Людміла Рублеўская
Пад залатымі трубамі
Кінааповесць-фантасмагорыя па матывах гістарычных хронік
Імчыць вершнік. Мільгаюць магутныя дрэвы, узгоркі, палі...
Вершнік у ваўчынай скуры, накінутай на плечы, у скураным шлеме з рагамі час ад часу падносіць да вуснаў медны паляўнічы рог - на ім сляпуча ззяе адбітак сонца, - закідвае галаву і трубіць. Гукі ўрачыста ўзлятаюць у неба. Над вершнікам кружляе чорны арол, які суправаджае яго.
- Так наш далёкі продак, найбліжэйшы радца вялікага князя Альгерда, за параду будаваць слаўны горад Вільню атрымаў ва ўладанні столькі зямлі, на колькі будзе чуваць гук ягонага рога цягам дня... І герб наш адгэтуль - “Трубы”... І чорны арол - знак наш...
Вершнік працягвае свой шлях. Узнімаецца ў неба труба, на якой ззяе сонца... Кружляе ў небе чорны арол.
Высокі худы чалавек з груганом на плячы, захутаны ў манаскі чорны плашч з каптуром, з нянавісцю глядзіць на арла, які кружляе ў небе.
- Замнога табе гонару, паганец. Ніколі не дарую. Заўсёды буду стаяць на тваім шляху.
З пляча Вялікага Інквізітара зрываецца чорны груган. Узлятае ўверх, туды, дзе кружляе арол.
Зноў гучыць труба. Яе залаты бляск асляпляе, нагадвае кругі на вадзе... І застывае малюнкам на гербе “Трубы”, які вісіць над камінам.
1529 год. Гербавая зала ў палацы Радзівілаў.
Юры Радзівіл па мянушцы Геркулес, магутнага складу мужчына з рудаватымі валасамі і барадой, адкінуўшыся ў фатэлі з высокай спінкай, гартае цяжкі фаліянт. У Радзівіла перавязана рука - ён толькі што пасля чарговай бітвы. Вакол яго сядзяць і ўважліва слухаюць дзеці - Мікалай Радзівіл Руды і ягоны стрыечны брат Мікалай Радзівіл Чорны, абодва падлеткі, трохі маладзейшая за іх Ганна Радзівіл, і анёлак дзевяці гадоў - Барбара Радзівіл. У крэсле сядзіць жонка Юрыя Радзівіла, Барбара Кола, уладная жанчына з цяжкім падбароддзем і бляклымі блакітнымі вачыма, яна вышывае. Паволі праступаюць на белым шоўку цяжкія гронкі рабіны, бы кроплі крыві. Ля крэсла стаіць паж, Міхал Рашчынскі, які па звычаі трымае малітоўнік сваёй пані і ўважліва прыслухоўваецца да размовы ля каміна. Міхал трохі па-падлеткаваму няўклюдны, але відаць, што вырасце вялікім, дужым, у ім адчуваецца незвычайная моц: і дзікая, мядзвежая сіла, і шчырасць, наіўнасць простай натуры. Ягоны позірк увесь час спыняецца на Ганне Радзівіл, танклявай, гожай, дзёрзкай, якая сядзіць збоку на лаўцы, і адзіная з усіх дзетак круціцца, відавочна нудзіцца ўрокам генеалогіі.
Радзівіл Геркулес працягвае аповед:
- Паводле легенды, наш продак, жрэц князя Гедыміна Ліздзейка, убачыў у прарочым сне Жалезнага Ваўка... Які паказаў месца для пабудовы Вільні.
Мікалай Чорны, хлопец з тонкімі рысамі твару, з “фамільным” радзівілаўскім гарбатым носам, па звычаі падмячае тое, на што іншыя не звярнулі ўвагі:
- Дык што, дзядзечка Юры, Радзівілы паходзяць ад паганскага жраца?
Геркулес паблажліва ўсміхаецца.
- Гэта толькі легенда. Насамрэч першым прыняў герб “Трубы” ваш прадзед, баярын Осцік... Ад назвы маёнтка Трабы. І было гэта пры слаўным князе Вітаўту... І няма, і не будзе роду мацней за наш... Пакуль Радзівілы трымаюцца разам. Як калісьці трымаліся мы - я, мой брат Ян, мой брат Мікалай, мая сястра Ганна Мазавецкая. Адзін я застаўся з іх. Ваш час. Ты, мой сын, Мікалай Руды, і ты, мой пляменнік, Мікалай Чорны, будзеце, як лязо і дзяржальна аднаго мяча.
Браты абменьваюцца позіркамі: адкрыты, шчыры твар гарачага па натуры Мікалая Рудога, засяроджаны, хітраваты - Чорнага.
Увесь гэты час Ганна круціцца на месцы, паглядае за вакно, дзе за ўзорчатымі рамамі пагойдваецца голле дрэў. Тузае на шыі медальён - срэбны арол са смарагдавымі вачыма. Дзяўчынка азіраецца на маці - тая прыдрамала ў крэсле, вышыўка з барвовымі гронкамі рабіны ляжыць на каленях. Пакуль бацька размаўляе з братамі, Ганна ціхенька ўстае. Барбара, якой таксама не вельмі цікава, спалохана глядзіць на сястру. Ганна жэстам кліча яе з сабой. Барбара адмоўна круціць галавою. Ганна ціхенька выслізвае з пакоя. Мікалай Чорны кідае пільны хуткі позірк убок - але не выдае сястру. Уцёкі Ганны заўважае і паж Міхал.
Ганна выходзіць у сад. Прабіраецца між дрэў і кустоўя, расхінае голле, усыпанае квеценню, захоплена сочыць за матылькамі. У траве ёй трапляецца здохлая варона - дзяўчынка не выяўляе грэблівасці, схіляецца, тыцкае ў птушку прутком, заглядае ў мёртвае вока... Ёй цікава - што такое смерць? Відовішча дзіўнае: дзяўчынка-анёлак у белай сукенцы - і мёртвая варона... За княжной, хаваючыся за кустамі, крадзецца Міхал, які таксама пакінуў свой пост, скарыстаўшыся тым, што княгіня заснула. Міхал паглядае з-за голля, як маленькая танклявая княжна ў белай сукенцы гуляе па чароўным садзе. Відаць, што сад і ўвогуле палац толькі будуюцца. Там-сям груды камення, чуваць гукі будоўлі.
Між тым Ганна выходзіць на невялікую палянку, пасярод якой высіцца незразумелае збудаванне. Штосьці высокае, абстаўленае жэрдкамі. Гэта яшчэ не даробленая эолава арфа - вельмі складаная па задуме канструкцыя. Блішчаць паміж жэрдак яе пазалочаныя струны, але яшчэ не гучыць музыка ветру... Так, асобныя дзіўныя гукі, падобныя да жаласных крыкаў птушкі. Ля пастамента пакінутыя рабочымі інструменты, чарцяжы.
Збудаванне ўвенчвае выява арла, таксама не даробленая. Адно залатое пёрка дрэнна замацаванае, амаль адвалілася. Ганна спрабуе яго дастаць, ускараскваецца па жэрдках...
Усё збудаванне са страшэнным грукатам і звонам абрушваецца, Ганна з крыкам спрытна адскоквае - Міхал не паспеў кінуцца на дапамогу.
Да абрушанай эолавай арфы збягаюцца слугі, урэшце прыходзіць сама княгіня, Барбара Кола.
- Зноў шкода ад цябе, Ганна! Твой бацька ўлучыў вам увагу, нягледзячы на свае раны. А ты не цэніш. Цяпер не адкруцішся ад розгаў.
Ганна бялее. Наперад выходзіць Міхал:
- Ваша княская мосць, гэта мая віна. Я тут усё разбурыў выпадкова.
Барбара Кола грэбліва падціскае вусны:
- Ты? Што тут робіш? Здаецца, мой муж памыліўся, калі ўзяў цябе да свайго двара, Міхал. І каб не тое, што твой бацька загінуў, ратуючы князя... Спадзяюся, справядлівае пакаранне стане табе добрай навукай.
Спыняе позірк на медальёне, які ўпрыгожвае шыю Ганны.
- І колькі разоў табе казала. Не карыстайся гэтым ўпрыгожваннем. Яно... не пасуе юнай дзяўчыне.
Сад у замку Радзівілаў. Няўклюдны дзівакаваты вучань замкавага лекара Варакса Семяновіч падыходзіць да зруйнаванай эолавай арфы. Хапаецца за галаву, войкае... Перабірае ламачча. Асабліва пяшчотна збірае рэшткі арла, разглядае, дастае з кішэні чарцяжы, нешта звярае. З кустоў за ім назіраюць дзве камерысткі - Магдаленка і Зоська. Смяюцца. Магдаленка трапна прыцэльваецца і кідае Вараксу ў галаву сарваную з куста шыпшыніну. Варакса недаўменна азіраецца. Дзяўчаты, смеючыся, збягаюць.
Палац Радзівілаў. Пакой з вузкім вітражным вакном завешаны паліцамі з кнігамі і прыборамі для хімічных доследаў. Гаспадар пакоя, лекар Якаб Магнус, хударлявы, змрочны чалавек, за сталом, застаўленым колбамі з рэактывамі, пералівае штосьці з адной колбы ў другую. Дзверы раптоўна расчыняюцца, рука лекара ўздрыгвае, адна кропля праліваецца міма колбы. У пакой забягае Варакса.
- Настаўнік! Усё парушана! Гэты мядзведзь Міхал Рашчынскі! Эолаву арфу зваліў! Арла! Я не паспеў адладзіць механізм...
Магнус скрушна ўздыхае.
- Ты занадта мітуслівы для чалавека навукі, Варакса. Я табе колькі казаў
- любы няўдалы дослед мусіць стаць пачаткам новага.
Варакса працягвае бедаваць.
- Яшчэ трохі, і я пабачыў бы, як удасканалены мною арол ганарліва крычыць і ўзмахвае крыламі!
Лекар асцярожна ставіць шкляніцу на стол.
- Яшчэ раз паўтару - ты невук, Варакса Семяновіч. І вучыцца не хочаш, хоць завеш мяне настаўнікам. Забыўся, як запускаў у сажалку механічную рыбу, якая адразу патанула? А як цудоўна стрэліў вынайдзены табою арбалет - на тры сажні, у спадніцу паненцы Магдаленцы?
Варакса чырванее.
- Гэта выпадкова! Я ўсё адно даб’юся! Мяне зробяць галоўным механікам каралеўскага двара!
Магнус незадаволена круціць галавой.
- Выкінь з галавы, недарэка! Цяпер бяспечней у звярынцы з адчыненымі клеткамі, чым пры каралеўскім двары, які запаланілі італьянцы. Штукароў ды забойцаў Сфорца ты не пераўзыдзеш.
На вучня перасцярогі не робяць уражання.
- Я ўсе іх штучкі разгадаю. Ды ў мяне самога столькі ідэй...
Хлопец дастае з-за пазухі стос спісаных паперак, перабірае з гонарам.
- Жалезны павук. Ён будзе замест крэсла і зможа насіць гаспадара з пакоя ў пакой... Масянжовае вуха, з дапамогай якога будзеш чуць за тры вярсты...
Магнус перабівае вучня.
- Досыць! Тваё шчасце, што ніхто цябе ўсур’ёз не ўспрымае, Варакса. За такую прагу ўдасканальваць Божыя стварэнні можна патрапіць у сутарэнні на прэнт і дыбу.
Варакса асцярожна перапытвае:
- А праўду кажуць, настаўнік, што вы там пабывалі?
Магнус глядзіць на сваё запясце, на якім назаўжды застаўся след ад ланцугоў.
- Прага да ведаў можа шмат куды прывесці, хлопец, у нашы цёмныя часы.
Дзверы з грукатам расчыняюцца. Уваходзіць Юрый Радзівіл. Варакса
спалохана кланяецца і выбягае, прыціснуўшы да сэрца свае схемы.
- Зноў падаслалі. На гэты раз прыкінуўся куафёрам. Адкуль каралева іх бярэ толькі, паўзуць, як гадзюкі...
Князь кідае на стол маленькую бутэлечку. Магнус бярэ яе спецыяльнай пальчаткай, асцярожна адкаркоўвае, капае змесціва ў адну з колбаў. Вадкасць мяняе колер.
- Паўтараюцца. Такім вас ужо спрабавалі атруціць.
Геркулес глуха ўдакладняе:
- Брата майго Яна такім жа?..
Магнус схіляе галаву.
- Так, ваша мосць...
- А... сястру Ганну з дзецьмі?
- Мяркуючы па тых сімптомах, што вы апісалі... Атрута, ад якой загінула княгіня Ганна Мазавецкая, была падобнай, але трохі іншай.
Радзівіл Геркулес тужліва глядзіць у вакно, за цьмянымі слюдзянымі шкельцамі гайдаюцца дрэвы, нібыта просяць дапамогі.
- Сястра патрабавала, каб яе называлі каралевай. Яна і была каралевай. Ганарыстай да немагчымага. Прыўкраснай да немагчымага.
1515 год. Макуў-Мазавецкі. Палац князёў Мазавецкіх.
Вялікая светлая зала, нягледзячы на прысутнасць людзей, здаецца пустой. Паўсюль на доўгіх ваўняных нітках і срэбных ланцужках падвешаныя страўсіныя яйкі - найлепшы сродак ад сурокаў. Яны гойдаюццца ад скразняку. Пасярэдзіне пакоя - доўгі стол, застаўлены срэбным посудам. На чале стала, у крэсле з высокай разьблёнай спінкай, сядзіць Ганна Мазавецкая з Радзівілаў. Прыгожая ўладная жанчына з ганарыстым спакойным тварам. На яе грудзях - медальён у выглядзе арла, той самы, што мы бачылі ў яе пляменніцы Ганны Радзівіл. Княгіня есць смажаную перапёлку, акуратна, не спяшаючыся адшчыквае мяса, час ад часу апускае запэцканыя пальцы ў місу з вадою, якую паспешліва падносіць лёкай, што стаіць за крэслам. За спінаю княгіні, на сцяне - партрэт ейнага памерлага мужа, князя мазавецкага Конрада III Рудога. За сталом сядзяць прыціхлыя дзеці Ганны - падлеткі Станіслаў і Ян, а таксама іх старэйшыя сёстры Сафія і Ганна. Яны амаль не ядуць, намагаючыся схаваць спалох. Крэсла ля адной з талерак, справа ад гаспадыні, пустое, неахайна адсунутае. Той, хто мусіў там сядзець, фаварыт княгіні Анджэй Жэлінскі, прыгожы мужчына з нервовым капрызным тварам, узбуджана ходзіць па пакоі, падалей ад вокнаў. Некалькі лёкаяў ля сцен стаяць ціха, апусціўшы вочы, таксама спалоханыя, гатовыя ўцячы, як, відаць, зрабіла большасць прыслугі і ўсе прыдворныя. Карузлік у стракатым аксамітным уборы ў зялёна-чырвоныя ромбы, з велізарным карункавым каўнерам-жорнавам, раскладае на падлозе карты, ён адзіны, хто таксама, як і каралева, спакойны. Спалох прысутных зразумелы: праз вокны даносіцца гуд абуранага натоўпу, пагрозлівыя выкрыкі.
Ганна Мазавецкая ўладна звяртаецца да фаварыта:
- Сядзь, Анджэй. Трымайся, як належыць рыцару.
Той адказвае раздражнёна:
- Няхай прабачыць ваша княская... каралеўская мосць, але мне цяжка захоўваць спакой, чуючы, што мяне патрабуюць разарваць коньмі. А яшчэ, здаецца, пасадзіць на палю, спаліць... І што там яшчэ прыйшло ў галаву вашым... пачцівым падданым.
Ганна адказвае спакойна-насмешна.
- Мог меней красці, ваша мосць. Не абражаць маіх пачцівых падданых.
Анджэй Жэлінскі ўскідваецца.
- Вушам не веру! Ты раней так са мной не размаўляла.
Старэйшы з сыноў, Станіслаў, юнак з прыгожым, але разбэшчаным, абліччам стукае па стале даланёй, з нянавісцю глядзіць на каханка маці.
- А ты, Жэлінскі, забыўся, з кім размаўляеш?
Анджэй, хаваючы гнеў, кланяецца.
- Даруйце, ваша вялікасць.
Звон пабітага шкла. У пакой залятае арбалетная страла, застрае ў адным са страўсавых яек, што вісяць у адмысловых срэбных сетачках. Гуд раз’ятранага натоўпу ў пакоі ўзмацняецца. Чуваць, як дзесьці б’юць цяжкім у дзверы. Усе ўздрыгваюць, толькі Ганна Мазавецкая быццам не чуе, працягвае няспешна есці, ды карузлік раскладае ды зноў змешвае карты. Наверсе ўвесь час апынаецца карта “вісельнік”.
Жэлінскі спалоханы.
- Можа, варта кінуць ім костку? Пакажыцеся... Хоць з вакна. Паабяцайце, што выканаеце штось з іх патрабаванняў... Зменшыць падаткі...
Ганна не перапыняе абед.
- Я іх уладарка. Мусяць цярпець.
- Ваша вялікасць, гэта неразумна...
- Неразумна было зашмат дазваляць табе. Чаму я не слухалася брата свайго Юрыя...
Раптам крычыць на Жэлінскага.
- Сядзь!
Жэлінскі ўздрыгвае, пакорліва сядае, але кавалак не лезе яму ў рот.
Станіслаў Мазавецкі гнеўна азіраецца на вакно, за якім не сціхаюць крыкі.
- Пані маці, я магу...
- Не можаш.
Станіслаў хавае гнеў. Усе працягваюць моўчкі есці пад строгім паглядам уладаркі. Разбіваецца яшчэ адно вакно. Страўсавыя яйкі ўсё больш разгойдваюцца на тоненькіх ланцужках. У паветры кружляе чорнае пяро гругана. За вакном гук бойкі, крыкі натоўпу трохі аддаляюцца.
Раздаюцца паспешлівыя крокі. Шырока расчыняюцца дзверы. У пакой забягае задыханы слуга.
- Ваша вялікасць, ліст ад вашага брата! Голуб толькі што прыляцеў...
Ганна з нецярплівасцю ківае. Слуга падае ёй маленькую цыдулку. Княгіня
чытае, яе твар змяняецца ад нейкай злавеснай радасці. Усе, хто сядзіць за сталом, назіраюць за валадаркай з трывогай. Ганна заканчвае чытаць.
- Дзеці, пакіньце нас адных.
Усе паспешліва падымаюцца. Станіслаў Мазавецкі незадаволены.
- Ваша мосць, я цяпер паўналетні. Я князь Мазавецкі. Маю права...
Ганна ўладна перарывае:
- Ідзіце, мой сын. Што вам трэба будзе ведаць - я перакажу.
Станіслаў сыходзіць. Княгіня абводзіць паглядам слуг - тыя, спяшаючыся, выбягаюць за дзверы, карузлік пакідае на падлозе раскладзеныя карты. Наверсе - усё той жа Вісельнік і Дама Кубкаў. Жэлінскі запытальна глядзіць на каханку.
