Сьцяпан Сумленевiч глядзеў у вакно.

Выпаў першы сьнег, i было сьветла, добра. Невысока кружылася птушка, голуб. Беляхцелi пярэстыя дахi складаў, пабудаваных на пустэчы, на якой, як казалi старыя людзi, знаходзiлiся могiлкi. На панадворку блiзкага будынку зграя дзяцей бiлася сьнежкамi й адтуль, час ад часу, даляталi вывiскi радасьцi.

Сумленевiч, заклаўшы рукi за сьпiну, прайшоўся па пакоi, абмiнаючы вялiзны пiсьмовы стол, крэслы. Гэты сьнег доўга не паляжыць, мiжвольна думаў ён. Яшчэ - зарана. Будзе тапелiца, балота на тратуары. Стане iмгла, ад якой сонна й невыносна абыякава...

Ён адчуваў сябе неспакойна. Першы раз ахапiла яго так моцнае пачуцьцё неспакою, якое - баяўся таго - было блiзкае страху. Не знаходзiў ён выразных прычынаў, якiя тлумачылi-б гэткi стан духу. Вышукоўваў адну прычыну, галоўную.

Кiра, вядома, мела рацыю, калi ўчора наракала, што Сьцяпан рэдка бывае дома. Ён i сам зьдзiўлены тым, што яно, сапраўды, так ёсць. Прадумаўшы, дзень за днём, цэлы тыдзень, ён усьвядомiў сабе, што яго чамусьцi не прыхiляе да жонкi. Бачыў у ёй усяго нейкую цiхую прыстань пасьля турботнага дня, ня болей. Да ягонай сьвядомасьцi даходзiла гэта цяжка, як бы з натугай. Зь вялiкай неахвотай.

Лагодныя вочы Кiры засмучона глядзелi на Сьцяпана. У iх было, можа, больш заклапочанасьцi... Гаварыла яна пра яго здароўе, пра тое, што ён крычыць праз сон, беспрытомна кiдаецца ў пасьцелi, пацее да ўмакрэласьцi. Прасiла, каб схадзiў да лекара. Яе жаночая мудрасьць у штодзённых справах нават прыгнявiла Сьцяпана, але ён прыкiнуўся дабрадушна-паслухмяным, паабяцаў ёй. Да лекара, фактычна, трэба яму пайсьцi: мо ў аўторак? Не, у сераду.

Яна ня ведала пра забойства сакратаркi.

Пры распазнаньнi трупа пачаўся ў яго галаўны боль, працяглы й тупы, якi ўжо колькi дзён не сьцiхае. Дзяўчына загiнула ва ўласнай кватэры, ля Выгодаўскай. Яе цела, аголенае й жахлiва пакалечанае, ляжала на атаманцы; з глыбока парэзаных грудзей пакрысе выцякала кроў; бзычэла агiдная зеленаватая муха. На падлозе, на крэслах i на гасьцiнна застаўленым стале цяляпалiся шматкi адзеньня; дзяўчыну згвалцiлi. Яна, напэўна, баранiлася, што разьлютавала бандытаў - iх было трох. Капiтан дапускае, што, прынамсi, адзiн зь iх быў добра знаёмы ёй. Сьцяпан ня чуў пра тое, цi ў сакратаркi быў жанiх.

Была яна, несумненна, прыгожай. I даволi iнтэлiгентнай. Прытым - бойкай, такой борздай у дзеяньнi, трошкi нэрвовай. Якраз адпаведнай для свае працы. Кiра - калi параўноваць - усяго мiлая кабетка, i нiчога больш. "У такой сытуацыi яны зрабiлi-б зь ёю, што захацелi-б, i яна засталася-б жывою", Сумленевiч з прыкрасьцю падумаў пра жонку.

Ён чакаў вiзыту капiтана. Патрэбна дакладна расказаць яму, што ведаў пра нябожчыцу. Парабiў сабе занатоўкi: няшмат. Мала мог паведамiць сьледчаму. Калi чалавек жыве, дык, здаецца, вядома нам пра яго амаль усё. Толькi потым аказваецца, што ведалi мы пра дробязi, пра пылiнкi ад iснаваньня, якое згасла. У Сумленевiча зараз склалася падазрэньне, што сакратарка спэкулявала. Некалькi разоў, бадай, тры, ён незнарокам пачуў яе размовы па тэлефоне, якiя запамяталiся яму не сваёй двухзначнасьцю або наiўнай зашыфраванасьцю, але настойлiвым старгоўваньнем чагосьцi. Досыць сварлiвыя размовы. Ён пакутлiва намагаўся ўспомнiць iх зьмест.

Ён наўрад цi зможа дапамагчы капiтану ў разблытаньнi гэтай справы. Гутарка зь iм зойме яму час, працягнецца да вечара, i Кiра скажа, прывiтаўшы мужа ў дзьвярох кватэры: "Хадзi есьцi".

Вiзыт капiтана й злосьць Кiры будуць дзьвюма справамi, якiя вырашаць пра зьмест i настрой сёньняшняга дня. Мо й няма сэнсу гаварыць пра гэта, але дзень арганiзоўваюць пераважна дзьве справы, часам значныя. Як бель i чэрнь. Адчуваньне стомы зьнiкне ў Сумленевiча позьнiм вечарам, недзе пасьля дзевятай гадзiны, калi жонка, задрамаўшы перад тэлевiзарам, прачнецца ад прахалоды й загаворыць пра тое, што час кладавiцца спаць. Гэта выклiча ў iм грымасу пратэсту, маўклiвага, стоенага ў сабе. Яму тады захочацца папрацаваць, прадумаць заўтрашнi дзень, i ён доўга ня зможа заснуць; Кiра, iншы раз, храпе, праўда, няголасна, можна сказаць, далiкатна. На заслоненым акне мiгцiць барвовае зарыва вулiчнага нэону, замацаванага на шчыце суседняга будынку. Блiскi ад яго чамусьцi нагадваюць пацешлiвую бегатню хлопцаў i дзяўчатаў на беразе рэчкi, у якой купаюцца яны перад захадам сонца ў летнi адвячорак. Уяўленьне таго дае супакой i, не iнакш, таму яно прыемнае - асаблiва калi забрэша сабачаня, зь якiм Кульгавая Зоська, мацi пачынаючай прастытуткi, выходзiць на двор.

Вельмi добра, што Кiра не здагадваецца пра няшчасце, якiм вымушаны, няхай сабе й часткова, займацца Сьцяпан. Ён упэўнены ў тым, што за яе словамi зацiкаўленьня й спачуваньня штораз блiжэй хавалася-б падазронасьць. Тое надта няўлоўнае чуцьцё недаверу, якое называюць, хiба залiшне, падазронасьцю, як быццам першую прыступку назваць цэлай лесьвiцай.

Капiтан не зьявiўся ў дамоўленую гадзiну, спазьнiўся; ён колькi хвiлiнаў наракаў на недахоп часу, на звалку работы, i заўзята гладзiў парадчэлыя валасы, якiя па-кавалерску ўпрыгожвалi ягоны высокi лоб. Сумленевiч, не чакаючы, пачаў яму расказваць. Сьледчы выслухаў яго даволi безуважлiва й папрасiў характарыстыку - як гэта сказаў ён - нарыс псыхалягiчнага партрэту нябожчыцы. Размова атрымалася нецiкавай.

- Ну, хоць раз вярнуўся ты дамоў як чалавек, - гаварыла Кiра, рыхтуючы абед. Сьцяпан мыў рукi ва ўмывальнiку; намочаным ручнiком нацiраў карак, каб пазбыцца мiгрэны. Ня слухаў жонкi, надакучлiва дбайнай пра яго, i нават пашкадаваў таго пачуцьця задаволенасьцi, зь якiм iшоў з працы. Нёс дахаты гэтую сваю выпадковую пунктуальнасьць, бы падарунак для Кiры. Яна, усё-такi, старэе... - Цi ты, Сьцёпа, яшчэ любiш мяне? - яна выключыла полымя газу пад патэльняй, на якой смажылiся катлеты. Не азiрнулася. - Цi я патрэбная табе?

- Ты, Кiра, лепш дай мне есьцi, - паморшчыўся Сьцяпан. - Давай мы паабедаем, - ён сеў за супрацьлеглы канец стала. Яму хацелася есьцi, i ён таму баяўся, каб ня выбухнуць злосьцю.

"Чорт падкусiў мяне купiць касьцюм!" - нездаволена падумаў пра пiнжак, якi выдаўся яму цяжкiм i нязграбным. (Набыты за танную цану ў "Цэнтралi".)

- Падсмажыць цыбульку, Сьцёпа? - Кiра быццам раздумала сказаць Сьцяпану важнейшае.

- Нашто? Сядай, урэшце, - ён узяўся нарэзаць хлеба. - Пакуль насмажыш цыбулi, дык усё выстыне, - лусты крышылiся яму, пачарсьцвелыя.

Маўклiва паабедалi. Ён азваўся толькi раз. ("Кiра - зноў забуду сказаць табе - трэба пападлiваць вазонiкi на акне, цёплай вадою, каб карэньчыкi не пагнiлi...")

Потым пагаварылi спакайней.

- Што чуваць, Сьцёпа, на працы?

- Нiчога асаблiвага: бавiм час да вечара...

- Ты, бачу, чамусьцi не ў гуморы.

- Хто яго ведае... Нейкая стома напала на мяне.

- Мала сьпiш: трэба мiнiмум восем гадзiнаў, Сьцёпа.

- Трэба.

- Зноў прасядзiш паўночы..

- Не прасяджу...

- Так далей нельга, Сьцёпа.

- Чаго нельга, Кiра?

- Сьцёпа, чаму ты ня слухаеш мяне? - у яе памутнеў голас. - Зачыняесься ў кухнi ды сядзiш у ёй да раньня.

- Не да раньня, Кiра. Часам, здарыцца, да адзiнаццатай... - Гэта была няпраўда. Ён ужо колькi месяцаў кладавiўся спаць пасьля дванаццатай. (Яму, звычайна, ня спалася.)

Вярнуўшыся дамоў, ён з улюбёнасьцю наводзiў парадкi ў пакоях. Зьбiраў, рукамi, сьмяцiнкi на дыванах, сьцiраў шматкаю пыл з падлогi й парэнчаў фатэляў, перавешваў адзеньне ў шафах, чысьцiў абутак, мыў пасуду й гаршкi, дапамагаў Кiры ў гатаваньнi абеду, калi яна не пасьпявала зь iм на час, хадзiў у склеп па бульбу й моркву (тамака ён, а як-жа, даводзiў да геамэтрычнага ладу на палiцах са слоiкамi павiдлаў i бутэлькамi самаробнага вiна), выносiў сьмецьце. Снаваў зь цяжкай задумёнасьцю, а калi гаварыў, дык пра глупствы. Кiра не прыкмячала таго, што Сьцяпан нечым заклапочаны...

Сумленевiч падумваў аб тым, цi ня лепш было-б яму зьмянiць месца працы.

Прадчуваў: роздумы зьяўляюцца пастановай. Хаця-б таму, што выклiкалi яны ў iм супакоенасьць або й захапленьне, ад якога ўставаў ён са звычнага крэсла й хадзiў з кута ў кут. Патрэбна было яму вышукаць прычыну, апраўданьне... Не знаходзiў яе. Яго шанавалi, супрацоўнiкi й начальства, як ураўнаважанага чалавека, якi здолее знайсьцi выйсьце з кожнай, здавалася-б, бязвыхаднай сытуацыi; як таго, якi не падвядзе. Называлi Сумленевiча сапраўдным камунiстам, пакеплiваючы, бо ён не зьяўляўся членам парты!...

2

Штосьцi ня ладзiлася ў Сумленевiча. У сераду, пад канец дня, яму званiў капiтан. Забойства сакратаркi, калi думаў аб iм, навейвала на Сумленевiча сум, ад якога ён страчваў здольнасьць штокольвек разумець. Гэта было неяк падобнае да задуманых iм пошукаў новай працы. Невытлумачальнае спараджала якоесьцi адранцьвеньне, тупую, быццам зубны боль, дрымоту.

Кадравiк прыйшоў з кандыдаткай на сакратарку. Не прыглядаючыся да яе, Сьцяпан падумаў, што сьмерць можа быць i радасьцю... Стаяла перад iм жанчына рэдкай прыгажосьцi, бадай, маладзiца, якой жадалася мець свае грошы, чаго, зрэшты, яна не затойвала.

- Сядайце, калi ласка, - сказаў ён. I кадравiк, з гатоўлiвасьцю задаволенага мужа, паўтарыў ёй словы Сьцяпана, паказваючы на мяккае крэсла ля пiсьмовага стала. Пачакаў, пакуль яна сядзе. - Вы хочаце працаваць у нас? - яе прыгажосьць не дазволiла Сьцяпану глядзець ёй у вочы. "Прыгажосьць у Нiны была прыгажосьцю нахабнай i, мабыць, таму не прыкмячалася яе", - адзначыў за нябожчыцай. - У вас ёсьць вопыт такой працы?

- Гэта першая мая праца, - сказала яна й прыплюшчыла вочы; яе доўгiя вейкi прытаiлiся.

Сумленевiч запытальна паглядзеў на кадравiка, на мiг.

- Панi закончыла школу адмiнiстрацыi, - кадравiк падсунуў Сьцяпану паперы. - Часткова завочна...

- Пасьля таго, як выйшла замуж, - дапоўнiла яна. Ёй чамусьцi было прыкра. - Фактычна, дык усяго апошнiя паўтара года...

"I гэтую заб'юць!" - кальнула Сьцяпану недарэчнае.

- Вось тут пазначана, - кадравiк пахiлiўся над iндэксам. (На халеру гэты iндэкс?!) - Адзiн год i няцэлых сем месяцаў, - ад яго кучмы ўдарыла ў нос кiслым потам нямытай галавы.

- Добра, пабачым. Запоўнiце пэрсанальную анкету.

Кадравiк пайшоў зь ёю, забiраючы рассыпаны стосiк яе дакументаў, звычайных i аздобленых, якiя нешта пасьведчваюць, уверагоднiваюць перад чужымi.

Новае месца працы. Што-б гэта абазначала, як назва задумлiвасьцi Сьцяпана Сумленевiча?

Бачыў ён Кiру, яе патлусьцелыя шчокi й нязоркi пагляд. Яна ўставала перад шостай гадзiнай ранiцы й марудна апраналася, шахацела цэляфанавымi торбамi, у якiя клала панчохi; (Сьцяпан злосна пераварочваўся на другi бок.) Абуўшыся, раз-пораз забягала ў спальню, зноў чагосьцi; чуўся глухi стукат яе абцасаў на дыване. Скрыпелi дзьверы шафы з адзеньнем, зьвягалi вешалкi. Усе гэтыя гукi ўяўлялiся Сьцяпану разам з пахамi згатаванага малака, харашуткiх булачак, масла ў пасоленай вадзе... Сьнедалi каля паловы сёмай, спакойна й без апэтыту. Ён з палёгкай уставаў з-за стала, рабiўся пасьпешлiвым ад раптоўнай нецярплiвасьцi апынуцца на працы. (Кiра рэагавала на гэтую пасьпешлiвасьць.)

- Кiра, я не магу знайсьцi рукавiцаў, - ён, мокрыя цi сухiя, засоўваў iх у кiшэнi палiто.

- Сохнуць у ванным, - яна, пераважна, тады пачынала злавацца.

- Ага, - палохаўся ён падсьвядомым, ранiшнiм страхам: "Праз халерныя рукавiцы ў нас можа дайсьцi да разводу!"

Кiра бралася мыць пасуду. Сьцяпан цалаваў яе ў вушка й выходзiў з кватэры. Ад яго пацалунку яна як бы прысядала... У закутку, памiж абагравальнiкам i акном, павук снаваў сваё накшталт мiнiяцюрнай антэны. Дзiўны павук, якога хацелася клiкаць "Васькам".

- Зь мяне, Сьцёпанька, нядобрая жонка i благая гаспадыня, - аднойчы сказала яна.

- Табою, як жонкай, я цалкам задаволены; ну, а як гаспадыняй - скажу табе - я да непрыстойнасьцi захоплены! - адказаў ён, прыжмурыўшыся ва ўсьмешцы. Такую горбу аладак, i так смакавiтых, магла напячы толькi мая Кiра. Толькi яна!

- Знайдзi мне працу, - Кiра нi трохi не жартавала. - Хоць абы-якую й абы-дзе...

- Мала табе, Кiрачка, працы дома? - ён штосьцi прадчуваў. - Ого, зажадалася падвойную плату мець...

- Я, Сьцёпа, не жартую.

- Бачу, Кiра. Бачу...

Нешта сарвалася ў iм; не стрымаў ён нагрузкi дня, вельмi нэрвовага дня, i сказаў ёй, праўда, залiшне па-грубiянску, многае, чаго, зрэшты, не шкадуе й па сёньня. Добра, Кiранька, я пашукаю табе працу. Не, не ў сваёй установе, бо гэта зашкодзiла-б табе, ты не магла-б узвышацца на службе: муж i жонка ня могуць быць адначасова важнымi. Ведаеш, Кiрушка, знайду табе я месьцейка ў фiрме з разумным дырэктарам. Думаю, ты не супраць таго, каб працаваць пад кiраўнiцтвам разумных... Але няхай табе, мая ты Кiрулька, не здаецца, што iнтэлiгентнасьць у чалавеку зьяўляецца нечым пажыцьцёвым. Асаблiва - у дырэктароў! Твой першы пэрыяд штатнай працы прамiне, ну, быццам мядовы месяц: у цябе, напэўна, знойдзецца шмат жаданьня выконваць свае абавязкi выключна добра, а ў дырэктара-ж - разумець цябе й дапамагаць. I так яно, фактычна, будзе. Неўзабаве ты, Кiраня маё, пойдзеш далей i тады сутыкнесься зь незразумелым: удасканальваньне працы, значыць, i фiрмы, акажацца шкодным ёй... Дырэктар растлумачыць гэта па-свойму. Не паслухаесься яго - пазвонiць табе аднаго дня, па ўнутраным тэлефоне (ты пазнаеш яго па голасе!), i скажа прыблiзна наступнае: "Вы перастаньце пiсаць i вазьмiцеся за працу!" Ён выключыцца, пакуль ты, Кiрушка, пасьпееш разявiць роцiк, а прытым падумаць: "Што здарылася? Заўсёды гаварыў ён да мяне: панi Кiра! Гэта жарт. Хтосьцi, у каго голас падобны да дырэктаравага, пажартаваў i рагоча сабе ў каторымсьцi пакоi дырэкцыi..." Як-жа бяз дурняў жыць на сьвеце? Бяз дурняў - панура, сказала-б пабочная асоба наконт твайго канфлiкту з шэфам. Ты, вядома, дурнем палiчыш дырэктара; нейкая рацыя ў гэтым будзе. Ды ўся справа ў тым, Кiрушачка, што кiраваньне даверанымi iнтарэсамi, як кожная штатная праца, мае абмежаваны характар. Таму, панi Кiра, у нашых умовах, нашай фiрмы й суседняй, той, хто перарос даручаныя яму заданьнi, можа зрабiць, па праўдзе кажучы, адзiн крок: альбо пашукаць сабе iншую, болей адпаведную, працу, альбо заняцца бурлiвай грамадзкай дзейнасьцю (найлепш - далёка ад радзiмага асяродзьдзя). Заўваж, дарагая, што, застаючыся хатняй гаспадыняй, ты не прымушаная ступiць таго кроку. Усякая твая iнiцыятыва, накiраваная на ўмацаваньне хатняй фiрмы й яе ўдасканальваньне, будзе вiтацца доўгiмi, працяглымi, нямоўкнымi н авацыйнымi воплескамi з боку iнтарэсаў, якiя ты баронiш, гэта значыць, з майго боку. Ясная справа, да таго часу, пакуль не павырастаюць нашы дзецi, якiх ня маем, але яны - я ўпэўнены ў тым! - будуць; дарослыя дзецi, як слушна здагадваесься, рашучым чынам абмяжуюць тваю барацьбу за разьвiцьцё iнтарэсаў, натуральна, усё больш супярэчных зь iхнiмi, нам дзiўнымi...

Кiра маўчала.

Яна ў той вечар наогул не азвалася словам. Выйшла з кухнi ў пакой гаворка адбывалася ў кухнi, за абедам - напахнёны сьвежымi кветкамi, i там глядзела тэлевiзiйную праграму. Сьцяпан прыхiнуўся да акна, таго самага, ля якога ў зiмовую пору ажыў павук, i прыглядаўся да вулiчнага руху. Ён любiў наглядаць за паводзiнамi пешаходаў i машынаў, знаходзячы ў гэтым яснасьць сваiм думкам. Кiра, калiсьцi застаўшы яго пад час такiх назiраньняў, спужалася. Здарылася што? Га? Кажаш, нiчога... Дык чаго глядзiш туды, што? Нехта сочыць за нашай кватэрай? Нiхто, кажаш, ня сочыць... Ну, што цiкавага ты ўгледзеў там? Адыйдзi ад акна, бо суседзi падумаюць, што мы - пляткары, цiкуны языкiя, гультаi! Што? Так могуць думаць у вёсцы? А Беласток - горад?

У Сьцяпана Сумленевiча нараджалася крыўдаваньне на жонку. Гэтае пачуцьцё яшчэ ў iм не ўстаялася, i можна было-б пазбыцца яго. Але ён ня вельмi хацеў таго.

Сам аб тым ня ведаючы, ён iмкнуўся пакрыўдзiць Кiру. Ня раз будучы сам пакрыўджаным, ён знаходзiў палёгку ў сварлiвай гутарцы зь ёю, у тым, каб давесьцi яе да разгубленасьцi, пужлiвай няўпэўненасьцi. Такое й было ягонае крыўдаваньне: пакрыўдзiць таго, хто адчуваў гэтаксама, як ён.

3

Сумленевiч быў блiзкi зразумець тое, менавiта, у час водпуску, сонечнага, праведзенага ў кэмпiнгу каля возера. Кiра, высьвежаная бесклапоцьцем, з аднолькавай сымпатыяй адносiлася да жанчынаў i мужчынаў. Яна нават папрасiла ў Сьцяпана прабачэньня за некалi ўчыненую яму вымову: "Я, Сьцёпачка, думала, што ты заляцаесься да чужых... Разумею, дурная, што быць да кагосьцi мiлым не заўсёды зьяўляецца пазнакаю чагосьцi iншага... Прабач, Сьцяпулёк!" Пацалавала яго: спачатку ў шчаку. Перажылi яны тады цудоўную ноч каханьня, пасьля якой ледзь пасьпелi на абед у прыазёрнай сталоўцы. "Ты абдымаў мяне ў сьне", шаптала Кiра, каштуючы гарачы суп. I ад гэтых яе словаў успомнiлася яму, што меў страшэнны сон. Кiра, адна, сядзела ў палатняным крэселцы на ганачку домiку й - гэта зьдзiвiла Сьцяпана найбольш - курыла зьверабойныя папяросiны даўняга вырабу; яна заклала нагу на нагу, чаго, таксама, нiколi не рабiла. Навокал трымцела гарачыня й пахлi смалою сосны. З суседняга домiку выйшаў франт з вусiкамi, зграбны ды загарэлы, у штонiках калiфарнiйскай кройкi. Кiра павабiла яго пальцам, сказала: хадзi. Расьсьмяялася поўным зубоў ротам, агледзелася, устала, падняла рукi й працягнулася, быццам кошка, гiдлiва адкiнуўшы ў бок папяросу. Вусiк - так назваў франта Сьцяпан - выпнуў грудзi, паказваючы мускулы, ад якiх блiшчэла сiлаю. Ну, хадзi хутчэй, няма часу, панукала яго Кiра, узяўшыся расшчэмленымi пальцамi за свае набрынялыя грудзi. Той прагна глядзеў на Кiру й не разумеў яе або баяўся. У цябе муж, прамармытаў ён, i Сьцяпану гэта спадабалася. Таму нам трэба хуценька, яна клiкала яго ў домiк, у якiм яны абое неўзабаве зачынiлiся; цераз ваконца вылецеў пакамечаны Кiрын купальнiк. Сьцяпан бегаў вакол, i не ўдавалася яму закрычаць... Дзьверы, тонкiя й скрыплiвыя, расчынiлiся, i зь iх выбег, голы, той-жа Вусiк, а за iм Кiра, пра якую цяжка было сказаць, што яна выгледзела засаромленай, хоць яе твар аказаўся заслонены вялiзным саламяным капялюхам, процiсонечным, мэксыканскай формы, з бруднай стужкай сiняга колеру. Ляпаючы далонямi па сваiх незагарэлых азадках, яна прасiла Вусiка, якi на хвiлю прыпынiўся: скажы суседу, каб i ён хуценька йшоў да мяне. Павярнулася, засьмяялася да Сьцяпана, хiба каб прыхаваць гэтым сваю зьбянтэжанасьць, i далiкатненька скокнула ў домiк. Сьцяпану, урэшце, удалося схапiць рукою за клямку...

"Ты абдымаў мяне..."

Абедалi паволi й дакладна; яны папрасiлi дабаўку (хлеба Сьцяпан прынёс зь нiкiм не занятага стала). Пахла воднай прасторай i селядцамi... Сьцяпан успомнiў, што ў фiзычнае каханьне з жонкай ён уяўляе сабе iншых жаданых... Гэта так! Кiра, вядома, не павiнна ведаць аб гэтым зусiм не таму, што ўсё закончылася-б непрыемнасьцю; ён ня здолеў-бы вытлумачыць, што, магчыма, у ёй, мiлай Кiры, знаходзiць тое лепшае, чым надзеленыя знаёмыя яму жанчыны. Больш таго - ён не супроць падобнага i ў яе... Не, нельга расказаць ёй сну зразумее яго проста.

4

"Адносiны памiж мужчынам i жанчынаю - самае галоўнае, самае элемэнтарнае..." - новая сакратарка адносiлася да Сьцяпана Сумленевiча зь беспамылковай ветлiвасьцю й гэта падалося яму крыху ненармальным. Ён дыктаваў ёй у пратакол формулы пастановаў управы; старшыня, перад выездам у мiнiстэрства, папрасiў менавiта яго пакiраваць пасяджэньнем, зрэшты, чарговым i малаважным. Я вас вельмi прашу, гаварыў старшыня... Я, ведаеце, ня быў падрыхтаваны на такую просьбу, адказваў яму Сумленевiч, маючы на ўвазе тое, што ва ўправе не займаў ён нiякага становiшча, зьяўляўся бесфункцыянерным членам. Вы самi дасканала разумееце, чаго варты мой намесьнiк, наракаў старшыня. Прыкра будзе, пане старшыня. Няхай гэта iм будзе прыкра, пане Сумленевiч. Усё-такi, пане старшыня... Я ўсё бяру на сябе. Старшыня дадаў: дзейнiчаць - гэта тое-ж, што ўчыняць людзей разумнейшымi. (Запрапанаваў выпiць па чарцы каньяку.)

Пачуўшы слова "дзейнiчаць", Сьцяпан Сумленевiч пацёр далоняй карак: па нутры прабег яму халадок, бы дакрануўшыся да нечага невядомага. Ён любiў паўтараць, што чалавек столькi варты, колькi зможа паўплываць на рэчаiснасьць, на яе зьмену да лепшага. Выслухоўвалi яго няўважлiва, асаблiва малодшыя, тыя, каму цяжка быць няшчырым. Слухачом вузелi вочы, брала iх на пазяханьне й праяўлялi яны абражальную зацiкаўленасьць нейкай дробязьзю, сьцiральнай гумкай, пашчэрблiнкамi на ёй.

Яго аглушваў гнеў.

- Сваiмi словамi, гэтымi гутаркамi, Сьцяпанка, крыўдзiш людзей, - аднойчы сказала Кiра, перабiваючы яму.

- Як гэта, Кiра?

- Ты, звычайна, маеш жаль да ўсiх за тое, што яны ня роўня табе. Хочаш, каб людзi былi падобныя да цябе. Злуесься, калi хто аказваецца горшы або й няўмекаваты. Нiкога не шануеш.

- Кiра! Я, здаецца, нiкому не сказаў благога слова...

- Ня толькi дрэннае слова абражае.

У Кiры былi свае прычыны дзеля таго, каб так гаварыць. I, як гэта памiж iмi здаралася, выкарыстоўвала яна першую нагоду, каб вылiць набалелае, змоўчанае; выпеставала iдэал жыцьця, пабудаваны з выкрытых памылак Сьцяпана. У прынцыпе - вельмi жаночы, падрабязны.

Сьцяпан, зь некаторым перапалохам, слухаў i глядзеў на яе.

Намер пашукаць сабе iншую працу, iншае асяродзьдзе, успрымаў ён як сьвядома адкiнутую спробу самагубства, якое ўяўлялася яму як павешаньне ў пятлi, замацаванай на круку, паiржавелым, але няўломным, што ў дзяцiнстве ён бачыў у сьцяне хлеўчыка; тады чаплялi на iм зарэзаную авечку, прывезеную зь вёскi; сьвежавалi яе.

Той хлеўчык, пахiлы, у прыгарадным заплоцьцi, прэтэнцыёзна накрыты чырвонай чарапiцай, на якой узiмку навiсалi курганiкi сьнегу, надакучлiва ўспамiнаўся Сьцяпану праз усё пасяджэньне ўправы; ён правёў яго па просьбе старшынi. Не было спрэчак над пытаньнямi, якiя ён ставiў пад развагу. Намесьнiк старшынi згодлiва кiваў галавою; ён вырысоўваў на пачку запалак тлустыя выкрутасы накшталт галавы мужчыны з вусамi. Калi, быццам зосну, ужо ўставалi з-за стала, нехта сказаў, што гэтая нарада была самай кароткай. Сьцяпана зьдзiвiла не заўвага, прыхiльная яму, але радаснае значэньне выказанага.

"Нашто я згадзiўся правесьцi пасяджэньне ўправы?"

Зручным яму выйсьцем з узьнiклага становiшча было-б выехаць у адпачынак, на тыдзень i бяз Кiры. Ранiшнiм аўтобусам, сiнiм i запыленым, якi - праз дзьве гадзiны - спыняецца ў маладняку. На панадворку ён застаў-бы палахлiвую гаспадыню, небясьпечна прыгожую, пра якую чуў вельмi зласьлiвае, што яна зьяўляецца дзiцём вайны, народжаным пасьля згвалтаваньня салдатамi яе маткi... Купiўшы малака, Сьцяпан накiраваўся-б сьцяжынаю ў ягадную далiнку, за якою цямнее ў ельнiку кiмсьцi недакончаная вiла, панурае страшыдла, што нагадвае сваiм выглядам разбураную цэркаўку. Сьцяжынка даходзiць да затокi Сiвай Чаплi; кожнай затоцы тут Сьцяпан даў iмя, расьсьмяшаючы гэтым Кiру. Яна, калi сьмяецца, выглядае незвычайна панаднай. У такую хвiлiну, калi ён глядзiць на яе, усю заплаканую ад усьцешанасьцi, узнаўляецца ў ягонай памяцi франтавая стралянiна, выбухi снарадаў, шлёнская гаворка нямецкiх аўтаматчыкаў, iх закасаныя па локцi рукавы, пабiтыя савецкiя палонныя (на выгане, у лiпеньскую сьпёку), схаваныя ад марадзёраў у малiньнiку дзяўчаты ды маладзiцы, пажар на загуменьнi, вывалачаная артылерыстамi суседава дачка (здаецца, Зося), малiтвы мацярок i, па-над крыкам, жахлiвая навiна: "Не плач, матко, праз два тыднi будзем у Москаў!"

Уласна кажучы, ён штосьцi страцiў, праводзячы пасяджэньне ўправы.

- Чаго, Сьцяпанка, не разумееш?

- Мне, Кiрачка, ясна.

- Не, мой галубок, ты чагосьцi не разумееш!

- Калi мышцы добра жывецца, трэба выкiнуць яе на мароз. Схапiць за хвосьцiк - i, выбегшы зь ёю на балькон, шпурнуць у гурбу сьнегу, найлепш на вiдавоку кошкi...

- Неразумна ты жартуеш.

- Самая разумная - размова аб сьмерцi.

- Не засмучай мяне.

- Няма болей глыбокага пачуцьця, чымсьцi смутак.

- Табе нядобра са мною?

- Радасьць лiчу я тым асаблiвым няшчасьцем, якога чалавек сабе не ўсьведамляе. Таму не люблю сьмеху, бо ад яго падымаюцца мне валасы, - Сьцяпан пагладзiў палыселую галаву, памкнуўшыся такiм чынам разьвесялiць жонку; ён зайшоў задалёка.

Кiра расчынiла шафу з адзеньнем i дастала адтуль сьвiтар.

- Я павiнна зарабляць, - сказала яна.

- Грошы - апошняе, пра што можам гаварыць, Кiра, - ён чакаў, пакуль яна нацягне на сябе сьвiтар, карычневы: "Яна дрыжыць!" - Чаму ты хочаш працаваць? Баiсься за сваю квалiфiкацыю?

- Грошы ўводзяць гармонiю ў жыцьцё.

- Што ты хочаш гэтым сказаць?

- Табе няясна?

- Гарманiзацыяй жыцьця займалася дзевятнаццатае стагодзьдзе, ствараючы закончаныя тэорыi й... раманы, якiя ты, Кiрачка, з захапленьнем чытаеш. Мы, сто гадоў пасьля, ведаем, што гэта была iлюзiя. Табе ясна?

- Пачастую цябе, Сьцяпулёк, чорнай кавай. Яна праясьняе розум, - Кiра выйшла ў кухню, уключыла газавую плiту й паставiла чайнiк.

- Дзякую, Кiра. З прыемнасьцю пап'ю.

- Мiла пачуць, калi мужчына праяўляе ўдзячнасьць жанчыне, якая, гэта слушна заўважыў ты, - яшчэ не абтрэсла зь сябе шалупiньне мiнулай...

- Кiра, - ён перабiў ёй, - я не хацеў абражаць цябе.

- Я, хiба, абразiлася?

- А цi не?

- Сьцёпа, - са знарочнай упартасьцю. - Памiж намi адбыўся паядынак.

- Спадзяюся, нiхто ня выйграў...

- Так яно, сапраўды, i ёсць.

- То-ж... - паступова ён абцiхаў. Учытваўся ў забыты тыднёвiк, знаходзячы ў iм блiзкiя да праўды здагадкi. Сёе-тое цытаваў. Другi дзень запар крапаў дождж, цубанiў па блясе. Як напамiнак часу.

Перамова з Кiрай не спадабалася яму: хутчэй за ўсё iншасказальнасьцю, чымсьцi начытаным. Адкуль i ўзялося ў яе такое? Памiж iмi даўно, тады, мела месца нядобрае; яно непапраўна разьдзяляе iх. Як струменьчык вады, якi размывае гару, утвараючы спачатку раўчук, што разьдзяляе нешта напалову. У iх жыцьцi ўзьнiкала западзiна й адчувалiся павевы чужога. Сьцяпан зьбiраўся прадумаць тое здарэньне, так i не дабiўшыся ад сябе неабходнай настойлiвасьцi.

Яго займалi справы. Пастаянна ўзьнiкалi цяжкасьцi на працы; быў нават выпадак, калi ён пазванiў у высокапастаўленцкi габiнэт з просьбай аб гутарцы. Сiплы голас у тэлефоннай трубцы пазнаў Сумленевiча, i гэта зьбянтэжыла яго; вiдавочна, размаўляў з колiшнiм знаёмым, ад якога, вядома, ня мог чакаць нiчога добрага. Сумленевiчу запрапанаваў ён пазванiць яму праз тыдзень, у аўторак а дзевятай гадзiне. Не, няма сэнсу, цiха вырашыў Сьцяпан. Сутыкненьне ягонае са старшынёй прыгасла, угладзiлася, i тая тэлефонная размова асела ў Сьцяпане прыкладной прымаўкай: "Сем разоў адмерай, пакуль раз адрэжаш". Ён не захапляўся народнай мудрасьцю; ведаў зь яе сёе-тое, пераважна - бяз сувязi.

5

Да сутыкненьня Сьцяпана са старшынёю, гэта так, дайшло неяк нечакана й - з далечынi лепей вiдаць - цалкам беспатрэбна. Паспрачалiся яны памiж сабою за дробязь, пра якую абодва ўжо даўно забылiся. Не ў ёй, аднак-жа, сутнасьць падзеi. (Няма дыму без агню.) Старшыня, заслужаны й стары чалавек, доўга сядзеў на адной пасадзе. Хтосьцi першым сказаў гэта; той кучаравы член управы, якi надарэмна намагаўся ўзначалiць аддзел - дзесьцi пад Беластокам, блiзка. Ён выказаў тое, маючы на ўвазе канкрэтнае. Атрымалася з таго праўда агульнага значэньня - iначай, Сьцяпан не запамятаў-бы яе. Зрэшты, памятаецца важнае сабе. Верыцца або ня верыцца. Чытаць або слухаць пра кагосьцi, як пра доўгагадовага ды знакамiтага - што й казаць - дзiўна! Хоць - усё адноснае, падпарадкаванае адзiнкаваму, iндывiдуалiзацыi.

Тым ня менш, у выпадку старшынi няма падставаў для гэткiх ваганьняў. Няма за што... Ён старанна ходзiць на працу, iншы раз на гадзiну раней можна пабачыць яго ў габiнэце, пахiленага над падшыўкамi папераў, са стомленым тварам (у яго, магчыма, хворы страўнiк). Наведнiкаў прыймае - а iх шмат - зь ветлiвасьцю; на прывiтаньне выходзiць ён з-за пiсьмовага стала, абкружанага падковай кнiжных палiцаў, i запрашае сесьцi ў вадзiн з фатэляў пад пальмай "фэнiкс". Нярэдка загадвае ён сакратарцы нарыхтаваць дзеля гэтага па шклянцы гарбаты; паводзiць сябе непрымушона, выклiкаючы настрой шчырасьцi ды заклапочанасьцi, i гатовы выслухаць найгоршае - ня йдзе на папулярнасьць, не абяцае. Строгi, стрымлiвае слова.

Найлепшы ў горадзе кiраўнiк, кажуць пра яго. Асобы праiнфармаваныя дадаюць: цэнтральныя ўстановы маюць дачыненьне са скаргамi на яго, галаслоўнымi й ананiмнымi, што дапаўняе дадатную ацэнку. "Сам ён пiша на сябе ананiмкi?" - аднаго разу не ўтрываў кучаравы. Абсьмяялi, дружна, ягонае дапушчэньне, палiчылi зайздросьлiвасьцю, несумненна справядлiва. Помсьлiвасьць насьцярожвае.

Адносiны са старшынёй разладзiлiся ў Сумленевiча пры выпадку высылкi адказу каапэранту, малаважнага?.. Так, Сьцяпана зьнецярплiвiла тое, што можна назваць адсутнасьцю навiны ў чалавеку. Таясамасьць, высыханьне зацiкаўленасьцi iм, нуда.

- Так, так, так, так... - Сьцяпану сьпяшалася, было яму вядома ўсё наперад.

- Э-э, ведаеце, колькi мне гаварыць вам, што...

Сьцяпан не стрымаўся, чаго потым пашкадаваў, пасьля таго тэлефону, заiклiвай перагаворкi зь сiплым голасам. Ён адчуў, як адлягае гнеў, колкай крыгаю перасоўваецца ў iншае месца, пра якое ведаў усяго столькi, што яно, мабыць, як завадзi на рэчцы. Мiжволi зайшоў сабе ў буфэт, дзе купiў каўбасы, дасканала павэнджанай, у натуральных кiшках, са смакавiтым дымным пахам. Дома, пакуль Кiра згатавала бульбу, Сьцяпан нарэзаў паўталеркi гэтай вяндлiны, прадаўгаватымi, памяркоўна тонкiмi скрыгелiкамi й аблупiў дзьве цыбулiны, малыя, пякучыя. Адчынiў слоiк марынаванага турэцкага перцу. Калi абедалi бульба без заскваркi, каўбаса зь ядлаўцовым пахам, цыбуля з турэцкiм перцам ён скрывiўся ад жончыных словаў захапленьня, дзiвосна грубiянскiх, такiх, якiмi хамы абсьмейваюць патрэбнае мужчыну й жанчыне, калi яны распранаюцца й лягаюць у пасьцель. (Некаторыя памылкова атоесамлiваюць гэта з каханьнем.) I, дзiва, застаўся безуражлiвым; прынамсi, не адразу... Узважваў сутычку са старшынёю, значыць, бачыў яе, як штосьцi даволi далёкае ад неспадзявана цьвёрдага, каменнага, не разгледжанага як сьлед. Што непасрэдна яго дакранае.

Паабедалi абое са смакам.

Увечары яны разьлiвалi ў бутэлькi вiно зь яблыкаў, клейкае, маладое. Налiчылi дваццаць паўлiтровак рознага фасону, у тым i пузатую, пасьля шампанскага.

Вiно вiном, але... Што гэта значыць: шматгадовы працаўнiк кiраўнiцтва?

...Пра справы ва ўправе Сьцяпан адкрыта размаўляў з Кiрай, сам не агледзеўшыся, як i калi гэта сталася! Абдуманае выносiў дамоў...

Унiз, да скрыжаваньня вулiцаў, ён даходзiў шпаркiм крокам, адказваючы на прывiтаньнi тым людзям, якiм немагчыма было не адказаць, быццам сустрэчным перадумовам якогасьцi посьпеху. (Мокры сьнег зь ветрам, якi часам дзьмуў з артэрыi ў далiне, даваў яму права моўчкi прайсьцi побач сардэчнага "добры дзень"; усенька, што ты скажаш, можа быць скарыстанае супроць цябе.) "Мой муж прайшоў праз жыцьцё, як ненармальна добры чалавек, - перасьцярожлiва пiсала Сьцяпану знаёмая ўдава. - Дачакаўся ён горбы ананiмак, iнфаркту, гратэскнага пахаваньня й нягоднiчыны, якая спрабоўвае зьнiшчыць памяць аб iм - i мяне". Ох, яго магiла, над якой Сьцяпан Сумленевiч амаль галасiў, як па некiм блiзкiм! Як па бацьку, што памёр на год раней, у Вялiкдзень, калi вербы выпусьцiлi лiсьце, а зямля пахла жыцьцём. Стораж, здаровы й дурны, неяк расказваў - стаялi памiж соснамi - аб тым, што, вось, два гады будзе, як падлюгi зь Мяшчанскай вулiцы, вось, з той, назьдзекавалiся, вось, тут над маладой удавою, чарнявай ды лындастай, у карацюленькай, але чорнай спаднiчцы, доўгавалосай, буйнай, i ад таго часу не вiдаць яе, ага, бо, чуў, выйшла яна замуж, дзiва, узяў яе нехта, не зважаючы на трое дзяцей, праўда, цiхую драбноту, дай ёй, Божа, шчасьце, памятае, увечары надыйшоў на яе, бессаромна абадраную з адзеньня, iшоў, вось, адтуль, з таго закутка, дзе ўпаў высокi крыж, даваенны, быццам зуб... Могiлкi старэюць.

Заслужаны працаўнiк кiраўнiцтва - гэта нягоднiк, якога не ўдалося выгнаць. У такога хапае сумленьня ганарыцца, бачыць у iншых дурняў або палахлiўцаў, што, дарэчы, адно й тое-ж. Ён, адзiн, зашкодзiць агульнай справе больш, чымсьцi банда камбiнатараў, таму што яго нельга пасадзiць, няма сiлы завесьцi на лаву падсудных, выкрыць. Арганiзацыя, як багiня штучнасьцi, натхняльнiца цывiлiзацыi, стварыла й ардэнаносцаў.

Што рабiць? Выйсьцi ў парк ды падумаць аб тым, што Рымская Iмпэрыя ляжыць пад двух-трохмэтровым слоем зямлi, напыленай тысячагодзьдзем; аб тым, што менавiта дзякуючы зьнiшчальнаму Вэзувiю сёньня маем дакладны вобраз старажытнага побыту; i аб тым, што для навукi пакаленьням патрэбна хоць час ад часу прайграць, пагадзiцца з гэтым, каб у закучмелых нашчадкаў, аднак, варушылiся шарыкi... Калi падае белавокi сьнег, ёлачкi на далёкай ускраiне дбайна дагледжанага лесу цiхамiрна дрэмлюць, перажываючы прыступ вострага грыпозу. I трэба бяды, ператомленасьцi або радасьцi ад жыцьця, каб зайсьцi ажно сюды, за Зьвярынецкi стадыён, за мэлiярацыйныя равы, за якiмi палярны краявiд пералескаў на макрэдзi.

Забойства сакратаркi засталося як бы па-за ўвагай старшынi. Ён, цiкаўлiвы, спадзяваўся, што Сьцяпан раскажа яму сам. Так ня здарылася. I гэта, мабыць, было памылкай зь яго, Сьцяпана, боку, уступленьнем месца чуткам ды бязглузьдзiцам. Ён мог толькi чакаць, пакуль пераклубуюць, нават праўдападобныя, вэрсii наконт ягонай уяўнай сувязi з цэлай справай, якiя несумненна ўзьнiклi ў пажвавелых ураднiцкiх булавешках. Потым, у забываньне, яму быў-бы сэнс выкарыстаць няхай сабе й нязручную нагоду паведамiць шэфа... Сумленевiч пераканаўся, што закон апошняга голасу ў дадзеным выпадку абсалютна непарушны яму. Забойствам сакратаркi доўга цiкавiлiся ва ўстанове. Як на тое наступная жахлiвасьць мела месца позна: пад весну разбэшчаныя засранцы пакалечылi таксiста.

6

Усё перамешваецца.

Затое першы дзень у жыцьцi, праведзены на працы, паўстае быццам дзяцiнства. Сонечны, з напнутай ветрыкам заслонай на казённым акне, жоўты ад чысьцiнi пiсьмовы стол, мiлыя ад сяброўскiх пачуцьцяў твары супрацоўнiкаў, па-матчынаму здагадны шэф, незвычайна востры аловак, белая папера, цiкавая справа, урачысты наведнiк... Няўжо павiнна быць важным якраз сьцьвярджэньне, што той дзень у сапраўднасьцi быў пахмурны, а заслона разьдзертая, а стол рассохлы ды з тараканамi, супрацоўнiкi зласьлiвыя, шэф недаверлiвы, справа амаль лiпная, а наведнiк, звычайна, злосны як халера? Ат, лiчыцца тое, што захоўваем мы зь перажытага.

Сьцяпану не ўдавалася назваць пахi ў матчынай хаце падчас велiкодных парадкаў у ёй. Вострае адчуваньне iх аднаўлялася ў iм, калi ён бываў у гасьцёх, у чысьценькiх людзей. Так пахла кватэра Кiры, пакуль не пачалося вясельле ў ёй, ля задрыпанай Азёрнай, з паўвясковымi музыкантамi, нанятымi цесьцем за сьмешныя грошы, з прыгараду, з Васiлькова (старэйшы зь iх пакаўзнуўся на скрыгелiку каўбасы, што валяўся на падлозе, i разьбiў сабе галаву). Каторагасьцi году, у Каляду, зь немалым зьдзiўленьнем адкрыў Сьцяпан, што пах, той пах велiкоднай хаты, мае смак гнiлога антонаўскага яблыка! (Кiра накупiла яблыкаў дзьве торбы, дарагiх, здаровых, але яны ў кухоннай цеплынi пазагнiвалi, i трэба было хутка паесьцi iх.)

Запрасiлi яны на Каляду старшыню з жонкай. У пакоi запалiлi сьвечкi на ялiнцы; ад iх загарэўся Дзед Мароз. Кiра, зь перапуду, накiнула на запалыхалую цацку тонкую анучку, якая таксама занялася агнём. Сьцяпан не разгубiўся й пажарык загасiў старой шапкай, якую выхапiў са звалкi шмацьця ў ванным. Пабiлася некалькi шарыкаў. Кiра, ачышчаючы ад шкляных аскепкаў дыван, урэзалася ў руку. Кроў з ранкi палiлася ў яе чамусьцi моцна.

Старшынi з жонкай, на шчасце, не было, i Кiра, як бы ў чаканьнi запрошаных Сьцяпанам гасьцей, узьняла зь iм сварку. Не адразу. (У кухоннай пячурцы перапяклася качка, тлустая, i Сьцяпан, напэўна, з дуру, засьмяяўся. "Дым ад качкi й дым ад Дзеда Мароза", - пасьпеў падумаць i цалкам апусьцiўся ў гагатаньне.)

- Што табе, Сьцяпанка?

Яна перапытала яго: што табе? Сказала, каб ён iшоў абмыцца. У цябе запэцканая шчака, сажаю. Ня сьмейся так, бо буду плакаць. Сёньня ўсё не ўдаецца мне. Ня стой ты, памажы мне, чуеш, дастаць гуску. Кажу, гуску? Божа, адыйдзi ты, Сьцёпа, у бок. Дай мне ступiць. Бачыш, змарнавала я добрае мяса. Ах, за што нi вазьмуся, выходзiць навыварат. Ня ведаю, як гэта пашанцавала мне выйсьцi замуж за цябе. Шкадуесься, напэўна, ты ня раз. Узяў сабе завалу. Яно ад пачатку было вiдаць, што я табе сьмешная, малая й сьмешная. Прытым, i смаркатая: усё падсоўваеш мне хустачку. Гiдзiсься мяне, уцячэш да iншай. Да такой, што й смачна нагатуе есьцi, i заробiць жывы грош, i ня будзе смарклiвай, i будзе вёрткай у пасьцелi, ня гэткай соннай, як я... Колькi я сплю, а колькi сьпiш ты, га? Перадай мне свой сон, а пабачыш, не задрамлю перад тэлевiзарам, у палове прыгоднiцкага фiльму... Старшыня зьявiўся адзiн.

- Мая палавiна захварэла, - сказаў ён найгоршае, што мог сказаць iм, пасвараным.

- У такое надвор'е - ня дзiва! Распранайцеся, калi ласка. - Сьцяпан падыйшоў да яго прывiтацца. Ад госьця тхнула прохаладзьдзю.

- Дзякую, - на iм было футра са штучных каракулаў. Як бы жаночае яно. Марозiк бярэцца. На здароўе. У вадлiгу, ведаеце, дрэннае самаадчуваньне.

- Просiм у наш салён, - сказаў Сьцяпан, намагаючыся на сымпатычную iронiю. - Просiм, просiм...

- Мы яшчэ не знаёмыя, праўда? - старшыня мiтусiўся перад Сьцяпанам, паглядаючы на Кiру, якая ў расчыненай кухнi валаводзiлася зь печанiнаю. Яна пужлiва зiрнула на мужчыну й хуценька выцiрала хвартушком рукi.

- Прабачце. Ад радасьцi я забыўся, - пачырванеў Сьцяпан. - Мая жонка, - ён мякка дакрануўся да госьцевага пляча. Той здагадна паддаўся штуршку, ступiў да Кiры.

Ого, пацягнуў ён носам, даўно, э, не даводзiлася ўсьведамляць сабе, што чалавек жыве раз i толькi раз. Нiхто ня верыць мне, што (ён пацалаваў Кiру ў руку) мужчыну нямаш больш цёплага краявiду ў сьвеце, як той, на якiм бачыць ён маладую жонку - можа быць i не свая! - падпаясаную беленькiм, такiм бялюсенькiм хвартушком. Паверце, я не махлюю. Усё, што здарыцца ў вашым доме пасьля гэтай хвiлiны, ужо будзе рытуалам i прозай...

"Ну й пляце?!" - злаваўся на яго Сумленевiч.

Кiра спраўна ўвiхалася над застольлем. Яна, без першапачатковай сарамлiвасьцi, ахвотна дапусьцiла старшыню да таго, каб ён нарэзаў хлеба; Сьцяпан адчыняў вэкi з агуркамi. Якая камiчная дзелавiтасьць?! Несур'ёзьнiца! Пасядаюць яны за стол, нап'юцца за iм, нагавораць сабе, насыплюць словаў, у нiчым не прыдатных, быццам мякiны, што вытрасаюць зь мяшка на белы сьнег, для прынады курапатак. Потым, заўтра й пасьлязаўтра, яны будуць мляўка ўсьмiхацца адзiн аднаму, усё роўна што выйшаўшы з фiнскай лазьнi; упрэлыя, распоўзлыя. Нiбы хтосьцi зь iх i мае справу да кагосьцi, але хто i да каго? Справу, пра якую нялёгка сказаць, цi яна, наогул, патрэбная...

Пiлi каньяк; грузiнскi зь пяцьцю зорачкамi. Кiра, бестактоўна, паставiла на стол няшчасную качку; яе, усё-такi, зьелi. Пасмакаваў госьцю бiгас, бязьлiтасна наперчаны. Закуска больш падыходзiла пад вострую гарэлку, жытнёўку. Старшыня меў апэтыт i неўгамонна хвалiў кожную страву. Ён адвёў у бок руку, мабыць, каб, залётна, ушчыпнуць Кiру за кульшу. (Сьцяпану так здалося?) Гасьцiна адбывалася ў напружанасьцi; анэкдоцiлi, але бяз той хаатычнасьцi, калi людзi зыходзяцца дзеля пустой забавы.

