«Жыцьцё раззброенага чалавека»

Жыцьцё раззброенага чалавека (fb2) - Жыцьцё раззброенага чалавека (пер. Руслан Яўгеньевіч Равяка) 1275K (книга удалена из библиотеки) скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Сергей Михайлович Песецкий

Сяргей Пясецкі ЖЫЦЬЦЁ РАЗЗБРОЕНАГА ЧАЛАВЕКА

.

.

Раман «Жыцьцё раззброенага чалавека» быў напісаны Сяргеем Пясецкім яшчэ ў вязьніцы Сьв. Крыжа на поўдні Польшчы, дзе ў той час палякі трымалі самых небясьпечных злачынцаў. Паводле ўспамінаў пісьменьніка, гэты раман ён зьбіраўся выдаць першым і лічыў яго больш вартым за «Каханка Вялікай Мядзьведзіцы». Пясецкаму хацелася паказаць жыхарам тагачаснай Польшчы ўсю сваю крыўду, калі пасьля дэмабілізацыі былых жаўнераў, якія абаранілі краіну, проста выкідалі на вуліцу як непатрэбныя рэчы.

Аднак міжваенная польская цэнзура магла не прапусьціць гэты раман, таму Пясецкі спачатку перадаў з турмы ў друк рукапіс больш нэўтральнага «Каханка…», а раман «Жыцьцё раззброенага чалавека» мусіў быць надрукаваны ў 1939 г., ужо пасьля вызваленьня аўтара. Аднак гэтаму перашкодзіла вайна.

Пясецкі перахоўваў рукапіс на працягу ўсёй вайны, аднак большая частка яго згубілася, калі па вайне аўтар перабраўся ў Італію, а пасьля ў Англію. Толькі ў 1957 г. удалося аднавіць раман, а пасьля выдаць яго.

Дзеяньні раману адлюстроўваюць усю бядоту і раскошу жыцьця міжваенных Вільні, Ліды, Баранавічаў і іншых гарадоў. Чытач пабачыць вільготныя сутарэньні, падпольныя порнастудыі, зладзейскія прытоны і шыкоўныя гатэлі з элітнымі прастытуткамі ў Заходняй Беларусі.

Гэта адна з найбольш удалых кніжак Пясецкага, якая разам з «Каханкам Вялікай Мядзьведзіцы» зьяўляецца аўтабіяграфічнай і адлюстроўвае складанае жыцьцё скандальнага аўтара: добраахвотніка польскага войска, антысавецкага партызана «Зялёнага дубу», кантрабандыста, шпега і злачынцы. Толькі дзякуючы вязьніцы гэты чалавек здолеў вывучыць польскую мову і стварыць шэдэўры польскай літаратуры, падзеі ў якіх адбываюцца на беларускіх землях.

Руслан Равяка

1

Другі тыдзень я бяз мэты бадзяюся ў джунглях цагляных гмахаў, у каменным лябірынце вуліц. Я чужаніца тут. Ня маю нікога знаёмага і ні адкуль не чакаю дапамогі.

Падчас доўгіх, самотных вандровак, назіраючы за жыцьцём жыхароў гэтых джунгляў, я меў магчымасьць рабіць мноства цікавых назіраньняў. Найперш заўважыў, што людзі, якія знаходзяцца на вуліцах, пераважна ненармальныя. Паводзяць сябе як вар’яты, выпушчаныя з вар’ятні… Насустрач мне ідзе тоўсты стары і радасна ўсьміхаючыся пазірае мне ў вочы. Раптам б’е сабе далоньню па галаве, вытарашчвае вочы, разварочваецца на месцы і ледзьве ня бегма пераходзіць дарогу на супрацьлеглы бок вуліцы, адкуль толькі што прыйшоў. Другі круціць галавою, нешта шэпча і жэстыкулюе. Іншы робіць нейкія дзіўныя міны, уздымае бровы, міргае вокам. За ім, шамочучы ядвабам, цётка вядзе дзяўчынку ўскрайкам ходніка з боку дарогі, амаль не пакідаючы ёй месца дзе ступіць. Дзіця сасьлізгвае да рыштку. Цётка штурхае яе ўверх, дае поўху і, сыкаючы голасам ведзьмы, зь перакрыўленым ад злосьці тварам, пачынае прыглушаным шэптам дакараць дзяўчынку. Праходзіць іншая жанчына, маладзейшая… Таксама ў ядвабе. Рэзкі пах парфумы. Ненатуральнае, юрлівае калыханьне клубоў. Ногі спружыняць на хадулях высокіх абцасаў. Яе мінае юнак. Ён азірнуўся, уцягваючы носам паветра. Пры гэтым наступіў на мазоль пану ў кацялку, што ішоў побач. Той засіпеў ад болю і пачаў падскокваць на адной назе.

— Ах, ты…! — пан сутаргава сьціснуў ляску зь нікелёвай булдавешкай.

— Выба-ачайце ка-алі ла-аска, — сьпеўна азваўся юнак, а праз хвілю, калі пан у кацялку пакульгаў далей, высалапіў за яго сьпінай язык.

Далей нейкая рабая, страшэнна худая дзяўчынка вядзе на шворцы два сабакі. Часта нахіляецца і нешта кажа ім ненатуральным, шапялявым голасам — як да дзяцей.

Усе сьпяшаюцца. Вочы блукаюць. Нэрвовыя рухі, часта бязмэтныя. Твары заклапочаныя. Усьмешкі ненатуральныя, быццам намаляваныя.

Галасы поўныя злосьці ці зачараваньня, альбо — пры халодных, варожых позірках — штучнага «мёду».

Я спыняюся перад вялізнай вітрынай крамы. За тоўстым, бліскучым шклом на зялёным тле аксаміту маляўніча раскідана мноства модных дробязяў жаночага туалету. Панчохі, кашулькі, блюзы, торбачкі, бюстгальтары, парасоны, рукавічкі… як кветкі на лузе. Усё зіхаціць, б’е ў вочы, кліча. Усё выраб цывілізацыі — яе тэрмомэтар. А пасярэдзіне нахабна раскірэчыліся майткі — штандар цывілізацыі. Гляджу на іх каляровыя банты, на хвалю карунак. Лыкаю сьлінай, чуючы голад. Колькі гэта каштуе? Колькі хлеба за гэта можна купіць? Раптоўна заўважаю ў адбіцьці вітрыны, як у люстэрку, востры позірк, які вывучае выраз на маім твары. Пераводжу погляд управа. Бачу прыжмураныя, «аналізуючыя» вочы і іранічную ўсьмешку дзяўчыны з тэчкай пад пахаю. Напэўна, студэнтка… Разумніца… Падумала, што я эратаман.

Іду далей. Велічэзная вітрына кнігарні. Кнігі, кнігі… Колькі кніжак! Хто іх чытае і хто піша? Хацеў бы пабачыць тых, хто піша кнігі. Напэўна, таксама вар’яты…. Ня дам веры, каб цалкам разумова здаровы чалавек напісаў гэткую кнігу, як вось тая, тоўстая…. Маю ўвагу прыцягнула каляровая анатамічная табліца, на якой намалявана чалавечая галава ў разрэзе. Зацікавілі мяне мазгі. Дзіўна выглядаюць! Памацаў сябе па чэрапе. Калі націснуць пальцамі на тую шэрую масу, засталіся б угнутасьці. Памёр бы ад гэтага ці звар’яцеў. Гэта жахліва: нашы думкі, учынкі, культура… усё, усё залежыць ад кіляграму і некалькіх сот грамаў гэтай брыдкай субстанцыі. Нешта ў ёй ёсьць, што кіруе намі, што стварае наш інтэлект. Я таксама маю гэтую цудоўную масу. Бязьмежна цудоўную, бо ў ёй ёсьць паняцьці, якія — злучаныя ў пэўныя групы — могуць даць адказ на найбольш заблытаныя пытаньні жыцьця. Яны ёсьць у кожнага з нас у мазгах. Але каб мазгі маглі разважна працаваць, трэба, каб чалавек меў ежу. А я — шчасьлівы ўладальнік такога цудоўнага органу пазнаньня — ня маю што зьесьці. Трэці дзень я галодны і ня ведаю, калі пашчасьціць паесьці. Адчуваю, што паліць мяне гарачка. Напэўна, блішчаць мае вочы — голад лепшы за атрапін.

Сёньня я ранкам сядзеў у сквэры. Сонечныя промні, праціскаючыся праз густую столь ліствы, бавіліся і танчылі на шырокіх сьцежках. У паветры патыхае. Вясна… Да маёй лавы набліжаецца тоўстая цётка, ведучы за рукі хлопца і дзяўчынку. Села і пачала разьвінаць малы пакунак. Дала дзецям па булцы, шчодра намазанай маслам і абкладзенай тоўстымі скібкамі шынкі. Другі сьняданак на сьвежым паветры. Дзеці неахвотна, паволі елі. Майго носу дасягаў смачны, спакусьлівы смак печанага цеста й шынкі. Чуў хрумстаньне і чвяканьне. Адварочваў галаву, каб ня бачыць дзяцей, якія елі. Мог бы ўзьняцца і сысьці, але лічыў, што могуць здагадацца пра падставу маіх «уцёкаў». Застаўся. Дзеці елі паволі. Падахвочаныя маткай. Дзяўчынка капрызіла. Раптам — лічу, што зрабіла гэта наўмысна — выпусьціла з рук булку, якая пакацілася па жвіры. Прысела, зьбіраючыся яе ўзьняць.

— Ня трэба, яна брудная, — сказала маці.

Потым пабрала дзяцей за рукі й адышла. Булка засталася на зямлі. Я бачыў выдушанае зь яе масла і кавалак тоўстай лусты шынкі. Голад падштурхоўваў мяне ўсхапіцца і як мага хутчэй падняць булку, у якой была зьедзена заледзьве чацьвёртая частка. Але я пабачыў двух мужчын, што ішлі за дваццаць крокаў ад мяне. Адзін быў у шэрым гарнітуры і меў ссунуты на патыліцу саламяны капялюш. Другі быў у карычневым гарнітуры і кацялку. На яго нагах былі вялікія, жоўтыя, спартовыя чаравікі на падвойных падэшвах.

Я чакаў, пакуль яны пройдуць, каб потым падняць булку. Я намагаўся надаць абыякавы выраз свайму твару, каб яны не здагадаліся аб маім намеры. Яны былі блізка. Зараз прамінуць мяне. Раптам (што за паскудзтва) мужчына ў карычневым гарнітуры зрабіў крок управа і раздушыў падэшваю булку, расьціраючы яе на жвіры. Я адчуў моцны боль у грудзях. Моцна сьціснуў пашчэнкі. О, калі б мог яго выцяць! Колькі разоў на фронце страляў па людзях, якія не зрабілі мне ніякай крыўды! А гэты, гэты…

Вечарэе. На вуліцах запальваюцца шэрагі ліхтароў. Блішчаць сьветлавыя рэклямы. Вітрыны крамаў зіхацяць сакавітай мазаікай барваў.

Каля кіно людзкі тлум. Аглядаюць каляровыя афішы і кадры з фільмаў у зашклёных вітрынах. Вуліца набывае прывабнасьць. Зачароўвае. Узбуджае фантазіі. Дадае адвагі… Гінуць сьляды нэндзы, штодзённасьці. Прадзіраюся скрозь натоўп прыгожа прыбраных людзей. Іду паволі, бо ня маю куды ісьці, ніхто мяне не чакае. Раптам дзявочы голас збоку, поўны радасьці, паклікаў мяне:

— Пане Міхале!

Я хапатліва абярнуўся. Убачыў бліскучыя вочы і мілую ўсьмешку. Зрабіў крок у яе напрамку.

— Слухаю, — выціснуў няўпэўнена, усхваляваны цеплынёю жаночага голасу.

Дзяўчына падалася назад, зьдзіўлена і недаверліва гледзячы мне ў твар. Каля яе спыніўся высокі, добра ўбраны юнак. Прыняў рыцарскі выгляд. Кінуў на мяне вокам.

— Чаго вы хочаце? Якога вы чапляецеся…

— Хадзем, Міхасю, — дзяўчына пацягнула яго за руку.

Яны зьніклі ў натоўпе. Я застаўся пасярод ходніка, штурханы людзьмі, якія некуды сьпяшаліся. Павалокся далей. Увайшоў у лябірынт вузкіх, цёмных вулачак. Давідоўскі раён. Вялікая нэндза каля вялікіх багацьцяў. Сьмярдзючыя брамы, убогія брукі. Падазрона паглядаючы на мяне, праходзяць бязгучныя нахіленыя постаці. Час тут спыніўся, зачараваны ў межах рытуалу і традыцыі. У рыштоках рыюцца схуднелыя сабакі. Я намагаюся выйсьці адсюль.

Зноў я ў цэнтры гораду. Ноч. Прахожых усё менш. Людзі, якія зрэдку шпацыруюць вуліцай, выглядаюць таямніча. Напэўна, і я дзіўна выглядаю, бо прахожыя падазрона паглядаюць на мяне і нават збочваюць з дарогі. Спыніўся каля выйсьця зь першазоркавай рэстарацыі. Блішча шкло, зіхаціць мосенж. За дзьвярыма велічны парцье ў ліўрэі. Бачу з вуліцы мноства столікаў, засланых белымі абрусамі. Сядзяць пры іх убраныя мужчыны і жанчыны. Крыху далей я знайшоў цёмную нішу і прысеў у яе глыбіні. Адтуль мог бачыць вуліцу і адпачыць. Было б добра заснуць. На вуліцу час ад часу выходзяць падпітыя, вясёлыя людзі. Чуецца жаночы сьмех і пэўныя ў сабе галасы мужчын. З-за рогу вуліцы, з доўгай чарады чакаючых на пасажыраў брычак, азываюцца па маханьне далоні ці ляскі рамізьнікі й затрымліваюцца перад франтонам камяніцы. Ад’яжджаюць. Я застаюся. Чакаю — няведама чаго. Гукі музыкі далятаюць праз адчыненыя дзьверы.

На ходніку зьяўляецца дзяўчынка. Яна спрытная і зграбная, але бедна апранутая. У руках кошык. Кветачніца. Дакучліва прапануе кветкі тым, хто выходзіць з рэстарацыі:

— Шаноўны пане, прыгожыя браткі. Сьвежыя браткі. Купіце для прыгожай дзяўчыны!

Яе адганяюць. Я назіраю са схованкі за лёгкімі, гнуткімі дзявочымі абрысамі. Мне шкада яе дарэмных высілкаў. «Нашто ім кветкі? Кветкі ўночы сярод гэтых каменных магіл непатрэбны». З рэстарацыі выйшаў немалады таўстун. Ён элегантна апрануты. Самы шык! Разьвітаўся з кімсьці і, вытанчана нацягваючы на галаву кацялок, далікатным крокам скіроўваецца ў мой бок. Дарогу яму заступае кветачніца. У руках мае букеты браткаў — кветак вясны. Дзяўчынка танчыць пры сьвятле вулічнага ліхтара. Танчыць танец вясны, ночы і нэндзы.

— Шаноўны пане! Прыгожыя кветачкі. Браткі. Купіце. Цудоўна пахнуць.

Таўстун зрабіў рух рукою, як бы зьмятаючы з дарогі неспадзяваную перашкоду. Потым зірнуў на кветачніцу і затрымаўся каля маёй нішы. Узяў з рук дзяўчыны букецік браткаў і выняў з камізэлькі манэту. Кветачніца працягнула да яе далонь. Мужчына пахіліўся, хочучы схапіць яе падбародак.

— Пойдзеш са мною, красуня, што? Добра заробіш. Ну?

Дзяўчына адным скачком пераскочыла рышток і апынулася на бруку. Манэта пакацілася ходнікам.

— Ах ты, ты… тоўстая сьвіньня! А курвы навошта?

Абураны таўстун у кацялку тупнуў нагою.

— Хочаш, каб арыштавалі! Чапляешся да прахожых. Ты бахурка!

Кветачніца перабегла вуліцу і наблізілася да групы прахожых.

— Прыгожыя браткі. Сьвежыя фіялкі. Купіце. Танна. Вельмі танна…

Пасьля ўцёкаў дзяўчынкі таўстун у кацялку злосна засоп, шпурнуў браткі на ходнік і элегантным крокам падаўся далей. Я выйшаў зь нішы, узьняў кветкі й панюхаў іх. Згадаў сабе манэту, якая пакацілася ў рышток. Лёг паўскрай ходніка і доўга шукаў яе ў бруднай вадзе ды ў глеі. Не знайшоў. Напэўна, завалілася ў нейкую яміну. Абцёр аб нагавіцы далонь і ўзьняў букецік.

Плятуся вуліцаю. Зрэдку мінаюць мяне мінакі. У роце суха. Мучыць голад і страшэнна баляць ногі. «Навошта я гэтулькі хаджу? Зьнясільваюся. Цікава, ці браткі прыдатны да ежы?» Пачаў жаваць адну кветачку. Адчуў у роце горыч. «А там… у той рэстарацыі гэтулькі ежы!»

Спыніўся пры нейкай краме. Абапёрся рукамі на парэнчы. Узіраюся ў бліскучае шкло вітрыны і нічога ня бачу. Перад вачамі нясецца рой вясёлых зораў — зялёных, чырвоных, белых. Шуміць у вушах, слабеюць калені.

Адчуў цяжкую далонь на плячы. Азірнуўся. Убачыў зашпілены над падбародкам скураны матузок і дапытлівы, недаверлівы позірк. Паліцыянт

— Што ты тут робіш? Га?

— Нічога. Стаю.

— Тут нельга затрымлівацца. Ідзі далей!

Зноў мінаю вуліцу, валакуся каля гмахаў гэтых жахлівых джунгляў, дзе гэтак шмат цэглы, жалеза і каменьня, але дзе так цяжка мне здабыць лусту хлеба. Іду вуліцаю Вялікаю. Кіруюся да Вострай Брамы. Там у цудоўным убраньні валадарыць Божая Маці. Адтуль плыве благаславенства на мільёны людзей і на мяне. Думаю пра гэта. Раптам з-за рогу вуліцы бліснулі вочы. Пачуўся прыглушаны шэпт:

— Хадзі, хлапец… Хадзі… Пазабавімся. Хадзі…

Я збочыў у цемру вуліцы. Іду па няроўным бруку. Спатыкаюся. Наперадзе мяне маячаць невыразныя абрысы кабеты. «Можа, яна душа гэтай бруднай вуліцы, гэтых халодных муроў, гэтай галоднай ночы?». Праз хвілю пытаю:

— Куды мы ідзем? Чаго ты хочаш?

— Хадзем, хадзем. Ужо блізка.

Мы ўвайшлі ў страшэнна сьмярдзючую браму. Ногі сьлізгаюць па нечым ліпучым. Суцэльная цемра. Кабета цягне мяне за рукаво.

— Хадзі… Сюды, зараз.

Вільгасьць склепу. Бліскучыя муры. Убогі агеньчык сьвятла вырывае са змроку лапік прасторы. Разглядаю стары, кашчавы твар кабеты. Страшэнна схуднелая постаць. Убогія, сьмярдзючыя лахманы, цяжкія ад бруду і вільгаці. З-пад кароткай, абадранай спадніцы відаць босыя, брудныя ногі… Галёначныя косткі шкілету абцягнуты патрэсканай скурай. Кабета робіць на хворым твары какетлівую ўсьмешку, падобную да грымасы болю. Цягне мяне ў кут склепу на агідны падсьціл. Адпіхваю яе рукі.

— Ты што?! Я… я тры дні ня еў.

Доўга пазіраем адзін аднаму ў вочы. Раптам кабета пачынае клясьці:

— Ах ты, падла! Тры дні ня еў! Я заўсёды галодная! Заўсёды, заўсёды! Разумееш? Заўсёды. Чаго сюды прыйшоў, боўдзіла, чаго?

Яе вочы гараць шаленствам. Голас дрыжыць. Гучыць у ім боль, горыч, роспач. Мне вельмі прыкра. Я пасоўваюся да выхаду. Нечакана кабета падыходзіць да мяне.

— Чакай!

Пайшла ў цёмны кут склепу і вярнулася, трымаючы ў руках брудную паўлітровую бутэльку. Выцягнула зь яе мокры, скручаны з паперы, корак. Абцерла рыльца далоньню і падала мне пляшку, напалову напоўненую малаком.

— Трымай, пі! Хлеба няма, бо тыдзень ня мела госьця.

Я падаўся назад, аддаючы ёй пляшку. Яна ішла за мною. Нечакана пачала амаль крычаць:

— Пі, халера! Бачыш яго, які пан! Тры дні ня еў, дык пі!

Я нахіліў бутэльку і пачаў сквапна лыкаць нясьвежае абрызлае малако. Падаў ёй спарожненую. Яна трымала яе ў руках і глядзела на мяне позіркам сукі, у якой забралі шчанюкоў. Я прыгадаў, што маю кветкі.

— Можа, возьмеце? Нічога больш ня маю…

Яна ўзяла букецік браткаў і пачала сьмяяцца. Усё больш гучна. А праз хвілю зь яе вачэй пацяклі сьлёзы. Тупнула нагою.

— Ідзі адсюль! От, які кавалер! Кветкі прынёс! Каб цябе халера! Ідзі!

Я паволі адышоў да дзьвярэй, па сьлізкіх сходах выйшаў са склепу.

«Навошта я выпіў яе малако? Як гэта ганебна!»

Наблізіўся да вакзалу. Здаля ўбачыў вялікі гадзіньнік над галоўным уваходам. Першая гадзіна, пятнаццаць хвілінаў. Спыніўся на сходах. Ад'яжджаюць апошнія рамізьнікі. Побач пачуўся нізкі голас:

— Гэй, ты, абадранец!

Я азірнуўся. Гэта тычылася мяне. Зьвяртаўся таўстун, які сапучы цягнуў дзьве вялікія валізкі. Я хацеў яму нагрубіць, але падумаў, што ён мае рацыю.

— Занясі рэчы ў пачакальню. Атрымаеш на піва, — сапеў таўстун.

Я ўзьняў цяжкія валізкі й хістаючыся пайшоў на вакзал. Мы спыніліся каля білетнай касы. Таўстун паклікаў насільшчыка. Даведаўся, што цягнік хутка адыходзіць. Ён купіў квіток і ледзь ня бегма, апярэджваны насільшчыкам, які зграбна лавіраваў з рэчамі між грамадою, кінуўся да выйсьця на пэрон. Я дагнаў іх ля дзьвярэй. Выгукнуў:

— Пане, пане… а на піва?

Таўстун павярнуў да мяне чырвоны, спацелы твар.

— Напіся вады! — кінуў мне, выходзячы па пэрон.

У чакальні трэцяй клясы я знайшоў незаняты, цёмны куток. Улез пад стол, а адтуль пад шырокую лаву. Выцягнуўся на халодным, брудным асфальце. «Можа, адсюль мяне не пагоняць?»

Сачу за нагамі праходзячых людзей. Уцягваю носам смурод дзёгцю, поту, піва… «Каб жа хаця лусту хлеба!»

Заснуў. Сасьніў: вялікае акно, у якое я ўзіраюся зьнізу. Адчынілася фортка, і зьявіўся жаночы твар. Яна назірала мне ў вочы і высалуніла язык — чырвоны, з загнутым угару вострым, абсьліненым канцом.

Рынак на Лукіскім пляцы. Поўна народу, каней, вазоў. Праціскаюся ў тлуме. Аглядаю пакупнікоў і прадаўцоў, але хапатліва мінаю яткі, у якіх прадаецца ежа. Часам прыпыняюся і доўга, бяздумна назіраю за людзьмі, якія заўзята гандлююцца.

Чуюцца крыкі:

— Трымай злодзея! Трымай…

Бачу вялікі груд людзей, якія жэстыкулююць і равуць. Над іх галовамі ўздымаюцца кулакі. Падаюць удары. Заўважаю спалоханыя вочы малога, бедна апранутага чалавека. Закрывае галаву рукамі. У яго шэры твар. Цячэ па ім кроў. У сярэдзіну тлуму праціскаецца паліцыянт. Расштурхоўвае ўсіх і хапае за руку злодзея. Усе неахвотна разыходзяцца, камэнтуючы здарэньне.

— Такіх вешаць… як сабак! — сычыць адзін.

— Правільна! — згаджаецца другі.

— А можа, ён з голаду? — дадае нехта нясьмела.

— З голаду? З распусты… Ня хоча працаваць, таму крадзе! — цыркануў іншы.

Я шыбую далей. Цёпла. Сонца высока. Сярэдзіна дня. Увесь час думаю пра злодзея. Уяўляю яго спалоханыя вочы, змардаваны твар. І тады прыгадалася мне тая прастытутка, якая ўчора ўночы аддала мне малако. У яе поглядзе быў той самы знак нэндзы і паняверкі.

Выходжу на ўскраек рынку. Бачу некалькі вязьняў, якія ідуць сярэдзінай вуліцы, зь мяцёлкамі й рыдлёўкамі ў руках. Каля іх кандыбаюць вартаўнікі зь вінтоўкамі на плячах. Вязьні ў шэрых лахманох выглядаюць дзіўна. На іх галовах дзівацкія шапкі без брыля, што дэфармуюць твары. Паволі, сонна ідуць вуліцай. Маюць мёртвыя, панурыя вочы. Ідуць на абед. Падаюся за імі… Затрымліваюся каля вялізнай жалезнай брамы. Як пашча цмока разяўляецца ў ёй цяжкая брамка. Глынае зьняволеных і іх варту. Потым гнеўна ляскае жалезнымі зубамі… Вуліца ізноў пустая. Бачу загатаваныя вокны, чырвоныя, цагляныя муры. «Таго злодзея, якога схапілі на рынку, таксама сюды адправяць. Як там жывуць людзі? Напэўна, ім там вельмі сумна і цяжка. Але там даюць есьці. Можа, мала і дрэнна, але даюць. А я… Чацьвёрты дзень макавінкі ў роце не было. Толькі ўчора крыху малака». Зьяўляецца ахвота падысьці да гэтай брамкі і грукаць у яе кулакамі. Няхай і мяне туды ўпусьцяць. Да таго ж з гэтага боку турэмных муроў я непатрэбны нікому. Але разумею, што гэта рабіць нельга. Каб туды трапіць, трэба ўчыніць злачынства: нешта скрасьці, некага забіць… Вельмі дрэнна, што ў вязьніцу нельга трапіць добраахвотна. Як гэта несправядліва. Чаму, каб бараніць «інтарэсы грамадзкасьці», заахвочваюць ісьці ў войска, а запісацца ў вязьніцу, каб уратаваць сваё жыцьцё, нельга?

Дзіўная рэч, што сёньня не адчуваю гэтак нясьцерпна голаду, як учора і папярэднія дні. Але слабасьць усё большае, цяжка валачыць ногі.

Вяртаюся на рынак. Ізноў бачу пакупнікоў і прадаўцоў. Нейкая кабета прадае мужчынскую бялізну. Атачылі яе перакупнікі й крыкліва гандлююцца, вырываючы з рук бялізну. «Дык жа і я магу прадаць бялізну. Нашто яна мне, калі гіну з голаду?» Я хапатліва сышоў з рынку і зайшоў у двор вялікай камяніцы. Заняў прыбіральню і пачаў распранацца. Было вельмі нязручна. Гімнасьцёрку і нагавіцы павесіў на цьвік, зьняў кашулю і споднія порткі. Потым апрануўся. Агледзеў бялізну. Калашына споднікаў была падрана. Калі б гэтую бялізну папрэць і выпрасаваць, можна было б прадаць яе даражэй. А ў гэткім стане — ня быў пэўны, ці купяць яе.

На рынку я доўга хадзіў са скруткам бялізны пад пахай. Стыдаўся насіць яе на руцэ — як гэта рабілі перакупнікі. Сонца садзілася. Людзей было ўсё менш. Толькі перакупнікі ўвіналіся бяз стомы па пляцы.

— Прадаеш гэта? — зьвярнуўся да мяне мужчына, маючы поўныя рукі розных лахманоў. — Пакажы.

Раскруціў бялізну і ўважліва яе агледзеў.

— Брудная, падраная.

— Так, брудная, але падраная толькі ў адным месцы. Можна выпраць і зашыць. Будзе як новая.

Ён чмыхнуў пагардліва і спытаў:

— Колькі хочаш?

— Трыста марак, — прамовіў я няпэўна.

— Трыста марак! Чаму ня тысячу? Няма пра што гаварыць. Хочаш пяцьдзесят марак, дык вазьму гэтыя лахманы. Можа, страчу на іх.