Ганна ўстае, хавае пераможную ўсмешку.
- Каралева памерла.
Жэлінскі пачціва хрысціцца, мармыча пацеры.
- Requiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua luceat eis. Requiestcant in pace. Гэта зменіць нашы планы, мая пані?
- Так. Я стану каралевай Польшчы.
Анджэй у непаразуменні глядзіць на каханку.
- Ты звар’яцела?
- Жыгімонт Стары заўсёды паглядам мяне лашчыў. Ён любіць маё таварыства. Цяпер, калі я прапаную яму ў пасаг Мазовію... Бунтаўнікоў у крыві патаплю...
Анджэй у разгубленасці, хавае гнеў і страх.
- Што ты вярзеш?
Княгіня няспешна ходзіць па пакоі, разважае, нібы сама з сабою.
- Я слабая ці моцная... Слабая ці моцная... Барбара Запальянка не пакінула каралю спадчынніка. Жыгімонт ведае, што я магу нарадзіць дужых, здаровых сыноў. Я - Радзівіл. Браты падтрымаюць. Трон мой!
Жэлінскі падыходзіць, бярэ яе за плечы.
- Ганусю, а як жа я? Што з табой сталася? Дзе тая дзяўчынка, якую выдалі замуж за старога, брыдкага караля? Якую я аднойчы знайшоў у слязах на вежы і адаграваў яе рукі пацалункамі? З якой мы лічылі знічкі і ламалі бэз?
Анджэй асцярожна лашчыць Ганну, нібыта спрабуе прыручыць. На імгненне жанчына паддаецца, у рысах твару сапраўды праяўляецца тая юная дзяўчынка... Але зараз жа ўладарка вылузваецца з абдымкаў.
- Тая дзяўчынка памерла, калі сёлета няўчасна зазірнула ў альтанку за бэзам
Жылінскі збянтэжаны.
- Ганусю... Усё не так... Тая дурніца...
З-за вокнаў даносяцца выкрыкі “Жэлінскага на палю!”, “Адабраць у каралевы ўладу!”
Ганна абмервае позіркам Анджэя.
- Кінуць костку ім, кажаш...
Фаварыт здагадваецца, аб чым думае каралева, адступае ў жаху, закранае страўсавыя яйкі, адхінае іх рукамі, заблытваецца ў ланцужках.
1516 г. Кракаў. Звярынец каралеўскага палаца. Пад дрэвам, ля клеткі, у якой мітусяцца малпы, застылі трое: Юры Радзівіл Геркулес, Ян Радзівіл Барадаты, прыгожы мужчына з тонкімі рысамі твару і цёмнай бародкай, і каралеўскі святар Ян Ласкі. Мужчыны напружана сочаць за парай, якая прагульваецца між клетак: Жыгімонт Стары і Ганна Мазавецкая. Нават здалёк чуваць звонкі смех Ганны, і заўважна, як зацікаўлены ёю кароль.
Ян Ласкі задаволены.
- Яго вялікасць прыслухаўся да маіх парадаў. З усіх кандыдатак Ганна Радзівілянка - першая.
Ян Барадаты не спяшаецца радавацца.
- Каб не сарвалася...
Геркулес прамаўляе з незразумелай тугою:
- Наша сястра - як салодкая мальвазія. Немагчыма адмовіцца, немагчыма не ап’янець. Жыгімонт ажэніцца.
Ласкі трывожна азіраецца на братоў.
- Паны абяцаюць, што з Жэлінскім скончана?
Геркулес ківае галавою.
- Скончана. Будзьце пэўныя, ваша правялебнасць.
Малпы кідаюцца на прэнты, трасуць іх, мітусяцца, адбіраюць адна ў адной ежу, штурхаюцца... Зусім як удзельнікі прыдворных інтрыгаў.
Ганна Мазавецкая і кароль стаяць каля клеткі з ільвом. Ганна фліртуе з Жыгімонтам, кароль не адводзіць ад яе вачэй.
- Я чытала ў бестыярыі, што леў - адзіны са звяроў, хто можа глядзець на сонца, не міргаючы...
Жыгімонт падхоплівае гульню.
- А з птушак такой якасцю валодае арол. Сімвал вашага роду.
Кароль падносіць да вуснаў руку Ганны. Тая гладзіць вольнай рукою
свой медальён.
- Арол - мой знак... Леў - сімвал караля... Абодва не баяцца глядзець на сонца...
Жыгімонт пазірае ў вочы жанчыны.
- Яны шмат змогуць разам.
Ганна ўсміхаецца з абяцаннем.
- Несумненна. Я веру, што ў вашай вялікасці хопіць мудрасці... Пад вашым апякунствам, вядома... Але пакінуць у Мазовіі згодна звычаям кіраваць апошняга Пяста, майго сына. Як магутны леў, вы дапаможаце ўтаймаваць бунтаўнікоў, што насмеліліся выступіць супраць сваёй уладаркі... Я дам спіс... Дваццаць завадатараў трэба пакараць горлам... Думаю, плаха - найлепш... Сорак тры вартыя ганебнага слупа.
Ганна гаворыць усё гучней, яе вочы разгараюцца, грудзі ўсхвалявана ўздымаюцца... Жыгімонт адступае на крок, ён перастае чуць голас жанчыны, які раптам ператвараецца ў клёкат, яе вочы падаюцца яму палаючымі жоўтым агнём, твар і постаць змяняюцца... Кароль на імгненне ў жаху бачыць перад сабой жанчыну-птушку, вялізарную арліцу, якая б’е крыламі, разяўляе дзюбу і гатовая разадраць...
Кароль трасе галавой і праганяе ачмурэнне. Ганна Мазавецкая зноў міла ўсміхаецца...
Але ў Жыгімонта бясследна знік настрой да флірту. Леў у клетцы заціснуўся ў кут. Ганна працягвае руку да караля.
- Пакажыце ж мне адзінарога, ваша мосць... Мне расказвалі пра яго ўсялякія дзівосы...
Жыгімонт кранае вуснамі руку дамы, але не працягвае ў адказ сваю руку.
- Баюся, адзінарог не пакажацца нам, мая пані. Ён занадта пераборлівы ў сваіх знаёмствах.
1518 г. У малой зале Кракаўскага каралеўскага палаца сабраліся самыя важныя людзі каралеўства. Гэта першы прыём для эліты, у якім удзельнічае новая каралева - Бона Сфорца.
Уваходзіць кароль Жыгімонт Стары, ён вядзе Бону Сфорцу. Яна прыгожая, з залатымі валасамі, трымаецца ганарліва. У яе сукенкі моднае глыбокае дэкальтэ. Дамы перашэптваюцца, ківаючы на такі выклік мясцовым звычаям.
- Грудзі вываліла... Сораму няма... У іх у Італіі што, усе кабеты так ходзяць?
Кароль і каралева ўсаджваюцца. Усе схіляюцца перад каралеўскай парай. У першых шэрагах - Радзівіл Юры, ягоныя браты Ян Барадаты і Мікалай Радзівіл і сястра Ганна Мазавецкая. Непадалёк Альбрэхт Гаштольд, Канстанцін Астрожскі. Вылучаецца купка італьянскай світы каралевы.
Сярод іх - радца Боны Сфорца, лекар Луіджы Сфорца, у якім пазнаецца Вечны Інквізітар. Сфорца займае месца за крэслам каралевы.
Кароль паварочваецца да Боны:
- Тут сабраліся толькі самыя лепшыя і блізкія да трону. Дазвольце прадставіць вам, каралева, маіх верных паплечнікаў, першых людзей дзяржавы. Альбрэхт Гаштольд, ваявода полацкі... Першым клічу яго, бо толькі што вярнуўся ён з радаснай весткай - яго багатыры разбілі войска вялікага князя маскоўскага!
Да рукі каралевы падыходзіць Альбрэхт Гаштольд. Усе крычаць “Віват!”, твар Юрыя Радзівіла крывіцца.
- Канстанцін Астрожскі, вялікі гетман літоўскі! Ён прынёс нам слаўную перамогу пад Воршай!
Канстанцін Астрожскі падыходзіць да рукі каралевы пад “Віваты” прыдворных.
- Мікалай Радзівіл, ваявода Віленскі, вялікі канцлер, уладальнік тытула князя Святой Рымскай імперыі на Мядзелі і Ганёндзах!
Да каралевы падыходзіць Мікалай Радзівіл.
- Юры Радзівіл, мой даўні сябар, па мянушцы Геркулес. Ніводнай бойкі ён яшчэ не прайграў. Няхай жа і ў бойцы за сяброўскія пачуцці маёй каралевы ён не прайграе.
Радзівіл Геркулес падыходзіць да каралевы. Тая зацікаўлена паглядае на магутнага, віднага сабою рыцара. Геркулес прыкладаецца да яе рукі. Гаворыць па-італьянску:
- Рады служыць маёй каралеве!
Каралева кідае скосы позірк на Луіджы Сфорца, той ледзь заўважна ківае.
- Мне вельмі патрэбны сябры пры маім новы двары.
Радзівіл пільна глядзіць у вочы каралеве.
- Маё сэрца адкрытае для шчырых пачуццяў.
Жыгімонт Стары працягвае прадстаўляць арыстакратаў.
- Наша добрая суседка, княгіня Ганна Мазавецкая, уладарка слаўнай Мазовіі.
Ганна Мазавецкая ганарыста падыходзіць, нізка кланяецца каралю і толькі лёгка ківае галавой каралеве, як ніжэйшай. Бона Сфорца ўгневаная.
Ганна вяртаецца да братоў. З нянавісцю паглядае на каралеву.
- Гэта я павінна быць на яе месцы. Я не разумею, чаму ён выбраў не мяне. Я прыгажэй. Я магла б прынесці яму ў пасаг Мазовію.
Ян Барадаты ўсміхаецца.
- Можа, каралю не спадабалася гісторыя з тваім каханкам Жэлінскім, сястра? Ты дала той нікчэмнасці такую ўладу, што падданыя паўсталі!
- Я іх уладарка. Я маці двух каралевічаў, удава Конрада Мазавецкага. Яны мусілі цярпець.
Геркулес скептычна круціць галавой.
- А вось кароль не хоча цярпець чыіхсьці выбрыкаў. Хаця з гэтай кабетай...
Юры сустракаецца позіркам з Бонай.
- Думаю, ён пашкадуе, што выбраў не цябе.
Луіджы Сфорца нешта шэпча на вуха каралеве, і тая ўтаропліваецца позіркам у Ганну Мазавецкую. Ганна з выклікам сустракае яе погляд. Блакітныя вочы і брунатныя вочы гараць аднолькавай нянавісцю.
Ганна няголасна кажа братам:
- Я ўсё адно не адступлю. Я слабая ці моцная? Італьянка вызваліць трон для мяне.
Юры Радзівіл пяшчотна прыабдымае сястру, нешта шэпча ёй на вуха. Ганна сціскае яго руку ў пошуку падтрымкі. Бона заўважае гэта. Яе твар на імгненне змяняецца ад гневу. Бона пераводзіць позірк на караля і бачыць, што ён таксама глядзіць на Ганну Мазавецкую з нейкай тугою.
Бона шэпча Вечнаму Інквізітару.
- Гэтая жанчына занадта шмат сабе дазваляе. Не спускай з яе вачэй.
Між тым у зале пачынаюцца больш вольныя гаворкі. Каля караля і ка-
ралевы ўтвараецца кола просьбітаў і лісліўцаў, астатнія госці пачынаюць хадзіць па зале, размаўляць між сабою. Канцлер Мікалай Радзівіл - ля караля. Каралева час ад часу шукае позіркам Юрыя Геркулеса.
Да Яна, Юрыя і Ганны падыходзіць Альбрэхт Гаштольд. Ён звяртаецца да Яна з ледзь прыхаванай нянавісцю:
- Як ваша сямейнае жыццё, пан Ян?
Барадаты насцярожана глядзіць на Гаштольда.
- Дзякуй, ваша мосць, я шчаслівы.
- Цаной жыцця маёй няшчаснай сястры, вашай былой жонкі?
Ян бянтэжыцца.
- Паслухай, Альбрэхт... Ты несправядліва судзіш. Прысягаю, я не вінаваты ў смерці Лізаветы. Ты ж ведаеш, яна была слабая здароўем...
Гаштольд крывіць вусны.
- Слабая... Не надта ты думаў пра яе, калі з’ездзіў у сваты да Кішак, і замест таго, каб высватаць брату іх дачку, закахаўся ў яе сястру!
- Альбрэхт, у імя былога нашага сяброўства...
- Наша сяброўства з’елі паўтары гады турмы, куды мяне паклёпам засадзіў ваш брат Мікалай. І я нізавошта не паверу, што гэта проста супадзенне - калі ў той самы час ты пачаў пагарджаць маёй сястрой і адкрыта заляцацца да другой кабеты...
Твар Яна Барадатага, разумны, с тонкімі рысамі, адлюстроўвае сапраўдную пакуту.
- Усё не так...
Гаштольд паглядае з нянавісцю.
- Не дарую.
Сыходзіць. Юры Геркулес спачувальна кладзе руку на плячо брату, Ганна Мазавецкая кладзе яму руку на другое плячо. Зверху, невядома адкуль, спускаецца, кружляе пяро гругана.
1529 г. Палац Радзівілаў. На стале лекара Якаба Магнуса ў закаркаванай колбе павольна плавае, круціцца пяро гругана.
Магнус ціха пытаецца ў гаспадара замка:
- Ваша мосць Юры, вы носіце пры сабе безаар, які я вам даў?
- Нашу. Не грэбую. Не дарэмна ж я цябе, чарнакніжнік, з дыбы інквізітарскай у Фларэнцыі зняў. І тую тваю чорную вадкасць у віно сабе капаю. Псую добры смак. Мне ж іх вырасціць трэба... Дзяцей... Пляменнікаў... На злосць Боне Сфорцы, Гаштольдам, Астрожскім... Не дам ссячы дрэва роду майго...
Магнус падыходзіць да ўладара.
- Дайце яшчэ пагляджу вашу рану, пан Юры. Якраз намяшаў цікавую мазь...
Радзівіл Геркулес неахвотна здымае жупан.
- Зноў вядзьмарыш?
Магнус напружваецца.
- Я займаюся толькі навукай, ваша княская мосць. Прасвятой дзевай клянуся...
Радзівіл Геркулес з дапамогай лекара здымае кашулю, сядае ў крэсла. Магнус асцярожна прыбірае павязку, схіляецца над ранай. Радзівіл сціскае зубы, каб здушыць стогн.
- Не пераймайся, Якаб, я табе веру... Вось радца каралевы, Луіджы Сфорца, відаць, не верыць... Распытваў пра цябе... Што за ведзьмака Радзівілы прытулілі...
Рукі Магнуса, якія займаліся княскай ранай, на імгненне застываюць.
- Калі б мне давялося выбіраць паміж кампаніяй трохгаловага Цэрбера, раз’ятранага аспіда і сіньёра Луіджы, ён апошні, каго б я выбраў, ваша княская мосць. Упэўнены - гэтая бутэлечка, што вы мне сёння прынеслі, пабывала ў ягоных руках.
Геркулес задумліва глядзіць на пяро крумкача, што па-ранейшаму круціцца ў закаркаваным слоіку.
- Так і жывем, чарнакніжнік. Паміж цэрберам, аспідам і Сфорца. Складзі мне гараскоп назаўтра... Кароль кліча. Быць новай вайне. Хай будзе пракляты той дзень, калі на нашу зямлю ступіла нага італьянкі.
Магнус асцярожна забінтоўвае рану князя.
- Кажуць, напачатку Бона вас літасцівіла...
Геркулес сумна ўсміхаецца.
- Літасцівіла...
1521 г. Ноч. Прусія. Туман клубіцца, варушацца травы, крычаць начныя птушкі. З прывідных абрысаў вымалёўваюцца дзіды... Сілуэты людзей... І вось яны ўжо бягуць - моўчкі, з дзідамі і аголенымі мячамі.
Перад імі - варожы лагер тэўтонцаў. Нечаканы напад заканчваецца сечай, за пешымі налятае конніца. Чуваць спалоханыя выкрыкі на нямецкай мове, запознены гук баявой трубы... Гучыць баявы вокліч Радзівілаў - “Гэй, ліцвіны, Бог нам радзіць!”
Узначальвае нападнікаў Юры Радзівіл Геркулес. Ён выглядае сапраўды велічна, лёгка ўздымаючы цяжкі меч. Лязгаюць мячы аб мячы, льецца кроў, сцелецца туман, хаваючы людзей па пояс, нібыта бойка адбываецца на аблоках, у якой-небудзь Вальхале. Каля Геркулеса б’юцца два простыя воі з яго войска - Сымон Жух і Гальяш Рашчынскі. У нейкі момант Гальяш з крыкам “Бог нам радзіць!” захінае сабой Геркулеса і прымае ўдар мячом, які патрапляе яму ў бок.
Тэўтонцы бягуць. Чуваць крыкі: “Слава Юрыю Геркулесу! Слава непераможнаму! Бог нам радзіць!”
У небе кружляе арол.
1521 г. Кракаў. Каралеўскі палац. Баль. На падлозе валяюцца тэўтонскія штандары, па якіх усе з задавальненнем топчуцца. Грае музыка. Прыдворныя танчаць. Відаць, што весялосць ужо ў апошняй стадыі - людзі нападпітку, размовы гучнеюць, кавалеры заляцаюцца да паненак. Да Юрыя Радзівіла, які стаіць з кубкам ля калоны, незаўважна падыходзіць дама ў масцы.
- Ваша мосць, з вамі хочуць пагаварыць. Будзе ласкавыя ісці за мной.
Геркулес не кранаецца з месца.
- Такім чынам запрашаюць альбо туды, дзе чакае стылет пад скабы, альбо палкія пацалункі.
Дама не крыўдуе.
- Выбіраць вам.
Юры Радзівіл глядзіць у блакітныя вочы, якія ззяюць праз проразі маскі, лёгка дакранаецца да залацістай пасмачкі, што выбілася з-пад капюшона. Радзівілу мрояцца даўно знаёмыя рысы...
- Mia bella signora... Una signora con i capelli d’oro...
Дама мімаволі цягнецца за яго ласкай. Радзівіл трасе галавой, скідаючы ачмурэнне.
- Вы моцна рызыкуеце, мая каралева. Не хачу, каб пайшлі нядобрыя чуткі. Вам варта быць каля караля.
- Не ведала, што непераможны Геркулес баіцца жанчын.
Сыходзіць. Геркулес задумліва глядзіць ёй услед, падносіць кубак да вуснаў.
1521 г. Белавежская пушча. Каралеўскае паляванне.
Маладая каралева падае з каня, які ашалеў ад спалоху. Жанчыну падхоплівае на рукі Юры Геркулес. Побач б’ецца ў агоніі цела дзіка, у якім застыла дзіда Геркулеса. Вялікія блакітныя вочы каралевы глядзяць на выратаваўцу з сапраўднай жарсцю.
- Гэта лёс... Я так даўно чакала... Мой рыцар. Мой Геркулес. Ты ні разу не згадзіўся на мае просьбы аб спатканні. Мне так патрэбны свой чалавек ля трону... А можа, пасля... і побач са мной. На троне...