Уся таптанiна, стараньне аб добрыя адносiны са старшынёю, дбайнасьць аб апiнiю й гэтак далей - зьявiлiся ў апошнiя часы... Кiра мела рацыю, разглядаючы актыўнасьць Сьцяпана як звычную хiлую барацьбу за ўласныя iнтарэсы. У яго не было высокапастаўленых сяброў; Сьцяпанавы аднаклясьнiкi не дабiлiся чаго-кольвек значнага, мурашылiся яны ў тлумных фiрмах, на безнадзейна нiзавых пасадах. Такою, вось, атрымалася кляса, пасьляваенная, у якой вучылiся мужчыны, дэмабiлiзаваныя з армii, нярэдка расьпiтыя, зь iнстынктамi банды. Калi Сьцяпан прывёў Кiру на выпускны баль, у зорны чэрвеньскi вечар, яна, ужо дзесяцiклясьнiца, са страхам слухала жартаў гэтых вучняў з густымi вусамi на абветраных тварах, пасечаных старэцкiмi маршчынамi; яны паглядалi на яе адкрыта, шапталiся памiж сабою, адклiквалi Сьцяпана; каля iх круцiлiся ўгадаваныя дзяўчаты, яскравыя, пра якiх хлопцы кажуць з двухзначнай iнтанацыяй голасу: "Такую ты нiчым не спалохаеш". Тыя маляванкi выбягалi кудысьцi, дзе знаходзiлася люстра. Кiры хацелася паглядзець сваю прычоску, але яна не адважылася адыйсьцiся: самавiтыя дзеўкi маглi-б - крычы, не крычы! - выдаць яе на паганьбаваньне, пагасiўшы сьвятло, у туалеце... Што iм? Сьмех ды столькi! Шмат танцавалi, усе, пiлi непрыстойна, па-змоўнiцку, сьпяшаючыся выпiць i дакупiць у Кульгавай Зоськi. Сьцяпан, ад непрызвычаенасьцi да гарэлкi, званiтаваўся ў расчыненае акно, пад воўчы рогат, якога нiколi не забылася... Сьцяпана завялi ў настаўнiцкi пакой i ўкладавiлi там на лаве. Кiра, седзячы каля яго, дранцьвела ад думкi, што ён, вось, возьме ды памрэ! Сьцяпану вярталася прытомнасьць, i ён шаптаў, пабялелы: "Хвароба на гэту гарэлку". Яна гладзiла яго па руцэ, быццам цяжкахворага, i перамагала жаданьне ўцячы адсюль, выбаяцца ў закуцьцi, паплакаць у вахвоту. Нехта высадзiў галаву спамiж дзьвярэй, пра штосьцi запытаў, не расшчамiўшы конскiх зубоў, усьмiхнуўся шчакою да Кiры, як бы сказаў: "Цяпер ты ня выкруцiсься з нашых рук!"

Перапалох, дзiкi перапалох! Ад такога перапалоху нават i сьлязiнка ў воку не пакажацца. Сьцяпан паволi прыходзiў у сябе, i гэта нешта гарантавала ёй. Яна падыйшла да тэлефону: куды званiць? У мiлiцыю? Выгаварыць усё й чакаць? Яна ня ўмела набраць нумар, бачыла, як рабiлi гэта iншыя, але сама нi разу не званiла; у бацькоў не было тэлефону. У сябровак... Невыносна скрыпела падлога. Кiра зноў села ля Сьцяпана i ўся сьцiснулася, так моцна, што нiякая сiла не разагнула-б яе, не расхiлiла-б ёй ног, рук не раскрыжавала-б. Ведала, што няма выйсьця; на летнiм сэаньсе, шанцовым, на якiм яна апынулася як дарослая, у паўпустым кiнатэатры, глядзела сцэну, сытуацыю, iснаваньня якой толькi здагадвалася паводле мармытлiвых чутак: зацюканая дзяўчына й трох хлопцаў, от, Кiрачка й зграя тыпаў з зубялямi, п'яных... Ён, Сьцяпанка, любiць мяне, i калi даведаецца пра маё няшчасьце, гатовы пайсьцi на самае вялiкае глупства павесiцца або падрэзаць сабе жылы! Яна памятае, што менавiта тузала яго тады за руку, баязьлiвая, каб ён урэшце падняўся з лавы, сеў. Iх, паганцаў, можа ўдасца ўпрасiць, вымалiць тую адцяжку, якая абазначала-б цьвёрдае абяцаньне прыйсьцi па добрай волi ў дамоўленую кватэру, потым, i адпакутваць - у таямнiцы й не на людзкiх вачох. Яна думала, угледжваючыся ў зьнерухомелыя да ўскраю бяспамяцi зрэнкi Сьцяпанавых вачэй, i праклiнала разбойнiцкi баль. Не вiнавацiла яго ў даверлiвасьцi да людзей... Тая ноч закончылася камiчна звычайна: зьявiлiся трох - адзiн зь iх дакладна выгалены - i, катэгарычна раскалацiўшы Сьцяпана, пацягнулi яго й Кiру танцаваць ды пiць да белага дня.

"Божа, як зь iм будзе мне жыць?!" Ён, згодлiвы, не супрацьставiцца нiкому. Не жыцьцё, але вечная цяганiна будзе, пастаяннае адцягваньне - ад кагосьцi або ад чагосьцi. Жадалася ёй, каб Сьцяпан быў бойкiм хлопцам.

Сьцяпан Сумленевiч цяпер клапоцiцца пра суадносiны з начальствам, каб... дабром перамагаць зло. Гэтыя яго словы выклiкалi ў Кiры iстэрычны сьмех. Яна, пазьбягаючы iронii, змахлявала яму, ужо пацiху абражанаму яе рагатаньнем, што ёй нечакана ўспомнiлася даўняя сяброўка ды яе дзiвацкiя ўчынкi. Ведаеш, Сьцяпанка, дачка нашай суседкi, калi я была яшчэ паненкай, заскочыла да нас, да мяне, з патаемнай просьбай пазычыць ёй малiновую сукню, у якой, яна бачыла, хадзiла мая мацi пры сьвяце, стройная кабета, i таму надумала, што ў гэтай сукнi будзе надта дарэчы выбрацца на сустрэчу зь лётчыкам, брунэтам у сiнiм мундзiры, абвешаным срабрыстымi пазнакамi, што жадаў ажанiцца мiж iншым па прычыне асобных патрабаваньняў ягонай службы, ад нядаўна сакрэтнай - толькi цi старая захоча рызыкаваць сукняй...

Сьцяпан паўтараўся.

Яна слухала яго, слухала, ажно, у рэшце рэшт, адказала яму чымсьцi прачытаным: хто iмкнецца толькi да грошай, той ня будзе мець iх. Наўрад цi ён зразумеў, але, вiдаць, нешта засьвяцiлася ў iм, i ён выразна паспакайнеў. Яна й сама не адразу ўсьвядомiла сабе тое, што сказанае яму абазначала часовы саюз, такi, у якiм адзiн партнёр разумее другога якраз столькi, каб застацца задаволеным. Бывала - прагаворвалi яны да сярэдзiны ночы, да галаўнога болю. Засыналi пасьля таго, як абмывалiся ў ванным i прыймалi супакаяльныя таблеткi; ад некаторага часу быў у iх запас нэўралягiчных фармацэўтыкаў - ад знаёмай у аптэцы.

7

Выстывалi ў ёй пачуцьцi да мужа. Яна кахала яго зусiм не слабей, аднак-жа дзiўна па-новаму, бяз той яснасьцi, што яднае жанчыну з мужчынам. Гэтае заядала яе падчас вясельля ў хроснага сына. (Зычым маладым шчасьця-здароўя й прыбытку ў хаце, нi многа, нi мала, штогод па дзяцяцi...) Маладая папярхнулася чаркай гарэлкi, якую пiла яна на парозе, перад цесьцямi, што выйшлi з талеркаю на бялюткiм ручнiку й са словамi, словамi... (Жывiце, дзецi, у згодзе, шануйце адно другое. Каб даў вам Бог удачу i спору ў працы...) Вярталiся з царквы, ад шлюбу.

А як пажанiлiся яны, Сьцяпан з Кiрай? Ля пыльнай Азёрнай, у хаце з памаляванай шалёўкай у чырвоны колер, у садку, абсаджаным вiшнямi, за якiмi гарбацеў хлеўчык, парасятнiк, пераўтвораны ў дрывотню, крыты бляклай чарапiцай, глiнянай. Кiрын бацька, бадай непiсьменны, да вайны фурманiў у нямецкага цi жыдоўскага фабрыканта; у акупацыю хапiўся ён за спэкуляцыю мясам i гэта дазволiла яму - у пасьляваенны час - выплысьцi на паверхню жыцьця ўласьнiкам немалога капiталу ды таемных сувязяў, дзякуючы якiм бяз панiкi прычакаў стабiлiзацыi ўлады на Беласточчыне; меў ужо неблагую работу, сторажам у судзе, дзе ад чыёгасьцi ймя прыймаў хабары. Кiра ня зьведала бяды. Сьцяпан калi вырашылi аб шлюбе - адчуваў сябе шчасьлiўцам у прыстанi паўднёвага мора. Ня жарты - у iх ня зводзiлiся апэльсiны й лiмоны, iндыйская гарбата й маляйскiя прыправы, густая паўночная вяндлiна зь нятлустых шынак i рыбныя далiкатэсы амэрыканскага вырабу. Цешча трымала ў шафах з адзеньнем, у дзьвюх, паклады дарагiх матэрыялаў на касьцюмы з адцiснутымi прозалацьцю назвамi ангельскiх фiрмаў, якiя - вечарамi - перадавала, вiдаць, дэталiстам; адзiн зь iх, высокi й напамаджаны, як незнарок падгледзеў гэта Сьцяпан, быў яе каханкам. Кiра не ўдалася ў яе; дакладней кажучы, удалася яна ў мацi тэмпэрамантам. Яна любiла цалавацца, так сказаць, ад пачатку, i навучыла Сьцяпана пацалункам "зь язычком"; яны зачынялiся ў найменшым, рагавым, пакойчыку, куды не даляталi кухонныя перамовы з гандлярамi (бацькi цэлымi днямi не было дома, вяртаўся позна, кiдаючы ў сенях нешта грузкае), шчыльна засланялi вокны, сядалi на атаманцы ды прытулялiся да сябе, нашэптваючы рознае, часам i непрыстойнае, ад чаго дрыжэлi. Сьцяпан падазраваў, што ён ня першы мужчына ў Кiры, але ў альбомах з фатаграфiямi (яна хвалiлася iмi) не сустракаў нiчога, што ўпэўнiвала-б яго ў гэтым.

Ужо тады рабiлася яму прыемна-млеўка ад няяснай радасьцi, што салiдная забясьпечанасьць Кiры дазволiць заняцца нечым узьнёслым. Што мець жонку й сям'ю - цешча наймала служанку, якуюсьцi сваячку - ня будзе цяжарам. Якраз цiхаводнай затокай, зь якой будзе ён выходзiць далёка, дзе трэба адпачытыя нэрвы й адкормлены арганiзм.

Пажанiлiся маладымi.

На пiрагох цесьць - яны пiлi самагонку, прыпраўленую апэльсiнавымi скуркамi - завёў са Сьцяпанам дзелавую размову. (У Кiры быў ужо позiрк жанчыны.)

- З работай, зяцёк, не сьпяшайся, - ён пiў памяркоўна, бы чаго баючыся. З работай, ведаеш, як з жонкай: нялёгка зьмянiць яе...

- Ой, папа! - пырскала сьмехам Кiра.

- Адпачнi, Сьцяпан, пасьля вясельля, - гарэзiў стары. Ён падморгваў Сьцяпану; яму не хапала вусоў. - Сам я, як здагадваесься, таксама жанiўся, - у яго была нябрыдкая манера лёгкай размовы, напэўна, вывучаная на даволi iнтэлiгентнай службе.

- Я й адпачываю, - Сьцяпану хацелася пажартаваць, але ён ня ўмеў таго.

- Ты маеш добры дыплём, патрэбна табе добрая работа.

- Жонка ўжо ёсьць, - дадаў нехта з гасьцей. Яны - а iх назыходзiлася й на пiрагi нямала - паводзiлi сябе нясьмела, як людзi зь вёскi ў горадзе.

Цесьць пра ўсё падумаў: будзеш, Сьцёпа, працаваць у кааператыве! Старшыня - свой чалавек.

Як гэта магутна быць дарослым! Сьцяпан намецiў першую iдэю: стацца ўзорным службоўцам! Яму i ў галаву не прыходзiла хаця-б тое, што такiх - баяцца! Гiдзiўся ён справамi Кiрыных бацькоў, сам пакуль ня ведаючы пра тое. Так. На працы адразу пачалi паважаць яго за стараннасьць i шанаваньне слова. Гэта крыху сьмяшыла Сьцяпана, як нешта атрыманае не па заслугах. Нiчога не пагражала яму, упачатку. Начальства адносiлася да яго як да шчасьлiвага набытку. Нешта з таго даходзiла да цесьця, якi прамурлыкаў: "Усё, ну, бачыш, добра, дзякуй Богу". Зашахацеў ён сухiмi каштанамi ў кiшэнях нагавiцаў; насiў iх у вiльготнае надвор'е, калi круцiла яму ногi. (Па iх прычыне Сьцяпан перажыў забаўную гiсторыю, пра якую нiхто не павiнен ведаць; быў такi момант, калi ён падумаў, што яго цесьць кульгае на пратэзе! Вельмi прыкрая здагадка.)

Незвычайна лёгка быць добрым чалавекам.

Пра дрэнныя ўчынкi слухаецца зь недаверам; дапускаюцца iх недарэкi... Такiя, каму няма ахвоты працаваць. Нудныя гультаiскi. Або дурныя. (Дурных, чамусьцi, пазнавалася па тым, што яны насiлi акуляры ды ўважлiва прыглядалiся субяседнiкам. Па-курынаму, чуйна й не разумеючы.) У суседнiм, са Сьцяпанавым, пакоi трываў пажылы бухгальтар, як кожны бухгальтар - прыклад блiзарукасьцi. Крахтаў ён над калёнкамi лiчбаў, зьлiчваючы глупствы. Невыразна лаючыся пад носам, выходзiў ён з-за пiсьмовага стала, засоўваў далонi за пазухi, горбiўся, таптаўся на месцы, разважаў папяровую праблему. Калi-б ня грошы, гэты чалавек, праўдападобна, зьяўляўся-б сьмяшлiвым... Вам здаецца, мiлыя, што грошы прыдуманыя дзеля таго, каб iмi раскiдацца! (Гневаўся стары.) Але гэта, мiлыя, няпраўда. (Рабiў адкрыцьцё.) Яны створаны для таго, каб нават самы благi злыдзень даў людзям хоць нейкую карысьць. (Яго словы перакруцiлi: каб i са злыдня выцiснуць хоць якой-колечы карысьцi. Не расьсьмяшылi яго.) Нi фараон, нi паншчынны цар не змаглi так пагнаць да працы, як менавiта яны, во! (Ён дабiваўся прызнаньня яму рацыi, пасьля чаго расказваў анэкдот; цiкава, што кожны раз сьвежы, нечуваны.) Часамi бухгальтар хварэў. Смуткавалi.

У пасьлякалядную ранiцу бухгальтар зайшоў на кватэру Сьцяпана, якi, памыўшыся, сядаў сьнедаць. Цешча, з пакругленымi вачыма, паведамiла зяця: "Да цябе - якiсьцi п'янiца!" (Потым гаварыла яна, што госьць уявiўся ёй супрацоўнiкам мiлiцыi.) Барадаты - загадаваў неахайную прычоску - ледзь варочаў ён языком i прасiў у Сьцяпана шклянку чорнай кавы. Я, мiлы, ноч ня спаў i дома ня быў... Проста да цябе... Прабач мне, мiлы, за неспакой, якi...

- Прысядзьце, дарагi сябра, - Сьцяпан запрасiў яго да стала. Бухгальтар, аднак, марудзiў i, нарэшце, сказаў, што просiць Сьцяпана пагутарыць бязь сьведкаў. (Таму, мабыць, i падумалася бабе пра сышчыкаў.)

- Як гэта табе сказаць, мiлы, - ён чакаў кавы. - Ах, як выказаць?.. Мо' й беспатрэбна?..

- Пасьпеце ў нас. Вы-ж хварэеце. Вярнуся я з працы, тады мы й пагутарым. Будзе час, - Сьцяпан зiрнуў на ручны гадзiньнiк, знарочна. - Цяпер мы да нiчога не дагаворымся...

- Пачакай, - падняў той руку. - Пачакай, мiлы. Я коратка, - цешча падала каву, i ён лакомлiва сербануў яе са шклянкi, гарачай. - Ну, якiх-небудзь хвiлiнаў пяць, добра?

- Давайце.

- Вось, так: учора клiкалi мяне ў... - аглянуўся ён на недачыненыя дзьверы ў калiдор. - Клiкалi - гэта далiкатна, мiлы, сказанае... Звычайна, прыйшоў адзiн, па-цывiльнаму, i запытаў: гэта вы? Я адказаў. А ён: iдзеце са мною! Я: чаго вам трэба? Ён: на месцы скажуць вам. Я: што? А ён: ну, пайшлi! Думаю сабе: капцы! - ён дакрануўся паркай шклянкi. - Ну, мiлы, пайшоў я зь iм. А там, ведаеш, дзьве хвiлiны гутаркi: што я магу сказаць пра такога аднаго знаёмага, якi, аказваецца, замяшаны ў нейкую пакражу...

- Пасьпеце ў нас, - Сьцяпану кплiва разяўляўся рот. Ён пазяхаў. - Вам, калега, патрэбны адпачынак...

- Так, так... Я пасплю, вядома, але перш хачу...

- Я вас слухаю.

- На чым я зараз скончыў?

- Вас выклiкалi ў мiлiцыю... - чорт яго спадзяваўся, што размова акажацца важнай!

Разумееш, пераважна, запозна. Забойства сакратаркi ашаламiла Сьцяпана ўжо iначай. Значэньне няшчасьця ўсплывала ў iм паволi, каб сфармавацца ў непрадбачаную цэласьць. Думка - гэта час. Сьмерць дзяўчыны i выклiк чалавека ў мiлiцыю датычаць таго-ж толькi ў вадным выпадку, на адной працягласьцi магчымай непазьбежнасьцi! Красуня магла пажыць i гэтак далей.

8

У кааператыве рыхтавалi вэрыфiкацыю цэнаў. Мерапрыемства патрабавала ўзгадненьняў з ворганамi ўладаў. Падставай для таго зьяўлялiся два элемэнты: кампазыцыя сыравiнных матэрыялаў i ўклад працы. Пастановы ўправы аб'ектыўна накiроўвалi вэрыфiкацыяй. Але, неафiцыйна, ясна - сакратаркай яшчэ тады працавала нябожчыца - пастулятыўныя цэны павiнны быць высокiмi, каб было з чаго ўступаць. Прыходзiлi прадстаўнiкi ваяводзкай камiсii па цэнах, i старшыня зачыняўся зь iмi ў габiнэце. Выпiвалi яны непраўдападобную колькасць чорнай кавы й не выходзiлi адначасова з заканчэньнем працоўнага дня; казалi, што шэф спойвае iх.

Прапаноўваныя цэны, пасьля памяркоўных карэктураў, зацьвердзiлi ў студзенi. Адчувалася, у каапэратыве прыўзьняты настрой i нават знайшлiся такiя, што з гэтай нагоды ладзiлi складчыну на супольную выпiўку. Малую, па дваццаць пяць злоты. Сьцяпан кiнуў пяцьдзесятку, зялёную (былi й сiнiя, шырэйшыя). Лiтроўкi куплялi ў краме зь недарэчным нэонам "Самасей", у якiм гасла лiтарка "а", сярэдняя. За чаркай многа гаварылi; перабiвалi адзiн аднаму, размахвалi рукамi, усьпеньвалiся, гудзелi да вечара, фактычна, нi пра што. Хвалiлi старшыню! Сьцяпана ня брала гарэлка. Выходзячы дамоў, ён адзначыў самому сабе, што добра зрабiў, паўстрымоўваючыся ад гвалтоўных ацэнак вэрыфiкацыi. Нейкi сёмы iнстынкт шапнуў яму быць маласлоўным, ня ў крыўду сабе кажучы... Так, гэтая залатая сярэдзiнка ў шматлiкiх зьяўляецца пробай iх квалiфiкаванасьцi. Калi так, значыць - яна патрэбная ў дзейнасьцi.

"Вераб'i выпiлi мак", - падумаў ён пра кампанiю. Наглядаючы на працягу гадоў, як маладыя лыселi i закруглялiся, вырошчваючы лапухi страху, у якiх хавалiся перад нечым, паводле iх - магутным, Сьцяпан усё-такi ўсьмiхаўся, згадваючы гаспадыню, што страцiла загонiк маку ў прыгараднай Багноўцы, пакуль не дачнай, з прыгноеным паветрам, побач заплылога дрыгвою азерца з уцалелай кучмою трысьнягу, увосень, у незабыўную пару з туманцамi над ляшчынавай гушчавiнкай. Супрацоўнiкi - ён бачыў гэта - зiркалi за малюткiмi аказiямi й расьпiвалiся ад ня менш мялюткай нездаволенасьцi. Раструшвалi камплiмэнты. Сьцяпана гэта зацiкаўляла. Ён зьбiраўся паперарабляць iх у арлоў! Мiзэрныя яны, хiба, па сваёй вiне? Умовы ствараюць кожнага такiм, якiм ёсьць. Калi бухгальтар прыгаворваў Сьцяпану - адважваўся - наконт удалага пачатку жыцьця, дык меў ён, вядома, на ўвазе сувязi цесьця, тое, што ён, малады, зьявiўся на першай працы з пакетам акцыяў на давер, без барацьбы. Скочыў, адразу, у важнецкасьць. Калi зло ўкарочвае людзей да памераў марноты, дык яно вельмi памылiлася не ў сваю карысьць, надзялiўшы мяне гэтак выдатна спрыяльнай акалiчнасьцю, як нераскансьпiраванасьць сярод клiкi, - цiха iранiзаваў, з салодкай помсьлiвасьцю, Сьцяпан. Яно слабамоцнае, як дзiця, калi адабраць яму iнструменты грамадзкасьцi, якiмi цешыцца, бы цацкамi... Са сваiмi думкамi быў ён дзяўчынай у васемнаццаць гадоў, калi хапае ёй намоўнiкаў. Штосьцi з таго засталося ў iм i - Сьцяпан ведаў - няма чаго шкадаваць: наiўнасць робiць перажытае прыгожым, хвалюючым. Розум - забываецца. Трывае ў памяцi безабароннае, такое, чаго не падменiш, не адбудуеш упэўненай далоняю, беспамылковым разьлiкам.

Можна задумоўвацца над непаўторнасьцю развагi. Яна, вiдавочна, зьяўляецца чымсьцi пасярэднiм памiж iнтэлектам i эмоцыяй, памiж тым, з чым мы нараджаемся, i тым, што мы сабе здабываем або чым нас надзяляюць. Два галоўныя элемэнты той цэласьцi, зь якой мы атоесамлiваемся (не абавязкова сьвядома).

Сьцяпану прыйшлiся да спадобы кампанii, хмельныя сьлёзы. Выпiўкi ад няўдачаў. Балбатлiвыя хвалюнствы. Ствараньне рэчаiснасьцяў не на ўласны ўжытак, супольнасьцяў дзеля нiчога. Узьнiкаюць яны, бы адлiга, ад кропелькаў. Пасварыўся з жонкай. Той. Ляпнуў лiшняе начальству. Ён. Праваронiў справу. Iншы. А хтосьцi - залез у недазволенае. I, бы тыя птушкi ў вырай, зьлятаюцца ўсе пад канец працы, кожны са сваёй тугою. I разам лягчэй iм.

Разьвiтваюцца яны да поўначы. У разаспаных завулках, пад брэх сабакаў, што ўнюхалi падзею.

- Сьцяпан, дарагi, твая прамова на агульным сходзе, хачу табе сказаць, нарабiла злосьцi ва ўправе. Але, нiчога, яны маўчаць... Ведаюць, што ў цябе ёсьць "плечы"! Мы сядзелi ззаду й слухалi, як ты лупiў iх праўдай па сьлепнякох. Думалi сабе: во, знайшоўся чалавек, якi ня мусiць падлiзвацца, нiкому!

- Сьцяпан, дружа, кажу табе: часамi даволi раз упасьцi, каб усё жыцьцё прахадзiць на каленях. Паглядзi на нас, паабiватых. Мы ня просiм ласкi сабе, не... Баiмося за цябе, Сьцяпан! Баiмося, шчыра кажу табе. Ступай ты так, каб не наступiць на мiну. Мiж намi кажучы, i няхай гэта застанецца памiж намi, ты, Сьцяпан, шчыруеш з гэтым крыкуном i, мабыць, ня ведаеш, што старшыня хрысьцiў яму сына... Га? Вось, бачыш. Сам ты не спадзяваўся, як падстаўляюць, ну, даiлкi...

- Сьцяпан, я ня зычу табе, каб ты пашкадаваў таго, што твая галава толькi прышытая да чалавечага цела! Я, ведаеш, часам хацеў-бы мець цела, скажам, быка, каб рагамi... Або зьмяi.

- Сьцяпан, жывем, бо трэба.

Не чакалi адказу. Нiколi не чакалi яны адказу. Выгаварыўшыся, маўчалi, нешта суцiшваючы ў сабе, i, нядбайна падаючы рукi, разыходзiлiся. Цi то сарамлiва, цi то з набалелым у грудзях. Назаўтра адчувалi яны сябе нармальна, таму Сьцяпан набiраўся пераконанасьцi ў тым, што час ад часу ўдзельнiчае ён у дзiўнай гульнi ў дачаснасьць, часовасьць; у трэнiнгу чагосьцi незвычайна сур'ёзнага. А яно так не было.

9

Iнакш i не магло быць. Трэба перайсьцi цераз маладосьць, каб наблiзiцца да ўскраiны, ад якой прасьцiраюцца далягляды, не прадчуваныя. У далёкую вясну, у разводзьдзе, якое не паўтарылася, дзесьцi за вадапомпай, што стаiць на Петрашоўскай гары, вiдушчай, Сьцяпулёк хадзiў з бандачкай аднагодкаў па прыдарожных равох i лавiў залацiстых карасёў, вылузваючы iх з удзiрванелых ямiнак каля тэлеграфных слупоў, цешыўся, паказваў рыбкi сябрукам, бiўся зь iмi, калi яны наважылiся адабраць яму iх, чароўна падобных да мамiнай брошкi, захоўванай у шуфлядцы начнога столiка, у спальнi з ружовымi сьценамi ды зь немалым партрэтам дзеда. Калi ён нарэшце вярнуўся дамоў, у адвячорак, забалочаны, абцякаючы вадою, мацi крычала, аж выкрычаўшыся, прыгледзелася iскрыстаму шчасьцю сына ды зьдзiвiлася. - Дзе ты iх знайшоў? Не махлюй мне, што ў рове ля дарогi налавiў рыбак! Лепш прызнайся, што вы сядзелi на рэчцы! Патопiцеся там! Скажу я бацьку... (Адзеньне трэба было памыць, i то ў трох водах. А самому - грэцца за печкай, уцiснуўшыся ў куток, каб не паказвацца. I дзiвiцца, да прыступу дрымотаў: адкуль узялiся карасi пад гарою!?)

Можна сказаць, думалася Сьцяпану, што маладосьць зьяўляецца такiм-жа эмбрыёнам сталасьцi, як дзяцiнства - юначасьцi. Чалавек разьвiваецца паўтараньнем сябе ў больш складанай форме; дасягнуўшы апагэю, ён жахлiва сохне, адно карэньне ягонае доўга тлее... Увайшла сакратарка. У чатырнаццаць гадзiнаў - гутарка з камандзiраваным Варшавай iнспэктарам. Мiнiстэрства насьцярожанае выкрыцьцём камбiнатарскай шайкi сярод каапэратыўных будаўнiкоў аднасямейных домiкаў у вадным з колiшнiх павятовых гарадоў. Пра сваю занепакоенасць гэтым цэнтар у пятнiцу паведамiў старшыню. - Чарговае падцiраньне заднiцы, - сказаў Сьцяпану старшыня, - ясная справа, што на наш рахунак. Ах, ярархiя: мы - дзецi, а яны старыя, мы - дурненькiя, бо хвалюемся, а яны, ого, галавачы!

Пазванiла Кiра. Скорагаворкаю запытала пра настрой i самаадчуванне; яшчэ пра дробязь, пра якую Сьцяпан забыўся зараз пасьля адказу на яе пытаньне; пажартавала, здаецца, наконт кажуха. (Так, праўда, на днёх запынiў Кiру зусiм незнаёмы ёй мужчына й запрапанаваў, што ён адкупiць у яе кажух, штосьцi за патройную цану, жонцы, якая паходзiць, казаў, з заходняга ваяводзтва, маласьнежнага, i так далей.) Няважная размова з Кiрай устрывожыла Сьцяпана. Яна - ён заўважыў гэта - усё часьцей нудзiлася бяз працы. Гаварыў ёй: я дапамагу табе, Кiрачка. - Прыходзь хаця-б да нас у кааператыў; будуць крывiцца ў фiрме, што жонка, але - няхай. - Я - на вашу працу? - Кiра - як кацяня, якому хочацца пагуляць. - Сьцяпан, гэта было-б несур'ёзна, калi-б я адседжвала прадпiсаныя восем гадзiнаў зь людзьмi, якiм напляваць на тое, што робяць, i свой працоўны дзень пачынаюць ад чытаньня апошняй старонкi ў мясцовай газэце ды ўгавораў на брыдж. - Табе трэба дзiця, - умяшалася цешча, - нарадзiць... Цiха, бабуся, падарую табе бусьлянятка...

Злаваўся ён на Кiру за яе - выпадковыя - грубiянствы. Брыдкаслоўе жанчыны асаблiва агiднае, вiдавочна, таму, што гэтым дапускаецца яна самапанiжэньня, эмацыянальнага курэўства, у якiм вiнаваты, усё-такi, мужчына.

Iнспэктар ставiў Сьцяпану ня вельмi кампэтэнтныя пытаньнi. Адказаў ён на iх з тоенай усьмешкай. Справа датычыла наступнага здарэньня: у новазбудаваным пасёлку выявiлася, што адзiн дом зьяўляецца лiшнiм, нiчыйным. У сувязi з тым дасьледавалi выдаткоўваньне грашовых i матэрыяльных сродкаў, але бяз вынiкаў. Дом запiсалi ў прыход i ўтварылi камiсiю дзеля прызнаньня дармовага аб'екту ўласнасьцю каапэратыву. Шыта, крыта й падклеена, - рагаталi ў камiсii; у рэстаранiку "Перапёлачка" яны салiдна паабедалi гуртам, заказалi каньяку. ("Зладзейства ў межах дзяржавы наносiць толькi маральныя шкоды", - сьмяялiся, быццам сьвяткуючы Каляду ў вялiкай сям'i.)

- Так, - iнспэктар занатоўваў.

- Мы ўлiчылi заўвагi камiсii, - Сьцяпан высмаркаўся ў хустачку: "Застуда, халера!" - Прынялi меры...

- Якiя?

Сьцяпан расказаў нанава.

- Цяпер будзе добра.

- Слухайце, - ажывiўся той. - Цi не здаецца вам, што тут можа йснаваць сувязь са сьмерцю сакратаркi? Скажам, яна ведала такое, што...

- Не-а, - пахаладзеў Сьцяпан.

- Слухайце, дом - гэта не якiх-небудзь пяць грошай...

- Не-а.

Сьцяпан, заклаўшы рукi за сьпiну, падыйшоў да акна. Ён перш-наперш успомнiў кампанейскiя зборы, каб магчы ўладкавана, пасьля перадышкi, перабраць у думках цэлую гутарку, якая раптам пачала мець сэнс. Iнспэктар, па сваёй далiкатнасьцi, не чакаў такога рэагаваньня ад Сьцяпана. Апусьцiўшы зрок, ён бяздумна маляваў (на лiстку з нататнiка) дзiвосны краявiд, якi нагадваў фатаздымак, зроблены мэтадам салярызацыi. Зiмовы пэйзаж, цi што? Ад няёмкасьцi збавiў Сьцяпана тэлефонны званок, з каапэранцкай установы.

На разьвiтаньне ён падаў iнспэктару руку, моцна й рухава, як тыя, у каго прыёмная поўная наведнiкаў. Прамовiў да яго звычаёвую фразу, забыўшыся выйсьцi з-за пiсьмовага стала; ён ужо меў у iх iмянное конта пасываў, якое будзе нарастаць яму з году ў год, зь месяца ў месяц (пагамоўваць яго гэтаксама нельга, як апэраваць ракавую апухлiну). - Не, няма трагедыi; аднак-жа, час на высновы. Ой, сабраць памылачку да памылачкi ды прыгледзецца iм, вылучыць падабенствы, падзялiць на катэгорыi i пакарыстацца iмi, узяць iх у рукi.

10

- Зноў пiў! - Кiра, каторагасьцi дня. - Прыходзiш дамоў, як чмель. Калi гэта скончыцца, га? - крычала яна й скардзiлася.

- Разумееш, Кiра, людзi патрабуюць цеплынi... Ну, праўда, затрымалiся мы пасьля працы, купiлi бутэльку, выпiлi. Пагаварылi ад шчырага сэрца. Чалавек, калi выгаварыцца, лепшы, ведаеш... А ты, Кiрачка, сварыся, сварыся на мяне...

- Я, Сьцяпан, ня вытрываю... Прападаеш ты вечарамi зь якiмiсьцi тыпамi. I нашто табе гэта? (Насьценны гадзiньнiк адзванiў адзiнаццатую.) Я чакаю, выглядаю цябе i думаю пра найгоршае: мо хулiганы пабiлi або ў мiлiцыю трапiў ты, у выцьверазiльню якую...

- Мы, Кiрачка, нiкуды ня лазiм, не. Пра справы талкуем, высноўваем...

- З кiм?

- Як гэта - з кiм? З калегамi. Разам-жа працуем. Ёсьць, разумееш, праблемы, якiя й ня сьнiлiся мне!

- Глядзi, Сьцяпан, каб калегi не завялi цябе пад дурнога хату! Усе яны добранькiя дзеля таго, каб пацягнуць за язык, падслухаць i пасьмяяцца.

- Не, Кiранька, маеш на ўвазе тых, якiя страцiлi надзею або не iмкнулiся да яе. Маiх-жа сяброў праца не пазбавiла здаровых расчараваньняў. Яны, разумееш, адчуваюць боль. Зь iмi не запозна пачынаць новае.

- П'яны ты, Сьцяпанка.

- Лiчыш, што я - пляту?

- Кладавiся, Сьцёпа, спаць. Заўтра будзе лепей вiдаць.

- Ахмялелы, Кiрушка, зьяўляецца болей чалавечным... Яго шчырасць, калi хочаш ведаць тое, не абгароджаная тым плотам, у якiм кожная штыхецiна ўстаўленая на ўсякi благi выпадак. Гарэлка - ёсьць сродак пазнаньня...

- Ого, дзякуючы гарэлцы ты закончыш унiвэрсытэт.

- Не жартуй, любая мая. Пабачыш, мы перастанем пiць i возьмемся за такую справу, ад якой ажно крыўдна будзе, што магчыма пажыць усяго гэтых сто гадоў.

- Вылецiце ў космас - у iншыя вымярэньнi часу? - Кiра расьсьцiлала пасьцель. - Скажаце мне - палячу з вамi. Iдзi памыйся ды папi гарачай гарбаты з малiнавым адварам. У цябе застуда...

- Няма ў мяне застуды, чуеш? Хачу табе сказаць, што дабро пераможа зло...

- Нудзiш, Сьцяпанка!

- Дай мне сказаць! Павiнны лiчыцца талент i праца, i нiчога больш. Клiку, што зьмяiным ядам забiвае адкрытыя асабовасьцi, разгонiм. Правядзем рэвалюцыю! Вырвем джала...

- Вы скiнеце старшыню?

- А хаця-б! - Ён выпрастаўся, быццам капраль падчас рапарту.

- Вашы адкрытыя асабовасьцi адна гадзюка перадушыць!

- Якая ты, Кiра, беспардонная...

- Бярэцеся - за беспардоннае цi не?

Кiра, не спадзяваючыся таго, прадухiляла рызыкоўныя памкненьнi Сьцяпана. Ёй падабалася зьбiваць яго спанталыку. Мела яна адпачытыя мазгi й здольнасьць улоўлiваць галоўнае. Знакамiта спрыяў гэтаму iнстынкт мацярынскасьцi ў ёй, чуцьцё накiрунку, зь якога можна чакаць пагрозу. Сьцяпан у гутарках зь ёю правяраў як бы слушнасьць надуманага ды прадуманага. Яго адначасова неспакоiла тое, што чагосьцi ён не прадбачвае або й звычайна памыляецца ў, здавалася-б, нечым закончана зразумелым. Патрэбныя час i дасьведчанасьць! - суцяшаўся ён, забыўшыся пра дыспут з жонкай. Мiналi гады, падобныя да сябе, як павароты шашы за рэчкаю. Хацелася яму сiгануць у поле цi ў зялёную далiну, у якой ня быў, брысьцi па страшным месцы, да задышкi, да перуноў уваччу, як гэта калiсьцi, на дрыгвянiстых сажалках Козырскага пад Васiльковам, у таямнiцы перад мацi, у бясхмарнае неба... Нельга пагадзiцца з прадчуваньнем, што пачатак жыцьця зьяўляецца цiкавейшым за яго сярэдзiну! Як дарога?

Плян Сьцяпана просты: быць добрым, каб аб'яднаць вакол сябе добрых людзей ва ўстанове. Праявiць iх! Кiра, не iначай, скрывiлася: пройды абсядуць цябе, бы п'яўкi! Добры чалавек, калi яму Бог не паскупiў розуму, будзе трымацца здалёку ад гэтай iмпрэзы. Ты, Кiра, а як-жа, сваё! - не здаваўся Сьцяпан. А яна: мы, Сьцяпанка, яшчэ не павiнны мець дзiцяцi, бо, бачу, я мушу пазаймацца табою, так сказаць, давыхаваць, прывучыць, зь дня ў дзень, да правiлаў сужыцьця ды забясьпечыць цябе букварнымi ведамi пра навакольле, часткова ўжо вынесенымi табою з бацькоўскага дому... Ён выбухнуў: мой бацька не спэкуляваў! Кiра: значыць, мой! Праўда, я - дачка спэкулянта. Мне жывецца як у Бога за плячыма. Пры мне - i табе таксама. Прыкра? Ну, прыкра. Прыкра табе спэкуляваць жыцьцём, маладосьцю, талентам... Прыкра. Факт застаецца фактам. Што рабiць? Мо абое пазмагаемся за лiквiдацыю гандлярства талентамi? На старасьць яшчэ дасьпеем узяцца мы за шляхецкiя адносiны да маладосьцi, арыстакратычныя! Прыдаваньне-ж бляску жыцьцю пакiнем дзецям нашым. Якi жаль, што мы памрэм, усё-такi, апаганенымi. Як тыя, што прамянялi сябе на грошы. На нашым супольным, Сьцяпанка, надмагiльным помнiку ўнукi, уявi сабе, разьбяць нам надпiс: жылi 5 000 000 злоты. Зьлiчы: ты зарабляеш пяць тысяч у месяц, шэсьцьдзесят у год, значыць, каля двух з паловай мiльёнаў да пэнсiйнага ўзросту, ну i я, з родавым капiталам, вартая такой-жа стаўкi... Не перабiвай мне - вядома, што гэтую суму дасягнеш ты дзякуючы цесьцю, якi каханьне ўспрымае як смакавiты дэсэрт за багата застаўленым сталом, а любоўныя песьнi як дзiвацтва бесклапотнай дачушкi... Ёсць у цябе пытаньнi? Няма. У мяне ёсьць, хутчэй за ўсё, да самой сябе. Менавiта: чаму татулька з мамусяй жывуць быццам цывiлiзаваныя чалавекападобенцы? Пытаньне амаль гамлетаўскае, а таму яно такое, што адказ на яго магчымы толькi тэарэтычна. Тэарэтычна? На практыцы гэткае сумненьне зьяўляецца беспрадметным: бацькi - шчасьлiвыя! Было-б немалой подласьцю з майго боку адкрываць iм захапляльныя краявiды. Яны не дабеглi-б да iх. А свая ваколiца выдалася-б iм, праўдападобна, слушна, невыносным сьметнiкам. I загiнулi-б яны без пары, без сiвых валасоў... Забойства чалавека нiчым не апраўдваецца, i таму, сям-там, адмененыя законы аб пакараньнi сьмерцю...

Дапякла яна Сьцяпану.

Узвалiла яму на плечы такi валун, пад цяжарам якога ногi пагрузлi беспаваротна глыбока. А яна, на сухiм i цьвёрдым, не аддалялася ад яго так, каб не магчы працягнуць яму руку. Схопiцца ён за яе - зь мёртвай сiлай - i абое загiнуць. Яна разумела, да чаго дайшло? Яшчэ не было трагiчнасьцi паўвайсковыя, паўдзiцячыя гульнi ў дапушчэньнi; школьныя практыкаваньнi зь пераростам тэарэтызацыi; кiнафiльмы, папраўдзе, пра фiкцыйнае няшчасьце са зноскамi з рэчаiснасьцi. Цiкава было яму паслухаць яе, паспрачацца зь ёю й пазлаваць (спадцiшка). Гэта ўсё надоўга мела свой iнтрыгуючы выгляд, даючы спажыву дзеля роздумаў.

Дыспуты з Кiрай аднойчы назваў ён заняткамi па навуковых падставах дэмаралiзацыi чалавека. Спадабалася яму гэтае кплiвае паняцьце; ня выключана, што ў падобнае верыла й яна. (Гартаючы тыднёвiкi, чытала ўголас, цi хацеў хто слухаць, цi не - артыкулы, у якiх разглядалася дзейнасць засакрэчаных цэнтраў iдэалягiчнай дывэрсii; пераканаўчыя ўрыўкi перачытвала, падсядаючыся да Сьцяпана. Падкрэсьлiла дэбiльны сказ: "Зло зьяўляецца прыгажэйшым i безь яго апiсаньня немагчымая добрая кнiжка".) Сур'ёзнае нараджаецца з глупства, як праца - з гульнi, - памкнуўся ён сказаць ёй; даў самому сабе слова пабыць безуважлiвым да жонкi. Яна выбрала выгодны надта шлях: разумець, але ня дзейнiчаць. Ужо не прыймала размоваў аб працы, аб асаблiвым (у яе становiшчы перш-наперш псыхалягiчным) сэньсе самой займець зароблены грош.

11

У старшынi былi да Сумленевiча прэтэнзii. Сьцяпан менавiта вышукаў прадпiсаньне, згодна зь якiм работнiкам разумовае працы належыцца пяцьдзесят грамаў туалетнага мыла ў месяц i адзiн ручнiк у год. У вадпаведнасьцi з гэтым ён зьвярнуўся ва ўправу зь пiсьмовай просьбай. Бухгальтару было загадана падрыхтаваць праект каштарысу - i тады ўзьняўся скандал: атрымалася нiштаватая сума грошай, якую неабходна было выдаткаваць на забесьпячэньне працаўнiкоў сродкамi гiгiены.

- Дарагi калега, - абураўся старшыня, - мне вядома, э, што сёй-той кажа пра мiнiмальную мэтазгоднасьць вашай просьбы й, э, адначасова, дамаганьня, - у яго зьявiлася гэтае "сёй-той". - Мала таго, я вымушаны баранiць вас ад, э, па-мойму, э, несправядлiвых абвiнавачаньняў - так, так, абвiнавачаньняў! - у тым, што вы дзейнiчаеце не ў карысьць установы. Гэта, як самi разумееце й сёй-той, нiкому не дае радасьцi.

- Вы зьдзiўляеце мяне, таварыш старшыня.

- Чым, менавiта?

- Кожнаму пакласьцi ў руку кавалец мыла i дакiнуць законны ручнiк - гэта ж так мала, а задаволенасьцi ад таго як-жа многа! - дыпляматычна заахвочваў ён шэфа.

- Шаноўны калега, не ў крыўду вам кажучы, вы малады й таму ня ведаеце, што гаворыце, - старшыня акуратна паклаў аловак. - Супрацоўнiкi - i я сам! прыносiлi ўласныя мыла й ручнiк, i нiкому не прыходзiла ў галаву думка, што можа быць iначай. Пасьля другога сьнеданьня i пасьля працы, э, усе мылi рукi, твар; спакойна йшлi дамоў. Ня думайце, што я ня ведаў пра тое прадпiсаньне, якое вы тут падтыкаеце мне... - ён паўстрымаў сябе, каб не сказаць Сьцяпану пра штосьцi, вiдавочна, больш непрыемнае.

- Кажэце, кажэце. Усё кажэце.

- Гэта ўсё.

- Прашу вас аб размову без намёкаў, пане старшыня. Прашу сказаць мне адкрыта.

- Без намёкаў размаўляюць дзецi, э, дарагi калега, - нахмурыўся ён. Праўдзiвей было-б сказаць: размаўлялi.

- Я, пане старшыня, усё-такi прашу! - Сьцяпан расшпiлiў пiнжак i зручней усеўся ў крэсла. - Выступаючы з законнай просьбай, аказваецца, я раблю шкоду фiрме, у якой зарабляю сабе на жыцьцё, - на кончыку языка ён трымаў фразу: "Законнае, значыць, шкоднае?"

- Ня будзем так гаварыць, э, пане Сумленевiч. Справа ня ў спрэчках, бо нiхто не адмаўляе вам рацыi ды, у рэшце рэшт, i ня ў сродках таксама. Я растлумачу сутнасьць вашага пачыну, калi вы самi не здагадваецеся таго, - ён востра зiрнуў на Сьцяпана. - Свае дамаганьнi кавалка мыла вы пераўтварылi ў справу. Не хапала яшчэ таго, каб адбылася дэманстрацыя з транспарантам ад сьцяны да сьцяны: МЫ ХОЧАМ МЫЛА! або: ПРЭЧ З УПРАВАЙ, ЯКАЯ НЕ ДАЕ МЫЛА!

- Забаўна.

- Не зусiм, шаноўны, - даўгапiсам нэрвова рысаваў ён выкрутасы, псуючы аркуш глянцаванай паперы. - Мыла й ручнiкi будуць. Управа зацьвердзiць кошты.

- Дзякую вам, таварыш старшыня.

- Я спадзяюся, што другой такой размовы памiж намi ня будзе, э, дарагi калега. Шчасьлiва склалася: датычыць яна ня надта сур'ёзнага. Зразумець, шаноўны, лягчэй, чым рабiць... Iначай кажучы, цi вас не зьдзiвiла тое, чаму гэта студэнтаў многа, але арганiзатараў жыцьця мала? Столькi вучыцца народу, столькi вучыцца, ды вынiкаў, грамадою заўважальных, не вiдаць... Таму й бярэ чалавека дзiкая ўцеха, калi аб'явiцца перад табою крышынка таленту...

Старшыня гаварыў. Прыкурваў ён папяросы з пазалочанымi канцавiнкамi ды араматызаваныя, душныя. Частаваў iмi Сьцяпана. Прыймаў тэлефоны, на якiя адказваў коратка. Дастаў з барыку бутэльку каньяку й кумпястыя чаркi. Каньяк, пяцiзоркавы, адбiраў дых; меў пах першаку. Разы два шэф адказаў камусьцi, што - заняты; так, намесьнiку. "Пяты год вучу яго работы", - сказаў пра яго. Сьцяпан, ад няёмкасьцi, прыкiнуўся, што не зразумеў, пра каго гаворка - i, машынальна, адчуў прылiў пяшчоты да Кiры, шкадаваньня яе. Жанчыны рэдка бываюць выдатнымi адзiнкамi, не па бiялягiчных прычынах. Iх праглынаюць мужчыны, ад якiх яны залежныя. Тыя, што выкупiлi Тараса Шаўчэнку ад пана, кiравалiся не сэнтымэнтальным разьлiкам перад усiм.

Да Сьцяпана даляцелi трывожлiвыя словы: - Памятайце: уводзiце неспакой!

- Божа мой, якi?!

- Выбачайце. У мяне няма часу. Да пабачэньня, э, калега.

- Да пабачэньня, таварыш старшыня. Дзякую, - гэта тады запрасiў ён старшыню ў госьцi да сябе, на Каляду (з жонкай). Пляваўся, калi апынуўся за дзьвярыма габiнэту, у калiдоры, у туалеце над умывальнiкам, над якiм знаходзiцца электрычная сушылка для рук, пакуль яшчэ не папсаваная. Здарылася агiднае! Апраўданае яно своеасаблiвай лёгiкай, якая клiнцом прастрамiла навылёт такое, пра што Сьцяпан дбайна клапацiўся; падкасiла ўзгадаваныя ў iм мары, якiя ўжо далi малютку ягадку ўдачы.

12

Заставалiся нераспрацаванымi цэны на выбары, якiя каапэратыў укараняў у вытворчасьць. Дарагая сыравiна, iмпартаваная з-за мяжы, з Аўстрыi й Швэйцарыi, адназначна абумоўлiвала расцэнкi. Адзiнае, што магло зьнiзiць сабекошт, - гэта ўзмацненьне аўтаматызацыi тэхналягiчных працэсаў.

Рызыкавалася многiм: купля замежнага вытворчага абсталяваньня магла не апраўдацца. Адсутнiчала апэратыўная арыентацыя ў структуры попыту; разважаньнi аб гэтым у каапэратыве былi, амаль, традыцыяй.

Сьцяпан, каб пазьбегчы прызначэньня яму нецiкавага заданьня, выступiў зь iнiцыятывай арганiзаваць дасьледваньне прадбачванага рынку збыту.

- Нашто? - замахалi на яго рукамi. У канцы канфэрэнцыйнага стала шапталiся, кiваючы галовамi, удзельнiкi звычаёвай нарады.

- Перадумовай удачы зьяўляецца...

Яму не далi закончыць. Але ён, ужо хiтруючы, яшчэ сказаў:

- Ёсьць-жа памкненьнi ў кiрунку выпуску навiнак! Няўжо вы не разумееце, што гэтага цалкам дастаткова? Няхай вам, паважаныя калегi, не балiць галава пра маштабы продажу. Пакупнiк, як ведаеце, ня мае голасу - ён задаволены тым, што наогул можна сёе-тое купiць...

- У нас, дзякуй Богу, няма рынку пакупнiка. I не ён наш пан, - умяшаўся хтосьцi, хто маўчаў.

- Людзi, аднак, хочуць...

Сумленевiчу разыходзiлася пра тое, што неабходна iмкнуцца да перадавога ўзроўню вытворчасьцi. Выслухалi яго нецярплiва й перайшлi да абмеркаваньня справаў дробных, каб не сказаць - дурных.

Старшыня час ад часу зiркаў у бок Сьцяпана, у азарце. Ён прыкметна ўсьмiхаўся да самога сябе, як гэта, мабыць, робiць певень, гледзячы на курэй, якiя накiнулiся на мякiну. Дзюбалi й дзюбалi яны, даючы ўцеху аднаму.

"Каб ня тое, што бяз грошай немагчыма пражыць, я не тырчэў-бы тут больш нi сэкунды! Высадзiў-бы акно, звалiўся-б на тратуар, пакалечыўся-б, бо не хапiла-б мне вытрымкi выйсьцi адсюль нармальна, празь дзьверы й калiдор", Сьцяпан пальцамi мацаў патылiцу, у якой брыняў боль.

Ад пачуцьця бяссэнсу ён быў блiзкi беспрытомнасьцi, шырока ўгледжваўся ў падлогу, у геамэтрычныя фiгуры паркецiны. Такога спосабу ратаваць сябе ад зацьменьняў яго навучыў лекар, у якога ён лячыў кутнi зуб; дантыст пасьпяхова вырваў Сьцяпану ўнутраны нэрвiк, пасьля чаго сярэдзiну зуба вычысьцiў ад гнiльлi й запоўнiў яе белiстай сумесьсю. Салiдна выканаў сваю работу! "Вы, калi ласка, не заплюшчвайце вачэй, глядзiце ў столь, i не ўяўляйце сабе таго, што я раблю. Пастарайцеся зразумець, толькi зразумець тое; думайце пра неабходнасьць лячэньня, i вам стане лягчэй..." - прыгаворваў сымпатычны дантыст, не перапыняючы сваiх дзеяньняў. Яму таксама ўспацеў лоб; бзычэла сьвiдравальнiца.

Вакол старшынi ўзьнялося гарлапанства. Шумелi - кураняты каля квактухi! Сумленевiч адвёў зрок ад замяшаньня, як той, каму далi па мордзе й сказалi, каб ня лез у не сваё.

- Пане старшыня, я думаю, што ўжо магу пайсьцi да сябе, - нясьмела папрасiў Сьцяпан. - У мяне шмат працы, не мяне чакаюць пэтэнты, - яму дзеравянелi мускулы на твары, а голас разыходзiўся водгульлем па галаве. Ад пустэчы.

- Ужо закончваем, - адгукнуўся старшыня. - Таварышы, цiха, - ён пачухаў сабе кончык носа. - Што-ж, э, дзякую вам за ўдзел у абмеркаваньнi. Нарада была плённай. Да пабачэньня.

Уставалi, усё роўна бы разбуджаныя з дрымоты, i тлумна выходзiлi з пакою.

- Калега Сумленевiч, - аклiкнуў старшыня. - Прашу вас застацца на момант...

Сьцяпан быў упэўнены: шэф дайшоў да высновы, што зноў патрэбна яму супынiць няўрымсьлiвага маладзiка. З гэтым дасьледваньнем рынку, скажа, вы перасалiлi, яно нам лiшняе, а таму, што няма праблемы са збытам, пане Сумленевiч, а ёсьць праблема з вытворчасьцю, дык давайце думаць пра павелiчэньне выпуску тавараў, э, во!..

Ён не адразу ўцямiў, што яму гаворыць старшыня.

- Вы, дарагi калега, нешта сумны.

- Я? Чаго? Не, - Сьцяпан зашпiлiў пiнжак.