Кілё хлеба каштавала пяцьдзесят марак. Таму мог купіць за тыя грошы толькі адзін кілаграм хлеба. Я не пагадзіўся і пайшоў далей. Бялізнай гандлявала яшчэ двое перакупнікаў. Адзін прапанаваў мне сорак марак, другі трыццаць. Зразумеў, што яны ў змове і зьбіраюцца купіць у мяне бялізну як патаньней. Але я бачыў раней, што самі прадавалі такую бялізну як мая, але чыстую, па чатырыста пяцьдзесят марак за пару. Шкадаваў, што не пагадзіўся на цану першага перакупніка. Мог бы купіць ужо кілё хлеба. Тады падышла да мяне немаладая кабета.

— Прадаяце бялізну? — спытала.

— Так… Але брудная.

Уважліва агледзела кашулю і споднікі.

— Колькі просіце?

— Ня ведаю… Колькі можаце даць?

Каля мяне затрымаўся адзін зь перакупнікаў, які раней гандляваўся са мной за бялізну, прапануючы за яе сорак марак. Зьвярнуўся да кабеты:

— Яна, напэўна, з хворага. Не купляйце. Магу прадаць вам лепшую.

— Калі ласка, ня верце яму, — сказаў я. — Гэта мая ўласная бялізна. Танна прадам.

— Яна крадзеная. Можаце займець зь ёй клопат, — уклініўся ізноў перакупнік.

— А цябе гэта ня тычыцца, — кінула яму кабета. — Цябе не пытаю. Колькі хочаце за бялізну?

— Дзьвесьце марак, — сказаў я няпэўна.

— Дам сто пяцьдзясят, — мовіла кабета.

Я адразу ж пагадзіўся і атрымаў грошы. Накіраваўся да ятак і купіў кіляграм жытняга хлеба, ладнага селядца, дзесяць папяросаў і пушку запалак. Аддаў сто дваццаць марак. Засталося ў мяне трыццаць.

Пайшоў на бераг Вяльлі й знайшоў зручнае месца. Пачысьціў селядца і памыў яго ў рацэ. Пачаў есьці. Забіраўся пакінуць трохі хлеба на потым, але зьеў яго ўвесь. Потым доўга піў цёплую ваду проста з ракі. Адчуў сытасьць. Закурыў папяросу і лёг на беразе. Доўга ляжаў нерухома. Думкі снавалі ў маёй галаве. Рака так салодка цурчэла. Сонца зьніжалася ўсё ніжэй, заліваючы ўсе касымі промнямі. Я заснуў.

2

Не магу зьмірыцца з тым, што ўжо цывільны. У войску я быў неабходнай і патрэбнай адзінкай — як зьвяно ланцуга, як рэйка чыгункі. Пасьля дэмабілізацыі я стаў нічым — нікчэмным чалавечым лахманом, што замінае прахожым. Нашу ў грудзях бунт. Уражвае мяне ўсё вакол, неахайныя цывільныя, бязладны рух на вуліцах, паўсюдная нэрвовасьць. Часам зрок спачне на постаці вайскоўца. Назіраю за ім з зацікаўленьнем. Ён блізкі мне, хаця падзяляе нас прорва, бо я цяпер сярод цывільных. Некалькі разоў здараліся са мною памылкі: аддаваў чэсьць старшым афіцэрам. Цяжка ад гэтага адвыкнуць. Пры кожным такім спатканьні аўтаматычна выпрастоўваюся, выпінаю грудзі і… раптоўна прыпамінаю сабе найгоршае: я звольнены з войска. Мая галава апускаецца, упіхваю рукі ў кішэні й валакуся далей, нядбалым, цывільным крокам. Нідзе ані сьледу арганізацыі, салідарнасьці ці нават… людзкасьці. Учора ўвечары я ішоў вуліцаю. Дастаў апошнюю папяросу. Зьвярнуўся да нейкага акуратна апранутага цывільнага, які курыў папяросу.

— Агеньчыкам не падзеліцеся?

Зыркнуў на мяне злымі вачыма і буркнуў:

— У краме ёсьць запалкі!

Папрасіў агню ў нейкага кепска апранутага падлетка, які ішоў са стосам газэт пад пахаю. Да прыстойна ўбраных людзей ня варта зьвяртацца. Лёгка патрапіць на быдла. Зь зьдзіўленьнем заўважыў, што паўсюль вокал адбываецца няспыннае змаганьне… Тут горай як на фронце. Тут нават параненых ня лечаць, але пакідаюць па волю лёсу… Я ваяваў і магу карыстацца любою зброяй. Я малады, здаровы, дужы. Не ўхіляўся ворага. Але гэта «там», дзе гралі кулямёты. А тут з кім змагацца? Дзе мой вораг?

Калі пасьля я лепей агледзеўся наўкола, то зразумеў прыкрую для мяне рэч: ваяваць тут могуць ня тыя, хто дужы і добра валодае зброяй, але тыя, хто мае грошы. На фронце ваююць узброеныя жаўнеры. Тут усе — нават цалкам бяззбройныя з добра ўзброенымі. На фронце баявыя апэрацыі распрацоўваюць штабы — тутака біржы. На фронце вайной кіруюць генэралы — тут спэкулянты.

Усоўваю руку ў пустую кішэню. Абмацваю праз тканіну рубец на сьцягне. Маю яшчэ тры шрамы. Гэта мой «капітал». Зразумеў, што не магу змагацца, што мяне раззброілі. Раззброілі тады, калі патрэбна была зброя, калі мусіў змагацца не за нечыя справы, але за ўласную долю. Зразумеў, што кожны, хто валодае «цывільнай зброяй», можа захапіць мяне ў палон, зьняважыць.

Учора ўпершыню ў жыцьці я ўчыніў крадзеж. Позна ўночы, пасьля доўгага бадзяньня па вуліцах, зайшоў у двор нейкага дому. Тыльным уваходам пракраўся ў камяніцу і пачаў уздымацца сходамі. Апынуўся на гарышчы. Там было цёмна. Навобмацак адшукаў купу лахманоў і лёг на іх спаць. Было тут лепей спаць, чым на вакзале. Прачнуўся рана. Калаціўся ад холаду. Праз бруднае акенца ў даху тачыліся скупыя промні сьвятла. Убачыў зьбітыя з дошак пярэгарадкі, а ў іх некалькі замкнёных дзьверцаў. Заўважыў, што ў адным адсеку сушыцца бялізна. Падумаў, што змагу знайсьці там нешта для сябе, бо безь бялізны было мне вельмі нязручна. Адзежа ажно да болю намульвала мне скуру. Дзьверы былі замкнёныя па спружынную калодку. Я лёгка сарваў яе і адчыніў дзьверы. На матузах віселі некалькі абрусаў, дзьве блакітныя капы на ложак, наўлечкі. Мужчынскай бялізны наогул не знайшоў, затое было трохі жаночай. Пасля ваганьняў я зьняў са шнура кашулю і трусы з доўгімі калашынамі. Распрануўся і нацягнуў яшчэ вільготную бялізну. Потым хапатліва пакінуў гарышча. Калі ішоў сходамі долу, сэрца неспакойна тыхкала ў маіх грудзёх. Гэта было вельмі прыкрае пачуцьцё. Прыгадаўся мне той злодзей, якога схапілі на Лукіскім пляцы. Адлягло на душы толькі калі апынуўся на вуліцы.

Вечар. Зіхацістае сьвятло. Блішчаць барвы вітрынаў крам. Так страшэнна, нясьцерпна мучыць голад. Які ж я быў дурань! Чаму не забраў з гарышча засталай бялізны? Мог бы ранкам прадаць яе па базары. Мог атрымаць шмат грошай і купіць ежы. А цяпер… нічога. Цікавіла мяне, як караюць за кішэнны крадзеж. Потым зьявілася думка: чаму я не магу красьці? А калі пападуся? Што ж, адсяджу. Прынамсі ў вязьніцы ня буду галадаваць. Бо свабода, якую маю, гэта ўласна вырак сьмерці. Пачаў больш уважліва назіраць за прахожымі. Рабіў гэта не зь бязмэтавым зацікаўленьнем разявякі, але з увагаю дасьледчыка. Намагаўся зразумець тэхніку крадзяжа з кішэні. Розум працаваў несупынна, настойліва. Праз пэўны час зрабіў некалькіх простых высноваў. Найцяжэй скрасьці з унутранай кішэні, найлягчэй са зьнешняй. Цяжэй скрасьці ў чалавека, які ідзе, чым у таго, які стаіць на месцы. Цяжэй абакрасьці мужчыну, чым жанчыну, бо жанчыны зьвяртаюць больш увагі на навакольле і не хаваюць грошы гэтак глыбока, як мужчыны. Але галоўнае даведацца, дзе тыя грошы схаваныя. Найлягчэй зрабіць гэта там, дзе людзі плацяць: у крамах, пры газэтных шапіках, на пошце, падчас разьліку з рамізьнікам. У выніку распрацаваў такі плян: трэба знайсьці чалавека, які нядбала схавае грошы, адсочваць яго, выбраць адпаведны момант і выцягнуць грошы.

Пасьля доўгага назіраньня я зрабіў іншыя высновы. Есьць людзі, якіх я пазваў «разявакамі». Лёгка іх вызначыць. Нядбала зашпільваюць вопратку, нешта зь іх рук валіцца, чапляюць падчас хады прахожых. Пераважна такія людзі бываюць заможнымі. Іх лёгка адсачыць, даведацца, дзе яны хаваюць грошы, і потым абакрасьці. Урэшце я стварыў для сябе такую «тэорыю»: сустракаю штодня каля пяці тысяч чалавек, зь іх найменш сто з катэгорыі «разявакі». Сярод іх знайду дзесяць, за якімі мог бы сачыць. З тых дзесяці хіба здолею абакрасьці аднаго. А калі мне не пашчасьціць у адзін дзень, дык пашчасьціць на другі, ці трэці… Так, гэта адзіны шлях, які мне застаўся ў змаганьні за сваё жыцьцё. Калі дайшоў да такой высновы, зрабілася мне лягчэй і весялей. Вышэй узьняў галаву, сьмялей пазіраў у вочы людзям. «Я таксама вазьму ўдзел у змаганьні, што адбываецца вакол мяне! Ня дамся загінуць! Ужо ж зрабіўся злодзеем, калі скраў бялізну з гарышча. Цяпер не праміну скарыстацца любою акалічнасьцю, ды нават сам буду яе шукаць».

Гэткія думкі ніколі б ня прыйшлі да маёй галавы раней. Скрасьці: гэта ж ганьба, сорам! Але цяпер лічу, што найвялікшы сорам — гэта нэндза. Людзі ж пагарджаюць бедняком. А найбольшым прыніжэньнем ёсьць галадаваньне сярод сытых людзей. Апошнія прыдумалі маральную лухту пра крыштальнае сумленьне, дзеля сваёй выгады і бясьпекі, «генэралы цывільных батальёнаў» і іх ад’ютанты. Для мяне яны памерлі.

Я ўбачыў вялікую вітрыну ювэлірнай крамы. Ёсьць у ёй вясёлкі, зоркі й сонца. Зіхаціць золата, блішчуць каштоўныя камяні, пераліваюцца колеры. Але пры гэтай вітрыне няма бедных. Іх вабяць вітрыны зь ежаю. А тутака стаяць вытанчана апранутыя мужчыны і шамацяць ядвабам жанчыны. Вачыма ядуць каштоўнасьці, жаруць іх… Чаму не паб’юць тыя шыбы, не захопяць тыя скарбы? Можа, таму, што прыстойныя? Не… таму што належаць да групы людзей, якая забараняе красьці бедакам. Ну і зразумела, таму, што гэта ім не аплаціцца. Лягчэй заробяць на біржавых апэрацыях не працуючы, паэксплюатуюць служку, не дадуць «на піва» галоднаму… як тады мне на вакзале, але ня выступяць супраць багатага.

Чалавек у няшчасьці лепш пазнае жыцьцё за адзін дзень, чым шчасьлівы на працягу шмат гадоў. Але праўда, што нейкае дробнае на выгляд здарэньне альбо перажываньне могуць радыкальна зьмяніць стаўленьне чалавека да мноства праблем. Гэта можа стацца за адзін тыдзень, нават за адно імгненьне. Гэтак адбылося са мною на працягу апошніх дзён. Зразумеў, што наўкол мяне адбываецца няспынная барацьба за дабрабыт і што гэта рухавік чалавечай дзейнасьці. Зразумеў, што галоўнай вартасьцю чалавека ў вачах «Сусьвету» ёсьць вартасьць яго маёмасьці. Прыгожы чалавек мае цудоўны дар прыроды. Здаровы чалавек — шчасьлівы. Мудры чалавек — сьвятло ў цемры нашага жыцьця. Дужы чалавек выклікае захапленьне. Добры чалавек — аздоба нашага біялагічнага віду. Але чалавек брыдкі, хворы, слабы, злы, неразумны ды хітры й багаты — іх гаспадар. Ён купіць прыгожага чалавека для агідных оргій. Дужы чалавек губляе здароўе, працуючы на яго. Мудры чалавек здурнее, выхваляючы яго. Добры будзе яго абаронцам. А мяне, які бараніў яго багацьці, выкінулі на брук — калі я выканаў сваё заданьне… Там, на Магіле невядомага жаўнера, гарыць агонь. Там ускладаюць багатыя і прыгожыя вянкі. А я, жывы жаўнер, вымушаны здыхаць з голаду, піць горыч і жыць з роспачы. Во… багатаму чалавеку лепей заплаціць за пабудову помніка невядомаму жаўнеру, чым заняцца лёсам жаўнераў, якія засталіся жывымі.

Я крочу вуліцай… Ня гэтак бязмэтная, як раней. Іду, уважліва цікуючы шпацыруючых. Спыніўся пры газэтным шапіку. Падышоў да яго адзін мужчына, якога я залічыў да катэгорыі «разявак». Купіў газэту і паклаў яе ў кішэню восеньскага паліто. Потым выняў з бакавой кішэні пінжака кашалёк. Даў банкноту прадаўцу, а атрыманую рэшту паклаў у кішэню нагавіц. Кашалёк схаваў ва ўнутраную кішэню пінжака. «Шкада, што не ў паліто». Ён адышоў, матляючы крысамі незашпіленага восеньскага паліто. Я падаўся за ім. Было позна. Мінакоў мала. Гэта ўскладняла мае заданьне, бо каб выцягнуць яго кашалёк зь пінжака — трэба было ўсунуць руку глыбока пад крысо паліто. Толькі адзін раз надарылася мне добрая магчымасьць каля кіно, зь якога выходзілі гледачы. Калі той мужык апынуўся ў натоўпе, я хутка абмінуў яго і пайшоў насустрач. Потым, прыціскаючыся да яго ў тлуме, узьняў крысо яго паліто. Схапіў двума пальцамі край кашалька, але ня здолеў выцягнуць. Нехта мяне адштурхнуў. З жалем я пазіраў на адыход уладальніка кашалька. Ён зьнёс з сабою маю надзею прагнаць голад.

Я пачаў спакойна і крытычна разьбіраць сваю спробу. Прыйшоў да высновы, што моцна памыліўся. Трэба было, праходзячы побач, пачаць папраўляць леваю рукою шапку ці каўнер. Гэта засланіла б рух маёй правай рукі, і тады, прыціскаючыся да яго, змог бы лёгка выцягнуць кашалёк. Так, гэта найбольш істотнае: паказным рухам, які прыцягвае ўвагу да сябе, засланіць сапраўдны рух.

Не шкадаваў бы пра сваю няўдачу, калі б ня голад! Няспыннае, пакутлівае пачуцьцё: балючае, дакучлівае ссаньне. Мой арганізм няўстанна прыпамінае, што мне не стае сродкаў на нармальнае выкананьне неабходных жыцьцёвых функцый. Зь нянавісьцю я пазіраў на велічэзныя камяніцы, каля якіх праходзіў. «Ці ж ня здолею нічога з вас вырваць? Вы навучылі мяне, што нельга атрымаць ад вас ніякай дапамогі… нават агню да папяросы. Цяпер я добра вас ведаю!» З вуснаў зрываюцца праклёны; у душы абуджаецца зьвер… І хто вінен, што ў душы добрага, бясхітрага юнака пачынае распаляцца нянавісьць да людзей, за якіх нядаўна ваяваў і быў гатовы аддаць сваё жыцьцё?

Я абудзіўся здранцьвелы, трасучыся ад холаду. Вылез з купы пілавіньня, у якую закапаўся на ноч у недабудаваным доме, куды ўчора ўночы ўлез праз акенца над дзьвярыма. Толькі цяпер зразумеў, як моцна аслабеў. Ледзьве мог узьняцца зь месца. Захістаўся. Зайшоў у кухню. На шырокай новай пліце ўбачыў асмалены гаршчок. Зазірнуў у яго. Усярэдзіне была нейкая шэрая ліпкая маса. Панюхаў яе. Яна прытхла сьмярдзела. Усунуў у сярэдзіну палец і аблізаў яго. Смак цеста і нечага прытхлага. Пачаў паволі есьці зімную, сьлізкую, цягучую бурду. «Можа, гэтым клеяць шпалеры?» Праз пэўны час адчуў, што страўнік поўны, але мне было шкада пакідаць у гаршку рэшту. «Невядома, калі здабуду зноў нешта паесьці, а ў гэтым напэўна ёсьць мука. Трохі мяне падсілкуе». Зьеў усё. Хутка адчуў моцны боль страўніка, а потым пачаў ванітаваць. Трывала гэта вельмі доўга і пакутліва. У мяне на целе выступіў ліпучы, халодны пот. Я страціў рэшту сілаў, але мусіў адсюль зьнікнуць, бо хутка маглі прыйсьці работнікі. Узьняўся і прыпомніў сабе, што ў адным з пакояў па падлозе ляжаць шпалеры. Пайшоў туды, узяў колькі рулёнаў, зьвязаў усё разам шнурком і вярнуўся да кухні. Адчыніў акно і вылез на падворак.

Пайшоў на Лукіскі пляц. Раней, калі прадаваў бялізну, заўважыў там кіёск, у якім было мноства рознай драбязы. Была надзея, што пашчасьціць мне прадаць шпалеры. Гандляр, якому прапанаваў купіць шпалеры, дапытліва мяне агледзеў. Потым раскруціў адну рульку, паківаў галавою, зірнуў на мяне і сказаў:

— Гэта крадзены тавар! Мінулай ночы злодзеі ўлезьлі ў маю буду і скралі гэтыя шпалеры.

— Як гэта? Гэта мана! — запярэчыў я.

— Што за мана? Якая мана? Ах ты, сьмяцяр! Шлындра! Хочаш у паліцыю? Зараз паклічу паліцыю! — узьняў голас гандляр.

Пачалі надыходзіць цікаўныя. Я адышоў ад буды і схаваўся ў тлуме. Паволі валачыўся далей. Праціскаўся між вазамі. У нейкім месцы заўважыў на зямлі вузкую палоску зярнятаў. Гэта быў ячмень, рассыпаны з падранага меху. Я пачаў хапатліва зьбіраць зерне. Клаў яго ў кішэні. Потым пайшоў на рэчку. Высыпаў ячмень у фуражку. Доўга выдзьмухаў пыл. Нарэшце пачаў есьці цьвёрды ячмень. Зубы ў мяне былі моцныя і здаровыя, таму крышыў імі зерне. Балелі мне сківіцы, але зьеў усё. Сьцягнуў з ног цяжкія, вайсковыя боты, паклаў на іх фуражку і зьмясьціў галаву на гэтую «падушку». На сонцы мне было цёпла, і неўзабаве я спаў, як пшаніцу прадаўшы. Калі ж абудзіўся праз колькі гадзінаў, пачуваўся лепш. Напіўся вады з ракі і пайшоў у цэнтар гораду.

Таго ж дня ўвечары я зьдзейсьніў крадзеж. З крамы Альшванга,[1] на вуліцы Вялікай, выйшла немаладая, добра ўбраная жанчына. Я залічыў яе адразу да «разявак». Несла ў руках некалькі пакуначкаў. Выходзячы з крамы, яна схавала партманэтку ў вялікую жаночую торбу. Зачыніла замок і хісткім крокам пайшла ў напрамку вуліцы Міцкевіча. Жаночую торбу яна трымала так, што была яна сьпераду на вышыні яе жывата. Я зразумеў, што гэта палегчыць маё заданьне. Лягчэй адамкнуць торбу, якая знаходзіцца высока і нерухома, чым зьвісае з рукі.

На ходніку было шмат мінакоў. Апярэдзіў нагружаную пакункамі кабету і, стаючы ў дзьвярах нейкай крамы, назіраў за ёю, чакаючы, каб яна надышла да большай групы людзей. Тады сьпешна рушыў насустрач ёй. Мы спаткаліся, праходзячы паміж некалькімі іншымі асобамі. Цягнулася гэта некалькі сэкундаў, падчас якіх я здолеў адчыніць торбу. Зрабіў гэта з пэўнымі высілкамі. Кашалёк выцягнуць не ўдалося. Меў час, каб толькі на імгненьне ўсунуць руку ў торбачку. Адчуў пад пальцамі хустачку для носа і яшчэ нейкую дробязь. Перайшоў вуліцу і на другім баку хутка рушыў наперад. Потым вярнуўся на супрацьлеглы бок і накіраваўся — ужо павольна — насустрач гэтай пані. Здаля ўбачыў, што ў яе адкрытая торбачка. «Абы не заўважыла гэта. Трэба дзейнічаць хутка». Адчуў, як палаюць мае шчокі. Пакінула мяне непаваротлівасьць. Не адчуваў голаду. У галаве меў толькі адну думку: «Трэба як хутчэй забраць зь яе торбачкі партманэт» Кабета затрымалася насупраць вітрыны крамы. Я падышоў да яе, спыніўся побач і стаў удаваць, што з зацікаўленьнем аглядаю рэчы, якія знаходзяцца за шыбаю. У адбіцьці акна выразна бачыў нашы постаці й адчыненую торбачку… Заўважыў у ёй — з правага боку — бліск нікеляванага замку партманэту. У гэты момант зьявіўся вялікі тлум мінакоў. Кабета азірнулася, бо нехта яе зачапіў. Я ўзьняў правую руку ўгору і даткнуўся далоньню каўнера маёй блюзы. У сапраўднасьці ж засланіў сваю левую руку, ніз тулава і торбу. Праціскаючыся паміж вітрынай ды кабетаю, штурхаючы яе пакункі, засунуў левую руку ў торбу. Выняў партманэт і пайшоў далей. Неўзабаве затрымаўся і агледзеў вуліцу. Усё было добра. Пані спынілася каля вітрыны наступнай крамы. Толькі цяпер адчуў хваляваньне і… радасьць. Я хапатліва ўвайшоў у вялікую камяніцу. Там было сьветла. Стаючы на сходах, адчыніў партманэт. Было ў ім трохі драбязы і дзьве тысячы сямсот марак у банкнотах. У другой кішэньцы партманэту знайшоў малы абразок Маці Божай Астрабрамскай, а ў вонкавай кішэньцы, замкнёнай на кнопку, тры прэзэрватывы. Грошы схаваў у кішэню нагавіц. Абразок паклаў у кішэню гімнасьцёркі. «Можа, прынясе мне шчасьце?» А партманэт і прэзэрватывы выкінуў у цёмным куце за дзьвярыма. Потым выйшаў на вуліцу. Мае грудзі расьпірала радасьць. Я быў уратаваны. Мог купіць за гэтыя грошы шмат ежы. Увайшоў у кавярню і сеў за столікам. Замовіў гарбату, булачку, масла і чвэрць фунту шынкі. Першы раз за некалькі тыдняў я піў гарачую салодкую вадкасьць. Прагна каўтаў смачную ежу. Калі пад’еў, у нейкі момант мой позірк спыніўся на шэрагу пузатых, поўных малака пляшак. Доўгі час дакучаў мяне нейкі ўспамін, які ня мог прабіцца на паверхню памяці. Пачаў прагортваць у думках дні маіх бяздомных туляньняў у гэтым горадзе… Празь дзяўчыну з браткамі і букецікам яе кветак натрапіў у думках да таго чорнага склепу і жанкі ў ім… прастытуткі, якая дала мне малака. Можа, гэта была яе адзіная ежа? Купіў бутэльку малака і дзьве булкі, потым хапатліва выйшаў з кавярні. Падаўся ў напрамку Вострай Брамы. Знайшоў цёмны, брудны завулак і тую браму. Падсьвечваючы запалкамі, адшукаў уваход ў сутарэньне. Пачаў сходзіць на сьлізкіх прыступках. «Ці дома яна? Можа, гэта быў яе часовы прытулак?» Быццам бы ў адказ на мае думкі з долу пачуўся сухі, шарпаючы грудзі кашаль. Піхнуў нізкія, цяжкія дзьверы і ўвайшоў у сутарэньне.

— Хто там? — пачуўся слабы, змучаны кашлем голас кабеты.

— Я тутака некалі быў… Прынёс вам паесьці.

— Там ёсьць яшчэ… кавалак сьвечкі.

Яна ізноў пачала бухікаць. Бліснуў агеньчык запалкі. Ізноў я пабачыў цёмныя, вільготныя муры. Запаліў сьвечку. У куце сутарэньня бялела пляма твару, а ў ёй чорныя западзіны вачніц.

— Чаму не ўстаяце?

— Здыхаю… Канец ужо… А ты тут быў?

Кабета села. Палічыла мяне за свайго даўнейшага «госьця».

— Вы аддалі мне малако… Нядаўна. Памятаеце?

— А… Гэта той хлапец з браткамі.

На яе вуснах зьявілася ўсьмешка, але яе зьнёс новы выбух кашлю.

— О, халера, мардуе мяне… Але сёньня трохі лепш.

— Вы хворая… Цяжка хворая. Гэта відаць. Можа, каму паведаміць?

— Не хвалюйся! Няхай іх чума надушыць! Мне лепш… Можа, заўтра ўстану. А ты добры хлопец. Не забыўся. Можа, падфарціла?

Укленчыў пры ёй і паклаў на «пасьцелю» булку ў паперы і бутэльку малака. Яна глянула на мяне, і раптам яе нэндзны, шэры твар разьляпіла вельмі лагодная усьмешка. Не прафэсійная, залётная грымаса прастытуткі, але ўсьмешка сарамлівай, удзячнай кабеты.

— Вось, якая я! Дажылася, псякроў! Што зробіш?

— Ежце!

Але яна паўтарала: «Што зробіш? Што зробіш? Што зробіш?». Пахіляла галаву ўправа, улева, і ўвесь час казала: «Што зробіш?»

— Ежце! — прамовіў я ізноў.

Неспадзявана сьціснула маю далонь халоднымі, касьцістымі пальцамі й сказала молячы, амаль шэптам:

— Ведаеш, мой даражэнькі, калі б хаця трошачкі гарэлкі! Зьмерзла я, вой, зьмерзла… Купі, даражэнькі, калі маеш грошы. Купі!

Гэтае слова «даражэнькі» скаланула мяне. Я хапатліва ўзьняўся.

— Але вярніся.

— Вярнуся, вярнуся, — запэўніваў яе.

Калі ўздымаўся па сходах уверх, пачуў, што мне на вочы нагортваюцца сьлёзы. Упершыню з часоў дзяцінства. Даткнуўся да твару далоньню, на якой яшчэ адчуваў халодны поціск касьцістых пальцаў кабеты.

Купіў паўбутэлькі гарэлкі. Хапатліва вярнуўся ў сутарэньне. Зноў пачуў кашаль, а потым слабы голас:

— Думала, што ня прыйдзеш. Добры ты хлопец.

Узяла дрыготкімі рукамі бутэльку.

— Адкаркуй. Цяжка ўзьняцца… Гняце мяне. Вось, якая я…

Калі ізноў падаў ёй пляшку, зь якой ударам далоні ў спод выбіў корак, сказала:

— Пі першы, бо я хворая.

Гарэлка агнём разьлілася мне па целе. Потым піла кабета. Піла і кашляла. Рабіла перапынкі. Пасьля сказала:

— Маеш дзе спаць?

— Не, ня маю.

— Ах ты, бедны… Сьпі ў мяне.

Я трохі гідзіўся. Я, бядняк, гідзіўся яшчэ большай бяднячкі, непараўнальна больш нешчасьлівай за мяне. Я баяўся, каб таго не адчула. Зрэшты, ці можна мне гідзіцца яе? Да таго ж гэта адзінае прыязнае сэрца ўва ўсім горадзе. Адзіны прыяцель, які ў найбольш цяжкай хвіліне выратаваў мяне.