Бона цягнецца да Юрыя, але той цвёрдай рукой адхінае яе.
- Я прысягаў каралю.
Бона Сфорца ўсведамляе, што гэты жаданы мужчына яе адпрэчыў.
- Каралю? Ці замест мяне ты зараз хочаш бачыць сваю зводную сястру? Відаць, праўдзівыя чуткі, што паміж вамі - не тое, што мусіць быць між сястрой і братам...
- Змоўкні, дачка міланскага купца!
- Ты разумееш, што адгэтуль я буду помсціць табе і тваім нашчадкам да апошняга калена?
- У такім выпадку ваш род перарвецца раней, чым наш.
Промні прасяваюцца праз густыя шаты так, што здаецца, вочы каралевы свецяцца, як у драпежнага звера.
- На што ты спадзяешся? Вам ніколі не ўдасца ўзысці на трон. Я ведаю, што вы пра гэта марыце. Ведаю пра сястру тваю, Ганну, якая так намагалася легчы пад Жыгімонта і распаўсюджвае пра мяне брыдкія плёткі з дапамогай брата-канцлера. Ведаю, колькі ў вас улады - столькі мусіць быць толькі ў караля. Апошні раз прапаную - будзь са мной. Ці я знішчу ўвесь ваш род.
- Мне дакладалі, што смерць майго брата, біскупа віленскага Войцэха, выглядала падазрона... Твая рука?
- Ты ніколі пра гэта не даведаешся. Хіба што... калі знікне апошні з вашага роду.
Радзівіл рашуча адхіляе ад сябе жанчыну.
- Мы - Радзівілы, ваша каралеўская мосць. Мы будзем вечна.
Варшава. Палац князёў мазавецкіх.
Невялікі паўцёмны пакой. Гараць свечкі. Ганна Мазавецкая за маленькім столікам раскладвае і змешвае карты Таро. Насупраць яе брат, Юры Радзівіл, з чарай у руцэ. Ганна бярэ з калоды карту Вісельнік, падносіць да свечкі на стале. Карта ўспыхвае, Ганна кладзе яе на срэбную талерку, глядзіць, як малюнак курчыцца. Твар Вісельніка нагадвае твар Жэлінскага.
- Я мусіла даўно прагнаць яго. Але я была такая самотная...
- Кожны ўладар самотны і моцны.
- Я не ведала, моцная я ці слабая... І цяпер не ведаю. Моцная... Слабая... Мая сям’я кінула мяне старому каралю, як кідаюць бяззубаму сабаку кавалак хлеба. Яго валасы пахлі павуціннем, у яго дыханні была магільная гніль, а скура на пальцах шорсткая, быццам кара...
- Дзякуючы яму ты стала каралевай. І... я быў зусім юны. Што я мог?
- Часцей прыязджаць...
Ганна нейкі час моўчкі раскладае карты.
- Ты дапаможаш мне? Ці па ранейшаму твая слабасць - залатавалосыя італьянкі?
Юры Геркулес адпівае віна, каб змагчы хваляванне.
- Яна зусім іншая. Але ты разумееш, наколькі небяспечная твая задума? Нашага брата Войцэха яна ўжо звяла са свету.
Твар Ганны робіцца жорсткім.
- Мікалай і Ян згадзіліся. Мы зганьбім каралеву так, што давядзецца яе адаслаць. Калі кароль не хоча мяне, я прапаную яму сваю дачку. Ты на маім баку?
Устае, падыходзіць да брата, бярэ яго за плечы.
Юры Геркулес адстаўляе кубак, абдымае Ганну за талію, прыціскаецца тварам да яе жывата.
- Я заўсёды на тваім баку. Мы - Радзівілы.
Палац Радзівілаў. Застолле з нагоды перамогі над тэўтонцамі. Гучаць выкрыкі “Віват Геркулесу, гетману польнаму!”, “Віват ягонай мосці канцлеру Мікалаю!” Грае музыка, скачуць блазны. Усе тры браты Радзівілы тут, вясёлыя, упэўненыя. Ганна Мазавецкая побач з Юрыем Геркулесам. На яе час ад часу нядобразычліва касавурыцца Барбара Кола, жонка Геркулеса.
Мікалай Радзівіл дэманструе ўсім двузубы відэлец.
- Уявіце сабе, гэтая італьянка прывезла з сабою цэлую скрыню гэткіх д’ябальскіх вілаў і змушае ўсіх есці з іх дапамогай!
Ян Барадаты падхоплівае здзек:
- Відаць, гэтая смешная прылада нагадвае ёй пра месца, адкуль яе ўзялі - чысцец, дзе грэшнікаў поруць віламі.
Госці гучна смяюцца. Мікалай Радзівіл насмешліва збіраецца прадэманстраваць, як карыстацца нязвычнай прыладай. З удаванай цяжкасцю, пад ухвальны смех, наколвае на відэлец кавалак мяса. Кладзе ў рот з блазенскімі штукарствамі, пражоўвае.
Раптам яго вочы спыняюцца, дыханне пераймае. Рука выпускае відэлец, які са звонам знікае пад сталом. Канцлер падае тварам на талерку. Яго рука ўздрыгвае, на ёй праяўляюцца чорныя плямы.
Радзівіл Геркулес кідаецца да брата, спрабуе прыўзняць... На талерку апускаецца чорнае пяро гругана.
У пакоі страшэнна надымлена - паляцца араматычныя свечкі. У ложку пад пышным балдахінам нерухомы бледны чалавек з чорнай барадой, тонкія рысы твару. Ён закрыты да падбароддзя шчыльнай парчовай коўдрай. Гэта мёртвы Ян Радзівіл па мянушцы Барадаты. Чаляднікі стаяць наводдаль, час ад часу заціскаючы насы. Жонка нябожчыка ўкленчыла і плача, ля яе двое маленькіх дзяцей - Мікалай Радзівіл Чорны і яго сястра Сафія. Да ложка хуткімі цяжкімі крокамі падыходзіць Юрый Радзівіл Геркулес.
- Падыміце коўдру.
Слуга нясмела пярэчыць:
- Ваша мосць, не варта... Смурод...
Радзівіл Геркулес гнеўна сціскае сківіцы.
- Адкрыць!
Двое слуг неахвотна набліжаюцца, хрысцяцца, адварочваюцца ад нябожчыка, адхінаюць коўдру... Геркулес рашуча адштурхоўвае іх, разрывае на грудзях памерлага брата кашулю, бачыць чорныя плямы на скуры. Дастае з-пад ягонай спіны нешта цёмнае... Круціць у руках... Гэта пяро гругана. Ламае яго, кідае на падлогу і хуткім крокам сыходзіць.
Кракаў. Каралеўскі палац.
Бона сядзіць у крэсле, захутаная ў футра. Яна цяжарная. Каля яе - Луіджы Сфорца. Перад Бонай, пакорліва схіліўшы галаву, стаіць прыгожая дзяўчына. Каралева кідае словы, як міласціну.
- Назавіся.
Дзяўчына намагаецца стрымаць спалох.
- Катажына Радзяеўская, ваша мосць. Плоцкая ваевадзянка.
Вечны Інквізітар холадна ўдакладняе:
- Пазашлюбная дачка ваяводы плоцкага. Нядаўняя прыдворная дама княгіні Мазавецкай.
Бона ўладна глядзіць на госцю:
- Гэта праўда, што Ганна цябе выгнала з-за любошчаў са сваім сынам?
Катажына ўздрыгвае:
- Як перад Богам - нічога ганебнага я не дазволіла...
Бона перабівае.
- Бастардка. Жабрачка. Хочаш узняцца - дазволіш усё. Пакруціся... Хачу цябе лепей разгледзець.
Катажына, трохі збянтэжыўшыся, паварочваецца. Бона глядзіць ацэньваюча.
- Расшпілі сукенку.
Катажына разгубленая. Вечны Інквізітар падыходзіць, уладна расшпільвае карсаж, агаляе дзяўчыну да пояса, не выяўляючы ніякага мужчынскага інтарэсу. Бона аглядае яе халодным позіркам.
- Што ж, тваё цела дастаткова прыгожае. Пастарайся зачараваць сыноў Ганны, апошніх Пястаў. Мы дамо табе такую магчымасць.
Катажына паспешліва апранаецца.
- Абаіх, ваша вялікасць?
- Абаіх.
Вечны інквізітар абыякава глядзіць на прыгажуню.
- Будзеш выконваць усё, што скажам. Ці памрэш.
Катажына пакорліва схіляе галаву.
Макуў-Мазавецкі. Палац князёў Мазавецкіх.
Цёмны пакой. Гарыць у падсвечніку на стале самотная свечка.
Ганна Мазавецкая нерухома сядзіць за сталом, усыпаным перамяшанымі картамі Таро. Глядзіць у люстэрка, якое вісіць перад ёю на сцяне. Твар адбітка здаецца злавесным, у пачварных цёмных плямах. Ганна моўчкі здымае з сябе медальён у выглядзе арла, кладзе на стол. Адпівае віно з кубка. Адбітак у люстэрку зусім страшны, мёртвы.
Перад палацам князёў мазавецкіх - расталы снег, перамяшаны з брудам. Юры Радзівіл моўчкі глядзіць, як выносяць з брамы труну, ставяць на багата аздоблены катафалк. На зямлі ў падталым снезе застаюцца чорныя сляды. Крычаць вароны.
- Стойце...
Радзівіл падыходзіць да труны. Там ляжыць ягоная сястра. Юры гладзіць сястру па шчацэ, кранае валасы. Заўважае пад падушкай, на якой ляжыць галава нябожчыцы, нешта чорнае. Гэта пяро гругана. Геркулес, спяшаючыся, бярэ мёртвую руку, адцягвае рукаў - на белай скуры нябожчыцы чорныя плямы.
Спачывальня. Гараць свечкі. Побач з ложкам з балдахінам - столік, застаўлены рэшткамі добрай вячэры: графін з рэшткамі віна, пустыя кубкі, талеркі. На ложку - малодшы сын Конрада Мазавецкага Ян, на ім аголеная Катажына Радзяеўская плаўна рухаецца ў танцы кахання.
У пакой заходзіць старэйшы брат Яна Станіслаў Мазавецкі, пабліжаецца да парачкі, якая займаецца любошчамі, з сілай тузае Катажыну за валасы, так, што тая звальваецца з ложка.
- Ты, брат, вырашыў даядаць за мной недаедкі?
Ян ускоквае з ложка.
- Не твая справа!
- Маці памерла, думаеш, ніхто над табой больш не ўладны?
Станіслаў паварочваецца да Катажыны:
- А ты, самадайка, не змагла мяне акруціць, узялася за малодшага? Зараз загадаю адрэзаць нос і выкінуць голай на вуліцу!
Аднак на здзіўленне дзяўчына ні на імгненне не палохаецца.
- Не варта гневацца, што ў маім сэрцы - Ян, а не вы.
Ян захінае сабой каханку, пагрозна глядзіць на брата:
- Паспрабуй толькі! Я не цікаўлюся, хто ў тваім ложку, Стась, і ты не лезь у мой.
Нейкі час браты мераюцца позіркамі. Катажына злосна ўсміхаецца. Станіслаў разумее, што брат гатовы на ўсё, каб абараніць каханку.
- Дурань.
Станіслаў сыходзіць. Катажына пяшчотна абдымае Яна, шэпча яму на вуха.
- Ты будзеш лепшым каралём!
1526 г. Замак Радзівілаў у Дубінках. Фехтавальная зала.
Юры Геркулес у ятрасці камечыць атрыманы ліст, шпурляе на каменную падлогу. Хапае з падстаўкі меч і пачынае апантана біць па саламяных манекенах. Спыняецца, прыхіляецца галавой да манекена, спрабуе стрымаць плач.
- Вось і апошняга сына твайго няма, Ганна...
Апусцелая зала палаца князёў Мазавецкіх, дзе калісьці палуднавала княская сям’я. Пабітыя слюдзяныя вокны. Гайдаюцца на ланцугах страўсавыя яйкі. Амаль усе яны таксама пабітыя. Падлога з чорна-белых плітак засмечана. Мэбля вынесена. Няма стала, няма крэслаў. Толькі партрэт Конрада ІІІ змрочна паглядае са сцяны. Перарваўся род Пястаў.
Пасярод пакоя на падлозе сядзіць карузлік у трохі выцвілым уборы з зялёна-чырвоных атласных шматкоў і раскладае на плітах карты. Адну за другой пераварочвае выявы тварамі ўніз. Апошняя карта застаецца - Смерць.
- Шасцёра з нашага роду, Магнус. Ужо шасцёра. Каб не ты - было б больш...
Юры Геркулес тужліва ўглядаецца ў выяву чорнага арла. Лекар Магнус задумліва ківае:
- Я абавязаны вам жыццём, ваша мосць. Зраблю ўсё, каб у вашай сям’і не здарылася наступнай смерці ад атруты.
Варакса, стаіўшыся ля дзвярэй кабінета Магнуса ў каморцы, заваленай лабараторным рыштункам, трымае ля вуха нейкую дзіўную прыладу з мосенжу - відаць, тое самае штучнае вуха, ад яго цягнецца нейкі шнур да сцяны. Ясна, што вынаходнік падслухоўвае гаворку ў кабінеце. Пачутае моцна ўражвае яго, хлопец жахаецца, хрысціцца.
Ганна і Барбара крадма, схаваўшыся за кустамі, назіраюць, як гайдук Сымон Жух ля стайні б’е бізуном Міхала, які ляжыць на адмыслова прыстасаванай для пакарання слуг лаўцы, прывязаны за рукі. Міхал церпіць, сціскаючы вусны.
Сымон Жух прыгаворвае:
- Бацька, светлай памяці Гальяш Рашчынскі, табе б яшчэ не так усыпаў. Колькі казаў табе, Міхал - не знайся з княжычамі. Будзь падалей. Не роўня яны табе.
Барбара цягне Ганну прэч, тая адмоўна круціць галавой. Дзяўчынка сама не можа зразумець, што ў гэты момант адчувае - можа, трохі грэблівую цікаўнасць, як да той мёртвай вароны, можа, трохі шкадобы, але найперш - такое прыемнае пачуццё ад усведамлення, што хтось гатовы за яе пакутваць. Паўз месца пакарання праязджаюць на конях браты Руды і Чорны.
Мікалай Чорны кідае позірк туды, дзе б’юць Міхала.
- Ведаеце, ваша мосць, мой брат, калі выправімся на вайну, я б раіў вам узяць за збраяносца Міхала Рашчынскага.
Руды не звяртае ўвагі на экзекуцыю:
- Таго, што за княгіняй малітоўнік носіць? З чаго б? Мядзведзь пушчанскі...
Мікалай Чорны прамаўляе з горыччу:
- Мала верных людзей, пан брат. Да канца адданых, да смяротнай чашы. Калі б ля бацькі майго такія былі, ён жыў бы.
Руды здзіўлена паціскае плячыма - ён не разумее, пра што такое складанае гаворыць стрыечны брат. Яму хочацца аднаго - волі і славы.
Ён прыспешвае каня. Чорны даганяе яго. Яны імчаць у поле, Руды і Чорны, над імі кружляюць арол і груган.
Ганна і Барбара бегма вяртаюцца ў свой пакой. На выхадзе з саду іх заўважае Юры Геркулес.
- Падыдзіце.
Дзяўчаты пакорліва падыходзяць, прысядаюць у паклоне.
- Ваша маці распавяла мне пра тваю пракуду, Ганна. Не думай, што я не разумею, хто сапраўды вінаваты.
Юры падносіць руку да медальёна, які вісіць на шыі Ганны.
- Ты ведаеш, адкуль у цябе гэта?
- Так, ваша мосць. Ад маёй цёткі, яснавяльможнай Ганны Мазавецкай.
Юры Геркулес гладзіць пальцам срэбра.
- Яна прасіла аддаць гэты сімвал нашага роду маёй старэйшай дачцы.
Каб яе ўчынкамі заўсёды кіраваў гонар роду. А не дзявоцкія капрызы. Ты зразумела?
Ганна пакорліва нахіляе галаву.
- Так, ваша мосць.
Юры Геркулес неахвотна адводзіць руку ад медальёна, адступае:
- Ідзіце.
Дзяўчаты сыходзяць, намагаючыся рухацца паважна, як належыць высакародным дамам.
Юры Геркулес тужліва глядзіць ім услед:
- Шкада, што ёй самой кіраваў не гонар, а сэрца. Слабая... І моцная...
Міхал прытуліўся да сцяны замка, пад кустоўем, скурчыўся... Раптам аднекуль зверху яму на галаву падае штось невялікае, але цяжкое.
Міхал падымае з травы залатое пёрка, круціць у руках.
Задзірае галаву ўверх. Там вакно - ніхто з яго не выглядае, але Міхал ведае, ад каго падарунак. Залатое пёрка радзівілаўскага арла пяшчотна прыціснутае да сэрца.
Варакса Семяновіч у сваёй каморцы, высалапіўшы язык, майструе нейкую дзіўную рэч са шкляных слоікаў, дроту, кавалачкаў тканіны і скуры.
- Павінен быць сродак, які затрымлівае любую атруту... Без яго больш за стол тут не сяду... Алхімія, магія... Купрум, аргентум, ферум... Пан Магнус адстаў ад сапраўднай навукі! Механіка - вось сіла!
Раптам праз вакенца проста на стол з прыладамі плюхаецца жаба. Варакса палохаецца, ускоквае, яго вынаходніцтва разлятаецца на кавалкі. За вакенцам чуваць звонкі дзявочы смех. Гэта Зося і Магдаленка.
- Ненавіджу гэтых шылахвостак!
1529 г. Кракаў. Па вузкай вуліцы перад каралеўскім палацам вельмі марудна рухаецца дзіўная працэсія.
Людзі ў белым адзенні, запырсканым крывёй, босыя, з аголенымі спінамі, пакрытымі крывавымі шнарамі. Паперадзе нясуць скульптурную выяву Багародзіцы, белы пастамент ахутаны чырвонымі стужкамі. Людзі пяюць пакаяльны псалом. Кожны трымае бізун, якім час ад часу б’е сябе па спіне. Крычыць груганнё. Усе аканіцы зачынены. Толькі нейкі дзівак апынуўся на вуліцы, выштурхнуты ў спіну з дзвярэй. Невядома, ці гэта чыйсьці жорсткі жарт, ці спроба змусіць баязліўца выканаць сваю прысягу і далучыцца да працэсіі? Небарака, прыгорблены, няўклюдны, мітусіцца, спрабуючы размінуцца з працэсіяй. Раптам ён падае, ягоная калашына задзіраецца, і бачна, што на назе праступіў крывавы пот - прыкмета ангельскай гарачкі. Людзі ў працэсіі заўважаюць гэта, хтосьці кідаецца ўбок, хтосьці працягвае фанатычна ісці і сцябаць сябе, напяваючы пакаянны псалом. Чалавек курчыцца, трасецца... Крывавы пот выступае на ягоным твары.
