«Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)»

Стэфан Гайм

Агасфэр

(Вечны Жыд)

Раман

Пераклад: Васiль Сёмуха

РАЗЬДЗЕЛ ПЕРШЫ

У якiм паведамляецца, як Бог на радасьць анёлам стварыў чалавека, i пра разнамыснасьць двух рэвалюцыянэраў у прынцыповым пытаньнi

Мы падаем.

Праз бясконцасьць верхняга неба, вогненнага, са сьвятла, з такога самага сьвятла, зь якога было саткана наша адзеньне, слава якога ўзятая намi, i я бачу Люцыпара ва ўсёй галiзьне i абрыдлiвасьцi ягонай, i мне робiцца вусьцiшна.

Ты каешся? кажа ён.

Не, няма ўва мне каяты.

Бо мы ж былi першыя роджаныя, створаныя ў першы дзень, разам з усiмi анёламi й арханёламi, хэрувiмамi й сэрафiмамi, сонмамi й войскамi духаў, створаныя з агню й подыху Бясконцага, паводле нiчыйго вобразу й падабенства, створаныя да таго, як зямля была аддзелена ад нябеснай цьвердзi й воды ад водаў, яшчэ да таго, як сталiся цемра й сьвятло, ноч i дзень, вятры й буры, мы, неспакой, вечнае кружляньне па-над сфэрамi, вечнае зьмяненьне, вечна-творчае.

Якi твор! кажа ён. Чалавек!

I пры гэтым пачало рабiцца так жахлiва велiчна, як калi б сьвет рыхтаваўся спарадзiць новы сьвет. Голас у прасторы, Ягоны голас, у дзень шосты, каля другое гадзiны: Дай нам зрабiць чалавека паводле нашага вобразу, паводле нашага падабенства. Нам!.. Але быў толькi Ён, было толькi Яго Самога рашэньне, мы ня мелi ў iм сваёй долi. А на анёлаў нагарнуўся вялiкi страх, найшло трымценьне, i яны сказалi: Сёньня нам явiцца цуд, вобраз Бога, нашага Творцы, бо паводле Свайго вобразу й падабенства стварае Ён чалавека.

I я бачу, як Люцыпар, павярнуўшыся ў падзеньнi да мяне, зьедлiва крывiць рот.

З праху! кажа ён.

Але цуд, як i ўсе Ягоныя цуды, пачаўся страшным i велiчным вiдовiшчам, як толькi з прасторы прасьцерлася Божая правiца, сягнула праз цэлы сьвет, i ўсе стварэньнi сабралiся ў Яго руцэ. Пасьля ўся неабсяжнасьць звузiлася, i, як штукар дастае свае аксэсуары - парашочкi й пудэлачкi з элiксiрам i костачкi, альбо як кухарка муку, яйкi, алей, так, убачылi мы, Ён узяў з усёй зямлi грудачку пылу й з усiх водаў адну кропельку й з усяго паветра ўгары адну паветрынку й з усяго агню дробную жарынку й гэтыя чатыры слабыя элемэнты-стыхii - холад, цяпло, сухасьць i вiльгаць Ён паклаў сабе на далонь i з таго зьляпiў Адама.

I мы павiнны былi яму служыць, кажа Люцыпар, усё яшчэ павярнуўшся да мяне, i мусiлi былi пачалавечы падладжвацца й пахлебiцца й кланяцца яму й ганараваць яго!

I так сказалi анёлы перад аблiччам новага Адама: дзеля якое мэты й прычыны стварыў Бог яго з гэтых чатырох стыхiяў, калi ня дзеля таго, каб усё на сьвеце карылася яму й слухалася яго? Ён узяў грудачку пылу зь зямлi, каб усе пылатворныя служылi Адаму, кропельку вады, каб усё ў морах i рэках давалася яму, подых-вятрынку з паветра, каб усё жывое ў паветры было ягонае, жарынку з агню, каб усе агнявыя iстоты й духi й магуты падкладалiся пад яго. Хвалеце Госпада ў вышынях.

О, гэта бясконцае падзеньне бяз часу, бязь межаў, праз вечна роўнае, блiскучае сьвятло. Дзе верх, дзе нiз, дзе нябесная цьвердзь з зоркамi, хмарамi, салодкасьцю месяца, дзе глыбiнi царства Люцыпара, дзе зямля, каб нагу на Яе прыткнуць, дзе распасьцёртая правiца Богава?

Любата было падзiвiцца на творыва шостага дня, кажа Люцыпар, але ж было яно - з пылу.

Прыгожы ён, чалавек Адам, нават я быў ўзрушаны прыгажосьцю, угледзеўшы яго, бо ж я бачыў карцiну яго аблiчча, як яно ўспыхнула ў цудоўным сьвятле, пасьля сьвятло ягоных вачэй, падобнае на сьвятло сонца, i зьзяньне ягонага цела, як зьзяньне крышталю. I ён пацягнуўся i ўстаў пасярэдзiне зямлi, на гары Галгофе, там ён апрануўся ва ўбраньне царства, i там на галаву яму была ўскладзена карона цудоўнай велiчы, цар, сьвятар i прарок, i там даў яму Бог уладу над усiмi намi. Але Люцыпар, начальнiк нiжняга парадку, валадар над глыбiнямi, сказаў нам: Не шануйце яго й не хвалеце яго нароўнi з анёламi! Яму сьлед ганараваць нас, нас, якiя з агню й духу; а ня мы каб ганаравалi пыл, створаны з грудачкi пылу. Тут узвысiўся голас Бога й сказаў мне, кажучы: А ты, Агасфэр, што азначае тое самае, што й любасны, цi ж ты ня хочаш пакланiцца Адаму, якога Я стварыў паводле Майго вобразу й падабенства?

I я зiрнуў на Люцыпара, якi стаяў перад Госпадам, выпрастаны й вялiзарны й цёмны, як гара, i падняў кулак, што аж працяў цьвердзь нябесную, i я адказаў Богу: Чаго Ты так насядаеш на мяне, Госпадзе? Я ня буду нi ганараваць нi шанаваць таго, хто маладзейшы за мяне й малейшы. Перш чым ён быў створаны, створаны быў я, ён ня рухае сьвет, а я рухаю яго, i наперад i назад, ён з пылу, а я - дух. А Люцыпар сказаў: Ня гневайся на нас, о Госпадзе, бо ж мы былi Тваiм царствам, i ўтворам Тваiм, чые планы бяскрайнiя, i Тваёй гармонiяй, у якой суладзiлiся ўсе гукi. А гэты, нягледзячы на яго гладкi твар i далiкатныя рысы й чэлесы, гэты - усё адно што паразiт, i будзе ён пладзiцца й множыцца, як вош, i ператворыць Тваю зямлю ў балота, ён пралье кроў брата свайго, ён будзе зьлiваць сваё семя ў подлых жывёл, у асьлiц, у коз, у авечак, ён начворыць больш грахоў, чым я мог бы прыдумаць, i станецца пасьмешышчам i ганьбаю Твайго вобразу, о Госпадзе, i Твайго падабенства. Калi Ты настойваеш на Тваёй волi, Божа, каб мы ганаравалi Адама й кленчылi перад iм, тады хай пастаўлю я трон свой над нябеснымi зоркамi й буду сам падабенствам Навышняга. I як што ўсё гэта чулi астатнiя анёлы, якiя былi падначаленыя Люцыпару, дык адмовiлiся i яны ганараваць Адама.

I з таго часу мы падаем, Люцыпар i я i астатнiя, з шостага дня зь недзе-каля трэцяй гадзiны, бо Бог у гневе Сваiм адвёў ад нас правiцу Сваю, у якой мы былi сабраныя, а Адаму даў узьляцець у рай на вогненнай калясьнiцы, а лiсьлiвыя анёлы паперад iм сьпявалi хвалу, сэрафiмы сьвяцiлi яго, хэрувiмы дабраслаўлялi яго.

I ўжо-такi неўзабаве пашкадуе, кажа Люцыпар, як што не бяз марнасьцi адпрэчвае нас, не бяз шкоды сабе. Яму патрэбнае наша НЕ, як сьвятлу цемра. Але я буду гiбець у глыбiнях, у прасторах гэенны, i ўсё будзе павалютку й спакваля зьбiрацца да мяне, бо адно цягне за сабою другое, а што прыйшло з праху, прахам жа й абернецца й не забавiцца доўга. I пры гэтых словах ён распасьцiрае рукi i ў лёце ахiнае мяне амаль пяшчотлiва. Ах, кажу я, але ж спадзяваньне было такое вялiкае, i мне шкада намогаў i клопату. Сьвет такi прыгожы! Чалавек такi прыгожы! Каб жа ж ты ня меў большага клопату! ЁН адкiдае цябе, а ты яшчэ й енчыш па Iм, Яго працы шкадуючы.

Усё паддаецца пераменам, кажу я.

Але гэта так стамляе, кажа ён.

I з гэтым мы рассталiся, i ён паляцеў сваёй дарогаю, а я, Агасфэр, што азначае амаль як i любасны, сваёю.

РАЗЬДЗЕЛ ДРУГI

У якiм юны Айцэн у "Лебедзях" у Лейпцыгу сяго-таго даведваецца пра бег часу й знаходзiць сабе спадарожнiка, якi дастаецца яму на ўсё жыцьцё

Мусiць, ёсьць нешта звышнатуральнае ў сустрэчы двух чалавек, калi адзiн загадзя ведае, што гэта дзеля жыцьця альбо, прынамсi, дзеля значнай часткi яго, а другi адчувае, што прыйшоў нехта, хто спатрэбiцца яму.

Пры гэтым нiхто ня можа сказаць з поўным правам, што юны гер Паўлюс фон Айцэн, якi якраз у дарозе да Вiтэнбэрга й спынiўся ў Лейпцыгу ў "Лебедзях", такi тонка адчувальны альбо ўвогуле двухаблiчны. Хутчэй надварот. Хоць у яго яшчэ на шчоках пушок, але ва ўсiм iм ёсьць нешта закарэлае, так, быццам ён нiколi ня мроiў вясёленькiмi штучкамi, якiмi замаладзь звычайна набiтая галава ў нашага брата. Пры тым гэта ня мусова толькi высокалётныя думкi альбо прыгожыя фантазii, якiя абрываюцца з уваходам у гасьцёўню незнаёмага, а цьвярозыя развагi й разьлiкi наконт колькi ж бо тое перападзе яму са спадчыны цётачкi з Аўгсбурга, якой ён па даручэньнi свайго гамбургскага бацькi, купца Райнгарда фон Айцэна, палатно й шэрсьць, якраз рабiў вiзытацыю.

Незнаёмы разгледзеўся ў душным памяшканьнi, у якiм над галавой вечна стаiць дух поту й часныку, а гамана гасьцей утварае роўны густы шум, падобны да шуму вады, калi яна падае згары з высокага скальля, толькi вуху менш прыемны. Вось ён накульгам падыходзiць да маладога гера фон Айцэна й кажа:

- Пахвалёны вам божа, геру студыёзус, цi добра вам маецца, - падсоўвае зэдлiк i садзiцца поплеч.

Памянёны фон Айцэн, хоць, праўда, недаверлiва й тут жа скасiўшы вокам на мяшэчак, якi ён насiў на нацельным паяску, адразу кемiць, што нялёгка яму адкараскацца ад гэтага падсуседа, пасоўваецца крышачку ўбок i кажа, як што той назваў яго "студыёзусам":

- Альбо ж я вас ведаю?

- Такi ўжо ў мяне твар, - кажа той, - аж людзi думаюць, кожан зь iх ужо недзе бачыў мяне, такi, ведаеце, сусьветнастандартны твар, з носам i ротам, поўным зубоў, ня зусiм, праўда, добрых, з вачыма й вушамi, з усiм што належыцца, i з чорнай бародкаю. - I, гаворачы, надзiмае ноздры, крывiць губы, паказваючы зубы, два-тры з каторых пачарнелыя, i зiркае вачмi, i паскубвае спачатку за вуха, пасьля бародку, i пасьмiхаецца, але неяк бяз радасьцi, нейкай яму проста ўласьцiвай усьмешкай.

Юны Айцэн сочыць за жвавай гульнёй на твары суседа, але бачыць i неяк дзiўна скасабочаную сьпiну й дэфармаваную нагу й думае: не, я ўсё-такi ня ведаю яго, бо дзе ж такога забудзеш, такi западае ў памяць; аднак застаецца нейкая i рэшта з таго, што ў Франкфурце называюць дэжавю (deja vu), i ён дзiўна занепакойваецца, асаблiва калi незнаёмы кажа:

- Бачу, вы кiруеце ў Вiтэнбэрг, гэта якраз пасуе мне, бо як рыхтык i я ж туды.

- Адкуль вы ведаеце? - пытаецца Айцэн. - Такiх, як вы, шмат праз Лейпцыг, i спыняюцца ў "Лебедзях", пасьля расьцякаюцца хто куды.

- На гэта ў мяне свая рахуба, - кажа чалавек. - Людзi часта дзiву даюцца з таго, што я ведаю, але, паверце, усё цячэ натуральным цёкам, вопыт, разумееце, юны мой пане, вопыт! - I зноў сьмяецца сваiм ладам.

- У мяне лiст да магiстра Мэланхтона, - кажа Айцэн, быццам яго моцна турбуе адкрыцца субяседнiку, - ад маёй цётачкi ў Аўгсбургу, там якраз год таму пабываў магiстр Мэланхтон i гасьцiўся ў яе, паласаваўся, упароўшы шэсьць пераменаў, хоць, як кажа мая цётачка, ён худзюшчы, бы кнот, i бог яго ведае, куды ўлезьлi тыя шэсьць пераменаў, ня лiчачы пiрага зь яблыкамi на закуску.

- Ну але акурат бо, духоўныя асобы, - кажа той, - яны ўжо ўмеюць натаптацца, наш гер доктар Марцiнус Лютэр асаблiва, але па iм вiдаць адразу, заўсёды чырвоны ў твары, што наядаецца да ўпаду, аж проста страх божы як наядаецца.

Юны Айцэн, заскочаны, крывiць рот.

Незнаёмы паблажлiва паляпвае яго па плячы.

- Гэта разьлiчана не асабiста на вас. Я ведаю, вы тасама абралi сабе духоўную кар'еру, але ж вы чалавек меры, сканаеце сваiм часам, у сталым веку, i мiлым анёлам лёгенька будзе, калi яны патарабаняць вас на неба.

- Ня люблю думаць пра сьмерць, - кажа юны Айцэн, - а ўжо пра сваю, дык божа баранi.

- Як, нават пра вечную шчаснасьць? - Сусед зноў сьмяецца. - Якая павiнна быць мэтай i прагай кожнага хрысьцiянiна й у якой ён лунае ў вечным бляску, у непамыслотных вышынях, яшчэ вышэй, вышэй, вышэй над нябёсамi?

Трохразовае "вышэй", сказнае незнаёмым, скаланае юнага Айцэна. Ён спрабуе сваiм розумам дацяць такiя вышынi й такi вялiкi бляск, але ў яго абмежаваных мазгах розуму яўна не стае; калi юны Паўлюс фон Айцэн наогул спрабуе ўявiць сабе вечнае жыцьцё, тады лакальнасьць яго хутчэй падобная на бацькаву гасподу, толькi большую, раскашнейшую i больш пышную, а ў даражэнькага бога хiтры позiрк i сьвецкiя манеры купца Райнгарда фон Айцэна, палатно й шэрсьць.

Нарэшце гучыць даўно чаканы званок да агульнай вячэры. Слуга, чорная маршчынiстая патылiца, расхрыстаная на сiвых грудзях нямытая кашуля, спрабуе ссунуць сталы, за якiмi, вiдаць, неўзабаве будзе вячэра; скрынкi й валiзкi падарожнiкаў сьпiхаюцца ўбок, клункi, калi iх гаспадары не падхоплiваюць адразу, шпурляюцца на падлогу да сьцяны, падымаецца пыл, а з камiна попел, людзi кашляюць i чыхаюць.

Юны гер фон Айцэн, з новым сябрам, якi прыладзiўся да яго, рушае да сярэдняга верхняга стала; там пазьней панастаўляюць мiсак, гэта ён ведае, i яму як сыну з заможнага дома якраз i лiчыць заняць месца менавiта там. Нiхто й не пярэчыць, меней за ўсё новы сябар, кульгавы й зь невялiкай гарбацiнай. З другога боку ад Айцэна сядае нехта адзiн бяз правай рукi; Айцэнава вока адразу фiксуе куксу: чырвоная, гузаватая скура нацягненая на косьцi; як толькi чалавек можа ўпраўляцца зь ежай гэтай штуковiнай пад носам, але вось ужо госьцi за сталом, цесна ўклiненыя, нiводнага вольнага месца. I новы сябар пазiрае на яго, пакеплiва выскаляецца й шэпча яму:

- Шмат было тады тых, што паднялi руку на начальствы; iм хацелася ўгору; хлопцу яшчэ моцна пашыхавала, што яго ўкарацiлi на руку, а не на галаву.

Юны Айцэн, якому спачатку прыйшлiся ня дужа па нутры такiя шырокiя веды незнаёмага, цяпер раптам набраўся сьмеласьцi; але яшчэ толькi дзiву даецца, колькi ж таму можа быць гадоў, бо час, калi падымалiся супроць начальстваў i за што ўцiналi руку альбо галаву, складаў добры чалавечы век i ўжо даўно прамiнуў; але па новым сябры ня скажаш, колькi ж яму, бо з выгляду ўдаваў на дваццаць пяць альбо на сорак пяць. Вось ён дастае з кiшэнi ножык, далiкатнай работы рэч, тронка з ружовых каралаў з выявай голай жанчыны en miniature, вытачанай у самых дробных дэталях; юны Айцэн аж чырванее; так, заклаўшы рукi за галаву й падняўшы адно калена, перад iм ляжала прастытутка, ушыхаваўшы яму ўдалую спробу пасьля трох-чатырох марных; але гэтая на тронцы нажа куды прыгажэйшая, i такую каштоўнасьць той носiць проста ў кiшэнi й пры гэтым з выгляду ня скажаш, каб меў лiшак грошай.

Тым часам слуга накрыў сталы абрусамi з грубага палатна, даўно ня мытымi, i ўжо прапануе меню сама мала мiнулага тыдня: некалькi лыжак парашковага супу, некалькi валаконцаў мяса й нейкае iншае едзiва, скялемзанае з рыбы; людзi нацягваюць на каленi краi абруса, каторае нават падтыкае за пояс: лепш ужо абрус той згаўняць, чым штаны. Юны Айцэн разглядвае драўляную мiсу, якую паставiлi перад iм, драўляную лыжку, цынкавы пакарабачаны кубак i азiраецца вакол сябе, цi не акажа ў сабе хто французкай хваробы альбо гiшпанскай каросты; з пашчаў сьмярдзiць, бадай, ва ўсiх аднолькава, i ўсе пачэсваюцца пад пахамi, грабаюць каленi, чухаюць чарапы, можа, нават больш з нудоты, бо з варывам задоўжылася, зь вiном таксама; чуваць, як на кухнi гаспадар перабрэхваецца з бабамi, i гэта вам называецца, казалi, "Лебедзi", адзiн з найлепшых гатэляў, i ўсе застаюцца радыя. У паветры ад стала да стала пачынаюць пырхаць сальнасьцi, пра гера сьвятара й ягоную кухарку, як тое ў iх там бывае. Гэта зноў злуе младога Айцэна, бо ён успрымае сваю веру сур'ёзна й ведае, што з часу, калi гер доктар Марцiнус Лютэр вывесiў у Вiтэнбэргу свае тэзiсы, усе сьвятары вельмi ахвоча шлюбавалiся са сваiмi кухаркамi.

А пакуль там тое, прынесьлi вялiкую круглую мiсу варыва, нават з ашмоткамi мяса й тлушчам. Пасьля ладнай штурханiны на разборы той мiсы, куксаты пры гэтым разьвiвае дужа вялiкi спрыт, чуваць толькi плямканьне й сёрбаньне й цiхiя сьмешкi Айцэнавага гарбатага суседа, якi кажа яму:

- Бачыце, юны мой пане, у людзей яно не намнога лепей, чым у быдла, i вось часам пытаешся ў самога сябе, а што ж бо такое меў сабе Гасподзь Бог на ўме, ствараючы, з дазволу кажучы, вось такое брыдоцьце й маючы яго за шэдэўр паводле вобразу свайго.

А куксаты, плямкаючы, акiдаецца:

- Злы твой бог i несправядлiвы, калi карае ўбогiх, а магутных адорвае, так што каторае нават падумаць можа, быццам над гэтым пахiбным богам павiнен быць яшчэ адзiн, вышэйшы, зусiм далёкi, якi добрым часам прынясе сьвятло ўсiм нам.

Жоўць расплываецца ў юнага Айцэна; ён ускоквае, тузаючы з сабою свой канец абруса, аж закалыхалiся недаедзеныя мiскi, i крычыць:

- О вы, агуднiкi бога й яго справядлiвасьцi, а ня хочаце ж вы бачыць, што зноў наведзены парадак як на небе так i на зямлi!

I як што ўсе тут разам прыцiхлi, чакаючы новых догматаў, у галаве ў юнага Айцэна раптам разьзеўрылася пустата, i ён ня ведае, што сказаць далей i каўтае сьлiну, а ўжо там-тут сюд -туд, а пасьля i з усiх бакоў выбухае рогат i бушуе, пакуль не ўваходзiць гаспадар зь мясам i ўсе не хапаюцца за свае мiскi, каб уварваць сваё, юны гер фон Айцэн - першы сярод першых. Пад мяса ўсе п'юць кiслае вiно з далiны ракi Заале, гарачацца й весяляцца з выпiўкi й жратвы, i Айцэн дзiвуецца са свайго гарбатага суседа справа, зь якой грацыяй той есьць, упраўляючыся трыма пальцамi, як ахайна пакрышыў свой хлеб, як пакроiў прыгожым ножыкам мяса, набiраецца духу й пытаецца ў яго:

- Калi вы так моцна абазнаныя, што да мяне, i што я студыёзус, i што выпраўляюся ў Вiтэнбэрг, хто ж такi вы, i што прывяло вас сюды, у горад Лейпцыг?

- Той? - кажа чалавек з куксай. - Яго я ведаю, ён усюды й нiдзе, i вычварае штукi з картамi, што чыстае вам дзiва, i каторае з вас нават падумае, што ён умее загаворваць казiныя бэбахi, каб яны ператваралiся ў залатыя, але калi каторае паспрабуе расплацiцца такiм золатам, яно тут жа, у руцэ, зноў гаўнякамi абернецца.

Той другi сьмяецца бязрадасным сьмехам i будзе казаць:

- Гэта, мабыць, залiшне з тым тваiм золатам i бэбахамi, але што да картаў, дык раскiну вам так, аж што будучыню ўбачыце, i ўсё ў натуры й без падвоху, туз падспод, сямёрка да тройкi, усё па сiстэме, каб вы ведалi; а цяпер я ў разьезьдзе па справах гешэфту, шукаю аднаго жыда, яго тут бачылi, хацелася б перакiнуцца слоўцам-другiм.

- Жыда, во, - кажа юны Айцэн, убачыўшы ў гэтым тэму, на якую ён мог бы вой як разагнацца, бо цётачка з Аўгсбурга напхала яму галаву расказамi пра вя-лiкае панства Фугкраў, якiя колiсь гандлявалi грашыма й фiнансавалi ўсё князёўства краю, нават самога кайзера, а цяпер тут жыды, адны жыды, толькi ўжо даражэй абыходзяцца й ня любяць задавацца сваiмi багацьцямi.

- Ах, божа, - кажа той другi, - гэта вы пра народ, зь якога паходзiць наш Гасподзь Iсус.

- Якi яго цьвiкамi да крыжа! - трыўмфуе Айцэн, ён ведае гэтыя дыскурсы, ягоны бацька ў Гамбургу ўжо няраз дыспутаваў з жыдамi, у якiх пазычаў грошы пад высокi чынш. - а й якiм жа такiм слоўцам вы хацелi б зь iм перакiнуцца, вашым жыдам?

- Я хацеў бы даведацца ў яго, цi ёсьць ён той, хто ён ёсьць, - кажа яго сусед.

Гэта да глыбiнi душы кранае юнага Айцэна, якi ведае сваю Бiблiю i яшчэ ведае, што наш Гасподзь Iсус, будучы спытаны пра тое самае, адказаў, я ёсьць, хто я ёсьць. Але ён рагоча на цэлае горла, каб пазбыцца пачуцьця, што закралася ў яго, i кажа:

- I яго вы, мусiць, абмухлярыце, вы ўсе так зрабiлi б, каб маглi.

Але той другi, здаецца, ужо змогся ад духоўнай спрэчкi. А як што якраз увайшоў слуга й памецiў кружочкамi й крыжыкамi на грыфельнай таблiцы, колькi кiм зьедзена й выпiта, а пасьля згроб абрус разам зь мiскамi й лыжкамi, усё да апошняга кубка, i вынес, ён вымае зь кiшэнi калоду картаў, ну, такiх, якiя цяпер чысьценька друкуюцца й называюцца чортавым малiтоўнiкам, кладзе зь яе дзесяць картаў перад сабою на голы стол i запрашае Айцэна, каб ён зь iх выбраў сабе адну, запомнiў яе, i як толькi гэта добранька зробiць, ён яму яе адкрые. Айцэн разглядвае карты, якiя, адкрытыя, дзiўным чынам спакушаюць яго, i ён думае сабе, што ўсё гэта чыстая лухта й блiзiр; але ўсё-такi выбiрае адну, чырвовага туза, на памяць пра дзеву Барбару Штэдэр, там дома, у Гамбургу, якая потайкам добра-такi прыпяклася яму, i кажа незнаёмаму, што вось ужо гатовы, адгадвай. А той ужо зьбiрае ўсе дзесяць адкрытых картаў, кладзе да астатнiх, закрытых, i спрытнымi рукамi тасуе калоду так хутка, што гасьцям у пакоi, якiя з кубкамi й чаркамi ў руках падышлi блiжэй i, поўныя цiкаўнасьцi, абступiлi яго й Айцэна й таго куксатага, аж у вачах застракацела. А тады шырокiм жэстам раскiдае калоду перад Айцэнам, сарочкамi дагары, i кажа:

- Сачыце ўважлiва, геру студыёзус, выбiраеце тры разы, - цяпер цягнiце!

Айцэн слухаецца.

- Гэтая пакуль што не, - кажа незнаёмы. - Адкладвай убок.

Айцэн цягне другi раз.

- I гэтая пакуль што не, - кажа той. - Вы ж ня хочаце расчараваць мяне, мой юны пане!

Айцэну пад каўняром запякло. Калi ўсё гэта толькi блiзiр, думае ён зноў, але тут жа пераскоквае на iншае - дзеве Штэдэр якраз, пэўна, вельмi залежыць, каб з трэцяга разу ён вышмаргнуў правiльна, рука дрыжыць, ён чуе на сабе пачашчанае дыханьне тых, што абступiлi яго, i наўгад, усьляпую цягне.

- Самусенькi акурат! - кажа незнаёмы. - Чырвовы туз. Рацыя, геру студыёзус?

Юны Айцэн стаiць, разьзявiўшы рот, i ня ведае, з чаго большаму дзiву давацца: з гарбатага, якi, цяпер гэта ўжо пэўна, агнездаваўся ў ягоным жыцьцi, альбо ж зь сябе самога, што так цэлка патрапiў з выбарам. Усе астатнiя моўчкi застылi, i толькi той, куксаты, раптам бярэцца рагатаць, як усё роўна ненармальны якi, i крычыць:

- Ах, братачка Лёйхтэнтрагер, якiя дзвосы вы нам тут выстаўляеце: з апошняга дурня робiце празарлiўца й прарока!

I з гэтых слоў Айцэн нарэшце даведваецца iмя незнаёмага, i яму, абазнанаму ў латынi пасьля чатырох гадоў лацiнскай школы ў родным горадзе, адразу прыходзiць у галаву пракляты Люцыпар, але, дзякаваць богу, мы яшчэ ў Германii, дзе "лёйхте" ёсьць лёйхтэ, гэта значыць "сьветач, зьнiч", а "трагер" ёсьць трагер - "носьбiт" i нiшто iншае, i той хто носiць гэты сьветач ёсьць "начны вартаўнiк" - Лёйхтэнтрагер.

Цяпер ужо i ўсiм закарцела параiцца з картамi, але Лёйхтэнтрагер тлумачыць, што, каб усё iшло сваiм добрым ладам, патрэбна пэўная сымпатыя, якое ў яго да iх нямашака; але ён-такi гатовы за пяць грошаў з носа вычытаць кожнаму з картаў ягоную будучыню, чаго якраз-такi ўсiм i закарцела даведацца, як iдуць iх гешэфты, якiя палюбоўнасьцi кожан зь iх мецьме, каму наставiць рогi яго законная супасьцельнiца, хто памрэ ад меча, хто скончыць свой век на шыбенiцы, а хто сканае дома ў ложку, аж Лёйхтэнтрагер за кароткi час зарабiў сваiмi прадказаньнямi куды больш грошай, чым нехта там другi за шэсьць дзён найруплiвейшай ручной маталыжнасьцi. Толькi юны Айцэн не рашаецца з ходу ўпусьцiць пяць грошаў, не, не таму, што ня мае, а таму што найглыбчэй верыць, што лёс людзкi ў руцэ божай, а не ў калодзе размалёваных зашмуляных картаў, i потым, думае ён, i без таго аднаго пэрсанальнага цуду на вечар годзе.

Тым часам галава яго ад вiна й цяпла вiруецца ўсё больш i больш, i ён ужо ня ведае, адкуль ён узяўся ў вялiкiм ложку ў пакоi на верхнiм паверсе "Лебедзяў", ведае толькi, што ў цемры прыходзiць да памяцi й што ляжыць у кашулi, курце й штанах, а шкарпэткi й чаравiкi прапалi гэтаксама як i мяшэчак, якi ён насiў на нацельным паяску: яго апаiлi й абакралi, i добра, што ён адразу не паверыў незнаёмаму, якi так назольна ашываўся каля яго, гэтаму, як яго? - Лёйхтэнтрагеру, i таму другому бiндзюку з куксай, - хто ўжо раз вызьвяраўся на начальствы, той нiколi не патрапляе ў закон. Вось ужо ён мерыцца ўскочыць, нарабiць гвалту - абакралi! забiлi! дзяржы яго! - калi раптам ў месячным сьвятле з акна бачыць, што той куксаты мiрна ляжыць каля яго, чуе яго сапеньне, а на сваёй заголенай лытцы адчувае кумпячыстую нагу Лёйхтэнтрагера, якi, зрэшты, ня сьпiць i тапырыцца ў цемру, быццам нешта выслухоўваючы, i як што ён заўважае раптоўнае хваляваньне свайго суложнiка, кажа яму:

- Я прыбраў ваш капшук, геру студыёзус, i каб нiхто ня сьцiбрыў, падсунуў вам пад галаву.

Юны Айцэн намацвае свой мяшэчак, ага, правiльна - тоўсты й круглы, такi, якiм яго й справiла яму цётка ў Аўгсбургу ў дарогу дахаты, бо чалавек ён ашчадлiвы, трацiцца толькi на самае-самае збытнае, так ужо ён выхаваны сваiм купецкiм бацькам, якi ўвесь час настаўляў яго: адно да аднаго, сынку, прыкладаецца сума. Супакоiўшыся, ён ужо зьбiраецца зноў апусьцiць галаву на юрзачок з манаткамi, калi раптам чуе тое, да чаго, мусiць, прыслухоўваўся ягоны сусед i тайны дабрадзей: крокi. Крокi за драўлянай сьцяной, якая аддзяляе гэты пакой ад iншых; там нехта пахаджае туды-сюды, туды-сюды, бесьперастанку, бяз супыну, i як жа бо даўно?

Юнаму Айцэну робiцца несамавiта, ён блiжэй падсоўваецца да суседа, якi, як ён цяпер сабе зазначае, валасаты па ўсiм целе й нават на горбiку, i кажа яму нашаптам, сам ня ведаючы, чаму кажа:

- Як той Вечны Жыд, што мусiць цэлы час вандраваць.

- Як вы на яго выйшлi? - таропка шэпча той яму ў адказ. - На Вечнага Жыда?

- Гэта толькi так сказалася, - кажа Айцэн. - Так называюць чалавека, якому не сядзiцца на месцы. - I зноў чуе крокi, ня можа iх адцурацца й штурхае Лёйхтэнтрагера ў рэбры: - А што, калi мы нацягнем штаны й сходзiм туды, можа, у хлопца яшчэ ёсьць вiно й ён будзе рады за кампанiю?..

Другi цiха засьмяяўся.

- Я ўжо быў. Прачынiў дзьверы й заглянуў, але там нiкога, толькi ўсякi хлам, некалькi скрынак, развалены стол i крэслы, ну, ўсё такое, што бывае ў запусьцеласьцi.

Айцэн маўчыць. Яму страшна, але ён не падае выгляду, нi сабе, нi тым болей Лёйхтэнтрагеру. Пасьля пытаецца:

- А крокi?

- Можа, нам проста мроiцца, - кажа другi й пазяхае.

Айцэну падаецца праблематычным, каб двум адразу мроiлася тое самае, i ён трасе галавою.

- Вы ўсё яшчэ чуеце? - кажа Лёйхтэнтрагер.

Айцэн кiвае.

- Вы ўпэўненыя, пане студыёзус? Бо я больш ня чую.

Айцэн доўга ўслухоўваецца ў ноч. То чуе нейкае глухое рэха, то ня чуе нiчога. Ён мог бы пайсьцi й сам паглядзець, як рабiў гэта той, але лепей мо такi застацца пад коўдрай, а заўтра таксама дзень будзе, i якое тут мае значэньне, што ён чуе нечыесь крокi ў сьне; Бог - ён вечны й Божы Сын таксама, але каб нейкi там жыд?..

I вось ужо ў пакоi ўсе сьпяць, з усiх бакоў чуецца сапеньне й пастогваньне й паперды, а неўзабаве ружавее й неба за вакном, але юны Айцэн ня бачыць гэтага, бо задрамаў i ён, гэтым разам бязь нiякiх вiдзежаў.

Калi пасьля прачынаецца, пакой ужо пусты, на ложках у поўным беспарадку сеньнiкi. У галаве - як рой дзiкiх пчол гудзе. Ах божа, божухны, думае ён i палохаецца, i тут жа правярае, цi на месцы мяшэчак: файненькая пацеха была б, каб хто здэматэрыялiзаваў яго з-пад галавы, яму прыгадалiся спрытныя пальцы новага сябра. Але мяшэчак на сваiм месцы, а побач цыдулка, на якой вугельчыкам напiсана: "Чакаю Вас унiзе, геру студыёзус. Камарад Л."

Ну, вось ужо й камарадам зрабiўся, думае Айцэн, уступаючы ў калашыны; ён зашпiляецца, шнуруе чаравiкi; што ён мог знайсьцi ўва мне, можа, гэта праз цётчыну спадчыну, пра якую я, асёл, расказаў яму, а ён сьпекулюе з далёкiм прыцэлам. Пасьля прыступкi ўнiз i на двор, дзе ён аблягчаецца, палошча каля калодзежа рот i высморкваецца, i пасьля адразу ў гасьцёўню. Там таксама пуста, толькi слуга слупам стаiць, лена й абыякава, а каля вакна на ўслончыку сядзiць камарад, жуе кавалак хлеба, чэрпае супчык i кажа:

- Падсаджвайцеся, геру студыёзус, i пасьнедайце са мною, коней я ўжо дагледзеў, вашага i свайго.

Юнаму Айцэну робiцца не па сабе, быццам ён знайшоў скарб, чалавека, якi пра ўсё паклапоцiцца, да таго ж па добрай волi, ён толькi апасаецца: настане дзень, калi можа быць прад'яўлены рахунак; гэта ўводзiць яго ў разьвярэд. Абодва жуюць, Айцэн, праўда, чакаючы, што той нешта скажа пра начныя крокi ў пакоi, у якiм нiкога ня было, альбо, што сталася з куксатым i куды ён падзеўся, бо, як здавалася, яны былi памiж сабою знаёмыя, а чалавек жа ня так хутка перасядае з аднаго сябра на другога; але той зноў анi слова пра здарэньне, прыяцель больш захапляецца канём, на якiм Айцэн прыехаў з Аўгсбурга ў Лейпцыг, вузкiм крупам i магутным складам цела, аж маладому чалавеку закрадаецца падазрэньне, цi не паклаў хлопец вока на яго каня, i рашае нарэшце ня спускаць зь яго вачэй. Але пасьля, заплацiўшы гаспадару "Лебедзяў" i пайшоўшы ў стайню, ён бачыць, што тагоны конь куды спраўнейшы за ягонага, ня конь, а чысты сатана, ноздры так i храпаюць, вочы гараць, на месцы не стаiць, так i танцуе, так i выгельцвае, i прыяцель, мабыць, павагаецца, перш чым сесьцi на яго, нябось пабаiцца, каб ня скiнуў; але той, нягледзячы на сваё калецтва, лёгкiм скокам узьлятае ў сядло й сядзiць як сапраўдны верхавец; пасьля высмальвае праз браму на вулiцу й за паварот, аж iскры з-пад капытоў, людзi шарахаюцца наўроссып, i юны Айцэн, хоч-няхоч, пасьпявай за iм; i толькi калi ўжо ад'ехалiся на бiты гасьцiнец, на Вiтэнбэрг, пакiнуўшы за сабою расплывiстыя абрысы Лейпцыга, ён наганяе камарада, якi цяпер лёгенька патрухвае наперад.

- Вам, пэўна, рупiць даведацца, хто я такi буду насамрэч, - кажа й выскаляецца, не сьмеючыся напраўду. - Далiбог, геру студыёзус, вам спакою ня будзе, пакуль не даведаецеся; учарашняга вечара вы гаварылi пра парадак, парадак на небе як i на зямлi, свой парадак пануе i ў вашых мазгах, на ўсё там свая шуфлядка, свой фах, але вы ў паняверцы - куды сунуць мяне.

Айцэн зноў уражаны, як дакладна той патрапляе арыентавацца ў ягоных думках, ды ня хоча прызнавацца й кажа, паляпваючы па ўзмыленай шыi каня, што на ўсё, бач, свой час, свая пара й калi Лёйхтэнтрагер ня хоча, хай спакойна пакiне сваю гiсторыю пры сабе, бо й праўда ж, колькi той карысьцi з слоў, калi ўсё адно кожны разумее iх пасвойму.

Рыхтык бо яно так i ёсьць, адказвае той, малады гер тут якраз пацэлiў у самы акурат, i наогул нiкому з нас ня дадзена нiякiм лотам вымерыць чалавека ў ягоных глыбiнях, таямнiца застаецца заўсёды, бо мы ж ня ёсьць нешта сукупнасашчэпленае.

Юны Айцэн збоку пазiрае на камарада - звычайны, будны твар з бародкай i чорнымi, падвостранымi ўгору брывамi й горбiкам за левым плечуком, i на нейкае iмгненьне яму падаецца, нiбыта вакол яго моцнай постацi ўзьнiкае яшчэ адна, сумесь туману й ценю, i як што тут набягае воблачка на наша мiлае сонейка, яму робiцца крыху вусьцiшна, i ён дае каню шпораў.

Не таму, каб хацеў перагнаць; ад лёткага каня камарада Лёйхтэнтрагера ўсё адно не адарвацца, гэта ён ведае, i таму кажа:

- Гоох! - i счакаўшы, пакуль той, выгодна патрухваючы, зноў акажацца побач, пытаецца ў яго, што ён такога меў на ўвазе, кажучы "не ёсьць нешта сукупнасашчэпленае"?

- Iх па два ў кожным з нас, - тлумачыць камарад.

Юны Айцэн хутка пераконваецца: плецiва, якое абвалакала таго, зьнiкла, засталося, мабыць, толькi затлуменьне мазгоў, як i тыя начныя крокi. I кажа, што ў ягоных помыслах усё складваецца натуральна, як паводле боскага вучэньня:

- Але ж ну так, я i мая несьмяротная душа.

- Так, - кажа той i сьмяецца, i цяпер ужо ягоны сьмех чыстае пакепства, можна разглядаць i гэтак.

На што ў Айцэна ўзьнiкае страшэннае падазрэньне, куды горшае за ўсе папярэднiя, якiя ён меў што да незнаёмага, i, як бы цiкуючы, ён пытаецца:

- А вы часам цi не каторы з тых анабаптыстаў i пярэхрыстаў, якiя ганаравалi ў Мюнстэры д'ябла i ўсялякiя страхоцьцi сеялi? Як там у вас з хрышчэньнем?

- Як што ўжо вы аж такi цiкаўны будзеце, геру студыёзус, - кажа камарад, дык я мяркую, дзетак спакойна можна хрысьцiць, пакуль яны не падрасьлi; хай гэта й не карысна, але некалькi кропель вады ў кожным разе не зашкодзяць, дый закон будзе вытрыманы найлепшым чынам, i палютэранску добра, i пакаталiцку нязгорш.

Айцэн акцэптуе гэта, хоць яно яму ўсё-такi не да смаку, каб у iм сядзеў яшчэ нехта другi ды вычвараў усялякiя штукi, якiя могуць зьвесьцi яго з тропу на розныя ўзбочыны разам зь яго неўмiручай душою.

Лёйхтэнтрагер пераводзiць каня на роўны крок.

- Я, - кажа ён, - сын акулiста Балтазара Лёйхтэнтрагера з Кiцынгена i ягонай сужэнкi Ганны-Марыi, якая хадзiла тоўстая мною на дзевятым месяцы, калi па выраку нашага добрага пана, маркграфа Казiмiра, майму бацьку як i шасьцiдзесяцi гараджанам i сялянам з навакольных вёсак выкалалi вочы.

- Мабыць-такi ваш гер бацька трымаўся благое кампанii, - паддобрываецца юны Айцэн.

- Якое там благое, ён быў сярод iх найгоршы, - кажа той. - Як паназьбiралася людзей аж чорна, ды многiя ўжо ў латах, зь дзiдамi i як не пабягуць да Кiцынгенскай ратушы - на ўпакорваньне, мяцеж iм, бачыш, усiм толькi ўпоперак, тады ўстае мой бацька, i рэзка так кажа, так, каб народу дагаджала, каб мёдам па губах; гэтак ловяць мышэй; але скора пакоцяццы галовы.

- Час быў благi, - мудра заўважае Айцэн. - Слава богу, ён ужо мiнуўся, дзякуючы пiсаньням гера доктара Марцiнуса Лютэра i борздым захадам начальстваў. - I сам у сябе моўчкi пытаецца, колькi ж бо бацькавага мяцежнiцкага духу магло перайсьцi ў Лёйхтэнтрагера-малодшага, якi цяпер едзе побач.

Але той цiхамiрна пакусвае лiсьцiнку, сарваную з дрэва. Пасьля выплёўвае й расказвае сваю гiсторыю далей.

- Гэтак сама ж i матчын бацька быў асьлеплены па загадзе маркграфа, кажа, - з той прычыны, што ён выкарыстаў чэрап сьвятой Хадэлогi, заснавальнiцы нашага жаночага кляштара ў Кiцынгене, дастаўшы яго з магiлы, для гульнi ў кеглi, а як што бацька мой праз дзень пасьля выколваньня вачэй гаротна сканаў ад ранаў, мая мацi са мною ў жываце пабегла прэч, i сталася так, што я, як маленькi Iсусiк, нарадзiўся ў дарозе, у стайнi, але не атулены ласкай цялятак i асьлянятак i не адораны трыма каралямi; больш за тое, мацi мая была ў тым хляве адна, i я выпаў зь яе i таму з моманту нараджэньня быў ушкоджаны, зь якой гэтай самай прычыны я й кульгаю на адну нагу, а адно плячко ў мяне вышэй за другое, а й невялiкi гарбок выперся.

- Дык вам i з бацькавага й з матчынага боку лiхая долечка прыпала, - ня стрымлiваецца юны Айцэн, а сам сабе думае, - няшмат людзкага можа выйсьцi з гэтага хлопца пры такой долi, а ўголас кажа:

- Але ж, як там яно было ў вас далей?

Той, як бы ўспалошваецца зь нейкiх сваiх успамiнаў, i ягоны ўздрыг перадаецца каню, ён пускаецца ў галоп, i юнаму Айцэну прыходзiцца доўга ўлягаць сьледам, пакуль ён нарэшце не дастаецца да працягу гiсторыi, да таго яе месца якраз, калi гаротнiца мацi, нядужая i зьнясiленая, прыносiць дзiця ў Саксонiю, у горад Вiтэнбэрг, там яна ў бозе спачыла, а доктар Антон Фрыз i яго добрая жонка Эльзбэта прымаюць малое, якое, усiмi кiнутае й забытае, яшчэ ня ўмела гаварыць, а толькi лепятала й на цэлае горла крычала, у свой сiрацiнец.

- За што iм ад шчыраты сэрца дзякую, - дадае Лёйхтэнтрагер, - хоць за ўсё жыцьцё я iм так i не зрабiў нiчога людзкага; я ня быў iм дзiця радасьцi, я быў сам сабе наўме, хаваў у сабе ўсё, што думаў, i дзе iншыя казалi, што, во! так яно ёсьць i так яно было спрадвеку, i гэта добра, там я пытаўся, а чаму? i гэтым самым бянтэжыў усiх i за тое шмат калi даставаў па храпах.

- Але ж бывае й так, - гарачыцца юны Айцэн, - калi добры хрысьцiянiн не павiнен пытацца, чаму.

- Калi б чалавек ня пытаўся, чаму, - кажа прыяцель, - мы i сёньня сядзелi б у раi. Калi б ня собiла Еве дапытацца, чаму ёй забаронена пакаштаваць яблык.

- Найперш, - адказвае Айцэн, - яна была дурная баба, а там - гэта ж зьмей нашаптаў ёй. Асланi нас божа ад такiх зьмеяў.

- А я вось разумею таго зьмея, - кажа той. - Зьмей-такi бачыў, што бог спадобiў чалавека дзьвюма рукамi для працы й галавою для мысьленьня, а навошта яму ўсё гэта прычындальле ў раi? Урэшце, яно было б у яго адвiнчана, як усё, што ня мае ўжытку й скарыстаньня, i што ж бы тады, геру студыёзус, сталася з тым божым падабенствам?

Юны Айцэн ня ўпэўнены, пакепвае зь яго прыяцель, а цi не, i ён рашае вярнуцца назад на цьвёрды грунт i таму паўтарае тое, чым настаўляў яго ў дарогу пастар Эпiнус у Гамбургу: што менавiта ж бо толькi вера шчасьцiць чалавека, а ня веда. На што, каб ужо зноў ня ўблытвацца ў дыспут, у якiм i па вушах дастаць можна, запрашае таго распавядацца далей.

I той расказвае, як усё было пры сьмерцi яго прыёмнага бацькi, доктара Фрыза, як ён паклiкаў яго да сябе й сказаў:

- Сыне мой, а я заўсёды меў цябе за сына, хоць у дом мой ты трапiў гаротнейшы за знайдыша, згаладалы, зьдзiчэлы як кара божая, i мая шчасная жонка й я кармiлi цябе з волi Хрыста, сыне мой, з гэтым я перадаю табе як спадчынную долю тваёй кроўнай мацi й твайго законнага бацькi тое, што твая мацi насiла пры сабе, калi была знойдзена мёртвая, гэта не якая там каштоўнасьць, больш дзеля сантыменту - item, хустачка, вылiнялая, зь дзьвюма цёмнымi плямамi крывi, я сам дасьледаваў iх прыроду, i гэта адбiтак крывавых вачнiц твайго бацькi; item, cрэбраная манэта, з выявай галавы рымскага кесара на ёй; i нарэшце, кавалак пэргаманту з габрэйскiмi пiсьмёнамi i з паметай на iм рукою твайго бацькi пра тое, што манэта, як i пэргамант атрыманы ад аднаго старога жыда, якi быў разам зь iм перадмяцежнымi днямi. Пасьля чаго прыёмны бацька даверлiва перадаў яму ўсё гэта й неўзабаве пасьля спачыў у мiры; а ён, Лёйхтэнтрагер, "начны вартаўнiк", паклаў усе гэтыя тры рэчы ў скураную торбачку й носiць яе з таго часу заўсёды пры сабе, як свайго роду талiсман-кудмень.

I калi Айцэн чуе пра жыда, якi быў пры бацьку прыяцеля, яму адразу згадваюцца Вечны Жыд i начныя крокi ў суседнiм пустым пакоi, а таксама словы таго другога, калi ён сказаў, што шукае нейкага жыда й таму прыйшоў у Лейпцыг, i хоць яму крышачку несамавiта на душы, а ўсё ж пад'юджвае цiкаўнасьць, i ён кажа, што носiць на грудзях асьвечаны крыжык, якi яму дала яго дарагая мама й якi ён паказаў бы Лёйхтэнтрагеру, калi гэты наўзаем пакажа яму свой амулет.

Той падае яму з каня i ляпае юнага Айцэна па плячы, аж гэты ўздрыгвае, i кажа яму, што, калi яму хопiць сiлы глядзець на д'ябальскую рэч, дык будзь ласка. I як што якраз насьпела даць коням выпасу, яны спыняюцца, пускаюць конi на мураўку, а самi садзяцца на два пянькi, прыяцель лезе запазуху па сваю торбачку й паказвае Айцэну спачатку манэту, добра захаваную, можна разгледзець кожную лаўровую лiсьцiнку на галаве ў кесара, а пасьля хустачку зь дзьвюма рудымi плямамi й нарэшце абрывак пэргаманту.

Юнаму Айцэну можна й прачытаць, што напiсаў прыяцелеў Кiцынгенскi бацька на палях, але габрэйскiя пiсьмёны яму што абракадабра, ён толькi хоча ведаць, што яны азначаюць: чароўны заклён, цi праклён, а цi хто яго ведае што там яшчэ?

О, ён ведае некалькi габрэйскiх слоў, кажа Лёйхтэнтрагер i дадае на карысьць i ласку юнага Айцэна:

- Гэта нi чароўны заклён, нi праклён, гэта Сьвятое Пiсаньне, словы прарока Эзэкiеля, а гучаць яны так: "Так кажа Гасподзь Бог: вось Я - на пастыраў, i спаганю авечак Маiх з рук iхнiх i ня дам iм болей пасьвiць авечкi, i ня будуць болей пастыры пасьвiць самiх сябе, i вырву авечак Маiх з пашчанак iхнiх, i ня будуць яны ежаю iм" (Эз. 34:10).

Айцэну не па сабе, з аднаго боку гэта прарок, якi цытуецца на пэргаманце, з другога гучыць для яго блюзьнерча, i ён пытаецца ў самога сябе, кiм маглi б быць тыя пастыры, якiя рабуюць у сваiх жа статках, i каго прарок меў на ўвазе; але потым суцяшаецца ў думках, што гэта ж усё было даўным-даўно, i пастыры сёньняшняга дня людзi прыстойныя, яны гоняць дамоў свае статкi гаспадарам дакладным лiкам, i ён успамiнае пра свой крыжык, якi хацеў паказаць.

Але гэты адварочваецца ад крыжыка, быццам ведае яго дастаткова й нiчога да яго ня мае на ўме, зноў хавае свае скарбы ў торбачку, бярэ свайго каня i ўзмахвае ў сядло. I згары кажа юнаму Айцэну, якi пасьпяшае да яго:

- Можаце пажыць у мяне ў Вiтэнбэргу, геру студыёзус; у доме доктара Фрыза хапае памяшканьня, якое я ўспадкаваў, яно цяпер маё; з платай мы ўжо неяк памяркуемся, не закаштуе табе цэлага сьвету. - Прышчоўквае языком i мчыцца далей.

А Айцэн, даганяючы, думае, як яно ўсё божым промыслам разумна складваецца i ўсё сваiм часам; толькi-толькi быў паспадзяваўся, што доктар Мэланхтон, да якога ён мае лiст ад цёткi, мог бы паспрыяць яму ў пошуках стала й кватэры, асаблiва калi ён упiшацца яму ў вучнi; а так вось яно яшчэ й лепш, бо каля вялiкага настаўнiка й прыяцеля Лютэра пэўна ж ацiраецца шмат усiх усякiх, сярод iх ёсьць i куды разумнейшыя, хай, можа, i не такiя старанныя, як Паўлюс фон Айцэн з Гамбурга. I ўсё ж, думае ён, усё ж...

Але пасьля спахапляецца. Ня трэба занадта ўшывацца ў чалавечыя таемнасьцi, ня трэба нават лезьцi i ў душу сябра Лёйхтэнтрагера, якi вунь, едзе паперадзе, якраз ў засланае хмарай вечаровае неба.

РАЗЬДЗЕЛ ТРЭЙЦI

У якiм рашуча сьцьвярджаецца, што тое, чаго не разумее школьная навука, ня можа йснаваць, нават калi яно ў жывой плоцi перад вачыма

Геру

праф. д-ру Doctor honoris causa Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а, 108 Берлiн

German Democratik Republic

19 снежня 1979

Высокашаноўны гер калега!

Я атрымаў Вашу шматдастойную кнiжку "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання" i прачытаў яе з вялiкай цiкавасцю. У многiх аспектах, асаблiва там, дзе Вы ўдаяцеся ў мэты, якiм на працягу доўгага часу служылi гэтыя мiфы i часткова служаць яшчэ i сёння, я цалкам з Вамi згодзен. Нам, навукоўцам, вельмi залежыць змагацца з абалваньваннем масаў, якое, праўда, праз такiя найноўшыя мiфы, пашыраецца, выступаючы пад iмем навукi, i мы павiнны, наколькi можам, дзейнiчаць у духу асветы.

Але дазвольце мне зрабiць i некалькi заўвагаў адносна фрагмента ў Вашай працы, якому Вы далi назву "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда". Гэта найперш з тае прычыны, што я сам прысвяцiў Агасферу - ён носiць i iншыя iмёны - некалькi даследаванняў, папярэднiя вынiкi якiх я выклаў у прыкладзеным да пiсьма перадруку з часопiса "Hebrew Historical Studies"; зроблены, бадай што, толькi крыху каструбаваты пераклад на нямецкую для Вашага прынагоднага выкарыстання, зроблены адным маiм студэнтам, таксама знаходзiцца ў дадатку.

Вы пiшаце, шаноўны гер калега, на стар. 17 Вашай працы: "Для светапогляду, якi не прызнае нiякiх недаказаных i недаказальных рэчаў i якiя паводле прынцыпаў навуковага мыслення не могуць быць прызнаныя, дапушчэнне iснавання звышнатуральных iстотаў (бог, сын божы, святыя i iншыя духi, гэтаксама як анёлы i чэрцi) a priori немагчымае". Гэтым самым Вы катэгарызуеце i Агасфера як немагчымасць.

Каб не ставiць пад пытанне Ваш светапогляд, якi Вы характарызуеце як светапогляд дыялектычнага матэрыялiзму - ён несумненна мае свой мэрытум, - я хацеў бы, каб не дэталiзаваць Вашыя далейшыя памылкi, па-сяброўску ўказаць на тое, што Вечны Жыд ёсць анi недаказальны, анi недаказаны. Ён iснуе шматразова, трохмерна, як Вы i я, з сэрцам, лёгкiмi, печанню i ўсёй трыбуховасцю, i адзiнае ў iм, што можна было б акрэслiць як звышнатуральнае, гэта феномен яго надзвычайнай даўгавечнасцi: ён проста не памiрае. Ёсць гэта перавага цi не, я хацеў бы не абмяркоўваць; ён i сам, здаецца, па гэтым пытаннi выказваўся мала альбо, можа, i зусiм не выказаваўся, прынамсi, асабiста мне; падобна на тое, сваю доўгажыццёвасць ён успрымае як факт свайго жыцця, як некаторыя з нас успрымаюць крывапаласць альбо псарыяз.

Як вынiкае з вышэйсказанага, я сам магу паслужыць жывым сведкам рэальна iснуючага Агасфера. Яго памяць, што не ёсць дзiва ў святле i перад фактам мнагастайнасцi ўражанняў, якiя на працягу стагоддзяў, нават жа тысячагоддзяў маглi б зафiксавацца ў клетках яго мозгу, мае прабелы, але подзiву вартая яснасць, нават у дэталях, у асобных адрэзках яго доўгага жыцця - вы не маглi былi не чуць, як ён расказвае пра сваю сустрэчу з Iсусам Назарыцянiнам, паведамленне, якому, дарэчы, я знайшоў пацвярджэнне ў апошнiх расшыфроўках асобных фрагментаў Dead Sea Scrolls. Буду вельмi рады прадставiць iх у Ваша распараджэнне, як толькi яны будуць падрыхтаваныя да публiкацыi.

Я спадзяюся, шаноўны гер калега, паслужыцца Вам гэтымi маiмi радкамi, якiя Вы пры магчымым новым выданнi Вашай, як я ўжо сказаў, высока цанёнай мною кнiжкi, маглi б узяць пад увагу. З гэтым застаюся, з выразам маёй найглыбейшай павагi

Ваш адданы

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hebrew University

Jerusalem

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew University

Jerusalem, Israel

12 студзеня 1980

Высокапаважаны гер прафесар Лёйхтэнтрагер!

Ваша пiсьмо разам з дадаткамi, дастаўленае ўчора ў мой iнстытут, вельмi ўзрадавала мяне, i яно даказвае, што навуковая праца, якая вядзецца ў нашай рэспублiцы, набывае вядомасць далёка за яе межамi i робiць свой дабратворны ўплыў. Сапраўды, калi чалавек Вашага рангу i вядомасцi актыўна цiкавiцца вынiкамi нашых намаганняў, гэта ўмацоўвае нас у нашых памкненнях рухацца наперад у працы яшчэ больш мэтанакiравана i ўсеахопна i яшчэ паслядоўней змагацца супроць усiх супярэчных чалавечаму разуменню памылковых iлжэтэорый. Пры гэтым мы высока цэнiм, калi нам прад'яўляюцца погляды адрознага ад нашых роду, бо толькi праз пераадоленне супярчнасцяў сцвярджаюцца тэорыi, а пробным каменем ўсякай навукi, як вядома, з'яўляецца практыка.

Я не толькi сам прачытаў Ваш даклад "Агасфер, выдумка i праўда", апублiкаваны ў Hebrew Historical Studies, але i выклаў яго сутнасць маiм вядучым супрацоўнiкам. Таму тое, што я хачу тут напiсаць Вам, ёсць агульная думка калектыву, якi выдатна зарэкамендаваў сябе шматгадовымi даследчыцкiмi распрацоўкамi на нiве навуковага атэiзму.

Мы ўсе аднадушна трымаемся меркавання, што Ваша асабiстае знаёмства з памянёным у артыкуле герам Агасферам, членам яўрэйскай рэлiгiйнай абшчыны, не можа быць пастаўлена пад сумненне, гэтаксама як i Ваша ранейшая сустрэча з iм у варшаўскiм гета, з якога Вы, у той час яшчэ малады чалавек, у лiку нямногiх ацалелых здолелi ўцячы праз падземныя галаваломныя лабiрынты каналаў. Але, праўда, варта паставiць пад сумненне значную частку прыведзеных Вамi сведчанняў з ранейшых перыядаў гiсторыi пра сустрэчы i розныя прыгоды з памянёным Агасферам; такiя сведчаннi, асаблiва калi яны афiцыйна не пацверджаны дадатковымi сведчаннямi, наўрад цi могуць разглядацца як навукова вартасныя, i яны набываюць, чым далей адлягаюць ад нашага часу, тым больш мiфалагiчны характар. Хоць вы i акрэслiваеце ў адным месцы Вашага артыкула (стар. 23) гера Агасфера як "майго сябра", тым не меней мы хацелi б указаць Вам на магчымасць таго, што Ваш сябар мог сугерыраваць Вам высновы, да якiх Вы прыйшлi ў Вашых даследаваннях.

Праз адсутнасць мiждзяржаўных зносiнаў дзяржава Iзраiль, на жаль, мала даступная грамадзянам нашай рэспублiкi; iнакш квалiфiкаваныя супрацоўнiкi Iнстытута навуковага атэiзму альбо нават сам я асабiста маглi б навочна пераканацца ў прыблiзным узросце гера Агасфера. Пры iснуючых абставiнах актуалiзуецца пытанне, цi не маглi б сапраўдныя гады гера Агасфера быць пацверджаныя медыцынскiм абследаваннем на дагоду ўсiм, хто займаецца феноменам.

У сувязi з гэтым прэс-рэферэнт нашага Iнстытута, калега д-р Вiльгельм Якш, указвае на наступны факт: пры неспатольнай пажадлiвасцi да сенсацый у заходняга медыуму, з кола якога iзраiльскi нi ў якiм разе не можа быць выключаны, цi не след было б чакаць, што прэса даўно занатавала б iснаванне сама мала двухтысячагадовага чалавека? I ўсё ж, як нам вядома, нiдзе не зарэгiстравана нiякага паведамлення пра гера Агасфера, нiдзе i нiколi, здаецца, не публiкавалася нiводнай фатаграфii гэтай асобы. Магчыма Вы, паважаны гер прафесар, маеце фота яго, i несумненна было б важна для канчатковага заключэння, калi б Вы змаглi пазычыць нам яго для выкарыстання.

Я хацеў бы яшчэ раз канстатаваць, што мае супрацоўнiкi i я шчыра вiтаем любыя дыскусiйныя выказваннi па гэтым i iншых пытаннях i заўсёды гатовыя да таго, каб нас пераканалi ў iншай думцы. Але ў пытаннi, якое мы цяпер абмяркоўваем, патрэбны больш пэўныя доказы iснавання Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда, чым тыя, якiя Вы нам прывялi.

З найлепшымi пажаданнямi прагрэсу ў Вашай працы,

з глыбокай павагай

(праф. д-р. Dr. h. c.)

Зiгфрыд Байфус

Iнстытут нав. атэiзму

Берлiн, сталiца ГДР

РАЗЬДЗЕЛ ЧАЦЬВЁРТЫ

У якiм доктар Лютэр выкладае сваё меркаваньне пра жыдоў, а юны Айцэн якраз i сустракае аднаго такога, якi робiцца яму прыкрым назолам

А тым часам наш юны Паўлюс фон Айцэн каторага ўжо часу жыве ў Вiтэнбэргу й спасьцiгае ў магiстра Пiлiпа Мэланхтона й iншых вучоных гераў дактароў унiвэрсытэта божую навуку й гiсторыю сьвету. Кватаруе, як загадзя наперад было ўмоўлена, у Лёйхтэнтрагеравым, фармальна Фрызавым доме, дакладней, на верхнiм паверсе, i пачувае сябе досыць вальготна, амаль як дома ў свайго бацькi, толькi iнакшым манерам. А ўсё якраз у гаспадары, якi часам увечары за чаркай агнiстага вiна гаворыць такiя рэчы, якiя дзiўна яго пераймаюць i якiх сабе яго шаноўны бацька, купец Райнгард фон Айцэн, палатно й шэрсьць, нiколi i ў мроях сказаць ня мог, а яшчэ залежыць на служанцы Маргрыт, якая прыносiць яму сьняданак, мые кашулi й апратвае пасьцель, калi занадта заядаюць вошы й блашчыцы. Пасьля гэтага яму спакойна ад паразiтаў, але не ад сваiх думак, якiя ад рана да позьняга круцяцца вакол плячэй i грудзей i сьцёгнаў, ну, i вакол, што ў Маргрыт крыху нiжэй i ззаду. Тут ужо яму не памагае, што ён падыходзiць да акенца пакоя, зь якога адкрываецца вiдок на дом настаўнiка Мэланхтона, насупроць i крыху наўскасяк, i спрабуе ўспомнiць выслоўi пабожнага мужа альбо вобраз дзевы Барбары Штэдэр, якая дажыдаецца яго ў Гамбургу; у галаве прыгожыя выслоўi роем раяцца й ператвараюцца ў чыстую тарабаршчыну, а яго ўспамiн пра Барбару журботна цьмiцца й больш ужо не аднаўляецца ў ранейшых рысах; i замест яе сваiм унутраным зрокам ён бачыць нахабны рот i грыбатыя, пунсовыя губы Маргрыт.

Лёйхтэнтрагер даўно заўважыў, што зарупiла яго пастаяльцу.

- Паўль, - кажа ён, бо яшчэ ў Янаву ноч яны раптам кiнулiся ў абдымкi й заключылi братэрскi хаўрус i з таго часу называлi адзiн аднаго хрысьцiянскiмi iмёнамi, Лёйхтэнтрагер юнага Айцэна Паўлюсам, а гэты Лёйхтэнтрагера Гансам; Паўль, - кажа Лёйхтэнтрагер, - я лёгка патраплю табе ўсё зладзiць з Маргрыт; варта мне сказаць адно толькi слова, i яна поначы прыйдзе да цябе й так усё зафундуе, што пачуеш, як анёлы на небе сьпяваюць; яна ад прыроды адораная, яшчэ й я сяму-таму падвучыў.

Юнаму Айцэну запякло ў сьцёгнах, але ён кажа:

- Ай, ды што ты наўме носiш, Ганс, ты ж ведаеш, там у мяне ў Гамбургу... я ёй прысягаў на вернасьць.

- Вернасьць - гэта ў цябе ад галавы, - кажа сябар, - а тое, што надзiць у Маргрыт, яно зусiм ад iншага месца; нельга мяшаць духоўнае зь цялесным, ну, дый дарога ў твой Гамбург далёкая, а з таго, што дзева Штэдэр нечагась ня ведацьме, ёй не забалiць... Але не таму я прыйшоў, а таму што гер магiстр Мэланхтон паслаў слугу спытацца ў нас, цi ня зробiм мы яму ласкi й прыемнасьцi, склаўшы яму кампанiю за вячэрай, якую ён мерыцца зладзiць доктару Марцiнусу й ягонай мiлай жонцы Катарыне й некаторым iншым гасьцям, усе людзi знакамiтыя i вучоныя; фраў Катарына фундуе на вячэру барылку пiва з уласных запасаў.

- Што, я? - кажа юны Айцэн i ўвесь праменiцца ад шчасьця за гонар, якi яму так згопалу-зьнянацку прыпадае.

- Так, ты, - кажа Лёйхтэнтрагер, але змоўчвае пры гэтым, што ён сам прапанаваў Мэланхтону дадатковага госьця; сваё на ўме маючы; апрача таго ён ведае i Лютэра й Мэланхтона, абодвух iх, адзiн аднаму iм сказаць ужо няма чаго, але калi яны выбiраюцца на публiку, якая разьзяўляе рот на кожную iхнюю мудрасьць, тады ўжо iх прарывае, i яны глаголяць не раўнуючы як сьвятыя апосталы, i, такiм чынам, думае Лёйхтэнтрагер, вечарына можа атрымацца бяседная.

Да вялiкай гадзiны юны Айцэн выпуцаўся шыкоўна; абуў новыя боты зь мяккай скуры й чорны са шлiцам каптан з чорным шаўковым падбоем i нашмальцаваў валасы, каб прыгожа блiшчалi; яшчэ ён добра абмазгаваў, як яму вытыкацца зь языком, калi гаварыць дойдзе да яго: будзе пра сваiх гамбургскiх i як яны ўпадаюць за шчырым божым словам; пры гэтым потайкам думае сабе, што калi раптам сам Лютэр дабраславiць яго, гэта мусова дойдзе да гамбургскай парафii, а пазьней, можа, i да супэрiнтэндэнтуры. А Маргрыт толькi сьмяецца, гледзячы, як важна ён спускаецца па лесьвiцы, i пытаецца, ужо цi не на запiткi да маладое вышыкаваўся юны герык, а Лёйхтэнтрагер кажа, што а куды ж бо яшчэ, але толькi да нявесты нябеснай.

Пасьля яны зьбiраюцца за вялiкiм сталом у Мэланхтона, дактары й студэнты й iншыя госьцi, каторыя i з жонкамi, у каго яны былi ў наяўнасьцi. Юны Айцэн бачыць, як згасаюць апошнiя промнi дня ў круглых шыбiнах вокан; ужо гараць сьвечкi й кiдаюць мiгатлiвае сьвятло на твары, так што хацелася б думаць, недзе заварушылiся зданi; але гэта толькi ад скразьняку з кухнi, дзе няма ладу як пахне. Пасярэдзiне ўздоўжнага краю стала, як наш Гасподзь Iсус за апошняю паскай, сядзiць доктар Марцiнус, узвалiўшы на кулакi магутную галаву, i скоса пазiрае на застольле; толькi калi ягонае вока, здаровае, якiм ён яшчэ бачыць, застывае на Лёйхтэнтрагеры, якi ўсьмешлiва сядзiць за нiжнiм краем, ён уздрыгвае й ссоўвае тоўстае брыво так, быццам стараецца нешта ўспомнiць, што нiяк яму не даецца.

Але калi ўносяць рыбу, вывараную i пад смакавiтай полiўкай, ён адкiдае нядобрыя думкi, захмараны лоб яго разьвiдняецца, i ён пачынае гаварыць пра божую творчасьць i яе цудоўнасьць, кажучы:

- Скiньце толькi вокам, як прыгожа iкрыцца рыбка, кожная дае тысячы; калi самчык б'е хвастом i сее малокi ў ваду, iх прымае паненка. Скiньце толькi вокам на птушак, як далiкатна прыгожа праходзiць у iх такi ж самы расплод; самчык дзюбае ў чубчык, яна акуратненька кладзе яечкi ў гнязьдзечка, садзiцца на iх, i вось ужо з-пад яе выглядваюць птушаняткi; зiрнiце на птушанятка, як яно сядзела ў тым яечку!

- I усё гэта на карысьць i выгоду людцам, - дадае наш магiстр Мэланхтон, як напiсана, чалавек павiнен валадарыць над рыбамi марскiмi, над птушкамi нябеснымi, над зьвярамi польнымi й над ўсiм, што па зямлi поўзае.

- I над самiм сабою, - кажа Лёйхтэнтрагер. - I павiнны чалавекi адзiн аднаму выпякаць вочы, i ўцiнаць рукi, i сячы, i калоць, i расьцягваць, i ламаць хрыбты, i калесаваць, i ўсякага роду гвалты чынiць. Аман.

Юны Айцэн бачыць, як доктар Марцiнус чырванее, бы рак печаны, як застрагае яму ў горле карп, i думае сабе: адно, калi такое гаворыцца пад чарку ў даверчай кампанii, i зусiм iншае, калi перад вучонымi мужамi, i ён цiха кажа Лёйхтэнтрагеру:

- Што ты вярзеш, Ганс; грэх прыйшоў у сьвет са зьмеем, але й мы магутныя, а з божай помачу й са словам аслоны нашых настаўнiкаў Марцiнуса Лютэра й Пiлiпа Мэланхтона мы раздушым галаву пачвары й яшчэ на адзiн крок наблiзiмся да царства божага.

Тым часам наш доктар выкашляў карпа са сваiх лёгкiх, нават з хрыбетнiкам, дый пытаецца:

- Хто вы будзеце, малады чалавек?

I пакуль фраў Катарына налiвае свайму ўсё яшчэ ўсхваляванаму мужу й пускае вялiзны кубак па крузе, бо зь Лютэравага дома павiнна й сюды сягаць пiўное права й справядлiвасьць, юны Айцэн паведамляе, заiкаючыся ад шчасьця, хто ён такi будзе, адкуль сам будзе, i якiя ў яго планы й замахi, а доктар Лютэр схiляецца да Мэланхтона й кажа таму:

- Зьмецьце яго сабе, магiстр Пiлiп, гэты пойдзе сваёй дарогай i далёка пойдзе. - А Лёйхтэнтрагеру праз увесь стол: - Вы проста як той злыдзень; але i яго трэба выслухваць, балазе, для асьцеражэньня.

Хто iншы, можа, зьбянтэжана перамоўчаў бы пасьля такiх слоў доктара Лютэра; ды не такi Лёйхтэнтрагер. Юнаму Айцэну здаецца, быццам яго кватэрны гаспадар момантам падрастае на цэлых дзьве галавы, а можа, i на тры, а горб ягоны раздаецца няма ладу як альбо, можа, гэта была гульня ценяў, i ён чуе пакеплiвы сьмех сябра й як той кажа:

- Цi ж ня выступiлi вы, гер доктар, перамагчы злога духа? Але скажыце самi, цi дасягнулi вы гэтага? Альбо ж цi ня сталася так, што вы спалохалiся й адступiлiся i замiрылiся з магутамi сьвету гэтага, убачыўшы неразьбярыху, якую самыя вы прынесьлi ў сьвет, i што чалавек, пракляты чалавек, цэлы час думае найперш пра сябе, а пра Бога пасьля альбо й зусiм ня думае?

Тут падымаецца доктар Марцiнус Лютэр i стаiць ва ўсёй сваёй густацялеснасьцi, i ўсе за сталом як бы крыху ўцiскаюцца ў сябе; а юны Айцэн, якi добра засвоiў, што ў доме павешанага, бронь-божа, не гаворы пра вяроўку, ужо непакоiцца за свой посьпех, якi ён з такiм дбаньнем здабыў. I ён зьбiраецца з духам i кажа свайму настаўнiку Мэланхтону, цi праўда яно тое, што царква й начальствы гэта як бы дзьве нагi ў чалавека; адно без аднаго суцэльнае кульганьне.

Мэланхтон радуецца з гэтай сэнтэнцыi, ягоны вучань добра навучыўся ў яго, але яму бракуе адно толькi апошняй кропачкi над i, i ён дадае, што калi начальствы пабожныя, менавiта такiя, якiя караюць i не даюць ходу эпiкурэйскiм казаням, балвахвалству, iлжывым прысягам, д'ябальскiм хаўрусам i вызнаньню бязбожных догмаў, то яны сапраўдныя дзецi царквы.

Але доктар Лютэр, здаецца, не расчуў гэтых слоў, яго ўвага ўсё яшчэ зафiксавана на Лёйхтэнтрагеры, якi з усьмешкай пацягвае фраў-Катарынiна пiва, i кажа яму:

- Хто б вы такi нi былi, вы шчыкнулi мяне за сэрца. Бо калi б я, пачынаючы пiсаць, ведаў, што пазьней даведаюся, як варожа прымаюць людзi божае слова й супрацiвяцца яму, дык я лепей памаўчаў бы й нiколi не асьмелiўся б нападаць на папу i ўсе ягоныя парадкi. Я думаў, людзi грашылi толькi праз сваё няведаньне й чалавечую крохкасьць i не забаранялi сабе нядбацца словам божым; але Бог павёў мяне, як каня, якога асьляпiлi, каб ён ня бачыў тых, што скачуць на яго.

Пасьля чаго зноў садзiцца й унурвае галаву. Але як што ўсе астатнiя цяпер ужо як сьлед замоўклi, нават Лёйхтэнтрагер, гер доктар заяўляе, што яго так i не зразумелi й дае працяг:

- Рэдка калi робяцца добрыя справы з мудрасьцi й асьцярожлiвасьцi, хутчэй са сьляпой адвагi й збочваньня з дарогi. Але так яно ўжо ёсьць, збочваньне вядзе да хаосу, i хутчэй плаха стане на дарозе, чым усё само сабою на добры канец разьвяжацца.

Лёйхтэнтрагер адстаўляе свой кубак.

- I хаосу таму краю ня вiдаць, - кажа ён, нiбы немаведама як заклапочаны, - карацей, Вечнага Жыда зноў бачылi, непадалёк ад Вiтэнбэрга.

Юны Айцэн прыгадвае начныя крокi ў пустым пакоi ў "Лебедзях" у Лейпцыгу, але гэта было даўно, i доктар Марцiнус падымае галаву, на яго пачырванелым твары выразна адбiваецца незадаволенасьць: чаму ён нiчога ня ведае пра такiя рэчы, чаму спатрэбiлася гэтаму Лёйхтэнтрагеру прыносiць яму навiну, i наколькi яна верагодная?

Фраў Катарына хоча ведаць: дзе й чаму i якi ён зь сябе? I Мэланхтон кажа:

- Жыдоў усюды пропадзь, i ўсе яны падобныя адзiн на аднаго, як яйка на яйка, калi б каторае сказала, што выдзяляецца, - так мы й паверылi б.

Але Лёйхтэнтрагер заяўляе:

- У яго да ступака быў прыбiты цьвiкамi крыж, пяць цьвiкоў на кожнай назе.