— Добра, — сказаў я.

Кабета павесялела. Пачала прыводзіць у парадак дрэнную, неахайную падсьцілку, робячы мне месца.

— Ляжы спакойна, — сказала яна мне. — Мне добра.

Нешта казала мне няскладна. Яе кашаль супакоіўся, але тэмпэратура, мабыць, узрасла «Ня сьпіш?» — спытала мяне некалькі разоў, калі я маўчаў. «Не, не», — адказваў я. Згасіў сьвечку. Было цёпла. Побач шаптала нешта п’яная прастытутка. Мне перад вачыма плылі дзіўныя вобразы. Часам агортвала мяне добрае, спагаднае пачуцьцё: маю прыяцеля. Пацалаваў бы яе, але гэты бруд і… сорам — можа, што сабе падумае?

Я абудзіўся ўночы. Адразу адчуў, што сталася нешта нязвыклае. Але што? На маіх грудзёх ляжала рука кабеты. Замінала мне. Я хацеў яе зьняць. Яна была здранцьвелая і халодная. Даткнуўся далоньню да яе твару. Ня дыхала. Каля мяне ляжаў труп. Яна памерла ўночы — ня ведаю калі. Сьпехам усхапіўся на ногі. Запаліў сьвечку і наблізіў яе да твару кабеты. Убачыў расплюшчаныя вочы і замерлую ўсьмешку. «Ці сьмяялася яна са свайго дурнога лёсу? Ці цешылася, што адышла з гэтага кепскага сьвету, дзе так шмат скарбаў, ды так мала дабрыні й праўды? А магчыма, была радая, што прытуліла бедака, бяздомнага валацугу? Чаму я так не заснуў? Было б усё годзе». Тады да галавы прыйшла новая, горкая думка: «Нават сьмяротна хворая не пайшла да людзей. Хацела самотна сканаць у чорным, вільготным сутарэньні. Правільна зрабіла. Яна добра ведала жыцьцё». Заплюшчыў ёй павекі. «Гэтая дзіўная ўсьмешка… Добра было б за яе прачытаць пацеры. Напэўна, хрысьціянка… Памерла бяз споведзі й дараваньня грахоў. Што з таго? Хіба няма такога Бога, які б ня выбачыў ёй усіх грахоў. Цярпела страшэнныя пакуты. Можа, тамака, перад Богам, яна магла б быць ня грэшніцай, але абвінаваўцай!» Аднак захацелася прамовіць за яе пацеры. За сябе маліцца я адвык. Ды пераканаўся, што ня ведаю добра ніводнай малітвы. Калі напружваў памяць, у галаву прыйшлі словы: «Па камандзе зважай — жаўнер прымае асноўную стойку. У асноўнай стойцы…» Але пазьней прыпомніў сабе «Ойча наш». Прамовіў яго да канца. Недзе памыліўся. Зьдзівіўся: чаму ёсьць «хлеба нашага штодзённага дай нам сёньня», а нямашака нічога пра страху над галавою. Гэта ж вельмі важна для чалавека. Мне прыйшло да галавы, што маю абразок Маці Божай Астрабрамскай… Паклаў яго на грудзі памерлай. Згасіў сьвечку і паціху выйшаў з сутарэньня. Мне здавалася, што зараз пачую зьнізу кашаль. Падумаў, што трэба паведаміць пра яе сьмерць уладам. Але прыпомніў сабе яе спалох, калі ўчора захацеў паведаміць пра яе хваробу некаму. «Не, не, супакойся. Нікому пра цябе не скажу. Чаму павінна ты пакутаваць яшчэ і па сьмерці? Досыць мела таго і пры жыцьці!»

З

Мяне дэмабілізавалі 12 красавіка 1921 году. У Вільню я прыехаў 13 красавіка. Чуў, што 13 — гэта фатальная лічба, але для бедака кожная дата фатальная, а найгоршая, відаць, — дата яго нараджэньня. Уласна, не было мне куды ехаць, бо мая сям’я засталася за граніцаю, на савецкім баку. Замірэньне з бальшавікамі было пачаткам маёй паразы. Падчас службы ў войску я меў надзею, што мы зноў зоймем Меншчыну; да таго ж нас чакалі там сотні тысяч палякаў. Была нават для гэтага добрая магчымасьць, але ня выкарысталі яе. Я адчуваў сябе ашуканым.

Крыўдаваў на тых, каму дапамог здабыць незалежнасьць для іх родных земляў, але якія нам — жаўнерам-добраахвотнікам — у тым самым не дапамаглі. Дэмабілізавалі нас, калі было ім патрэбна, і выпусьцілі на брук без аніякай апекі. Забралі нават запасную бялізну, плашчы і анучы. Далі толькі заробак за дзесяць дзён, якога не хапіла, каб пражыць адзін дзень. Падчас дэмабілізацыі спыталі ў мяне, куды я хачу білет. Я абраў Вільню. Гэта найбольшы горад у паўночна-ўсходняй Польшчы. Будзе мне адтуль бліжэй «да дому». Апроч таго, ведаў, што там ёсьць Управа Віленскай дырэкцыі пошт і тэлеграфаў, да якой належаў Менск-Літоўскі. Я служыў там да войска старшым манцёрам, хаця скончыў Школу тэлеграфістаў і тэлефаністаў. Я меркаваў, што мне зноў дадуць працу. Трынаццатага красавіка, адразу з вакзалу, пайшоў ва Управу дырэкцыі. У пачакальні прыгатаваў выдадзенае мне тутака некалі пасьведчаньне. Некаторыя сказы ў ім мне асабліва падабаліся, і з задавальненьнем іх перачытаў:

«Гэтым сьцьвярджаю, што Міхал Лубень працаваў старшым манцёрам у Віленскай вайсковай дырэкцыі пошт і тэлеграфаў, у Менску-Літоўскім, ад дня… да дня…».

«Падчас сваёй службы ў Дырэкцыі Міхал Лубень працаваў сумленна, здабываючы сваёй дбайнасьцю і рупнасьцю прызнаньне кіраўніцтва; рэкамэндуем яго як добрасумленнага, здольнага і руплівага працаўніка».

«Са службы быў звольнены на ўласнае жаданьне, каб пайсьці добраахвотнікам у польскае войска».

Унізе подпісы і пячаткі. Гэтае пасьведчаньне было выдадзена мне ў Менску-Літоўскім.

Я зьвярнуўся да сакратара дырэкцыі. Падаў яму ўсе свае дакумэнты. Той уважліва іх прагледзеў, потым сказаў:

— Вольных месцаў няма.

— Калі ласка, пане сакратар, я ў вельмі кепскім становішчы. Сям’я мая засталася ў Саветах, і не магу туды вярнуцца, бо служыў у Войску Польскім. А ў Вільні ня маю нікога знаёмага і спадзяваўся адно на тое, што дырэкцыя возьме мяне назад на працу.

— Я вам не адмаўляю, але цяпер вольнай пасады няма. Прашу пакінуць у мяне заяву, дакумэнты і падаць свой адрас. Я вам паведамлю.

— Мне няма дзе жыць.

— Тады прашу зьявіцца праз тыдзень.

Заяву я напісаў у чакальні й аддаў яе сакратару. За тыдзень прыйшоў да яго.

— Вы па якой справе? — спытаў мяне.

Я быў зьдзіўлены. Мая справа падавалася мне такой значнай, што ня мог уявіць сабе, што ён мог пра яе ня памятаць. Бо я думаў пра гэта ўвесь час на працягу сямі галодных дзён і начэй. Нагадаў яму. Ён загадаў мне прыйсьці да яго зноў за тыдзень. Я адчуваў нарастаючую злосьць і ўжо зь нянавісьцю пазіраў на добра апранутага, сытага чыноўніка.

— Але ж, пане сакратар, я сапраўды ў вельмі крытычным становішчы.

Ён спачувальна разьвёў рукі.

— Не магу нічым памагчы. Калі ласка, прыйдзіце за тыдзень.

Мінуў яшчэ адзін галодны тыдзень. Я ледзьве дачакаўся вызначанага дня. Сакратар быў не ў гуморы. Фамільярна кіўнуў галавою на маё прывітаньне.

— Вы наконт пасады…

— Гэтак. Два тыдні таму падаў дакумэнты і заяву. Цяпер зьявіўся другі раз па адказ.

— А як вы сабе гэта ўяўляеце, — прамовіў сакратар са злосьцю, — што, мы пасады вырабляем? Што, маем такую машынку, якую пакруціш — і выскоквае пасада? Што?

— Я нічога такога сабе не ўяўляю і ў гэтых справах наогул не разьбіраюся. Раблю толькі тое, што вы мне кажаце.

— Пасады для вас няма.

— Тады чаму мяне вы падманвалі? Мог бы шукаць працу недзе яшчэ.

— Гэта найлепей.

— Але я страціў два тыдні.

— Ёсьць такія, што чакаюць сваёй чаргі й паўгоду. Калі хочаце, можаце прыйсьці зноў за два тыдні. Найлепш пакіньце свой адрас. Я вам паведамлю.

— Я казаў ужо, што ня маю адрасу.

— Тады, калі ласка, за два тыдні. Можа, нешта знойдзецца. І яшчэ адна справа. Добра, што ўзгадаў. Вы зарэгістраваліся як мэханік, — назваў прозьвішча, — дык ён вас паэкзамэнуе.

— Але ж маю добрую характарыстыку з дырэкцыі і пасьведчаньне заканчэньня Школы тэлеграфістаў. Часова працаваў як старшы манцёр, бо не было пасады загадчыка. Ці гэтага ня досыць? Цяпер гатовы працаваць нават як рабочы. Дайце мне якуюсь працу.

— Нічога не паробіш. У нас такі парадак. Калі вам не падабаецца, можаце забраць заяву і дакумэнты.

Калі праз пэўны час я апынуўся ў вялікім пакоі, бязладна заваленым скруткамі дроту, маткамі ізаляцыйных матэрыялаў і іншым тэхнічнымі прыстасаваньнямі, засьпеў там паджылага мужчыну. Сеў каля яго на лаву.

— Вы на экзамэн? — спытаў мяне.

— Так. А вы, напэўна, тут працуеце?

— Не. Я таксама на экзамэн.

— Навошта ім гэта? Акрамя таго, мы падаем дакумэнты.

Неўзабаве з адчыненых дзьвярэй выйшаў да нас мужчына ў чорным, зашмараваным да бляску пінжаку.

— На экзамэн?

— Так, — адказалі мы.

Ён запісаў у нататніку нашы прозьвішчы. Потым даў мне два кавалкі тэлеграфічнага дроту і загадаў зрабіць «скрутку». Я пачаў прафэсійна і спраўна злучаць дрот. Задаў мне некалькі вельмі лёгкіх пытаньняў. Тады я сказаў яму, што скончыў Школу тэлеграфістаў. Ён іранічна прымружыў вока і сказаў:

— І што з таго?

— Нічога. На ўсякі выпадак вам паведаміў.

Экзамэнатар выйшаў у іншы пакой. Мужчына, што застаўся са мною, нацёр далоні, ляпнуў рукою на назе і прамовіў:

— Чуе сабака сала!

— Што вы сказалі?

— Нічога, — сказаў ён. — Гэта я сам сябе. Люблю часам з разумным чалавекам пагутарыць.

Хутка экзамэнатар зноў увайшоў у пакой, несучы ў руцэ пару слупалазаў. Мы падаліся на двор. Ён загадаў мне прыманьваць іх да ног і ўзьняцца на слупе ўверх. Я хутка ўзьлез да першага травэрсу, пасьля спусьціўся ўніз.

— Што цяпер? — спытаў я экзамэнатара.

— А нічога… Зьвяртайцеся да сакратара, ён скажа.

— Ці атрымаю я працу?

— Ня ведаю, ня ведаю. Гэта ўжо не мая справа.

На гэтым гутарка скончылася. Міналі дні. Аднаго разу я ўбачыў на вуліцы групу работнікаў, занятых рамонтам тэлефоннай лініі. Сярод іх быў мужчына, які разам са мною прыйшоў на экзамэн. У яго быў ахоўны пояс. З халявы бота тырчалі ў яго пласкагубцы. Стаяў на ходніку і паліў папяросу. Я адчуў зайздрасьць і горыч. Падышоў да яго.

— Добры дзень! Вы працуеце?

— Чаму не? Яшчэ як! Маё шанаваньне! — голасна чвякнуў языком.

— А як вы дабіліся?

— Як? Хм, тэхнік, а ня ведае! Дзесьці падлезьці, дзесьці занесьці і ўсё! — падміргнуў мне і сплюнуў у канаўку. — Так, пане, гэта тэхніка! — дадаў праз імгненьне, расьцягваючы ўказальным пальцам вонкавы кут вока.

За тыдзень я зноў пайшоў да сакратара.

— А, гэта вы, — зь непрыхільнай грымасай прамовіў чыноўнік. — Я казаў жа: праз два тыдні.

— Так. Памятаю, але цяжка мне чакаць. Хачу знаць вынік і ведаць: што рабіць? Колькі часу чакаць?

— Гэтулькі, колькі трэба. Хаця б і год!

— Іншых вы прымаеце. Я размаўляў…

— Гэта вас ня тычыцца!

— Як гэта ня тычыцца? Гэта мяне вельмі тычыцца! Вельмі… Адно пытаньне, пане сакратар. Ці былі вы некалі сапраўды галодным?

— Што? Што за пытаньне? — абурэньне перакрывіла яго твар.

— Звычайнае пытаньне. Людзкае. Калі б вы некалі галадалі, то разумелі б, што можна быць галодным дзень, два, тры, але ня тры тыдні! Вы мяне падманулі. Праца ёсьць. Цяпер лета. Фармуюцца працоўныя калёны. Есьць рамонт.

— Гэта нахабства! — выціснуў зь сябе сакратар.

— Не! Нахабства — гэта тое, што вы са мною робіце!

Скончылася ўсё тым, што я забраў свае дакумэнты і выйшаў на вуліцу. Там зараз жа апамятаваўся. «Навошта я гэта зрабіў? А можа, ён даў бы мне працу?» Засмучаны, я доўга хадзіў па вуліцах. Апрытомнеў у жыдоўскім квартале. Доўгі час стаяў і пазіраў, амаль бяздумна, як фурман, белы ад мукі, біў бедную каняку, якая не магла зрушыць цяжка нагружанага возу. Мокрая ад поту каняка цяжка дыхала і дрыгалася ад высілкаў. Фурман жа штохвіліну лупцаваў яе пугаю. Жывёла ўздрыгвала ад болю, тузалася паперад і, коўзаючыся па бруку, рабіла некалькі крокаў. Потым спынялася зноў. У маіх вачах каняка мела змучанае, скоранае аблічча. Чалавек жа меў агідную пысу, што дыхала лютасьцю, пасалодаю ад зьдзеку з жывой пакутуючай істоты. «Што за пекла здолелі стварыць людзі для сябе і для тых, хто ад іх залежыць!»

Аднойчы ўвечары я знайшоў у Цялятніку[2] пакінутую на лаве газэту. Узяў яе і, спыніўшыся каля агароджы, пачаў праглядаць у сьвятле вулічнага ліхтара. Зьвярнуў увагу на кароткую інфармацыю пра вяртаньне з Варшавы і пачатак выкананьня службовых абавязкаў аднаго саноўніка. Агарнула мяне радасьць. Не было сумневу: гэта ён! Мой былы камандзір! Імя й прозьвішча супадалі. Зрэшты, яшчэ калі быў у войску, чуў, што яго прызначылі на высокую пасаду ў адным з гарадоў на ўсходніх крэсах. Але тады не зьвярнуў на гэта ўвагу і не распытваў падрабязнасьцяў. Зьявілася надзея. «Пайду да яго. Абавязкова пайду заўтра. Хутчэй бы гэтае заўтра надышло. Я ж ведаю яго асабіста. Раскажу яму шчыра пра ўсё. Безумоўна, ён зразумее мяне. Для іншых ён саноўнік. Для мяне — любімы камандзір… паплечнік па зброі!»

Тую ноч я праспаў у кустах, у садзе каля Шляхецкага клюбу[3]. Ранкам пайшоў у цэнтар гораду. Зьнясілены голадам, я валачыўся нага за нагу. «Шкада, што няголены, вядома, кепска выглядаю. Але нічога, ён зразумее, што гэта не нядбайнасьць… Пэўна ж, дасьць мне нейкую працу. Магчыма, нават у сябе. А можа, каму парэкамэндуе. Для яго гэта, безумоўна, дробязь». Я ішоў вуліцамі, і часам на маіх вуснах зьяўлялася ласкавая ўсьмешка. Прыпамінаў сабе даўнія, але такія блізкія і мілыя сэрцу вайсковыя дзеі, якія мы перажылі разам. Супольныя паразы, супольныя перамогі. Зноў чуў словы майго камандзіра, які казаў разьвітваючыся з намі: «Мы сябры вялікай вайсковай сям’і. Лічу вас ня толькі за сваіх падначаленых, але і за таварышаў па зброі. З жалем разьвітваюся з вамі. Не ад мяне гэта залежыць». Ён быў відавочна ўзрушаны, і сэрцы многіх з нас таксама сьціскаў смутак. «Але памятайце, — прамаўляў ён далей, — што вы заўсёды будзеце мне дарагімі й блізкімі сябрамі, і ў любой жыцьцёвай сытуацыі вы можаце зьвяртацца да мяне. Буду лічыць за свой абавязак прыйсьці вам на дапамогу».

Я быў расчулены. Забыўся пра сваю нэндзу, голад, пра перажытыя няўдачы. Нецярпліва чакаў дзясятай гадзіны, а якой пастанавіў пайсьці да майго былога камандзіра. Калі апынуўся ў шырокай пачакальні ўстановы, засьпеў тамака мноства наведвальнікаў. Пры дзьвярах да кабінэту саноўніка быў столік, за якім сядзела прыгожая бляндынка, сьціпла і густоўна ўбраная. Запісвала прозьвішчы наведвальнікаў у кнігу. У пачакальні панавала ціша. Размаўлялі шэптам. Гэта мне імпанавала. Я пачуваўся вышэй за ўсіх тых, добра апранутых, чыстых і сьвежа выглядаючых людзей. «Для вас ён саноўнік! А для мяне мой камандзір! Таварыш па зброі!» Я выпінаў грудзі й з пыхай пазіраў на цывільных. Надышла мая чарга запісвацца ў кнігу. Калі я падышоў да століка, дзяўчына агледзела мяне прыгожымі, трохі зьдзіўленымі вачыма. Яны былі такія прыгожыя, што цяжка было адвесьці ад іх погляд.

— Я да пана… — і прамовіў прозьвішча майго камандзіра.

— Па службовай ці прыватнай справе?

— Прыватнай, але нібы й службовай.

— Я вас не разумею! Вы па асабістай справе, не службовай?

— Так, не службовай. Натуральна. Але…

— У вас ёсьць візытоўка?

Я разьвёў рукі. Дзяўчына прыкмеціла недарэчнасьць гэтага пытаньня і крыху нецярпліва мовіла:

— Што вы хочаце ад…

— Прабачце, ён быў маім камандзірам. Доўга служылі разам… Ён казаў, што калі будзе патрэба, каб зьвяртаўся да яго. Вы разумееце? Таму я якраз хачу…

— Але ж, прабачце, кожны камандзір можа мець шмат знаёмых з войска. Але гэта не падстава для марнаваньня яго часу, якога ў яго так мала. Зрэшты, калі вы абавязкова хочаце, я яму паведамлю. Прозьвішча?

— Міхал Лубень.

Дзяўчына запісала на аркушы маё прозьвішча, імя й вайсковае падразьдзяленьне, у якім я служыў. Зграбна высьлізнула з-за століка і стала ля дзьвярэй. Нейкі час прыслухоўвалася, грацыёзна выгнуўшыся ўправа, потым лёгка пагрукала ў дзьверы. Пачуў голас, што даходзіў здалёк: «Калі ласка!» Сэрца маё забілася. Я пазнаў бы гэты голас сярод тысяч іншых. Дзяўчына лёгка ўвайшла ў кабінэт. Чакаў, як мне надавалася, бясконца доўга. Нарэшце клямка зварухнулася. Зьявіліся: сьветлыя валасы, цудоўныя вочы, найпрыгажэйшыя вусны, грацыёзная постаць. Пачуў мэлядычны голас, які з усё большай адлегласьці далятаў да маіх вушэй. Зь цяжкасьцю лавіў і злучаў у сказы словы.

— Ён вельмі заняты. Ён ня можа даць аўдыенцыю. Службовыя справы…

Дзяўчына села за столікам і прыгожым голасам прасьпявала:

— Калі ласка, наступны.

Я зрабіў крок наперад.

— А можа, іншым разам, у вальнейшы час? Мне вельмі… мне гэта вельмі важна. Паверце мне, я б не замінаў, калі…

Дзяўчына скрывіла пакутлівую міну й паказала далоньню на чакаючых у залі людзей. Я зразумеў, што перашкаджаю ёй у працы. Вымавіў: «Прабачце».

Калі я пакідаў пачакальню, я заўважыў на сабе некалькі іранічных і пагардлівых позіркаў. Апынуўся на вуліцы. Глыбока ўздыхнуў. «Што зробіш? Што зробіш? — паўтараў бяздумна. — Дзе я гэта чуў? Ага, так казала тая цётка з сутарэньня». Я доўга стаяў на месцы, а мяне абміналі мінакі. Да фасаду камяніцы пад’ехаў прыгожы самаход, які зіхацеў нікелем і лякам. Праз пэўны час зь дзьвярэй будынку выйшаў шыбкім, элястычным крокам ён… мой камандзір. Побач зь ім тэпаў нейкі цывільны з капелюшом у руцэ. Я выпрастаўся. Міжвольна прыклаў руку да фуражкі: я салютаваў майму камандзіру. Злавіў на сабе яго позірк… маркотны, халодны, абыякавы. «Ён не пазнаў мяне… А можа? Не, не пазнаў. Канечне, не пазнаў!» Самаход забразгатаў, узьняў брудны слуп дыму і як вялікі, задаволены сабака, угінаючыся на мяккіх лапах, пагнаў вуліцай. Зьнік на павароце. Я доўга стаяў і пазіраў, як на супрацьлеглы бок брукаванкі бавіліся дзеці.

З усходу насоўваліся цяжкія, падобныя да клубоў бруднай ваты аблокі. Захінулі неба. Дзень стаў шэры, пануры. У душы маёй запанавала ноч. Прахожых было мала. Узмацняючыся, вецер вымеў людзей з гораду. Зьвечарэла рана, і стала цёмна. Я пералез праз высокі паркан і апынуўся ў цёмным, патыхаючым вільгаццю садзе. Парыла. Можна было чакаць уночы вялікую буру. У цемры і навобмацак, захіляючы рукою твар, каб аберагчы вочы ад удараў гальля, прадзіраўся між дрэваў. Ведаў, што ў глыбі саду ёсьць вялікая, зашклёная альтанка. Я зьбіраўся правесьці ў ёй ноч. Выйшаў на шырокую алею, напрыканцы якой мігацелі асьветленыя вокны дому. Я адпачыў трохі, седзячы на зручнай лавачцы, пасьля паволі скіраваўся да дому. «Спаць яшчэ рана. Пагляджу, што там робіцца». Вялікая тэраса атачала частку аднапавярховага будынку. Дзікі вінаград аплятаў сьцены. Я ціха ўвайшоў на тэрасу. Убачыў вялікі пакой, зь якога вялі дзьверы, з зашклёнай верхняй часткай. Побач іх былі два акны. У пакоі ўгледзеў трох чалавек, якія сядзелі за сталом. Паджылы мужчына, мажны, лысаваты, чытаў газэту. На яго далоні зіхацеў дыямэнт. Побач, бліжэй да дзьвярэй, сядзела прыгожая кабета з чорнымі, хораша зачасанымі валасамі. Насупраць яе сядзеў малады мужчына ў спартовым гарнітуры. Ён гаварыў нешта кабеце, на вуснах якой блукала лёгкая ўсьмешка. Слоў я зразумець ня мог. Даляталі да мяне толькі прыглушаныя гукі. У аддаленым куце тэрасы ўбачыў яшчэ адно, адчыненае акно. Падышоў да яго. Ад тэрасы была спушчаная штора. Хвіліну прыслухоўваўся. Было зусім ціха. Павольна ўзьняў да гары штору. У сярэдзіне панаваў паўзмрок. Сярэдзіну пакою працінала шырокая паласа сьвятла, якая трапляла сюды праз адчыненыя дзьверы. Сьвятло адбівалася ў вялікім люстры, якое кідала водбліскі на сьцены і столь. Я ўлез у пакой, пакідаючы ўзьнятай штору. Апынуўся ў вялікай спальні. Падлогу яе засьцілаў мяккі дыван. Не было патрэбы засьцерагацца шуму. Падэшвы танулі ў дыване, як ў густой траве. Убачыў шырокі ложак. Пры ім стаяла начная шафка. Высунуў яе шуфлядкі. У сярэдзіне была драбяза, якая была для мяне нічога ня вартая. Трохі далей я ўгледзеў туалетны столік, а на ім мноства бутэлечак, пудэлкаў, шчотак, грэбняў. Крыху збоку стаяў фатэль, а на яго сьпінцы вісеў мужчынскі гарнітур. Я ўзяў яго і паклаў на падваконьне, каб у выпадку хуткіх уцёкаў праз акно пасьпець забраць яго з сабою. Я хацеў перайсьці на другую палову пакою праз паласу сьвятла. Баяўся, аднак, што людзі з суседняга пакою могуць мяне заўважыць, бо выразна бачыў у люстры адлюстраваньні іх постацяў. На другім баку пакою стаяла шафа. У ёй магла быць адзежа і бялізна. Нейкі час я разважаў — што рабіць. Падумаў: «Навошта мне шмат адзежы? Дзе яе схаваю? Дзе прадам? А грошай там, напэўна, няма». Яшчэ раз агледзеў даступную мне частку пакою, шукаючы вартыя рэчы. Знайшоў на фатэліку каля ложка залаты гадзіньнік на руку. Паклаў яго ў кішэню. Заўважыў рух у суседнім пакоі. Адступіў да акна і зірнуў у люстра. Паджылы мужчына ўзьняўся з крэсла.

— Пойдзем у тэатар? — спытаў, складаючы газэту.

— Абавязкова. Я казала табе… — адказала брунэтка.

— І вы з намі? — зьвярнуўся стары мужчына да мужчыны ў спартовым гарнітуры.

— Так.

— Тады іду пераапрануцца. Ты таксама не губляй часу, бо не пасьпеем, — сказаў паджылы мужчына да кабеты і выйшаў з пакою.

Пасьля яго сыходу мужчына ў спартовым гарнітуры ўсхапіўся зь месца, падбег да кабеты і абняў яе. Пачаў цалаваць.

— Ты вар’ят! Муж зойдзе! Ну, супакойся!

Адштурхоўвала рукою яго галаву, але ўсім целам гарнулася да яго. У яе голасе адчуваўся не супраціў, а заахвочваньне.

— Нічога, нічога, — казаў мужчына. — Пасьпеем пераапрануцца, пакуль гэты маруда скончыць.

Палка цалаваў яе вусны. Потым узьняў кабету на рукі й пайшоў у пакой, у якім знаходзіўся я. Я сьпехам высьлізнуў праз падваконьнік. Узяў гарнітур і сьцягнуў уніз штору. Цішком прайшоў тэрасу да саду. Гарнітур быў амаль новы, добра пашыты, з дарагой тканіны. У адной кішэні знайшоў чатыры банкноты па тысячы марак, у іншай была чыстая хустка для носа. Схаваў усё ў кішэню, а гарнітур згарнуў падшыўкаю навонкі.

На нейкай вуліцы, недалёка ад цэнтру, убачыў невялікую цырульню. «Добра было б пагаліцца». Увайшоў у сярэдзіну. У памяшканьні кліентаў не было. Малады цырульнік сядзеў за столікам і вастрыў брытву.

— Можна пагаліцца? — спытаў яго.

— Калі ласка, — ён адсунуў крэсла ад люстра.

— Колькі каштуе галеньне?

— Семдзесят марак. Ёсьць цэньнік.

Цырульнік узяўся за працу. Ён быў малады. У яго быў харошы, амаль дзявочы твар. Аздабляла яго лагодная ўсьмешка. Выклікаў давер.

— Вы, відаць, нядаўна з войска? — спытаў мяне падчас працы.