Каралева Бона Сфорца нервова хутаецца ў футра і глядзіць праз вакно, як унізе рухаецца працэсія флагелянтаў. За яе спінай - Луіджы Сфорца, Вечны Інквізітар. Па пакоі спалохана лётаюць, мітусяцца дробныя птахі.
- У пакой каралевіча птушак запускалі?
Вечны інквізітар ківае галавой:
- Так, ваша вялікасць. Яны сваімі крылцамі разгоняць благое паветра. Ангельская гарачка не прабярэцца ў ягоны пакой.
Бона не адрывае вачэй ад страшнага відовішча ўнізе.
- Я гатовая сама далучыцца да гэтых вар’ятаў з бізунамі, абы каралевіч не захварэў. Абы чырвоная стужка не запаўзла ў ягоны ложак. Калі наш адзіны сын памрэ... Асабліва пасля таго, як наш другі сын нядаўна памёр... Мяне з’ядуць, Луіджы.
Нейкі час у пакоі пануе маўчанне, толькі чуваць ускрыкі людзей і свіст бізуноў.
- Кароль загадаў, калі скончыцца ангельская гарачка, падабраць Аўгусту світу, - горка зазначае Бона. - Юнакоў ягонага ўзросту з дзяцей магнатаў. Яны ўсе ненавідзяць мяне.
Вечны Інквізітар холадна ўсміхаецца:
- Ангельская гарачка звычайна доўжыцца два тыдні, ваша вялікасць. Гэтага часу дастаткова, каб нарабіць... венецыянскіх таблетак.
Бона выдыхае скрозь сціснутыя зубы:
- Як жа я баюся, што майму сыну не дадуць заняць трон. Сколькі спроб было давесці, што ён - не сын Жыгімонта... Мярзотнікі. Спадзяюся, Альбрэхт Гаштольд не забыўся пра нашу дамову... І падтрымае каранацыю Аўгуста.
Вечны Інквізітар выяўляе зацікаўленасць:
- Кароль згодны?
Бона холадна ўсміхаецца:
- Я ўмею ўгаворваць. Згадзіўся зрабіць Аўгуста вялікім князем літоўскім, згодзіцца і аддаць карону.
- Не баіцеся, донна, што Гаштольд занадта шмат запросіць за дапамогу?
Каралева адыходзіць ад вакна:
- Нават не сумняюся, што запросіць. Але ж у нас ёсць... венецыянскія таблеткі.
Магнус мажа спіну Міхалу лекавай маззю.
- Чаму адразу не прыйшоў, навошта цярпеў, пакуль не ўтварылася запаленне?
Міхал неахвотна адказвае:
- Шляхціц не мусіць зважаць на боль. Тым больш такі.
Лекар дакорліва бурчыць:
- Цела - твой інструмент. Ты павінен сачыць за ягоным станам, як сочыш за вастрынёй свайго мяча.
Міхал уздыхае.
- Дзякую, пан Магнус. Вы заўсёды былі добрым да мяне.
- Дабрыня - рэчыва, якое немагчыма здабыць з адных душ і немагчыма вычарпаць у другіх.
Лекар заканчвае сваю працу, выпростваецца.
- Чаму закінуў заняткі лацінай?
Міхал устае, апранае кашулю.
- Я рыцар...
Магнус хмурыцца.
- У такім выпадку будзь ласкавы прачытаць, што піша пра вайсковую навуку Плутарх. Калі хочаш быць не проста бязмозглым мясам, якое кідаюць на чужыя мячы. Праз тыдзень раскажаш, што зразумеў. На лаціне.
Шпурляе Міхалу цяжкі том. Міхал ловіць кнігу, разгублена ўздыхае, але не наважваецца пярэчыць.
Маладыя рыцары трэніруюцца ў фехтаванні на драўляных мячах. Радзівіл Чорны ў пары са шляхціцам са сваёй світы, Станіславам Давойнам, таўсманым юнаком з невыразным тварам. Радзівіл Руды - з Міхалам Рашчынскім. Чорны б’ецца нервова, часта губляе меч. Руды і Міхал - зацята, па-майстэрску, але відаць, што Міхал куды больш моцны. З галерэі палаца назіраюць дзяўчаты
- Ганна, Барбара і іх камерысткі Зося і Магдаленка, са смехам лічаць, хто колькі разоў выпусціў меч.
Унізе за бойкай уважліва назірае Сымон Жух, які адказвае за вайсковую падрыхтоўку моладзі. Да яго падыходзіць Радзівіл Геркулес, ягоная рука ўжо не на перавязі.
- Ну як поспехі маладых рыцараў?
Сымон Жух кланяецца, але не дагодліва, так, нахіляючы галаву - ён стары вой, не яму запабягаць перад сваім баявым камандзірам.
- Па-рознаму, ваша княская мосць. Руды - сапраўдны вой, увесь у вас. Чорны, ваш пляменнік, не так здатны да баявой справы. Яму нібыта нешта не дазваляе нанесці ўдар у поўную сілу. Хаця ўхіляцца добра ўмее.
Геркулес гмыкае, не адрываючы позірку ад бойкі.
- Брат мой Ян таксама саступаў мне ў бойцы на мячах.
Жух пасля некаторай паўзы асцярожна прамаўляе:
- Ваш сын выказаў жаданне ўзяць Міхала Рашчынскага за збраяносца. Гэта правільна. Міхал - чалавек надзейны, як і ягоны бацька быў. І моцы нябачанай вырасце. Не ў крыўду вашай княскай мосці сказана.
Радзівіл няўважна ківае:
- Што ж, няхай служыць.
Крычыць:
- Руды і Чорны, падыдзіце!
Бойка спыняецца, Руды і Чорны падбягаюць да Геркулеса.
- Трэцяга чысла адпраўляецеся да каралеўскага двара. Будзеце ў свіце каралевіча Жыгімонта Аўгуста.
Руды і Чорны радасна пераглядаюцца.
Геркулес паблажліва глядзіць на братоў.
- Так, вы будзеце ствараць уласную будучыню і будучыню ўсяго нашага роду. Як у свой час мы з Янам патрапілі ў світу да маладога Аляксандра Ягелончыка і назаўсёды захавалі ягонае сяброўства. Якое трывае нават пад ціскам клятай італьянкі. Асцерагайцеся яе.
Мікалай Руды нецярпліва перапытвае:
- Пан бацька, а калі вы дазволіце нам пайсці на вайну разам з вамі?
Геркулес паблажліва ўсміхаецца:
- Вайны яшчэ ніхто не пазбег, калі ўмее трымаць у руках меч. Прыйдзе і ваш час.
Старэйшы Радзівіл сыходзіць. Мікалай Руды кліча да сябе Міхала:
- Скажы, каб рыхтавалі нашы рэчы. Едзем у Кракаў, ты са мной. Арбалет галандскі не забудзь пакласці.
Маладыя княжычы вяртаюцца ў дом, на хаду радасна перамаўляючыся.
- Трэба адпаведнае адзенне... Каб не выглядаць смешнымі. Пры двары цяпер новая мода.
На такія разважанні Чорнага Руды толькі моршчыцца.
- Ты як дзеўка. Хто з нас насмеліцца пасмяяцца? На месца нахабаў ставіць!
Да Міхала, які збірае зброю і час ад часу касавурыцца на галерэю, дзе сядзяць дзяўчаты, падбягае Варакса. Вынаходнік злосна зрывае з шапкі Міхала залатое пёрка.
- Злодзей! Гэта ад майго механізму, які ты парушыў!
Міхал адной рукой бярэ хударлявага Вараксу за каўнер і адрывае ад зямлі. Яго твар спакойны, але ў ім такая моц і пагроза, што Варакса страшэнна пераляканы. Ён прыладжвае дрыжачай рукой залатое пёрка зноў на шапку Міхала.
- На, на! Падумаеш! Гэта ж нават не золата! Так, пазалочаная медзь! Я яшчэ зраблю!
Міхал акуратна ставіць Вараксу на месца і моўчкі сыходзіць, падабраўшы мячы. Дзяўчаты ў вакне пляскаюць у ладкі.
Варакса абражаны.
- Мядзведзь пушчанскі... Трэба паспець паказаць майго арла да ад’езду княжычаў...
1529 г. Геранёны. Замак Гаштольдаў.
Гаспадар замка Альбрэхт Гаштольд, змрочны, не вельмі прыемны барадаты тыпус, даволі мажны, з запалымі вачыма, і сівымі доўгімі валасамі, дзелавіта збівае кулакамі і нагамі просьбіта ў простым каптане. Выштурхоўвае яго за дзверы. У куце пакоя за экзекуцыяй назірае спадчыннік Альбрэхта, адзіны сын гаспадара Станіслаў Гаштольд, хлопчык з тонкімі рысамі твару і трохі сплоханы.
- Лярва! Пагражаць рокашам хлопаў! Падаткі ім вялікія! Брахун!
Твар Альбрэхта чырвоны ад злосці.
- Але, пан бацька, я сам бачыў, як нашы сяляне закідалі камянямі карэту... І яны былі страшныя... Худыя, счарнелыя...
Альбрэхт усаджваецца за стол, на якім ляжыць вялізарны стос спісаных папер.
- Запомні, сын, як толькі ты дабраахвотна ад чагосьці адмовішся - у цябе паступова адбяруць усё. Ніколі не адмаўляйся ад магчымасці штосьці дадаць да свайго багацця, славы і ўлады.
Станіслаў паныла глядзіць у падлогу.
- Нас паўсюль праклінаюць, пан бацька...
Старэйшы Гаштольд толькі ўсміхаецца:
- Няхай. Калі табе плююць у спіну, значыць, ты наперадзе.
Але сын яшчэ не выказаў усё, што набалела:
- Яны кажуць, Гаштольды не маюць літасці... Хцівыя і акрутныя... Нас не любяць...
Альбрэхт паблажліва глядзіць на яшчэ нявопытнага спадчынніка:
- Пачынаюць папракаць - цытуй Біблію. Скардзяцца на ўціск - спасылайся на волю Божую. Адшкадуй на кляштар - станеш святым. Думаеш, я дарэмна наняў гэтага доктара Францыска Скарыну з Полацку напісаць наш радавод? Ён ужо знайшоў нам продка - рымскага князя Палямона... Хто заплаціць пісцу - застанецца героем. Сёння мы, Гаштольды
- самыя багатыя ў гэтым краі. Мы запячатваем лісты чырвоным воскам, а не зялёным. Адны Радзівілы могуць з намі зраўняцца... Толькі таму, што іх шмат. Пакуль яшчэ шмат.
Падыходзіць да сына, кладзе рукі яму на плечы.
- Ты едзеш у Кракаў, да каралеўскага двара. Увойдзеш у світу каралевіча.
Станіслаў радасна ўскідваецца:
- Калі?
Альбрэхт задумваецца:
- Пошасць у Кракаве скончылася... Так што... трэцяга дня наступнага месяца. Пастарайся пасябраваць з Аўгустам. Адкрыю таямніцу... Да канца года каралевіч падзеліць з бацькам трон. А я стану ягоным намеснікам у Вялікім Княстве Літоўскім.
Станіслаў з асцярогай:
- А калі я каралевічу не спадабаюся?
Адказ бацькі гучыць жорстка:
- Пастарайся спадабацца. Галоўнае, каб клятыя радзівіляняты не сталі да яго бліжэй, чым ты. Не паўтарай маёй памылкі, сыне. Не пасябруй з радзівілаўскімі вырадкамі, як я ў свой час.
Станіслаў праз нейкі час наважваецца папытацца:
- А чаму ты іх так не любіш, пан бацька?
Альбрэхт глядзіць у вакно.
- Ёсць за што...
1506 г. Вільня. Каралеўскі суд.
Альбрэхта Гаштольда, нягледзячы на супраціў, выводзяць з залы каралеўскія жаўнеры. Гаштольд азіраецца, працягвае крычаць да кагосьці ў зале, дзе віруе зацятая сварка:
- Я не быў у змове з Глінскім! Гэта паклёп!
Услед за Гаштольдам выходзіць Мікалай Радзівіл.
- Проста маскоўскі цар яшчэ недастаткова прапанаваў, а ваша мосць хацеў абабраць абодвух гасудароў.
Гаштольд паглядае з нянавісцю:
- Ілжэц! Не дарую!
1519 г. Крэўскі замак.
Унізе, пад сценамі замка, ідзе бойка. Лятуць стрэлы. Страляюць гарматы. Альбрэхт Гаштольд, ухапіўшыся за мур змерзлымі пальцамі, напружана ўглядаецца ў далеч скрозь завіруху. Да яго падыходзіць ваяр з учарнелым ад стомы тварам.
- Ваша мосць, дапамога не прыйдзе. Выведнікі даклалі - віленскі ваявода не разаслаў каралеўскія лісты.
Гаштольд сціскае ў гневе кулакі:
- Кляты Радзівіл...
1520 г. Пад Полацкам ідзе бойка з войскамі Івана Грознага. Юры Радзівіл, увесь у гразі, стамлёна абапіраецца на меч, які ўторкнуты ў грудзі забітага ім жаўнера. Да Геркулеса падбягае ягоны ваяр:
- Ваша княская мосць, дапамогі няма! Войскі трокскага ваяводы ўсё яшчэ стаяць у засоцы!
Радзівіл сціскае сківіцы:
- Кляты Гаштольд...
Альбрэхт Гаштольд самазадаволена стукае рукой па стосе паперы на стале.
- Адзінае, за што я ўдзячны канцлеру Мікалаю Радзівілу - пакінуў мне ў спадчыну падрыхтаваны Статут... Закон нашай дзяржавы, сын!
Станіслаў недаверліва заўважае:
- Ты так доўга пішаш яго...
Альбрэхт здзекліва смяецца:
- Ну, можна сказаць, і пішу. Спасылкі на святое пісанне ніколі не лішнія. Па праўдзе, Мікалай усё завяршыў перад смерцю, сем год таму. Але раз я ўжо дамогся гэтай пачэснай працы... Нашто спяшацца? Кожны год кароль плоціць мне за гэта добрыя грошы. І ў гісторыю ўвойдзе, Стасю, што Статут Вялікага Княства Літоўскага склаў Гаштольд! Помні, Станіслаў: усё - на карысць роду! Мы пішам законы. Мы - самі закон.
У замку Радзівілаў Магнус збірае ў адмысловы куфар зёлкі і мікстуры. Варакса ўважліва назірае і робіць паметкі ў сшытку. Лекар пахмурна паглядае на нягеглага вучня:
- Каб можна было паслаць каго больш кемнага з княжычамі... Спадзяюся, ты хоць нешта засвоіў падчас нашых урокаў. Вось тут - лекі ад англійскай гарачкі, памажы, святы Антоній, каб не вярнулася. А тут - ад атруты. Правяраць будзеш кожны кавалак, кожны глыток, які ім пададуць. Які колер пакажа рэагент на аканіт?
Варакса ахвотна адазвае:
- Сіні, настаўнік. Калі адбылося атручванне - даць белую гліну.
Магнус працягвае іспыт:
- Цыкута?
- Рэагент будзе колеру дзіцячай мачы. Даваць атручанаму настойку кірказона, як раіў вялікі Тэафраст.
- Ягіпецкі пыл?
Варакса бадзёра прамаўляе:
- Чорны. Абясшкоджваецца слязамі саламандры.
Магнус скрушна ўздыхае:
- Сам бы адправіўся... Ды мне на вочы Луіджы Сфорца пакуль паказвацца нельга. Да італьянцаў не лезь... Вынаходніцтвамі сваімі не хваліся...
Варакса асцярожна цікавіцца:
- Настаўнік, а што вы скажаце пра мой апарат для адфільтроўкі ядаў?
Магнус працягвае пакаваць рэчы:
- Скажу, што пясок ён адфільтруе. А вось арсінакон - наўрад.
Варакса страшэнна пакрыўджаны:
- Я яшчэ дакажу ўсім...
На стале ў Магнуса працягвае круціцца ў закаркаванай колбе чорнае пяро гругана.
У садзе Радзівілаўскага палаца тлумна. Эолава арфа яшчэ не даробленая, абкружаная жэрдкамі. Але арол на яе вершаліне ззяе пер’ямі. Вакол арфы сабраліся гледачы - Радзівіл Геркулес, Радзівіл Руды, Радзівіл Чорны, князёўны Ганна і Барбара, іх камерысткі Зося і Магдалена, Сымон Жух, Міхал Рашчынскі, Якаб Магнус. Паглядаюць даволі скептычна. Варакса вельмі хвалюецца, кусае вусны. Націскае з сілай на падважнік унізе збудавання. Арол ажывае, уздымае крылы, распроствае пёркі. Яго дзюба адкрываецца... І адтуль вылятае несамавітае курлыканне-кудахтанне. Гледачы заходзяцца ад смеху.
Юры Геркулес першы перастае смяяцца.
- Хопіць ганьбіць сімвал нашага роду. Ніякай мяханікі, ніякіх штукарстваў. Зрабіць з цэльнага металу.
Варакса ўцякае праз кусты, глытаючы слёзы.
Міхал Рашчынскі набліжаецца да Ганны Радзівіл.
- Ваша мосць дазволіць развітацца? Я заўтра еду ў Кракаў з братамі вашай мосці...
Ганна намагаецца быць як мага болей фанабэрыстай:
- З чаго васпан узяў, што мяне цікавіць ад’езд збраяносца майго брата?
Міхал маўчыць нейкі час, адказвае задумліва:
- У нашым доме ў Белавежскай пушчы проста пад вакном расце шыпшына. Калючае голле, і такія пяшчотныя кветкі. Я ніколі не рваў іх.
У голасе Ганны нервовая насмешка:
- Таму што баішся калючак?
- Таму што мне дастаткова любавацца на прыгажосць. Яна ёсць... За гэта можна памерці.
Міхал спакойна глядзіць на дзяўчыну. Ганна бянтэжыцца, і ад гэтага раздражняецца:
- Мядзведзі нічога не разумеюць у кветках.
Сыходзіць. Міхал глядзіць ёй услед. Таму заўважае, калі яна кідае на яго позірк цераз плячо, намагаючыся зрабіць гэта незаўважна. У адказ Міхал ветліва кланяецца. Ганна, яшчэ больш раззлаваная ад таго, што слуга ўгледзеў яе цікавасць, прыспешвае крок.
1529 г. Кракаў. Сад пры каралеўскім палацы. Радзівіл Геркулес падводзіць да каралевіча Жыгімонта Аўгуста малодшых Радзівілаў.
- Ваша высокасць, дазвольце вам прадставіць майго сына Мікалая і майго пляменніка Мікалая...
Хлопцы цырымонна кланяюцца.
Чорны весела, па-змоўніцку падміргвае каралевічу:
- Мікалай ды Мікалай - можна пераблытаць, ваша каралеўская высокасць... Але ёсць добры і відочны выхад: ён - Мікалай Руды, а я - Мікалай Чорны.
Весела тузае сябе за валасы.
- Руды і Чорны - дакладна не пераблытаеце.
Каралевіч усміхаецца. Ён відавочна прасякнуўся прыязнасцю да Чорнага.