Гэта ўжо пераконвае Пiлiпа Мэланхтона, нават кранае, бо, нягледзячы на сваю прыхiлку да лiтары й параграфа, у яго чульлiвае сэрца, i ён уяўляе сабе, як яно павiнна быць, калi нехта зь цьвiкамi ў нагах асуджаны на вечнае блуканьне, i апрача таго ён ведае, што прыйдуць благiя часы, калi той Жыд акажацца.

- Калi б хто мог пагаманiць зь iм, - кажа ён разважлiва павольна, - i апытаць яго: а цi быў чалавек сьведкам таго, як нашага Госпада Iсуса Хрыста вялi на Галгофу, з крыжам на плячах; шмат нашых сумненьняў мог бы разьвеяць.

- Так, - кажа доктар Марцiнус, - а цi мог бы? I якiя?

- Прынамсi, - адказвае магiстр Пiлiп, - прынамсi, ён мог бы дапамагчы нам навярнуць жыдоў у адзiнашчасьцедайную веру.

Тут i азарае юнага Айцэна, што чалавек, якi бачыў нашага Госпада Iсуса з крыжам на плячах, павiнен ведаць i пра яго сьвятасьць. З тым большым подзiвам ён успрыняў новую ўспышку гневу, якая скаланула доктара Марцiнуса.

- Так, - кажа той другi раз, - дык парайце нашаму мiлажальнаму геру курфюрсту, хай дазволiць схапiць жыда, калi толькi той дасца, але схапiць яго не лягчэй, чым самога чорта, ён зьнiкне сярод жыдоўскай братвы, застанецца толькi смурод, бо ён такi самы, як яны, а яны такiя, як ён, хацелася б думаць, - усе яны вечныя i iм зводу няма.

Ён азiраеца вакол сябе, цi зразумеў хто-небудзь, пра якiя цяжкаважкiя рэчы тут завялося. Кухарка стаiць у дзьвярах са смажанiнай, але не адважваецца ўносiць, пакуль гер доктар так мудра прамаўляе, а гэты ў запале не заўважае яе ваганьняў.

- Дый хваробу iх навернеш, - кажа ён, - бо яшчэ й цяпер немагчыма адвесьцi iх ад вар'яцкай веры ў тое, што яны богавыбраны народ, хоць вось ужо тысяча пяцьсот гадоў, як iх выгналi, расьсеялi й дашчэнту зьвялi, а самая сардэчная iх надзея i прага - што яны калi-небудзь змогуць абыходзiцца з намi, хрысьцiянамi, як у часы Эстэры ў Персii з паганамi. I сёньня мы яшчэ ня ведаем, якi чорт занёс iх у нашу краiну, зь Ерусалiма iх мы сюды не звалакалi.

Гэта таксама прасьвятляе юнага Айцэна, бо яшчэ ў Аўгсбургу ён даведаўся ад сваёй цёткi, якiя паскудзтвы чыняць жыды ў краiне, як яны ўсiх абiраюць, багатых i бедных, не даючы iм за гэта нiчога.

- Навярнуць! - усклiкае наш добры доктар Марцiнус, - навярнуць жыдоў! Хачу даць вам свае добрае рады: па-першае, агнём выпалiць усе iхнiя сынагогi й хэдэры, адабраць у iх усе iхнiя торы-шморы й малiтоўнiкi, а талмудыстам i iхнiм рабiнам збаранiць вучыць, а па-другое, даць усiм маладым дужым жыдам у рукi цэп, сякеру й рыдлёўку i хай працуюць у поце свах глюгастых твараў; калi ж не захочуць, дык турнуць к чортавай матары разам зь iх Вечным Жыдам, яны ўсе зграшылi на нашым Госпадзе Хрысьце й праклятыя гэтаксама, як i той Агасфэр.

Юнаму Айцэну закруцiлася ў галаве, бо ў гэтым так мала ад слоў вялiкага Лэтэра пра хрысьцiянскi дух, запавяданы ў Пiсаньнi: "Любеце ворагаў вашых i дабраслаўляйце кляцьбiтоў вашых". I паколькi ня так Гасподзь Iсус, як наш гер доктар Марцiнус мог бы дапамагчы яму ў ягоным узьлёце на якую-небудзь катэдру, адкуль ён мог бы прапаведаваць слова божае, дык ён думае, што сьлед пагадзiцца з правiльнасьцю таго, што добры доктар толькi што вяшчаў, i як што кухарка нарэшце ўносiць смажанiну й ставiць мiсу на стол i ўсё так цудоўна пахне, ён пра ўсё забываецца. I ў самога доктара Марцiнуса нябось ужо сьлiнкi набеглi i ў iх патанулi ўсе яго гарачыя словы, i ён цягнецца да мiсы, выбiрае сабе самы сакавiты кавалак з усiх, што яму ад шчырага сэрца ахвяруюцца. Пасьля, ужо з кавалкам у зубах, ён заўважае далiкатны ножык у Лёйхтэнтрагера, якi той якраз бярэ ў руку, i просiць паказаць яму зблiзку, каб лепей разгледзець, i пакуль фраў Катарына сарамлiва адводзiць вочы, ён разглядвае яго й знаходзiць, што тут сапраўды ўдалы твор мастацтва, але толькi, мабыць, чортавага аўтарства, бо такi ж яно так i бывае, што нi ў мастака, нi ў жарнасека, нi ў каго iншага з падабнага роду людзей нiколi не даведаешся, хто водзiць яго рукою, анёл цi, можа, сатана.

Тут бярэ слова гер Лукаш Кранах, якому раней у Вiтэнбэргу належала аптэка й якi цяпер таксама сядзiць сярод гасьцей, дый кажа, што сапраўдны майстар не даецца, каб ягонай рукою вадзiлi, нi анёлы, нi чэрцi, ён сам у сабе творца, якiм i стварыў яго з усiм майстэрствам Гасподзь Бог, як, зрэшты, i кожную зьвярынку, кожную былiнку й кветачку, i што ён мог бы з гэтым ножыкам у руцэ намаляваць вобраз нашага доктара Марцiнуса, яго вабiць разнамаснасьць чырвонай фарбы ў формах фiгуры, прычым усё гэта з каралаў, i выраз у вачах добрага доктара, крытычны й адначасова прыемны. А калi б мы ўзбагацiлiся яшчэ й на прыгожую выяву доктара Марцiнуса, не казаў бы доктар Марцiнус, што яму больш гадзiцца дазволiць намаляваць сябе з малiтоўнiкам у руцэ, чым з голай бабай, хай нават такой маленькай.

Гер Лукаш Кранах верыць, што Лютэр думае, быццам ён задужа перабраў сваiмi гадамi, каб уздатнiцца на такое, i таму ён, гер Лукаш, дазваляе сабе запярэчыць: менавiта ж бо ўзрост умее цанiць сапраўдную прыгажосьць; цi ж бо сам ён у сваiх гадах не намаляваў голую Еву, зыскаўшы за гэта шмат пахвалаў.

Але доктар Марцiнус азiраецца, i вока яго затрымлiваецца на юным Айцэне, яго тоўстае брыво падымаецца, ён працягвае ножык яму й пытаецца:

- Ну, а вы што на тое скажаце, малады чалавек?

Рука Айцэна, якi цяпер трымае нож, пацее, у ягонай галаве мiтусяцца ўсялякiя думкi што да той колiшняй шлюхi й сёньняшняй Маргрыт, пакуль ён нарэшце ня кажа:

- Усе мы разам грэшнiкi, а пажада - гэта прыроджанае нашае зло, якое запазычвае нас вечнай сьмерцi: але паколькi мы змагаемся супроць яго, дык гэта ўжо свайго роду цнота, але толькi божая мiлата можа ўратаваць нас i апраўдаць.

Тут у Лютэра адвiсае скiвiца, i ён вымушаны зрабiць доўгi глыток пiва перш чым сказаць:

- Мне здаецца, што вы ў поўнай меры дужа разважлiвы, Айцэн, быццам Гасподзь Бог зьмясьцiў у ваш юны чэрап мазгi старога чалавека.

Айцэн ня ведае, як яму прыняць гэтыя словы - як пахвалу цi як, i азiраецца на Лёйхтэнтрагера; але той толькi выскаляецца. Такiм вось выдаўся Айцэну вечар, i нават калi пад разумныя гаворкi спажываўся дэсэрт, а пiва фраў Катарыны моцна разьвесялiла яго, ня марная прахлая радасьць; толькi калi ўжо даходзiць да разьвiтаньня й Лютэр зычлiва паляпвае яго па плячы, ён з палёгкай уздыхае; гер студыёзус можа, кажа доктар Марцiнус, зьвяртацца й да яго за парадай, калi выдасца патрэба, на што магiстр Мэланхтон скроiў даволi кiслую мiну. I пакуль яны йдуць наўскос цераз вулiцу, Айцэн локцем штурхае Лейхтэнтрагера пад бок:

- Вось так мой сьвяты заступнiк анёл павярнуў усё да лепшага, - кажа ён, а ты, браце Ганс, здаецца мне, дзеля добрай мэты крыху закансьпiраваўся зь iм.

Але гэта яшчэ не канец, бо калi яны адчыняюць брамку i ўступаюць у дом, яны чуюць галасы; адзiн - голас Маргрыт, другога Айцэн не пазнае, мужчынскi голас, пасьля Маргрыт сьмяецца, як сьмяюцца жанчыны, калi iм засьвярбiць пад спаднiцай. У юнага Айцэна, надзьмутага й важнага ад посьпеху, валасы ўстаюць дыбарам, i ён сьпяшаецца ў пакой за Лёйхтэнтрагерам, якi, здаецца, ведае, хто той позьнi госьць.

А там ужо яму адкрываецца карцiна, якая будзе перасьледаваць яго да сiвых валос: на ўслоне сядзiць малады жыд, вальготна раскiнуўшы ногi, наскi ботаў у брудзе, адзiн паказвае на ўсход, другi на захад, а ў яго на ўлоньнi ў самай найпяшчотнейшай пазiцыi ўмасьцiлася Маргрыт, а той малады жыд вымацвае й выгладжвае ёй цыцкi, ужо давай i да таго iнтэрасу брацца. I не перастае, падняўшы вочы i ўгледзеўшы, што ён зь дзеўкай ужо ў пакоi не сам-насам, а кажа:

- Мiр з табою, Лёйхтэнтрагер, а як там у вас пасоўваецца з вашай працай, цi ўсё яшчэ валодаеце вы кесаравай манэтай i пэргамантам зь пiсьмёнамi?

Айцэн адразу ўспамiнае пра манэту й шматок з выцьвiлымi габрэйскiмi словамi, i ён немаведама чаму, бо той, хто гэтыя абедзьве рэчы перадаў асьлепленаму й пасьля памерламу бацьку свайго гаспадара, акулiсту з Кiцынгена, быў чалавек дапатопнага веку; а цяпер гэты жыд тут, усё яшчэ абхапiўшы рукою Маргрыт, у самым росквiце гадоў, каб яму чорт яе перасалiў.

Лёйхтэнтрагер пагладжвае бародку й кажа, вядома ж, усё ў найлепшым парадку, можаш сабе выюрвацца далей; пасьля ён накульгам iдзе да сьцяны, нацiскае на нейкае патайнае месца, i вось Айцэн са зьдзiўленьнем бачыць, як добры кавалак той сьцяны расхiнаецца й адкрывае вачам цэлую палiцу з пузатымi з крывавым пераблiскам пляшкамi. Мабыць, вiно, бо Маргрыт выслабаняецца з абдымкаў свайго жыдка й выстаўляе шклянкi, з высокiм майстэрствам выштукаваныя золатам. Лёйхтэнтрагер i жыд абодва сядаюць за стол, а юны Айцэн ня ведае, цi вымкнуцца яму вонкi, як пабiтаму сабаку, цi заставацца; нiхто не адзываецца да яго. Але потым цiкаўнасьць бярэ верх над боязьзю, i ён падсаджваецца, хоць яго й абражае, як Маргрыт вывiнчваецца каля таго жыдка й прагна наровiць падласьцiцца, быццам той у сваiм зашмальцаваным лапсярдаку быў грэцкi бог Аданiс.

Жыд, мармычучы па-габрэйску, дабраслаўляе вiно, налiтае Лёйхтэнтрагерам, i адпiвае глыток. П'е й Маргрыт, сьпешлiвымi глыткамi, чырвоная кропля зьбягае па падбародку й па белай шыi; юнаму Айцэну вусьцiшна робiцца, яму здаецца, быццам ён заглядвае ў будучыню. Яму наогул усё тут такое чужое й непрыемнае. Пакой ужо больш не пакой, i час больш ня час, i Маргрыт стаiць i падражнiвае, як Ева на карцiне майстра Кранаха й з такiм самым разумным позiркам. Жыд i Лёйхтэнтрагер гутараць пра нейкага шаўца з горада Ерушалайма, якi прагнаў рэбэ Ёшуа ад сваiх дзьвярэй, за што яго гэты й пракляў.

- Быў iлжэмэсiя, - кажа жыд.

- Хто гэта ведае? - кажа Лёйхтэнтрагер. - Нельга вылiчыць старога. Калi ўжо ён стварыў аж такi сьвет з такiмi людзьмi, чаму ж бо яму й ня прыдумаць сябе ў двух вiдах цi нават у трох?

Юны Айцэн разумее, што яны гавораць пра Бога й пра вялiкую мiстэрыю, i яго злуе, што робяць яны гэта без патрэбнай пачцiвай багавейнасьцi, i ўсё ж ён падазрае, што яны маглi б пра тое ведаць больш, чым ён i яго настаўнiк Мэланхтон, больш нават за вялiкага доктара Марцiнуса, пра якога яны сама цяпер распачынаюць спрэчку.

Цяжкае вiно дае яму ў галаву як мядовасьць. Яно затуманьвае мазгi й адначасова робiць яго празарлiўцам. Ён чуе, як жыд нахвальвае Лютэра: нiхто так, як ён, не ўспасобiў сьвет, не разбурыў парадак, заведзены на тысячагодзьдзi, нiхто так не ўзарваў будынак вучэньня й вал закона; цяпер патоп папёр, ён парывае ўсё з сабою, нясе да прорвы, i дарма дабро супрацiвiцца гэтаму працэсу.

Лёйхтэнтрагер падымае свой гарбок угору. I не таму, што ён асабiста чуў з жывых Лютэравых вуснаў, як прасякае таго страх, калi ён бачыць, што адно вырастае з другога, крывавы мяцеж з дабрапамыснай рэформы, i паўсюль суцэльны разгардзяш; у адказ на што ён сьпешна адштурхоўвае ад сябе тых, што падтрымлiвалi яго й хацелi таго самага, што й ён, i не баiцца зрабiць наступны крок i ў iмя Бога аднаўляе старыя дамбы й дае шанцы былым гаспадарам.

Жыд трасе галавой. Што было, тое было, кажа ён, i нiхто, нават сам Лютэр, ня можа зрабiць таго, што было раней. I з кожнага абвалу й перавароту вырастае новае, лепшае, пакуль нарэшце вялiкая думка ня робiцца рэальнасьцю i ня зробiць ягоную, жыдаву, працу, i ён зможа знайсьцi спакой, спакой, спакой.

Вiно. Галава ў юнага Айцэна ападае на складзеныя рукi.

- Заснуў, - кажа жыд.

- Ён нiчога не разумее, - кажа Лёйхтэнтрагер. - Яму што.

Маргрыт сьцягвае жыду боты, цалуе скалечаныя пыткай ногi.

- Як вы цяпер завяцеся? - хоча ведаць Лёйхтэнтрагер.

- Ахаў, - кажа жыд.

Маргрыт зьнiзу глядзiць на жыда.

- Калi вы Ахаў, хачу быць вашай Езавэляй.

- Ахаў, кажа юны Айцэн не падымаючы галавы як бы з цяжкага сну, - Ахаў быў забiты, i сабакi лiзалi ягоную кроў.

А тады робiцца яму, быццам бачыць ён вогненную хмару й чуе грымоты й пякельны пошчак i рогат, а пасьля голас, якi нагаворвае нешта неразборлiвае, габрэйшчына, думае ён, выслоўе на кавалку пэргаманта. I ён ужо поўны жаху i роспачы, i зьяўляецца яму добры доктар Марцiнус i бярэ яго за руку й кажа яму: "Узьвядзi ты царства божае, Паўль, сыне мой, i парадак, якога я хацеў".

Ранiцай, прачнуўшыся тварам сярод чарэп'я шкла на стале й паўвысахлых расьцёкаў вiна, бачыць, што жыд ужо зьнiк разам з Маргрыт, толькi Лёйхтэнтрагер стаiць на сваiх кульгах i кажа:

- Прыйшло тут табе пiсямко, Паўль, табе трэба як мага баржджэй выбiрацца ў Гамбург, там твайму бацьку занядобрылася, i ён патрабуе цябе. Я ўжо перагаварыў з панамi дактарамi з унiвэрсытэта; яны гатовыя праэкзаменаваць цябе з гэтай нагоды, выпрабаваць, каб ты мог прапаведаваць правiльнае слова божае там, на поўначы. А як што туды вядуць i мяне мае гешэфты, дык мы з божай ласкi маглi б i выправiцца разам.

Юны Айцэн, усё яшчэ пад чарамi начных сноў, заскочаны навiнамi й будучы перад фактам, што вось ужо ўсё зноў наладзiлася, яму не застаецца нiчога, як з падзякай згадзiцца. Я нiколi не адцураюся ад гэтага чалавека, думае ён сам сабе, але цi хачу я гэтага?

РАЗЬДЗЕЛ ПЯТЫ

У якiм Агасфэр ставiць пад сумненьне погляды рэбэ Ёшуа й тлумачыць таму, што не лагодныя й цярплiвыя ўзьвядуць сапраўднае Царства Божае, а тыя, што спод абяртаюць дагары

Яму ўжо рады не дасi.

Ён iдзе й заклiнае духаў, якiя ўсялiлiся ў хворых, i выганяе iх зь цела, так што тыя ўстаюць здаровенькiя, але ацалiць самога сябе ён ня можа й ня можа выгнаць духа, якi трымае яго на ягонай дарозе, як пагоншчыкава вяроўка трымае асла.

Мне шкада цябе, рэбэ Ёшуа. Маё сэрца горнецца да цябе, бо ты быў адзiн у пустынi, i я падышоў да цябе, а ты сказаў: Якi анёл ты ёсьць? А я сказаў: Я Агасфэр, адзiн з адкiнутых. А ты сказаў: Бацька мой нябесны прыме цябе да сябе.

Але Бог ня ёсьць Бог любовi; Ён ёсьць Усё, якое ня ведае пачуцьця, а злучае сьвятло са сьвятлом i сiлу зь сiлай, i ахiнаюць яны самi сябе ўзаемна. Пра што рэбэ Ёшуа нiчога ня ведае; затое ён верыць, што быў голас, якi, калi ён вынырнуў з ракi Ярдан на руках у Хрысьцiцеля Яна, сказаў людзям, кажучы: Гэты ёсьць Сын Мой Любасны, Яго Я ўпадабаў.

Ах, як жа сядзеў ён у пустынi, вакол толькi голае церне й каменьне. Яго валасы ў пяску, навеянным ветрам, яго жывот распух ад голаду, вострыя каленi ледзь не пратыкалi скуру, i яго мужчынская стаць пад драным ашмоцьцем на паясьнiцы была падобная на сьсiнелага чарвяка. Але вочы гарэлi з-пад павекаў, як вочы таго, хто меў аблiчча, i ён павярнуўся да мяне й сказаў, кажучы: Быў адзiн тут са мною, ён узяў мяне за руку й павёў у Ерушалайм, Сьвяты горад, i паставiў мяне на самым высокiм крыле храма й сказаў: Калi ты Сын Божы, кiнься ўнiз, бо напiсана: "Анёлам Сваiм накажа пра Цябе, i на руках панясуць Цябе, каб не спатыкнуўся Ты аб камень нагою Тваёю". I ўгледзеў я сябе, што лячу над горадам, раскiнуўшы рукi, як залаты птах, i там было шмат людзтва на вулiцах i вучоныя пiсцы й салдаты, i ўсе глядзелi ўгару на мяне й радавалiся i крычалi асанна!

Але ты ня кiнуўся ўнiз, рэбэ Ёшуа, кажу я. Чаму?

Тады ён пагладзiў сваю рэдзенькую бародку худымi, бруднымi пальцамi й пакiваў галавою i сказаў: Бо таксама напiсана: "Не спакушай Госпада Бога твайго".

А я прысеў каля яго на кукiшкi й абняў яго рукою сваёю i сказаў: Я ведаю таго, хто ўзяў цябе за руку й павёў у Сьвяты горад i паставiў на крыло храма, i калi б ты кiнуўся ўнiз, ляжаў бы ты разьбiты й патрушчаны на дварышчы сярод гандляроў. I вось ты жывеш, рэбэ Ёшуа, i ад цябе зыходзiць сьвятло й вялiкае спадзяваньне. Таму йдзi за мною, я пакажу табе твой сьвет.

I павёў я яго на высокую гару й паказаў яму ўсе царствы сьвету й як у кожным зь iх панавала беззаконьне, тут ва ўдоваў i сiрот адбiралi апошнi кавалак хлеба, там аддавалi людзей на парваньне iльвам i iншым зьвярам i сьмяялiся, гледзячы, а там зноў жа паэты мусiлi апяваць уладыкаў, тым часам як сяляне запрагалiся ў плугi, i паўсюль дужыя сядзелi на шыях у слабых i паганялi iх i мучылi iх. I вось сказаў я яму, кажучы: Калi ты Сын Божы, дык падзiвiся, як мудра ўсё ўладзiў Бацька твой, i вазьмi пад сваю руку, i перавярнi нiжнiх угору, бо прыйшоў час узьвесьцi сапраўднае царства Божае. Выйдзi й прамовi да народу й зьбяры яго вакол сябе й вядзi яго, як гэта колiсь зрабiў iншы Ёшуа, i скажы iм, што яны павiнны аперазацца дзеля таго дня, i тады загадай трубiць трубамi, i брамы царстваў сьвету адчыняцца перад табою, i муры абрынуцца ў пыл, а ты будзеш валадарыць над iмi ў бляску й праведнасьцi, i чалавек будзе свабодны, каб здабываць неба.

Але ён блукаў вачыма па-над далiнамi й вышынямi, над крутымi скаламi, на якiх ляжаў сьнег, i над халупамi й над палацамi, што пазнавалiся ў далечынi, i сказаў сваiм цiхiм голасам, кажучы: Маё царства ня ёсьць царства ад гэтага сьвету.

Але ж ты можаш пачаць з гэтага, сказаў я, можа, што атрымаецца.

Ён маўчаў.

О, рэбэ Ёшуа, падумаў я, я хачу змагацца з табою, як змагаўся анёл Госпада зь Якавам, i я сказаў, кажучы: Сказана ў прарокаў, што прыйдзе той, якi панiзiць князёў i судзьдзяў зямных сатрэ ў пыл, быццам i ня сеялi iх i не гадавалi й быццам ня было кораня ў iх камлёў.

Ён узяў мяне за руку, i я адчуў, якая яна ў яго халодная ў разрэджаным паветры над вяршынямi, i ён сказаў: Але прарок таксама кажа: "Ён ня будзе ганiць, i ляманту яго не пачуюць на вулiцах; разьмятую салому ён не зламае й тлеючы кнот не задзьме."

Рэбэ Ёшуа, адказаў я яму, але ж таксама напiсана: "Ён прыйдзе магутна, i яго рука заваладарыць, i яго ёсьць адплата."

Але ён пакiваў галавой i сказаў, кажучы: Але ж не, адкiдзень, што зноў пнешся ўгору, бо прарок кажа пра мэсiю: "Глядзi, дачка Сiёна, вось, Цар твой iдзе да цябе, праведны й ратавальны, лагодны, седзячы на аслiцы й на маладым асьле, сыне пад'ярэмнай."

I вось ахапiў мяне вялiкi гнеў, i я адказаў: Такi не павiнен дапускаць малако ў збанку да скiсаньня. Не, ты ня той, хто там павiнен прыйсьцi i ўзвысiць усе далiны й ўсе горы й пагоркi панiзiць i выраўняць няроўнае; мы павiнны будзем чакаць некагась iншага. Але цябе яны возьмуць, i зьняславяць як iлжэцара, яны будуць цябе бiчаваць, i ўскладуць на галаву тваю церне й прыб'юць цябе да крыжа, i вiсецьмеш, пакуль твая кроў павольна й уся ня сплыве з твайго пяшчотнага цярплiвага сэрцайка; ня агнец ёсьць той, хто зьмяняе сьвет, агнца рэжуць.

Агнец, кажа ён, вазьмi вiну на сябе.

I вось я пакiнуў яго стаяць на холадзе й пайшоў сваёй дарогай. Але ён пасьпяшаўся за мною ўнiз па схiле гары, спатыкаючыся, няроўнай хадою, i ўсклiкнуў: Не пакiдай мяне, бо ў мяне больш нiкога няма, i я ведаю, нiводная рука не падымецца за мяне, а ўсе адступяцца ад мяне.

Я стрымаўся ў сабе. А ён, дрыжучы, падышоў з буйнымi кроплямi поту на лобе, i я ўжо каяўся, што адштурхнуў яго ад сябе, i сказаў: Няма нiякай роўнасьцi памiж табою i мною, бо я дух, а ты Сын чалавечы. Але я хачу быць з табою, калi яны ўсе пакiнуць цябе, i я хачу суцешыць цябе, перш чым прыйдзе твая гадзiна. Каля мяне ты зможаш адпачыць.

Але ён пакiнуў пустыню й выправiўся ў Капернаўм да рыбакоў i прапаведаваў народу, што лагодныя дабрашчасьцяцца, бо iх будзе Царства Нябеснае, i што дабрашчасныя таксама й тыя, якiя тут галадаюць i прагнуць справядлiвасьцi, бо яны спатоляцца.

РАЗЬДЗЕЛ ШОСТЫ

У якiм прафэсару Лёйхтэнтрагеру аўтарытэтна паведамляецца, што мы ў ГДР ня верым у цуды, як i ў рэальнае iснаваньне Вечнага Жыда

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

German Democratic Republic

31 студзеня 1980

Многапаважаны, дарагi гер калега!

Сваiм пiсьмом ад 12 г. м. Вы зрабiлi мне надзвычай прыемную неспадзяванку. Я зусiм не чакаў, што некалькi маiх заўваг сустрэнуць з Вашага боку такую цiкавасць, i мяне перапаўняе зразумелае пачуццё задаволенасцi, калi я даведваюся ад Вас, што Вы падключылi да даследавання справы Агасфера ўвесь Ваш калектыў. На жаль, мы ў гэтай вобласцi, з пункту гледжання, так бы мовiць, нашай плацёжаздольнасцi, вымушаны абыходзiцца больш сцiплымi сiламi.

Тым не меней я спяшаюся дастацца на вышыню Вашых прапановаў, наколькi яны дазваляюць быць неадкладна рэалiзаванымi. Вы знойдзеце прыкладзеныя ў дадатку тры фотаздымкi. Адзiн з iх прадстаўляе гера Агасфера перад будынкам шавецкай майстэрнi на вулiцы Вiа Далароза-Дарозе Смутку; астатнiя дзве выкананы ў традыцыйнай форме, адна en face, вiдаць правае вуха, i адна ў профiль; гэтыя здымкi паходзяць, каб ужо сказаць пра гэта адразу, не з палiцэйскай картатэкi, хоць былi, каб задаволiць Вашыя магчымыя прэтэнзii, знятыя палiцэйскiм фатографам. Пры больш пiльным разглядзе Вы распазнаеце, што зняты несумненна мужчына з характарам, iнтэлiгентны, i - звярнiце ўвагу на рот i вочы! валодае пачуццём гумору; дазволю сабе яшчэ зазначыць, што жанчыны праяўляюць да яго неабыякую цiкавсць, тым болей, што ён малады.

Далей, i зноў следуючы Вашым пабуджэнням, глыбокапаважаны гер калега, я правёў судова-медыцынскае абследаванне гера Агасфера. Яно было праведзена прафесарам Хаскелем Мейеровiчам, кiраўнiком Судова-медыцынскага iнстытута Яўрэйскага унiверсiтэта; прыкладзеная дакументацыя сведчыць, што абследаваная асоба адпавядае канстытуцыi мужчыны прыкладна сарака гадоў i не носiць на сабе нi слядоў значных цялесных траўмаў, нi прызнакаў хранiчных хваробаў. Аналiз крывi даў, праўда, вынiкi, якiя пабудзiлi прафесара Мейеровiча, прыцягнуць да даследавання д-ра Хаiма Бiмштэйна з Радыялагiчнага iнстытута унiверсiтэта. Апошнi змог пацвердзiць, што ў крывi абследаванага фактычна знаходзяцца сляды элементаў радыёактыўных рэчываў з перыядам паўраспаду мiнiмум у дзве тысячы гадоў, што ўказвае на тое, што гер Агасфер можа быць яшчэ старэйшым, чым гэта лiчылася дагэтуль, а не беспасрэдна датычыцца часу нараджэння Iсуса з Назарэта. Адзiн экземпляр падпiсанага абодвума дактарамi заключэння прыкладваецца да матэрыялаў.

Я таксама меў намер напiсаць Вам кароценькае паведамленне з апiсаннем маiх асабiстых назiранняў за падзеямi апошнiх дзён у Варшаўскiм гета i не толькi таму, што мой сябар Агасфер адыграў у iх пэўную ролю, а таму, што такiя факты Вас як грамадзянiна адной з германскiх дзяржаў павiнны асаблiва крануць. На жаль, альбо лепей сказаць, на маё задавальненне, перашкодзiў у гэтым мой iншы абавязак, менавiта - паездка ў Стамбул, дзе, як Вам напэўна будзе вядома, у былым сералi калiфа знаходзiцца архiў Высокай Порты.

Дзякуючы ласцы куратара, прафесара Кемаля Дэнкташа, мне нарэшце было дазволена папрацаваць у архiве, i я знайшоў там, што даўно ўжо шукаў, а дакладней - дакументацыю аднаго працэсу супроць былога радцы iмператара Юлiяна Апастаты. Працэс адбыўся a.d. 364 (у 364 г.), праз год пасля гвалтоўнай смерцi iмператара, i адным з абскаржаных сапраўды быў яўрэй з iмем Агасфер. На жаль, пашкоджаны рукапiс утрымлiвае ў сабе фрагменты абвiнаваўчай прамовы Грэгара Нацыянца, пазнейшага патрыярха Канстанцiнопальскага, у якой апошнi закiдае ў вiну Агасферу, што ён "падкопваў Апастату з мэтай прадухiлення хваляванняў i перавароту, накiраваных на падрыў царкоўнага i дзяржаўнага ладу як у Рыме, так i ў Царстве Божым, падбухторваў хрысцiян да бунту i патрабаваў, каб хрысцiянскiя бiскупы вярнулi ўсё, што яны нарабавалi ў храмах i сiнагогах."

Агасфер меў магчымасць абараняцца; я здолеў, паколькi пергамент у гэтым месцы быў моцна папсаваны, расшыфраваць толькi некалькi фрагментаў з яго выступу, але нават iх толькi часткова. У кожным разе, з расшыфраванага вынiкае, што ён нiбыта заявiў, быццам Iсус, якога шанавалi хрысцiяне, не быў нi сын яўрэйскага бога, нi чаканы яўрэямi месiя, а просты равiн, прадказальнiк i рукапаложнiк, адзiн з тых, што i сёння займаюцца гэтым, а вучэнне, якое практыкуецца ад яго iмя, гэта не што iншае, як малазразумелая мешанiна з таго, што з сябе ўяўлялi самi яўрэi, - гэта даўно асудзiлi i адкiнулi грэкi. А ён, Агасфер, усё добра ведаў, бо знаў Iсуса асабiста i нiбыта сам гутарыў з iм.

Канец дакумента сведчыць наконт пакарання абскаржанага: Агасфер мае быць чвартаваны. Вы i я, паважаны гер калега, згодныя ў тым, што царква на працягу сваёй гiсторыi ўчыняла шмат жорсткiх акцый; як i кожная ўгрунтаваная на догмах арганiзацыя, яна не даруе нiкому, хто хоць у дробязi ставiць пад сумненне яе вучэнне.

Я дапускаю, што вынiкi маiх росшукаў у архiве Высокай Порты Вас асаблiва зацiкавяць, таму што Вы ў Вашай старанна выверанай кнiжцы "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання" ў раздзеле "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" зазначаеце, што легенда ёсць адносна позняя версiя, а iмя "Агасфер" наогул узнiкае толькi ў сувязi з больш познiм iмем шлезвiгскага суперiнтэндэнта Паўля фон Айцэна, пра якого ў некаторых друках пададзены надзвычай сумнiўныя звесткi, нiбыта ён у студэнцкiя гады ў Вiтэнбэргу цi непадалёк ад горада сустракаўся з Вечным Жыдам. Гэты Айцэн мне таксама вядомы як пустагаловы славалюбец, але, як м. iнш. даказвае мая знаходка ў архiве Высокай Порты, гэта нi ў якiм разе не абвяргае ранейшага сведчання на карысць iснавання Агасфера.

Чаму, зрэшты, пытаюся я ў сябе, шаноўны гер калега, Вам не пагадзiцца з думкай, што Вечны Жыд мог быць realiter? Калi адно толькi дапусцiць, што яго наяўнасць магла б быць натуральным феноменам, як з'ява адразу трацiць характар Божага цуду (у хрысцiян), што Вы, натуральна, павiнны адмаўляць, а значыцца, i не можаце выкарыстоўваць ў якасцi доказу боскасцi.

Аддаю сябе ў поўнае Ваша распараджэнне што да далейшых даведак, наколькi яны могуць быць Вам прыдатныя, i застаюся з прывiтаннямi

Ваш адданы калега

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hebrew University

Jerusalem

Таварышу

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

12 лютага 1980

Дарагi таварыш Байфус!

Пасля азнаямлення з Тваёй карэспандэнцыяй з праф. Лёйхтэнтрагерам з Яўрэйскага ўнiверсiтэта ў Ерусалiме мы даручаем Табе працягваць перапiску. Пры гэтым належыць паказаць вялiкую прынцыповую цвёрдасць i паслядоўна прадстаўляць нашыя навукова распрацаваныя i правераныя жыццём пазiцыi. Там, дзе прадстаўляецца магчымасць, трэба таксама адзначаць ролю дзяржавы Iзраiль як фарпосту iмперыялiзму супроць нашых арабскiх сяброў, якiя змагаюцца за сваю свабоду.

З кампетэнтнымi органамi ўзгоднена.

З сацыялiстычным прывiтаннем

Вюрцнер

кiраўнiк галоўнага аддзела,

Мiнiстэрства вышэйшай i прафесiйнай школьнай адукацыi

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew University

Jerusalem

Israel

14 лютага 1980

Дарагi, паважаны гер калега!

Ваша сяброўскае пiсьмо ад 31 студзеня разам з дадаткам я атрымаў i, з прычыны ўсеагульнай цiкавасцi да яго зместу, гэтым разам таксама правёў узгадненне з маiм калектывам.

Вы пытаецеся, i гэта ўяўляецца мне цэнтральным пунктам Вашага пiсьма, чаму я, г.зн. мы тут у нашым iнстытуце, нiяк не можам пагадзiцца з думкай пра рэальна iснуючага Агасфера, i вы спрабуеце нават, каб запабегчы нашым цяжкасцям, заакцэнтаваць гэтую думку, дадаючы, што вера ў iснаванне Вечнага Жыда не азначае веры ў якiя-небудзь цуды.

Я хацеў бы прынцыпова запэўнiць Вас, што мы ў ГДР наогул не верым у цуды, гэтаксама як i ў духаў, зданяў, анёлаў альбо чарцей. Прызнаць незвычайную доўгажыццёвасць гера Агасфера за факт, азначала б паверыць не толькi ў гэты цуд, але i ў Iсуса, якi нiбыта наканаваў яўрэю заставацца ў жыццi i вандраваць, не маючы спачыну, пакуль ён, Сын Бога, не вернецца i не ўчынiць суд. Як навуковец, вельмi паважаны гер калега, Вы не можаце не згадзiцца з намi, што падобная тэза беспадстаўная.

Што да Вашага доказнага матэрыялу, якi Вы, за што мы Вам шчыра ўдзячныя, прадставiлi нам. Тры фота, гэта Вы прызнаяце, даказваюць сама большае тое, што ў Вас ёсць альбо быў чалавек, знешнасць якога аналагiчная знешнасцi асобы, якая дазволiла зафiксаваць сябе на фоне шавецкай майстэрнi.

Медыцынскiя заключэннi, якiя я дадаткова прад'явiў калектыву ўрачоў Charite, мясцовай унiверсiтэцкай клiнiкi, гэта што заўгодна толькi не доказ вялiкага ўзросту Вашага Агасфера; Вашыя ўласныя, iзраiльскiя ўрачы даюць яму, як Вы кажаце, не больш за сорак гадоў. Толькi аналiз крывi, лiчаць у Charite, гаворыць на карысць Вашага сцверджання, калi не, на што звярнуў маю ўвагу гематолаг прафесар Леапольд Зёнляйн, на карысць толькi магчымасцi, бадай, нават верагоднасцi таго, што расцэненыя Вамi як важнае сведчанне сляды элементаў у крывi абследаванага маглi быць занесеныя ў арганiзм з нейкiмi раслiннымi рэчывамi i шлюзаваныя праз страўнiкава-кiшэчны тракт у кроў.

Я пiшу Вам пра ўсё гэта не з якогась недаверу да Вашага сябра Агасфера альбо ўвогуле да Вас, дарагi гер калега; маiм супрацоўнiкам i мне больш важная навуковая доказная сiла Вашых дадзеных, якая ў выпадку з трыма фотаздымкамi i ўрачэбнымi заключэннямi роўная нулю. Вы апынулiся ў становiшчы, аналагiчным таму, у якiм сваiм часам апынуўся папа Пiй ХII, якi ў сваёй энцыклiцы "Доказы боскасцi ў святле найноўшай прыродазнаўчай навукi" з факту так званага зруху чырвонага колеру ў спектры пазагалактычнай зорнай сiстэмы зрабiў выснову аб пра-выбуху, а з гэтага - пра акт тварэння, а пасля i пра самога творцу. Пры гэтым зрух чырвонага колеру не абавязкова павiнен азначаць бег зорнай сiстэмы ад цэнтра, гэты ўцечны рух, як лiчыць прафесар Фройндлiх, можа грунтавацца i на страце энергii. Справа тут, такiм чынам, якраз як i ў выпадку са слядамi элементаў у крывi гера Агасфера, у неасветленасцi навуковай праблемы, якая, калi б яна ў вынiку аказалася важнай, несумненна будзе вырашана чалавекам. Але дыялектычны матэрыялiзм адхiляе любыя спробы грунтаваць фiласофскiя высновы на пакуль што цалкам навукова-спрэчных гiпотэзах.

Зусiм iншае, калi гаварыць пра Ваша паведамленне з архiва Высокай Порты, якое я прыняў да ведама з вялiкай удзячнасцю. Шкада толькi, што нельга атрымаць фотакопii рукапiсу, бо, як нам вядома, гэты архiў, падобна ватыканскаму, дазваляе рабiць фотакопii толькi ў выключных выпадках. Быў, значыцца, нехта Агасфер, якi быў дарадцам iмператара Юлiяна Апастаты; у князёў заўсёды было пра што параiцца з разумнымi яўрэямi, як i яўрэяў заўсёды цягнула да князёў. Але цi павiнен Агасфер, якi ў 364 годзе быў чвартаваны, абавязкова быць iдэнтычны нашаму шаўцу-гандляру з Дарогi Смутку - Вiа Далароза?

Ставiць пытаннi - азначае адмаўляць iх. У гiсторыi, як Вы гэта ведаеце лепей за мяне, было больш, чым адзiн Агасфер; нагадаю толькi пра цара з такiм iмем у Кнiзе Эстэр, якi, згодна з Бiблiяй, таксама ўжо меў цяжкасцi з яўрэямi. Гер прафесар Вальтэр Бэльц з унiверсiтэта ў Гале пацвердзiў мне, што iмя Агасфер ёсць няўдалае арамейскае выпраўленне персiдскага "Артаксэркс", якое, iмя гэтае, вы маглi б перакласцi як "богам узвышаны", альбо "богам любiмы", карацей, па-нямецку "Готлiб". Не будзеце ж Вы сцвярджаць, што Ваш Агасфер ёсць рэiнкарнацыя персiдскага цара?

Я мушу, паважаны гер калега, падкарэктаваць Вашую заўвагу адносна суперiнтэндэнта Паўля фон Айцэна, якога Вы пазначаеце як "сведку iснавання Агасфера". Я далёкi ад таго, каб абараняць такога зацятага лютэранiна, як Айцэн, але я павiнен сказаць на яго карысць, што ў нiводным з яго пiсанняў, нi ў шматлiкiх лацiнскiх, нi ў "Хрысцiянскiм настаўленнi", у якiм ён разважае пра прадвызначанасць i пра эўхарыстыю, нi ў ягоным зборы казаняў ("Postille"), няма хоць якога нават намёку на сустрэчу аўтара з Вечным Жыдам; у "Гiсторыi царквы ў Шлезвiг-Гольштэйне" Фэдэрсэна, у якой шырока i падрабязна гаворыцца пра Айцэна, таксама нiчога пра тое не паведамляецца. Цi не думаеце Вы, дарагi гер прафесар Лёйхтэнтрагер, што такi пiсучы чалавек, як Айцэн, якi да таго ж яшчэ амаль штонядзелi прапаведаваў асабiста, не ўпамянуў бы такой ўсё-такi напэўна ж даволi хвалюючай сустрэчы i не выкарыстаў бы яе дзеля цiкавага маральна-карыснага ўжытку, калi б такая сустрэча сапраўды мела месца?

Цi не мог бы я напрыканцы свайго вельмi доўгага пiсьма яшчэ дадаць, што Вы забылiся адказаць мне на пытанне нашага прэс-рэферэнта д-ра В. Якша, менавiта, як так сталася, што звычайна такiя ахвочыя да сенсацый заходнiя медыi дагэтуль не занатавалi сабе нiчога пра верагодна сама мала двухтысячагадовага чалавака? Я хацеў бы дэталiзаваць гэта пытанне пасля атрымання фотаздымкаў гера Агасфера на фоне ягонай майстэрнi: Як сталася, што гер Агасфер сам яшчэ нiяк не скарыстаўся з таго факту, што ягоная крама яшчэ i сёння працвiтае на тым самым месцы пры дарозе на Галгофу, дзе ён калiсьцi прагнаў асуджанага Iсуса ад сваiх дзвярэй? Амаль дзве тысячы гадоў той самы гаспадар той самай лаўкi на тым самым месцы - якое яшчэ ў капiталiстычнай краiне прадпрыемства магло б пахвалiцца хоць нечым падобным! З чым я, па-сяброўску вiтаючы Вас, застаюся

Ваш пакорны

(праф. д-р Dr. h. c.)

Зiгфрыд Байфус

Iнстытут навук. атэiзму

Берлiн, сталiца ГДР

РАЗЬДЗЕЛ СЁМЫ

У якiм асьвятляецца, як нехта, навучаны адрозьнiваць правiльную веру ад iлжэвучэньняў, увогуле можа гаварыць i пра такiя рэчы, пра якiя ён ня мае анiякага ўяўленьня

Юны Айцэн сядзiць перад стосам старых кнiг за сталом i ўздыхае, аж сэрца кроiць, бо перад вачыма ў яго плыве, i мудрагошчы сьвятых айцоў царквы й iншых аўтарытэтаў абляпiлi яго з усiх бакоў, як заедзь на балоце, i ня можа ён нi агрэбцiся нi атрэсьцiся.

Было вельмi мiла з боку дактароў i прафэсароў унiвэрсытэта, што яны хочуць праэкзаменаваць яго без чаргi й загадзя, з увагi на блiзкi скон яго бацькi, але цяпер ён будзе змушаны паказаць, што навучыўся адрозьнiваць правiльную веру ад iлжэвучэньняў, якiя чорт падсоўвае людзям, i знаходзiць адзiна правiльную дарогу й цытаваць адзiна правiльныя словы, бо ўсё астатняе ад лядашчага нячысьцiка й вядзе напрасткi ў ерась. Ах, калi б ён, думае з раскаяньнем, у свой час болей шчыраваў i з большай палкасьцю ўлягаў у вучоныя дыскусii, але цяпер ён думае больш пра Маргрыт, чым пра consubstаntаtio i transsubstantatio i часта дазваляе сабе са сваiм сябрам Лёйхтэнтрагерам прапусьцiць яшчэ па адной шкляначцы вiна й яшчэ па адным куфэльку пiва, каб навучыцца тонкаму адрозьнiваньню, якое ўдавалася рабiць сьвятому Атанасiусу памiж Айцом, Сынам i Сьвятым Духам, паводле каго, Атанасiуса - вядома, першы ня быў нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а другi нi зроблены, нi створаны, бо сам нарадзiўся, i нарэшце трэйцi нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а быў, так бы мовiць, зышлы; але каторы ад каторага й чаму?

I пакуль ён так наракае, поўны неспакою i лiхой згрызоты сэрца, бачыць, начная цемра пачынае мiльгацець, i адчувае, - у пакоi нехта праступае зь ценю.

- Нiчога табе ўжо не дапаможа, - кажа Лёйхтэнтрагер, бо гэта ён, якi раптам набывае абрысы й стаiць перад iм, - i ўся твая чытанiна й вучанiна й зубранiна проста нонсэнс, альбо ты ўведаеш, калi прыйдзе на тое час i яны спытаюцца ў цябе, альбо ты не даведаешся, i будзе самае лепшае на поўны язык заявiць, што ўся тэалогiя гэта толькi пустая слоўная малатарня, i што заўсёды на ўсё знойдзецца нейкае выслоўе.

Юны Айцэн лепш за ўсё пракляў бы яго, але гэтага ён ня робiць, бо няма тут нiкога iншага на добрае настаўленьне.

- У маiм мазгу неразьбярыха, - скардзiцца ён, - быццам там тысяча чарвякоў, i ўсе зьвiваюцца, пераплятаюцца; чорт прыбраў мае мазгi й усё ў iх перакруцiў.

- Чорту, - кажа Лёйхтэнтрагер, - ёсьць чым заняцца й без тваiх мазгоў. Але ўсё ж я табе пасоблю.

- Пасобiш, - сказаў Айцэн, - як пасобiў з Маргрыт, калi ў цябе на вачах пырх! - i паляцела з тым жыдам.

- Ты не хацеў, каб я пасабляў, - кажа Лёйхтэнтрагер, - iнакш усё абярнулася б зусiм iнакш; але жыд, скажу табе, - што трэба.

- Мне хацелася б ведаць, - кажа Айцэн, - як ты зьбiраешся дапамагчы мне, калi я стаяцьму перад доктарам Марцiнусам i магiстрам Мэланхтонам?

- Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер.

- Вялiкая мне радасьць, - кажа Айцэн. - I будзеш адказваць замест мяне?

- Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер, - а адказвацьмеш ты.

- Ты можаш ведаць адказы ў калодзе картаў, - кажа Айцэн, - якая нездарма ж называецца чортавым малiтоўнiкам. Але як ты акажаш сябе ў божым вучэньнi, калi нават я ня ведаю нi пачаткаў яго нi канчаткаў, i лепей бы мне ўзьнесьцiся ў нябёсы на вогненнай калясьнiцы, як прарок Iльля, чым заўтра валачыся ў унiвэрсытэт.

- Я ведаю, пра што яны ў цябе папытаюцца, - кажа Лёйхтэнтрагер.

- Як гэта? - сумняваецца юны Айцэн. - Яны трымаюць гэта ў вялiкай таямнiцы, iнакш хто хоч мог бы прыйсьцi й праэкзаменавацца, i доктарскiя шапкi йшлi б па грош за тузiн.

- Але я ведаю, - кажа Лейхтэнтрагер, - i магу пабiцца з табою ў заклад: калi тое, што я кажу табе, няпраўда i ў цябе заўтра папытаюцца нешта iншае, дык я буду табе слугою больш года, i ты спагонiш зь мяне па ўсёй поўнiцы.

- I Маргрыт?

- I Маргрыт.

Юны Айцэн палохаецца, а раптам спраўдзiцца сябрава прароцтва, альбо што Лютэр цi настаўнiк Мэланхтон прагаварылiся ў яго прысутнасьцi, i пытаецца:

- А чым жа я сплачу, як прайграю?

- Нiчым, - кажа Лёйхтэнтрагер, - так i так я спаганю зь цябе, што мне трэба.

Юнаму Айцэну дастае ў самую душу, што не, ня можа ён быць глiнай у руках такога творцы й што Лёйхтэнтрагер ведае пра гэта; але цяпер яму ўсё-такi карцiць пачуць, па якой тэме ён будзе заўтра апытаны, бо ў такiм разе яшчэ можна было б падналегчы й сёе-тое падагнаць.

- Яны будуць экзаменаваць цябе па анёлах, - кажа яму Лёйхтэнтрагер, - а якраз бо пра iх я ведаю больш, чым твой доктар Лютэр, твой магiстр Мэланхтон i ўся ўнiверсiтэцкая прафэсура ўсiм кагалам.

- Але ня я, - стогне Айцэн, шукаючы сярод кнiг на стале й хапаючы нарэшце сьвятога Аўгусьцiна: можа, ў яго што-небудзь падбярэцца.

Але сябар кладзе яму руку на плячо й кажа:

- Калi нават вызубрыш усяго Аўгусьцiна й дзевяцьсот дзевяноста дзевяць разоў па тысячы iмёны анёлаў у дадатак, што табе гэта дасьць, калi заўтра нiчога ў галаву не заскочыць? Давай лепш вып'ем.

Тут забiрае юнага Айцэна поўны адчай, i ён думае, што так i гэтак прапаў, i калi пацьвердзiцца, што доктар Марцiнус i настаўнiк Мэланхтон пройдуцца зь iм па анёлах, дык сама лепш бы яму хай да Бога ў вышнiя, хай да д'ябла ў нiжнiя. I ён тупае за сябрам унiз па лесьвiцы й бачыць, што ў пакоi ўжо чакаюць пляшкi зь цёмначырвоным, iскрыстым, i ён зноў бачыць Маргрыт, як яна сядзiць на каленях у жыда, i яму адразу загарчэла ў роце, i ён думае, што а няхай бы яна лепей сканала, чым цiскацца з гэтым жыдам, i сам палохаецца такiх грэшных подумак.

- Пi! - кажа Лёйхтэнтрагер. - За ўсiх любенькiх анёлкаў!

Айцэн п'е за любенькiх. I на сэрцы робiцца так лагодна й так лёгка на душы, што ён зусiм не заўважае, як яны адкаркоўваюць пляшку за пляшкай, пакуль сам ня падае на грудзi Лёйхтэнтрагеру i ўжо больш нiчога не валачэ.

На ранiцу, яшчэ зь вiнным чадам у галаве, ён брыдзе ў унiвэрсытэт, папярэдне марна прагукаўшы сябра, якi павiнен быў дапамагчы яму ў ягонай экзаменацыйнай плязе; але таго анi сьледу анi ценю, нi ў доме нi на дварэ. I вось ён нарэшце стаiць ва ўрачыстай зале, увесь у страху й трывожнай немарачы, зьлева й справа й за iм сьвятарства й з гарадзкое рады, а з курфюрставай управы нехта з пазалочаным ланцугом на шыi, а таксама студэнты й ўсякая iншая навалач, а перад iм герства экзаменатары, пасярэдзiне ягоны настаўнiк Мэланхтон i вялiзазны доктар Лютэр, абодва ў мантыях; але яму здаецца, быццам гэта два каты зь сякерамi пад вопраткай, быццам ён бачыць, як незычлiва яны разглядваюць яго, яго засьлёзьленыя вочы й раскудлачаныя валасы, як магiстр Мэланхтон трымае пад носам хустачку, бо ў кандыдата Паўлюса патыхае сьмярдзючым перагарам з пашчы.

- Ну, - кажа дэкан, - вы гатовы, гер кандыдат?

- У iмя бога, - кажа юны Айцэн i адчувае, як расплываюцца ўсе ягоныя веды, акурат як воблачка дыму ў паветры, i ў поўнай роспачы азiраецца, цi няма, калi ўжо не анёла-збаўцы, дык хоць бы Лёйхтэнтрагера недзе паблiзу.

- Малады чалавек, - кажа доктар Марцiнус, фiксуючы яго сваiм адзiным здаровым вокам, - а цi не далажылi б вы нам ласкава, што вы ведаеце пра сьвятых анёлаў i iх сутнасьць. Такi так яно, думае Айцэн, правiльна напрарочыў Лёйхтэнтрагер, i ня будзе ён мне служыцца больш году, i з Маргрыт нiчога ня выйдзе. I апрача гэтага нiякiх больш думак, i ня ведае, што ён там мае сказаць герству дактарам i прафэсарам на прадмет анёлаў i iх сутнасьцi, i жаласна мармыча нешта й перамiнаецца з нагi на нагу, быццам якраз ужо стаiць на распаленай да чырвонага патэльнi над пякельным агнём.

- Гер кандыдат! - напамiнае яму доктар Марцiнус. - Анёлы!

I тут, калi ўжо хацеў быў бегчы з вачэй людзкiх куды вочы глядзяць у поўнай ганьбе, раптам бачыць Лёйхтэнтрагера, i раптам кандыдату Айцэну робiцца так дзiўна ў галаве, - i быцам пасыпалiся яму iскры на лоб, i ён падымае галаву, словы самыя па сабе пачалi гаварыцца зь яго, сам ня ведае, адкуль, i ён дэкламуе:

- Angeli sunt spiritus finiti, з духоўнай субстанцыi, лiкам канечныя, створаныя Богам, надзеленыя розумам, а таксама свабоднай воляй i прызначаныя руплiва служыць Богу. Iх атрыбуты суць ad primum негатыўныя: indivisibilitas, бо яны не скампанаваныя з часьцiнак, а ёсьць адна суцэльнасьць; invisibilitas, бо iхняя субстанцыя нябачная; immutabilitas, бо яны не растуць i не памяншаюцца; incorruptibilitas, бо яны несьмяротныя; i illocalitas, бо яны ўсюды й нiдзе. Ad secundum...

Айцэн бачыць, як расхлябенiлася пашча ў доктара Марцiнуса й як вылупiў вочы магiстр Мэланхтон, чуючы такое вучонае словацечыва, але дух, якi найшоў на яго, парывае яго за сабою, i ён паведамляе ad secundum, пра афiрматыўныя якасьцi анёлаў, нiбыта гэта былi iхнiя vis intellectiva, бо яны адораныя разуменьнем, iхнiя voluntatis libertas, бо ў iх ёсьць сiла i на добрае й на благое, iх facultas loquendi, бо яны часта гавораць зь людзьмi, як памiж сабою, далей iх potentia, якая, хоць i mirabilia, але цудоўная, бо не miracula, г.зн. не як цуд; а пасьля, паколькi iх duratio aeviterna, трэба ўзяць пад увагу, не aeterna, iнакш бо яны былi б непераходнымi, але ня вечнымi, бо мелi пачатак; i нарэшце яны валодалi б ubietatem definitivam, адназначным месцам жыхарства, i agilitatem summam, бо яны з найвялiкшай рухавасьцю паяўляюцца то тут, то там.

Аж дасюль хапiла дыханьня кандыдату Айцэну, а цяпер трэба было перавесьцi дух i набраць паветра, як, зрэшты, i герству экзаменатарам i тым, што з гарадзкое рады, i тым, што з курфюрставай управы, якiя ўсе яшчэ нiколi ня чулi на экзаменацыйных выспытках такiх абшырных да найдрабнейшых драбнiц дакладных адказаў i, натуральна, былi ўражаныя перажытым. А студэнты, якiя ня дужа шмат чаго чакалi ад Айцэна, затупаталi нагамi, загрукаталi кулакамi па сталах, а ў iх гэта такi звычай, што гер дэкан пачаў пабойвацца за сьцены i рухомасьць. Толькi Лёйхтэнтрагер робiць твар, быццам для яго гэта чыстая будзёншчына, крыху прыўзьнiмае гарбок, i Айцэн адчувае, як яго забiрае зноў i што ён павiнен гаварыць далей, як колiсь прарокi, зь языка, толькi ня ведае, цi ягоны язык ад Бога цi ад чаго яшчэ.

- Angeli boni sunt, - кажа ён, - qui in sapientia et sanctitae perstiterunt, - якiя, такiм чынам, стаяць на сваiм у мудрасьцi й сьвятасьцi, так што яны, несапсаваныя грахамi, маглi б малiцца Богу й жыць зь яго вечных шчадротаў. Частка гэтых добрых анёлаў цяпер вызначана на службу Богу й Хрысту, а другая частка дбае й рачыць за ацаленьне людзей. Такога роду анёлы служаць асобным пабожнiкам, ад маленства да iх пачэснай сьмерцi, i яны, як гэта лёгка ўбачыць кожны разумны, асаблiва адказныя за прапаведнiкаў сьвятога слова.

Пры гэтым юны Айцэн кiдае позiрк поўны значэньня на Лютэра й свайго добрага настаўнiка Мэланхтона, пасьля чаго паварочваецца да герства з рады й службоўцаў курфюрста i ўзьнёслым голасам працягвае:

- Але яны таксама абавязаныя сваёй палiтычнай прызначанасьцi, яны падначаленыя палiтычным законам, падтрымлiваюць слуг начальстваў, абараняюць iх ад несправядлiвасьцi ворагаў!

Тут, вядома ж, самае натуральнае, што герства з рады й герства ад курфюрства кiваюць i мармычуць, i шмат у каго зь iх прыкметнае адчуваньне, што прыстаўлены да iх з вышнiх сфэраў ахавальнiк-анёл стаiць за сьпiнай, заглядвае праз плячо й кажа, кажучы: Тут я, тут, гер Першы Сакратарыус.

Пры такiм узьдзеяньнi яго слоў ня дзiва, што кандыдат Айцэн ўсё больш i больш натхняецца й апiсвае, як добрыя анёлы дакладаюцца дапамогай i ў гасадарцы, падтрымлiваючы гешэфты пабожнiкаў, i вядуць да добрых удачаў, i ў сем'ях, абараняючы iх i падтрымлiваючы ў iх парадак, бо сям'я ж у малым тое самае, што дзяржава ў вялiкiм. Аднак in summa ўсё гэта, заяўляе ён, толькi рrаeparatio для iх задач на Страшны суд, дзе добрыя анёлы маюць падрыхтаваць судовы вырак Хрыста, служачы там у якасьцi асэсараў i аддзяляючы пабожных ад бязбожных, пабожных на правы бок на iх будучае месца праваруч Хрыста, а бязбожнiкаў страмотыч унiз у пекла. Таму належыць кожнаму, каб мы ўсхвалялi анёлаў i любiлi й асьцерагалiся сустракацца зь iмi пры iх благаслаўнай дзейнасьцi; пасылаць малiтвы да iх - нягожа.

У Айцэна дрыжаць каленi. I хоць пры гаварэньнi чалавек карыстаецца толькi губамi й языком i горлам i часам рукамi, тым ня меней яму патрэбна вялiкая сiла асаблiва тады, калi ён хоча, каб яго прамова была адухоўленая; i як што словы кандыдата напоўнены духам пабожнасьцi, у гэтым герства экзаменатары й на чале iх доктар Лютэр i магiстр Мэланхтон, i ўся астатняя набрыдзь у зале перакананыя, дык Айцэн лiчыць, што ўжо ён падвёў iх да добрай кандыцыi, сказаўшы пра Страшны суд i пашанаваньне анёлаў, але як што ў сьвеце нiякае Так ня бывае бязь Не, нiякае Дабро без Благога, дык ён выдае яшчэ сaput, у якiм гаворка iдзе пра лiхiх анёлаў, ня так дзеля вучонага герства, якому цалкам удастаткавалася ўжо пачутага, а таму, што ён адчувае, як яно быць павiнна. Але калi ён падымае вочы для iнсьпiрацыi, каб натхнiцца, Лёйхтэнтрагера ўжо няма; у полi свайго зроку ён знаходзiць толькi доктара Марцiнуса й свайго настаўнiка Мэланхтона, абодва поўныя чаканьня, i нiкога больш памiж дзьвюх галоў, i яму робiцца страшна й ня ведае, што сказаць, ён ведае толькi, што, хто гаворыць ад чорта, таго чорт i пад'юджвае.

Але тады раптам адчувае, што гэны як рыхтык тут каля яго, гэта ягонае дыханьне, ня больш, i ён бачыць, як збоку на яго глядзiць Лёйхтэнтрагер, якраз як мiнулай ночы, калi той на поўны язык заявiў, што ўся тэалёгiя - гэта толькi пустая слоўная малатарня. "Angeli mali sunt, - гучыць з Айцэнавых вуснаў, qui in concreata sapientia et justitia non perseverarunt", i ён ня ведае, цi сапраўды кажа гэта альбо празь яго маўляе нехта iншы, i зьдзiўляецца, што нiхто з герства экзаменатараў не пратэстуе супроць прысутнасьцi кагосьцi iншага на баку кандыдата, бо такое, увогуле, не практыкуецца, калi не забаронена зусiм. Але гаворыць далей пра лiхiх анёлаў, якiя не застаюцца ў дадзенай iм мудрасьцi й справядлiвасьцi, а па сваёй волi зьвiхнулiся i ўхiлiлiся ад Бога й шляхоў праведнасьцi й гэтым самым зрабiлi сябе закончанымi ворагамi Бога й людзей.

Так шырока, так добра, i доктар Лютэр задаволена пашкрэбвае пашчанку; у яго свой вопыт з усялякiмi адпадлымi анёламi, у аднаго зь iх ён папусьцiў чарнiлiцай з атрамантам, але не пацэлiў - мiма. А ў юнага Айцэна словы так i нiжуцца з вуснаў, гэта як усё адно нейкая апантанасьць, адно за адным пералiчвае ён паскудзтвы, якiя чынiць лiхi анёл пабожным людцам, як насылае на iх хваробы й паслабляе iх моц i ўводзiць iх у спакусы й пнецца адвярнуць iх ад Бога i ўшчапляе ў iхнi розум фальшывыя спадзяваньнi; i далей, як ён абыходзiцца з бязбожнiкамi, апаноўвае iхнiмi целамi й iхнiмi душамi й яшчэ пры жыцьцi ўсяляк скубе й шчэмiць; асаблiва кладуць лiхiя анёлы вока на сьвятарства, дапускаючы затручвацца ерасьсю i падбухторваючы пабожных клiрыкаў да непаслушэнства i ўхiляючы розум мольбiтаў у кiрсе ад пропаведзi, карацей, перасьледуючы тых, што спрамагаюцца целам i духам дзеля царства Хрыстовага.

Кандыдата Айцэна трасе сьмех, гэты сьмех можа быць ягоны, а можа, i не, бо ён заўважае, як прысутныя герства прапаведнiкi й пастары зьлiзваюць словы, якiмi ён кажа, быццам гэта былi самыя лепшыя прысмакi. У галаву тут жа прыходзяць i iншыя падобныя да герства з гарадзкое рады й з курфюрставай управы, бо што аднаму ў самы раз, тое ў гатоўку й iншым, i вось ён ужо рэверуе-дакладае, як лiхiя анёлы роем раяцца сярод начальстваў i як яны парушаюць гармонiю ў дзяржаве, падтрымлiваючы дысiдэнтаў альбо выступаючы сьведкамi на iх баку, як яны йграюць на руку супастату, умушчаючы iмпэратру й князям фальшывыя парады альбо разьдзiмаючы смуту, псоту й незадаволенасьць сярод паспалiтага людзтва.

Гэта як нябесная музыка ў вушы службоўцам i герству-радцам, якою пацьвярджалася iм з дасьведчаных вуснаў, што не яны вiнаватыя ў сваiх нехлямяжых выбрыках, а нахрапiстыя падкопы д'яблавых служак; i калi б усё залежала толькi ад iх, яны з ходу й з радасьцю выдалi б кандыдату "summa cum laude". А таму здаецца, быццам сябар запаўзае яму ўсярэдзiну, аж так шчытненька ён прытулiўся да яго сваiм горбам i кульгавай ножкай. I ён голасам, якi пранiкае ў самога да мозгу, усклiкае:

- Але ў лiхiх анёлаў улада куды больш пераважае ўсю чалавечую, бо яна ад Божай сiлы непасрэдна й толькi крыху меншая, чым магутнасьць у Бога. I iхнi валадар ёсьць анёл Люцыпар, якi царуе над нiжнiмi сфэрамi й сядзiць на чорным троне, сярод полымя, а другi ёсьць Агасфэр, якi хоча зьмянiць сьвет, бо ён думае, што яго можна зьмянiць, як i людзей у iм. I нiхто ня ведае, колькi яшчэ iх тут i ў якiм яны вобразе.

I змаўкае. Лютэр, бачыць, увесь нейкi неспакойны зрабiўся; такiх глыбокiх ведаў доктар Марцiнус яшчэ не сустракаў, нiхто ня ведае, ад каго яны дасталiся геру кандыдату. А самому Айцэну чым далей тым робiцца ўсё больш несамавiта, апускаецца цемра, як на дварэ, так i ў памяшканьнi, i перад самым акном блiскае маланка, i разам зь ёю ўдар грому. Айцэн падае на каленi.

I як што ягоны настаўнiк Мэланхтон i герства экзаменатары завiхаюцца каля яго, спрабуючы паставiць на ногi, ён раптам заўваже, што яго сябар зьнiк i што ён тут адзiн сярод доктарства й прафэсуры й iншага багалюбнага герства, i з палёгкай складвае рукi, як на малiтву, i кажа далей усiм ужо вядомым голасам суха й павучальна:

- Але мы ўсупрацiвiмся сiлам зла, з намi аслона Божая. Хрыстовая будзе перамога над чортам i пахiбна-мяцежнымi анёламi, i брамы пекла не адолеюць яе.

Лютэр раптам сьпяшаецца.

- Хацелася б яшчэ паслухаць, як ён прапаведуе, - кажа ён Мэланхтону, i дадае: - Я ж вам казаў, магiстр Пiлiп, яго трэба ўзяць на вока, ён далёка пойдзе.

РАЗЬДЗЕЛ ВОСЬМЫ

У якiм Агасфэр спрабуе выратаваць рабi, а той у адказ настойвае дазволiць яму прайсьцi шлях, якi ён прапаведуе, да канца

Я ведаю, што ён ведае, як усё павiнна iсьцi. Нехта прадасьць яго, i нехта абылжэ яго. А тыя прыйдуць зь мячамi й дзiдамi й павядуць яго туды, i найвышэйшы першасьвятар будзе дапытваць яго й асуджаць, i перададуць яго рымлянам, i тыя прыб'юць яго цьвiкамi да крыжа, i калi ён асьмягне, пададуць яму воцату й жоўцi, i ён у страшэнных пакутах памрэ й будзе пахаваны й на трэйцi дзень паўстане зь мёртвых i яшчэ трошкi павандруе па гэтай зямлi, пакуль не ўзьнясецца да Бога й ня зойме месца праваруч свайго Бацькi.

I што тады?

Аж так далёка ён ня думае. Ах, рэбэ Ёшуа, небарака сябар, чаму ты не папытаешся калi-колечы, нiводнага разу, пра самае простае, што на руцэ ляжыць: Калi я ўсё сказаў i зрабiў, як сказаў, што ж я перамянiў?

Я стаяў у натоўпе й бачыў, як ён уваходзiць у Ерусалiм, седзячы на асьляняцi, як i прадказаў прарок, i яго доўгiя худыя ногi заграбалi дарожны пыл, пакуль людзi не пачалi кiдаць пад ногi яго жывёлы сваю вопратку. I я чуў, як людзi крычалi асанну, i некаторыя называлi яго сынам Давiдавым i патрабавалi, каб ён павёў iх, як Давiд павёў народ Iзраiля як цар i прарок, i многiя беглi сьледам за iм, сярод iх i ўзброеныя, i казалi, блiзiцца судны дзень, блiзiцца канец iхняга прыгнёту. I я бачыў твар ягоны, i быў над iм як бы сьветлы нiмб, i адначасова як бы нейкiм вэлюмам акрыты, i як бы вялiкай журбою. I я ведаў, што ён думаў. Сёньня асанна, думаў ён, а заўтра ўкрыжуюць. А пра тое, што можа легчы на яго, пра тое ён ня думаў. Ён быў, як кола, што коцiцца па каляiне.

I быў там нехта, на iмя Юда Iскарыёцкi, зямляк рабi з Галiлеi, але незвычайна зласьлiвы й сярод iншых не заўсёды прыемных вучняў самы непрыемны. Зь iм я й застаў Люцыпара, калi яны сёе-тое абгаворвалi памiж сабою, i пра тое, што грошы вельмi ўпалi ў вартасьцi i што яшчэ ўчора каштавала адзiн медны грош, сёньня наўрад цi купiш за срэбраны дынар. Гэта, сказаў Юда, гэта хай будзе ягоны клопат; зборы рабi за ягоныя малiтвы й прадказаньнi й цудадзействы не стаяць больш анi ў якой сувязi з цэнамi на хлеб i мяса; дванаццаць жа вучняў па-ранейшаму хацелi харчавацца з агульнай торбы, якою распараджаўся ён, а тут яшчэ на парозе пасхальная вячэра, якая таксама вымагае на глыток вiна.

Пакiнь гэта па-за гульнёй, браце, сказаў я Люцыпару, заходзiцца тут пра Бога й пра ўсiх, якiя ў Ягоным вобразе бездапаможна поўзаюць i шамшурацца навакол, i ты прыйдзеш з трыццацьцю срэбранiкамi.

Ах ты анёлачак, сказаў ён мне тады, ты ўжо добра-такi выцерабiўся з глыбiнi, ты ўжо па ўсiх пунктах сапраўдны збаўца чалавецтва. Я ведаю таксама, што нам той тут не патрэбен, шпiцалi высокiх установаў цiкуюць за кожным крокам твайго рэбэ Ёшуа й перадаюць кожнае ягонае слова; але чаму нехта, хто ўкладвае ў справу сваё, не павiнен зарабiць на гэтым грош-другi? I з гэтым ён павярнуўся да Юды Iскарыёта й сказаў яму: Вось, мой сябар тут думае, што я даю табе дрэнную раду. Дык вось я кажу табе, слухайся свайго настаўнiка; калi ён хоча, каб ты здрадзiў яму, дык здрадзь яму, а не, дык не; твой настаўнiк ведае, чаго хоча.

I сышоў Юда Iскарыёт суцешаны, бо цяжар вырашэньня быў зьняты зь яго. А я пасварыўся зь Люцыпарам, але той пасьмяяўся зь мяне й сказаў: Той там, якi стварыў нас у першы дзень з подыху бясконцасьцi й з агню, яшчэ да таго, як стварыў гэты скуксаложаны сьвет, якраз па мне. Хто, як ня Ён, паказаўся гэтаму рэбэ Ёшуа й гутарыў зь iм? Хто, як ня Ён, прадпiсаў яму шлях, якiм цяпер небарака iдзе? I я павiнен усупрацiвiцца Ягонаму найвышэйшаму ўстанаўленьню? Адзiн раз я ўжо гэта зрабiў, але ж ты бачыш, гэта мала пасобiла; Ён усё яшчэ мае свой клопат са стварэньнямi зь дзярма й вады й зь iх грэшнай душы, якую Ён iм заадно прыладзiў. Чаго толькi Ён не спрабаваў! Спачатку даў iм абпаiцца, пасьля паслаў на iх серку й полымя, пасьля вайна ў вайну дазволiў iм забiваць самiх сябе; нiчога не ўрадзiла плоду, зноў i зноў адрастае выродзьдзе, кожны род горшы за папярэднi, i цяпер бярыся памагай камусь, хто грахi ўсiх бярэ на сябе й пакутуе за ўсiх? У найвышэйшай ступенi недастатковы намысел гэтага недастатковага Бога. Ну што ж, давай далей так, Госпадзе Божа, давай так далей, пакуль усё на зямлi не правалiлася ў чорную дзiрку, зь якое калiсьцi было шуганула ўгору!

I вось я ўжо ведаў, што я быў адзiн са сваiм спадзяваньнем, i ў першы дзень праснакоў, увечары дня, калi ахвяруюць пасхальнае ягня, выправiўся я ў дом на ўскраiне горада, у найлепшай сьвяцёлцы якога ўжо былi засланыя дываны й пакладзены падушкi для вячэры рэбэ Ёшуа й ягоных вучняў, i чакаў там.

Праз нейкi час, калi ўжо бралася на вечар, яны ўсе прыйшлi i ўзьлеглi для вячэры; але рэбэ Ёшуа, мабыць, пазнаўшы мяне, паказаў мне на месца ўзбоч сябе й нахiлiўся да мяне й сказаў: Я ведаю, што прыйшоў мой час, добра, што ты тут, як i абяцаўся. А тады ён устаў, зьняў зь сябе вопратку да пояса, якiм ён апаясаўся, узяў кубак i напоўнiў яго вадою i ўкленчыў перад мною й абмыў мне ногi; тое самае зрабiў ён пасьля й астатнiм, i Сымону Пятру, якi страшэнна працiвiўся гэтаму. Яшчэ памятаю, якое адмысловае пачуцьцё забрала мяне, калi ягоная рука дакранулася да маёй нагi; было так, быццам дакрануўся нехта, хто любiць мяне, i я быў падумаў, што гэтая рука будзе прадзiраўленая ржавым цьвiком, калi я не перашкоджу.

Але рэбэ Ёшуа сказаў, кажучы: Цi ведаеце вы, што я зрабiў вам? Вы называеце мяне Настаўнiкам i Госпадам, i ў гэтыма ваша права й рацыя. Але я сярод вас як слуга. Я падаў вам прыклад, каб вы рабiлi, што я зрабiў вам.

Пасьля ён зноў апрануўся й вярнуўся на сваё месца, i я паклаў галаву яму на грудзi, быццам быў яго любiмы вучань, i гаварыў зь iм. Рабi, сказаў я, тваё прынiжэньне агiднае мне. Твой здраднiк ужо сядзiць сярод гэтых i той, хто ад цябе адрачэцца, i iншыя нiчым ня лепшыя.

Я ведаю, сказаў ён.

Кола ня можа выбiраць сабе каляiну, па якой коцiцца, сказаў я, але фурман, якi паганяе быкоў, можа яе памяняць. Таму не рабi так, быццам твой лёс табе прадвызначаны, а паўстань i змагайся. Ты бачыў, як народ зьбiраўся вакол цябе каля гарадзкое брамы й як людзi iшлi за табою, i ты чуў, як яны вiталi цябе й што яны крычалi табе. Але калi яны ўбачаць, што ты даешся, як авечка, весьцi сябе на закол, яны адвернуцца ад цябе, i нi ты нi я ня зможам закiнуць iм гэтага ў вiну.

Я прапаведаваў любоў, сказаў ён, любоў мацнейшая за меч.

I тыя, што пойдуць за табою, сказаў я, будуць хапацца за меч у iмя любовi, а царства, пра якое ты марыў, будзе кiравацца больш жорстка, чым рымскае, i не валадар абмывацьме ногi народу, а народ будзе гнуць шыю пад ступаком валадара.

Тады ён адсунуў мяне ўбок i ўзяў праснак i сказаў над iм дабраславеньне й разламаў яго на кавалкi й працягнуў мне й астатнiм за сталом i сказаў, кажучы: Вазьмеце i ежце; гэта цела маё. Тады ўзяў ён келiх i напоўнiў яго вiном i дабраславiў гэта таксама й сказаў, кажучы: Вазьмеце й падзялеце яго памiж вамi; гэта кроў мая, якая пралiваецца за многiх дзеля дараваньня грахоў.

I я еў i пiў i разумеў марнасьць сваiх намогаў, i я бачыў, як ценем жальбы зноў замаркоцiла твар рэбэ Ёшуа, i ён прамовiў: Сапраўды, кажу я вам, адзiн спамiж вас здрадзiць мне.

Тут сярод вучняў падняўся гоман i страх i замяшаньне, бо яны не разумелi, як гэта - толькi што рабi прычасьцiў iх ад цела свайго й ад крывi сваёй, а тут такое. I Сымон Пётр падышоў i, стаўшы за мною, нахiлiўся да мяне й сказаў: Ты ляжаў на ягоных грудзях; спытайся ў яго, хто спамiж нас ёсьць здраднiк.