— Так.

Спачувальна ўздыхнуў, праз імгненьне сказаў:

— Цяжкія часы, пане.

Калі скончыў галеньне, я даў яму тысячную банкноту. Атрымаў рэшту. Узяў пакінуты ў крэсьле гарнітур і хацеў выйсьці. Затрымаўся, аднак, у дзьвярах і спытаў цырульніка:

— Можа, знойдзеце пакупніка на добрую адзежу? Ня маю тут знаёмых, а патрэбныя грошы.

— Калі ласка, пакажыце.

Зь відавочным задавальненьнем ён агледзеў добра пашытую адзежу І спытаў:

— Ці можна памераць?

— Калі ласка.

Ён узяў гарнітур і пайшоў за пярэгарадку ў куце пакою. Неўзабаве вярнуўся.

— Гарнітур мне пасуе. Трэба толькі крыху перарабіць. Я куплю яго ў вас, калі ня вельмі дорага.

Я ня ведаў, якую назваць цану. Меркаваў, што каштуе ня менш чым пяцьдзясят тысяч марак. Урэшце сказаў:

— Я прадам вам яго за пятнаццаць тысяч.

Цырульнік пасьпешліва пагадзіўся. Ён накінуў на фартух пінжак, папрасіў мяне, каб я трохі пачакаў, і пайшоў у суседнюю краму. Ён хацеў пазычыць грошы, бо ня меў сумы цалкам. Празь некалькі хвілін вярнуўся і ўручыў мне пачак банкнотаў. Перад выйсьцем з салёну я затрымаўся. Пасьля кароткага роздуму сказаў:

— Вы асьцярожна з гэтым гарнітурам. Разумееце? Я яго таксама купіў… Няўпэўнены…

Цырульнік пасьміхнуўся:

— Ведаю, што ён «левы». Занізкая цана. Але перафарбую яго, зьмяню гузікі, трохі перараблю і ўсё будзе добра.

— Выдатна! Да пабачэньня!

— Посьпехаў! Калі ласка, як-небудзь заходзьце яшчэ!.

Паголены я выглядаў больш прыстойна. Аднак назаляла мне адсутнасьць анучаў на нагах. Фуражка была зношаная і выглядала як брудны шматок сукна. У краме на Троцкай вуліцы я купіў спартовыя ваўняныя гетры, шкарпэткі, пару бялізны і спартовую шапку. Знайшоў на той жа вуліцы грамадзкую лазьню. Старанна і з захапленьнем памыўся ў ваньне. Потым пачысьціў фуражкаю брудныя боты. Выйшаўшы з лазьні я пачуўся вельмі добра. Чыстае цела дадае бадзёрасьці і ўпэўненасьці ў сабе. У адлюстраваньнях крамных вітрын бачыў, што ў гетрах і новай шапцы выглядаю значна лепш. Зайшоў у цёмную браму і выкінуў тамака брудную бялізну ды фуражку. У другасортнай рэстарацыі я зьеў сьвіную катлету і выпіў пляшку піва. Пасьля выйшаў на вуліцу.

Надвор’е было кепскае. Неба чорнае. Вецер гнаў вуліцамі, зьдзіраў шыльды крамаў, ірваў вопратку на мінаках. Але дрэннае надвор’е зусім не засмучала мяне. Я быў сыты, чысты, лепей выглядаў і меў грошы. Вырашыў, што гэтую ноч правяду зручна ў ложку. Зьбіраўся пайсьці ў напрамку вакзалу, дзе было шмат танных гатэлікаў. Па дарозе чапляліся да мяне прастытуткі. Раней ніколі яны да мяне не вязаліся. Мне карцела пайсьці зь якой-небудзь, але бянтэжыўся, бо ніколі не карыстаўся з гэткага роду «каханьня». Акрамя таго, баяўся заразіцца. Недалёка вакзалу ўгледзеў кабету, што выходзіла з кавярні. Была высокая, дзябёлая. Азірнуўся на яе. Яна махнула мне рукою. Неўзабаве мы ўжо размаўлялі, хаваючыся ад ветру ў цёмнай браме.

— Пойдзеш са мною, каток? — спытала кабета. — Пагрэемся.

— Маеш куды?

— Так. Я не «вытыха»[4].

— Колькі за ноч? Шмат ня дам. «Мортус»[5]. Шукаю месца, дзе б пераначаваць. А з кабетаю я даўно ня спаў.

— Сабачы час, — сказала яна. — Калі дасі тысячу марак, то хадзем.

Я пайшоў зь ёй. Яна жыла зь іншай кабетаю ў дагледжаным, вялікім пакоі. Мы засьпелі яе прыяцельку дома. Тая была нападпітку. Ляжала ў кашулі на ложку і пыхкала папяросай. Пачала ўсхвалявана расказваць, як яе недзе пабілі. Расчулілася над сабою і заплакала.

— Гэлька, ня румзай, малпа! Набярэцца, як сьвіньня, і вые. Яна заўжды так.

— А ты ня п’еш?

— П’ю, але ня выю. Лепей ужо сьпяваць! А можа, купім разам бутэльку? — прапанавала мне.

Я пагадзіўся, хаця меў большы апэтыт на кабету, якая была вельмі прынадная. Яна выйшла адразу з пакою, кажучы, што вернецца праз пяць хвілін. Пазьней доўга пілі гарэлку. Гэлька таксама атрымала пару кілішкаў і пачала сьпяваць:

Хаджу па вуліцы, хлопцаў палюю. Ідзе «лягавы», мяне ён арыштуе. Хадзі, паненка, не стыдайся, Да «Абычаёўкі»[6] ўжо зьбірайся.

Калі бутэлька была пустая, кабета, зь якой прыйшоў, падрыхтавала ложак. Распрануўся і з прыемнасьцю даткнуўся цёплай пасьцелі. Гэля сядзела на ложку насупраць і ціха напявала. Яе прыяцелька скончыла прыбірацца. Пасьля распранулася нагала і пачала мыцца ў пастаўленай на табурэце мядніцы. Нарэшце згасіла сьвятло і ўлезла пад коўдру. З вуліцы падала на столь сьвятло ліхтара. З асалодаю лашчыў гладкае, цёплае цела. Першы раз за некалькі месяцаў я спаў з кабетаю. У глыбі пакою мурлыкала пад нос Гэлька:

Бедна я, бедна, што буду рабіці? Пайду да каханка, што буду гаварыці Атручуся!.. Атручуся!.. Куплю палітуру й нап’юся!

4

Трэці месяц я бяз працы. Забраўшы свае дакумэнты з Дырэкцыі пошты і тэлеграфаў, я адразу зарэгістраваўся на Біржы працы. Кожныя пару дзён хаджу туды, каб даведацца, ці ёсьць для мяне работа. З апошняга крадзяжу я маю яшчэ трохі грошай, бо гадзіньнік таксама прадаў. Некалькі дзён я патураў сабе — лепей еў. Купіў на рынку ўжываныя добрыя чаравікі, бо мае вайсковыя «танкі»[7] былі амаль зношаныя. У нейкага краўца на прадмесьці трохі перарабіў вайсковую гімнасьцёрку. Прышыў да яе звычайныя гузікі. Шкадую, што ня зьняў пакойчыку. Але гэта не галоўнае. Цяпер мне цёпла і маю шмат месцаў для сну: гарышча, сутарэньні, дамы, што рамантуюцца. Засталыя грошы ўжываю ашчадна. Хаджу на танныя абеды да «цёці Ёмці»[8], куру махорку і неяк існую. Можа, аднак, неўзабаве атрымаю працу, бо зарэгістраваўся не як спэцыяліст — тэхнік тэлеграфу і тэлефону, — але як фізычны работнік. Так мне параілі на Біржы працы.

Мог бы паспрабаваць зноў нешта скрасьці, але адчуваю ўнутраны супраціў. Ня страх, ня сорам, але неахвоту і агіду да гэткага заробку. Красьці няцяжка. Горай з продажам скрадзеных рэчаў. Некалькі разоў надараліся мне добрыя магчымасьці, але ўнікаў іх. Можа, усё ж атрымаю працу. Есьць трохі грошай, таму магу пачакаць. Папраўдзе, становішча маё цяпер нашмат лепшае, чым па звальненьні з войска. Ведаю горад, лепш апрануты, маю крыху ў кішэні, каб пратрываць некалькі тыдняў.

Аднаго дня я стаяў у доўгай чарзе да акенца на Біржы працы. Вельмі знудзіўся. Мог бы сысьці, але чакаў з-за абавязку перад сабою, каб дасягнуць мэты і даведацца як звычайна, што «для вас нічога яшчэ няма». Па залі швэндалася, перавальваючыся, як качка, з нагі на нагу, якаясь тоўстая цётка. Увесь час выцірала хусткай спацелы твар. Было тут больш паненак, якія не выглядалі на шукальнікаў працы, але самі мелі патрэбу ў «несапсаваных, прыстойных дзяўчатах» для работы. Тоўстая цётка наблізілася да маладой, можа чатырнаццацігадовай дзяўчыны, якая, калі на яе не пазіралі, у кутку залі энэргічна чухала пальцамі зьнізу жывата. Я дзівіўся: чаму так робіць? Ці вашывая, ці карэлая? Пасьля кароткай размовы зь ёю тоўстая цётка дала дзяўчыне несьці пусты кошык і накіравалася да выхаду.

Ад пэўнага часу я бачыў, што па залі кружляе стары мужчына. Дарма што было горача, на ім было расшпіленае восеньскае паліто і фетравы капялюш. Ён таптаўся па залі, аглядаючы пільнымі вачыма людзей. Прасьлізнуў па мне прыжмуранымі шчылінкамі вачэй і пайшоў далей. Потым вярнуўся. Я зноў злавіў на сабе яго позірк. Неўзабаве заўважыў, што ўважліва назірае за мною. Гэта мяне занепакоіла. «Можа, шпег? А калі так, — заспакоіў сябе, — то доказаў няма… Хіба той цырульнік. Але што? Я таксама мог купіць скрадзены гарнітур… У той віле мяне ніхто ня бачыў». Але такая выснова мяне зусім не супакоіла. Я пачаў назіраць за дзядком. Не было сумневаў: той цікаваў за мной. У нейкую хвіліну яго засланілі некалькі праходзячых чалавек. Я кінуў чаргу і хапатліва выйшаў на вуліцу. Азірнуўся некалькі разоў. Ніхто за мной ня ішоў, ніхто за мной не сачыў.

За два дні я падаўся ізноў на Біржу працы. Грошай у мяне было ўсё менш, і трэба было шукаць працу. Стаючы ў чарзе, я часта аглядаў вялікую залю, але ня бачыў нідзе старога, які мінулым разам мяне ўпудзіў. Затое ізноў пабачыў тоўстую цётку, якая перавальвалася па залі, дапытліва аглядаючы дзяўчат, што шукалі працу. «Напэўна, яна выкінула тую вашывую», — падумаў пра дзяўчыну, якая тады зь ёю сышла. Азірнуўся. Перада мною стаяў дзядок у фільцовым капелюшы і ў расшпіленым восеньскім паліто. На вуснах яго грала лёгкая ўсьмешка, а прыжмураныя вочы іранічна пазіралі.

— Вы чаго хочаце? — спытаў я непрыязна.

— Прабачце, што перашкаджаю вам у гэтым цікавым занятку, — паказаў рухам далоні на чаргу. — Але хачу прапанаваць вам іншы занятак… больш прыбытковы, які зусім не перашкодзіць вам нудзіцца тут.

— Я якраз чакаю выніку… — сказаў я.

— І выдатна. Чакайце. Толькі таму я зьвярнуўся да вас цяпер, бо баяўся, што вы зьнікнеце… як мінулым разам. Тады вы неяк таямніча выпарыліся. І ўчора вас не было.

— Вы мяне шукалі?

— Шукаў. Я хачу прапанаваць вам працу. Але абмеркаваньне гэтага зойме шмат часу. Магу пачакаць, пакуль вы абладзіце сваю справу ў акенцы.

Я вельмі зацікавіўся гэтымі словамі, але палічыў, што ня трэба праяўляць празьмернага запалу. Таму не пакінуў адразу чаргі, хаця чакаць трэба было яшчэ доўга. Я сказаў:

— Я ахвотна з вамі пагутару. Можаце пачакаць мяне знадворку, бо тут душна і горача.

— А вы ня зьнікнеце, як раней? — пасьміхнуўся дзядок.

— Ня маю прычын пазьбягаць вас. Я зацікавіўся вашай прапановаю.

— Добра. Вы ведаеце цукерню «Чырвоны Штрал»[9]?

— Ведаю.

— Вось там буду вас чакаць. Пакуль што да пабачэньня!

Стары адышоў. Чарга, у якой я стаяў, паволі пасоўвалася. Мяне падбурвала пакінуць яе, але не хацеў прыйсьці ў цукерню заўчасна, бо выявіў бы гэтым сваё нецярпеньне. Нарэшце дасягнуў акенца і пачуў добра вядомыя мне словы: «Пакуль нічога для вас няма». Гэтае «пакуль» доўжылася шмат тыдняў. Наогул, рэдка здаралася, каб нехта з чаргі атрымліваў працу. На такога шчасьліўца паглядалі з зайздрасьцю. Найчасьцей атрымлівалі працу спэцыялісты: сталяры, цесьляры, муляры, бляхары, шаўцы, сьлесары. Нават летам, калі ішлі будаўнічыя работы, толькі нязначная частка зарэгістраваных мужчын атрымлівала працу. Кабеты лягчэй знаходзілі занятак — як хатняя абслуга, гатэльная ці рэстаранная. Былі таксама запатрабаваныя нешматлікімі віленскімі фабрыкамі, можа таму, што жанчынам плоцяць менш, чым мужчынам. Некалькі разоў я прасіў чыноўнікаў, каб далі мне якую-небудзь працу, нават найменш аплатную. Я пагаджаўся працаваць як фізычны работнік, кур’ер ці падмятальшчык вуліц. Але калі зьяўлялася нейкая прапанова, на яе было шмат кандыдатаў, якія чакалі даўжэй за мяне.

Я сьпехам падаўся ў цукерню «Чырвоны Штрал». Яна была побач. Баяўся, што спазьнюся. Заўважыў, аднак, з вуліцы, празь вялізную вітрынную шыбу, старога, што сядзеў у глыбі й чытаў нейкае выданьне. Я ўвайшоў у цукерню. «Дзядок» ня быў вельмі стары. Напэўна, меў ня больш за 55 год. У валасах ня меў і сьледу сівізны. Толькі глыбокія і шматлікія зморшчыны старылі твар. Затое вочы былі маладыя, жвавыя, вясёлыя і выглядалі зь сеціва маршчын, як гарэзьлівыя дзеці.

— Сядайце! — паказаў мне далоньню на крэсла па другім баку століка.

Адразу ж паклікаў афіцыянта і замовіў гарбату з цытрынаю і канапкі з шынкаю. Потым зьвярнуўся да мяне:

— Ці маеце вы шмат вольнага часу?

— Колькі хочаце. У мяне няма ніякай работы, і я ня ведаю, калі нешта знайду.

— Тады ня будзем сьпяшацца. На двары сьпякота, а тут халодна, прыемна. Гэта галоўная вартасьць гэтай рэстарацыі. Зірніце на тых, хто сядзіць побач! Вы арыентуецеся, якога гатунку людзі тут зьбіраюцца?

Цукерня была невялікая. За столікамі сядзелі мужчыны ў сярэднім і сталым веку. Размаўлялі прыглушанымі галасамі ці шэптам. Праглядалі нейкія паперы. Твары ўсіх мелі напружаны, пільны выраз.

— Падаецца, — сказаў я, — што гэта людзі, якія прыходзяць сюды не адпачываць і выпіць нечага, але каб абмеркаваць нейкія справы.

— Правільна, — пасьміхнуўся дзядок і сьцьвярджальна хітнуў галавою. — Людзі, як зьвяры, маюць свае ўлюблёныя месцы: дзе яны жыруюць, хаваюцца або палююць. Тут зьбіраюцца пераважна спэкулянты. Тут пачынаюцца ці канчаюцца часам вельмі значныя гандлёвыя ці біржавыя афэры. Тут можна прадаць і купіць амаль усё: дыямэнты, валюту, нават фальшывыя грошы. Тут, за столікамі, пераходзяць з рук у рукі мільённыя капіталы. Тут людзі багацеюць, а часам банкрутуюць на працягу гадзін ці колькіх хвілін.

Кутнія дзьверы цукерні адчыніліся, і ўвайшла стройная, прыгожая смуглая брунэтка. За ёю сьпяшаўся паджылы, мажны, лысаваты мужчына. Я адразу пазнаў у іх пару, якая была ў сталовым пакоі дома, зь якога я скраў адзежу і гадзіньнік. Дзядок таксама завярнуў на іх увагу.

— Бачыце тую кабету, якая ўвайшла ў цукерню? Гэта таксама тавар, але ўжо куплены. Мяркую, што можа быць перапрададзены. Яна была дачкою зьбяднелай абшарніцкай сям’і. Бацькі яе нарабілі пазыкаў і знаходзіліся на мяжы згаленьня. У гэты час завітаў да іх пасланец лёсу, у выглядзе таго лысаватага мужыка, добра забясьпечанага грашыма. Ён упарадкаваў іх маёмасныя справы і атрымаў за гэта прывабную жанчыну.

— Але ці верная яму яна? — спытаў я, маючы на думцы сцэну, якую бачыў у сталовым пакоі, калі выйшаў зь яго муж брунэткі.

— Ці верная? — пасьміхнуўся стары. — Напэўна, не заўсёды ён у гэтым зацікаўлены. Ведаю, што яна спрытная і дапамагае мужу зарабляць. Яго прафэсія — купля і продаж лесу, маёнткаў, дамоў. Зразумела, калі можна набыць гэта танна, а прадаць даражэй.

Брунэтка і яе муж селі да століка, за якім іх чакалі два старыя мужчыны, якія адрозьніваліся ад іншых прысутных у цукерні выразам твараў і ўбраньнем.

Размаўляючы зь дзядком, я піў гарбату, еў канапкі й меркаваў: якую ён мае да мяне справу? Раней ён сказаў, што аповед зойме шмат часу. Таму я не сьпяшаўся з пытаньнямі. Ён сказаў, што хоча прапанаваць мне працу. Гэта была для мяне найважнейшая рэч… Я прыйшоў да высновы, што праца будзе незвычайная, бо навошта марнаваць гэтулькі часу на папярэднія размовы. Таму я чакаў цярпліва далейшага працягу нашае размовы. Праз пэўны час дзядок пачаў распытваць у мяне пра мой матэрыяльны стан. Я сказаў, што ён вельмі кепскі, бо трэці месяц не магу знайсьці ніякай працы і ня маю нават дзе начаваць. З горыччу я адзначыў:

— Падчас вайны, калі мы ішлі праз Варшаву на фронт, у жніўні 1920 году, закідалі нас кветкамі. Давалі папяросы, шакаляд. Цалавалі. Нейкая дзяўчына павесіла мне на шыю некалькі дзясяткаў срэбраных мэдалікаў з выяваю Маці Божай Чэнстахоўскай. Я раздаў іх сябрам. А потым… нас выкінулі на сьметнік. Забралі нават анучы, плашчы, коўдры, запасную бялізну. Не далі маладым добраахвотнікам магчымасьці далей навучацца. Не далі ані кропкі апоры, ані місы супу. Сытае і бясьпечнае грамадзтва не пацікавілася лёсам тых, хто бараніў яго свабоду.

— Так, гэта жахліва! Дурныя, марныя людзі! — сказаў стары. — Падчас рэвалюцыі ў Расеі я бачыў мноства кінутых коней. Яны хадзілі галодныя, схуднелыя, страшэнныя. Ніхто іх ня браў, бо не было пашы. Яны здыхалі на вуліцах. Галодны люд выразаў са здыхляціны кавалкі мяса. Але асудзіць на лёс тых коней тысячы маладых жаўнераў — гэта злачынства!

Дзядок змоўк і з сымпатыяй зірнуў на мяне. Я быў гэтым узрушаны, бо ніхто мне не спачуваў. Хіба толькі тая гаротная прастытутка з сутарэньня.

— Я баюся цяпер прапаноўваць вам гэтую працу, — сказаў па доўгім маўчаньні стары.

— Чаму? Да таго ж я акурат і шукаю працу.

— Ведаю. Але гаворка пра від працы. Я не хачу, каб вы прынялі яе толькі таму, што вы ў цяжкім становішчы.

— Калі ласка, скажыце мне: у чым справа?

— Добра! Але для майго заспакаеньня дамовімся, што калі вы не пагодзіцеся на маю прапанову, дам вам дзьве тысячы марак.

— Не выпадае мне браць задарма грошы.

— Наадварот, ад мяне можна ўзяць. Ведаю, што такое галеча. Мне таксама некалькі разоў людзі дапамаглі. А ў гэтым выпадку вы страціце час і надзею зарабіць.

— Добра. Што за праца?

Дзядок выняў з бакавой кішэні пінжака тоўсты канверт, у якім было некалькі дзясяткаў здымкаў фармату паштоўкі. І падаў мне.

— Гляньце гэта. Тут па адным фатаздымку з розных сэрый, ды нават з розных краін. Ёсьць венскія, парыскія, італьянскія і бэрлінскія.

Я ўбачыў дзясяткі парнаграфічных здымкаў, на якіх былі сфатаграфаваныя разам мужчыны і жанчыны ў далікатных позах. На некаторых зь іх былі толькі кабеты. Гэткія фатаздымкі я бачыў некалькі разоў у сяброў. Яны не зьдзівілі й не зацікавілі. Затое я быў уражаны, што стары паказаў іх мне.

— Вы прапануеце мне прадаваць такія здымкі? — спытаў я.

— Не. Для гэтага ёсьць іншага роду агенты і агенткі. Бо гэта ж рэчы нелегальныя, ды нават караныя. Зразумела, калі іх распаўсюджваць.

— Дык у чым справа?

— Найперш, што вы скажаце аб гэтых здымках, аб іх узроўні?

— Яны вельмі грубыя.

— Цудоўна! Цешуся з такога адказу. Ён сьведчыць пра тое, што ў вас добры густ. А цяпер скажу вам, у чым справа. Я гэтыя рэчы прадаю за пасярэдніцтвам агентаў і агентак. Тавар прывожу з Варшавы. Дык вось, мой дастаўнік дае дарагі і грубы тавар. А можна ж за тыя самыя грошы даць тавар эстэтычны, фатаздымкі добрыя, прыгожыя позы, творчыя дэкарацыі. Я размаўляў аб гэтым з адным гандляром такімі здымкамі. Ён запэўніў мяне, што калі дам яму лепшы тавар, будзе мне плаціць оптам тую самую цану, якую плаціць за замежныя здымкі.

— Такія паштоўкі дарагія?

— Я купляю іх тузінамі ці нават дзясяткамі тузінаў. А мае агенты прадаюць пераважна паадзінкава. Звычайна такі фатаздымак каштуе трыста марак. Я прадаю іх агентам па дзьве тысячы марак за тузін. Сам купляю оптам, зразумела, нашмат таньней. Цяпер я хачу паспрабаваць сам вырабіць некалькі сэрый такіх здымкаў, але на вельмі высокім узроўні. Я ведаю фатаграфію. У мяне дома ёсьць студыя. Таксама маю вельмі добрую мадэльку. Калі знайду мужчыну-мадэль, змагу неўзабаве пачаць работу.

Я зразумеў, што стары хоча прапанаваць мне гэтую працу. Я зрабіў выснову з нашае размовы, што ён чалавек дасьведчаны, разумны і ставіцца да мяне з сымпатыяй. Раней, напэўна, я не нагадзіўся б на такую дзіўную «працу». Але цяпер мне было ўсё роўна. Мне трэба было нешта зарабіць, не зьвяртаючыся да крадзежу, і датрываць да часу атрыманьня сумленнай працы. Акрамя таго, я адчуваў удзячнасьць да чалавека, які паставіўся да мяне са спачуваньнем і разуменьнем, ды нават зьбіраўся даць бескарысна трохі грошай, калі я не прыму яго прапановы. Я сказаў:

— Ведаю, што вам трэба, і пагаджаюся ня толькі дзеля заробку, але і таму, што вы да мяне добра паставіліся. Буду рады, калі вам прыдамся.

— Цудоўна.

— Але баюся, што ня здолею добра пазаваць разам з мадэлькаю.

— Вы навучыцеся кожнай позе. А пра мадэльку раскажу вам трохі падрабязьней. Яна немаладая, але зграбная кабета. Параіў мне яе адзін з маіх агентаў. Працуе пакаёўкаю ў гатэлі. Мілая, прыязная, інтэлігентная. Я зрабіў зь ёю некалькі пробных здымкаў. Чароўна выглядае. Пазавала натуральна, без сарамлівасьці й без какецтва. Пагаджаецца пазаваць разам з мужчынам, але патрабуе, каб на здымках нельга было пазнаць яе твар.

— Мне таксама гэтага хацелася б.

— Разумею і прашу не хвалявацца. Твары будуць схаваныя. А ў некаторых выпадках выкарыстаем крыху грыму. Але засяродзімся на іншай справе: у вас няма ўласнага пакою.

— Няма. Наогул няма дзе спаць, дзе адпачываць.

— А гэта важна. Можа, яшчэ сёньня знайду вам танны пакой. Вы ўбачыце таксама маю студыю.

Ён заплаціў афіцыянту, і мы вышлі з цукерні. Камяніцу, у якой жыў дзядок, спраектаваў, відаць, нейкі вар’ят. А можа, будавалі яе без аніякага пляну п’яныя муляры? І выйшла з гэтага вялічэзная, пяціпавярховая скрыня з цэглы, якая мае малы, крывы дворык пасярэдзіне. А ў сярэдзіне ўпхнутыя таямнічыя паверхі лябірынтаў, зь цёмнымі закуткамі й зьвілістымі калідорамі. Толькі лесьвічная клетка была прасторная і сьветлая. Мы ўзьняліся на пяты паверх.

— Тыя дзьверы, — паказаў дзядок направа, — вядуць у пакоі ўласьніцы дому. Гэтыя вядуць да паасобных пакояў і да бібліятэкі. А сюдою пойдзем да мяне.

Вузкім калідорыкам мы выйшлі ў шырокі калідор. Напрыканцы яго я ўбачыў вялікія, падвойныя дзьверы. Дзядок адчыніў іх і сказаў:

— Тут жыву я. Зараз пакажу вам студыю.

Мы ўвайшлі ў пакой, у якім было трохі мэблі, некалькі шырм, два экраны і тры вялікія люстры. На тапчане ляжала кіпа драпіроўкі і некалькі кілімаў. На другім стале, пры сьцяне, былі два рэфлектары. Пасярод пакою на трынозе стаяў вялікі фатаграфічны апарат. Побач, на століку, ляжалі некалькі альбомаў. На сьценах віселі партрэтныя здымкі. Я зьвярнуў увагу на вялікі фатаздымак маладой дзяўчыны. У яе былі гладка зачасаныя назад цёмныя валасы і чорныя вочы, пад дугамі высока выгнутых броваў. Нос яе быў прамы, вусны малыя. Выраз твару ў яе быў халодны і быццам бы пагардлівы. Я наказаў на той партрэт і сказаў:

— Дзіўны твар. Прыгожая, але…

— Але што?

— Ледзяная і злая…

— Так? Гэта мая дачка. Якраз для яе працую. Яе маці памерла ў Ленінградзе. Толькі ў дваццатым годзе мы прыехалі сюды. Давялося пачаць жыць нанова… Што яна дзіўная — так. Але злая? Наўрад ці … Зараз пакажу здымкі вашай партнэркі.

Стары выцягнуў шуфлядку са століка і выняў чатыры фатаздымкі паштовага фармату. Падаў мне. Я ўбачыў здымкі голай жанчыны на цёмным фоне.

— Я ня бачыў такой прыгожай мадэлькі ні на водным здымку, — сказаў дзядок. — Твар непрыгожы, а цела найпрыгажэйшае.

— Можа, я ня буду пасаваць да яе?

— Я ўпэўнены, што ўсё будзе добра. Зрэшты, зробім зараз некалькі пробных здымкаў. Гэта дапаможа мне падрыхтаваць і прыдумаць першую сэрыю. Я гэтым трохі рызыкую. Цікавіць ня толькі верагодны прыбытак у будучыні, але таксама хачу зрабіць сапраўды харошыя здымкі.