- Мне сказалі, Радзівілы жывуць у самых нетрах, у пушчы. Вы палявалі на зуброў?
Мікалай Руды з гонарам пацвярджае:
- Яшчэ як, ваша мосць! Пойдземце, раскажу!
У маленькім пакоі кракаўскага каралеўскага палаца сядзіць Варакса Семяновіч і праганяе рэчывы праз свае хітрыя прыстасаванні. У адной з колбачак забулькатала вадкасць і набыла зялёны колер.
- Дзейнічае! Цяпер засталося дадумаць схему крэсла-павука.
Бона Сфорца глядзіць праз вакно, як каралевіч Жыгімонт Аўгуст гуляе з новымі сябрамі. За яе левым плячом - Луіджы Сфорца, які таксама назірае за сцэнай у садзе.
- Я не змагла пераканаць караля, што юныя Радзівілы - не лепшая кампанія для майго сына.
Вечны Інквізітар адыходзіць ад вакна, нібыта яму не цікава.
- Гэта часовая непрыемнасць, ваша каралеўская вялікасць. Пакуль магнаты грызуцца між сабою, яны вам не страшныя.
Бона паварочваецца.
- Прынёс?
Вечны Інквізітар ставіць на столік куфэрак, падобны да маленькай шафы. Націскае на розныя выпукласці тонкай разьбы.
Куфэрак расчыняецца, унутры мноства маленькіх шуфлядачак, аддзяленняў, дзе захоўваюцца мініяцюрныя бутэлечкі.
- Наяўнасць гэтых рэчываў немагчыма выявіць, мая каралева. Гэта можа толькі адзін чарнакніжнік, я ведаў яго па Фларэнцыі. Цяпер яму далі прытулак Радзівілы. Але я вырву гэты гнілы зуб.
Бона глядзіць праз бутэлечку на святло:
- Як мала трэба, каб чалавек ступіў у човен Харона... Ты ведаеш, Луіджы, як ператвараецца найлепшае, празрыстае рэчыва ў атруту? А як ператвараецца шчырае, палкае каханне - у нянавісць? Сэрца прыпадабняецца алхімічнаму атанару, паліць і пячэ, і ніколі не астывае...
Вечны Інквізітар усміхаецца:
- Дарэчы, пра каханне... Звярніце ўвагу на гэтае аддзяленне...
Паказвае яшчэ адну патаемную шуфлядку.
- Рэчывы адсюль дапамогуць вам заўсёды быць жаданай для караля. Зялёная бутэлечка - вам, чырвоная - яму. Дастаткова кроплі...
Бона злуецца:
- На Геркулесе не спрацавала...
Яе суразмоўца паціскае плячыма:
- Моцны чалавек можа пераадолець юр.
Бона задумваецца, нейкі час глядзіць на свайго вернага паплечніка:
- Паслухай, Луіджы... А хто ты такі?
Вечны Інквізітар адступае на крок:
- Не разумею вашай мосці... Я - ваш сваяк...
Бона перабівае:
- Так сказаў мне мой бацька, калі ты з’явіўся ў нашым доме. Тады мой партрэт пісаў Леанарда з Вінчы. І ён збялеў, пабачыўшы цябе. І сказаў штосьці пра гругана... Хто ты?
Вечны Інквізітар нізка кланяецца:
- Ваш верны паплечнік у барацьбе з Радзівіламі.
Бона нейкі час углядаецца ў твар свайго названага сваяка і адварочваецца, падобна, ёй непамысна. Рознакаляровыя бутэлечкі злавесна блішчаць у куфэрку.
Станіслаў Аўгуст, Мікалай Руды, Мікалай Чорны і некалькі іншых юных прыдворных са смехам бегаюць і кідаюць адзін аднаму колца, якое трэба злавіць на палку, падобную да драўлянай шпагі. Станіслаў Гаштольд з палкай у руцэ - збоку, нібыта і ўдзельнічае ў гульні, але ніяк не можа злавіць колца. Урэшце, засмучоны, зусім адыходзіць. Часцей за ўсё колца апынаецца на палцы ў каралевіча, не без старанняў партнёраў па гульні. Старэйшыя прыдворныя, якія назіраюць збоку за забавай, хорам лічаць: “Дваццаць чатыры! Дваццаць пяць колцаў у яго высокасці!”
Жыгімонт Аўгуст весела крычыць:
- Здавайцеся! Я хутка буду каралём!
Да Станіслава, улучыўшы вольны ў гульні момант, падыходзіць Мікалай Чорны з прыветнай усмешкай.
- У мяне таксама не адразу атрымалася. Давай удваіх патрэніруемся...
Станіслаў Гаштольд падазрона глядзіць на “радзівілянятка”, але не можа ўстаяць супраць шчырай усмешкі. Нясмела ківае галавою і ўсміхаецца.
Юры Радзівіл Геркулес выходзіць з параднай залы кракаўскага каралеўскага палаца ўгневаны. Разам з ім Канстанцін Астрожскі, немалады, шырокаплечы, з сівой барадой. У залу, штурхаючы магнатаў, наперабой шчэмяцца ўсхваляваныя прыдворныя, якія жадаюць засведчыць пашану новаму каралю.
Геркулес з болем кажа Астрожскаму:
- Не магу паверыць, што яна ўтварыла гэта. Пры жывым каралі... Аддаць карону смаркачу...
Астрожскі таксама засмучоны.
- Ганьба... Але хіба не вы, ваша мосць, год таму ўгаворвалі мяне падтрымаць каранаванне малога Аўгуста на вялікага князя літоўскага?
Радзівіл хмурыцца:
- Гэта было на карысць княства. Наша зямля не мусіць залежаць ад кароны. Павінна мець свайго ўладара. А цяпер, калі гэтае дзіця стала каралём... Стары Жыгімонт глядзіць у рот італьянцы. Канец краіне.
Да магнатаў падыходзіць задаволены Альбрэхт Гаштольд.
- Хіба панства не выкажа сваю любоў да новага караля?
Геркулес адказвае скрозь зубы:
- Думаю, нашаму новаму каралю больш цікавыя цацачныя жаўнерчыкі, чым жывыя немаладыя ваяры.
У тоне Гаштольда чуваць здзек:
- Ай-яй-яй, няўжо панства гатовае здрадзіць прысязе?
Геркулес ледзь стрымлівае гнеў:
- Здрайца той, хто думае найперш не пра краіну, а пра сябе, ваша мосць. Вы не ведаеце такіх сярод нас?
Альбрэхт адказвае перабольшана ўзвышана:
- Гасподзь бачыць у сэрцах, пане Юры. Маё проста палае любоўю да караля і айчыны.
Канстанцін Астрожскі з пагардай адзываецца:
- Не спаліце ж той любоўю краіну, ваша мосць.
1530 г. Кракаў. Каралеўскі замак. Пасярод пакоя накрыты на чатырох чалавек стол. Міхал Рашчынскі трывожна пільнуе ля дзвярэй, каб не зайшлі староннія. Варакса прыладзіў на стале грувасткую прыладу, куды па чарзе апускае кавалачкі кожнай стравы.
Міхал шэпча:
- Хутчэй. Іх мосці зараз прыдуць на абед. Хіба не дастаткова макнуць у кожную страву рог адзінарога? Ці змусіць слугу пакаштаваць?
Варакса не перапыняе працы:
- Ты нічога не кеміш у тонкай навуцы, пушчанскі мядзведзь. Не гавары пад руку.
Заканчвае, выпростваецца.
- На гэты раз чыста.
Хавае прыладу па частках у куфар.
Міхал з нецярплівасцю глядзіць, як Варакса спрабуе падняць цяжкую валізу, выхоплівае ў яго, лёгка нясе да патайной дзверцы ля каміна. Варакса спыняецца:
- Чакай, трохі безаару не пашкодзіць... А то раптам зноў Руды дзесь па дарозе хлебануў віна, і зноў падсунулі з атрутай... Я тады ледзь увесь запас белай гліны не звёў.
Сыпле з адмысловай срэбнай бутэлечкі парашок у чатыры кубкі. Парадныя дзверы ў гэты час злёгку прыадчыняюцца, нібыта самі па сабе.
Міхал здзіўляецца, калі Варакса сыпле парашок у чацвёрты кубак.
- І Станіслава Гаштольда аберагаеш, сына ворага нашых паноў?
Варакса павучальна тлумачыць:
- Усе стварэнні Божыя маюць права на жыццё. А калі адзін за сталом атруціцца, хіба не падумаюць на тых, хто застаўся здаровы? Эх, мядзведзь ты пушчанскі...
Выходзяць з пакоя. Зараз жа расчыняюцца галоўныя дзверы, зазірае слуга з абыякавым тварам, падобным да недапечанай булкі, сустракаецца позіркам з Міхалам, які затрымаўся ў патайных дзвярах, ківаюць адзін аднаму. Міхал зачыняе за сабой дзверы, слуга расчыняе парадныя. Заходзяць маладыя княжычы - Руды, Чорны, Станіслаў Гаштольд і каралевіч. Падлеткі гучна смяюцца. Аўгуст працягвае расповед:
- А тады фрэйліна маёй маці, тая, што бародаўку на носе замазвае бяліламі, як паслізнецца на абгрызку... І як гахнецца на ўсе свае спадніцы...
Радзівіл Геркулес, вельмі напружаны, у пакоі свайго доктара сядзіць за сталом, заваленым паперамі і застаўленым бутэлечкамі. Перад ім вельмі сур’ёзны Магнус.
- Ты ўпэўнены, што ўсё гатова? Нам ёсць што прад’явіць каралю?
Магнус кланяецца:
- Доказы неабвержныя, як нябесная маланка. Подпісы сведкаў, атрутныя рэчывы...
Радзівіл глядзіць, як круціцца ў закаркаванай колбе чорнае пяро гругана.
- Я перамог у трыццаці бойках. Аднойчы прайграў. Жанчыне. Я быў юны, я знаходзіўся на чужыне, дзе вінаградныя гронкі свяціліся сонцам, а белы мармур награваўся так, што апякаў босыя ногі... Менавіта яна папрасіла мяне вызваліць цябе з лап інквізіцыі.
Магнус уздрыгвае:
- Вы мне не казалі.
Голас Радзівіла гучыць мройна і тужліва:
- Яна заколвала свае залатыя валасы такой вось... доўгай срэбнай шпількай...
Магнус узрушаны:
- Я ведаю, пра каго вы гаворыце... Я думаў, яна забылася на мяне... Яна...
Радзівіл перапыняе яго:
- Т-сс... Не называй імёнаў... Не кажы, што цябе з ёю звязвала. Хто ты ёй. Я тады не пытаўся - я проста зрабіў усё, што яна загадала. А потым... Потым яна прагнала мяне, сказаўшы, што я дурны хлапчыска. А калі я паспрабаваў залезці да яе праз балкон...
На залітым сонцам мармуровым балконе, абвітым вінаградам, юная прыгажуня заколвае ў высокую прычоску валасы. Малады Юры Геркулес спрабуе залезці да яе, але жанчына вельмі спрытна валіць яго за парэнчы, а калі той спрабуе зачапіцца, дастае з валасоў доўгую шпільку і наносіць удар.
Сталы Юры Геркулес расшпільвае каўнер кашулі, паказвае доўгі вузкі шнар на сваіх грудзях, гладзіць яго.
- Ведаеш, я нікога больш так не кахаў.
Магнус адварочваецца ад князя, з ягоных заплюшчаных вачэй коцяцца слёзы.
Геркулес працягвае гаварыць глуха і ўсхвалявана:
- Колькі ў мяне пасля было кабетаў... Яны прапускалі праз свае тонкія пальцы мае рудыя валасы і называлі мяне Геркулесам, Апалонам, аддаваліся мне, як аддаецца вінаградная лаза сонцу... А я ўсё памятаю той балкон з белага мармуру, і лозы, якія яго абвілі, падобна змеям, і цёмныя пагардлівыя вочы... І сваю ганебную рэтырацыю. Я тады зразумеў, што магу прайграць толькі жанчыне. Ведаеш, на нейкую хвілю, калі я ўбачыў Бону, я ўспомніў... Мне падалося, яны падобныя... Ці не сталася тая міжвольная, грахоўная жарынка, імгненне юру - прычынай усіх гэтых смерцяў?
Магнус спрабуе змагчы хваляванне:
- Калі я вісеў на дыбе ў сутарэннях інквізіцыі, ваша княская мосць, я зразумеў, што невінаватых людзей няма. Кожны пры пэўных абставінах можа прыняць на сябе ўсе грахі сусвету. Але гэтак жа няма і бязгрэшных. Ёсць боль - ёсць надзея. Вы не прайграеце каралеве.
Гергулес горка пасміхаецца:
- Каралеве - так... А вось абражанай жанчыне... Срэбная шпілька ў маім сэрцы, Магнус.
1530 г. Прыслужніца Магдаленка скончыла заплятаць косы Ганне Радзівіл. Ганна чытае лісты. Барбара сядзіць побач у крэсле і гуляе ў дзіўную гульню - падкідвае і ловіць дошчачкай шарык на вяровачцы.
Ганна незадаволена заўважае:
- Хопіць стукаць... Яшчэ адна прыдворная замежная забаўка.
Барбара працягвае гуляцца.
- Нічога заганнага. Іначай брат не даслаў бы.
- Глядзі, каб бацька не заўважыў.
Магдаленка ўмешваецца ў размову паненак:
- Цяпер усе ў трык-трак гуляюць, ваша мосць. І каўнеры замаўляюць, як у каралевы. З галандскіх карункаў. Пані Любамірская, пані падканцлерава, пані чашнікава...
Ганна моршчыцца.
- Не стракачы.
- Яшчэ не ачунялі ад застуды, ваша мосць? Галава баліць? Я прынясу мікстуры, якую вядзьмак Магнус для вас зварыў.
Магдаленка выбягае з пакоя.
Барбара, карыстаючыся тым, што няма прыслугі, хуценька пытаецца:
- Ганна, ад каго другі ліст? Няўжо ад збраяносца?
- З чаго б просты шляхціц мне пісаў?
Памаўчала, неахвотна працягнула:
- Даслаў малюнак. Шыпшына. Дзікая ружа. Не ведаю, навошта.
1530 г. Кракаў. Каралеўскі палац. Жыгімонт Стары незадаволена ўсаджваецца ў крэсла. Перад ім - Радзівіл Геркулес і Якаб Магнус, які трымае куфэрак.
- Я згадзіўся на гэтую сустрэчу ў памяць нашага старога сяброўства, Юры. Але я не памяняю свайго слова. Пасада канцлера, якая вызвалілася пасля смерці твайго брата, будзе належаць Альбрэхту Гаштольду. Радзівілы і так маюць уладу большую за маю.
Геркулес апускае вочы, каб не выдаць гнеў.
- Але Радзівілаў на гэтым свеце застаецца ўсё менш, ваша каралеўская мосць. Я прашу толькі аб каралеўскім правасуддзі.
Азіраецца на Магнуса. Алхімік выходзіць наперад, адчыняе куфэрак.
- Мы сабралі доказы таго, што смерці іх мосцяў Ганны Мазавецкай з Радзівілаў і яе двух яе сыноў, канцлера Мікалая Радзівіла, кашталяна Троцкага Яна Радзівіла не былі выпадковымі. Вось сведчанні... Вось вынікі даследванняў целаў... Вось выяўленая мною ў кожным выпадку атрута... Вось сведчанні, што атруту перадавалі са світы каралевы, а замаўляў такія рэчывы ў Фларэнцыі дарадца каралевы Луіджы Сфорца...
Жыгімонт Стары незадаволена прымае паперы, пачынае чытаць.
Расчыняюцца дзверы, у пакой, ганарыста закінуўшы галаву, заходзіць Бона Сфорца. За ёй - Луіджы Сфорца, Вялікі Інквізітар, і Альбрэхт Гаштольд. Магнус пры поглядзе на Інквізітара бялее.
Кароль у гневе:
- Як вы насмеліліся?
Бона рашуча бліскае блакітнымі вачыма:
- Мой кароль, я не змагла застацца ў баку, калі даведалася пра змову супраць вас і нашага сына!
Вечны Інквізітар паказвае на Магнуса:
- Вы ў небяспецы, ваша вялікасць! Гэты чалавек - вядзьмак! Ён быў асуджаны да спалення на вогнішчы і ўцёк невядомым чынам. З дапамогай д’ябла ён здольны звесці са свету любога нават на адлегласці!
Альбрэхт Гаштольд паказвае на Магнуса:
- Я абвінавачваю гэтага чалавека ў тым, што ён па загадзе свайго гаспадара, кашталяна троцкага Яна Радзівіла, атруціў ягоную жонку, маю сястру Лізавету! Гэты вядзьмак прыязджаў нібыта лячыць яе, а сам звёў у магілу. Чаму таксама ёсць сведчанні...
Падае каралю світкі.
Каралева дадае:
- І самае страшнае - разам з маладымі княжычамі Радзівіламі, якія ўвашлі ў давер да нашага сына, прыехаў вучань гэтага ведзьмака, які ўвесь час падсыпае атруту ў ежу яго высокасці Жыгімонта Аўгуста!
Па знаку каралевы ў пакой зацягваюць звязанага Вараксу. Той дужа перапалоханы, стаіць на каленях.
- Я ўсяго толькі правяраў ежу на адсутнасць атруты! Клянуся прасвятой Багародзіцай! Маладых Радзівілаў ужо сем раз спрабавалі тут атруціць! Прысягаю!
У пакой уносяць і кідаюць на падлогу прыбор, вынайдзены Вараксам для адфільтроўкі атруты, ягоную прыладу для падслухоўвання, а таксама нейкую дзіўную канструкцыю, што нагадвае павука. Да жаху прысутных, адна з “лапак” механізму пачынае згінацца і разгінацца з непрыемным скрыгатам.
Вечны Інквізітар пераможна паказвае на застрашлівы механізм:
- Што гэта, як не чараўніцтва?
Магнус са стогнам закрывае твар рукой, убачыўшы вырабы вучня.
Варакса плача:
- Прысягаю... Толькі навука... Толькі дзеля здароўя іх мосцяў... Я добры хрысціянін... Я пасціцца буду...
Вечны Інквізітар расцягвае вусны ва ўсмешцы:
- Думаю, на допыце гэты грэшнік раскажа ўсё, як ёсць.
Варакса трасецца ад жаху. Бона пераможна глядзіць у вочы Радзівілу Геркулесу. Той з прыкрасцю кусае вусны, бо разумее, што нядошлы Варакса падчас катавання пацвердзіць усё, што яму будуць падказваць.
У дзверы прарываецца Міхал Рашчынскі, параскідаўшы ахову. Падае на калені.
- Ваша каралеўская мосць, справядлівасці! Хай будзе ардалія, Божы суд! Я - збраяносец ягонай мосці Мікалая Радзівіла, і я сведчу, што гэты чалавек усяго толькі спрабаваў засцерагчы сваіх уладароў ад атруты. Я сам дапамагаў яму правяраць ежу. Варакса не мае рыцарскага звання і не зусім добрага розуму, вам любы пацвердзіць.