- Прапанаваныя вамi абсьледваньнi рынку, пэрспэктыўнага попыту, сапраўды ня маюць сэнсу. Разумееце, э...

- Так. Разумею.

- Ну, ня злуйцеся, - старшыня, заклаўшы рукi за сьпiну, прайшоўся перад вялiзным сталом вiшнёвага колеру, невясёлага.

- Прыкра мне, вядома, што не прынялi мае рацыi, але гэта ня значыць, што я за тое злуюся...

- Так, так...

Пайшлi чуткi: папярэдняга старшыню, пэнсыянера, цягаюць суды. Разглядаецца справа аб нелегальнай майстэрнi па вырабу вазоў. Замяшана ў гэта некалькi асобаў зь цяперашняга кiраўнiцтва каапэратыву, што захоўваецца ў таямнiцы. I якiсьцi сяржант мiлiцыi. Усiх правалiў цясьляр, горкi п'янiца й злодзей, схоплены мiлiцыянерамi, калi гнаў самагонку ў хмызьняку пад Васiльковам.

- З нашага каапэратыву атрымалася фiрма, э, дарагi калега. Становiшча зьмяняецца, ня тое што з году ў год або зь месяца ў месяц, але, бачыце, э, зь дня ў дзень. Калi тут i аглядвацца: трэба бегчы й бегчы, дапераду, толькi дапераду. Часамi ажно духi вылазяць! А вазьмi пакаўзьнiся - затопчуць! З разгону, ведаеце, э, як кавалерыя - падбiтага ездака... Калегу, сябру, э...

- Расказваў мне бацька - пад Чанстаховай, у верасьнi трыццаць дзевятага...

- Так, так...

Сьцяпан змоўк.

У калiдоры - чуваць было празь сьцяну - зiхатлiва расьсьмяялася жанчына, тая з разьлiкавай сэкцыi, разьведзеная.

- Я, ведаеце, э, папрасiў вас, дарагi калега, каб пагаварыць з вамi, - у нерашучасьцi пастаяў ён перад Сьцяпанам. - Ёсьць у мяне своеасаблiвая просьба, э...

- Я вас слухаю, пане старшыня.

- Як вам гэта сказаць, калега Сумленевiч, каб вы дрэнна не зразумелi мяне, ведаеце, - ухапiста пацёр ён сабе бараду. - Вы плюньце на таго iнспэктара; тое, што ён прыслаў, я, ведаеце, э, пад зялёнае сукно, як кажуць, запiхнуў, э...

- Я, пане старшыня, тут нi пры чым. У мяне ўсё ў лад, пане, - на сярэдзiне памарусiлi Сьцяпану сьняжынкi.

- Так, так: плюньце, э...

Скрывiўся ён у залётную грымасу, i Сумленевiчу зрабiлася ад таго звычайна сорамна. Яму нават падумалася, што ў шэфа - затоеная хвароба...

Адказаў:

- Вядома.

- Як вы сябе адчуваеце, калега?

- Нiчога. Добра, - у правай назе, зьдзiвiўся Сьцяпан, зьявiлiся дрыжыкi. "Нэрвы! Я кiну гэту работу!" - Дзякую, пане старшыня. Не наракаю.

- Вось, вельмi цешуся. Вельмi! - ён дастаў з барыку тыя самыя, самавiтыя, чаркi й налiў у iх армянскага каньяку. - Вып'ем на благую пагоду; пашырэюць вены, ведаеце, э... Сядайце, - запрасiў ён Сьцяпана.

- Дзякую вам, - Сьцяпан лiхаманкава перагортваў у памяцi свае вольныя гутаркi, пра якiя маглi сказаць старшынi. Не знаходзiў у iх небясьпечнага сабе.

- Моцны, падла!

- Востры, - падтрымаў яго Сьцяпан. Ён адпiў глыток алькаголю, якi шчыпаў за язык i дзясны.

- Так, ведаеце, э... Стамiлiся мы, дарагi калега. Ат, неўзабаве йсьцi дамоў...

- Палова трэцяй! - Сьцяпан прыгледзеўся да гадзiньнiка, даўжэй, чым трэба. - Нарады страшэнна займаюць час, - паскардзiўся ён старшынi, каб урэшце прарвалася мiж iмi размова. (Учора Сьцяпан купiў бiлеты ў кiно, на сёньня, на пятую гадзiну.)

Старшыня не прыняў тэму.

- З вас, дарагi калега, бездакорны службовец, э, адпаведны на адпаведным месцы, хацеў я сказаць... Вас паважаюць, усе мы паважаем вас. У вочы, ведаеце, усякае вам скажам, але завочна нiхто й слоўца ня кiнуў супроць, ведаеце, э...

Сьцяпан дапiў каньяк.

Нiколi ня чуў ён такога пра сябе.

- Я вам тое кажу! Людзi, ведаеце, плятуць, э, рознае. Але пра вас не пачуеш благога, калега, - старшыня ўзяў бутэльку. - Дазвольце налiць...

- Ах, я п'янею, - Сьцяпану прыйшоўся да спадобы армянскi. - Прашу нямнога.

- Вам усе вераць! - гаварыў сваё старшыня. - Добрага чалавека кожны, ведаеце, нюхам счуе, - налiў ён i сабе. - Памiх намi, э, здаралiся, праўда, непаразуменьнi, ды вы, дарагi, за гэта, бачу, э, не крыўдуеце на мяне. Нам трэба трымацца разам! Будзе еднасьць, дык мы Беласток сто разоў у той бок i назад перасунем. Так, так...

- Вядома, - Сьцяпан вырашыў: няхай яму не здаецца, што маiмi рукамi ён ад судоў абаронiцца!

- Вераць вам i, шчыра кажучы, я гэтаму зайздрошчу, ведаеце... Але маё службовае становiшча, э, па сваёй прыродзе мае, так сказаць, крыўдзiльны характар, разумееце, - надпiў ён з чаркi. - Я мушу заўсёды выбiраць памiж меншым i большым злом, як палiтык, якi гэтым адрозьнiваецца ад бюракрата, што iмкнецца да мэты, а не да прадухiленьня ўласнай адказнасьцi, э...

Сьцяпан пакрыёма зноў зiрнуў на гадзiньнiк: наблiжалася чацьвертая.

- На мяне, напэўна, усялякае гавораць... - старшыня чакаў, што на гэта скажа Сумленевiч.

- Так вам здаецца, пане старшыня.

- Ну, а ўсё-такi?

- Што вы! - Сьцяпан заварушыўся. - Дурноты я ня слухаю.

- А вы, калега, паслухайце iх. Гэта важнае мне, э, як кiраўнiку ўстановы, - прыцiшыўся ён. Сьцяпан не адзываўся. - Рэагаваньне вулiцы, ведаеце, адбываецца ў рамках стэрэатыпаў, плётак, расьсейваных чутак. Арыентацыя ў iх зьяўляецца ўмовай правiдловых высноваў для плянаваньня канкрэтных пачынаў, э...

"Ён хоча прычапiць мне вуха, - Сьцяпан закурыў, ад нечаканасьцi не пачаставаўшы старшыню папяросай. - А я ўжо думаў Бог ведае што! Разьлiчыў, шэфiк, нядурна: я, карыстаючыся ўсеагульным даверам, iдэальна падыходжу яму ў якасьцi крынiцы канфiдэнцыяльных зьвестак пра асяродзьдзе. I шантажык на мяне ў выглядзе iнспэктара ёсьць, быццам у палiцыйным кiнафiльме... Не спадзяваўся я па iм таго. Не!"

- Збор плётак ды чутак уваходзiць у дзялянку маiх службовых абавязкаў, таварыш старшыня? - Сьцяпан устаў, як бы намерваючыся адбiць удар зьнянацку: "Абразiцца - i канцы ў воду!"

- Адкажу вам па-салдацку, - загаварыў ён зьмененым голасам. - Абавязак радавога - ахоўваць свайго каманьдзiра ў бiтве.

- Вайсковых рэглямантаў я не чытаў, пане старшыня: не давялося мне служыць у армii. Але, час ад часу, трапляюць у мае рукi тоўстыя кнiжкi мудрацоў, зь якiх, мiж iншым, даведаўся я, што чалавек ваюе наогул самотна - перамагае або стаецца пераможаным. I нiхто нiкому ня ў сiлах дапамагчы, бо дапамаганьне нiшто iншае, як захоп, прынамсi, часткi таго кагосьцi...

- Так, так... Позна ўжо. Пайшлi дамоў, пане Сумленевiч.

Разыйшлiся яны на тратуары перад будынкам каапэратыву, скiнуўшы шапкi для кароткага паклону.

- Да пабачэньня, э...

- Да пабачэньня.

"Што сказала-б на ўсё гэта Кiра? Прамарнаваў я шанц? Старшыня па-свойму дацанiў мяне? Кiра, мая Кiрыца-палахлiлiвiца, адсекла-б: ён цябе баiцца! З боязi прапануюць сакрэтнае супрацоўнiцтва, каб... каб абясшкодзiць, во! Або... ну, што?" - Сьцяпан шчыльней захiнуўся плашчом.

13

Сьцяпана паслалi ў Бельск кантраляваць аддзел. На два днi. Меўся ён ехаць туды легкавой машынай, але ранiцай накiравалi яе ў цалкам супрацьлеглую мясцовасьць. Давялося яму купiць бiлет на аўтобус, якога плянавы рэйс, як на злосьць, не адбыўся. У касе вярнулi грошы - i Сумленевiч, пазяхаючы ад разгубленасьцi, пабег на стаянку таксi, дзе застаў ён даўжэзную чаргу. Яму сьпяшалася на чыгуначны вакзал - блiжэйшы цягнiк у Бельск ад'яжджаў праз дваццаць пяць хвiлiнаў - i ён пайшоў пешшу.

На алеi Першамая Сьцяпану пераступiў дарогу незнаёмец, якому - не адразу ўспомнiў сабе гэта - дапамагаў адкрыць рамесны варштат.

- Добры дзень, пане Сумленевiч! - быў гэта малы бедны мужчына. - Я й не падзякаваў вам за помач. Вы - добры чалавек. Кажу сваёй жонцы, што на сьвеце...

- Як вам працуецца? - Сьцяпан: "Ну, канец: не пасьпею я на цягнiк!"

- Дзякую, можна жыць, - у яго, здаецца, былi штучныя зубы. - Тады я, як убачыў вас, дык i падумаў сабе: ня можа таго быць, каб аказалiся вы благiм! Яксьцi вiдаць душу ў чалавеку. Вось, прыкладна, iдзе вулiцаю баба. Прыгледзiсься да яе i, будзь я так здароў, не памылiсься: курва яна цi нэрвовая кабета?! Во, во...

- Прабачце, - таптаўся Сьцяпан. Яму на скронях выступiў пот. - Я на цягнiк...

- Мала ўчцiвых, такiх як вы, пане Сумленевiч...

Перабiў яго:

- Зараз учцiвым магчыма пабыць дома.

- Колькi разбою... Ах! - хацеў ён хуценька выказацца. - Пра нiшто iншае не пачуеш, як усё пра падкусваньне... Хто каго сьпiхнуў...

На шчасьце, цягнiк рушыў са спазьненьнем. Сьцяпан, стоячы ў перапоўненым калiдоры, выцiраўся хустачкай ды пасьмiхаўся з самога сябе: "Бачыш, балванец! Не давярайся ты чыгуначнiкам ды пунктуальнасьцi - i хопiць табе часу на многае..."

Вагонам кiдала.

Сьцяпану засела ў памяцi гэтая паездка. Не таму, што ён адкрыў у Бельску неахопны балаган i дзiцячую - каб не сказаць злачынную - бесклапотнасьць кiраўнiцтва тамашняга аддзелу.

Прывiталi яго там па-сьвяточнаму. Дырэктар даведваўся пра здароўе Сьцяпана; забываўся ён, стары, i зноўку распытваў... Пiлi чорную каву й ласавалiся шакаладкамi. - Пры тваiм здароўi ня будзе грэху табе й чарачку сьцябнуць, - бесцырымонна запрапанаваў ён Сумленевiчу. - Не кажы, што ня можаш, бо не паверу, - i прынёс ён балгарскага рому. - Выпi, брацец, пагрэйся сабе з дарогi. А я падаб'ю табе каманьдзiроўку на ўсе днi, ды вяртайся ты здаровенькi да сваёй маладой жонкi... Чаго тут будзеш тырчэць стаўбуном?

Гэта ня быў жарт зь яго, дырэктара, боку.

- За выпiўку дзякую вам. Ня буду.

- Ром - гэта выпiўка? Э-э, кпiш ты цi дарогу напытваеш? Ну, давай... налiў ён толькi Сьцяпану, у паўшклянку. - Я ўжо не магу, братка, адпiў сваё ў маладыя гады. Ох i даваў я па бутэльках! Каб ты тое бачыў...

- Не, - Сьцяпан перажываў, як кажуць, усё разам: злавалi яго бацькоўскi тон дырэктара, нахабства, а найбольш - безуважнасьць. - Перастаньце, пане дырэктар. Мне час брацца за справу.

- Што? Хочаш нас кантраляваць?

- Для таго я й прыехаў.

- Хто цябе прыслаў?

- Старшыня.

- Эх, ня маеце вы чым займацца, - дырэктар устаў да недачыненых дзьвярэй: - Манька! - i зноў расьсеўся. - Манька! - ён паўтарыў крык: нiхто не паяўляўся.

- Дзякую вам за пачастунак, - Сьцяпан зьняў зь вешалкi цёплае адзеньне, здагадваючыся, што дырэктар уступiў яму ў гэтым, неспадзяваным, сутыкненьнi.

Цераз парог пераступiла жанчына, аб якой можна было падумаць, што яе разбудзiлi. - Чаго?! - сказала яна адзiнюткае слова, на нiкога ня гледзячы.

- Завядзi, Маня, гэтага пана... - дырэктар растлумачыў ёй, да каго. - Ён зь Беластоку. Ну, давай, - ён чагосьцi шукаў у кiшэнi свайго пiнжака, перахiлiўшы галаву.

Адмiнiстрацыя памяшчалася ў вялiзным пакоi, у якiм, магчыма, некалi быў клюб. Сумленевiчу знайшлося месца за незанятым пiсьмовым сталом, што стаяў у куце, ла акна. ("Ужо другi тыдзень, як хварэе", - паведамiлi яму пра непрысутнага супрацоўнiка.) Працавалi тут, пераважна, жанчыны. Сэкцыяй паслугаў загадваў мужчына высокага росту. - Вам, хвароба, патрэбна дакумантацыя? - запытаў ён у Сьцяпана й, не чакаючы адказу, узяўся высоўваць шуфлядкi, запоўненыя паперамi, у якiх, быццам гнiлкi ў сене, то жаўцелi галоўкi цыбулi, то паблiсквалi камлi бутэлек, то чарнелi жмуты абгортак па бутэрбродах. - Нешта, хвароба, знойдзем вам... Няма, во, дзе паставiць шафу, i трымаем мы пры сабе ўсенькую поскудзь, - корпаўся й корпаўся ён. - Нядаўна, хвароба, справаздачу рабiў я й, во, усё параскiдалася. Трэба - у папкi, ды дзе iх набрацца?.. Грош iм цана, а не купiць iх, ня вымалiць...

Лёгка падаў сьнег. Пад хлеўчыкам дробны дзядок калоў дровы. Блiзка рагацела вядро, удараючы аб кругi студнi. I заўзята енчылi гусi, заглушваючы гультаяваты брэх. Праз панадворак праехала грузавая машына, нудна равучы, i Сьцяпан апрытомнеў ад зьдзiўленьня тым, што ён ня згледзеў, адкуль яна зьявiлася. Забзычэлi шыбы й на падваконьнiк упаў перасохлы кiт.

Было дрымотна.

- ...панна Лiза, дзе, хвароба, рахункi... Я й туды, я й сюды, во, мала шыю не скруцiўшы...

Дзяўчына, названая Лiзай, кленчыла над штабелiкам зьвязак з дакумантамi, складзеных на падлозе пад сьцяною. Яе закароткая сукенка агольвала кульшы моцных сялянскiх ног; неапэтычна абсоўвалiся зь iх панчохi. Адкiдаючы з вачэй доўгiя валасы, яна працавiта шукала патрэбнае. "Яны ненавiдзяць мяне! - думаў Сьцяпан. Ён паправiў накiнутае на плечы палiто. - Я парушаю iм рытм дня, наводжу на iх сумятню ў iмя чортведама чаго! Ярархiю ўгворана бязьдзейнiкам; Сумленевiч атрымоўвае грошы за перашкаджаньне iншым. Ды, наогул, адмiнiстраваньне, занатоўваньне зробленага, ёсьць гульня ў дзёньнiк жыцьця, непрыдатны, бо яно не паўтараецца, не пераходзiць яшчэ раз цераз пройдзенае..."

- А-а-а-га-га-га, маразеча! - увайшоў той дзядок, скiнуў рукавiцы й запхнуў iх за пасак, якiм падперазаў сабе кажух. Дакрануўся ён рукамi да печкi: весела гарэлi палены. - Ну, будзе чым палiць. Адкуль людзi й набралi, гэта, у Галадоўскiм лесе такой смалiны?! - гаварыў ён па-беларуску й, як бы ад таго, кожны рупней узяўся за работу. - Панi, - сказаў ён да белай бабы, якая гарбела над картатэкай, - якiясьцi чужыя прыяжджалi ўночы на наш склад. "Адмыкай, дзеду, шопу: будзем цымант браць", - казалi яны. А я iм: "Як-жа поначы мяшкi валачыць?" Кажу: "Удзень трэба". А яны мне: "Не п..., стары!" "А паперу вам начальнiк даў? - пытаю ў iх. - Я-ж тут стораж!" - "Нашто табе папера, - сказалi яны, - калi ты чытаць ня ўмееш..." (Баба чуйна зiркнула на Сьцяпана.) Я iм ключа ня даў, дык яны зьбiлi замок ламiшчам, набралi таго цыманту, колькi хацелi, ды паперлi зь iм кудысьцi. Нiчога я iм больш не гаварыў, бо зь iмi швагер начальнiка быў, значыць, дырэктара. Швагер шваграм, але падумаў сабе я, скажу вам, каб ведалi, хоць не першыня гэта...

- Прынясiце, бацька, яшчэ дроў. У холад, хвароба, кiдае...

- Ага, зiма бярэцца, - дзядок паслухмяна патэпаў назад. - А дабра, панi, павезьлi яны поўны кузаў. Навалiлi мяшкоў, бы мукi якой...

Узьнiмалася замець. Зьмерзлая плахта бялiзны на вятрыску пужлiва скрэбла па ваконнай раме, падлятаючы зьлева (у будынку, вiдаць, жыла сям'я). Па-хлапцоўску насьвiстваў вецер; Сьцяпан услухоўваўся ў яго мэлёдыку, перабiваючы дрымотную нуду здогадамi, цi ў падрубе ёсьць вэнтыляцыйная адтулiна ў склеп з бульбай, нядбайна заткнутая анучай...

- Вось, хвароба, вы пачытайце гэтыя камплекты, - перад Сумленевiчам паўстаў загадчык сэкцыi паслугаў, абцiраючы рукавом пыл з пажоўклых канцылярскiх зьвязак. - Пакуль вы пракапаецеся празь iх, дык мы вам падкiнем...

Лiза, у несьвядома распуснай позе, падцягвалася. Зноў укленчыла, падклаўшы пад каленi iлюстраваны часопiс моды. Быццам прымушаная бандай да ганьбы.

Сумленевiч прабыў у Бельску пятнiцу й суботу. У панадзелак дакончыў ён кантроль, склаў пратакол зь яго.

- Я, слухай ты, ня маю часу чытаць тваю пiсанiну, - дырэктар адсунуў пратакол, якi Сьцяпан паклаў перад iм для подпiсу. - Прыяжджаеце сюды, дурыце сраку!..

- Добра, пане дырэктар. Я зраблю на пратаколе адзнаку, што вы яго не падпiсалi...

- Якую гэта адзнаку?! Вы толькi ўмееце неспакоiць людзей, а справу цягнуць дык нямаш каму, - бурклiва гаварыў ён. - Лёгка вам, у мяккiх крэслах развалiўшыся, павучаць нас: тое зроблена ня так, а гэта - ня сяк... Запыталi-б, здаецца, цi ня трэба дапамагчы аддзелу ў чым-небудзь? Ды дзе там!

- Выяўленьне слабых месцаў у вас - гэта i ёсьць наша дапамога вам.

- Я й бяз вас ведаю, у якiх вiрах рыба водзiцца. Чуеш?!

- Дык чаму ў вашым аддзеле столькi занядбаньняў?

- Во, брат, калi ў цябе розум праявiўся! Папрацуй ты ў нас. Мо', дзякуючы табе, прападуць нашы беды... - дырэктар прыгледзеўся да якогасьцi сказу на першай старонцы пратаколу. - Гм, так.

- Не прападуць, - Сумленевiч, даняты да жывога, сказаў яму проста ў вочы: - Некаторыя вашы супрацоўнiкi змагаюць iх хабарамi! - i, калi дырэктар запытальна паглядзеў на яго, ён дадаў: - Сёньня ранiцай загадчык сэкцыi паслугаў прынёс мне шынку й запрасiў мяне на абед!

- Вэнджаную?

- Што - вэнджаную?

- Ну, шынку?

- Ня ведаю. Я ня ўзяў яе.

- Дорага хацеў...

- Гэта быў хабар, пане дырэктар. Спроба падкупiць мяне з мэтай затушаваць выяўленыя мною недагляды ў вас. Цi я ясна кажу?

- Цалкам, - ён, таўшчэрны, сеў ажно на двух крэслах.

- I гэта вас не трывожыць?

- Трывожыць.

- Вы пакараеце яго?

- За што?

- За хабарнiцтва, за спробу выкруцiцца ад салiднай працы, - Сьцяпан зьедлiва ўсьмiхнуўся: - Ад бяды, як вы кажаце...

- Кожны, пане, ратуецца, - скрыпелi пад iмi ссунутыя крэслы.

- Мы з цэнтру прывозiм вам бяду, праўда?

- Не памятаю, ведаеш, каб было iначай.

- Лiчыце нас ворагамi?

Дырэктар абыякава падпiсаў пратакол:

- На, бяры ды едзь сабе да д'ябла, - ён падкiнуў паперы да рук Сьцяпана. Манька! - крыкнуў; зьявiлася яна так хутка, што Сьцяпан не пасьпеў як сьлед апрануцца. - Паклiч да мяне таго бамбiзу, - сказаў ён да яе.

- Я - патрэбны вам? - Сумленевiч зразумеў, што дырэктар выклiкаў загадчыка сэкцыi паслугаў, каб высьветлiць iнцыдэнт.

- Не. Бывайце здаровы.

- Да пабачэньня.

Прызнацца, у Беласток выяжджаў Сьцяпан зь нейкай няўпэўненасьцю. Не грубiянства выклiкала ў iм разгубленасьць. Цяпер, паглыбляючыся ў тую размову, ён амаль з жахам усьведамляў сабе, што супрацоўнiкi ў Бельску пагадзiлiся даўным-даўно на тое, каб быць непаўнацэннымi. Як-жа назваць iх тоесамасьць з працоўнай часткай грамадзтва, якiм кiруюць - яны пераконаныя ў тым беспатрэбна хiтрыя ды iнтэлiгентныя. У гэтым ступiў Сьцяпан на зарослую сьцежку суадносiнаў памiж селянiнам i панам, вытваральнiкам матэрыяльных багацьцяў i карыстальнiкам iх. Ня так i далёка грымела водгульле сiвой мiнуўшчыны, якая хмарай насоўвалася на пакiнутыя абшары. Адыйдзе яна й нiколi ня вернецца, але яшчэ спустошыць градам новазялёную буйнасьць, абсьцябае яе...

У раздражненьнi думаецца ўсялякае.

Сумленевiч застудзiўся; за дарогу зьмёрз ён у ногi. У вагоне, якiм вяртаўся дадому, было холадна; падшукаць цяплейшага - паленаваўся (пашанцавала яму мець жвавага спадарожнiка). Сiплы кандуктар - у вадказ на Сьцяпанавы заўвагi наконт дрэннага абаграваньня - адсек: "Я вас не запрашаў сюды".

14

Зусiм дрэнна адчуў сябе Сумленевiч на працы. Кiнуў ён пiсаць даклад аб вiзытацыi бельскага аддзелу й пайшоў да лекара. Там гудзеў натоўп хворых, насупраць белых дзьвярэй. Мэдсястра выкрыквала чарговыя прозьвiшчы й кожны раз прасiла: "Людзi! Сядайце, ня стойце так, бо нiкому не даяце прайсьцi".

Боль галавы не дазваляў Сьцяпану што-кольвек чытаць. Ад гарачкi яму сьпякалiся вусны.

- У вас пачаткi запаленьня лёгкiх, - сказала Сьцяпану лекарка. Яна выпiсала яму накiраваньне ў рэнтгэнаўскi габiнэт.

- Я ледзь трымаюся на нагах, панi доктар, - узмалiўся ён. - Нiкуды не пайду...

- Гэта недалёка, - яна назвала блiзкi адрас. - Вы-ж мужчына, - дадала яна, зь мiлай грымасай. - Зрабiце клiшу й тады пахварэеце сабе, паляжыце ў пасьцелi...

- А што будзе, калi я памру?! - няньчыўся ён. На пальцы яе рукi залацiўся шлюбны пярсьцёнак, надта шырокi.

- Не, вы ня зробiце гэтага. Прымеце прадпiсаныя вам лякарствы й уваскрэсьнеце. Трэба вам верыць у мэдыцыну. Прынясеце мне рэнтгенаўскую клiшу - атрымаеце дадатковыя рэцэпты. Добра?

- Дамовiлiся, - боль, так адчуваў Сьцяпан, як бы памяншаўся. - Адчую свой канец - паклiчу вас. Можна?

- Выспавядаць? - хмурылася яна. - Будзе з чаго? - хуценька запаўняла бюлетэнь, пакiдаючы Сьцяпана па-за ўвагай. - Даю вам тыдзень вольнага, каб вы адпачылi ад шэфа, - зграбна прыцiснула да блянку сваю маленечкую iмянную пячатку. - Хварэйце на здароўе.

- Сумна бяз шэфа, - Сьцяпан: "У яе, напэўна, недурны муж i таму яна не баiцца какецтва, паненскага свавольля".

- Так? Няма чым хвалiцца, - яна кораценька запiсала ў карце хваробы.

Па лякарствы хадзiла Кiра.

Тэмпэратура ў яго падскочыла звыш трыццацi дзевяцi градусаў. Сьцяпан правальваўся ў бяздоньне, у несканчонасьцi якога мiгцела яму трывожнае. Вынырала зь яго бяспамяцi якоесьцi скрыжаваньне вулiц у горадзе з высачэзнымi дамамi, каб аддалiцца й зьнiкнуць, быццам агеньчыкi сустрэчнай станцыi, празь якую праiмчаўся ў цягнiку мiжнароднага маршруту. У купэ прасадзiў галаву кандуктар з пабялелым тварам: "Памятайце, што я не запрашаў вас сюды! Тут вам i будзе каюк! На чыгунку за Бельскам налезла гара Джамалунгма. Але я выскачу ў вадхон. Чао, казлы адпучшэньня!" Iнтэлiгентны спадарожнiк Сьцяпана выбiў локцем шыбу й тузануў яго за рукаў: "Уцякайма!" Наперадзе загрымеў выбух катастрофы. "Я таму слухаў вашай гутаркi, бо нудзiўся. Вы мяне зусiм не цiкавiце, i за гэта я прашу ў вас прабачэньня", - ён, спадарожнiк, з жахлiвай адкрытасьцю пацалаваў...

- Сьцяпанка! Сьцяпулёк мой мiлы!

З чырванi трызьненьня наблiжаўся да Сьцяпана засмучоны позiрк Кiры. Як добра, што яна побач.

Пiць! Ён каўтнуў нейкай вадкасьцi з кубачка, вiдавочна, палiпiрыну, а яшчэ - соку зь лiмону, растворанага...

- Кiра, - сказаў ён. - Пагладзь мяне...

"Жыцьцё, э, яго сутнасьць, ведаеце, э, - у непаразуменьнях, - крывiўся старшыня. - Мяне неспакоiць ваша, Сумленевiч, вера ў iснаваньне, э, згоды, ведаеце. Яно, ну, аднадумства, так сказаць, зьнiшчае думку, усыпляе, э, мазгi. Так, так, так... Людзi салiдарызуюцца, э, у прэтэнзiях. Ого, за дармовы кавалак мыла гатовы яны, э, сьвет перакулiць дагары коламi, ведаеце. Чаму? Таму, што няма чалавека задаволенага сваiм, э, лёсам, во! Дай яму доказ, э, крыўды, няхай сабе й сьмяхотны, дык ён табе замахнецца, э, пудовым кулаком, i ўжо не стрымаецца. Так i лясьне iм! Пакоцiць ён, прыдушыць, затопча цябе - за нiшто! А потым - пашкадуе i паспачувае, во, во... Любiм набiць каго й заплакаць над iм, э, гм..."

- Сьцяпанка...

З заслонаў на вокнах абсыпалася цiшыня, утвараючы грумакi ўтульнасцi. То зноў вочы заплывалi якiмсьцi кацячым колерам.

"...э, дырэктарам быць, ведаеце, трэба добра ўмець махляваць, пане Сумленевiч. Так, так, без пасьмешак кажу вам. Справа, зрэшты, i не ў вашуканстве, э, не, не... Калi ўсе навокал, ушыр ды ўверх, ведаюць аб гэтым, э, дык якое-ж тут ашукоўваньне? Кiраўнiку неабходна выходзiць насустрач людзкiм спадзяваньням, такiм, во. Так, Сьцяпан, табе ня быць кiраўнiком! Справядлiвых, ведаеш, баяцца, э, гм... Ахвотна гавораць пра iх - заўваж кожны ў дачыненьнi да сваiх ворагаў. Прынiжальнае, гэта праўда, стаць жывой справядлiвасцю, пародзiстым сабакам на зладзеяў, ага..."

- Пацееш? Мама, Сьцёпка пацее! Паглядзi...

- Цi-iха.

У куце, за фiкусам, паляць вогнiшча...

На ўскраiне бярэзьнiку сабралiся паляўнiчыя, з дубальтоўкамi за плячыма. Старшыня гучна кашляе й хтосьцi з членаў управы адзываецца да яго: "У цябе запаленьне лёгкiх". А старшыня на тое: "Лекарка сказала, што яшчэ не". Сказалi: "З гарачкай табе да твару". А ён: "Каб так i пасьля сьмерцi". У Сасновiцкiм бары - галасы, ломат: пайшоў гон. На балацявiну, быццам маторная лодка на ўсёй хуткасьцi, выбег зубазбройны адзiнец, якi, здратоўваючы кусьцiкi, павярнуў прасьцютка на стойбiшча старшынi ўправы каапэратыву, самага вялiкага на Беласточчыне, i грозна рохкнуў: "Я табе не Сумленевiч, падла ты!" Шэф звалiўся перад зьвярыскам ды залямантаваў: "Даруй, братец-адзiнец, што я цэлiўся ў цябе! Зьлiтуйся, калi не нада мною, дык хоць над жоначкай-тралялёначкай ды нашымi дзеткамi-кветкамi! Я цябе за гэта ў лыч пацалую, i куды хочаш..." Засьмяяўся дзiк i ажно языком iклы аблiзаў. Сеў ён на хвасьце ды прахрыпацеў: "Па-ага-ава-ары, а я па-аслу-у-уха-аю-ю-у-ууу, га-га-га-га-га..."

- Папi, Сьцяпанка, малачка.

- Што ты яму даеш, Кiра? Ад малака - падскочыць тэмпэратура!

- Пiць, - вымавiў Сьцяпан.

У кухнi забразгацела бляшаная пасудзiна. Няйначай, упаў гаршчок з плiты; ёмiсты, у якiм гатуюць капусту, квашаную, тлустую, са сьвiным мясам, смакавiтай лычавiнай.

- Асьцярожна! - цешча да Кiры. - Бяжыш, як на пажар... Бу-б-б-б-бу-бу...

- Мама, ты куды паклала лiмоны?

- На падваконьнiк, каб ня сохлi яны. Вунь, там... бу-бу...

- А тварог?

- Няма тварагу. Трэба купiць, бу-бу-бу-бу...

Сьцены - высокiя, як справядлiвасьць.

Панурыя, карычневыя, забруджаныя яны. На атаманцы - сакратарка, з пакалечанымi грудзьмi, раптам зварухнулася й прамовiла (не расплюшчыўшы вачэй):

"Я бачу вас, пане Сумленевiч. Непатрэбна дрыжыце вы. Ах, хварэеце й, пэўна, па вашай скуры прабягае марозiк; гэта нармальнае ў час грыпозу. А мне, вось, усё роўна... Штосьцi вам скажу, пане Сумленевiч. Ёсьць на тое нагода, дык паслухайце мяне. Гэта вы вiнаватыя ў маёй сьмерцi! Так. Ведаеце, калi капiтан прывёў вас у тую кватэру, дык я яшчэ жыла, але не хацела адзывацца... Капiтан не зразумеў-бы мяне й гэта зашкодзiла-б вам. Такiя, як ён, здольныя думаць толькi па зададзенай тэме. Ураднiк! Ад яго трэба быць здалёку..."

"Чаму вы гаворыце, што я вiнаваты ў вашай сьмерцi?" - запытаў Сьцяпан, так i не пачуўшы свайго голасу. У горле казытала яму пякотка...

"Сказаць?" - уздрыганулi яе вейкi.

"Скажы, дарагая! Табе-ж ужо ўсё роўна, прабач мне гэтую шчырасьць".

"Ого, ты цiкавiсься тым, што пра цябе думаюць iншыя. Значыць, нялёгка цяпер табе: напала на цябе чалавечая iржа. Ад яе нiхто яшчэ не схаваўся. Часамi й я думала: як доўга ты паблiшчыш..."

"Кажы пра маю вiну!"

"Вiна твая ў тым, што ты, Сьцяпан, добры чалавек. Гэтым i пакрыўдзiў ты мяне. А ведаеш, як? Прызвычаiўшы мяне да годнасьцi, зрабiўшы ганаровай жанчынай! Таму й страцiла я жыцьцё, тое, што самае каштоўнае, без чаго няма мяне! Адкажаш: засталася iдэя чалавечнасьцi. Каму яна засталася? Жывым цi не? Жывым. Чалавечным? Цi чалавечным, пытаю..."

"Я, усё-такi, не разумею цябе, хоць i здагадваюся..."

"Твая здагадка зьяўляецца здагадкай мужа, што вярнуўся з крывавай вайны, на якой, па-п'янаму, застрэлiў ён упартую жанчыну ворага, бо, у пярынах занятай iм спальнi, яна падзерла яму твар... Здагадкай, чаму гэта твая жонка жывая й здаровая пасьля таго, як тут бушаваў, мабыць, той-жа жанчыны, чалавек... Той, што глядзеў са шлюбнага партрэту ў чужамоўнай сям'i... Ах, ня муч ты мяне!"

"Прабач".

"Iх было трох..."

"Ага, а як яны называлiся?"

"Мужчыны".

"Але - як называлiся?"

"Я сказала".

"Прозьвiшчы iх патрэбныя! Прозьвiшчы..."

- Сьцяпанка... Сьцяпанка, чуеш мяне?

- Кiра...

- Паеш, Сьцяпанка, тваражку. У iм шмат кальцыю, для ўзмацненьня тваiх тканак... Во, бачыш, кроў з носа цячэ табе, - Кiра выцерла яе бiнтам. - Еш. Сiлком еш.

- Потым, Кiрачка.

Сонныя мроi, як дасказаньне чагосьцi, што не знаходзiла сьвядомай фармулёўкi, як занадта жахлiвае, не падлеглае надзённаму досьведу, безадказнае, нiчым датыкальным не пацьверджанае, але верагоднае, сумяшчальнае ў лёгiцы прадчуваньня, у вокаiмгненнай упэўненасьцi, якая ў час адпачытай цьвярозасьцi ўспрымаецца быццам прадаўгаватая рыжынка лiсiцы на мяжы поля, дзе штораз спатыкаемся аб парудзелыя валуны, звычайныя, цiкавыя або нецiкавыя асаблiвасьцю цi банальнасьцю формы; як сабака, якi ўсьцешвае нас тым, што ён, аказваецца, ня воўк, хоць i на дзiва вырас.

"Крадуць! Хто ня цягне да сябе, той iдыёт. Гэта ўжо сталася эстрадным фальклёрам. Слухаў-жа ты радыё-кабарэ: Апошнiя паведамленьнi з краiны. На адным з панадворкаў Драпежнай вулiцы ў Грашаградзе дзецi гулялi ў зладзеяў ды палiцыянтаў, нарабiўшы гэтым нечуванай панiкi - менавiта, iх бацькi, на ўсякi выпадак, начавалi ў сваякоў, хi-хi-хi..."

"Кiра, Кiрачка, зьлiтуйся..."

"Спектакль п'есы пра каапэратыў ДЗЯРЫ-БЯРЫ. Публiка спачувае камбiнатару й злуецца на сяржанта, якi бяз ордэну на арышт уварваўся ў кватэру Мондрай Гловы, героя нашага часу зь лёгкай рукою на не сваё, хi-хi-хi..."

"Кiрачка..."

"Што - Кiрачка? Ну, што? Балiць табе маё апавяданьне, га? Эх, наiўнота ты. Адкуль у цябе, атэiста, такiя першахрысьцiянскiя адносiны да жыцьця, га? Дабром - зло... Сьмяяцца хочацца. I плакаць! Чэрнь бяжыць наглядзецца ў кiно, як шляхетны шэрыф па-бандыцку распраўляецца са злачынцамi, верачы яму, што iначай нельга... I мае яна ў гэтым трагiчную рацыю! З палёгкай выходзiць сабе з кiнасэансу, якi закончыўся сцэнай пагiбелi крывамордых рабаўнiкоў i цудоўнага стражнiка закону; трупы iх засыпаюць пяскi Нэвады. Навечна..."

"Перастань!.."

"Я-ж твая жонка, Сьцяпулёк. Мне - страшна, калi падумаю, што ты губiш сябе. Жанчына без мужчыны - безабароннае стварэньне, баба, якую можа пакрыўдзiць любы, каму зажадаецца. Твой пройгрыш будзе й маiм, але падвойным! Жанаты павiнен разумець, што ўсенька ўчыненае iм адбываецца ня толькi ад яго ўласнага iмя. Патрэбна не абы-якой дурноты ў незадаволенай жыцьцём жонкi, каб дадумалася яна да таго, што даволi ёй пазбыцца разьлезлага мужа, а зажыве яна па-новаму. Сьвядомасьць - гэта дзiвосны iнструмант: спраўны ён у якiх хочаш акалiчнасьцях, у рэальных i нерэальных..."

У другi дзень хваробы Сьцяпан натужыўся й выпiў шклянку гарачай гарбаты зь мёдам, зь зялёнай цыбуляй упрыкуску.

15

Кiра прынесла навару з чорнай парэчкi. Увайшла цiхiм крокам дзяўчыны.

- Ня сьпiш, Сьцяпанка?

- Я ўжо й сам ня ведаю, калi сплю, а калi не, Кiрачка.

- I трэба-ж было табе ў той Бельск ехаць?..

- Начальства лепш ведае, што мне трэба рабiць.

- Яно ведае, як сабе дагадзiць.

- Трэба зарабiць...

- На торбы? - яе бровы падскочылi ад раптоўнай уцехi.

На яе твары была тая заклапочанасьць жанчыны, якая пасьпела ўявiць сваю безабаронную адзiноту. "Я ведала, што ты дурненькi, але не спадзявалася, што ажно настолькi", - прачытаў Сьцяпан у яе вачох. Кiра не згадзiлася падаць яму чарку жытнёўкi, хоць гэта й мела ўзбудзiць у iм апэтыт. Алькаголь не ўзмацняе, растлумачыла яна. Забiрае ён з крывi кiсларод i ад таго празьмерна ўспацееш. Паслабляе таксама рэагаваньне нэрвовай сыстэмы, мазгоў...

- У цябе, Кiрачка, усё прадуманае. Жанчыны наогул такiя?

- Што мужчыны рабiлi-б бяз нас?

- Прапалi-б!

Яна чульлiва абняла Сьцяпана за галаву, i ён, забыўшыся пра градусьнiк пад пахаю, прыцiснуў яе да сябе й, са спрытам вопытнага каханка, расшпiлiў на ёй блюзку. Ратуй мяне, шаптаў, нагрэй. Потым, мiлы наркаманiк, потым, калi паздаравееш i мацi дома ня будзе... Сьцяпан дабiўся ў Кiры свайго, але яго калола слоўца "наркаманiк", якiм паслугоўвалася яна ў выпадку сваёй неахвоты да штодзённага каханьня, хаваючы жаль порсткай жонкi да няскладнага мужа. Паводле яе апазнаньня, чалавек выключнай дабрынi па сутнасьцi не адрозьнiваецца, скажам, ад алькаголiка: тое-ж шуканьне iм забыцьця. А жыцьцё дамагаецца ад свайго ўдзельнiка ўдарнiцтва! У слушнасьцi Кiрыных высноваў прадчуваў ён незадаволенасьць iм, якую баялася яна выказаць уголас. Быццам у вадказ на тое, як бы мiжвольна, ён падсумаваў яе павучаньнi:

Калi мусiш думаць, дык не гавары. Калi сказаў, дык не пiшы. Калi-ж напiсаў, дык не падпiсвай. А калi падпiсаў, дык сам ты таго хацеў...

Кiра паставiла шклянку са сподкам на падлогу.

- Ты ў чымсьцi падазраеш мяне, Сьцяпан, - сказала яна. - Ну, сьмела кажы, менавiта, у чым?!

- Я? - Невядома, калi наскочыць на цябе найгоршае. - Кiра, пашкадуй ты мае нэрвы, - Сьцяпан сеў у пасьцелi. - Я хворы, а ты пачынаеш са мною сур'ёзнае, ад якога напраўду можна дайсьцi да думкi, што жыцьцё нас абаiх - нiшто iншае, як кантракт i толькi кантракт. Справа на пэўны прамежак часу або парадку рэчаў...

- Прабач, Сьцяпанка. У мяне, ведаеш, хутка мэнструацыя, i таму я без дай прычыны ўзбуджаюся, - яна зграбна схiлiлася па шклянку. - Я нарыхтую табе паранага малака зь мёдам.

"Мэнструацыя! - калацiлася ў iм. - Пачуў-бы гэта набабнiк з мудрым iлбом мiнiстра, дык запляваў-бы ад тае сьцены. У сукiнсыне не шукай ты пашаны, нават да самога сябе, бо яму й сваё гаўно сьмярдзiць!.." Перад жанiмствам з Кiрай Сьцяпан перажыў дзiўную прыгоду: маладая ўдава прапанавала яму шлюбнае жыцьцё на паўтары гады, да часу, пакуль вернецца з Канады яе жанiх, стары кавалер, якi паехаў туды зарабiць валюты ў брата, уласьнiка, здаецца, рамонтных майстэрняў. Ня бойся, я нiчога табе не нараджу, супакойвала яна Сьцяпана. А тое, што ты навучысься ад мяне, вельмi прыдасца табе, хлопча, калi сам ажэнiсься. Пераканаесься, што i ў каханьнi патрэбная навука. Я ведаю гэта, павер ты мне. Падумаю, адказаў ёй Сьцяпан i больш не пабачыўся зь ёю; яна, зрэшты, не шукала яго, вiдавочна дайшоўшы да вываду, што ён не зразумеў-бы яе або, чаго добрага, потым пусьцiўся-б яшчэ ў сабачую скуру.

- Кiра, цябе не зьдзiўляе дзiвосная раўнавага ў колькасцi мужчынаў i жанчынаў на сьвеце?

- Гм.

- Або: гультай як грамадзкае паняцьце? Што людзi - як тыя валуны, удзiрванелыя, якiя не варушацца i ў буры зь перунамi? Маланка смалiць такому па хрыбце, ажно дым iдзе зь яго, а ён ляжыць сабе й нават не пачухаецца...

- Я прынясу табе паляпiрыну, - Кiра зьнiкла.

Растварыла яна дзьве таблеткi.

Гарачка ў Сьцяпана апала.

Цешча вярнулася дамоў зь лiмонамi. Дастала яна iх недзе па знаёмстве. Сьцяпан выпiў кубак гэтай кiсьляцiны з цукрам i задрамаў. Выглядала на тое, што давядзецца яму паляжаць, i гэта злавала яго... Старшыня падсеўся блiжэй, загаварыў - зь яго роту ад нядбайна чышчаных зубоў панесла смуродам, мясной гнiльлю. Значыць, пане Сумленевiч, э, вы нязгодны дапамагаць мне ў кiраваньнi? Добра, гэта ваша справа. Не, дык не. Як гаворыцца, рабу ня быць свабодным працаўнiком. Я не пэдэраст i заганяць вас, э, у пасьцель амаральнасьцi ня буду. Вы, вiдаць, не дарасьлi да перамаганьня, э, зла злом... Так. Я, ведаеце, прайшоў вайну й рознае вычаўпаў на ёй. Бывала, э, уварвуся я ў варожы дом i раву на малагодка: "Рукi ўверх!" А на шаснастоўку: "Скiдай, фраў, майткi!.." Агiдна я рабiў? Вядома. (Самое-ж забiваньне ёсьць супрацiўнае чалавеку. Але спрабуй ты, браток, выйграць бiтву, э, нiкога не забiваючы.) Вось, пане Сумленевiч, i вы, э, палезьлi-б на сiнявокае дзяўчо ў разьбiтым горадзе, якое й не падазрае, э, iснаваньня сусьветнай палiтыкi; у першую хвiлю не дадумаецца нават, у чым справа - з асмаленым, э, салдатам. Захiхiкае яно, ведаеце, быццам намерыўшыся пагуляць зь iм, бугаём, у хованкi. Па-дзiцячаму. Пасьля вайны - я ажанiўся, i жонка, трасца ёй у бок, падсыпала мне дочак. Ох, э, бязьлiтасная яна, зараза! Гляджу я на гэтыя свае донi й, цьфу, бачу ў iх тварыкi падабнюткiя да тых, ваенных, згвалтаваных недзе ў каменным хутары, у якiм, ведаеш, э, толькi гаспадынiн сын хадзiў за гаспадаркай; сёстрам яго-ж нiхто з нас ня даў i коўдрай накрыцца, хоць, э, на паўгадзiнкi. Яны колькi дзён i елi лежачы, цьфу!.. Што я кажу табе, балванец. Ня хочаш ты быць маёй курвай, дык ня трэба. Пашкадуеш таго. Я не жартую: пашкадуеш! Так. Курэўства ёсьць частка, э, кожнага чалавека, i як-жа тут думаць пра кар'еру, э, ня зьведаўшы прастытуцыi целам i душою?! Гэта-ж так, быццам брацца гасiць пажар, ня ведаючы, што такое агонь. Крывiсься? Ну, э, крывiся сабе на здароўе. Жадаеш сабе йсьцi ўласнай дарогай? Гэта мне падабаецца. Дазволь мне даць табе параду: ня будзь ты дзекабрыстам! Няхай табе не здаецца, э, што ты запакутуеш, або застанесься незразуметым. Маю перавагу я над табою, э, проста сакрушальную, i таму мяне бярэ ахвота сьмяяцца з таго, як гэта ты сыплеш бясспрэчнымi рацыямi, па-юначаму спадзеючыся на iх сiлу; iлюзiя непрактычнага розуму! Памятай, Сьцяпан, што самым непераможным i беспамылковым рэвалюцыянэрам зьяўляецца, э, час. Ён ня любiць, калi яго падганяюць... От, жывiна! Што яшчэ табе сказаць?.. Вяртайся ты, э, да старой праўды: маўчаць аб сваiх справах. Кожны выслухоўвае цябе перш за ўсё ў кантэксьце, э, тваёй прыдатнасьцi яму. Адсюль - што хочаш: дружба й варожасьць, любоў i нянавiсьць, э, зайздросьлiвасьць i завiсьлiвасьць... Так, брацец! Ну, i далучаю я да таго, ведаеш, студэнцкае пажаданьне: скруцi, халера, шыю! Хай хада лёгкай табе будзе...

Сьцяпан расплюшчыўся i ўбачыў Кiру.

- Я разбудзiла цябе?

- Не, Кiра, я й ня чуў, што ты тут...

- Ты пацееш, - Кiра разгарнула насавую хустачку, - я вытру табе лоб.

- Пацею, Кiра. Ажно пад патылiцай мне мокра... Прамокне падушка...

- Прыходзiлi нейкiя калегi да цябе, - сказала Кiра. - З каапэратыву. Двух. Але я iх ня ведаю, Сьцяпан.

- Што яны казалi?

- Пыталiся пра тваё здароўе - яны, здаецца, былi п'яныя...

- Ага... Ужо ведаю, хто быў.

- Цi нешта важнае магло здарыцца, Сьцяпан?

- Адкуль-жа?! - усьмiхнуўся ён. - Такiя, вось, сябры, дый столькi.

- Не спадабалiся яны мне.

- Непрыгожыя?

- Ты, калi што ляпнеш... - пакрыўдзiлася Кiра. - Я цярпець не магу п'яных у будзённы дзень! Гэта несур'ёзныя людзi.

- Або нешчасьлiвыя.

- Сказаў, што ведаў... Добрае гэта iм няшчасьце пiць гарэлку, гультаём! Знайшоў ты сабе сяброў, што хай Бог баронiць!

- Што было мне рабiць, Кiра? - ён кплiва зiрнуў на яе. - Нямаш лепшых.

- Пашукай - калi яны табе конча патрэбныя.

- Шукаў я, Кiрачка. Як ведаеш, да самога старшынi спрабаваў пазаляцацца, ды дзе там: налiў ён сабе горла й больш не паказаўся ў нас, сабака. А прылiпаў я да яго, ой, прылiпаў...

- Ах, усе вы, мужчыны, аднаго сука вартыя.

- Слушна! Пачну я цяпер з бабамi...

- Яшчэ чаго! - Кiра падала Сьцяпану газэту. - Лепш пачытай, што на сьвеце робiцца.

- Кiнь яе, Кiра, во сюды, - весела ўказаў ён на столiчак ля ложка. - Цяпер я ня буду чытаць газэту. Уваччу мне круцiцца.

- Старайся заснуць, Сьцяпанка.

- Колькi можна...

Цешча паклiкала Кiру ў кухню. Ад прычыненых дзьвярэй далятаў пах смажанiны, i Сьцяпан адвярнуўся да сьцяны.

Сьцяпан Сумленевiч, ты пераскочыш старшыню, - гэтак, нячутна, якiсьцi... З тых, хто прыходзiў наведаць яго? Ты добры, бо ў цябе няма выйсьця. Разумееш? Дабрыня зьяўляецца ў цябе сродкам. Ты, Сьцяпан, бессаромна махлюеш, называючы яе сваёй мэтай! Я, Сьцяпане, у дзяцiнстве марыў пра малаточак. Калi яго, нарэшце, займеў - вышукаў яму адмысловае месца, пад iконаю. Бацька аднойчы ўбiў iм цьвiк у сьцяну, i я, ад такой зьнявагi, плакаў...

- А я, - умяшаўся Сьцяпан, - калi ты хочаш ведаць, дык не супроць пакарыстацца дабром у iмя шчасьця чалавечага...

- Мы ўжо гаварылi з табою пра гэта, - перабiў Сьцяпана... Нейкi мутант? Паўтараесься! Сьвет iснуе, Сьцяпане, ня толькi ў тваiх памерах. Цябе, бачу я, зьдзiўляе тое, што думку нельга ўзважыць або вымерыць цэнтымэтрам? Га? Усё па-за фiзыкай, дарагi, калi ўспрыймаць рэчаiснае як iдэю...

- Адчапiся! Мне балiць галава...

- Болю таксама ня зьмераеш, напрыклад, грамамi. I роспачы. I жалю, суму.

- Каштоўнае не паддаецца малатку...

- Уставай, Сьцяпанка, есьцi, - зьявiлася Кiра. - Атулiся пледам i сядзь. Паабедаеш у пасьцельцы.

- Каб ты ведала, Кiра, як я гiджуся ежаю!

- Перамагайся! Табе трэба мацавацца.

- Калi пагляджу я на цябе, дык робiцца мне лягчэй. Ты - маё лякарства!

- Ах, чым ужо я не была ў цябе: мышкаю, хмурынкай, iскаркай, пчолкай, шчасьцейкам... Аптэкаю - першы раз, - яна падала Сьцяпану грэбень. - Ну, варушыся, Сьцёпа, прыгладзь свае кудлачы.

Расол з курыцы ды катлетка па-венску былi, несумненна, смачнымi. Каб пракаўтнуць iх, Сцьпан дапамагаў сабе, зазвычай, аналiзам памылак герояў у кнiжках, якiя чытаў у дзяцiнстве... Палкоўнiк наладзiў засаду ля пераходу цераз Патамак. Ён зрабiў-бы лепш, застаючыся ў крэпасьцi. Праўда, Вялiкае Вока меў магчымасьць аблажыць гарнiзон Джона, каб голадам прымусiць яго здацца ў палон; харчоў хапiла-б яму не больш як на тыдзень, ну, на два, калi браць пад увагу конскае мяса. Першае, што павiнен быў зрабiць палкоўнiк, гэта выкапаць у крэпасьцi калодзеж - блiзка галоўнага збудаваньня. З вадою можна доўга пражыць! Далей - карыстаючыся разьмяшчэньнем над затокай Патамаку - была ў Джона магчымасьць арганiзоўваць рыбную лоўлю невадам, узьвесьцi шырокае памосьце, абгароджанае частаколам... Рыба штодзень, безумоўна, надакучае, але, калi-б нарыхтоўваць зь яе ўсялякiя стравы з дадаткам канiны, тады атрымалася-б няблага. Шчупачок, скажам, печаны на ражне, жоўценькi, гм, смакавiты пальчыкi аблiзваць! Або акунькi. Драбязу найлепш смажыць, а вялiкiя рыбiны кiдаць у юшку.