Дзядок зацягнуў на вокнах цёмныя фіранкі і запаліў электрычнае сьвятло. Выставіў цёмны экран і накінуў на тапчан чорную драпіроўку.

За гэты час я разьдзеўся і стаяў голы ў сьвеце двух моцных рэфлектараў. Я намагаўся прыняць дакладна такія самыя позы, якія загадваў мне дзядок. Я бачыў, што ён зь вялікім запалам дае мне парады. На працягу гадзіны работа была скончаная. Дзядок зрабіў за гэты час шэсьць фатаздымкаў. Я бачыў, што ён задаволены, хаця ня бачыў здымкаў, бо зьбіраўся вырабіць іх пасьля.

Потым мы пайшлі да домаўласьніцы. Стары пагрукаў, бо званок не працаваў. Неўзабаве зь сярэдзіны пачуўся рыпучы голас:

— Хто там?

— Гэта я, Рэванскі.

Затрашчэлі засевы, заскрыгаталі кручкі, забразгатаў ланцуг.

— Крэпасьць, — ціха кінуў Рэванскі.

Дзьверы трохі прычыніліся, і ў шчыліне зьявілася недаверлівае вока і частка шчакі.

— А… гэта вы.

Толькі пасьля нас упусьцілі ў цёмную вітальню. Засьмярдзела нафталінам.

— Калі ласка, калі ласка… Тут трохі цёмна, але зараз, — рыпеў голас старой, якая старанна зачыняла дзьверы.

Мы ўвайшлі ў вялікі пакой, падобны да складу старой мэблі. Сьценаў наогул не было відаць, бо засланялі іх вялікія старамодныя шафы і пукатыя буфэты. Сярэдзіну пакою заняў разны стол, наўкола якога стаяла некалькі цяжкіх крэслаў. Пад стольлю вісела вялікая газавая лямпа. Панаваў паўзмрок. Рэванскі, са старасьвецкай далікатнасьцю ў рухах, прадставіў мяне гаспадыні:

— Гэта мой знаёмы. Дэмабілізаваны жаўнер. Шукае працу. Намагаюся яму дапамагчы.

Старая падала мне халодную, кашчавую далонь. Я назваў сваё прозьвішча.

— Брыгіда Жубжынская, — прадставілася яна, камічна выцягваючы губы.

Цётка была дужа гаваркая. Яна безупынна лапатала. Рэдчас пыталася, але ня слухаючы адказу, альбо адказваючы сама сабе, гаварыла далей. Да старога зьвярталася «пане Рэванскі». Пазьней я даведаўся, што ён мае падвойнае прозьвішча Ардэна-Рэванскі. Я пераважна маўчаў альбо каротка адказваў на пытаньні. Затое дзядок і пані Жубжынская банальна размаўлялі на тэмы дарагоўлі, надвор’я, кватарантаў. Нарэшце Рэванскі сказаў гаспадыні пра мэту нашага візыту: ён хоча зьняць у яе вялікі пакой, які раней належаў да кватэры старога. Яны называлі гэты пакой «бібліятэкай». Зь зьдзіўленьнем даведаўся, што старая вельмі ахвотна пагадзілася здаць мне пакой. Сказала, што прызначыць мне малую кватэрную аплату, бо ёй патрэбна, каб бібліятэка была заселена. Жубжынская пайшла па ключы, бо зьбіралася паказаць мне пакой.

— Папраўдзе, — сказаў Рэванскі па яе адыходзе, — яна павінна даплаціць вам за пражываньне ў той сярэднявечнай залі. Там, прабачайце, адбываліся нейкія нязвыклыя рэчы. Зьяўляліся духі, здані. Былі кватаранты, але хутка ўцякалі адтуль. Бабцы гэта не на руку, бо ўсе баяцца жыць у суседніх пакоях. І яна сама ў страху. Гэтая заля раней належала да майго жытла і тады нічога там ня страшыла, але была мне непатрэбная. Цяжка вытапіць яе ўзімку і прыбіраць, бо вялікая. Таму адмовіўся ад яе. Ложак тамака велічэзны. Есьць сеньнікі. Падушку, коўдры і два прасьцірадлы, на першы час, я вам падкіну. А што да тых духаў, дык… ня ведаю. Гэта ўжо ваша справа.

Я сказаў Рэванскаму, што вельмі люблю духаў і ўмею добра зь імі жыць. Ніводнага ніколі не пакрыўдзіў, таму не дакучалі мне нават у сутарэньнях і на гарышчах. Калі старая вярнулася зь вялікім жмутам ключоў у руцэ, мы выйшлі ад яе на лесьвічную клетку. Рэванскі сказаў мне, каб пасьля я зайшоў да яго па пасьцелю. Потым ён сышоў ад нас. Я ж, у таварыстве ўласьніцы дому, увайшоў у цёмны калідор, зь левага боку якога было двое дзьвярэй да малых асобных пакояў. Насупраць убачыў вялікія, падвойныя дзьверы. Старая адчыніла іх, але не ўвайшла першая, толькі рухам рукі й нахілам галавы запрасіла мяне, кажучы: «Прашу! Калі ласка».

Я ўвайшоў у панурую залю з двума вокнамі і зашклёнымі дзьвярыма, якія выводзілі на балькон. Тут было змрочна, бо вокны і дзьверы засланялі з бакоў цяжкія, зялёныя завесы, а шпалеры на сьценах былі цёмныя. Падлога таксама была цёмная, выкладзеная з дубовага паркету. Адзін кут залі займаў старасьвецкі камін з жалезнымі кратамі. Пры дзьвюх сьценах стаялі чатыры вялізарныя, зашклёныя шафы, напоўненыя кнігамі. Над імі і ўздоўж іншых сьцен вісела некалькі дзясяткаў мужчынскіх і жаночых партрэтаў. Некаторыя зь іх былі вельмі старыя. Пані Жубжынская паказала мне кашчавым пальцам на партрэт, падвешаны над ложкам, і сказала:

— Гэта мой муж… Нядаўна памёр. Учора была другая гадавіна яго сьмерці. Вечны спачын.

Яна пачала ціха прамаўляць малітву. Я разгледзеў напісаны алеем партрэт мужчыны. У яго былі чорныя вочы, зьлёгку прыжмураныя. Валасы таксама былі чорныя. На вузкіх вуснах застыла зьедлівая ўсьмешка. Нос тонкі й доўгі. Гэты твар пакідаў благое ўражаньне. Калі я рухаўся па залі, яго вочы, здавалася мне, сачылі за мной. Мэблі тут было няшмат: стол, рукамыйнік з авальным люстрам, шафа на адзежу, некалькі крэслаў і вялічэзны ложак. Уся мэбля была разная, і было ёй бадай больш за сто год.

— Вам падабаецца пакой? — спытала гаспадыня, сьвідруючы мяне вострымі вочкамі.

— Для мяне ён завялікі, — сказаў я. — Але я ахвотна тут пасялюся.

Яна выняла адзін ключ са жмуту і ўручыла мне.

— Вось, трымайце ключ ад свайго пакою. А што патрэбна для прыбіраньня, знойдзеце на кухні. Ёсьць там кран з вадою і ракавіна. Служка дасьць вам кубак на чыстую ваду. Вядро для бруднай пад рукамыйнікам.

Гаспадыня сышла, а я падаўся ў пакоі Рэванскага. Стары падрыхтаваў ужо для мяне вялікую коўдру, падушку і два прасьцірадлы. Сказаў:

— Трымайце… на пачатак. Галоўнае, што ёсьць дзе спаць.

Я падзякаваў яму і занёс пасьцелю ў свой пакой. Заслаў ложак. Зрабіў гэта старанна, як у войску. Даўно ня меў уласнага кута, бо жыў альбо ў казармах, альбо у шпіталях — калі лячыўся ад ранаў, — альбо пад голым небам. Цяпер адчуў сябе гарадзкім жыхаром.

Апоўдні наступнага дня зайшоў да Рэванскага, які ўчора сказаў, што на наступны дзень вырабіць здымкі. Я трохі непакоіўся, бо баяўся, што вынік майго пазаваньня будзе марны. Дзядок, аднак, весела мяне прывітаў, пацёр далоні і сказаў трыюмфальна:

— Мы выканаем цудоўную сэрыю. Цяпер я цалкам упэўнены ў посьпеху. Зараз пакажу вам здымкі.

Выняў з шуфляды дзьве капэрты, у якіх былі мае і мадэльчыны фата-здымкі. Паказаў мне іх і пачаў тлумачыць іх перавагі. Урэшце сказаў:

— Цяпер сонечныя дні. Можа, захочаце пазагараць на сонцы. Але загар мусіць быць роўны, таму трэба загараць голым. Ёсьць добрыя месцы для гэтага ў Закрэце[10]. Рэч у тым, што цела мадэлькі белае, як гіпс. Вы значна цямнейшы за яе. Калі вы загарыце, будзе прыгожы кантраст.

— У мяне цэлыя дні вольныя, і я пастараюся загарэць. Калі распачнём працу?

— За тыдзень. У наступны чацьвер.

— Ці не захутка?

— Мяркую, часу хопіць.

У той самы дзень Рэванскі выдаў мне тры тысячы марак — як задатак. Гэта мяне вельмі ўсьцешыла, асабліва калі я пачуў, што за кожную сэрыю здымкаў буду атрымліваць па пяць тысяч марак. Ажыла надзея, што здолею сумленна перацярпець пэрыяд бяз сталай працы.

Назаўтра ранкам я пайшоў у Закрэт і знайшоў зацішны куток, дзе мог загараць голым. Тут ціха і спакойна. Сонна цурчыць вада. Сонца палівае мяне цёплай хваляй праменьня. Ляжу, нашмараваны крэмам, які даў мне ўчора Рэванскі. Прыжмурваю вочы і сьлізгаю позіркам па зіхоткай паверхні вады. З удзячнасьцю думаю пра дзядка, які дапамог мне знайсьці пакой і на пэўны час даў магчымасьць зарабіць на жыцьцё. Думаю таксама аб гаспадыні кватэры. Яна падаецца мне дзіўнаю і нават ненармальнаю. Сёньня ранкам яна пагрукала да мяне. Я адчыніў дзьверы і ўбачыў Жубжынскую. Яна дапытліва сьвідравала мой твар, быццам бы хацела вычытаць зь яго нешта незвычайнае.

— Як вам спалася? — запытала мяне, уваходзячы ў пакой.

— Вельмі добра.

— Нічога вас не непакоіла?

— А нешта мусіла непакоіць?

Усьмешка прамільгнула на яе твары.

— Можа, ложак нязручны?

— Наадварот, вельмі зручны. А што тычыцца кватэрнай аплаты, то я паспрабую заплаціць як найхутчэй.

— Але ж зусім гэтага не патрабую, пакуль у вас няма працы. Жывіце бясплатна. Я хачу, каб гэты пакой ня быў пусты, бо яго могуць абакрасьці. А гэта ўсё, — паказала далоньню на кніжкі ў шафе і партрэты, — зьяўляецца для мяне дарагой сямейнай рэліквіяй.

Учора ўвечары другі раз я бачыў Рэванскага. Ён прынёс мне два ручнікі й бялізну. Потым мы доўга размаўлялі. Збольшага гаварыў ён, а я слухаў зь вялікім зацікаўленьнем. Стары дзіўна казаў: часам захопліваўся і рабіў гэткія жэсты, быццам бы прамаўляў да вялікай аўдыторыі. Я пачуў ад яго шмат цікавых рэчаў, але не магу яго добра зразумець. Ён цынік і мараліст; радыкал, але і кансэрватар. Ён сабраў мноства спрэчных ідэяў і поглядаў, стварыў зь іх незвычайнае цэлае і ўмее лягічна злучаць супрацьлеглыя паняцьці. Ён уражвае мяне гэтым і дзівіць, але забаўляе… можа, нават вучыць.

Я расплюшчваю вочы. Ляжу на гарачым пяску, бачу водную роўнядзь і другі бераг ракі, што плавіцца на сонцы. Заліты плыньню сонечных промняў залацісты ўзгорак. Зь берага пахілілася да ракі пашарпаная вятрамі сасна. Трохі далей — нахіленая хатка рыбака. На плоце сушацца сеткі. Над дахам, што парос імхом, разьліўся сакавіты, глыбокі блакіт неба. Над паверхняй вады лёгка трымціць паветра… З-за плоту выйшаў велічэзны сабака. Спыніўся, аблізваючы пысу чырвоным языком. Паволі крочыць да ракі. Некалькі разоў ляніва лыкнуў вады і сеў на беразе. Мае гэткую міну, быццам бы толькі што разгадаў заблытаную крыжаванку. Праз хвіліну лёг і закрыў лапаю вока ад сонца. Таксама «загарае». Ціша. Усё замерла ў нерухомасьці. З-за рыбаковай хаціны вылецела варона. Дасягнула сасны і цяжка села на сухой галіне. Зусім выразна бачу, як выпрастоўвае грудзі, уздымае ўгору ўзброеную доўгай дзюбай галаву і расхінае крылы ў бакі, паўтараючы рытмічна гэтыя рухі. Робіць «дыхальнае практыкаваньне». У поле майго зроку зьяўляецца новая постаць. Ад дому рыбака сьцежкаю да рэчкі ідзе хлопчык, гадоў дзесяці. Басанож. Мае акруглы тварык і ўскудлачаныя сьветлыя валасы. На руках ён нясе ката. Лашчыць яго галоўку. Падыходзіць да вады. Выцяў нагою сабаку, які неахвотна забрахаў два разы магутным басам, але месца не саступіў. Хлопец стаіць на беразе Вяльлі й песьціць ката. Я заўважыў, што ён мае ў руцэ шнурок. Завязвае яго на шыі ката. Ён робіць гэта подступам. Узьняў вялікі камень і ўмацаваў яго на другім канцы шнура. Увайшоў у ваду па сьцёгны. Раптам кінуў перад сабою ката з прывязаным да яго шыі каменем. Жывёла роспачна заенчыла. Камень плюхнуўся ў ваду і зараз жа за ім патанула і цела ката. Енк перарваўся. Там было, мабыць, ня вельмі глыбока, бо вада віравала пэўны час. На паверхню ракі выплывалі бурбалкі паветра. Потым вада супакоілася, схаваўшы дасканалае забойства.

Сонца гарачай пяшчотай абдымае зямлю. Ціша… Лянотна пазіраю на супрацьлеглы бераг. Выглядае як саладжавая акварэль: пагоркі, сасна, бірузовае неба, залацісты пясок, сабака і харошы твар хлопчыка… У яго аблічча анёлка.

«Жыцьцё цудоўнае. Усе добрыя». Сустракаю позірк блакітных вачэй. Ён блукае па маім голым целе. Мне робіцца холадна.

5

Некалькі дзён я зусім ня думаў, што мяне чакае пазаваньне разам з кабетаю. Ранкам я ішоў на Біржу працы, каб атрымаць афіцыйнае пацьверджаньне пра тое, што працы для мяне няма. Потым надаваўся на раку і там загараў. У першыя дні скура пачырванела, але не была спаленая, бо па парадзе Ровенскага я шмараваў чулыя месцы крэмам. Потым цела пачало набываць карычневы колер і загар умацоўваўся. Вечарамі я хадзіў дапазна па горадзе, назіраючы за жыцьцём вуліц. Гэта сталася маёй звычкай. Раней цягаўся па неабходнасьці, бо мне не было куды ісьці й мяне гналі голад і роспач. Цяпер я знаходзіў у гэтым прыемнасьць. Горад стаўся для мяне тэатрам, людзі — акторамі, жыцьцё — трагікамэдыяй.

Калі надышоў чацьвер, я пачаў хвалявацца. Рэванскі сказаў мне, каб прыйшоў да яго ўвечары а сёмай, бо мадэлька ўдзень працуе. Таму ёй трэба адпачыць, бо зранку да чацьвёртай гадзіны яна прыбірае пакоі й абслугоўвае гасьцей у гатэлі.

Ранкам я пайшоў загараць. Потым падаўся да цырульніка і папрасіў добра пастрыгчы валасы. Пасьля правёў амаль дзьве гадзіны ў лазьні Агрэста[11], пры вуліцы Маставой, то сьцякаючы потам у парылцы, то плавячыся ў моцных струменях душа. Я хацеў быць чыстым і добра выглядаць. Паабедаў у таннай рэстарацыі каля вакзалу. Ежа была смачнай і шчодрай. Пасьля доўгага ляжаньня на пляжы і гарачай ванны адчуваў сябе крыху стомлена. Я пайшоў дахаты і прылёг на ложак. Я хацеў толькі адпачыць, але неспадзявана заснуў. Прачнуўся за дзьве гадзіны, адчуваючы, як часта тахтае маё сэрца. У мяне былі эратычныя сонныя мроі, але я ня мог прыпомніць сабе падрабязнасьцяў. Я пачаў думаць аб мадэльцы, зь якой буду пазаваць. Гэта мяне ўсхвалявала. Намагаўся перавесьці думкі на іншую тэму, на нудныя справы. Але цяжка было ашукаць здаровае і дужае цела. Узьняўся, закурыў папяросу і пачаў хадзіць на рыпучым паркеце. А сёмай пазваніў у кватэру Рэванскага. Стары адразу адчыніў дзьверы. Пэўна, ён чакаў мяне.

— Мадэлька ўжо прыйшла, — сказаў, вітаючы мяне поціскам далоні.

У майстэрні я ўбачыў сьціпла ўбраную кабету гадоў трыццаці. Бляндынку. Твар яе быў непрыгожы: кароткі нос і выступаючыя косьці шчок рабілі яго цяжкім, быццам бы выразаным з каменьня. Яе вочы былі касыя, досыць мілыя, але сумныя. Толькі ўсьмешка, якая выяўляла белыя, здаровыя зубы, лагодзіла цьвёрдыя рысы шчок і разьясьняла твар. Кабета сядзела за столікам. Рэванскі махнуў рукою ў яе бок і сказаў:

— Пазнаёмцеся, калі ласка. Пані Сабіна трохі вядомая вам з маіх аповедаў і з фатаздымкаў. А гэта пан Міхал.

Я паціснуў пададзеную мне малую, цьвёрдую далонь і замаўчаў, трохі засаромлены ўважлівым, праніклівым позіркам жанчыны. Рэванскі пасадзіў мяне пры століку з правага боку. Сам сеў пасярод і выняў з шуфлядкі дванаццаць накідаў алоўкам. Ён пачаў іх паказваць нам і тлумачыць.

— Першая сэрыя будзе складацца з шасьці фатаздымкаў. Але зробім здымкі ў дванаццаці позах, каб я мог выбраць найлепшыя. Усе здымкі будуць на чорным фоне: чатыры стоячы, чатыры лежачы і чатыры седзячы. Гэтая сэрыя будзе лёгкая, але прашу ўважліва агледзець вашы позы, якія тут выяўленыя. Трэба зразумець чарговасьць пераходаў ад здымка да здымка і сэнс цэлай сэрыі.

Рэванскі пачаў падрабязна тлумачыць пранумараваныя малюнкі. Ён шмат разоў уздымаўся і паказваў позы рухамі рук і цела. Некалькі разоў браў з кніжнай паліцы альбомы і паказваў нам падобныя здымкі альбо нават фатакарткі вядомых скульптураў. Выявілася, што ўсе позы ў лягічным чаргаваньні ёсьць часткай любоўнай гульні жанчыны і мужчыны. Калі мы зразумелі ўсю сэрыю, Рэванскі вярнуўся да першага малюнка і дакладна яго абгаварыў. Потым дадаў:

— Кожная поза мае быць прыгожаю і натуральнаю. Каб была прыгожаю, я таго дапільную. Каб была натуральнаю, патрабуецца ваша дапамога. Думайце, калі ласка, што кожная сытуацыя адбываецца ў сапраўднасьці. Калі нейкая зь іх будзе для вас вельмі цяжкаю, а таму фальшываю, калі ласка, зьвярніце маю ўвагу на гэта. Мне не патрэбны ардынарныя фатаздымкі, бо такіх шмат, але трэба зрабіць здымкі выключна добрыя і як бы натуральныя. Такія фатаздымкі абавязкова будуць мець посьпех. А калі я буду мець зь іх добры прыбытак, дык выплачу вам дадатковае ўзнагароджаньне.

Рэванскі загадаў нам разьдзецца. Сабіне наказаў месца за шырмаю ў куце майстэрні. Для мяне была пастаўлена шырма каля завешанага цёмнай завесай акна. Пакуль мы разьдзяваліся, Рэванскі ўсталяваў два вялікія экраны, на якіх павесіў чорную драпіроўку. Перад экранамі стаяў тапчан, пакрыты чорнай аксамітнай накідкаю. На тапчане ляжала белая шаль. Да драпіроўкі былі прышпіленыя штучныя, белыя астры. Падлогу перад тапчаном пакрываў чырвоны дыван. Я разьдзеўся, зачасаў валасы і выйшаў з-за шырмы. Рэванскі нешта майстраваў пры фатаграфічным апараце. Рэфлектары ўжо былі запаленыя. У іх сьвятле ўбачыў Сабіну. Яна стаяла нерухома і паглядала ў бок Рэванскага. Потым узьняла ўверх руку і паправіла валасы. Яна падалася мне надзвычай прыгожаю. Я стаяў асьлеплены, няздольны адарваць ад яе позірку. Адначасова адчуў, што мяне агортвае холад і спалох. Калі сядзеў зь ёй раней за столікам, яна цікавіла мяне як жанчына. Я заўважыў пад блюзкаю ладны абрыс грудзей. Бачыў акруглую лінію сьцягна і зграбную лытку. Тады гэта мяне прываблівала і цяжка было ўважліва слухаць Рэванскага. Калі пабачыў яе голай, у поўным харастве красы прыгожа складзенай кабеты, яна падалася мне зьяваю звышнатуральнай. Сабіна азірнулася на мяне. Махнула рукою.

— Хадзіце!

Я падышоў да мадэлькі, намагаючыся не пазіраць на яе цела, а толькі на твар. Яна, відаць, адразу зразумела, што я зьбянтэжаны і зьбіты з панталыку. Лёгка пасьміхнулася і спакойна сказала:

— Першая поза лёгкая. Паспрабуем другую. Час яшчэ ёсьць.

Яна наблізілася да мяне. Трэба было абхапіць яе праваю рукою праз талію, а леваю праз лапатку. Яна зьвесіла левую руку ўніз і выгнула верхнюю частку тулава назад. Я падтрымліваў яе праваю рукою, а правую нагу, для ўтрыманьня раўнавагі, выставіў наперад. Яе правая далонь была на маім левым плячы. Яе поза была пасіўнаю, яна мяне амаль адпіхвала. Мая поза была актыўная і мела падкрэсьліваць дамаганьні.

— А зараз, — спакойна сказала Сабіна, — прашу пацалаваць мяне ў вусны і гэтак замерці… Пане Рэванскі, ці добра? — спытала, калі я пачынаў яе цалаваць.

Я адчуў моцны дотык яе губ, якія былі халодныя і гладкія, як костка. Я зразумеў, што ў мяне губы гарачыя, і адчуў, што сэрца мацней б’ецца ў маіх грудзях. Пачуў, быццам бы здалёк, голас Рэванскага:

— Правую руку, калі ласка, вышэй, а правую нагу выставіць яшчэ далей! А вы ўздыміце галаву. Трэба больш выгнуцца назад! Яшчэ больш!

У гэты момант я адчуў, як мяне адапхнулі. Сабіна падалася назад і сказала:

— Але ж не душыце!

— Прабачце, калі ласка.

У мадэлькі зачырванелі шчокі. Яна зірнула ўважліва на мяне і лагодна сказала:

— Прашу не хвалявацца. Бо гэта ж трэба выканаць. Ужо пачатак дзявятай, а яшчэ не пачыналі работы.

Да нас падышоў Рэванскі.

— Пачнём зь першай позы. Яна лёгкая.

Дапамог нам разьмясьціцца. Гэтая поза мела на мэце паказаць прыгажосьць цела Сабіны сьпераду. Я стаў бокам да аб’ектыву і крыху нахіліўшыся цалаваў вышэй локця яе ўзьнятыя рукі. Мадэлька адварочвала галаву ўлева і засланяла твар левай далоньню як бы стыдаючыся. У сапраўднасьці ёй трэба было схаваць твар. Рэванскі правіў некалькі разоў гэтую позу, потым сфатаграфаваў нас два разы. Мы перайшлі да другой позы, якую папярэдне апрабавалі. І цяпер нам не пашчасьціла стаць так, каб задаволіць Рэванскага. Я быў расхваляваны, Сабіна раззлаваная. Нарэшце мадэлька сказала:

— Зробім перапынак.

Я пачуваўся прысаромленым, бо няўдача выйшла празь мяне. Рэванскі спытаў нас:

— Можа, вып’еце гарбаты?

— З ахвотай, — адгукнулася Сабіна. — Бачу, што няхутка скончым работу.

Рэванскі выйшаў з майстэрні ў пакой, каб прыгатаваць гарбаты. Мадэлька зьвярнулася да мяне:

— Я захацела гарбаты толькі таму, каб ён адсюль выйшаў. Чаго вы саромеецеся? Вы ніколі ня мелі каханкі, ня бачылі голай жанчыны?

— Гэта не таму. Мне прыкра, што ён бачыць нас у гэткіх позах. Калі быў бы з вамі сам-насам, я наогул не саромеўся б.

— Але ж гэта для яго ўсё роўна. Уявіце, што ён дадатак да апарату. А я… ваша каханка, і мы прыдумалі сабе такую забаву. Я зараз вас пацалую па-сапраўднаму. Я вам падабаюся?

— Вельмі.

Яна абхапіла мяне рукамі за шыю і моцна пацалавала. Я адчуваў удзячнасьць і сымпатыю да яе, але яе хараство надалей мяне ашаламляла. Мы працавалі да адзінаццатай гадзіны. Рэванскі зрабіў толькі восем здымкаў — па два з чатырох позаў. А паколькі ён зьбіраўся зрабіць падвойную колькасьць здымкаў да сэрыі з шасьці позаў і хацеў сфатаграфаваць нас па два разы, мы зрабілі толькі траціну працы, і тое найлягчэйшую. Ані Рэванскі, ані мадэлька не былі задаволеныя. Я ж адчуваў, што расчараваў іх. Аднак стары суцешыў мяне:

— Разумею, што вам цяжка ўпершыню. І разумею, чаму. Але неяк скончым першую сэрыю. Другая яўна ў нас пойдзе лягчэй.

Ён даў мадэльцы пяць тысяч марак, я атрымаў дзьве тысячы, бо раней дзядок даў мне тры тысячы. Ён сказаў нам, што за цяжкія сэрыі будзе даплачваць і што за гэтыя сэрыі дасьць нам у суботу яшчэ па тры тысячы. Я заўважыў, што з гэтага Сабіна была вельмі задаволеная. А для мяне гэтыя грошы былі ратункам ад галечы.

Наступны сэанс прызначылі на суботу а пятай, бо ў гэты дзень мадэлька працавала ў гатэлі толькі да паўдня. Мы разьвіталіся з Рэванскім і выйшлі зь яго кватэры. У калідоры Сабіна ўзяла мяне пад руку.

— Калі вы хочаце, я правяду вас дадому, — прапанаваў я.

— А жывяце ў гэтай камяніцы? — больш сьцьвердзіла, чым запытала яна. — Таму я праводжу вас у ваш пакой. Але адна ўмова.

— Якая?

— Каб Рэванскі й ніхто іншы пра гэта ня ведаў. Вы ўмееце захоўваць сакрэт?

— Безумоўна. Прысягаю словам! — вымавіў я ўрачыста, ня ведаючы яшчэ, пра што гаворка.

Калі ўвайшлі ў бібліятэку, я запаліў сьвятло і сказаў:

— Гэта мой пакой. Ня вельмі ўтульны, але вялікі і «з асобным уваходам».

Сабіна агледзелася наўкола. Яна падышла да дзьвярэй на балькон і адчыніла іх.

— Наогул тут прыемна, — сказала. — Толькі тыя пачвары на сьценах…

Падышла да мяне, даткнулася далоньню маёй шчакі і мовіла:

— Зачыніце дзьверы. Я буду спаць у вас. Я зразумела, што бяз гэтага нам будзе цяжка скончыць нашы здымкі. І ня толькі таму… Я таксама сёньня страціла галаву. Мой муж загінуў на вайне ў шаснаццатым годзе. Ад таго часу жыла як тая цётка… — паказала пальцам на партрэт кабеты на сьцяне і пачала разьдзявацца.