Варакса пры гэтых словах моцна ківае галавой у пацверджанне. Міхал цвёрда заяўляе:
- Праверце мяне Божым судом.
Жыгімонт Стары задумліва глядзіць на маладога рыцара:
- Што ж, так ужо было. Мой дзед Ягайла ўсумніўся ў вернасці каралевы Соф’і Гальшанскай. Падазрэнне ўпала на рыцара Генрыка з Рогава. Але той змог вытрываць усе выпрабаванні агнём, жалезам і вадой і пацвердзіў, што каралева не здраджвала каралю. Такім чынам мой бацька не быў з-за гнюснага паклёпу пазбаўлены трона як бастард. Хай будзе Божы Суд. І мы ўсе станем прысутнічаць.
Магнус, уздыхнуўшы, выходзіць наперад.
- Ці варта сячы кусты, калі трэба пачынаць з дрэва? Пры чым тут мае вучні? Вам патрэбны я.
Альбрэхт Гаштольд ускліквае са злой радасцю:
- Так, менавіта ты, вядзьмак! Ніякіх займеннікаў!
Варакса разгублена ўстае з каленяў.
- Чакайце... На ардалію пойдзе настаўнік? Гэта... несправядліва! Ён стары! У яго... здароўя ж ніякага! А ён жа столькі людзей вылечыў! Мяне падабраў дзіцем паўмёртвага, калі ўся вёска ад пошасці вымерла, выхадзіў! Не, ён не павінен пакутваць! Лепш ужо... лепш ужо я!
Вечны Інквізітар здзіўлены.
- Што ў вас такое ёсць, Радзівілы, што за вас гатовыя ісці на пакуты ўсе гэтыя людзі?
Радзівіл Геркулес сціскае кулакі.
- Я гатовы выйсці з мячом супраць кожнага, хто абвінаваціць мяне ці гэтых маіх людзей!
- Майго дазволу не будзе, - важка прамаўляе кароль.
Магнус глядзіць амаль весела на Вялікага Інквізітара.
- Ну, сіньёр Луіджы, вы ж менавіта гэтага дамагаецеся... Давайце завершым тое, што не скончылі ў Фларэнцыі...
Вечны Інквізітар злавесна ўсміхаецца:
- Так, гэта будзе правільна.
- Я гатовы.
Радзівіл Геркулес глядзіць у вочы Боне.
- Калі вы пакалечыце ці заб’еце доктара, я не дарую...
Кароль моршчыцца:
- Мы абяцаем, што гэтага не здарыцца.
Міхал і Варакса крычаць, перабіваючы адзін аднаго:
- Я першы выклікаўся на ардалію!
- Гэта мае вынаходніцтвы!
Кароль раздражнёна ўстае, абводзіць суровым поглядам пакой, усе сціхаюць.
- Воляй сваёй загадваю захаваць справу ў таямніцы - пакуль не будзе даказана чыясьці віна. Абрыдла мне ваша варажнеча. І вось што... Пасля той гісторыі з Генрыкам з Рогава пана Гневаша, які распаўсюджваў ілжывыя чуткі, змусілі залезці пад лаўку і брахаць.
Радзівіл, Гаштольд і Вечны Інквізітар абменьваюцца ненавіснымі поглядамі, але не наважваюцца на каментары.
У сутарэннях Кракаўскага каралеўскага палаца паходні разганяюць змрок, але не жудасць. На драўляным станку для катаванняў - Якаб Магнус. Відаць, што яму вельмі балюча, але ён не крычыць, толькі сціскае зубы і стогне, ды пот сцякае па твары. Каля яго пільна назірае за працэсам катавання Луіджы Сфорца. У крэслах сядзяць Жыгімонт Стары і каралева Бона Сфорца. Таксама назіраюць за катаваннем Радзівіл Геркулес, яго сыны
- Руды і Чорны, Альбрэхт Гаштольд і яго сын Станіслаў, Міхал Рашчынскі і Варакса Семяновіч. Апошні ўвесь час хрысціцца і мармыча малітвы:
- Госпадзе, клянуся, я выкіну ўсе свае механізмы... Больш ніколі...
Стогны Магнуса ўзмацняюцца.
Радзівіл Геркулес гучна заяўляе:
- Хопіць! Вы ўпэўніліся, што мой лекар гаворыць праўду! Ніводзін чалавек не змог бы сылгаць пасля такіх пакутаў!
Бона холадна адказвае:
- Толькі не вядзьмак. У ведзьмакоў ёсць абарона ад болю.
Геркулес стрымлівае гнеў.
- Ды вы ўжо святой вадой яго наскрозь вымачылі! Рытуал экзарцызму правялі!
Бона ўладна загадвае:
- Працягвайце.
Вялікі Інквізітар ківае, ягоны памочнік мацней закручвае кола, якое напінае вяроўкі, што расцягваюць Магнуса. Лекар здушана ўскрыквае.
Радзівіл раз’юшана глядзіць у вочы Боне.
- Спыніцеся!
Бона вытрымлівае ягоны позірк:
- Ваша мосць мяне не спыніць!
Варакса кідаецца на калені перад каралём:
- Ваша вялікасць, мой настаўнік памірае! У яго слабое сэрца! Зірніце... Цыяноз... Difficultatem spirandi...
Магнус выгінаецца, з яго горла вырываецца страшны хрып, тады сціхае. Відаць, што алхімік страціў прытомнасць.
Жыгімонт раздражнёна адводзіць вочы.
- Сапраўды. Хопіць. Я пераканаўся, што слугі Юрыя Радзівіла не спрабавалі нікога атруціць.
Альбрэхт Гаштольд абураны.
- Яшчэ рана!
Вечны Інквізітар таксама незадаволены.
- Ваша вялікасць, я не выкарыстаў адзін спосаб...
Кароль устае.
- Спраўдзі яго на сваім гругане.
Выходзіць з катавальні. За ім вельмі незадаволеная Бона, якая абменьваецца поглядамі нянавісці з Радзівілам Геркулесам. Да Магнуса кідаюцца Варакса і Міхал.
Варакса ў адчаі.
- Яго сэрца не б’ецца!
За дзвярыма катавальні Альбрэхт Гаштольд даганяе Радзівіла Геркулеса.
- Можа, яго вялікасць і паверыў. Але я - не. Наша справа не скончана.
1534 г. Сад палаца Радзівілаў. Ганна і Барбара, ужо падрослыя, ля эолавай арфы. Цяпер арфа ва ўсёй прыгажосці, распроствае крылы залаты арол на навершы, і вецер грае на струнах дзівосную мелодыю. Дзяўчаты падпяваюць, кожная на свой лад. Барбара пачынае трэніравацца ў складаных бальных танцах, прысядае, круціцца, падае руку ўяўнаму кавалеру. Гворыць какетліва-халодна:
- Ваша мосць не павінны так палка пазіраць на мяне, мая сукенка зараз загарыцца ад позірку вашае мосці...
Ганна падыгрывае малодшай сястры, падае ёй руку ў фігуры танца:
- Ах, я б усё аддаў, каб той агонь, які паліць маё сэрца, хоць трохі адагрэў ваша...
Барбара насмешнічае:
- Толькі калі вы не просты бедны шляхцюк-цяльпук з Белавежскай пушчы, падобны да мядзведзя...
Ганна злосна выпростваецца, зразумеўшы намёк.
- Мне няма ніякай справы да нейкага збраяносца.
- А хто табе футра белай лісіцы прынёс?
Ганна намагаецца гаварыць холадна-грэбліва:
- Справа слугі - паляваць для гаспадароў.
Барбара хітра прыжмурваецца:
- А хто заглядаўся на таго мядзведзя пушчанскага, калі той рыцарскую карусель выйграў?
Старэйшая сястра адварочваецца, каб схаваць румянак.
- Гэта нічога, нічога не значыць! Чуеш?
Увагу дзяўчат адцягвае вершнік, які імчыць у замак.
Чорны плашч лунае за ім, а ў небе вершніка суправаджае чорны груган.
Барбара тужліва прагаворвае:
- Ад каралевы... Зноў...
Ганна злосна кусае вусны:
- У чарговы раз у суд бацьку пацягнуць. Калі тая Бона нашай зямлі наесца?
Барбара спалохана азіраецца, шэпча:
- Кажуць, яна прывезла з сабой з Італіі такія сукенкі, што відаць усе грудзі... І змушае прыдворных есці за сталом вострымі маленькімі віламі... Дае патрымаць куфэрак, а з яго выскоквае атручанае джала... Укол - і чалавек памірае.
Ганна глядзіць услед вершніку:
- А раптам зноў - на вайну... А нашы толькі вярнуліся з Лівоніі...
У прыбудове палаца Радзівілаў ляжаць параненыя - хто на кінутым на падлогу сенніку, хто проста на голых, сплямленых крывёй дошках. Чуваць стогны. Моцна кульгаючы, абапіраючыся на кульбачку, ідзе Магнус. За ім Варакса з валізай з доктарскім рыштункам.
Магнус азіраецца вакол.
- Вось, Варакса, сапраўдны твар вайны. Не там, у параднай зале, дзе вітаюць Радзівілаў-пераможцаў, а тут, дзе гніюць раны і кружляюць зялёныя мухі. Падай драўляны алей...
Варакса падае шклянку, Магнус пачынае апрацоўваць рану стогнучага хворага. Той на імгненне ачуньвае, пазнае Магнуса і слабымі рухамі намагаецца яго адагнаць.
- Не, не, не трэба мне тваіх д’ябальскіх лекаў...
Магнус сумна глядзіць на параненага, які зноў страціў прытомнасць.
- А гэта сапраўдны твар нашага часу. Лізаць боты тым, хто адпраўляе цябе на смерць, і пагарджаць тымі, хто спрабуе захаваць тваё жыццё.
Варакса не хоча ўдумвацца ў сумны сэнс словаў.
- Настаўнік, я амаль дарабіў крэсла-павука...
Забягае Міхал. Ён шукае параненых са свайго атрада. Заўважае Магнуса і Вараксу.
- Варакса! Пан Магнус! Вы ўжо ачунялі!
Доктар усміхаецца.
- Душа чамусь учапілася ў гэтае нямоглае цела, і ніяк не хоча вызвалення.
Міхал хітра прыжмурваецца.
- Часта ўспамінаў паміж бітвамі вашага Плутарха. Падчас бойкі, праўда, пра іншае думаў.
Ва ўсмешцы лекара заўважаецца туга.
- Навучыўся добра забіваць?
Міхал сур’ёзнее.
- Часам мне здаецца, што я для гэтага народжаны.
Сумна абводзіць вачыма параненых, што ляжаць проста на сене.
Магнус ціха прамаўляе:
- Ніхто не народжаны забіваць, Міхал. Ніхто.
Малады рыцар схіляецца над параненым, якога толькі што лекаваў Магнус.
- Як ён? Гэта з майго атраду, Антон Кудзелька. Ён добры вой.
- Жыць будзе. Калі не будзе надалей лічыць свайго лекара д’яблам.
Вочы Міхала гарэзна блішчаць.
- Прабачце, пан Магнус. Я, калі малым быў, таксама думаў, што вы вядзьмак. Мы вас баяліся так, што, калі трэба было да вас наблізіцца, сціскалі ў кулаку зубок часныку.
Міхал паварочваецца да Вараксы, стукае яго па плячы, той ажно прысядае.
- Варакса! Што новага вынайшаў?
Вучань лекара незадаволена, з выклікам бурчыць:
- Пабачыш хутка.
З прыхаванай зайздрасцю акідвае вокам ладную постаць Рашчынскага.
- Як ёсць мядзведзь...
Да Ганны і Барбары, якія застылі ў трывозе ля эолавай арфы, падыходзіць Мікалай Руды, за якім ідзе Міхал.
- Бацька кліча. Сур’ёзная справа.
Ганна дэманстратыўна не заўважае Міхала, які не адводзіць ад яе вачэй.
- Навошта ты ўзяў з сабой гэтага... мядзведзя?
Мікалай Руды паціскае плячыма.
- Між іншым, ён брату нашаму жыццё выратаваў пад Старадубам.
Ганна адказвае перабольшана холадна.
- Гэта гонар для слугі.
Міхал апускае з горыччу вочы. У пальцах ён круціць залатое пёрка.
Княжыч і яго сястра сыходзяць. Да Міхала набліжаецца Сымон Жух. Радасна абдымае Міхала.
- Вярнуўся, Міхалка! О, які ладны рыцар! Вось бацька парадваўся б! Чуў, ты павышэнне атрымаў?
- Так, я цяпер дзясяцкі, дзядзька Сымон.
- Малойца! Ваяр! Глядзіш, соцкім станеш, а там і палкоўнікам... Галоўнае, глядзі, не забывайся, хто ты. Магнат сёння золатам абсыпе, заўтра бізунамі. Як там, пад Старадубам, было? Горача? Чуў, ты Чорнага выратаваў?
Міхал сумна апускае вочы.
- Горача было, дзядзька Сымон.
1534 г. Старадуб. Войска Юрыя Радзівіла Геркулеса ўзяло горад. Азвярэлыя жаўнеры забіваюць усіх, хто трапляецца пад руку. Гінуць жанчыны, старыя, дзеці. Хтосьці з жаўнераў здзірае адзенне з дзяўчыны. Сцелецца чорны дым пажарышча. Чуваць выкрыкі: “Слаўся, Юры Радзівіл Геркулес! Вікторыя! Вікторыя!”
Маладая жанчына з успоратым жыватом ляжыць, прыціскаючы да сябе немаўля, якое крычыць, крычыць, залітае крывёй... Мікалай Чорны застыў у жаху, апусціўшы меч. Яго здранцвелыя вусны шэпчуць:
- Не жывёла чалавек... Бо душу мае і міласэрнасць... Не мусіць Божая істота праліваць кроў іншае Божае істоты... Дарунак Божы - чалавечае жыццё, на якое пасягаць права не маем...
На Мікалая Чорнага, які не заўважае нічога вакол сябе, налятае з шабляй рускі стралец. Ворага пераймае магутны Міхал Рашчынскі. Міхал, увесь у варожай крыві, захінае сабой Чорнага, забівае стральца, потым - двух іншых... На шлеме Міхала блішчыць прычэпленае залатое пёрка радзівілаўскага арла. Нарэшце падбягаюць на дапамогу жаўнеры войска Вялікага Княства Літоўскага. Узначальвае іх рыцар на кані. Ён прыўзнімае забрала. Гэта - Мікалай Руды. На яго шаблі - варожая кроў, крывёй запырсканыя латы, вочы захоплена блішчаць.
- Гой-гой, слаўная сеча! Рад, што ты жывы, браце! Памятай - дзяржальна і лязо! Мы разам!
Мікалай Чорны ціха прамаўляе сам сабе, не адрываючы вачэй ад скрываўленага немаўляці.
- Не лязо я, Руды. Не лязо...
Руды імчыць далей, выхапіўшы шаблю. Чорны рашуча ступае наперад і бярэ на рукі немаўля.
У садзе палаца Радзівілаў Варакса выпрабоўвае сваё чарговае вынаходніцтва. Ён сядзіць у незразумелай жалезнай канструкцыі, якая сапраўды нагадвае павука. Сабраліся гледачы - чэлядзь замка, у першых шэрагах Зоська і Магдаленка, заўсёдныя насмешніцы.
- Гэта, напэўна, крэсла з чыстца! Для пакарання грэшнікаў, якія не станавіліся на калені падчас месы!
- Ці тых цельпукоў, што не ўставалі пры набліжэнні высакароднай дамы!
Варакса, хвалюючыся, моцна тузае падважнік... “Лапы” крэсла-павука зрушваюцца з месца з непрыемным скрыгатам, гледачы спалохана вішчаць. Варакса працягвае тузаць падважнікі... Але нешта ідзе не так, адна “лапа” застрае, і ўся канструкцыя валіцца набок, пад смех натоўпу.
У зале палаца Радзівілаў госці за балявальным сталом падымаюць келіхі за гаспадароў палаца. Крычаць “Віват! Слава Радзівілу Геркулесу! За яго трыццаць перамог!” Грае музыка, бегаюць блазны з бразготкамі. Адзін з гасцей, у строгім чорным адзенні, з вялікім крыжом на грудзях - Вечны Інквізітар. За сталом таксама Чорны і Руды Радзівілы. Мікалай Руды есць з апетытам, п’е, але на жаніхоў сясцёр і іх світу паглядае ганарыста. Чорны, наадварот, на ежу не налягае, усміхаецца, вядзе ветлівыя размовы, па звычцы ўсё прыкмячае і наладжвае сувязі. Месца на чале стала пакуль пустое. Юры Радзівіл Геркулес, перад тым, як усесціся побач з Барбарай Кола, якая на яго запытальна паглядае, гаворыць убаку з Ганнай і Барбарай.
- Будзьце прыветнымі са сваймі жаніхамі.
Ганна абурана азіраецца на гасцей:
- Са Станіславам Гаштольдам? Гэтым... слімаком? Сынам Альбрэхта, нашага ворага? Ён мяне ненавідзіць!
- Ты - Радзівіл! Гонар найперш пачуцця. Мы мусім выканаць загад караля. Ніхто не рады. Але бачыш - сядзіць пасланец каралевы, гэты паганец Луіджы Сфорца. Ён нічога не прапусціць.
Ганна паглядае па Вечнага Інквізітара і выпадкова сустракаецца з ім позіркамі. Дзяўчыну скаланае.
Кракаў. Каралеўскі палац. Жыгімонт Стары сядзіць у высокім крэсле. Твар заклапочаны. Па правую руку ад яго - каралева Бона Сфорца. На яе вуснах ветлая ўсмешка, а вочы з нянавісцю сузіраюць магнатаў, якія стаяць, намагаючыся адзін да аднаго не набліжацца - Юры Радзівіл Геркулес і Альбрыхт Гаштольд з сынам Станіславам. Побач з каралевай, за спінкай яе крэсла - Вечны Інквізітар, вядомы пры польскім каралеўскім двары як далёкі сваяк каралевы Луіджы Сфорца.
Кароль аб’яўляе:
- Я не хачу больш чуць скаргі яе вялікасці. Гарадзенскае староства перадаю ёй.
Бона хавае пераможную ўмешку. Гаштольд таксама зласліва крывіцца.
Раптам дзверы расчыняюцца. У пакой, ганарыста закінуўшы галаву і спрабуючы паводзіцца ўпэўнена, заходзіць малады каралевіч - Жыгімонт Аўгуст. Ён хоча сесці ў вольнае крэсла.
Бона звяртаецца да сына мякка, але за гэтай мяккасцю - сталь.
- Ваша высокасць, мой сын, вы яшчэ занадта юны для такіх сумных размоў, што тут вядуцца. Не напружвайце сваё слабое здароўе.
Каралевіч чырванее ад гневу і ўсведамлення сваёй бездапаможнасці.
- Але я...
Бона перабівае сына:
- Вы яшчэ паспееце ўзваліць на сябе цяжар дзяржаўных клопатаў, а пакуль даверце іх несці сваім бацькам.
Аўгуст кідае запытальны позірк на бацьку, але кароль толькі хмурыцца і паказвае жэстам, каб каралевіч сыходзіў. Жыгімонт Аўгуст, угневаны і прыніжаны, устае, спрабуе годна трымацца, калі выходзіць з залы.