Я мог бы сказаць яму, што вось яна й аддзяка, але я хацеў, каб гэта зрабiў сам рабi, бо калi б зрабiў ён гэта, дык яно было б першай азнакай, што ён баронiць сябе. Але рэбэ Ёшуа ўмачыў кавалачак хлеба ў напой з горкiх траў i працягнуў Юду Iскарыёту й сказаў, кажучы: Што робiш, рабi хутка.

Так спраўдзiлася слова Люцыпара, якi сказаў Юду, так хоча твой настаўнiк, каб ты яму здрадзiў, дык здрадзь; i я падумаў, што чую глумлiвы сьмех Люцыпара, але яго нiдзе ня было вiдаць; i я адвярнуўся ад рэбэ Ёшуа, бо падумаў, хто здраджвае гэтак самому сабе, той сапраўды прапаў.

Сёньня я пытаюся ў сябе, а цi сапраўды ён здрадзiў сабе? Альбо ж цi не палягае велiч рабi на тым, што ён прайшоў да канца, якi бачыў перад сабою? I што было б зь яго, калi б ён не адкiнуў ад сябе паняверку, якую я ўнушаў яму?

А Юду Iскарыёта я адвёў убок пасьля трапезы й сказаў яму: З тваiх трыццацi срэбранiкаў пакiнь мне адзiн за тое, што я прамаўчаў, калi Сымон Пётр спытаўся ў мяне.

РАЗЬДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ

У якiм кандыдат Айцэн спазнае сiлу слова, асаблiва калi яно скiравана супроць жыдоў

Хто можа быць весялейшы за чалавека, якi шчасьлiва прайшоў праз выспыты? Ён пачувае сябе так, быццам у яго з сэрца ссыпаўся цэлы мех каменьня, ён радасна галялёкае, ну, хай сабе й не на ўсё горла, але глыбока ў душы, i можа вырваць паўтузiна дрэў, быццам яны тоненькiя бадылiнкi.

Пры ўсёй палёгцы й ажыўленасьцi юны Айцэн, цяпер ужо амаль магiстр, нi ў якiм разе не забывае, каму запазычыўся на аддзяку: у першую чаргу Богу, ад якога йiдзе ўсялякая ласка й мiлата, у другую й пры гэтым адразу й шчыльненька за першай свайму сябру Лёйхтэнтрагеру. Богу ён прысьвячае прыгожую малiтву, у якую ўкладвае ўсё, што iм рухала да, падчас i ў канцы экзамена, а было тое вялiкi страх, якi Бог зьняў зь яго, i пустата ў галаве, якую Бог якраз у патрэбны момант запоўнiў найвучонейшымi думкамi, i ўпакоранасьць сэрца, якую даў яму Бог, каб ён правiльна ўразiў ёю герства прафэсароў i дактароў унiвэрсытэта й на чале ўсiх добрага доктара Марцiнуса й магiстра Мэланхтона. Да таго ж яшчэ й файны вершык, складзены iм у добрай Лютэравай спохватцы:

Пара экзаменаў прайшла,

табе, мой Бог, за ўсё хвала.

Ад Бога жджы найлепшых рад,

пабожны пане кандыдат,

i Бог паможа даць адказы

на ўсе твае пытаньнi зразу.

Дык слава Госпаду тварцу

i Духу й Сыну i Айцу.

Зусiм iншае зь ягоным сябрам Гансам. Цуд раптоўнага азарэньня ведамi праз анёльскую прысутнасьць ясна ўказвае на тое, што ён, Ганс, быў прыладай у руках Госпада, параўнальнай толькi з добрымi анёламi, пра якiх ён, добры кандыдат Айцэн, так трапна далажыў на сваiм экзамене, бо яны per definitionem ёсьць слугi, пасланцы й прычындалы Бога; праўда, сам Лёйхтэнтрагер выяўляе сабою, хоць крыкам крычы, вельмi малое падабенства з такога роду анёламi. Дык як жа яму аддзячыць? Грашыма? Але торбачка на нацельным паяску моцна схуднела, асаблiва пасьля таго, як ён мусiў аплацiць магiстарскую бэнц-папойку герства студэнтаў, якiя праседжваюць такую самую лаўку, што й ён, тым часам як за вокнамi весела грае сонейка й пяшчотна вышчабечваюцца птушкi, а таксама герства iнструкторэс, якiя чыталi курс па historia сьвету й правiльным законе божым; i ён, мусiць, павiнен будзе пазычыць грошай у свайго сябра Ганса на аплату дарогi, калi, вядома, ня iсьцi на паклон да жыдоў i ня браць у iх пад высокi чынш цi пад заклад палатна й шэрсьцi ў лаўцы дарагога таты, дай яму, Божа, лёгенькага скону й вечнага шчасьця.

- Ганс, - кажа ён, - дарагi Бог, мабыць, задаволiцца малiтвай i яму пахвальным вершыкам, але чаго хацецьмецца табе за тое, што пасабляў мне ў маёй патрэбе?

Лёйхтэнтрагер, як што закрычаў першы певень, сонна блямкае павекамi й разглядае юнага Айцэна, якi стаiць перад iм у кашулi з голымi лыткамi, i кажа:

- Калi б твая душа была менш каштоўная за душы ўсiх пастараў, што куды нi плюнь - усюды яны, я сказаў бы, што, мусiткi, - яе. Але такiх тузiн на грош, яны - як сонная рыба на рынку.

Айцэн пакрыўджаны; несьмяротныя душы добрых хрысьцiян, ягоная таксама, не прадмет для такiў ганебных жартаў.

- Я сур'ёзна, - кажа Лёйхтэнтрагер. - Я й сам ня ведаю, чаго мудохаюся з табою: ты нi герой, якi наперадзе адважна парываецца ў бой, нi той, хто мае дар зьбiраць вакол сябе людзей, а думкi твае круцяцца па ўезджаных каляiнах; але, можа, менавiта такiя й паклiканы ўзьдзейнiчаць у часы мiзэрнасьцi, бо што нам тыя твае Аляксандры й Сакраты, калi нават неба над намi, здаецца, ня вышэй за гэтую вось столь.

- Але ж Лютэр - вялiкi чалавек, - кажа Айцэн, якому аж у лытках пахаладзела ад такой крамолы.

- Звычайна, твая рацыя, - кажа Лёйхтэнтрагер. - Спачатку ён даў падсрачнiка папу, а пасьля расшалопаў, што божы парадак, якi высока ўвысi й нiзка ўнiзе, павiнен заставацца. Так была збудавана моцная фартэцыя на кучы гною. Пра што твая казань сёньня ранiцай?

- Думаю, пра жыдоў.

Лёйхтэнтрагер прыўстае, пачухвае бародку й выскаляецца.

- Гэта пра таго, хто ў цябе адшпiлiў Маргрыт?

- Iнстытут прапаведнiцтва, - раздражнёна кажа Айцэн, - ад Бога, а гэты твой ад сатаны.

- Ай, звычайна, - кажа Лёйхтэнтрагер, - гэта ты робiш дзеля доктара Лютэра. Наслухаўся, як ён расьпiнаўся супроць жыдоў, як бушаваў нядаўна ў доме ў магiстра Мэланхтона; рыхтык, як кажа прарок: хто маўляе з вуснаў Госпада, смачна есьць i гладка едзе.

Айцэн злуецца.

- У мяне свае словы ёсьць. - Ён хоча сказаць яшчэ больш; як гэта сябру заскочыла ў галаву высьмейваць яго, але цугляе сваю хэнць, бо думае, што яму яшчэ той спатрэбiцца на казанi, як тады перад герствам экзаменатарамi. - Ты ж будзеш каля мяне ў замкавай кiрсе? - нерашуча пытаецца.

- Паўль, - кажа Лёйхтэнтрагер, - укiнься ў нагавачкi; у цябе лыткi трымцяць, каленi пакалоцiш.

- Ты ж будзеш? - кажа Айцэн.

- Я нiчога не забыўся ў тваёй кiрсе, - кажа Лёйхтэнтрагер. - А тое, што будзеш прапаведаваць у сваёй казанi, ты й безь мяне скажаш, я ўпэўнены.

- Дык ты што, за жыдоў? - пытаецца Айцэн, успамiнаючы й ншага, з кiм яго сябар Ганс меў дужа даверлiвы абыход тае памятнае ночы.

- Жыды, - кажа Лёйхтэнтрагер, - выклятыя богам. Гэта, прынамсi, нешта, што iх вылучае. А што маюць астатнiя народы?

Юны Айцэн, якi ахвотна паверыў бы, што Бог клапатлiва дбае пра яго й нават паслаў у гэтую юдоль смутку свайго роджанага сына, каб адмыць ад грахоў персанальна яго, палохаецца ад думкi, што таму, угары, можа, i праўда на ўсё напляваць, як намякае Лёйхтэнтрагер. Але не, калi ўжо не яго сябар Лёйхтэнтрагер, дык сам Бог будзе на ягоным баку, калi ён цяпер пойдзе, апранецца, пасёрбае мучное затаўкi, а пасьля з годнасьцю, якую з гэтага часу павiнен будзе паказваць усюды, пройдзе ў замкавую кiрху, каб там трымаць ранiшнюю казань перад багавейнымi й крытычнымi вушамi доктара Марцiнуса й настаўнiка Мэланхтона. Не яго ж галава была, калi некалькi дзён таму назад была пустэльняй з напханымi ў яе навукамi, а ягоная галава была галавою ў поўным парадаку, калi апошняе ночы ён ператрос усе кнiгi Майсея, шукаючы патрэбных выслоўяў, i знайшоў шмат чаго трапнага, а на патрэбу меў яшчэ й шпаргалiк у кiшэнi, якi павiнен быў даць яму палёгку на тую крайнасьць, калi палёгкi ня будзе.

Дый ранiца такая ясная, калi ён выходзiць у дзьверы, кропелькi расы блiшчаць, як дыяманты й каштоўныя камянi, нават вада ў сьцёкавай рыне пасярэдзiне вулiцы люструе ясны божы дзень, i людзi, як i ён, пасьпяшаючы ў дом божы, вiтаюць яго так сардэчна, аж ён спадцiха нават думае, што якраз сёньня ня можа быць нiякай плягi, i адразу пасьля гэтага сам залiкае да парадку, бо чорт спакон веку з тымi, каго апантала гардыня.

Ён добра ведае кiрху зь яе высокiм сьпiчастым дахам, яе брамай, да якое колiсь доктар Марцiнус прыбiў свае тэзiсы; так, думае юны Айцэн, з малога паўстае вялiкае; крыху менш за сто фраз, а ўжо Рым скалануты, цьвярдыня антыхрыста. I думае далей, што, калi толькi будзе гаварыць з адвагай, дык i ягонае слова можа магутна паспрыяць на дабро хрысьцiянству.

Падымаючыся на катэдру пасьля некалькiх пабожных сьпеваў, калi ўсё ўнiзе ацiхае й да яго паварочваюцца твары справа й зьлева йi ён апускае галаву ў цiхiм благаньнi, каб вымалiць дабраславеньне Госпада на ўдачу ягонай казанi, каб не стаяў ён тут, як таўкач i заiка, ён успамiнае пра многiя выпадкi, калi сам сядзеў там унiзе ў богабаязнай замiлаванасьцi, тым часам як тут угары на гэтай катэдры ўзвышаў голас ягоны настаўнiк Мэланхтон, а тое часам i сам Лютэр. I ён пачынае:

- Любасныя! Мiлата вам i мiр у Хрысьце! - I зачытвае тэкст зь эвангэльля: - "А Пiлат, бачачы, што нiчога не дапамагае, а неспакой расьце, узяў вады i ўмыў рукi перад людзьмi, кажучы: невiнаваты я ў крывi Праведнiка Гэтага; глядзеце самi. I, адказваючы, увесь люд сказаў: Кроў Ягоная на нас i на дзецях нашых!" - I пачынае далей зноў ад сябе: - Любасныя! Глядзiце, такое адбывалася больш чым тысяча пяцьсот гадоў таму назад каля дома намесьнiка Пiлата ў Ерусалiме, i гэта быў адназначна габрэйскi народ, якi патрабаваў крывi нашага Госпада й Збаўцы, патрабаваў укрыжаваньня. I гэты народ з такою вiною сёньня жыве сярод нас i мае нахабнасьць верыць, што зямлю Ханаан, горад Ерусалiм i Божы храм яны атрымалi ад Бога, ды яшчэ й сёньня ня могуць адмовiцца ад сваёй вар'яцкай пыхi ва ўпэўненасьцi, што менавiта яны - Божы народ, хоць яны разьбiтыя з рымскiх часоў, расьцярушаныя па сьвеце й да асноў сваiх асуджаныя i адкiнутыя.

Айцэн падымае вочы й шукае доктара Марцiнуса, i бачыць, як той лагодна кiвае, бо такiя думкi пра жыдоўскi народ якраз патрапляюць яго ўласным. I юны прапаведнiк бачыць, што ён пацэлiў у самы акурат, i, падмацаваны й падбадзёраны, прамаўляе далей. Як што яны, жыды, кажа ён, гналi нашага Госпада Iсуса з такой вялiкай нянавiсьцю й не хацелi паверыць, што ў ягонай асобе да iх прыйшоў мэсiя, дык з такой самай нянавiсьцю яны гналi i ўсiх хрысьцiян. Iх яны называлi гоямi i, паколькi ў iхнiх вачах мы былi гоямi, а не паўнавартаснымi людзьмi, дык мы ня былi людзьмi высокай, шляхетнай крывi, роду й паходжаньня, як яны, якiя вялi свой род ад Абрагама, Сарры, Iсаака й якава, хоць, i гэта асаблiва падкрэсьлiм, Бог праз сваiх прарокаў закляймiў дзяцей Iзраiля як лiхiх шлюх, бо, як асаблiва скардзiўся прарок Iсая, яны, наўзрок выконваючы Божыя запаведзi, насамрэч учынялi толькi лiхату й iдалапаклонства.

Юны прапаведнiк адчувае, як яго слова кранае чульлiвыя сэрцы парафiянаў i што ня толькi доктар Лютэр, але i ўсе яны ў душы кажуць сабе, што ён мае рацыю, i канец i аман. Гэта ўскрыляе яго, i ён рашае прыналегчы, паднапяцца й падагрэць яшчэ мацней ды кажа:

- Яны з самага малку ўсмакталi ў сябе такую нянавiсьць да гояў, што нiкому нiякага дзiва няма, калi ў гiсторыi iм увальвалi за тое, што яны атручвалi калодзежы й кралi дзяцей, якiх пасьля пратыкалi шылам i расьцiналi, як гэта было ў Трэнце й на Белым возеры. Вiтаючы нас, хрысьцiян, яны знарок перакручваюць словы "ласкава запрашаем - seid willkommen" у "шэд вiл ком", што азначае - "шайтан, прыйдзi!" альбо "вось iдзе сатана". Так яны наклiкаюць на нас пякельны агонь i ўсякiя нягоды. Да таго ж яны называюць Iсуса сынам шлюхi, а ягоную мацi шлюхай, якая ў парушэньне шлюбу зрабiла дзiця зь нейкiм забеглым кавалём-малатабойцам.

Айцэн пераводзiць дух. Яму лёгка на душы, быццам словы плывуць самi сабою, як тыя катэгорыi анёлаў на экзамене, хоць ва ўсёй замкавай кiрсе анi ценю ягонага сябра Лёйхтэнтрагера. Але ён бачыць перад сабою iншага, нахабнага маладога жыда ў брудных ботах, як ён чукае на каленях Маргрыт, i гэта нiяк ня можа быць чортавай замарокай, бо чорту ў кiрху дарога заказана, а гэта божая азнака, алюзiя божая, i ён прамаўляе далей:

- Чым жа, зрэшты, заслужылiся мы ў жыдоў на жудасны гнеў i зайздрасьць i нянавiсьць iхнюю? Мы ж не называем iх шлюхамi, як яны называюць дзеву Марыю, не называем дзяцьмi шлюхi, як яны называюць нашага Госпада Хрыста, мы ня крадзем i не пратыкаем шылам iхнiх дзяцей, не атручваем iм ваду, ня прагнем iхняй крывi. Наадварот: мы робiм дзеля iх толькi ўсяляк памыснае дабро; яны жывуць з намi ў дамах, пад нашай абаронай i аслонай, карыстаюцца нашымi дарогамi, нашым рынкам, нашымi вулiцамi; князi дазваляюць жыдам браць зь iхнiх кашалькоў i скрынак, колькi тыя хочуць, дазваляюць сабе й сваiм падданым праз жыдоў займацца лiхвярскiм зьдзiрствам i смактаць кроў.

З гэтым i падступаецца да таго, што, як ён ведае, ўзрушае ягоную парафiю яшчэ больш, чым тое Пiлатава ўмываньне рук i поцемкi жыдоўскага роду й нiбыта божае выбраньнiцтва габрэяў. I тут ужо ён абазнаны няма ладу як i выкладвае i пра дом свой i пра словы цёткi-спадчынадаўцы ў Аўгсбургу. I ўскрыляе рукi ўгору й крычыць:

- Любасныя! Цi бачыў хто калi з вас, каб жыд працаваў, як працуеце вы ў гарач i ў холад, ад рана да позьняга? Не, гэта, як самi жыды кажуць: мы не працуем, у нас добрыя, леныя днi, праклятыя гоi хай працуюць на нас, а мы мецьмем iхнiя грошы; зь iмi мы паны, а яны нашыя слугi. Так яны кажуць i гэтым самым сьледуюць свайму закону, як пра тое сказана ў Другiм Законе 23:20: "Iншаземцу аддавай у лiхву, а брату твайму не аддавай у лiхву, каб Гасподзь, Бог твой, дабраславiў цябе ва ўсiм, што робiцца рукамi тваiмi, на зямлi, у якую ты iдзеш, каб авалодаць ёю". Iх дыханьне сьмярдзiць язычнiцкiм золатам i срэбрам, бо няма такога другога народу пад сонцам, каб быў прагнейшы й сквапнейшы за iх. I вось я чую, як кажуць, што жыды давалi вялiкiя грошы князям i панству й тым яны нiбыта карысныя. Так, а з чаго яны давалi? З добраў тых самых панстваў i iх падданых, з таго, што ўкрадзена й нарабавана лiхазьдзiрствам.

Ён азiраецца вакол i бачыць вочы сваiх слухачоў i як яны прыляпiлiся да ягоных вуснаў, i заўважае раптам, якая вялiкая сiла зыходзiць ад яго, калi ён, вось ён, стаiць на высокай катэдры ўгары й разумее, што сапраўдны прапаведнiк павiнен казаць толькi слушныя словы, у патрэбны час, каб усе яны паднялiся i рушылi й рабiлi тое, да чаго ён iх заклiкае. I з гэтымi ўзьнёслымi думкамi ў сэрцы ён падводзiць увесь sermon да добрага канца, руплiва падагульняючы, чым дыферэнцыруюцца пракляты жыд i пабожны хрысьцiянiн.

- Жыды ж, менавiта, - абвяшчае ён, - хочуць мець мэсiю з краiны дурняў i гультаёў, каб насычаў iх сьмярдзючыя гiзунталы, сьвецкага караля, каб перабiў нас, хрысьцiян, падзялiў сьвет памiж iмi й зрабiў iх валадарамi. Але мы, хрысьцiяне, маем свайго мэсiю, якi робiць так, каб мы не баялiся сьмерцi й ня дрыжалi перад аблiччам гневу Гасподняга й каб маглi ўшчамiць хваста д'яблу. Нават калi ён i не дае нам золата, срэбра й iншага багацьця, дык i ад такога мэсii ў нас сэрца гатовае выскачыць з грудзей ад радасьцi, бо сьвет ператвараецца ў рай. I за гэта мы дзякуем Богу, айцу ўсякай мiлаты й дабрамыснасьцi. Аман.

Кажа й асьцярожна патыкаецца ўнiз з катэдры, чапляючыся за каменныя поручы, бо якраз цяпер ён i адчувае слабасьць ва ўсiм целе; так адважна й шчырадушна мала хто калi тут гаварыў у сваёй першай казанi, падобна таму, як бы леў паказаў пазуры, толькi ў сьвятарскай хабiце, зразумела. Пасьля ён iдзе да аўтара й схiляе калена й прамаўляе малiтву Богу Ўсемагутнаму, але безь сьвядомасьцi й разуменьня, механiчна, толькi словы ў патрэбнай пасьлядоўнасьцi, бо толькi цяпер, калi ён усё завяршыў, у душы яго паўстае поўная яснасьць таго, што такое казань, як i вучыў вялiкi доктар Лютэр: прапаведнiк павiнен быць i воiнам i пастухом, а гэта найцяжэйшае мастацтва. Пасьля ён паварочваецца да парафiянаў i падымае рукi, урачыста скiроўваючы позiрк угору да скляпеньня храма, i прамаўляе дабраславеньне, якое калiсьцi сказаў сьвятар Аарон: "Хай Гасподзь дабраславiць цябе й ахавае цябе; Госпадзе, явi свой твар над табою ў зьзяньнi й будзь мiлажальны з табою", i жахаецца пры думцы, што з гэтага моманту ў ягонай сiле павiнна быць права й моц выслоўлiваць Божае дабраславеньне й раздаваць яго, быць сапраўдным пасрэднiкам памiж гэтымi тут i тым там угары, i ён кажа: аман, i чуе, як зазванiў звон на званiцы, магутна й чыста, вiтаючы сьвежасьпечанага гера пастара.

А на вулiцы каля брамы, як што ўжо паклаў свой таляр у скарбонку, ён сустракае Лютэра, якi, здаецца, чакаў яго на замкавым двары й хоча пагутарыць зь iм.

- Малады чалавек, - кажа Лютэр i выпрабавальна зьмервае яго адным здаровым вокам цi тое з сумнiвам, цi тое з прызнаньнем, - вы проста прачыталi з маёй галавы мае думкi, што вы сёньня выклалi пра жыдоўскi народ. Але слухаючы вас, я быў падумаў сабе: такi, як ён, як усё адно адмыслова створаны, каб падупадаць сатанiнскiм змустам; паверце мне, я маю досьвед у гэтым. Таму я раю вам, заставайцеся пастаянна ў скрусе духу й сэрца вашага й час ад часу акiдайцеся вокам цераз плячо, цi не стаiць ён ужо ў вас за плячыма. I прымiце гэта; гэта пiсямко, якое я хачу даць вам у дарогу.

З гэтымi словамi вялiкi чалавек нахiляеццца да яго, быццам хочучы абняць; але ня робiць гэтага; толькi воблачка пiўнога духу й цыбулi зыходзiць зь яго й абвалакае юнага Айцэна, тым часам як Лютэра ўжо й дух прастыў.

РАЗЬДЗЕЛ ДЗЯСЯТЫ

У якiм прафэсар Лёйхтэнтрагер дакладвае пра дыялектыку ў боскiм уяўленьнi i дадае з Dead Sea Scrolls факты пра верагодную сустрэчу Агасфэра з рабi, а прафэсар Байфус атрымлiвае дасьледчае заданьне

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

German Democratic Republic

29 лютага 1980

Дарагi гер калега!

Мне вельмi скрушна бачыць чалавека Вашага духоўнага бляску i прынцыповай партыйнай цвёрдасцi, - на жаль, вельмi рэдкая ў нашым жыццi камбiнацыя - так жорстка паднятым на рогi дылемы. Вы пiшаце мне ў Вашым ласкавым лiсце ад 14 г.м., што акцэптуеце доўгажыццёвасць Агасфера як факт, што верыце ў Iсуса. Хоць Вы i не кажаце выразна, што Вам, паколькi з апошнiм Вы не можаце не згадзiцца, супроцьпаказана i першае, прынамсi, гэта implicite заключана ў Вашым сцверджаннi.

Але гаворка тут iдзе, даруйце мне, што я кажу Вам гэта, пра няправiльную выснову, бо калi, з аднаго боку, Агасфера можна вельмi лёгка разглядаць без Iсуса, а з другога, дапусцiм, як я раблю гэта, разглядаць сустрэчу Агасфера з Iсусам як дадзенасць, дык гэта зусiм не азначае верыць у Iсуса як Божага сына альбо наогул як боскую сутнасць. Так i так у гэтым, але я напэўна рвуся да Вас у адчыненыя дзверы, ёсць свой клопат з багамi. Вы ёсць тая зручнасць, якую чалавек у залежнасцi ад патрэбы стварае сабе сам i ўжо з прадаўняга часу стварыў; толькi, i ў гэтым праблема, гэтыя багi развiваюць у такiм разе ўласнае жыццё, якое мяжуе з прывiднасцю. Я бачу ў гэтым неабвержную дыялектыку, якая Вам, паколькi Вы таксама хочаце быць дыялектыкам, напэўна, прынясе радасць.

А цяпер, перш чым я перайду да самай важнай часткi майго пiсьма, менавiта да кумранскага рукапiсу, некалькi дробных адказаў на Вашыя пытаннi.

Я цалкам падзяляю Ваша меркаванне, што Агасфер з Кнiгi Эстэр не iдэнтычны нашаму даўгажытнiку Агасферу; гэта ўжо хоць бы таму, што той не быў яўрэй, i ўся ягоная сувязь з яўрэйствам пралягала выключна праз яго каханую, памянёную Эстэр. Агасфер з Кнiгi Эстэр, фактычна афiцыйна званы персiдскiм царом Артаксэрксам, i менавiта першае ў яго iменi, з дадатковым iмем Макрашыр, па-нямецку "доўгая рука, даўгарукi" (464-424 да н.э.), якi ў вядомым кiмонскiм мiрным дагаворы прызнаў незалежнасць грэцкiх гарадоў у Малой Азii. Наколькi далёка заходзiў на самой справе Артаксэркс Макрашыр у сваёй дружалюбнасцi i жаданнi даць яўрэям эксыль, пра гэта нам дае звесткi толькi Кнiга Эстэр, а што да гiстарычнай надзейнасцi асобных кнiг Бiблii я маю падобныя да Вашых сумненнi; у кожным разе iх трэба разглядаць крытычным вокам.

З Вашым герам д-рам Вiльгельмам Якшам, з другога боку, я не зусiм згодзен, калi ён сваiмi, вядома ж, дабрамыснымi пытаннямi пра недастатковую цiкавасць медыяў да майго сябра Агасфера, як i да ягоных рэкламных метадаў спрабуе паставiць пад пытанне фенаменальна працяглую экзiстэнцыю гэтага чалавека. Гер Агасфер, а ў гэтым ён запэўнiваў мяне неаднаразова, ненавiдзiць ўсякi вэрхал вакол сваёй асобы. Гэта заходзiць так далёка, што ён нават не святкуе дня свайго нараджэння, хоць, вядома ж, з улiкам пражытых гадоў меў бы поўныя на тое падставы.

А цяпер да ўжо дакляраванага галоўнага пункту, да атаясамлення Агасфера з Iсусам праз фрагмент у Dead Sea Scrolls, на якi ў сваiм пiсьме да Вас ад 19 снежня мiнулага года я ўжо звяртаў Вашу ўвагу. Гаворка iдзе пра скрутак 9QRes, раздз. VII, 3 да 21, i VIII, 1 да 12; гэты скрутак цяпер падрыхтаваны да публiкацыi, i я паспяшаўся, даводзячы пэўныя мясцiны, хай сабе толькi папярэдне i толькi вельмi прыблiзна, да адпаведнасцi паэтычнаму зместу арыгiнала, перакласцi на нямецкую мову. 9QRes, дзеля Вашай iнфармацыi, азначае, што гэты рукапiсны скрутак быў знойдзены ў пячоры No 9 селiшча Кумран i атрымаў назву Resurrection, таму што ў iм мiж iншым iдзе гаворка пра ўваскрэсенне i ўшэсце Настаўнiка справядлiвасцi. Гэта, такiм чынам, рукапiс эсхаталагiчны, i названы ў iм Настаўнiк сравядлiвасцi, гэтаксама як i адначасова памянёны Князь абшчыны, верагодна, разумелiся людзьмi ў Кумране як постацi месiянскiя. Пазначаныя кропачкамi мясцiны ў маiм перакладзе ўказваюць на пашкоджаннi скрутка з пiсьмёнамi.

... прыйшоў дзень калi вы

прымаеце настаўнiка

справядлiвасьцi

якому бог абвясьцiў

таямнiцы слоў

прарокаў

i прывялi яго перад

пракуратара якi

iшоў шляхам жорсткасьцi

i перад намеснiка клiкi

бэлiальса кiтэянiна...

... абсьмяяны у пакутах...

... прыйшоў час

уцiску народу iзраiля сярод

усiх яго нягодаў ня было такога як гэты.

бо гэта апошнi час перад

распасьцiраньнем неба i перад

воiнствам сьвятла...

... i iдзе ўгору хiстаючыся пад

цяжарам бэлек

крывавы пот сьцякае з

падрапанага лоба настаўнiка

справядлiвасьцi

ўнiз па яго твары губы

дрыжаць у яго але ён маўчыць на

словы кпiнаў

глухое вуха яго...

...але глухi i голас

князя ўсяе абшчыны

любасных богу...

... слухай iзраiль...

...ня бойцеся

не адступайцеся i не палохайцеся

полчышчаў

ворага

бо перад вамi пойдзе...

...узброены мечам

бога i шчытом давiда

непераможны...

...дастаецца ён да дома дзе

дарога заварочвае да гары

чарапоў

i робiцца круцей...

... перад парогам князь

абшчыны якi там быў ад

пачатку тварэньня

адзiн з сыноў бога зачаты зь

сьвятла i духа...

... i падступае да яго настаўнiк

справядлiвасьцi...

...дай мне адпачыць перш

чым падымуся...

... пастанавiлiся сем

штурмавых радоў тыя што бедныя

i ўгнечаныя

i ў сотнi i

ў тысячы абшчыны

святых саюза

i чакаюць клiчу...

...i на сьцягу напiшы народ

божы i iмёны iзраiля

i арона

i на твае штандары напiшы

праўда божая i

справядлiвасьць божая

i гонар божы i суд

божы...

... бо твая барацьба i

праз моц тваёй рукi...

... а настаўнiк справядлiвасьцi

схiляе галаву i маўчыць

тады кажа яму агасфэр здымайся

i iдзi адсюль i iдзi тваёй

дарогай

тут няма месца такому як ты

а настаўнiк справядлiвасьцi

кажа яму сын чалавечы

iдзе як напiсана паводле

слова прарока

а ты застанешся i мяне

чакацьмеш пакуль я вярнуся...

Гэта, дарагi калега, мой пераклад часткi скрутка 9QRes, якi датычыцца сустрэчы Настаўнiка справядлiвасцi з Князем абшчыны: як вы заўважыце, апошнi ў самым важным месцы пазначаны адкрыта iмем Агасфер. Пры больш дакладным чытаннi Вы далей знойдзеце, гэтае месца сваiм рэалiзмам адрознiваецца ад рэшты матэрыялу; згодна яму гаворка тут з вялiкай верагоднасцю iдзе пра гiстарычнае паведамленне аднаго з аўтараў скрутка пра важнае здарэнне. Абшчына Кумрана была толькi адной з многiх юдэйскiх сектаў, якiя, падобна iншым дахрысцiянскiм абшчынам, былi адухоўлены верай у тое, што ўжо апошнi час блiзкi альбо нават настаў; у Кумране, праўда, чакалi месiю ў двух iпастасях альбо, можа, нават верылi ў двух месiяў, аднаго, так сказаць, цывiльнага i аднаго ваеннага, як тое яно старое габрэйскае боства мае двайны характар, адзiн раз гэта бог помсты i вайны i пасля бог ласкi i любовi.

Паколькi вы там у Берлiне не верыце нi ў аднаго, нi ў другога, дастаткова будзе любой спекуляцыi пра тое, каторы ж тут на самай справе маецца на ўвазе; наадварот, наконт 9QRes няма нiякiх сумненняў, у iм маюцца вершы, якiя амаль даслоўна паўтараюць словы з IQM, так званага ваеннага скрутка, i з IQpHab, так званага Абакумавага каментара.

Я спадзяюся, што паслужуся Вам праз гэта паведамленне, i застаюся з найлепшымi вiтаннямi

Ваш

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hebrew Univercitу

Jerusalem

Геру

праф. д-ру Dr. h.c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

14 сакавiка 1980

Дарагi таварыш Байфус!

У апошнiм пiсьме Вам ад праф. Ё.Лёйхтэнтрагера з Ерусалiма маецца пераклад памечанага знакам 9QRes габрэйскага рукапiсу. Калi перад намi не фальшыўка, што ў абставiнах, якiя цяпер склалiся, малаверагодна, дык гаворка тут iдзе пра тыповы прадукт мiлiтарысцкага духу iзраiльскага народу, духу, якi дасягнуў свайго цяперашняга апагею ў развiццi сiянiсцкага iмперыялiзму. Варта толькi прачытаць, што там было напiсана на "сцягу" Iзраiля, каб пераканацца, на якi напрамак гэта ўказвае.

Я даю Табе падумаць, цi Ты, кладучы ў аснову гэтага рукапiсу i некаторых iншых тэкстаў, здабыванне якiх прадастаўлена Табе, не павiнен быў сабраць i прадставiць матэрыял, у якiм Ты ўказаў бы на сувязi памiж рэлiгiяй i iмперыялiстычнымi экспансiянiсцкiмi памкненнямi, асаблiва ў дачыненнi да Iзраiля. Я падкрэслiваю Iзраiль, бо падобныя тэндэнцыi праяўляюцца i ў iсламе, якiя мы з улiкам палiтычных мэтаў, што асягаюцца нашымi савецкiмi сябрамi i намi, хацелi б пакiнуць без увагi.

Калi ты можаш своечасова сабраць i апрацаваць матэрыял, мы маглi б рэалiзаваць яго ў наступным годзе на канферэнцыi ў Маскве. Навука перад фактам абвастрэння класавай брацьбы таксама не павiнна стаяць убаку, яна павiнна заняць партыйную пазiцыю.

З сацыялiстычным прывiтаннем

Вюрцнер

кiраўнiк аддзела

Мiнiстэрства вышэйшай i

праф. школьнай адукацыi

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew Univercity

Jerusalem

Israel

17 сакавiка 1980

Шаноўны гер калега!

Хто б мог падумаць, што з Вашых першых кароткiх заўваг што да фрагмента пра так званага Вечнага Жыда з маёй кнiгi "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання" можа развiцца такое цiкавае i iнструктыўнае карэспандаванне, за якiм з неаслабнай увагай будзе сачыць i мой калектыў. Я заўсёды трымаўся таго погляду, што навукоўцы нават тады, калi яны светапоглядна моцна дыферэнцыраваныя, могуць паразумецца адзiн з адным у вобласцi сваiх распрацовак, i з Вашага апошняга пiсьма я з задавальненнем убачыў, што тут нам удалося крышачку пахiснуць Вашу пазiцыю.

Вы, у кожным разе, згодныя, што персiдскi цар Агасфер не iдэнтычны Вашаму сябру, уладальнiку шавецкай крамы; гэта, прынамсi, скрэслiвае добрых 400 гадоў з жыцця апошняга. Як што далей вынiкае з рукапiсу 9QRes, якому Вы надаяце такую вагу, у сувязi з "Настаўнiкам справядлiвасцi" i "Князем цэлай абшчыны" гаворка iдзе пра дзве чалавечыя iстоты, а не пра шматкроць паўторанага альбо вечнага духа. Вы з поўным правам указваеце, паважаны гер калега, на рэалiзм адной часткi цытаванага Вамi верша. Тым не меней мы мусiм канстатаваць, што ўсё астатняе напiсана ў такой звышвысокай форме, што акрамя аднаго месца наўрад цi прасвечваюцца якiя-небудзь рэальныя факты. Вiдавочна ў абшчыне Кумран верылi, як, зрэшты, Вы i самi згадваеце, у двух месiй, i аўтары цытаванага Вамi рукапiсу паведамляюць, як яны памiж сабою спрачаюцца. Лiтаральны змест спрэчкi, на шчасце, перададзены вельмi натуральна, i ўсё ў ёй стасуецца з вельмi натуральнымi рэчамi. Мы трымаемся думкi, што абодва нiбыта месii альбо проста былi мазурыкi, якiя, скарыстаўшыся прымхлiвымi iнстынктамi членаў абшчыны, працавалi рука ў руку, альбо, што перад фактам абсалютна правiльна ацэньваных Вамi iстэрычных настрояў у прамежку часу памiж 1 ст. i 2 ст. паводле нашага летазлiчэння, найпраўдападобней былi параноiкi. Тое, што махляры часта сварылiся, зразумела; але ж таксама i параноiкi, з якiх кожны лiчыць сябе вялiкiм, будзь тое Напалеонам альбо месiяй, таксама часта спрачаюцца i павiнны быць па магчымасцi iзаляваныя.

За параною, прынамсi, у "Князя абшчыны", далей гавораць i яго выразна акрэсленыя ваенна-рэлiгiйныя шалы. Паколькi дух гэтай адзначанай 9QRes асобы таксама, як i Агасфер, неўмiручы, я даручыў двум маiм супрацоўнiкам пашукаць у Бiблii, апокрыфах i iншых пiсаннях падобнага роду выказванняў iншых габрэйскiх персаналiяў. Iх мы, як толькi наша праца дасягне пэўнага пункту, ахвотна прадаставiм у Ваша распараджэнне; магчыма, i Вы маглi б са скарбнiцы Вашых ведаў даць нам адпаведныя iнфармацыi.

Чакаю Вашага адказу i па-сяброўску вiтаю Вас

Адданы Вам

(праф. д-р Dr.h.c.)

Зiгфрыд Байфус

Iнстытут нав. атэiзму

Берлiн, сталiца ГДР

РАЗЬДЗЕЛ АДЗIНАЦЦАТЫ

У якiм удаецца зазiрнуць у прыгожую душу Паўля фон Айцэна, а певень на вежы кiрхi тры разы крычыць у доказ таго, што Агасфэр ёсьць той, хто ён ёсьць

Лiст, якi доктар Лютэр сунуў у руку юнаму Айцэну, адрасаваны галоўнаму пастару Эпiнусу ў саборы сьв. Пятра ў горадзе Гамбургу, добра заклеены й прыпячатаны асабiстай пячаткай Лэтэра. Але Айцэну пячэ пiсьмо ў кiшэнi, i чым далей ён ад'язджае, тым гарачэй. Да Рослава на Эльбе ён яшчэ трывае, расказваючы спадарожнiку пра сваю ранiшнюю казань; ён яшчэ выдатна трымае ўсё ў памяцi, як жыды, поўныя гардынi, пыхi й нявер'я, жывуць сярод нас, i ня з працы, а з махлярства, пры гэтым з тых, з каго яны дзяруць, а менавiта з гояў, яшчэ й зьдзекуюцца й праклiнаюць iх; i пра тое, што паводле права зь iмi трэба было б зрабiць. Але ўжо ў Цэрбсьце, Ангальцкiм, сядаючы на каня пасьля неспакойнай ночы, ён ў нясьцерпе кажа Лёйхтэнтрагеру:

- Скажы мне, Гансе, якая ў чалавека самая-самая дарагая даброць, якое ён павiнен трымацца, нягледзячы на ўсе спакусы?

Лёйхтэнтрагер пачэсвае гарбок, мабыць набраўся-такi блох на цэрбсцкiм начлезе, i сузiрае ландшафт, зялёныя дрэвы, у якiх так весела грае гульлiвае сьвятло, палеткi навокал, усе дагледжаныя, дабраславёная мясцовасьць, толькi людзi не выглядаюць на дабраславёных, якiм добра жывецца на сьвеце; у прыстойнай дзяржве з прыстойнымi носьбiтамi гонару, там народ водзяць на кароткай шворцы.

- Самая дарагая даброць людская? - кажа ён, хоць ужо добра ведае, куды хiлiць сябар; ён ужо чакаў, з таго часу, як той расказаў яму, якi разьвiтальны дарунак атрымаў ад добрага доктара Марцiнуса. Таму цяпер гаворыць у той самай годнаснай манеры, якую начапiў на сябе i Айцэн, набыўшы магiстарскую годнасьць: - Самая дарагая чалавечая даброць, Паўль, гэта давер, якiм цябе асяняе нехта iншы й каго ты не павiнен расчараваць без пахiбы тваёй несьмяротнай душы.

Айцэн чакаў пачуць нешта такое, хоць i спадзяваўся, што чалавек, падобны на яго сябра, пасобiць яму зламаць пячатку.

- А менавiта ж, а ў самы акурат, - уздыхае, - бо й куды ж мы зайшлi б, каб ня нашыя гонар i вернасьць; сьвет, сёньня такi сапсаваны, ператварыўся б у гадзючнiк, у гнязьдзiшча ўсякай нечысьцi.

Але калi яны ўязджаюць у Магдэбург, раскошны бiскупскi горад, дзе пераначуюць у доме гера саборнага прапаведнiка Мiхаэлiса, Айцэна зноў разьбiрае.

Геру саборнаму прапаведнiку вельмi прыемна даць кватэру юнаму confrater, сабрату, у яго тры незамужнiя дачкi, адна за адну худзейшая i ўсе разам як усё роўна назначаны ў будучыя пастарыхi; i ён прыступае да куплi кульгавага суправоднiка, адразу пачынае лiсьлiвiць пра дзельных дзеў, аж у тых вушы агнём гараць. За вячэрай, якую любоўнымi рукамi ўшыкавала фраў саборная пастарыха з трыма юнымi асiстэнткамi, Лёйхтэнтрагер падрабязна й шырока паведамляе пра магутную казань, якую сказаў яго сябар Айцэн у Вiтэнбэргу ў пысутнасьцi доктара Лютэра й Мэланхтона; пры гэтым пад абрусам ягоныя пальцы пагладжваюць кашчавыя каленi то Лiзбэт, сярэдняй, то худзюшчыя сьцёгны Юты, малодшай сястры. Старэйшая, Агнэс на iмя, з пэўным сумыслам упляцавалася поплеч юнага Айцэна й вымушана абыходзiцца без тагоных пагладак i шчыкаў.

Гер саборны прапаведнiк ня ведае, чым ён мусiць больш уразiцца, цi тое красамоўствам свайго толькi што ўзьведзенага ў прапаведнiцкую чыннасьць сабрата, цi тое фабулёзнай памяцьцю гэтага дзiўнага спадарожнiка, i кажа яму:

- Вы, мабыць, вельмi пiльна слухалi, калi ўзгадваеце ўсё так дакладна. Дай Божа, каб у маёй абшчыне знайшлiся такiя, каму б так западалi мае словы зь нядзельнай казанi!

Гэта была не ягоная заслуга, адказвае Лёйхтэнтрагер i строiцца пад сьцiпленькага; з такой казаньню, з такой тэмаю, i выкладзенай у такiм духу, было такое адчуваньне, што слухаеш сапраўднага прарока, яно й ня дзiва, што кожнае слова, кажнюсенькае слоўца незабыўна ўелася ў памяць.

Юны магiстр падносiць да вуснаў i адпiвае глыток вiна й папярхаецца; ён ведае, што яго сябра Ганса зусiм нават i ня было ў саборы, калi ён бушаваў наконт прыбродаў-жыдоў. Дзева Агнэс ускоквае й паплясквае свайму застольнiку па сьпiне; вой, гэта ўсё з самымi добрымi намерамi, але ён яшчэ некалькi дзён будзе насiць на сабе плямкi, - сатру, сатру! - i жарцiк сябра, якi ў яго, абсьледаваўшы ўначы ўсе самыя датклiвыя месцы, выскаляючыся паведамляе, што тоненькiя пальчкi пацаляюць найлепей куды сьлед.

Але пазьней, як што ён ня можа заснуць, бо яму заходзiць пра блiзкую сьмерць бацькi куды больш, чым ён можа выказаць гэта, i таму, што ён адчувае, якi слабы й бездапаможны чалавек бяз Божай аслоны альбо магутнага сябра, пра што яму мог бы даць поўнае тлумачэньне лiст у кiшэнi, ён паварочваецца да Лёйхтэнтрагера й пытаецца:

- Ганс, га? Ты яшчэ ня сьпiш, Ганс?

Той нешта мармыча пра шмат вiна й пра кашчавых баб i адварочваецца.

Але Айцэн не даецца.

- Ганс, - кажа ён, - мне вельмi хацелася б ведаць, што напiсаў доктар Лютэр у тым пiсямку, якое ён даў мне.

- А не пераймайся, вазьмi ды прачытай, - раздражнёна буркае Лёйхтэнтрагер, быццам гэта такая дробязь - узяць i прачытаць.

Але якраз гэтага Айцэн i ня хоча рабiць, асаблiва цяпер, калi ўжо ён амаль пастар, добры пастух, якi павiнен iсьцi наперадзе хрысьцiян, даючы прыклад сумленнасьцi. Таму ён кажа:

- Ты ж усё так добра ведаеш, Ганс; можаш сказаць, хто якую задумаў карту, туз чарвовы цi старэйшы булковы валет, альбо, можа, жалудовая дзявятка, альбо ж ва ўсiм, у чым толькi можа быць абазнаны чалавек, у сьвятым трыадзiнстве альбо што плоць i кроў Хрыста a priori былi ў хлебе i ў вадзе, альбо пра добрых i лiхiх анёлаў.

- Усё правiльна, усё ў правiлах i норме, усё адпаведна, - кажа Лёйхтэнтрагер, бачачы, што так проста заснуць яму ня ўдасца, - гэта можаш ведаць i ты, калi сабе здор у чэрапе ўцiсьнеш.

- Ай, ужо цiсьнi ня цiсьнi, - скардзiцца юны магiстр, - нi лою нi шмальцу ня выцiсьнеш, нi скварак ня высмажыш.

- Дык перакiнься ў Лютэра, - кажа сябар ня стрымаўшыся, - ну што такога ён табе меў напiсаць да гера галоўнага пастара Эпiнуса? Што ты абiбок i гультай i Гiпакрыт, якi зьлiзвае думкi з вуснаў вышэйшага, каб прабiцца ў сьвет?

I гэтым Лёйхтэнтрагер зноў пацэлiў у самы акурат: бо яно якраз тое, у чым Айцэн сам сабе найбольш баяўся прызнацца; вельмi добра ведае ён гiсторыю пра тое другое пiсьмо, якое напiсаў цар Давiд свайму камандуючаму Ёаву й перадаў праз Урыю; толькi з той розьнiцай, што ў яго, Айцэна, няма прыгожай жанчыны, як Вiрсавiя ў Урыi, ён рулюе на дзеву Штэдэр, якая, на жаль, хоць i ня зусiм бязьмясая i пляскатая, як паненка Агнэс тут у Магдэбургу, але й ня мае нiчога такога ў сабе, каб за яе душылiся й прападалi.

- Магчыма, ён павiнен быў напiсаць гэта, - кажа далей Лёйхтэнтрагер, - але ён нiколi так ня зробiць; мы ж ведаем Лютэра, ты й я, ён не напiша нiчога такога, што можа паказаць людзям, што ён толькi зноў выпусьцiў у сьвет чарговага пабожнага пустагаловiка.

Гэта хоць i крыўдна, але разам з тым i суцяшае; таму Айцэн перапускае сябру ягонае выказваньне, затое скуголiць, просячы спагады, так умольна-жаласна, як гэта яно пакутлiва змушацца да коннай дарогi ў такой няпэўнасьцi, сорак зь лiшкам мiляў у дзень, i як яму палегчала б на сэрцы, нягледзячы на змрочныя прыгоды наперадзе, калi б ён ведаў дакладна, што напiсаў добры доктар Марцiнус.

- Запалi сьвечку, - кажа Лёйхтэнтрагер, - i дай мне сюды тое пiсьмо.

Айцэн доўга калупаецца з крэсiвам i трутам, пасьля запальвае сьвечку; трапяткое полымца толькi крыху асьвятляе пакой i адкрывае жудасную карцiну: юны магiстр i кульгавы гарбач, абодва ў начных лёлях, дзьве галавы схiлiлiся над паперынай, пры гэтым адзiн выцягнутай рукой выпiсвае колы над пячаткай, пакуль яна зь лёгкiм шчоўкам не адскоквае ўгору й пiсьмо быццам само зь сярэдзiны разгортваецца.

- Вось, - кажа Лёйхтэнтрагер, - чытай.

Айцэн, якому ад такога спосабу расьпячатваньня пiсьма робiцца несамавiта, тым ня меней чытае; аж такая прага да ведаў, калi заходзiцца пра ўласныя выгоды. Пазнае почырк, своеасаблiвыя кручкi й скароты, чарнiльныя пырскi, быццам па паперы прабеглiся два, калi ня больш, прусакi. Мiр i мiлата ў Хрысьце, пiсаў Лютэр, сумленны мой, дарагi браце.

I далей сьледуе: "... схiлiце прыхiльне вуха Ваша да дастаўцы гэтага пiсьма, юнага магiстра Паўлюса фон Айцэна. Бо ён той, родам з Вашага горада Гамбурга, хто быў руплiвы тут у Вiтэнбэргу ў высокай школе й зь вялiкiм посьпехам прыкладаўся да спасьцiжэньня вучэньня Божага, ён ужо праэкзаменаваны, красамоўны й старанны й цьвёрда кiруецца Словам i сваiмi начальствамi..."

Айцэн падымае вочы ад паперы й бачыць абыякавы выраз на твары свайго спадарожнiка, быццам той ужо даўно ведаў зьмест пiсьма. I таму далей чытае ў прыўзьнёслым тоне з дамесам гонару й какетлiвага пратэсту: "... i таму я магу, дарагi браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам магiстра фон Айцэна, каб Вы скарысталiся iм паводле свайго разуменьня i магчымасьцi. Гэта нясумненна будзе сапраўдны, як сапраўдныя ёсьць наша Эвангельле й Хрыстос, дастойны слуга Божы. Заставайцеся цэлы час шчыра ў Хрысьце. Учынена ў Вiтэнбэргу, et cetera, et cetera. Ваш Марцiн Лютэр."

- Ну, кажа Лёйхтэнтрагер, - супакоiўся нарэшце?

Айцэн абцягвае апоўзлую сьпераду кашулю й адказвае: - Ты ж сам сказаў, што нiчога iншага ён i ня мог бы напiсаць, добры доктар Марцiнус.

- Ня мог бы? - перапытвае Лёйхтэнтрагер, i раптам у ягонай руцэ зьяўляецца яшчэ адно пiсьмо, акурат як першае, з такой самай гладка адклеенай пячаткай, на якiм нават захаваўся адбiтак Лютэравай пячаткi. - На, чытай.

Айцэну зрабiлася знобка. Той самы почырк, нават чарнiльныя плямы, але словы нейкiм д'ябалскiм чынам перакручаныя, i напiсана там, што ў галаве ў юнага магiстра Паўлюса фон Айцэна чорт ведае што, толькi ня слова Божае, што ён прыслужваецца й падлiзваецца, што яму ня можа быць давераны настаўнiцкi пульт альбо катэдра, ужо ня кажучы пра законную хрысьцiянскую абшчыну, бо ён толькi пнецца ўгору, прагне ўлады над людзьмi, замест каб у пакоры сэрца шчыра служыць. А ўнiзе зноў сыгнатурка, чысьцюткi паўтор першай: Марцiн Лютэр.

Айцэн жахаецца. Яму здаецца, што ў двух пiсьмах як бы два бакi аднаго чалавека, i гэты чалавек ён сам - адзiн у ногi цалуе, другi за сэрца кусае. Але як што доктар Лютэр мог напiсаць толькi адно пiсьмо, дык якое ж зь iх сапраўднае, у якiм Лютэрава праўда? I якi, па праўдзе, ён сам, магiстр Паўлюс фон Айцэн?

Лёйхтэнтрагер трымае абодва вострымi пальцамi, лёгенька памахвае iмi перад недаверлiвымi вачыма Айцэна. Айцэн хапае правае, добрае, якое ён павiнен перадаць геру галоўнаму пастару Эпiнусу, калi толькi хоча падняцца вышэй па крутой духоўнай лесьвiцы; але яно ўвесь час выкоўзваецца з-памiж пальцаў, не даецца злавiць, сам ягоны сябар раптам здаецца як бы туманным прывiдам, i ён ускрыквае й прахоплiваецца ў ложку побач са спадарожнiкам, з расьпячатаным пiсьмом у руцэ, пячатка самым дзiўным i таямнiчым чынам цэлая, i ён ў апошнiм мiгатаньнi амаль дагарэлай сьвечкi паўтарае: "... i таму я магу, дарагi браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам..." - А дзе другое? - пытаецца ён, штурхаючы Лёйхтэнтрагера пад бок.

- Што другое? - кажа той.

- Другое пiсьмо!

Лёйхтэнтрагер трасе галавой; ня ведае ён нiякага другога пiсьма, ведае толькi пра тое, што яго сябар Айцэн трымае ў руцэ, i кажа яму, каб пагрэў пячатку над сьвечкай, хай разьмякне, каб можна было файненька запячатаць, каб усё было, як бы нiчога й ня было, i пасьля гэтага полымца тухне, i зноў робiцца цёмна вакол гэтых двух у пакоi дома саборнага прапаведнiка Мiхаэлiса. Але Айцэн ня можа заснуць. Яму здаецца, што празь сьцены чуецца сухi кашаль дзевы Агнэс, альбо, можа, Лiзбэт альбо Юты, а недзе нехта стогне, быццам на грудзях у яго сядзiць гном, паскрыпваюць бэлькi, быццам ва ўсiм Магдэбургу вырвалiся на волю духi, i ён, увесь у страху, думае, Божа мой, Божа мой, няўжо так будзе ўсё маё жыцьцё, а я ж бо тое сабе думаў, што пасьля экзамена й казанi ўсё пойдзе сваiм упарадкаваным ходам, як гэта прадвызначыў Бог сваёй вялiкай мiласьцю, але нiхто ня ведае, якая яна слабенькая зямля, на якой ён стаiць, а якраз жа пад ёю й вiруе той вечны агонь.

А ранiцай, пасьля таго як Лёйхтэнтрагер жартаўлiва лёгенька ўшчыкнуў за шчочку юных дочак саборнага прапаведнiка, а Айцэн чынна падаў руку дзеве Агнэсе й, атрымаўшы яшчэ па кавалку хлеба й каўбасы ад фраў саборнай прапаведнiчыхi на перакуску, абодва зноў выправiлiся ў дарогу да Гэльмштэта, дзе герцаг Браўншвайгскi трымаў высокую школу i, трэба думаць, можна знайсьцi гасьцiнiцу з ладным сталом i пачосткай пад добрую духоўную гутарку пра бег падзей у сьвеце; але Айцэн сядзiць у сядле як мех вотруб'я, i ўсё яму балiць, сьпераду, ззаду i ўсярэдзiне. Лёйхтэнтрагеру, таму лепей; той паглядвае на яго збоку, патрухваючы на конiку, i кажа сабе, ах, якi ж слабы гэты людскi род, любая нягода пераварочвае яго дагары, i людзi лямантуюць i скуголяць да Бога, як той Ёў, ня верачы ў яго й нават ня маючы даверу да самiх сябе; так i жывуць паводле правiлаў i ўстанаўленьняў i лiчаць, што iх iм спаслаў Бог, i лiпнуць, трымаюцца за iх, i не заўважаюць, як яно ўсё добрым ладком i парадкам адно за адным коцiцца к чортавай матары, князi й духоўнiкi спачатку, пасьля пiсакi й купцы, а пад канец усе агулам i сполам.

У Гэльмштэце якраз у той дзень кiрмаш, паназьбiралася людзей з усiх навакольляў гiбель i пропадзь, купляюць i прадаюць, а хто нi тое, нi другое, проста швэндаюцца разьзявамi. Карцiна стракатая, бо кожнае на нешта кудысьцi чагосьцi пнецца, i ганчары й краўцы, кандытары й каўбасьнiкi; гагакаюць гусi, сакараць i лапочуць куры, перш чым iм скручваюць галовы; i паўсюль i наскрозь адно жыды ў сваiх ярмолках, i той нахвальвае табе нейкае сваё старое рызьзё, выдаючы яго за ўбор герцагiнi, быка за цельную карову альбо старую недаздохлую кабылу за высакароднага баявога вогiра чыстай арабскай крывi.

Перад гасьцiнiцай гаспадар выставiў некалькi ўслонаў. Юны Айцэн i ягоны сябар, прывязаўшы конi й напаiўшы iх з карыта, знаходзяць сабе месца, i Айцэн вальготна выцягваецца з куфлем пiва ў руцэ, зафундаванага яму Лёйхтэнтрагерам, i глядзiць, як той накройвае сваiм прыгожым ножыкам скрылiкi каўбасы з дадзенага фраў саборнай прапаведнiчыхай на дарогу кавалка, палавiну яму, палавiну сабе, i ўпершыню за гэты дзень адчувае, што жыцьцё мае-такi й свае дадатныя бакi, хай сабе й ня многiя, але мае. А яшчэ бачыць далей з правага боку, паблiзу кiрхi, згрудзiлiся людзi, цясьней дзе б то яшчэ дзе; там узьведзена нейкае драўлянае рыштаваньне, а за iм напятае размаляванае палатно з выяваю нашага ўкрыжаванага Госпада Iсуса, з рыжай барадою й чырвонай крывёю на лобе, а побач зь iм абодва шахраi з журботна зьвешанымi галовамi. Мабыць, будзе нейкае прадстаўленьне, думае ён, альбо, можа, там нехта сьпявае й паказвае карцiны, i Айцэн ня ведае, цi тое яму сьлед прыбiцца да кампанii людзей, што там стаяць i чакаюць, цi тое заставацца тут на зручным услоне, як яно й сьлед чалавеку, што ўжо амаль пастар i ў кiшэнi мае рэкамендацыю з-пад пяра самога доктара Марцiнуса; ягоны сябар таксама ня мае нiякiх намераў выпраўляцца на тое прадстаўленьне, магчыма, ён нават зусiм i не заўважыў, што тут павiнна разыграцца.

Але вось каля кiрхi ўсё ацiхае. I нават рыначны шум ужо чуецца як бы праз тоўстае палатно.

На драўляным рыштаваньнi стаiць жанчына, на ёй зялёныя шаравары, як на карцiнах з Турцыi, бачаных iм у кнiгах, i чырвоная вышываная камiзэля паўзьверх белай кашулi, а на галаве нейкi блакiтны турбан з блiскучаю зашчапкаю, з-пад якое ў паветра вылазiць белы касмач валасоў. Твар у яе густа расфарбаваны, хто там ведае, што ў яе пад шмiнкаю, можа маршчынiстая старакабетная скура. Толькi вочы, вялiкiя i блiскучыя, як пэрлы, маладыя, i гэтыя вочы ён пазнае, i тут жа ўсхоплiваецца з услона, бяжыць туды да сьцiжмы людзей вакол рыштаваньня, рассоўвае, расштурхоўвае iх убакi, не зважаючы на буркатню i лаянку, i ўжо стаiць перад жанчынай i тапырыцца на яе, як чалавек, што ўбачыў здань, i празь яе кашулю i шаравары бачыць формы грудзей i сьцёгнаў, i ў роце яму перасыхае, як ад пяску, i ён хоча закрычаць: Маргрыт! але анi гуку з горла.

А жанчына падымае руку i, убачыўшы, што людзi ўраз захлябенiлi пашчы, заяўляе звонкiм, урачыстым голасам, што яна прынцэса Гэлена, малодшая й самая любiмая дачка Трапезундзкага князя, якi, як высокi герцаг, служыць пры двары магутнага султана; але што яна пакiнула бацьку й мацi й прыгожы гарэм у Канстанцiнопалi, дзе ёй толькi птушынага малака не хапала, дзе было ўсё, чаго толькi душа жадала, убраньне i ўборы й шаўковыя падушкi й чорныя рабы ў абслузе, каб вахлярамi абмахвалi, бо ў ноч перад яе васемнаццатым днём нараджэньня зьявiўся ёй Вечны Жыд Агасфэр, асуджаны нашым Госпадам Iсусам Хрыстом на вечнае блуканьне аж да суднага дня, i яна навярнулася ў правiльную веру ў нашага Госпада Iсуса Хрыста, у вечнасьць. I з таго часу ўсюды сьледуе за Вечным Жыдам Агасфэрам, якi ня можа памерцi i ўвесь час пастаянна ўзнаўляецца на шляхах сваiх, а яна яму як бы нябесная нявеста, каб сьведчыць людзям пра велiч Бога й пакуты нашага Госпада Iсуса Хрыста, якiя Вечны Жыд бачыў на свае жывыя вочы, i ён потым сам выступiць i пакажа ўсяму народу свае памечаныя крыжавымi стыгматамi ногi й простымi словамi раскажа, як наш Гасподзь Iсус гутарыў зь iм i як пракляў яго за вялiкую бессардэчнасьць, у якой ён, небарака й гаротнiк, вось ужо тысяча пяцьсот дваццаць два гады раскайваецца. А каго не кране шчырая гiсторыя-споведзь, той хай пасьля спакойна дыбае сваёй дарогай, Вечны Жыд усё iм даруе, i наш Гасподзь Iсус Хрыстос даруе таксамака; калi ж каму дойдзе да мозгу касьцей, як яно й павiнна даходзiць шчыравернаму хрысьцiянiну, той пасьля можа купiць iлюстраваны, выдатна надрукаваны скрутак з гiсторыяй пракляцьця Вечнага Жыда Агасфэра i ўкiне сваю лепцiнку ў кубак, якiм яна абнясе людзей, бо яна й гер Агасфэр хацелi б i ў iншых месцах далучыць людцаў да гэтай весткi.

Айцэну як зарвала, так i стаiць усё яшчэ. Цi мог ён тады, пасьля той вечарыны ў доме ў магiстра Мэланхтона, сваёй затуманенай вiном галавой нават блiзка падумаць, што той настырны малады жыдок, якi трымаў Маргрыт на каленях i рабiў зь ёю i так i гэтак, мог мець хоць якое б там нi было дачыненьне да Вечнага Жыда, але ў сьвятле наступнага дня адагнаў яго ад сябе як чыстую прымару й насланьнё. А тут яшчэ й каб сама прынцэса Гэлена з Трапезунда, якая служыла ў яго сябра пакаёўкай, апратвала нанач пасьцель i выносiла начны посуд за iм, былым студыёзусам Айцэнам, i пры гэтым два мясiстыя паўмесяцы ззаду пад спаднiцай так панадна перашавельваюцца: вой, няўжо мы й праўда ўсе "сукупнасашчэпленыя", i хто ж тады той другi, што засеў у iм?

Лёйхтэнтрагер, здаецца, усё яшчэ сядзiць на ўслончыку каля гасьцiнiцы, п'е сваё вiно й не здагадваецца пра буру ў грудзях магiстра Айцэна, якога так i падсьцёбвае ўскочыць на той памост i залезьцi прынцэсе Гэлене пад камiзэлю i ў шаравары, i не таму, што яму наўме нейкiя там вашыя брыдоты, не, з чыстай цiкаўнасьцi й прагi пазнаньня; але й так куды б ён дайшоў, бо ж людзi навакол толькi хочуць ведаць, як там тое было з праклiнаньнем Жыда, але, канечне, ня ён адзiн хацеў бы пашураваць у гэтым вышытым капшучку, толькi ж нiхто гэтага ня робiць.

Прынцэса Гэлена тым часам павесiла на планку вялiкую таблiцу, на якой, таблiцы, быў вiдзён рыжабароды Iсус, апрануты ў прыгожа афарбаваную пурпуру, зь зялёным цярновым вянком на галаве, перад iм воiны паказваюць яму язык i крывяць пачварныя твары i ўсяляк зьдзекуюцца й насьмiхаюцца зь яго, а адзiн нават б'е кiем па галаве.

I пры гэтым яна дэклямуе ўзьнёслым голасам i з правiльным нацiскам:

Вы бачыце, як зброд служак

сьмяецца з Госпада ўсяляк,

шалёна зьдзекуецца, б'е

i шкумутанiць, i плюе.

Ён церпiць зьдзекi, глум i сьмех

за нашыя правiны й грэх.

Айцэн думае, што гэта зусiм ня той задзiрлiвы тон, у якiм Маргрыт цэлы час гаварыла зь iм, ня тая мова, якой яна карысталася; па ўсiм адчуваецца, што тая, хто так свабодна, не заiкаючыся, не запiнаючыся, прамаўляе прыгожы вершык, паводле вымаўкi й складу, паводле таго, як спрытна хлешча языком, яна хутчэй за ўсё знатная дама, хай сабе прынцэса з Трапезунда, хай скуль бы там нi была. Тым больш гэта хвалюе яго, ён азiраецца, шукаючы свайго сябрука Лёйхтэнтрагера, бо той лепш за каго другога патрапiць сказаць яму, якiя такiя акалiчнасьцi павязваюць яго з усiм гэтым; але таго зноў дух прастыў, а турчанка Гэлена тым часам выставiла новую таблiцу, пасярэдзiне якой зноў-такi Гасподзь Iсус, гэтым разам у белай сарочцы, i сакавiтыя пурпуровыя кроплi крывi адна за адной зьбягаюць па скажоным ад болю твары, мiж тым як ён, угнуўшыся пад цяжарам, нясе крыж пад мiлаўбольнымi позiркамi заплаканых жанчын, якiя заломваюць рукi каторыя перад грудзьмi, каторыя за галавой. Прынцэса Трапезундзкая, указваючы левай рукой на карцiну, правую малiтоўна ўзносячы ў неба, прасякаецца яшчэ больш палкай пабожнасьцю.

Вось ён iдзе угору з крыжам,

сухiя губы сьмягла лiжа,

але далей iдзе Iсус,

пакутны тарабанiць груз.

Жанчыны плачуць. Iм Хрыстос:

"Iду! Пакiньце вашых сьлёз!"

Калi толькi Айцэн нешта ведае зь Бiблii, дык менавiта гэтую гiсторыю, якую сёньня ведаюць усе людзi; тым ня меней яны стаяць, як прыкаваныя, у клубах чаднага поту й цыбулi, яны амаль ня дыхаюць, у таго вунь старога сьлiна цячэ па барадзе, а ён i не зважае, другi, забыўшыся, iста чухае заднiцу; але прыгажуня Гэлена хуценька мяняе таблiцу, новая побач з пакутнiкам Iсусам паказвае чалавека ў залацiстажоўтым шаломе з чырвонымi нашчочнiкамi, якi марна спрабуе падаць Iсусу руку. I тут жа яна гаворыць дрыготкiм голасам:

Вось афiцэр тут убаку

пабрацку падае руку,

але ня зрыць Iсус нiчога,

бо толькi ж думае пра Бога.

I афiцэру ўжо вядома,

што чалавек той - ecce homo.

Як заўсёды, калi Айцэн чуе два падрад лацiнскiя словы, а гэтым разам асаблiва, пры еcce homo яму мароз дзярэ па скуры, ён упэўнены, што прыгожая красамоўнiца заўважыла яго падчас сваёй мастацкай дэклямацыi; блiснула вока, невялiкая паўза, можа, усяго на адзiн перавод духу, але ён выразна адчуў пазнала; Маргрыт, якую ён ведае, i прынцэса Трапезундзкая сплываюцца ў ягоным мазгу ў адно; еcce homo, думае, з храпы гэтай чорта-жыдоўскай лярвы, аж галава неяк пайшла, а пасьля думае, ну, хто я такi, каб быць стражэйшым за самаго Госпада Iсуса Хрыста, якi, пасьля таго як грэшнiца ўмыла яму ногi сьлязьмi й пацалавала iх i абсушыла iх сваiмi валасамi й памазала алеем, сказаў пра яе: многiя грахi ёй даруюцца, бо яна многа любiла; толькi што Маргрыт ня мела нiякай схiльнасьцi да ўсiх пералiчаных параметраў i ног яму ня мыла, каб аблашчыць iх, але ж такi яшчэ далёка ня вечар. I вось там на памосьце ўжо вiсiць новая таблiца, i на ёй зьлева вiдаць нашага Госпада Iсуса зь ягоным цяжарам, як ён дрогка падгiнаецца ў каленях, а справа ад яго жыд у чорным каптане, вельмi, здаецца, падобны на таго, зь якiм Айцэн пазнаёмiўся ў той лёсавызначальны вечар, а за жыдам дом з каланадай, i памiж касымi калонамi выпiрае нейкая штанга, на якой прымацаваная таблiчка, дакладней, зялёны вянок i ўсярэдзiне яго прыгожы пурпуровы бот. Прынцэса Гэлена прыматкабожылася каля карцiны, i па ёй вiдаць, што яе гiсторыя наблiжаецца да таго пункту, дзе вузел, якi яна з такiм дбаньнем завязала, разьвязваецца й сьледуе магутны ўдар грому; грудзi ў яе ўздымаюцца й апускаюцца, касмач на турбане дыбiцца ўгору, i яна паглядае паверх людзкiх галоў, быццам там удалячынi бачыць ясную ўяву, i кажа:

Габрэй Агасфэр адмыслова

там правiў рамяство шаўцова,

меў лаўку, дом свой i машну.

Гасподзь падумаў: адпачну,

хоць дух траха перавяду

ў цяньку дзьвярэй, бо не дайду.

I тут, натоўп ахае як з адных грудзей, - той ужо стаiць каля прынцэсы, у сваiм заношаным лапсярдаку й круглай ярмолцы на галаве, такой самай фарбы, што i ў Госпада Iсуса на таблiцы й на вялiкай карцiне, дзе ён вiсiць на крыжы. Стаiць вось, як з каноплi выскачыўшы, не, думае Айцэн, - як зь пекла выскачыўшы, Вечны Агасфэр, якi ня можа нi адпачыць, нi памерцi, а павiнен бадзяцца па сьвеце ўдоўж i ўпоперак, у холад i ў сьпёку, угору праз горы i ўнiз праз пустынi, праз зарасьлi цярноўнiку й чартапалоху, па скалах i кручах, праз таросы й валуны, праз рэкi й моры, бясконца, бясконца, i восека ён ужо тут, на рынку ў Гэльмштэце, гатовы да пытаньняў i адказаў пра тое, як яно было насамрэч зь iм i нашым Госпадам Iсусам i чаму ён так жудасна пракляты.

- I тады кажа мне рабi, - гаворыць ён у цiшынi рыначнага пляца, - дазволь мне адпачыць, кажа ён, мне муляе ў плечы, гэта больш чым добрых трыста фунтаў, думаю я, i ўсё цьвёрдая драўнiна, з кантамi. Так, кажу я яму, муляе. А як ты сабе думаў, ня муляе нам ярмо, накладзенае на нас рымлянамi? Дазволь мне адпачыць, кажа ён, дарога тут угору камянiстая, а яны бiчавалi мяне. Так, кажу я яму, дарога камянiстая й крутая. А як ты сабе думаў, цi камянiстая, цi крутая дарога, якою iдзе народ Iзраiля? Дазволь мне адпачыць, прашу цябе, кажа ён, я павiнен сабрацца зь сiлаю, каб пайсьцi да майго бацькi на неба. I так кажу я яму, твайму бацьку на небе, хочаш...

- Утнi язык! Ня хлусi!

Айцэн жахаецца. Гэта ж ён сам крыкнуў, гэта ж ён сам i палохаецца, уцiскае галаву й хуценька азiраецца вакол сябе, цi не падыме хто кулака, каб учасаць яму ў пысак, з чаго чалавеку вялiкая шкода становiцца. Але людзi вакол яго, здаецца, гэтаксама спалохалiся, як i ён альбо як той жыд на памосьце, у якога слова пад грудзi падвярнула й засела ў горле, ледзь не ўдавiўся, - тыц-мыц, сказаць няма чаго, аж потам упацеў. I калi Айцэн бачыць, што нiхто яму не пярэчыць, нiхто не падымае на яго руку, больш за тое, усе вочы паставiлi на яго, вылупiлiся, як вырачкi якiя, быццам тут цудадзей ня жыд, а ён, i, набраўшыся адвагi, адчуваючы сябе ледзь ня блюзьнерам, ён кажа сабе, вось зараз пакажу таму жыду, набiрае паветра й крычыць на ўсе грудзi:

- Усё гэта бздуры й балбатня, усё гэта чмур, падман i круцельства! Так улоўлiваюць дурную сьмердзь i выцягваюць з кiшэняў грошы, а ня геры студэнты й дактары й шаноўныя грамадзяне Гэльмштэта! Ён не Агасфэр i нiколi ня бачыў нашага Госпада Iсуса Хрыста, нават ценю яго валасiнкi ня бачыў! Ён жыд Ахаў, якога я сустракаў у Вiтэнбэргу, як ён тады там пачукваў на каленях фраў прынцэсу, а сам думае, што тут можа на дурнiцу купiць сумленных хрысьцiян.

Падымаецца гнеўнае вурчаньне, i Айцэн ведае, супроць каго яно, супроць жыдоў, ня супроць яго, вурчаньне мацнее, робiцца ўсё больш пагрозьлiвым, i Айцэн чакае, што яму адкажа жыд, цi не зарве яму назусiм, i разважае сабе, як даказаць красунi Гэлене, што яна павiнна вышчамiцца з гэтага памоста й працiснуцца да яго, пад ягоную аслону, але не знаходзiць спосабу гэта зрабiць. I вось тут якраз каля яго азываецца ягоны сябар Лёйхтэнтрагер i так дзiўна глядзiць на яго i, скрывiўшы рот, сьмяецца й кажа:

- Ну ж, уцiнай далей Паўль, брава, Бог табе сплацiць, калi яны кiнуцца-рынуцца на жыда й разьдзяруць яго разам з прынцэсай Трапезундзкай.

Тым часам неба пацямнела, завалаклося чорнымi хмарамi, што насунулiся справа й зьлева, i толькi паласа сьвятла яшчэ заставалася пасярэдзiне, дзе якраз стаiць жыд, а за iм вялiкi партрэт рыжага ўкрыжаванца, як ён там вiсiць памiж шахраяў, а яшчэ далей ззаду высокая вежа кiрхi з вострым дахам i залатым пеўнiкам-флюгерам наверсе. Сяму-таму робiцца вусьцiшна, i ён думае, што вось зараз настане божая кара таму, хто тут, над душою стоячы, гаварыў падлыжна, жыду зь ягонай прынцэсай цi маладому чалавеку ў магiстарскай шапачцы зь першага раду.

Але жыд, як прарок, уздымае рукi. Апошнi гул галасоў ацiхае. Вочы ў жыда, як два каменьчыкi, блiскуча-шэрыя i цьвёрдыя, i ён кажа:

- I будзе калi-небудзь нехта ашуканы кiмсьцi, хто лепш абазнаны. А я кажу вам, сапраўды, я Вечны Жыд, завуся Агасфэрам, i пракляты нашым рабi, бо я прагнаў яго ад сваiх дзьвярэй, калi ён хацеў адпачыць у мяне ад цяжару крыжа, i калi гэта чыстая праўда, дык той залаты певень угары на вежы тры разы кукарэкне, перш чым усмалiць першая божая маланка.

Айцэн ведае, што цяпер яму трэба на поўнае горла зарагатаць, каб усе чулi й каб паламалася вядзьмарства; певень на шпiцы вежы мог паказваць надвор'е, але каб на кукарэкi ўспасобiцца, - яшчэ ў нiводнага пеўня-флюгера ня было такога горла й сапраўднай дзюбы. Ён азiраецца на свайго сябра Лёйхтэнтрагера й шукае ў ягоных вачах i на твары запэўненьня, вядома, певень ёсьць певень, а бляха ёсьць бляха; але той падымае руку да вуха й кажа:

- Слухай!

I тады, спачатку цiха й нясьмела, як з маладога пеўнiка, якi яшчэ ня верыць у самаго сябе й спрабуе галасок, а пасьля ўжо гучней i гучней i ўжо ўпэўнена, i трэйцi раз залiвiста й далёкачутна: пеўнеў крык, ён разганяе ценi й сутнасьць цёмных шалаў.

Усё як скамянела. Толкi ўкрыжаваны, здаецца, як бы варушыцца, але гэта ад ветру й непагадзi, што налятае парывамi й шавелiць карцiну, на якой ён намяляваны. Маланка, якая за гэтым перыць, яркая, шыпучая, разрывае здранцьвеньне; яна цаляе ў драўляныя рыштаваньнi й падпальвае iх, полымя шугае ўгору й палiць iх разам з выявай укрыжаванага й дэманстрацыйнымi таблiцамi й iншымi прычындаламi, а тым часам, з выцьцём i лямантам люд сьцебануў на ўсе бакi, толькi спаднiцы й полы лапаталi.