Гэтая ноч назаўжды засталася ў маёй памяці. Калі ранкам Сабіна зьбіралася сыходзіць, сказала мне:

— Пабачымся ў Рэванскага. Трымайся так, каб ён не здагадаўся. Мяне цяпер ты ня будзеш саромецца, а яго наогул не стыдайся. Для яго гэта бізнэс. Разумееш? Бізнэс і нічога больш. Ні кабета, ні каханьне яго не цікавяць. Я ведаю, бо пазавала яму раней. Ён бачыць толькі свае здымкі, нашы позы і трымае ў галаве, колькі на тым заробіць.

— Лічу, што ён вельмі добры.

— Добры, бо яму гэта акупіцца.

— А як ён цябе знайшоў? Адкуль ён ведаў, што надаешся да працы мадэлькі?

— Мая сяброўка і яе муж працуюць у тым самым гатэлі. Яны прадаюць такія фоты.

— Але адкуль Рэванскі ведаў, што ў цябе такая прыгожая фігура?

— Ты раўнуеш? Бо калі раўнівы, то ніколі да цябе не прыйду. Я ў каханьне гуляць не хачу.

— Гэта ня рэўнасьць. Я пытаю, бо не магу зразумець, як Рэванскі цябе знайшоў.

— Знайшоў празь сяброўку. Яна сама хацела яму пазаваць, але не падыходзіла. Тады нараіла яму ўзяць мяне. Але мушу ўжо ісьці. І памятай, наступным разам не рабі глупстваў. Ты яшчэ шчанюк.

Яна закрыла мне вусны далоньню, потым пацалавала, як бы на знак прабачэньня за свае апошнія словы, і сышла. У той дзень, па абедзе, пагрукаў да мяне Рэванскі. Ён папрасіў, каб я прыйшоў у майстэрню. Паказаў мне восемь паштовак. Я са зьдзіўленьнем аглядаў іх. Ні сябе, ні Сабіны на здымках я не пазнаваў. Бачыў на цёмным фоне пышнае, стройнае, белае цела Сабіны, выгнутае ў юрлівых позах. Кожная поза была жарсная, але прыгожая. Цямнейшае цела мужчыны на кожным здымку толькі падкрэсьлівала позы кабеты. Яны добра кантраставалі: моц і прыгажосьць, брутальнасьць і лагоднасьць, цьвёрдасьць і мяккасьць.

— Што скажаце пра гэтыя здымкі? — спытаў Рэванскі.

— Мяркую, што яны вельмі добрыя. Лепшыя за тыя, якія мне вы паказвалі, — адказаў я шчыра.

— Які здымак найлепшы?

Не задумваючы я паказаў на фатакартку з другой позай, якраз той, якую першай апрабавала Сабіна, калі Рэванскі быў заняты, але якая, на яго думку, не ўдалася.

— Так, — адгукнуўся Рэванскі з прыемнасьцю. — Гэты здымак ня толькі добры, але дасканалы. Канструкцыя ідэальная, позы натуральныя, расстаноўка целаў гарманічная. Добры таксама першы. Але трэці і чацьвёрты — марныя. Мёртвыя, штучныя. Калі б усю сэрыю выканаць так, як мы зрабілі гэтыя два здымкі, усё было б добра. Зараз патлумачу вам хібы. Бо мадэлька пазуе лепей: проста, выразна, трапна.

Ён узяў аловак і, пасоўваючы яго завостраным капцом па фотакартцы, пачаў яе абмяркоўваць. Урэшце ён сказаў:

— Уявіце сабе, што мадэлька — ваша каханка. Калі б з вамі такое адбылося, то яўна не было б штучнасьці, якая ёсьць тут. Зрэшты, мадэлька і тут добрая. А вы выглядаеце, быццам бы прагнеце вырвацца зь яе абдымкаў. Тут жывая кабета і… манэкен.

— Я ўпэўнены, што наступным разам буду пазаваць лепей.

— Спадзяюся, што так. Учора вы былі нерашучы. Трэба паспрабаваць адчуць сытуацыю. Ня думайце ні аб чым, але грайце сваю ролю. Трэба яе граць сьмела, з пачуцьцямі. Да таго ж і мадэлька хоча гэтага ад вас, і я хачу. Таму няма падставаў саромецца. Акторы граюць на сцэне перад гледачамі: абдымаюцца, цалуюцца. Могуць рабіць гэта прыгожа толькі тады, калі ўжываюцца ў сваю ролю. Вы таксама граеце — як безыменныя акторы.

Я доўга размаўляў з Рэванскім. Ён выняў з шуфляд і паказваў мне мноства здымкаў падобнага роду, але пераважна вельмі грубых. Былі, аднак, між іх і добрыя. Ён адзначаў мне іх перавагі, тлумачыў заганы. Відавочна, ён намагаўся пазнаёміць мяне з гэтымі рэчамі і растлумачыць, што хоча ад мяне. Але ж я быў упэўнены, што і безь яго парадаў здолею наступным разам добра пазаваць. Цяпер Сабіна была для мяне не чужою кабетаю, але каханкаю — нават калі б нашая ноч каханьня ніколі б не паўтарылася.

Пры разьвітаньні Рэванскі папрасіў мяне, каб прыйшоў да яго на другі дзень на паўгадзіны раней за мадэльку. Я меркаваў, што ён хоча перад працаю яшчэ раз пагутарыць на тэму пазаваньня. Я лічыў, што гэта дарэмна. Сабіна была для мяне цяпер не істота «зь іншай плянэты», як падавалася мяне раней, але харошая чалавечая самка, якая ўзбудзіла да сябе ў мяне цягу; я ўзгадваў пра яе з прыемнасьцю. Назаўтра, дакладна а палове пятай, я прыйшоў да Рэванскага.

— Вы паабедалі? — спытаў ён мяне.

— Так. Паеў а другой. Пасьля адпачыў і пайшоў да вас.

Ён правёў мяне ў студыю. Я ўбачыў на стале запараную ў кававарцы каву, пляшку каньяку і кілішкі.

— Вып’ем кавы, бо работа сёньня зацягнецца надоўга, — сказаў Рэванскі.

Ён яўна хацеў мяне падпаіць, каб я сьмялей пазаваў. Сам з прыемнасьцю выпіў філіжанку моцнай кавы. Час ад часу заахвочваў мяне выпіць каньяку. Адначасова расказваў далікатныя гісторыі пра дамы спатканьняў у Варшаве. Перайшоў на апавяданьні пра дамы распусты ў розных краінах, пра новыя салёны ў Парыжы. Мяне гэта нудзіла, бо я меў здаровыя інстынкты і вытанчаная эротыка мяне не цікавіла. У пэўны момант я спытаў:

— Каму і навошта патрэбны здымкі, якія вы вырабляеце?

Ён зірнуў на мяне са шчырым зьдзіўленьнем, быццам бы я сказаў вялікае глупства.

— Хм… Яны патрэбныя многім людзям. Адным, каб распаляцца, калі маюць прытупленае адчуваньне, іншым — каб адчуваньні прытупіць праз заспакаеньне эратычнага інтарэсу. Некаторых, мабыць, падахвочвае да палавога жыцьця. Але, каб гэта абагульніць, мяркую, што падобныя здымкі лечаць хворыя фантазіі, бо цалкам здымаюць таямніцу. Потым настае заспакаеньне, перасычанасьць ды нават нуда. Чалавека найбольш цікавіць тое, што забаронена, і тое, што схавана. Я бачыў некалі каляровы малюнак. У вялікай залі рэстарацыі сядзяць за столікамі добра ўбраныя госьці, пераважна мужчыны. Пасярод залі танчыць голая кабета, прыкрываючыся толькі стравусіным пяром. Але ўсе мужчынскія галовы зьвернуты не да танцоркі, але да аднаго са столікаў, дзе кабета, якая сядзіць на крэсьле, узьняла трохі спадніцу і папраўляе на сьцягне зашпілкі, што трымаюць панчохі. З гэтага вынікае, адпаведна, што аголенасьць поўнасьцю заспакойвае і нават нудзіць; затое распальваюць уяўленьне рэчы схаваныя, загадкавыя.

— Аднак усе лічаць, што такія здымкі разбэшчваюць.

— Мне пра гэта цяжка гаварыць. Гэтым мусяць займацца псыхолягі… не маралісты, не дылетанты. Справу трэба дасьледаваць паважна, навукова. Я і вы таксама па-рознаму глядзім на гэтыя рэчы, бо нас падзяляе вялікая розьніца ва ўзросьце і досьведзе. Але я мяркую, што шкодзіць не раскрыцьцё таямніц, але дражненьне імі. Лічу нават, што розныя палавыя захворваньні, і нават сэксуальныя вычварэньні, паўсталі з-за прыглушэньня натуральнага інстынкту.

— У гэткім разе нудысты маюць рацыю.

— Безумоўна. Свабодныя зносіны голых мужчын і жанчын супакойваюць любое ўяўленьне і лечаць любога эратамана.

Мая гутарка з Рэванскім не вычэрпвала праблемаў, але толькі іх уздымала. Для мяне яна не была цікаваю, і я закранаў некаторыя тэмы толькі дзеля таго, што сутыкаўся зь імі. Запомніў адно наступны аргумэнт Рэванскага, які той ужыў падчас нашае «дыскусіі».

— Для здаровага чалавека парнаграфіі няма. Хворы знойдзе яе паўсюды. Скульптура Вэнэры прыгожая і не павінна ўзбуджаць юр нармальнага чалавека. Калі тую самую Вэнэру адзець у далікатныя майточкі й станік, яна зробіцца непрыстойнаю.

Неўзабаве пасьля пятай гадзіны пачуўся званок. Рэванскі пайшоў адчыняць дзьверы і вярнуўся ў кампаніі Сабіны. Я заўважыў, што мадэлька сёньня прыгожа апранутая; ад яе сыходзіў пах парфумы. Рэванскі прапанаваў ёй філіжанку кавы. Потым, калі Сабіна сядзела за сталом, ён сказаў:

— Вы ўжываеце нейкую прыемную парфуму.

— Хачу спадабацца пану Міхалу, — прамовіла Сабіна, — бо мінулым разам наогул мною не зацікавіўся.

— А мне падаецца, што занадта зацікавіўся. Таму і здымкі няўдалыя.

— Усе кепскія?

— Не. Адзін дасканалы, адзін добры, але рэшта не пасуе да сэрыі. Зараз пакажу.

Мы страцілі палову гадзіны на абмеркаваньне здымкаў. Я выпіў другую філіжанку кавы і некалькі кілішкаў каньяку. Я быў вясёлы і адчуваў, што сёньня праца пойдзе добра. Сапраўды, калі пачалі мы працу, я прымаў кожную позу свабодна. Рэванскі амаль не зьвяртаўся да нас. Раз-пораз чуў яго вокрыкі: «Цяпер выдатна! Прашу так затрымацца!» Да дзявятай гадзіны мы скончылі ўсю сэрыю і паўтарылі першыя здымкі, якія Рэванскі палічыў добрымі. Сабіна прапанавала яшчэ адну позу — на запас — а стары ёю зацікавіўся. Сфатаграфаваў нас у такой пазыцыі тройчы. Я бачыў, што Рэванскі захоплены нашай работаю — як гульнёю. Сабіна нават імправізавала, дапускаючы дробныя зьмены і зьвяртаючы на гэта ўвагу дзядка: «Мяркую, што так будзе лепей». Пры разьвітаньні мы ўмовіліся спаткацца працаваць над другой сэрыяй на наступны чацьвер а шостай увечары. Рэванскі даў нам дадаткова па тры тысячы марак. Ён папрасіў мяне, каб прыйшоў да яго назаўтра пасьля палудня прагледзець вырабленыя здымкі.

Калі я выйшаў разам з Сабінаю з кватэры Рэванскага, я быў упэўнены, што яна застанецца ў мяне на ноч. Але на сходах мадэлька падала мне руку.

— Дабранач! — сказала.

— Ты ня зойдзеш да мяне? Занятая?

— Магла б застацца, але не хачу.

— Чаму?

Яна сьціснула мне мацней далонь і сказала:

— Паслухай мяне і зразумей. Каханкаю тваёю я не хачу быць. Ты не ажэнішся са мной, бо не пасуем адно аднаму. Я нашмат старэйшая. Таму не хачу да цябе прызвычайвацца. Да таго ж ты мяне не кахаеш… Вось, бачыш… — працягвала. — Ты сумленны, бо іншы б цяпер мазаў вочы: «Ах, як кахаю! Да сьмерці!..» Ты бядак, і я бедная. Ня будзем дурыць сабе галавы каханьнем.

— А я ўвесь час цешыўся, — сказаў я шчыра і з жалем, — што зараз да мяне прыйдзеш. Таму пазаваў з табою добра. Думаў, што нібыта кахаемся, але неўзабаве будзем кахацца папраўдзе.

— Гэта не «папраўдзе». Гэта таксама «нібыта». Разумееш?

— Ты ня зойдзеш да мяне?

— Не.

Яна пайшла сходамі ўніз. Накіраваўся за ёю. Пасьля, ідучы ходнікам каля Сабіны, сказаў:

— Шкада. Давядзецца пайсьці да іншай. Нават да якой вулічнай дзеўкі. Я ўзбудзіўся з табою і цяпер не супакоюся.

Мы дайшлі да рогу вуліцы. Сабіна затрымалася і сказала:

— Далей я пайду сама.

— Добра. Не набіваюся. Можаш ісьці. Дабранач!

Я падаўся ў супрацьлеглым напрамку.

— Пачакай! — паклікала Сабіна.

Вярнуўся. Уцягнула мяне да нішы брамы, абхапіла ва шыю і пацалавала.

— Гэта на дабранач. А ў аўторак увечары прыйду да цябе а восьмай. Разумееш? Але пакуль мы працуем разам, не хадзі ні да якой кабеты. Добра?

— Згода. Дзякую табе.

Сабіна сышла. Я скіраваўся на супрацьлеглы бок вуліцы і назіраў за ёю здаля. Ходнікамі ішло мноства людзей. Я бачыў шмат прывабна апранутых кабет. Некаторыя ішлі пад руку з мужчынамі. Сярод іх Сабіна выглядала сьціпла, звычайна. Але я быў споўнены, што яна прыгажэйшая за ўсіх. Пры вуліцы Вялікай Сабіна ўвайшла ў вялікі, ня вельмі папулярны ў Вільні гатэль. Якраз там яна працавала. Пазьней я даведаўся, што работа яе вельмі цяжкая, а аплата мізэрная.

Назаўтра я зайшоў да Рэванскага. Ён ужо вырабіў усе здымкі, ды нават расклаў іх у сэрыю, якую ўрачыста мне паказаў.

— Гляньце! Гэта найлепшая сэрыя, якую я бачыў! Ці ж можна гэта назваць парнаграфіяй? Гэта гармонія целаў, застылых у рухах, як скульптура. Калі гэта парнаграфія, дык і мноства прыгожых скульптураў, напрыклад, «Пацалунак» Радэна, таксама парнаграфія. Гэтая сэрыя будзе мець посьпех. Дзякую вам.

— Гэта заслуга мадэлькі. Я толькі дэкарацыя пры ёй. Як вы лічыце, ці гэта ня нонсэнс, што ў такой прыгожай жанчыны такая горкая доля ў жыцьці?

— Але ж у жыцьці пераважна так і ёсьць. Золата, срэбра, медзь тонуць у ім, яку балоце. А наверх выплываюць бурбалкі, пляўкі, салома, сьмецьце, гной. Таму дрэнна ў сьвеце, што добрыя месцы займаюць у ім не найлепшыя, а найгоршыя. Папросту нахабныя спрытнюгі. Гэтак ня толькі зь людзьмі, але і з праўдай, якая гіне над уплывам ашуканства. Але пяройдзем да нашай працы. Дык вось, заахвочаны гэтай сэрыяй, я хачу выканаць наступную, вельмі цяжкую. Калі нам гэта ўдасца, я буду вельмі задаволены. Можа, знойдзеце ў аўторак пару вольных гадзін і дапаможаце мне прыгатаваць месца ў майстэрні для наступных здымкаў?

— Вельмі ахвотна.

Мы дамовіліся з Рэванскім, што прыйду да яго адразу ж па вяртаньні зь Біржы працы. Гэтак я і зрабіў. Ён чакаў мяне ў майстэрні. Зьбіраўся задэкараваць правы кут пакою, каб выглядаў як частка прыгожага будуару. Трэба было павесіць на сьцяне кілімы, разаслаць на падлозе вялікі дыван і ўмацаваць пад простым кутом дзьве вялікія люстры, якія — як сказаў Рэванскі — дададуць цікавы эфэкт, паказваючы постаці мадэляў з розных бакоў. Стары ўвесь час нешта папраўляў ці зьмяняў. Нарэшце ён завесіў вокны і асьвятліў рэфлектарамі абстаўлены намі кут майстэрні. Ён папрасіў, каб я стаў перад люстрам. Ён бачыў, што ён няўпэўнены, ці прыдуманая ім дэкарацыя будзе добраю. Каб памагчы яму зарыентавацца, я прапанаваў выканаць пробныя здымкі.

— Якраз я хацеў аб гэтым папрасіць, — мовіў Рэванскі, — але мне нязручна вас турбаваць.

— Калі ласка. У мяне досыць вольнага часу. Лепш зробім колькі проб цяпер, а калі прыйдзе мадэлька, адразу распачнём працу.

Рэванскі зрабіў некалькі здымкаў, зьмяняючы мае позы, месцы перад люстрам і асьвятленьне. Потым ён запрасіў мяне на абед. Мы пайшлі ў бязьлюдную рэстарацыю. Стары замовіў добры і дарагі абед. У пэўны момант спытаў мяне, колькі ў мяне грошай. Я адказаў:

— Сем тысяч марак і трохі драбязы.

— Пытаюся не празь цікавасьць, патлумачыў ён, — але таму, што л хачу дапамагчы вам па-цывільнаму апрануцца. У гэтым вайсковым строі вы вылучаецеся сярод атачэньня. Гэта прыкра. А я маю непатрэбную вопратку. Мне далі яе на захаваньне, але ўласьнік яе памёр. Вопратка трывалая, з добрага матэрыялу, трэба толькі перарабіць яе пад вас. Мяркую, што гэта будзе каштаваць каля пяці тысяч марак.

— Вялікі дзякуй. Але вы можаце прадаць вопратку. Мне прыкра браць дарагую рэч задарма.

— Зусім не дарма. Вы мне патрэбны. Я магу зарабіць на вашай працы. Я гэтага гарнітуру не купляў. Дам яго вам за пару дзён, бо мушу распакаваць куфар. У мяне тая рэч дарэмна марнуецца без карысьці, а вам прыдасца.

Таго ж дня ўвечары я чакаў прыходу Сабіны. Адчыніў дзьверы на балькон, бо мінулым разам сказала мне, што ў пакоі затха. Уваходныя дзьверы з калідору не замыкаў на ключ. Праз вокны на столь падалі расьцярушаныя прамяні сьвятла вулічнага ліхтара. Дальняя частка залі патанала ў змроку, зь якога вынырвалі мглістыя абрысы твараў на партрэтах. Сабіна трохі запазьнілася. Я пачаў быў непакоіцца, але пачуў ціхі рып дзьвярэй са сходаў у калідорык. Потым прагучаў лёгкі шоргат асьцярожных крокаў. Я хапатліва адчыніў дзьверы і запаліў сьвятло, але Сабіна зараз жа яго згасіла.

— Так прыемней. Ты ж мяне бачыш. Я спазьнілася трохі, бо мела сёньня дадатковую работу. Ведаеш: ішла сюды і думала, што дурная, бо баўлюся з табою ў каханьне. Ты павінен знайсьці сабе маладую дзяўчыну, такую, ведаеш, якая мае бацькоў, дом альбо жытло. Было б тады табе лепей.

— Я не хачу ніякай маладой дзяўчыны. Ты падабаешся мне больш, чым усе іншыя кабеты.

— Ты думаў пра мяне?

— Увесь час.

— А хоць трохі кахаеш мяне?

— Ня ведаю. Можа, вельмі кахаю.

— Ведаю, як ты кахаеш. Але няхай ужо так будзе.

Яна ўздыхнула. Адчуў, што яна засмучаная. Напэўна, не пра такое каханьне яна думала. Таму я намагаўся быць да яе вельмі чулым і ўдзячным.

6

Ужо трэці тыдзень я жыву ў камяніцы пані Жубжынскай. Кожную пару дзён старая грукаецца ранкам у мае дзьверы і пытаецца: то пра здароўе, то пра розную драбязу. Кожным разам, калі мы бачымся, чытаю ў яе вачах зьдзіўленьне і як бы расчараваньне. Відаць, яна меркавала, што яе духі ў нейкую ноч мяне заб’юць.

Учора яна прыйшла з дамавой кнігаю і напрасіла, каб я зарэгістраваўся ў камісарыяце паліцыі. «Не дачакалася ані майго скону, ані ўцёкаў зь бібліятэкі».

— Зразумейце, мне няёмка, але рознае бывае… — жвава рыпела старая. — А можа, вы прапішаце яшчэ аднаго кватаранта? Цяжка мне. Дворнік п’яніца, паўсюль злодзеі, усё нішчыцца. Толькі загледзішся, як абяруць да апошняй ніткі. Я, выбачайце, толькі да Рэванскага маю давер.

— Ён варты таго. Вельмі паважаны чалавек.

— Так. І да вас таксама, бо вы жывяце па яго рэкамэндацыі. Гэта адзіны прыстойны чалавек у камяніцы. А рэшта злодзеі, шэльмы! Цікуюць толькі, каб дзе што скрасьці, а найперш у мяне, — яна ўдарыла сябе ў грудзі.

— Аднак я бачу тут людзей добра апранутых і выхаваных.

— Што? Вы бачыце добра апранутых людзей? Глупства, пане! Гэта для таго, каб увесьці мяне ў зман. Усоніць чуйнасьць. Я выдатна гэта разумею і разьбіраюся ў гэтым. А зрэшты, навошта я вам гэта кажу? Зараз вы самі пераканаецеся…

Гаспадыня хапатліва падышла да стала, села і разгарнула кнігу, у якой быў сьпіс кватарантаў. Яна зірнула на мяне шматзначна і састроіла ўрачыстую міну.

— Тут відавочныя доказы. Так, доказы! — сказала яна з націскам. — Прашу зьвярнуць увагу на прозьвішчы маіх кватарантаў паводле альфабэту. І вы мяне зразумееце.

— Слухаю.

— Вось першы: Акрабат Фэліцыян. Разумееце: Акрабат! Другі Алькаголь Дэзыдэрыюш… Гэта проста дурата мець такое прозьвішча! Ну, не? Далей: Ананас Аўрэлі. Чаму ананас і чаму Аўрэлі? Што?

— Ня ведаю. Гэта сапраўды трохі камічна.

— Камічна? Жахліва, пане! Глядзім далей. Ардэна-Рэванскі Гіпаліт, — твар старой выпагадзіўся. — Адзіны прыстойны кватарант, апроч вас, натуральна. Такога кватаранта я трымала б бясплатна. Ар-дэ-на-Рэ-ван-скі, — чытала па складох, смакуючы склады. — Гэта парода, разумееце?.. А далей: Бруд Баніфацы… Што? Далей: Бомба Цэцылія… Што за прозьвішча!.. Далей: Бульдог Ізраіль. Потым: Характар Калікст і Характар Фэлікс. Наступны: Драма Апалінары… Чаму не Камэдыя?

— Дзіўны набор прозьвішчаў.

— Дзіўны? Менавіта. Але паслухайце далей. Экразыт[12] Цэлестын, Фузея[13] Гэнавефа, Фантана Кунегунда…

— Сапраўды неяк нязвыкла.

— Паслухайце далей: Газ Гірш, Гроб Яхім, Грэх Адэля, Гершт[14] Януарый. Разумееце? Як?

— Так. Гэта камічна.

— Не, пане, не. Гэта жахліва. Тут, прабачце, змова, подступ… Так: змова супраць мяне, гаспадыні. Хочуць, каб выраклася дому, каб уцякла… І гэта ўсё яго работа. Але я гэта скеміла. Не бываць таму. Буду за яго маліцца, на імшу даваць, але ня выйду адсюль. Я тут гаспадыня.

— Пра каго вы гаворыце?

— Ён хоча тут кіраваць, хоча мяне адсюль выгнаць!

Я заўважыў, што вочы старой скіроўваюцца зь нянавісьцю ў адзін бок. Скіраваўся за яе позіркам і ўбачыў партрэт яе мужа, які зь першага дня зрабіў на мяне кепскае ўражаньне.

— Ён тут пры жыцьці быў гаспадаром. Усё зьнішчыў. Мяне зьняважыў. А цяпер хоча, каб дом стаўся пусткаю. Ён хоча мяне напалохаць. Некалі гут жылі Ясінскія, Кавальскія, Насовічы… А цяпер… вы чулі. Гэта яго работа. Пасьля яго сьмерці ўсе найлепшыя кватаранты зьехалі, ды пачалі забірацца нейкія злачынцы. А тут, у бібліятэцы, ніхто ня можа жыць. Кожнага адсюль адпудзіць. Вы першы… Я вамі захапляюся і вельмі цешуся, што з вамі ён не саўладаў.

Я засьмяяўся. Старая таксама пачала сьмяяцца сухім, рыпучым голасам. Відаць, выглядала гэта вельмі недарэчна. У пэўны момант Жубжынская абцерла хустачкай мокрыя ад сьмеху вочы. Раптам сталася сур’ёзнаю і сказала:

— Прабачце. Хачу ведаць, якое ў вас прозьвішча. Ня чула раней.

— Лубень. Міхал Дубець.

— Лубень… Лубень… Лубень… — смакавала старая. — Хм, Лубень… Міхал Лубень, кажаце.

— Так: Міхал Лубень, — паўтарыў я выразна.

— Што ж, — вырашыла старая. — Прозьвішча добрае. Імя таксама. Можа, таму ён вас і баіцца… Хм, Лубень… Лубень… Не саўладаў з вамі. I са мной ня дасьць рады! — пагразіла малою, сухою рукою, а пасьля зірнула на партрэт і пачала шаптаць: «Вечны спачын дай яму, Пане…»

Калі мы выйшлі з майго пакою і я хацеў пайсьці з дамавою кнігай у камісарыят, старая затрымала мяне.

—  А ведаеце, пане Лубень, ці ня лепш было б вам зьмяніць прозьвішча? Што?… Цяпер гэта ня вельмі цяжка.

— Але ж вы самі гаварылі, што…

— Так, — перапыніла Жубжынская. — Але ці ня лепш вам быць Лубенскім? Лубенскі зусім інакш гучыць, чым Лубень. Гучыць пародзіста, шляхетна… Імя ў вас вельмі добрае, але прозьвішча магло быць крыху лепшае.

Я расхваляваўся.

— Але тады, прабачце, «ён» выгнаў бы мяне зь бібліятэкі. Пачаў бы страшыць, хадзіць, ці ведаю я…

Жубжынская ўздыхнула і пайшла пільнаваць дом ад злодзеяў, а я падаўся ў камісарыят, каб прапісаць Міхала Лубеня, які жыве ў доме ўдавы Брыгіды Жубжынскай. У той жа дзень увечары я позна вяртаўся дадому. Падыходзячы да камяніцы, затрымаўся на супрацьлеглым баку вуліцы і зірнуў уверх. Я пачаў шукаць зрокам балькон і вокны майго пакою. Знайшоў іх, і дзіўная рэч — заўважыў, што ўсярэдзіне гарыць сьвятло. Я ня даў веры вачам. Я памятаў, што выходзячы з дому не запальваў сьвятла. Зрэшты, гэта не было сьвятло электрычнай лямпачкі, але газавай лямпы альбо сьвечкі. Падумаў нават, што я памыліўся. Уважліва пералічыў чатыры доўгія шэрагі вокнаў і пераканаўся, што ў маім пакоі сапраўды гарыць сьвятло. Зрэшты, цяжка было памыліцца. Бібліятэка месьцілася ў вялікай залі з двума вокнамі і дзьвярыма, што вялі на балькон. Узіраючыся даўжэй уверх, заўважыў, што сьвятло некалькі разоў пераносілася зь месца на месца. Не было сумневу: нехта ходзіць па маім пакоі. «Можа, гаспадыня? Але навошта? Ведаю, што ніколі не пагодзіцца ўвайсьці ўночы ў бібліятэку, у якой — як сама сказала, — ня мог затрымацца ніводны кватарант. У гэткім разе хто? Ключ у мяне… Толькі злодзеі… Сапраўды, жыхары камяніцы маюць такія дзіўныя прозьвішчы, што…»

Я пасьпешна ўздымаўся цёмнымі сходамі ўверх. Паволі адчыніў дзьверы зь лесьвічнай пляцоўкі да калідорыка і падышоў на дыбачках да бібліятэкі. Нейкае імгненьне я прыслухоўваўся. Усярэдзіне было ціха. Я спрабаваў зазірнуць усярэдзіну празь дзірку для ключа. Але было там цёмна. Ціхенька адчыніў дзьверы. Ускочыў у пакой. Крутануў уключальнік ля акна. Залю заліло сьвятло. Яна была пустая. Нічога ня сьведчыла тут аб нядаўняй прысутнасьці чалавека. Я агледзеў увесь пакой. Пад пільным позіркам вісячага над ложкам партрэту мужа пані Жубжынскай правёў дасьледаваньне. Зазірнуў у камін і пад ложак. Паўсюль пуста. Я зьбянтэжыўся. «Няўжо злодзей уцёк? А можа, гэта быў водбліск сьвятла зь іншых дамоў? Можа, сьвятло вулічнага ліхтара гэткім чынам падала на мае вокны?»