- Еш, Сьцяпан, - заклапочана загаварыла цешча, што ўвiхалася ля плiты. Усё еш.

- Ем...

...Iньдзейцы сушаць конскае мяса: рэжуць яго ў вузэнькiя палосы. Сухое, яно не псуецца. Каб пячы, трэба спачатку памачыць яго?

Вялiкае Вока не стрываў-бы доўга пад крэпасьцю: зямля ля падножжа гораднi аказалася-б усыпанай касьцямi рыбак! Чырванаскурыя ваяўнiкi, босыя, адбягалiся-б прэч пад агнём са стрэльбаў, адпаўзалiся-б, ня могучы ступiць нагою... Ах, адбылася-б разьня... Трупы гнiюць, шыраць заразу. Спатрэбiлiся-б перамовы зь Вялiкiм Вокам, каб дазволiць яму забраць тую трухляцiну, ага. А што было-б, калi-б ён здагадаўся?..

- Катлетка смачненькая, - падселася да Сьцяпана Кiра. - Чаму ты не ясi? Ну, хоць кавалачак...

- Не падганяй мяне, Кiра. Я зьем, - Сьцяпан: "Калi-б я быў на месцы палкоўнiка Джона..." - Кажу табе, што зьем, значыць - зьем!

- Не надакучвай ты яму, - бессэнсоўна заступiлася за яго цешча. - Хворы... Слабы...

- Я налью яму гарбаты, - падхапiлася Кiра. - Моцнай, iндыйскай.

- Хочаш змарнаваць чалавека! Вунь, з павiдлам трэба! - цешча паставiла слоiк з чорнымi парэчкамi.

Кiра рэзка адказала матцы.

Ёй усё часьцей здаралася спрачацца са старою. "У яе гэта ад гаспадынiнскай ролi, - заключыў аб жонцы Сьцяпан. - Незайздроснае служэньне мужу нават жыцьцярадасную жанчыну пераўтварае ў мэлянхалiчнае стварэньне. Перакрэсьлiвае яе значнасьць. Яна стаецца неабходным дадаткам да кватэры, мэблi, пасьцелi, мараў... Каханьне, i тое ня можа тут нiчога зьмянiць. Наадварот, зацьмяняючы ўсьведамленьне аб'ектыўнага становiшча, закончваецца яно гвалтоўным выбухам скаргаў на мужа ды жалю да яго. Страсьць - толькi эпiзод жаданьня, iмя якому Мець. (Чорныя парэчкi, чуў Сьцяпан, узмацняюць нэрвы.) Прэм'ера яснасьцi выклiкае шок. Няўжо быў я сьведкам рэпэтыцыi таго ў Кiры?" - Сьцяпан страсануў крышынкi з пледу.

- Дзякую вам. Я лягаю хварэць далей.

- Смакчы глюкардыямiд, - сказала Сьцяпану цешча. - Гэта ўзмоцнiць тваё сэрца, - яна высыпала на плед некалькi цукерынак прафiляктычнага леку, - вось, дастала ў знаёмай...

Кiра вымывала ў кухнi гаршчок.

- Не пашкодзiла-б дастаць па знаёмстве крыху шчасьця на жыцьцё, - сказаў Сьцяпан. I не адумаўшыся: - Ну, каб хоць дзе-небудзь пазычыць яго!

Кожная зь iх зразумела яго па-свойму.

"Калi сапраўды яно так, што застуда наганяе нэрвозную ўзбуджанасьць, дык мне яшчэ далёка да выздараўленьня, - практыкаваўся Сьцяпан. - Я-ж, фактычна, у чужой хаце, а пляту такiя глупствы! I нашто мне гэта?! У чымсьцi падобны я да Кiры? У зносiнах са старшынёй? Ён-жа прапанаваў мне своеасаблiвы шлюб! Цi-ж ня так? Будзь маёй, э, сакрэтнай каханкай, мiлы Сумленевiч. Э, не пашкадуеш таго, - перакрыўляў яго Сьцяпан. - Божа мой, дай мне сiлу памяняць працу! Або нагоду дзеля гэтага. Го-го, лёс паказвае хвiгу... Умееш, Сумленевiч, толькi прасiць, кажа лёс. Прэч, баязьлiвец! Уцякай, бо сабакаў нацкую на цябе. Ну!.."

Пошукi новай працы. Лёгка сказаць сабе, што пакiну багну, у якой засеў па заднiцу, i вылезу на сухое месца. Неяк аднаго разу Сьцяпан выцягваў з кляткi цешчыну курыцу: падчапiў, дурную, рыдлёўкай ды ўдала выкiнуў на бераг. Яна, выратаваная, паляжала на баку, а потым, як бы сама ня верачы ў шчасьлiвую ёй падзею, села й разглядалася. Калi, мокрая й абясьсiлелая, урэшце падыйшла да iншых курэй на падворыку, тыя пачалi дзюбаць яе, бедную, i праганяць. Слабую й гiдкую! Яна хавалася ад iх, пераважна, у лапухох, што буйна расьлi мiж платамi; куры няхутка прынялi яе назад у чараду. Няўдалiца так i хадзiла збоку ад усiх, быццам у кожную хвiлю чакаючы ўдараў...

Зьмянiць працу. Ад чагосьцi трэба пры гэтым адмовiцца. Нешта - тут прайграць. У нечым камусьцi паддацца. Перабегчы з адной дарогi на другую, цераз аблагi або кустоўе, калечачыся й марнуючы адзеньне, са страхам... Зь iмклiвасьцю, якая, апроч адноўленай надзеi, наўрад цi да чаго наблiжае. Як паварот з бурлiвага возера ў затоку, каб зь iншага напрамку дасягнуць намечанае далёкае; мо' ўздоўж чаротаў i парослых лесам страмiзнаў, абаплываючы паўвостраў Высмалы...

Рабi што хочаш, а й так выйдзе на тое, што перайшоў ты на багацейшы заробак, дзеля якога трэба будзе апусьцiць хвост - пераканаесься - вельмi нiзка. Стаўкай будзе - выявiцца гэта табе - магчымасць звычайнага фiзычнага iснаваньня з хiлымi аздобамi накшталт асабiстага гонару або ўласнага, выключна ўласнага, пачуцьця годнасьцi.

"Залiшне я палохаюся?" - Сьцяпан дастаў зь бiблiятэчкi кнiжку, якую забываў прачытаць: "Мiкалай I i яго часы". За акном буркаў голуб, на выгнутай галiне сьлiвы. Адзiнокi, ён прылятаў сюды аднекуль з Садовай? З-за майстэрнi шапнiка, пагорбленага скнары, у якога дачка ўцякла з паручнiкам, як казалi, на чэскую гранiцу...

Голуба Сьцяпан бачыў ня раз; ён у чымсьцi быў яму патрэбны...

Не чыталася Сьцяпану.

I, наогул, замаркоцiўся ён.

У ваглядзе ўжо пяройдзенага ёсьць салiдная адлегласьць, што дазваляе назiраць за прадметам цi зьявай - поўнасьцю. Сьцяпана неспакоiла ўласная нецярплiвасьць у суадносiнах з асобамi, зь якiмi ён сутыкаўся на службе. У некаторай ступенi спалучаў ён гэта са сваiм становiшчам, з тым, што ня меў патрэбы змагацца за тое, што называлася нiштаватымi ўмовамi быту. Не даходзiў да яго непасрэдны сэнс намёкаў старшынi наконт матэрыяльнай карысьцi супражжа зь iм, i мёртвага зацiску, уладнага, у выпадку супрацiўленьня...

Бясстрашша Сумленевiча, незразумелае ў супастаўленьнi зь мiзэрнасьцю прадмету разнагалосься, падказвала залiшне здагадным яго сябром iснаваньне ў iм не дэшыфраванай мэты, дзеля якой уяўляўся ён iм гатовым на ўсё! Прытым застрахаванай, вiдаць, надзейнай зарукай...

"Яшчэ ня позна мне паправiцца?" - Сумленевiч выразьней учуваўся ў характар свайго падыходу да штатных абавязкаў у каапэратыве, з тоенай прыемнасьцю канстатуючы iхную, у немалой меры выгодную, функцыю. Меў ён на тое доказы ў выглядзе падтрымкi яго пачынаньням, якую дэкляравалi якраз супрацоўнiкi ня толькi пазбаўленыя рэальных уплываў, але, што найгоршае ў найгоршым, i волi да барацьбы. Алькаголiкi-пачаткоўцы. Сэнтымэнтальныя. Спадзявалiся пагрэцца каля яго?

Гэта паказвала на наяўнасць памылкi, да таго-ж асноўнай, што, магчыма, меў ён справу з незразуменьнем самога сябе. Са стварэньнем, вiдаць, несур'ёзных праблемаў, якiя зацiкаўлялi яго - мо' й выключна яго? - перш за ўся настроем i пачуцьцёвай абалонкай, бы ў людзей, сьпiхнутых у бок, што страцiлi здольнасьць цэльна аналiзаваць навакольнае...

У неталерантнасьцi да заганных паводзiнаў блiзкiх яму асобаў, Сумленевiчу не давала супакоенасьцi нешта процiлеглае, падобнае да зьдзiўленьня, аднак безназоўнае. Непараўнальнасьць iмкненьняў з дасьведчанасьцю, неперавараная ўпэўненасьць у тым, што адзiнка падлягае дзеяньню безасабовых утварэньняў, акалiчнасьцям? У Сьцяпана былi веды па гэтаму пытаньню; не хапала яму непаўторнага, свайго, матэрыялу, якi можна ўзяць са сьвету, каб самому ўспрыняць праўду аб iм, няхай i агульнавядомую...

Гарэў ён ад нецярплiвасьцi.

Зь непрыстойнай маладому чалавеку расьцягласьцю вёў Сьцяпан дыспуты аб сьмерцi, аб культуры памiраньня. (Потым - празь якiх дзесяць гадоў пасьля спадзяванай iм катастрофы - Сьцяпан, звычайна, клапацiўся пра бягучы дзень.)

Апрача Кiры, аргумантамi Сьцяпана трывожыўся бухгальтар: шкада, халера на яе галаву, празь сьмерць пакiдаць сьвет! "Бо й нашто? - сказала прыбiральнiца, пяцiдзесяцiгадовая паненка, мацi шасцярых дзяцей, на якiя не засудзiла яна алiмэнтаў. - Вы яшчэ не адной бабе будзеце прыдатныя. Зусiм што iншае я: хацела-б памерцi, але, кажуць, страх пабачыцца з кастухаю... От, можа, й не такi страх, бо калi прыгледзецца нябожчыку, дык кожны зь iх выглядае яксьцi задаволеным. А ваш папярэднiк усё роўна што сьмяяўся ў труне".

Накрычалi на лапатуху.

16

Сумленевiч прыйшоў да бухгальтара, каб правесьцi зь iм калькуляцыю цэнаў заплянаваных у каапэратыве вырабаў.

Высокiя лiчбы.

- Хто гэта купiць за такiя цэны, мiлыя?! - зьдзiвiўся бухгальтар пасьля падлiкаў i зьняў акуляры, якiмi карыстаўся ён падчас працы; працёр запацелыя iх шкельцы. - Глупствы ў нас выйшлi, пане Сумленевiч.

- Думаеце, што сумненьнi патрэбны нашым начальнiкам? - нэрвова пазяхнуў Сьцяпан. - Можаце запiсаць iх сабе ў прыватны дзёньнiк...

- Гм, а што начальству патрэбна?

- Нiчога: фiкцыя!

- Калi ласка... Калi ласка, - бухгальтар зноўку падсунуў да сябе арытмомэтр i выкручваў на iм чарговыя дадзеныя, па-хлапечаму пасьвiстваючы. Раз нiчога, дык нiчога, мiлы. Мая справа збоку.

- Вам не шкада гадоў, праведзеных збоч дарогi? - зласьлiвiў Сьцяпан.

- Як? Якой дарогi?

- Так гаворыцца...

- Ага... О, духоўка будзе каштаваць утрая даражэй, чымсьцi...

Сумленевiч ня даў яму дакончыць.

- Кiньце пераймацца гэтым, шаноўны пане. Купяць людзi духоўку i ў пяць разоў даражэйшую! Каму яна неабходная, той за любую цану купiць яе.

- Гм, - стары вырачыўся на Сумленевiча, заўважыўшы, што той не жартуе. Лёгка сказаць, мiлы, - ён паўстрымаўся ад далейшых выказваньняў, якiя, праўдападобна, Сьцяпан пачуў-бы ў наступным слоўным убраньнi: малады чалавек, я лiчу, што нельга... i г. д.

- Купяць, - паўтарыў Сьцяпан. - Пакупнiкi стагнаць будуць, а купяць!

- Невядома...

- У нас?

- Зь людзьмi.

- Зь людзьмi? Вядома!

Стары вывеў падлiкi й, сапучы, падаў Сьцяпану запiсаны лiсток.

"Чаго ён злуецца на мяне?! - Сьцяпан падзякаваў бухгальтару й выйшаў да сябе. - Я зьнелюбiў яго не таму, што суне ён нос у не сваё. Бухгальтар экспанат часткi мяне, той, якая абурае якраз i ганьбiць..."

Ён пачуў у калiдоры:

- Добры дзень.

Сьцяпан адказаў на прывiтаньне й паглядзеў усьлед за кiмсьцi.

Ён чакаў думкi, што ўзварушыла-б яго цэлага; уяўляў нават, як гэта адбудзецца. Не здагадваўся, аднак, якi будзе зьмест пералому. Адно было яму несумненнае: зьявiцца ў iм, Сьцяпане Сумленевiчу, нешта вялiкае. Надзвычайнай важнасьцi! Зь бязьмежнай ахвярнасьцю зь яго боку, як умова падзеi. Гэтае нарадзiлася ў iм яшчэ ў час вучобы ў сярэдняй школе. У пачатковай! Аднаклясьнiкi празывалiся на Сьцяпана Котляр - так называўся аптэкар, тоўсты тып зь блiшчучымi валасамi, якi жыў у канцы Гродзенскай, у домiку зь белымi сьценамi пасярод садка. Хлопцы хадзiлi туды ў яблыкi й сьмяялiся памiж сабою, што латошаць iх перад самюткiм носам таго дзiвака, якi адвячоркамi сядзiць на ганку й чытае сабе. Аднаго разу Рыжы кiнуў сьлiўкаю ў аптэкара, але той не адагнуўся з-над кнiжкi, каб паглядзець, што здарылася; пачухаўся па карчыску дый столькi. Рыжы любiў быць экзэкутарам. З асалодаю наляскаў ён Сьцяпана па мордзе за тое, што той згадзiўся насiць вугаль i дровы ў павець ля школы, каб заслужыцца перад выхавальнiкам клясы.

Пасьля хваробы Сумленевiч пайшоў на працу пасавелым. Ён нават крыху недачуваў, што - пацьвердзiла гэтае лекарка - насоўвала дапушчэньнi аб узьнiклых ускладненьнях у арганiзьме ў вынiку вострага запаленьня лёгкiх.

- Ты зноў хварэеш, - пацiкавiўся быў Сьцяпанам цесьць. - Ну, хварэй, - i, павярнуўшыся: - Мацi, дай мне есьцi, - ён паправiў ражок пледу, якiм накрыўся Сьцяпан; усьмiхнуўся да яго вачыма. - Ляжы сабе. Будзе добра, - сказаў ён Сьцяпану, як намёк на мужчынскую тайнiцу.

Ён марудна паабедаў.

Цесьць зьявiўся дома даволi рана, але ня тое зьдзiвiла Сьцяпана, якi прызвычаiўся да позьнiх вяртаньняў старога дамоў i сакрэтных яго шэптаў (зь цешчай). Кiрыны бацькi здавалiся Сумленевiчу цiхманымi ўласьнiкамi кватэры, якую ён быццам наняў у iх. Яны - цяпер сьцямiў гэтае - самi не пыталi ў яго пра мацi й бацьку, пра радню. Iм, вiдаць, хапала таго, што ў дачкi ёсьць неблагi мужчына, не рызыкоўны, i лiчылi гэта акуратна ўладжанай патрэбай iх дарослага дзiцяцi. Калi памерла й мацi Сьцяпана, цесьць сказаў за сталом: "Якi-ж ён вам сiрата?! Сьцяпан, хiба, разьвёўся з Кiрай?" Цешча, праўда, сумелася на тое й, напэўна, нагаварыла - потым - яму непрыемнага. (Кiра нiчога ня чула, падаючы жалобнiкам закуску.)

- Хваробу трэба вылежаць! - сказаў Сьцяпану цесьць. Неўзабаве ён прынёс яму табурэтку. - Тут, на ёй, будзеш есьцi... Ты так не паддавайся бабам. Яны, каб менш работы мець, гатовы кармiць чалавека з гаршка, - ён строга загадаў падаць ежу сюды, а сам сеў побач, як бы дапiльноўваючы выкананьня сказанага iм.

Сьцяпану прапаў апэтыт. Суп ён яксьцi праглынуў; другую-ж страву ўжо не адолеў. Было яму гiдка й адначасова сьмешна. (У маленства Сьцяпан чухаў бацьку ў пяты - за тое атрымоўваў ад яго кожны раз па два злоты.)

- Дзякую вам. Я наеўся.

- Ты яшчэ ня дзякуй, еш, - старажаваў каля зяця цесьць. - Хто ня есьць, той не працуе, гэ...

- Яксьцi ня хочацца мне...

- Эх ты... - стары ўладна ўсьпёрся рукою на калена. - Колькi даюць табе, скажы, на рабоце?

- Чаго даюць?

- Грошай.

Сьцяпан сказаў.

- Няшмат, - заключыў цесьць. - Гэта, дарагi, не заробак.

- Як на пачатак - нямала, - Сьцяпан улёгся ў пасьцелi: "Мусiць, цешча пасадзiла мяне на язык". - З часам павысяць.

- Гм, павысяць... На трыста злоты. Гэта добрае паненцы, - гаварыў ён зьвяглiвым голасам. - Старшыня бярэ, дарагi, ня грошыкi, як ты, а яшчэ й падзарабляе, - стары кiнуў на Сьцяпана насьцярожлiвы позiрк, быццам сказаўшы яму лiшняе.

- Ён?!

- Ён, ня ён... Чаго вы там, скажы, не падзялiлi памiж сабою, што ўжо сварыцеся?

- Я - са старшынёю? - Сьцяпан хоць i ведаў пра сувязi цесьця ў каапэратыве, але ўсё-такi зьдзiвiўся ягонай праiнфармаванасьцю. - Хто вам гэта казаў?

- Слухай, - цесьць абмiнуў пытаньне, - ён не жадае табе зла. Ты кiнь скакаць яму да вачэй. Справядлiва табе кажу: зь iм многае магчыма. Гэта дзелавы чалавек i ты трымайся яго.

- Старшыня, хiба, уласьнiк каапэратыву, што трэба зь iм дзялiцца?! злосьць, як вiхор, скаланула Сьцяпанам. - Мяне не цiкавiць тое, кiм ён адчувае сябе. Я выдушу зь яго ўсё, што ён павiнен зрабiць дзеля агульнай карысьцi, пра тую размову Сьцяпан змаўчаў, трапна падумаўшы, што сваё абурэньне на шпiкоўскiя спробы шэфа лепш захаваць сабе: "Няма чым хвалiцца!"

- Як хочаш, - сказаў цесьць.

Якраз увайшла Кiра, засьнежаная й зь вялiзным пакункам, як здалося Сьцяпану, яблыкаў...

- Бач, Сьцяпан, што я купiла! - цешылася яна. - Пашанцавала мне: уваходжу я ў краму, ды вачом сваiм ня веру - прывезьлi апэльсiны! - Кiра паставiла высокую торбу на падлогу й выбегла ў ванны, каб там павесiць памакрэлае на ёй футра. - Зараз будуць табе, Сьцяпанка, адменныя вiтамiны... Сыцылiйскiя!

Вясёлая яна, калi ня трэба.

Цешча, усё роўна што з боязi перад дачкою, сьпешлiва пазьбiрала пасуду й узяла табурэтку; яна невыразна буркнула нешта наконт некранутага Сьцяпанам ежыва. "У гэтым доме ўсе ўсiх баяцца? - кампот Сьцяпан выпiў са смакам. Страх i падпарадкаванасьць - вось генiй натоўпу!"

Назаўтра стары зноў быў дома раней звыклага часу. Мо' цярпеў ён ад тоеных няўдачаў? Адна Кiра як бы не прыкмячала зьмены ў побыце бацькi. Яна, зрэшты, часьценька выходзiла ў горад, нязьменна прыносячы яблыкi, якiх i без таго было дома ўдосталь. Сумленевiч - усхваляваны тым, што пачуў ад цесьця - забыўся на нямiлую яму ажыўленасьць жонкi. I, празь якi-небудзь год пасьля, ня мог ён дашукацца пачаткаў свайго няшчасьця з Кiрай, пройгрышу, ад якога мужчына, як правiла, скоўзваецца ўнiз. Валiцца ён без паратунку, самагубна!..

- Вось табе я скажу, - неяк гаварыў цесьць. - Даўно ёсьць аказiя, якой ты ня бачыш. Так, во... Па шчырасьцi кажучы, у цябе магла-б быць другая выплата, куды большая ад штатнай, во!..

- Якiм цудам?

- Ля каапэратыву круцяцца замежныя кантрагэнты. Яны прыстойна плацяць за тое, што iм патрэбна.

- Пацiху?

- Дурань ты, - сказаў цесьць. - Замежнiкi даюць зарабiць у вадпаведнасьцi з усiмi трохсотпяцiдзесяцьцю прадметнымi законамi нашай дзяржавы. Нiчога нелегальнага там няма.

- I старшыня карыстаецца гэтым?

Ён адказаў Сьцяпану не адразу:

- А карыстаецца, карыстаецца... Улады ня супраць таго, каб чалавек багацеў з працы ўласных рук. У тым, што хтосьцi мае проста мiльёны ў вашчаднай касе, няма злачынства.

- Ого, калi гэта старшыня пасьпеў гэтулькi награбцi, - Сьцяпан не сказаў цесьцю: "Вы каля судоў круцiцеся, я веру вам". - Што-ж, малайчына!

- А ты ня сьмейся зь яго. Я з табою - усур'ёз...

- Што вы мне прапануеце?

- Я ўжо казаў табе.

- Зарабляць мне са старшынёй? Чаму-б не, але пра гэта я першы раз чую, ад вас, - адказаў Сьцяпан у дэкляматарскiм тоне. - Мой шэф, калi што й гаварыў мне, дык толькi адны паскудзтвы, ажно сорамна паўтараць iх. Ён ня мае намеру ашчасьлiўляць мяне дабрабытам, а я ня маю намеру напрошвацца яму ў супольнiкi.

- Скандалiш зь iм i чакаеш ад яго прыхiльнасьцi?

- Ага, ён ужо паскардзiўся на мяне перад вамi, - Сьцяпан: "Стары, урэшце, ускiпiць!" - Прызнаюся, што мне прыемна гэта пачуць. Не такi ён моцны начальнiк, значыць, на якога выглядае.

- Хэ-хэ-хэ, сказаў, што ведаў... Ён цябе, браток, бы муху тую, узяў-бы ды - хрусь! - расьцiснуў, хэ-хэ-хэ... Бачу, што ня надта разумееш ты, на якiм сьвеце жывеш.

- Сьвет - гэта гiганцкiя аб'яднаньнi зладзеяў ды каапэратывы камбiнатараў? Я - у вадным зь iх? I не дарос я да рэчаiснасьцi? Да таго, каб брыняць капiталам, на нiшто не зважаючы? - Застуда, падумалася Сьцяпану, несумненна спараджае ў мяне рэфлексы дзiцяцi, якому перашкаджаюць у гульнi.

- Ай, пра што мне з табою гаварыць, - цесьць, сканфужаны, налiўся крывёю. Выходзячы ад Сьцяпана, ён бразнуў дзьвярыма.

Садоваю праехаў грузавiк, енклiва скавычучы маторам. За беларускiмi могiлкамi засноўваўся квартал асабнякоў, i гэта туды кiравалiся транспарты з будаўнiчымi матэрыяламi, паўфабрыкамi. Быццам малатарня ў прыгарадным загуменьнi, ляскатала там бэтонамяшалка.

Будавалi асабнякi каапэратыўныя брыгады. Заказчык абавязваўся забясьпечыць iм пастаўку цэглы, цыманту, вапны, пяску, што было няпростай справай (апрача пяску). Кожны зь iх мазгаваў самым фантастычным чынам. Яны зыходзiлiся ранiцай у каапэратыў, стаялi ў калiдоры, галасьлiвiлi, жыва перадаючы сабе навiны; падобныя да неспрактыкаваных жабракоў, да пачынаючых курваў. Калi iх галасы пераўтваралiся ва ўсеагульны шум, каля дзевятай гадзiны, Сьцяпанава сакратарка прыадчыняла дзьверы ў калiдор i ўцiхамiрвала: "Панове! Перашкаджаеце працаваць!" Цiхлi яны, як пралётны градапад, сям-там яшчэ пакрапiўшы рэплiкай.

Заказчыкi прыходзiлi ў будынак каапэратыву, каб сустрэцца з брыгадзiрамi, што з раньня афармлялi нарыхтоўчую дакумэнтацыю ў ваддзеле паслугаў i разьвiцьця.

Пра гэтае сумнае вiдовiшча Сьцяпан аднойчы расказаў Кiры. Яна выслухала яго, пазяхнула: "Ой, прабач мне, Сьцёпа. У маiм арганiзьме, вiдаць, замала магнэзii", - вытлумачыла яна дзесьцi прачытаным.

- Паслухай, вось, што я знайшла ў гэтай кнiжцы, - Кiра зьмянiла тэму. Во, тут, - сказала яна, як заўважыў Сьцяпан, з бацькавай iнтанацыяй. - Слухай: "Князi, звычайна, не ўзвышаюць людзей годных i беззаганных, бо здаецца iм, што такiя людзi ня будуць мець нагоды аддзякаваць iм-жа ў гэткай ступенi, як узьняты зь нiкчэмнасьцi выгодны чалавечак або гультай. Прычым, яны знарочна даюць такому зразумець, што фартуна, якая зьяўляецца немагчымай бязь iх вялiкай ласкi, знаходзiцца ў вышэйшай цане, чымсьцi выдатнасьць. Калi часамi i ўзвышаюць яны добрага й сумленнага чалавека, дык рэдка дазваляюць яму даўжэй утрымацца на дадзенай пасадзе, бо супрацьставяць яму меней заслужанага, каб даказаць, што ўлада стаiць вышэй усялякiх заслугаў, i што заслугi цэняцца толькi тады, калi яны ёю дазволеныя або адобраныя", - яна чакала Сьцяпанавых словаў.

- Гучыць, быццам iнструкцыя мне, Кiрушка.

- Улада, Сьцяпанка, нярэдка ўяўляецца нам той машынай, што дае прадукцыю незалежна ад таго, хто яе абслугоўвае й даглядае.

- Уяўляецца, Кiрушка, уяўляецца... I ты, мабыць, памятаеш толькi аб выкарыстаньнi прадукцыi, - Сьцяпан: "Яна больш чытае, чымсьцi думае". Выпушчаную-ж дэталь можна, звычайна, шпурнуць у балота або выкарыстаць зусiм па-iншаму...

- Ну, я пайшла, - Кiра абарвала гаворку.

- Куды ты, Кiра? Вечар-жа...

- Я - да Анi.

- Няхай-бы тая Аня прыйшла да нас.

- Не люблю я канкурэнцыi, - какетна адказала яна Сьцяпану, падмалёўваючы сабе вусны перад люстрам.

Сьцяпан падаў ёй палiто й прыгожую шапку, якой яна ганарылася.

- Не заседжвайся, Кiра, доўга.

- Ня буду, Сьцяпан.

- Я выйду па цябе. Скажы, дзе мне чакаць?

- Нашто?! Я, хiба, маленькая?

- От, былое ўспомнiм, пазаляцаемся да сябе на вулiцы...

Яна не даслухала яго. Гэтак сьпяшаюцца людзi, якiм засталося пяць хвiлiнаў на тое, каб не спазьнiцца на працу - заспаўшыя.

Цi гэта ад сутыкненьняў зь цесьцем, у якiя аж ня верылася яму, цi ад гутарак з жонкай, якая штораз вiдавочней аддалялася кудысьцi ў сваё, Сумленевiчу - ад некаторага часу - працавалася надзвычай спакойна. У працы бываюць зацiшшы, калi няма цяжкiх у вырашэньнi справаў i шанцуе; сьвiнствы, i тыя нiкому не ўдаюцца тады. Дзейнiчае закон пралётнай бюракратычнай анамалii, сказаў Сьцяпану супрацоўнiк, якi, увосень i па-п'янаму, плакаў ад крыўды, што ўдаўся ён трусам. ("Ты палахлiвы, але ўчцiвы", - суцяшаў таго нейкi польскi сябар, намовiўшы яго на паўлiтроўку.)

Здарылася, праўда, малюткая прыкрасьць: Сьцяпан зьмянiў свой подпiс, перайначыў яго на болей выкрутасты, i галоўная канцылярыя вярнула - не прыняла! - зацьверджаныя iм фiнансавыя дакуманты: бухгальтар запатрабаваў вэрыфiкацыi знаку. Сакратарка, без фамiлiярнiцтва, паведамiла аб гэтым Сьцяпану.

- Прынясеце, калi ласка, блянк для подпiснага ўзору, - папрасiў Сьцяпан. Я актуалiзую свой подпiс, - яму было цiкава паглядзець, звысака, на панадворак за акном.

На плоце, якiм абгароджаны сьметнiк зь ёмiстымi банкамi, сядзела ўпартая варона. Да яе скрадваўся кот стоража, па-гультайску блiшчасты ды надта чорны, за што ня раз даставалася яму ад забабонных шафёраў. Хiтрая птушка сачыла за драпежнiкам, адлятаючы час ад часу то на адзiн, то на другi канец агароджы. Чорны, з самаўпэўненай настойлiвасьцю, паляваў за ёю. Варона, першапачаткова насьцярожаная, знудзiлася й колькi разоў пракаркала на пласкалобца, пакуль той урэшце сьцямiў, што стаўся дуронiкам. Пакруцiў ён высокапастаўленым хвастом i, вiдаць, дзеля прыстойнага выгляду панюхаўшы сьмецьце пад шырознай штыхецiнай, пабег у кватэру; у палове дарогi прыпынiўся, стулiўшы вушы, замяўкаў на кплiвiцу, быццам успомнiўшы, што на яе пасьмешку трэба яму нечым адказаць. Варона, абыякава выслухаўшы неўдалоту, зьляцела ў разкарэжаную банку, у якой на ўсякi выпадак чуйна выглядваючы зь яе - нешта матлашыла.

17

Спакой парушыў Сьцяпану халерны аддзел у Бельску: аферай пры выкананьнi паслугаў насельнiцтву. Нашумеў там адзiн гаспадар, пiшучы лiст у варшаўскае тэлебачаньне.

Сьцяпан зьбiраўся ў каманьдзiроўку туды злосны, як аса.

- Усыпце вы тым лапухом, пане Сумленевiч, э, колькi ўлезе! - дазваляў яму старшыня. - Скажэце iм, што я даю, э, дваццаць чатыры гадзiны на выпраўленьне крыўды, учыненай iмi таму чалавеку... А зараз сядайце ды пiшэце адказ у рэдакцыю, тэлебачанцам.

- Я-ж яшчэ нiкуды ня езьдзiў, пане старшыня, каб ужо адпiсваць.

- Паедзеце. А адпiсаць у рэдакцыю, э, нам трэба зараз-жа. Неадкладнасьць у рэагаваньнi ўражвае, э, разумееце. Скаргу прызнаць правiльнай, але падкрэсьлiць яе, э, iнцыдэнтальны характар на фоне дасягненьняў нашага аддзелу...

Сьцяпан перабiў старшынi:

- Хто ведае, цi той гаспадар напэўна мае рацыю?

- Напэўна цi не напэўна, э, упарцiцца нам ня варта ў гэтым... Не дай Бог, яны самi з рэдакцыi прыедуць туды, дык не такое будзе, э... Ну, давайце!

- Перш, аднак, я паеду высьветлiць скаргу на месцы, пане старшыня.

- Э... - ён працягла паглядзеў Сьцяпану ў вочы: аб чым з табою, сынок, гаварыць! Не адказаў яму на звычаёвае: "Да пабачэньня".

Сумленевiч усё-ж не паехаў у Бельск: "Ён цваны, а я сiрата?! Склiкае, аказваецца, нараду кiраўнiчых працаўнiкоў аддзелаў i ня думае ён пра тое, што гэта дае мне нагоду высьветлiць так пастаўленую iм справу на месцы. Што яму там - Сумленевiч няхай сабе валэндаецца па вакзалах-прычалах..."

Па тэлефоне Сьцяпан самазвана даў наказ бяльчанам: будзеце на нарадзе - з паперай лепш зойдзеце да мяне. Яны не зьдзiвiлiся.

- Ну, паказвайце сваю чаўпасу, - гаварыў iм Сьцяпан, калi празь дзень зьявiлiся яны ў яго. - Хвалецеся, як гэта бляхаю пакрылi клуню гаспадару.

- Вось, пане загадчык, наша дамова з гаспадаром на паслугу.

- Ён задаволены вамi?

- Ого, яшчэ як! - выскалiўся адказны ў тамашнiм аддзеле за разьвiцьцё паслугаў. - Паглядзеце, калi ласка, пратакол прыёмнай камiсii: падпiсаўся!

- Дзе?

- Во, тут, пане загадчык.

- Не, дарагi, гаспадар падкаракулiў вам не фактычнае выкананьне работы, а толькi продаж вашым аддзелам бляхi яму. Так, брацец, - адсек адказному Сьцяпан: "Занадта далiкатнiчаў я тады зь iмi. Затанцуеце вы цяпер перада мною, быццам мядзьведзi ў цыганскiм цырку". - Бляха - дэфiцытны матэрыял, i вы атрымоўваеце надзелы яе, ведаеце дзеля чаго? А вы, - ён спэцыяльна ставiў нацiск на множны лiк, - прадаеце яе людзям, адначасова прымушаючы iх пацьвярджаць нязробленае вамi як зробленае...

- Няпраўда! - умяшаўся прысутны пры размове дырэктар. - Ёсьць на тое дакуманты.

- Можаце вы iмi... падцерцiся сабе! - ускiпеў Сьцяпан.

- Вы ня верыце нам, пане загадчык?

- Нi трохi!

- На адным-жа возе едзем...

- Вось таму й бачу я вас навылет.

- Канкрэтна? - разьятрыўся на Сьцяпана дырэктар аддзелу. - Ну, канкрэтна?!

- Ага... - падаў голас той ад паслугаў. Ён ужо апамятаўся.

Сумленевiч запыкаўся. "Гляну я на iх i мяне адразу падымае. Што iм адказаць? Фармальнасьцi ў iх у поўным парадку. Як мне адступiцца назад?"

- Паеду, сам пабачу я тую клуню, - лагодна сказаў ён iм. - Далёка будзе ў Вольку?

- У Вольку?

- Але.

- Якую Вольку?

- Ну, адкуль той гаспадар, - дадаў Сьцяпан, укладваючы паперы. Аўтобусам, рэйсавым, даеду я туды?

- Ня ведаю, - заiкнуўся гэты цыбаты памочнiк дырэктара. - Хто яго ведае...

- Скажэце мне: самi вы бачылi клуню таго гаспадара ў Вольцы? - цьвёрда запытаў ён iх: "Сьцяпан, ня падай духам!" - Ну, як?

- Ну, - Сьцяпана раптам падтрымаў дырэктар i непрыхiльна заплюскаў вочкамi на свайго супрацоўнiка, быццам карцёжнiк, якому не падыйшла карта.

Адказны за разьвiццё паслугаў аддзелу ў Бельску апусьцiў галаву.

- Гэта ваш подпiс пад пратаколам? - не адступаўся ад яго Сьцяпан.

- Ага.

- I што вы падпiсалi?

- Ну, што ты падпiсаў? - падступiўся да яго й дырэктар.

Сьцяпана браў сьмех; ён сьцiскаў скiвiцы, бы праглынуўшы лiмон або кавалец квашанага агурка пасьля выпiтай чаркi.

"Начальнiка даволi вывесьцi з уласнага габiнэту i ён пачынае паводзiць сябе бяспрыкладна жаласьлiва".

Якi нiзкi ўзровень канфлiктаў у каапэратыве! Усё зводзiцца ў iх да грошай, як у прасьцяцкiм тлумачэньнi гiсторыi цывiлiзацыi.

Прыпазьнiлiся разам на гульлiвую нараду. Сьцяпана клiкалi да сябе падхмеленыя прыяцелi, ажно аглядвалiся на iх адусюль...

- Дарагiя сябры й прыяцелi! - устаў з прамовай дырэктар аднаго з аддзелаў, невядомы Сьцяпану. - Дазвольце мне выказаць сваю пераконанасьць у тым, што ня будзь нашага каханага старшынi на пасадзе старшынi, дык каапэратыўная праца ў нашым рэгiёне зусiм заняпала-б. I, вобразна кажучы, усе мы тут, як ёсьць, пайшлi-б у сьвет з жэбрамi! Правiльна гавару?

- Правiльна! - крыкнулi яму хорам прысутныя ды запляскалi ў далонi. Давай, рэж праўдай!

- Старшыня - няхай ён жыве нам сто гадоў i не памiрае! - так пакiраваў каапэратывам, што сёньня кожны з нас зможа пабудаваць сабе вiлу ды, упрыдатак, купiць аўта замежнай маркi, напрыклад, "Утурмусеў". У гэтым месцы дарэчы будзе прыгадаць нам i банальнае: умовай багацьця працаўнiкоў зьяўляецца багацьце iх кiраўнiкоў. Рыба гнiе ад галавы, кажуць. Я прапаную паправiць прымаўку: рыба расьце ад галавы!

- Слушна! - узьнялася авацыя навокал. - Прэч зь перажыткамi ў прымаўках! крычалi ўсе. - Далоў крытыкаваньне! Вiтаем сiлу!

- Стар-шы-ня! Стар-шы-ня! - узмацняўся энтузыязм на нарадзе. Ура-а-ааа!!!..

- Няхай жыве курэўства! - рагатлiва крычалi Сьцяпану ў вуха п'яныя яго прыяцелi. - Ка-юк нам! Ка-юк усiм! Ха-ха-ха...

- Цiха! - маргнуў iм Сьцяпан. Але яны, бы апантаныя, раўлi! Ён, доўга не чакаючы, перасеўся ад iх у канец залi, дзе пад сьцяною стаяла незанятае крэсельца. Аказалася яно без адной нагi; неяк прымасьцiўся на iм.

- Цiха, сябры! - падняўся ў прэзыдыюме нарады старшыня. - Дайце сказаць, э, чалавеку.

I публiка мёртва зацiхла.

- Дасягненьнi каапэратыву, дарагiя прыяцелi, цяжка перабольшыць, нягледзячы на намаганьнi яго ворагаў, - працягваў сваё прамоўца. - Куды нi кiнь вокам, бачны адны рэзультаты. Возьмем, прыкладна, паказьнiкi пакражаў. У нашым аддзеле паменшалi яны ў трынаццаць разоў у параўнаньнi зь першымi гадамi. Ва ўсiм каапэратыве, несумненна, яшчэ больш... - далiкатнюсенька папiў ён вады з па-сучаснаму высокай шклянкi. - Або, хаця-б, пакрываньне клуняў гаспадаром. У гэтай дзялянцы паслугаў мы дабiлiся, проста, дасканалых вынiкаў, якiх нiдзе не пачуеш, i, адначасова, рэдкай каштоўнасьцi наватарскага падыходу да справы. Прысутныя добра ведаюць, пра што я гавару. Удалося нам, здавалася-б, немагчымае! Гаспадары, менавiта, самi крыюць свае клунi, каб толькi бляха была iм!..

- Брава! Брава каапэратыўнаму вынаходнiцтву! Малайчына, дырэктар! - чулiся воклiчы.

- Ня мне дзякуйце, дарагiя, але каханаму старшынi нашаму! Ён - наша галава й сярэдзiна. Тое, што я дасягнуў, адбылося з дабратворнага натхненьня ўсiмi шанаванага Шэфа. Такая, вось, шчырая праўда, - ён элегантным жэстам выцер хустачкай лоб. - Я буду блiзкi пачуцьцяў у нас усiх, калi скажу, што зьяўляюся, звычайна, сьмяцiнкай на сьвятой паперы зь iнструкцыямi, якiя атрымоўваем ад нашага мудрага кiраўнiцтва, узначаленага старшынёй!

- Ура-а-ааа!!!

Выступленьне зацягнулася.

Шматлiкiя асобы пратэстацыйна зашумелi.

Старшыня прыемна пачырванеўся.

- Нiчога, э, ня зробiш, - азваўся ён у раптоўнай цiшынi.

- Прашу й мне даць голас, - дамагаўся таксама бельскi дырэктар. - Я не дазволю на тое, каб iншыя ўсё выгаварылi й нiчога мне не засталося!

- Калi ласка, э, - старшыня цёпла папрасiў яго выступiць.

- Сёньня пачуў я тут важкiя словы, - набiраўся гэты разгону. - Здаўна я сумаваў па iх. Пэрыяд крывадушша ды махлярства ў каапэратыве, на шчасьце, беспаваротна мiнуў. Гэта быў няважны эпiзод у яго гiсторыi й, не павагаюся тут дадаць, у гiсторыi масаў, якiя вакол яго круцяцца, - бяльчанiн парабiў занатоўкi й зараз ён пасабляўся iмi. - Аднак-жа, каварныя недабойкi мiнулага добраахвотна не зыходзяць са сцэны нашых падзеяў. Не называючы прозьвiшчаў, ёсьць яны i ў васяродзьдзi каапэратыву. Скажу я больш: у яго кiраўнiцкiм апараце! - ён зьедлiва паглядзеў у бок Сумленевiча, наводзячы туды зацiкаўленыя позiркi iншых. - Каб не паўтарацца, скажу я вам коратка: ёсьць сiлы, якiя спрабоўваюць пярэчыць нашым дасягненьням. На жаль, я тут не махлюю. А калi я пацяшаюся, дык тым, што здаровая большасьць сваiм справядлiвым ботам растопча, бы жабу, кожнага таго, хто асьмелiцца процiдзейнiчаць натуральным законам грамадзкага руху наперад! Во, - ён усё-ж крышаньку боязна зiрнуў на Сьцяпана й, хуценька, на старшыню. - Мой папярэднiк упамiнаў тут прыклад з клунямi. Нам гэта, ня хвалячыся, ужо былое. Мы ў Бельску пайшлi далей! Будуем-жа асабнякi рукамi iх-жа будучых уласьнiкаў, дабiваючыся мiльённых прыбыткаў, звычайна, за нiшто, во! Распусьцiлi мы будаўнiча-рамонтныя брыгады зь iнжынерамi, якiх, дзякаваць Богу, чорт на хвасьце панёс... Прызнаем лёзунг: "Будуйцеся, людцы, самi!" Канец жартам. Даволi цярпелi мы ад розных патрабаваньняў...

- Ах, як там бойка мазгуюць! - завiсьлiва ўздыхнуў лысы сусед Сьцяпана, працёршы акуляры, каб лепш бачыць захапiўшае яго. - Нам такога-б дырэктара, ах!..

- I я прашу голасу! - вывiснуў нехта ў тлуме.

- Па чарзе, э, сябры, па чарзе, - старшыня пастукаў алоўкам па шыйцы графiну з вадою. Нарада паслухала яго пазвоньваньня ў пачцiвым маўчаньнi. Ну, калi ласка, э, ты, - указаў ён на ахвотнага.

- Дзякую, дарагi старшыня! - выскачыў указаны, бы прымаразак у ранiцу. Факт, што дазволена мне сёньня выказаць сваё слова, як-жа бяззначнае, як-жа нягоднае нават адной хвiлiны ўвагi каханага старшынi, факт гэты, так сказаць, векапомны мне, застанецца ў маёй памяцi назаўсёды, як вышэйшая праява агульначалавечай ласкi. Факт, безь якога немагчыма ўявiць маё далейшае разьвiцьцё, залатымi лiтарамi будзе запiсаны ў... у... гм, у...

- У мазгох, - падказалi яму з залi.

- У мазгох! Мала сказаць - у мазгох, у сэрцы запiшу я яго, i дзецi мае ды ўнукi! Бо, самi падумайце, што... чаго былi-б мы вартыя без бацькоўскага клопату старшынi, якi жыве ў кожным з нас. Старшыня й каапэратыў - гэта сынонiмы аднаго й таго-ж...

- Гэта - што? - перапытаў у яго старшыня.

- Сынонiмы, - аратар пабялеў.

- Э-э... Люблю я, э, крытычнае слоўца ў мой адрас, - ураўнаважана сказаў ён. - Э-э... Ну, што далей? Гаварыце, э...

- Прабачце, ад урачыстага хваляваньня мне перасохла ў горле, - глуха пралапатаў той. - Няхай жыве наш старшыня!

- Няхай!

- Няхай!!!.. Ай!.. Ай!..

- Ура-а-аа!!..

Выкрычалiся ўдосталь. Слабейшыя хапалiся за левы бок грудзей, ня ведаючы, што сэрца знаходзiцца больш-менш пасярэдзiне iх.

У атмасфэры адчувальнай трывогi ва ўвесь рост падняўся мажны мужчына, пра якога Сьцяпан дачуў шаптанiну: "О, гэта той".

- Прыгожа гаварыць я ня ўмею, сябры. Зрэшты, ня ў тым, я думаю, справа, ён перавёў дых. - Прадмоўца, проста скажу вам, павiнен быў хоць трохi пабыць сумленным, гэта значыць, упамянуць, што выступiў ён ад свайго ймя, i толькi ад свайго. Бо мы, усе тут сабраныя, - ён значна ўзмахнуў рукою, - рашуча й востра кляймiм яго нахабную нападку на старшыню й згуртаванае вакол старшынi кiраўнiцтва каапэратыву, i нас, згуртаваных вакол кiраўнiцтва! - О Гэта Той павёў вачыма па тварах прысутных, зьмярцьвелых ад унутранага напружаньня. Няхай ён, - тут указаў тоўстым пальцам у кiрунку свайго папярэднiка, - свае сымонiны павесiць у прыбiральню на цьвiчок! Ды, нават, у прыбiральнi быць iм, усё-такi, залiшнi гонар, эгэ...

- Правiльна!

- Гарачым жалезам прыпячэм заразу!

- Выключыць, паскуду, з каапэратыву!

- Вон! Вон! Вон!

- Супакойцеся, сябры, - папрасiў О Гэта Той. - Перш трэба нам выкрыць сутнасьць варожых падкопаў, накiраваных супроць...

- Я... Я... Я, я, я... - схапiўся са свайго месца прадмоўца. Ён, незнарокам, перакулiў флякон з кветкамi на стале, зь якога вылiлася вада, замочваючы нататнiкi ўдзельнiкаў нарады. - Я... - i пахiснуўся ён, быццам падкошаны, i павалiўся на падлогу. Абамлелага, вынесьлi яго ў калiдор, перадалi пад апеку прыбiральнiцы.

- Сядайце, сябры, - О Гэта Той ветлiва папрасiў тых, што выносiлi нягоднiка й зараз спалохана стаялi ля парога. - Ворагi нашага калектыву, як бачыце, цалкам iзаляваныя, - прамаўляў ёй далей. - Такi лёс чакае i iх пасьлядоўнiкаў, якiх, несумненна, вышукаем, як тых гнiдаў на здаровым, жыцьцярадасным целе, эгэ...

О Гэта Той задумаўся.

Ён, як карова хвастом ад мухаў, аднекваўся ад прыбою воплескаў досыць нецярплiва вымаўляючы якiясьцi словы, нячутныя. Да яго падбягалi з нарады й сардэчна цiснулi яму рукi, ляпалi па плячы. Урэшце, падхапiлi яго, бездапаможнага на хвалi энтузыязму, на рукi ды гушкнулi пад самюткую столь; ён, растапыраны ўгары, праляцеў над галовамi ды гакнуўся, як нежывы, на даўжэрны канфэрэнцыйны стол, разьбiваючы сабою шклянкi, бутэлькi зь лiманадам, пасудзiны зь яблыкамi; асколкамi разьляцелiся з-пад яго ў бакi пiсьмовыя прыборы. Звалiў ён сабе на жывот пудовы жырандоль, за якi, падаючы, на мiг зачапiўся.

Ляжаў, вырачыўшыся О Гэта Той па-казьлiнаму.

Прывялi i па яго прыбiральнiцу. Кабецiна ўшчаперылася аберуч у ягоны каўнер ды вывалакла тушу - разьбiваючы ёю няшчаснае крэсла, перакуленае, - у каморку зь мётламi, вёдрамi, вугалем. Там ужо прытамнеў яго прадмоўца.

Старшыня пакiнуў прэзыдыюм i, мiкалаеўскiм крокам, прайшоўся памiж прысутнымi. Заклаўшы рукi за сьпiну, ён спынiўся насупроць чародкi гарэлчыных братоў:

- Гэта вы, э, крычалi: "Няхай жыве курэўства"?

- Мы, - адказаў адзiн зь iх.

- Няпраўда! - бязладна запярэчыла рэшта братоў. - Толькi ён крычаў...

- Выслаць iх, э, на iнвэнтуру тараканаў у складах, - загадаў старшыня. Меншага - у меншы склад, большага - у большы...

- I мяне зь iмi выганеце, пане старшыня, - выступiў наперад Сьцяпан.

- Яго, - старшыня павярнуўся да Сумленевiча, - пастаўце, э, над iмi шэфам.

- Тараканiным! - зарагаталi наўкола на нарадзе.

- Тараканы - таксама ўласнасьць каапэратыву, - заключыў старшыня. - Хто сьмяецца з тараканаў, э, той сьмяецца зь сябе, э...

...Сумленевiча штурхнулi ў плячо.

- У вас пытаюць, пане загадчык, - сказалi яму збоку.

Сьцяпан прытомна заморгаў вачыма, зразумеў, што ёсць да яго пытаньне ад старшынi.

- Прабачце мне, - сказаў Сьцяпан. - Я не дачуў вас...

Яму паўтарылi пытаньне.

I ён адказаў на яго.

У вынiку нарады вырашылi ўтварыць праблемную камiсiю, якая падрыхтуе прапановы ўдасканаленьня дзейнасьцi аддзелаў каапэратыву. На чале камiсii паставiлi Сьцяпана Сумленевiча, якi выдатна паказаў сябе, узорна арганiзоўваючы працу ў даверанай яму адмiнiстрацыйнай сэкцыi каапэратыву.

У прадметнай справе яму падпарадкавалi дырэктараў аддзелаў. Тэрмiн вызначылi трохмесячны, да трыццатага чэрвеня. ("Не пасьпееш - ня пойдзеш, э, у водпуск".)

- Гэта, э, ня прыма апрылiс, - сказаў Сьцяпану старшыня, кiруючыся да выхаду.

18

Сьцяпан вярнуўся ў габiнэт - упарадкаваць паперы, што пакiнуў на пiсьмовым стале. Ён мог гэтага не рабiць, пайсьцi дамоў, але любiў пачынаць наступны працоўны дзень, як казаў, на чыстым: засьмечана на стале, засьмечана i ў галаве! ("Ужо старажытныя заўважылi сугучча цела й душы, ладу й дакладнасьцi думкi", - неяк павучаў Сумленевiч i чыесьцi вочы сонна павузелi ад таго.)

Як добры дурань, ён зь незвычайнай сумленнасьцю ўзяўся ажыцьцяўляць даручанае яму заданьне - са складваньня рапарту аб арганiзацыйным становiшчы ў каапэратыве, дакумэнтаванага выяўленьня яго слабых i моцных бакоў. Зь верай у пераканаўчасьць аргумантаў.

Сумленевiч насiў у сабе крыўду на тых, якiя сумнявалiся ва ўдачы ягоных захадаў або, досыць адкрыта, сьмяялiся зь iх, прытым не фармулюючы абгрунтаваньня сваiм высновам. Але й яны пацiху жадалi Сьцяпану ўсяго найлепшага й, таксама, спадзявалiся на зьмены ў каапэратыве. Iм i ня сьнiлася тое, што, настойваючы на паляпшэньнi чагосьцi, можна мець на ўвазе адваротнае.

...Сьцяпан падпалiў аўтамашыну старшынi дваццаць трэцяга чэрвеня, у ноч з чацьвяргу на пятнiцу. (Камiсiя Сумленевiча, як называлi яе на прэтэнцыёзны манер, практычна ўжо не йснавала, пахвальна выканаўшы прынятае на сябе; справаздача - машынiсткi перапiсвалi яе ў пяцi экзэмплярах - была падзеленая на тры часткi: "Арганiзацыйнае становiшча ў каапэратыве з разглядам аддзелаў", "Прапанова паляпшэньня дзейнасьцi аддзелаў i пэрспэктывы iх далейшага разьвiцьця", "Заключныя заўвагi".)

Упярэдадзень здарэньня Сумленевiч прадставiў шэфу чарнавы варыянт справаздачы, над якiм яны абодва доўга прасядзелi. (Людзi потым усяляк перадавалi размову памiж iмi, рагочучы са Сьцяпана.) Ён сьцьвярджаў у сьледзтве, што старшыня абразiў яго, кпiў з камiсii: - Пакажэце, што вы навыдумоўвалi за тры месяцы.