Айцэн адчувае, як яго схапiлi за локаць i пацягнулi прэч.

- Давай хутчэй адгэтуль, - чуе Лёйхтэнтрагераў голас, - бо людзям можа стрэлiць у галаву забiць цябе.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ

У якiм разьдзiраецца вялiкая заслона ў храме, i Агасфэр тлумачыць Iскарыёту, як чалавек, хоць ягоны лёс i вызначаны наперад, тым ня меней сам iм распараджаецца

Праўды ня ведае нiхто, апрача мяне самога й рабi, але ён мёртвы ўсе гэтыя доўгiя гады, а мёртвыя маўчаць.

А дзень быў як нiколi прыгожы; зямля, яшчэ вiльготная ад зiмовага дажджу, пахла ўзаранай ральлёю, лiлеi стаялi ва ўсёй сваёй раскошы, i неба яшчэ не паблякла ад летняй сьпёкi, а цёмным блакiтам скляпенiлася над горадам i храмам. Дзень для жыцьця, а не для сьмерцi; але гэта быў дзень, пярэдадзень сабата, i што павiнна было быць зроблена, павiнна рабiцца сёньня, бо ў дзень сёмы Бог спачываў, i нi адна рука ў Iзраiлi ў гэты дзень не павiнна нават варухнуцца.

Таму такi сьпех. Таму такая бегатня памiж домам Каяфы й домам Iрада й домам Пiлата й раптоўнае народнае апытаньне, хто павiнен жыць, а хто павiнен быць пакараны сьмерцю, гвэрыльера Варава, цi гэты звар'яцелы цар юдэйскi; таму й сьпешныя канфэрэнцыi вучоных законьнiкаў, на iх iшлося пра кампэтэнтнасьць, хто агалосiць прысуд, хто выканае яго, пра нацыянальнае й рэлiгiйнае значэньне, тут сьвятарства, тут тэтрарх, тут акупацыйныя ўлады й да таго ж тая ўпарцiстая зацятасьць рэбэ Ёшуа, бадай нават, татальнае неразуменьне працэсаў у сьвеце, ён бачыў толькi сваё паклiканьне на месца праваруч Бога, i разам з тым сэрца яго было поўнае прадчуваньня й страху. I таму такое цкаваньне, такая падгонка на гару, што давала вельмi мала шанцаў натоўпу пацешыцца зь вiдовiшча. Нейкi дзiвак, якi сам сябе абвясьцiў царом i цяпер мусiць несьцi на сабе свой крыж, якая выдатная нагода для ўсякага роду кпiнаў, тут гумар народа можа выбухнуць беспакарана й стацца прадметам гамонак на многiх вясёлых застольлях, але не, ледзь паяўляецца гэты чалавек, задыханы, спацелы, падганяны кiямi эскорту, вось ужо ён амаль прашкандыбаў, i толькi там, дзе ў яго падгiнаюцца каленi як у перанагружанага асла, можна выкрыкнуць пакеплiвае "асанна!" альбо "слава цару!" альбо: "як ты хочаш выбавiць нас, ты, сын Божы, калi сам сабе памагчы ня можаш!"

I пашкадаваў я цябе, рэбэ Ёшуа, нягледзячы на тваё вялiкае вар'яцтва, i сэрца ў мяне сьцiснулася ў грудзях, калi я ўбачыў, як ты йдзеш да мяне з крыжам на плячах.

I ўбачыў я твой позiрк, калi ты пазнаў мяне каля майго дома, i як дрыжалi твае вузкiя губы, а ты спрабаваў загаварыць, але ўспасобiўся толькi на хрыплы шэпт.

I я падышоў да цябе й сказаў: Як ты бачыш, я з табою ў тваю цяжкую гадзiну.

Ён кiўнуў i прамовiў: Ты сказаў, што я змагу адпачыць у цябе.

А я нахiлiўся да яго, бо ён стаяў, нiзка прыгнуты цяжкiм крыжам, i я сказаў: У мяне пад вопраткай ёсьць меч Божы, i я хачу агалiць яго за цябе, i ўсе твае перасьмешнiкi й твае ворагi i ўсе жаўнеры да сьмерцi перапалохаюцца й паразьбягаюцца ад бляску яго.

Ён маўчаў.

А ты, рэбэ Ёшуа, сказаў я далей, скiнеш зь сябе крыж i выпрастаешся, i згуртуеш народ Iзраiля вакол сябе й павядзеш яго, як напiсана, бо твая барацьба, о княжа, i твая перамога, о цару!

Але ён патрос увенчанай цернем галавой i адказаў мне: Пакiнь свой меч у похвах. Цi ж не павiнен я выпiць келiх, якi наканаваў мне мой Бацька? А я хацеў адпачыць у ценю тваiх дзьвярэй, бо я да сьмерцi стамiўся.

Тады забрала мяне злосьць на гэтую ўпартасьць, i я адштурхнуў яго ад сябе й крыкнуў: Прэч, дурань! Думаеш, таму там угары вялiкi клопат, што яны пратнуць цьвiкамi твае рукi й ногi i пакiнуць так на маруднае памiраньне на крыжы? Ён жа стварыў чалавекаў такiмi, якiя яны ёсьць, а ты хочаш перайначыць iх сваёй жалю вартай сьмерцю?

I я бачу яшчэ, быццам тое было сёньня, твар рабi, якi ён бледны пад кроплямi крывi, i чую, як ён кажа: Сын чалавечы йдзе, як напiсана ў прарока, а ты застанешся i чакацьмеш мяне, пакуль я вярнуся.

Пасьля гэтага ён пайшоў далей i зьнiк за паваротам, дзе дарога павяла ўгору на Галгофу, i за iм увесь люд, i люд шумеў i скакаў, быццам аплацiў пацеху яму сапраўдны цар. А пасьля была вялiкая цiша, i сьвятло лiлося на лiсьце майго вiнаграду, якi вiўся па слупах ганка, i ценi лiстоў дрыжалi на каменьнi двара, i я сядзеў i думаў пра рабi, якi цяпер памiраў на крыжы, i пра яго словы, якiя ён сказаў мне, i пра марнасьць усiх намогаў.

I тады прыйшоў Юда Iскарыёт i стаў перад мною з машною ў руцэ й сказаў мне: Ты той, хто клаў галаву сваю на грудзi рабi на трапезе, калi ён прычашчаў нас ад свайго цела й крывi.

А ты той, сказаў я, хто вiнаваты мне адзiн срэбранiк з трыццацi, якiя атрымаў за здраду.

Здрада, сказаў Юда, жорсткае слова, я толькi рабiў паводле таго, што быць павiнна й паводле ўласнага жаданьня рабi, бо цi ж не сказаў ён нам, што ён павiнен пралiць сваю кроў за многiх на дараваньне iхнiх грахоў, а пасьля мне, каб я рабiў, што зрабiць маю, хутчэй? Дык я толькi зрабiў, што было вызначана й паводле волi ягонай; а вось ты прагнаў яго ад сваiх дзьвярэй, калi ён толькi хацеў крышку адпачыць ад свайго цяжару, таму напраўду прадаў яго ты, а ня я.

Гэта вельмi зручна так думаць, адказаў я, калi лiчыш, што робiш так, як яму вызначана толькi таму, што ён прылада й забаўка ў руцэ Навышняга. Але ўжо твой продак Адам быў пакараны высылкай i мусiў iсьцi працаваць толькi за тое, што зьеў яблык, хоць яму й было прадвызначана зьесьцi яго, бо iнакш навошта Бог павесiў той яблык перад ягоным носам i стварыў зьмяю й жанчыну Еву? Гэта такая гульня, якую Бог вядзе з людзьмi, каб яны вырашалi, што ёсьць дабро й зло, i прытым не маглi зрабiць гэтага йнакш, як прадпiсана, так што ты, хоць i нарадзiўся на здраду, робiшся здраднiкам па сваёй волi й таму ня можаш рабiць iнакш, як толькi пайсьцi да дрэва, што там вышэй за маiм домам, i павесiцца на iм.

А я ёсьць дух ад духа Бога; я чыню абсалютна й без пачцiвасьцi, таму й ня маю патрэбы ў нiкiм, хто пралiваў бы сваю кроў за грахi, якiя я ўчынiць ня дам сабе рады. А цяпер дай мне срэбранiк, якi ты мне вiнен.

I тады спалохаўся Юда Iскарыёт i таропка даў мне срэбраны дынар, якi я патрабаваў, i пабег. Але праз хвiлю, калi ўжо пайшло на шостую гадзiну, ён вярнуўся й сказаў, што астатнiя дваццаць дзевяць ён занёс у храм i кiнуў сьвятарам; але тыя не захацелi iх браць, бо гэта былi грошы за кроў. Пасьля гэтага ён павярнуўся й пайшоў да дрэва, якое расьце там вышэй за маiм домам, i ўзяў вяроўку, якою водзяць аслоў, i павесiўся.

А я ўбачыў, як пацямнела неба, i з гор пацягнула халодным ветрам. I прыбеглi людзi, яны крычалi, што вялiкая заслона ў храме разадралася напалам, быццам расьсеклася вялiкай рукою, i ўвесь горад у страху перад Божай карай.

А я ведаў, што рэбэ Ёшуа памёр, i я схiлiў сваю галаву й плакаў па iм.

РАЗЬДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ

У якiм ставiцца богазьневажальнае пытаньне, цi сапраўды чалавек ёсьць богападобны, альбо ж Бог больш чалавекападобны, i вядзецца гаворка пра супярэчнасьцi, якiя пагражаюць парадку

Я ведаю, што ведаю.

Я пазнаю голас Бога. Ён у гуле вады, у бушаваньнi полымя, у завываньнi буры, i ён магутнейшы за гэта; але нават i ў шалясьценьнi цярноўнiку ён ёсьць, подых, ледзь улоўны. Ён можа гнаць вас да краю сусьвету, прычым на ўжо даўно патухлых зорках i на такiх, што толькi зараджаюцца, i ён можа быць у табе як чарвяк, што сьвiдруе цябе, i як лёгкае брунжаньне ў вуху.

I ўзвысiўся голас Бога й сказаў: Я адвёў руку Сваю ад цябе, Агасфэр, i скiнуў цябе з вышыняў у шосты дзень а трэцяй гадзiне, i гэта зарабiў Я, бо Мой парадак табе ня быў парадкам i Мой закон у тваiх вачах - зьдзек; дык вось, як што ты асуджаны блукаць па глыбiнях, замест таго каб кволiцца й цешыцца на нябёсах i славiць Маю цудоўнасьць, ты ўсё яшчэ iмкнешся перавярнуць верх пад спод, нiз паставiць угары, i сумняваешся ў маiм тварэньнi.

А я абяртаю аблiчча сваё ўгору ў пазахмар'е, адкуль прыйшоў голас, i кажу: Я найперш сумняваюся ў чалавеку, пра якога сказана, што яго стварыў Ты паводле твайго вобразу, паводле вобразу Божага, i сумняваюся ў Сыне чалавечым, пра якога кажуць, што ён пасланы Табою за грахi iншых, i на чые грудзi я клаў сваю галаву падчас апошняй вячэры.

I зноў узвысiўся голас i сказаў: Сьвет поўнiцца цудамi з ранiцы да вечара. Адна адзiная малекула ўжо мае такую складаную канструкцыю i адначасова так генiяльна простая ў сваёй канцэпцыi, што яе мог толькi нехта прыдумаць, i менавiта Я. I ты ўсё яшчэ сумняваешся?

Тады схiлiўся я перад Богам i сказаў: Далёкi я быў ад таго, каб сумнявацца ў Тваiх цудах, о Госпадзе, i ў Тваiх малекулах; я сумняваюся ў Тваёй справядлiвасьцi i ў богападабенстве чалавека, якога Ты стварыў.

I вось рассунулiся хмары над хмарамi i ў пазахмар'i, i прабiўся промень сьвятла, ён сьвяцiўся як сьвятло тысячы сонцаў i ўсё ж не сьляпiў, i ў промнi вачам адкрылася лесьвiца, яна стаяла сама, нiхто яе ня трымаў, i была такая высокая, што верхнi канец яе зьнiкаў у бясконцасьцi вышынi; а па гэтай лесьвiцы падымалiся ўгору й апускалiся ўнiз анёлы, добрыя анёлы, вядома, не такiя, як Люцыпар альбо я, так што выглядала ўсё, быццам па той лесьвiцы ўгору-ўнiз караскалiся процьмы мурашак з ружовымi галоўкамi й празрыстымi мiгатлiвымi крылцамi. I былi там яшчэ такiя, якiя несьлi вялiкi трон па лесьвiцы ўнiз i вельмi высiльвалiся, бо трон быў цяжкi i ўпрыгожаны рознымi каштоўнымi камянямi, якiя пералiвалiся ўсiмi колерамi вясны, блакiтныя й зялёныя й чырвоныя й залатыя, а парэнчы той лесьвiцы былi разьбёныя й на канцах сваiх мелi галовы двух хэрувiмаў, а чатырма ножкамi былi iльвiныя лапы, а завяршэньне задняй парэнчы было ўтворана зь дзьвюх блiшчастых зьмеяў, целы якiх былi скручаныя ў вузел, тым часам як галовы змагалiся адна з адной. А на троне ня было нiкога, так што здавалася, быццам ўсё гэта давалася руплiвым анёлам проста, так сабе нешта зь лёгкай мэблi.

I як што нарэшце той трон старабанiлi ўнiз, яны прынесьлi яго да мяне й паставiлi перад мною, i ў дадатак услончык-падножжа, прымацаванае да трона залатымi загiнамi-фальцамi, i пасьля гэтага яны адляцелi, лапочучы крылцамi й кашулькамi. Але голас Божы ўзвысiўся зноў i сказаў: Як што ты сумняваешся ў богападабенстве чалавека, дык я хачу паказаць табе Сябе.

I сьвятло нябеснае аблiлося вакол трона, быццам вянком, i ў вянку сьвятла паказалася як бы паласа ранiшняга туману. Але гэты туман увачавiдкi ўшчыльнiўся i ў iм распазнавалiся як бы цень i форма й iстота й цялеснасьць, i сядзеў нехта на седзiшчы трона, у белым убраньнi, з блiскучымi вачыма й хвалiстымi валасамi й кучаравай барадою, муж у найлепшым веку, i усё вакол яго было дасканалае й незвычайнай прыгажосьцi.

А я, замест таго каб занурыцца носам у пыл перад тым на троне й пацалаваць яму ногi, ня мог адвесьцi ад яго позiрку, бо мне здавалася, быццам я бачу разам зь iм i празь яго гаротную постаць рэбэ Ёшуа, i сказаў я: Значыцца, ты й ёсьць Бог?

Але Ён сказаў: Я ёсьць, хто Я ёсьць.

Ты цудоўны, о Госпадзе, сказаў я, як што Ты спачываеш у самiм Сабе, i я мог бы любiць Цябе.

Але ты сумняваешся ўва Мне i ў Маiм парадку, сказаў ён, хоць Я сяджу тут на Маiм троне й зьяўляюся жывым доказам богападабенства чалавека.

Госпадзе, сказаў я, я адкiнуты ад Цябе й я бяз улады. Тым ня меней я пытаюся ў Цябе: Што ёсьць сапраўднае, богападабенства чалавека альбо чалавекападабенства Бога?

I вось запахмурыўся лоб Ягоны, i сьвятло ўгары зацьмiлася, i анёлкi зь iх ружовымi галоўкамi й празрыстымi мiгатлiвымi крылцамi ўсхвалявна запырхалi вакол лесьвiцы, быццам яна павiнна была вось-вось правалiцца, i я баяўся за сваё пытаньне.

Але голас Бога ўзвысiўся i прагучаў зьменена, нават неяк як бы скрыпуча, i спытаўся: Цi яно так, цi яно гэтак, што абыходзiць табе, хто ёсьць меншы за пылiнку, зь якiх я стварыў чалавека?

Гэта ж супярэчнасьць, о Госпадзе, сказаў я, прагал у Тваiм парадку, зь якога сыпецца пясок.

I вось падышлi некаторыя з добрых анёлаў, з шырокiмi плячыма й дужымi рукамi й кулакамi, як у мясьнiка, i пастанавiлiся каля мяне. Але Бог кiўнуў iм, каб адышлiся ўбок, i спытаўся ў мяне: I многа такiх супярэчнасьцяў ты бачыш, Агасфэр?

I я глыбока пакланiўся i сказаў: О так, Госпадзе, iх шмат, i яны як соль у кашы й як дрожджы ў цесьце, i душа нашага гешэфту, Твайго й майго.

I Бог сказаў: Я стварыў цябе на другi дзень, i ня з пылу, як чалавека, а з агню й подыху бясконцасьцi. Але гэта зусiм не дае табе права на тваё жыдоўскае нахабства.

А я сказаў: Можна будзе яшчэ папытацца, Госпадзе. Ты адкiнуў мяне ў шосты дзень а трэцяй гадзiне й асудзiў мяне бадзяцца па глыбiнях аж да суднага дня, а пасьля падыходзiць Твой Сын па дарозе на Галгофу й праклiнае мяне таксама. Цi ж аднаго разу было мала? Альбо ж, калi ўжо Вы трыадзiныя, Ты й Твой Сын i Дух, пра якога мала гаворыцца, Ты думаеш, двайное больш надзейнае?

I вось падняўся Бог са свайго трона й падышоў да мяне, блiскучыя вочы, у гневе сваiм, як у славе, але я раскiнуў рукi, каб прыняць яго ў абдымкi, як той, хто любiць, бо я любiў яго сапраўды, i тут Ён нарэшце страцiў свой боскi спакой, i я дараваў бы яму, калi б ён пракляў мяне трэйцi раз. Але ён раптам павагаўся i ўсьмiхнуўся, а пасьля растварыўся ў паласу туману, i пасьля расплыўся, i толькi трон стаяў у сваёй пустой раскошасьцi.

Я ведаю, што я ведаю. I Бог ёсьць, што Ён ёсьць, i Яго парадак гэтак жа поўны супярэчнасьцяў, як i Ён сам.

РАЗЬДЗЕЛ ЧАТЫРНАЦЦАТЫ

У якiм Вечны Жыд пасабляе шчасна памерцi аднаму купцу-хрысьцiянiну, даючы яму пэўнасьць

Каб толькi ён вярнуўся, думае хворы з палёгкай; пастар у сям'i куды лепей, чым лекар, лекар патрэбен толькi ў зямным жыцьцi, якое доўжыцца шэсьцьдзесят гадоў альбо, калi чалавеку пашанцуе, семдзесят, а пастар дапамагае дзеля вечнасьцi.

I ўсё-такi, думае хворы, такая вось штука са сьмерцю. Мы, думае ён, хто цэлы час вёў богабаязнае жыцьцё й слухаўся начальстваў i кожны па некалькi дзетак выпускаў ў сьвет зь вернай жонкай i нi зь якою iншаю бабаю, хто, як вядома, заўсёды трымаўся далей ад грахоўнай гардынi й пажадлiвасьцi, не мардаваў, ня краў i вёў свае гешэфты сумленна й непаквапiста, у строгай меры й паводле канонаў, - так i так шмат процантаў на капiтал, уключаючы рызыку - цi ж ня нам iсьцi насустрач сьмерцi ў суцешанасьцi, умацаванымi ў веры ў дабрашчаснасьць, якое мы спадобiмся.

Але разам з болем, якi зноў раскiдаецца па ўсiх грудзях, сэрца хворага точыць паняверка: як жа так, калi ўсё толькi чад i туман i чыстая прымара й калi ад чалавека не застаецца нiчога, толькi грудачка зямлi, зь якое мы зробленыя?

- А цi праўду-такi ведае чалавек пра душу? - кажа ён свайму сыну, якi край ложка сядзiць з пакутлiвай мiнай i замглёным позiркам. - Цi ведае хто, калi яе Бог удыхнуў у яго, а зараз яна павiнна вяртацца назад да свайго шчодрадаўцы, як пазычаны гульдэн? Цi бачыў хто калi яе, цi мацаў пальцамi? Праз якую дзiрку ў маёй сьмяротнай плоцi яна вышмульне, праз нос, праз рот, праз вуха цi, можа, праз што? I цi можа яно быць так, што я той, хто я быў, вось так вазьму i ўжо ня буду?

Сын кажа:

- Але напiсана, спадару тата, што Бог стварыў людзей для вечнага жыцьця.

Хворы лёгка стогне.

- Страх, - кажа ён, - у мяне страх перад Нiчым. Раней, пры папiстах, тады панаваў добры купецкi парадак: столькi а столькi срэбраных гамбургскiх пфенiгаў за столькi а столькi гадоў сьпiсаньня пякельнага агню й iншых плягаў, i ты адпушчаны самiм сьвятым Айцом. А цяпер, пасьля таго, як твой доктр Лютэр узьмяцежыўся супроць? Хто сёньня той, што дасьць мне адпушчэньне паперай зь пячаткай, хто запэўнiць, як яно пойдзе далей пасьля сьмерцi альбо ў дзень паўстаньня зь мёртвых, калi сатлелыя косткi зноў складуцца разам i адуховяць згнiлае цела, i мёртвыя вочы засьвецяцца зноў, каб сузiраць бляск i вялiкую лепнасьць? Хто гарантуе гэта, i якi жыд пазычыць мне на тое хоць адзiн заваляшчы зашмуляны грош?

Сын кажа:

- Але апостал Ян абвяшчае, што ўсе, хто верыць у Госпада, атрымаюць вечнае жыцьцё. Вы павiнны верыць, спадару тата.

Я паслаў хлопца вучыцца, думае хворы, ён павiнен вучыцца, растапырыўшы вушы, каб уведаць, як там яно з апошнiмi таемнасьцямi й неўмiручай душой; хто яшчэ павiнен у гэтым разьбiрацца, як ня вучоныя геры дактары зь Вiтэнбэрга? I што ж ён мне цяпер кажа, сам ходзячы ў магiстарстве й шукаючы царкоўнай службы, каб усю тую пачэрпнутую мудрасьць вытрасьцi на галовы грамадзян нашага горада? У што я павiнен верыць?

- Верыць, так, - кажа ён. - Але крэдыт, сынку, даецца толькi пад пэўнасьць. Чым жа можаш запэўнiць мяне ты?

Гэта ўжо пацэлена трапна. Наколькi юны магiстр, сын дома Айцэн, палатно й шэрсьць, разумее ў гандлi-шмандлi, дык гэта што той, каму залежыць на веры й вернасьцi, вельмi нават лёгка можа страцiць тавар i ўсю маёмасьць, яшчэ й штаны да таго ж. А яно як у гешэфце, так i ў рэлiгii.

- Вы абяцаеце нам вечнае жыцьцё, - кажа хворы. - Вы духоўныя айцы. Ах, як бы я хацеў прыняць яго й ахвяраваў бы за яго ўсё, i грошы й дабро, я на каленях папоўз бы да самага сабора сьв. Пятра, а геру галоўнаму пастару Эпiнусу пацалаваў бы край яго мантыi альбо й край тваёй. Але ж дзе яна, тая пэўнасьць?

Сын ведае многiя выслоўi зь Сьвятога Пiсаньня й зь iншых вучоных кнiг i мог бы файненька iх прамовiць, гэтаму ён навучаўся ў Пiлiпа Мэланхтона i ў добрага доктара Марцiнуса; але якая карысьць ад тых суцешлiвых слоў чалавеку, якi шэсьць разоў на тыдзень разгортвае разьлiковую канторскую кнiгу, а малiтоўнiк толькi раз i якi прывык узважваць Мець супраць Павiнен? Такому досыць жывога сьведкi, якi выказваецца надзейна, думае сын i адразу ўжо ведае, што гэтая думка даўно засела яму ў галаве; сьпяваньне меднага пеўня ў Гэльмштэце ўразiла яго да глыбiнi душы й мiтрэнжыла ўсю дарогу да самага Гамбурга, i ён разважае сам у сабе, што праклён, якi аднаго асуджае на векi вечныя, да вечнага ж дабраславеньня можа абярнуцца другому.

- Пэўнасьць, - кажа ён, - я хачу даць Вам пэўнасьць, спадару тата. Я хачу расказаць Вам пра жыда Агасфэра, якога я сустракаў шмат разоў, i як тры разы закукарэкаў певень на вежы кiрхi.

Хворы прыслухоўваецца да сынавых слоў. Яны - бальзам на нябогае сэрца, якое адчувае, быццам вакол яго сьцiскаецца жалезнае колца; ён хоча да Бога, ён мог бы разарваць тое колца, але ведае, што калi разарвецца яно, разарвецца й сэрца. А гэты жыд, думае ён, а што, калi б тое было праўдай, што ён ёсьць, кiм хоча быць, быў бы самы неабвержны доказ i добрая пэўнасьць, i калi хлопец не выпрабоўваў памянёных жыдоў i сам чуў, як тройчы закукарэкаў медны певень на рыначным пляцы i як маланка й гром джыганулi зь яснага неба? I калi б яно было, тое вечнае жыцьцё, на якое нехта асуджаны праклёнам, як жа тады, каб другi памiраў, хай сабе й дабраславёным i ў мiры з самiм сабою й iз Богам?

- I дзе ж, мой сыне, - кажа ён, - той Вечны Жыд цяпер?

Гер магiстр забыўся падумаць, а гэта магло б прывесьцi хворага, як Банадыка да "аману", што ён будзе мусiць таго памянёнага Агасфэра валачы сюды на суцяшэньне й на зьмёртвыхустаньне. Але йсьцi шукаць жыда на вузкiх вулiчках, сярод гэтага людзкога тлуму, ды яшчэ, магчыма, прасiць ласкi ў таго, не, на такое ён ня можацца хоць бы ўжо праз тую прынцэсу Трапезундзкую, чыiх кпiнаў ён баiцца, i таму, што хацеў нацкаваць на iх абаiх людзей у Гэльмштэце, каб iх там пабiлi.

- Дзе той жыд сёньня? - кажа ён. - А чорт яго ведае дзе, чорт дзiрку знойдзе, куды ўшыцца.

Хворы бачыць, як малады магiстр юрзае заднiцай па крэсьле, думае пра ягоную долю ў гешэфце, але менавiта цяпер якраз i забывае распытацца пра жыда, цi насамвоч ён бачыў нашага Госпада Iсуса жывым i гаварыў зь iм i пасьля тысячу пяцьсот гадоў зь лiшкам бадзяўся па сьвеце. Певень туды, певень сюды, жыда клянуць, а жыд - як ягада, але гэты жыд не ашукае мяне, у мяне нюх на людзей, iнакш бы я ўжо тройчы збанкрутаваў, гэта моцны гешэфт, палатно й шэрсьць, у iм махляроў, шмугляроў i прайдзiсьветаў больш, чым сумленных людзей.

- Мой сынку, - кажа ён, - прывядзi мне сюды твайго жыда. Мне мус паталкаваць зь iм.

Хлопец хоча запратэставаць, але хворы са стогнам падводзiцца й кажа:

- Гэта мая воля, апошняя. Iдзi.

Юнаму магiстру фон Айцэну застаецца толькi паслухацца, ён падымаецца, iдзе. У хлопца ўжо пастарская паходка, думае хворы, такая разьмераная, разважлiвая i ўсё ж амаль нячутная: нельга ўспалошыць грэшнiка, пакуль яго ня ўдасца забрытаць. З кiм-кiм, а з жыдам пакумекацца ён патрапiць, думае й спрабуе намаляваць сабе перад вачыма, як мае выглядаць зь сябе той, у каго на горбе ўжо столькi гадоў, дрыгатлiвенькi чалавечак са сьлязьлiвымi вочкамi, зморшчаны, скурчаны й скуксабочаны, скура й косьцi, а вакол яго смурод гнiлiзны й цьвiлi. З такiмi думкамi ён i засынае й прычынаецца толькi тады, калi чуе ў памяшканьнi галасы й думае, што гэта яго сын, магiстр, разам з жыдам Агасфэрам, ён падымае галаву, каб пабачыць iх; але гэта сямейнiкi, а менавiта яго цёртая баба, Ганна, i старэйшы сын Дзiтрых, а таксама дочкi Марта й Магдалена, ўсе з жалобай у вачах, жанчыны патузваюць хусьцiнкi, а каля iх гер галоўны пастар Ёган Эпiнус, прыйшоў-такi, каб палегчыць гаротнiку апошнюю гадзiну, што хвораму зараз ужо зусiм не дарэчы, бо ён яшчэ мае шмат у чым памеркавацца з кiмсьцi зусiм iншым.

Але гер галоўны пастар Эпiнус з тых, хто заўсёды стрымгалоў ляцiць па сьледзе галоўнай задачы, няважна, каму наступаючы пры гэтым на пяты, а тут якраз прысьпела наставiць на правiльны шлях душу, добра прэпараваную i падрыхтаваную ў даль-дарогу - пахвальны чын i служба дружбы звыш таго. I ён адсылае жонку й дзяцей хворага з пакоя, як вялiкi птах шырокiмi размахамi, бо для сьвятой таемнасьцi споведзi прадпiсана, каб ён быў сам-насам з грэшнiкам. Пасьля падыходзiць да краю ложка, на якiм ляжыць хворы, такi ацiхлы й бледны, з потам страху на лобе, i загаворвае зь iм голасам, якi гучыць, быццам ужо спатойбоч магiлы:

- Калi прызнаеш ты, Райнгард Айцэн, што грашыў i раскайваешся ў гэтых грахах сваiх, дык адказвай - так.

Хворы моцна палохаецца пры гэтых словах, якiя ён ведае. Няўжо зайшло аж так далёка, што я мушу адгарнуцца ад сьвету, калi яшчэ зусiм не гатовы да гэтага; i дзе мой сын Паўль з абяцаным мне жыдам?

Галоўны пастар Эпiнус хоць i не пачуў з вуснаў хворага нiякага "так", аднак прымае журботны позiрк хворага ўгору да бэлек на столi за пажаданы адказ, строга кашляе й пытаецца далей:

- Калi прагнеш ты, Райнгард Айцэн, дараваньня тваiх грахоў у iмя Iсуса Хрыста, адказвай - так.

Хвораму здаецца, быццам ён чуе галасы з гоману за дзьвярыма. Там яны ўжо за чубы пабралiся, хоць я яшчэ не ахалонуў; усё гэта пустая марнасьць i марная трата, а той хто павiнен даць патрэбную мне пэўнасьць, дзе ён?

Усё яшчэ ня было нiякага "так" з вуснаў хворага, ня было нават слабенькага кiўка, але галоўны пастар Эпiнус прымае стомленыя ўздрыгi павекаў у хворага за пажаданы адказ i задае сваё трэцяе пытаньне, самае цяжкае й сур'ёзнае, ад якога залежыцьме, цi гэты вось, прасьветлены i ўжо свабодны, праз хвiлiну-другую ўзьнясецца ўгору да мiлажальных анёлаў, i ён кажа ўрачыстым i прыглушаным тонам:

- Калi верыш ты, Райнгард Айцэн, што Iсус Хрыстос вызвалiў цябе ад усiх тваiх грахоў i што дараваньне, якое я табе выказваю, ёсьць дараваньне ад Бога, адказвай - так.

Гэтым разам, аднак, на радаснае зьдзiўленьне гера Эпiнуса, хворы спрабуе загаварыць, вусны яго варушацца, хрыплы шэпт, неразборлiвы. Гер галоўны пастар нахiляецца да хворага, вухам да самых вуснаў, i разумее, што той кажа, а менавiта: "Дзе жыд? Дайце мне жыда!" - але ўсё яшчэ не разумее, што мае рабiць нейкi там жыд памiж тым, хто рыхтуецца Туды, i яго спавядальнiкам? Таму ён думае, што дух хворага ўжо блукае, як гэта часта бывае пры сконе, i што цяпер ужо час дакладна адмераны на адпушчэньне грахоў i прычасьце, i хуценька шэпча absolve te, быццам ягоны язык пайшоў навыперадкi з чортам:

- У сiлу наказу, якi даў Гасподзь сваёй царкве, абвяшчаю табе, Райнгард Айцэн: усемагутны Бог умiлажалiўся зь цябе й праз пакуты й сьмерць i ўваскрэсеньне Госпада Iсуса Хрыста даруе табе ўсе грахi. Аман.

I пасьпешна асяняе знакам крыжа й сьпяшаецца да дзьвярэй адчынiць, бо жонка й дзецi хворага павiнны засьведчыць, што той паспытаў ад сьвятога прычасьця й сам стаў часьцiнкай ад плоцi й крывi Госпада, - апошняя вячэра перад далёкай дарогай на гэтым сьвеце; але толькi дзьверы з рыпам адчыняюцца, як у iх урываецца магiстр Паўль, цягнучы за руку нейкага рыжага жыда й на ўсё горла абвяшчаючы: "Вось ён!" - i гэта ў вушы брату Дзiтрыху й сёстрам Марце й Магдалене, а таксама жонцы Ганьне, апошняя ў моцным хваляваньнi абураецца, што во якое нахабства, што во якая ганьба - задрыпаны жыдзюга каля чыстага хрысьцiянскага адра.

Небарака магiстр Паўль увесь у душэўным надломе. Вось жа вам яго сыноўскi абавязак, выконваючы якi ён абегаў палавiну Гамбурга, пакуль сябар Лёйхтэнтрагер не навёў на сьлед; але вось жа вам i, з такiм канфузам, з такiм ашаламленьнем ад нечуванага вiзыту, сам адрасат Лютэравага пiсьма, якое ён, магiстр Паўль носiць у кiшэнi, сам гер галоўны пастар Эпiнус, хоць ты зь iм пацалуйся. Апошняе дабрадзейства бацьку, мяркуе Паўль, ня пойдзе яму на лапшае, як i сказаў яму брат Дзiтрых, якi ўзгадаў яму й iдыёцкiя выбрыкi й студэнцкiя свавольствы, i яшчэ ён сам сабе праклiнае прынцэсу Трапезундзкую, якая, бы апошняя шлюндра разьлеглася ў кватэры жыда, бессаромна вывалiўшы цыцкi й шынкi, i ўсяляк адгаворвала жыда йсьцi суцяшаць хворага, бо, сам успомнi, цi ж не хацеў гэты гер магiстр турнуць iх з Гэльмштэта ў каршэнь? Але нiчога не памагае, нi ягоны гнеў на Маргрыт, празь якую прапала так многа дарагога часу, нi ягоныя ўмольныя позiркi на гера галоўнага пастара Эпiнуса й брата Дзiтрыха; ён павiнен растлумачыць i павiнен зрабiць гэта так, каб яму паверылi, i пры гэтым бачыць, як яго спадар тата кiвае жыду, каб той падышоў да яго, але жыд склаў рукi на грудзях i, здаецца, не заўважае, што i ўсе астатнiя зусiм забылiся пра хворага, якi, зрэшты, быў тут галоўным персанажам.

Магiстр Паўль пачынае гаварыць; поўны натхненьня ён, аднак, распавядае ня толькi пра вечнае жыцьцё свайго спадара таты, але й пра сваё, у вышэйшай ступенi зямное, i як гэтае апошняе можна было б уладкаваць. Было, кажа ён, жаданьне яго бацькi, каб ён прывёў сюды жыда, якi, праўда, зусiм ня звычайны жыд, якiмi кiшаць усе вулiцы й завулкi, а Агасфэр, што быў асуджаны нашым Госпадам Iсусам Хрыстом на вечнае блуканьне пасьля таго, як гэны во ня пусьцiў нашага Госпада, калi таму не цярпелася адпачыць ад цяжкага крыжа, на парог свайго дома; i жыд Агасфэр павiнен засьведчыць спадару тату, што ён сапраўды ведаў нашага Госпада Iсуса Хрыста й сапраўды зь iм гутарыў, i тым самым даказаць, што вечнае жыцьцё ёсьць ня толькi сымболь, у якi маем верыць, а ўвачавiдкi ваiсьцiну iснае.

На што гер галоўны пастар Эпiнус рве на сабе й без таго рэдзенькiя валасы, што, бач, дзiка чуць такiя дзiкiя словы з вуснаў толькi што ў Вiтэнбэргу рукапаложанага будучага брата па пасадзе й грымiць:

- Тра-та-та, тра-та-та! Чыстая бздура! Вечны Жыд! Вечная жыдоўшчына!

I пайшоў i паехаў, як лёгка гера магiстра падмазаць, i якога такога ляду патрэбен нахабны жыдзюга для доказу вечнага жыцьця, якое кожнаму прававернаму хрысьцiянiну й так ясным-яснае, як яснае неба, пра што ўжо сказалi сьвятыя прарокi й наш Гасподзь Iсус гэтаксама, а пасьля яго яшчэ й сьвятыя апосталы. I цi гэта вам тая навука, якую ён прайшоў ва ўнiверсiтэце ў Марцiнуса Лютэра й Пiлiпа Мэланхтона, i цi ня там набраўся такога вялiкага розуму, ужо цi ня болей зь пiўнога й вiннага чаду, якому герства студэнты, пакарай iх, Божа, так часта аддаюцца.

У юнага магiстра ўсё ў галаве перакруцiлася: вобраз бацькi там на сьмяротным ложку, як гэта ён слабенькай рукою падклiкае да сябе жыда; злосны расчырванелы твар гера Эпiнуса, якому пасьля ўсяго гэтага давядзецца чытаць рэкамендацыйны лiст Лютэра ў надзвычай неспрыяльным сьвятле; плясканьне рук i закоты вачэй брата й сясьцёр i мацi; i пасярэдзiне гэтага кавардачнага гвалту цiхага й выскаленага жыда, быццам усё гэта яму да аднаго месца й быццам ня ён ёсьць прычына й вынiк усяго закалоту. I ён, магiстр Паўль, сваёй асабiстай пярсонай яшчэ й павiнен абараняць жыда, каб не стаяць вось так таўкачом i пустабрэхам.

Дык вось, кажа ён, з дазволу кажучы, без гарачкi, гер галоўны пастар, але ягоны настаўнiк, добры доктар Марцiнус, сам можа пацьвердзiць, i ён прывёз з сабою, вось у кiшэнi, пiсьмовае сьведчаньне ў пiсьме да гера галоўнага пастара, як хораша i ўзорна ён вучыўся i як засвоiў слова Божае й прарокаў; а ўсё ж гэты жыд ёсьць сапраўдны Жыд i, можа, хай гер галоўны пастар падумаюць, цi сьведчаньне жывога, якi нашаму Госпаду Iсусу асабiста скруцiў хвiгу пад самусенькi нос, за што й быў iм пракляты, дык вось сёньня, праз тысячу й пяцьсот гадоў цi яно ня гэтаксама каштоўнае, як i сьведчаньне пераказанае, калi нават не каштоўнейшае? I замест, каб яго, магiстра Айцэна, руплiвасьць ганiць, хай падумаюць гер галоўны пастар далей, цi голас Агасфэра ня можа быць больш карысным i ўжыткоўным у спрэчцы з тымi, якiя зноў i зноў сумняваюцца ў адзiнашчасьцедайным вучэньнi?

Гэта здаецца геру Эпiнусу чыстым вар'яцтвам альбо, горш за тое, ерасьсю, i ён хаваецца за моцныя словы; менавiта, цi ня ёсьць гер Паўль мiж iншым, - якая крамола! - яшчэ й прыяцель жыдоў, якiя дазволiлi нашага Госпада Iсуса прыбiць цьвiкамi да крыжа й да сёньняга гудзяць i бэсьцяць i гоняць вучняў Хрыстовых, а хрысьцiянскiх дзетак пратыкаюць шылам i iхнюю кроў запякаюць у пасхальную мацу, i цi не вядома яму, што ягоны настаўнiк доктар Лютэр пра жыдоў сказаў i напiсаў?

Такi закiд яму, магiстру Паўлю, пасьля таго, што ён прапаведаваў на апошняй ютранi ў Вiтэнбэргу ў тамтэйшай замкавай кiрсе! Гер Паўль робiцца белы ў твары, вусны яго сьцiскаюцца як пасьля кiслага вiна; як ахвотна праэкспанаваў бы ён геру галоўнаму пастару, што ён думае пра жыдоў, iхнi род i сутнасьць; але тут над душой стаiць жыд Агасфэр, якi яму яшчэ патрэбны дзеля спадара таты, i наставiў вушы; i таму гер Паўль уздатнiўся толькi на нейкае мармытаньне, пакуль, пасьля, зь яго грудзей ня вырываецца:

- Певень, певень, певень тры разы закукарэкаў!

I азiраецца, шукаючы дапамогi, на жыда, якi лепей расказаў бы пра цуд у Гэльмштэце, але той анi-анi, толькi ўсё яшчэ маўчыць.

А геру галоўнаму пастару Эпiнусу, наадварот, ад слоў i паводзiнаў юнага магiстра - халадок па вантробах.

- Певень-шмевень! - кажа ён. - Тут ня курыны катух, дзе мы знаходзiмся, гер магiстр, а прыстойны пакой, дзе канае сумленны хрысьцiянiн, i калi певень сваiм часам i крычаў апосталу Пятру, дык яму ўжо даўным-даўно галаву скруцiлi.

На гэтых словах ён нарэшце ўспамiнае, што хворы ўсё яшчэ ляжыць на ложку, неаболены духоўна й цялесна, i што, мусiць, цяпер сама-сама крайнi час, каб узбадзёрыць яго сьвятым прычасьцем i з тым прыйсьцi да шчасьлiвага канца. I ён iдзе да абцягнутай скурай прыгожа аздобленай скрынкi, якую прынёс з сабою i паставiў каля ложка, i адчыняе яе й дастае зь яе пудэлачка з тоненькай скiбачкай хлебца, а таксама флакончык зь цёмным вiном i срэбраны кубачак.

Хворы варушыцца. Усiм на жах, i ня толькi жыду, са страшэнным крактаньнем хворы падымаецца, аж вочы ледзьве ня лезуць з чэрапа, i застаецца, абапершыся на худыя локцi, у пазыцыi седзячы.

- Я хачу жыда, - кажа ён выразна i ўсiм чутна, - хачу гаварыць з жыдам.

У гера Эпiнуса расхлябеньваецца рот, ён думае, няйначай тут чорт уплiшчыўся, i апэлюе да мiнулых часоў, калi чорта выганялi з гвалтам i малiтвай; таксама й сыну Дзiтрыху й сёстрам Марце й Магдалене, i найперш жонцы Ганьне робiцца ня тое каб добра, застылi як Лотава жонка, якая акiнулася зiркам на Садому, калi ёй гэта было забаронена, за што й ператварылася ў саляны слуп. А жыд папраўляе на рыжых валасах ярмолку й выцягвае з рукава лапсердака нiтку й кажа хвораму:

- У нас яшчэ шмат часу ў абодвух, гер Айцэн, - i геру галоўнаму пастару Эпiнусу: - Я перашкодзiў Вам у адправе Вашай трэбы, дык жа працягвайце, калi й не дапаможа ў Богу, дык хоць суцешыць чалавека.

Галоўны пастар страляе зьедлiвым позiркам у магiстра, якi прывалок яму бессаромнага жыда, кiдае такi самы позiрк на жыда, якi так велiкадушна паказаў i адначасова выказаў такое абвiнавачаньне; але яму не застаецца нiчога iншага, як толькi адпраўляць трэбу абсалютна так, як i параiў яму жыд. I ён бярэ аплатку ў пальцы й кажа:

- Гасподзь наш Iсус, уночы, калi быў прададзены, узяўшы хлеб i падзякаваўшы, пераламаў i падаў сваiм вучням, кажучы, прымеце i ежце, гэта цела маё, якое за вас аддаецца.

Пасьля чаго ён кладзе хвораму танюсенькую скiбачку на дрыготкую губу, каб той праглынуў; а жыд усё гэта чуе й бачыць i ўспамiнае рабi, як той прыхiлiў яго да сваiх грудзей i шаптаў яму, што ўсё-такi любоў мацнейшая за меч, i ўспамiнае, як мiгацелi лампадкi на вечаровым ветры, што пранiкаў праз вокны, i як сьвятло й ценi адкiдалiся на твары вучняў, на твар Юды Iскарыёта таксама, i ўсё гэта было даўным-даўно, а й што з таго сталася, думае ён, - абракадабра.

- Таксама й чару, - кажа гер галоўны пастар далей i крышачку накапвае з флакончыка ў кубачак, - i даў iм яе, кажучы: прымеце, гэта кроў мая, за вас пралiваная на дараваньне грахоў.

Пры гэтым падносiць кубачак хвораму да вуснаў; але больш вiна пабегла па падбародку на ложак, афарбаваўшы прасьцiну ў чырвонае, чыста кроў жывая. А тады iнтануе гер галоўны пастар пацеры, да якiх магiстр Паўль руплiва далучаецца, як i рэшта сям'i, пасьля якiх, пацераў, можа ўжо й сьмерць нарэшце прыходзiць. Але ня сьмерць падступае да ложка хворага, а жыд, якi раптам здаецца як бы на цэлую галаву вышэйшы, чым раней, а ягоны лапсярдак як бы робiцца сьвятарскаю рызаю. I ён кладзе сваю руку, як калiсьцi зрабiў гэтак рабi, на руку хворага й кажа яму:

- Я прыйшоў, як Вы пажадалi, гер Айцэн, i гатовы да паслуг на любыя даведкi.

Тым часам да хворага працiснулiся ўсе астатнiя, у першую чаргу магiстр Паўль, якi лiчыць, што мае першае права на жыда, але й брат Дзiтрых i сёстры Марта й Магдалена, а таксама жонка Ганна й сам гер галоўны пастар Эпiнус, бо побач з пахапнасьцю да грошай i прагай да пацехi цiкаўнасьць ёсьць самы моцны пацяг i паганяты. Але хворы больш не глядзiць нi на жонку, нi на дзяцей, нi на дастойнга гера галоўнага пастара; ён глядзiць толькi на гэтага жахлiвага, агiднага жыда, сузiрае толькi яго разгарачанымi вачыма, бо гэты Агасфэр зусiм не падобны на зморшчанага, скукшанага, сьлязьлiвага старалюдка, якiм ён яго сабе ўяўляў, i пытаецца:

- Дык гэта праўда, што Вы, вечны вандроўнiк, i што вы бачылi нашага Госпада Iсуса ў асобе ды так за абы што й прастарэкавалi зь iм?

Яўрэй кiвае галавой.

- А то хто ж яшчэ? Цi ж бы йшоў я да Вас, каб ня быў той, хто я ёсьць? Каб я так жыў, каб я так стаяў, як стаю перад Вамi, гер Айцэн, як я ня гутарыў з рабi, калi ён у дарозе на Галгофу з крыжам на плячах спынiўся каля дзьвярэй майго дома.

Гэта здаецца хвораму вельмi слушным i ўсяляе давер, так што ён дабрадушна заяўляе:

- Мяне мучыць страх перад Нiчым. Скажыце мне, прашу Вас, гер Агасфэр, цi ёсьць несьмяротная душа, i калi яна ёсьць, празь якую дзiрку яна пакiдае чалавечую стаць i куды выпраўляецца?

Гэтага ўжо геру Эпiнусу задосыць, i ён крычыць хвораму:

- Вы не павiнны мучыцца плягамi праз такiя страхi й думкi; усё вызначана найлепшым чынам i ўрэгулявана сьвятымi таемнасьцямi, якiх Вы прычасьцiлiся.

Хворы заплюшчвае вочы; боль у грудзях перацiнае яму дыханьне, i ён зь цяжкасьцю кажа:

- За вамi яшчэ адказ, гер Агасфэр, на маё пытаньне.

Яўрэй сьмяецца.

- Я ўсюды iх судашаю, асiрацелыя душачкi; над зямлёю i памiж нябёсамi лунаюць яны, празрыстыя як подых зiмою, i зьнiкаюць зь ветрам бясконцасьцi, i я часта пытаюся ў сябе, а цi ня было б мiлажальнай ласкай Бога, каб ён даў iм нарэшце цалкам растаць.

Хвораму робiцца зусiм няўцешна, i ён пачынае жаласна плакаць. Пасьля чмыхае, ускiдае ўгору нос i пытаецца:

- I няма ратаваньня ў Хрысьце?

Яўрэй вагаецца. I зноў успамiнае рабi, i як той угнуўся пад крыжам i як iшоў далей, i ён кажа:

- Рабi любiў людзей.

I тут хвораму зрабiлася так, быццам той абруч, якi сьцiскаў яму горла, парваўся, i ён стогне ўголас, i ўздыхае глыбока й шчасьлiва, апошнi раз, i тады жыд праводзiць яму далоняй па павеках.

Нiхто ня ведае, колькi доўжыцца цiша, пакуль гер галоўны пастар не спахапляецца й не пачынае ўголас малiцца:

- О ты Божае ягнятка, што нясеш на сабе грэх сьвету, зьлiтуйся i ўмiлажалься з нас. О ты Божае ягнятка, што нясеш на сабе грэх сьвету, дай нам мiр. Хрысьце, пачуй нас. Kyrie eleison. Christe eleison. Kyrie eleison.

Пасьля чаго жонка Ганна й дочкi Марта й Магдалена выбухаюць гучным галасам, а сын Дзiтрых думае, што ён вось павiнен разаслаць пiсьмы ўсiм гандлёвым партнёрам i карэспандэнтам таго зьместу, што дом Райнгарда Айцэна, палатно й шэрсьць, з гэтага часу будзе ўзначальвацца iм, i што дом будзе пастаянна верна сьледаваць сваiм абавязанасьцям, што, думае ён далей, пры сёньняшнiх завышаных цэнах i таму што ён павiнен будзе выплацiць брату, магiстру, i сваiм сёстрам Марце й Магдалене iхнюю долю, яму патрэбная божая дапамога, альбо што ён павiнен будзе залезьцi ў боргi да жыдоў.

Пры гэтай подумцы на вочы яму зноў трапляе жыд, зь якiм толькi што гаварыў яго спадар бацька, i вось ён стаiць, крыху разгублены, i ўжо больш зусiм ня ўзьнёслы, а як звычайны жыдок, i таму ён хапае яго за каўнер зашмальцаванага лапсердака й штурхае ў дзьверы прэч. Крыху пазьней ён i ўся сям'я зводзяць унiз па лесьвiцы гера Эпiнуса й праз шырокiя сенi да дзьвярэй дома, пры чым магiстр Паўль асаблiва руплiва лiстам сьцелецца перад герам галоўным пастарам; застаецца толькi нябожчык, склаўшы рукi на грудзях, вусны ўмiратвораныя, i цяпер, нябось, ведае ўжо, зь якое ягонае дзiркi вышмульнула несьмяротная душа й куды памкнулася.

РАЗЬДЗЕЛ ПЯТНАЦЦАТЫ

У якой прафэсара Лёйхтэнтрагера павучаюць, што душа выконвае функцыю чалавечай нэрвовай сiстэмы, а богабаязныя варшаўскiя яўрэi сумняваюцца ў Бозе, i Агасфэр спальвае сам сябе

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew University

Jerusalem

Israel

24 сакавiка 1980

Шматшаноўны гер калега!

Тое, што сёння, ужо праз некалькi дзён пасля майго пiсьма Вам ад 17 г.м., я пiшу другi раз, мае сваю прычыну ў маiх апасеннях, што сваю думку, якая стаiць у цеснай сувязi з усiм Агасфер-комплексам, я да гэтага часу асвятлiў недастаткова. Мае папярэднiя ўяўленнi на гэты конт падзяляюцца, зрэшты, калектывам майго iнстытута, якi ўзяў на сябе абавязацельства да 1 Мая, мiжнароднага свята працоўных, звесцi матэрыял у эсэ пра рэакцыйны характар мiфаў пра вандраванне душ.

Разглядаць Агасфера, якi нiбыта ў розны час i ў розных мясцiнах зноў i зноў усплывае як канкрэтны прыклад вандравання душ, пры чым канкрэтная праклятая душа заўсёды ўвасабляецца ва ўсё новай, праўда, заўсёды падобнай постацi, блiзкая мне, i мною, як Вы можаце прачытаць, у раздзеле "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" ў маёй працы "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", таксама адзначана; пры далейшым разважаннi пра нашу двухбаковую карэспандэнцыю па гэтай тэме гэты момант здаецца мне дадаткова важкiм, так што цяпер я лiчу неабходным ўдацца ў яго больш дэталёва, асаблiва таму, што я падазраю, што i Вам такiя iдэi ў кантэксце з праблемай Агасфера павiнны былi прыходзiць на думку.

Загадзя прымаю, i Вы мне, спадзяюся, ласкава дазволiце, Вашую згоду з маiм тэзiсам, што паняцце "вандраванне душ" патрабуе, прынамсi, наяўнасцi душы. Але цi ёсць яна наогул, чалавечая душа, i, лагiчна следуючы гэтаму пытанню, цi ёсць яно, жыццё чалавека пасля смерцi?

Але калi ласка, скажуць, у нас ёсць цэлая навука пра душу - псiхалогiя, i пра хваробы душы - псiхiятрыя, з адпаведнымi спецыялiстамi, менавiта ж псiхолагамi, псiхiятрамi, псiхааналiтыкамi, псiхатэрапеўтамi, з адпаведнымi кафедрамi, клiнiчнымi ўстановамi, часопiсамi, медыкаментамi i т. д. i да т. п.; значыцца павiнна быць псiхiка, якою ўсё гэта займаецца. Шырока, добра, правiльна. Але гэты вiд душы можа разглядацца толькi ў аспекце адзiнства цела i духу; сепаратнай жа душы, якая магла б весцi ўласнае жыццё да, у час альбо пасля псiхiчнага iснавання адпаведных людзей, як выявiлi сукупныя прыродазнаўчыя даследаваннi ў гэтым кiрунку, няма; звыш таго, тое, што мы азначаем як душа альбо псiхея, ёсць проста функцыя чалавечай нервовай сiстэмы, уключна з мозгам, выклiканая аб'ектыўнымi працэсамi ў прыродзе i ў грамадстве, якiя, са свайго боку, праз органы адчуванняў чалавека ўздзейнiчаюць на яго нервовы апарат i запускаюць яго ў рух. Адны з гэтых пераменных уздзеянняў, якiя адлюстроўваюцца ў свядомасцi альбо ў несвядомасцi, у мысленнi, адчуваннi i снах чалавека, ужо даследаваны i растлумачаны, другiя - не; але гэта толькi пытанне часу, сваiм часам мы атрымаем поўную яснасць. Аднак абсалютна пэўна, што псiхiка чалавека, iнакш яго душа, перастае iснаваць у той момант, калi знаходзiць свой канец псiхiчная функцыя мозгу, з чаго, дарэчы, урачы i адлiчваюць момант клiнiчнай смерцi, г.зн. з моманту згасання апошнiх электрычных iмпульсаў у мозгу.

Усё гэта банальныя iсцiны, i я ведаю, што з iмi, паважаны гер прафесар, я рвуся да Вас у адчыненыя дзверы. Я i паўтараю iх толькi ў магчымай мне сцiсласцi i даступнай сутнасцi выключна дзеля ўразумення феномена Агасфера, якога Вы ўсё яшчэ маеце за рэальнасць, на што ў нас усё яшчэ адсутнiчае якое б там нi было дастатковае навукова прымальнае тлумачэнне. Вандраваннем душы ў кожным разе гэта быць не можа, бо ўвогуле няма нiякай аўтаномна лунаючай у прасторы душы, якая магла б на працягу стагоддзяў трансмiгрыраваць з аднаго Агасфера ў другога. Тут я хацеў бы ў Вас ласкава папрасiць адмысловай увагi; гэта - кардынальнае пытанне, што Вы на гэта скажаце?

Натуральна, i я ахвотна прызнаю Вашу рацыю, можна лiчыць недахопам, што чалавечая душа, якая была б у стане вызвалiцца ад сваёй цялеснай абалонкi, не iснуе. Што няма такога тонкага iнструмента, здольнага радасць i боль, любоў i нянавiсць i да таго падобныя эмоцыi больш чым адчуваць, мяняючы iх у долi секунды, гэта сапраўды шкада; але навукоўцы, якiя абавязаны служыць аб'ектыўнасцi, павiнны мiрыцца з гэтым фактам, як i з усведамленнем таго, што ўсе мы з'яўляемся толькi грудачкай, праўда, высокаарганiзаванай, матэрыi, якая ўтварылася ў працэсе маруднага, але цалкам натуральнага працэсу.

Пры гэтым разглядзе не трэба таксама забываць, што насамрэч неiснуючая бессмяротная душа з даўняга часу была выпрабаваным сродкам суцяшаць людзей за пот i кроў, якiя на гэтым свеце пралiвалi з разлiкам на лепшы лёс на тым свеце. Так, напрыклад, пакепвае колiшнi таксама яўрэйскi паэт Гайнрых Гайнэ "Баю-баюшкi-баю з неба, так закалыхваюць, як дзiця, калi яно тхiмкае, народ, вялiкi зброд", i Карл Маркс пiша ў сваёй крытыцы гегелеўскай фiласофii права: "Рэлiгiйная галеча ёсць, з аднаго боку, выяўленне сапраўднай галечы i, з другога, пратэст супроць сапраўднай галечы. Рэлiгiя - гэта стогн прыгнечанай iстоты, гэта душа бессардэчнага свету як яна ёсць i дух бездухоўных абставiнаў. Яна - опiум для народу."

Гэта ёсць асноўныя прынцыпы i шматразова пацверджаныя асновы, з якiх мы зыходзiм у нашым iнстытуце, i таму нам феномен Агасфера, якi Вы апiсалi, проста здаецца фактарам, кампаненты якога выяўлены яшчэ недастаткова поўна, на якi мы з Вашым ласкавым садзеяннем, шаноўны гер калега, спадзяёмся пралiць святло.

З сяброўскiм прывiтаннем

Ваш адданы

(праф. д-р Dr. h. c.)

Зiгфрыд Байфус

Iнстытут навуковага атэiзму

Берлiн, сталiца ГДР

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

German Democratic Republic

2 красавiка 1980

Дарагi гер калега!

Ваша пiсьмо ад 17 сакавiка знайшло мяне ў тую самую гадзiну як i дадатак да яго ад 24-га, з якога толькi можна заключыць, што шляхi, якiмi сёння праходзiць пошта ў зносiнах памiж усходам i захадам, у вышэйшай ступенi дзiвосныя. Але паколькi прадмет нашага лiставання такога роду, што нават самы прыдзiрлiвы цэнзар не можа высачыць у iм нiчога заганнага ў адносiнах да Вас альбо мяне, нам застаецца пераносiць затрымкi спакойна i радавацца, што нашая карэспандэнцыя наогул даходзiць да адрасата.

Але цяпер, праўда, я бачу некаторы сэнс у тым, каб ухапiць Вашыя аргументы ў некаторых дэталях i там, дзе яны мне падаюцца сумнiўнымi, прадпрыняць спробу паслабiць iх. Па-першае, многае, што Вы маеце сказаць, я i сам выказваў ад шчырага сэрца, па-другое, я хацеў бы пазбегнуць таго, каб пра рэчы, якiя цiкавяць мяне толькi ўскосна i пабочна, мы ўблыталiся ў бясконцыя дыскусii. Тое, цi былi "Настаўнiк справядлiвасцi" i "Князь абшчыны" паводле рукапiсу 9QRes у Dead Sea Scrolls махлярамi i параноiкамi, у маiх вачах з'яўляецца неiстотным пытаннем; для мяне важнае толькi тое, што Агасфер дакументальна зафiксаваны ў 9QRes. I Вашыя думкi пра сутнасць чалавечай псiхiкi, наколькi яны маглi б быць каштоўнымi для мяне, нiчога не даводзяць пра экзiстэнцыю-неэкзiстэнцыю Вечнага Жыда; нi я, нi хто-iншы нiколi не сцвярджаў, што Агасфер быў ходкiм доказам вандравання душ альбо чагосьцi падобнага.

Але з Вашых пiсьмаў я даведваюся, дарагi гер калега, нешта зусiм iншае, што, уласна кажучы, павiнна было Вас крыху занепакоiць: менавiта, пачатак фiксацыi ўвагi на феномене Агасфера, што, паводле маштабаў Вашага ratio Вы жадалi б растлумачыць, хоць гэта вiдавочна нельга ўцiснуць у пракрустава ложа каштоўнасцяў Вашага вопыту. Дасведчанне, якое Вы спрабуеце ўжыць, дазвольце мне гэту невялiкую крытыку, у грунце рэчаў ненавуковае; яно нагадвае тых ватыканскiх навукоўцаў, якiя не хацелi прызнаваць спадарожнiкаў Юпiтэра толькi таму, што яны не ўпiсвалiся ў арыстотэлеўсую схему светабудовы. Мы не абыходзiм факта, што Агасфер iснуе; Як i Чаму яго iснавання i што з гэтага магло б вынiкнуць, можа стацца прадметам даследавання, але спачатку павiнна быць прызнана, што ён ёсць, у падмацаванне чаго я ўжо даў Вам некаторыя доказы i дашлю яшчэ дадатковыя.

У сувязi з гэтым я ўжо i раней меў нагоду ўказаць на з'яўленне Вечнага Жыда ў апошнiя днi Варшаўскага гета; калi раней я спасылаўся Вам толькi на ўсякага роду дакументы, як 9QRes альбо на паведамленне пра працэс супроць радцаў iмператара Юлiяна Апастаты, альбо на паказаннi сведкаў, дык у гэтым выпадку я сам сведка i, як спадзяюся, Вам не сумнiўны. Я быў у Варшаўскiм гета i перажыў разам з усiмi 350000 сагнанымi туды людзьмi ўсе пакуты i знiшчэнне. Нiякi д'ябал, у гэтым Вы можаце мне паверыць, гер калега, не мог бы выдумаць тых метадаў, якiя служылi дасягненню мэты: гэта была чалавечая справа, справа рук, даруйце мне, што я нагадваю, Вашых суайчыннiкаў.

Я часта пытаўся ў сябе i тады i пазней, чаму нi раней, нi на самым пачатку перыяду гета альбо адразу пасля не дайшло да акцый супрацiўлення, i прычыны гэтага я бачу ў рэлiгiйнасцi яўрэяў, iм было немагчыма ўявiць сабе, што iстоты, якiя па цялеснай структуры i манеры рухацца падобныя да iх, маглi паставiць сабе мэтай iхняе татальнае знiшчэнне голадам i, калi гэта дасягалася ў камбiнацыi з тыфусам i халерай недастаткова хутка, забiваннем альбо дэпартацыяй у газавыя камеры. I гэтаксама немагчыма было iм нават падумаць, каб Бог, iхнi Бог, мог гэта дапусцiць. Нашчадкi таго народу, якi даў Бога i яго Сына-збаўцу i вынiклую з гэтага этыку, амаль да самага канца спадзявалiся на збавенне.

Амаль. Бо ў канцы была роспач. У канцы былi пытаннi. У чым быў iхнi грэх, за якi Бог караў аж так сурова? Яны ж былi прывязаныя да яго, нават калi ён iх адкiдаў ад сябе; яны выконвалi ягоныя запаветы, нават калi ён iх мучыў; яны яго любiлi, нават калi ён выстаўляў iх на пасмешышча i глум. I дзе калi ў свеце быў такi грэх, якi заслужыў бы такое кары? I калi будзе дастаткова той кары? I колькi яшчэ Богу хопiць цярплiвасцi на iх катаў? Цi ж не мелi яны, мучаныя i прынiжаныя, пагарджаныя i катаваныя, аслаблыя i прысмертныя, права ведаць, нарэшце, дзе ж тыя межы яго цярплiвасцi?

Пры такiх абставiнах прысутнасць Агасфера ў гета падалася мне больш чым паэтычнай неабходнасцю. I сапраўды ад яго зыходзiла дзiўнае ўздзеянне: дзе ён паказваўся, там нават пры сконе людзi чэрпалi новую сiлу i мужнасць; было так, быццам праз яго яны даведвалiся, што ад iх павiнна было нешта застацца на iснаванне далей, нешта эсэнцыяльнае, iстотнае, i што iх пакуты i iх смерць мелi нейкае значэнне, пра якое яны маглi толькi здагадвацца i ўведаюць яго поўнiцай толькi пазнейшыя пакаленнi.

Таго дня iшлi мы, Агасфер i я, па вулiцах, нямногiх, з якiх яшчэ складалася гета, бо памеры гета ўвесь час звужалiся, i пазасталыя жывымi мусiлi ўсё больш уцiскацца на ўсё меншай прасторы. Гэта дзiўнае пачуццё, якое заскоквае чалавека, калi ён бачыць каля сваiх ног дзяцей, якiя памiраюць з голаду, шкiлетападобныя лялькi, у лахманах, i ведае, што нiхто ўжо iх не пахавае. Абодва мы адчувалi, што ўсё, што мы бачым, i шмат чаго iншага павiнна на ўсе часы адбiцца ў памяцi; Вас, паважаны гер калега, я пашкадую ад апiсання; Вы можаце, калi ў Вас ёсць цiкавасць, даследаваць гэта ў архiвах, якiя Вам напэўна ж даступныя, бо немцы з даўняга часу вельмi ахвотна фатаграфуюцца, а гета давала iх камерам матываў у вялiкiм мностве.

- Так, - сказаў ён, - мы пачынаем.

Я ведаў пра марнасць гэтага пачынання; але Агасфер быў амаль у радасным настроi, бо ў адрозненне ад мяне ён верыць у зменлiвасць свету.

- Ты яшчэ маеш ножык? - спытаўся ён у мяне.

Гэта стары ножык з тронкай з разьбёных каралаў у форме разьбёнай выявы голай жанчыны. Я дастаў з кiшэнi i падаў яму.

- Падары мне, - сказаў ён, - фiгурка гэтая так мне нагадвае...

Я аддаў яму ножык, i ён павёў мяне да дома, з якога павiнен быў адбыцца напад на СС. Напад, як што адбыўся так знянацку, мусiў удацца; упершыню тыя, каго пераследавалi, перажылi ўцёкi пераследвальнiкаў. Наогул, усё як бы памянялася месцамi; яўрэi, якiя змагалiся тут, былi больш не яўрэi, якiх прывычна было бачыць жывымi, нават у смерцi яны здавалiся iншымi, не вечнымi пакутнiкамi, вечна бiтымi, правобразам якiх ёсць той рэбэ Ёшуа, якога прыбiлi да крыжа.

Тут мы трымалiся некалькi тыдняў супраць зондэркаманды гера Дырлевангера i ягоных дапаможных груп. Пасля дом, якi служыў нам умацаваннем, быў на тры чвэрцi разбураны, яго абаронцы да вельмi нямногiх, якiя залеглi паверхам вышэй, загiнулi. У нас ужо не было баепрыпасаў, толькi некалькi бутэлек бензiну. У самы той час, калi дом вакол нас рассыпаўся ў руiны, а таварышы адзiн за адным падалi ад куляў i асколкаў гранатаў, Агасфер быў вельмi маўклiвы; ён гаварыў з Богам. У яго заўсёды былi вельмi своеасаблiвыя стасункi з Богам, адначасова мяцежнiк i ўлюбенец; цяпер ён хацеў праяснiць iх, але Бог не адказваў.

Замест Бога прыйшлi СС. Агасфер сказаў мне:

- Iдзi. Праз каналiзацыю. Я прыкрыю цябе.

Пасля ён узяў тры бутэлькi бензiну, якiя ў нас яшчэ былi, i па кучы бiтай цэглы i смецця папоўз да акна насустрач нападаючым.

Дзве бутэлькi ён падпалiў i шпурнуў у эсэсаўцаў. З апошняй ён аблiў сябе самога i кiнуўся, жывым факелам, на рыклiвую швору.

У Ерусалiме я спаткаў яго зноў, каля ягонай шавецкай лаўкi на Дарозе Смутку, яе ён прызнаў сваёй маёмасцю i нанава цалкам перабудаваў пасля таго, як тая частка горада ў вынiку шасцiдзённай вайны стала даступнай яўрэям. Пры iм быў i ножык; ён паказаў мне яго i спытаўся нават, цi не хачу я вярнуць яго сабе назад. Я сказаў, што не, хай застаецца ў яго, я ведаю адну майстэрню, там мне зробяць дакладна такi самы, нават з усiмi прыкметамi антыкварнасцi.

Як заўсёды з найлепшымi прывiтаннямi

Ваш

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hebrew University

Jerusalem

РАЗЬДЗЕЛ ШАСНАЦЦАТЫ

У якiм магiстр Паўль разьвiвае праведны план навароту зацятых жыдоў i дадаткова паказваецца, якую вялiкую долю ў каханьнi мае фантазiя

Доктар Марцiнус Лютэр сказаў аднойчы: добра, што Бог увёў шлюб, iнакш бацькi ня мелi б клопату за дзяцей, хатняя гаспадарка запусьцелася б, развалiлася; тое самае й з палiцыяй i сьвецкiмi ўладамi, падобна занядбалася б i рэлiгiя; такiм чынам усё пайшло б на глум, i ў сьвеце настала б пустэча й дзiкасьць.

Гэтае выказваньне зноў i зноў прыходзiць у галаву магiстру фон Айцэну, калi ён глядзiць на дзеву Барбару Штэдэр, якая так верна чакала яго, гэтаксама й iншыя выслоўi таго ж самага зьместу й сэнсу; i гэтак жа яму мог спатрэбiцца й пасаг, якi тата Штэдэр, карабельны маклер i падрадчык, адпiсвае за дачкою, бо яго доля спадчыны свайго роднага бацькi пакуль што закладзена ў гешэфт i мала чаго дае, а ў спадзяванай парафii адмаўляе гер галоўны пастар Эпiнус, усё яшчэ напалоханы жыдам каля сьмяротнага ложка; канечне, пры выпадку ён можа заскочыць у сьв. Якава альбо Марыю Магдалену ў якасьцi падсобнага прапаведнiка, але гэта не напаўняе нi кашалька, нi сэрца, якое iмкнецца да вышэйшага.

- Ах, Ганс, - кажа ён свайму прыяцелю Лёйхтэнтрагеру, калi яны ўвечары заселi ў "Залатым якары", - дзева Барбара будзе то бялець, то чырванець, убачыўшы мяне, i хацела б за мяне й толькi чакае, калi я закiну слова мацi й бацьку, яно й грошай не бракавацьме, я пэўны, стары тысячы каштуе ў золаце, амаль без даўгоў i мае долю ў многiх караблях у гандлi з Расеяй; але чым больш думаю, што ўсё сваё жыцьцё я мушу ляжаць каля яе, мацаць яе й шпокаць, тым больш мне здаецца, што не патраплю ўздатнiцца на тое, што павiнен рабiць мужчына з даверанай яму жонкай, бо ўсе мае помыслы зусiм з другою, але яна з тым зачуханым жыдком i для мяне прапала.

- Ведаю, ведаю, - кажа прыяцель, бавячыся сваiм ножыкам, ставячы яго кончыкам ляза на стол i падушачкай указальнага пальца лёгка нацiскаючы на канец тронкi, прымушаючы каралавую бабку павольна паварочвацца вакол сябе, пакуль магiстру ў галаве не закруцiла. - Але адкуль ты ведаеш, што дзева Барбара ня дасьць рады твайму клопату, не разьвее яго? Бог стварыў жанчын, будзь яны высокiя цi нiзкiя, тоўстыя цi кашчавыя, гладкiя цi вiсласкурыя, усiх з аднолькавай дзiркай i для аднолькавых мэт.

- Ах, Ганс, - кажа Айцэн i зноў зьдзiўляецца, што Лёйхтэнтрагер ўсё яшчэ ўпраўляецца ў Гамбургу хто яго ведае зь якiмi гешэфтамi, - я ж зьняў пробу, па ўсёй сумленнасьцi, зразумела, але дзева была сухая i пляскатая, як дошка, i халодная, як крыга, i ўсё толькi стагнала, быццам ад страху, i шчамiла заднiцу, быццам баялася, каб я не запусьцiў туды тузiн мышэй; i тое нямногае, што я меў на яе, зусiм прайшло, i такi ў яе быў востры нос, i такiя былi сухiя губы, а ў самой, дзе ў iншае цыцкi - як грыфельная таблiца. I я мусiў сказаць бацькам, што хацеў бы крыху счакаць, занадта ж нядоўга прайшло, як памёр бацька, i сэрца маё пры ўсiм каханьнi да дзевы, яшчэ поўнае скрухi й жалю.

Лёйхтэнтаргер задумлiва пачэсвае гарбок.

- Нiчога, прыйдзе час, i пойдзеш пад чапец, Паўль, - кажа, - бо ва ўсiм павiнен быць свой лад i парадак, а сьвятар бяз бабы гэта як пастух бяз кiя, самага галоўнага бракуе; а як што ты паклiканы на вялiкае, сьпярша ў тваiм родным горадзе, а пасьля вышэй i далей, дык мы павiнны будзем памазгаваць, як табе й тваёй дзеве ў гэтых штуках нейкай рады даць.

Такiя прадказаньнi з вуснаў прыяцеля радуюць дух i асьвяжаюць душу, асаблiва ж таму, што Айцэн прыгадвае, як тады ў Вiтэнбэргу Лёйхтэнтрагер напрарочыў, што яго будуць экзаменаваць па анёлах, i ўсё спраўдзiлася. Тут ужо толькi згаджайся, калi сябар прапануе: сустрэцца ў нядзелю папалуднi, калi надвор'е паспрыяе, на сумесным шпацыры ўздоўж Райхенштрас i Альстэра, дзе сябар Лёйхтэнтрагер учынiць дзеве агледзiны й, можа, нават зробiць на яе ўплыў на карысьць сябру Айцэну, натуральна, i бяз жоднай iншай мэты; магчыма, кажа Лёйхтэнтрагер, ён прыхопiць каго-небудзь яшчэ з сабою, скажам, даму, якая сваёй iстотай i вопытам уздольнiцца даць дзеве сякiя-такiя парады й расклеiць ёй рот.

Айцэну адразу горача робiцца, але ён не адважваецца спадзявацца, на што вельмi хоча спадзявацца, i таму выганяе панадны той вобраз з сэрца i ўжо на другi дзень iдзе ў Штэдэраў дом перадаць дзеве запрашэньне, што апошнюю дужа хвалюе, i ў найярчэйшых фарбах апiсаць ёй свайго прыяцеля, якi ён разумны й знаходлiвы, якi заможны й нават не сказаць каб несымпатычны зь яго востра паднятымi брывамi й бародкай-эспаньёлкай; нават горбiка ён мудра не маскiруе гэтаксама як i кульгавую нагу, але падкрэсьлiвае, што менавiта гэта ўсё дадае геру Лёйхтэнтрагеру своеасаблiвага шарму, з прычыны чаго нярэдка дамы потайкам кладуць на яго вока, як, напрыклад, дзьве цi тое тры паненкi Мiхаэлiса ў Магдэбургу, Лiзбэт i Юта, дочкi гера саборнага прапаведнiка, i разам з тым думае, колькi вэрхалу было б у таго ў мазгах, калi б i дзева Барбара не засталася беспачуцьцёвая да ягонага сябра.

У нядзельку ў Гамбургу было пагодлiва як мала калi, глыбока блакiтнае неба выгiнаецца над мешанiнай дахаў i шпiцамi кiрхаў, а як што перадпалуднем выдаўся моцны дождж, дык усё сьмецьце й бруд з вулiц сплыло ў Эльбу, вада ў Альстэры абнавiлася i амаль што ўжо больш не сьмярдзiць. Дзева Барбара строiцца ў свой самы лепшы прыкiд, цёмназялёнае, праз якое яе твар набывае цiкавую бледнасьць, футраная палярына, якая хавае пляскатасьцi сьпераду й ззаду; да таго ж карункавы каптурык i залатая акраса з матчынай шкатулкi. I Айцэнава сутана, хоць адпаведна духоўнаму сану цёмная, з тонкага сукна й адмысловага крою, i магiстарскi капялюш на галаве прыцягваюць да сябе поўныя рышпекту позiркi народу, аж Штэдэрыха была пляснула рукамi i ўголас заявiла, ба! - якая здатная пара, гер Паўль i яе Барбара, нават калi магiстр пакуль што й ня мае месца й пасады ў вялiкай кiрсе, усё гэта знойдзецца, усё гэта яшчэ не забавiцца, ужо ж такi муж яе, карабельны маклер i падрадчык закiне каму трэба слоўца-другое ў гарадзкой радзе.

I вось яны шпацыруюць, разьмераным крокам, ня ведаючы добра, што каму трэба гаварыць, дзева, таму што страх абняў сэрца, i Айцэн, таму што нутрынаю чуе, як зноў апанавалi яго варожыя сiлы. I падыходзячы да моста, якi вядзе да Сьвятога Духа, бачыць нарэшце Лёйхтэнтрагера, але гэты не адзiн, i гер магiстр слупянее, нiбы маланкай сьперазаны.