Зрабіў досьлед: пакінуў запаленую электрычнасьць і выйшаў на вуліцу ды з таго самага месца, дзе стаяў раней, зірнуў уверх. У бібліятэцы гарэла сьвятло, такое, як і ў іншых вокнах верхняга паверху. Вярнуўся ў пакой, згасіў электрычнасьць і зноў выйшаў на двор. Вокны бібліятэкі былі зусім цёмныя. Цяпер ня меў сумненьняў, што раней нехта быў у маім пакоі. Я доўга хадзіў па залі, намагаючыся разгадаць гэтую загадку. Некалькі разоў пазіраў у кірунку партрэту над ложкам. Накінуў зьверху стары ручнік гэтак, каб закрываў галаву і грудзі выявы мужа пані Жубжынскай. Потым я пачаў лічыць партрэты, што віселі абапал залі. Партрэт пад маім ложкам быў трынаццаты. Я ня быў прымхлівы, але гэтым разам вылаяўся. Замкнуў дзьверы на ключ і схаваў яго ў кішэні. Потым распрануўся і ўлез пад коўдру. Доўга ляжаў з расплюшчанымі вачыма. Прыпамінаў сабе аповеды гаспадыні пра кватарантаў «Сапраўды незвычайны дом. Трэба дасьледаваць пакой удзень. Гэта не магло мне падацца».

Заснуў, забыўшыся згасіць сьвятло. Была ноч. Пабудзіў мяне нечы шэпт: «Пане Лубень, пане Лубень!». Я сеў на ложку і ўбачыў перад сабою постаць Жубжынскай, якая трымцела. У яе быў жахліва перакрыўлены твар.

— Што гэта? Што з вамі?

— Цішэй… Яны там! — паказала яна пальцам на дзьверы.

Я пачуў шум у калідоры. Хацеў ціхенька падысьці да дзьвярэй, але старая, чапляючыся за мяне ў роспачы рукамі, не пусьціла.

— Можа, тут ёсьць нейкае іншае выйсьце? — запытаўся я. — А можа, паклікаць людзей?

— Ціха… ціха… Яны паўсюль. І там таксама, паказала яна на балькон.

— Што ж рабіць?

— Бярыце гэта… — яна выняла з фальбонаў сукенкі шаблю. — Гэта яго шабля, супраць яе ніхто на абароніцца, толькі ён…

У гэты момант дзьверы імкліва адчыніліся і ў пакой увалілася некалькі дзясяткаў людзей дзіўнага выгляду. Іх вочы палалі шаленствам. Суцэльным масівам яны пасоўваліся да нас. Я стаў між вялікай шафай ды высокай, масіўнай сьпінкай ложка. Старая прысела на кукішкі за мной на падлозе. Мая пазыцыя была зручная, і я мог адтуль лёгка бараніцца. Людзі, якія атакавалі нас, мелі ў руках нажы і кіі. Некаторыя зь іх былі толькі ў бялізьне. Сярод іх было некалькі жанчын… Шалёныя, агідныя фурыі. Старая шаптала ззаду:

— Яны хочуць забіць нас, пане! Будзьце ўважлівыя. Абы пратрымацца да ранку… Той першы — гэта Экразыт Цэлестын, направа ад яго Гроб Яхім, налева Кашмар Медард, за ім Страшны Гірш, а з боку Гроб Ружа, — шаптала старая.

Бойка працягвалася. Я адбіваў шабляю ўдары кіямі й не дапускаў узброеных пачвараў наблізіцца да мяне. Хаця бойка была зацятаю, людзі, што былі ў залі, не падавалі ніводнага гуку. Ніхто зь іх не азваўся ані словам. Чуў толькі шэпты Жубжынскай:

— Толькі да раніцы, пане! Толькі да раніцы…

Я ўбачыў, што волат, якога старая назвала Мёртвым Адонам, узьняў уверх вялізны стол, на якім насела некалькі чалавек, і паволі ішоў з гэтым цяжарам у маім кірунку. Ён шпурнуў сталом у мяне. Я адскочыў убок і стаў на ложак. Я адбіваў удары, але сілы мае згасалі. У нейкі момант я абапёрся плячыма аб партрэт мужа Жубжынскай. Раптам адчуў, што на шыі ззаду сьціскаюцца халодныя, касьцістыя пальцы. Да маіх вушэй даляцеў распачлівы крык старой:

— Гэта ён вас душыць! Нябожчык!

Я тнуў шабляю ўзад, праз галаву, але ціск пальцаў на маім горле не аслабеў. У маіх вачах пацямнела, не ставала паветра.

Я прачнуўся, аберуч скідаючы ручнік, які закрываў мне твар. Мабыць, ён зваліўся ўночы з партрэту. Залю залівала сьвятло электрычнай лямпачкі. За акном віднела. Паўсюль панавала ціша. Я зірнуў уверх. Мне падалося, што галава мужа Жубжынскай высунулася з партрэту і назірае за мной злымі вачыма.

Я выйшаў на балькон. Горад ляжаў ціхі, сонны. Удалечыні гойдалася над дахамі сівая імгла. Акалелы вярнуўся ў пакой і лёг у ложак. Калі зусім разьвіднела, узьняўся, апрануўся і пачаў аглядаць увесь пакой. Не знайшоў ніводнага схаванага ўваходу. Шафы былі зашклёныя, і я бачыў у іх мноства кніжак. Зрабіў выснову, што нехта мае ключ да майго пакою і ўчора ўвечары ўвайшоў у яго. Можа, хацеў пабачыць, як я жыву, можа, забраў нешта там схаванае? Я думаў і пра гаспадыню, якая, безумоўна, мае запасны ключ ад майго пакою. Але я ведаў, што яна нават удзень не пачувалася тут спакойнаю. Таму, напэўна, яна не прыйшла б у гэтую залю ў цемры. У мяне не было, аднак, сумневаў, што нехта мае ключ і ўчора ўваходзіў сюды. Дзіўна было, аднак, што ён пасьпеў хутка выйсьці — калі я ўздымаўся ўверх — і што мы не спаткаліся ні на сходах, ні на калідоры. Таму прыйшло мне да галавы, што быў тут нехта з жыхароў двух асобных пакояў, зь якіх выходзілі дзьверы на наш супольны калідорык. У іх вокнах я бачыў учора сьвятло. Я вырашыў запытаць гаспадыню, хто жыве каля мяне. Але не зьбіраўся казаць ні пра жудасны сон, а ні пра таямнічы візыт у мой пакой.

Таго ж самага дня, увечары, калі выходзячы ў горад я замыкаў дзьверы, я наклаў у шчыліну між імі запалку. Калі б у час маёй адсутнасьці хто-небудзь увайшоў у пакой, запалка выпала б на падлогу. Калі ўночы я вярнуўся дадому, я знайшоў запалку ў шчыліне дзьвярэй і выняў яе. Я прыйшоў да высновы, што ніхто сёньня ў мой пакой не ўваходзіў. На ноч я прыставіў да дзьвярэй вялікае, цяжкое крэсла і прывязаў сьпінку да клямкі.

Мы скончылі другую сэрыю здымкаў. Яна была вельмі цяжкая, і дарма што мы пазавалі з Сабінаю добра, работа заняла нам два вечары.

Агулам Рэванскі зрабіў дваццаць здымкаў і выбраў зь іх шэсьць найлепшых. Ён паказаў іх мне і спытаў:

— Якія ўражаньні выклікае другая сэрыя? Калі ласка, скажаце шчыра. Забудзьцеся аб тым, што вы пазавалі для яе. Ацаніце яе, параўнайце зь першай сэрыяй і з усімі здымкамі гэткага роду, якія вы бачылі.

Я ўважліва прагледзеў фатаздымкі. Ні сябе, ані Сабіны на іх я не пазнаў, бо нашы твары былі схаваныя. Я бачыў толькі выгнутыя ў юрлівых позах два голыя целы і іх адбіткі ў люстрах.

— Гэтая сэрыя падаецца мне значна горшаю, гэта значыць, менш эстэтычнаю. Яна празьмерна дражніць, і бачна, што штучныя позы маюць мэтаю ўзбудзіць гледачоў. Папросту лічу гэтыя фатаздымкі парнаграфіяй.

— Дзякую за шчырае меркаваньне. Але, калі ласка, скажаце, ці гэтыя здымкі цікавыя? Ці цікавяць яны як эратычная дзея?

Я адказаў пытаньнем:

— А ці цікавяць яны вас?

Рэванскі засьмяяўся.

— Даражэнькі, — сказаў ён, — для мяне, у маім веку і з маім досьведам, гэта зусім нецікава. Я перажыў вельмі шмат сардэчных прыгод. А вашы адчуваньні яшчэ сьвежыя, нэрвы моцныя. Вы рэагуеце на гэтыя справы па-здароваму, натуральна. Таму мне і цікавыя вашы адчуваньні.

— Мяне яны непакояць і саромяць. Я з прыемнасьцю гляджу на жанчыну, бо яна прыгожая. Але калі яна штучна пазуе разам з мужчынам, то яна быццам бы тушуецца. Падаецца мне нават грубай. Так сама і мужчына. Выстаўляе тое, што ёсьць вельмі інтымным. Гэткім чынам зьневажае і сябе, і каханьне.

Рэванскі пачаў казаць ціха, павольна:

— Вы мяне зьдзівілі. Выявілася, што вы рамантык. Не забілі гэтага ў вас жыцьцёвы досьвед, галеча, зьнявага. Вы мне нагадваеце мяне самога ў маладосьці, бо я таксама быў рамантыкам, выхаваным на ўзорах мастацкай літаратуры. Сапраўды мастацкай, дзе каханьне — узьнёслае, словы — праўдзівыя, жанчына — аздоба жыцьця і яго кветка, аб якой гаворыцца і думаецца чыста, з найвялікшай пашанай. Але ж вы былі ў войску і ведаеце, якое стаўленьне да кабеты сярод жаўнераў… нават інтэлігентных. Вы ведаеце?

— Звычайнае.

— Звычайнае? Гэта значыць утылітарнае, а шмат у каго «спартовае», у тым сэнсе, што здабыча жанчыны лічыцца перамогай і ўчынкам, якім выхваляюцца. Такім чынам жанчына скідаецца ў сьцёкавую канаву як прылада дасягненьня асалоды.

— Сапраўды, размовы аб жанчынах былі вульгарныя.

— А то ж, — падхапіў Рэванскі, — вульгарныя. А калі б вы, напрыклад, запратэставалі супраць вульгарнасьці, як бы на вас паглядзелі калегі?

— Відаць, засьмяялі б.

— Так! Сапраўды! Вы выглядалі б рыцарам з старога раману, які хавае на грудзёх хустачку ці пальчатку ня толькі «сваёй дамы сэрца», але ўсіх «дам». Бо цяпер стаўленьне да жанчын цынічнае, на публіцы замаскаванае цалаваньнем ручак, выказваньнем камплімэнтаў, саступаньнем месца… Я, прабачце, у маладосьці меў дуэль за гонар кабеты. Я ставіўся да кожнай кабеты з найвялікшай пашанай, як да слабейшай, вытанчанай істоты. Але пасьля пераканаўся, што так думае і робіць толькі адзін рамантык на дзевяноста дзевяць цынікаў. Зразумела, цынікаў прыхаваных, часам пад вельмі добрымі манерамі і ўзьнёслымі словамі… Але бліжэй да таго, што я хачу вам сказаць. Гэтыя фатаздымкі не што іншае, як выяўленьне размоваў, думак, ды нават і ўчынкаў большасьці мужчынаў. Можа, яны нават зьяўляюцца здароваю часткаю іх размоў і думак. Здароваю, бо натуральнаю і сьмелаю.

— Мяне зацікавіла адна справа, але трошкі нязручна вас запытацца.

— Калі ласка, адкажу шчыра, калі наогул здолею адказаць.

— Вы адукаваны чалавек і, як бы гэта сказаць, салідны, а прадаяце гэтыя здымкі й нават іх вырабляеце. Да таго ж гэта ня ваша рамяство.

— Ага! — падхапіў маю думку Рэванскі. — Вы хочаце спытацца: чаму і дзеля чаго я абраў сабе такі занятак? Ня буду пра сябе шмат расказваць, хаця гісторыя мая цікавая і павучальная. Але, каб адказаць на пытаньне, крыху вярнуся назад. Мне ніколі не прыходзіў да галавы такі занятак. Але ўблытаўся шаноўны пан Выпадак. Выпадак, які недарэку робіць міністрам, папялушку зоркаю салёнаў, Сабіну служкаю, а вас, поўнага сілы і ахвоты да працы, беспрацоўным. Словам, мяшае людзей, як кухарка суп у гаршку. Гэтак у сямнаццатым годзе я атрымаў на захаваньне куфар рэчаў, які быў уласнасьцю аднаго вельмі адукаванага і добра вядомага ў Ленінградзе чалавека. Ня буду называць яго прозьвішча, становішча і гэтак далей. Чалавек той згінуў у віхуры рэвалюцыі. Я апынуўся з дачкою ў Вільні, вывозячы частку сваіх ацалелых рэчаў, якія мелі малую вартасьць, і яго куфар. Меў шчасьце здабыць месца ў рэпатрыяцыйным польскім цягніку. У Вільні пасяліўся ў гатэлі, дзе працуе Сабіна. Меў крыху біжутэрыі й трохі грошай золатам, якія хутка вытраціў на жыцьцё. Урэшце абсьледаваў аддадзены мне на захаваньне куфар. Было там трохі вопраткі, абутку, кніжак. Але я знайшоў таксама два альбомы здымкаў, падобных да гэткіх, што вам паказваў. Апроч таго, было мноства здымкаў у капэртах, складзеных паводле відаў, ды нават краін і рас. Выявілася, што ў мяне вялікая калекцыя такіх фатаздымкаў. Былі там здымкі сэрыйныя і адзінкавыя, аматарскія. Агулам каля трох тысяч асобнікаў. Ня ведаў, як тут быць. Але паказаў пару сэрый пакаёўцы ў гатэлі й спытаў, ці можна іх прадаць. Яна прадала хутка і папрасіла яшчэ. Яна плаціла вельмі добра. Тады я зацікавіўся справай усур’ёз… Я лічыў, што знайшоў крыніцу дастатку, бо ні на якую працу ня мог разьлічваць, але ж трэба было жыць і выхоўваць дачку. Паступова мае знаёмствы пашыраліся. Я знайшоў некалькі добрых агентаў для продажу такіх здымкаў. Знайшоў таксама крыніцы для іх аптовага закупу. Адну дарагую — у Вільні, другую танную — у Варшаве. Вырабіў нават некалькі дзясяткаў здымкаў… але толькі тады, калі знайшоў жытло і абсталяваў студыю. Першыя мае здымкі былі кепскімі. Цяпер маю добрыя сэрыі й паспрабую знайсьці на іх пакупнікоў у Варшаве. Калі мне пашчасьціць, мая сытуацыя палепшыцца. Рэч у тым, што францускія фатаздммкі гэткага роду маюць досыць высокую якасьць і таму дарагія. Я спрабую зь імі канкураваць. Маю адну надзвычайную сэрыю. Другая таксама добрая. Зробім яшчэ адну, і я паеду ў Варшаву. Калі мае аптавікі замовяць іх у вялікай колькасьці, выраблю яшчэ некалькі сэрый.

— Калі вы паедзеце ў Варшаву?

— Як толькі скончу трэцюю сэрыю. Яна будзе вельмі цяжкаю, і папрацуем над ёю некалькі вечароў. Я заплачу за яе вам і мадэльны двайную цану.

Таго ж дня Рэванскі даў мне адзежу і адрас краўца, які мог бы танна яе перашыць. Гарнітур быў цёмна-шэры, зь вельмі дарагога матэрыялу. Я пайшоў да краўца, які згадзіўся за чатыры тысячы марак перарабіць адзежу пад мяне. Ён зрабіў гэта хутка, і за два дні ў мяне быў элеганцкі гарнітур. Мая кепі адпавядала ўбраньню, але я вымушаны быў купіць дзьве кашулі з каўнерыкамі, гальштук і ўжываныя, але вельмі добрыя чаравікі. Аднак мяне непакоіла, што я вытраціў вельмі шмат грошай. За пазаваньне я атрымаў шаснаццаць тысяч марак. Сума гэтая была роўная месячнаму заробку кепска аплачванага чыноўніка альбо паліцыянта. Тым часам я выдаткаваў шэсьць тысяч на ежу і курава, восем тысяч на куплі і на краўца. Засталося мне дзьве тысячы. З ранейшых грошай за гарнітур і гадзіньнік — у мяне было яшчэ каля дзьвюх тысяч. Агулам амаль чатыры тысячы. Зь імі можна было вельмі сьціпла пражыць два тыдні. Таму абяцаньне Рэванскага, што заплаціць за трэцюю сэрыю здымкаў падвойна, вельмі суцяшала мяне. Пачаць працу мы зьбіраліся празь некалькі дзён.

Штодзень я хадзіў на Біржу працы і заўсёды атрымліваў паведамленьне, што для мяне нічога няма. Фактычна я страціў надзею, што атрымаю якую-небудзь працу, бо бачыў, што нават добрыя прафэсіяналы некалькі месяцаў ня могуць знайсьці работы. А беспрацоўных рэгістравалася ўсё больш, і чарга была велізарная. Значную частку беспрацоўных складалі дэмабілізаваныя вайскоўцы. Шмат зь іх былі добраахвотнікамі, якія не маглі вярнуцца да родных, якія засталіся за мяжой па сканчэньні вайны. Я размаўляў зь імі і, слухаючы іх споведзі, зразумеў, што сытуацыя ў многіх вельмі трагічная. Асабліва цяжка было тым, хто меў на ўтрыманьні вялікія сем’і. Мне нават падалося, што проці іх я заможны. Я саромеўся ісьці ў бюро ў лепшай вопратцы, бо выглядаў добра забясьпечаным чалавекам, які дамагаецца працы, гэтак патрэбнай людзям, якія жывуць у крайняй галечы. У сапраўднасьці мая сытуацыя не была цалкам ружоваю. Пакуль я маю пакой і добра апрануты. Але з чаго буду жыць, калі скончыцца мая праца ў Рэванскага? А аднаго дня стары сказаў мне, што калі яму добра пашчасьціць, ён зьбіраецца пераехаць у Варшаву настала. Гэта ўсё не суцяшала, але жывіла надзея, што здарыцца нешта, што дазволіць мне знайсьці сталую працу.

Неўзабаве пасьля таго, як я заўважыў сьвятло ў бібліятэцы, да мяне завітала пані Жубжынская. Вывучальна прыглядаючыся да мяне, спыталася:

— Як пачуваецца пан Лубень?

— Добра. Дзякую.

— Вы задаволеныя пакоем?

— Вядома. Шырокі, зручны, і адчуваю сябе добра.

— Нічога вас не непакоіць?

Я ўважліва пазіраў на гаспадыню, намагаючыся зразумець, ці яе пытаньне не зьвязанае з тым сьвятлом. Не заўважыў, аднак, нічога падазронага ані ў выразе твару, ані ў голасе. Вырашыў таму ня згадваць пра мой непакой.

— Нічога, — сказаў я. — Можа, нешта адбываецца, калі я сплю. Але сон маю моцны. Зрэшты, нічога не баюся. На вайне я перажыў гэтак шмат небясьпекаў сапраўдных і блізкіх, што на дробязі не зьвяртаю ўвагі.

— Вельмі цешуся, — сказала старая, — бо іншыя кватаранты не хацелі жыць у бібліятэцы. Нешта іх тут страшыла. Зьяўляліся нейкія прывіды.

Я вырашыў выкарыстаць гэты візыт і папрасіў аб вызначэньні мне кватэрнай платы. Я хацеў жыць на правах звычайнага жыльца. Я сказаў ёй, што меў разавую працу і трохі зарабіў. Таму хачу заплаціць квартплату.

— Магу пачакаць, калі вы атрымаеце сталую працу, — сказала Жубжынская, — але калі вы настойваеце, дык я прызначу вам квартплату. Новыя кватаранты асобных пакояў плацяць мне дзьве тысячы марак штомесяц. Вы будзеце плаціць, як выключэньне, тысячу марак. А нават, пакуль ня знойдзеце сталай працы, пяцьсот.

— Выдатна! Зараз жа заплачу вам за два месяцы. Жыву ў вас чацьвёрты тыдзень. Буду мець аплачаны пакой яшчэ на адзін месяц і тыдзень.

Даў гаспадыні тысячу марак. Хацела даць мне расьпіску за атрыманыя грошы, але я сказаў, што цалкам ёй давяраю. Пасьля атрыманьня грошай старая сказала:

— Я патурбавала вас, пане Лубень, сваімі адведзінамі, але было мне цікава, ці зможаце вы тут жыць. Пасьля сьмерці майго мужа іншыя кватаранты выбіраліся адсюль. Але дамовімся, калі нешта здарыцца, вы мне пра гэта паведаміце.

— Вельмі ахвотна. Але што можа здарыцца?

— Ня ведаю, што можа здарыцца…

Яна з асьцярогаю зірнула на партрэт нябожчыка мужа.

— А мо, вы раскажаце, што тут адбывалася, што настрашыла іншых кватарантаў?

— Не хачу вас палохаць.

— Я наўрад ці напалохаюся. Акрамя таго, ня зьеду адсюль, пакуль ня здолею знайсьці лепшага жытла. А на гэта надзеі няма. Пакой гэты вельмі зручны. Калі мне вы скажаце, буду ведаць, што можа здарыцца.

— Дык вось, некаторыя кватаранты заўважалі, што падчас іх адсутнасьці нехта запальвае ў гэтым пакоі сьвятло.

— Толькі гэта?

— Але здаралася гэта пару разоў.

— Хто тут жыў?

— Маладыя пасьля шлюбу.

— І што далей?

— Аднаго дня, калі вярнуліся дахаты, яны ўбачылі, што шторы на вокнах завешаныя, а ўсе партрэты вісяць дзіўна перакрыўленыя. Наступнага дня кватаранты пакінулі жытло, а праз тыдзень у мяне былі іншыя. Таксама пара, якая нядаўна згуляла вясельле. Аднаго дня на гэтым стале зьявіліся намаляваныя крэйдай два крыжы. Гэта напалохала кватарантаў, але яны ня зьехалі адразу, але за пару дзён. Па вяртаньні дадому яны ўбачылі перакулены дагары нагамі стол, а партрэт майго мужа ляжаў на іх ложку пад коўдраю. Ад таго часу я нікому яго не здавала.

— А хто жыве ў пакоях каля мяне?

— Дзьве сяброўкі,чыноўніцы. Немаладыя жанчыны.

— А ў іх няма прывідаў?

— Не. Яны таксама хацелі адсюль зьехаць, але калі вы засяліліся, яны засталіся. Я ўдзячная вам. Іншыя кватаранты ня будуць цяпер расказваць усім, што ў доме жахі і што ў бібліятэцы ніводны жылец ня можа вытрымаць.

Я доўга маўчаў і ўглядаўся ў вочы Жубжынскай. Яна занепакоілася, змоўкла і ня зводзіла ад мяне вачэй. Праз пэўны час я вымавіў:

— Ну дык і цяпер тут прывіды.

Старая пазірала на мяне з жахам, быццам бы і я быў зданьню.

— І што вы на гэта?

— Нічога. Буду тут жыць далей.

— Вы толькі нікому пра гэта не кажыце. Я думала, што будзе спакой. А цяпер зноў… Калі хочаце, я вярну вам квартплату.

— Ня трэба. Пяцьсот марак штомесяц магу плаціць. Я ўдзячны, што вы зразумелі маю сытуацыю і вызначылі нізкую квартплату.

— А я радая, што вы тут жывяце. А калі здарыцца нешта сур’ёзнае, калі ласка, зьвяртайцеся да мяне і не кажыце нічога ані дворніку, ані іншым жыхарам дому.

Старая сышла з пакою і з таго дня да мяне не прыходзіла. Напэўна, баялася. А можа, лічыла, што яе візыты дакучлівыя для мяне, і не хацела настроіць супраць сябе кватаранта, які выправіў дрэнную рэпутацыю праклятага дому.

7

Лета было гарачае. Вечарамі з ракі, з узгоркаў, з садоў падымаўся рэзкі вецер і ўрываўся ў распаленыя за дзень сонцам вуліцы. Паветра было цёплае, парнае, прачулае. У гэткія вечары горад жыў весела… Я хадзіў сярод людзей і зь цікаўнасьцю назіраў за імі. Я быў цяпер добра апрануты і не вылучаўся сваім выглядам. Але ніякай пацехі я ня мог сабе дазволіць. Маім кіно і тэатрам былі: вуліцы, пляцы, паркі… увесь горад. Аднаго дня я зайшоў у забягалаўку пры вуліцы Запальнай. Замовіў порцыю сьвінячай кілбасы з капустаю і бутэльку піва. Падлічваў у думках, колькі за гэта заплачу і колькі грошай мне застанецца. Рахунак быў нескладаны. Зь яго вынікала, што калі ў чацьвер мы не пачнём здымаць трэцюю сэрыю і Рэванскі ня дасьць мне авансу, у пятніцу ня будзе ў мяне на хлеб. Я меркаваў, аднак, што напэўна атрымаю грошы, бо дзядок прызначыў мне спатканьне ў сваёй майстэрні.

Неахайна ўбраная, расхрыстаная, босая дзеўка прынесла мне замоўленую страву і піва. Яна выцерла бруднаю анучаю столік і амаль шпурнула на яго талерку і бутэльку. Відавочна, яна была злосная і мела чырвоныя ад сьлёз вочы.

— Трыста дваццаць марак, — сказала яна, выціраючы нос далоньню.

Мяне падахвочвала зьвярнуць яе ўвагу, што няветліва абслугоўвае госьця. Але прыйшло мне да галавы, што гэта малааплачваная работніца і не зацікаўленая ў кліентах. Я заплаціў і ўзяўся за ежу. За некалькі столікаў ад мяне, бліжэй да стойкі, сядзелі чацьвёра мужчын. Яны вялі жвавую гутарку, якая была падобная да сваркі. Гаварылі прыцішанымі галасамі, але часам пачыналі амаль крычаць. З урыўкаў размовы я зразумеў, што гаворка ідзе пра падзел нейкіх грошай, а зь іх паводзін было відаць, што двое п’яныя. У пэўны момант адзін зь іх, цьвярозы, узьняўся і сказаў:

— На дурную балбатню няма часу. Колька мае рацыю. Да пабачэньня, Колька!

Падаў далонь аднаму з таварышаў, таксама цьвярозаму, і не зьвяртаючы ўвагі на іншых, выйшаў з шынка. Тады адзін з засталых, высокі, плячысты, сказаў п’яным, грубым голасам:

— Мусіш мне даць дзьве тысячы! Я табе кажу, што мусіш!

— Ты дурны, Куба! Я прайграў дзьве партыі, а ты выйграў. Чаму я павінен даць табе «долю» зь першай партыі, якую выйграў?

— Бо першую ты таксама мусіў прайграць!