- На мой погляд, гэтыя матэрыялы павiнны дапамагчы кiраўнiцтву ў выпраўленьнi шэрагу недахопаў, - сказаў тады старшынi Сьцяпан.

- Вы, пане Сумленевiч, э, правiльна зрабiлi, прыходзячы да мяне перад канчатковым адрэдагаваньнем справаздачы камiсii. Я разумею, што гэтым, э, вы парушылi яе аўтаномнасьць, але, э, я запэўнiваю вас: ня буду хвалiцца нашай сустрэчай. Гарантыяй таму - супольнасьць iнтарэсаў. Цi, э, ня так?

- Несумненна, - адгукнуўся Сьцяпан, абмiнаючы намёклiвы падтэкст у запытаньнi старшынi. - Маюцца магчымасьцi, як самi вы пераканаецеся, на грунтоўнае аздараўленьне каапэратыўнай гаспадаркi.

- Пабачым, э, пабачым... - старшыня чытаў, усё роўна быццам-бы вышукоўваючы памылковае ў напiсаным. Яму званiлi, i ён адказваў у тэлефонную трубку: "Так". За каторымсьцi разам ён адказаў: "Не". I - двухразова: "Выканана". Ад такога аднаслоўя было Сьцяпану сьцiшнавата. - Што-ж, няблага, няблага... - гаварыў старшыня, наносячы на чарнавы тэкст справаздачы заўвагi.

- Дружна папрацавалi ўсе.

- Я, э, ну... - ён выпрастаўся. - У мяне, э, ёсьць тут заўвага, дробязная, э, вось, у гэтым месцы, - старшыня ўказальным пальцам павёў па першых сказах другой часткi справаздачы. - Прапаную вам падкрэсьлiць тут дасягненьнi... Скажам, прыкладна, э, так: "Нягледзячы на бясспрэчна вялiкiя дасягаеньнi каапэратыву, наглядаюцца ў яго дзейнасьцi, праўда, i некаторыя недахопы..." Га?

- Калi ласка, - згадзiўся зь iм Сьцяпан i ўласнаручна ўвёў у чарнавiк папраўку. - Яшчэ дзе?

- Бачыце, э, у сьвятле вышэй папраўленага ня надта апраўдана гучаць дзе-якiя высновы... Вось: "Неабходна правесьцi кадравую вэрыфiкацыю кiраўнiцкага пэрсаналу ў ваддзелах, кiруючыся перш за ўсё спэцыялiстычнай кампэтэнтнасьцю ягонага асабовага складу", - старшыня падняў галаву й зноўку яе апусьцiў, паглыбiўся ў чытаньне. - Гучыць фальшыва, не? Прапаную: "Правесьцi больш строгую кадравую вэрыфiкацыю..." й гэтак далей. Э, га?

- Нашто вам, пане старшыня, такiя фармулёўкi? Яны якраз i фальшывыя, будуць гаварыць няпраўду. Тое, менавiта, што, маўляў, ёсьць вельмi добра ў нас i можа быць цудоўна, гэ-гэ-гэ... Выбачайце, мо я не зразумеў вас? Але калi мы ўзялiся дапамагчы вам, пане старшыня...

- Дапамагчы мне? Жартуеце, пане Сумленевiч!

- Як гэта?

- А так! - засоп старшыня. - Вы ўявiце сябе самога, э, на маiм месцы. I вам прыносяць такую, во, справаздачу. Вы чытаеце яе. I што, э, робiце самi?

- Калi ласка, пане старшыня, - суха загаварыў Сьцяпан. - Я аналiзую яе. Склiкаю ўправу каапэратыву. Я ўжо ведаю, што трэба зрабiць. Праводжу, мэтанакiравана, дыскусiю ва ўправе, арганiзоўваю чыстку...

- Не, э, вы не ўяўляеце сябе на маiм месцы, шаноўны пане. Вас яшчэ не ўкусiла свая вош. Вы не перастаеце гаварыць зьнiзу ўгору, вось, э, зьнiзу, усё зьнiзу, э, задраўшы галаву... Не дапамагаеце вы, а - вымагаеце... Вымагаеце ды ўсё вымагаеце... - старшыня працягнуў руку ў барык. - Зробiм, э, па чарцы?

- Не пачнем-жа мы, цэлай камiсiяй, утойваць тое, што дрэннае ва ўстанове, - Сьцяпан машынальна надпiў з падстаўленай яму чаркi з каньяком, пераўтварацца ў банду ашуканцаў! Прабачце за вострае слова.

- Чаму, Сьцяпане, ты трапна здагадваешся ды, э, памылкова разважаеш, га? запытаў ён голасам iмгненна закаханага. - Ты патрэбны мне! Разумееш? Я абяцаю табе, што на працягу двух гадоў ты зможаш купiць сабе аўтамашыну, э, а ў пэрспэктыве - збудаваць асабняк i жыць, э, не аглядаючыся на ласку цесьця. Ну, э, як табе гэта падабаецца?

- Мне, калi ўжо пытаецеся, гэта не падабаецца.

- Чаму?

- Вы прапануеце мне быць злодзеем.

- Ты гэта так зразумеў?

- Менавiта, так.

- Не гарачыцеся, пане Сумленевiч. Прадумайце ўсё. Пагаварэце з жонкай, зь цесьцем...

- Дзякую вам за параду.

- Я - усур'ёз!

- Я - не сумняваюся ў тым.

- Ну, э, так, - старшыня дапiў сваю чарку. - Ну, а над справаздачай камiсii, я так лiчу, э, вы яшчэ папрацуйце зь вечарок... Э, няшмат тут трэба ў ёй дарабiць. Галоўнае, гладзей пачаткi новарадкоўяў...

- Ня будзе, пане старшыня, нiякiх вечаркоў, нi даробак, пераробак, крываробак i ўсялякiх недаробак. Будзе так, як напiсана! - ён выхапiў з рук старшынi паперы й зьнерухомеў, ад абурэньня ня могучы ўжо гаварыць.

- Смаркач ты! Думаеш - хто-небудзь гэтае, э, падпiша табе?

- Я сам падпiшу! - сарвалася ў Сьцяпана. - Вы кожнага запалохаеце, але не мяне! Падпiшу, разашлю, куды трэба, даволi ўжо... - ён зацяўся ў сабе.

- Гэта, э, будзе твой апошнi подпiс у каапэратыве. Абяцаю табе!..

- Пажывем - пабачым...

- Бывай здароў i, э, наракай на самога сябе.

- Не... Я не дарую таго!

- Халера цябе ведае, э, чаго ты, э, хочаш.

- Да пабачэньня вам, - Сьцяпан кiнуўся ў дзьверы.

- Iдзi з Богам...

Старшыня гаварыў далей, але Сьцяпан ужо ня чуў яго. Ён выбег на вулiцу, забыўшыся пра летнi плашч, якi пакiнуў у сакратарыяце. (Парт'е даў у сьледзтве паказаньнi, што Сьцяпан, бы ненармальны, зьбягаў з усходаў першага паверху, мармычучы пад носам: "Я табе пакажу!.. Я табе пакажу!..")

Знайшлiся й такiя, што бачылi, як Сумленевiч падпальваў машыну. Ён, сьведчылi яны, выпусьцiў з бака бэнзiн, каб не дайшло да выбуху, што дадаткова даказвала сьвядома злачыннае дзеяньне Сьцяпана на шкоду пацярпелага старшынi. Бак усё роўна ўзарваўся-б, аднак-жа так ня сталася; нехта казаў, што Сьцяпан налiў у яго поўна вады... Агонь ахапiў нават калодзежык каналiзацыi, куды нацякаў успалыхнулы бэнзiн i адкуль - таксама й гэта бачылi - выскоквалi пацукi (аднаго, спаленага, усе хадзiлi глядзець, але, аказалася, гэта быў жмут клочча цi пакульля). Гаварылася - калi Сумленевiча выпусьцiлi з камiсарыяту што ў той машыне старшынi сядзела яго, Сьцяпана, жонка, бязьдзетная фахоўка, i ён з францускiм ключом у руцэ пагнаўся за ёю, а яна, скiнуўшы з ног пантофлi на высокiх абцасах, паiмчала церазь нiзкiя платы агародаў у кiрунку стражнiцкай вежы пажарнiкаў, каб, падняўшы там трывогу, выратаваць рэшткi дабра ягонага шэфа...

Нiкому й не падумалася, што Сьцяпан Сумленевiч сам заявiўся ў мiлiцыю. (Калi адчуў, што можа забаяцца сваёй задумы.)

Сяржант прабурчэў да Сьцяпана:

- Iдзеце вы дахаты, бо iначай пасадзiм вас у выцьвярэзьнiк.

- Я ня п'яны, - цiха запярэчыў яму Сьцяпан. - Я прыходжу да вас са справай, i вы абавязаны выслухаць мяне.

- Чуў я тое, хопiць! Трэба будзе - паклiчам.

- Што я павiнен зрабiць, каб вы мне паверылi?

- Перастаць дурыць нам галаву.

- Мо' пабiць шыбу ў вакне камiсарыяту?..

- Я табе паб'ю! Я, ведаеш, што табе паб'ю за гэта? - злосна прабубнiў мiлiцыянт. - Ну, ваш адрас я запiсаў. Да пабачэньня вам.

- Вы мяне абражаеце!

- Чым?

- Даючы мне зразумець, што я - ненармальны.

- Вы, кажаце, спалiлi машыну й яшчэ хочаце запэўнiць нас, што зрабiлi гэта напэўна вы, каб, крый Божа, мы часамi не памылiлiся. Цi вы, скажэце мне, лiчыце нас дурнямi?

- Я прашу вас: складзеце пратакол допыту мяне.

- Мы - не бюро бытавых паслугаў насельнiцтву. Ясна?

- Калi так, дык, калi ласка, зьвяжэце мяне з капiтанам.

- Якi вы чалавек! - зьнецярплiвiўся сяржант. - Ну, iдзеце вы адгэтуль. Па-добраму вас прашу: iдзеце сабе дахаты.

- Я нiкуды адсюль не пайду!

- Званiць мне па карэтку хуткай дапамогi? - сяржант паклаў руку на тэлефон, якi, як на тое, якраз зазванiў; ён уздрыгануў. - Сяржант Дуля, слухаю, - сказаў у трубку. - Выканана, - далажыў ён камусьцi. - Ага. Так. Што? Не, - ён павярнуўся бокам да Сьцяпана. - Разумею. Не. Не. Не. Раблю, што магу... Так. Так. Ясна! - сяржант паклаў тэлефонную трубку й даўгапiсам натхнёна пачухаўся за вухам. - Гм, - уважлiва прыгледзеўся ён да Сьцяпана, можна сказаць, з сардэчнасьцю. - Дык, значыць, вы жадаеце даць паказаньнi?

- Вас аблаялi? - Сьцяпан: "Што я найлепшае раблю, iдыёт?! Хачу-ж дабiцца ўмоваў дзеля зьнiшчэньня кагосьцi, хто..."

- Дайце мне, калi ласка, ваш пашпарт, - папрасiў ён у Сьцяпана, выклаўшы з шуфлядкi колькi пратакольных блянкаў.

У Сумленевiча пашпарту не аказалася.

- Хвароба, я, мусiць, пакiнуў дома... - Сьцяпан абшукваў кiшэнi, але ўжо ведаў, што надарма. - Нашто сумленнаму чалавеку пашпарт патрэбны? - гаварыў ён, бы той, хто нарэшце дачакаўся пачастунку й, пакуль, дзеля прыстойнасьцi, аднекваецца ад яго. - Вось, не падумаў я, гэ!.. Мо' хопiць вам мая службовая легiтымацыя?

- Давайце.

Складаньне сяржантам пратаколу працягнулася не даўжэй за паўгадзiны. Сьцяпан, звычайна, прадыктаваў яму вопiс здарэньня. Паспрачалiся яны наконт матывацыi ўчынку.

- З вас - недурны госьць, а пляцеце тут, ажно слухаць брыдка, - упарцiўся перад Сьцяпанам сяржант. - Вы будзеце адказваць перад судом за падпал. Вашы галаслоўныя абвiнавачваньнi старшынi мяне не цiкавяць. Нам неабходныя факты, якiя магчыма праверыць. Як кiраўнiчы працаўнiк каапэратыву, вы разумееце, што адных падазрэньняў мала, каб на iх паставiць справу. Усё, што вы гаворыце пра свайго шэфа, не пазбаўленае агульшчыны, ананiмнасьцi. Мо' вы чаго баiцеся? Не? Слушна! Ад страху яшчэ нiхто нiчога добрага не зрабiў. Што? Прабачце, я вас добра не дачуў... Цi ў нашай фiрме бывае зло? Канкрэтна, у камэндатуры? Гм, дзiўны вы - першы раз бачу я такога кнiжнага, такога Няхлюдава... Што? Якая ў мяне адукацыя? Сярэдняя. I вучуся я далей. Чаму вы пытаеце мяне пра гэта? Ага, таму што я не афiцэр. Буду iм. Адкажу вам на папярэдняе пытаньне: зло - гэта наш надзённы хлеб. Адсюль - натуральнае тое, што праяўляем мы асаблiвую цягу да прыгожага ў чалавеку. Жывем-жа мы ў смуроднай атмасфэры, зьяўляемся як бы чысьцiльнiкамi грамадзкiх адходаў, таму, па-афiцэрску, кахаем адэкалёны. Вы разумееце мяне? Прафэсiйнае скрыўленьне - змоўнiцкае бачаньне намi рэчаiснасьцi... Вам гэта ясна? Дальбог, вы цiкавы тып! Штосьцi вам скажу: з вашым характарам трэба шукаць сабе месца ва ўстанове, дзе няма буйных фiнансавых апэрацыяў, значыць, i... Што? У мiлiцыi? Не, вы ў нас нарубалi-б дроў болей, чымсьцi трэба. Тут мус ведаць жыцьцё, мець на яго нэрвы. Вы занадта тонкаскуры. Шчыра кажу вам: шкада мне вас! Вельмi спрыяльнай вам акалiчнасьцю зьяўляецца ваша добраахвотнае прызнаньне ў злачынстве. Дастанеце на судзе, я лiчу, гадок умоўнага пакараньня турмою плюс рамонт машыны на ўласны кошт. Кар'ера ваша, вядома, лясьне. Малады вы, дык лёгка дагонiце страчанае i перагонiце...

- Дзякую вам за суцяшэньне, пане сяржант, - Сьцяпан устаў. Яму надакучыла слухаць яго. - Я, здаецца, ужо магу йсьцi?

- Так, - пацьвердзiў яму сяржант, неяк увесь суцiшыўшыся. - На наступны допыт вы атрымаеце ад нас позву.

"Дабiўся я галоўнага: стварыў дакумант, на якi змагу паклiкацца ў гутарках з капiтанам, - разважаў Сьцяпан. - Сёньня, не, заўтра зьвяжуся зь iм. Паверыць мне ва ўсё, калi даведаецца, чаго я начоўп! Тады й мы пагутарым сабе пра старшыню ды ўсялякую сволач!"

У бары Сьцяпан напiўся пiва.

19

- Дзе ты, Сьцяпан, быў?! - насупонiлася Кiра. За ёю, пазмрачнелая, стаяла цешча, а з кухнi, аблiзваючыся ад абеду, выйшаў цесьць. - Куды гэта цябе носiць?! Што з табою?

- Нiчога, - Сьцяпан: "Ого, ужо зьбеглiся ўсе!" - Здарылася што?

- Яшчэ й пытаеш, - прабубнiў цесьць.

- Iдзi, бацьку, бо спозьнiсься... - сказала да цесьця старая, быццам баючыся, што ён, вось, адпярэжа дзягу ды возьмецца лупцаваць Сьцяпана. Сядай, Сьцяпанка, есьцi, - замiтусiлася яна.

- Няхай сабе есьць, калi можа, - сказала пра мужа Кiра.

Сьцяпан, распрануўшыся, памыўся над ваннай. Мокрым ручнiком нацiраў ён карак i плечы. "Гульнуў я, як голы ў крапiве, - уколамi распаўзалася па яго целе сьвярбячка. - Кiра як Кiра: хацела-б усё мець i, адначасова, нiкога не чапiць. Цi яна кахае мяне? У дадзены момант важнае, бадай, тое, што Кiра да мяне неабыякавая. Каханьнем, магчыма, мы называем патрэбнасьць у партнэрстве, - ён выцiснуў прышчык на барадзе. - Спальваньне чараўнiцаў у Эўропе адбывалася ўпярэдадзень новага... Аўтадафэ ў Iталii палыхалi ўпярэдадзень..."

- ...сам ён накруцiў усяго, вар'ят! - вывiскнула Кiра да мацi. Гвалтоўна скрыпнулi дзьверы, зацокалi яе крокi, коратка.

Пабегла яна да гэтай Анi, здагадваўся Сьцяпан. Калi жонка шукае спагады ў сяброўкi, дык гэта i ёсьць трывожная праява пазьбяганьня адчужанасьцi да мужа, пошукаў бясьпечнасьцi там, дзе яе няма. Урэшце - гэта i перапалох ад самоты, i прыступ зацьменьня, у якiм можна дзейнiчаць толькi на шкоду ўласным iнтарэсам. "Я аб нiчым не папярэдзiў яе, не пагаварыў зь ёю... Гм, я-ж ня ведаў, што ўсё так атрымаецца..."

Паабедаў Сьцяпан адзiн.

Цешча падыходзiла да яго, каб запытаць, цi далiць яму супу, або дадаць бульбы з сэльдэрэевым соўсам; катлета, сасмажаная па-варшаўску, мела адмысловы смак. Кампот зь iгрушаў, гаркавы ад лiшняй дозы карыцы, давiў, i цяжка было пiць яго. Дзiва - столькi зьеўшы, Сьцяпан далей адчуваў голад.

I сонную млеўкасьць.

Ён прылёг адпачыць.

"Ну, пайшла яна расказваць, што я спалiў старшыню..." - Сьцяпан перавярнуўся на правы бок, выцягнуў далонь з-пад скронi, i кроў запульсавала цiшэй. Слабавалi яму ногi, нылi, абясьсiленыя...

* * *

Ляскатлiва расчынiлiся дзьверы ў пакой, i Сьцяпан, зь дзiцячай хiтрасьцю, прыкiнуўся сьпячым: падзьмуў скразьняк.

У пярэднiм - прастуджаны голас Кiры:

- Мама, я купiла радыскi.

- А дзе ты, увечары, знайшла яе?

- Прадавалi... - расказвала яна. - Сьцяпан дома?

- Сьпiць.

- Яшчэ?! - яе крокi наблiжалiся.

- Няхай ён пасьпiць, - як бы супынiла Кiру мацi. - Во, паеш квашанiнкi.

- Не магу, - зашахацеў на Кiры лёгкi плашч. Яна распраналася. - Хо, горача! - Заскрыпела шафа з адзеньнем. - Блага мне, мама.

- Залiшне бярэш сабе ў галаву...

- За сябе я не бядую, мама, - сказала Кiра, пацягнуўшы носам. - За дурною галавою i нагам няма спакою... Возьмуць i пасадзяць яго!

- Цiшэй, бо пачуе...

- Няхай сабе чуе! - грукнула шкло; запсычэла "iгрушка" з адэкалёнам. Прычоска мая, хвароба, рассыпаецца. У мяне, мама, мяккiя валасы. Заўтра пайду я да Райкi: у яе - францускi ляк...

У прыцемку, у самюткiм куце бiблiятэчнай палiцы, паглядвала на Сьцяпана дзяўчына на каляровай паштоўцы. Яна прыцiскала да аголенага пляча букет жоўтых i чырвоных цюльпанаў; мела выразныя, чорныя вочы i просты, грэцкi нос. Ад яе красы, тыповай у пачатках стагодзьдзя, рабiлася яму цёпла i ўтульна. Хацелася Сьцяпану пасьмяяцца з турботаў, ад якiх брыняла потым яго пiжама й мучылi сны.

Сьцяпан запалiў сьвятло й пашукаў сабе кнiжку. Але не ўкладвалася яму чытаньне. I не было-ж як пайсьцi на шпацыр, праветрыцца: час ад часу чулася гаворка мацi з дачкою, у кухнi.

Кiра сама прыйшла да Сьцяпана.

- Што чытаеш? - запытала яна.

- Ня ведаю, Кiра.

- Трымаеш-жа кнiжку ў руках!

- Зараз скажу табе... - ён адгарнуў тытульны лiст у кнiжцы.

- Сьцяпан, - Кiра падыйшла блiзка да яго, але не прыхiлiла, як зазвычай, яго галаву да сваiх пругкiх грудзей. - Што ты, Сьцяпан, нарабiў?! Людзi сьмяюцца зь цябе. Скажы: ты сапраўды спалiў аўтамабiль старшынi?

- Спалiў, Кiра.

- Навошта?

- Так трэба.

- Цябе будуць судзiць за гэта!

- Я таго й чакаю.

- Суду?

- Суду, Кiра.

- Што ты зноў задумаў?

- Зьнiшчыць падлюгу.

- Значыць, каго? Старшыню?

- Ага.

- Самому трапiўшы ў суд?

- Няма iншага спосабу, Кiра.

- Зь цябе ўчыняць злачынца! Разумееш? I прысудзяць - адкупiць машыну!..

- Хто акажацца злачынцам - пабачым. А машыну, калi трэба будзе, а адкуплю.

- За сваё?

- За сваё, Кiра.

- Цi ты, Сьцяпан, хоць памятаеш, якiя ў цябе заробкi?

- Так, Кiра.

- Ты адкупiш - за iх?

- Калi трэба будзе...

Села яна ў крэсла, насупроць Сьцяпана.

- Ты ненармальны.

- Не разумееш мяне, Кiра.

- Не разумею? Як можна разумець...

Зьявiлася цешча.

- Крычы, не крычы - сталася, - загаварыла яна. - Мусова цяпер думаць нам, як бяду збыць...

Сьцяпан зноў разгарнуў кнiжку.

- А балячку, хiба, хто збыў? Прадаў яе? Узяў ды прадаў, га? - узлавалася Кiра.

- Ты гаворыш, як пра чужога, - не адступалася ад свайго цешча.

- А ён, калi вычаўпаў такое, падумаў пра мяне?

- Падумаў, не падумаў, але Сьцяпан - твой муж, дочка.

- Твой... Твой... Ах, мама, iдзеце вы разам са сваiмi павучэньнямi... Кiра вытузнула кнiжку са Сьцяпанавых рук. - Слухай ты, булава, калi да цябе гавораць! Не адзiн-жа жывеш тут!..

- А ну вас! - цешча, выцiраючы далонi аб хвартух, павярнула назад.

- Ну, - Сьцяпан трымаўся.

- Ведаеш, на каго ты падобны?

- Ведаю.

- Перастань ты дурня клеiць ды йдзi да старшынi, чуеш? Прасi яго - мо' прабачыць табе, адпусьцiцца...

- Прасiць гэтага лайдака - не ў маiм пляне.

- Тады - што?

- Я-ж табе, Кiра, казаў...

- Не, я ўтаплюся ад гэткай размовы!

- Кiра, калi-б старшыня ўмеў думаць, дык ён сам не дапусьцiў-бы да суда. Ён павiнен дасканала прадчуваць тое, куды я хiлю. Ня выключана, што ён ужо бегае, куды трэба... - Сьцяпан закурыў. - Але - дудкi, запозна: я быў у мiлiцыi!

- Што?!

- Зараз яму не выкруцiцца ад сьледзтва.

- Ты прызнаўся?..

- Гэта вельмi важнае, Кiра: стварыць падставу.

- На сваю галаву?

- Дакладней - на яго.

- Вар'ят ты! Палесьцiнец! - Кiра захадзiла па пакоi. - Ну, капцы ўсяму...

- Кiра! Як табе гэта вытлумачыць? - ён паклаў кнiжку на палiцу. - Факт скандалу сьведчыць не ў карысьць нашага высока пастаўленага праныры. Праўда, я захулiганiў, але чаму? Якiя прычыны склалiся на тое? I я раскажу пра iх на судзе. Публiчна, гэта табе не на нарадзе... З маленечкага зробiцца вялiкае! Прападу я, але й ён прападзе. З той розьнiцай, што ён правалiцца на нечым значна, беспараўнальна, большым, Кiра.

- Паважаны Сьцяпан Сумленевiч, - iранiчна скрывiла яна губкi. - Па-першае, як я ўжо неаднаразова гаварыла табе, зьяўляешся ты жывым экспанатам наiўнасьцi, надзвычай каштоўным сваёй рэдкасьцю ў нашу захiрэлую эпоху, i таму, адразу, падлягаеш квалiфiкацыi ў музэй. Па-другое, ты вiнаваты ў акце тэрору ў дачыненьнi да iншай асобы, што ня зможа апраўдаць нiякая, нават сусьветная, матывацыя. Па-трэцяе, гэта акампраметуе цябе, прынамсi, на пэрыяд аднаго пакаленьня кiраўнiкоў грамадзкага жыцьця, у якiх прозьвiшчу Сумленевiча будзе спадарожнiчаць даданы сказ: "А, гэта той дурань, якi калiсьцi спалiў аўта, ну, таго..." Па-чацьвертае, ашчасьлiвiш ты наступнага праныру, якому, мабыць, i абрыдла чакаць нагоды заняць месца старшынi. Па-пятае, у каапэратыве нiчога ня зьменiцца ад твайго рэвалюцыйнага ўчынку. Браток, цароў стралялi, а iмпэрыя нi трошкi не пахiснулася...

- Усё?

- У васноўным - усё.

- Калi-б паверыць табе, Кiра, дык дзеяньне чалавека павiнна быць накiраванае безумоўна на асабiстую карысьць. Не пратэстуй, бо iншай высновы са сказанага табою, звычайна, ня можа быць. Страчваньне сiлаў дзеля агульнай...

- Ты ахвяроўваеш сваю будучыню й будучыню жонкi на алтар грамадзкасьцi, прыгожа кажучы.

- Не бачу я ў гэтым нiчога сьмешнага.

- I я. З другога боку.

- Свайго.

- Невядома, хто з нас абаiх чысьцейшы эгаiст, Сьцяпан...

- Што, Кiра, маеш на ўвазе?

- Тваё "я".

- Ах, во яно як!

- Прытым, куды гэта падзелася Сумленевiчава перамаганьне зла дабром, га? Ды, наогул, адно ты гаворыш, а другое робiш. Дзiця, выдатнiк па тэорыi й двоечнiк па практыцы, анархiст, вулiчны, камiчны ў задуманым... Жыцьцё не пажартуе з табою! Крымiнальная служба падлiчыць твае векапомныя зьдзяйсьненьнi. Будзе рогату ў судзе, калi абвiнавачаны Сумленевiч пачне растлумачваць, што ён спалiў прыватнае аўта свайго шэфа, каб выкрыць яго нядобрасумленнасьць. Заплача публiка ад рагатаньня! Сэнсацыйны мэтад зьнiшчаньня камбiнатараў: спальваньне iх маёмасьцi. Стварайце брыгады сумленных падпальшчыкаў уласнасьцi людзей, у адрас якiх iснуюць маральныя закiды! Толькi справядлiвыя сядзяць у турмах! Сьвет - зварухнiся! Прачнiся!..

- Выйдзi, Кiра!

20

На працы, здавалася, нават стары бухгальтар паказаў спагадлiвасьць да Сьцяпана, не настойваючы на тэрмiновае афармленьне iм разьлiкаў у расходваньнi каапэратыўнымi аддзеламi будаўнiчых матэрыялаў, прызначаных на пабудову асабнякоў у Петрашоўскiм квартале ды ў Бельску й Саколцы.

Сакратарка падала Сьцяпану справаздачу камiсii, чысьценька перапiсаную. "Няўжо забыўся ён перахапiць крамолу?!" - падумаў Сьцяпан пра старшыню й падпiсаўся на ўсiх пяцi экзэмплярах, быццам спадзеючыся, што вось-вось расчыняцца дзьверы й зьявiцца ў iх ён, каб парваць на дробненькiя кавалачкi гэты нязручны яму дакумант.

Сумленевiч пазванiў членам камiсii, каб i яны падпiсалi. На жаль, нiкога зь iх ён не застаў на месцы: двух знаходзiлася ў каманьдзiроўцы, а трэцi хварэў.

"Пачнем ад хворага, якi, ёсьць надзея, пра нiшто яшчэ ня ведае", - Сьцяпан хутка сабраўся ў горад.

Ля пераходу цераз вулiцу, побач рэстарану "Гродна" мурашыўся людзкi натоўп. Прычэпа ад грузавiка, нахiленая, стаяла на тратуары, бокам падняўшы колы на сьцяну, бы вялiзны сабака. Мiлiцыянты мералi. Бамбiза ў юхтавых ботах пужнуў адурэлага ад вiдавоку крывi ката зь вiхрастай поўсьцю; хтосьцi загiнуў ля газону. Грузавiк-жа з галавастаю шафёркаю вiнавата чакаў, загарадзiўшы замурзаным сваiм тулавам дарогу машынам, якiя, спадцiшка, сыгналiлi й аб'яжджалi завалу Юравецкай. Праходжыя выцягвалi шыi, каб угледзець, як i дзе нехта крычаў аб чымсьцi да кагосьцi... Шайка вучняў з тлусьценькiмi мордачкамi, разявiўшыся, наглядала за замяшаньнем; адзiн зь iх, непаваротлiва, фатаграфаваў.

- Добры дзень, Сьцяпан!

Сумленевiч пазнаў у жанчыне прыгожую сяброўку са школы. На ўроках матэматыкi яна добра падказвала яму. Гарбаты настаўнiк ставiў ёй за гэта двойку. "От i напалохаў ён мяне, - пасьмейвалася яна падчас перапынку. - Ня быў-бы ён мужчынам: хоць маленькую прыкрасьць, але зробiш!"

- Вiтай... - Сьцяпан завагаўся над яе iмем, сымпатычным (Вера?). - Бачу, расьцеш ты, як сабе! Банду хлопцаў адна ты разагрэла-б, i то на сьнезе, iначай, чамусьцi, ня мог ён гаварыць да яе. - Ну, кажы, што добрага ў цябе чуваць? Муж - пад абцасам, дзяцей - рой, каханкаў - на выбар?..

- Не зьмянiўся ты, Сьцяпан, - адказала яна. - Усё прыкiдваесься разбэшчаным...

- Гэта - блага цi добра?

- Нашто пытаеш? Сам ведаеш...

- З пакорай слухаю цябе, - i яшчэ дадаў ён: - Засаромела ты мяне, старога дурня, - Сьцяпан лакомлiва закурыў надломленую папяросiну, апошнюю ў пачку. Скажы што-лень пра сябе...

- Бацька мой памёр.

- Бацька? Ад чаго?

- Рак страўнiка...

- Якi чорт! Калiсьцi людзi памiралi ад сухотаў, застуды, пабояў, а цяпер, каго не спытай, дык усё - рак, рак, рак... Прабач...

- Нэрвы.

- Так, сапраўды, я замнога дазваляю сабе...

- Кажу пра нэрвы, як пра прычыну хваробы, захворваньняў на рак. I як нi дзiўна, але ў прасмуроджаных гарадох, пракурэлых, ня так i часта пачуеш, каб хто памiраў ад рака, - яна, вiдаць, думала пра тое. - Горад, ведаеш, дае пачуццё ўласнай вартаснасьцi. Важнасьцi!

- Твой бацька быў зь вёскi?

- Зь вёскi. З Васiлькова. З гаспадаркi. Зь зямлi, якой аддаў сваё жыцьцё, але якую ня меў ужо каму пакiнуць. Старому i ў галаву не прыходзiла тое, што зноў настануць часы, калi гаспадар будзе самым пагарджаным чалавекам, у супастаўленьнi зь якiм чысьцiльнiк камунальных прыбiральняў здасца панам над мужыкамi. Вытворца галоўнага - хлеба... Кантынэнт сялянства апускаецца нiжэй травы, цiшэй вады...

Сьцяпан не перабiваў, агламажджаны нагавораным ёю.

Яна цiха разьвiталася.

"Чалавек, што дрыгва: дакранесься да яго й правалiсься, - Сьцяпан увайшоў у Юравецкую. - Кожнага абыходзь бокам".

Яму ня верылася, што столькi даведаўся ён ад зграбнай жанчыны.

Член камiсii, да якога йшоў Сьцяпан, жыў на Вятрачнай. У даваенным домiку, у садку, згусьцелым ад разрослых вiшнякоў. Зьвяглiвы сабака ў глыбiнi панадворка кiдаўся на ланцузе, дзеручы лапамi зямлю. Ганак, спавiты дзiкiм вiнаградам, з каляровымi шыбкамi ствараў уражаньне крыху казачнага ўваходу ў даўно таемнае.

Выглянула адтуль тоўстая баба.

- Ён хворы, - сказала яна Сьцяпану пра гаспадара. - Вам чаго трэба ад яго?

- Добры дзень вам, - прывiтаў яе Сьцяпан. - Я толькi на хвiлiнку да вас. Мы працуем разам...

- Вiцюлiк! - крыкнула яна ў сенi. - Хтосьцi прыйшоў, чуй, да цябе, - i абаперлася мяккiм локцем аб вушак. Па-мацярынску самаўпэўненая, стаяла яна так з кухонным нажом у руцэ.

- Што? Прывезьлi цымант, - жыва выбег на парог Вiця й, звочыўшы Сьцяпана, сказаў: - А, гэта ты: здароў! Заходзь, - працягнуў Сьцяпану руку. - Заходзь, заходзь... Дай нам, маленькая, гарбаты, - зьвярнуўся ён да гэтай гаспадынi, якая аказалася яго жонкай. - Сядай, Сьцяпан, - ён паказаў яму фатэль на ножках, закопчаных iльвiнымi галоўкамi. - З чым добрым ты да мяне? - i сабраў ён у сабе ўсю ўвагу худога, высокага i даўганогага.

- Са службы прыходзяць у дом хiба з чым добрым, браток? Гэта-ж усё роўна што з тэлеграмамi ў мястэчка цi ў вёску, - Сьцяпан склаў сябе: "Я, дурань, палохаю яго!" - Я, ня бойся ты, са звыклым глупствам да цябе... Ня хвораму-ж iсьцi да здаровага.

- У мяне, ведаеш, Сьцяпан, балячкi на вантробе паявiлiся. Бядовая справа, ведаеш, - сказаў ён для яснасьцi. - Як схопiць мяне боль, дык ажно на сьцены лезу!..

Настрой быў дрэнны.

- Лечысься ты?

- Лекары, ведаеш, Сьцяпан, бы тыя адвакаты: так i паглядаюць на жменю, так i паглядаюць! - Цяпер п'ю зельле... Нямаш мне варункаў хварэць: зяць будуецца, - i, стрымана памаўчаўшы, запытаў: - А ты, Сьцяпан, не задумаў сабе - вiлу?

- За што, братка?

- А цесьць у цябе ад чаго? - маршчыны на яго твары склалiся ў кашэчую ўсьмешку. - Зь iм, ведаеш, Сьцяпан, мала хто роўня ў Беластоку. Цiхенькi ён ды ўдаленькi! Ты, вазьмi, трасянi яго добра, а грошы зь яго, сам пераканаесься, пасыплюцца, бы дзiчкi з грушы. Адну дачку маючы, ён можа даць...

- Ат, стары й так даволi наклапацiўся, пакуль яе, Кiру, выгадаваў, Сьцяпана непрыемна ўразiла тая непасрэднасьць, зь якой гэты чалавек у гадох падказваў яму нешта й без таго грубае.

- Дачку то ён не гадаваў, Сьцяпан. Яго дзяцьмi зьяўляюцца iнтарэсы, - ужо пляткарыў ён перад Сумленевiчам. - Не было такой справы, на якой твой цесьць не зарабiў. Яго, мабыць, i цяпер ты мала бачыш дома?

Сьцяпан нiчога не адказаў яму.

- Ведаю я яго, бы таго каня лысага... Баба расставiла на стале шклянкi з гарбатай, пiрог на залочаным паўмiску, срэбную цукарнiцу, павiдла ў крышталёвым начыньнi, вiшнёвае. Талерачкi, памаляваныя ў яскравыя ўзоры, прасьвечвалiся далiкатнай тонкасьцю. Каля гарбатных лыжачак ляжалi пляскатыя мiнiяцюры лапатак; Сьцяпан дадумаўся, што iмi трэба браць порцыi пiрага (ён пачакаў, каб падгледзець у гэтым гаспадара). Былi й чырванашчокiя яблыкi, скрыгелiкi лiмонаў i яшчэ штосьцi.

- Я, во, прыйшоў да цябе са справаздачай камiсii, - Сьцяпан дастаў з партфэлю паперы. - Ужо перапiсаная, - ён адставiў далей пасудзiну з павiдлам, непрапарцыянальна цяжкую. - Чытай гэта й падпiсвай.

- Ага, - пасмутнеў Вiця. - Ага... Саладзi, ведаеш, Сьцяпан, гарбату. Калi ласка, саладзi сабе...

Пiрог хатняга вырабу смакаваў адмыслова. Крохкi, ён раскошлiва распускаўся ў роце, выклiкаючы цягучы сьлiнацёк. "Калi ён пра нiшто яшчэ ня чуў падпiша", - заключыў пра яго Сьцяпан, набiраючы павiдла, якое рыхтавалi, вiдаць, паводле асаблiвай рэцэптуры: ягады вiшняў, цэлыя, аказалiся зусiм сьвежымi. Былi яны хрумсткiмi. (У прыгарадах i прадмесьцях гатуюць павiдла няўмела, па-сялянску мазяватую гушчэчу, сцукраваную.)

- Ага... Ну, моцна напiсана! - Вiця працягнуў руку па акуляры, што ляжалi на этажэрцы. - Гм... Адразу пазнаць тут стыль Сумленевiча: просьба гучыць як ультыматум, - блiснуў ён кпiначкай.

- Рэвалюцыйная стылiстыка, браток, - пацяплела Сьцяпану.

- Ну, а што новага чуваць у каапэратыве?

- Пахварэў ты ўсяго дзень i ўжо думаеш, што безь цябе там усё завалiлася? - Сьцяпан, жэстам бесклапоцьця, выбраў сабе яблык. - Нiхто й ня ўспомнiў пра цябе. Быў. Няма.

- Так, - яму падаўжэў нос. - Ну, а як ацанiлi працу камiсii?

- Камiсii? - Сьцяпан засьмяяўся. - А я думаў, што гэта яна - ацэньвае. Каму ў галаве, брат, наша камiсiя? Старшыня, вось, заняты старшыняваньнем, кiраўнiкi кiраваньнем, бухгальтар лiкамi, i гэтак далей, - знарочна падняў ён руку з гадзiньнiкам. - Ого, ужо першая гадзiна! Час мне йсьцi. Ну давай, братка, падпiсвай справаздачу. Хопiць гэтай распусты за гарбатай.

Гаспадар абмацаў кiшэнi пiнжака.

I Сьцяпан зразумеў, што ён ня знойдзе аўтаручку або даўгапiс.

- Пазычу табе сваю... - сказаў ён да Вiцi, якi, як бы ў выдказ на гэта, абцiх, бы той, каму ўжо ўсё роўна.

Але, як на тую бяду, Сьцяпан ня ўзяў з сабою хаця-б алоўка.

- Ведаеш, Сьцяпан, я падпiшу заўтра. На працы. Ну, ведаеш, якая розьнiца: сёньня цi заўтра? Я-ж, як бачыш, цалкам здаровы... З раньня, ведаеш, Сьцяпан, я пазваню табе, прыйду й падпiшу. Ну, усё ў парадку, - ён ветлiва праводзiў госьця да дзвярэй. - Дзякую табе за тое, што ты наведаў мяне, i прабач мне, калi што ня так было... Ведаеш, Сьцяпан, зяць мой будуецца...

Сабака люта брахаў.

Пайшоў паркi, густы дождж.

Сьцяпан, тулячыся да платоў з навiслым гольлем дрэваў, дабраўся ўздоўж iх да Антанюкоўскай артэрыi, якраз блiзка прыпынку, на якiм сеў у "дзевятку" ледзь уцiснуўся ў перапоўнены аўтобус. З мокрых плашчоў пасажыраў сьцякала вада, i ад размочанай на падлозе гразi рабiлася коўзка. Стаяў ён, трымаючыся за расхiстаны поручань.

Выйшаў - за мостам на Белай, нiжэй "Гродна", дзе разявы ўсё яшчэ не разыходзiлiся зь месца выпадку.

Нiякавата было Сьцяпану вяртацца да сябе.

Цiшыня вакол яго асобы - анямелы тэлефон, для вiдавоку забеганая сакратарка, выключна дробязная карэспандэнцыя, спэцыяльна дэкрэтаваная яму старшынёй, спачувальныя твары некаторых - бянтэжыла яго сваёй, усё-такi, прыдзiрлiвасьцю. Нейкай шаблённай вытлумачальнасьцю абясьсiльвала яна Сьцяпана.

Якi-ж гэта - чорт вазьмi! - аргумант: спалiць яму аўтамабiль, каб...

Ат, хулiган ён, што дарабляе сабе iдэалёгiю.

Напэўна, ён i з глузду зьехаў!

Калi-б Сумленевiч быў сур'ёзным, дык ня важыўся-б на такое.

Малады, то й дурны.

21

У калiдоры чакаў Сьцяпана незнаёмец, якi назваў сябе сваяком i паведамiў, што памерла цётка. Гэта было ня тое, што нечаканым яму. Прыдуманым! I Сьцяпан, усьмiхнуўшыся, сказаў:

- Што-ж, памерла дык памерла... Усё чую я пра сьмерць.

- Пахаваюць яе ў пятнiцу каля дзесятай гадзiны. У Каралёўшчыне. Можна даехаць туды ранiшнiм аўтобусам.

- Памерла, значыць, сястра маёй нябожчыцы мацi?

- Ну.

"Ня ўсё, што банальнае, зьяўляецца непрыдатным", - успомнiлася Сьцяпану недзе пачутае iм. Ён слухаў незнаёмца, падтакваў яму - на яго шчацэ патрэскалася немалая бародаўка з воласам.

Гэты чалавек папрасiў Сьцяпана пазванiць па тэлефоне нейкаму сваяку ў ваяводзкай камэндантуры мiлiцыi.

- Добра, я пазваню, але гаварыць зь iм будзеце вы...

У сакратарыяце Сумленевiч пакiнуў пiсьмовую просьбу аб два вольныя ад працы днi.

Выезд на пахаваньне даў Сьцяпану супакаеньне.

Царква ў Каралёўшчыне, вельмi даўняя, стаiць ля гасьцiнца ў колiшнi двор. Пад высокiм лесам. За рэчкаю, калi йсьцi да яе далiнаю. Зьлева ад шашы, ад пахiлых вербаў.

Ужо стаяла пад ёю зграя легкавых машынаў - паняў, паноў i панятаў. Выпендрыўшыся, хадзiлi яны туды й назад - от, мужыкi каля фурманак на Сенным рынку. Каля свайго.

Цела нябожчыцы везьлi з хутара, цi то зь вёскi, i Сьцяпан, каб ня нудзiцца, не глядзець на гэтых нiбы жалобнiкаў, не паддавацца iх агляду, забрыў на ўзьлесьсе, сьцежкай каля сухога долу, дзе, мусiць, капалi пясок на дарогу. З засмужанага неба крапаў нясьмелы дожджык i падымалася духотная iмгла. За маладняком цямнелi ялiны й прасьвечвалася паляна. З-за павароту выйшла пажылая жанчына. Яна зьдзiвiла яго тым, што яму, чужому, сказала "Добры дзень". Спатыкнуўся ён аб мурашнiк; незвычайныя мурашкi залазiлi яму аж на кульшы. Недалёка стукаталi дзятлы й пужаў Сьцяпана шолах у малiньнiку, заваленым сухападам. Гадоў пяць назад, успомнiлася яму, у гэтай ваколiцы паляўнiчыя падпiльнавалi рыся. Тут, магчыма, ёсьць i зьмеi?!

Калi Сьцяпан вярнуўся пад царкву - ад машыны, памаляванай у сiнi колер, наблiзiўся да яго нi то хлопец, нi то мужчына.

- Добры дзень пану. Сьцяпан адказаў.

- Вы, пане, на пахаваньне?

- На пахаваньне, - адказаў Сьцяпан.

- Курыце? - той працягнуў яму пачак амэрыканскiх цыгарэтаў.

- З прыемнасьцю. Дзякую вам.

Араматызаваныя, даўкiя...

- Няма, пане, пагоды.

- Так, - Сьцяпан прыгледзеўся да пашчэрбленых зубоў размоўцы. - Старыя памiраюць або ўвосень, або ўвесну.

- Цётка магла-б, пане, пачакаць да восенi, - пажартаваў уласьнiк сiняй машыны. - Надта-ж мноства многае работы цяпер назьбiралася ў мяне.

- Не ўдалася вам цётка...

Юнацкi мужчына раскланяўся са Сьцяпанам:

- Прабачце мне, пане.

- Калi ласка.

На масток у нiзку сунуўся абоз: на пярэдняй фурманцы - труна. Вiдавошча быццам вяртаньне з паляваньня на некалi бачанай карцiне...

Жанчыны перад люстэркамi ля кузаваў легкавых машынаў папраўлялi сабе прычоскi; мацяркi клiкалi дзяцей. Шматлiкая радня!

- Вязуць, - нехта голасна сказаў. - Зюнiк, адвядзi далей нашу машыну, каб конь ня ўгрэў па ёй капытам...

Запрацавалi маторы. Узьняўся вэрхал, тратуарны.

- Мужчыны, - прасiў, па-беларуску, дзядок. - Мужчыны, трэба вынесьцi з царквы харугвы. Ну, адну - я. Хто яшчэ?

Адгукнуўся на гэта васпаваты дзядзька ў гумовых ботах. Сьвятар - зь пеўчымi бабулямi - ужо зыходзiў да вулiцы; малады, прыкметна зьнясьмелены старамоднай сваёй прафэсiяй, разгублена тузаў свой залётны вусiк (без барады). Так i гаварыў, здаецца, так i гаварыў ён: людкове, а нашто мне гэта? Расьпяўшы парасоны, жалобнiкi бязладна рушылi за iм, насустрач сярмяжнаму картэжу. Можна сказаць - са злосьцю, хутка, хутчэй адбыць чамусьцi не забытае, як бы забабоннае, але прадпiсанае... Зь бязьлiтаснымi яны каркамi. Наперадзе засьпявалi: "Са сьвятымi супакой..." - старэчыя галасы абрывалiся.

Дайшлi - да першай пары коней, угадаваных, вычасаных, запрэжаных неяк па-вясельнаму; над iмi ўзвышаўся румяны твар (без шапкi). Ля якогасьцi, пакiнутага, млына.

Вазьнiца, вяла разглядаючыся па натоўпе, прасiў дапамогi ўнесьцi труну ў царкву.

З наступнага воза зьлез брудны чалавечак i, быццам шукаючы ўпушчаных лейцаў, затрымаўся каля вазьнiцы; з пугаю.

Дзядзька ў гумовых ботах, паставiўшы харугву пад лiпаю, брыдка вылаяўся й крыкнуў:

- Бавантур! Хадзi! Паможаш! - ён пачакаў, пакуль той зварухнецца. - Гэта сваякi? - кiнуў ён праклён урачыстаму зборышчу. - Паны, я... iх маць! - i, як змардаваны дрывасек, што прымерваецца да таго, каб падняць таўшчэрную калоду, дзядзька скамандаваў: - Бавантур! Падчэпiш труну ад галавы, - на яго словы аблезлы дзяцюк ухапiўся за вугал скрынi. - А вы, двух, бярэцеся, во, там, яшчэ пакiраваў ён старым i вазьнiцай.

Нiхто не абурыўся на тое.

Малебен заняў больш, чым паўгадзiны. "Чаго я тут - нi шкадуючы, нi варагуючы - стаю сярод чужых? - Сьцяпан скiнуў пальчаткi. - Труп цёткi - гэта апошнi напамiнак таго, што за маiмi плячыма ёсьць папярэднiкi. Маць - о як-жа смуткую я па ёй! - маўчала пра радню, стойваючы панурую гiсторыю? Ня выраклася яна свайго сялянскага радаслоўя. Дык у чым-жа прычына яе заўзятага забываньня на сваякоў? А Люба - хто яна мне? Не прыехала... Жыве? Гаспадарскiя жонкi нягожа старэюць, чырванаскурыя..."

Нябожчыца спачывала з блаславёным спакоем - выцягнутая, чысьценькая, апранутая ахайна, але ў паношанае. Рукi яе, скрыжаваныя на грудзях, сухiя й вузлаватыя. Гаротнiцкiя! Дзесьцi блiзка жыла яна й працавала. Нiхто, таксама, не заплакаў па ёй, калi прыбiвалi цьвiкамi века...

"Зусiм не падобная яна да маёй мацi", - Сьцяпан, цалуючы настылую руку нябожчыцы, раптам адчуў, як пацяклi яму сьлёзы, неспадзяваныя; ня змог паўстрымацца i ад нежаданага iм стогну скаргi. Не адхiнаючыся, ён выхапiў з кiшэнi насоўку й выцерся ёю. Аглухлы ад жалю, здумеўшыся гэтым, ён адыйшоў за iкону нябеснай жанчыны, каб сабрацца там з духам. "Што са мною, - мармытаў да сябе Сьцяпан. - Што гэта такое робiцца са мною? У мяне расхiстаныя нэрвы! Трачу я розум з-за халернага старшынi! Ох, людзi, людзi... Цi я гэтак-жа галасiў i па мацi? Ну, не, ну, добра... Цiха, ша, ша-а".

- Вы! - за Сьцяпанам стаяў незнаёмец. - Патрэбны чацьвёрты... Могiлкi тут-жа, у канцы вулачкi. Во, там, - паказаў ён у паднебнае акно.

- Так, так... - усьмiхнуўся да яго Сьцяпан. - Я ўжо... Ну, iдзем.

Пахавальнае шэсьце валаклося цыганскай бандаю. Ехалi машыны, i пра iх найбольш у тлуме гаварылi.

- Чый ён будзе? - голасна запытаў ззаду бабскi голас.

I Сьцяпан ведаў, што гэта гавораць пра яго; мацней абхапiў ён плечы незнаёмца, якi соп пад цяжарам труны. Кант дошкi балюча муляў у ключыцу.

Над самюткай галавою сьпяваў жаваранак, расслабляючы сардэчнасьцю.

- Чый? Мо' гэта яе байструк...

- Мела яна другога?

- Хiба мала бандытаў хадзiла тады па вёсках? Прыйдзе такi ў хату, з карабiнам, i давай яму, чаго толькi захоча...

- Гэ-гэ-гэ... I саланiны ўпрыдатак, - азваўся сiплы мужчына.

- О, нарабавалi яны ў людзей, а цяпер мураванкi сабе ў Беластоку ставяць, - загаварыла тая-ж баба. Нiзкая! Кумпястая! З кучмастай прычоскай!

- Цiха! Яшчэ хто пачуе...

...Калi, урэшце, насыпаную магiлу выраўнялi рыдлёўкамi й нехта з раднi спрашаў усiх на пачастунак - Сьцяпан павярнуў у ельнiк, зь якога выбраўся ён у поле, дзе стаяла ў забыцьцi хацiнка пад таполяй.

Дадому трапiў ён пад абед.

22

Каля бiблiятэчкi iрдзела пячаткай павестка з камiсарыяту мiлiцыi.

- Мыйся й хадзi есьцi, - сказала Сьцяпану Кiра. "Зноў будзе пекла!" - ён старанлiва вымываў бруд памiж пальцамi; на яго нагавiцах бялела колькi плямак жывiцы.

- Кiра! У нас ёсць бэнзiн? Мне трэба пачысьцiць...

- А я думала, што - спалiць?

- Спалiць? - Сьцяпан не адразу сьцямiў. - Ага... Слухай, Кiра, ты мая жонка цi не мая?

- Твая. Таму ты павiнен схадзiць да старшынi й папрасiць у яго прабачэньня.

- Гэта ты дадумалася да таго цi твой татка?

- Я таксама.

- Значыць, цесьць першы падумаў пра гэтае. I, мабыць, дасьць ён грошай на рамонт той старшынёвай ламаччавiны?

- Такi зяць - каштуе! Ягонае папраўляньне сьвету...

- На сродкi цесьця?

- Налiвай сабе есьцi. Капуста - у сiнiм гаршку, а бульбу падагрэеш. Кампот - у рондлiку, - Кiра густоўна завязала шалiк на шыi, апранулася. - Я пайшла.

- Да Анi, цi як яе зваць...

- Так, да Анi.

- Тады - шчасьлiвай табе дарогi!

- Дзякую.

- А дзе мацi?

- Ня ведаю.

- Чао!

Допыт у камiсарыяце вызначылi Сьцяпану на пасьлязаўтра. У дзесяць.

"Маюць у мiлiцыi час, - ён, усё-ж, прыпалiў сабе бульбу. - Iм гэта што: яны-ж у фабрыцы злачынстваў. А я - iх заказчык, дарэчы, дробны. Але рытм работы й там, вiдаць, абавязвае. Сумленевiча ўжо занесьлi ў графiк, на адпрацоўкi. Гатовенькi выраб зь яго накiруюць у суд, у гэты склад пакараньняў... А што будзе, калi ў камiсарыяце возьмуць ды забракуюць мяне? Не, яны не адкiнуць майго! Мая, Сумленевiча, у гэтым галава: за ўдарам удар..." - гарачая капуста апякла яму вусны.