А Лёйхтэнтрагер, на якiм чырвоная шапачка з пяром, срэбраная шпага, да таго ж чырвоныя панчохi й кароткая чырвоная накiдка, схiляецца перад дзевай, бярэ яе руку й цалуе на гiшпанскi манер i адразу кажа, як ён рады цяпер вось сустрэцца зь дзевай пасьля ўсяго нагаворанага герам магiстрам, i ўсё толькi найлепшага, пахвальнага яе прыгажосьцi i ўсiм дарам i даброцям, шчодра адмераным ёй прыродай i Госпадам Богам.

Дзеве Барбары як бы прыемная казытка прабягае па сьпiне ўгору i ўнiз, аж выскоквае сэрца з грудзей: такога яна яшчэ не сустракала, каб ужо за першым словам кроў забушавала. А яе Паўль усё стаiць яшчэ як пень; яму адняло мову, калi ўбачыў Маргрыт альбо прынцэсу Трапезундзкую, выштукаваную, выстраеную, як усё роўна табе герцагiня якая, на руцэ залатая торбачка й шаўковая хусьцiнка ў руцэ, а поплеч зь ёю жыд, ледзь пазнаць яго, апрануты, як ёсьць, па самай тонкай ангельскай модзе, са шлiцаванымi рукавамi на наплечнiку, вострая рыжаватая бародка падстрыжана, расчасана.

- Сэр Агасфэр, - кажа Лёйхтэнтрагер, прадстаўляючы гэткiм манерам дзеве свайго прыяцеля, - сэр Агасфэр i лэдзi Маргарэт.

Сэр Агасфэр, думае Айцэн, i лэдзi Маргарэт; i бачачы, што лэдзi складзена зусiм ня так, як яго Барбара, i яе губкi - адна суцэльная смаката, i цёмны бляск яе вачэй з затоенай у iх пажадай, пра што ён i думаць ня важыцца; i яго забiрае шал, бо што такое магiстр бязь месца й пасады супроць нейкага жыдка, якi раптам узьбiўся на вялiкiя барышы й зрабiўся ангельскiм сэрам, i ён думае, як яму пазбыцца ад гэтага апостала, чаго сваiм часам не ўдалося ў Гэльмштэце.

Яго прыяцель Лёйхтэнтрагер, аднак, пасьля таго сэр Агасфэр i лэдзi Маргарэт з аднагло боку й фройляйн Штэдэр з другога прыстойна абкланялiся, апыталiся, абрэверансiлiся кнiксамi, праменадзiць апошнюю пад ўсялякага роду далiкатныя словы ўгору па Райхенштрас, трымаючы левую руку на тронцы срэбранай шпагi, правую пад локцiк нашай зусiм зьбязволенай дзевы; сэр i лэдзi йдуць сьледам; небарака Айцэн замыкае шэсьце параў. I ўжо ж ведае, што ён робiць, Лёйхтэнтрагер; бо пяшчотна лашчачы локцiк дзевы, толькi й гаворыць, што пра яе Паўля, яго цноты й пабожнасьць, i якiм сьвяцiлам царквы абяцае стацца гер магiстр, ужо ж напэўна бiскупам; i лёгенька, каб не падумала дзева, што яму заходзiцца толькi хвалiць яе ненахвальнага, пацiраецца горбiкам аб яе плечыка, аж ёй робiцца неяк ня так, крыху канфузьлiва, крыху бянтэжлiва; пасьля ён расказвае, мяняючы аб'ект, самымi вышуканымi, самымi даборнымi словамi пра сэра Агасфэра й яго лэдзi, i што сэр, мала што жыд, але ж сярод немцаў такiх пашукай, - магутны старафамiльны вяльможа, i што сабе й лэдзi здымае тут цэлы дом на час сваiх гамбургскiх гешэфтаў, багата абстаўлены самай дарагой мэбляй i самымi мяккiмi дыванамi, i што дзева Барбара й яе магiстр Паўль яго, Лёйхтэнтрагеравай, дружбай i клопатам туды запрошаны на сёньняшнi вечар перакусiць i асьвяжыцца й на ўсякiя вясёлыя бавы апасьля, вой што будзе апасьля, што будзе!

Магiстр Паўль, яшчэ амаль бяздыханны пасьля сьпешнай хады, якою ён патрапляў за невялiчкай кампанiяй, ловiць апошнiя словы Лёйхтэнтрагера й бачыць, як энтузiясьцiцца яго Барбара на прапанову; ён па ўсёй форме дзякуе сэру й лэдзi за iх куртуазнасьць i акцэптуе гэта запрашэньне, ад сябе i ад iмя сваёй дзевы; але ж i з затоеным клопатам думае, якiя ж д'ябальскiя бавы там будуць зь жыдком i яго сябрам Гансам, як цырымонiймайстрам, i да глыбiнi сэрца прыемна ўзрушаны, што Маргрыт, пасьля ўсяго, што стрэслася памiж iмi, яшчэ сёньня будзе зь iм, можа нават трохi зблiзiцца. I сама лэдзi ня дужа запазычваецца на дробныя знакi й намёкi, якiя толькi падмацоўваюць яго спадзяваньнi, шматзначны позiрк тут, лёгкi кiвок, паклончык там, адзiн раз нават незнарок губляе хусьцiнку ды ў такiм зручным месцы, што ён пасьпявае падхапiць яе раней, чым сэр варухнуўся; аж ён пачынае марыць, далоў тытулы й багацьцi, далоў строi й акрасы, застаецца ж яшчэ нештачкi з таго часу, калi яна вытрасала блох зь яго пасьцелi, i нават самы даўгавечны жыд не патрапiць патушыць пажар, якi бушуе пад яе кашлатай мохняўкай.

Толькi жыд глядзiць удоўж i ўпоперак на ўсё, што тут напiнаецца, з поўнай абыякавасьцю, рыхтык так, быццам ён самы чыстакроўны, чыстапародны джэнтльмен, якi вось iдзе сабе, i да аднаго месца яму ўся гэтая мiтусьня паганай сьмердзi й зважае толькi тады, калi магiстр Паўль загаворвае зь iм пра Гэльмштэцкае дзiва й пра яго сьведчаньне за жывога Iсуса Хрыста.

- Што з Вамi, гер магiстр? - кажа жыд, - Ужо цi не хацелi б Вы, каб я ў галечы й брудзе пранэндзiў сваё жыцьцё, як большасьць майго народу?

Айцэн з гарачым абурэньнем адвяргае нават подумку такую; ён, кажа, мае сваю думку, што да жыдоў i iх карыснасьцi, нават сям-там, кажа, датачыў пра гэта ў казанях; калi б аднак, падкрэсьлена кажа далей, калi б аднак усе жыды былi такiя, як сэр Агасфэр, такiя велiкадушныя i датклiвыя духам у спагадзе сваёй, тады пытаньне стаяла б iнакш, i многiя-многiя з гояў прымiрылiся б з прысутнасьцю жыдоў у Германii, а нават давалi б iм сваю абарону на дарогах i ў гарадах, замест каб нападаць на iх i адбiраць у iх тое, што яны нахапалi сваiм лiхвярствам, замест таго каб адпякаць iм куханы й тузаць за бароды. I гэта, дадае ён, нягледзячы на тое, што сэр Агасфэр больш за тысячу пяцьсот гадоў таму назад прагнаў нашага Госпада Iсуса ад сваiх дзьвярэй; бо ясна ж вiдаць, што ён за доўгi бадзяжны свой час ачысьцiўся i сардэчна раскаяўся ў сваiм ганебным учынку й гатовы, як гэта зрабiў у Гэльмштэце, скласьцi сьведчаньне пра вялiкiя пакуты Iсуса Хрыста, якiя ён панёс за нашыя грахi.

Сэр Агасфэр разумнымi вачыма глядзiць на магiстра, якi iдзе поруч з лэдзi i ўсё прымае блiзка да сэрца, i гэты, крыху няўпэўнены, цi не адгадаў жыд, куды хiлiць ён, Паўлюс фон Айцэн, сваiмi словамi, доўга й шумна высморкваецца, пасьля аднак рашае каваць жалеза, пакуль гарачае, i кажа:

- У Вiтэнбэргу, калi яшчэ там я вывучаў тэалёгiю, мой настаўнiк Мэланхтон меў дыспут з добрым доктарам Марцiнусам у дачынках да вашай пярсоны; гер Пiлiп Мэланхтон лiчыў, што як што вы былi сьведка, як наш Гасподзь Iсус iшоў на Галгофу з крыжам на плячах, дык вы маглi б выказаць пэўныя сумненьнi й адносна таго, што а цi быў ён сапраўдны мэсiя, i тым самым памагчы навярнуць iншых жыдоў у адзiнашчасьцедайную веру; але Лютэр аспрэчыў гэта й сказаў, што жыды ад прыроды сваёй заганныя i перавучыць iх, навярнуць немагчыма.

Яго прыяцель Лёйхтэнтрагер, палка падбiваючы клiнкi дзеве Барбары, разам з тым у такой меры мала заняты ёю, што мог бы й не пачуць слоў Айцэна, з ухмылкай пацьвярджае, што так яно й было, i што ён на свае жывыя вушы чуў, як абодва вучоныя мужы за ядою схапiлiся за чубы з-за гэтага, толькi пад канец магiстр Мэланхтон замоўк, бо доктар Лютэр такi халерычны й заўсёды трэба апасацца, каб за гарачай спрэчкай яго паляруш не дастаў.

Цi тое акрылены падтрымкай Лёйхтэнтрагера, цi тое ад блiзкасьцi лэдзi, якая з прыемнасьцю даецца яму падказытваць сябе, Айцэнавы думкi адлятаюць зь iм; рэдка калi ён бачыў сьвет так выразна й так просталiнейна аргумэнтавана: менавiта, што ён, карыстаючыся iдэяй свайго настаўнiка Мэланхтона, мог бы так i так ушыць крымiнал Агасфэру, тым часам як сэр цi як яшчэ там сябе ён назаве, выступае перад вялiкай абшчынай жыдоў i iншых, сьведчачы за мэсiю, i тым самым усiх жыдоў разам робiць ворагамi й тым самым прычыняе вялiкую шкоду гешэфту, калi ж ён аднак адмаўляе гэта й выказваецца, што наш Гасподзь Iсус ня быў мэсiя, ня быў сапраўдны Сын Божы, якi за нашыя грахi узяў на сябе пакуты ўсяго сьвету, мудрай радай горада Гамбурга альбо герцагам Гаторпскiм, у залежнасьцi ад месца дыспутацыi, выкрываецца як махляр i фальшыўшчык праўды й з ганьбай праганяецца, калi ня будзе ўвогуле ўтоплены альбо спалены, пасьля чаго Маргрыт мела б толькi адзiн прытулак i аднаго абаронцу, менавiта магiстра Паўля.

Праўда, на жаль пакуль што ў яго няма пасады й аўтарытэту, каб iнстытуяваць такi spectaculum, i гер галоўны пастар Эпiнус, у гэтым ён пэўны, у сваёй зацятасьцi супроць жыдоў i супроць яго самога таксама ня зробiць гэтага; але яшчэ ня вечар, думае ён, i чаго сёньня нямаш, можа заўтра трымаш, i таму ён сьвiдруе далей i кажа жыду:

- Цi можна на вас разьлiчваць, сэр Агасфэр, што вы пасьведчыце, як вы ў Гэльмштэце перад прынцэсай Трапезундзкай i перад усiм народам зрабiлi, што бачылi нашага Госпада Iсуса ў плоцi й што ён быў тым, кiм быў?

Тут лэдзi, мабыць таму што сёньня яна ня хоча нiчога чуць пра прынцэсу Трапезундзкую, закiпае гневам i кажа:

- Што вам такое ў галаву завярнула, гер магiстр! Вы ж бачыце, сэр Агасфэр тут па справах гешэфту, а ня рэлiгii, зь якою кожны можа абыходзiцца, як сам хоча, будзь ён жыд цi хрысьцiянiн.

Але гэта ўжо ўпоперак усяму, чаго ён навучыўся ў добрага доктара Марцiнуса й iншых вучоных гераў, i ён кажа:

- Баранi Божа, лэдзi, каб кожнае верыла, як яму ў галаве заверне, каб хрысьцiла дзяцей альбо не, як яму зручней, каб прымала сьвятое прычасьце пад адным альбо двума вiдамi, як яму, бач, смачней; у большай меры рэлiгiя гэта справа начальстваў i агульнага парадку, iнакш тут будзе кiшэць рознымi баламутамi, чмутамi, чарадзеямi й лiхадзеямi, ератыкамi й бунтаўшчыкамi, што царкве й законам - амба; ёсьць толькi адна праўда, i яна зразумела выкладзена таксама й жанчынам у катэхiзiсе доктара Марцiнуса Лютэра, i таму было б вельмi пахвальна, калi б сэр устаў перад усiмi жыдамi й сказаў пра тое, як ён сам гутарыў з Госпадам Iсусам, якi быў наканаваны збаўца альбо мэсiя i што жыдам з гэтай прычыны няма чаго чакаць нейкага iншага мэсii i яны з добрым i чыстым сумленьнем могуць навярнуцца ў адзiнашчасьцедайную веру.

Лэдзi Маргрыт бачыць, зь якiм запалам магiстр змагаецца за догмат веры, i думае, што ну нiяк ня можа справа навароту жыдоў аж так далягаць ягонаму сэрцу й што за гэтымi настойлiвымi словамi а цi не ляжыць якi-небудзь iншы iнтэрас, але ня ведае, якi, i ўжо хоча адказаць яму рэзка й востра; а жыд, каб улагодзiць яе, кладзе далонь на яе руку й кажа, што дзякуе геру Айцэну за ягоныя вялiкiя турботы пра душэўныя даброцi ягоных братоў па веры i што падумае: рабi быў адзiн такi, пра каго можна вой колькi ўсяго расказаць, як i пра чатырох евангелiстаў, якiя больш чым у адным толькi пункце ня сыходзiлiся ў думцы; але ж вось, ён запрашае гасьцей у дом, бо вось маеце - прыйшлi.

Не сказаць, каб магiстр Айцэн альбо дзева Барбара выйшлi з голай галечы, не; палатно й шэрсьць, як i карабельныя пастаўкi кормяць гаспадара, i ў доме Штэдэраў як i ў Айцэна гер Голад нiколi за кухара ня быў, у кожнага свой пакой i свой ложак i свае дзьве кашулi; але дом сэра Агасфэра, хай толькi зьняты, гэта ж толькi падзiвiцца! раскошай перабiрае ўсё, што яна калi-колечы бачыла, i абодвум паўстае як палац, так пакняску абсталяваны й багата дэкараваны. Ногi топнуць у каляровых дыванах, падобных на расквечаныя лугi, мэбля самага тонкага й далiкатнага вырабу, сталы й крэслы й шафы й сподкi пад талеркi й кубкi; яны з палiраванага срэбра i ў пазалоце, а побач дзiвоснай разьбы фiгуркi з высакароднай драўнiны й слановай касьцi. Цяжкiя сьвяцiльнi й кандэлябры таксама з срэбра й мастацкай выштукаванасьцю куды вышэй за тыя, што ў сьв. Якава й сьв. Пятра, i тоўстыя васковыя i лойныя сьвечкi ў iх лiюць мяккае сьвятло на чалавека й рэч, найперш на сьцены з дарагiмi шпалерамi з голымi нiмфамi на iх, калi тыя бавяцца з аднарогам, а на тых вунь - траянскi прынц Парыс, выбiрае, якая з трох багiняў самая прыгожая, i ўсе тры з голымi пышнымi грудзьмi, апетытна акруглымi клубамi, ну як ўсё роўна ў лэдзi Маргарэт, якая здымае зь сябе шпацырную палярынку й запрашае гасьцей за стол у сукенцы, якая i выстаўляе яе панаднасьцi, i дзiка пачашчае дыханьне магiстру Айцэну. Стол накрыты цудоўнымi блюдамi: дразды, гефiлтэ фiш i самая розная смажанiна, усё строга кашэрнае, як з усьмешкай тлумачыць сэр, далiкатна прыпраўленае, да ўсяго дарагiя бутэлькi зь венецыянскага шкла, празь якое iскрыста праблiсквае вiно. У адным эркеры сядзяць двох музыкаў, адзiн зь лютняй, другi зь вiялiнай, граюць пяшчотныя мэлёдыi, да таго ж каторы зь лютняй яшчэ й сьпявае, праўда не пра Бога, не пра нябесныя радасьцi, а пра каханьне й любоўную млосьць. Адна асалода застольнiчаць, асаблiва калi жыд, як гаспадар на чале стала, лэдзi каля магiстра, а Лёйхтэнтрагер сядзiць пры дзеве Барбары, гэтакiм чынам яшчэ цясьней ушчыльняючы повязi, якiя ўзьнiклi падчас шпацыру.

Магiстру Паўлю аж так добрыцца на душы ад ежы й пiтва, а яшчэ ад таго выпраменьваньня, якое йдзе ад яго суседкi, якая выдатна падагравае i iскрыць свае сокi; пры гэтым Маргрыт, цi як яе - прынцэса Трапезундзкая альбо лэдзi падкладвае яму самыя лепшыя кавалкi, падлiвае зноў i зноў, i за кожным разам ён бачыць, як яна паводзiць пышнымi плячыма, што здаецца адкусiў бы кавалачак зь iх, а не з талеркi, i як яна так умела туга напiнае грудзi, што яны аж як бы самi просяцца з карсажа. Але й дзева Барбара штораз больш разахвочваецца да свайго суседа, якi салодзенькiмi губкамi нашэптвае ёй на вушка ўсякае-ўсялякае, як ён хоча яе, асаблiва за яе дзявоцкiя формы, i, божа, як бы ён зь ёю пабавiлiся, як анёлкi памiж сабою, а ён як хохлiк, а менавiта ж бо ззаду, альбо ж i зьверху бубкi, зьнiзу губкi - таксама сьлiчна!, пакуль абое, зьлiўшыся, ня пырхнулi б у адзiную шчаснасьць, якая даецца добрым людцам ужо тут, на зямлi, i што ён трымаецца толькi зь вернасьцi свайму сябру Айцэну, якi, як яна можа лёгка бачыць, ужо даседзеўся да таго, чаго Сьвяты Дух ужо выседзеў у Марыi. I якраз таму, што Барбара пра такiя забавы пакуль што ведала толькi па чутках, ня кажучы пра тое, каб начамi ў iх практыкавацца, кроў гарачымi хвалямi шумуе ёй у галоўцы, але тым часам i ў тым месцы, якiм ведзьмы садзяцца на памяло, высока ў паветры летучы на Блоксберг на шабас, i ў яе беднай галоўцы ўзьнiкаюць выявы голых цел, палка склiненых памiж сабою, i ў такой грахоўнасьцi, што яна ўжо ня можа й сваёй калейкай шэпцiкам лашчыць Лёйхтэнтрагеру вушка, што годзе, напрамiлы божа, ну, перастань жа, ад такiх слоў я ўся перавялася.

Тым часам жыд зь нейкай адмысловай пляшкi налiвае гасьцям у чаркi салодкага, цяжкага вiна, пра якое кажа, што сам чорт гадаваў лазу й чавiў гронкi, але рэбэ Ёшуа, як хрысьцiяне называюць Iсуса, на сваёй апошняй тайнай вячэры з вучнямi пiў якраз гэтае вiно i, як вядома, дабраславiў яго, так што вiно сёньня робiць так, што таму, хто яго п'е, праўдзяцца ўсе яго жаданьнi. Пасьля кiвае музыкам, тыя выходзяць наперад, i каторы зь лютняй схiляецца перад лэдзi й перад дзевай Барбарай i заводзiць песеньку:

Мне так, ня знаю як,

ты ўся ў маiм нутру,

Прыйдзi, аддайся мне,

iнакш бо я памру.

Iнакш памру.

Як зорачка ўначэ,

так я к табе лячу.

Прыйдзi, дай сэрца мне

i нештачкi яшчэ.

I дай яшчэ.

Гасподзь стварыў людзей,

зь людзьмi цяпер бяда.

Прыйдзi, пусьцi ў сябе,

кашлатачка н-да... н-да...

Мая бяда.

Ад гэтых слоў, ад музыкi Барбара глыбока заглядвае ў вочы Лёйхтэнтрагеру, а магiстр у вочы лэдзi, i ўжо яны ведаюць, чаго хочуць, бо прычасьцiлiся ад дабраславёнага вiна. Сэр Агасфэр дае знак, i цёмная заслона на задняй сьцяне рассоўваецца, адна палавiна налева, другая палавiна, значыцца, направа, i вачам адкрываецца шырокая памяшкальня, такая ж шыкоўная, як i тая, дзе банкетавалi, але крыху меншая, пасярэдзiне якое шырокi ложак зь мяккiмi падушкамi й балдахiнам, так званым нябесным дахам над iм, расшытым золатам з кутасамi па краях.

А цяпер, абвяшчае сэр, пара, пара павязаць маладую пару, па ўсiх законах гонару, натуральна: ён i лэдзi будуць за сьведак, а ягоны прыяцель Лёйхтэнтрагер, як прынята, цэлебруе шлюб паводле рытуалу, каб усё як сьлед, што й сам магiстр лепш ня ўчынiў бы.

I з гэтымi словамi ён кажа маладзёну й ягонай Барбары стаць поруч ля падножжа ложка. Лёйхтэнтрагер раптам аказваецца ў духоўнай хабiце, увесь у чорным i зь белым каўнерыкам, трымаючы ў руках кнiгу, была яна Бiблiя цi не, Айцэн сказаць ня можа, бо ў яго круцiцца ў галаве, вочы лезуць з вачнiц, калi ён вось так стаiць перад ложкам поруч з суджанай яму нявестай i яму здаецца, што бачыць Маргрыт, голую, як на карцiне майстра Кранаха зь Вiтэнбэрга, з каштоўным калье на шыi й рознымi iншымi залатымi штукенцыямi на руцэ.

А Лёйхтэнтрагер разгортвае кнiгу й кажа:

- Слухайце, вы каханыя, чаму вучыць Сьвятое Пiсаньне пра боскае ўстанаўленьне шлюбу: Бог стварыў чалавека паводле свайго вобразу, i стварыў ён мужчыну й жанчыну, бо сказаў Бог, я хачу зрабiць мужчыне памочнiцу, каб ня быў ён адзiн. Але муж павiнен быць верны сваёй жонцы, як i жонка свайму мужу. Але жанчына ня мае ўлады над сваiм целам, а муж. Вы, жанчыны, павiнны, слухацца сваiх мужоў, як валадароў, бо муж ёсьць галава жонкi, як Хрыстос ёсьць галава эклезii вернiкаў. Але як абшчына вернiкаў падданая Хрысту, так i жонка падданая мужу свайму ва ўсiх справах ягоных.

Магiстр ведае тэкст вельмi добра й яшчэ ведае, што Лёйхтэнтрагер прамаўляе слова ў слова, дакладна дэка ў дэку, i ўсё ж яму здаецца, што гучаць яны як чысты зьдзек i кпiны, асаблiва калi сэнс iх прыкласьцi не да сухарэбрай Барбары, а да голенькай Маргрыт, на якую жыд паклаў руку як яе гаспадар i валадар. I ўвесь сьцiнаецца, калi Лёйхтэнтрагер пытаецца ў яго:

- Цi хочаш ты, Паўль фон Айцэн, сутную тут дзеву Барбару Штэдэр прыняць з рук божых за жонку сабе, кахаць яе й шанаваць яе й трымацца непарушна вернасьцi, пакуль сьмерць не разлучыць вас?

- Хачу, - кажа ён, не таму, што сапраўды хоча, а таму, што адчувае, што ўсё яму ўжо вызначана наперад з таго дня ў "Лебедзях" у Лейпцыгу, i чуе, як яго сябар вось ужо гаворыць да дзевы й задае ёй пытаньнi, цi хоча яна ўзяць сутнага тут Паўля фон Айцэна за мужа, цi хоча слухацца яго й падпарадкоўвацца яму ва ўсiх справах, пакуль сьмерць не разлучыць iх, чуе яе згоду й бачыць, як Лёйхтэнтрагер падымае руку й дабраслаўляе новы саюз у iмя Бога Айца, Сына й Сьвятога Духа, быццам ён быў высьвечаны й рукапаложаны й быў на "ты" са Сьвятой Тройцай. Бачыць таксама, як Барбара адразу ж дае нырца ў ложак, раскiдае рукi, але не да яго, а да ягонага сябра Ганса. Але той нагiнаецца, расшнуроўвае абутак, а менавiта на кульгавай назе, кладзе гэты чаравiк на коўдру над жыватом дзевы й кажа: "Каб ты ведала, пад чыiм ботам ты будзеш жыць з гэтага часу й хто ёсьць твой гаспадар"; а Маргрыт, то-б-тое прынцэса Трапезундзкая, то-б-тое лэдзi звонка пляскае ў далонi й курчыцца ад сьмеху. А сэр пасьмiхаецца далiкатна й пытаецца ў магiстра, цi не хацеў бы ён зрабiць прыгатаваньнi й далучыцца да суджанай яму.

Кажучы гэта, бярэ пад руку лэдзi й выходзiць, за iм Лёйхтэнтрагер; пасьля чаго заслона зачыняецца, i толькi салодкая музыка застаецца. I тут нападае на Айцэна вялiкi юр, i ён прыгадвае, што сказаў яму яго сябар Ганс, менавiта, што Бог стварыў усiх i ўсякiх жанчын з аднолькавай дзiркай i для аднолькавых патрэб i мэтаў; i не марудзячы далей, ён скiдае зь сябе парадную вопратку i ўпаўзае да Барбары пад коўдру; а тая ўжо растапырылася ў поўнай гатоўнасьцi й юрзае заднiцай, быццам змалку нiчога iншага не рабiла, уся жарсьць i пажада, i стогне й клiча: "Ходзь, каханы, ходзь да мяне", i Айцэну робiцца весела, калi чуе, якi ў яго прыгожанькi гарбок, якiя прыгожыя i густыя валаскi на грудзях, ну, i ўсё такое iншае. I заўважае раптам, што на ёй iнкуб, але й сам адчувае, што такi самы iнкуб i пад iм, нiбыта Барбара, i ведае, што гэта голая Маргрыт, на якой ён гарцуе поўным чвалам, а пасьля зноў павольна роўненькiм i леным трушком, а яна трымае яго й прымае, прымае, пакуль яму самому не пачынае здавацца, што ўсё ягонае жыцьцё перацякае зь яго ў яе й нiчога ад яго не застаецца, акрамя высахлай скуры.

А тады спачын. Ён уздыхае й бярэ Барбарыну руку ў сваю, i абое засынаюць. Калi празь некалькi гадзiн прачынаюцца, на дварэ займаецца на ранiцу, i ляжаць яны на сьмярдзючым лежаку ў каморцы, поўнай усякай дрэнi й затканай павуцiньнем, у нейкай дзiкай трушчобiне на прадмесьцi, i нi ён, нi Барбара ня ведаюць, як сюды дасталiся, i замест iх прыгожых вясельных рызаў ляжыць куча дранага рызьзя, у якое яны хутаюцца; толькi адмысловага швiва бот Лёйхтэнтрагера адзiнока стаiць на коўдры, быццам забыты сябрам. А калi яны цiхенькiм крадком сыходзяць па лесьвiцы, выходзiць фраў гаспадыня i гарлае, патрабуючы грошай, восем грошаў гамбургскiх, а ў яго нi пфенiга нi ў кашулi, нi ў штанах, i Айцэн мусiць паслаць пасыльнага з запiскай да брата ў кантору па грошы й чакаць тут, тым часам як зброд у карчме рагоча й строiць зьдзекi ўсялякiя, што а скажы, як пачувалася, як начавалася, як зь дзеваю шпокалася, i колькi сiнякоў яму яна насадзiла сваймi касьцямi.

РАЗЬДЗЕЛ СЯМНАЦЦАТЫ

У якiм дасьледуецца, адкуль магло пайсьцi, што з чыстых рэвалюцыянэраў робяцца самыя зацятыя ахоўнiкi парадку, i адначасова расказваецца пра процiлегласьць памiж "не" i "так" i цяжкасьцi пры будаўнiцтве царства свабоды

Мы лунаем.

У глыбiнях прасторы, якая называецца шэол, што распасьцiраецца па-за межамi стваральнасьцi, бязь цемры, безь сьвятла, паўсюль, у бясконцым скрыўленьнi.

Тут мы можам гаварыць, кажа Люцыпар, тут няма нi Бога й нiкога зь Яго твораў, будзь тое духоўных, будзь матэрыяльных; тут ёсьць толькi Нiчога, а Нiчога ня мае вушэй.

Я не баюся, кажу я.

Люцыпар крыва ўсьмiхаецца. Той, хто, як ты, хацеў бы зьмянiць сьвет, кажа ён, мае ўсе падставы баяцца свайго посьпеху ў гэтым.

Нешта падобнае на павеў ветру кранае нас; але гэта ня вецер, а паток часьцiц, мiзэрных часьцiнак Нiчога, якiя зь Нiчога рухаюцца ў Нiчога.

Я шукаў цябе, брат Агасфэр, кажа ён.

Дзе астатнiя? кажу я. Дзе твае цёмныя сонмы, якiя былi скiнутыя зь неба над нябёсамi разам з табою i са мною за тое, што мы перад Богам адмовiлiся ганараваць чалавека, якога Ён стварыў паводле вобрзу свайго з грудачкi пылу й кропелькi-вадзiнкi й вятрынкi й жарынкi агню. Дзе яны?

Тут мiнаецца ўсё, кажа ён.

Я бачу, як ён дрыжыць ад вялiкага холаду, якi вакол нас, i я разумею, што ён шукаў мяне, бо яшчэ горш за Нiчога ёсьць думка пра яго, Нiчога, вечнае iснаваньне.

Я гнаў цябе й твой чын, кажа ён. Ты ўстаў, выпрастаўся i адняў свой кулак i рабiўся ўсё больш i больш прыгнутым i паламаным. I тым ня меней ты спадзяешся.

Бог ёсьць зьмяненьне, кажу я. Калi Ён стварыў сьвет, зь Нiчога, Ён зьмянiў Нiчога.

Гэта быў капрыз, кажа ён, выпадак, якi здараецца адзiн раз i больш нiколi. Бо глядзi, калi Бог азiраў Сваё тварэньне на сёмы дзень, Ён адразу агучыў, як цудоўна добра Ён усё знаходзiць у рэальна iснуючай форме й што сьвет мае заставацца на ўсе часы, якiм ён яго й стварыў, зь Верхам i Нiзам, з арханёламi й анёламi, хэрувiмамi й сэрафiмамi й сонмамi духаў, падзеленых паводле чыноў i ступеняў, i вянок над усiм - Чалавек. Бог ёсьць як i ўсе, хто нешта калi зьмянялi; i разам з тым яны баяцца за свой твор i сваё становiшча й з чыстых рэвалюцыянэраў робяцца самымi строгiмi ахоўнiкамi створанага iмi парадку. Не, брат Агасфэр, Бог ёсьць Iснуючае, Бог ёсьць Закон.

Калi б так было, кажу я, навошта тады Ён паслаў Свайго роджанага Сына, каб той праз свае пакуты браў на сябе вiну за грахi ўсiх i выбаўляў чалавека? Цi ж бо збавеньне ня ёсьць у сваёй аснове зьмяненьнем?

Мы лунаем.

I Люцыпар кладзе сваю руку на мяне, быццам нiчога нас не разьдзяляе, нiякае сваё бачаньне сьвету, нiякае ўяўленьне мэты, i кажа мне: ты таксама ведаў яго, рабi.

I я падумаў пра рэбэ Ёшуа i як я знайшоў яго ў пустынi: рэдзенькая бародка ў пяску й пыле й распухлы ад голаду жывот, i як я павёў яго на вяршыню высокай гары й даў яму зiрнуць на абсягi тварэньня ягонага бацькi з усёй галечай i з усёй несправядлiвасьцю i сказаў яму, што ўсё гэта ён можа ўзяць пад сваю руку, бо прыйшоў час збудаваць сапаўднае царства Божае; але ён адказаў мне: Маё царства не ад гэтага сьвету.

I што, кажа Люцыпар, ён здабыў, рабi? Цi менш грашылi пасьля таго, як ён даў сябе прыбiць на крыж, i зямля ня п'е больш крывi, як раней? Жыве воўк разам зь ягнём, i ўжо чалавек больш ня вораг чалавеку? Чаму ты ня пойдзеш да яго, што сядзiць у сьвятле, там у вышынях, праваруч бацькi, i ня спытаешся ў яго? Табе ён напэўна дасьць слова й адказ.

Ён пракляў мяне, кажу я, бо я адмовiўся даць яму цень маiх дзьвярэй, калi ён быў у дарозе да месца ўкрыжаваньня з крыжам на сьпiне.

I я бачу, як Люцыпар нецярплiва пацепвае брывом. Я ведаю, ведаю, кажа ён, але менавiта пра гэта ён i захоча гаварыць з табою, бо цi ж ня меў ты рацыi, праганяючы яго ад сваiх дзьвярэй як чалавека, якi цярпеў крайнюю нэндзу?

I тым ня меней, кажу я, рабi любiў людзей i цярпеў за iх.

Цярпеньнi, кажа Люцыпар, - не заслуга; ягня, якое аддаецца на корм, мацуе парадак ваўкоў. Але ты, брат Агасфэр, ня хочаш паслаць сябе ў гэты парадак i спадзяешся на Бога, што Ён табе дазволiць крыху павыдурнiвацца зь Ягоным тварэньнем, i пакiне табе шчылiнку, празь якую ты з чыстым сумленьнем можаш прапаўзьцi назад пад Яго Божую аслону й ня хочаш прызнаць, што гэты сьвет асуджаны на пагiбель ад пачатку праз парадак, якi Бог даў табе, i ўсё корпаньне ў iм марнае й толькi зацягвае скон. Хай жа ён iдзе ў пропадзь, гэты стары сьвет i дай нам з нашага духу будаваць царства свабоды, бяз гэтага маленькага Бога маленькага пустэльнага народу, якi толькi можа жыць, калi яму падпарадкоўваецца кожная iстота.

Я толькi баюся, брат Люцыпар, кажу я, твая пагiбель сьвету можа аказацца канчатковай, а дзе ж узяць новага Бога для новага сьветатварэньня?

Мы лунаем.

У гэтай прасторы, якая ня мае пачатку й ня мае канца й нi Сьвятла нi Цемры, а фарбай i тонам, думкай i пачуцьцём усё жывое павiнна ўлiцца ў нешта й зрабiцца нiчым па волi Люцыпара.

Маё Не табе не падабаецца, кажа Люцыпар. Не патрэбнае, як i Так, i з процiлегласьцi абодвух паўстае Чын.

Дык ты пойдзеш да яго, кажа ён.

А я падумаў пра рэбэ Ёшуа, як ён дазволiў мне пакласьцi яму на грудзi голаў на апошняй вячэры й як я прывёў яму параўнаньне з колам, якое ня можа зьмянiць сваю каляiну, а вось фурман, якi кiруе валамi, можа яе зьмянiць.

Як жа мне гаварыць яму супроць Бацькi, кажу я, калi яны ёсьць адно, Бацька й Сын, зь Сьвятым Духам як трэцiм у зьвязцы?

I я бачу Люцыпара, як ён курчыцца ад сьмеху. З трох рабi адно, з аднаго рабi тры, кажа ён; мне здаецца, ты хочаш схавацца за старой абракадабрай i гульнёй у лiчбы, якою царква, якая называецца iмем рабi, спрабуе выкарчаваць сваё грэка-жыдоўскае карэньне. Ты будзеш вымушаны рашыцца, брат Агасфэр. Альбо твой рэбэ Ёшуа ўзьнёсься ў неба, дзе цяпер сядзiць праваруч Бога; тады ён ёсьць Цэлае ў сабе й зь iм можна гаварыць, альбо ж ён зрабiўся Адным з Богам i Саматрацiнай са Сьвятым Духам, стаўшыся Новым. Што ж тады сталася з Адным Богам, якi быў, пакуль утварылася гэта траiсная камбiнацыя, i якi адкiнуў нас у шосты дзень тварэньня?

А я падумаў пра рэбэ Ёшуа, як ён падышоў да мяне з крыжам на сьпiне й пазнаў мяне каля майго дома й спрабаваў гаварыць са мною i як я сказаў яму, што хачу наклiкаць за яго меч Бога, i ўсе яго ворагi i ўсё воiнства да сьмерцi ўбаялiся б яго бляску й счэзьлi б, i што ён павiнен быў бы павесьцi народ Iзраiля, згуртаваўшы яго вакол сябе, як яно й наканавана ў Пiсаньнi; але ён адказаў: цi ж не павiнен я выпiць чару, якую мне даў мой Бацька?

Мы ўсё яшчэ лунаем.

У халадэчы прасторы, у павевах ветру, якi ня ёсьць вецер, i я чую пошчак зубоў Люцыпара. Тут вельмi вусьцiшна, кажа ён, няўтульна для паўтарэньня дыспуту, у якiм сьвятыя айцы царквы перагрызьлiся мiж сабою моцнымi словамi. Што ёсьць сэнс па-твойму, брат Агасфэр?

Я хачу ўсё ж пайсьцi туды, да рабi, кажу я, i пабачыць, што сапраўды сталася зь iм i што ён напраўду думае.

I мы рассталiся, ён, трымаючыся свайго гешэфту, я - свайго.

РАЗЬДЗЕЛ ВАСЯМНАЦЦАТЫ

Зь якога высьвятляецца, што ж такi вынiкнуць можа з вывучэньня гiстарычных крынiц i як, не ўтачыўшы свайго гроша, можна здабыць доктарскi капялюш, духоўную славу i шэсьць локцяў карычневага палатна

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew Univerсity

Jerusalem

Israel

17 красавiка 1980

Вельмi паважаны гер калега!

У Вашым апошнiм пiсьме да мяне, датаваным ад 2-га гэтага месяца, Вы спрабуеце прыпiсаць мне пачатак фiксацыi феномена Агасфера.

Пра такую фiксацыю, нават яе пачатак, не можа быць наогул нiякай гаворкi. Сам я, нават будучы ў кiраўнiчай функцыi, толькi член калектыву, i мае праекты даследаванняў таксама падлягаюць зацвярджэнню i калектыўнаму кантролю. Агасфер цiкавiць мяне як тыповы прыклад рэлiгiйных прымхаў i адпаведна ўзнiкнення легендаў; праўда, на аснове новых пазнанняў я цяпер гатовы прызнаць яго iснаванне як рэальнасць, толькi не вечнае.

Як прадстаўнiк дыялектычнага матэрыялiзму я заўсёды адмаўляўся прызнаваць наяўнасць звышнатуральныў iстотаў i з'яваў (параўн. маё пiсьмо ад 14 лютага); але я заявiў, што яшчэ ёсць нявытлумачаныя навуковыя праблемы, якiя, аднак, калi яны акажуцца дастаткова важнымi, несумненна сваiм часам будуць чалавекам вырашаны. Тым больш мяне радуе, паважаны гер прафесар Лёйхтэнтрагер, магчымасць паведамiць Вам сёння, што, прынамсi, праблема Агасфера можа разглядацца як вырашаная. Хоць гэта, праўда i не заслуга нашага iнстытута; але ў кожным разе наш супрацоўнiк д-р Вiльгельм Якш быў той, хто пры даследаваннi дыялектычнага моманту развiцця легенды пра Агасфера натыкнуўся на працу, у якой маецца аснова для вырашэння: апублiкаваны ў 1951 годзе ў томе ХLI часопiса Аб'яднання па вывучэннi гiсторыi Гамбурга артыкул Паўля Ёгансэна пад загалоўкам "Цi быў Вечны Жыд у Гамбургу?".

У артыкуле Ёгансэн падае ўказанне на тое, што Агасфер iдэнтычны з "лiфляндскiм прарокам" Юргенам з Мэйсэна. "Фактычна, пiша Ёгансэн, паралелi ў апiсаннi гамбургскага Агасфера i лiфляндскага прарока i прапаведнiка настолькi вiдавочныя, што не можа быць нiякiх сумненняў у iдэнтычнасцi абодвух асобаў". Нават часавае супадзенне iх выступлення настолькi эклатантнае, што проста мiжвольна абедзьве асобы злiваюцца ў адзiн вобраз.

Ёгансэн прыводзiць старадаўняе даступнае азнаямленню апiсанне Агасфера з 1602 года ў Родэ з выдрукаванай у Данцыгу народнай кнiжкi пра Вечнага Жыда, паводле якой Паўль фон Айцэн, у той час студэнт з Вiтэнбэрга, зiмой 1547 года ў Гамбургу "ў кiрсе падчас казанi ўбачыў чалавека, якi ўяўляў з сябе вельмi высокую асобу са звiслымi на плечы валасамi, якi стаяў насупраць катэдры босы; якi з такой увагай слухаў казань, што ў iм нельга было адчуць анiякага руху; толькi, калi было выслоўлена iмя Iсуса Хрыста, ён схiлiў галаву на грудзi i ўздыхнуў вельмi глыбока; i нiякай iншай вопраткi на iм не было ў тую суровую зiму, апрача пары штаноў з падранымi калашынамi, курты па каленi i паўзверх яе палiто да пятаў".

Я цытую гэта паведамленне, якое Вам, гер калега, па ўсёй верагоднасцi, знаёмае, якое дае базiс для параўнання з сучаснымi паведамленнямi пра прарокаў Юргена альбо Ёрга з Мэйсэна. Так Ёган Рэнэр, пазнейшы хранiст горада Брэмена, якi жыў з 1556 па 1558 г. у Лiфляндыi, пiша: "I быў у гэты час адiн такi ў Рызе, на iмя Ёрген Мэйсэнскi, а хадзiў ён распранута i боса, не хацеў таксама есцi i пiцi, а да таго працаваў. Памянёны заклiкаў месцiчаў штодзённа да пакаяння. Але ён быў таксама дзевяць гадоў таму назад (г.зн. 1547!) тут у Рызе i заклiкаў людства да пакаяння, i, цi не пакараў яго Бог агнём, калi яго заклiкi нiчога не далi, прапаў".

Пасля чаго ў Рызе сапраўды выбухнуў вялiкi агонь - пажар, у якiм згарэлi Домскi сабор i большая частка горада. Узiму 1557/1578 гг. Ёрг зноў знаходзiцца ў Лiфляндыi, пра што паведамляе рэвельскi пастар i хранiст Балтазар Русаў (Chronica der Provinz Lyfflandt, Bаrth, 1584), а менавiта: "Таго ж года ўзiму ў Лiфляндыю праз Польшчу i Прусiю прыбыў чалавек вельмi дзiўны, а хадiў ён зусiм боса, гола i раздзета, апранута толькi ў вярэту, меў доўгiя валасы нiжэй плячэй. Некаторыя мелi яго за вар'ята, некаторыя за фанатыка, а некаторыя маўлялi, што гэта цудоўная азнака Божая, i што нешта такое адбудзецца".

Што адбылося, дык гэта нашэсце Iвана Жахлiвага на Лiфляндыю. Тыльман Бракель, лiфляндскi паэт у сваёй улётцы "Хрысцiянская гутарка пра жудаснае разбурэнне Лiфляндыi праз маскавiтаў", дарэчы, пiша:

Апошнi знак даброцi Боскай:

Павiнен муж-вар'ят прыйсцi,

На плошчах люду абвясцiць

Пакайцеся, пакуль не позна,

Бо страшны будзе Божы суд,

Бо ўмыецца крывёю люд,

Яму ж не верылi, ды з войскам

Прыйшоў маскаль на ўлонне наша,

I - перапоўнiлася чаша.

Ёгансэн цытуе крынiцы, паводле якiх прарок Ёрг быў забiты неадукаванай чэрняй пад Дэрптам, непадалёк ад рускай мяжы, сумняваецца ў крынiцах, але i ставiць пытанне: што, зрэшты, трэба было прапаведнiку пакаяння на рускай мяжы? I што меў на ўме хранiст Русаў, пiшучы, што Ёрг прапаў недзе памiж Рэвелем i Нарвай? Ёгансэн знаходзiць таксама пэўную iдэнтычнасць асобы Агасфера-Ёрга з Васiлём Блажэным (Васiлём Шчасным), юродам, якi шпурляў камянямi ў чорта i пагражаў Iвану Жахлiваму Божай карай, iмем якога названы сабор на Краснай (Прыгожай) плошчы ў Маскве. Апрача таго, заўважае Ёгансэн, юрод Васiль быў шавец, як i Агасфер.

Але чаму - пра гэта i Вы, паважаны гер калега Лёйхтэнтрагер, даўно маглi б спытацца, - чаму прарок Юрген падчас свайго побыту ў Гамбургу назваўся Агасферам? Калi ў астатнiм ён падарожнiчаў пад сваiм уласным iмем!

Ёгансэн дае гэтаму праўдападобнае тлумачэнне. Ён пераносiць сустрэчу Юргена з Айцэнам, якi паводле Ёгансэна "быў асобаю, чыя даставернасць не можа быць пастаўлена пад пытанне", у Мiкалаеўскую кiрху, дзе яшчэ ў 1547 годзе знаходзiлася вялiкая карцiна, на якой былi ўвасоблены персiдскi цар Агасфер са сваёй яўрэйскай каханкай Эстэрай; карцiна была ў 1555 годзе знiшчана, калi, паводле хронiкi горада Гамбурга, маланка ўдарыла "ў Нiклавуса кiрку разом з малёванем конiга Агасфэрума i Гэстэрай, пабiўшы i оклад на ковалкi". Юрген, "нерозумовы чловек", лiчыць Ёгансэн, быў так уражаны карцiнай, што прыняў цара за яўрэя Агасфера. "Калi гэта так, высноўвае ён, дык iмя Агасфер для Вечнага Жыда можа быць растлумачана толькi ў гэтай сувязi".

Мае калегi ў iнстытуце i я схiльныя iсцi за Ёгансэнавай тэзай, бо яна дае, паводле нашага стаўлення да праблемы, ключавы доказ таго, што Агасфер, якога спаткаў у Гамбургу пазнейшы суперiнтэндэнт Шлезвiга Паўль фон Айцэн, быў чалавек смяротны, як Вы i я, i менавiта таму не вечны яўрэй.

Мы ўсе тут напружана чакаем, што Вы, паважаны калега Лёйхтэнтрагер, цяпер скажаце, пасля таго як Ёгансэнава парада па-новаму асвятлiла ўсю праблему Агасфера i прапануе цалкам натуральнае яе вырашэнне.

З асаблiва высокай павагай i калежанскiм прывiтаннем

Ваш адданы

(праф. д-р Dr. h. c.)

Зiгфрыд Байфус

Iнстытут навуковага атэiзму

Берлiн, сталiца ГДР

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут

навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

German Democratic Republik

2 траўня 1980

Дарагi, паважаны калега Байфус!

Ваша такое падрабязнае са шматлiкiмi цытатамi i спасылкамi на крынiцы пасланне ад 17 красавiка дало мне масу задавальнення, i я паспяшаўся паказаць яго свайму прыяцелю з Дарогi Смутку, дзе ён над сваёй абутковай лаўкай трымае вельмi дагледжаную халасцяцкую кватэрку. Гер Агасфер сказаў мне, што ён вельмi добра памятае пра памянёную ў Ёгансэнавым артыкуле сустрэчу з Айцэнам, памятае i другiя, менш радасныя спатканнi з iм; як што пазнейшы суперiнтэндэнт Шлезвiга наогул не быў вельмi прыемны чалавек, абмежаваны, захоплены сам сабою, сквапны i iнтрыган. Увогуле артыкул Паўля Ёгансэна ў часопiсе Аб'яднання па вывучэннi гiсторыi Гамбурга мне вядомы; калi ў нашай карэспандэнцыi ён дагэтуль з майго боку не знайшоў упамiнання, дык гэта толькi ад маёй татальнай легкадумнай няўважлiвасцi.

Усё ў Ёгансэна толькi дапушчэнне, не абапертае нi на якi доказны матэрыял, якi можна было б ахарактарызаваць як навуковы. Тое нямногае, што мы ведаем пра прарока Ёрга, хутчэй гаворыць супраць яго iдэнтычнасцi з Агасферам. Ёрг прапаведуе пакаянне i пагражае няшчасцямi; Агасфер такога не робiць, ён светапераробшчык зусiм iншага кшталту. Далей, няма нiякiх сучасных альбо iншых указанняў на тое, нiбыта Ёрг калi-небудзь сцвярджаў, што ведаў Iсуса альбо што ўвогуле быў iм пракляты, як гэта мела месца з Агасферам; а iдэя назваць яго Агасферам з уражання ад карцiны з персiдскiм царом у Мiкалаеўскай кiрсе ў Гамбургу ды яшчэ i яўрэем хутчэй паходзiць з поўных фантазiямi мазгоў Ёгансэна, чым з мозгу беднага прарока. Адвага, з якою Ёгансэн указвае i на трэцюю iдэнтычнасць, з юродам Васiлём Блажэным, сапраўды подзiву вартая; у iм няма нават ценю прыкметаў такое iдэнтычнасцi, калi, канечне, не мець за такую агульную шавецкую прафесiю рускага святога юрода i яўрэйскага цудатворца. Маскоўскi жабрак-манах як правобраз Агасфера - пры ўсiм прызнаннi вялiкiх дасягненняў рускага народа гэта ўяўляецца неверагодным.

Адзiна вартаснае ў Ёгансэнавых пiсаннях - гэта канстатацыя таго, што Агасфер спыняўся ў Гамбургу. Гамбургскiя эпiзоды з жыцця Агасфера пацвярджаюцца не толькi выказваннямi яго самога мне, але i адпаведнай лiтаратурай. Пры гэтым я адрасуюся не так на розныя, пачынаючы з 1602 г. у розных варыянтах публiкаваныя народныя кнiгi, як на сведчаннi Айцэна, зафiксаваныя ў апублiкаваных у 1744 г. Cimbria Literata Ёганэса Молера з Фленсбурга i памянёныя ў Hamburgischen Ehren-Tempel 1770 г. гамбургскага гарадскога архiварыуса Нiкалаўса Вiлькенса, а асаблiва ж на дакумент, якi я нядаўна атрымаў з добрай ласкi гера Герварта фон Шадэ, кiраўнiка Нордэльбскай царкоўнай бiблiятэкi, пасля таго як падчас пераезду бiблiятэкi ў новае памяшканне гэта сталася магчымым, i аўтэнтычнасць гэтага дакумента мне здаецца гарантаванай. Дакумент, уласнаручна напiсаны Агасферам лiст, паведамляе шмат цiкавага пра Гамбургскi перыяд i пра адносiны з Айцэнам. Аднак найперш трэба Вам, дарагi калега, коратка патлумачыць, да якой жыццёвай фазы Айцэна аднесцi гэта пiсьмо.

Асабiстыя прычыны, гаворка iдзе пра злосныя чуткi пра аблудныя непатрэбствы ў зняслаўленых начлежках, i непрыхiльнасць галоўнага пастара Эпiнуса да яго, прымусiлi магiстра фон Айцэна разам з яго юнай жонкай перабрацца ў Ростак, дзе ён разлiчваў быць карысным ва ўнiверсiтэце; аднак падчас славутай успышкi антыпатый мекленбуржцаў да спрытных розумам ганзейцаў яму не ўдалося дабрацца туды пеша, i неўзабаве ён вярнуўся назад у родны горад; першае дзiця, дзяўчынка на iмя Маргарэтэ ў калысцы. Гэтае дзiця, нягледзячы на гарбок i кульгавую ножку, было любiмцам мацi i павiнна было пазней стацца сумнай славутасцю: Маргарэтэ Айцэн разам са сваiм мужам, герцагскiм пiсарам Вольфгангам Калундам забiла бургамiстра Апэнрадэ Эсмарха, iхняга зяця, i была ў 1610 годзе пакараная смерцю. Але гэты невялiчкi крымiнальны раман можа цiкавiць нас толькi збольшага; важней тое, што Айцэн праз аб'яднаны ўплыў сваёй сям'i i ўплыў сваёй жонкi здабыў нарэшце духоўнае месца лектара сэкундарыўса пры саборы, г.зн. памочнiка прапаведнiка; неўзабаве аднак дзякуючы сваёй хрысцiянскай руплiвасцi i сваёй абсалютнай вернасцi лiтары Лютэра ён здабыў такую славу ў Гамбургу, што пасля смерцi Эпiнуса быў абраны тадыташнiм схiльным да тэалагiчных эксперыментаў сенатам у наступнiкi першага ў якасцi галоўнга прапаведнiка i суперiнтэндэнты. Праўда, на жаль, акадэмiчнай легiтымацыi, якую Айцэн прывёз з Вiтэнбэрга, было недастаткова; ён вымушаны быў туды вярнуцца, каб здабыць сабе доктарскi капялюш, як што ён быў абсалютна ўпэўнены, што вытрымае любы экзамен, яго выправiлi з паперай Тэалагiчнаму факультэту ў Вiтэнбэргу, у якой выбiтныя i знакамiтыя гамбургскiя пастары "хадайнiчаюць стацца паслужнымi свайму калегу i суперiнтэндэнту ў набыццi доктарскай годнасцi" i ў якой мiж iншага гаворыцца, што факультэт праз наданне такой годнасцi не толькi "privatim M.Paulum, sed etiam totam nostram Ecclesiam & civitatem", г.зн. не толькi магiстра Паўлюса "ўшаноўваюць за вялiкую рупнасць, але i забавязваюць усю гамбургскую эклезiю i грамадства да глыбокай удзячнасцi". Такой моцнай прэсii, падмацаванай старымi сувязямi Айцэна з Мэланхтонам, вiтэнбэргскi факультэт не маг супроцьстаяць, i ў вынiку вучоныя мужы, нягледзячы на яўныя плыткасцi i таўталогii ў 58 пунктах Айцэнавай вуснай дысертацыi, сталiся "паслужнымi" ў справе набыцця доктарскага тытула i тым самым умажлiвiлi яму яго наступны крок.

Цяпер у сувязi з гэтым наступным крокам, "дыспутацыяй з яўрэямi", стаiць пiсьмо Агасфера да яго ад 14 кастрычнiка 1556 года, ксеракопiю якога я прыкладаю. Паколькi Айцэн атрымаў доктарства толькi ў траўнi гаданага года, ён мусiў спешна адразу пасля свайго вяртання ў Гамбург брацца за планаванне i падрыхтоўку сваёй акцыi. Рукапiс Айцэна нялёгка расшыфроўваецца, але я мяркую, Вы ўжо здолееце ўчытацца. Я хацеў бы толькi звярнуць Вашу ўвагу на некаторыя мясцiны, якiя мне здаюцца асаблiва значнымi, скажам, адразу прыгожы пачатак:

"Дастойны доктар, добры гер суперiнтэндэнт,

я бедны жыдок, якi вандраваў гэтыя шмат гадоў з аднаго месца ў другое i многа ўсялякага, часцей дрэннага, панагледзеўся, павiнен па Вашай Годнасцi прапанове ў вялiкiм публiчным disputatio скласцi сведчанне de passione Christi, якi пракляў мяне i асудзiў in eternitatem, i павiнен сказаць абшчыне яўрэяў у Альтоне ex ore testis i пацвердзiць, што рабi быў сапраўдным сынам Бога Jahwe, хай свяцiцца iмя яго, а таксама Meschiach, якога чакаў народ Iзраiля, i павiнен я гэта зрабiць дзеля пабожнага каяння, якое я ў сабе выявiў, i ad majorem Dei gloriam".

Альбо яго пазнейшае пытанне:

"I што было б, калi б я адмовiўся? Цi не пераследаваўся б я Вамi i вышэйшым начальствам, цi не быў бы схоплены i разадраны, як авечка ваўкамi? Ad majorem Dei gloriam, кажаце Вы, але гэта хутчэй ad majorem gloriam дастойнага д-ра фон Айцэна, чым Бога, i за гэта павiнен я, бедны жыдок, апынуцца ў situationes, якiя для мяне нявыгадныя, iнакш гэта каштавала б мне галавы".

I далей унiзе:

"Але я хачу зрабiць гэта дзеля рабi, бо хто ж, як не я, зразумеў яго напраўду?"

Пасля чаго ён дапiсвае:

"Павiтайце Barbaram conjugem, я хачу здабыць для яе шэсць локцяў карычневага палатна, а таксама падвескi з Турцыi, а для маленькай Маргарэтэ чэпчык.

Вашай дастойнасцi слуга i вандроўны Жыд Агасфер".

Вось гэта, дарагi гер прафесар Байфус, што да тэзаў гера Ёгансэна i сапраўдных падзей падчас гамбургскага перыяду Агасфера.

З чым, па-сяброўску вiтаючы Вас, застаюся

Ваш

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hеbrew University

Jerusalem

РАЗЬДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ

У якiм дыспутуецца, цi сапраўды прыбiты да крыжа рэбэ Ёшуа быў мэсiя, а вучоны доктар фон Айцэн праз таксама вучонага жыда з Партугалii ўблытваецца ў нябесную арыфметыку, а Агасфэр абвяшчае, што кожны, хто створаны паводле вобразу Бога, мае ў сабе сiлу i ўладу быць збаўцам

У сьвеце ёсьць рознага роду галасы, кажа апостал Павел, галасы ўнутры чалавека й з-за-па-за яго, i нiхто ня ведае, чые яны, анёльскiя цi дябальскiя, i сьвежавыструганы Doctor theologiae, вось вам, едзе па зялёных лугах у Альтону, трэсены-ператрэсены выбоiстай дарогай, а таксама ня ведае, цi голас, якi яго папярэджвае, што справа можа абярнуцца вой як крыва й коса, адкуль ён iдзе, згары цi зь нiжнiх сфэраў; усё ўжо так далёка зайшло, так разбуяла-закрасавала, каб ужо нешта мяняць альбо наогул вярнуць назад, госьцi запрошаны, сярод iх асобы з Гаторпскага двара, а зь iмi й герцагавыя вушы, i пасланцы сэната горада Гамбурга, i пастары адусюль, i вучоны жыд Эзэхiель Пэрэйра з Партугалii, зь якiм адбудзецца дыспут у сiнагозе; не, няма нiякага сумненьня, ён як рымскi палкаводзец Цэзар, думае ён, тут ягоны Рубiкон, тут ён павiнен яго перайсьцi, i нават калi толькi паўтузiна жыдоў афiцыйна пяройдуць у адзiнашчасьцедайную веру, гэта ўжо будзе вой якая перамога, i такiм сonvertiten, як ён абвясьцiў па ўсёй абшчыне, ён бы дазволiў сялiцца ў Гамбургу; апрача таго меўся яшчэ адзiн прыхаваны козыр, якi крые ўсё чыста.

Пры гэтым, нягледзячы на ягоныя захады з гэтымi жыдамi, былi й пэўныя боязкi што да iх, i ня толькi праз Агасфэра, на што ён, пасьля ўсяго, што там у iх было памiж сабою, меў грунтоўныя падставы; гэта таму, думае ён, што яны дапусьцiлi, каб нашага Госпада Iсуса прыбiлi да крыжа, i за iхнюю варожасьць; яны ўсюды ўсiм чужыя i ўсiх раздражняюць, i ўжо адно тое добра й пахвальна, што высакамудры сэнат забараняе iм гнездавацца ў Гамбургу й круцiць свае шахермахерскiя гешэфты; датчане вунь - яны зусiм iншыя, яны, з Гаторпскiм герцагам на чале, як мурашкi, дояць сваю жыдоўскую тлю.

Чужыя, варожыя, думае ён, расьсеяныя па розных краiнах сьвету, госьцi за чужым сталом, няпрошаныя i нялюбыя. Зь Яго герцагскай мосьцi ласкавага дазволу ён шмат разоў бываў у Альтоне i iнспэктаваў сынагогу - сапраўдная збойнiцкая малiна, сьцены да чорнага пракапцелыя сажай ад сьвечак, якiя гараць пастаянна, скляпеньнi затканыя павуцiньнем, якое яны нiколi не зьмятаюць, бо, кажуць, Schem jiborach, безназоўны, дабраславёны ў ёй якраз i прабывае. Пабываў ён i на тым, што яны называюць набажэнствам, службай Богу, што можна толькi з прыкрасьцю назваць Богам, думае ён, бо яны ходзяць у свае хэдэры, калi каму хочацца й падабаецца, адзiн раней, другi пазьней, адзiн надзявае tallis, мантыю для малiтвы, другi тым часам зь сябе здымае й выходзiць, а большасьцю малiтваў запраўляе сhasen, запявала, якi на жаль i сьпяваць як сьлед ня ўмее, а толькi стаiць перад аron hakkodesh, сьвятой шафай, у якой ляжаць пэргамантныя скруткi законаў, i задраўшы галаву, заткнуўшы пальцамi вушы, надсаджваецца ў крыку, што ледзь горла вытрымлiвае, на габрэйскай мове, часам так хутка, што нiхто за iм не пасьпявае, часам рвана й расьцягнута, пры чым часам сам плача альбо рагоча, карацей, размахвае рукамi, як дурны вар'ят, як апантаны, пакуль нячысты дух не захапляе ў сябе астатнiх жыдоў, i яны не пачынаюць лямантаваць i яглiць у адзiн голас з сhasen, бляюць i мармычуць, кланяюцца на ўсе чатыры бакi сьвету альбо сморкаюцца й плююцца, альбо, торгаючыся ўсiм целам, бы ў лiхаманцы, падскокваюць, аж нармальнаму чалавеку здаецца, што ўсе яны тут казлы. I з гэтага народу, думае ён, павiнен быў выйсьцi наш Гасподзь Iсус?

Калi неяк аднаго разу раней (вось як яно было!), прыбыўшы да сынагогi ў Альтоне, ён ўехаў у вузенькую вулiчку, дзе ягоны кучар ледзьве мог працiснуцца, а колы па самыя восi ўгразалi ў балоце, i калi зайшоў усярэдзiну, дык з палёгкай канстатаваў, што, прынамсi, хоць падлога была падмецена; а пакропленьнi рознымi пахошчамi надавалi кiсламу смуроду, што там звычайна стаiць, такi нейкi саладжавы прысмак; i яшчэ расстаўлены драўляныя ўслоны для паноў honoratiores; старэйшыны абшчыны й вучоны Эзэхiель Пэрэйра сустракаюць яго зь вялiкай пачцiвасьцю, нiбыта ён быў ня толькi супэрiнтэндэнт Гамбурга, а пасланец Бога, i запэўнiваюць яго, што ўсе жыды Альтоны, прынамсi, мужчынскага роду й да таго ж здольныя - iх папрасiлi застацца - да дыспутаваньня, усе тут i зь вялiкай увагай гатовыя слухаць. Але Айцэн раптам ня чуе iхнiх слоў; ягоныя вочы нечагась шукаюць у цёмных закутках будынка, куды ўжо ня можа пранiкнуць сьвятло сьвечак, ценю таго, хто яму цяпер быў бы вельмi патрэбен, так як гэта было на магiстарскiм экзамене ў Вiтэнбэргу, калi яго распытвалi пра анёлаў, i каго ён ня бачыў з таго самага дня ў доме сэра Агасфэра, калi была зачатая маленькая Маргарэта зь яе горбiкам i кульгавай ножкай; але таго тут анi сьледу, нi позiрку, нi пошапту, i Айцэн, зусiм упалы сэрцам, думае, што нiяк ён тут ня выблытаецца без дапамогi прыяцеля i што яму, пакуль ён ня зможа выклiкаць у сьведкi Агасфэра, нiчога ня сьвецiць у супроцьстаяньнi красамоўству й слованаварачэньню Эзэкiеля Пэрэйры, хiба што толькi застаюцца рuncta i argumenta, якiя ўжо выкарыстоўвалiся сьвятымi айцамi царквы ў зацiнках з жыдамi й якiя ён старанна й руплiва вывучыў.

Тым часам (было так) пачынаюць ўжо патроху зьбiрацца гер-геры з Гаторпскага двара й гер-геры з сэната, i ўсе яны вытанчана ўбраныя i iхнiя брычкi багата ўпрыгожаныя гербамi й абiўкаю, i ўсё гэта тлумiцца, цiсьнецца ў вузкiх брудных вулiчках, так што можна падумаць, быццам тут нешта большае, чым князеў дзень, калi герцагi й курфюрсты зьбiраюцца параiцца наконт розных боскiх спраў, чым проста дыспут зь цьвердалобымi жыдамi, i ягоныя гамбургскiя confratres, пастары зь Вестфалii Фрызiус i Бёткер, якiя падпiсалi цудоўны лiст на Вiтэнбэргскi факультэт, таксама ўжо прыбылi й горача чакаюць дзейства; гэта ня iхняя рыба тое, што тут смажыцца, i ня iхняя слава, якая пастаўлена на карту, а рэпутацыя iх новага калегi гера superintendent, на чыiм троне кожны зь iх трохi ўжо бачыў сябе, пакуль нечакана для начальства не рашылася ўсё iнакш. А вось ужо надыходзiць i жыдоўскае людзтва, цёмны натоўп, вострыя капелюшы на галовах, цесныя засаленыя лапсердакi на целе, зьбiраюцца, цiхенька памiж сабою перашэптваюцца, гяргечуць нешта пасвойму, як гэта калiсьцi рабiлi iх прабацькi каля брамы ў Ерусалiме, калi наш Збаўца ўязджаў у горад на сваiм асьляняцi. Мне, думае Айцэн, гэтыя ня будуць сьпяваць hosannah, але ня ўчыняць i crucifige; гэта можа прыйсьцi з зусiм iншага боку, ад зайздросьнiкаў i тых, хто хацеў бы зьняславiць i перакруцiць сiлу слова багашчаснага доктара Лютэра й ператварыць хрысьцiянскую школу ў латарэйны дом, дзе можна чворыць i круцелiць, як каму прыпадзе й заўгодзiцца.

I вось цяпер ён бачыць, што ўсе спаквалютку займаюць месцы, жыды й хрысьцiяне, i чуе, як жыдоўскi старэйшына пачынае гаварыць, стоячы на alemar, драўлянай катэдры пасярэдзiне залы, i гаворыць даволi далiкатна й з паклонамi вiтае гасьцей з Гаторпа й з Гамбурга, а таксама мудраца з далёкай Партугалii, iхняга паважанага настаўнiка й майстра дона Эзэхiеля Пэрэйру, але асаблiва гера супэрiнтэндэнта вялiкага суседняга горада Гамбурга, гера доктара Паўлюса фон Айцэна, па чыёй прапанове й прадуманым клопаце яны сёньня тут, жыды Альтоны й вернападданыя слугi Яго мосьцi Адольфуса, герцага Шлезьвiга й Гаторпа, атрымалi магчымасьць прысутнiчаць на вучоным дыспуце пра тое, цi прыбiты да крыжа Iсус Хрыстос быў адзiным i сапраўдным сынам Бога, хай сьвяцiцца iмя яго, i meschiach i цi, усьвядомiўшы гэты факт, жыды не зрабiлi б лепей, калi б навярнулiся ў хрысьцiянскую веру, прынялi таiнства хрышчэньня i тым самым палепшылi б сваё жалю вартае iснаваньне й нават у вялiкiм i багатым горадзе Гамбургу маглi б прыняць грамадзянства. Але, дадаў ён, нiхто ня будзе прымушаны да хрышчэньня, калi ў гэтым disputatio пераможа дастойны гер доктар фон Айцэн.

Жыды, заўважае Айцэн, паварочваюць галовы адзiн да аднаго й зноў перашэптваюцца; але адзiн, з доўгiм вострым носам i дзiкай сiвай барадой, падымае руку й пытаецца, ужо цi не павiнны яны на прыклад goyim, жэрцi ад цела пакаранага сьмерцю i пiць ад яго крывi ў кiрсе, калi ў Пiсаньнi ясна сказана, што пракляты той, хто павешаны на дрэве?

Тут сэрца доктара Паўлюса перапаўняецца сьвяшчэнным гневам, i ўсё яго ваганьне й прыкiдкi а цi ня правiльней было б цяпер i цi не своечасовей давесьцi да добрага канца ўсё, што ён прадпрыняў, разьвеяны й разьмецены ўшчэнт, i ён падымаецца й зычна ўзьвяшчае, што тут нам дадзена зразумець, якiх жудасных памераў набыла зацятасьць жыдоў; а Хрыстос жа ў сваёй вялiкай дабрынi памёр i за грахi жыдоў, калi толькi яны гэта прызнаюць, i таму кожны хрысьцiянiн павiнен малiцца й за выратаваньне iх праклятых душ, каб, калi прыйдзе час Страшнага суду, маглi быць сабраныя Хрыстом i яны.

- Але чаму, - прамаўляе ён з высока паднятай галавой, як прарок, - жыды ня хочуць паверыць, што iх мэсiя прыйшоў у асобе Iсуса Хрыста, калi ж яны бачаць i на сваёй скуры адчуваюць, што iхнi храм разбураны й яны расьсеяны па ўсiх краiнах, каб жыць у галечы й нэндзы сярод чужых i быць бiтымi сваiмi ворагамi? Таму Бог карае зацятых i асьлеплых жыдоў з поўным правам нават i сёньняшнiм часам, таму што яны не хацелi прыняць свайго Збаўцу, а па патрабаваньнi Пiлата, згадзiлiся, каб яго прыбiлi да крыжа, i паколькi Пiлат умыў рукi й сказаў, невiнаваты я ў крывi праведнiка гэтага, тады, адказваючы яму, жыды сказалi, Мацьвей 27: "Кроў ягоная на нас i на дзецях нашых".

Айцэн заўважае, як ён захапiўся i што насуперак усiм сваiм планам i намерам ужо ўцягнуўся ў disputatio i моцна ў iм заграз; але нават i вучоны Эзэхiель Пэрэйра прызнаў гэта i ўжо пагладжвае хвалiстую бараду й пытаецца, зьвяртаючыся да ганаровых i iншых высокiх гасьцей, цi не дазволiлi б яму гер доктар i дастойныя геры задаць адно прамежкавае пытаньне, а менавiта, спасылаючыся на якiя аўтарытэты й на якi Запавет, Стары цi Новы цi на абодва адразу, ягоны апанэнт хацеў бы тут дыспутаваць? Бо калi ўжо зайшлося пра наварот жыдоў i нi пра што iншае, дык нельга ад iх патрабаваць проста за так, каб яны a priori прызнавалi эвангельлi альбо пiсьмы апосталаў; такога можна было б патрабаваць толькi пасьля перагавораў; а да таго мы мусiм прапанаваць апанэнтам тэксты зь пяцiкнiжжа Майсея i словы сваiх уласных прарокаў, а таксама са сьвятых псальмаў i выслоўяў, i з гэтага павiнна высьветлiцца, у чым жа й праз што жыды аж так моцна саграшылi.

Пры такога роду прамовах Айцэну робiцца пуста ў страўнiку, пот выступае на губах, тым болей, што ён яшчэ й павiнен глядзець, як некаторыя з начальстваў разважлiва кiваюць галавою, быццам ухваляючы тое, што сказаў Пэрэйра; даюцца на ўнушэньне, дурныя, што жыд можа ведаць толькi сваё ўласнае вучэньне, а й не падазраюць, як мала яны падыгрываюць свайму супэрiнтэндэнту, рабуючы ў яго палавiну яго арсэналу.

I тут Пэрэйра зь яшчэ большым нацiскам патрабуе ўсьвядомiць, бо гэта запiсана ў Майсея i ў прарокаў, што выратаваньне й збавеньне народу Iзраiля i паўторнае здабыцьцё божай ласкi палягаюць на веры ў мэсiю, якi ўжо явiўся? У Пiсаньнi патрабуецца вера толькi ў Аднаго, менавiта ў Бога, хай сьвяцiцца iмя яго, як зыходзiлi з гэтага слова Шмах Iзроэл, Аданай Элохэну, Аданай Эход, слухай, Iзраiль, Гасподзь Бог наш, Гасподзь адзiны, i тое, што ён, Бог, славалюбны Бог, чаму Iзраiль ня можа мець iншых багоў побач зь iм, ня кажучы ўжо пра нейкiх яшчэ сыноў Божых.

Айцэну робiцца не па сабе, калi ён бачыць, як Пэрэйра пытаньне пра пакараньне Iзраiля, якое ўсiм вiдавочнае, хiтра заблытвае й спрабуе завесьцi спрэчку ў нейкую нябесную арыфметыку, зь якою зямная i асаблiва iхняя арыфметыка, так цяжка стасуюцца. Але, каб выбiць у апанэнта аргумэнт, трэба адразу даць контрдовад, i ён кажа, што Сын Божы, наш Збаўца, на якога так зьедлiва намякаў вучоны дон Пэрэйра, нiякi ня Бог каля Бога, а яны Бог Бацька, Бог Сын i Logos, Сьвяты Дух, ад пачатку былi адзiнствам, так што тут in puncto ўшанаваньня адзiнага Бога ня можа ўзьнiкнуць абсалютна нiякай супярэчлiвасьцi з Божай запаведзьдзю; гэта асьвятляе таксама i ў iмя Божае на габрэйскай мове, Elihim, якое ёсьць pluralis, множны лiк, i пацьвярджаецца словам Божым у Майсея 1: 26 - Створым чалавека паводле вобразу Нашага, паводле падабенства Нашага - што, калi займеньнiк тут, бадай, i ня можа датычыцца анёлаў з Божага атачэньня, дык ён абавязкова павiнен азначаць, што Бог браўся за працу ў сваiм трыадзiнстве i ўсе мы такiм чынам ёсьць творы й Сына й таму абавязаны верыць гэтаксама i ў яго, як i ў Бацьку. Майсей 1:26, думае Айцэн, ня iдзе далей гiсторыi стварэньня: тут ён пабiвае Пэрэйру яго ж уласнай зброяй; прыбывае, бач, сюды з Партугалii, адкуль кароль турнуў яго разам з усiмi астатнiмi знакамiтымi жыдамi, i будзе яшчэ вучыць нас слову Божаму й другi раз высьмейваць i нiкчэмнiць нашага Госпада Iсуса. Але Пэрэйра лёгенька ўсьмiхаецца, кланяецца тым з начальстваў i пытаецца, цi не маглi б хто з гераў сэнатараў альбо з высокай герцагскай рады папрасiць у яго вучонага апанэнта працытаваць наступны верш зь Першай кнiгi Майсея, а менавiта 1:27 i паколькi ашаломлены Айцэн маўчыць, той працягвае далей, а далей iдзе наступнае: I стварыў Бог (адзiночны лiк) чалавека паводле вобразу Свайго (адзiночны лiк), паводле вобразу Божага (адзiночны лiк) стварыў яго; мужчыну i жанчыну стварыў iх - з чаго вiдаць, што pluralis у вершы 26 ёсьць так званы рluralis majestatis, так, як Iх герцагская мосьць Гаторпскi i iншыя княскiя геры кажуць "Мы", гаворачы пра свае ўзвышаныя асобы, ня будучы складзенымi з трох розных асобаў. Але ж i дзёрзкi жыд, якi вунь жа й раней спытаўся пра цела ўкрыжаванага, зноў падымае свой голас i хоча даведацца ад гера superintendent, цi ня быў пры стварэньнi Сын гультаём i цi не дапусьцiўся да таго, што Бацька працаваў адзiн; на што ўсё астатняе жыдоўства пачынае рагатаць, ляпае сябе па сьцёгнах i крычаць о-ё-ёй, а гарадзкi палiцыянт, якi трымае пост каля ўваходу ў сынагогу, ня прыходзiць у рух, не зграбае ганебнае рыла й ня экспэдыруе вон за дзьверы.