Радзівіл Геркулес ступае наперад:
- Ваша вялікасць, дазвольце нагадаць, што гарадзенскае староства мне дасталося ва ўзнагароду за перамогу над тэўтонцамі, здабытую дарагой цаной!
Кароль, хаваючы няёмкасць, кідае хуткі позірк на каралеву.
- Такая каралеўская воля.
Радзівіл Геркулес не стрымлівае дзёрзкіх слоў:
- Несправядлівая воля, ваша мосць!
Альбрэхт Гаштольд таксама ступае наперад:
- Дазвольце напомніць, пан Юры, што калі пасада канцлера мусіла стацца ўзнагародай маім подзвігам, ваш брат Мікалай навёў на мяне паклёп, я паўтары гады адседзеў у вязніцы за здраду, якой не ўчыняў... Вы нічога не скажаце пра гэтую несправядлівасць?
Бона задаволена назірае, як пачынаецца чарговая звада паміж магнатамі.
Жыгімонт Стары ўскідваецца рашуча:
- Хопіць! Мне надакучыла варажнеча паміж першымі асобамі майго каралеўства! Я хачу мець надзейную зброю, а не тую, што ў любы момант выслізвае з рукі, каб нанесці ўдар самой сабе. Час аб’яднаць роды. У цябе, Юры, дзве дачкі. Абедзве, здаецца, дасягнулі шлюбнага ўзросту. Адна стане жонкай твайго сына, Альбрэхт...
Гаштольд і яго сын Станіслаў абураныя.
- Другую дачку аддасі за сына яго мосці гетмана Астрожскага. Я сам яму паведамлю.
Бона выглядае ўзрушанай гэтай навіной - муж праявіў сваволю.
- Ваша мосць, ці не стане гэта паспешлівым крокам?
Кароль адказвае з націскам:
- Такая мая воля. Усё. Аўдыенцыя закончана.
Да раззлаванай Боны схіляецца Вечны Інквізітар, нешта шэпча ёй на вуха. Магнаты не наважваюцца спрачацца, па чарзе падыходзяць да манархаў, кланяюцца, развітваючыся. Юры Геркулес таксама схіляецца перад Бонай.
Бона ціха гаворыць яму:
- Я нічога не забываю, ваша мосць. Я пастараюся, каб з вамі абышліся па справядлівасці.
Жыгімонт Аўгуст падыходзіць да сваіх сяброў, Рудога і Чорнага, якія чакаюць яго ля вакна каралеўскага палаца.
Руды не вытрымлівае:
- Ну, што?
Жыгімонт Аўгуст намагаецца падацца спакойным.
- Прагнала.
Чорны асцярожна заўважае:
- Ваша высокасць заслугоўвае большай увагі з боку каралевы-маці.
Абурэнне каралевіча выплёхваецца:
- Ды лепш бы яе не было зусім, той увагі! Жыву, як заціснуты між двума шкельцамі... Таго няможна, гэтага няможна, вы яшчэ юны...
Руды кладзе руку на плячо сябра.
- Плюнь, Аўгуст! Паехалі лепш у Белавежу. На паляванне! Памятаеш, як у карчомцы посуд білі...
Маладыя людзі дружна рагочуць.
Каралевіч змрачнее.
- Калі адпусціць. Яна супраць, каб я быў з вамі. Але я мужчына! Пайшлі адсюль.
У палацы Радзівілаў працягваецца пір з нагоды заручын сясцёр Радзівілянак. Ганна азіраецца: побач з Вечным Інквізітарам сядзіць малады Станіслаў Гаштольд. Яго прыгожы нервовы твар выказвае грэблівасць, у бок Ганны ён пазірае з сапраўднай агідай. Станіслаў нічога не есць і не п’е, пакуль ягоныя прыбліжаныя не пакашуюць. Час ад часу Луіджы Сфорца штось шэпча яму на вуха, Станіслаў паглядае на Ганну з яшчэ большай грэблівасцю.
Барбара азіраецца на свайго жаніха - Іллю Астрожскага. Той сядзіць панылы, ні на каго не глядзіць.
Маршалак застолля Станіслаў Давойна ўстае:
- Ушануйма ж старым звычаем слаўных продкаў! Няхай прап’юць нявесты чары са сваймі жаніхамі! Віват!
Госці падхопліваюць “Віват!” Пад суровым позіркам Геркулеса Ганна і Барбара выходзяць на сярэдзіну залы.
Давойна ўрачыста аб’яўляе:
- Іх вяльможныя мосці пан Станіслаў Гаштольд і гетманаўна Ганна Радзівілянка!
Да Ганны падыходзіць Станіслаў Гаштольд. Падае кубак з віном. Дзяўчына злёгку дакранаецца вуснамі і аддае жаніху. Яе галава горда прыўзнятая, вочы паглядаюць ганарыста. Станіслаў адпівае і незаўважна для гасцей, але заўважна для нявесты, дэманстратыўна выплёўвае адпітае назад. Віно, як кроў, на ягоных грэблівых вуснах. Ён відавочна ўгневаны непакорлівым выглядам нявесты.
Маршалак робіць наступную абвестку:
- Ягоная мосць яснавяльможны пан Ілля Астрожскі, намеснік браслаўскі і вінніцкі, і ягоная мосць гетманаўна Барбара Радзівілянка!
Барбара выходзіць наперад, пераадольвае збянтэжанасць, ганарыста ўздымае галаву. Выкрыкі ў зале: “Пекната!”, “Анёл! Чыста анёл!”, “А што будзе, як гэта ружа расквітнее!”
Барбара і Ілля Астрожскі выконваюць цырымонію без асаблівай ахвоты, не гледзячы адно на аднаго, але пакорліва.
Твар Міхала, які стаіць у куце разам з іншымі дробнымі прыдворнымі, не запрошанымі за стол, выказвае пакуту.
Пакой лекара. Магнус перадае Вараксу бутэлечку з празрыстай вадкасцю.
- Удасканалены рэагент... Як толькі заўважыш, што Луіджы Сфорца ці ягоныя слугі штосьці дзесь пакінулі, да чагось датыкаліся - правярай.
Варакса хавае бутэлечку за пазуху.
- Не хвалюйцеся, настаўнік! Не спушчу з гадзюкі вачэй.
Позні вечар. Знерваваная Ганна хуткім крокам ідзе па знаёмай сцежцы сада, да эолавай арфы. За ёй спяшаюцца Зоська і Магдаленка, не вельмі задаволеныя тым, што змушаныя сысці з балю. Азіраюцца, перашэптваюцца.
Магдаленка абураецца:
- Лепш засталіся б, патанчылі...
- А ты бачыў, як жаніх на нашу панну зыркае? Я б пабаялася яму руку падаць.
Прывіднае святло паходняў пераўтварае сад у чароўны, але трывожны, свет. З боку палаца чуваць шум застолля. Выкрыкі, нават стрэлы, музыка...
Раптам з кустоў на дзяўчат кідаюцца некалькі чалавек у шляхецкіх вопратках. Прыслужніцы ўцякаюць. Ганну моцна ўхапіў яе жаніх, Станіслаў Гаштольд.
- Не вельмі ветліва ўцякаць з уласных заручын, вам не здаецца, ваша мосць?
Ганна вырываецца, ён амаль удаецца гэта, але Гаштольду дапамагае адзін з ягоных сяброў.
- Вось сучка шалёная, ваша мосць... Дужая...
Дзяўчына дарэмна тузаецца ў руках шляхціцаў са світы Гаштольда.
- Гэта вы ашалелі! Што вы сабе дазваляеце?
Станіслаў невясёла ўсміхаецца.
- Тое, што можа дазволіць жаніх, мая красунька. А жаніх мае права не быць зганьбаваным. Жаніх мае права да вяселля праверыць цнатлівасць сваёй нявесты. Асабліва калі ёсць сумнівы.
Сябры Гаштольда з цяжкасцю стрымліваюць Ганну, якая працягвае вырывацца.
- Праўду кажа італьянец - дасведчаная кабета, а не дзеўка...
Чуваць гучнае насмешнае крумканне варон.
Ганна адчайна крычыць:
- Мой бацька вас заб’е!
Станіслаў Гаштольд паблажліва паціскае плячыма.
- За што? Мы нічога супраць звычаяў не робім! Вось і сведкі ёсць нашага шлюбнага ложка... А вось і ложак...
Валачэ Ганну да лаўкі ля эолавай арфы. Ганна крычыць, але што яе крыкі на фоне шляхецкай гульбы і страляніны! Гаштольд разрывае на ёй сукенку, задзірае спадніцу...
І адпраўляецца ў палёт у кусты, падкінуты штуршком неверагоднай сілы. Гэта Міхал Рашчынскі. Ён - адзін, але незвычайна дужы і незвычайна ўгневаны. Раскідвае нападнікаў, як мядзведзь - шчанюкоў.
Жаніх выхоплівае шаблю:
- Ты пасмеў падняць руку на Гаштольда! Скуру злуплю!
Міхал, страшны ў сваёй сіле і ўменні ёю карыстацца, ухіляецца ад зброі княжыча і выбівае ў яго зброю. Прыкладвае поўхай так, што Станіслаў Гаштольд валіцца і замаўкае. Міхал лёгка падхоплівае Ганну, якая трасецца ад рыданняў, на рукі і хуткім крокам рушыць у бок палаца.
Пасланнік каралевы прыадхінае цяжкія парцьеры, глядзіць, як Міхал нясе прыкрытую ягоным плашчом князёўну. Насмешна гмыкае.
Устрывожаны Варакса паглядае на Магнуса, які ўсхвалявана ходзіць па пакоі.
- Вось што я скажу, мой вучань... Нікому не прызнавайся, быццам нешта ведаеш пра падзеі гэтай ночы... Калі хочаш жыць. Каму трэба - усё ведаюць... У Луіджы Сфорца шпегі... Мікалай Чорны таксама прыродную здольнасць мае да інтрыгаў. Радуйся, што цябе з тваймі масянжовымі вушамі ды крэслам-павуком лічаць за дурнячка. Не спяшайся падацца разумным. Маўчы. Калі што - бяжы да мяне.
Юрый Радзівіл Геркулес вельмі ўгневаны, ён ходзіць туды-сюды перад Ганнай, якая захінае на грудзях парваную сукенку і ўсё яшчэ ўсхліпвае. Яе твар і рукі - у барвовых плямах і драпінах.
- Заручыны разарваць - з каралём пасварыцца. Рашчынскага не пакараць - Гаштольд у суд пацягне... Зняславіць. Гэх... Шылахвостка ты... Чаго пацягнулася сярод ночы ў сад, дзе поўна п’яных бэйбусаў?
Ганна, нібыта не даючы веры пачутаму, глядзіць на бацьку.
- Няўжо пасля такога... ты змусіш мяне пашлюбавацца з гэтым мярзот- нікам?
Голас Радзівіла Геркулеса гучыць жорстка.
- Вось калі пасля такога ён на табе не жэніцца - табе ў кляштар толькі застаецца ісці.
У пакой уваходзіць Мікалай Радзівіл Чорны.
- Перагаварыў... Уладзіў...
Радзівіл Геркулес нецярпліва паварочваецца да пляменніка:
- Ну? Якія ўмовы?
- Пра тое, што адбылося насамрэч, усе пагадзіліся маўчаць. Мы не падаем у суд за гвалт над нявестай. Гаштольды не падаюць у суд за скалечанне адзінага спадчынніка. Заручыны захоўваюцца. Пасланец каралевы, дарэчы, ужо распытваў... Але мае людзі сказалі ўсё, як трэба. Ганны ў садзе не было. П’яны афіцэр Міхал Рашчынскі без прычыны напаў на князя Станіслава Гаштольда. За што будзе сурова пакараны. Горлам.
Ганна ўздыхае ад жаху.
- Ён жа абараніў мяне... Не даў згвалціць...
Мікалай Чорны сурова глядзіць на сястру.
- Думаю, ён гатовы і аддаць жыццё за гонар сваіх гаспадароў. Такая ўмова.
Геркулес ківае.
- Мы добра аддзячым сваякам за ягоную вернасць.
Ганна з горыччу прагаворвае:
- У яго нікога няма... Але што - нам... Мы - Радзівілы... Пан брат, вядома, забыўся, што Міхал выратаваў яму жыццё.
Чорны не апускае позірк.
- Я ніколі нічога не забываюся, сястра. І ніколі не кідаю справу на паўдарозе.
Ганна нервова ходзіць па пакоі. Барбара з жахам паглядае на яе здрапаныя рукі, збіты твар.
- А што пані маці?
Ганна з горыччу смяецца.
- Налаялася. Мушу ладзіць з жаніхом. Прыгразіла - калі ўздумаю заступацца за Міхала ды апавядаць пра гвалт - зараз жа адправяць у кляштар.
Барбара ціха і трохі вінавата кажа:
- Астрожскі добры. Падарыў мне пярсцёнак.
Ганна ласкава ўсміхаецца Барбары.
- Ты прыгажэйшая за мяне, сястра. Ты сапраўды - як анёл... Цябе немагчыма не любіць.
Барбара кідаецца да Ганны, абдымае:
- Цябе таксама палюбяць... Гаштольд зразумее...
Ганна нервова смяецца.
- Ён ніколі не перастане мяне ненавідзець. А я ніколі не дарую яму. І з-за сябе, і што з-за яго загіне Міхал... А я нават развітацца не магу...
Вызваляецца ад абдоймаў сястры, рашуча прыкусвае губу.
- Чаму ж не... Ніхто не перашкодзіць мне развітацца з тым, хто аддасць за мяне жыццё.
Кідаецца да куфра, дастае плашч.
Барбара ў жаху шэпча:
- Ты шалёная!
Ганна захутваецца ў аксамітную накідку з каптуром.
- Што мне губляць? Мой жаніх ужо назваў мяне шалёнай. І да таго ж самадайкай.
Зачэрпвае з куфэрка пярсцёнкі. Выслізвае за дзверы, апусціўшы капюшон плашча. Барбара ў жаху апускаецца на калені і пачынае маліцца.
Спрацаваныя пальцы гайдука Сымона Жуха задумліва круцяць пярсцёнак.
- Як загадае ваша княская мосць. Богаўгодная справа - развітацца з асуджаным... Што ж, няхай небараку Міхалу будзе суцяшэнне апошняе. Добра, што бацька ягоны не дажыў...
Ганна аддае яму яшчэ адзін пярсцёнак.
- Нікому не гаварыце.
Сымон Жух незадаволена хмурыцца і не бярэ пярсцёнак.
- Не першы год служу вашым княскім мосцям. Але толькі дзеля няшчаснага Міхала... Пойдземце, ваша княская мосць.
Поўня свеціць праз краты. Ляскаюць засаўкі. Хтосьці ўваходзіць у камеру. Дзверы за ім адразу зачыняюцца. Міхал уздымаецца.
- Хто тут?
Голас яго ўздрыгвае - ён не можа не пазнаць сваю даму нават у прыцемку.
- Навошта, Ваша мосць? Небяспечна...
Ганна адказвае з горкай насмешкай.
- Небяспечна... Ты ведаеш, што цябе задумалі караць горлам?
Міхал, памаўчаўшы, гаворыць амаль мройна.
- Рыцар і смерць... Едуць яны на адным кані, вечна. Памятаеце, у дзяцінстве мы разглядалі малюнак у старой кнізе?
Ганна ў адчаі сціскае рукі.
- Я нічога не магу змяніць...
- Вы прыйшлі. Гэта бясконца многа. Запэўніваю, буду маўчаць пра тое, што адбылося ў садзе.
Дзяўчына скаланаеца.
- Я не для таго... Слухай... Я не належу сабе. Я - маёмасць роду. Але так не будзе.
Рашуча скідае з сябе накідку. Набліжаецца да Міхала. Кладзе руку яму на грудзі.
- Ты бачыў, якая чакае мяне шлюбная ноч. Не хачу, каб ён... Гаштольд... быў маім першым. Не хачу ніколі не даведацца, як гэта - калі цябе кахаюць.
Міхал адхінаецца.
- Пра што вы...
- Пра тое, што сваім сэрцам і сваім гонарам я хачу распарадзіцца сама.
Ганна зноў дакранаецца да Міхала. Той затрымлівае яе руку.
- А да мяне прыйшлі таму, што нябожчык ужо нічога не раскажа?
Ганна пачынае гаварыць усё больш ціха, яе словы нагадваюць заклён.
- Таму, што бачыла ўсе твае позіркі, на якія не адказвала. Чула біццё твайго сэрца... Ты ведаеш, што калі набліжаўся да мяне, тваё сэрца так калацілася, што я магла чуць яго паскораны крок?
Прыкладае руку да сэрца Міхала, намацвае пад кашуляй штось цвёрдае, выцягвае - гэта залатое пёрка на ланцугу.
- Таму што смерць дае волю. Пазбаўляе фальшывай пазалоты.
Праводзіць пальцам па шчацэ Міхала.
- Таму што гэта ноч волі. Тваёй і маёй. Апошняя. Адзіная.
Прапускае між пальцаў пасмы густых валасоў Міхала.
- Скажы, што пра гэта не марыў.
Міхал, пераадольваючы сябе, з пакутай адказвае:
- Не скажу. Вышэй маіх сіл... Саладзей маіх сноў... Прабач, Госпадзе...
Прыціскае да сябе Ганну. Вусны дваіх зліваюцца ў пацалунку. Міхал і
Ганна апускаюцца на падлогу.
У месяцовым святле, якое прабіваецца скрозь краты, двое кахаюць адно аднаго. Як у апошні раз. Дзесь іграе дзівосныя мелодыі эолава арфа.
Мікалай Чорны глядзіць у вакно, як ягоная сястра, захутаная ў плашч, вяртаецца хуткім крокам у свой пакой.
- Што ж ты нарабіла, сястра...
Вечны Інквізітар перастрэў Магнуса ў калідоры палаца Радзівілаў.
- А я ўжо думаў, з’еду, не развітаўшыся са сваім старым знаёмцам. Тваё цела яшчэ захоўвае неверагодную моц, Якаб Магнус. Пасля ўсіх маіх высілкаў ты працягваеш паганіць сваёй прысутнасцю Божы свет.
Магнус цвёрда глядзіць на ворага.
- Свет паганяць такія, як вы, ваша мосць. Колькі бязвіннай крыві на вашых руках?
- Толькі гнілая кроў грэшнікаў. Такіх, як гаспадары гэтага замка.
Вочы Магнуса ўспыхваюць гневам.
- Я не дам вам іх звесці са свету, як у Фларэнцыі звялі род Манучыні.
Вечны Інквізітар здзекліва ўсміхаецца.
- А, ты ўсё яшчэ памятаеш вядзьмарку Лаўру?
- Не пэцкайце яе імя сваім паганым ротам.
Луіджы Сфорца рады, што змог дастаць у лекара да жывога.
- Пэцкаюць імёны ўчынкі... А колькі ўсяго цікавага адбудзецца ў хуткім часе тут, Магнус! Буду сачыць за падзеямі, як у тэатры з уласнай ложы...