Прагледзеў Сьцяпан - каторы раз! - справаздачу камiсii. Вось дакумант, якi спатрэбiцца яму! На жаль, мала аднаго подпiсу пад iм, Сумленевiча. Што й казаць: яго здурыў той член камiсii. Сьцяпан змарнаваў аказiю - трэба было тады зьбегаць у кiёск i купiць яму даўгапiс, не адступiцца ад Вiцi, не адкладваць важную фармальнасьць. Памылка!

Ня ўсё страчанае?

Сьцяпан, паабедаўшы, наведаўся ў кватэру iншага члена камiсii; яго дачка, дзяўчынка, адказала яму, што мацi пайшла ў краму, а бацькi, ад учора, няма дома. Запрапанавала яна Сьцяпану пасядзець, выпiць гарбаты... Расьсьмешаны яе кемнасьцю, ён падзякаваў ёй i хацеў даць малой падарунак (нiчога, аднак, адпаведнага ня вышукаў у сваiх кiшэнях).

Адрасу трэцяга члена камiсii Сьцяпан ня ведаў.

"Пасьля суду я звольнюся з працы ў каапэратыве, - вырашыў Сьцяпан. Стануць, вядома, упрошваць мяне; пане Сумленевiч i пане Сумленевiч! Я, скажу iм, зноўку прыдатны вам? А дзе вы былi, калi мне было цяжка, га? Калi пахла турмою? Не спадзяваўся я па вас такой палахлiвасьцi; ня цiхiх спачуваньняў, але публiчнай падтрымкi... А вы што зрабiлi? Чакалi, хто - каго? Эт, нiчога з такiмi, як вы, нельга дабiцца, не жывеце вы, а ўсё рыхтуецеся жыць! На гэтым прамарнуеце свае гады, задумайцеся вы над тым, што я гавару вам, i пабойцеся кожны самога сябе! Усё больш людзей, усё менш людзкасьцi..."

Мучыла яго смага, пульсавала ў скронях кроў i балелi яму валасы, усё роўна што пасьля п'янкi. Сьцяпан убачыў кiёск зь пiвам, замкнёны. Каля яго, быццам спарахнелы вулей, трывала пустая бочка. Дзецi гулялi там у схованкi. Спынiўся перад пiўнушкай пажылы чыгуначнiк, на ровары, пастаяў, раскiрачыўшыся, пачухаўся пад шапкай i разьлезла паехаў далей, нясьпешна абмiнаючы каўдобiны.

У бары "Пад селядцом" прадавалi мiнэральную ваду "Крынка".

Сьцяпан папрасiў дзьве бутэлькi мiнэралкi. Бармэнка курыла й, адначасова, накладвала ў мiсачкi гатаваную па-брэтонску фасолю, якой закусвалi падпiтыя тыпы ў камбiнэзонах; пра штосьцi спрачалiся яны памiж сабою. Двух зь iх счапiлася бiцца; перакулiлi крэсла з жалезных прутоў, пакацiлiся на падлогу. Iх сябры, пасьмяяўшыся, узялiся разбараняць - ня ў жарты палiлася кроў. Убег з вулiцы мiлiцыянт i, вытузнуўшы, быццам сьмешную шаблю, гумовую палку, гакнуў ёю па выпучаным азадку якраз таго з буяноў, якi, аблiты юшкаю з носа, харкацеў, прыцiснуты да зямлi здаравейшым. - Халерны Пiндаль штодзень так, сказала бармэнка й зiрнула на Сумленевiча, як на таго навiчка, якому наiўна захацелася мець сабе жонку. Сьцяпан расплацiўся.

Круцiла яму ў калене. (Нядобра ступiў ён нагою, калi ўносiлi труну на могiлкi; у пухкую нару крата, i цэлы ўспацеў ад страху, каб не павалiцца...)

Сеў Сьцяпан на змуршэлы падмурак, парослы зельлем, i асьцярожна нацiраў балючае месца. Вывiх не адразу адлягае, трэба мачыць у гарачай вадзе й расьцягваць вузлы... "Шкада, што па хаце, у якой я нарадзiўся й рос, не засталося й сьледу. Заначаваў-бы я ў ёй, памыў-бы падлогу, дзьверы. Жылося-б мне па-свойму..."

Чым больш раздумваў Сьцяпан над тым, як паводзiць сябе ў мiлiцыi, тым выразьней адчуваў у сабе ўсю несур'ёзнасьць створанага iм становiшча. Справа ня ў веры ў справядлiвасьць задуманага, бо яна ў iм заставалася непахiснутай, але ў сродках ажыцьцяўленьня намеранага. Дакладней кажучы, у iх недастатковасьцi, каб не сказаць, у дробязнасьцi ўчыненага ў параўнаньнi з жаданым зьдзяйсьненьнем. Вымовы, якiх наслухаўся ён ад Кiры й ад цесьця, прыводзiлi яго да дапушчэньня, што сапраўды рызыкуе асьмяшэньнем сваёй асобы! Давёўшы сябе да крайняй раздражненасьцi, Сумленевiч зь неспакоем думаў ня столькi пра допыт, колькi пра ягоныя наступствы.

Быццам разумеючы думкi мужа, Кiра пакуль нiчым, зьвязаным са справай, не цiкавiлася. Мiж ёй i мацi дайшло, праўда, да сьцiшанай сваркi, значэньне якой усьвядомiў Сьцяпан пазьней. Пачаткова толькi здагадваўся ён, што дачка супыняе мацi ў яе сувязах з мужчынам, якiя абнеслаўляюць дом. Менавiта, заходзiў да цешчы нейкi прыяцель сям'i, не першай маладосьцi й несумненны ўдавец. Сьцяпана зьдзiўляла тое, як гэты чалавек можа не адчуваць уласнай няёмкасьцi. Ад госьця павейвала пахамi дарагiх адэкалёнаў, а яго сiвюткiя валасы, беззаганна падстрыжаныя, прыдавалi яму незаслужана шаноўнай павагi. Пiлi яны гарбату зь iм, як бы цярплiва чакаючы прыходу дадому гаспадара; Сьцяпан часамi адгаворваўся ад гэтага вечараваньня неадкладнымi заняткамi, тэрмiновымi заданьнямi на службе, незакончанай справаздачай або дакладам. Кiра сядзела зь iмi дзеля прыстойнасьцi. Расказвалi яны сабе анэкдоты, раскошна рагаталi, нават сьпявалi нешта расьцяглае, расейскае: "Оля любила реку..." Або, фальшыва iнтануючы адноўленую модай песьню "Очи чёрные..." (Аднойчы прынёс той пласьцiнку са сьпевамi Шаляпiна, даваенную, зьдзёртую.) Сталася ўжо хатнiм звычаем, што ў панядзелкi гэты прыяцель дому стукаўся ў дзверы пунктуальна а шостай. Яго вiтаньнi абрыдлi Сьцяпану. - Добры вечар панi. - Добры вечар пану. - Як прамiнуў вам дзень? - Дзякую, добра. - Сёньня нешта папсавалася пагода. Сапраўды, ад самай ранiцы дождж! - А якi пранiзьлiвы вецер! - Даўней вёсны былi цяплейшымi. - Зьмяняецца клiмат. - Распранайцеся, калi ласка. Будзем пiць гарбату з ромам. - Каханыя вы мае ўсе...

Цешча была хiтрай, але й спагадлiвай кабетай (дачка, усё-ж, удалася ў бацьку). Яна не пахваляла зяця. Аднак-жа, калi й спрабоўвала навязаць яму сваё, дык праводзiла гэта без сьвятой упэўненасьцi, якую наглядалася якраз у Кiры, яшчэ замаладой на тое, каб што-кольвек прадумаць дарэшты. З ваганьнем. Было-б, аднак, памылкай дапускаць, што старая ня мела сваiх меркаваньняў. Хутчэй за ўсё, яна не iмкнулася да iх, iснавала трохi па-расьлiннаму. Нiколi цешча - як памятае Сьцяпан - не папракаля цесьця ў яго вяртаньнях поначы, не дапытвала яго, дзе быў i што рабiў, не ачарняла бабскiмi падазрэньнамi, абвiнавачаньнямi: "Мела я лепшага ад цябе, але, дурная, не пайшла за яго й таму цяпер пакутую!" У начной кашулi, стоячы, старая тлумачыла яму, якое ежыва i ў чым яно (капуста - у сiнiм гаршку; бульба - у гаршчэчку, вынесеным для прахалоды ў сенцы; кампот - у рондлiку).

Цесьць аднойчы, даволi п'яны, учынiў ёй дзiкую авантуру; няголасна й настойлiва. Насiў ён тое ў сабе, вiдаць, здаўна. "Чаго ты плюскаеш на мяне вачыма, бы сына нарадзiўшы? Пакажы мне, дзе ён? Ня маеш яго, ага. А я гаварыў табе: трэба нам хлопца! Дачка добрая ўпрыдатак, як нiштаватае курвяня, але яна - што нам дасьць? Пабяжыць у сьвет, задраўшы хвост! Але ты - не й не, няхай падрасьце дачушка, зь пялёнак выйдзе, тады й разыкнем мы... Потым ты спрытна! - давай хварэць. О як-жа любiш ты нажываць сабе хваробы!.. Ну, згода, ты не магла: нi то высокi крывяны цiск паявiўся ў цябе, нi то ныркi пачалi рэзаць цябе, нi то сэрца табе паслабела... Усё перашкоды былi й перашкоды: як не дрыстачка, дык балячка! Жывот табе разросься, як торба, як гарбуз; хадзiла, бы блудная авечка: то ў плот, то ў вароты... А так, папраўдзе, дык не хацелася табе зноў паднатужыцца. Баялася ты болю, скажу, во, табе ў вочы! Вядомая справа: дзяцей радзiць - ня грошы лiчыць. Ды й гадочкi не аглядалiся на тое, калi гэта вяльможная панi мая надумаецца другое дзiця мець: пабеглi, паiмчалi яны, i столiькi па iх засталося, што пылу на дарозе. Ну, скажы, i як гэта з намi будзе далей? Цяпер ужо нiчога не павернеш назад... Ня верыла ты, што ў нас быў-бы сын. А быў-бы ён! У майго бацькi дочкi сыпалiся, але, дзякаваць Богу, i сыны таксама. I ў дзеда... Ты, аднак-жа, не была-б сабою, калi-б не зашанавалася, каб, крый Божа ад нячыстай сiлы, не ахвацiцца, не пабрыдчэць, ня выклiкаць радасьцi ў суседак сваёй распоўзлай фiгурай i ня страцiць чароўнага позiрку на сябе ў мужчынаў. А з сынам - не бяда, купiм... Гатовага, не? Абы толькi дочанька не знаравiлася на публiчную дзеўку..."

Ён не сьцiхаў.

Яна выслухала ягоныя жалi. Цесьць стамiўся гэтым, лёг i нечувана захроп.

Яе паводзiны дасьведчанай жанчыны Сьцяпан дацанiў нядаўна. З блiжэй не названымi заўвагамi. "Цi яе Кiра здольная кахаць мяне, наогул мужчыну? Страх мець зь ёю дзiця! - неспакоiўся Сьцяпан. - Выйшла яна за мяне, магчыма, зь дзяўчынскай патрэбы жыць пры кiмсьцi... Гэта не вельмi й рэдкi стымул быць замужняй; па грамадзкай iнэртнасьцi. Ёсьць у жанчыны этапы захапленьня мужчынам. Цалкам iншымi запатрабаваньнямi выклiканае яно ў маладосьцi, у пэрыяд непаўнацэннасьцi, жаданьня стацца самастойнай. Сьпелы-ж узрост высоўвае на першы план матэрыяльную значнасьць прэтэндэнта на мужа, iнiцыяваньне iм дабрабыту, што эмацыянальны бок жыцьця зводзiць да аздобы. Шлюбныя здрады маюць адпачынкавы характар. Жонка, якая перайшла жыць да каханка, не зьяўляецца курвай". Сьцяпан не лiчыў за лепшае забывацца на непазьбежны допыт у мiлiцыi. Прымушала яго да гэтага заганная асаблiвасьць ягонага характару, няўмельства перастраўляць iм, перамешваць, галоўнае з надзённым, дачасным. (Калi верыць пагалоскам, дык старшыня, як правiла, выпрацоўваў сабе варыянты рэагаваньня, не дапускаў ён да самацёку - жартавалi ў каапэратыве - нават у гутарцы з прыбiральнiцай; зласьлiўцы дадавалi да таго, што й крывiўся ён на нарадах таксама згодна з дакладным сцэнарыем.)

23

У камiсарыяце сяржант прывiтаў Сумленевiча з рухавай заклапочанасьцю.

- Сядайце, калi ласка. Я зараз, - i ён пазванiў кудысьцi. - Гэта я. Няхай зойдзе ён да мяне заўтра а адзiнаццатай. Так. - Тады зьвярнуўся да Сьцяпана: Пакажэце, калi ласка, свой пашпарт.

Сумленевiч падаў яму дакумант.

Мiлiцыянт дастаў з бакавой шуфляды пiсьмовага стала прасторны фармуляр i прыняўся запаўняць яго.

Папярэдзiў ён Сьцяпана аб судовай адказнасьцi за несапраўдныя паказаньнi падчас допыту.

- У тым, што я вам скажу, можаце не сумнявацца, - адказаў яму на тое Сьцяпан.

Сяржант штосьцi дапiсаў у фармуляры й загаварыў:

- Усё, што вы скажаце тут, можа быць скарыстанае супроць вас.

- Я не баюся таго.

Сяржант не зрэагаваў на гэта.

- Дзякую, - пашпарт аддаваў ён Сьцяпану двума пальцамi, па-курэцку. Супроць вас ёсць падазрэньне, грамадзянiн Сумленевiч, што вы падпалiлi легкавую машыну старшынi... - сяржант вымавiў поўную назву каапэратыву, марку машыны, яе рэгiстрацыйны нумар, дзень i гадзiну здарэньня. - Што вы, грамадзянiн, хочаце сказаць у сувязi з тым? Калi ласка, - даўгапiс трымаў ён напагатове.

- Я вас, пане сяржант, не разумею. Пра якое гэта падазрэньне ў дачыненьнi да мяне вы гаворыце? Я-ж сам, як памятаеце, прыйшоў да вас i ўсё расказаў вам, прасiў...

- Так, - перабiў яго мiлiцыянт. - Атрымана намi скарга на вас, вытлумачыў ён. - Калi ласка, адказвайце на пастаўленае вам пытаньне.

- Зрэшты, мне ўсё роўна. Добра, - Сьцяпан выняў з кiшэнi пачак папяросаў. - Дазвольце закурыць...

- Курэце.

- Дзякую, - i запрапанаваў мiлiцыянту папяросу: - Курыце?

- Дзякую вам. Я прызвычаiўся да "спортаў", - ён пашукаў запалкаў.

Закурылi.

- Было гэта так... - Сумленевiч апавядаў сяржанту здарэньне з падрабязнасьцямi. - Я ведаў, што дапускаюся глупства, але мус было нешта счаўпсьцi звалаце, сукiнсыну!..

- Грамадзянiн Сумленевiч! Вы забываецеся! Нiкога нельга беспадстаўна абражаць. Разумееце?

- Вы баронiце старшыню?

- Калi хочаце ведаць - я шаную вас. У супрацiўным выпадку ў мяне была-б iншая гаворка з вамi.

Сяржант прагледзеў запiсанае ў пратаколе.

- Пагаворым мы пра матывы?

- Пагаворым. Калi ласка, грамадзянiн Сумленевiч.

- Дзякую вам, пане сяржант. Агульна кажучы, старшыня зьяўляецца прыкладным узорам гангстэрскага спосабу кiраваньня ўстановай. Падбiрае ён сабе супрацоўнiкаў бязвольных, але таленавiтых, сьлепа адданых яму. Наравiстых старшыня або запалохвае, або ўсяляк захаборвае, або, звычайна, пры нагодзе выкiдае iх з працы. Не ганьбуе ён i даносчыкамi, ясная справа, ды правакатарамi...

- Канкрэтней, грамадзянiн.

- Гавару я, хiба, няясна?

- Вы, дарагi пане, задумалi чытаць мне тут даклад? - зьнецярплiвiўся мiлiцыянт. - Я пытаю вас, здаецца, выразна: якiя ёсьць прычыны гэтага вашага ўчынку? Ну, чаму вы падпалiлi машыну?..

- Менавiта, таму!

- Дакладней?

- Цi вас, пане сяржант, задаволiць тое, калi я скажу вам, што гэты падпал зьявiўся маiм актам пратэсту супроць становiшча, створанага ў каапэратыве старшынёй?

- Вы, грамадзянiн, зноў сваё! - ён закурыў наступную папяросу. - Высокае слова - пратэст. Дзеля яго iснуюць прыстойныя магчымасьцi дзеяньня, напрыклад, пэрыядычныя нарады, сходы прафсаюзнай арганiзацыi, камiсii i гэтак далей. Нязгода з чымсьцi зусiм не абазначае, выбачайце мне за слова, хулiганства!

- Паўтараю: я не знайшоў iншага спосабу на тое, каб зьвярнуць увагу грамадзкай думкi - на пачынаньнi старшынi!

- Перастаньце вы дурыць мне галаву вялiкай палiтыкай у паспалiтым злачынстве! Пакiньце выкручвацца, захавайце вы годнасьць, пане Сумленевiч. Час, каб мы ўжо разумелi адзiн аднаго.

- Во-во, сьвятыя словы!

- Ну!

- Мы ўсё сабе сказалi.

Сяржант пабялеў ад гневу.

- Вы адмаўляецеся даць паказаньнi?

- Наадварот: я дамагаўся даць iх вам, - Сьцяпан выцер лоб. - Цi я пярэчу ў тым, што мой падпал легкавой машыны, прыватнай уласнасьцi, фактычна зьяўляецца лiхадзействам?

- Што вас, грамадзянiн, штурхнула на такi крок?

Сумленевiч расьсьмяяўся.

- Мая жонка здрадзiла мне зь iм, старшынёй. Мала таго - я пазайздросьцiў яму дарагога набытку ў выглядзе прыгожай легкавой машыны.

Сяржант ажыўлена запiсваў...

- Мне нельга ратаваць сябе, - дадаў Сьцяпан, усур'ёз.

- Любоўная зайздрасьць, як прычына злачынства, часткова абязьвiнiць вас, пане Сумленевiч, - заявiў яму сяржант i ўвесь палагаднеў. - Беспатрэбна абдурвалi вы мяне. Я ня ваш вораг. За столькi гадоў работы, ня хвалячыся, адчуваю я скураю, хто сядзiць перада мною. Ведаеце, гэта вопыт. У нашай прафэсii iнтуiцыя адыгрывае надзвычайную ролю. Я не хацеў з вамi бавiцца ў падыходы, пытаў адкрыта, як шчыры шчырага.

"Адыходжу я, як дзень. Будзь ты добры людзям. Усе яны - бедныя", паўголасам прамовiў Сьцяпан.

- Што?

- Дробязь, пане сяржант. Гэта словы мацi... жаночыя.

- Ага...

- Вы, пане сяржант, залiшне наракаеце на мяне. Давайце, падпiшу вам пратакол.

- Нельга нiкога прымушаць выявiць сваю вiну шляхам самаабвiнавачаньня. Яе трэба, звычайна, даказаць, - павучаў ён Сьцяпана. - Гэта прынцып, дзякуючы якому магчыма аб'ектыўна сьцьвярджаць факты.

- Не было маiм намерам затойваць вiну.

- А вы, скажэце, не падумалi аб тым, што, зьнiшчаючы сябе, зьнiшчаеце й справу, у iмя якой, калi верыць вам, iнсцэнiзавалi гэтае вiдовiшча? Акампраметоўваецеся, пане Сумленевiч, - ён давяраў Сьцяпану ў вадным: - Калi магу вам раiць, дык тое, каб вы паклапацiлiся прадставiць доказы жончынай здрады. Мы, як мiлiцыя, гэтым не займаемся - замнога было-б работы... Ну, падпiсвайце вы сваю аферу, - сяржант падсунуў Сьцяпану пратакол, складзены дбайным почыркам. - Ах, пане Сумленевiч, пане Сумленевiч...

Сьцяпан дакладна ўчытваўся ў кожны радок пратаколу.

- Дасьце мне копiю яго?

- Вы ня ведаеце, што ў нас не бывае копiй?

- Будзеце дапытваць сьведкаў?

- Адкажу вам: будзем. Што яшчэ вы хочаце ведаць ад мяне?

- Цi магу я сустрэцца з капiтанам?

- Дзеля чаго вам гэта патрэбна?

- Дзеля дадатковых паказаньняў...

- Можаце зрабiць гэта ў мяне. Слухаю вас.

- Я, таксама, i па iншай справе хачу пабачыцца з капiтанам.

- Па якой?

- Даўняй, пане сяржант. Вас я буду хвалiць...

- Самi зьвяжэцеся вы з капiтанам. Па тэлефоне, - ён прадыктаваў Сьцяпану нумар. - Дамовiцеся, пагаворыце... Да пабачэньня, пане Сумленевiч.

- Яшчэ выклiчаце мяне?

- Калi спатрэбiцца...

- Да пабачэньня.

Клямка вылазiла зь дзьвярэй,i Сьцяпан павярнуўся да сяржанта, каб сказаць яму пра гэта. Але ён, ужо грабучыся ў папках, не глядзеў на Сьцяпана й, вiдаць, думаў пра штосьцi чарговае (у яго пачыналася лысiна, ад патылiцы). Адтапыраныя вушы прасьвечвала яму сонца, быццам натлушчаную паперу. Камарынай хмурынкай вiраваў пыл, ад сярэдзiны пакоя ў куты, за жалезную шафу й недагледжаны фiкус, пакiрачаны, як змарожанае дрэва.

У няветраным калiдоры сьмярдзела мышамi.

У дзяжурнага камэндатуры даведаўся Сьцяпан, што капiтан зьявiцца каля першай гадзiны.

- Вас выклiкалi?

- Не.

Сьцяпан выйшаў на вулiцу (наблiжалася дванаццатая). "Пабуду на сьвежым паветры, - пастанавiў ён, кiруючыся ў сквэрык. - Падрыхтуюся да размовы. Абавязкова! Мне нельга давярацца яснасьцi думкi... Даволi iншага разуменьня яе, каб - заблудзiць, трапiць у блытанiну. Значыць, - Сьцяпану пацела над левым вухам, - перш за ўсё я давяду яму да ведама..."

Капiтан затрымаўся ў горадзе.

Сьцяпан, апынуўшыся ў сквэрыку, сам зьдзiвiўся тым, чаму гэта толькi цяпер скемiў ён, што яму няма з чым iсьцi да капiтана?! "Вызвалiўся я ад лёгiкi сну? Прачнуўся - са стану перавагi жаданьня над разважлiвасьцю?.."

На клюмбах цьвiлi кветкi. Iх матыльковыя колеры казачна адрозьнiвалiся на фоне густой зеленi аздобнага тут кустоўя. Гэтую выспу жывой прыгажосьцi прыкра расьцiнала асфальтаваная сьцежка, на якой сохлi растаптаныя чарвякi, быццам дробненькае сухападзьдзе. Сьцяпан сеў на кульгавую лаву паркавага фасону, у цяньку. Адсюль убачыў ён, як да ўваходу ў будынак камэндатуры сьпяшаўся капiтан, з сумкай, бы забiты работай бухгальтар. "I я хацеў да яго йсьцi, займаць яму час гутаркай пра старшыню, якi, з сыфiлiсам, увосень ляжаў у шпiталi? - думаў Сьцяпан. - Тлумачыць: дапусьцiўся я крымiнальнага ўчынку знарочна, дзеля магчымасьцi аскандалiць праныру, якому ўсялякае ўдаецца, бадай, таму, што ягоная дзейнасьць адпавядае калектыву, бо ўсяго жменька, толькi жменька, працаўнiкоў каапэратыву заўважае ў паводзiнах старшынi цванага госьця. Ды, хiба, кiраўнiк установы павiнен быць даверлiвай разяваю? Якiм правам наважваюся я павучаць iншых? Таму, што яны паддаюцца ашуканскаму аўтарытэту? Леваму! - уявiўся яму самаздаволены старшыня. - Капiтан папрасiў-бы ў мяне прабачэньня за тое, што няма ў яго свабаднейшай хвiлiны, каб выслухаць... Гэта было-б далiкатнай адмовай, просьбай ня ўцягваць яго ў блазноту - Сьцяпан вышукоўваў вострае ў свой адрас, каб вывесьцi рацыi ў сваю абарону; схiляўся ён да таго, што суд адбудзецца, усё-такi, над iм. - Я не лiчу важным тое, што будуць гаварыць пра мяне. Людзi, так цi iнакш, стануць задумоўвацца, смакаваць мае матывацыi, браць на зуб аргуманты, сумнявацца. Сутнасьць роздумаў - у сумненьнях? - Ён устаў i прайшоўся. - У маiм характары адсутнiчаюць правадырскiя рысы. Вiдавочнае тое ад дзяцiнства. Я не спрабоўваю кiмсьцi кiраваць, у мяне няма iнстынкту панаваньня, гвалтоўнай барацьбы з асяродзьдзем за свой пункт гледжаньня. Гэта ў мяне ад бацькоў, ад мацi, ад яе сялянскай звычкi падпарадкоўвацца камусьцi, пагаджацца. Ах, зь якой асалодай перажываў-бы я, няхай сабе й грубiянскую, задаволенасьць мною шэфа! Знаходзiўся-б я ў пастаяннай гатоўлiвасьцi для кажнюткага яго загаду, калi-б мог мець тую ўпэўненасьць, што зьвязаўся з сумленным чалавекам. З гэткiм, якi не пасаромеўся-б сьлёзаў, каб аплакаць iмi свае памылкi. Не была-б мне страшнай з такiм чалавекам нават подласьць; хапала-б высакароднасьцi яго мэты. Хто ведае, цi не пакiнуў-бы я Кiру дзеля вышэйшай рацыi, хоць i не маёй... Я страшэнны! Я - народжаны янычар, казённая адзiнка. Мой бунт супроць кiраўнiцтва зьяўляецца вынiкам таго, што яно адкiнула, жаданыя мною яму, паслугi? Нясьпелы я? Не дарос да сытуацыi? Эт, прыстасоўваюся да вымогаў суду... - Сьцяпан сеў на кукiшкi перад кустом зь бела-ружовым квецьцем i зь дзiцячай сур'ёзнасьцю вывучаў формы пялёстак. - Высокi суд! Я ведаю й разумею тое, што дапусьцiўся дрэннага ўчынку, прычынiў шкоду прыватнай уласнасьцi грамадзянiна старшынi. Сам я прызнаўся ў тым перш, чымсьцi пакрыўджаны пасьпеў скласьцi скаргу супроць мяне. Чаму я так зрабiў? У чым сутнасьць таго, што зусiм сьвядома вырашыў я стаць перад судом? - Сьцяпан дайшоў да канца сьцежкi, да берагу вулiцы, па якой iмчалi машыны. - Адкажу я на тое коратка: мой абвiнаваўца мае на сваiм сумленьнi столькi благога, што маё пачуцьцё справядлiвасьцi патрабавала ад мяне хоць невялiкай адпомсты яму. Не, не па асабiстых меркаваньнях; iх у мяне не было. Дзейнiчаў я як абражаны член грамадзкасьцi, якую ганебна ўводзяць у зман i ад iмя якой праводзiцца глум над ёю-ж! Старшыня - давераны яму - каапэратыў пераўтварае ў спадчынны фальварак! Грамадзкую маёмасьць мае ён за нiшто. Купленыя каапэратывам - за мяжой машыны бескарысна iржавеюць у Бацiкаўскай базе або, у лепшым выпадку, бяруць iх сабе розныя безадказныя асобы, бы армейскае дабро, пакiнутае адступаючым бокам у нечуванай вайне; зладзеi раскрадаюць наш цымант, цэглу, абагравальнiкi, электрычную iнсталяцыю. Вывозяць яны тое масава, грузавiкамi i ўдзень! Камбiнатарства сталася ў нас маральнай нормай. Душыць мяне неспакой. Магчыма, галаслоўны я й забаўны маньяк? Сяржант пазяхаў, слухаючы маё паказаньне... Дзесьцi, мабыць, знаходзiцца цалкам вiдавочная памылка ў маёй задуме, можа, ня столькi памылка, колькi, звычайна, iдыятызм, варты ўсяго пашаны, бясьпечны асяродзьдзю сваёй просталiнейнасьцю. Гм, трэба мне мець на ўвазе тактыку, абарону. Кiру ўмешваць у гэтую справу нiяк нельга. Да чаго дайшло!.. Падпал мною легкавой машыны як дзеяньне ў стане афэкту, несумненна, паменшыла-б маю кару й, адначасова, не перакрэсьлiла-б значэньня сказанага наконт старшынi - падчас судовага разбору. Не перакрэсьлiла-б? Гэта-ж, усё-такi, былi-б апраўданьнi абвiнавачанага! Суд успрыняў-бы iх як праяву круцельства? Не пашкодзiць памятаць мне пра гэта. Самым надзейным варыянтам маiх судовых паказанняў застанецца, гм, аспэкт афэктацыi? Ну, але якiя падставы для таго? Старшыня намаўляў мяне шпiёнiць! Не, гэта ня тое... Што ты нi даказвай, усё акажацца ня тым. Забiўся я, халера, у сабачы кут! - Сьцяпан ступiў на тратуар. - Хоць бяры ты й прасi паратунку ў цесьця. - Ён, незнарок, сутыкнуўся з хлопцам, доўгавалосым; узаемна пакланiлiся яны сабе ў знак прабачэньня. - Студэнт, якi краў на навуку... Чуў я пра такога. Схапiў ён тры з паловай тысячы. Шчасьлiвы, ён забыўся запрасiць у рэстаран на чарку кагосьцi, каму павiнен быў быць удзячным за грошы. Выпала яму з памяцi? Потым угаворваў ён сябе, што лiшне клапацiўся: той, можа, ня пiў гарэлкi або не пажадаў-бы зьявiцца зь iм у публiчным месцы? Няпраўда! Студэнт пашкадаваў выдаткаў, мiжвольна пашкадаваў, безнамерана. Так, усё-ж апамятаўся й паслаў таму дабрадзею лiст зь перапросiнамi, якi й загубiў iх абодвух. Хтосьцi прачытаў яго, данёс куды трэба, нашумеў. Студэнт пракраўся. Чаму якраз студэнт? Чаму, скажам, ня лекар або ўраднiк? Паверыў я ў апавяданьне пра студэнта, як прадчуваньню памылкi? Як намёку на яе. У чым?.." - на выгляд несур'ёзная дылема хвалявала Сьцяпана.

24

Сьцяпан ня здолеў вырашыць той дылемы i ў нечаканую каманьдзiроўку ў Варшаву, куды яго папрасiлi ў сувязi зь вiзытам iнспэктара ў каапэратыве. Не давала яна супакаеньня яму, быццам трэшчына ў сьцяне. Здавалася Сьцяпану, што бачыць ён таго забывайку ў купэ вагона; нiчога, што нiколi не сустракалiся яны з сабою й нават ня ведаў ён, цi гэта быў беластачанiн. (Ехаў Сьцяпан у Варшаву з маладым барадатым незнаёмым, да якога ў Лапах падселася дзяўчына зь неўгамоннай весялосьцю.) Праўдападобна - здагадваўся ён наконт таго студэнта прасьцяцкая камбiнацыя маладзiка разгортвалася наступным чынам: было iх трох студэнт, шэф i падначалены яму, - Сьцяпан круцiў гузiк на пiнжаку. - Студэнт праводзiў сваю зьдзелку, менавiта, цераз падначаленага, якi не любiў свайго начальнiка, i то досыць адкрыта. Як было яму частаваць iх? Разам - разыкоўна для яго суадносiн зь iмi. Паасобна - навяло-б на яго падазрэньнi аб хiтраваньнi з адным супроць другога...

У Варшаве запыталi ў Сумленевiча пра штосьцi, што лiчыў ён даўно высьветленым.

Пачуў ён:

- Скажэце, калi ласка, як гэта магло здарыцца, што пабудавалi цэлы вялiзны дом, не карыстаючыся пры гэтым нiводнай афiцыйнай паперкаю? Якой вы думкi?..

Сьцяпан прыпацеў:

- Мне цяжка сказаць, ведаеце... Дом прыймала камiсiя...

- Мы запрасiлi вас, пане Сумленевiч, дзеля, так сказаць, кансультацыi. Вы, працуючы на месцы, арыентуецеся...

- Няма, хiба, дакумантаў?

- У тым i бяда, паважаны калега, што наяўныя дакуманты ў поўным парадку!

- Прабачце мне, але, калi я вас добра пачуў, якраз адсутнiчае дакумэнтацыя будынку, пра якi йдзе наша гаворка.

- Так. У гэтым i ўся кур'ёзнасьць справы. Падобна на тое, што хтосьцi зрабiў будаўнiчы падарунак дзяржаве й, па фальшывай скромнасьцi, саромеецца выявiць сваё прозьвiшча, каб узнагародзiлi яго па заслугах, - усьмiхнуўся мiнiстэрскi субяседнiк з чорцiкамi ўваччу. - Камплект дакумэнтацыi гарадзкога кварталу, узьведзенага фiрмай, аформлены ўзорна, можна сказаць, прыкладна, хоць ты выкладвай яе ў музэi добрай работы, якi, мабыць, будзе створаны...

- Што-ж: сябры будаўнiкi, вiдаць, ня згледзелi таго, што могуць спакойна ўзяць сабе матэрыялы на адзiн будынак. Зазявалiся яны, чаго, праўдападобна, i шкадуюць зараз, - сказаў субяседнiку Сьцяпан. I дадаў ужо безь iронii: - Цi не прасьцей было-б вам пасадзiць на маiм месцы старшыню й задаць яму гэтае пытаньне?

- Гэта ня так проста, пане Сумленевiч. Старшыня выконвае ўсяго агульны дагляд...

- Не настолькi агульны, каб не прыкмецiць новага аб'екту, - перабiў яго Сьцяпан, са злосьцю. - Я, на жаль, ня ў стане сказаць вам што-небудзь канкрэтнае. Не таму, што не хачу. Не. Справы, зьвязаныя з будаўнiцтвам, не знаходзяцца ў маiх службовых абавязках.

- Ведаем тое. Аднак-жа...

- У нiчым я не змагу вам дапамагчы.

- У мяне склалася такое ўражаньне, што мы не зусiм разумеем адзiн аднаго, пане Сумленевiч.

- Магчыма.

- Наша размова мае паўафiцыйны характар. Нам залежыць на...

- Дзiўна, - зноў ня даў яму закончыць Сьцяпан. - Падначаленаму даволi ўвайсьцi ў канфлiкт з шэфам, як тут-жа пачынаюцца ў дачыненьнi да яго цiхiя прапановы, ад якiх ажно сьцiшнавата на душы. Я сапраўды непрыдатны вам. Ну, праўда, яшчэ й сёньня часам рагочуць у каапэратыве з таго, як гэта Ваньку, што падседзеў майстру чаравiкi, пасадзiлi ў турму, а за тую будынiну нiкому й валаска з лысiны не зьнялi - калi вас такая iнфармацыя задавальняе, дык...

- Дзякую вам. Камандзiроўку падаб'юць вам, пане Сумленевiч, у сакратарыяце. Да пабачэньня й шчаслiвай вам дарогi. Ага, прашу вас нiкому не перагаворваць зьместу нашай размовы.

- Ясна. Да пабачэньня.

Сьцяпан пасьпеў на хуткi цягнiк, што ад'яжджае пасьля чацьвертай з Цэнтральнага.

Успацеў ён да апошняй нiткi, пакуль выхадзiў сабе месца ў перапоўненых вагонах. У тамбуры - мужчыны, што вярталiся дамоў пасьля дэмабiлiзацыi, п'яна сьпявалi дурныя песьнi й выкрыквалi грубiянствы на чараду дзяўчынак з турысцкiмi заплечнiкамi, пужлiвых. Нейкая жанчына абурылася на гэта; стаяла яна за Сьцяпанам. Гарласты й з расшпiленай кашуляй вырачыўся на яе, прасiпеў жахлiвае й, расьпiхваючы пасажыраў, стаў працiскацца да кабецiны, якой зычлiвыя шапталi: "Уцякайце, цётка!"

Сумленевiчу тузала ў кульшы. Быццам нiчога не здарылася, ён пасьвiстваў сабе балаганную мэлёдыю. Неўзабаве дыхнула на яго гарам, перамешаным са смуродам нячышчаных зубоў, i мускулiстая далонь ухапiлася яму за заднiцу, каб адкiнуць на сьценку. Для пераходу.

- Хто гэта мяне мацае? - запытаў Сьцяпан у расчырванелай морды. - Я дрэнна пераношу пэдэрастыку.

- Зыйдзi мне з вачэй, лахман! - той кальнуў зрокам ашалелага быка.

Сьцяпан урэзаў яму кулаком у падбародзьдзе. Бамбiза, раскiнуўшы рукi, валiўся плячыма назад. Узьняўся вiск i блiзка заплакала дзiця; ён аглянуўся туды.

Той падаў, хапаючыся за што папала. Сьцяпан паправiў свой удар, наводлiў б'ючы яго па носе, зь якога пырснула юшкаю. Iмгненна стукнуў ён яшчэ яму чаравiкам мiж ног i, нягледзячы на жывёльны яго рык, паўтарыў гэта з усяе сiлы! Затым, выцягнуўшы з чыёйсьцi падарожнай сумкi вучнёўскую лiнейку даўжынёю з паўмэтра, Сьцяпан кiнуўся зь ёю на банду, амаль адсякаючы прыладаю вуха першаму з буяноў, якi сеў, завалiўшы сабою дарогу. "Мiлi-iцы-ы-ы-ыя-я-ааа!!!" - недзе енчыў галасiска. Сьцяпан, бы на дрыгвянiку, топчучы па сплеценых нагах адурэлага натоўпу, прагнаў двух, што адвалакалi пакалечанага. Баявейшаму зь iх дасталася ад яго ў дыхавiну, ад чаго той разявiўся й, усё роўна што плаўлены прут, хiлiўся папалам... Уцалеў найменшы лабасты, каротканогi й сутаргава неспакойны; ён уцякаў. Сьцяпан, неспадзявана цэльна, аглушыў яго сiнiм гаршком, якi валяўся на падлозе, i раптоўна адчуў сваю стомленасьць усiм. Гудзела сумятня й лямант: "Рату-у-унку-у-ууу!.. Мi-iлi-i-iцы-ыя-ааа!!!"

Сьцяпан расчынiў дзьверы й асьцярожлiва зыйшоў на прыступкi, пад якiмi iмчала зямля, пасечаная шпаламi.

Наблiжалася станцыя. Яшчэ досыць далёка беляхцеў цагляны будынак i паламанымi запалкамi стырчэлi сэмафоры. Сьцяпан ведаў ад старых, што перажылi нямецкiя вывазкi на работы: у такiх выпадках трэба скакаць зь бегам цягнiка й добра перабiраць нагамi, каб страцiць iмпэт, ня бразнуцца вобземлю. Але гэтае яму не ўдалося; перашкодзiў чамаданiк, якi трэба было загадзьдзя выкiнуць у вадхон.

Упаў ён, ажно яму ў галаве пацямнела. (Чамаданiк адляцеў у поле, у канюшыну.) Балела Сьцяпану ў калене, там, дзе пашыралася дзiра ў нагавiцах. Пакульгваючы, пайшоў ён мяжою ў кiрунку купы дрэваў. Збоч ад iх, рассыпаўшыся ланцугом, iшлi праз збожжа прыгорбленыя постацi. "Аблава?!" Тыя чагосьцi шукалi не адгiнаючыся, i ён зразумеў, што яны выполваюць асот. Не жадаючы быць заўважаным iмi, перабраўся Сьцяпан на другi бок чыгункi (цягнiк на станцыi, было гэта вiдаць адсюль, усё стаяў).

Прымасьцiўся Сьцяпан пад кустом, над мэлiярацыйным ровам, у якiм беднай ручаiнай цякла чысьцюсенькая вада; ён пакаштаваў яе: патыхала яна балотам. "Ня мела баба клопату, дык купiла сабе парася, - асядала разьюшанасьць у iм. Неверагоднае, як гэта я адлупцаваў столькi чалавек?! Былi ўсе яны салiдна запраўленыя гарэлкаю, аднак моцна дапамог мне ў гэтым вузкi калiдор... Чорт шапнуў мне зачапiць шайку! Палез я на дурманаў з-за халернай абыякаўшчыны тлуму, ягонай баязьлiвасьцi. Ня зьдзiвiць мяне, калi на станцыi, акажацца, гуртам шкадуюць там тых лайдакоў ды спачуваюць iм бабы й дзяўчаты, мужчынiскi i ўкормленыя дзецюкi, цэлая збродзiна паказных заступнiкаў. - Сьцяпан распрануўся да бялiзны й, намачыўшы насоўку, чысьцiў плямы на касьцюме. - Хэ, ну й каўбой я! Адкуль i зьявiлася ў мяне гэткая разбойнiцкая справядлiвасьць... Добрасумленна кусаю я, бо заўсёды ёсьць што праганяць, - на крысе яго пiнжака iрдзела лапiна алейнага бруду. - Ужываньне насiльля зьяўляецца пытаньнем грамадзкай мэтазгоднасьцi? Калi так, дык я разграшаю сябе: прадэманстраваў шматлiкiм асобам, што можна ня толькi ўцiхамiрыць хулiганаў, але й накласьцi iм. Гэ-гэ, пры ўмове, што публiка не ўспрыняла мяне як дзiвосу: жарты - гэтулькiх пабiў. Трапiла каса на камень! Жаль, што я ня выкрыкнуў: "За крыўду дзяўчатаў i бабулi, ура, у атаку!" Цяпер, пэўна, кажуць людзi мiж сабою: гэткага бандыта мы яшчэ ня бачылi, ай-яй-яй... Не дай Бог, паночку, сустрэць яго на дарозе сярод лесу - цябе заб'е, а жонку тваю да паўсьмерцi змучыць ды й напаскудзiць ёй на жывот, адзеньне яе падзёртае на ялiну закiне, каб ня мела ў чым на людзкiя вочы паказацца i ўзьняць шум. Так забаўлялiся, пане, марадзёры, што рабавалi за фронтам. - З лужка выехала фурманка, гружаная блiшчастымi мяшкамi мiнэральных угнаеньняў; селянiн крочыў побач яе, паганяючы ляйчынаю каня. - Як мне схавацца за малым гольлем? Сьцяпан прыкiнуўся загараючым на сонцы турыстам, што змарыўся вандраваньнем. Адбылося iначай: хлебароб уехаў у нябачную палявую дарожку й зьнiк за ўзгоркам. - Сьвiшчу я, во, асталопень, у чужым палетку. Плакаць няма як i дамоў блiзкi сьвет..."

Сумленевiч пачакаў чарговага цягнiка ў прыстойнай адлегласьцi ад глухога пэрону; у адвячорак. Яму надалей не зусiм верылася ў тое, што, вось, ён лiчыцца ўжо злачынцам, кiмсьцi, каго вышукоўваюць ды ловяць, адзiнкай, якая марыць аб зьмене твару й жыцьцяпiсу, аб нерэальным; якая не баiцца паўтарыць дзяцiнства й маладосьць, забыўшыся на перавагi даросласьцi, яе паўнату. Сьцяпан таiўся за крушняй каменьняў ля дзiкай грушы, ня могучы дазволiць сабе разьмясьцiцца на забытай лаўцы за станцыйнай агароджаю, зьнявечанай. Сачыў ён за вокнамi; узбрылося яму, што адтуль праглядаюць ваколiцу пiльныя мiлiцыянты.

Даймаў яму холад. Хацелася есьцi; ветрык прыносiў ад хатаў за лiпамi пахi вячэры й сырадою. Па-немаўляцку дакучлiва бляялi там авечкi. З-за паўразваленага плоту сядзiбы ў садзе выбег хлопчык, запiхаючы сабе за пазуху, няйначай, яблыкi. Ён хутка падняў з лапухоў трантаваты ровар i пафiнiшаваў на iм да дрымотных загуменьняў. У калюжыне запушчанай сажалкi дзерлася жаба. Дым з комiнаў усьцiлаў далiнку, згушчваючы туманец.

Смутак пакiнутага дзiцяцi праявiў у Сьцяпанавай памяцi сварку мацi на яго, калi, абражаны яе поўхаю, адбягаўся ён за весьнiчкi, на вулiцу, дзе пакутлiва ўслухоўваўся, цi яна ня клiча яго вячэраць. Прыкiдваўся тады, што гуляе: ражном рысаваў ля плоту рыбу, тлустага акуня. Працягвалася гэтак да зьмярканьня. Сябрукi, асаблiва рыжы Вiцька, зайздросьцiлi Сьцяпану таго, што не дастанецца яму ад бацькi. ("А мой татка як ляснуў мяне, во, тут, дык я аж скруцiўся на месцы", - паведамляў рыжы.)

На пэроне зьявiўся дзяжурны руху. За iм калывалiся пасажыры (гусяняты за квактухаю).

Фары паравоза, бы фантастычная пагоня, падкрадалiся зь цемрадзi, адкуль прыйшоў Сьцяпан.

У Беласток цягнiк прыбыў глыбокай ноччу; звыш гадзiны прастаяў ён на разьезьдзе, сярод зарасьнiкоў, у якiх пяяў салавейка.

Сьцяпан, змораны дарогаю, нахабна спынiў на прывакзальнай вулiцы таксi i ўпрасiўся на другога. Яму не ўдалося-б такое, калi-б п'яны тып, што вяртаўся iм з пагулянкi, не пазнаў яго, дзякуючы ўладжанай справе, зь якою ён прыходзiў да Сумленевiча. "Я ведаю, што вы, пане, не пазнаеце мяне, i нiчуць не крыўдую на вас за гэта, - плёў ён Сьцяпану. - Усiх, хто прыходзiць да вас, запамятаць вам, вядома, немагчыма. Я гэта разумею. Вы, пане, добры чалавек,i таму, як убачыў я вас на вулiцы, адразу крыкнуў: "Стань!" Не, кiраўнiк?!" - зьвярнуўся ён да таксiста, якi не адказаў яму.

Дома нiхто ня ўстаў на прыезд Сьцяпана.

Кiра спала. Цесьць, начны госьць, нездаволена бурчэў за сьцяною. Сьцяпан папоцемку распрануўся. Ён падумаў, што было-б лепш заначаваць яму ў знаёмага. Хаця-б i ў таго члена камiсii.

Балела Сьцяпану калена.

Кiра беспрытомна вымавiла незразумелае слова. Сьцяпан пачуў, што яна храпе, неглыбока. Каб заснуць, ён успамiнаў нуднае. З вулiцы далятала бзычаньне запозьненай машыны й скакала па бiблiятэчнай шафе ў пакоi лапiнка сьвятла ад электрычнай лямпачкi на слупе, што насупроць акна. "Яны, у цэнтры, прызвычаеныя да падатлiвасьцi людзей, якiх выклiкаюць да сябе. Ня лiчацца зь iмi? Звычайна, ня лiчацца, i ўсё! Шукаюць яны кiя на старшыню? Няхай. Я ня буду чаранком iх палкi! Дачулiся там пра мае разлады й, бачыш, надумалiся пакарыстацца мною, пакуль хаджу я па волi... Гiдасьць!"

Дагэтуль дасьведчанае Сьцяпанам уяўлялася яму благiм сном, якi, некалi не без зацiкаўленьня, выслухаюць у кампанii. Таварыскасьць урадоўца наглядаецца ў настроi сяброўскiх п'янак, што наладжваюцца ва ўтульным пакоi юрыдычнага дараднiка каапэратыву, да якога рэдка заходзiць начальства. Або ў габiнэце загадчыка няважнага сэктару, асобы з вышэйшай адукацыяй, пра якую вядома, што ўжо нiчога не чакае ад будучынi.

25

Працавалася Сумленевiчу ў гэты дзень лёгка. Бываюць моманты, калi справы амаль самi афармляюцца - дастаткова дакрануцца да iх сваёй актыўнасьцю. Дзейнiчае закон шчасьлiвага зьбегу акалiчнасьцяў, якi называюць сьпеласьцю сытуацыi.

Ён закончыў аналiз стану разьвiцьця паслугаў у бельскiм аддзеле. Пiсаў дакумант зь перапынкамi; не хапала Сьцяпану агляду, што не дазваляла яму скарыстаць прыдатнасць падрабязных зьвестак. I толькi ў гэты дзень, раптам, усё сталася яму зразумелым i ясным. (Справаздача камiсii, яе значэньне як бы паменшала ад таго.)

Калi цесьць зьявiўся перад вячэрай - Кiра дзесьцi прападала - Сьцяпан прыкiнуўся хворым i папрасiў у цешчы таблетак ад галаўнога болю (яна мела iх цэлую аптэку).

Браўся Сьцяпан чытаць кнiжку, наўздагад, калi ўзьнялася сварлiвая гутарка...

- Што ты сабе думаеш? - загаварыў да Сьцяпана цесьць, прыглядаючыся да ягонай кнiжкi, быццам муляр да цэглы. - Рабi штось, каб цябе не зьелi! Чаму ты не пагаворыш са старшынёю, га?

- З кiм?

- Яшчэ пытаеш - з кiм, гаўняк ты!

- А ён - сыфiлiтык!

- Ты заглядаў яму пад хвост?

- Даволi паглядзець на яго нос...

- Ня совай, мацi, свайго языка, куды ня трэба, - адсек ён старой, якая, Сьцяпан добра таго не дачуў, баранiла зяця. - Я бачыўся з бухгальтарам, сказаў ён да Сьцяпана.

- Я не прасiў вас аб тое.

- Слухай, Сьцяпан, бухгальтар падлiчыў, што страты ад твайго падпалу машыны складуць каля пяцiдзесяцi тысяч, менш, чымсьцi спадзявалiся. Вядома, страхавальнае бюро...

- Дадасьць.

- А каб ты ведаў тое.

- Ну й няхай.

- Што - няхай? Будзеш ты плацiць, як за кавалерскае дзiця, старшынi за шкоду.

- Буду.

- Як гэта - буду?

- Звычайна, плацiць.

- Але, паслухай: у страхавальным бюро працуе твой калега, Антон. Ён ведае цябе, памятае, разумееш? Вы, ну, вучылiся разам...

- Не памятаю такога...

- Чорт, а не чалавек! Чаго ты, урэшце, хочаш?

- Мне балiць галава.

- Яна табе яшчэ ня так забалiць!

- Чаго вам трэба ад мяне?

- Ты, паслухай, узяў маю дачку, i я не дазволю на тое, каб яна пакутавала за табою! Ты - мужчына! - павiнен клапацiцца пра дом, сям'ю, дабрабыт. Мець жонку - гэта табе не раскоша. Гэта абавязкi! Беручы бабу, трэба ведаць, што робiш...

Сьцяпан не аказваўся. Яму хацелася пашчыпаць старога зласьлiвымi слоўцамi наконт яго паводзiнаў. Ён, аднак, раздумаў, паўстрымаўся. Гэта супакоiла iх, абодвух.

- Я ведаю, што раблю, - сказаў Сьцяпан.

- Наўрад, - адказаў яму цесьць i закурыў моцную папяросiну. Ён, наогул, мала курыў або й зусiм. - Як, скажы, з табою гаварыць?..

- Выкруцiцца ад пакараньня я не магу. Гэта абазначала-б мне папасьцi ў залежнасьць. Хочаце, каб я быў мужчынам, i, адначасова, намагаецеся зламаць маю цьвёрдасьць, кiнуць мяне на каленi перад начальнiкамi, перад бухгальтарам, якi заварвае гарбату старшынi, перад калегам, якi, чаго добрага, будзе разносiць па горадзе сьмехi пра мяне. Нашто?

- Дзе тут у цябе сесьцi? - стары разгледзеўся наўкола i ўзяў крэсла, што стаяла перад тэлевiзарам. - Мы, Сьцяпан, гаворым пра рознае. Твая фанабэрыя давядзе цябе да турмы!

- У мяне - фанабэрыя?

- Ага, у цябе.

- Нечуванае! Мы, можа, сапраўды гаворым пра рознае?

- Так, але ня ў тым сэньсе, пра якi ты думаеш.

- Дык у якiм-жа?

- А ў такiм, што табе, брат, напляваць на лёс чалавека, якi даверыўся твайму слову.

- Ах, якi высокi тон, - Сьцяпану дранцьвела барада. - Але, прабачце, не магу сьцямiць, калi я даў слова? Я ведаю, каго вы маеце на думцы...

Цесьць перабiў яго:

- Запамятай: разводу ня будзе! I ты будзеш танцаваць так, як табе зайграюць, - яго зрэнкi засмужылiся. - Iначай, зробяць зь цябе кашу!..

Цесьць схапiўся й пачаў хадзiць па пакоi, гледзячы сабе пад ногi. Сьцяпан, закрыўшы кнiжку, сказаў:

- Я разумею ваш неспакой, але вы зашмат сабе дазваляеце ў вадносiнах да мяне. Прытым, вы не жадаеце заўважыць, што я, усё-такi, не буян. А калi ўжо нехта павiнен баяцца суду, дык ня я.

- Ведаю, ведаю я твае iдэйкi, - ён спынiўся перад Сьцяпанам. - Хто мог падумаць, што ты паверыў у iх, як баба ў чорта? Гэта-ж у галаве не зьмяшчаецца! Трэба быць дурнем першага гатунку, каб наважыцца на такое... Ах, з кiм я гавару, - ён няўмела загасiў папяросу. - Шчасьце, што ў вас дзяцей няма, а то было-б - хоць ты аб печ галавою... I як думаеш ты далей жыць з гэткiмi мазгамi?