Тут Айцэну робiцца ясна, што было б лепей, каб ён прыцягнуў сьвятых прарокаў, замест таго каб спрачацца пра множны й адзiночны лiкi, бо кожны арыфметычны прыклад можна паставiць пад пытаньне, а вось мудрае выслоўе заўсёды да рэчы й месца. I ён заяўляе, што ў многiх кнiгах прарокаў наш Гасподзь Iсус быў дакладна прадказаны як чаканы мэсiя, нават у тым, што датычыцца яго народзiнаў i паходжаньня з дома Давiдавага як i яго жыцьця i дзейнасьцi й сьмерцi. Так, калi б толькi было мудрае прадказаньне, якое спраўдзiлася, дык i яго можна было б трапна паставiць пад сумненьне; але iх было так многа й такiх розных, i ўсе разам дакладна ўказваюць якраз на яго як на ўроджанага Сына Бога, што й самы ўпарцiсты жыд, калi яму даць у лапу цi па мордзе, мусiў бы пацьвердзiць. Цi ж не прарочыў прарок Мiхей: I ты, Вiфляеме Эфрата, цi ж малы ты сярод тысячаў Юдавых? зь цябе пойдзе Мне Той, Якi павiнен быць Валадаром у Iзраiлi, i Якога паходжаньне з пачатку, ад дзён вечных. - I сапраўды цi ж не ў Вiфляеме наш Гасподзь Iсус нарадзiўся, у стайнi, з улоньня дзевы, як прарок Iсая называе гэта азнакай Божай: Глядзi, вось дзева ва ўлоньнi зачне й народзiць сына? I там жа Iсая сказаў: I пойдзе пасынак ад кораня Есэевага, i галiна вырасьце ад кораня ягонага; i спачне на Iм Дух Гасподнi, - i цi ж ня быў Язэп, Бацька нашага Госпада Iсуса, як i прадказана, атожылкам цара Давiда, якi са свайго боку сынам Есэя, так што й гэтае прадказаньне збылося?

На што Пэрэйра ветлiва пытаецца, цi можа ён мовiць слоўца вучонаму doctor, i калi яму было дазволена, кажа гэтаму, што ён хацеў бы, калi ласка, даведацца, за чыйго сына ён, зрэшты, мае гэтага народжанага ў Вiфляеме Iсуса: за сына сталяра Язэпа, пра якога ў дзьвюх з чатырох эвангельляў гаворыцца, што ён з дома Давiдавага, альбо за сына Бога, недасьлежнымi шляхамi ўведзенага ва ўлоньне дзевы? I цi памянёны Iсус, як сын Бога, наогул мог бы быць чалавечай прыроды альбо сын Язэпа ёсьць толькi трэцяя частка Сьвятой Тройцы?

Тут зноў пачынаецца шабуршэньне на ўслонах ганароўцаў, а Айцэн няпэўна глядзiць на сваiх гамбургскiх пастараў, бо гэта якраз пункт, у якiм нават эвангелiсты Мацьвей i Лукаш i Марк i Ян не заадно; але ягоныя духоўныя confraters, глядзяць абыякава альбо нават як бы радуюцца зьбянтэжанасьцi свайго новага супэрiнтэндэнта; нават i жыды, здаецца, заўважылi, як, быццам iхнi герой-двабойнiк сьветлай памяцi юны Давiд са сваёй прашчы Галiяфу, пацэлiў дастойнаму doktor у саменькi лоб. Але новы Галiяф з больш гартаванага матэрыялу чым няўклюдны волат, супроць якога калiсьцi выступiў Давiд; ведае таксама, што чалавек лепей верыць, чым думае; таму ўзвышае голас i крычыць:

- О жыдоўскае круцельства! О ганебная фальшывасьць i аблуднасьць! I Вы думаеце, дон Пэрэйра, што падлавiлi Бога на супярэчнасьцi? I Вы хацелi б, з Вашым мiзэрным духам спазнаць волю i ўстанаўленьнi Найвышэйшага? Бог, якi стварыў цэлы сьвет з усiм, што ў iм поўзае й лётае, ня мог зачаць Язэпу сына? Гэта зьбiвае Пэрэйру на паўслове, i, перасiлены забойчай сiлай Айцэнавага аргумэнта, ён цiхенька слухае, як ягоны супрацiўнiк бушуе далей, пабiваючы прарокаў. А хiба ж, працягвае той, не прадвырак прарок Захарыя, сказаўшы: весялiся ад радасцi, дачка Сiёна, радуйся, дачка Ерусалiма: вось, Цар твой iдзе да цябе, праведны i ратавальны, лагодны, седзячы на аслiцы i на маладым асьле, сыне пад'ярэмнай - i цi ж ня было так, калi наш Гасподзь Iсус перад сьвятам праснакоў уязджаў у браму Ерусалiма на асьлiцы седзячы, тым часам як увесь народ весялiўся i крычаў: Слава таму, хто там iдзе, цару?

Лёгка яму запярэчыць, думае Пэрэйра, у тыя часы ў Iзраiлi аслоў было такая навала, як сёньня коней ў герцагстве Шлезьвiг, i што ж тады кожнага, хто конна ўязджае ў Гамбург альбо Альтону, адразу ўжо й лiчыць за мэсiю? Але цi варта клопату, думае ён, указваць на самавольства, зь якiм аплiкуецца на пазьнейшы час кожнае слова ў выслоўях прарокаў, якое той прыцягвае ў сьведкi? Пакуль ён так разважае, гер супэрiнтэндэнт ужо зноў рвецца навыперадкi й гаворыць, як Бог дапусьцiў, каб яго сына прыбiлi да крыжа як ахвяру пакаяньня за грахi ўсiх нас i як пацярпеў Гасподзь Iсус дзеля грэшнага народу жыдоў, зацятага й разбэшчанага, як нават гэта было прадказана наперад прарокам Iсаем, якi сказаў: Усе мы хадзiлi ў iлжы; але Гасподзь пераклаў нашыя грахi на яго, як на ягня, якое вядуць на закол; сапраўды, ён панёс нашыя немачы й паклаў на сябе нашыя цярпеньнi. За нашыя беззаконьнi ён забiты; кара накладзена на яго, каб мы жылi ў мiры й ягонымi ранамi ацалiлiся.

Але тут Пэрэйра далей ня вытрымлiвае, ён узводзiць вочы ўгору ў неба, дзе зьбiраецца чад ад мiгатлiвых сьвечак у самым паддашшы, i ўсклiкае:

- Няпраўда! Няпраўда! Бог, якi адмаўляецца глядзець, як Абрагам падняў ахвяравальны нож да горла Iсаака, сына свайго, i таму стрымаў яго руку, гэты Бог паслаў уласнага сына на крыж? Хай у гэта верыць хто другi! А цi ведае хто, што сапраўды адбылося ў тыя днi й кiм быў гэты Iсус, пра якога гаворыцца, што ён i быў той чаканы, i эвангелiст цi ж не ў прарокаў узяў тое, што найбольш прыдалося, як азнаку вялiкай славы, якая нiмбам зазьзяла вакол галавы ўкрыжаванага рабi?

Айцэн радуецца, якая бура разыгрецца цяпер, калi хiтрамудры Пэрэйра страцiць самавалоданьне, сьпяшаючыся на дапамогу свайму жыдоўскаму Богу. Жудасна! Агiдна! - А тыя з начальстваў гукаюць палiцыянта тым часам, як confratres малiтоўна складваюць далонькi й просяць у Бога дараваньня за грахоўнiцкiя словы, якiя яны мусяць выслухоўваць; а жыды дрыжаць i цiснуцца адзiн да аднаго, як куры ў катуху, калi вакол яго шастае лiс. Айцэн спакойна чакае, калi ўляжацца шум, толькi падае знак палiцыянту, каб той наблiзiўся да Пэрэйры забраць яго; пасьля прамаўляе:

- Вы спыталiся, Эзэхiель Пэрэйра, цi ведае хто, што сапраўды адбывалася ў тыя днi й хто быў той Iсус; што ж, я хачу паказаць вам аднаго такога, хто гэта ведае й хто сам быў там прысутны, i гэты Хто ёсьць жыд, як i вы самi, як жыды гэтай абшчыны, але трошачкi старэйшы, бо ён можа засьведчыць, як цярпеў наш Гасподзь Iсус i як ён нёс на сабе крыж.

З гэтымi словамi ён падымае рукi ўгору й клiча Агасфэра, якi адразу ж уваходзiць у дзьверы сынагогi, белая шапачка на галаве, на целе доўгi, заношаны лапсярдак, а на нагах нi чаравiкаў, нi панчох, так што кожны можа бачыць, як за сотнi гадоў закарэла скура на ягоных падэшвах. I калi ўсе раптам жахаюцца ў гэтай зале, жыд падобны на Хрыста, Айцэн пытаецца:

- Скажыце, хто Вы?

- Я той, каго Вы клiкалi, - адказвае Агасфэр.

- I вы прагналi нашага Госпада Iсуса ад дзьвярэй вашага дома, - пытецца Айцэн далей, - калi ён падышоў да вас па дарозе на Галгофу з крыжам на плячах i хацеў адпачыць у цянi дома ад вялiкай стомы?

- Я адштурхнуў рэбэ Ёшуа ад дзьвярэй, - кажа Агасфэр, - i з таго часу вандрую, вандрую кожны дзень, створаны Богам.

- Ён пракляў вас? - пытаецца Айцэн.

- Рабi сказаў, - адказвае Агасфэр, - сын чалавечы йдзе, як напiсана ў прарокаў, а ты застанешся чакаць, пакуль я вярнуся.

жыды лупяць бельмы на Агасфэра, якi выглядае як адзiн зь iх, так гадоў на трыццаць - трыццаць пяць, i ўсё ж ён быў i тады, калi яшчэ стаяў вялiкi храм ва ўсёй сваёй велiчы на гары Сiён i Iзраiль жыў на зямлi сваiх бацькоў, якую Бог абяцаўся даць iм; але ганараваныя i тыя з начальстваў палохаюцца, айцы пастары дзiву даюцца вялiкаму, адкуль супэрiнтэндэнт выкалупаў гэтага Вечнага Жыда акурат на дыспутацыю, калi раней ён нiчога не казаў пра яго, i цi ня звалiцца цяпер няшчасьце на Альтону альбо на вольны горад Гамбург, як пра тое гаворыцца ў пабожнай песеньцы:

Прыйдзе Агасфэр, о жах,

Пойдзе нягода па вашых дамах,

Буры, паводкi, пажар i цьма,

Голад, вайна, халера, чума.

Кайцеся ў сваiх грахах,

Каб ня сьцерцiся у прах.

Толькi Айцэн трыумфуе ў сэрцы сваiм, што ўсё так гладка iдзе, як ён i планаваў, i кажа Агасфэру:

- Тады скажыце нам i засьведчыце, цi Гасподзь Iсус Хрыстос, якога вы ведалi асабiста й бачылi на свае вочы й зь якiм вы гутарылi на свае вусны й якому вы прычынiлi такую несправядлiвасьць сваiм жорсткiм сэрцам, цi быў ён напраўду мэсiя, якога чакаў народ Iзраiля паводле прадказаньня прарокаў?

- Цi быў ён мэсiя? - кажа Агасфэр i пачэсвае за вухам i ўздыхае. А тады кажа: - Рабi верыў у гэта.

Айцэн бачыць, што ягоны сьведка нерашуча завагаўся, i ён баiцца, што жыд можа падвесьцi яго, хоць усё разам, пытаньнi й адказы, прадумана й абгаворана загадзя i наперад, i гаворыць глухiм голасам:

- Верыў! Верыў! Гэтыя зацятыя жыды ня хочуць ведаць, што Гасподзь наш Iсус верыў, як i не хацелi таго ведаць, калi ён сам iм пра гэта казаў; iм патрэбна тваё сьведчаньне, жыд Агасфэр, як што ты ня даў яму нiякага суцяшэньня, а пакiнуў яго цярпець ад дзённай сьпёкi зь цяжкiм крыжам на плячах i цернем на галаве: цi быў ён мэсiя, так цi не?

- Мэшыях? - кажа Агасфэр. - Вялiкi, магутны мэшыях?

I выпростваецца, i здаецца, быццам палiлося зь яго нейкае сьвятло й быццам павышэў ён на цэлую галаву й больш над усiмi, што былi вакол яго, над Пэрэйрам i альтонскiмi жыдамi й над знакамiтымi герамi, якiя сядзелi вышэй, i над дастойным i вучоным doctor i superintendent тым болей.

- Мэшыях, - кажа ён, - пра якога гаворыцца ў прарокаў, што ён будзе судзiць народы й зробiць так, што мячы ператворацца ў аралы, а дзiды ў сярпы? - I Айцэн ня ведае, што зь iм робiцца, горача цi холадна, i ён глуха маўчыць, а той кажа далей: - Я любiў рабi, i ён мог быць iм. Ён мог быць мэшыяхам, як i кожны, хто створаны паводле вобразу Бога, нясе ў сабе сiлу i ўладу, каб стацца збаўцам людзей. I ён цярпеў i вiсеў на крыжы й павольна пакутлiва памёр. Але хай хто палiчыць, колькi да яго й колькi пасьля яго сканалi ў пакутах i муках i ў сваёй горасьцi благалi: мой Божа, мой Божа, чаму ты пакiнуў мяне? I дзе той вечны мiр, i дзе царства, якiя павiнны былi прыйсьцi зь iм i празь яго? Усё яшчэ есьць Адам хлеб свой у поце твару свайго, i Ева нараджае ў муках, усё яшчэ забiвае Каiн Авеля, i Вы, гер доктар, - кажа ён, павярнуўшыся да Айцэна, - не заўважыў я нештачкi, за цэлы час, колькi я ведаю Вас, каб Вы дужа любiлi ворагаў Вашых альбо дабраслаўлялi кляцьбiтоў Вашых, альбо малiлiся за зьневажальнiкаў Вашых, як заклiкаў Вас рабiць Ваш Гасподзь Iсус на гары, ня робяць гэтага й iншыя, якiя называюць сябе хрысьцiянамi.

I нарэшце, убачыўшы жах на тварах знакамiтых гераў i шал i разгубленасьць тых з начальстваў i злараднасьць сваiх галавакiвальнiкаў confratres, гер супэрiнтэндэнт схамянаецца й крычыць:

- Годзе, жыдзюга пархаты! А тое, што паўтары тысячы гадоў цябе ганялi па белым сьвеце, гэта за апошнюю вашу збродню, якую вы ўчынiлi!

Ён клiча палiцыянта, каб той арыштаваў Агасфэра за зьневажаньне Бога й за абразу Яго мосьцi герцага Гаторпскага, якi тут за найвышэйшага царкоўнага ўладыку, а таксама за падбухторваньне да бунту. Але паколькi цяпер заварушылiся, засоўгалi плячамi й локцямi й жыды, усчалася вялiкая штурхатня: аднаму трэба туды, другому туды, тузанiна за борады, i тут спрэчна, альбо ад залiшняга клопату, альбо з тайнага задавальненьня, што нехта тут раптам запрагне навароту да адзiнашчасьцедайнай веры, з гэтым, лiчы, прапала; i ў агульным гармiдары Агасфэр зьнiк, як бы яго зямля праглынула, як бы яго й ня было, бо нiхто так i ня згледзеў, каб ён выходзiў празь дзьверы.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ

У якiм Агасфэр парушае нябесны спакой i пярэчыць рабi, што iсьцiна не ляжыць у нейкiм адным цэнтральным месцы, а вiдна кожнаму, хто мае вочы, каб бачыць вачыма

Вельмi цiха, нiякага руху.

Сьвятло, у якiм ён сядзiць на троне, мяккае, як блакiтныя прыцемкi; ён атулены пяшчотнай любоўю Бога, i бляск замiранасьцi азарае яго аблiчча, калi ён паглядае ўнiз, на сьвет, падымаючы руку на дабраславеньне, руку, усё яшчэ з ранай, прабiтай цьвiком.

А я падумаў, якiм чужым i далёкiм ён мне зрабiўся, хоць i выглядае акурат як рэбэ Ёшуа, якога я ведаў, хоць i ўсьмiхаецца як той, пакута, якую ён рашыў прыняць на сябе, ужо адбiлася на яго ўсьмешцы; ён як лялька ў ляльцы, у якой зноў жа лялька: так тры лялькi ў адной, i ўсё ж - адна.

I наблiзiўся я да яго й спытаўся: Рабi, цi ты гэта?

Але ён анi варухнуўся, i позiрк яго быў нерухома скiраваны ў далеч, пакуль ён гаварыў: Я Iсус Хрыстос, народжаны Сын Божы, зачаты Духам Сьвятым ад дзевы Марыi й народжаны ёю i адпакутаваў пры Понцii Пiлаце, укрыжаваны, памёр i пахаваны, сышоў у царства сьмерцi й на трэйцi дзень уваскрэс зь мёртвых i ўзьнёсься на неба, дзе й сядзiць праваруч Бога, усемагутнага Бацькi.

I я спытаўся: Рабi, што ты бачыш?

I ён сказаў: Я бачу людзей, якiх я збавiў ад вiны iх грахоў праз горкую чару, якую я выпiў.

I я спытаўся: Рабi, а ты бачыш iх ясна?

I вось зацьмiўся яго позiрк як бы ценем, i рука на дабраславеньнi апусьцiлася ў яго, i ён сказаў: Яны вельмi малыя, i iх як цэлы мурашнiк.

I схiлiўся я перад iм i сказаў: Ты пракляў мяне, рабi, асудзiў чакаць цябе там унiзе, пакуль ты ня вернешся: таму я вандрую сярод iх, i я як адзiн зь iх, i чую, што яны кажуць, i бачу, што яны робяць.

I вось нахiлiў ён сваю галаву, i яго плечы панурылiся, i яго рука прыцiснулася да раны ад дзiды на баку, быццам яна зноў яму забалела, i ён сказаў: я не хачу гэтага ведаць.

Але я сказаў: Калi мы сустрэлiся з табою ў пустынi й ты быў голы й пакiнуты, павёў я цябе на высокую гару й паказаў табе царствы сьвету й як у кожным зь iх панавала беззаконьне, i сказаў я табе, ты павiнен узяць гэта пад сваю руку й нiз перавярнуць угору, бо прыйшоў час узьвесьцi сапраўднае царства Божае. Але ты прагнаў мяне й сказаў, што тваё царства не ад сьвету гэтага.

I зноў на яго твары была гэтая ўсьмешка, пра якую нiхто ня мог бы сказаць, журботлiвая яна цi iранiчная, i ён адказаў: Ты сказаў.

Але я гаварыў далей: I калi ты шукаў ценю ў маiх дзьвярах, iдучы на Галгофу, з крыжам на плячах, я загаварыў з табою пра меч Божы, якi я хацеў падаць табе, каб ты згуртаваў вакол сябе народ Iзраiля i павёў яго на бiтву. Але ты зноў прагнаў мяне й сказаў, што хочаш выпiць чару, якую даў табе твой Бацька.

Слухай, сказаў ён, я вiсеў на крыжы на пагорку Галгофе ў дзённую сьпёку й разважаў, пакуль яшчэ кроў была ў маiм мозгу, i пра тое, што ты мне сказаў; але ня дзеля гэтых мэтаў паслаў мяне Бацька, а каб я адпакутаваў i памёр, каб спраўдзiлася слова й прыйшло царства для ўсiх.

I вось устаў я перад iм i спытаўся: I спраўдзiлася слова? I прыйшло царства?

Ён маўчаў. I сьвятло, у якiм ён сядзеў на троне, перамянiлася, i бляск замiранасьцi зьнiк зь яго аблiчча, i ён павярнуў галаву, каб глянуць за сабою, быццам там нехта стаяў i падслухваў.

I зноў спытаўся я: Прыйшло яно, царства?

I вось адкрыў ён вочы свае шырока, як у страху, i ўсклiкнуў: Адыдзi ад мяне, сатана!

Але я засьмяяўся i сказаў: Я ня той, з кiм ты гаворыш, хоць многае зьвязвае мяне зь Люцыпарам; я iншы анёл, якi ведае iсьцiну.

Iсьцiна, сказаў ён, у Богу.

Як часта, сказаў я, чуў я ўжо гэта. Але iсьцiна вiдна таму, хто хоча бачыць, i таму, хто хоча думаць, яе можна дасьледаваць. А ты сядзiш на сваiм троне й ня бачыш, i суцяшае цябе недасьледвальнае.

I вось нарэшце спытаўся ён: Чаго ты хочаш наогул?

I я адказаў: Я хачу, каб ты быў, кiм павiнен быць.

Калi я даваў маiм вучням ад цела майго, сказаў ён, i ад крывi маёй тым, што любiлi мяне, ты сядзеў каля мяне, схiлiўшы галаву мне на грудзi. Чаго яшчэ магу я даць больш, што ўжо даў, i як больш павiнен адпакутаваць, чым ужо адпакутаваў?

Рабi, адказаў я, я хачу, каб ты ўбачыў, што бачыў я ў царстве, якое прыйшло пасьля цябе, каб пачуў, што я там чуў, i зьведаў, што я зьведаў пра яго структуры.

I вось засланiў ён рукамi твар. Пасьля авалодаў сабою i сказаў: Я ўзяў вiну грэшных чалавекаў на сябе й гэтая вiна адкуплена маёю ахвяраю, але дзе такое сказана, каб я адкупаў сам грэх?

Рабi, сказаў я, недасканаласьць людзей ёсьць адгаворка любой рэвалюцыi, якая не асягнула сваёй мэты. А ты ж патрабаваў: Любеце ворагаў сваiх. I ты ж сам сказаў: Шукайце сьпярша царства Бога й яго справядлiвасьцi. I ты ж верыў у тое, чаго патрабаваў i што сказаў. Але для сотняў тысяч, якiя падушылi адзiн аднаго, калi ты прапаведаваў з гары, цяпер iх сотнi разоў па сотнi тысяч. Яны прагнуць багацьця i жонкi суседа, распусьнiчаюць i апiваюцца й жаруць сваiх дзетак, ушчапляюць сабе ў вены атруту й апаганьваюць усё, што ёсьць высакароднага ў чалавеку. I кожны зь iх кожнаму iншаму вораг, яны цiкуюць адзiн за адным i прадаюць адзiн аднаго, замыкаюць адзiн аднаго ў лагеры, дзе тыя мруць масамi, альбо ў камеры, дзе яны душаць, б'юць i катуюць адзiн аднаго да сьмерцi, i ў кожным месцы абвяшчаюць валадары, што ўсё гэта робiцца ў iмя любовi й дзеля дабра народам. Яны нiкчэмняць i зьнiшчаюць скарбы зямлi, ператвараюць шчодраплодную зямлю ў пустыню, ваду ў сьмярдзючую жыжку, i многiя мусяць пляжыцца дзеля нямногiх i таму памiраюць раней часу. Нiводзiн меч, насуперак прадказаньню прарока, ня быў перакаваны на арала, нiводная дзiда не ператварылася ў серп; яны бяруць таемныя сiлы сусьвету й робяць зь iх да самага неба грыбы з агню i дыму, у якiх усё жывое робiцца попелам i ценем на сьцяне.

Калi я закончыў, ён сядзеў глуха й не варушыўся, быццам быў вычасаны з дрэва й пафарбаваны; i была вялiкая цемра вакол нас, i толькi на iм пакоiўся маленькi праменьчык сьвятла.

Рабi, сказаў я, ты чуў мяне?

I тады быў голас, якi прамовiў: Сын чалавечы вернецца, бо ён назначаны Богам судзiць жывых i мёртвых, i ён пашле сваiх весьнiкаў-анёлаў, i яны зьбяруць са свайго царства ўсё зло й беззаконьне; i тады будзе лямант i скрыгат зубоў, а праведнiкi будуць сьвяцiцца, як сонца, перад Госпадам.

I калi гэта будзе? хацелася мне ведаць.

Рабi, здавалася, пракiнуўся са свайго здранцьвеньня. Мой Бацька назначыў дзень, сказаў ён.

Я нiчога не перастаўляў бы датуль, сказаў я.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШЫ

У якiм герцаг Адальф закладвае падмурак царства божага ў Шлезьвiгу, а супэрiнтэндэнт ня можа пад'ехаць да графiнi Эрэнтрой, а Агасфэр зь песьняй выпраўляецца на вайну

За плячыма абрысы Гамбурга, у кiшэнi герцагава запрашэньне ў замак Гаторп - Айцэн едзе па вясёлай зямлi Шлезьвiг, справа пасьвяцца кароўкi, зьлева кароўкi, авечкi й сьвiнкi; гэта новы Ханаан, крыху, праўда, забалочаны, дый якое дзiва - уклiнены ж памiж Балтыкай i Паўночным морам, але герцаг зьбiраецца адгарадзiцца дамбамi, - даведваецца ён у бравага пробашча Форстыуса ў Iцэгу, зрабiўшы там прывал, каб адпачылi конi, каб перакусiць самому падсмажанай рыбкай-сухабочыцай - камбалой. Герцаг Адальф, кажа Форстыус, сапраўдны бацька краiны, добра таксама абазнаны ў боскiх справах; не хапае там толькi царкоўнага iнспэктара, каб навесьцi парадак у запушчанай кiрсе, дзе й сам ня ведаеш, цi наогул рукапалажаны там прапаведнiк, як яно сьлед таму быць, i якую квяцiстую бздуру са сваёй катэдры ён будзе плявузгаць наступнага разу.

Пра гэта Айцэн можа пасьпяваць песьню сам: нiчога, апрача прыкрасьцi ў родным горадзе, дзе геры pastores потайкам закiдаюць адзiн аднаму ерась, а яму тым болей, за яго вернасьць Лютэраваму слову, ня кажучы ўжо пра тых, што адкрыта выстаўляюць яго за ворага, тырана й фарысея, сьмяюцца зь яго, бо ён, бач, хоча перавучыць цьвёрдахрыбетных жыдоў сваёй дыспутацыяй; а сэнат Гамбурга, якi павiнен умяшацца ў гэтыя справы з жалезнай мятлой, сэнат той нават ня рыпаецца. Ах вось, сказаў бравы Форстыус, усюды пахiснуўся духоўны парадак; а край тым часам аж кiшыць ўсякiмi фанатыкамi й мяцежнымi духамi, пасьлядоўнiкамi тых, якiя драпанулi зь Мюнстэра, калi гэты грахоўны Вавiлон, дзе нават баб качаюць калегiяльна, быў нарэшце выкураны; Бог i начальствы жах, разносiлi праклятае перахрышчэнскае вучэньне зь месца ў месца, ад Галандыi да герцагства Шлезьвiг, а на сваiх таемных сходнях чыталi кнiжыцы Мэна Сiманса й iншых псэўдапрапаведнiкаў.

Пасьля Форстыус гаворыць пра вайну, на якую зьбiраецца герцаг Адальф дапамагаць iспанцу Альбу й iмпэрцам душыць мяцежную Галандыю: ён, Форстыус, мае свой погляд у гэтай справе, менавiта - людзi ў Нiдэрландах, нават прыхiляючыся да жэнеўца Кальвiна, усё-такi сумленныя пратэстанты, як i тут у Шлезьвiгу, а iмпэратар ён архiпапiст i ў хаўрусе з самiм сатаной. Але гэта ня дужа падкупляе Айцэна, якi павучае, што герцаг Адальф цу Гаторп, Гаторпскi, хоць i прыстойны лютэранiн, як iмпэрскi князь мусiць дапамагаць iмпэратару, i тым больш ён учынiць хрысьцiянскi чын, калi дасьць па мазгавешцы мяцежнiкам; яшчэ сам Гасподзь Хрыстос сказаў: аддайце цэсару цэсарава, i наш доктар Лютэр пацьвердiў, што нiякi бунт ня бывае справядлiвы, якiя б справядлiвасьцi ён нi дакляраваў, i ён забаронены Богам, i што начальствы на тое й пастаўлены зь мечам, каб прадухiляць закалоты.

I даўшыся далей у дарогу i ўжо пад'язджаючы другога дня да горада Шлезьвiга, ён бачыць шмат ваеннага людзтва табарамi ўздоўж ракi Шляй i каля гарадзкое брамы й на вулiцах, цэлы полк Пуфэндорфа, але й тут жа дацкiя алебардысты, паднятыя ў паход; гэтыя бурчаць, вурчаць, крывяць мызы - лепей, бач, iм дома было б застацца каля свайго быдла, замест каб у нейкай далёкай Фландрыi пралiваць марна кроў. А каля герцагскага замка Гаторп гвалт, гармiдар, штурхатня, у двары самога замка бегатня i шнураваньне, туды-сюды, сюды-туды, радцы й афiцэры, слугi й пiсары, пастаўшчыкi, падрадчыкi расьпiхваюць усiх, працiскаюцца, крычаць i камандуюць; пра яго, супэрiнтэндэнта Паўлюса фон Айцэна, якi памаленьку вылазiць са сваёй карэты, каб хоць якi там клопат, нiкому нiчога не наўме.

Калi раптам чуе сьмех, нейкi такi знаёмы сьмех; паварочваецца, гля! - аж гэта яго прыяцель Ганс. Прыяцель вышыкаваны дыхтоўна, на дарагiм поясе кароткая шпага, i цяпер ён, як Айцэн неўзабаве даведваецца, тайны герцагскi радца Ёган Лёйхтэнтрагер; крышку, праўда, здаў, зблажэў, пастарэў, бародка й скронi пасiвелi; але хто ж з нас маладзее, думае Айцэн, i сам бо ўжо даўно ня той малады кундаль, як тады там, у Лейпцыгу, у "Лебедзях". I крыху знобiць тут, хоць на замкавым двары яшчэ досыць цёпла ад позьняга сонца, ён сьцепваецца нават, калi Лёйхтэнтрагер кранае яго сваiмi сухiмi пальцамi й кажа яму, што Iх герцагская мосьць даўно ўжо чакаюць яго. Што да астатняга, дык усё ўжо падрыхтавана з усiмi выгодамi ў адным пакоi.

Тады пазьней, калi яны сядзяць каля агню ў пакоi Лёйхтэнтрагера й Айцэн ужо прыклаўся да вiна пад смажаную аленiну, абодва зноў робяцца тымi, кiм былi раней, Гансам i Паўлем, i Ганс ляпае Паўля па сьцягне, i Паўль па колiшнiм звычаi паляпвае Ганса па горбiку; толькi час ад часу Айцэн шлёпае губамi, калi заўважае, як чыста ўсё пра яго ведае прыяцель, нават да самых драбнiц пра гамбургскiя клопаты й пра яго тайны гандаль з Агасфэрам, i яму ня церпiцца, яму карцiць расказаць - i як яму язык сьвярбiць за Маргрэт, якая зьяўляецца яму начамi то як сама ў сабе, то як прынцэса Трапезундзкая, а то зноў жа як лэдзi, i як яна разьдзяваецца й ляжыць перад iм, раскiнуўшы шэнкелi, аж яму здаецца, вось-вось глуздамi скруцiцца ад плоцкай пажады; Айцэн ужо амаль верыць, што сябра ўвесь час быў вакол яго, як колiсь у Вiтэнбэргу, калi геры professores выспытвалi яго па анёлах. Калi ж Айцэн сваёй чаргою хоча даведацца пра сябе, якога ляду яго вывалаклi ў Гаторп, тайны герцагскi радца толькi пасьмiхаецца i маўчыць; самае большае намякае, ат, ёсьць тут нешта такое, што ў самы акурат такому рызыканту, як ягоны сябар Паўль, i што давай лепей пагамонiм пра фраў Барбару, пра дзетак, а найперш пра малютку Маргарэту. I калi Айцэн кажа яму, што тая, хоць ужо файненька падрасла й разумная-разумная такая, а вось жа часта зь яе сьмяюцца на рынку й на вулiцах, а колькi ўжо разоў нават распытвалiся ў мацi, чаму менавiта яна так зубожана-скалечана, а iншыя не, сябар выцiрае з вачэй сьлёзку й чмыхае, быццам тое няшчасьце малюткi чулiць яго да самага сэрца. Але хутка бярэ сябе ў рукi й кажа:

- Бог стварыў чалавека паводле вобразу свайго, гаротная плоць. - I як што Айцэн, спалоханы блюзьнерствам, падымае руку, кажа: - Нiчога, уладзiцца жыць, загартуецца, навучыцца й адбiвацца, i гора таму, хто ёй кiнецца напярэймы.

Пасьля ўстае ад агню i кажа, што пара iсьцi, герцаг чакае. Айцэн лiчыў, што атрымае аўдыенцыю пасьлязаўтра, ну, заўтра, i цяпер ледзь ня стогне, што добра прыклаўся да вiна; дым iдзе з мазгоў, нагаворыць рознага глупства перад самымi Яго герцагскай мосьцю. Але Ганс хапае яго за каўнер i вядзе празь цёмную анфiладу памяшканьняў, якiя адчыняюцца адно ў адным, толькi зрэдзь мiльгане на сьцяне паходня, аж туды да багата разьбёных дзьвярэй, якiя нiбыта самi сабою расхiнаюцца перад iм i адкрываюць карцiну княскага гера.

Той, нядбала адкiнуўшыся на падушках у цi то крэсьле, цi то на лежаку, кашуля расшпiленая на горле, магутная машня штаноў прадбачлiва расшнураваная, на плечы накiнуты яркi халат; у адной руцэ трымае срэбны кубак, зь якога пiў, другою адганяе ўбакi дам, якiя, больш-менш адзетыя, бавiлi зь iм спакушальныя бавы, i знакам падклiкае Айцэна да сябе.

- Так, так, - кажа ацяжэлым языком, спрабуючы падвесьцiся, - вы, значыцца, той самы вучоны доктар фон Айцэн з Гамбурга, так горача рэкамендаваны мне маiм тайным радцам?

Лёйхтэнтрагер дае Айцэну ў бок штурхаля, на якi той сьпешна кланяецца й адказвае:

-Той самы, Ваша герцагская мосьць.

А Лёйхтэнтагер дадае:

- Гер супэрiнтэндэнт палка абараняе вучэньне Лютэра ва ўсiх справах i верна прапаведуе супроць усялякай ерасi й супроць тых, якiя ўхiляюцца ад сапраўднага Эвангельля; у яго таксама выдатны тонкi нюх на такога роду шэльмаў, аж ня ўмыкнецца ад яго анiводзiн з тых, хто сее паняверку, падкопвае парадак i начальствы, будзь тое духоўны, будзь сьвецкi.

- Пахвальна, - кажа герцаг Адальф, - такi нам якраз i патрэбен, - i як што яму нарэшце ўдалося сесьцi роўна, кажа далей: - Бо мы надумалi пабудаваць у Шлезьвiгу царства божае, у якiм кожны хрысьцiянiн павiнен трымацца запаведзяў, як тое наказвае Лютэр; i павiнны ў iм, царстве божым, дзе Мы - найвышэйшы царкоўны ўпраўца, усе быць аднаго духу, i з катэдры павiнна абвяшчацца адно, а ня другое, пра што вы мне рупiцца мецьмеце, гер доктар, i дзеля чаго Мы вас яшчэ сёньняшняй ночы назначаем супэрiнтэндэнтам i найвышэйшым царкоўным iнспэктарам у маiм герцагстве, каб лад i спакой панавалi ў народзе, асаблiва цяпер, калi я iду вайною на мяцежныя Нiдэрланды.

Гаворыць, а сам чакае, поўны гонару за такую складную i ўдалую прамову, што скажа вучоны госьць пра магутнасьць герцагскага iнтэлекту; але той стаiць, як нямы, i толькi лупiць бельмы, быццам здань угледзеўшы: але гэта яго забаўнiцы, як адразу здагадваецца герцаг, аж так скавалi позiрк пабожнага чалавека, цi правiльней, адна зь iх, i ён глядзiць i дзiвiцца, як застылы, пакуль гер тайны радца ня штурхае яго ў бок. Тут толькi Айцэн схамянаецца, глыбока кланяецца, як гэта зрабiў першым разам, i кажа, ах, як ён уражаны велiччу герцагавых намераў i тым даверам, якiм Яго герцагская мосьць ахiнаюць яго, зь якой вось прычыны яму аж на так доўга язык адняло й як ён нi пра што так ня марыць, як толькi каб мерай сваiх сьцiплых сiл узяць удзел у пабудове царства божага ў Шлезьвiгу; але хай Яго герцагская мосьць не абмiнуць увагай, што ён мае жонку й дзяцей i што, як яно гаворыцца, комiн дымiцца мусiць.

На што герцаг загадвае свайму тайнаму радцу, каб той паклаў на стол, на якiм быў поўны беспарадак з кубкаў i келiхаў i дарагiх недаедзеных талерак, папяровы скрутак са стужкай i пячаткай i даў геру супэрiнтэндэнту: гер супэрiнтэндэнт ужо будзе задаволены; а ў якасьцi свайго першага службовага абавязку гер супэрiнтэндэнт павiнен напiсаць талковую малiтву за ўдачу фландрскага паходу, якая ўжо заўтра ранiцай будзе прамоўлена перад войскам, а пасьля ва ўсiх кiрхах герцагства. Аддаўшы такiм чынам належнае ўрадавым справам, Адальф робiць доўгi глыток, адкiдваецца на падушкi й знакам клiча да сябе другую даму справа, якая дагэтуль стаяла наўскос ад герцагскага крэсла за iм у цьмяным сьвятле сьвечак, вельмi панадна абапершыся на статую грэцкага бога Прыапа.

- Графiня Эрэнтрой, - кажа ён, - вы, як мне здаецца, знайшлi шанавальнiка ў асобе нашага новага царкоўнага iнспэктара; вы пэўна заўважылi, як ён глядзеў на вас так не пахрысьцiянску; альбо, магчыма, вы сустракалiся дзе-небудзь раней?

Графiня нахiляецца да герцага, пры гэтым формы яе грудзей, з выгодай для iх, адкрываюцца больш выразна, i завостранымi губкамi прыпячатвае пацалунак на Яго герцагскай мосьцi прыпацелы лоб i кажа:

- У кожнага сваё мiнулае, Ваша мосьць, калi не на гэтым, дык на тым сьвеце, i гер супэрiнтэндэнт, можа, якраз са мною быў мiлым анёлкам i, седзячы высока на воблаку, у хоры са мною сьпяваў богаспадобную песеньку, перш чым апусьцiўся на зямлю дзеля добрых чынаў.

Герцаг звонка рагоча, уявiўшы сабе маленькага, сухога Айцэна зь непаслухмянымi валасамi й зацятай мiнай у белай кашульцы, з крылцамi за плячыма й пышнацелую графiню, убраную такiм самым манерам, якая рассылае ручкай пацалункi з воблака на воблака; а Айцэну, якому павабны графiнiн галасок вой якi знаёмы, робiцца горача пры яе словах, i яму здаецца, што цяпер ён разумее, чаму так чартоўскi прывязаны да Маргрыт: ён, можа быць, там у завоблачных высях, мабыць аднак у iншым, цямнейшым месцы, быў нават прыкаваны да яе; а яна, што самае горшае, ведае пра праклятыя ланцугi й будзе мучыць яго да канца. I як што рогат герцага ня спыняецца, ён шукае дапамогi ў свайго сябра Лёйхтэнтрагера; той таксама заўважае гэта, гарбаценька нагiнаецца да герцага й просiць, цi Яго герцагская мосьць ня зробяць ласкi лiтасьцiва адпусьцiць яго й гера супэрiнтэндэнта; сёньня ноччу яшчэ так многа трэба ўсяго паспець, а пiсаньне малiтвы - штука нялёгкая, калi, канечне, словы павiнны дайсьцi да вушэй у правiльны момант.

Ледзь толькi яны ўваходзяць у Айцэнаў пакой, як той хапае гэтага за рукаў i ўсклiкае:

- Гэта была яна! Маргрыт! Прынцэса Трапезундзкая! Лэдзi! А цяпер графiня Эрэнтрой!

Але Лёйхтэнтрагер атрасае яго й кажа:

- Калi ты так будзеш далей, Паўль, дык неўзабаве ўбачыш Маргрыт у кожнай бабе. Але я дам-такi рады так усё зладзiць, што твая Эрэнтроiха, абслужыўшы герцага, прыйдзе да цябе й будзе табе да паслуг ва ўсiм, чаго ты захочаш.

I заўважыўшы, як у Айцэна задрыжалi рукi i ў куточках вуснаў паявiўся шум, дадае, што Бог устанавiў трымацца далей ад пажады праз намогу, а ад задавальненьня яе - праз малiтву, i што прыйдзе, прыйдзе яшчэ ягоная хвiлiна, перш чым ён дастанецца да садка, у якiм ёсьць брамка ў рай, i ён спакойна можа прыняць сваё назначэньне на пасаду, перш чым возьмецца за пiсаньне малiтвы.

Гэта здаецца Айцэну вельмi разумным, ён бярэ скрутак паперы ў руку, зрывае пячатку, разьвязвае стужку, разгортвае паперу й акiдвае вокам зьмест: Мы, Адальф, абвяшчаем гэтым усiм еt cetera et cetera што Мы высокашаноўнага й высокавучонага, Нашага дарагога, багавейнага й вернага et cetera et cetera Сьвятога Пiсаньня доктар sub сёньняшняй dato назначылi на пасаду et cetera et cetera Нам i Нашым найперш у справах рэлiгii адказны et cetera et cetera парадай i чынам et cetera et cetera павiнен трымаць да канца, што Мы яму даверылi et cetera et cetera за якiя паслугi ён штогод 360 гульдэнаў з нашай палаты et cetera et cetera для абвяшчэньня гэтага Нашу Княскую пячатку et cetera et cetera Намi ўласнай рукою падпiсана et cetera et cetera Адальф. I паколькi яму здаецца, што ў прыгожых пiсьмёнах герцага ён пазнае руку тайнага радцы, ён кiдаецца яму на шыю i ўсхлiпвае:

- Трыста шэсьцьдзесят гульдэнаў! Дзеткi, найперш малютка Маргарэт, падзякуюць табе, Ганс! - але тут i запiнаецца, бо столькi грошай абуджаюць у iм недавер; i ён хоча ведаць ад свайго сябра, цi не запатрабуе ён ад яго чаго-небудзь дадаткова, што было б звыш яго шчырадайнасьцi й дапамогi ў будаўнiцтве царства божага? Але Лёйхтэнтрагер адмахваецца: што гэта была б за дружба, кажа ён, дзе адзiн плацiць за тое, што дае другi; яны абодва ў крэдыце адзiн перад адным, i там вiдаць яно будзе, хто ў канцы каму колькi вiнен. А цяпер за працу!

Але каму такое не вядома? Чарнiла й белая папера пад рукою, пёры завостраныя, а ў галаве пiсара - пустэльня. Вайна! думае ён. Вайна!... I ў цьмяным сьвятле бачыць перад сабою поле бiтвы, бачыць забiтых у крывi, параненых, якiя благаюць дапамогi альбо шэпчуць перад сьмерцю малiтву, тым часам як палявы каплан на вачах у ворага адпявае й суцяшае iх пэрспэктывай раю, i Айцэн цiха дзякуе добраму Богу, што ня ён гэты палявы каплан, а ён будзе сядзець дома са сваiмi сьвятымi кнiгамi, чакаючы гадзiны, калi, павячэраўшы нанач у коле сям'i, будзе рыхтавацца да вiзыту графiнi Эрэнтрой.

I ўздрыгвае, пачуўшы пакехекваньне сябра, i паказвае на лiст паперы, усё яшчэ белы, незапiсаны, якi ўсё яшчэ ляжыць перад iм, i ўздыхае:

- Я вучыўся ў Вiтэнбэргу, цяпер я магiстр i доктар, я ведаю пра божых анёлаў i Сьвятое Пiсаньне й пра Вялiкi й Малы катэхiзiсы, але як я павiнен пасылаць чалавека на вайну, каб ён пайшоў суцешаны, гэтага я ня ведаю.

Лёйхтэнтрагер пацiскае сваiм горбiкам.

- Зробiш, - кажа ён, - бо ты прымаеш гэта сур'ёзна. Але ты павiнен думаць, што ў тых, на каго наш герцаг iдзе паходам, цяпер таксама сядзiць нехта такi, як ты, пакусвае пяро, складаючы малiтву, i што так было спрадвеку, што чалавек прыставаў да Бога, просячы абароны й перамогi, выбiраючыся ў паход бiць свайго брата. Але Бог ня чуе, яму ўсё адно, ён як сам час, якi мiнаецца для ўсiх, i як далёкiя сузор'i, якiя сьвецяць над абодвума, пераможцам i пераможаным. Таму й герцаг зьвяртаецца па тваю малiтву, а ў яго заўтра галава яшчэ будзе гудзець ад таго, што за гэтую ноч выпiў, так што ён i ведаць ня будзе, дзе перад, дзе зад; валяй, я павяду тваю руку: усё правiльна, што ты напiшаш, пакуль яно кладзецца на пацеры.

I ба! як толькi ён кранаецца горбiкам Айцэнавай рукi зь пяром, пяро адразу выскоквае на паперу й пакрывае яе пабожнымi словамi, паставiўшы апошнi росчырк i апошняе "аман", бачыць, што ўжо й сябра няма, а ў дзьвярах стаiць графiня Эрэнтрой i пахне ўсiмi пахошчамi ўсходу й салодкiм галаском пытаецца:

- Вы ня хочаце запрасiць мяне ў ваш пакой, гер доктар?

У Айцэна сэрца ў грудзях падскокнула, што вось жанчына ў плоцi будзе цалкам ягоная, уся, з гэтымi чорнымi, вабнымi вачыма й пухлымi губамi i ўсiмi астатнiмi прынадамi; толькi валасы, якiя ў Маргрыт былi рыжавацейшыя, блiшчаць як чорны францускi аксамiт i падколатыя па шляхетнай модзе; i ён так парывiста ўскоквае й ляцiць да яе, што крэсла, на якiм ён сядзеў, з грукатам коцiцца дагары.

- Ах, фраў графiня, - кажа ён, - я самы шчасьлiвы чалавек, бо я так прагнуў вас, з таго часу як мы анёлкамi так прыгожа музыцыравалi.

Графiня выгодна ладзiцца на ложку, з падушкай пад плячыма, ножкi ў прыгожых боцiках на коўдры; пасьля гарэзьлiва й шальмавата глядзiць яму ў вочы й кажа, што з усiх мужчын ён, чалавек сьвяты, ёй наймiлейшы, i менавiта таму, што напрактыкаваны ў перадачы сьвятой богабаязнасьцi. Гер супэрiнтэндэнт, якому ўжо сьпiрае дыханьне, укленчвае перад ёю, быццам яна не яна, а багiня Вэнэра, i таропкiмi пальцамi шастае па яе вопратцы, пакуль нарэшце ўдаецца расшпiлiць i гарсэт, i сарочку, i яна ляжыць перад iм у поўнай раскошы; ён выцалоўвае й вымацвае ўсю яе зьверху данiзу й зноў зьнiзу даверху. Ёй гэта падабаецца i, яна пахвальвае яго спрытныя пальцы й пытаецца, цi таму яны такiя, што ён натрэнiраваў iх на гартаньнi сьвятых кнiг? Ён думае, што вось яно, пара, пара пераходзiць ад шураў да мураў, хоча нават дагадзiць яе жаданьням, як гэта было ў доме Агасфэра, калi ён думаў, што ляжыць на лэдзi, i ў страшным сьпеху ссоўвае з ног чаравiкi й новыя моднага крою штаны й ўжо мерыцца ўскочыць у сядло графiнi, якая поўная чаканьня ляжыць перад iм, калi раптам бачыць, што ў яго не таго, што ён нiчога ня можа ад раптоўнага страху, што ўсё абернецца так, як было тады, калi ён быў ашуканы сукубам i пасьля прачнуўся са сваёй Барбарай ў нейкай трушчобiне, голы й абабраны, на пацеху падпiтаму люду: i што было б, калi б яно сталася гэтак i цяпер, што было б з царствам божым i яго новай пасадай?

- Гер супэрiнтэндэнт, - кажа графiня праз хвiлiну, - мабыць, мне лепей было б падкласьцiся да духа сьвятога; iдзiце й пакiньце мяне адну.

Айцэн, а што яму яшчэ застаецца, адразу пакiдае яе й выходзiць з пакоя, чакае там; вежавы гадзiньнiк б'е гадзiну, а графiнi анi знаку; ён ужо адчувае, што яго павяло на сон; але тут з усiх бакоў так цягне продзiмень, што яму захалонулi заднiца й голыя лыткi, а як заказытала ў носе на чыханьне, ён ужо баiцца, што ранiцай ня здужае прачытаць малiтву, калi ахрыпне. I ён нарэшце зьбiраецца з духам, ветлiва стукаецца ў свае ж дзьверы, i як што адтуль нiякага адказу, адчыняе: графiнi нi духу, нi званьня. Толькi яе пах яшчэ лунае ў памяшканьнi, крыху як бы зьмяшаны з пахам серкi, i куды яна падзелася, а чорт яе ведае, бо другiх дзяврэй у пакоi няма, а праз акно на двор, канстатуе, футаў сорак-пяцьдзесят. Значыцца ўсё было толькi мiраж i аблуда, думае ён з жудасьцю, графiня i Маргрыт i каханьне; альбо ён праспаў, як яна выходзiла, калi стаяў за дзьвярыма; ёсьць жа людзi, што як мякi з мукою: сьпяць нават стоячы, - суцешлiвая думка.

А вось ужо й першыя трубы, пабудка, i з двара даносiцца магутны тупат i крыкi: там, у сьвятле паходняў, зьбiраецца лейбгвардыя, конная i пешая, усе апранутыя ў герцагскi трыкалор - чырвона-бела-сiняе. Але паходнi неўзабаве блякнуць, неба прасьвятляецца, i Айцэн з упалым сэрцам прызнаецца сабе, што вось i яшчэ адна ноч кату пад хвост. Iдзе апаласнуць твар з кубка, залазiць у сваю пастарскую хабiту, совае ў кiшэню малiтву й йдзе на пошукi цёплага ранiшняга кулешыку.

I дастае яго, пасьля доўгага блуканьня па пакоях, у каралеўскай зале замка, дзе пад крыжовым скляпеньнем геры герцагскiя радцы й iншае высокае герства й афiцэры запраўлялiся пiвам i скаблiлi шаблямi з касьцей вэнджанiну на падмацунак у блiзкiм парадзе з далейшым паходам. Ледзь пасьпеў вычарпаць мiску й абмяняцца некалькiмi словамi зь сябрам Лёйхтэнтрагерам, калi ўжо ўваходзiць герцаг, у ботах i пры шпорах, цераз грудзi зашпiленыя дасьпехi, усё гарлае "Гэй!" i "Гайда!" i падымае мячы й б'е адзiн аб адзiн, аж падумаць можна, вайна вось яна й пачалася. Але герцаг крочыць роўна, ну, можа, толькi трошачку з похiстам, проста да Айцэна, i пакуль гэты марна спрабуе сунуць кудысьцi тую мiску, тую лыжку, як ужо пытаецца, i ўсiм чуваць, цi добра гер доктар правёў ноч i цi гатовы ён папрасiць Божага дабраславеньня i перамогi й посьпеху ў добрай справе?

Гэта, нават калi ён iдзе з п'янай душы, знак спрыяньня, якога Айцэн яшчэ нiколi такога ня меў, i гэта як цёплы дождж на яго раздушанае графiняй сэрца; i пакуль сябар Лёйхтэнтрагер вядзе яго на парадны луг, мiма чырвонага балдахiна, пастаўленага для герцагiнi й iншых герцагскiх дам i малых прынцаў i прынцэс, туды, да драўлянага памоста зь вялiкiм, адусюль вiдным крыжам, ён думае, як павiнна будзе захапляцца iм графiня, калi ён на вачах у Яго герцагскай мосьцi й цэлай армii будзе заклiкаць Бога. Але колькi нi азiраецца, усьпёршыся на памост, графiнi нiдзе ня вiдаць, i ён ведае, што не павiнен далей адкладваць сваiх слоў, бо войска, пастаўленае паводле штандараў i ротаў, поўным складам стаiць на малiтву, перад фронтам у поўным бляску сам герцаг.

I вось ён узвышае голас i пачынае: што герцаг, наш лiтасьцiвы князь i валадар, надзеў свае баявыя дасьпехi, каб з дапамогай Божай вывесьцi Нiдэрланды зь iх цяперашняга бунту зноў да мiру, згоды й добрага кiраваньня, а зусiм ня дзеля таго, каб перасьледаваць сьвятую хрысьцiянскую царкву там, дзе яна вызнае чыстае вучэньне адзiнашчасьцедайнага Эвангельля, а больш за тое дзеля ўмацаваньня i абароны чыстага, сапраўднага вучэньня; таму ўсе мы як Яго герцагскай мосьцi верныя падданцы павiнны заклiкаць усёмагутнага, любаснага, мiлажальнага Бога ў iмя яго народжанага Сына Iсуса Хрыста й прасiць, каб ён быў прыхiльны да нашага ласкавага князя i валадара разам зь яго высакамудрай ваеннай радай, камандуючымi, слугамi i ўсiм жаўнерствам i каб лiтасьцiва ахаваў iх сваiмi сьвятымi анёламi ад усялякiх нягодаў i бедаў, асланiў ад ворага й даў iм шчасьце, перамогу й здабычу.

Айцэн набiрае дыханьня. Герцаг, бачыць ён, стаiць тупа й глуха i, вiдаць, не зразумеў, як новы суперiнтэндэнт уладзiў яго ў нiдэрландскiя веравызнаўчыя implicite, альбо ня хоча ведаць, бо вайна ёсьць вайна, i тут у цябе нiхто ня пытаецца, не сьперазаўшы папярэдне па чэрапе, прымаеш ты сьвятое прычасьце паводле папскага вiду альбо добрага пратэстанцкага. I працягвае:

- Мы павiнны таксама руплiва прасiць, каб усемагутны, лiтасьцiвы й мiлажальны Бог у iмя свайго любаснага Сына Iсуса Хрыста асланiў гэтыя княствы й землi ад ўсялякага зла, шкоды й няшчасьця i каб ласкава даў удачу нашаму лiтасьцiваму князю i валадару, а яго сардэчна любую жонку, нашу лiтасьцiвую княгiню i жанчыну, i маладое патомства, i ўсiх нас, яго верных падданых, парадаваў шчасьлiвым вяртаньнем, чаго мы роўным чынам просiм i для яго высокамудрай ваеннай рады, камандуючых, слуг i жаўнераў, каб усе яны таксама шчасьлiва i ў здаровым целе вярнулiся дамоў.

I калi Айцэну пасьля такой доўгай пераканаўчай прамовы зноў не хапiла паветра, ён яшчэ раз спыняецца й бачыць, падымаючы вочы ад паперы, як шмат хто з жаўнераў сморкаецца, каб не пабеглi яму па барадзе сьлiнi й соплi; i, сам крануты сваiмi ўзьнёслымi словамi, падводзiць слова да канца й кажа:

- Каб дасягнуць усяго гэтага, мы павiнны з глыбiнi нашага сэрца i ў поўнай надзеi ўчынiць нашу малiтву й скажам усе: "Войча наш, якi ёсьць на небе..."

I ўсё войска як адзiн апускаецца на каленi, герцаг, якi мае свой клопат утрымаць раўнавагу, на чале, i на лузе паўстае звон i ляскат; пасьля Айцэн чуе хор тысячаў жаўнераў, якiя ў адзiн голас паўтараюць: "Хай сьвяцiцца iмя Тваё. Хай прыйдзе царства Тваё. Хай будзе воля Твая..." I ён адчувае моц Божага слова, якое цяпер вось ужо ёсьць i ягонае слова й ягоная моц; i адначасова бачыць абок сябе гера тайнага радцу, свайго прыяцеля Лёйхтэнтрагера, якi крыва выскаляецца яму, i тут ужо ён ведае, чуючы "Тваё ёсьць царства й сiла й слава навекi. Аман", што ён якраз i ёсьць той, хто кiруе ягонымi крокамi, а не, як яно павiнна быць, наш Гасподзь Iсус, i што ён, доктар боскай вучонасьцi й будучы дойлiд царства божага ў Шлезьвiгу, прылада ў руках, якiя нiколi яго ня выпусьцяць.

Тым часам, з лаянкай i крыкамi афiцэры войска й ротныя камандзiры падрыхтавалi сваiх да маршу, кавалерыя ў сёдлах, i герцаг сеў на шыраказадага сiвака, баявога каня, упрыгожанага залатой гунькай i такой самай збруяй; а Айцэн узводзiць угору рукi на пастарскае дабраславеньне, якое ён учынiць герцагу й яго харалужнаму войску, штандарам i сьцягам; так, падобны на чорнага гругана, якi марна спрабуе ўзьляцець, прапускае ён перад сабою дэфiле войска, герцаг i вайсковая рада наперадзе, за iмi лейбгвардыя, пасьля пешыя дацкiя алебардысты, пасьля, струнка ў сядле, герцагская лёгкая i цяжкая кавалерыя, i нарэшце цьвёрда чаканячы крок полк Пуфэндорфа, пад вясёлую песеньку-марш:

Таму сьмялей наперад,

Саратнiкi, камрады,

Сячыце, рыцары,

Варожыя грамады.

Хай кожны памазгуе,

Як заслужыцца славы,

Парыцарску памерцi,

Прыняўшы бой крывавы.

Калi ж ня сьмерць, а рана,

Дык ня дрыжы ад страху,

Прыймi яе дастойна

У грудзi, а ня ў сраку.

I пасьля кожнага куплета задзiрыстае "Валеры, валеры, валера!" толькi яшчэ больш напаўняе Айцэна, якi пакорна дабраслаўляе ўсiх, духам радаснай мужнасьцi, так што, здаецца, вось-вось ён сам пойдзе на бiтву. Але з заключным куплетам

Хто толькi сьмерцi прагне,

Хто сьмела ў бой iдзе,

Той перамогу знойдзе

I той не прападзе

дэфiлюе апошнi штандар палка, i адразу за юным сьцяганосцам-фэндрыкам, на зьнешнiм крыле першага раду, маршыруе нехта адзiн, каго, здаецца, Айцэн ведае, а той яго вiдавочна ж ведае, бо пад апошняе "валера!" паварочваецца да яго й нешта выкрыквае, нешта такое з гучаньня як бы жыдоўскае, падобнае й на лiхое слова sched, i на "satan" i на "жыд" цi нават на "Чорцядзяры", i гэты крыкун ня хто iншы як Агасфэр, у Пуфэндорфаўскiм мундзiры i ў шараварах i шлiцаваных рукавах на наплечнiках, пры поўнай амунiцыi.

Айцэна як маланкай сьперазала, хоць ён i падазраваў з таго часу, як сярод дам герцага выкрыў графiню Эрэнтрой, што Агасфэр мусiць быць недзе непадалёк; ён апасаецца таксама, што гэта можа быць кепскi знак для паходу на Нiдэрланды, калi Вечны Жыд таксама ў гульнi. Але службовая справа трымае яго каля крыжа, так што ён ня можа пасьпяшацца туды, да Агасфэра й разгаварыць яго; а тут ужо й прайшлi ўсе штандары, i ўжо мiма яго валiць абоз, усялякага роду падводы й шматкалёрная ворвань усякая, ягляць, сьвiшчуць, не паказваючы анiякага рышпекту перад высокiм панствам, якое пасьпешлiва адступаецца назад, нават сьмяюцца з гера супэрiнтэндэнта там наверсе на памосьце. Але тым ня меней Айцэн у хрысьцiянскай любасьцi хоча дабраславiць i iх; ды тут ён бачыць, высока на маркiтанцкiм возе, памiж гаршкоў i патэльняў i ўсякiм iншым дабром, дзёрзка заголеныя ногi - Маргрыт.

Тут ужо нiякая духоўная хабiта, нiякi сьвятарскi абавязак ня стрымлiваюць яго. Хоць i азiрнуўшыся хуценька па баках, цi не адстаў каторы з тых, што пад балдахiнам; але тыя, з двара што, яны маглi б палiчыць яго паводзiны дзiўнымi, усе ўжо паўцякалi, i Айцэн падкiдае свой талар угору, саскоквае на прымятую траву й бяжыць за возам, пакуль не даганяе яго, i крычыць, спрабуючы схапiць каня за вуздэчку, ня крычыць - благае:

- Ах, Маргрыт! Маргрыт! Стой, калi ласка, дарагая Маргрыт, застанься! Я хачу быць тваiм навекi, Маргрыт!

Але яна сьмяецца зь яго, i як што зьбiраецца ладны натоўп, яна кажа:

- Ня ведаю гэтага бэйбуса, але вы чуеце, чаго ён ад мяне хоча. Яно такi, мабыць, i праўда лiхi час настаў, калi нават геры папы сярод белага дня ятрацца, бы казлы якiя, i кiдаюцца на нявiнных жанчын.

I дастаў бы такi Айцэн добрай лупцоўкi, калi б абоз не праехаў разам з усiм маркiтанцтвам, i ён, засмучаны, адстаў.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI

У якiм прафэсар Байфус робiць пэўныя саступкi, тым часам як прафэсар Лёйхтэнтрагер прадпрымае марксiсцкi аналiз Агасфэра i сваiмi заўвагамi адносна ўплыву юбiляра доктара Лютэра на разьвiцьцё новага антысэмiтызму робiцца непажаданай асобай

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew University

Jerusalem

Israel

9 чэрвеня 1980

Дарагi прафесар Лёйхтэнтрагер!

Я павiнен падзякаваць Вам за сяброўскую перадачу Вашай ксеракопii пiсьма ад 14 кастрычнiка 1556 года да суперiнтэндэнта фон Айцэна, пiсьма, якое ў сувязi з новапаўсталымi акалiчнасцямi паходзiць з Нордэльбскай царкоўнай бiблiятэкi ў Гамбургу i якое, здаецца, стаiць у пэўнай сувязi з праведзенай у тыя часы ў горадзе Альтона "дыспутацыяй з яўрэямi": пiсьмо, як Вы лiчыце, належыць руцэ Вечнага Жыда.

Я не хачу ставiць пад сумненне аўтэнтычнасць пiсьма; але адносна яго аўтара хацеў бы заклiкаць да асцярожнасцi. Адразу пасля атрымання копii я распаўсюдзiў яго ў нашым калектыве з просьбай выказаць думку, i мы ў нашым iнстытуце адзiныя ў меркаваннi, што гаворка тут iдзе пра мiстыфiкацыю, а менавiта пра тагачасную. Вы, дарагi калега, зразумееце мяне, калi мы, марксiсты, настойваем на сваiм пункце гледжання, што не можа быць нiякiх цудаў, а, значыцца, i нiякiх Вечных Жыдоў, як асоб. З гэтага зноў жа вынiкае, што пiсьмаў, складзеных i напiсаных iм, у прынцыпе быць не можа. Але паколькi Вы з прычын, якiя можна прызнаваць альбо не прызнаваць, не хацелi б згаджацца з тэзiсам Паўля Ёгансэна адносна iдэнтычнасцi вядомага ў сярэдзiне ХУI стагоддзя ў Гамбургу Агасфера з прарокам Ёргам Мэйсэнскiм (том XLI часопiса Аб'днання па вывучэннi гiсторыi Гамбурга), паўстае пытанне, кiм жа такi на самай справе быў той "бедны жыдок", якi пiсаў памечанае iмем Агасфера пiсьмо i якi менавiта пад гэтым iмем пазнаёмiўся з суперiнтэндэнтам фон Айцэнам i быў выкарыстаны гэтым апошнiм у памянёнай альтонскай дыспутацыi.

Высвятленне гэтага пытання i даследаванне далейшага лёсу беднага жыдка было б у роўнай меры вартаснай задачай i для крымiналiстаў i для гiсторыкаў; толькi трэба апасацца, што час даўно ўжо сцёр усе iстотныя адпраўныя моманты i доказныя факты. Што тут павiнна iсцi гаворка пра даволi спрытнага махляра, адразу ясна, калi падумаць, што такi прамiнентны i для свайго часу высокаадукаваны чалавек, як Айцэн выйшаў на яго; i гэты Агасфер, як так званы Вечны Жыд, умеў праварочваць свае махлярскiя гешэфты, што, зрэшты, зразумейце мяне правiльна, гер калега, наогул не павiнен успрымацца як алюзiя Вашага суiменнага прыяцеля, абутковага гандляра.

У гiсторыi часта здаралася так, што якiя-небудзь дробныя прахадзiмцы выдавалi сябе за славутасцяў, якiя ў фантазii народа яшчэ былi жывыя, - колькi бегала па свеце Iлжэнеронаў, колькi Iлжэдзмiтрыяў, i нават знакамiты капiтан з Кёпенiка, нотабэнэ шавец, як i Агасфер, адносяцца да гэтай катэгорыi, бо вобраз прускага афiцэра адначасова абуджаў i акрыляў пачуццi грамадзянаў. Нават апосталу Яну, пра якога, як Вы можаце ўспомнiць, у Новым Запавеце (пар. Ян 21, вершы 20-23) гаворыцца, што ён не памрэ, а застанецца, пакуль не вернецца Хрыстос, знайшлi iмперсанатара, аднаго такога, якi пазней быў жыўцом спалены ў Тулузе яшчэ напрыканцы ХУI стагоддзя.

Як я ўжо меў нагоду выказацца ў маёй кнiзе "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", раздзел "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда", вельмi падобна на тое, што ў выпадку з гэтым Янам, якi ў евангеллях фiгуруе як любiмы вучань, трэба бачыць правобраз Агасфера. Чаго я ў маiм галоўным пункце дасягнуў, што ў маёй толькi што названай працы магчыма крыху недастаткова акцэнтавана, але што я пасля сталага разважання i дыскусii з маiмi супрацоўнiкамi цяпер павiнен асаблiва падкрэслiць, гэта: Агасфер нiякая не, нават высветленая праз паданне, гiстарычная асоба, як i славуты iмператар Барбароса, i ўжо ж такi ён нiякi не сучаснiк адначасова Пiлата i прафесара Ёханаана Лёйхтэнтрагера; хутчэй за ўсё ён ёсць сiмвалiчная постаць, сiмвал-вобраз, i да таго ж даволi тыповы.

Як для германцаў Зiгфрыд, вечны маладзён, падступнай рукой замардаваны герой, так i для вечна касым вокам падгляданых, усюды бяздомных, вечна з-краiны-ў-краiну-вандроўных, часта нават гнаных i цкаваных яўрэяў - Агасфер. У iм персанiфiкаваны лёс яго народа. Элемент падабенства сягае аж да падрабязнасцяў яўрэйскай экзiстэнцыi. Так С.Марпурга ў сваёй "L'Ebreo errante in Italia" (Фларэнцыя, 1891) цытуе, гэта Вам несумненна вядома, паведамленне нейкага Антонiа дзi Франчэска дзi Андрэа з Сан-Ларэнца, якi нiбыта сустракаўся з Вечным Жыдам у 1411 годзе: "Ён можа заставацца ў правiнцыi толькi тры днi i ўжо спяшаецца ўпрочкi, бачна i нябачна; на iм адзенне з каптуром, аперазаны вяроўчынай, i ходзiць босы; тым не меней, хоць ён i не мае пры сабе нi машны нi кашалька, расплачваецца гатоўкай. Прыйшоўшы ў якi-небудзь прытул, есць i п'е добра, а пасля расцiскае кулак i дае столькi, колькi патрабуе гаспадар; i нiколi нiхто не бачыць, адкуль у яго бяруцца тыя грошы, i нiколi не бывае, каб яму iх не хапiла..." Гэтыя дадзеныя перакрываюцца са звесткамi, пададзенымi ў адной фламандскай народнай кнiжцы з сярэдзiны ХУII стагоддзя, выдадзенай ананiмна i без пазнакi года i месца выдання, якая, бадай, з'ўляецца перакладам з нямецкай, а насамрэч, мабыць, прыйшла ўзбочнымi шляхамi з французскай. Там гаворыцца: "Увесь ягоны скарб складаецца з пяцi штубераў, якiя заўсёды ўзнаўляюцца, колькi б ён iх нi трацiў". У многiх выданнях "Кроткаго опiсаня i розсказу про однаго жыдовiна з наiменем Агасферус", першая вядомая нам рэдакцыя якога выйшла ў 1602 годзе "ў Лейдэне ў Хрыстофа Кройцэра", дзiўным чынам падтэкставана дата "Шлезвiг 9 iунiя 1564", падаецца далейшае апiсанне, што яўрэй часта паяўляецца ў селiшчах бедны i абадраны, але праз некаторы час ужо апрануты з iголачкi ў нiтачку i нават у моднай выправе.

Тут адбiваецца натуральна не што iншае, як назiранне аўтараў народнай кнiгi, што гандлёвыя яўрэi не ездзiлi, як хрысцiянскiя купцы, з кашалькамi ў кiшэнях, яны ведалi так званы безнаяўны разлiк, каб не сказаць крэдытныя карткi, i гэтакiм чынам пазбягалi стратаў ад нападу рабаўнiкоў i падобнага зброду; так яўрэй едзе з рэкамендацыяй брата-аднаверца А. ў горадзе Б. да брата-аднаверца В. у горадзе Г. i там адразу атрымлiвае грошы, якiя здаюцца недасведчаным "гоям" грашмi з дзiўных крынiц.

У заключэнне дазвольце мне рэкапiтуляваць думку нашага iнстытута: Мы прызнаём Агасфера за яўрэйскi сiмвал-вобраз. Усё астатняе, нягледзячы на Вашы ўхiлiстыя тлумачэннi, паважаны калега Лёйхтэнтрагер, i насуперак Вашым спробам праз разнастайныя, часцей нават чыста маргiнальныя, каб не сказаць татальна абсурдныя матэрыялы пераканаць нас ў Вашай тэорыi, мы лiчым глупствам.

Застаюся, як заўсёды з найлепшымi пажаданнямi

Адданы Вам

(праф. д-р Dr. h.c.)

Зiгфрыд Байфус

Iнстытут нав. атэiзму

Берлiн, сталiца ГДР

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

German Democratic Republic

3 лiпеня 1980

Паважаны друг i калега Байфус!

У Вашым пасланнi ад 9-га мiнулага месяца, якое я адразу па атрыманнi ўважлiва i грунтоўна прачытаў i змест якога з задавальненнем прыняў да ведаму, Вы тлумачыце, выступаючы адначасова i ад iмя Вашага Iнстытута, што Агасфера трэба разглядаць як сiмвал-вобраз, да таго ж вельмi тыповы. Гэта Вы робiце пасля таго, як пры ранейшай нагодзе ахарактарызавалi яго як "рэальна iснуючага, хоць i не вечнага" i зноў жа ў iншым пiсьме як "фактар, кампаненты якога яшчэ недастаткова асветленыя".

Калi я разглядаю ход Вашых думак у гэтым аспекце, я магу толькi зрабiць выснову, што Вы i Ваш Iнстытут у пытаннi наяўнасцi Вечнага Жыда дэ факта, хоць i павольна, але наблiжаецеся да iсцiны, i я разважаю, цi не павiнен я прадпрыняць спробу ўгаварыць Вашага сябра на паездку ва Ўсходнi Берлiн, каб Вы пазнаёмiлiся з iм i задалi яму некаторыя пытаннi, якiя маглi б зрабiць зразумелымi эвэнтуальна яшчэ недастаткова асветленыя кампаненты гэтага рэальна iснуючага сiмвал-вобраза. Угаворы, хай ужо будуць за мною; не думайце, калi ласка, што гер Агасфер пасля не заўсёды радасных перажыванняў у нямецкiх землях прадпрыняў бы паездку туды з лёгкiм сэрцам.

Але вернемся да Вашых новых перакананняў, хоць уключэнне Вамi Агасфера ў катэгорыю з маладзёжным героем Зiгфрыдам, якi вельмi высока кацiраваўся ў часы нацыянал-сацыялiзму, мне не асаблiва да смаку. Натуральна Агасфер, побач з iншымi, таксама сiмвал-вобраз; паколькi ён яўрэй i быў iм спрадвеку, дык i ягоны лёс яўрэйскi па вызначэннi, пункт погляду i паводзiны - яўрэйскiя, яго незадаволенасць iснуючымi адносiнамi, ягоныя намаганнi змянiць iх - адпаведна яўрэйскiя. Але ён, хоць гэта ўжо не выключная яўрэйская якасць, - учалавечаны неспакой; парадак рэчаў для яго такi, каб сумнявацца ў iм i пры выпадку абвяргаць яго.

Я для маёй пярсоны маю зусiм iншае ўстанаўленне - хачу супакоiць Вас i Ваш калектыў i ўстановы Вашай рэспублiкi, якiя, мабыць, пры выдачы вiзы на ўезд грамадзянам Iзраiля паводзяцца асаблiва асцярожна. Для мяне самае пажаданае парадак; чым больш дзе-небудзь парадку, тым мне прыемней. Ужо сам мiлы Бог, якога Вы не хочаце прызнаваць, ствараючы свет, адразу стварыў для яго i законы, пунктуальна i, дзякаваць Богу, планамерна. Майму сябру Агасферу гэта прыкрасць, але я заўсёды суцяшаю яго тым, што Вы як дыялектык таксама прызнаяце, што менавiта ўсякi тэзiс нясе ў сабе i антытэзiс, трэба толькi мець цярплiвасць; але ён як сiмвал-вобраз, якiм ён ёсць, нясе ў сабе яўрэйскую нецярплiвасць.

Але ў справе з сiмвал-вобразам ёсць свае закавыкi. Як я ўжо ўпамiнаў у сваiх сцiплых зарысах пра Агасфера ў Hebrew Historical Studies, а Вы больш шырока разглядаеце ў раздзеле "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" ў вашай высокапахвальнай кнiзе "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", Агасфер-легенда паўстала з самых розных элементаў, якiя маюць толькi тое агульнае, што датычацца праклёнаў вечнаму жыццю на зямлi, асаблiва бадзянню i пакутам да канчатковага вяртання Iсуса Хрыста. Вы самi ў сваiм пiсьме ўказваеце на Яна, любiмага вучня, пра якога рэбэ Ёшуа даволi двузначным манерам сказаў апосталу Пятру (Ян 21:22-23): "Я хачу, каб ён заставаўся, пакуль прыйду, што табе да таго?". Гэтае выказванне ёсць зародкавая клетка думкi пра зямное далейшае жыццё сучаснiкаў укрыжаванага да яго канчатковага вяртання.

Вучань Ян, як i шавец Агасфер абодва несумнена былi яўрэi; а вось цi былi яўрэямi ўсе астатнiя, пра якiх паведамляецца, што яны падганялi Iсуса ў яго дарозе на Галгофу альбо нават бiлi i ўжо вядомым спосабам былi праклятыя, гэта, прынамсi, пад пытаннем. Можа, яўрэем быў Малх, называны таксама i Маркам, палiцэйскi шпег, якому Пётр у Гефсiманскiм садзе адсек мечам вуха i якi, пасля таго як Iсус на вачах ва ўсiх прыставiў яго на месца i загоiў, наступнага дня свайму дабрачынцу на допыце ў першасвятара Каяфы жалезным кулаком ударыў у твар? Яўрэйская палiцыя была да заснавання сучаснай дзяржавы Iзраiль толькi ў гета, дзе яе арганiзавалi нацысты; яўрэйская традыцыя хутчэй - нехарошую, часта брудную працу ката i палiцэйскага шпiцаля даручаць неяўрэям, на якую сваiм часам меў сваiх крэцi i плецi, з крыцянаў i палесцiнцаў, сам цар Саламон. Альбо Картафiлус, па-грэцку Karta Philos, шматлюбасны, якi служыў брамнiкам пры Пiлаце i ў гэтай сваёй якасцi вельмi няласкава абышоўся з Iсусам? Неверагодна, каб такiм важным чыноўнiкам рымскага намеснiка ў Юдэi мог быць яўрэй; як ужо гаворыць само яго iмя, быў ён хутчэй грэк, а таму - язычнiк; пазней, як вядома, пры Ананii, якi хрысцiўся ў апостала Пятра, ён быў навернуты i называў сябе Язэпам. Альбо той невядомы, якi пазней будзе называцца ў Iталii Джыаванi Батадыё альбо Бутадэўс, што па-нямецку - Богазабойца, ён што? быў яўрэй? Малх, - як паведамляе аўстрыйскi барон Торнавiц, у 1643 годзе была паказана яму ў Ерусалiме туркамi за вялiкi бакшыш, "патайная забрукаваная зала пад зямлёю, дзе ўтрымлiвалiся нявольнiкi ў сваiх старых рымскiх хабiтах i гiнулi i былi бiтыя часам аб сцяну, часам у грудзi, - там быў прыведзены да прызнання, што ён, Малх, бiў Iсуса бязвiнна ў яго святы твар". Пра Картафiлуса, пазнейшага Язэпа, пiша англiйскi манах Ражэ дэ Уандовэр ў "Flores Historiarum", якая разглядае падзеi ад стварэння да 1235 года, што anno 1228 у кляштар св. Альбана ў Англii прыбыў адзiн армянскi арцыбiскуп, i, будучы апытаны пра Картафiлуса-Язэпа, тлумачыць, што ён яшчэ незадоўга да свайго ад'езду частаваў яго за сваiм сталом. Картафiлус жыве сярод бiскупаў i прэлатаў Арменii i iншых краiн Усходу, чалавек святой маралi i святога красамоўства, якi пры нагодзе расказваў i пра блiжэйшыя акалiчнасцi ўкрыжавання i ўваскрэсення, прычым ён не рабiў нiякай тайны са сваёй сумнай ролi. Але Ганс Богазабойца альбо Джыаванi Батадыё ў 1267 годзе ў iтальянскiм горадзе Форлi ў час паездкi да святога Якава сведчыць, а менавiта астролагу Гвiда Банаццi з таго ж горада, сваiм часам ён быў вядомы чалавек, бо Дантэ ўпамiнае яго ў Песнi ХХ свайго "Inferno" ў адным радзе з чарадзеем Мiхаэлем Скотусам.