Магнус здзекліва кідае:
- Шкада, я не прысутнічаў у тым тэатры, калі ваша мосць за словы паклёпу супраць Радзівілаў выяўляла з сябе сабаку.
Вечны Інквізітар бялее пры згадцы пра ганьбу, якую давялося зведаць, калі яго змусілі гаўкаць па-сабачы за недаказанае абвінавачванне. Зразумела, што не забудзе і не даруе.
У сваім пакойчыку ў палацы Радзівілаў Варакса зноў працуе над хітрым механізмам крэсла-павука.
Дэталі час ад часу падаюць, Варакса незадаволена лаецца.
Забягае Магдаленка.
- Варакса, для яе мосці Ганны патрэбны адвар ад нестрававання.
Варакса не адрывае вачэй ад сваёй працы.
- Добра, зраблю...
Магдаленка не спяшаецца сыходзіць.
- А бялілы і чырванілы для мяне? Ну, Варакса, ты ж абяцаў...
Варакса гэтак жа заняты працай.
- Будзе час...
- Ну, Варакса... Ну калі ласачка...
Магдаленка цмокае хлапца ў шчаку. Той так здзіўляецца, што перапыняе працу.
- Зробіш? Ну што табе варта?
Варакса хавае збянтэжаннасць, зноў бярэцца за механізм.
- Заўтра прыходзь
Магдаленка какетліва пазірае:
- Прыбягу!
Калі яна сыходзіць, Варакса ў разгубленасці кранае пальцам месца, куды Магдаленка яго пацалавала. Злёгку мройна ўсміхаецца. Потым ягоны твар змрачнее.
- Ад нестрававання, значыць... Трэба настаўніку сказаць...
У пакоі Радзівіл Геркулес, Ганна і Мікалай Радзівіл Чорны.
Чорны аб’яўляе:
- Не скажу, што гэта далося мне лёгка, два месяцы перагавораў... Але... Як ні дзіўна, паспрыяў Луіджы Сфорца. Станіслаў Гаштольд нарэшце пагадзіўся прабачыць Рашчынскага. З умовай, што той будзе біты ля ганебнага слупа і адпраўлены служыць як далей.
Ганна ледзь стрымлівае крык радасці.
Геркулес задаволена ківае:
- Што ж, справядліва - захаваць жыццё такому слаўнаму вою... Ачуняе пасля пакарання - адправіць у войска ў Лівонію. Соцкім.
Князь кідае сярдзіты позірк на Ганну.
- А ты бяры прыклад з сястры. Маліся, менш на людзях бывай.
Ганна горача просіць:
- Ваша мосць, а дазвольце мне з’ехаць у кляштар да вяселля.
Геркулес пагаджаецца:
- Добрая думка. Хай сунімуцца плёткі.
Сымон Жух б’е пугай прывязанага да слупа Міхала Рашчынскага.
- А я ж казаў табе... Падалей ад паноў... Не давядзе да дабра... сяброўства з магнатамі... І з магнаткамі асабліва...
З-за кустоў, як калісь у дзяцінстве, назірае за экзекуцыяй Ганна. Адна яе рука прыціснутая да жывата.
Пакой лекара. Магнус зноў мажа зраненую спіну Міхалу. На гэты раз Міхал скалечаны нашмат сур’ёзней.
- Цяпер будзеш ляжаць тыдзень.
- Не, мне трэба.
- Калі б ты лепей адрозніваў, што табе трэба, а што ты можаш сабе дазволіць, ты б не ляжаў тут. Як пачуваецца князёўна Ганна?
Міхал спрабуе ўзняцца, але са здушаным стогнам болю падае на ложак.
- Чаму вы пытаецеся...
Магнус змрочны.
- У яе нестрававанне. Нічога падазронага. Няхай. А што вы будзеце рабіць праз некалькі месяцаў? Чым ты ўвогуле думаў, хлопча?
Міхал разумее, што лекар усё ведае, глуха гаворыць.
- Я думаў, што мушу памерці... Я гатовы дзеля яе...
Магнус сумна перапыняе.
- Ведаю, ведаю... Я сам у свой час зрабіў падобнае глупства. Яна была высокага роду, а я ўсяго толькі малады доктар... Я паддаўся спакусе - і вось ужо дваццаць гадоў жыву на чужыне, на ўскрайку чужога гнязда. А яна... загінула. Я дапамагу вам.
Міхал зноў робіць спробу ўстаць.
- Я вечна буду маліцца за вас...
У садзе ля эолавай арфы. Да Ганны падыходзіць Міхал. Абдымкі, пацалункі... Князёўна шэпча:
- Ты скора ў войска... А заўтра я з’язджаю...У манастыры лягчэй будзе схаваць... тое, што здарыцца ў сакавіку.
Міхал шэпча:
- Магнус нам дапаможа. Вер яму. А я ніколі не пакіну цябе і дзіця... Вярнуся нават з пекла...
Эолава арфа плача.
Кракаў. Каралеўскі палац. Перад каралевай Бонай схіляецца Вечны Інквізітар.
- Яны ніколі не аб’яднаюцца. Гаштольды, Астрожскія і Радзівілы. Вашы ворагі працягваюць знішчаць адно аднаго. Вяселлі адкладзеныя.
Бона прыжмурвае вочы.
- Не супакоюся, пакуль не знікне апошні атожылак праклятага роду Радзівілаў.
У пакой заходзіць Жыгімонт Аўгуст.
- Ваша вялікасць, я хачу з’ездзіць на паляванне ў Белавежскую пушчу.
Бона ласкава, але цвёрда кажа:
- Вы яшчэ не ачунялі ад апошняй застуды, мой сын. А Радзівілы - не самая лепшая кампанія для вас.
Жыгімонт Аўгуст угневаны, аднак не наважваецца пярэчыць, кланяецца і сыходзіць.
Кляштар пад Гародняй. Цёмны пакой у сутарэннях.
Ганна нараджае. Ёй дапамагае Магнус. Барбара сядзіць побач з ложкам, трымае сястру за руку. Ганна заціскае рот хусткаю, каб не крычаць.
Нарэшце нараджаецца дзяўчынка. Яе адразу ж укладваюць у кошык, Магнус выносіць дзіця з пакоя.
Барбара жагнаецца.
- Слава Госпаду... Цяпер можна забыцца на гэты жах. Вярнуцца ў Нясвіж. Зрабіць выгляд, што нічога не было...
Знясіленая Ганна знаходзіць позіркам сястру.
- Няўжо ты... думаеш... што я забудуся на сваё дзіця, сястра?
Барбара ў адчаі:
- Ты шалёная!
Лівонія. Поле. Відаць, толькі што тут завершылася крывавая сеча. Ляжаць забітыя, чуваць адчайныя крыкі нейкай жанчыны. Стамлёны Міхал прысеў спінай да дрэва, кладзе побач меч. Дастае беражліва з-за пазухі ліст. Перачытвае, цалуе... На яго твары мройная ўсмешка.
Пакой лекара Магнуса ў замку Радзівілаў. Ганна Радзівіл стаіць, аголеная да пояса. Магнус моцна перацягвае палатном яе грудзі. Ганна моршчыцца.
- Як бы я хацела сама карміць сваё дзіця...
Магнус заканчвае працу.
- Яшчэ тыдзень, і малако знікне. Будзеце піць адвар, які прынясе Варакса.
Мікалай Радзівіл Чорны страляе з арбалета па мішэнях. Хоць меч ён трымае слаба, аднак у стральбе досыць трапны. Збаны з намаляванымі на іх смешнымі тварамі разлятаюцца адзін за адным. Каля Радзівіла стаіць на каленях Магдаленка.
- Ваша мосць, я праўда нічога не ведаю... Іх мосці Ганна і Барбара не ўзялі мяне з сабою манастыр. Яе мосць Ганна больш не давярае мне...
Мікалай Чорны зноў прыцэльваецца, страляе.
- А шпег каралевы табе давярае, значыць? Хіба не ты ўзяла ў яго ўчора ў карчме дваццаць залатых дынарыяў?
Магдаленка з жахам заломвае рукі.
- Ваша мосць, не пагубіце! Я бедная дзяўчына, сірата! Як я магла адмовіць пасланніку каралевы!..
- Будзеш дакладаць Сфорца толькі тое, што я табе кажу. Ясна?
Чорны ўмее кіраваць людзьмі, ад яго сапраўды сыходзіць небяспека.
Магдаленка гэта адчувае, і аж трасецца ад жаху перад гэтым маладым, не дужа моцным чалавекам з пільным позіркам.
- Слухаюся, ваша мосць...
- Расказвай пра Ганну... Будзеш ілгаць - адразу зразумею.
Страляе ў мішэнь, Магдаленка ўздрыгвае.
- Княжна моцна змянілася...
У пакоі двух дачок гаспадара замка, Юрыя Радзівіла па мянушцы Геркулес, цёмна і ціха. Дрогкае святло свечкі. Даносіцца шум балявання, п’яныя выкрыкі, музыка. Старэйшая сястра, Ганна Радзівіл, сядзіць на ложку, схілілася над маленькім дзіцём, якое спіць. Барбара сядзіць ля дзвярэй на крэсле, уся напятая.
Ганна шэпча дзіцяці:
- Яшчэ хвілечку... Яшчэ праменьчык святла... Зорачка мая...
Барбара пагойдваецца ў крэсле, мармыча:
- Ты шалёная. Ты шалёная. Ты шалёная...
Ганна працягвае шаптаць:
- Не слухай цётку. Цётка добрая. Яна цябе лю-біць... Лю-біць...
Барбара нервова рэагуе:
- Нашу маленькую смерць? Любіць? Ты шалёная.
Дзіця ўскрыквае праз сон. Ганна нахіляецца ніжэй, Барбара скаланаецца.
- Тс-ссс... Люлі... Люлі... Прылятуць гулі... Прынясуць штосьці... Для маленькай Зоські...
Паварочваецца да Барбары.
- Не тузайся так. Міхал даў ёй макавы адвар.
Унізе крычаць асабліва гучна. Да крыкаў і музыкі далучаецца спрадвечная мова зброі.
Барбара ўскоквае, прыкладаецца вухам да дзвярэй.
- Сіл няма... Колькі я дапамагала табе хавацца з тваімі любошчамі... Пану бацьку маніла... Маці... Братам... Чула, ад цябе зноў жаніх адмовіцца хоча.
Ганна не адрываецца ад дзіцяці.
- Мне ўсё адно... Праўда, зорачка?
Барбара нервуецца.
- Табе ўсё адно - за сваім ляснічым свету не бачыш... А я гінуць не хачу. Не хачу! Ні ў кляштар, ні за драбязу якую выходзіць...
Ганна звяртаецца да соннага дзіцяці.
- Не слухай цётку, твой татусь - не ляснічы, ён рыцар. Ён проста родам з Белавежскай пушчы. Ваяр.
Барбара насмешна кідае:
- Слуга.
Ганна з’едліва адказвае, працягваючы размову з дзіцём:
- А цётачка ў нас будзе каралевай. Не менш. Паглядзім, што з ёй станецца, калі пакахае. Калі з’явяцца ў самой дзеткі...
Барбара пагардліва кідае:
- У шлюбе. Не бастарды.
Чуецца ціхі ўмоўны стук у дзверы. Барбара, спяшаючыся, адчыняе засаўкі. Азіраючыся, уваходзіць высокі плячысты шляхціц, Міхал.
- Ганусю, час...
Ганна асцярожна падае яму дзіця, Міхал цалуе і моцна абдымае іх абодвух... На нейкі час яны застываюць. Барбара глядзіць на іх з зайздрасцю. Міхал і Ганна асцярожна ўкладваюць дзіця ў кошык з накрыўкай.
- Яна прачынаецца... Хутчэй...
Міхал хавае кошык пад плашчом, выходзіць... Але адразу ж бегма вяртаецца. На калідоры шум, па каменнай падлозе гулка стукаюць абцасы некалькіх чалавек. Сёстры хаваюць Міхала ў цяжкую шафу, падобную да маленькага палаца. Мужчына прытульвае да сябе дзіця, якое пачало круціцца і хныкаць.
Дзверы з грукатам расчыняюцца. Першым уваходзіць Юрый Радзівіл Геркулес, за ім - Мікалай Радзівіл Руды і Мікалай Радзівіл Чорны. Геркулес угневаны. Ягоны сын раззлаваны яшчэ больш. Мікалай Чорны захоўвае раўнавагу, аглядае ўсё пільным позіркам.
Геркулес звяртаецца да дачок:
- Віншую, пустадомкі. Абедзве атрымалі гарбуза.
Ганна і Барбара недаўменна сустракаюцца поглядамі.
- У мяне толькі што быў Ілля Астрожскі. Патрабуе скасаваць заручыны з табой, Барбара.
Барбара гнеўна прыкусвае губу. Мікалай Руды таксама ўгневаны:
- Ганьба на ім, не на нас! Закахаўся ў пазашлюбную дачку караля - от жа вартая падстава! Сястра ні ў чым не вінаватая!
Радзівіл Геркулес раздражнёна гмыкае.
- Яно б і так, каб учора не атрымаў пасланне ад праклятага Гаштольда
- патрабуе разарваць заручыны свайго сына з Ганнай. За яе непрыстойныя паводзіны.
Шпурляе на падлогу скамечаны ліст і стамлёна ўсаджваецца ў крэсла.
- Піша, што ты нагуляла дзіця.
Ганна спрабуе схаваць жах.
- Паклёп.
Мікалай Руды горача пацверджвае:
- Вядома, паклёп. Выклікаць на двубой... Слізкія, сквапныя Гаштольды... Не разумею, як ты мог сябраваць з імі, Мікалай?
Пільны позірк Мікалая Чорнага між тым слізгае па пакоі, спыняецца на карункавым дзіцячым каптурыку, які выглядае з-пад ложка. Барбара заўважае, куды скіраваны позірк стрыечнага брата, жахаецца... Мікалай шматзначна ўсміхаецца і адводзіць погляд.
- З вашага дазволу, ваша мосць дзядзечка, пан-брат і мае шаноўныя сёстры, выйсця няма толькі тады, калі ты заўважыў, што з тваіх грудзей паказваецца лязо варожага мяча, загнанага ў спіну. Думаю, шлях ёсць... Кароль па-ранейшаму да нас міласэрны...
Геркулес выбухае гневам:
- Каб не гэтая клятая італьянка! Без каралевы не абыйшлося! Мала патруціла Радзівілаў! Няшчасная сястра мая з дзецьмі, княгіня Мазавецкая, твой, Мікалай, бацька, брат мой Ян, светлай памяці... Усіх звяла ў магілу Боначка, каб ёй мячом павячэраць...
Чорны астуджае дзядзьку:
- Атрута і меч - апошняе, да чаго трэба звяртацца. Я сам бяруся перагаварыць з каралём...
З шафы даносіцца нейкія гукі. Ганна і Барбара кідаюць у той бок трывож- ныя позіркі, Мікалай Чорны таксама паварочваецца, каб зірнуць на шафу.
Між тым Міхал спрабуе не даць дзіцяці закрычаць, усё шчыльней прытуляе да сябе...
Чорны асцярожна разважае:
- Магу прапанаваць такі ход... Раз Станіслаў Гаштольд не хоча жаніцца з Ганнай з-за нейкай... надуманай... прычыны, няхай пашлюбіцца з Барбарай. А Іллі Астрожскаму прапанаваць Ганну. Усё адно каралева ніколі не дазволіць яму ажаніцца з Беатай Касцялецкай. У жылах той каралеўская кроў, а раптам нашчадкі будуць на трон прэтэндаваць? Самі ведаеце, як Бона Сфорца пільнуе сваю ўладу. Яшчэ пагрозы няма - а яна выпраўляе кагось на той свет. Так што прыціснуць Астрожскага... Нікуды не дзенецца.
Геркулес глядзіць на дачок.
- Можа, і выгарыць...
Ганна з горыччу вымаўляе:
- Нас, вядома, ніхто не пытаецца?
Чорны ціха адказвае:
- Ну, мы ж не дапытваемся, наколькі праўдзівыя плёткі пра цябе, дарагая сястрыца.
Кідае шматзначны позірк на дзіцячы каптурык. Ганна бялее. У шафе зноў штось шаргоча.
Руды сціскае кулакі.
- Усё-ткі гэта несумленна... Мяняцца нявестамі... Як жупанамі. Толькі ардалія! Божы суд! Біцца, пакуль хтось не паваліцца!
Чорны павучальна гаворыць:
- Гасподзь не любіць, калі праліваюць кроў, у той час як дастаткова праліць словы. І вы, дзядзечка, каб у маладосці адказалі на схільнасць італьянкі, не адпрэчылі яе...
Геркулес бліскае вачыма, усё яшчэ сінімі, як вечаровае неба.
- Язык прытрымай, пляменнік! От парода... Увесь у Яна ты, Мікалай... Той таксама хітрыў, з ворагамі сябраваў... Але добра, няхай будзе па-твойму.
Падыходзіць да дачок, кожную абдымае, цалуе ў лоб. Ганна ўсё больш нервуецца.
- Нічога... Мы - Радзівілы! Мы - сіла!
Мужчыны выходзяць з пакоя. Мікалай Чорны ідзе апошнім, азіраецца, ківае Ганне. Барбара кідаецца зачыняць дзверы.
- Ён ведае... Чорны заўсёды ўсё ведае...
Ганна імкліва тузае дзверцы шафы.
Міхал сядзіць нерухома, глядзіць перад сабой поўнымі жаху вачыма, нібыта ў нікуды. Яго рука па-ранейшаму захінае твар дзіцяці. Міхал прыбірае руку, галава дзіцяці бязвольна абвісае.
Сад ля палаца Радзівілаў. Восень. Дрэвы неахвотна губляюць лісце. Пад старой ліпай жанчына ў багатай сукенцы ніцма ляжыць на апалым лісці, абдымаючы грудок зямлі. Побач стаіць маладая дзяўчына, гожая, з рахманым выразам твару. Яна спалохана азіраецца.
- Ганна, час ісці... Госці збіраюцца... Мне не паспеюць надзець вясельны ўбор... І так хапае розгаласу - малодшая сястра ідзе да алтара раней за старэйшую. Прашу цябе, пойдзем. І ўсміхайся, усміхайся. Нібыта ты за мяне рада.
Жанчына цяжка ўздымаецца, абтрасае спадніцу, выцірае твар тонкай рукой.
- Няхай хаця б табе пашчасціць, сястрыца. Хай ніколі не будзе ў тваім жыцці такой магілы. На якой нельга напісаць нават сапраўднае імя.
Здымае з сябе срэбны медальён на ланцужку - залаты арол блішчыць у промнях восеньскага няпэўнага сонца, - становіцца на калені і закопвае ўпрыгожванне ў зямлю.
- Няма шчасця пад залатымі крыламі, Барбара.
У сінім восеньскім небе ціха кружляюць груганы.
Ліпень-жнівень 2018, Готланд.
Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg
Комментарии к книге «Пад залатымі трубамі», Людмила Ивановна Рублевская
Всего 0 комментариев