Сьцяпан прайшоў у калiдор, абуўся там i зьняў зь вешалкi плашч. Цесьць выйшаў за iм.

- Ты што? Ня хочаш са мною гаварыць?

- Мы ўсё сабе сказалi.

- О не, хлопчык, мы iначай пагаворым. - Ён адабраў Сьцяпану плашч. Дакладна разважым разам усе "за" й "супроць". Як у судзе. Ужо час.

- Калi ласка, - Сьцяпан: "Няхай толькi пачне ён рабiць зь сябе дабрадзея, дык тады я растапчу яго!.."

Пасядалi яны неяк урачыста.

- Ты, Сьцяпан, адукаваны чалавек. Зразумееш мяне. Прынамсi, зразумееш, стары зацiснуў далонi ў вадзiн кулак. - Так я лiчу...

- Абяцаю вам.

- Пастарайся, галубок. Гэта будзе ў тваiх iнтарэсах.

- Не сумняваюся, - iранiчна ўсьмiхнуўся Сьцяпан.

- Сьмейся ты, сьмейся... Старому прызнаеш рацыю. Я, у маладосьць, таксама ня быў лепшы. Ну, так, - цесьць паглядзеў у вакно. - Табе трэба пагаварыць з калегам са страхавальнага бюро. Зараз гэта самае галоўнае. Суд возьме пад увагу суму стратаў...

- Мы, здаецца, мелiся весьцi гаворку больш прынцыповую, - прыпомнiў цесьцю Сьцяпан.

- Хочаш?

- Хачу.

- Ну добра, - цесьць усеўся выгадней. - Добра. Справа, вось, выглядае так: захацеў ты, сынок, зажыць бяды й гэтак яно будзе.

- Калi я захацеў таго, дык нашто перашкаджаць мне ў гэтым?

- Ты - усур'ёз?

- Усур'ёз, - Сьцяпана ахоплiвала незразумелая весялосьць. - Вы, хiба, не пераканалiся ў тым?

- Сьцяпан, - сказаў цесьць, i жылы на яго шыi павяроўчалi. - Калi ты ня зьменiсься, дык давядзецца табе пакiнуць наш дом.

- Нам дадуць кватэру няхутка, - ён адказаў яму пасьля некаторага маўчаньня. - Чарга за iмi надта-ж вялiкая, а знаёмых у будаўнiчым каапэратыве ў вас, дарагi цесьць, няма.

- Ну...

- Не прападзем, бацька...

- Гавары за сябе.

- I за Кiру.

Стары скрывiўся й нешта прамармытаў.

Зьявiлася цешча.

- Хадзеце вячэраць, - сказала яна, акiнуўшы iх чуйным позiркам.

- Дурыш нам галаву! - вызьверыўся на яе цесьць. - Мне цяпер не да ежы, сказаў ён жаласьлiва. - Яго кармi! - кiўнуў галавою ў бок Сьцяпана. - Яму трэба многа есьцi, каб мець сiлу ваяваць за праўду...

- Дзе Кiра? - запытаў Сьцяпан.

- Павiнна ўжо быць дома, - адказала яму цешча й хуценька павярнула назад. - Iдзеце, пакуль гарачае...

Сьцяпан устаў. Цесьць гняўлiва прыгледзеўся зяцю.

- Рабi як хочаш, Сьцяпан, - кончыў ён гаворанае. - Я табе ня вораг. Сказаў, што думаю: губiш ты сябе. За нiшто губiш! З дурноты! Думаеш, што камусьцi ты гэтым дапаможаш? Сьвет выратуеш? Сьвет пасьмяецца зь цябе, пасьмяецца й спакойна сядзе сьнедаць. А ты - у турму! Так. Такiя, як ты, не павiнны жанiцца, блытаць жыцьцё iншым. - Ён памаўчаў. - Я не пахваляў Кiрынага выбару... Прадчуваў...

- Дзякую, цесьць, за шчырасьць.

- От, няма за што, хлопчык. Не дай Бог жыць з тваiм характарам.

- Дачка падзяляе вашы думкi? - запытаў Сьцяпан. Па яго нутры дрыготкай хваляй прабег холад. "Гэта было непатрэбнае пытаньне. Стары здагадваецца, што памiж намi няма згоды. Больш таго - узьнiк разлад або й варожасьць... Ён ведае! Кiра раструбiла й па знаёмых. Зьмянiлася яна, сьцётчала. Я кахаю яе зараз дзiўна, што й называецца прызвычаенасьцю, той абыякавасьцю, якая, быццам вада, залiвае агонь пачуцьцяў, радасьцi..."

- Я не пытаў яе.

- Што?

- Кажу: ня ведаю, якой думкi Кiра пра цябе, - паўтарыў цесьць. - Ну, хадзем есьцi, раз мацi нас клiча, - i ён накiраваўся ў кухню, па-качынаму.

26

Потым Сьцяпан бесьперашкодна выбраўся на шпацыр. Старыя як быццам усьцешылiся гэтым, усё роўна што разьвiтаньнем з госьцем, якi ўжо абрыд. Iдучы сьцямнелай вулiцай, у яе канец, пад выганы, Сьцяпан рыхтаваўся канчаткова вырашыць тое, што надоўга застанецца важным яму. Сьцяпану было неабходна пераўсьвядомiць сутнасьць свайго каханьня да Кiры. У ёй назiралася штораз мацнейшая схiльнасьць да ўладарнiцтва, уласьцiвая жанчынам, якiя, выйшаўшы замуж, жывуць пры бацькох, знаходзячы ў iх штодзённую апору сабе. ("У мяне пачаткi сiрочай хваробы..." - закпiў зь сябе Сьцяпан.)

Зрабiлася яму лягчэй.

Навокал трываў бязьлюдны спакой. Хiтра мiргаючы, падпаўзалi агнi вялiкага гораду, акружалi Сумленевiча ад флянку, як бы па-дзiцячаму гуляючы ў вайну. У вадлеглай цеменi прасоўвалiся сьветлячкi машынаў з запаленымi фарамi; аўтобусы, бы парваныя пацеркi, скоўзвалiся ў зарнiчную адтулiну Зялёнай алеi.

Сьцяпан пачуўся далёка й добра.

У балотцы за начальнiцкiмi агародамi квакала жаба. У садовай глушы сьвяцiлася ваконца альтанкi. Неўзабаве яно пагасла, але на мiг зноў загарэлася, быццам сыгналячы пра небясьпеку. Ветрык даносiў адтуль ахапкi бесклапотнай гаворкi ў заканчэньне прыемна праведзенага вечару. I, вось, разыходзяцца там. Двое. Мужчына i жанчына.

- ...будуць чакаць, - нешта сказаў мужчына.

Жанчына засьмяялася.

- Пусьцi, досыць! - папрасiлася яна. Яшчэ сказала, а потым: - Iдзi ўжо. Мяне ня трэба праводзiць. Чуеш? Ну, па, бывай... Буськi.

Сьцяпану здалося, што гэты голас ён ня раз чуў. "Чыясьцi жонка?" - падумаў ён, менавiта, аб шлюбнай здрадзе.

"Падгледзець мне чужую бяду? Чаму-б не? Сам-жа я жанаты, i хто дасьць заруку, што ў цябе ня здарыцца падобнае? Толькi, цi гэта не абарона табою пляткарскай цiкаўлiвасьцi? Ах, чыненае знаходзiць апраўданьне", - Сьцяпан з салодкiм неспакоем у грудзях чакаў прыблiжэньня постацi; яго засланяў кусьцiк. Яму нават уявiлася, што якраз ён, Сумленевiч, тут усяму прычына: спакушае суседачку, каб вывесьцi яе на пухкi луг i зацалаваць там да бяспамяцi, шукаць у ёй таго, чаго ня можа даць яму Кiра...

Жанчына прайшла. Яна зьлёгку спатыкнулася й цiха ўскрыкнула ад таго, пастаяла, быццам прыслухоўваючыся нечаму падазронаму. Сьцяпан стаiў дыханьне. Калi-б яна рушыла ў кiрунку на яго, дык уцякаў-бы ад яе ўнiз, дзе багонца й нiзкарослы алешнiк. ...Асьцярожна памаячыў ён за ёю. "Яна жыве недзе тут..."

З вулiцы насупроць, зiгзагам, вылазiў матацыкл, на якiм п'яна гарлапанiлi. Згледзеўшы ў пражэктарным сьвятле самотную грэшнiцу, тыя спрабавалi пад'ехаць да яе й, струцiўшы раўнавагу, перакулiлiся на сярэдзiну дарогi; матор, трохi пахрыпеўшы, зацiх.

- На-а-ага-ааа!!.. Янэк, нага!.. - якiсьцi зь iх стагнаў, i, у непагашаным бляску, мiтусiлася пужлiва растапыраная людзiна, кiдаючы на блiзкiя хаты дапатопныя ценi.

Ва ўцякаючай спутаным крокам моднiцы Сьцяпан - вачом сваiм ня верачы! пазнаў Кiру! Па галаве пазнаў ён Кiру, па нiжэйшым левым плячы яе i па адзеньнi. Па аглядцы, хоць яе не ўлавiў ён у яркай смузе. Гэта была яна! Ён раней прадчуў - па голасе, па сьмеху задаволенасьцi мужчынам, калi вылузвалася яна зь яго рук, з абдымкаў...

Даганiць Кiру?

Увайшоў у маладую збажыну...

Памакрэлыя ад расы нагавiцы прылiпалi яму да лытак, ногi грузнулi ў рыхлай ральлi. На Самулёвым пагорку старажавала вышка, за якою маленечкiмi iскаркамi папярэджвала пра сваё йснаваньне высакавольтная лiнiя.

"Кiра гэта - там? Я ператомлены, у мяне дрэнна са зрокам, дажыўся я жахлiвай трызны! Ня можа таго быць, каб у альтанцы, у домiку, у той цацачнай будцы, зь якой напамаджаныя морды абнюхваюць вяргiнi ды язьмiны на загонiках, яна зыходзiлася з кiмсьцi, каму, пэўна, напляваць на яе, на мяне, на ўсё! Зь якiм-небудзь засранцам, залатавусным набабнiкам або сынком багатага бацькi, Сьцяпан абмацаў кiшэнi ў пошуках папяросаў. - Не гарачыся, Сумленевiч, пачакай: iдзi, паглядзi ды запамятай нумар сядзiбы, агароду, i правер у адмiнiстрацыi, хто там гаспадар. Тады ўжо й думай. Ня стой ты, а яшчэ лепш бяжы за жанчынай, яна адыйшлася не далей, як на сто крокаў, i сачы за ёю, каб упэўнiцца, цi Кiра яна? Спатрэбiцца - перапынi яе, нешта прыдумай, каб, у выпадку памылкi, сказаць ёй: выбачайце. А калi, усё-такi, акажацца, што яна... ну..." - ён павярнуў наўскасы, папоцемку абмiнаючы клiчучых на дапамогу. Каля платоў наскочыў на Сьцяпана сабака, чорны як ноч, зь белым грэбенем зубоў, i, дастаўшы абцасам па носе, працягла заскавытаў.

На ненармальна апусьцелай вулiцы Сьцяпан пабег, з радасьцю сьцьвярджаючы, што наперадзе нiкога няма.

Дома зьдзiвiла Сьцяпана ня тое, што Кiра даводзiла сябе да парадку, вычышчваючы спаднiцу й папраўляючы прыгожую прычоску, але - яе вочы. Пасьпешна зачынiўшы за сабою дзьверы, ён сказаў: - Добры вечар, Кiра.

Памiж iмi, мажлiва, няхутка дайшло-б да пераломнай размовы, й, некаторы час, маўчалi-б яны кожны пра сваё, калi-б не яе ўмельства валодаць сабою, на хаду пазбывацца разгубленасьцi.

- Дзе гэта ты быў? - адказала яна на яго прывiтаньне. - Глянь, якiя ў цябе нагавiцы! Мо' валяўся...

- Я не тваёй натуры, - адсек ён.

- Што ты маеш на ўвазе?

- Хочаш ведаць?

- Ня скажаш мне?

- Падумаю, - Сьцяпану ўсё здавалася, што ўблытваецца ён у лiшняе. I непапраўна шалёнае, у чым будзе потым шкадавацца.

- Дзякую табе за тое, што хоць у дачыненнi да мяне ты думаеш, - зьедлiва адказала яму Кiра. Гэта быў яе намёк.

Сьцяпанам панесла:

- Я не пацярплю, Кiра, твайго зазнайства, круцельства й, наогул, адносiнаў да мяне звысоку!

- Го-го, - пакiвала яна галавою, не адхiляючыся ад люстра. - Ты дасканала ахарактарызаваў сябе. Не дасьцiпна, праўда, ды затое коратка. Наступную тыраду прашу вымаўляць цiшэй - людзi сьпяць.

- Можаш мне сказаць, дзе ты была? - ён запытаў яе амаль шэптам. Яму перасохла ў горле.

- Пра тое-ж я запытала цябе, - зашаптала яна, крыўляючы яго зь неспадзяванай весялосьцю.

"Яна шчасьлiвая!" - зразумеў Сьцяпан. Ён нахiлiўся, каб разбуцца (ад запэцканых пантофляў адвальвалiся камякi гразi). З-над вушэй выцякаў у яго пот, утвараючы на барадзе кроплi.

- Я, Кiра, хадзiў на шпацыр i бачыў, як вывалiлiся тыя два на матацыклi... - ён паглядзеў на яе спадылба, ня могучы разьвязаць шнуроўку, якая безнадзейна зашмаргнулася.

- Вывалiлiся?.. Дурнi!

Гаварылi яны далей шэптам. Ды ня гэта ўразiла Сьцяпана; яна, адразу прыкмецiў ён тое, страцiла на сваёй самаўпэўненасьцi i ўзялася, зусiм бяз сэнсу, прырэзваць свае маляваныя пазногцi. I ўся яна неяк адразу стаiлася.

- Я клiкаў цябе, - махляваў Сьцяпан. - Ты ня чула мяне?

- Не-а, - Кiра ня здолела сабрацца ў сабе, пстрыкала манiкюрнай прыладаю, прыкiдваючыся ўважлiвай да робленага. - А дзе ты мяне клiкаў? - яна не падняла галавы. У яе чырванела шчака.

- Калi ты не пачула, дык рэшта няважная, - адказаў ён галасьней: "Божа мой, я суцяшаю сябе тым, што Кiра не захлусiлася? Што ёй не ўдаецца вылгацца й яна выдае сябе? У яе няма прадуманай хiтрасьцi, якая зьнiшчае пачуцьцi. Але, што здарылася?" - Кiра, скажы, ты разьлюбiла мяне? - Сьцяпану падабалася расейскае "разьлюбiла". (Мацi, часамi, сьпявала падчас сваяцкiх застольляў пад Беластокам...)

- Гэта што? - адказала Кiра. - Новы варыянт тваёй барацьбы за шчасьце? Цi мо' гэта спроба перавыхаваць жонку, якая зазналася? Шантажам! - яна падыйшла да шафы. - Адыйдзi, дай мне месца...

- Гэта спроба, Кiра, запытаць цябе, чаго ты сядзела ў домiку на агародах? - выказаў ён словы, якiх баяўся. Яна павярнулася да яго з адчайнасьцю ў вачох:

- Ах, во, што цябе мучыць... Сочыш ты за мною? - глуха крыкнула яна на яго. - Нiчога лепшага ты ня ўмееш рабiць?! Чалавек вялiкай амбiцыi, ха-ха, зважае, каб ня стацца раганосцам, ха-ха-ха... Манiфэст усекаапэратыўнай рэвалюцыi павесiў ён на цьвiчок i стрымгалоў паiмчаў за нявернай палавiнай, каб адпужаць ад яе ў поле магутнага адзiнца, што самотна рохкае ў разорах. Якi ўпадак!

- Жартуеш! - бялеў Сьцяпан.

Ён, пастрашнелы, выпрастаўся ва ўвесь рост.

- Гэта ты жартуеш, калi ня ведаеш таго, - яна падступiлася да яго ўпрытык. - Заводзiш гульню ў дабрадзея, за якую iншыя плацяць. Табе няясна, га? Ах, табе нiшто й нiколi ня будзе яснае, - Кiра раптоўна адвярнулася ад Сьцяпана й выйшла ў пакой, скiдаючы зь сябе блюзку. - Няшчасная я...

- Адну хвiлiнку, - пратэставаў Сьцяпан. - Ты, Кiра, мае справы кiнь i адказвай на пытаньнi. Чуеш?

- Што гэта значыць, твае справы й мае справы?

- З кiм ты сустракаесься?

- Хочаш запытаць: каму я яшчэ даю, апроч цябе?

- Не грубiянь...

- Ты, Сьцяпан, мае справы таксама кiнь, - яна аглянулася на яго ад атаманы. - Так будзе нам лепш.

- I гэта гаворыць мая жонка?

- Як i ты, мой муж...

- Я маю права ведаць...

- Як i я, чаму ў цябе мокрыя нагавiцы!

- Iшоў я цераз збожжа...

- Прытуляючы дзеўку да грудзей?

- Якую дзеўку?! Я... я...

- Ведаю - ты нюхаў за мною, бы чырвананосы сышчык, - сказала Кiра са спакоем. Яна расьсцiлала пасьцель.

- Ня буду я з табою спаць.

- Слушна. Другiм быць - ня гонар.

- Хто ён?

- Малады, моцны i сьвядомы сваёй мэты.

- Гэтай мэтай зьяўляесься, вядома, ты?

- Яму - так.

- А табе - ён?

- Не.

- Не?

- Не.

- Дык хто? Або - што?

- Не, хто. Ты!

- Я?

- Ага.

- Скажы мне гэта яшчэ раз, - ён зацiснуў кулакi.

- Калi ласка: ты!

- Як гэта я павiнен разумець?

- Звычайна, стасуючыся да тваёй тэрмiналёгii - зло перамагаю я... злом!

- Ты, мабыць, п'яная?

Сьцяпан нацэлiўся ўдарыць Кiру па шыi, ззаду. Перашкодзiў гэтаму воклiч цешчы: "Лягайце вы спаць! Ужо ноч сьвятая!"

- З маладым можна прахлiснуць i паўлiтра, - Сьцяпан сказаў гэта Кiры з абыякавай iронiяй. - Тады адбываецца сьмялей...

- Так?

- Пытаеш?

- У вопытнага - чаму-б не?

- Кiра, не рабi зь мяне такога, як сама ты.

- Згодна. Хоць адно з нас захавае чысьцiню.

- Я цябе не пазнаю, Кiра. - У яго галаве мацнеў шум, i, ад слабасьцi, яму падкошвалiся ногi. - Што з табою?

- Сачыў-жа - ведаеш.

- Але: чаму, чаму?

- Чаму? - яна зьняважлiва надзьмула губкi. - Бо я не жадаю стацца саламянай удавою! Не разумееш, што я ратую цябе ад змураванага яшчэ за царом беластоцкага цэнтрала? - Кiра спалохана змоўкла; энергiчна падбiла падушку, ажно пасыпалася зь яе пер'е.

- За што?!

- За абняслаўленьне старшынi ўчынiлi-б яны табе наступны суд. Сьведкi ўжо падрыхтаваныя. I дакумэнтацыя.

- Дакумэнтацыя? Якая?

- А такая, на падставе якой было-б табе даказана, што ты публiчна ганьбiш добрае ймя кiраўнiка ўстановы, трэба дадаць, узорнай установы. Сьцямiў?

- Гм, - зьдзiвiўся Сьцяпан.

Кiра расшпiлiла станiк.

- Ёсьць пiсьмовыя паказаньнi наконт таго, як ты ляпаў языком розную ерась ды неверагоднiцу пра каапэратыў i яго старшыню, актывiстаў i кiраўнiчых работнiкаў, у рэшце рэшт, i пра асобы, выконваючыя ўладу... Яны, твая сябрына, на ўсе чатыры капыты каваныя, Сьцяпан, - яна апусцiла майткi й, голая, скамандвала: - Падай мне пiжаму, я памыюся...

- Хi...

"I як цяпер цалаваць яе, адбымаць, тулiцца? Гэта-ж будзе ашуканае каханьне! Падробленае яно, бы мёд ад пчолаў, якiх круглы год кормяць нечым штучным, цукрам, - боль пранiзваў Сьцяпана, быццам пазалетась, перад вясельлем, калi, пакутуючы ад запаленьня падкосьнiцы, апынуўся ён у iнстытуце зубной хiрургii, дзе з дапамогай доўгiх шпiлек праводзiлi яму блякаду нерваў скiвiцы. Халодны боль! - А з кiм-жа яна? Божа, дай мне цярплiвасьцi! Стары гаварыў, што разводу ня будзе. Мо' й ня будзе?.. Прызналася яна аднаму мне? Я-ж кахаю яе, халеру! - Сьцяпан заплакаў нема, па-мужчынску. - Ну, Кiра фiзычна аддалася... Якая розьнiца - ва ўяўленьнi цi фiзычна? Або хiба раз я марыў пра тое, як гэта навалiцца-б на тую цi iншую прыгажуню! I, несумненна, сталася-б яно так, калi-б была на тое нагода. Так. Але з жанчынай, кажуць, iначай... У яе не бывае раздваеньня душы й цела, у ёй гэта - адзiнае. Яна, чаго добрага, гатовая спадабаць i гвалтаўнiка, калi ён праявiць невядомае ёй умельства. Гм, да чаго-ж можна дадумацца! - ён выцерся насавой хустачкай, бруднай i прапацелай. - Кiра хоча мяне, й гэта самае галоўнае. Ды чаму яна пайшла да якогасьцi мужчыны? Кажа: гэта я ратую цябе! Як? Даючы раскошу камусьцi, хто намераны спляжыць мяне? Каму, каму, каму, чорт вазьмi??!"

Кiра вярнулася з ваннага.

- Зачынi, Сьцяпан, акно. Я распараная, магу застудзiцца, - загаварыла яна, як бы ў нiчым не бывала. - У нас працякае кран. Ты пазванi ў адмiнiстрацыю, каб далi новую пракладку. Не забудзь таго, Сьцяпан.

- Ага...

- А працу давядзецца табе зьмянiць, - Кiра вярнулася да недаказанага. - I то зь першага. Заўтра пагаворым аб гэтым з татам. Хадзем ужо спаць. Позна, па iлбе й носе расшмароўвала яна сабе крэм.

"Вада супакойвае", - Сьцяпан нiчога не адказаў ёй.

Яна дадала:

- I я вазьму сабе працу.

- Ты, Кiра, ужо працуеш.

- Перастань, Сьцёпа! - аблiла яго гнеўным позiркам. - Не мая ў гэтым вiна, i трэба забыць...

- З кiм ты дабiлася таго?

- Я не казала табе?

- Не.

- Са старшынёю.

- З гэтым падлам?!

- А з кiм ты думаў?

- Гэта яго агарод там? - дапытваўся ён. Адчуваў Сьцяпан, як у iм усё недзе апускаецца, як мярцьвеюць яму ступнi i дзеравянее патылiца, па-дзiцячаму дрыжыць барада.

- Яго.

- Я заб'ю цябе, Кiра.

- Але перад тым - пасьпi.

- Кiра-а!!.

Яна схапiлася.

- Мама!! - крыкнула Кiра, упёршыся плячыма ў сьцяну. - Не дурэй, Сьцяпан, ну!

У дзьвярох зьявiлася цешча. Яна шмат чула, й гэта было вiдаць па яе зусiм ня сонным твары.

- Чаго ты хочаш ад яе? - старая грузна прасунулася дапераду. - Ня муч ты нас! Адкуль i ўзяўся ён такi? Ах, Божа мой, Божа!..

- Хто каго тут мучыць?! - выскалiўся Сьцяпан.

- Ты што хацеў ёй зрабiць?

- Даць, курве, па мордзе!

- Што ты сказаў?! - загрымеў з глыбiнi спальнi цесьць.

- Тата! - вiскнула Кiра, й гэтага было ўжо дастаткова.

Сьцяпан ступiў да жонкi й замахнуўся на яе.

- Ста-ань!!! - цесьць з ашаламляльнай лёгкасьцю падскочыў да Сьцяпана й схапiў яго за грудзi. - Табе жыць абрыдла, га?!

- Пусьцеце-е! - вытузваўся Сьцяпан. - Я йду ад вас.

- Нiкуды ты ня пойдзеш, паганец! - прасiпеў стары.

- Але. Змарнаваў дзяўчыну, й цяпер ён пойдзе сабе гуляць, - сакатала цешча. - Хто яе зноў замуж возьме? Разумны якi знайшоўся!

- Я болей ня муж ёй.

Кiра закурыла. Яна выглядала на курку, якую выгналi з рассаднiка; ад крыўды забылася выкрычацца.

- Ну, гаўняк, абсядзь, кажу табе! - цесьць цяжка адступiўся, як бы спадзеючыся разьюшанай бойкi. - А ты дзе ўночы цягалася?! - вызьверыўся ён на дачку. Сьцяпан здагадаўся, што стары карыстаецца прыёмам нiкому не прызнаваць рацыi; знакамiта суцiшыў ён авантуру. - Куды ты бегала, цябе пытаю?!

Спрытная, Кiра вiнавата маўчала.

- Ну, Кiрачка...

- Выйдзi, Альбiна, - цесьць у гневе называў старую Альбiнай, пасьля чаго яна не адзывалася. З гэтым iмем зьвязаная, вiдаць, абразьлiвая ёй прыгода.

Наступiла цiшыня, у якой чулiся перабрэхi сабакаў у панадворках.

Калi засталiся ўдваiх, Кiра сказала:

- Сьцяпан, выслухай мяне да канца.

I гэта паўстрымала яго.

- Слухаю.

- Памятаеш, Сьцяпан, як старшыня гасьцяваў у нас у Каляду?

- Так.

- Ён быў тады адзiн.

- Так.

- Бяз жонкi.

- Каб прымерыцца да цябе, - упiкнуў яе Сьцяпан.

- Тут i ўся загадка, - Кiра не прыняла яго выклiку.

- Якая?

- Ён - iмпатэнт, - сказала яна грубую дурноту, але з крышынкай зьдзеклiвасьцi на вуснах.

- Гэты буйвал? Не хлусi, Кiра! - ухапiўся ён за нешта нечуванае.

- Сьцяпан, - яе аблiчча пасуровела. - Я не здрадзiла й ня здраджваю табе. Прашу: павер ты мне. I калi-б ня гэтая няшчасная выпадковасьць, нам лягчэй даўся-б той паварот жыцьця, на якiм абое мы апынулiся. Я ўчынiла табе, Сьцяпанка, гiдасьць не таму, што яна сапраўды адбылася, але таму, што ты наткнуўся на яе.

- Усё роўна, што на каровiн ляпняк, - ён зласьлiвiў ёй. Яго хiлiў сон, i гэта была добрая пазнака.

- Бачу, што няхутка мы зможам быць сардэчнымi сабе.

- Сардэчнымi? - Сьцяпан усьмiхнуўся пад ногi. - Столькi разоў мы сказалi сабе ўсё, што было галоўным кожнаму з нас паасобна... Суду, значыць, ня будзе?..

- Ня будзе, Сьцяпанка, мiлы мой! - ажывiлася Кiра. - Старшыня накiруе справу так, што страты ад падпалу яго машыны акажуцца невялiкiмi й цябе засудзяць толькi ўмоўна...

- Цудоўна!

- Сьмейся ты з суду, якi абыйдзецца без турмы! Дадуць табе, скажам, тых умоўных восем месяцаў, ну, год. От, скажаш суду, што незнарокам... Зрэшты, дакладна абмяркуем яшчэ...

- Са старшынёй?

- Ня будзе ўжо патрэбы гаварыць зь iм, Сьцёпа.

- Пазлавалi, пазлавалi, i пасьцелька пагадзiла iх - заўтра скажа пра нас твая мацi. Маладыя, зялёныя... Вырастуць, дык i скура пацьвярдзее iм. Да Кiрушкi маёй дабраўся сiвы дзед, ды што ён мог зрабiць ёй, дзеўцы як рэпа. А зяцёк, булава, як ня вырачыўся на яе, быццам сямёх яна на сабе вазiла! I было гэта за што, Альбiна, га? Свары, крыкi на цэлую вулiцу... Людзi падумалi пра лiхое, - крыўляў Сьцяпан.

- Адстань ты ад мацi.

- Эт, нiчога благога я пра яе асабiста не сказаў.

- Слухай, дарагi: пасьля бойкi рукамi не махаюць. Спрабуй ты пабыць справядлiвым i дадумайся да таго, што ва ўсiм гэтым рызыкую я й толькi я! Па ўласнай, непрымушонай волi.

- У мяне, Кiрушка, узьнiкла зараз дапушчэньне, што ты вынайшла аргумант, надта-ж зручны табе аргумант, якiм пакарыстаесься, калi Бог дасьць табе здароўе, зь любасьцю. Пры маiм характары нагоды для таго, ой, будуць.

- Сьвiньня!!!

- Асьмельваюся заўважыць, шаноўная дама, што ўжылi вы слова жаночага роду, якое ня надта падыходзiць да мяне, мужчыны. Але я разумею вашу заклапочанасьць: як-жа прыраўнаць мяне, напрыклад, з...

- Сьцi-i-хнi-iii!!! - яна заткнула вушы, й зь яе вачэй сыпалiся сьлёзы, трохi як у лялькi, якую вырабляюць немцы. - Сьцi-iхнi!.. Сьцiхнi...

Цешча ўрачыста прачынiла дзьверы.

- Дакуль ты, Сьцяпан, будзеш гэтак зьдзеквацца над ёю, - прамовiла яна.

- Шок, - тлумачыў старой Сьцяпан, - паскудны шок у яе, якiх тысячы штодзень. Амiяку ёй, Кiры, пад нос! Няхай дыхне iм, дык умомант зрэнкi пакруглеюць ёй. Ого, амiяк. Зараза! - гаварыў ён са сьцiшнаватай дабрадушнасьцю. - Ну, я пайшоў...

- Дочанька, Кiранька, ты чуеш мяне? Кiра, ня трэба... Ну, ня трэба... Ляж, а я каля цябе, ну, цiха, ша-а... Вось так, адпачнi... Я пагашу сьвятло...

27

Сьцяпан беспамылкова трапiў у вагарод старшынi. Ён узламаў сьмешны замок на хiсткiх дзьвярох альтанiкавага домiку, запалiў лямпачку ў ружовым абажуры, распрануўся да трусоў ды разьлёгся на турысцкiм ложку са скрыпучымi спружынамi. Губы сьпяклiся яму ад смагi; ён устаў, каб напiцца вады з крану, й, тады, угледзеў банку з фарбай. Пашукаў пэндзля, зьдзертага й шырокага; iм напiсаў пад стольлю СТАРШЫНЯ+КIРА, а знадворку - ад вугла да вугла - IМПАТЭНТ. (Эмаль абцякала, дарабляючы лiтарам сьцёблы; Сьцяпан некалькiмi падоўжанымi мазкамi вывеў гарызанталь, прыдаючы ўсяму выгляд дзiвацкага квяцiстага арнаманту.)

У якiмсьцi задворку сьпяваў адурэлы певень. I не знайшоўся другi, якi-б адказаў яму.

На ўсходзе паясьнела неба, i Сьцяпана змарыў сон.

Адзiн з тых сноў, падчас якiх не было яму адпачынку; галава запаўнялася думкамi. "I што ты пра ўсё гэта скажаш? - пытаў Сьцяпан у Сьцяпана, якiм ужо перастаў быць. - Твая Кiра зусiм не дзiва нейкае, - азваўся той Сьцяпан. Мая, напрыклад, Нiна мела сон, у якiм я загадаў ёй легчы з начальнiкам аддзелу камунальных кватэраў. Думаеш, абурылася яна на тое? Мы пяты год жылi кватарантамi, з маленькiмi дзяцьмi... - А пасьля, дык што яна сказала табе? пацiкавiўся Сьцяпан. - Нiчога. Начальнiк, на шчасьце, вельмi хутка стамiўся, адказаў той за Нiну. - Заснуў? - дапытваўся ён падрабязьней у таго Сьцяпана. Але, ды мая Нiна, нябога, да белага дня й вока не заплюшчыла, праклiнаючы ўрадаўскага слабака, - прызнаваўся далёкi Сьцяпан. - А ты, дык што? - ён не дазваляў яму зьнiкнуць. - Я? Плакаў, зачынiўшыся ў туалеце, i вырашыў заўтра, у ваддзеле, запатрабаваць за гэта ордэр на кватэру яшчэ ў жнiўнi", - адказаў той Сьцяпану.

- Далi?

- Гэта быў сон, Сьцяпан, - прыпомнiў яму iншы Сьцяпан. - Ён запамятаўся мне таму, што жонка расказвала яго за сьнеданьнем i паклала на маю талерку лiшнюю порцыю вэнджанай шынкi. Яна, ведаеш, скупая - дазваляе мне курыць толькi танныя папяросы, а ў нядзелi дае сем злоты на пiва, мутнае, бо дайлiдзкае...

- Мая справа, дарагi, - гэта ня сон, - ад перажываньняў Сьцяпанка амаль прачынаўся. - У мяне ўсё сапраўднае!

- Сапраўдным мы прызвычаiлiся лiчыць марныя спробы ажыцьцяўленьня думак, адказаў Сьцяпану iншы Сьцяпан. - Твая Кiра, во, здрадзiла табе ў нашым значэньнi, але гэта чыстая выпадковасьць. Трэба, аднак, задумацца нам над тым, цi не сутыкнулiся мы ў ёй з дарослай вернасьцю? Жонка, магчыма, у чымсьцi, э, перавысiла цябе... Мужчыны ў пытаньнях зайздрасьцi застаюцца пераважна юнакамi, э, ведаеш...

- Хто ты?! - крыкнуў Сьцяпан, ахоплены страшэнным прадчуваньнем.

- Я, э, твой старшыня, падла ты! Хэ-хэ-хэ...

Сьцяпан схапiўся, успацелы да кончыкаў валасоў. На пяць хвiлiн да пачатку працы.

Ён дапаў да ўмывальнiка, але ў iм не было вады - кран псычэў па-зьмяiнаму. Пальцамi працёр Сьцяпан закарэлыя вочы; на ўслончыку (вясковага вырабу) стаяў бляшаны кубак з запыленым павуцiньнем. Сьцяпан лiхаманкава заглядаў у рознае начыньне, парасстаўлянае па памяшканьнi. Яго зараз неспакоiла адно - як пачысьцiць зубы?! Падумалася яму, што ў вагародзе расьце радыска...

Быў засеяны ёю загонiк пад яблыняй. Калiсьцi хлопцы з Садовай, памятаў Сьцяпан, на загуменьнi Казырскага пад Васiльковам кралi яе й давалi дружнага драпака за сажалкi, пад вадапомпу, дзе ў дзiкай траве трымалася раса, якой абмывалi яны сабе рукi й драпежна запэцканыя зямлёю твары, качалiся па зеленi ды рагаталi да болю жывата ад дурной радасьцi, што ўдалося iм, што нiхто ня гнаўся за iмi i што цёпла сьвецiць сонца...

Сьцяпан, скiнуўшы кашулю, ухапiўся за пакiрачаныя галiны яблынi й з усяе сiлы закалацiў дрэвам. Яму пасыпаўся на плечы й сьпiну гусьценькi дождж, крапаючы й на лiсьце гароднiны, быццам гэтак зьнянацку выпаўшы з хмурынкi ў пагодны дзень. Ён задрыжэў ад холаду, заварушыў лапаткамi й, выгнуўшыся, пачаў абцiрацца хустачкай, мяркуючы пры тым, што было-б лепш зрабiць тое сподняй часткай кашулi. Казытала яму ў карак трэска сухападзiны; калi Сьцяпан угледзеў, што гэта вусенiца, ахапiла яго гiдасьць.

Ён выплюнуў недажаваную галоўку радыскi й, ледзь трапляючы кулакамi ў рукавы, апрануўся. Доўга ня думаючы, Сьцяпан пералез цераз плот i наўздагад, сьцежкамi, бягом пайшоў да далёкага прыпынку ў канцы Зялёнай, разы два аглянуўшыся ў бок домiку; там iскрыўся ранак.

Яму пашанцавала пасьпець на "шасьцёрку".

Перад скрыжаваньнем з Васiлькоўскай мiльганула ў шыбе бяздарная шыльдачка цырульнiка, й Сьцяпан схамянуўся, што едзе ён на працу непаголены. Гэта зьнясьмелiла яго, а нават - засаромела. "Усё-такi, нядобра, ой, нядобра!.. Скажу, што запускаю бараду, дык пачнуць яны сьмяяцца зь мяне памiж сабою: у знак пратэсту перад судом Сумленевiч перастаў галiцца?! Чулi - ён зноў дэманструе! Глядзеце вы на гэтага дзiвака!" Сьцяпан гладзiў шчокi, як бы спадзеючыся, што такiм чынам, магчыма, пазбавiцца шчацiньня; пад далоняй адчуваў прыкрую колкасьць.

Калi, з падробленай упэўненасьцю, iшоў ён у свой габiнэт, калiдор пуставаў: быў гэта час ранiшняга чытаньня "Сучаснай газэты". Сакратарка знаходзiлася ў надзвычайным водпуску - нехта зь яе раднi жанiўся? - i Сумленевiч, прыпазьнiўшыся звыш паўгадзiны, зьявiўся на працы, можна сказаць, незаўважаным. Як зазвычай, сеў ён за пiсьмовы стол i, апёршыся локцямi, цяжка задумаўся. Усё, навокал бачанае iм, раптам выдалася яму ня тое, што не сваiм, да якога маюцца абыякавыя адносiны, але наогул непрысутным. Нерэальным! Хаця-б той канфэрэнцыйны столiк, пра якi любiў ён пажартаваць, што прадасьць яго ў музэй неадухаўлёных сьведкаў важных зьдзяйсьненняў, зараз уяўляўся Сьцяпану чымсьцi выпадковым у полi яго зроку. Шышкай на ўсё роўна якой ялiне.

Брала яго ахвота аберуч згарнуць у вадно горбачкi службовых паперынаў, ненавiсных яму, ды, расчынiўшы акно, вышпурнуць iх на вулiцу, на галовы адзiнокага натоўпу... Пагамоўваючы ў сабе мацнеючае шаленства пасьля неверагоднай ночы, Сьцяпан з натужлiвай замаруджанасьцю аднаўляў здарэньне з пажарам кватэры на сёмым паверсе вышыннага будынку, ля якога, аднойчы, праходзiў ён (купляў тады лiмоны ў краме ля Складоўскай). У павевах ветру было вiдаць, як на тым бальконе, ахутаным густым дымам, панiкуе чалавек, кiдаецца ён у бакi, быццам дрэнны актор у вадэвiльнай сэне. Тратуарная публiка бавiлася нечаканым вiдовiшчам i спрачалася наконт колькасьцi паверхаў; прыiмчалi пажарнiкi. Бухнула полымя - i блiзка зазьвiнелi асколкi шкла. Нешчасьлiвец пра яго ўжо ведалi, што ён раганосец, алькаголiк i псiхiчна хворы - даволi спрытна апусьцiўся на нiжэйшы балькон, на якiм ён пахiснуўся й ня здолеў утрымацца, пакаўзнуўшыся там, напэўна, на якiмсьцi ламаччы; яшчэ зачапiўся аб тэлевiзыйную антэну на ўзроўнi трэцяга паверху й павалок яе за сабою, нагадваючы зьбiтага лётчыка зь нерасчыненым парашутам. "Ляснуўся ён аб асфальт, бы жаба жыватом", - са смакам перадаў зьвестку Сьцяпану хлопец у акулярах, доўгавалосы й з кнiжкамi пад пахаю, губасты. За ягонымi плячыма, калi ён адварочваўся ад Сьцяпана, праскавытала карэтка "хуткай дапамогi"...

Тэлефон зьвiнеў доўга, пакуль Сьцяпан працягнуў руку па трубку. (Ён, мабыць, не прыняў-бы яго, калi-б згледзеў, што гэта ўнутраны апарат.)

- Тося? - пачуў Сьцяпан у трубцы й адразу здагадаўся, што гэта звоняць яго сакратарцы; у яе, праўда, iншае ймя, але жанчыны любяць перахрышчвацца.

- Панi Тося сёньня не працуе, - адказаў ён камусьцi.

- Прабачце мне, пане загадчык, што вас патурбавала: тэлефанiстка так спалучыла...

- Нiчога ня здарылася, - перабiў ён галасок з галоўнага сакратарыяту; адтуль званiлi. Сьцяпану разанула ў грудзях, i ён, невядома чаму, забаяўся, што ў яго зараз пачнецца крывацёк. - Нiчога... Бывайце шчасьлiвыя, - ён у такiх выпадках расказваў анэкдот. Бывала, дзеля гэтага дурылi яго прадпрыемлiвыя беларучкi.

- Я, пане загадчык, павiнна перадаць вам лiст. Дазвольце зайсьцi.

- Калi ласка.

I толькi пасьля падумаў Сьцяпан, што яму трэба было адцягнуць яе прыход настолькi, каб мець час выйсьцi ў горад пагалiцца (цырульнi ля Варшаўскай адчыняюцца ад дзесяцi), набыць туалетны камплект; прыпарадкавацца.

Яна ўвайшла, хуткая й на модных абцасах, зусiм ня гледзячы на Сьцяпана.

- Дзякую, - сказала, калi ён неадкладна расьпiсаўся на копii атрыманага iм лiсту, i гэтак-жа энэргiчна выйшла.

Пакiнула яму благi дакумант. Ня трэба было быць псыхалёгам, каб адчуць тое па гэтай жанчыне. Больш таго: Сумленевiч быў у стане прыблiзна сказаць, чаго, менавiта, датычыла аштампаваная паперка з выкрутастымi подпiсамi, характэрнымi тым, хто хварэе на малазначнасьць.

Пакратаўшы ўказальным пальцам чарнiлiцу з пэгасаўскiм пер'ем, чортведама кiм i адкуль прыдбаную сюды, Сьцяпан, ня могучы ўседзець проста, круцiўся ў крэсьле, машынальна выцiскаючы прышчыкi на носе. "От, заразы!" - ён суцiшыўся на хвiлю, вывучаючы спачатку тыя подпiсы (карацюткi тэкст). Так, гэта была пастанова ўправы каапэратыву аб пераводзе Сумленевiча з пасады загадчыка аддзелу на рэфэрэнта. Пераўтварылi яго ў маленечкага, ад сёньня заўсёды трусьлiвага, чалавечыка, як сказаў-бы пра становiшча Сумленевiча адзiн зь яго сэзонных сяброў (зь нятоенай, вядома, задаволенасьцю).

Зрэшты, хтосьцi зь iх - канкрэтна не запамяталася гэта Сьцяпану - адведаў яго, бадай, у той-жа дзень. Паводзячы сябе бы наведнiк заапарку, ён з жартаўлiвай, але досыць праўдзiвай, асьцярогай падаў Сумленевiчу руку.

- Ну й зарос ты, Сьцяпан, быццам воўк у клетцы!

Так: у той дзень.

- Воўк?! - зьдзiвiўся Сьцяпан. - Ваўку, хiба, трэба абрастаць?

- Гэ, бадай, не, - ён усьмiхнуўся па-бабску, з пляткарскай сымпатыяй. - Ты нiкуды не паказваесься, таму й падумалася мне пра зьвера... - гаварыў Сьцяпану шмат i ахвотна.

Ён не прыйшоў дамаўляцца зь iм на выпiўку; здаецца, што - ад некаторага часу - i ня пiў (зноў пачаў прысядаць ён да чаркi, як потым сказалi Сьцяпану, у пэрыяд рэарганiзацыi, якую, усё-такi, правялi).

- Сьцяпан, - загаварыў ён з аглядкаю. - Сьцяпан, кiдай ты пад халеру каапэратыў i бяжы адсюль, куды цябе вочы панясуць!

- У чым справа?.. - запытаў яго Сьцяпан. Гаварылi яны да сябе па iменi; у яго было рэдкае ймя - Анастас?

- Гэ, муж нявернай жонкi даведваецца аб усiм апошнiм... - i ён расказаў Сьцяпану пра вельмi важнае.

Але Сьцяпан ня чуў яго, задумаўшыся над сьпiсаным алоўкам. Таму ён i перапытаў размоўцу, перш папрасiўшы ў яго папяросу (забыўся купiць пачак "спортаў"):

- Ага, прабач... Як ты сказаў?

- Ня верыцца табе, га?

- Чаму? Цiкава...

- Цiкава, кажаш? Браток, тут табе ўцякаць трэба! Бегчы, няхай сабе й зь дзьвярыма на плячох - пазбудзесься дошкi з клямкай на вулiцы, калi прыпынiсься, каб пераканацца, цi не даганяюць цябе, гэ... На, закуры яшчэ, ён падаў Сьцяпану дзiвосна тоўсьценькую папяроску, даўкую. - Сам я чуў усё наконт цябе, яны ня тояцца з гэтым. Больш скажу: спэцыяльна гавораць яны пра тое ўголас, каб падрыхтаваць настрой сярод так званага калектыву. Нябось, недурныя госьцi, гэ... Што? Думаеш - я махлюю?

- Ты, калi ласка, паўтары мне...

- З табою, Сьцяпан, размаўляць горш, чымсьцi з бабуляю, - гаварыў ён зь бестактоўнай весялосьцю. - Слухай: яны ўчыняць над табою грамадзкi вэрхал, iначай - агульны сход працаўнiкоў установы закляймiць цябе, як небясьпечнага хулiгана й вырадня! Сьцямiў? Гэта называецца пазытыўна паўплываць на незалежны ў сьвеце суд, на якi, несумненна, аддасьць Сумленевiча гэтая хэўра. Сьведкаў падрыхтавалi. Ты ня сьпi ў шапку, пагалiся, браток, i, плюнуўшы на дурны штат, салiдна акопвайся са сваёй бандай - чыя акажацца яна большай, таго й праўда будзе, - ён змоўк у чаканьнi ўражаньня.

- Ты, мабыць, добра кажаш.

- Як самому сабе, браток, га.

- Будзеш маiм сьведкам?

- Я?

- Ну.

- Я аб нiчым ня ведаю, дарагi.

- Раскажаш ты, от, пра мяне, як пра чалавека, суду i людзям, - у далонi Сьцяпану зламаўся аловак i выступiла кроў; пакалечанае прыткнуў ён да вуснаў.

- Я не магу табе нiчога пэўнага абяцаць, - ён адказаў яму сiпеючым голасам. - Я, бачыш, выкупiў пуцёўку ў вадпачынак, гэ...

Ад нязначнай ранкi на руцэ пашыраўся боль. Ад гаючай пякучасьцi сьлiны.

- Сьведка можа апраўдаць сваю непрысутнасьць перад судзьдзёю толькi цяжкай хваробай, - сказаў Сьцяпан.

- Ты ня зробiш мне такога, - устаў цэлы Анастас (ён - Сьцяпан не памыляўся - меў мянушку Глянцпаперчык).

- Не паратуеш, дружа, мяне?

- Як, браток? - загарачыўся ён i ляпнуў: - Цябе я не абараню, а сам прападу. Зразумей, яны, - ён панiзiў голас, - так прыцiснуць цябе, што ўсе мы з табою насамi ў зямлю зарыем. Нешта не даводзiлася мне сустрэцца з фактам, калi начальства прайграла справу ў судзе...

- Разумею. I не крыўдую я на цябе.

- Ну, браток, бывай.

- Да пабачэньня.

Глянцпаперчык разьвiтаўся са Сьцяпанам без намеру калi-небудзь пабачыцца зь iм. У першую хвiлiну жадалася Сьцяпану ўстаць i выйсьцi разам зь iм, нават сказаўшы: "Пачакай, i я йду". Ад млоснасьцi, аднак, яму адбiрала ногi, а ў горле брыняў камяк, якi меў смак радыскi.

Баючыся званiтавацца, Сьцяпан прымусiў сябе ўявiць рэчку й поле, купаньне на чыстых глыбiнях са жвiрыстым дном. Прохаладзь! Сьпеў матчыны: "Ой, рэчанька, рэчанька..."

- Да пабачэньня...

Дзьверы, незачыненыя за iм, паскрыпвалi ад скразьняку.

28

Сумленевiч пагалiўся ў цырульнiка, што адчынiў сваю майстэрню ў надта дарэчным месцы - у парт'ернi гарадзкой лазьнi. Ад нядбайна востранай брытвы пякла яму скура й хацелася пiць. I памыцца - вылежацца ў ваньне, ва ўсьпененай вадзе дакладна адкарэць, абмыцца й нацерцi цела шурпатым ручнiком; смачна пакурыць потым у чакальнай залi.

Прабыў ён у ванным пакоi мо' з гадзiну. Апранаючыся, зь недаверам зноўку прагледзеў тую паперку. "Вось табе й развод", - успомнiлася яму гутарка зь цесьцем. Ён скамечыў дакумант i шпурнуў яго ў сьмятнiчку, а неўзабаве - падняў адтуль, выгладзiў ды паклаў у партфэлiк з грашыма.

У каапэратыў вяртаўся ён цiхай Старабаярскай (тут чуваць было гудкi паравозаў на Фабрычным вакзале).

У галоўным сакратарыяце, калi Сьцяпан прачынiў туды дзьверы, было незвычайна спакойна.

- Шэф - на месцы? - запытаў ён у сакратаркi, аж тая зьдзiвiлася гэтым.

- Старшыня зараз заняты, - адказала яму. - Я пазваню вам, пане Сумленевiч...

Дзяўчына пужлiва ўздыхнула.

- Дзякую вам. Ня трэба - я сам, - кiўнуў ён галавою, як бы перадаючы загадзьдзя дамоўлены сыгнал.

Сьцяпану зрабiлася горача. Ён зразумеў, што падсьвядома сам прыкiдваецца прынiжаным, пераўтварае сябе ў жаласьлiвую ахвяру чыёгасьцi самавольства ў той час, калi мае ў сваiм распараджэньнi спосабы супрацiвiцца.

"Я скажу яму пра Кiру", - вырашыў Сьцяпан. Але не адразу ён учынiў тое, да дробязаў разглядаючы габiнэт, быццам нейкi мэмарыяльны пакой, прысьвечаны памяцi пiсьменнiка або вучонага.

- Алё, - ён пачуў праз мэмбрану сухi голас старшынi, якi, вiдаць, дагаворваў з кiмсьцi тэрмiновае. - Так...

- Я хачу пагаварыць з табою.

- Так... А хто гэта, э, звонiць?

- Ты не пазнаеш мяне? Я - Сьцяпан.

- Як?

- Сьцяпан!

- Сьцяпан? - i, затым, старшыня да таго кагосьцi: - Вы, э, прабачце мне... Алё, я слухаю, слухаю вас.

- Сьцяпан Сумленевiч тут, - вымавiў ён з расстаноўкай, набiраючыся заедлiвага гневу. - Су-мле-не-вiч... Чуеш ты мяне?

- Гм, э... Паслухайце вы: у мяне зараз, э, няма часу на размову. Пазванеце мне, прашу я, э, вас, заўтра ранiцай, калi ласка.

- Заўтра - гэта доўга.

- На жаль, э, сёньня ў мяне крайне запоўнены дзень. Э, так.

Сьцяпан цярплiва прапанаваў:

- Я зьяўлюся ў цябе ў дзевяць гадзiнаў ранiцы. Добра? - ён ужо як бы пабойваўся таго, што шэф, вось, пачне сыпаць сьмехам i скажа: "Пацалуй ты мяне, ведаеш, дзе?.."

- Вы перш пазванеце мне...

- Нашто? Цi ня можна нам зараз дамовiцца?

У тэлефоннай трубцы заглохла; яе засланiлi далоняй.

- А ў чым, э, справа, калi гэта не таямнiца?.. - запытаў старшыня, i Сумленевiч пазнаў па яго голасе, што ён сьмяяўся.

- Дробязь: Кiра перадае табе сардэчныя вiтаньнi й нешта такое, што хачу я ўручыць табе асабiста, - Сьцяпан дадаў: - Калi так можна сказаць, уласнаручна...

- За вiтаньнi ад вашай жонкi я дзякую, э, але не разумею iх? - адказаў яму старшыня. - Адносна-ж вашай просьбы аб сустрэчу са мною, дык, э, калi ласка, званеце мне вы, э, прыкладна, у восем гадзiнаў ранiцы. Заўтра.

- Ты запамятай сабе, што ад сёньня мы зьяўляемся шваграмi, гэта значыць, ад мiнулай ночы, i будзем карыстацца мiж сабою формай "ты".

Старшыня выключыўся.