Але ўласна Агасфер-лiтаратура, i гэта Вы ведаеце, паважаны калега Байфус, паўстае толькi пасля Рэфармацыi, менавiта каля сярэдзiны 16 стагоддзя; i гэтаксама след нам думаць, што i такi яго найважнейшы гарант i пратэстанцкi руплiвец, як суперiнтэндэнт Гамбурга i пазней Шлезвiга Паўль фон Айцэн. (Прагледжаны мною ў архiве Высокай Порты даклад пра працэс над радцам iмператара Юлiяна Апастаты ў гэтым кантэксце каштуе гэтак жа мала як i Кумранскi скрутак 9QRes, бо нi той, нi другi не маглi зрабiць уплыву на ўзнiкненне Агасфер-легенды ў сiлу таго, што першы таму, што стагоддзi ляжаў пад замком, другi - таму што зусiм нядаўна быў знойдзены.) У 1602 годзе з'яўляюцца першыя друкi пра Агасфера, пасля, аднак, iх ужо цэлая гара, перакладаюцца на розныя мовы i навадняюць усю паўночную Еўропу. Чаму? Чаму ўсплывае Агасфер, цяпер ужо асоба, незалежная ад апостала Яна, шпега Малха, брамнiка Картафiлуса, "богазабойцы" Батадыё, менавiта пасля Лютэра, i адразу ж з неабвержнымi ўказаннямi на фiнансавы характар? Адпавядаў ён настроям часу? Стаўся ён актуальным, можа, таму што быў яўрэй, Вечны Жыд? I цi магла быць звязанай гэтая актуальнасць са змененай роляй яўрэяў у эканамiчных дачыненнях пратэстанцкiх абласцей Еўропы - пытанне, на якое Вы, дарагi гер прафесар Байфус, Вы, хто так ахвотна спасылаецца на свае марксiсцкiя светапогляды, не павiнны былi б не спакусiцца з адказам?

Вядома, i да Лютэра была пэўная цiкавасць да некаторых яшчэ жывых сведкаў гiсторыi пакутаў рэбэ Ёшуа alias Iсуса Хрыста; царква разлiчвала скарыстацца гэтымi сведчаннямi супроць паняверцаў i ератыкоў i, натуральна, супроць яўрэяў. Але цiкавасць гэтая была абмежаваная, i сведкi такiя былi рэдкасцю, калi наогул былi, i даводзiлася апасацца, што яны разыдуцца даволi шырока i сваёй рэлiгiйнай даставернасцю словам i думкам укрыжаванага змогуць супрацьпаставiцца практыцы клiру.

I нiхто з верагодных сведак, як i заўсёды iх iмёны, не стаўся сiмвал-вобразам, тым больш яўрэйскiм.

Iм стаў найперш Агасфер, ды i мог стаць толькi ён, i менавiта толькi пасля Рэфармацыi, бо яна ў авалоданых ёю рэгiёнах знiшчыла грашова-гандлёвую манаполiю каталiцкай царквы i яе вялiкiх банкiрскiх дамоў Фужэ i Вэльзэра. Царква ўжо даўно перастала лiчыцца з запiсанай у пятай кнiзе Майсея, раздзел 23, верш 21 забаронай грашовых пазык пад працэнты; супроць гэтага абурана выступаў Лютэр, ваюючы супроць гандлю iндульгенцыямi, адначасова на меркантыльных структурах свайго часу, i пабожныя пратэстанты, якiя вярталiся да бiблiйных запаведзяў, сядзелi без банкiраў тут. Але як Вы будзеце ведаць, паважаны запiс 5 Майсей, 23:21 забараняе браць працэнты толькi з брата твайго, а ў чужога ты можаш адшпiлiць; гэты паварот прадвызначыў адных, якiя бачылi ў большасцi насельнiцтва чужых, менавiта яўрэйскую меншасць, для грашовага гешэфту, i паколькi ў яўрэяў так i так было адабрана права на iншае валоданне альбо прафесiю, яны пачалi займацца гэтым. Лютэр быў тым, хто пагнаў князёў i сялян да неаселых яўрэяў, каб iх жа лiхвярства i праклiнаць на ўсё горла i распантаць пагромную цкоўлю, з якое жывiлiся i нацысты. Да рэфармацыi ў антысемiтызму былi галоўным чынам рэлiгiйныя кампаненты, бо а чаму яўрэi дапусцiлi ўкрыжаванне Iсуса, бо а чаму дагэтуль усё яшчэ адмаўляюцца прызнаць у iм месiю? I вось гэты антысемiтызм атрымаў неўвядальную эканамiчную аснову i адразу ж сiмвал-вобраз, так, якi можна было ненавiдзець i якi да таго ж адпавядаў страхам, якiя заўсёды былi перад iншародным, несваiм, жыдоўскiм вобраз Агасфера.

Я ўсведамляю, дарагi калега Байфус, што падобныя цяжкасцi, якiя Вы ўжо мелi з асобай Агасфера, пасля майго аналiзу сiмвал-вобраза толькi вырастуць. Але Вы былi тым, хто закiнуў гэты тэрмiн у дэбаты, i таму мне не заставалася нiчога iншага, як прыняць iх.

Я вiтаю Вас гэтак жа калегiяльна, як i сардэчна

Ваш

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hebrew University

Jerusalem

Таварышу

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

8 лiпеня 1980

Дарагi таварыш Байфус!

Пасля дэталёвага азнаямлення з Тваёй карэспандэнцыяй з праф. Лёйхтэнтрагерам з Яўрэйскага унiверсiтэта ў Ерусалiме мы мусiм канстатаваць, што яна сышла на блытаныя абочныя шляхi. Нягледзячы на паўторную акцэнтацыю нашых навукова распрацаваных пазiцый Твайму iзраiльскаму партнёру па перапiсцы, Ты пастаянна падупадаеш уплыву апошняга, робiш саступкi, якiя пазней, калi Ты зноў выходзiш на гладкi лёд, вымушаны грунтоўна адклiкаць назад. Што яшчэ больш важна, замест таго, каб выкрываць, якiя планы iзраiльскiя iмперыялiсты праследуюць дыскусiяй пра Агасфера ў вобласцi iдэалагiчных дыверсiй, Ты дапусцiў, каб праф. Лёйхтэнтрагер ублытаў Цябе ў туманныя дэталi, якiя не вядуць да нiчога i якiя Цябе, калi Ты як дагэтуль iх разглядаеш, павiнны прывесцi ў супярэчлiвую пазiцыю да палiтыкi нашага партыйнага i дзяржаўнага кiраўнiцтва.

Гэта асаблiва важна для дыскусii пра Лютэра, у якую Твой "дарагi калега" хацеў бы дадаткова ўблытаць Цябе i якая напярэдаднi святкавання года Лютэра ў 1983 г., у якое як вядома ўключылiся найвышэйшыя прадстаўнiкi нашай дзяржавы, наогул не ў нашых iнтарэсах. Калi сёння гер Лёйхтэнтрагер нагадвае Табе пра антысемiцкiя прамовы i пiсаннi Лютэра, дык заўтра ён Табе працытуе, што Лютэр у Сялянскай вайне сказаў "супроць забойчых i грабежнiцкiх бандаў сялян", якiх "трэба бiць камянямi, душыць i калоць, нiшчыць, як кручаных сабак", i тым самым не толькi Цябе, але i ўсiх, хто хоча ператварыць ушанаванне Лютэра ва ўсеахопны поспех, паставiць у цяжкае становiшча.

Рэкамендуецца, каб Ты далiкатным спосабам намякнуў праф. Лёйхтэнтрагеру, што ягоны вiзiт у ГДР, асаблiва ў суправаджэннi пана Агасфера, непажаданы. Пасля гэтага карэспандэнцыю з iм трэба спынiць.

З адпаведнымi органамi папярэдне дамоўлена.

З сацыялiстычным прывiтаннем

Вюрцнер

кiраўнiк галоўнага аддзела

Мiнiстэрства вышэйшай

i прафесiйнай школьнай адукацыi

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЙЦI

У якiм паказваецца, як супэрiнтэндэнт фон Айцэн абараняе адзiна правiльную любоў супроць усялякiх адхiленьняў i адчужэньняў, i якая ўяўляецца Маргрыт д'ябальскiм блефам.

Некалькi гадкоў пралятаюць у краiне, нават у герцагстве Шлезьвiг, i вось ужо робiцца так, што з auctoritas прыходзiць reputatio, цi, як на нашай прыземленай мове, з годнасьцю прыходзiць i слава, i прыходзiць адусюль: ад гесэнскiх ландграфаў i зь цюбiнгскага факультэта, з гамбургскага сэната й ад саксонскiх курфюрстаў, i ўсiм патрэбен гер супэрiнтэндэнт Паўлюс фон Айцэн зь ягоным меркаваньнем у сьвятых справах, i ў яго цяпер самы спрыяльны момант, каб стацца арбiтрам i судзьдзёю ва ўсiх справах, дзе гаворка iдзе пра правiльнае тлумачэньне слоў Хрыста альбо Аўгсбургскага веравызнаньня альбо ўсяго таго, што можа быць ерасьсю, а што не; ягоныя пасланьнi разыходзяцца па землях i ўспрымаюцца, як калiсь пiсьмы апосталаў цэрквам; i больш таго, калi было трэба, ён асабiста зьбiраўся i выпрўляўся ў iнспэкцыi, аб'езьдзiў усё аж да Наўмбурга, завiтваў i ў больш далёкiя мясцовасьцi, i заўсёды з дабраславеньнем Яго сьветласьцi герцага, як пасланец Бога й адвакат адзiна правiльнага й шчасьцедайнага вучэньня, як яно распрацавана й выкладзена нашым доктарам Марцiнусам Лютэрам; i толькi там, дзе грунт самы цьвёрды й трывалы й дзе павiнна быць узьведзена царства божае на добрым падмурку й моцных палях, там, ва ўласнай епархii, там яшчэ ўсё вагаецца й хiстаецца й асыпаецца ў кроквах i бэльках, варта толькi растапырыць вуха й прыслухацца да нашэптаў дысiдэнтаў i запанявернiкаў тайнасьцяў i эўхарыстыi; i самае горшае, што падобнае заглытваецца герцагам Адальфам, якi вярнуўся з паходу ў Галандыю i за недахопам пераможных лаўраў на полi бою жадае зыскаць iх у веравызнаўчых спрэчках, а яго супэрiнтэндэнт павiнен яму дзеля гэтага муштраваць ягоныя духоўныя войскi, каб яны брава крочылi ў нагу, вучыць iх паваротам направа, налева, кругом, як таму й належыцца быць.

Тайны радца Лёйхтэнтрагер, якi як заўсёды дакладна ведае, дзе цiсьне бот, гаворыць зь iм на гэты конт i кажа:

- Яшчэ мудры Арыстотэль, у якога й хрысьцiянiн можа навучыцца шмат чаго карыснага, лiчыў, што сапраўдная даброць вырастае ня з сэрца людскога, бо яно поўнае ўсякiх пахiбаў i часта падупадае спакушэньню, а толькi з закона: таму ўсё, што мае ў сабе законную дапушчальнасьць, павiнна быць кадыфiкавана, i чалавек павiнен быць прывязаны да гэтага, калi трэба, дык i жалезнымi ланцугамi.

- Ах, - адказвае яму гер супэрiнтэндэнт, - на наш вялiкi жаль людзi шануюць запаведзь Божую больш тады, калi парушаюць яе, чым калi трымаюцца яе, i Бог карае iх недастаткова, i найперш не па сьвежым сьледзе, як павiнна было б быць, з доўгай цярплiвасьцю, i дае iм убачыць i пераканацца, так што яны думаюць, што, калi той на небе ня ўмешваецца адразу з громам i маланкамi, дык усё было правiльна, тым часам, як i духоўнае ведамства, далёкае ад месца падзей, не пра ўсё даведваецца адразу.

- Гэта, Паўль, - кажа яго сябар Лёйхтэнтрагер, - толькi таму, што ты глядзiш двума зенкамi й слухаеш двума лапухамi; гэтага недастаткова. Ты павiнен iх мець дзьве сотнi альбо дзьве тысячы, каб i прыглядвалi й слухалi, тады пойдзе лепш i лацьвей; бо твае геры пастары й прапаведнiкi няўжо толькi дзеля таго, каб кволiцца й дабрашчасьцiцца?

- Ня так проста гэта зрабiць, Гансе, - кажа Айцэн, - бо геры пастары й прапаведнiкi - гультаi й схiляюцца да таго, каб лепей быць добранькiмi даражэнькаму Богу, дык як жа мне раскласьцi агонь пад iх тоўстымi дупламi?

- Ты павiнен iх абавязаць, - кажа сябар, пяшчотна пагладжваючы па галоўцы крошку Маргарэту, якая, кавыляючы ножкай, увайшла ў пакой са сваiм горбiкам на сьпiне, падносячы госьцю вiно: з запасаў герцага, бо царкве заўсёды нешта перападае. - Звязаць абавязкам праз прысягу й подпiс, - кажа тайны радца, - цi ж бо не прысягае жаўнер сьцягу й цi ж пасьля ня слухаецца свайго камандзiра?

У Айцэна ўсё роўна як шоры спадаюць з вачэй, як бы нябеснае прасьвятленьне находзiць, што, калi ягоныя пастыры й прапаведнiкi будуць запрысягнутыя на догматах веры й сьвята паабяцаюць строга давесьцi iх да сваiх вернiкаў, каб i зь iх нiхто ня ўхiлiўся, нiхто не спатыкнуўся, iнакш на iх будзе данесена вышэйшым начальствам, дык царства божае хутка дабярэцца й да Шлезьвiга, герцагу на ўцеху й Богу на ўпадабаньне. I ён думае, як жа глыбока пранiкае яго сябар у душы людзкiя наогул i ў душы пастараў i прапаведнiкаў у прыватнасьцi, бо пасьля такой прысягi нiкога больш ня трэба будзе пераконваць, бо чалавек можа лёгка страцiць свае прыбыткi й прывiлеi, калi завiнавацiцца альбо палезе на ражон; так цi iнакш вядома будзе, чым усё можа скончыцца.

I паколькi сябар, засьцерагаючы гешэфты, пасьля гэтага жартаўлiва дае крошцы Маргарэце пад срачку й разьвiтваецца з фраў Барбарай, Айцэн яшчэ таго ж вечара садзiцца за пульт i сьвежа завостраным пяром накiдвае на паперы, што кожны, хто хоча ў герцагстве Шлезьвiг пасьвiць божых авечачак, павiнен будзе ўрачыста пацьвердзiць прысягай, як ён будзе верыць i за што трымацца: па-першае, за сьвятое бiблiйнае пiсаньне й за сьвятое апостальскае веравызнаньне, далей - за сапраўдны symbola i за ўстанаўленьнi, да таго - за непадзельнасьць яднаньня боскай i чалавечай прыроды ў асобе Хрыста й за Аўгсбургскае веравызнаньне, i за абодва катэхiзiсы Лютэра. I падпiсвацца гер кандыдат павiнен ня толькi ўнiзе ў канцы паперы, а пад кожным абзацам асобна, каб пазьней ня мог сказаць, што нечагась там выпадкова недагледзеў.

Перачытваючы пасьля свой сьпiс, Айцэн думае, што там яшчэ не хапае духу рупнасьцi й строгага адмежаваньня ад ерасi й што ён зусiм не павiнен баяцца называць iмёны й гаварыць адразу пасьля хрысьцiнаў i прычасьця, бо цi ж не пакоiцца ўся будоўля сьвятой царквы й яе службiтоў на тым, што толькi яны адны, у сiлу свайго паклiканьня, могуць ставiць перад сабою задачу ачышчэньня дзетак ад спадчыннага грэху й расказваць пра ператварэньне хлеба й вiна ў iншае, Божае цела й кроў? Iнакш бо любы ератык мог бы дайсьцi да таго й кожны парафiянiн, ня прысьвечаны ў тайнасьць i не рукапаложаны, мог бы адчынiць сваю кiрху.

I пiша: Але ў сувязi з тым, што нашым часам хiтры сатана ўзбуджае ўсемагчымыя агiдныя i аблудныя кламствы пра найвышэйшыя ўстанаўленьнi нашага хрысьцiянскага вучэньня i рэлiгii, я (iмя так i так) прысягаю; па-другое: фальшывыя дактрыны ўсiх тых, што ўхiляюцца ад iсьцiнаў вышэйназваных сьвятых пiсаньняў, сымболя веры, confessiones i Catechismi, асаблiва ж iлжэвучэньнi богаадступных цьвiнглiянаў, кальвiнiстаў, фанатыкаў тайнасьцяў i перахрышчэнцаў, якiя адмаўляюць неабходнасьць i сiлу сьвятога хрышчэньня й прысутнасьцi Хрыста пры выдзяленьнi й прыманьнi ягоных сапраўдных дзейсных цела й крывi ў сьвятой эўхарыстыi й якiя такiм чынам разбураюць адзiнства веры й ўводзяць у аблуду простых людзей, я абавязуюся з сапраўдным дбаньнем ненавiдзець, асуджаць i праклiнаць.

Гэта, радасна думае ён, ёсьць мова, якую яшчэ яго настаўнiк, добры доктар Марцiнус, так магутна скарыстаў i яна, як удар плёткай, для леных сэрцаў i прыдатная, каб навучаць гераў pastores, як сёньняшнiх, так i будучых, баяцца; таму абавязвае й гэтых прысягнуць таксама, што яны будуць ахоўваць давераныя iм парафii ад такiх аблудаў i не пацерпяць, каб хоць адзiн хто з даверанага статку прыляпiўся да богамярзотнага гурту цi сэкты.

I калi цяпер, руплiва ўсё гэта запiсаўшы, ён перачытвае ўсё яшчэ раз, здагадваецца раптам, якую сiлу дасьць гэтая прысяга яму як судзьдзю, якi вырашае, каму належаць да праведнiкаў, а каму да лiхамысьнiкаў; i каб гэта таксама занатаваць дакладна, дадае яшчэ адно ўказаньне сьвецкiм уладам што да падтрымкi духоўннага пастуха, i пiша, дробненькiмi лiтарамi, бо ўжо й месца мала на аркушы: У заключэньне я прысягаю, што буду ў поўнай вернасьцi й паслушэнстве хрысьцiянскаму загаду й мандату Яго сьветласьцi князя герцага Адальфа, нашага лiтасьцiвага валадара, i буду кiравацца разам зь Сьвятым Пiсаньнем i Аўгсбургскiм веравызнаньнем толькi хрысьцiянскiмi царкоўнымi парадкамi княства Шлезьвiг-Гольштэйн. I ў якасьцi маргiналii ўнiзе на полi лiста надрапаў: На ўсё гэта прысягаю бяз усякага фальшу й хiтрыны з добрым сумленьнем, i хай дапаможа мне Бог. Аман.

Герцаг, высокапастаўленай асобе якога тайны радца Лёйхтэнтрагер складае новую прысягу, у вышэйшай меры задаволены ёю i распараджаецца без адкладу абвясьцiць яе ў герцагстве Шлезьвiг i ўсюды, куды сягае яго валоданьне, i гер тайны радца тонка ўсьмiхаецца й кажа свайму прыяцелю Паўлю, што будаўнiцтву царства божага ў Шлезьвiгу пад дабрадайнай дыктатурай яго супэрiнтэндэнта больш нiчога на дарозе не стаiць. I як што выяўляецца фактычна, што геры pastores i такiя, якiя iмкнуцца да пасады, усе разам прысягнуць новай прысягай, надрукаваныя formularia з пячаткай i подпiсам трэба тэрмiнова адаслаць назад супэрiнтэндэнту, каб вернасьць i вера былi зарэгiстраваныя афiцыйна. I толькi пры гэтым сапраўды пачнецца здаровае супернiцтва сярод духавенства: хто верне больш заблудных авечак у статак альбо хто хутчэй дасьць належным органам патрэбнае ўведамленьне пра таго, хто яшчэ трывае ў богамярзотных вучэньнях, каб начальствы маглi прыняць строгiя меры ў адпаведнасьцi з законам. Асаблiва ў Эйдэрштэдшэне, дзе ў вялiкiм мностве асялiлiся нiдэрландцы, бо дома яны перасьледавалiся б папiстамi, наладжваецца вясёлае паляваньне; была й ёсьць старая iсьцiна, што, як лiсы й ваўкi хвалююць быдла ў хляве, так i чужынцы прыносяць у дом неспакой; i праслухоўваюцца ўсюды заезды й рынкi й нават дамы, цi не вядуцца там мудроныя гамонкi, цi не завялiся там кнiжкi Давiда Ёрыса альбо Мэна Сiманса й iм падобных пярэхрыстаў-ератыкоў i iлжэпрарокаў, цi не праводзяцца там тайныя зборнi iншадумцаў; i гер пастар старанна ўсё натуе й пiша даклад, хто па добрай волi хрысьцiць сваiх дзетак, а хто не, як часта той цi iншы ходзiць у кiрху, як слухае там казанi, цi рэгулярна прычашчаецца ад цела Хрыстовага. Але сярод людзей шырацца страхi, бо колькi таго часу прайшло, а ўжо ўсплываюць жывыя ўспамiны пра тое, як палiлi на попел пярэхрыстаў-ератыкоў, некаторых нават прывязвалi да слупоў i падсмажвалi альбо рвалi распаленымi абцугамi, а каторых душылi й расьсякалi альбо вешалi на дрэвах, альбо кiдалi ў глыбокiя ямы да пацукоў i нечысьцi, дзе ў iх адгнiвалi ногi.

Дзе рупнасьць з аднаго боку й страх з другога, там ня можа ня быць посьпеху. Як трусы ўвосень, так у Шлезьвiгу будуць выкураны зь iх нораў мэнанiты й давiд'ёрыты; геры пастары й пробашчы дакладваюць тут пра аднаго, там пра другога й пра самых зацятых спрэчнiкаў сярод iх, сьвятар Мумзэн з Ольдэнворта й ягоны cоnfrаter Молер зь Цёнiнга выганяюць кожны тузiнамi тых, якiя ня хочуць прызнаваць, што чорт сядзiць ужо ў толькi што народжаных i таму iх трэба хрысьцiць як мага хутчэй; яны ў адзiн голас заявiлi, што праз добрыя ўгаворы й застрашэньне вечным пракляцьцем яны вярнулi многiх грэшнiкаў да правiльнай веры, а рэшта зацiнаецца ў д'ябалькiх iлжэвучэньнях, i тут трэба, каб самы моцны з нас, сам гер супэрiнтэндэнт прыйшоў парахавацца зь iмi.

Гэта, прызнае Айцэн, знак неба. Будзе дадзены добры прыклад, будзе й духоўны суд, вядома, зь сiлай сьвецкiх начальстваў на заднiм плане, але цяпер справа гэтая будзе праходзiць iнакш, чым колiшняя дыспутацыя з жыдамi, тут ўжо нiякi Агасфэр ня стане ўпоперак, тут адразу, прыпаўзуць ератыкi да крыжа цi не, а справа будзе боская, i будзе знак усiм у герцагстве й далёка за яго межамi, што ёсьць тут нехта, менавiта ён, супэрiнтэндэнт Паўлюс фон Айцэн, якi захiсьне Лютэрава слова такiм, якiм яго прапаведаваў добры доктар, аслонiць яго ад любых ухiлаў i цкаваньняў.

Калi ён дакладвае план свайму прыяцелю, тайнаму герцагскаму радцу Ёганэсу Лёйхтэнтрагеру, той пачэсвае гарбок, той як заўсёды лёгенька ўсьмiхаецца, крыху мо больш коса, i кажа, што гэта была б капiтальная штука - зладзiць такi працэс, уключаючы абвiнавачваньне, допыт i асуджэньне вiнаватых, гэта быў бы йстотны ўклад у стварэньне таго парадку, якi патрэбен для працьвiтаньня дзяржавы, i ён сам перагаворыць з высакародным i шматшаноўным Каспарам Гоерам, шталерам i прэфэктам герцага ў Эйдэрштэдшэне, каб ён ўсё падрыхтаваў, каб слуханьне магло адбыцца неўзабаве ў горадзе Цёнiнгу, дзе, дарэчы, падаюць вельмi смачных крабаў i выдатнае пiва.

З Шлезьвiга да Цёнiнга вядзе прыгожая, хоць i калдобiстая дарога, i сонца сьвецiць на павясноваму чыстым небе, i Айцэну, хоць ужо й ператрэсла ў карэце ўсе вантробы, але вельмi премна на душы, як толькi можа быць прыемна чалавеку, на чыiм баку разам з адзiна правiльным i шчасьцедайным вучэньнем яшчэ й палiцыя. I герцагаў шталер i прэфэкт, шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер, якi чакае яго ў двары Цёнiнгскага замачка, таксама чалавек, зь якiм можна зварыць кашу, хоць геру шталеру менш за ўсё абыходзiць, як хрысьцяць i прычашчаюць дзяцей, але калi ўжо яго начальнiк, герцаг, здаецца, аднаго разу паверыў, што чалавечае шчасьце й дабрабыт дзяржавы залежаць ад падобнага роду царкоўных штучак, i паколькi ён, Каспар Гоер, хацеў бы ў будучым спакойна спажываць сваiх вугроў i смажаную сьвiнiну, да таго ж i шкляначку добрага вiна цi хоць бы й пiва, дык ён загадаў увязьнiць у Цёнiнгскай вежы Клаўса Петэра Катэса й Клаўса Шыпера й Дзiрыха Петэрса й Сiверта Петэрса, гэтаксама як i Вопа Карнэлiуса й Мартэна Петэрса й Карнэлiуса Сiверса, большасьць iх з Ольдэнворта, астатнiя з Тотэнбюля i Гардзiнга, i дзеля асьцярогi на ўсякi раз канфiскаваў iхняе быдла й барахло, каб, калi яны будуць асуджаны, было нешта, на што герцаг мог бы накласьцi руку.

Усё гэта й тое, што ён, шталер i прэфэкт Iх герцагскай мосьцi, уласнай пэрсонай будзе сядзець на судзе над ератыкамi, Айцэн дазнаецца ад шматшаноўнага й высакароднага Каспара Гоера падчас iхняга шпацыру да гаванi, а было iх двох гераў салiднага ўзросту, у поўным суладзьдзi памiж сабою i зь сьветам, дзе яны глядзелi, як рыбакi выцягвалi на бераг улоў, - прыгожыя тоўстыя рыбiны ўсiх вiдаў i цэлая плойма розных сьлiмакоў i крабаў, якiя, добранька пачышчаныя i вылушчаныя, пад адпаведна моцным соўсам - чыстае разьядзеньне.

Прыемны настрой трымаецца яшчэ й на ранiцу, калi Айцэн выпраўляецца ў штатгальтарства, дзе павiнен засядаць суд; занач ён глыбока i ўсмак выспаўся, часткова ад вiна й вострай вадзiцы, сервiраванай яму шматшаноўным Каспарам Гоерам, а часткова i галоўным чынам таму, што яго добрае й чыстае сумленьне гэта лепш за ўсякiя мяккiя падушкi. Не, ён не ненавiдзiць усiх гэтых Катэ й Шыпераў i Петэрсаў, i як там яны яшчэ завуцца, хутчэй за ўсё, калi толькi яны акажуць згоду вярнуцца на дарогу правiльнай веры, а ён глядзiць на iх вачыма пастуха, якi знайшоў сваiх згубленых авечак на небясьпечным схiле, ён ставiцца да iх зь любоўю, але ж i з клопатам i спагадай, бо вось жа яны ў два рады пад аховай узброеных шталеравых галаварэзаў-палiцыянтаў, а справа й зьлева ад iх, адкiнуўшыся на зручных крэслах, pastores Мумзен i Молер i iншыя духоўныя геры, якiя прыйшлi, каб павучыцца ў свайго супэрiнтэндэнта абыходжаньню зь ератыкамi. Абвiнавачаныя, праўда, выглядаюць менш умiратворана: цёмная вежа прыбледнiла iм твары, здаецца, яны нават мерзнуць, пацiраюць сабе локцi, нацёртыя занадта кароткай вяроўкай.

Шматшаноўны шталер i прэфэкт на сваiм судзьдзёўскiм крэсьле нахiляецца да Айцэна, якi ў якасьцi iнквiзытара сядзiць леваруч i крыху нiжэй пад iм, i шэпча яму, што, калi дойдзе да допыту, хай ён, калi хоча, крыху падцiсьнецца з розным там духоўна-апытальным хламам, бо шталерыха на абед зафундавала выдатныя смакошчы, вэнджаная ласасiна найперш, такая далiкатная, што сама на языку растае, а пасьля фаршыраваная качка зь зелянiнай. Пасьля чаго, на што ён гучным голасам указвае судоваму пiсару, загадвае агалошваць iмёны абвiнавачаных, цi на месцы кожны, i цi ўласнай асобай, пасьля прачытаць абвiнавачаньне. У рэдагаваньнi яго Айцэн браў актыўны ўдзел, як яно й вiдаць з тэксту, якi кiшыць рознымi пабожнасьцямi i ў якiм абвiнавачаным пастаўлена ў вiну ня толькi ўхiленьне ад чыстага вучэньня Аўгсбургскага веравызнаньня, але й прыналежнасьць да змустоўнай сэкты перахрышчэнцаў без намеру й жаданьня адмежавацца ад яе, хоць усiх iх пастаянна падобраму й прыязна й пахрысьцiянску сур'ёзна папярэджвалi iхнiя душарадцы; яны, аднак, тым больш упарцiлiся i зацiналiся ў сваiх заблудах i адмаўлялi сьвятое хрысьцiянскае хрышчэньне дзяцей.

Як толькi закончылася чытаньне, шталер пытаецца, цi ня выкажацца каторы альбо каторыя з абвiнавачаных што да сутнсьцi абвiнаваўчага акта, можа, нават хто хацеў бы выказаць сваё раскаяньне; калi хоча, калi ласка, зрабiце гэта да таго, як пачнецца апытаньне. Падымае руку Клаўс Петэр Катэс, якi быў як бы галоўны сярод iх, i заяўляе, што ўсе яны простыя людзi, а менавiта сяляне й рамесьнiкi, нават адзiн зь iх майстар-шпалернiк, таму не такiя ўвiшныя ў прамовах i аргумэнтацыях, як вучоныя геры, хоць ужо ж такi ведаюць слова Бiблii, але лепей было б, каб за iх сказаў слова нехта зь iхнiх прапаведнiкаў, калi ўжо заходзiць пра сэнс i значэньне апошняй вячэры Хрыста цi пра спадчынныя грахi; а таму яны сьпiсалiся са сваiмi братамi менанiтамi ў Галандыi, каб прыслалi каго такога, хто паслужыўся б iм тут адвакатам у духоўных справах, i iм было абяцана, што пашлюць такога iм на падтрымку; вучоны муж яшчэ ўчора меўся прыбыць, але самае позьняе - сёньня; таму яны просяць некалькiх гадзiн адкладу да прыбыцьця iхняга абаронцы.

- Што! - абураецца Айцэн, бо ўжо адчувае, што шэрсьць на iм закурэла, як тады ў Альтоне. - Цi не дастаткова гэтых ухiлак i выкаўзак абвiнавачаных, якiя хочуць ў асьвечаных i ардынаваных службiтоў царквы й высокiх начальстваў адабраць права, на якiм трымаецца ўся боская пабудова, такiмi сваiмi субверсiўнымi намерамi? Яны яшчэ маюць прывалачы нам сюды ў герцагства галоўнага й вярхоўнага ератыка, каб дыспутам i цяжкасьцям канца ня было? Альбо, можа, яшчэ загадаеце прывесьцi яго ў суд як expertum legis divinae. Мы самi тут разьбiраемся дастаткова ў справах Божых i нам не патрэбна нiкога адкуль бы там нi было збоку, каб павучаў нас, а ўжо зь Нiдэрландаў, дзе праклятая ерась цьвiце й пахне, стакроць не й не.

Аднак шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер кладзе палец на тоўсты падбародак i рашае, што, зрэшты, ня будзем пазбаўляць абвiнавачаных права й зь iхняга боку запрасiць сьведак; калi тыя сьведкi вызнаюць такiя самыя аблуднасьцi, што й абвiнавачаныя, яны павiнны быць гатовыя трактавацца судом з такой самай строгасьцю, як i гэтыя; ва ўсiм астатнiм тэрмiны працэсу цьвёрда ўстаноўлены й ня могуць быць перасунутыя, пакуль там недзе памiж Амстэрдамам i горадам Цёнiнгам перакоўваюць закульгалага каня альбо мяняюць восi ў калёсах.

- А цяпер шаноўны гер superitendent, - завяршае ён, - задавайце Вашыя пытаньнi абвiнавачаным, каб гэтыя сваiмi адказамi маглi выявiць, цi трымаюцца яны сваiх iлжывых вераваньняў альбо цi не хацелi б яны лепей вярнуцца да вучэньня Лютэра, як яно выкладзена ў Аўгсбургскiм веравызнаньнi, i да гольштайнскага царкоўнага парадку.

У поўным даверы да сiлы Гасподняй, якая коней робiць кульгавымi й ламае восi ў калёсах галандзкiх iлжэпрапаведнiкаў, пачынае Айцэн свой допыт, хiтра плануючы пры гэтым паступова перайсьцi ад агульнага да спэцыфiчнага, так што ў канцы няшчасныя ератыкi павiснуць-такi ўсе на вострых круках лютэраўскай дыялектыкi. Але гэтыя выяўляюць сваю цьвёрдахрыбетнасьць, адказваюць на ягоныя добра аргумэнтаваныя словы дзёрзка альбо зусiм не адказаваюць i нават заяўляюць, што нiхто не саштурхне iх убок зь iхняй веры, нават гер супэрiнтэндэнт не саштурхне, як бы на iх нi напiраў.

Такога роду супрацiў, прызнае Айцэн, прыняты высакародным i шматшаноўным шталерам у дрэнны бок, супроць абвiнавачаных, але й супроць яго, якi гэта церпiць. I ён рашае не ўдавацца больш у дыспуты й добранькiя ўмаўленьнi; яго прапаведнiкi мусяць сагнуцца, як i гэты ератычны зброд; а ён, Бог сьведка, i так зрабiў для абвiнавачаных многа, калi павёў iх, зыходзячы з тэкстаў Сьвятога Пiсаньня i сутнасьцi нашага Госпада Iсуса Хрыста, да чыстых крынiц веры; цяпер яны будуць мусiць альбо напiцца, альбо ўтапiцца. Яны павiнны будуць прызнаць i згадзiцца з хрышчэньнем i тайнасьцю эўхарыстыi, як i iншыя, альбо прыняць на сябе наступствы, зь якiх высылка за межы герцагства, бадай, самае лагоднае. А таму падымiся, наморшчы лоб i пытайся ў абвiнавачаных, ad primum, цi ўсе людзi, за выключэньнем Хрыста, зачатыя i народжаныя ў спадчынным грэху i, вынiкам, цi ўсе яны дзецi зла, - так альбо не?

Катэс адчувае, што ўсё пастаўлена на руб i што той у сваёй чорнай хабiце ўчапiўся i больш ня выпусьцiць з лап сваiх пытаньняў. Таму кажа:

- Мы не разумеем, чаму мы ад Адама павiнны быць грэшныя, i мы ня можам прызнаць, што былi зачатыя ў грэху. На дзетках няма нiякага грэху, каб яны мелi ўшчэрб у сваёй шчаснасьцi. Таксама й тое, што хвароба й сьмерць павiнны йсьцi ад грэху, застаецца нам незразумелым; гэта так у прыродзе, а чалавек пастаўлены ў прыроду як Адам i Ева.

- Ерась, праклятая ерась, - заяўляе Айцэн i чакае, пакуль судовы пiсар надзейна запiша гэта на паперу. Пасьля, на бэнэфiс шматшаноўнаму геру шталеру й каб ён, як недасьведчны парафiянiн, таксама зразумеў, пра што тут iдзе, ён пытаецца, ad secundum, цi ня прызнаюць усё-такi абвiнавачаныя, што малых дзяцей трэба хрысьцiць i што хрышчэньне iм карыснае й патрэбнае, - так альбо не?

- Напiсана, - кажа Катэс, - што мы жывём толькi па веры. Item, толькi той, хто верыць i дзеля веры гэтай хрысьцiцца, той будзе шчасны. А дзетак, якiя пакуль яшчэ ня ведаюць нi дабра, нi зла, нельга хрысьцiць.

- Чартоўшчына, пахiбная i заганная, - дыктуе Айцэн пiсару й пасьля гэтага хоча ведаць ад абвiнавачаных, ad tertium, цi Хрыстос праз пакуту, якую ён прыняў дзеля нас, цi праз сваю ахвяру ўзяў на сябе й нашу вiну, так што мы цяпер адзiна празь веру ў яго ачышчаны ад грэху й можам быць шчаснымi, - так альбо не?

- Калi мы ўсё валiм на Хрыста, - кажа Катэс, - дык гэтым адкрываем дарогу грэху. Мы павiнны рабiць нешта й ад сябе, каб стацца шчаснымi, i чалавек павiнен гэтаксама шукаць Бога, як Бог шукае чалавека.

- Блюзьнерства, асуды вартае, - канстатуе Айцэн, i пакуль пiсар i гэта акуратненька заносiць на паперу, патрабуе сказаць, ad quartum, цi лiчаць абвiнавачаныя, што Iсус Хрыстос на сьвятой вячэры сапраўды кармiў нас сваiм целам i паiў крывёю, - так альбо не?

- Хлеб i вiно, - кажа Катэс, - мы прымаем у памяць пра Хрыста, яны застаюцца хлебам i вiном. Усё астатняе толькi прымхi й папiзм.

- Ерась, д'ябальская ерась! - голас зрываецца ў Айцэна. Але тым ня меней ён яшчэ хоча прадэманстраваць шматшаноўнаму й высакароднаму Каспару Гоеру, куды вядуць гэтыя агiдныя ўхiленьнi ад адзiнашчасьцедайнага вучэньня in praxi, бо зусiм такi яшчэ не асьветлена, як адно залежыць ад другога, сьвецкая ўлада ад сапраўднай веры, i таму пытаецца ў абвiнавачаных, зусiм ахрыпла ад пабожнай руплiвасьцi, цi ad quintum, паводле iх сапраўдны хрысьцiянiн можа дзейнiчаць i як сьвецкае начальства й са спакойным сумленьнем займаць высокую пасаду i ў гэтым сваiм стане цi можа быць шчасным i, ad sextum, цi хрысьцiяне ва ўсiх справах, якiя паводле слова Божага належаць начальствам, павiнны праявiць iм паслушэнства й цi, ad septimum, духоўнае царства Хрыста стаiць у супярэчнасьцi з царствамi сьвецкiмi й сьвецкiмi ўладамi, - так альбо не?

Залегла такая цiшыня, што здавалася, стала чуваць, як шашаль точыць бэлькi штатгальтарства, i ўсе вочы скiравалiся на Клаўса Петэра Катэса й Клаўса Шыпера й Дзiрыха Петэрса й Сiверта Петэрса й на Вопа Карнэлiуса й Мартэна Петэрса й Карнэлiуса Сiверса; а ў iх серабрыстыя кропельку поту выступiлi на тварах, бо яны ведаюць, што з усiх пытаньняў гэтае найцяжэйшае, яно выпрабаваньне, i цяпер будзе вынесены вырак i зламана палачка.

- Ну? - кажа Айцэн. - Так альбо не?

I, паколькi нiхто яму не адказвае, ужо хоча прыступiць да вялiкай пагромнай прамовы, якая павiнна стацца для Катэса й яго прысьнiкаў толькi першым форшмакам перад тым, што яны пачуюць на Страшным судзе перад нябесным судзьдзёй, калi раптам як бы самi сабою адчыняюцца дзьверы суда i ў залу ўваходзiць хадайнiчаны абвiнавачанымi ератычны прапаведнiк з Галандыi ў суправаджэньнi захiнутай вуалем жанчыны, якая нават пад сваiмi вуалямi й захiнамi выдае ў сабе выдатныя формы. Айцэну адразу робiцца так, быццам памяшканьне з усiмi асобамi ў iм пачынае павольна, а тады ўсё хутчэй i хутчэй закручвацца, i толькi нянаджаны госьць застаецца ў цэнтры непарушны, тым часам як ягоная суправоднiца адкiдае вуалю, i на яго, супэрiнтэндэнта, глядзяць нахабныя вочы, i пры гэтым грыбаты пунсовы раток зьбiраецца ў трубачку, быццам хоча сказаць: Ба, ты жывы яшчэ, стары кныр!

А прапаведнiк-ератык роўным крокам кiруецца да крэсла шталера, пачцiва кланяецца яму й заяўляе:

- Маё iмя, Ваша высакародства, Агасфэр, Ахаб Агасфэр, i я прыбыў сюды ў Цёнiнг з горада Амстэрдама, даць Вам даведку адносна ўсiх пытаньняў, якiя тычацца веры гэтых мужчын, што стаяць перад Вамi як абвiнавачаныя, каб быць iм для суцяшэньня i дапамогi, наколькi гэта ў маiх сiлах.

Шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер разглядвае чужынца, якi ў сваiм цёмнакарычневым галандскага крою сурдуце выглядае дастойна й дастаткова годнасна, i яму робiцца крышачку як бы несамавiта, i кажа:

- Мэйнгеер, для суцяшэньня i дапамогi яно яшчэ ня позна, а што да апытаньня, дык яно ўжо закончылася.

Агасфэр зноў кланяецца.

- Ваша дастойнасьць, - кажа ён, - добра, пасьля таго як апытаньне закончана, як абвiнаваўцаў так i абвiнавачаных, цi нельга, каб кожны з бакоў падсумаваў i выклаў casus? Наколькi я ведаю, вучоны superintendent быў за тое, каб гэта зрабiць; я толькi прашу дазволiць мне адказаць яму, пасьля таго, як ён закончыць.

- Мэйнгеер, - кажа шталер i запiнаецца, шукаючы трапнай рэплiкi, i ягоны позiрк просiць дапамогi ў Айцэна.

А той толькi што нарэшце апамятаўся. Ён падымае рукi як прарок Сьвятога Пiсаньня, калi той запрашае Бога ў сьведкi, i крычыць:

- Мэйнгеер сапраўды! Мэйнгеер Агасфэр! Гэты дзяцюк ня што iншае, як прайдзiсьвет i ашуканец, рыначны блазан, якi выдае сябе за Вечнага альбо Вандроўнага Жыда, i яшчэ горш за тое, злачынны дэзертыр з палка Пуфэндорфа, што на службе ў герцага. Хапайце яго! Вяжыце яго! I ягоную шлюху, каб не ўцякла! Шталеравыя палiцыянты - не зь лянiвых, адразу кiдаюцца на iлжэгаландца, i як што гэты адразу хапаецца за кароткую шпагу, высьвiствае яе з скураной похвы, i пачынаецца шум i гвалт перад спалоханымi вачыма гераў pastores, сыплюцца iскры, як гэта й бывае, але перад зграяй не ўстаiць самая высакародная дзiчына, i вось ужо здаецца, гер Агасфэр, шмат разоў паранены, павiнен быў бы ўпасьцi на падлогу, калi памiж iмi кiдаецца Маргрыт, i меч самага дужага з банды, i ўдар, назначаны яму, дастаецца ёй. Айцэн бачыць кроў, якая цячэ па яе белай шыi, рыхтык як тады ў Вiтэнбэргу чырвонае вiно, i ў жудасьцi засланяе твар.

Падняўшы вочы пасьля ўсеагульнага гармiдару й гвалту, бачыць: ляжыць перад iм тое, што засталося ад жанчыны, якую звабiў i спакусiў яго любiмец: драўляны шар, з гусiным крылом на iм замест валасоў i дзiркi замест вачэй i носа й рота, а побач расшкумутаная вязанка саломы, як гэта iх сяляне ставяць у полi, каб палохаць птушак. Але ж i мы з вамi цi ж у канцы таксама ня робiмся толькi попелам i пылам i марнасьцю й д'ябальскiм страшыдлам?

А Агасфэра палiцыянты ўжо вывелi.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦЬВЁРТЫ

У якiм герцаг Гаторпскi асуджае Агасфэра на васьмiкротную "вулiцу" са шпiцрутэнамi, а правялебны гер супэрiнтэндэнт адкiдае ад сябе сьмяротную стому, як калiсьцi рабi ад сваiх дзьвярэй, але толькi зь iншых прычын

Што расьлiне спорны дожджык i сонейка, тое чалавеку надзея: ён расьцьвiтае, на шчоках румянец, у валасах моцнасьць, у вачах бляск, i сам сабе здаецца як бы памаладзелым на гады й годы. Так i геру супэрiнтэндэнту Паўлюсу фон Айцэну, - ага бо, нарэшце, думае ён, заброду-жыду зышчацца скураю, а быў жа праклёнам i атрутай жыцьця, i празь яго, жыдавыя, у гэтым ён гатовы пабажыцца, д'ябальскiя чары й змусты, зрэшты, на добры канец прыгажуня Маргрыт абернута ў саламянае пудзiла, якое людзi ставяць на страх птушкам, а была ж упоперак i яму, як пабожнаму хрысьцiянiну й слузе дзяржавы.

Спытаны наконт арыштаванага, ён кажа герцагу, якi яшчэ ляжыць у ложку й сьнедае, а ён, фон Айцэн, i гер тайны радца Лёйхтэнтрагер чакаюць па левы й правы бок ложка, што, вядома, ня можа быць нiякага сумненьня: блазан i рыначны збродзень, якi шлындаўся па ўсёй Еўропе як Вечны альбо Вандроўны Жыд i ўмыкаў у людзей грошы з кiшэнi з дапамогаю прынцэсы Трапезундзкай, i Пуфэндорфаў жаўнер, якi стаяў у службе ў Яго герцагскай мосьцi i ў ягонай сьвiце выправiўся ў галандскi паход, i менанiцкi прапаведнiк-гарлапан, якi ў Цёнiнгу, бы вулiчны маталыга набраўся нахабства бязь нiякага сораму выступiць сьведкам перад Яго мосьцi духоўным судом i перад высакародным i шматшаноўным шталерам герцага й да таго ж яшчэ з дапамогай чорнай магii ператварыў у гароднае пудзiла ва ўсiх адносiнах камплектную i статэчную бабу, - адна й тая самая асоба, а значыцца, подлы дэзертыр, зь якiм трэба абыходзiцца па законах ваеннага часу; гер тайны радца, якi i ў ранейшыя часы шмат разоў сустракаўся з Агасфэрам, таксама можа пацьвердзiць яго iдэнтычнасьць i ягоную ж службовую ролю ў Пуфэндорфавым войску, у якiм прыпiсаны А.Агасфэр пазьней быў аб'яўлены прапалым бязь вестак.

Герцаг папярхаецца на кавалку вэнджанiны й пасьля таго, як, крэкчучы й адплёўваючыся, прачысьцiў горла, патрабуе ад свайго тайнага радцы далажыць, цi ня было б мудрэй прыгрэць такога штукара-чарадзея, замест каб прапускаць яго праз строй; а што да пудзiла, дык у сваiм герцагстве ён ведае процьму баб, якiх, размаляваных i расфуфыраных, хоць цяпер станавi ў любы гарод, так i так яны ўжо пажухлi й перасохлi - на iншы ўжытак негадзяшчыя. Але Лёйхтэнтрагер, зiрнуўшы на Айцэна, аж той жахнуўся, кажа герцагу, што арыштаваны, шчыра кажучы, ня ўтрымлiваецца пад вартай як чарадзей i чарнакнiжнiк; за iм проста прыглядваюць i назiраюць; чалавек сядзiць на ланцугу й гадзiнамi вядзе нейкiя перагаворы зь нейкiм рэбэ Ёшуа, гэта жыдоўскi назоў нашага Iсуса.

Герцаг Адальф палохаецца: ад чалавека, якi мае такiя сувязi й зносiны, лепей трымацца далей, хай iм займаецца супэрiнтэндэнт; але Айцэн раiць прыняць справу так, якою яна бачыцца цьвярозаму воку, чалавек быў у войску й больш ня ёсьць, дзе былi б тыя войскi на княскiя войны, калi б кожны ўцякаў зь iх, калi яму засьвярбiць? Такое абгрунтаваньне, думае герцаг, нязгорш-такi, i ён бурчыць, што ж хай Агасфэр будзе прапушчаны праз строй iншым на пострах i геру супэрiнтэндэнту на ўцеху. I як што герцаг ужо дасьнедаў, пiва дапiў, ён кiвае слузе, i той прыносiць яму тазiк, ён абмывае рукi, доўга й грунтоўна, i кажа:

- Вы пазналi яго, Айцэн, i назвалi яго й паказалi на яго пальцам, дык глядзiце ўжо самi, як яно там далей.

Калi гер супэрiнтэндэнт чуе гэта, яму робiцца млосна на сэрцы, ён азiраецца на прыяцеля Лёйхтэнтрагера, цi не паможа ён яму й цяпер; але вочы ў таго як мармур, а твар як ляднiк, i калi ён пытаецца ў герцага, колькi ж разоў прапусьцiць Агасфэра праз строй, два разы, чатыры разы, восем разоў, i герцаг, цяпер ужо знуджаны, кажа восем разоў, Айцэн ведае, што гэта сьмяротны вырак. Але адначасова таксама думае, ну, вось цяпер i выявiцца: сапраўды Агасфэр Вечны Жыд цi не й цi праўда ён асуджаны нашым Госпадам Хрыстом жыць да яго канчатковага вяртаньня, яму ўсё адно ў такiм разе нiчым не абыдзецца, акрамя добрай лупцоўкi; калi ён сапраўдны шавец i цёмны дзялок i махляр, якi пасьвiўся на людзкой даверлiвасьцi ды яшчэ й з Маргрэт вычвараў, што вычвараў, пакуль яна не ператварылася ў саламянае пудзiла, дык так яму й трэба, дык i не заслугоўвае нiчога iншага, як быць забiтым кiямi да сьмерцi. Супакойваючы такiм чынам сваё сумленьне, цi што там яшчэ замест яго ён носiць у грудзях, ён наступную ноч цiхамiрна сьпiць, пасопваючы каля сваёй жонкi Барбары, i як што яна адчувае пад ранiцу замiлаванасьць i адпаведна дае яму цыцы й чагосьцi яшчэ, гэта яму амаль удаецца; але як толькi яна пачынае варочаць кашчавымi клубамi й яго ўжо добра разьбiрае, ён думае, што й на яе шыi нiбыта бачыць крывавае колца, i спалохана адсоўваецца й садзiцца на ўскрайку ложка ў нагах, трасучыся i трымцячы й закацiўшы вочы; а яна думае, што яму заклiнiла штуку, i пытаецца:

- Як там у цябе, усё як сьлед, Паўль, яшчэ здаровы, i на сваiм месцы, Паўль?

I ён спазнае, што яна ўсё яшчэ ў целе, хоць i ў худым, i з аднаго кавалка, бо яшчэ нiколi нiхто ня чуў, каб гаварыла адна галава, апрача хiба каня Фалады, але тая была прыбiтая. Таму бурчыць, што за дурныя пытаньнi й як там са сьняданкам; дзень сёньня будзе цяжкi, бо якраз падчас вячэрнi аднаго там прагоняць праз строй, а герцаг хоча, каб ён, як вышэйшы прадстаўнiк царкоўнага аўтарытэту аказаўся хлопцу духоўнай падтрымкай. Барбара звонiць служанку, i яны разам гатуюць Айцэну сьняданак, пасьля якога абсмокчаш усе дзесяць пальцаў, мучны кулеш зь яйкам i распушчаным маслам i пiвам i каўбасой i сьвежым хлебам; але тым ня меней яму нешта ня лезе ў рот, i ён адсоўвае ад сябе сьняданак; так i за рабочым сталом нiчога ня йдзе ў руку, нi нядзельная казань, якую ён мяркуе сказаць у саборы паводле Лукаша 18, верш 10, пра пыхлiвага фарысэя, якi выхваляецца тым, што два разы на тыдзень посьцiцца й аддае Богу дзесяцiну з усяго, што набывае, тым часам як бедны мытнiк можа толькi вымольваць у нябеснага айца лiтасьцi за свае грахi, на што Iсус кажа: Кожны, хто ўзьвялiчвае сам сябе, панiжаны будзе, а хто панiжае сябе, узвысiцца, анi пiсьмо да пастара Ёгана Хрысьцiяна ў Лёйце, якому Барбара паслала тры дзясяткi яек, бо скардзiцца, што ў яго пяць сыноў i тры дачкi, якiм усiм хочацца ням-ням, а ў Лёйце так усяго мала, хлеба няма, пiва таксама няма, i таму ён цяпер хацеў бы мець яшчэ й кiрху ў Боэлi, будзе прапаведаваць карацей, пiша ён, два разы па дзесяць запаведзяў было б дастаткова, калi б дарога не такая доўгая, а на сымболе веры i sacramenta ён, так бы мовiць, падхалтурваў бы дадаткова да асноўнай казанi. Аполуднi Айцэну сапраўдная пакута; як бы ўсмакавала курачка, што яму прапануецца, далiкатна запечаная, прыемна духмяная, калi ён думае, што яго чакае наперадзе: гэта першы раз, калi ён афiцыйна прадстаўлены на прагонцы пад шпiцрутэнамi, а ў яго ж душы струны танчэйшыя, чым у большасьцi, ён чалавек мiру й вучэбнага кабiнета, а не гарласты, цьвёрдаступны палявы прапаведнiк; але нiяк немагчыма адмовiць герцагу, калi Лёйхтэнтрагер, яго асабiсты добры прыяцель i сябар, аж так вельмi прыблiжаны да Iх мосьцi.

Так усоўваецца ён, як што ўжо блiзiцца трэцяя гадзiна пасьля полудня, у сваю чорную хабiту зь белым каўняром; бярэ з сабой i срэбраны крыжык, каб злачынец, перш чым вырупiцца ў цяжкую дарогу, мог пацалаваць яго, хоць няма пэўнасьцi, што жыд захоча рабiць гэта. I прыйшоўшы на рыначны пляц, там ужо вялiкi натоўп; такое ўражаньне, быццам стлумiўся цэлы горд Шлезьвiг перад крывавым месцам, - дзецi, мужчыны й старыя, з жанкамi, каб пацешыцца з ваеннай гульнi, якая павiнна там адбыцца. Сцягнутыя ўжо й жаўнеры, выбраныя паводле росту, каб удары шпiцрутэнамi таксама клалiся ў правiльным парадку, каб ня было так, што даўгалыгi злачынец мецьме супрацiўнiкам нiжэйшага; толькi хлопчыкi тамбурысты, якiя павiнны будуць сыпаць пошчак падчас працэдуры, у сваiх стракатых куртах, як зласьлiвыя гномы, снуюць, скачуць, мацней падцягваюць скуру на барабанах, каб гучаньне было добрае. I жаўнеры, заўважае Айцэн, у кароткiх мундзiрах, пры ўсёй скураной сваёй збруi, але бяз зброi; iнакш многiя зь iх, магчыма, захацелi б, падазраючы, што й iх чакае такая самая доля, як i асуджанага, павярнуць мячы i ўтварыць фронт супроць сваiх капралаў i афiцэраў i супроць гера супэрiнтэндэнта. А над усiм гэтым вiсiць неба, шэрае як сьвiнец, з хуткаплыннымi хмарамi, якiя ледзь не напаўзаюць на дахi дамоў i не спавяшчаюць нiчога добрага.

Тым часам гер прафуз палка, якi ўсiм камандуе, бачыць гера супэрiнтэндэнта й падыходзiць разам з суб-прафузамi, да яго, вiтае ветлiвымi словамi й запрашае на чарку пасьля выкананьня абавязку.

- Яна вам спатрэбiцца, сьвяты гер доктар, - кажа ён зь лёккiм "хо-хо" i "ха-ха", - выгляд у вас ня дужа здаровы.

А суб-прафуз з такiм самым "хо-хо" i "ха-ха" ляпае Айцэна па плячы, аж у таго ледзь каленi не падсядаюць. Пасьля чаго прафуз дае знак, i афiцэры й капралы становяць сваiх людзей у два рады, адзiн рад у трыста футаў даўжынёю, тварам да такога смага другога; мамiж iмi праход, вулiца, шэсьць крокаў ушыркi, i жаўнеры на невялiкай адлегласьцi адзiн ад аднаго, але так, каб кожны мог добра замахнуцца.

- Iдзiце за мною, сьвяты гер доктар, - кажа прафуз, - гер суб-прафуз стаiць у тым канцы "вулiцы" i пасылае да нас хлопца, каб вы, калi ён дойдзе да нас яшчэ жывы, маглi сказаць яму ваша "пахвалёны будзь".

Прынесьлi дубцоў, сьвежа нарэзаных зь вербаў унiзе каля рэчкi Шляй i акораных, чатыры кашы зь пяцьцюдзесяцьцю дубцамi, кожны дубец даўжынёю ў чатыры з палавiнаю футы й таўшчынёю зь вялiкi палец мужчыны. Прафуз асабiста дастае з каша то адзiн дубец, то другi й прабуе яго, прасьвiстваючы iм у паветры па драўляным слупе, наверсе якога лунае герцагскi трыкалёр, чырвона-бела-блакiтны штандар, каб ён мог чуць, як сьвiшчуць дубцы, i бачыць, як яны будуць шморгаць па целе няшчаснага грэшнiка, калi ён пабяжыць па вулiцы.

На вежы сабора прабiла тры гадзiны, i шум i галасьня на пляцы ўлеглiся i спакваля ацiхлi зусiм. Адтуль, дзе Гаторпская вулiца ўлiваецца ў рыначны пляц, паказаўся эскорт, дванаццаць конных з аголенымi шаблямi, пасярдзiне iх на возе з драбiнамi з кучарам-гiцлем, злачынец, стоячы на поўны рост са зьвязанымi рукамi, бледны як сьмерць, але зь цьвёрдым позiркам паўзьверх застылага ў чаканьнi натоўпу. Так i едуць яны сярод людзей, праз натоўп, якi толькi неахвотна расступаецца перад конямi, аж туды да чалавечай "вулiцы", якую ён павiнен прайсьцi восем разоў, чатыры разы туды, чатыры разы назад i за кожным разам атрымаць дзьвесьце шпiцрутэнаў па сьпiне, кожны ўдар лiчаны й разьмераны, бо за кожнымi двума жаўнерамi стаiць капрал, якi сочыць, каб па слабасьцi альбо са спагады ня сьвiснуў слабы ўдар. Два слугi прафуза сьпiхваюць лiхамысьнiка з воза, i вось ужо яны стаяць адзiн супроць аднаго, гер супэрiнтэндэнт i Агасфэр, Агасфэр толькi ў кашулi й портках, i неяк раптам Айцэну не стае сiлы зiрнуць таму ў вочы, ён апускае галаву, i тут бачыць босыя скалечаныя ногi з тоўстымi закарэлымi ступакамi, якiмi яны зрабiлiся ў жыда за паўтары тысячы гадоў вандраваньняў, i яму на душы так, быццам ён павiнен упасьцi на каленi перад асуджаным i цалаваць яму ногi, але тут прафуз штурхае яго ў бок i кажа:

- Малiцеся, сьвяты гер доктар, малiцеся!

I Айцэн ломкiм голасам пытаецца ў Агасфэра, цi ня хоча ён паспавядацца й атрымаць дараваньне, i хоць той стаiць моўчкi, Айцэн лiчыць яго маўчаньне за згоду й пачынае:

- Усемагутны Божа, Айцец мiлажальны, я бедны, гаротны, грэшны чалавек прызнаю табе ўсе мае грахi й лiхадзействы, якiя я ўчынiў помыслам, словам i ўчынкам, чым прагнявiў цябе й заслужыў у цябе кару прысна i навекi вякоў.

Але з гэтага месца далей гаварыць ня можа, бо раптам яму прыходзiць у галаву, што ён, бадай, больш молiцца за сваю шчаснасьць, чым за шчаснасьць лiхамысьнiка, i падымае вочы ўгору да неба ў надзеi, што суцяшэньне прыйдзе адтуль, але позiрк яго падае на твар Агасфэра, няўмольны й поўны цьвёрдасьцi й насьмешкi, i зноў яго забiрае злосьць на жыда, якi заўсёды рабiў яму насуперак i прагнаў нашага Госпада Хрыста ад сваiх дзьвярэй, калi той толькi хацеў трошкi адпачыць ад крыжа, i ён пасьпешна завяршае, толькi дзеля таго, каб выканаць прафузаў наказ, i камячыць тэкст, як Бог дзеля сваёй мiласэрнсьцi й дзеля бязьвiнных горкiх пакутаў i сьмерцi свайго любаснага сына Iсуса Хрыста да нас, бедных грэшных людзей, хоча быць лiтасьцiвым i мiлажальным i дараваць нам усiм нашыя грахi й даць нам моцнасьцi духу дзеля нашага паляпшэньня. Аман.

Пасьля чаго прафуз абвяшчае, што годзе пабожных слоў, i што ваенная юстыцыя i прагны да вiдовiшчаў люд хочуць таксама дастацца да свайго права. Два слугi становяць Агасфэра якраз на пачатку "вулiцы" тварам у яе, i прафуз камандуе, i голас яго гучыць далёка:

- Гатова да прабегу вулiцы - марш!

Агасфэр бачыць перад сабою бясконцую "вулiцу", справа жаўнеры, зьлева жаўнеры, вочы, вочы, вочы, два муры з вачамi, i ўсе глядзяць на яго, i паднятыя для ўдару дубцы, якiя далей здаюцца ўсё больш кароткiмi, пакуль усё, вулiца й жаўнеры й прылады, ня ўлiваецца ў адну чорную пропадзь, якая праглыне яго. Спачатку ён адчувае кожны ўдар так, быццам дубец апаясвае яго, i кожнага разу яму займае дух, i ён адчувае, як набухае й лопаецца скура й выступае кроў, густая i гарачая. Пасьля боль зьлiваецца ў хвалi, якiя пракочваюцца па iм i душаць, пакуль ён ня ўскрыквае, як зьвер, крык разьдзiрае горла, вочы лезуць з вачанiц, мяса на сьпiне лопаецца й рвецца, а канца вулiцы ўсё яшчэ няма. Мiласэрнасьцi, шэпча ён, i ведае, што нiхто яго ня чуе, а калi б i пачуў, не ўмiлажалiўся б, i хiстаючыся тупае далей, i зноў удары, зноў посьвiст дубцоў, кляск, якi ўжо ён чуе, быццам гэта не ягоная сьпiна, якая прымае ўдары, не свае мускулы, якiя разрываюцца валакно за валакном.

Вось, нарэшце, дайшоў. I ўсё яшчэ жыве. Ён дыхае з хрыпам, сэрца ў грудзях дзiка б'ецца, боль вакол яго ўсяго як палiто з жару. Але тут ужо паказваецца гер суб-прафуз i хапае яго пяцярнёй, паварочвае й высьпяткам пасылае назад у вулiцу. Ён спытыкаецца, падскоквае. Што ён яшчэ можа бачыць каменьне пад нагамi, зьдзiўляе яго самога, можа чуць глухое вiраваньне барабанаў, думаць можа, столькi крывi, колькi ж крывi ў чалавеку. Яго сьпiна суцэльнае чырвонае месiва: кашуля, скура, чырвонае мяса; скора аголяцца косьцi, ясна. Пасьля, калi падымае галаву, каб разгледзецца ў страшнай дарозе, ён бачыць Айцэна, чорнага й малюсенькага ў аддаленьнi, але ён робiцца ўсё большы й большы, з кожным крокам падрастае, з кожным ударам, рысы твару робяцца больш пазнавальныя, востры нос, сьцяты рот, маленькiя блiскучыя вочы. I калi ён падыходзiць да яго, апускаецца яшчэ апошнi ўдар на ягоныя плечы, ён падае на каленi перад iм i просiць, кусаючы губы:

- Дайце мне адпачыць крыху каля вас, бо я ў ранах i змогся да сьмерцi.

Словы гэтыя Айцэн ведае добра, i раптам яму зноў робiцца страшна i ўжо нiчога iншага ня хоча, як толькi адпусьцiць жыда з вачэй, з жыцьця, i ён выкрыквае:

- А што вы сказалi, калi наш Гасподзь Iсус прыйшоў да вас з крыжам на сьпiне й папрасiў у вас таго самага.

- Я, - кажа Агасфэр, спрабуючы ўсьмiхнуцца, - любiў рабi.

Айцэн крывiць твар; гнеў Госпада адолеў яго за такую жыдаву крамолу:

- Прэч, сказаў ты, i прагнаў нашага Госпада Iсуса ад тваiх дзьвярэй, i ён пракляў цябе...

I змаўкае, бо Агасфэр падняўся i стаiць перад iм, увесь у крывi, i падымае руку й кажа, тым часам як геры прафузы разьзяўляюць пашчы ад зьдзiўленьня:

- Будзьце ж праклятыя i Вы, Паўлюс фон Айцэн, i чорт возьме вас, гэта так жа пэўна, як i тое, што Вы цяпер тут бачыце мяне, i я буду пры тым, калi ён прыйдзе, каб забраць Вас.

Пасьля гэтых слоў ён паварочваецца не марудзячы, назад у вулiцу, i калi на яго падае ўдар, на небе разрываюцца хмары, i ляскае маланка, i падымаецца вецер, i многiя кажуць, што Бог даў азнаку, i лiхi будзе канец з Садомай i Гаморай на рацэ Шляi.

Пазьней, калi ўжо ўсё скончылася, пры восьмым праходзе вулiцы, гер прафуз пхнуў ботам труп лiхамысьнiка й такiм чынам пераканаўся, што той мёртвы да сьмерцi, пасьля чаго абвясьцiў:

- Атрад - увага! Кара закончана! - i жаўнеры памаршыравалi з трупам на драбiнах, i дождж змыў з бруку кроў Агасфэра, i былi спалены шпiцрутэны на вогнiшчы на рыначным пляцы, яны гараць дрэнна й дымяць i сьмярдзяць, думае Айцэн, яму здаецца кашмарным сном i ўсё гэта разам i тое, што хлопец быў толькi прахадзiмцам i махляром, бо сапраўдны Агасфэр нiколi ня мог бы памерцi насамрэч, нават пасьля восьмага праходу вулiцы.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТЫ

У якiм вентылюецца пытаньне пра тое, што можа крыцца за iнтэнсiўнымi заняткамi комплексам Агасфэра, i мы даведваемся праз вучоны абмен пiсьмамi памiж прафэсарамi Байфусам i Лёйхтэнтрагерам наконт вяртаньня рэбэ Ёшуа й ягоныя думкi пра Армагедон

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

4 верасня 1980

Дарагi таварыш Байфус!

З прычыны адпускнога перыяду многiх нашых супрацоўнiкаў наша рэагаванне на працу кiроўнага Табою Iнстытута "Рэлiгiйныя элементы ў сiянiсцкiм iмперыялiзме са спецакцэнтам на Агасфер-легендзе i Кумранскiм рукапiсе 9QRes", рэдакцыя якога па нашай iнiцыятыве была ў сакавiку гэтага года, запазнiлася. Пасля таго, як перад намi аказалiся многiя ацэнкi i меркаваннi i нават я сам меў магчымасць пазнаёмiцца з працай, я павiнен паведамiць Табе, што мы не разглядваем гэты ўзнос у яго iснуючай форме як дастаткова квалiфiкаваны, каб прадстаўляць яго ў наступным годзе на канферэнцыi ў Маскве.

Перш за ўсё не хапае галоўнага раздзела, якi праз адмысловае завастрэнне ўвагi на Агасфер-легендзе i рукапiсе 9QRes дэталёва прааналiзаваў iншыя важныя аспекты тэмы; i сацыяльныя i нацыянальныя сувязi распрацоўваюцца ў працы недастаткова ўсеабдымна i паглыблена. Так, напрыклад, не хапае базiснага аналiзу першага захопу Палестыны Iзраiлем, прычым выкарыстанне сакрэтна-службовых сродкаў нападаючымi заслугоўвала б спецразгляду, як i аналiз анексiянiсцкага характару другой яўрэйскай дзяржавы, як i яе саюзнiцкай палiтыкi з iмперыялiстычным Рымам, што магло б пралiць характэрнае святло на сённяшнюю практыку.

У сувязi з гэтай праблематыкай у нашым пiсьме Табе ад 8 лiпеня гэтага года мы рэкамендавалi дыстанцыраваць гераў праф. Лёйхтэнтрагера i яго прыяцеля Агасфера ад вiзiту ў сталiцу ГДР на канферэнцыю, маючую адбыцца ў панядзелак у 14 гадзiн.

З сацыялiстычным прывiтаннем

Вюрцнер

Кiраўнiк галоўнага аддзела,

Мiнiстэрства вышэйшай

i прафесiйнай школьнай адукацыi.

Геру

праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру

Hebrew University

Jerusalem

Israel

10 верасня 1980

Дарагi, шаноўны калега Лёйхтэнтрагер!

Я даўно павiнен быў бы адказаць Вам на Ваша змястоўнае пiсьмо ад 3 лiпеня, але важныя справы i нервозныя перажываннi, якiя мяне амаль штомесяца трымаюць далёка ад iнстытута, змусiлi мяне адкласцi такi намер. Але ўвесь гэты час тэма Агасфера не пакiдала мяне; мой урач нават выказаў падазрэнне, што маё здароўе можа быць у нейкай, хай нават аддаленай, сувязi з ёю, i сказаў пра фiксацыю, як яна ўжо была Вамi адзначана, i распытваўся, цi не з'яўляецца мне Вечны Жыд начамi ў снах цi як-небудзь iнакш. З чыстым сумленнем, праўда, я мушу гэта адмаўляць.

Тым не меней застаецца пытанне, чаму Вы, дарагi калега, i я ўжо працяглы час iнтэнсiўна займаемся комплексам праблем з Агасферам, бо калi ўжо можна гаварыць пра нейкую фiксацыю, маю зацыкленасць, як раней у Вас, калi Вы сцвярджалi пра рэальнае iснаванне перажылага стагоддзi цуда-чалавека i спрабавалi пераканаць у гэтым мяне. А цi нельга было паставiць гэта пытанне па-грамадску мякчэй? Адкуль гэтая заўсёды ў прыкметна павышанай меры цiкавасць да Агасфера, яго паходжання, яго гiсторыi, яго ўздзеяння?

Паколькi ў свеце не бывае спантаннага развiцця, а паводле законаў дыялектычнага матэрыялiзму адно заўсёды вынiкае з другога, варта было б прадумаць, што крыецца за цэлым i чыiм iнтарэсам яно ў дадзеным выпадку служыць. Больш дакладна па гэтым пункце Вы, паважаны гер прафесар Лёйхтэнтрагер, праўдападобна, нават не маючы намеру, прыслалi адказ, калi ў сваiм лiпеньскiм пiсьме ў кантэксце з магчымым вiзавым пытаннем да ўстановаў Германскай Дэмакратычнай Рэспублiкi пiсалi пра сябе як пра прадстаўнiка парадку i законнасцi, а Агасфера разглядалi як антытэзу да гэтага, як чалавека не-парадку i разбурэння, нецярплiвасцi i неспакою, як сiмвалiчны вобраз анархii, значыцца. Але такiя тыпы, падумайце толькi пра Троцкага i да яго падобных, зноў i зноў робяцца прыладамi ў руках самай цёмнай рэакцыi i iмперыялiзму, i пры ўсёй прыязнасцi да Вас, шаноўны гер калега, якую я, спадзяюся, прыдбаў праз нашу доўгую i змястоўную перапiску, я даю Вам параду, яшчэ раз падумаць i пры выпадку даследаваць, цi сённяшнi, вельмi рэальны Агасфер - ад яго самых розных папярэднiкаў я цяпер абстрагуюся - не мог бы быць нечым большым, чым толькi бяскрыўдным абутковым гандляром-камашнiкам.

У кожным разе я хацеў бы паставiць пад сумненне, што ён атрымае вiзу на ўезд у нашу Германскую Дэмакратычную Рэспублiку.

З добрымi пажаданнямi, асаблiва Вашаму здароўю

Ваш адданы

(праф. д-р Dr. h. c.)

Зiгфрыд Байфус

Iнстытут нав. атэiзму

Берлiн, сталiца ГДР

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу

Iнстытут навуковага атэiзму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлiн

German Democratic Republic

10 верасня 1980

Дарагi прафесар Байфус!

Ваша доўгае маўчанне, апошнi раз я меў вестку ад Вас у лiпенi, занепакоiла мяне. Нават з улiкам непамерна зацягненай праз паштовую цэнзуру Вашай i маёй дзяржаў паштовай дарогi, я павiнен быў бы пры Вашай руплiвасцi ва ўсiх датычных Агасфера пытаннях даўно пачуць пра Вас; цi не былi Вы хворыя альбо цi не было ў Вас якiх-небудзь службова абумоўленых перашкодаў у Вашым навукова такiм патрэбным i карысным карэспандаваннi са мною?

Я ў кожным разе хачу напiсаць Вам цяпер, павiнен гэта зрабiць, нават з улiкам небяспекi, што Ваша мне пiсьмо ў дарозе i перасячэцца з маiм сённяшнiм. Дзве прычыны, побач з маёй калегiяльнай заклапочанасцю духоўным i фiзiчным здароўем аднаго з нямногiх апрача мяне спецыялiстаў па Агасферы, падштурхнулi мяне да гэтага. Адна прычына, што я маю абгрунтаваную перспектыву на фiнансавую дапамогу з боку майго унiверсiтэта для паездкi, якая дазволiць мне пабываць у месцах дзеянняў Агасфера, а таксама ў тэрытарыяльна прыналежным да ГДР Вiтэнбэргу; пры выпадку я хацеў бы наведаць Ваш iнстытут ва Усходнiм Берлiне i, магчыма нават да канца гэтага года, у суправаджэннi гера Агасфера, якi сам бярэ на сябе дарожныя выдаткi i разам са мною рады асабiста пазнаёмiцца з Вамi.

Другая прычына тэрмiновасцi майго Вам пiсьма i мая спешка з iм яшчэ больш важная, яна нават, калi можна так сказаць, сенсацыйная. Менавiта гер Агасфер паведамiў мне, што рэбэ Ёшуа, якога вы ведаеце па яго грэцкiм iменi Iсус Хрыстос, зноў дзейны на зямлi: ён, Агасфер, не толькi бачыў яго, але i даволi працяглы час гутарыў з iм.

Вы, шаноўны гер калега, заўсёды ставiлi пад пытанне iснаванне Вечнага Жыда; Вы маглi б таму тут якраз i падняць пярэчанне, што дадзеныя мiфiчнай асобы маюць мала фактычнай каштоўнасцi i што пра прадказанае ў тэкстах Новага Запавета хуткае вяртанне Iсуса Хрыста realiter так цi iнакш не можа быць гаворкi, бо ўжо пра першую iнкарнацыю нiбыта сына божага няма цвёрдых гiстарычных доказаў, нi габрэйскiх, нi грэцкiх альбо рымскiх дакументаў якога б там нi было роду, нiякiх крынiц акрамя менавiта гэтага Новага Запавета, розныя часткi якога розных жа i аўтараў яўна напiсаныя на патрэбу прапаганды ўхiленага ад афiцыйнага iудаiзму сектанцкага веравання i былi пашыраныя сярод людзей.

Я таксама, дазвольце мне гэта канстатаваць, лiчу Iсуса ў дойдзенай да нас форме ў найвышэйшай ступенi спрэчнай фiгурай; я хутчэй сказаў бы, што рэбэ Ёшуа, якi ў тыя часы хадзiў з пропаведзямi i парабалiчнымi выслоўямi па Юдэi i сумежных правiнцыях, яшчэ пры жыццi, а пасля смерцi яшчэ больш акружаны праз сваiх прыхiльнiкаў мноствам ходкiх мiфаў, пакуль нарэшце яго не абвясцiлi за даўно чаканага яўрэямi месiю. Але я не магу цалкам адмежавацца ад цвярозых слоў майго прыяцеля Агасфера, якi стаяў перад мною, як, мабыць, перад Вамi стаяў бы Ваш гер д-р Якш з прыгаршчамi новых доказаў сваiх тэзаў, i я дапускаю, што i Вы не былi б не ўражаныя яго паведамленнем.