- Звалата! Круцель! Паганец! - Сьцяпан ператрасаў шуфляды пiсьмовага стала ў сьляпой надзеi знайсьцi там ладны недакурак; часамi валялiся яны ў звалцы ўсялякiх алоўкаў. - Дурная Кiра! Дурныя бабы! Дурны сьвет! А найдурнейшы Глянцпаперчык! Ён, гэта тая людзiна, што нiчым ня стане рызыкаваць. А чаго-ж ты, брацец-Гляньцец, даб'есься ад свайго лёсу бяз рызыкi, га? Сярэдняй пэнсii на старасьць, ня болей. I горка сам заплачаш перад сьмерцю, што так недарэчна жыў столькi гадоў, столькi гадоў... Да чаго-ж гэта ўжо даходзiць: штораз больш людзей дрыжыць за кавалак чагосьцi iм дадзенага, - бушаваў Сьцяпан, аднак-жа, не падпускаючы да сябе поўнай пераконанасьцi да выказанага, каб не разгубiцца. Не ашалець! - Бач ты яго, Глянцпаперчыка: знайшоўся ён мне дарадчыкам! Ты, маўляў, Сумленевiч, уцякай з гэтай працы на iншую. Калi ня зробiш таго загiнеш! Яны, бандыты, наладзяць над табою гэткi глум за нiшто, якога ты да канцавiны сваiх дзён не забудзеш. А я, iдыёт, што й казаць, прыняў яго словы да сэрца, прыпужаўся, забыўся на тое, што мне якраз трэба публiкi, публiкi мне трэба, публiкi!.. Сказаць - перад усiмi - праўду патрэбна мне, выкласьцi яе ўвачавiдкi. Я разумею, што праўда можа й сто гадоў ляжаць, быццам багэмскi пярсьцёнак, гэтае прыдуманае нiбы-золата. Выклiчуць мяне на грамадзкi суд?.. Гэтым яны самi падлезуць пад нож! Бог iм розум адабраў... Кiра ўсё гэта падказала казлу, абдурыла яго, каб такiм чынам адпомсьцiць яму? Не, яна разьлiчвае на дзеяньне хабару: просьценька, паслухмяна, даверлiва. Улада прайдзiсьветаў трымаецца, а як-жа, на тым, што звычайны чалавек ня верыць у тое, што найжахлiвейшае паскудзтва можа сабою прыкрываць яшчэ больш жахлiвае. Задам я iм пытлю на iх судовым фарсе, скрозь зямлю яны праваляцца! Пачну я сваё выступленьне з этычна-маральнай характарыстыкi шэфiка. Кiраю ён не паслужыцца... Могуць, халеры, апамятацца ды раздумаць iнсцэнiзаваць апавяшчэньне грамадзкай анатэмы супроць мяне. Што тады мне рабiць? Як гэта будзе можна заахвоцiць iх для таго, каб пачулiся яны зусiм упэўненымi... Трэба мне прыкiнуцца перапалоханым? Хоць гэта й птушыны, але - неблагi спосаб. Заўтра, у старшынi мо' нат удасца й расплакацца?.. Ах, у мяне больш шчасьця, чымсьцi розуму...

* * *

Адбылося iнакш.

Цяпер Сьцяпану зразумела, што старшыня - у сапраўднасьцi - забаўляўся. Гэта была спрэчка памiж гадзiньнiкавым майстрам, якi ведае мэханiку часу, i яго клiентам, якi ўмее толькi злавацца на тое, што ўсё часьцей ён плацiць за рамонт паношанага.

У сваю апошнюю, ранiшнюю, гутарку зь iм Сумленевiч, як гэта яму ўяўлялася, хiтраваў цэльна.

Сказаў ён нягоднiку:

- Я вельмi дзякую вам, пане старшыня, за тое, што вы схацелi прыняць мяне. Прашу прабачыць мне ўчарашняе маё грубiянства; я непатрэбна расхваляваўся, але гэта нiякае апраўданьне маё. Вiнаваты я! I нават, калi вы па сваёй ветлiвасьцi й дабрынi пачнеце супакойваць мяне, дык усё роўна застануся я ў смутку... Сьцяпан гаварыў i гаварыў, чакаючы слоўца рэплiкi ад старшынi. Успацелы, ён змоўк.

Тое, што старшыня не папрасiў яго сесьцi ў крэсла, Сьцяпан палiчыў спрыяльнай яму праявай, уданым паглыбленьнем задумы.

- Я слухаю, э, вас, - азваўся старшыня да Сьцяпана, папiваючы чорную каву з узорыстага кубачка.

Складвалася нешта па-вялiкапанску абражальнае; аб лепшым разьвiцьцi падзеяў Сумленевiч i ня мог марыць: "Цудоўна! Каб адно не папсавала ўсяго тут тэма Кiры..."

- За гэты няшчасны падпал я ня толькi гатовы, але й павiнен адпакутаваць, пане старшыня! - вярэдзiў яму Сьцяпан. - Прашу я вас аднаго: забудзьце вы пра мае сьмешныя iдэйкi! I паверце мне: за гэтыя днi я шмат чаго перадумаў. Зараз стаў я iншым чалавекам. Вы не палiчэце маiх словаў, крый мяне Божа, як намёк на спагаду... Суд вызначыць меру маiм учынкам. I калi я чаго баюся, дык паблажкi...

Сьцяпан недзе даў маху.

Гэты балван, перад якiм ён спавядаўся, перабiў яго:

- У мяне, э, няма часу. Цi гэта ўсё, э, што вы хацелi мне сказаць? Э...

- Гэта ўсё. Дзякую вам. Я вельмi вам дзякую, пане старшыня! - маласловiў Сьцяпан. Яму адбiрала дых радасьць, радасная палёгка, яе тандэтны гатунак.

Пагрозьлiвасьць, праўда, ён адчуваў, але падобную да пагарды.

Грамадзкага суду над Сумленевiчам старшыня не зьбiраўся наладжваць, у чым Сьцяпан, аднак, ня меў пэўнасьцi. Распускаючы чуткi пра свайго дзiўнага супрацоўнiка, ён, як шэф, меў на ўвазе iзаляваць яго ад асяродзьдзя. Страхам!

I гэта стала ясным зноў-жа пазьней.

29

Сьцяпана чакала позва ў пракуратуру. Кiра, прыняўшы яе пад распiску, ня ведала, дзе шукаць мужа. Яна папрасiла дапамогi ў старшынi.

Пракурор - лысы й, вiдаць, ня надта здаволены кар'ерай, - паводзiў сябе зласьлiва. Ён прачытаў Сьцяпану мiлiцыйныя матэрыялы й, непрыемна камэнтуючы iх, запытаў:

- Грамадзянiн Сьцяпан Сумленевiч - цi вы пацьвярджаеце пачутае тут вамi?

- Пацьвярджаю.

Пракурор адламаў палавiнку таннай папяросы й, замацаваўшы яе ў люльцы, з натхненьнем закурыў.

- У мяне ёсць да вас пытаньне, грамадзянiн Сумленевiч.

- Слухаю вас, пане пракурор.

Прыплюшчыўшы вочы, ён зацягнуўся дымам.

- Скажэце мне, так напраўду, за што вы, грамадзянiн Сумленевiч, хацелi адпомсьцiць свайму шэфу?

- Перш чым адказаць вам на гэтае пытаньне, дазвольце мне, пане пракурор, закурыць...

- Прашу, - ён ветлiва працягнуў Сьцяпану папяросьнiцу, шчыльна запоўненую. - Курэце, калi ласка.

- Дзякую вам, пане пракурор, - Сьцяпан дастаў свае. - Я прызвычаены да слабейшых. - I прыкурваючы: - Пане пракурор, пра гэта ўжо пыталi ў мяне iншыя, - ён выдыхнуў салiдную порцыю дыму, ад якога закалола яму ў мазгох. - Каб не займаць вам, пане пракурор, шмат часу, я хачу адразу заявiць, што прычыны падпалу мною машыны старшынi знаходзяцца далёка ад якiх-небудзь асабiстых або прыватных справаў.

- Напэўна?

- Напэўна, пане пракурор.

- Ой, людзi, людзi... А пратакол вы, грамадзянiн Сумленевiч, праслухалi ўважлiва?

- Матыў жончынай здрады, пане пракурор, надта-ж прыйшоўся даспадобы сяржанту, якi дапытваў мяне, - Сьцяпан усьмiхнуўся са зьняважынкай на вуснах. - Ну й каб зрабiць яму прыемнасьць, а ўсур'ёз кажучы, каб хутчэй давесьцi справу да ведама суду, я згадзiўся...

- Дарагi пане, вы забываеце, перад кiм гэта гаворыце! - ён прыкурыў наступную палавiнку папяросы. - Калi з вас такi змагар за iдэю, дык скажэце, навошта вы размалявалi вось гэты аб'ект? - i пракурор выклаў на стол перад Сьцяпанам буйнага фармату здымкi з тымi эмалевымi яго надпiсамi. - Ну?!

- Узяла мяне злосьць...

- Я разумею - падпал легкавой машыны пажылога набабнiка, спроба пабою нявернай жонкi, урэшце, абразьлiвыя надпiсы - усё можна зразумець. I за ўсё гэта вы адкажаце перад судом, як за незаконныя ўчынкi. Вось, калi ласка, пачытайце паказаньнi сьведкаў.

Сумленевiч, бадай, тры разы прагледзеў паказаньнi цесьця. Кароткiя, амаль агульныя, яны, папраўдзе, уяўлялiся яму кулаком, якiм пагрозьлiва махаюць, але яшчэ ня б'юць.

- Я зараз вам усё растлумачу, - сказаў Сьцяпан: "Мне трэба было наведацца дамоў, а не адразу бегчы ў пракуратуру, як да спачувальнай цёткi!" - Тут, у паказаньнях сьведкаў, другараднае пераўтворанае ў галоўнае, пане пракурор. Падпальваючы халерную машыну старшынi, я меў на ўвазе завалачы злодзея якраз у суд. Не на тое, каб яму даказваць яго злачынствы, бо такiх магчымасьцяў у мяне няма, але публiчна акампраметаваць i гэтым перашкодзiць у ганебнай яго кар'еры. Нiчога больш. А пра Кiрыну здраду я тады й ня чуў, пане пракурор.

- Акампраметаваць, пашкодзiць... О як-жа любiм мы рабiць гэтае! А для грунтоўнай дзейнасьцi дык нам розуму й не хапае. Толькi крычым, крычым, бо гэтак лягчэй, не? - хваляваўся пракурор. - Хi, адсюль блiзка да дзiвосных высноваў, якiмi вы тут частуеце мяне: суд павiнен быць куратарам грамадзка-гаспадарчага жыцьця, узвысiцца над iм i г. д. Я не раблю памылкi, разьвiваючы вашы думкi, грамадзянiн Сумленевiч? - Пракурор памаўчаў. - У вас, прабачце мне за вострае параўнаньне, наглядаецца гутарковае разуменьне ролi судаводзтва, якое ня можа й не павiнна прэтэндаваць да нечага вышэйшага, чымсьцi злачынства й пакараньне. Вы дапусьцiлiся глупства, па сваёй маладосьцi й непiсьменнасцi ў законах...

- Не, пане пракурор, пра нiякае тут глупства ня можа быць i гаворкi. Усё гэта, што вы сказалi, я ведаю або - дакладней кажучы - ужо ведаю. Скажу большае вам дзiва: я баяўся, што шэф не дапусьцiць да судовага разгляду майго выбрыку, добра ведаючы, да чаго я ва ўсiм гэтым iмкнуся. Я не хулiган, не п'янiца, не валакiта цi дурман, што цягаецца з курвамi. Мне трэба пераканацца, пане пракурор, наколькi структура грамадзскага жыцьця зьяўляецца здольнай самарэгуляваць сябе, самалiквiдаваць аварыi або прадпасылкi, што спараджаюць iх, - Сьцяпан, не пытаючы пра дазвол, налiў сабе з графiну паўшклянкi газаванай вады й выпiў з неэстэтычным пожлуктам (бы конь з карыта ля калодзежа). - Мая жонка, Кiра, ня вытрымала ўзьнiклай сытуацыi. Яна здалася. Я - не. Скажу асьцярожней - пакуль не. Маёй задуме суд, праўда, не дапаможа, але хоць крыху паслужыць ёй. Настолькi, наколькi дазволiць яму ягоная частковасьць. Мо' я й дзiвак? Скажу вам, пане пракурор, што ўчынiў я шмат, каб даказаць сваю рацыю службовымi шляхамi. На жаль, безвынiкова. I так, я й мой шэф, бы два жарабцы, гойсаем побач сябе, спрабоўваючы адзiн аднаму забегчы дарогу. Каму з нас гэта ўдасца - пабачым. Калi над чымсьцi задумоўваюся я зараз, дык над самiм сабою: адкуль у мяне такая заўзятасьць? I трывожуся - цi я ня быў-бы такiм-жа, як ён, калi-б апынуўся ў яго становiшчы? На яго пасадзе. Карацей кажучы: у якой меры чалавек можа стацца незалежным ад умоваў? Быць сабою. Мяне неспакояць, заўважце, памеры зьявы, а не сама зьява, - ён сьцiснуў далонямi скронi.

- Так, - пракурор нешта дадумоўваў. - Ваша патрывожанасьць суцяшае мяне.

- Я, мабыць, выказваюся не на тэму, але iначай не магу, пане пракурор.

- Нiчога страшнага. Вы, калi ласка, гаварэце...

- Мне моцна балiць тое, што зрабiла Кiра, мая жонка. Не паверыце, але мяне ня вельмi ўразiла яе сэксуальная нявернасьць. Я ня ўпэўнены, цi ў дадзеным выпадку можна гаварыць пра шлюбную здраду мне зь яе боку. Божа, колькi разоў я ў думках здраджваў ёй! Гэта старшыню можна абвiнавацiць, мабыць, у згвалчаньнi маёй жонкi, у выкарыстаньнi яе слабасьцi... Ёй здаецца, што магчыма выпрасiць сабе лепшы лёс!

- Ён звабiў яе да сябе? - перапынiў яго пракурор.

- Не, гэта яна прыйшла да яго, каб такiм чынам паўплываць на бег афэры...

- I калi гэты дождж перастане падаць, - пракурор адыйшоўся да акна. Сьцяпан няўцямна змоўк; ён потым, апавядаючы пра гэтае ў час адной зь п'янак, сустрэўся з рэплiкай: "Бо ён, пракурор, не пажадаў слухаць твайго, булава, даносу на родную жонку!"

- Ведаеце, пане пракурор, у рэагаваньнi маёй Кiры - я далей кахаю яе! абурыла мяне нават ня тое, што яна ўсумнiлася ў мужа. У яе пачынаньнях, накiраваных на дапамогу мне, наткнуўся я, надта зьнянацку й прыкра, на ўсё тое жахлiвае ў нашым грамадзтве - iзаляваньне адзiнак, якiя намагаюцца супрацьдзейнiчаць распаду грамадзянскiх асноваў. Зь iх паўсюдна сьмяюцца й кпяць! Да чаго даходзiць: маральнае здароўе лiчыцца ненармальнасьцю! Жыць у супольнасьцi абазначае верыць у сапраўднасьць застольных сьцвярджэньняў: "Мiлiцыя арыштоўвае цябе не за тое, што ты ўкраў, але за тое, што ня ўмеў украсьцi!" Вам, пане пракурор, гэта новае?

- Не.

- Я ўжо ня ведаю, дзе я й хто я?..

Пракурор пацёр пальцамi нос, стрымлiваючы пазяханьне. Ён сеў у крэсла, высунуў шуфлядку зь пiсьмовага стала i ўзяў адтуль колькi пратакольных блянкаў; нацiснуў на пятку даўгапiсу.

- Вернемся да справы, грамадзянiн Сумленевiч. Вы прызнаяце сапраўднымi абвiнавачаньнi, якiя сфармуляваныя супроць вас? Так?

- Я-ж казаў...

- Раскажэце, як вы падпалiлi легкавую машыну... - ён назваў дзень здарэньня й прозьвiшча старшынi. - Вы добра падумайце над матывацыяй свайго ўчынку. Прашу вас памятаць: ад таго, што вы скажаце тут, будзе залежыць, мабыць, свабода шмат якiх асобаў, якiя знайшлiся ў нашым полi зроку. Цi вы, грамадзянiн Сумленевiч, напэўна кiравалiся выключна грамадзкiмi iнтарэсамi?

- Я ня ў стане добрасумленна адказаць вам на гэтае пытаньне. Як у прыродзе няма чыстых рэчываў, без анiякiх дамешак, так i ў дзеяньнях людзей...

- Менавiта, менавiта... Памiж вамi й старшынёй былi, скажам, непаразуменьнi амбiцыйнага характару?

- Чаму-ж гэта магло iх ня быць? На службе яны - норма!

- Напрыклад?

- Ну, для прыкладу кажучы, старшынi спадабаўся я ў якасьцi матэрыялу на стукача, - сказаў Сьцяпан i прыкмецiў, як губы ў пракурора скрывiлiся. - Ён, ведаеце, палiчыў...

- Канкрэтна, канкрэтна...

- Старшыня сам мне пра гэта казаў!

- Менавiта?

- Што супрацоўнiкi давяраюць мне й таму я арыентуюся ў настроях калектыву, у паасобных апiнiях ды меркаваньнях... Самi ведаеце.

- Ён запалохваў вас?

- Не, не запалохваў. Ён абяцаў мне залатыя горы.

- Вы далi яму сваю згоду?

Пракурор перастаў пытаць.

Ён раскiдзiстым почыркам запiсваў фармуляры, складваў пратакол, час ад часу падымаючы на Сьцяпана пасьлепянелыя вочы. Калi закончыў, ён крадком зазiрнуў сабе пад рукаў, дзе блiшчэў наручны гадзiньнiк.

- Чытайце, вось, пратакол допыту i падпiсвайце кожную старонку асобна ды чытэльна, iмем i прозьвiшчам, калi ласка.

Сьцяпан уседлiва чытаў.

- Вы, пане пракурор, нiчога дадатковага не напiсалi тут, - сказаў ён.

- А чаго вы, грамадзянiн Сумленевiч, хацелi?

- Ну, таго, што я вам гаварыў, - няўпэўнена заўважыў Сьцяпан.

- Тое, што вы гаварылi, шаноўны грамадзянiн, трэба яшчэ даказаць. Гэта, па-першае, каб вы ведалi й памяталi. А па-другое, зьмест вашых тлумачэньняў ня мае простага дачыненьня да справы. Калi-б суд браў такое пад увагу, дык было-б магчыма апраўдаць кажнюткае злачынства. Сьвет заўсёды вiнаваты ў вадносiнах да адзiнкi, а адзiнка - у вадносiнах да сьвету, - ён зьнецярплiвiўся: - Кантэкст, якi вы, грамадзянiн Сумленевiч, прыдаяце справе, - беспрапарцыянальны да яе сутнасьцi. Вось так.

- Колькi мне ўлепяць?

- З гэтым пытаньнем вы да мяне не зьвяртайцеся.

- Я разумею, пане пракурор. Але - калi можна - скажэце мне, якую кару за мае ўчынкi вы прадбачваеце? - Сьцяпан трымаў на языку: "Або спадзеяцеся".

- Хi, падумаю, пане Сумленевiч. А так, праўду кажучы, дзiўны з вас чалавек. I наiўны. Так, наiўны.

- Бо я выжываю поскудзь?

- Поскудзь?

- I вы мяне, таксама, не зразумелi.

- Я вас зразумеў, прынамсi, так мне здаецца. Я не сумняваюся ў вашай альтруiстычнай адданасьцi, аднак-жа, ня вам гэта брацца за барацьбу супроць злоўжываньняў.

- Справядлiвасьць патрабуе спэцыялiзацыi?

- Што вы маеце на ўвазе?

- Гэта, пане пракурор, я дагаворваю вашу характарыстыку мяне. Значыць, я павiнен лiчыць сябе самадзейнiкам у галiне перамаганьня адмоўных зьяваў у грамадзкiм жыцьцi, у галiне сямейнага шчасьця, таксама ў галiне каханьня, у галiне сэнсу працы i ў галiне веданьня самога сябе... Ва ўсiм ёсць спэцы?

Пракурор засьмяяўся - нi то пацешлiва, нi то злосна.

- Што-ж, эпоха выбарных судзьдзяў мiнула, вiдаць, беспаваротна. I публiчных абвiнаваўцаў некалi выбiралi шляхам галасаваньня. Я не пярэчу, што гэта мела свае добрыя бакi, але яно было сэнсоўным толькi тады, калi чалавечы розум мог яшчэ быць Леанардам да Вiнчы. Ня зараз, не.

- Мяне, здаецца, палохае тое, што разьвiцьцё чалавека адбываецца ў кiрунку яго частковасьцi, якая нагадвае ракавую апухлiну. Мы, вось, сядзiм перад сабою: я - самадзейнiк у галiне заканадаўства, а вы...

30

З пракуратуры выйшаў Сьцяпан з пачуцьцём уласнай бездапаможнасьцi. На ратушавай вежы шугаў замацаваны там сьцяг, быццам апавяшчаючы навiну. Памiж крамамi снавалi натоўпы, а далейшыя вулiцы выглядалi паўпустыннымi, зь ледзь прыкметнай смугою далечынi. Мутна паблiсквалi калюгi.

Ад "Асторыi" заносiла кухоннымi араматамi.

Ён пералiчыў грошы - на абед i да абеду.

У парт'е Сьцяпан папрасiў пачак смагавiтых "кармэнаў".

У залi, дзе падавалi звычайную гарэлку, рагаталi яскравыя прастытуткi. Iх ляпалi па азадках здаравезныя тыпы ў шафёрскiх куртках. Яны ўладжвалi сваё.

Сьцяпан заказаў катлетку з перамолатага мяса, маскоўскi боршч, мiнэральную ваду й сто грамаў.

Яму хапiла й на другую сотку.

У шэрую гадзiну завалокся ён у свой былы габiнэт, яшчэ нiкiм не заняты, i перанёс туды падарожную торбу, каб пераначаваць там.

"Спаць! Я змучаны, i мне трэба спаць: адасьплюся, дык будзе вiдней, што рабiць, куды падацца, якое выйсьце знайсьцi", - Сьцяпан, не распранаючыся, кладавiўся на падлозе, на дыване з казачнымi ўзормi. Ён падаслаўся пiжамай, прыхiнуўшыся галавою да тае торбы. I было яму добра...

...Зашумела-загудзела ўгары, i са столi вылузаўся чорт валахаты.

- Ах, во куды ты забiўся, гэ-гэ-гэ, - раскiрачыўся ён над Сьцяпанам, сыплючы наўкола смуроднымi iскрамi. - Ну й як? Як табе сьпiцца? Маўчыш. Не жадаеш размаўляць са мною. Сказаць табе прымаўку? Скажу, паслухай: "Языком хоць i сраку лiжы, а рукам волi не давай". Га? Нядурна кiмсьцi запрыкмечанае, га? Я зараз яшчэ адну прымаўку...

- Пайшоў вон, рагаты! - крыкнуў Сьцяпан. - Пырскаеш мне ў вочы ядавiтай сьлiнаю, бадзяга!

- Добра, даражэнькi: мой клiент - мой пан! Зраблю я так, як ты загадаеш мне, - чорт адыйшоўся да бiблiятэчкi й з асалодаю пачухаўся капытцам па жываце. - Сьпiш? Змарыўся ты, дамоў не пайшоў, а я чакаў цябе на рагу Садовай. Стаяў там, выглядаў, а Сьцяпана Сумленевiча ўсё не было... Думаю сабе, куды гэта ён мог падзецца? Давай я шыбаваць па-над Беластокам, праляцеў над вакзалам раз i другi ў надзеi, што пабачу цябе ля пiўнога кiёску. Адзiн знаёмы мне праваднiк, калi я сеў на плячо яму, нараiў: "Ты, чарнамазы, у мiлiцыю або пракуратуру наведайся. Няйначай, як гэта туды твой Сумленевiчык паiмчаў шукаць апоры для праўды, мазгаўнёю ягонаю выдуманай". Так я й зрабiў: залятаю я гэта ў камiсарыят, а там, гляджу, п'янiцу валакуць за каўнер i лаюць... Гiдкае вiдовiшча! Давай я нюхаць па сяржанцкiх пакоях, але ў iх даўно прапаў пах, э, тваёй справы. Дык зьлётаў я ў пракуратуру. Вельмi, э, прыкрае пра цябе давялося мне пачуць там! Пракурор, ведаеш ты, копцiць тыя свае палавiнкi ды ходзiць з кута ў кут, пагаворваючы: "Непраўдападобнае! Усяго на сьвеце я паспытаў, але такога балвана не сустракаў у сваёй практыцы!.." Ён, як трапна ты здагадваесься, меў на ўвазе тваю асобу, дарагi Сьцяпанка, - нячысты прыгледзеўся, з кашэчай чуйнасьцю, да Сьцяпанавых рук. - Нiчога, фраер Сумленевiч, ня падай ты духам. Сторажы законнага ладу яшчэ не адзiн раз вырачаць вочы на, э, твае ўчынкi. А ты не аглядайся на iх - чаўпi сваё, гэ-гэ-гэ... Сумленевiч ня быў-бы Сумленевiчам, калi-б узяў ды раптам уцiхамiрыўся.

- Падла ты, а ня чорт!

- Гэ-гэ-гэ, дзеля таго я i ёсьць, каб людзям не падабацца. Мы, я з табою, як бы ў нечым i падобныя да сябе, э... У чым, га? О ля, я ўжо ведаю, ведаю: мяне любяць толькi некаторыя - i цябе, Сьцяпанка, таксама. Таксама, таксама... Так, ты не пярэч гэтаму. Во калi мне высьветлiлася твая загадка! Усё думаў я й думаў, э, чаму ў сьцiжме народу якраз з Сумленевiча не магу зьвесьцi вока? Ты мяне, кроўны, ужо ў свае юнацкiя гады абнадзеiў. Зьдзiўляесься? Разумею, пра дрэннае вы неахвотна памятаеце на Зямлi - але ад чаго-ж гэта мы, чэрцi! Такая наша служба. Я табе зараз прывяду на памяць выпадак, дзякуючы якому, можа, э, пасябруем мы... Было гарачае лета тысяча дзевяцьсот шэсьцьдзесят чацьвертага году. Сьцяпанка купаўся ў Супрасьлi за Васiльковам, за гэтым разбойнiцкiм мястэчкам. На беразе стаяла чарада гусей, якiя мiрна паскубвалiся. Наш малойчык - гэта было добра вiдаць з-за чорнай хмары - цiхенька падплыў да тых бязьвiнных хатнiх птушак i, намацаўшы на плыткаводзьдзi ўчарнелую дубовую крывулю, шпурнуў цяжменю ў пародзiстага гусака. Белы птах роспачна залапатаў крыламi ад нечаканага ўдару й неўзабаве сканаў, задзёршы лапкi ўгору. Тым часам наш герой, адплыўшы на прыстойную адлегласьць, зь любасьцю прыглядаўся, як чужы чалавек, выпадковы сьведка зладзеяньня, мiтусiўся ў пошуках забойцы...

- Няпраўда! - выстагнаў Сьцяпан. - Я адганяў таго гусака, каб ён не задзюбаў малых гусянятаў! I незнарокам...

- Апраўдваесься! Ты майстар на гэта, але, пакуль, э, няхай твой чорт будзе старэйшы, калi другога маеш... Возьмем iншае здарэньне. Сьцяпан Сумленевiч, вучань шаноўнага тэхнiкума, аднойчы дакладна засланiў вокны, як толькi яго мацi выйшла з дому. Калi-б гэта было ўвечары, дык я, мабыць, прасьляпiў-бы як-жа каштоўную рысачку да бiяграфii майго падапечнага... На дварэ стаяла мiготкая гарачынь? Сьлiзгануў я ў комiн, каб з попельнiка ў печы падгледзець, чым гэта хлопчык займаецца. Цюкнула мне нядобрае, i я не памылiўся: Сьцяпанка, э, замест урокаў пiсаў ананiмку клясаваму выхавальнiку, у якой ён страшыў яго, што пакончыць самагубствам, атруцiцца, калi той паставiць Марысi двойку па хiмii...

- Чорце ты, чорце! - задрыжэў ад абурэньня Сьцяпан. - Ты нават дзiцяцi не даруеш.

- Напiсанае застаецца, дарагi, э, пагаворвалi старажытныя рымляне. Рэкi маюць крынiцы свае, а людзi - дзяцiнства. Пакажы мне дзiця й хiбы ягоныя, а я прадкажу яму будучыню. Чалавек - як расьлiна, зь якой ён, дарэчы, i выйшаў: усё ягонае ў зярняцi знаходзiцца. Вырастаюць зь яго ня якасьцi, а памеры гэтых якасьцяў. Вывучай генэтыку, э, брацец...

- Я кахаў Марысю! - вывiскнуў Сьцяпан. - Кахаў яе, як толькi можа кахаць хлопец сваiм першым чыстым пачуцьцем...

- Безумоўна, безумоўна... Назавi ты мне такога, якi ня ведае, што такое першая дзяўчына. I старшыня меў першую, э, i бухгальтар, э, i член камiсii. I нiкому зь iх гэта не перашкодзiла стацца сабою - аднаму старшынёй, другому бухгальтарам, трэцяму членам камiсii. Хочаш, я складу дасье iх дзяцiнству? Хочаш?

- Не-е-э-э!!!

- Ня хочаш, э, хоць аж дрыжыш ад цiкавасьцi да гэтага. Баiсься ты, што я маю рацыю наконт цябе. Бойся, бойся... Страх, калi не ачышчае, дык прынамсi запруджвае ручаiну нечысьцi, якая ўлiваецца ў душу. Стварае ён iлюзорны ратунак. Поскудзь усё роўна разьлiваецца паводкай, якая мае тую ўласьцiвасьць, што размывае й затапляе яна ў кароткае iмгненьне...

- Я цябе паб'ю, чорце лазаты!

- Брава, брава!.. Нарэшце ты прарваўся.

- Ня муч мяне!

- Крыху пацярпi, мой ты душэўны абадранец.

- Як доўга?! - узмалiўся Сьцяпан.

- Ужо хутка будзе па ўсiм, пакутнiчак ты безгаловы. А цяпер я прапаную пяць хвiлiнаў адпачынку, - i чорт уключыў радыёпрыёмнiк, што стаяў на палiцы.

Цiха зайграла музыка, даючы блаславёны спакой. Сьцяпан услухоўваўся ў таемныя гукi, i перад яго вачыма перасоўвалiся пушчанскiя зацiшшы й квяцiстыя лугi, празрыстыя завадзi з чародкамi рыбы й пясчаныя берагi, ваколiца, замкнёная аблавай ядлоўцаў на ўзьлесьсях, i зарэчны галёп каня, што ўцякае ад паўднёвай заедзi. Спаленая лесьнiчоўка ля гасьцiнца з Букшталю ў Супрасьлю й тужлiвы профiль матчынага твару...

- Стоп! - перапынiў Сьцяпана чорт i ўдумлiва пакалупаў кiпцюром у аброслых ворсаю храпах. Ён запытаў: - Цябе, Сьцяпан, бачу я, цiкавiць сьмерць твайго бацькi? Вось, э, Сьцяпанка...

- Прашу зьвяртацца да мяне: пане Сумленевiч!

- Калi ласка, э, пане Сумленевiч. Не пачнем-жа мы з-за такога глупства ўзаемна варагаваць. Я ўшаноўваю вашы нявыяўленыя, сакрэтныя, э, пажаданьнi, журботнасьць...

- Кiнь, чорце, намёкi, калi ня хочаш дастаць ад мяне па сваiх сьлепнякох!

- Кiдаю, кiдаю... Ага, значыць, спынiлiся мы на таямнiцы пагiбелi вашага, э, пане Сумленевiч, бацькi. А яна мае простае дачыненьне да вас.

- Да мяне?!

- На жаль, на жаль... Нельга сказаць, пане Сумленевiч, каб вы надта кахалi свайго, э, родзiча...

- Што гэта ты пляцеш?!

- Я толькi сьцьвярджаю, - насупонiўся чорт. - I, калi ласка, вы дазвольце мне закончыць выказваньне. Дык вось: ваш бацька, пане Сумленевiч, не беспадстаўна лiчыў, што вы як сын, э, недалюблiвалi яго. Па гэтай прычыне памiж iм i мацi здаралiся сутыкненьнi, якiя паглыблялi ў iм апатыю ды абыякавыя адносiны да свайго жыцьця. Мо' жадаеце прад'явiць вам доказы?

- Не выдумляй, страшыдла паганае!

- Факты вызначаюцца надзвычайнай упартасьцю, пане Сумленевiч. Перш за ўсё таму, э, што iх нельга зьнiшчыць. Можна забыцца на iх або прытаптаць, але яны ад таго не прападаюць. Вось так.

- Чаго ты да мяне прычапiўся?

- Старасьвецкае пытаньне, пане Сумленевiч. У сучасную эпоху наш брат ужо не ганяецца за паасобнымi душамi. Мы, чэрцi, зараз не такiя адсталыя, э, якiмi нас усё размалёўваюць манастырскiя мастакi. Мы пайшлi з духам часу, поруч з дваццатым стагодзьдзем, i, не хвалячыся, таленавiта перанялi найгоршае, чаго дабiлася чалавецтва з часоў сiвой мiнуўшчыны па сёньняшнi дзень. Пэрыфразуючы дасягненьнi, э, напрыклад, каапэратыву, магчыма коратка выкласьцi наш прынцып дзейнасьцi: кожны прападае сам, як толькi можа! Зь некаторым сумам хачу вам сказаць, э, пане Сумленевiч, што ваш спосаб самазьнiшчэньня, усё-такi, банальны. Ня гневайцеся за тое, што я вам скажу: вы нудзiце мяне!..

- Што-о! - i Сьцяпан расьсьмяяўся, па-дацэнцку, са зьняважлiвай стрыманасьцю. - Бач ты яго, чорта: у няшчасьцi шукае ён атракцыi! Пайшоў ты вон!

- Гэта нiчога, пане Сумленевiч, што я д'ябал. Вы лепш услухайцеся ў мае словы: шчасьце адзiнкi, у вадрозьненьне ад яе няшчасьця, мала iнтрыгуе пабочныя асобы. Здавалася мне, што вы разумееце гэта. Люцыпар меў рацыю, калi ён супыняў мяне: "Будзь, слуга ты мой, асьцярожны ў апазнаваньнi мэтаў пана Сьцяпана Сумленевiча. У яго можа яшчэ ня быць iх зусiм, як у васабовасьцi выразна нясьпелай. I зважай ты, не засяроджвайся на яго грамадзкiм фанатызьме, гэтай дзiцячай хваробе маладога службоўца, э, якога занадта ўчаставалi крышынкамi ўлады. Ён уяўляў-бы сабою значную каштоўнасьць у якасьцi iлюстратыўнага матэрыялу, калi-б затрымаўся ў сваiм разьвiцьцi. Аднак-жа, э, слабая надзея на тое: Сумленевiч вырасьце на неблагога кар'ерыста, нiчога асаблiвага", - чорт пазяхнуў i аблiзаўся.

- Люцыпар памыляецца! Чуеш, ён памыляецца! Памыляецца!!!

- Не крычы так, - страпянуўся чорт. - Вiшчыш ты, бы ў шэсьцьдзесят першым годзе, э, калi ў краме, памятаеш, сам украў цукерку й прадаўшчыца...

Сьцяпан ударыў чорта нагою ў дыхавiну, ажно той скруцiўся.

- Яшчэ слова - i я цябе заб'ю! - Сьцяпан патрос кулаком яму перад мордаю.

Рагаты, не разгiнаючыся, соп.

Сьцяпан, злавесна пастаяўшы над iм, вярнуўся да логава.

- Такая, вось, удзячнасьць чалавека за сказаную яму праўду! - выпалiў чорт, i, быццам на магутнай спружыне, скакануў ён на абажур электрычнай лямпачкi пад стольлю. - Раз зь цябе гэткi аблуднiк, э, дык больш нiчога ты не даведаесься ад мяне, - скардзiўся ён. - Ты...

- Пан Сумленевiч! - Сьцяпан пагрозьлiва прыўзьняўся.

- Пацалуйце мяне ў хвост, пане Сумленевiч!

Сьцяпан, азьвярэўшы, абхапiў пiсьмовы стол i зь дзiўнай лёгкасьцю кiнуў iм у пачвару. Затым, упёршыся рукамi ў сьцяну, ён захiстаў пакоем.

- Развалiш будынак, жывiна! - крычаў чорт, ушчаперыўшыся ў абажур (ён высока паставiў свой хвасьцiска, каб Сьцяпан да яго не дастаў). - Абцiхнi, чуеш! З турмы ня выйдзеш, э, выскачка!!!

- Яшчэ ты, чорце, калiсьцi падлезеш пад мой кулак, - Сьцяпан стомлена апусьцiў руку; другая-ж анiяк не адставала яму ад сьцяны.

I як Сьцяпан нi выкручваўся, тая рука з расшчэмленымi пальцамi не паслаблялася, наадварот, як бы прастрамляла яна мур навылет. Сьцяпан згодлiва аглянуўся на чорта, якi з удаванай заклапочанасьцю чысьцiў сабе капытцы. Рабiлася страшна. "Пане чорт!" - Сьцяпан разявiў рот, каб лiсьлiва аклiкнуць... Ён прачнуўся.

31

У вакно сьвяцiла сонца.

Сьцяпан з панiкай паглядзеў на гадзiньнiк: стрэлка ўказвала дакладна сёмую; ён хуценька прыпарадкаваў няхiтрую пасьцель.

Яму цяжка было выпрастацца - ад невыгоднага ляжаньня спруцянеў карак. Сухiя яго вусны палiла гарката ад выкураных папяросаў.

З калiдора наляталi ўрыўкi размоваў; пачынаўся працоўны дзень.

У габiнэт, у гэтую начлежню Сумленевiча, нiхто не заглядваў, i ён мог спакойна пагалiцца. Сьцяпан, быццам вопытны кансьпiратар, на слых улавiў зручны сабе момант, каб цiха шмыгануць у мужчынскую прыбiральню, да ўмывальнiка, са шчотачкай i зубной пастай.

Убягаючы туды, ён з разгону сутыкнуўся з маладою супрацоўнiцаю, якая выходзiла якраз адтуль з поўным чайнiкам вады (у дамскай прыбiральнi быў папсаваны кран над умывальнiкам, з чым усе звыклiся). Начыньне выпала перапалоханай дзяўчыне з рук, i, са страшэнным грукатам, выкацiлася яно, менавiта, у калiдор, непрыстойна залiваючы паркет. А сама яна, не ўстаяўшы на высокiх абцасах, упала на плечы. Сьцяпан машынальна быў прытрымаў яе за грудзi; далiкатная блюзачка на ёй разьдзерлася ад таго.

Ашаломлены, ён застыў над паўголай жанчынай, якая, ня страцiўшы памяцi, нема закрычала: - Рату-ун-ку-у-у!!

- Выбачайце мне, - прамовiў Сьцяпан. - Выбачайце...

- Ратунку!!! - яна галасьлiвiла, як матацыкл у тунэлi. - Ратуначку, людкове.

Нехта за сьпiнаю Сумленевiча аддаў загад:

- Пане Валодзька, званеце ў мiлiцыю. Мiгам!

Перад уваходам у туалет сабраўся гурт.

- Нумар! Нумар якi?! - заiклiва пытаўся той Валодзька.

- Дзевяцьсот дзевяноста сем! Ну!!!

Iншыя - шапталiся: "Гэта-ж Сумленевiч... Так, Сьцяпан... Гэта ён... Ай-яй-яй..."

Сьцяпан нахiлiўся над няшчаснай, каб вынесьцi яе адсюль, але яна, ашалелая, укусiла яго за локаць (мела вострыя зубы).

- Мужчыны! - прарэзьлiва заенчыў бабскi голас. - Чаго вы стаiце?! Ён заесьць яе тут!

На Сьцяпана накiнулiся; чыесьцi кулакi адпiхнулi яго прэч у закутак.

- Дагуляўся, бунтаўшчык!

- Ня дайце яму ўцячы, мужчыны! Трымайце яго, трымайце! Вяжэце!!!

Сьцяпан моўчкi замiргаў павекамi, бы зацюканы злодзей.

- Я таго й спадзяваўся па iм, - здаволена скрывiўся працаўнiк адмiнiстрацыйнай сэкцыi. - Бачыце, да чаго ён дажыўся...

- Канцы яму тут! - прарочыў рэфэрэнт з аддзелу паслугаў, якога здобiў высокi лоб iнтэлiгента.

- Халеры на яго! - ускiпеў нядаўнi сябар Сьцяпана. - Ён-жа абяцаў мне дамагчыся павышэньня зарплаты, шыбенiчнiк!

- Хадзiў, лазiў ён, бы дырэктар якi, i ўсё законы свае ўводзiў у нас, зьедлiва загаварыў шматгадовы працаўнiк сэкцыi па справах грамадзкага самакiраваньня.

- То яму мыла таго мала было, то ручнiкоў, то ладу й парадку, то яшчэ чагосьцi, - намесьнiк бухгальтара, ад усьцешанасьцi, ажно пачысьцiў сабе вуха, дбайна насучыўшы дзеля таго на запалку шматок першакляснай туалетнай паперы.

- Будзе яму цяпер, будзе, - праквакаў старэнькi працаўнiк гаспадарчага рэфэрату.

- Ой, што ён зробiць у турме бяз жонкi?! - пiскнула сакратарка з галоўнага сакратарыяту.

- Даволi наслухалiся мы ягоных павучэньняў: нягодна паводзiце сябе, падлiзваецеся начальству, не шануеце свайго "я", жывяце мудрасьцю рабоў... I гэтак далей, - выжалiўся працаўнiк аддзелу кадраў i сацыяльнага забесьпячэньня.

- Ах, як надакучыў ён нам, ад малога да старога, - з палёгкай выдыхнула сваё прыбiральнiца, якую Сьцяпан прыймаў на работу як мацi шматдзетнай сям'i.

- З усiх зьвяроў толькi чалавек умее сьмяяцца, хоць мае дзеля гэтага найменш прычынаў, - нiякавата выказаўся якiсьцi незнаёмец. На яго паглядзелi, i ён, не аказваючыся, выйшаў са зборышча.

- Што гэта той сказаў?

- А чорт яго ведае?! Нiчога ня робiць, адно ходзiць ды ўсё думае. Мо' ён якi-небудзь сваяк Сумленевiча?..

- То-ж але, пане iнспэктар! Панапрыймаюць гэта на работу невядома каго, дык, потым, о колькi бяды! - заключыла жанчына, якую можна падазраваць, бадай, не болей як у дурноце.

Сьцяпан ступiў дапераду й прамовiў:

- Людзi! Трэба даць паратунак нашай супрацоўнiцы, - ён паказаў на дзяўчыну, якая, скромна стулiўшы каленi, валялася на халоднай падлозе, адкiнуўшы галаву аж пад пiсуар. Яна не магла даўмецца, як ёй быць далей. Дапамажэце мне занесьцi пацярпелую ў нейкае памяшканьне, каб...

- ...згвалцiць! - ускочыў Сьцяпану ў слова бамбiза з выглядам мядзьведзя, якi, у недасьледаваных навукай абставiнах, ачалавечыўся.

- Гэ, гэ, гэ... - яго падтрымалi рогатам.

- Як вы сябе адчуваеце? - запытаў Сьцяпан у дзяўчыны. Яна называлася Зiна. - Цi вам рэжа ў галаве?

- Ёй не ў галаве рэжа, гэ, гэ, гэ...

- Гэ-гэ-гэ-гэ-гэ-га-га...

- Як вам ня сорамна, людзi?! - гнеўна рэплiкаваў Сьцяпан. - Як вы так можаце?!

- Тое, што ты мог, гэ-гэ-гэ, дык i я, гэ, гэ, ма-а-агу-уу, га-га-га-га!.. Не, Зiна? Лiчы - на тваё вясельле мы зьбеглiся, га-га-га...

Яна, налiўшыся крывёю ад абурэньня, зграбна ўстала й, не пасаромеўшыся адкрытых грудзей, падыйшла да гэтага Локiса (так празывалi яго мядзьведзепадобенца).

- Я табе, Локiс, морду наб'ю, - i яна ляснула далоняй па яго надзьмутай шчацэ. Удар атрымаўся гулкi; тлум загудзеў у знак прызнаньня. - Ты лепей сабе нагавiцы падперажы, бо на кульшы апусьцiлiся яны...

- Брава! - начны стораж лёгка выклiкаў авацыю. - Брава, бра-ава-а-аа!..

Зiначка паўтарыла ўдар.

- Мiлiцыя! - крыкнулi дзесьцi, вiдавочна, на ўсходах.

Учынiлася гвалтоўная звалка, калi ўсе кiнулiся да сваiх пакояў.

- О Божа, ногi! - рыкнуў барытон.

- Рука! Руку мне паломiце!.. - пiшчаў галасок.

- Пусьцi маю спаднiцу, асталопень! - прабубнiла баба.

- Зубы! Растопчаце зубы, быдла! - круцiўся стары й разьлезлы.

- Ах, зноў абцас адвалiўся.

Няхутка зьявiлася двух пад службовымi шапкамi i ў сiнiх плашчох, перацiснутых ганаровымi пасамi з капыламi кабураў. За iх плячыма радасна буркаў кадравiк.

- Гэта ён - вас? - зьвярнуўся старшы сяржант да Зiны, кiўнуўшы галавою ў бок Сумленевiча.

- Што - ён мяне? - насьцярожылася яна.

- Яшчэ пытаеце?! - паморшчыўся старшы сяржант.

- Ён! Ён! - пацьвердзiў кадравiк. - Так, ён.

- Ну, дык як? - карпянеў службовец.

- Усё гэта няпраўда! - плаклiва прастагнаў Сьцяпан. Ён даходзiў да сябе.

- Вы, дазвольце ведаць, што маеце на ўвазе? - ступiла да старшага сяржанта Зiна, няўклюдна засланяючы ахлапiнкамi матэрыi цалкам кругленькi станiк.

Малодшы сяржант аслупянела чмхнуў, аж заскрыпелi ад таго рамянi на iм.

- Вы ня бойцеся яго, - сурова заявiў старшы, блiснуўшы вокам на Сумленевiча. - Колька, стань каля гэтага тыпа! - загадаў ён малодшаму, якi, неяк скрадлiва, наблiзiўся да падазронага. - Пойдзем, грамадзянка. Усё высьветлiм у камiсарыяце. Колька, выклiкай па радыётэлефоне крымiнальнага тэхнiка, каб склаў сытуацыйны плян здарэньня.

- Адну хвiлiначку, пане сяржант, - пратэставала Зiна з зайздроснай энэргiчнасьцю. - Чаму гэта ганьба й людзкi сьмех павiнны на мяне адну асесьцi?! Узважце, сяржант, што ў гэтай скандальнай бойцы ўдзельнiчалi шматлiкiя асобы. Досыць кiнуць вокам на запарожжа, каб здагадацца, што я не выдумляю таго, - яна накiравала зрок мiлiцыянтаў на страшэнны натрус: скалiўся зубны пратэз, гiбеў адарваны абцас, скруцiлася вужакай панчошная гумка, дзьмуўся чайнiк, якi намачыў пад сябе, i iншая драбяза. - Во, колькi дабра...

- Яна жартуе, пане старшы сяржант, - кадравiк пасунуўся зьбiраць пагубленае. - У яе грудзi парваныя... Яна... яна...

- Не чапайце! - супынiў кадравiка старшы. - Няхай усенька ляжыць, як ляжыць.

- Аж гэтулькi насыпалася з вас... - зьдзiўляўся малодшы сяржант.

- Ён абражае мяне, пане старшы! - яна тыцнула пальцам у мiлiцыянта. - Мне дваццаць гадоў, калi хочаце ведаць...

- Добра, добра, - старшы сяржант вытрашчыўся. - Што вы тут рабiлi ў мужчынскiм туалеце ды хто распаласаваў вам блюзку, га! I чаго з вамi тут гэты грамадзянiн? - ён паглядаў: то на Зiну, то на Сьцяпана. - Адказвайце!

- Я ўцякла сюды! Каб мяне не забiлi! - яна павярнулася да Сумленевiча: - I гэты недарэка, вiдаць, забiўся ў туалет, замест хвастаць па пераносiцах...

- Ён дабiраўся да цябе! - расхваляваўся, бы певень, кадравiк. - Пра якую гэта бойку ты гародзiш пану?

- Я не магу таго слухаць, пане старшы сяржант! Каму я што дрэннае ўчынiла, каб плёткамi мне сьвет завязваць? - абараняла сваю рэпутацыю дзяўчына. - Самi, пане мiлiцыянт, паглядзеце, што счаўплося...

Старшы сяржант прыгледзеўся да кадравiка.

- Не, гэта сон, - балбатаў кадравiк. - Нечуванае махлярства...

Малодшы сяржант зайшоў кадравiка ззаду й стаў за iм, раскiрачыўшыся.

- Гаварэце, што тут здарылася? Хто з кiм бiўся?

- А чорт iх ведае, пане сяржант! Блюзку, во, змарнавалi...

- Нiякай бойкi, пане, не было... Зьбеглiся, каб...

- Зьбеглiся? Колька, выклiкай крымiнальнага тэхнiка! Званi: групавы пабой, - i да дзяўчыны: - Хто вас пакрыўдзiў?

- У замяшаньнi хiба ўгледзiш, хто, каго й за што?

- Цiкава, цiкава... - сяржант падыйшоў да Сумленевiча.

- Я, пане сяржант, iшоў зубы пачысьцiць...

- Каму? - не ўтрываў перад Сьцяпанам малодшы сяржант. Ён па-хлапечаму расьсмяяўся й, прысеўшы на крэсла, узяўся выклiкаць па радыётэлефоне камэндатуру.

Тым часам Сьцяпан тлумачыў, выймаючы з кiшэнi пiнжака шчотачку й зубную пасту, як гэта ён намерваўся адбыць у прыбiральнi ранiшнi туалет.

- Вы, дык што: дома не начавалi?

- Не.

- Ага...

- Яго судзiць будуць за разбой! - паскудзiў Сьцяпану кадравiк. - Ён, пане сяржант, легкавую машыну спалiў, шэфа апаганiў, жонку сваю адлупцаваў, бунт у нас падыймаў, людзей добрых бухторыў!..

- Я ня вас пытаю, - суцiшыў крыкуна старшы сяржант. - Лепш скажэце мне, грамадзянiн, дзе тая згвалтаваная жанчына?

- Я...

Мiлiцыянты нiчога не ўстанавiлi. Яны забралi з сабою Зiну й Сьцяпана. Допыт у камiсарыяце таксама ня даў вынiкаў; пад вечар дзяўчыну выпусьцiлi. "А вы - пасядзеце", - сказалi Сумленевiчу. I ён цiхмана прайшоў у арыштанцкi пакой. Уночы разбудзiлi яго й завялi да сьледчага, якi ўжо шмат ведаў пра ўсё.

Сумленевiч - нi то ад страху за далейшыя наступствы, нi то застаючыся ляяльным у дачыненьнi да дзяўчыны, - не адступiўся ад узьнiклай вэрсii падзеi. Назаўтра былi прад'яўленыя яму паказаньнi сьведкаў - працаўнiка адмiнiстрацыйнай сэкцыi, рэфэрэнта з аддзелу паслугаў, працаўнiка сэкцыi па справах грамадзкага самакiраваньня й iнш.

Сьцяпан не раскалоўся.

Ён выратаваў перш за ўсё самога сябе. (Нядаўна расказвалi яму, як старшыня, даведаўшыся пра здарэньне зь Зiнай, папрасiў дзяўчыну да сябе ў габiнэт i намаўляў яе, каб яна абвiнавацiла Сьцяпана ў згвалтаваньнi: дэкляраваў ёй павышэньне на службе. Адказала яму: "Я, пане старшыня, не раздумала выйсьцi замуж".)

32

На працу Сьцяпан Сумленевiч не пайшоў. Не вярнуўся ён i дамоў - спачатку ня могучы прабачыць Кiры, што яна не даведвалася, дзе ён i што зь iм.

Штосьцi каля тыдня начаваў Сьцяпан у знаёмых, ад якiх наслухаўся ён усякай усячыны.

Пераначаваў - i ў члена камiсii, якi афiцыйна паведамiў Сьцяпана:

- Вас шукаюць з позвай на суд. Ну, адпачывайце ў мяне, а я пайшоў - трэба абкапаць бульбу.

Позву, у той-жа вечар, Сьцяпан паквiтаваў на цэнтральнай пошце; хатнi адрас на ёй быў закрэсьлены i, вiдавочна, лiстанош надпiсаў: "Адрасат невядомы".

Адбыўся суд.

Суд як суд. Адвакату абвiнавачаньня засьвяцiлiся вочы, калi пачуў ён тлумачэньнi Сьцяпана, падсуднага. "Высокi суд! У васобе Сьцяпана Сумленевiча мы можам наглядаць тое бессаромнае круцельства, патанаючы ў якiм да самога дна, абвiнавачаны не завагаўся чыстае й высакароднае зьмяшаць зь нiзкiм, брудным i подлым..."

Усё прышылi яму.

Уляпiлi Сумленевiчу дзiўна нямнога, гадоў нешта паўтара. Нечуванае: без грашовай рэкампэнсацыi пацярпеламу!

Турэмны выхавальнiк неяк наладзiў дыскусiю аб маральнасьцi, яе сутнасьцi й скрыўленьнях. Сумленевiч меў палымянае выступленьне; ён моцна зьдзiвiўся, калi пасьля гэтага дыспуту запрапанавалi яму працу ва ўнутраным радыёвузьле турмы. Там было ўжо двух: юрыдычны дарадчык, якога пасадзiлi за камбiнацыi, i будаўнiчы iнжынер, што пракраўся на цыманьце. Сьцяпан пiсаў перавыхаваўчыя гутаркi (памерам да дзесяцi хвiлiнаў), зь якiх яго незвычайныя супрацоўнiкi рабiлi жарты. Ён абураўся на iх, i дайшло да нашумелай авантуры, пасьля якой Сумленевiча перавялi ў брыгаду па будаваньню дарогаў. Непрызвычаенаму да фiзычнай працы Сьцяпану Сумленевiчу цяжка даўся там першы месяц - смылелi яму нават костачкi!

За прыкладныя паводзiны ён быў умоўна выпушчаны з турмы пасьля году. Зь пяцiдзесяцiтысячным заробленым капiталам, на той час вартым паезджанага аўта.

На ўскраiне Беластоку купiў Сьцяпан малюткую хацiну, от, пакоiк з куханькай. З дрывотняй ды акрайцам агароду. Сам сяк-так змайстраваў неабходную сабе мэблю й палiцы на кнiжкi, на ўсю сьцяну.

Беласток, 1977-1993