У вынiку гэтага паведамлення рабi, як i тады ў белым, а цяпер брудным i падраным адзеннi, павалокся ўгору па Дарозе Смутку, хiстаючыся, як пад вялiкiм цяжарам, бледны, задышлiвы. I тым не меней у турыстычнай мiтуснi гэтай часткi Ерусалiма, якая прыцягвае да сябе дзiўную публiку i ўсякага роду жабракоў, ён быў амаль не заўважаны; хiба што толькi некалькi маладых з гiтарамi i рукзакамi за плячмi прыкмецiлi яго, але пасля хутка пераключылiся на iншыя кур'ёзнасцi. Ён, Агасфер, адразу пазнаў рэбэ Ёшуа: не дзiва пасля яго першай сустрэчы з iм на тым самым месцы. Ён увогуле не быў моцна здзiўлены паяўленнем рэбэ Ёшуа, адказаў гер Агасфер на маё ў сувязi з гэтым пытанне; так цi iнакш ён даўно ўжо чакаў яго вяртання, i пачуццё dеjа vu пранiкла ў яго, калi рабi зноў падышоў да яго i папрасiў дазволiць яму адпачыць у цянi ягоных дзвярэй.

Гэтым разам, праўда, мой сябар паведамiў далей, што ўжо паводзiўся не паводле вядомага ўзору. Замест таго, каб, як было, адаслаць рабi ад сваiх дзвярэй, ён запрасiў яго ў свой дом, i, цалкам зморанага i знясiленага, правёў праз усю сваю лаўку мiма многiх, зразумела, крыху шакiраваных клiентаў, у дворык, дзе запрасiў госця ўтульна размясцiцца сярод вiнаградных лозаў. Шкляначку вiна рабi адхiлiў, гэтаксама як i кока-колу, толькi заакцэптаваў глыток чыстай вады i дазволiў прамыць яму на галаве крывавыя раны i не выдаў нiводнага гуку, толькi два-тры разы лёгка ўздрыгнуў, калi ён, Агасфер, у канцы прамывання памачыў ёдам некалькi больш глыбокiх праколаў i парэзаў.

Пасля, крыху адпачыўшы, рэбэ Ёшуа пачаў гаварыць. Гэта, патлумачыў ён, ужо апошняя станцыя ягонага прабывання, i паколькi мой сябар Агасфер хацеў ведаць, цi не думае ён сапраўды яшчэ раз дапусцiцца да пытак, той з усмешкаю адказаў: не, гэтым разам не; прыйшоў iншы час, час, калi ўжо трэба не пакутаваць, а судзiць. На наступнае пытанне, каго судзiць, рабi не адказаў; ён падумаў, так сказаў мой сябар, што гэта i без таго ясна. I пра тых, якiя так лiха абышлiся з iм, ён выказаўся вельмi агульна i пакiнуў адкрытым пытанне, была гэта тады ваенная палiцыя цi арабскiя тэрарысты альбо проста нейкiя валацугi, якiя хацелi на iм астудзiць свой запальчык.

Намнога больш зацiкавiла рабi iншая тэма: Армагедон, тая апошняя бiтва перад канцом свету, за якою паводле падання павiнен паследаваць Страшны суд. Ён гаварыў пра караблi, якiя цiкуюць пад вадою, а то i наогул пад вечным лёдам, нябачна для электронных вачэй самых адчувальных абаронных апаратаў, кожны аснашчаны шаснаццаццю ракетамi, кожная з якiх у сваю чаргу аснашчана шаснаццаццю саманаводнымi атамнымi боегалоўкамi, прычым кожнай з гэтых атамных боегаловак дастаткова, каб сiлай выбуху i напалам цяпла разбурыць вялiкi горад з усiм, што ў iм дыхае, больш грунтоўна, чым сваiм часам гэта зрабiў Божы вогненны дождж з Садомай i Гаморай. Пры гэтым Армагедоне, прадказаў рэбэ Ёшуа далей, могуць ужывацца таксама мiжкантынентальныя ракеты, якiя з хвiлiннай хуткасцю могуць наляцець на цэль з таго боку мора i сваiмi нуклеарнымi зарадамi, напрыклад, ад гары Сiён i святога горада Ерусалiма не пакiнуць нiчога, акрамя выпаленага кратэра i да таго ж сваiм радыёактыўным дыханнем у коле, якое з аднаго боку сягае да ракi Нiл, а з другога да водаў Еўфрата, смяротна атруцiць чалавека, быдла i раслiны, аж нават i самую зямлю, на якой усё гэта расце. I такiх ракет, з горыччу ў голасе дадаў рабi, большых i меншых, з большай альбо меншай шырынёй ахопу i аснашчаных адпаведнымi выбуховымi галоўкамi, ужо ёсць шмат тысяч, i ўся гэтая пякельная сiла знаходзiцца ў руках нямногiх валадароў, людзей з абмежаваным мысленнем, якiя пры кожнай нагодзе на ўсё горла дакляруюць, што гэты арсенал iм патрэбен для абароны мiру, бо мiр патрабуе раўнавагi страху; што азначае, калi адзiн бок у стане знiшчыць другi дзесяць разоў, каб толькi той не iмкнуўся да гэтага зрабiць другому не толькi тое самае, але i пераўзыйсцi другога, каб выйсцi на дванаццацiразовы парог, каб, нават ужо пры апошнiм уздыху з апошняга бункера яшчэ ўсё-такi можна было папомсцiцца. У гэтым забойчым спаборнiцтве яны ўжо дайшлi да таго, што былi здатныя вынiшчыць усё, што пад небам, так што ад Божага тварэння не засталося б нiчога, акрамя голай, пустой зямлi i далёкiх зорак. У сваёй празе да ўлады, сумешчанай са страхам перад сабе падобнымi, чалавек схапiўся за першародную сiлу сусвету, але, не ўмеючы нi цугляць яе, нi кiраваць ёю; так сам Адам, калiсьцi створаны паводле вобразу Бога, зрабiўся зверам з сямю галовамi i дзесяццю рагамi, усеразбуральнiкам, антыхрыстам.

Такая, паводле паведамлення Агасфера, была прамова рэбэ Ёшуа. I цяпер Вам, паважаны калега Байфус, словы рабi ў аснове фактаў будуць гэтаксама звыклымi, як i мне; толькi мы, выцясняючы iх, дзе толькi магчыма, з нашай свядомасцi, навучылiся з iмi жыць. Ён прапусцiў магчымасць, прызнаў гер Агасфер, знайсцi сабе яснасць у тым, адкуль рабi атрымаў гэтыя факты, цi праз людзей, якiя далi яму адпаведную лiтаратуру, цi ад спецыялiстаў альбо, можа, нават ад саўдзельных у справе; вiдавочна аднак было, што ён, не могучы прыняць удзелу ў нашай паступовай аклiматызацыi ў атамным веку, з неразумствам, у якiм мы рухаемся як бы само сабой зразумелым чынам, раптам быў канфрантаваны i адпаведна быў спалоханы - багатыя падзеямi тысяча дзевяцьсот гадоў, пасля таго як ён, як ён думаў, пралiў сваю кроў за дараванне грахоў чалавецтва.

Спекулятыўнае пытанне, як паводзiўся б Iсус i што ён сказаў бы, калi б сёння вярнуўся на зямлю, ставiлi ўжо многiя, Вы, мабыць, таксама, дарагi гер прафесар, нягледзячы на Вашыя атэiстычныя перакананнi. Паводле выказванняў Вечнага Жыда, адзiнага чалавека, якi можа надзейна iдэнтыфiкаваць рэбэ Ёшуа i атэiстычна засведчыць ягонае вяртанне, гэтае вяртанне адбылося. Дык цi можна адказаць на пытанне?

Гер Агасфер мяркуе, што можна. Ва ўсякiм разе сам рэбэ Ёшуа непасрэдна даў адказ, i менавiта на гары Галгофе, на тым месцы, дзе колiсь стаяў крыж. Менавiта туды яны павандравалi абодва, пасля таго, як ён, Агасфер, упрасiў рабi, памяняць сваё падранае i бруднае адзенне на белае, такое, якое носяць бедуiны, i там рабi, гледзячы ў неба, раптам усклiкнуў: Элi, Элi, няўжо ўсё было марна - нагорная пропаведзь, крыжовая смерць? Ягня заколата, але ахвяра адкiнута i забыта?

I пасля гэтага ён даўся ў маўчанне. А тым часам вакол яго сабраўся вялiкi натоўп, тубыльцы, турысты, паломнiкi, сярод гэтых апошнiх група святароў розных хрысцiянскiх канфесiй, усе ў сваiм абрадавым адзеннi, i ўсе яны глядзелi на рабi, быццам перад iмi быў прывiд, i адна юная амерыканка, бледная, фанатычна крычала: Doesn't he look just like Jesus Christ?

Рабi, вырваны з задумення, пасля кароткага замяшання падняў руку са следам раны як бы на дабраславенне, але зноў апусцiў; пасля гэтага натоўп, якi сабраўся вакол яго, расступiўся, i ён пайшоў, i варта подзiву было, што нiхто з усiх прысутных людзей не шчоўкнуў фотаапаратам, хоць многiя з iх мелi пры сабе камеры.

Мне застаецца толькi распытацца пра асабiстую рэакцыю гера Агасфера на падзею. Аднак менавiта таму i не патрабавалася асаблiва распытваць; ён сам расказаў, як моцна ўразiла яго вяртанне рэбэ Ёшуа, бо гэта надзвычай закранула яго асабiсты лёс. Бо калi, сказаў ён, Ты застанешся i будзеш чакаць, пакуль я вярнуся спраўдзiлася да гэтага часу, тык трэба чакаць, што i ў праклёне implicite для часу пасля вяртання рэбэ Ёшуа i яго ўшэсця таксама спраўдзяцца, а ён, Агасфер, тым часам павiнен яшчэ сёе-тое ўрэгуляваць.

Вы, шаноўны калега Байфус, зразумееце хваляванне, з якiм я пiшу гэта пiсьмо, але ж i маю радасць i задавальненне з таго, што я менавiта такога скептыка i марксiста, як Вы, магу першага паiнфармаваць пра такую вялiкую i дзiвосную, хай хоць, на жаль, толькi з адной крынiцы пацверджаную падзею, якою з'яўляецца новае паяўленне рэбэ Ёшуа. Несумненна вы захочаце яшчэ раз пагутарыць пра гэта i iншыя цiкавыя нам пункты з герам Агасферам i са мною падчас нашага вiзiту ў сталiцу Германскай Дэмакратычнай Рэспублiкi, i я з вялiкiм спадзяваннем на плённы абмен думкамi чакаю яго.

А пакуль што добрыя прывiтаннi

Ваш

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hebrew University

Jerusalem

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ШОСТЫ

У якiм рабi й Агасфэр выпраўляюцца на пошукi Бога й сустракаюць старога, якi ведае таямнiцу Кнiгi жыцьця пад сямю пячаткамi й якога рабi заклiкае да безразважнага супрацiву

Мы шукаем.

Я, Агасфэр, iшоў леваруч рабi сорак дзён i ночаў, бо мы шукалi Бога. Але ён адмовiў нам, i вакол нас была пустыня i пустата i голая шэрань шэола, у якiм усё расплываецца й чэзьне. I рабi быў поўны страху й няпэўнасьцi й сказаў мне: Хто мы, каб нам спрачацца з Богам i прыкладаць свае маштабы да Яго ўстанаўленьняў? Ён ёсьць пачатак i канец, Ён быў перад часам i будзе пасьля яго, i ўлада яго бязь межаў.

А я сказаў: Чым быў бы Бог бяз нас? Крык бяз рэха, сiла бязь дзеяньня, прынцып бяз практыкi.

I як што мы зноў праблукалi сорак дзён i сорак ночаў, шукаючы яго, рабi спытаўся: А што калi б так было, што Яго зусiм няма? Што сьвет i мы ад пачатку былi толькi сном, якi расплываецца, як туман на ветры?

Рабi, адказаў я, вера, якая перастаўляе горы, горы ж i стварае; ты толькi павiнен цьвёрда верыць, тады ты знойдзеш Бацьку.

I вось, рассунулася шэрань перад нашымi вачыма, i зазьзяла сьвятло, i асьвятлiла нам шлях, i падняўся палац у канцы шляху, i быў ён з золата й срэбра й кедровай драўнiны, усё каштоўнага вырабу, i каля сямi брамаў палаца стаялi сем брамнiкаў у латах, i ў кожнага быў агнявы меч; але рабi прайшоў празь сёмую браму ў сёмую залу, у якой стаяў трон з каштоўных камянёў, якiя блiшчалi ўсiмi колерамi сьвету, i на троне сядзеў нехта, ён быў апранены ў блiскучы шоўк i быў прыгожы, як анёл, з кучаравымi валасамi, на пальцах пярсьцёнкi, i сказаў: Я цар цароў, i я даўно ўжо чакаю цябе, сыне мой.

Рабi, сказаў я, калi той там твой Бацька, пагавары зь iм.

Але рабi сказаў: Гэты для мяне нiшто.

I зацьмiўся твар у цара цароў гневам, i падышлi сем ягоных ахоўцаў i схапiлi рабi й выгналi яго зь сёмай брамы ў пустыню. Але сьвятло асьвятляла наш шлях, i ў канцы шляху падняўся храм, якi быў яшчэ больш раскошны, чым палац цара цароў i на яго пайшло яшчэ больш золата й срэбра й кедровай драўнiны, чым на палац, i быў ён яшчэ каштоўнейшы, i на сямi дварах храма перад сямю алтарамi правiлi набажэнства сем сьвятых сьвятароў, кожны зь якiх трымаў палымяную ахвярную шалю ў руках; але рабi прайшоў празь сёмы двор у сёмую палату, якая была запоўнена пахамi мiры й дарагiх пахошчаў i культавым посудам з дарагiх камянёў, якiя зьзялi ўсiмi фарбамi сьвету, i сярод палаты стаяў нехта, увесь у белым, i вакол галавы было вялiкае зьзяньне, i сказаў: Я сьвяты сьвятых, i я даўно ўжо чакаю цябе, сыне мой.

Рабi, зноў сказаў я, калi той там твой Бацька, пагавары зь iм.

Але рабi сказаў: I гэты для мяне нiшто.

I сказiў гнеў твар у сьвятога сьвятых, i сем яго сьвятароў падышлi й схапiлi рабi й выгналi яго прэч зь сёмага двара ў пустыню. Але шлях, асьветлены нам сьвятлом, зрабiўся вузешы й круцейшы, i абапал яго разьзеўрылiся прорвы; а ў канцы шляху ляжаў камень, на якiм сядзеў Нехта, якi быў вельмi стары й трымаў у руцэ кiй i пiсаў на пяску пад сваiмi нагамi канцом кiя.

I я сказаў трэйцi раз: Рабi, калi той там твой Бацька, пагавары зь iм.

Але рабi нiзка схiлiўся да таго, што пiсаў, i спытаўся: Што ты тут робiш, стары?

Але той сказаў, не даючы перашкодзiць сабе ў працы: Цi ж ты ня бачыш, што я пiшу Кнiгу жыцьця за сямю пячаткамi, сыне мой?

Але ты пiшаш яе на пяску, сказаў рабi, i прыйдзе вецер i ўсё садзьме.

Якраз у гэтым, адказаў стары, i ёсьць таямнiца кнiгi.

I пабялеў рабi й спалохаўся вельмi, але пасьля сказаў: Ты той, хто стварыў сьвет з пустыняў i пустотаў, з днём i ноччу й небам i зямлёю i водамi й усiм, што рухаецца.

Той - гэта я, сказў стары.

I ў дзень шосты, сказаў далей рабi, ты стварыў паводле вобразу твайго чалавека.

I гэта зрабiў я, сказаў стары.

I цяпер усё гэта павiнна быць, як бы яго нiколi ня было, спытаўся рабi, мiмалётны сьлед, якi сатрэ мая нага?

Тут стары адклаў убок кiй i больш ня пiсаў, пакiваў галавой i сказаў: Калiсьцi й я быў поўны шчырай рупнасьцi й веры, мой хлопча, i любiў мой народ альбо гневаўся на яго, i пасылаў на яго патоп i агонь i анёлаў i прарокаў i нарэшце цябе самога, майго адзiнага сына. I ты бачыш, што з таго выйшла.

Смярдзючае балота, у якiм усё, што жыве, сочыць, памыкаецца зжэрцi другога, сказаў рабi, царства жудасьцi, у якiм увесь парадак служыць толькi разбурэньню.

Сыне мой, сказаў стары, я ведаю.

Але Госпадзе, зьвярнуўся рабi, цi ж не ў Тваёй руцэ - асушыць балота й зьмянiць парадак?

Стары маўчаў.

Госпадзе, сказаў рабi, Ты пераказаў вуснамi Тваiх прарокаў, што Ты хацеў стварыць новае неба й новую зямлю, каб не ўспамiналася больш старая. I пазьней Ты сказаў праз яшчэ аднаго з Тваiх прарокаў i абвясьцiў людзям, што Ты хацеў дастаць зь iхняй плоцi каменнае сэрца й даць iм новае сэрца й новы дух, Госпадзе, я пытаюся ў Цябе: калi? Калi?

Тут павярнуў стары галаву й паглядзеў на сына, зьнiзу ўгору, i сказаў: Я стварыў сьвет i людзей, але, каб кожны разьвiваўся па сваiх законах i калi з Так зробiцца Не, а зь Не - Так, пакуль нiчога ня стане так, як было, i сьвет, створаны Богам, больш ня будзе пазнавальны вачам нават самога творцы.

Дык ты прызнаеш, сказаў рабi, марнасьць Твайго тварэньня, Госпадзе?

Я пiшу на пяску, сказаў стары, цi ж гэтага не дастаткова?

Тут абурыўся рабi й сказаў: Чаму ж Ты не адступiшся, Госпадзе, бо хто абяцаў так, як Ты, той не павiнен быў жадаць так трымацца за ўладу,

I ты будзеш рабiць гэта хiтрэй? спытаўся стары. Ты, якi дазволiў укрыжаваць сябе замест таго, каб паўстаць i ўсупрацiвiцца беззаконьню? Ах, дзiцятка маё, цi ж бо ня вунь ён падбухторыў цябе на твае мяцежнiцкiя казанi?

Але рабi схапiў старога за вопратку й сьцягнуў яго з каменя, на якiм ён сядзеў, i падняў яго ўгору й патрос яго з усёй сiлы й крыкнуў - хопiць ужо цярпець i пакутаваць, i хто быў той, што паслаў сына на крыжавую сьмерць, за нiшто й зноў за нiшто, i цi ня было б лепш, замест каб чакаць, пакуль гэты сьвет разарве сябе к чорту, сабраць усiх магутаў, нават тых зь пекла, супроць гэтага Бога, ад якога ўцякло яго ўласнае творыва, i аб'яднаць усх хрыстоў i антыхрыстаў на штурм сёмага неба, якое скляпенiцца над гняздом зьмяi й пачварнай гнiласьцi.

Тут замкнуўся твар у старога, i горкая ўсьмешка кранула вусны ягоныя i прыляцелi сем старых анёлаў з рэдзенькiмi бародкамi й абскубленымi крыламi, i кожны трымаў у руцэ пашчэрбленую, заржавелую трубу й затрубiлi ў iх i ўзялi рабi пад рукi й панесьлi яго прэч, угору, туды да яго трона ў вышнiх, а Бог павярнуўся да мяне, Агасфэра, i сказаў, што чакаў ад мяне разумнейшага; маладому нельга давярацца, ён зноў усё зробiць навыварат.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ СЁМЫ

Якi тут галоўным чынам дзеля дакумэнтацыi i складаецца са службовага даклада маёра Пахнiкеля свайму начальству па службе ў справе раптоўнага зьнiкненьня (уцёкi з Рэспублiкi?) грамадзянiна З.Байфуса, з дадаткам допiсаў, пратаколаў i iншых матэрыялаў

Ад: Галоўны аддз. II В (13)

Каму: Сакратарыят Савета Мiнiстраў

Датыч.: Знiкненне (уцёкi з Рэспублiкi?)

грамадзянiна З.Байфуса

Берлiн, 15 студз. 1981

На запатрабаванне службы я з гэтым распаўсюджваю папярэднi даклад, датыч. знiкнення (уцёкi з Рэспублiкi?) вышэйпамянёнага грамадзянiна Зiгфрыда Вальтэра Байфуса, праф. д-ра Dr. h. c. (?) лаўрэата Нацыянальнай прэмii (II класа), заслужанага народнага вучонага, трохразовага актывiста i кавалера многiх ордэнаў i ганаровых знакаў, кiраўнiка Iнстытута навуков. атэiзму, 108 Берлiн, Бэрэнштрасэ 39а. Прыкладзеныя дакументы i абгрунтаваннi пранумараваны, датычнае гэтага даклада дадаецца.

Вышэйпамянёны, нар. 10. IV. 1927 у Хемнiцы, Сакс., сын зеляншчыка, 53 гады, жан. (жонка Гудрун, у дзяв. Енiке, был. сакратарка, у ц. ч. без прафесii) i праж. 108 Берлiн, Ляйпцыгер-штр. 61, 8-ы паверх; дзецi Фрыдрых (нар. 1963) i Урзула (нар. 1968); асоб. прыкметы: няма. Вышэйпамянёны ўступiў у Сац. адзiную партыю i з'яўляецца членам Таварыства германа-савецкай дружбы, лыжна-спартыўнага клуба "Прагрэс", а таксама Акадэмii навук.

Вышэйпамянёны знiк 31 снежня 1980 г. памiж 23 гадзiнай i поўначчу праз пралом (у чалавечы рост) у знешняй сцяне (напружаны бетон) сваёй кватэры. Тлумачэння ў форме развiтальнага альбо падобнага роду лiста не пакiнуў; у кожным разе, нiчога адпаведнага не выяўлена.

Служба была 1 студзеня 1981 г. ў 2.35 гадз. пра знiкненне вышэйпамянёнага ўведамлена па тэлефоне iнспекцыi Нар. палiцыi (палiц.-обер. мнстр Гiрш), i паведамленне было прынятае.

Змест тэлефанаграмы прыкладаецца.

Гiрш: Тут адзiн прапаў, нейкi Байфус, прафесар, вельмi вядомы чалавек, пралом у сцяне.

Служба: Пра якi лом у сцяне? Дзе?

Гiрш: Не пра лом, а праз пралом у сцяне, на Ляйпцыгерштрасэ,

Служба: У вас скразняк?

Гiрш: Не ў нас. I не на Сiльвестар. Мы калектыў сацыялiстычнай працы.

Служба: Дык паведамляйце.

Гiрш: Званiла жанчына. Яна гэта заўважыла, калi па радыё бiлi званы. Была вялiкая кампанiя. А як па радыё далi званы, яна хацела сказаць тост, а яго не было. А перад тым яшчэ быў. Тады пачалi шукаць. I знайшлi пралом.

Служба: А ён што, не мог пайсцi праз дзверы?

Гiрш: Я спытаўся i ў жонкi. А яна сказала, навошта ж тады пралом? Тады я паехаў на Ляйпцыгештрасэ з таварышам Рудэльманам.

Служба: I?..

Гiрш: Стаяў натоўп каля дома. I сапраўды там быў вялiкi пралом, чорная дзiрка там, наверсе, добра вiдаць. Але ўнiзе не было нiчога, нiякага трупа, нi крывi на бруку, нiчога.

Служба: А ў кватэры?

Гiрш: Пралом быў цёмны па краях, як бы апалены, быццам сцяну прашыла ракета, з адпаведнай тэмпературай. Але госцi кажуць, што нiчога не чулi, нi стрэлу, нi выбуху. Яно канечне, вонкi ж быў феерверк, грукату хапала.

Служба: Што яшчэ вартага ўпамiнання?

Гiрш: На стале ляжала запiска, шрыфт нейкi вельмi ж дапатопны, цяжка прачытаць.

Служба: Яна ў вас? Паспрабуйце прачытаць.

Гiрш: З Богам - маiм - узыходжу - на - мур. I пад гэтым напiсана: Псальма 17, двухкроп'е, 30.

Служба: Значыца, усё-такi ўцёкi. Адкуль вы тэлефануеце?

Гiрш: З кватэры на Ляйпцыгерштрасэ.

Служба: Госцi яшчэ на месцы? Вазьмiце ў iх прозвiшчы i адрасы i скажыце людзям, каб нiчога нiдзе не гаварылi пра здарэнне. I вы i таварыш - як вас? -Рудэльман? - каб i вы не распускалi язык. Служба сама паклапоцiцца пра далейшае. Канец.

Ранiцай 1 студзеня 1981 г. мне была пададзена сраваздача пра здарэнне, i я прыняў меры. Улiчваючы магчымыя ўскладненнi, я асабiста правёў некаторыя допыты.

Гутарка з грамадзянкай Г.Байфус у iх кватэры, як i грунтоўны агляд яе (фотаздымкi кабiнета З.Байфуса i пашкоджанай знешняй сцяны прыкладзены) далi не большы вынiк, чым паведамленне обермайстра палiцыi Гiрша. У пакоi не выяўлена нiякiх прыкметаў барацьбы. На маё пытанне ў сувязi з гэтым фраў Г.Байфус паказала, што пакой не прыбiраўся i ў iм не рабiлася нiякiх перастановак, толькi дзiрка ў сцяне была занавешана кiлiмам, каб занадта не задзiмала халодным ветрам. Шукаючы мужа, яна першая зайшла пасля поўначы ў пакой, убачыла дзiрку i ўстанавiла выразна непрыемны пах, прыкладна як бы серны, але менш рэзкi. У той час, як яна ведала, усе госцi яшчэ былi ў поўнай колькасцi, 18 запрошаных, у большасцi мужавыя калегi па працы з жонкамi цi сяброўкамi, i iншыя, дакладную колькасць якiх яна не магла ўспомнiць дакладна, прыведзеных, як гэта водзiцца на Сiльвестар гасцямi з сабою; сам муж прывалок з сабою нейкiх двух замежнiкаў, яшчэ паполуднi i замест таго, каб ёй i дачцэ Урзуле дапамагчы ў прыгатаваннях да вечарыны, выправiўся з iмi ў кабiнет, замкнуўся i доўгi час бурна i гучна там дэбатавалi; пазней, праўда, адзiн з iх, такi невысокi кульгавы гарбун, выказаў вялiкую гатоўнасць дапамагчы ў гарнiраваннi блюдаў i ўладкаваннi буфета, раптам даў 6 пляшак вiна, вiно аказалася для прысутных дам надзвычай узбуджальным, сама ж яна з таго, на жаль, нiчога не спажыла; апрача таго гер захапляў незвычайнымi картачнымi трукамi i па тых жа картах многiм з гасцей вычытаў iх мiнулае i будучае.

З паказанняў прысутных на вечарыне гасцей толькi адзiн таварыш Якш даў звесткi, якiя маглi б пралiць дадатковае святло на знiкненне З.Байфуса. Пратакол прыкладваецца.

Маё iмя Якш, Вiльгельм, д-р фiл., нар. 3 верасня 1944 у Пазэвальку, праж. 117 Берлiн, Шнэевiтхенштр. 23. Я навуков. супрацоўнiк Iнст. навуков. атэiзму i яго прэс-рэферэнт, член партыi.

Ужо на пачатку 1980 г. я заўважыў пэўныя анамалii ў паводзiнах кiраўнiка iнстытута праф. д-ра Dr. h. c. З.Байфуса, неспакой i няўпэўненасць, якiя паяўлялiся ў сувязi з пэўнымi навуковымi пытаннямi, i паступова набывалi ўсё большы аб'ём. Увосенi 1979 г. З.Байфус апублiкаваў кнiгу "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", якая, як i большасць яго публiкацый, складалася з часткова пераробленых дакладаў членаў яго калектыву; толькi раздзел "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" належыць ягонаму пяру i грунтуецца на пошуках i даследаваннях. На прадмет гэтага Вечнага альбо Вандроўнага Жыда, якi меў iмя Агасфер, пачаў iзраiльскi грамадзянiн праф. Ёханаан Лёйхтэнтрагер працяглую перапiску з З.Байфусам, у ходзе якое апошнi высноўваў усё новыя i новыя тэорыi пра рэальны змест Агасфер-вобраза, тым часам як праф. Лёйхтэнтрагер сцвярджаў, што ў свой час пракляты Iсусам яўрэй сапраўды жыве больш як 1900 гадоў i сёння ўпраўляе абутковай лаўкай у Ерусалiме. Пры нагодзе службовых гутарак з З.Байфусам, якiя, праўда былi ўсё радзейшыя, я выклаў свой пункт погляду, паводле якога iзраiльскi прафесар альбо звар'яцеў, альбо збiраўся прафанiраваць нас i наш iнстытут; пазней ў мяне з'явiлася падазрэнне, што тут можа заходзiцца пра план тайных службаў i праз наш iнстытут яны хочуць пранiкнуць у рады навукоўцаў ГДР i разлажыць iх, i я своечасова паiнфармаваў адпаведныя органы. Мне вядома, што З.Байфус у сваёй якасцi кiраўнiка iнс. нав. атэiзму папярэджваўся з боку Мiн. выш. i прафесiйнай школьнай адукацыi пра дзейнасць Ё.Лёйхтэнтрагера i А.Агасфера i яму было прадпiсана паведамiць апошнiм, што вiзiт з iхняга боку ў сталiцу Рэспублiкi непажаданы.

Таму хто апiша маё здзiўленне, калi З.Байфус ранiцай 31 снежня сказаў, што мiстэры Агасфер i праф. Лёйхтэнтрагер знаходзяцца ў Берлiне i на працягу наступнай гадзiны наведаюць яго ў нашым iнстытуце; мая прапанова дазволiць мне прысутнiчаць пры магчымай гутарцы, бо я ж таксама займаўся матэрыяламi i неаднаразова гутарыў пра гэта з З.Байфусам, была iм энергiчна адхiлена; ён здольны, заявiў ён, свае навуковыя погляды прадстаўляць i без маёй дапамогi. Ключ, значыцца, ляжыць недалёка, i З.Байфусу не было патрэбы мець сведкаў таго, што ён меўся абмяркоўваць з двума iзраiльскiмi грамадзянамi. Але ён не змог перашкодзiць, каб я ўвечары 31.XII. з нагоды сустрэчы Новага года, якую ён i яго жонка ладзiлi для сяброў i супрацоўнiкаў i на якую ён прывёў абодвух, пазнаёмiўся з iмi персанальна.

Маё ўржанне ад праф. Лёйхтэнтрагера як i мiстэра Агасфера было, трэба думаць, неспрыяльнае. Праф. Лёйхтэнтрагер не саромеўся цалкам выкарыстоўваць цiкавасць, якую ён як госць з заходняй загранiцы, нягледзячы на сваё калецтва, выклiкаў у дам; А.Агасфер здаваўся хутчэй сумным, калi спрабаваў заiнтрыгаваць прысутных не сваiмi гiстарычнымi ведамi, якiя мне, праўда, месцамi здалiся сумнiўнымi. На маё адносна гэтага пытанне А.Агасфер заявiў, што персанальна ведаў рэбэ Ёшуа альбо па-грэцку Iсуса, i паказаў мне, вiдаць, у доказ свайго сцвярджэння, рымскую манету, адну з трыццацi, як ён сказаў, што былi выплачаны Юду Iскарыёту за тое, што ён выдаў рабi тагачасным уладам. Праф. Лёйхтэнтрагер настояў на тым, каб з адной старадаўняй калоды картаў, якую ён насiў пры сабе, вычытаць мне мой лёс; ён прадказаў мне вялiкую кар'еру, што ёсць нiякае не дзiва, бо ў нашай дзяржаве кожны мае светлую будучыню.

Але перад усiм я мог на працягу ўсяго вечара назiраць за кiраўнiком нашага Iнстытута праф. д-рам Dr. h. c. З.Байфусам. Ён быў у стане ўсхваляванасцi, што, можа, i не кiнулася ў вочы iншым гасцям, якiя на працягу мiнулага года не назiралi за яго паводзiнамi, мяне ж яны прымусiлi задумацца, асаблiва калi ён адвёў мяне ўбок, са значэннем падняў сваю чарку i спытаўся: "Якш, што б Вы сказалi на тое, каб мяне чорт забраў?"

Як так? - адказаў яму я. - Вы думаеце, Вы гэтага заслужылi?

На гэта ён захiхiкаў, аж мне мароз па скуры пабег, павярнуўся i пайшоў да праф. Лёйхтэнтрагера, быццам той быў магнiтам, якi прыцягваў яго.

Крыху пазней зазванiлi званы па радыё, госцi пачалi цалавацца, i я пачуў, як фраў Байфус спыталася: "А куды гэта падзеўся мой Зiгi?"

Але праф. З.Байфус знiк гэтаксама, як i два iзраiльскiя грамадзяне Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер.

Подп.: д-р Вiльгельм Якш

У сувязi з гэтым варта адзначыць: перапiска З.Байфуса з Ё.Лёйхтэнтрагерам ужо даўно кантралявалася.

Прадпрынята ацэнка сiтуацыi ў сувязi са знiкненнем (уцёкi?) З.Байфуса; як толькi гэты аналiз паступiць, ён будзе прадстаўлены ў сакратарыят мiнiстэрства.

Аднос. папярэджання З.Байфуса пра грамадзян Iзраiля Ё.Лёйхтэнтрагера i А.Агасфера i пра паступiўшае яму ўказанне з боку Мiн. выш. i праф. школьн. адукацыi тав. д-р В. Якш правiльна паiнфармаваны. Гэта паследавала на падставе прадстаўлення II В i нiжэйпадаванага паведамлення нашых арабскiх сяброў у Бейруце.

САКРЭТНА

Аchab Ahasver located now at 47, Via Dolorosa, Jerusalem, also known as Johannes, Malchus, Cartaphilus, Giovanni Bottadio, Joerg von Meissen, Vassily Blazhenny, longtime Jewish agent. Sepecialty: Ideological penetration. On occasion, subject was observed in the company of one Jochanaan (Hans) Leuchtentrager, said to be a professor at Hebrew University, and may be assosiated with him in secret activities.

Яшчэ ранiцай 1 студзеня былi прынятыя паведамленнi ў сув. з уездам вышэйазначаных А.Агасфера i Ё.Лёйхтэнтрагера ў сталiцу ГДР i iх прабывання ў апошняй. Было праверана таксама ў пунктах перасячэння гранiцы, цi паследаваў выезд вышэйназваных, магч. ў суправаджэннi трэцяй асобы.

Вынiкi праверак адмоўныя. Даклады прыкладваюцца.

Берлiн, 5 студз. 1981 г.

На Ваш тэрмiновы запыт аднос. уезду альбо выезду грамадзян дзяржавы Iзраiль А.Агасфера i Ё.Лёйхтэнтрагера паведамляю, што

1. на iмя памянёных асобаў вiзаў намi не выдавалася,

2. у пунктах перасячэння гранiцы нашымi пастамi нi ўезд, нi выезд памянёных асобаў не зарэгiстраваны, нi асобна нi ў суправаджэннi трэцяй асобы.

Расследаванне аднос. нелегальнага пераходу гранiцы вышэйпамянёнымi працягваецца.

З сац. прывiтаннем

Подп.: Кюнле, кптн.

Мiн. ун. спраў

Берлiн, 7 студз. 1981

Аднос. Вашага тэрмiновага запыту магу Вас паiнфармаваць, што памянёныя Вамi iзраiльскiя грамадзяне А.Агасфер i Ё.Лёйхтэнтрагер нi ў снежнi 1980 г. нi ў першы тыдзень студзеня 1981 г. нi ў якi гатэль альбо месца начлегу ў сталiцы ГДР не звярталiся i намi не рэгiстравалiся.

Натуральна, памянёныя маглi забяспечыць сябе прыстанiшчам у прыватным парадку.

Нашы расследаваннi працягваюцца.

З сац. прывiтаннем

Подп.: Мацман, кптн.

Прэз. народнай палiцыi

Аддз. пашпартоў i рэгiстрацыi

Прыкладзеныя паведамленнi стаяць у яўнай супярэчнасцi з паказаннямi жонкi З.Байфуса Гудрун, а таксама тав. д-ра В.Якша i iншых гасцей, якiя ўсе засведчылi прабыванне А.Агасфера i Ё.Лёйхтэнтрагера ў кватэры знiклага па вул. Ляйпцыгерштрасэ, 61 на вечары 31 снеж. 1980 г., прычым застаецца няясным, да поўначы цi пасля поўначы памянёныя былi iмi бачаныя. Пададзеныя сведкамi апiсаннi асобаў супадаюць, асаблiва ў частцы горба i кульгавасцi нагi Ё.Лёйхтэнтрагера i ягоных картачных трукаў, а таксама тыпова яўрэйскага выгляду А.Агасфера, так што магчыма выклiканыя прыёмам алкаголю альбо iншых сродкаў галюцынацыi ў асобных прысутных здаюцца выключанымi, не кажучы пра рэальна iснуючую адтулiну ў знешняй сцяне 8-га паверха ў доме па Ляйпцыгерштрасэ, 61 з моцна абпаленымi краямi.

Расследаванне Мiн. унутраных спраў (пагранiчная палiцыя) дало дадатковыя адпраўныя пункты. Яны паступiлi з, на жаль, спазненнем. Даклад прыкладваецца.

Берлiн, 12 студз. 1981 г.

У ноч з 31.ХII.1980 на 1.I.1981 прыкладна ў 0.00 гадзiн дзяжурныя на ахоўнай вышцы на ўчастку пераходу гранiцы на Фрыдрыхштрасэ унт. аф. Курт Блюмель i яфр. Роберт Рэкцэ назiралi трох незнаёмых асобаў, якiя рухалiся з рога вулiц Ляйпцыгерштр. i Фрыдрыхштр. на вышынi прыкладна 10 - 15 метраў уздоўж Фрыдрыхштр. у напрамку пункта пераходу гранiцы. За двума з гэтых асобаў цягнуўся агнiсты шлейф (унт. аф. Блюмель падазрае свайго роду соплавую выцяжку), трэцi, сярэднi, нiбыта не меў уласнай цягава-лётнай сiлы i быў транспартаваны астатнiмi двума, пынамс., быў iмi трыманы. Паколькi ў гэты час усё неба было ў выбуховых феерверачных агнях, якiя на Сiльвестар значна ўскладняюць працу памежных органаў, унт. аф. Блюмель i яфр. Рэкцэ палiчылi, што справа iдзе пра з'яўленне варожай канструкцыi значных памераў. Але неўзабаве яны зразумелi, што мае месца прарыў пагранiчных умацаванняў праз пералёт названай канструкцыi з дапамогай новай тэхнiкi. Яфр. Рэкцэ хацеў адкрыць агонь па аб'екце, але унт. аф. Блюмель стрымаў яго, таму што паводле прадпiсання дазваляецца адкрываць агонь па лятаючых аб'ектах на мяжы ГДР толькi з вышэйстаячага дазволу.

Тым часам тры асобы наблiзiлiся да ахоўнай вышкi i ў лёце абышлi яе, пры гэтым двое з агнiстым шлейфам гучна i рэзка рагаталi, а ў сярэдняга ж быў моцна спалоханы i як бы скажоны болем твар, так што унт. аф. Блюмель i яфр. Рэкцэ страцiлi дар мовы i пачалi моцна дрыжаць. Як толькi унт. аф. Блюмель прыйшоў да памяцi, ён зрабiў данясенне л-ту Кнуту Ломаеру. К гэтаму часу ўцекачы з Рэспублiкi паспелi ўжо пераляцець памежныя ўмацаваннi i знаходзiлiся на заходнеберлiнскiм баку пункта пераходу гранiцы, адкуль яны з вялiкай хуткасцю скошаным лётам узмылi ўгору, пакуль унт. аф. Блюмель i яфр. Рэкцэ не ўбачылi iх падобнымi да навагодняй ракеты.

Паказаннi унт. аф. Блюмеля i яфр. Рэкцэ змаглi быць знятыя з некаторым спазненнем, паколькi л-нт Ломаер атрымаў паведамленне пра ўжыванне унт. аф. Блюмелем i яфр. Рэкцэ алкаголю на службе i гэтыя ў той час адбывалi пакаранне.

З сац. прывiтаннем

Подп.: Кюнле, кптн.

Мiн. унутр. спраў

Паколькi iнцыдэнт у многiх адносiнах пераўзыходзiць кампетэнцыю II В (13), неабходна праiнфармаваць прамежкавым паведамленнем Мiн. аднос. знiкнення З.Байфуса i меўшых месца ў сув. з гэтым суправаджальных абставiнаў. Поўн. даклад паследуе пасля поўнага расследавання.

Папярэдняя ацэнка ўстаноўленага стану фактаў, а таксама паказанняў вiдавочцаў i данясеннi даюць наступную карцiну здарыўшагася: Iзраiльскiя грамадзяне праф. (?) Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер 31.ХII.1980 прыкладна ў 11-00 гадзiн паяўляюцца ў Iнстытуце навуковага атэiзму, 108 Берлiн, Бэрэнштрасэ 39а, дзе калектыў Iнстытута ў гэты час урачыста адзначаў гадавую справаздачу аб праробленай працы i поспехi яго дзейнасцi за шкляначкай вiна. Кiраўнiк iнстытута праф. д-р Dr. h. c. Зiгфрыд Вальтэр Байфус выпраўляецца з абодвума прыбыльцамi ў яго кабiнет, дзе адбываецца гарачая дыскусiя; прапанова дапусцiць да ўдзелу ў гутарцы сведак была з боку З.Байфуса адхiлена. Кантакт iншых супрацоўнiкаў iнстытута з абодвума iзраiльскiмi грамадзянамi адсутнiчаў.

Каля 14-30 таго ж дня З.Байфус згодна паказанняў швейцара ў суправаджэннi двух iншаземцаў пакiдае iнстытут праз галоўны яго ўваход; каля 17-00 гадзiн ён уваходзiць у сваю кватэру на 8 паверсе дома па Ляйпцыгерштрасэ 61, дзе коратка прадстаўляе жонцы i дзецям сваiх суправаджаючых як сваiх старых сяброў праф. Лёйхтэнтрагера i шматпадарожнага гера Агасфера i неўзабаве пасля гэтага пераходзiць з iмi ў свой кабiнет. Звестак пра тое, дзе ён i яго суправаджаючыя правялi дзве з палавiнай гадзiны ў прамежку, не зафiксавана.

Прыкладна а 19-00 гадзiне З.Байфус i абодва замежныя госцi пакiдаюць кабiнет. З гэтага моманту З.Байфус, Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер знаходзяцца ў прысутнасцi i зрокавым кантакце жонкi i дзяцей З.Байфуса, у тым лiку i гасцей сiльвестраўскай вечарыны. Гэта мела месца да 0-00 гадзiн, калi З.Байфус быў выяўлены як адсутны; iзраiльскiя грамадзяне Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер у гэты час таксама ў наяўнасцi не паяўлялiся.

Больш за тое гэтыя двое разам з забраным iмi З.Байфусам выбылi вонкi праз пралом на 8 паверсе дома па Ляйпцыгерштрасэ 61. Трэба ўзяць пад увагу, што не выключалася магчымасць пакiдання кватэры рэгулярным шляхам, г.зн. праз дзверы кватэры, па лесвiцы, а пралом быў выкарыстаны толькi ў мэтах маскiроўкi. У кожным разе памянёныя асобы рухаюцца ад дома па Ляйпцыгерштрасэ 61 паветраным шляхам уздоўж Ляйпцыгерштрасэ ў заходнiм кiрунку да перасячэння Ляйпцыгерштрасэ i Фрыдрыхштрасэ, дзе яны павярнулi на апошнюю, пераляцелi памежныя ўмацаваннi ў пункце пераходу гранiцы i з заходнеберлiнскага боку пункту пераходу з рэзкiм наборам вышынi знiклi.

На ўсё гэта ўказвае i знойдзеная палiц.-обермстр. Гiршам на рабочым стале З.Байфуса запiска невядомага паходжання. Нашы расследаваннi паказалi, што тэкст у запiсцы фактычна паходзiць з Бiблii, г.зн. быў складзены да ўзвядзення памежнай сцяны.

Паколькi да сённяшняй даты З.Байфус нiдзе не аб'явiўся i не знойдзена нiякага следу яго, яго знiкненне з ГДР належыць разглядаць як неабвержна канчатковае. Цi можна тут гаварыць пра яго захоп альбо пра ўцёкi, канстатаваць канчаткова не ўяўляецца магчымым; супроць апошняга сведчыць той факт, што нiякiх дадзеных аб прысутнасцi памянёных на тэрыторыi Федэратыўнай рэспублiкi альбо iншых заходнiх краiн у наяўнасцi няма.

З боку Галоўнага аддз. II В (13) робiцца запыт на рашэнне Мiн,. на прадмет, цi належыць перад тварам мiжнародных аспектаў здарэння падключаць да расследавання I А (27), магч. IV G (4).

З сац. прывiтаннем

Подп.: Пахнiкель, маёр

Гал. аддз. II В (13)

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ВОСЬМЫ

У якiм вучоны супэрiнтэндэнт фон Айцэн з дапамогай вучэньня пра прадвызначэньне спрабуе ўвiнуцца ад д'ябла, але пры гэтым трапляе ў сетку сваiх жа слоў i сам у трох iпастасях вылятае праз камiн

У старасьцi мы зьбiраем ураджай жыцьця, i калi яно было добрае й падабалася чалавеку, дык ён багаты й дабраславёны, i, слова Божае, як калiсьцi ў такога чалавека як Паўль фон Айцэн, якому слова сам Бог уклаў у вусны, пабожна сыходзiць зь iх. У яго ня толькi выходзiць у сьвет "Нямецкi зборнiк казаняў" (Deutsche Postille), куды прадумана й старанна ён уключыў усе свае нядзельныя i сьвяточныя пропаведзi, каб ягоныя падначаленыя службовыя браты на будучае ведалi, што й як яны, зь лёгкiмi, мясцова абумоўленымi ariatviones, павiнны гаварыць сваiм авечачкам; ён ня толькi субмiтуе прыхiльнай публiцы сваё "Хрысьцiянскае настаўленьне, як, зыходзячы з двух пастулатаў хрысьцiянскага вучэньня i веры, пра сьвятую эўхарыстыю нашага любаснага Госпада Iсуса Хрыста, з чыстай праўды Боскага слова, даказваючы шчырую iсьцiну супроць усякага роду сэктаў i аблудаў, можна сьцiпла й бяз прыкрай лаянкi весьцi казань", i сьпешна прысьвячае яго пасьля заўчаснай сьмерцi свайго лiтасьцiвага князя i герцага наступнiку Ёгану Адальфу; не, цэлы сьвет, асаблiва пратэстанцкi, i на чале яго новы герцаг, згодныя, што без намогi й стараньня супэрiнтэндэнта ў Шлезьвiгу з герцагства нiколi ня сталася б царства божага, да якога, кажучы словамi прарока Iсаi, натоўп ля мора навяртаецца.

Iдзе да таго, што й хатняга шчасьця не бракуе. Хоць яго жонка Барбара, пасьля таго як схуднела яшчэ больш i высахла да касьцей i пасьля таго, як ён цьвёрда паабяцаў ёй спатканьне ў iншым, лепшым месцы, шчасна спачыла, але дзецi вырасьлi здаровымi й дзельнымi людзьмi, i нават крошка Маргарэтэ нягледзячы на сваё калецтва дасталася пад вянец зь пiсарам Вольфгангам Калундам, разам зь якiм anno 1610 за забойства iхняга зяця, бургамiстра Клаўса Эсмарха з Апэнрадэ, была пакарна сьмерцю; але гэтага яшчэ Айцэн ня ведае наперад, а яго прыяцель Лёйхтэнтрагер, якi з прычыны некаторых ведаў мог бы сказаць пра гэта, маўчыць.

Гер тайны радца таксама не памаладзеў; бародка сiвая, акурат як i рэдзенькiя валасы на чэрапе, толькi густыя, востра сагнутыя бровы па-ранейшаму чорныя, крыху аддаючы ў рыжаватасьць. Ён шмат езьдзiць, нiхто ня ведае, куды й зь якiмi гешэфтамi, але сёньня на месцы, быў пры двары, каб разьвiтацца: новым валадарам патрэбны новыя дарадцы, i цяпер ён сядзiць у Айцэнавым пакоi, у камiне гарыць агонь, крошка Маргарэтэ, якая са сваiм Калундам ўсё яшчэ жыве ў доме, каб быць пад рукою ў бацькi, праставiла вiно, бочачку якога прывёз Лёйхтэнтрагер з далёкiх земляў, сказаўшы, быццам яно было сапраўднай крывёй, чырвонага вiна пi чарку да дна.

- Такое самае, - казаў ён, - як i тады ў Вiтэнбэргу, калi я частаваў цябе, i Маргрыт была з намi.

- Ах, - уздыхае Айцэн, - Маргрыт.

- Самыя прыгожыя жанчыны, - кажа Лёйхтэнтрагер, - заўсёды тыя, якiх мы самi сабе ствараем.

- Мiраж, блiзiр, - кажа Айцэн, - чорт выдумаў, чорт i зрабiў.

- Але ж ты кахаў яе, - кажа Лёйхтэнтрагер i ўсьмiхаецца сваёй цiхай, крывой ухмылкай, якая кажа, што за кожным, хто ёсьць, стаiць нехта iншы, а за iм яшчэ нехта цi нешта, i што на сьвеце ногул няма нiчога, нам усё толькi здаецца, а ўсе iсьцiны пакрыўленыя i перакручаныя.

- Яна абдурыла мяне, - кажа Айцэн, - i ўцякла зь жыдам, Агасфэрам, якi быў пахiбаю ўсiх веруючых хрысьцiян.

- I якога ты дазволiў закатаваць кiямi да сьмерцi, - дадае Лёйхтэнтрагер.

Айцэн адпiвае вiна й паляпвае сябра па горбiку.

- Калi б ён быў Агасфэр, сапраўдны, - кажа ён, - якога пракляў наш Гасподзь Iсус i асудзiў на вечнае вандраваньне, дык у яго не дайшло б да сьмерцi, ён весела перанёс бы ўсё i ўцёр бы носа геру прафузу, калi той у канцы саўгануў яму ботам пад бок, каб пераканацца, што ў iм сапраўды не засталося жыцьця.

I ў самы гэты момант у пакой уваходзiць крошка Маргарэтэ й ставiць на стол трэйцi кубак, i калi бацька пытаецца ў яе, што б гэта значыла, бо як бы ён жадаў бачыць за сталом гера Калунда, ён бы ўжо яму паказаў, дык яна з усiм належным рышпектам адказвае, што кубак не для яе Калунда, а для аднаго чалавека, якi толькi што прыйшоў, гэта сябар дома, як сказаў ёй, i тут запозьнены госьць ужо стаiць у парозе, цёмны ў сьвятле камiна, у якiм раптам шалёна замiльгатала полымя, i гер супэрiнтэндэнт закрычаў бы яму, калi б толькi здолеў: Вымятайся прэч, у iмя Айца, Сына й Духа Сьвятога!, але такая слабасьць сталася ў яго чэлесах, i толькi сэрца застукатала ў горле, як тысяча молатаў. Але Агасфэр наблiжаецца да стала, за якiм сядзяць Айцэн i Лёйхтэнтрагер, такi ж малады, як i раней, пры першым разе; малады жыд у плямiстым лапсердаку, чорная ярмолка на кучаравых валасах, ужо вальяжыцца ў крэсьле, вальготна выцягнуўшы наперад ногi, тым часам як крошка Маргарэтэ апускаецца перад iм на каленi й сьцягвае перапэцканыя боты з ног, ступакi якiх закарэлi, як вырабленая скура, ад доўгiх вандровак. Пасьля гэтага ён гладзiць крошку Маргарэтэ па галоўцы й кажа геру тайнаму радцу:

- Мiр з вамi, Лёйхтэнтрагер, а як iдуць справы з вашай працай, i цi ўсё яшчэ пры вас кесарава манэта й пэргамант з надпiсам?

- Мая праца iдзе наперад, - кажа Лёйхтэнтрагер, - гэта вы самi бачыце. I кесарава манэта пры мне, як i пэргамант са словамi прарока, напiсанымi на iм. - I дастае манэту й пэргамант з кiшэнi й перадае Агасфэру, быццам гэта былi няма ладу якiя скарбы.

Айцэну робiцца вусьцiшна, ён быццам бы гэта ўжо раз перажыў. А яго прыяцель Лёйхтэнтрагер ужо хоча ведаць, чаго ён так дрыжыць, цi ж мала ён прапаведаваў уваскрэсеньне зь мёртвых, i вось табе маеш, калi тое сталася, ён палохаецца.

- Але я ня ўцямлю, што за гэтым, - кажа Айцэн, - альбо тут сам жыд у плоцi, альбо ж выпладзень пекла, i гэта мяне так палохае.

Лёйхтэнтрагер налiвае яму вiна й суцяшае.

- Ня бойся, Паўль, - кажа ён, - што йдзе, прыйдзе, i ня ты першы, ня ты апошнi, каго чорт забiрае.

Айцэн прымушае сябе засьмяяцца, хоць яму зусiм не да сьмеху, i пасьля таго як ён адаслаў крошку Маргарэтэ з пакоя, якая даволi такi неахвотна выйшла, ён няцьвёрдым голасам пытаецца, цi ня хоча прыяцель Лёйхтэнтрагер сказаць на поўным сур'ёзе, што ў iм больш д'ябальскага чым проста iмя, Люцыпар; акрамя таго ён, Айцэн, нiколi не схаўрусаваўся б з чортам i пактаў не заключаў бы так, каб ён гэтага ня ведаў, бо такi сатанiнскi дакумант, як яно належыцца, прыпячатваецца крывёю, а тут нiякi чорт ня мае нi права на яго, нi якiх бы там нi было прэтэнзiй да яго.

Тут падымаецца Агасфэр i выпростваецца ў цёмную постаць i разгортвае кавалак асьлiнай скуры, якую даў яму Лёйхтэнтрагер, i чытае напiсанае на iм у тоне, ад якога ў Айцэна кроў у жылах стыне:

- Глядзi, вось Я - на пастыраў, i спаганю авечак Маiх з рук iхнiх i ня дам iм болей пасьвiць авечак, i ня будуць болей пастыры пасьвiць самiх сябе, i вырву авечак Маiх з пашчанак iхнiх, i ня будуць яны ежаю iм.

Айцэн ведае словы, прарок Эзэкiiль гэта той, якога ён сам часта панукаў на добрыя справы, i калi ён пачынае разумець, што Вечны Жыд пасьля яго праходу па "вулiцы" не вярнуўся б толькi дзеля таго, каб правесьцi зь iм духоўны дыспут, а што тут iдзе пра вечнае жыцьцё, ён абараняецца з усiм запалам i зацята, як толькi можа, i заяўляе, што ён, Айцэн, быў-такi лепшым пастухом, чым нехта ў сваiм гешэфце, i хоць з Богам на вуснах, але ня чужы й сьвецкiм выгодам, бо што ж тут такога; азiрнешся вакол у герцагстве, i гер тайны радца пацьвердзiць: тут пануе найлепшы духоўны парадак, i няма нiкога, хто самахоць ухiлiўся б ад хрысьцiянскага вучэньня, якое руплiва закладзена добрым доктарам Марцiнусам Лютэрам, а сьледам за iм i iм, Яго герцагскай мосьцi вярхоўным iнспэктарам i супэрiнтэндэнтам, i народ пачувае сябе ахаваным у веры, тым часам як па той бок мяжы, як на ўсход, так i на захад, культывуюцца самыя заганныя ератычныя вучэньнi, i ўсякi там Гiнц альбо Кунц лiчыць, што лепш выкладае Хрыста, чым ардынаваны на тое слуга Гасподнi.

Гаворыць гэта й глядзiць, шукаючы сьведчньня i падтрымкi, на Лёйхтэнтрагера, якi заўсёды падшпорваў яго на богаўгодныя чыны й часта вяцягваў яго з лужыны; але той падбiрае насьмешлiва губкi й кажа:

- Менавiта таму, мой усехрысьцiянскi дружа, менавiта за гэтыя адмысловыя заслугi ты цяпер чортаў.

I як толькi Айцэн падымаецца, каб запярэчыць, хоць у глыбiнi душы ён ведае, што няшчасны ўкрыжаванец не на тое аддаў сваю кроў, каб увекавечнiць палiцыю i сваё цела, ня дзеля пэрпэтуiраваньня вялiкай моцы ўладаў, як жыд падымае руку й кажа:

- Бог ёсьць свабода, бо вырашае Ён, i нiхто iншы за Яго; калi ж тое праўда, што Бог стварыў чалавека паводле свайго вобразу, хто ж тады адважыцца ўцiснуць чалавечы дух у дактрыны?

I тут Айцэн адчувае, што загнаны ў вугал, ён бачыць танец ценяў ў мiгатлiвым сьвятле й думае, што ўсё гэта маленькiя чарцяняты, якiя цiкуюць за iм з распаленымi ражнамi й вiламi, i ўскрыквае. Але гер тайны радца лёгенька кранае яго пальцамi й кажа:

- Паколькi вы лiчылi сябе мудрым, вы сталiся дурнем, як i пiсаў апостал Павел рымлянам.

Айцэн чуе гэта, i ў яго мозгу, у якiм выслоўi й вершы Сьвятога Пiсаньня закруцiлiся, як маленькiя колцы, яго гэта тузае й падколвае, i ён думае, што чорт падкiнуў яму выратавальную вяровачку, каб ён ухапiўся за яе. Таму кажа:

- Усё яно менавiта так, але што меў на ўвазе апостал, пiшучы гэта? Што чалавек можа iсьцi няправiльным шляхам i ўпадаць у памылкi; цi ж за гэта ён робiцца чортавым i павiнен быць пракляты на векi вечныя? Так, я памыляўся, бо я намагаўся пабудаваць на зямлi царства, якое сутнасьцю падобнае да нябеснага, дзе мае значэньне толькi адна рада i ўсё робiцца паводле адной волi; чалавек не павiнен хацець чынiць, падобна Богу, ён толькi жменька праху.

I паколькi Лёйхтэнтрагер складвае рукi на грудзях i маўчыць, пакуль жыд кiвае так, быццам успамiнае словы, сказаныя iм Iсусу, калi той падышоў да ягоных дзьвярэй, Айцэн падазрае, што ён на правiльным шляху, i калi крыху патрэнiруецца ў самапрынiжэньнi, альбо наогул знойдзе каго-небудзь, на каго мог бы перакласьцi сваю вiну, яму, дадаўшы крыху лёгкай рыторыкi, удалося б пазьбегнуць выраку, якi яму пагражае, альбо, прынамсi, памякчыць яго. Таму кажа далей:

- Item, паколькi чалавек памыляецца, а Бог не, i ўсё iдзе паводле Божага рашэньня, направа, калi гэта так вырашана, альбо налева, калi й на гэта Ягоная воля, дык вынiкае, што ня ўласна чалавек вiнаваты, а Бог; i калi б чалавечая вiна ня клалася не на самаго Бога, дык чаму ж тады Бог паслаў свайго роднага сына, каб той узяў усю вiну на сябе?

- Так што, - кажа Агасфэр, - ergo, закасьцянелыя i зацятыя жыды таксама ня вiнаватыя, тыя, што крычалi Укрыжуйце яго! i Яго кроў на нас i на нашых дзецях!, так, нават мусiлi крычаць Укрыжуйце яго! i наклiкаць i чынiць ўсё самае лiхое й пахiбнае, каб споўнiлася воля Божая? I што, ergo, праклён, якi мяне, Агасфэра, спасьцiг, павiнен быў бы спасьцiгнуць самаго Бога ўва мне, Вечна Вандроўным Жыдзе?

Гер супэрiнтэндэнт бачыць, куды ён залез са сваiм аргумэнтам i што ён будзе глыбей i глыбей засмоктвацца багнай, чым больш ён абтоптваецца, але страх перад пякельным пракляцьцем i вечным агнём пад заднiцай падганяе яго, i ён думае, што Божыя плечы шырокiя, i маё калiўца чалавечай вiны, якую я ўскладу на Яго, Яму плячэй не намуляе, i кажа: "Вядома!" i "Так яно й ёсьць!" i, "еrgo, навошта караць пастуха, калi ён робiць толькi тое, што сказаў яму яго гаспадар?" i, павярнуўшыся да свайго сябра Лёйхтэнтрагера: "Д'ябал, дзе твая логiка, сатана, дзе твой розум?"

Вострыя бровы Лёйхтэнтрагера падымаюцца, у вачах блiскаюць iскры, бо падлiчыць, колькi будзе два разы па два, ён умее лепей, чым тыя, якiя пакладаюцца на сваю веру й на цудадзействы Бога. Пасьля ён устае й iдзе да палiцы на сьцяне, на якой роўненька стаяць Бiблii Айцэна й iншыя пабожныя старакнiжныя рарытэты, акуратна пераплеценыя, а справа Айцэнавыя ўласныя друкаваныя творы, вялiкае багацьце й гонар аўтара. I бярэ адтуль "Хрысьцiянскае настаўленьне etc. etc.", выдадзенае ў Шлезьвiгу ў Нiкалаўса Вегенэра, гартае яе, задаволена кiвае й заўважае, што ў творы гаворка йдзе пра prаedestinatio альбо Божае прадвызначэньне, гэтую тэму вы толькi што прадыспутавалi й абгаварылi, i паколькi Айцэн, якому стала горача за вушамi, пацьвердзiў гэта, пытаецца як бы мiж iншым, цi ён i нiхто iншы напiсаў усё, што ў гэтай кнiзе, i паколькi Айцэн, мусiць пацьвердзiць гэта, сябар падыходзiць, трымаючы кнiгу ў руках, назад да стала й разгорнутую кладзе перад Айцэнам, паказваючы пальцам разьдзел i радок, i кажа: "Чытай!", i паколькi Айцэн толькi мыляе губамi: "Уголас! Агасфэру таксама цiкава паслухаць".

I Айцэн мусiць прачытаць тое, што напiсаў у запале сваёй рупнасьцi й што цяпер хацеў бы, каб нiколi так ня думаў, хоць усё гэта было старанна прадумана й пражавана яго добрым доктарам Марцiнусам зь Вiтэнбэрга, а менавiта: "Такiм чынам, верны, сьвяты, найлюбасьнейшы Бог нiкога не прадвызначаў i не ствараў для грэху й пракляцьця альбо вечнай сьмерцi, а пракляцьце бязбожнага паходзiць зь яго ж самога."

- "Зь яго ж самога" - паўтарае гер тайны радца й дадае, скiраваўшы вочы ўгору: - Не з таго там. - Гартае далей i кажа: - Чытай! - I зноў Айцэн мусiць чытаць уголас, i пацьвярджаць, што напiсаў гэта сам, як ён апасаецца, сабе ж вырак, а менавiта:

- "I Бог сваiм судом караў, i карае ў сёньняшнiя днi асьлеплых i зацятых жыдоў паводле iхняй жа волi й iхняга праклёну; i трэба адзначыць, што Сьвятое Пiсаньне гэтую жорсткую, працяглую кару прыпiсвае ня Божаму прадвызнначэньню, а разбэшчанасьцi й зацятасьцi самiх жыдоў".

- Разбэшчанасьцi й зацятасьцi самiх жыдоў, - паўтарае Лёйхтэнтрагер, - а што важна й мае значэньне для самiх небаракаў жыдоў, мусiць, павiнна мець значэньне для гера доктара Божай вучонасьцi, такога як ты, дружа Паўль.

- Iдзi, гер супэрiнтэндэнт, - кажа Агасфэр i падыходзiць да камiна, у якiм злосна паблiсквае, - якраз пара ўжо.

- Iдзi, Паўль, - кажа Лёйхтэнтрагер i паказвае яму кiрунак, - мы пойдзем.

У Айцэна калоцяцца каленi; яму хочацца пабыць яшчэ хоць хвiлiнку, яшчэ выпiць вiна, якое так сьвецiцца на стале, але ён ведае, што яму не дазволяць, i ён баiцца, што застране ў комiне, калi яны ўтрох паляцяць празь яго, ён i Лёйхтэнтрагер i Агасфэр, i можа нават тут унiзе звэндзiцца. Але яго сябар Лёйхтэнтрагер, якi раптам устае перад iм увесь у белым, як анёл на карцiнах, i Агасфэр, адзеньне на якiм здаецца як бы са сьвятла, кладуць на яго рукi, амаль пяшчотна, i, быццам адгадаўшы ягоны клопат, Лёйхтэнтрагер кажа, што ня бойся, ня трэба страху й ты будзеш правiльна транссубстанцыяваны. I як што Айцэн усё яшчэ зьдзiўляецца, якiм жа чынам усё гэта можа стацца, ён раптам адчувае, як яму шырока адамкнула рот, як гэта бывае, калi палявы фельчар рве зубы, i чуе, як Лёйхтэнтрагер кажа: - "Прэч, душанятка, так i так ты ня цаца, а жалю вартая штучка, недабратворная, ня жыўнасная", - i адчувае, як нешта вырываецца зь яго, хоча яшчэ закрычаць да Бога альбо яшчэ да каго, але ня можа гэтага зрабiць.

Праз хвiлiну, калi ў пакой уваходзяць крошка Маргарэтэ й пiсар Калунд, яны знаходзяць бацьку: ён ляжыць каля камiна, задраўшы галаву, страшна вырачыныя вочы ашклянелi, язык вывалiўся з рота.

Агонь у камiне патух, а каля стала, на якiм усё яшчэ чырвона рдзее вiно й сьвецяцца тры келiхi, стаяць боты, якiя крошка Маргарэтэ сьцягнула з ног маладога жыда.

РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДЗЯВЯТЫ Й КАНЕЦ

У якiм рабi прыступае да штурму сьвятога парадку, адбываецца Армагедон i выяўляецца, што апошнiя пытаньнi павiнны застацца без адказу

Мы падаем.

Праз бясконцасьць прорвы, якая ёсьць разам i прасторай i часам i дзе няма нi нiзу нi верху, нi справа нi зьлева, толькi паток часьцiнак, якiя яшчэ не падзялiлiся на сьвятло й цемру, вечны морак. I я бачу рабi й яго руку са знакам раны, рука працягваецца да мяне, i маё сэрца схiляецца да яго.

Ты каешся? кажа ён.

Не, няма ўва мне каяты.

Бо гэта было так велiчна, як страшна гэта нi скончылася, вялiкая Спроба, i павiнна была быць, каб усё акруглiлася i вярнулася да таго, з чаго вынiкла, творыва да свайго стварэньня i Бог да Бога. Але рабi быў богападобны, самы першы й адзiны раз, калi ўзьляцеў на свайго белага рысака й кiнуўся на штурм, у яго вачах полымя, у руцэ двусечны меч справядлiвасьцi й перад iм сьцяг зь iмем, якога нiхто ня ведае, i за iм чатыры цёмныя вершнiкi, той на сернiстым канi, якi называецца Пажар i дастае сваiм лукам да краёў зямлi, i той на чырвоным скакуне, якi называецца Вайна й бярэ мiр, каб яны адзiн аднаго душылi ў далiнах i на ўзвышшах, i той высока на чорнай клячы, зь iмем Голад, у руках вагi, мера пшанiцы за срэбранiк i тры меры ячменю за столькi ж, i той на буланай шкапе, вершнiк Сьмерць. I зрабiлася сонца, як валасяны мех, i месяц, як кроў, i цягнулiся ўгору орды Гога й Магога, на жоўтых i чырвоных i бялёсых i буланых конях i былi ў дасьпехах, агнiстых i бялёсых i сернiстых латах, i пасярэдзiне iх лёталi процьмы шаранчы, у iх былi як бы разразныя вочы й хобаты, якiя плявалi агнём, i шалясьценьне iх крылаў было як скрыгат жалезных калясьнiц. I за iмi сьледам ляцелi анёлы глыбiняў, якiя былi скiнутыя ў шосты дзень разам са мною i з анёлам Люцыпарам, i на iх было шматфарбнае адзеньне i яны брынчалi на цымбалах i бiлi ў лiтаўры й дзьмулi ў трубы, аж далёка разносiлася i ўсё жывое палохалася, i паперадзе iх крочыў зьвер зь сямю галовамi й дзесяцьцю рагамi, i называўся той зьвер Антыхрыст, i начальнiчаў над усiмi. I ледзь толькi яны ўсе прайшлi, як расступiлася зямля, i зь яе падняўся пешы люд, якi складаўся з жабракоў i злодзеяў i да iх падобных выпаўзьняў, i яшчэ з калекаў i сухотнiкаў i такiя ж з пакалечанымi чэлесамi й некаторыя несьлi галаву пад пахай альбо пятлю з шыбенiцы на шыi, а яшчэ й жанчыны гэтакага ж гатунку, бяззубыя, кудлатыя, з адвiслымi цыцкамi й са сьмярдзючымi дзiркамi, i ўсе гэтыя i многiя iншыя лямантавалi й крычалi рознае паскуднае кепства й патрасалi кулакамi, бо такiмi ж гаротнымi й прыгнечанымi, як у жыцьцi, былi яны i ў сьмерцi, i цяпер вось прыйшоў дзень суду, думалi яны, i дзень гневу, i яны пасьпяшалiся за вершнiкамi й пахiбнымi анёламi й былi, як хмара чорных птушак, што плыве па небе. А Люцыпар сядзеў на круглым каменi, нага на назе, кульгавая наверсе, абапершыся падбародкам на левую руку, прапускаючы мiма сябе процьмы войска рабi, нiбыта тут быў вялiкi спэктакль, некiм зладжаны менавiта толькi дзеля яго.

Рабi кратае мяне за плячо кончыкам пальца, i я ўздрыгваю. Марна, кажа ён, усё было пустая марнасьць, гэтым разам таксама.

I я ведаю, што ён думае пра сьмерць, якою ён памёр на крыжы, i як я яго прагнаў ад маiх дзьвярэй, бо ён адмовiўся ад барацьбы; а цяпер ён змагаўся, i гэта зноў жа было ня больш, чым пстрычка ў пустату. Рабi, сказаў я i схапiў яго за руку, далiкатную, як у жанчыны, рабi, можа так стацца, што сёньня ты выбавiў самога сябе.

I было там шкляное мора, якое рассыпалася, i выспы, якiя апусьцiлiся, быццам iх нiколi й ня было, i горы, якiя распалiся як вялiкiя гурбы пяску, i зямля гарэла з аднаго краю ў другi; а людзi ўцякалi ў пячоры ў скалах i шылiся ў шчылiны муроў, i там заставала iх сьмерць, i яны ператваралiся ў ценi на сьцяне. I зоркi ў агнi ападалi зь неба й расчынялi калодзежы прорваў, зь якiх падымаўся атрутлiвы чад i подых спусташэньня, i ўсё, што яшчэ заставалася стаяць, з грукатам лопалася. Але рабi ўсё яшчэ парываўся наперад, i воiнствы яго за iм, шукаючы нябеснага Ерусалiма, якi зь ясьпiсу й шчырага золата й мае дванаццаць брамаў, тры на поўнач i тры на поўдзень, тры на ўсход i тры на захад, i над iмi вялiкi храм зь белага мармуру, у Сьвятая Сьвятых якога на адзiнокiм троне сам Бог, якому пакланяюцца й моляцца ў вякi вякоў праведнiкi, якiя носяць Яго пячатку на лобе; але нiдзе не знайшлося такога горада, як высока нi парываўся рабi са сваiмi сонмамi, з аднаго неба на другое вышэйшае, i ўздоўж i ўпоперак, пакуль на ноздрах ня выступiў шум i плямiсты пот на баках коней чатырох цёмных вершнiкаў i на баках коней ордаў Гога й Магога й нават упанцыраваная шаранча змардавалася i зьвер зь сямю галовамi й дзесяцьцю рагамi пачаў расслабляцца й пахiбныя анёлы ў сваiм шматфарбным адзеньнi як i астатнi пешы люд, што падняўся з магiлаў, i ўсе наракалi, як народ Iзраiля пасьля саракагадовага блуканьня па пустынi. Тут нарэшце зацугляў рабi белага каня i выпрастаўся ў сядле й сказаў усяму народу: Гэты Бог нiдзе; ён разьбiты разам са Сваiмi анёламi й духамi, i ўцёк, i я, Сын чалавечы - цяпер Бог замест Яго, i я хачу рабiць тое, у чым Ён запрысягнуўся, але нiколi ня выканаў; я хачу стварыць новае неба й новую зямлю, у iх павiнны цараваць мiр i справядлiвасьць, i iльвы ляжацьмуць каля авечак, i чалавек ня будзе ўжо ворагам чалавеку, а рука ў руцэ хадзiцьмуць пад маiм сонцам i ў цянi майго саду.

Але я, Агасфэр, бачыў, як чатыры вершнiкi ляпалi сябе па сьцёгнах ад унутранай гарачнасьцi й як сем галоваў Антыхрыста бляялi, ашчэрыўшы зубы, i я чуў, як падымалася нараканьне сярод ордаў Гога й Магога й сярод пахiбных анёлаў i сярод iншага пешага люду, быццам яны ня верылi сваiм вушам; але перш чым мог выбухнуць вялiкi рогат пекла, якi запоўнiў бы нябёсы, ад першага неба да сёмага, з такой утапiчнай лухты, гля! перад намi стаiць ужо старац-пiсец Кнiгi жыцьця i маўляе: Ты прыйшоў, мой сыне, разам з усiмi гэтымi мяняць сьвет паводле твайго вобразу?

I падняў рабi руку, каб адмахнуцца ад старога так, як адмахваюцца ад настырнай мухi; а той сказаў: Ты забываеш, мой сыне, што твой вобраз ёсьць i мой вобраз, бо ты неаддзельны ад мяне, як нiхто iншы.

I падняў рабi меч, каб забiць старца; а той раптам пачаў расьцi й расьцi й зрабiўся вялiзарны й стаяў нагамi на разбуранай зямлi, галава высока ў воблаках, i падняў руку Сваю, якая была рукою, у якой ён калiсьцi трымаў усё створанае Iм разам са Сваiмi анёламi i ўсiмi сузор'ямi й з Адамам, i прагучаў голас, якi быў мацнейшы за самы моцны гром i разам з тым як шалясьценьне ветрыку ў лiсьцi, i сказаў слова, толькi гэта адно, менавiта Сваё iмя, iмя Бога, нявымоўнае, таямнiчае, сьвятое.

I ўсе застылi, быццам маланкай працятыя, чатыры цёмныя вершнiкi, i орды Гога й Магога зь iх сернiстымi й чырвонымi й чорнымi й буланымi коньмi, i шаранча зь iх як бы прарэзанымi вачыма, вогнеплявальнымi хобатамi, i зьвер зь сямю галовамi й дзесяцьцю рагамi й пахiбныя анёлы, i пешы люд, якi паўстаў з магiлаў са сваiмi пошасьцямi й сваiмi скалечанымi чэлесамi, i пачалi растварацца перад маiмi вачыма й расплывацца й распластвацца, пакуль ужо нiчога не засталося апрача вялiкай пустаты й прасторы, ў якой пустата пашырылася, разышлася, i ў гэтай пустаце постаць рабi, без скакуна, бязь меча, маленькая i кволая i пакутлiвая, якiм ён i быў, калi сустрэўся са мною ў пустынi, i зусiм адзiнокi. I я здалёку чуў яго сьмех, якi я ведаў, i гэта было ўсё, што засталося ад валадара глыбiняў i вялiкага барацьбiта супроць парадку, анёла Люцыпара.

Мы падалi, рабi й я.

Мой вечны браце, кажа ён, не пакiдай мяне.

I паклаў я галаву сваю яму на грудзi, так як быў зрабiў гэта на яго апошняй вячэры, i ён пацалаваў мяне ў лоб i абняў мяне й сказаў, што я плоць ад яго плоцi, i як цень, якi належыць яму, як другое ягонае Я. I мы аб'ядналiся ў любовi й сталi адно.

I як ён i Бог былi адно, так i я стаў з Богам адно, адна йстота й сутнасьць, адна вялiкая думка, адна мара.