— Не было такой дамовы, і я ня мог яе прайграць, бо кожны ведаў бы, што зрабіў гэта наўмысна…

Я пачаў прыслухоўвацца і сачыць за трыма мужчынамі. Той, якога называлі Колькам, меў на сабе пераробленую вайсковую форму, досыць ладна скроеную і з добрага матэрыялу. Я прыйшоў да высновы, што яго нядаўна дэмабілізавалі. У яго быў смуглы твар, цёмныя валасы, і ён ствараў сымпатычнае ўражаньне. Плячысты мужчына, які сварыўся з Колькам і якога называлі Куба, быў непрыемны, паводзіў сябе нахабна. Трэці ня ўблытваўся ў размову, быў п’яны. Куба ўдарыў кулаком у столік так моцна, што шклянкі на ім забразгаталі, а пустая бутэлька ад гарэлкі павалілася.

— А я табе кажу, што я маю рацыю!

— Калі працьверазееш, — адказаў Колька, — дык зразумееш, што ня меў рацыі.

— Маю, — зноў гахнуў кулаком у столік Куба.

З-за стойкі выйшаў рослы мужчына. Быў у камізэльцы і меў закасаныя рукавы ў кашулі. Ён наблізіўся да століка гасьцей, што сварыліся, і сказаў рэзка:

— Прашу не буяніць тут і выйсьці з нашай установы!

— Табе заплацілі? — спытаў яго Куба.

— Заплацілі, але прашу ня біць посуд і не крычаць! Прашу адсюль выйсьці!

Тады Куба, седзячы ў крэсьле, тнуў у жывот гаспадара шынка, які пахіснуўся ад удару і крыкнуў у бок стойкі:

— Фалька, бяжы хутчэй па паліцыю!

Куба ўсхапіўся на ногі, узьняў дагары крэсла, на якім раней сядзеў, і хацеў ударыць ім гаспадара шынка. У гэты момант Колька схапіў крэсла і вырваў яго ад Кубы. Тады Куба цяў яго кулаком у галаву. Колька схапіў яго аберуч за шыю. Яны барукаліся ў праходзе між столікамі. У нейкі момант Куба ўдарыў Кольку кулаком у бок і вырваўся зь яго абдоймаў. Ён адскочыў назад пару крокаў і зірнуў направа, шукаючы якогась прадмету для бойкі. Раптам схапіў з майго століка амаль поўную бутэльку піва. Калі замахваўся, каб ударыць Кольку, піва з адкаркаванай бутэлькі налілося на мяне, а з зачэпленага століка паляцеў на падлогу ўвесь посуд. Агарнула мяне злосьць, бо ж страціў толькі што пачатую вячэру, за якую заплаціў. Я ўсхапіўся зь месца і моцным ударам кулака ў бок амаль зваліў Кубу з ног. Бутэлька вылецела зь яго рукі. Зь перакрыўленым ад злосьці тварам той рушыў на мяне. Гэта быў дужы і моцны мужчына, які зусім ня ўмеў біцца. Я гэта заўважыў напачатку бойкі. Я чакаў яго. Калі Куба узьняў кулак, каб ударыць мяне, адсланяючы сваё тулава і галаву, прамым ударам левай рукі ў жывот і амаль адначасным ударам з паўабароту правага кулака ў сківіцу, я зваліў яго на падлогу. Было відаць, што ён ня можа ўзьняцца.

Колька падскочыў да мяне.

— Хутчэй сыходзь! — сказаў ён. — Зараз тут будзе паліцыя.

Мы выбеглі з шынка на вуліцу. Празь некалькі сот крокаў Колька схапіў мяне за руку і пацягнуў у цёмную нішу каля брамы вялікай камяніцы. Неўзабаве ходнікамі каля нас хапатліва прайшла босая дзеўка. За ёю сьпяшаліся два паліцыянты.

— Цяпер можам ісьці, — сказаў Колька.

Падаліся ў напрамку цэнтру гораду.

— Дзякую вам за дапамогу, — сказаў Колька. — Я ня мог даць яму рады, бо хлопец як вол. А вы, напэўна, ведаеце бокс.

— Ведаю. Я мог бы яго моцна скалечыць, але не хацеў. А праз вашу бойку застаўся галодны. Маю такое паскуднае шчасьце.

— Тады запрашаю вас на вячэру. Таксама хачу есьці. Ведаю добры шынок на Татарскай. Майго знаёмага. Хадзем туды.

Па дарозе Колька сказаў мне, што дэмабілізавалі яго напрыканцы дваццатага году. Ён служыў у войску добраахвотнікам і застаўся ў Вільні, бо ня хоча вяртацца да родных у Менск-Літоўскі.

— Мы землякі, — сказаў яму, — і я зь Менску. Служыў добраахвотнікам, але дэмабілізаваўся толькі ў красавіку. Цяпер шліфую брук у Вільні й шукаю працу.

Колька шчыра мне ўзрадаваўся, бо, як выявілася, у Менску ў нас былі супольныя знаёмыя. Неўзабаве мы сядзелі ў малой рэстарацыі Ворчыка. Была яна вядомая ў горадзе добрымі рыбнымі стравамі. Колька замовіў дзьве порцыі халоднай гусяціны і графін гарэлкі. Я спытаў яго пра прычыну бойкі ў шынку.

— Вы гуляеце ў більярд? — спытаўся ён.

— Не. Ня ведаю гэтай гульні.

— Значыць, цяжка будзе растлумачыць, але я паспрабую. Я — адзін з найлепшых гульцоў у Вільні. У майго бацькі, як я ўжо казаў вам, была рэстарацыя ў Менску, а там былі два більярды. Калі быў малым хлопчыкам, я ўжо спрабаваў гуляць. Ставіў уздоўж більярду крэслы й гуляў, ходзячы па іх. Бацьку гэта забаўляла — і пачаў мяне вучыць гэтай гульні. А калі я вырас, то гуляў вельмі добра. Можа, і ў Менску я быў адным з найлепшых гульцоў. Калі ж па звальненьні з войска апынуўся ў Вільні, дык якраз пачаў жыць з гэтае гульні. Гэтак склалася… Такім чынам, я гуляю на грошы. Звычайна, калі гуляюць добрыя гульцы, заўзятары робяць заклады на тое, хто выйграе. Калі вельмі добры гулец гуляе са слабым, дык звычайна апошняму даюць фору, каб выраўняць шанцы. Таму часта здараецца, што добры гулец прайграе слабейшаму. Але ў нас, майстроў кія, ёсьць свае камбінацыі. Мы дамаўляемся з заўзятарамі й гуляем так, каб наўмысна прайграць, калі маем шанец на выйгранку. У гэты час нашы заўзятары ставяць на слабых гульцоў, якія выйграюць.

— Ці не выглядае гэта падазрона?

— У тым вось і справа, — сказаў Колька. — Трэба быць таксама і акторам. Трэба гуляць так, каб выглядала, што намагаешся выйграць.

— Але вам даводзіцца плаціць за прайгранку.

— Так, але здараецца, што я гуляю партыю на тысячу марак і прайграю іх. А мае заўзятары выйграюць дзесяць тысяч. З гэтага атрымліваю потым трэць альбо палову. Гэта залежыць ад дамовы.

— Чаму тады той Куба пачаў біцца?

— Бо быў п’яны. А дачапіўся да таго, што я выйграў партыю, якую трэба было прайграць. Але гэтак склалася, што ня мог яе прайграць, бо выглядала б гэта «на зьліў». Гэта значыць, наўмысная прайгранка. Так што мае заўзятары страцілі сёньня на адной партыі, але зарабілі на дзьвюх наступных. У выніку выйгралі. Але Куба ўпёрся па п’яні, што ён не павінен плаціць мне са сваёй выйгранкі. Ён сам гулец. Сярэдні. І неблагі хлопец. Цудоўна гуляе ў карты. Але калі нап’ецца — невыносны.

— Што зь ім цяпер будзе?

— Ноч праседзіць пад арыштам. Падпіша пратакол, але справу абавязкова «замажуць». Паліцыя яго ведае. Добра, што ня здарылася нічога значнага, бо мог бы разьбіць галаву мне альбо гаспадару рэстарацыі.

— Але ж гарэлка — паскудны напой.

— Ваша праўда! Вып’ем за гэта.

Даўно я ня еў такой смачнай вячэры. Ад гарэлкі пачало віраваць у галаве, але было вельмі весела. Спатканьне зь земляком усьцешыла мяне. Мне падавалася, што гэта варожыць лепшую будучыню. Колька быў кемлівы і добра спрактыкаваны ў жыцьці — можа, таму, што зь дзяцінства кантактаваў з дарослымі, гасьцямі ў рэстарацыі свайго бацькі. Калі я расказаў яму з горыччу, як намагаўся і намагаюся дагэтуль знайсьці працу, ён прызнаўся:

— А я нават не шукаў. Ведаў, што як толькі нешта знайду, дык будзе гэта праца асла для нейкай сьвіньні… Прадалі нас нашы правадыры ў Рызе. Прадалі, як барана, каб хутчэй дарвацца да пасад, да кіраваньня. А жаўнер? Ці ж ён іх цікавіць? Жаўнер-добраахвотнік — гэта наіўняк, які ў імя ўзьнёслых мэтаў будуе для розных махінатараў палацы, а сябе падводзіць пад крымінал. Калі жаўнер быў патрэбны, дык была для яго ежа, абмундзіраваньне, зброя. Калі выканаў сваё заданьне — для яго нічога няма. Ідзі, герой, крадзі, рабуй альбо галадай! Ім прасьцей змагацца са злачынцамі, чым сьцерагчы людзей ад злачынства. Яны робяць так, бо самі бяздумныя. Але на гэтым яны прайграюць. Зрынуцца ідэалы, у імя якіх моладзь ішла змагацца. Збанкрутуюць узьнёслыя лёзунгі. Застанецца толькі іх сапраўдны дэвіз: «Пасьля нас хоць патоп!»

— Чаму не заснаваць грамадзкіх работ, каб даць занятак усім, каму пільна патрэбна праца? Гэта да таго ж акупілася б. Дарогі тут кепскія, рэкі ня чышчаныя…

— Нашто ім тлуміць сабе гэтым галовы. Шынкі ёсьць, кабарэ ёсьць. Яны ведаюць, што спрытнюгі й бязь іх прыстрояцца. А неспрактыкаваныя павыміраюць, знойдуць прытулак у бальніцах і вязьніцах. Ну і праблемы здыме само жыцьцё.

Я размаўляў з Колькам доўга. Зьеў дзьве порцыі гусяціны. Ён хацеў замовіць яшчэ графін гарэлкі, але я запярэчыў. Я адвык ад алькаголю, адчуваў сябе на моцным падпітку.

Колька не настойваў. Сказаў, што і ён п’е мала, бо алькаголь яму шкодзіць. Незадоўга да заканчэньня вячэры Колька сказаў, што калі захачу яго ўбачыць, трэба прыходзіць у «Чырвоны Штрал». Там, з боку падворка, ёсьць бакавы ўваход у більярдную залю. Колька там гуляе ўвечары. Але трэба рабіць выгляд, што мы незнаёмыя. Затое магу падысьці да яго на вуліцы. Нарэшце ён сказаў:

— Прашу сачыць за мною напачатку кожнай партыі. Калі я выму з кішэні хустку, абатру рукі, а потым схаваю яе ў іншую кішэню, будзе гэта знакам для вас, што гэтую партыю прайграю. Згуляю яе «на спуск». Тады ідзіце ў заклад зь якім-небудзь заўзятарам супраць мяне. Можаце таксама пайсьці ў заклад зь некалькімі заўзятарамі. Пазьней вы вернеце прайгранае мною. Затое з другой партыі вы дасьцё мне, апроч мною прайгранай, палову выйгранай вамі сумы. Але другім разам трэба ісьці ў заклад як найвышэй.

— У мяне будуць грошы толькі ў пятніцу.

— Добра. Прыходзьце, калі захочаце. А я, у адпаведны час, дам вам знак. Бяз гэтага знаку не рабіце ставак, бо заўзятары добра ведаюць гульцоў і робяць стаўкі амаль дакладна. Калі я скончу гульню і выйду зь більярднай, я буду вас чакаць на вуліцы Татарскай. Але першым да мяне не падыходзьце, але ідзіце ў тым напрамку, кудой пайду я. Пасьля я падыду да вас.

— А калі вы выйграеце партыю замест таго, каб прайграць?

— Гэта можа здарыцца, але рэдка. Не рабіце вельмі высокіх ставак на першую партыю. Але другую партыю, калі зноў я дам вам знак, абавязкова прайграю. Таму прашу ставіць тады як найболей. Я дам вам зараз дзьве тысячы марак. Гэта будзе мая дадатковая стаўка. А сваіх грошай стаўце, колькі захочаце.

Я трохі растлумачыў Кольку сваю матэрыяльную сытуацыю. Сказаў, што ў пятніцу буду мець тры тысячы марак, а можа нават і пяць тысяч. Зразумела, не патлумачыў яму, як іх зарабляю, бо, не зважаючы на «філязофію» Рэванскага, я лічыў сваю працу ў яго агіднаю — можа, горшаю за прастытуцыю. Колька, відаць, падумаў, што я зьдзейсьню нейкі крадзеж. Зразумеў гэта зь яго словаў:

— А калі ў чацьвер вы пападзецеся, то буду лічыць мае грошы прайгранымі. Сёньня пазычу вам тысячу марак, каб у вас было трохі грошай да чацьвярга.

Я быў яму вельмі ўдзячны, і мы рассталіся як найлепшыя прыяцелі. На разьвітаньне ён усунуў мне ў кішэню два пачкі папяросаў.

— Прыдадуцца вам, — сказаў. — Без курэньня вельмі цяжка абыходзіцца.

Назаўтра, у аўторак, да мяне ўвечары а восьмай прыйшла Сабіна. Яна не абяцала прыйсьці абавязкова, і таму я вельмі ўзрадваўся яе адведзінам.

— Ці ты рады, што прыйшла?

— Надзвычай!

— Цяжка мне было сёньня. Гасьцей поўны гатэль. Давялося дапамагаць на кухні. Але я хацела разьвітацца з табою, бо гэта апошні раз.

— Маю надзею, што не апошні.

— На жаль, апошні… Ты ведаеш, што ў мяне ёсьць сын?

— Ты нічога мне не казала.

— Дык вось ёсьць. Яму ўжо восем год. Не хачу выхоўваць яго ў гатэлі. Гэта ня месца для дзіцяці. Ён у добрым доме, але я дорага за гэта плачу. Я яго вельмі люблю, бо і мужа кахала. І хачу, каб было ў жыцьці яму добра. Калі пачну жыць распусна, я кепска скончу. Ёсьць сяброўкі, якім госьці добра плацяць. Але гэта заўжды дрэнна канчаецца. Я не хачу мець каханкаў ані за грошы, ані задарма. Можа, яшчэ выйду замуж. Ёсьць такі, які пра мяне клапоціцца.

— Старэйшы за цябе?

— Нашмат старэйшы. Але мае ўласны дом і сад… ён не падабаецца мне, але пазнаёмлюся зь ім лепш. Калі будзе да мяне добры і да сына, дык выйду за яго. Буду працаваць для сябе, і хлопец будзе са мною. А сёньня я маю да цябе справу.

— Слухаю.

— Гэтая сэрыя будзе, відаць, апошняю, бо Рэванскі зьедзе потым у Варшаву.

— Ён казаў мне, што зьедзе.

— Такім чынам, работа будзе цяжкаю. Зойме нам вечары тры. Хачу, каб за тую сэрыю ён даў нам па пятнаццаць тысяч. Бо зь яго абяцанак, што ён дасьць болей, калі сам заробіць, мала карысьці.

— Мне цяжка згадваць пра грошы. Да таго ж даў мне гарнітур, даў пасьцелю і трохі рознай драбязы. Калі шчыра, я не магу прасіць яго пра большы заробак.

— Я згадаю, а ты можаш змаўчаць альбо сказаць, што згаджаешся пазаваць за такі заробак, які табе вызначыў.

— А калі ён не пагодзіцца заплаціць табе пятнаццаць тысяч?

— То я ня буду пазаваць. Абяцаю. Я — цьвёрдая.

У чацьвер Рэванскі зноў папрасіў мяне, каб прыйшоў да яго на паўгадзіны раней за мадэльку. Як і раней, ён прыгатаваў каву і каньяк. Пачаў тлумачыць мне «сэнс і лёгіку» апошняй сэрыі здымкаў. Раней абмеркаваў яе сьцісла са мною і Сабінаю, каб нас «псыхічна» падрыхтаваць. Цяпер у яго былі малюнкі ўсёй сэрыі. Была вельмі цяжкаю. Але Рэванскі сказаў, што ўпэўнены, што гэтая сэрыя пойдзе нам лягчэй, чым першая. Нарэшце ён сказаў:

— Ня ведаю, ці будзем рабіць наступныя сэрыі. Хачу ведаць, ці былі мною задаволеныя, бо тады і праца пойдзе лягчэй. Да таго ж дам вам па дваццаць тысяч марак. Па дзесяць тысяч атрымаеце сёньня ды па дзесяць пры апошнім сэансе.

— Я дужа ўдзячны, — прамовіў я ўсьцешана.

— Але жывіце вельмі ашчадна, калі я паеду. Перадусім раю заплаціць за кватэру за некалькі месяцаў. А як з працаю?

— Нічога няма.

— Кепска. Я таксама пытаўся трохі для вас, але ня здолеў нічога знайсьці. Калі нешта будзе ў Варшаве, дам вам знаць.

А шостай прыйшла Сабіна. Я баяўся, што яна адразу скажа пра пажаданьне заробку ў пятнаццаць тысяч. Таму, як толькі ўбачыў яе, сказаў:

— Пан Рэванскі абяцаў даць нам па дваццаць тысяч за апошнюю сэрыю.

— Вельмі прыемна, — сказала мадэлька. — Якраз патрэбны грошы.

Пасьля кароткага абмеркаваньня ўсёй сэрыі мы распачалі працу.

Праца спорылася, бо абое мы пазавалі ахвотна, а я зусім не саромеўся ані прысутнасьці Рэванскага, ані аголенасьці Сабіны. І да гэтай сэрыі дзядок зрабіў некалькі дзясяткаў здымкаў, бо зьбіраўся выбраць найлепшыя зь іх, а пры наступным сэансе паўтарыць тыя, якія будуць слабымі. Мы скончылі працу аб адзінаццатай. Рэванскі даў нам раней прыгатаваныя грошы: па дзесяць тысяч марак. Пры гэтым сказаў:

— Атрымаеце яшчэ па дзесяць тысяч наступным разам. Мне здаецца, што хопіць яшчэ толькі аднаго сэансу, бо сёньня вы пазавалі дасканала.

Мы дамовіліся наступным разам спаткацца ў суботу, а шостай вечара. Калі мы выйшлі ад Рэванскага, я пачаў настойліва прасіць Сабіну, каб яна засталася ў мяне на ноч. Яна не згадзілася. Але абяцала, што калі ў нядзелю будзе мець менш працы, прыйдзе да мяне а восьмай увечары, апошні раз.

Назаўтра, а пятай вечара, я зайшоў у двор цукерні «Чырвонага Штрала». Знайшоў бакавы ўваход у більярдную залю. Уласна, там былі дзьве залі. У першай стаялі два більярды, а ў другой, да якой уздымаліся некалькі прыступак угору, быў яшчэ адзін. У Вільні было шмат більярдных. У «Чырвоным Штрале», у першай залі, на другім більярдзе гулялі звычайна найлепшыя гульцы гораду. Гульня іх ішла пераважна з высокімі стаўкамі. А заўзятары закладаліся на сваіх фаварытаў яшчэ даражэй. Некаторыя гульцы былі прафэсіяналамі й жылі з гульні. Сярод заўзятараў было таксама шмат прафэсіяналаў — горшых гульцоў, але добрых знаўцаў гульні. Яны ставілі на «майстроў», як на бегавых коней. А паколькі гульня тут ішла цэлымі днямі, заўсёднікі мелі мноства зручных аказій здабыць дробныя сумы грошай. Найлепшыя гульцы прыходзілі толькі ўвечары. Ня ўсе зь іх належалі да прафэсіяналаў. Некаторыя мелі працу. Адзін быў уласьнікам малой рэстарацыі. А час ад часу прыходзіў вайсковец, ротмістар, які гуляў весела, зухавата, на вялікія закладкі і стаўся ўлюбёнцам заўзятараў. Колька быў прафэсіяналам, і лічылі яго за аднаго з чатырох найлепшых гульцоў гораду. Гуляў таксама зухавата і меў моцны ўдар. Але лічылі яго неўраўнаважаным, які ня раз прайграваў лёгкія партыі, але неспадзявана выйграваў у добрых гульцоў, даючы ім фору. Можа, гэткая рэпутацыя была патрэбна яму, каб гуляць час ад часу «на спуск». Як пазьней я даведаўся, «на спуск» ён гуляў рэдка — толькі тады, калі яму не ставала грошай. І звычайна выпраўляў падпсаваную за адзін дзень рэпутацыю некалькімі днямі добрай гульні.

Я прысеў на крэсла пры сьцяне. Зь цікаўнасьцю аглядаў залю і людзей, што знаходзіліся ў ёй і назіралі гульню за двума сталамі. У некаторых месцах, між крэсламі, стаялі малыя столікі. Адзін афіцыянт абслугоўваў дзьве залі й час ад часу прыносіў замоўленыя стравы і напоі. Відавочна, буйная гульня яшчэ не пачалася, бо шмат крэслаў было вольных. Колькі таксама не было ў залі. Ён прыйшоў пад шостую гадзіну. У таварыстве паджылага, тоўстага жыда, уласьніка рэстарацыі, а таксама худога, высокага мужчыны, гадоў каля пяцідзесяці, якога называў «Інжынэр». Потым я даведаўся, што такую мянушку далі яму не з-за яго прафэсіі, але з-за стылю гульні. Гуляў ён паволі, старанна аглядаў пазыцыі шароў, вымерваў кут. Акурат сёньня ён і Колька павінны былі гуляць.

Пасьля іх прыходу ў залі запанавала ажыўленьне. Гульцы пры другім більярдзе — найлепшым — пасьпяшаліся закончыць партыю. Інжынэр і Колька выбралі кіі са стойкі. Афіцыянт зграбна паклаў пірамідкаю шары і запісаў крэйдай на дошцы час пачатку гульні. Я ўважліва назіраў за Колькам, чакаючы, што ён дасьць мне ўмоўлены знак. Але ён некалькі разоў зірнуў на мяне абыякава. Я зрабіў выснову, што першую партыю ён зьбіраецца згуляць сур’ёзна.

— Гуляем на дзьве тысячы? — прапанаваў Інжынэр.

— Паехалі! — пагадзіўся Колька.

У залі пачуліся размовы. Некаторыя заўзятары ішлі ў заклад. Адзін зь іх зьвярнуўся да мяне:

— Тысячу марак на Інжынэра.

Дарма што Колька папярэдзіў мяне, каб я не гуляў безь яго папярэджаньня, я прыняў заклад. У залі былі чуваць галасы заўзятараў:

— Стаўлю дзьве тысячы на Інжынэра. Хто адкажа?

— Тысячу на Кольку.

Пачалася гульня. Колька і Інжынэр гулялі роўна — бяз форы. Інжынэр гуляў паволі, старанна, Колька хутка і быццам бы нядбала. Я бачыў, што ён намагаецца выйграць. Ён выйграў амаль выпадкова, бо Інжынэр, зрэзваючы цяжкі шар ад борта, паклаў яго над люзаю. У залі зноў запанавала ажыўленьне. Заўзятары сплачвалі прайгранае. Я атрымаў тысячу марак і ўважліва сачыў за Колькам, які ўзяў ад Інжынэра выйграныя грошы.

— Пачнём другую партыю на дзьве тысячы? — спытаў яго Інжынэр.

— Паехалі.

Пачаў шмараваць канец кія крэйдаю. Потым зірнуў на мяне і выняў з правай кішэні нагавіц хусьцінку для носа. Выцер далоні й схаваў яе ў левую кішэню. Я зрабіў выснову, што Колька гэтую партыю прайграе. Зьвярнуўся да некалькіх заўзятараў:

— Стаўлю чатыры тысячы на Інжынэра.

Два заўзятары прынялі мой заклад — па дзьве тысячы. Пасьля выйгранай першай партыі Колька быў фаварытам, і ахвотна ставілі на яго.

Другая партыя цягнулася доўга. Было відаць, што Інжынэр хоча абавязкова выйграць. Колька таксама гуляў больш старанна, і выглядала на тое, што зьбіраецца выйграць. Назіраючы за ім, я зразумеў, што ў сапраўднасьці той грае ролю: удае, што хоча выйграць, хаця насамрэч зацікаўлены прайграць. Урэшце ён прайграў партыю.

Я атрымаў ад заўзятараў выйграныя мною заклады — чатыры тысячы. Працягваў назіраць за Колькам. Заўважыў, што ён зноў выняў з кішэні — гэтым разам зь левай — хусьцінку, выцер далоні й схаваў яе ў правую кішэню. Інжынэр хацеў павысіць стаўку, але Колька не пагадзіўся. Я паставіў на Інжынэра на дзьве тысячы з трыма заўзятарамі. І гэтым разам Колька прайграў. Тады ён прапанаваў Інжынэру разыграць партыю на чатыры тысячы. Той пагадзіўся. Умоўнага знаку гэтым разам Колька мне ня даў. З гэтага зрабіў выснову, што зьбіраецца выйграваць апошнюю партыю. Таму паставіў на яго тысячу марак. Гэтую партыю Колька лёгка выйграў. Інжынэру гульня не пайшла. Два разы ён «прапусьціў» лёгкія шары, і нават выглядала, што наўмысна прайграе. Заўзятары, аднак, ведалі, што Інжынэр — заможны аматар і ніколі «на спуск» не гуляе. Вынік гульні быў наступны: Колька выйграў дзьве партыі й Інжынэр дзьве. Але Колька зарабіў на гэтым дзьве тысячы. Я ж выйграў для сябе дзьве тысячы, а паводле пададзенага мне знаку — дзесяць тысяч. Паколькі Колька прайграў наўмысна дзьве партыі, мне належала вярнуць яму чатыры тысячы. Заставалася падзяліць між намі шэсьць тысяч. Тады гэта мне падавалася цудоўным вынікам. Але потым я пераканаўся, што гэтак Колька можа гуляць вельмі рэдка. Акрамя таго, былі выпадкі, калі замест таго, каб прайграць, ён выйграваў, хоць яго супольнік шмат ставіў на праціўніка Колькі. Тады абодва цярпелі значныя страты.

З Колькам я спаткаўся на Татарскай вуліцы. Я пакінуў більярдную залю адразу пасьля яго сыходу. І сёньня мы пайшлі ў шынок Берчыка. Там падзялілі грошы. А я вярнуў яму пазычаную мне тысячу марак.

— Вам ня выгадная гульня са мною, — сказаў я Кольку. — Вы самі маглі гуляць па дзьве тысячы, а потым па чатыры, і выйграць больш.

— Так. Але я даў магчымасьць выйграць вам. Калі гуляю «на спуск» зь іншымі супольнікамі, яны шмат ставяць супраць мяне. Тады гэта выгадна.

І гэтым разам мы доўга сядзелі ў шынку. За вячэру заплаціў Колька, хаця я пярэчыў. Але ён сказаў, што запрашу яго тады, калі мне лепш пашчасьціць. Мы дамовіліся, што буду час ад часу прыходзіць у більярдную залю, а Колька, калі гэта будзе магчыма, згуляе для мяне «на спуск». Акрамя таго, ён даў мне свой адрас, каб я мог напісаць ліст, калі надарыцца пільная патрэба пабачыцца зь ім.

8

Наступнага дня, незадоўга перад шостай гадзінай, Рэванскі пагрукаў да мяне і запрасіў у сваю майстэрню. Ён быў у вельмі добрым настроі й радасна пацёр рукі.

— Трэцяя сэрыя, пане, выйшла першай клясы! Усе позы і ўсе здымкі добрыя. Магу лёгка сабраць камплект.

— Таму ня будзем сёньня працаваць?

— Ну так. Я абяцаў вам, аднак, даць па дзесяць тысяч. Я заўсёды трымаю слова. Але сёньня мы папрацуем крыху і толькі для экспэрымэнту. Зробім некалькі забаўных здымкаў. Хачу таксама пачаставаць вас каваю.

— З каньяком?

— Але. Гэта падбадзёрвае, і работа спорыцца.

Рэванскі даў мне апошнія здымкі й пачаў запарваць каву. Я праглядаў фатаздымкі і пераканаўся, што ўсё цудоўна. Я досыць добра ўжо ў тым быў абазнаны, на падставе мноства папярэдніх тлумачэньняў Рэванскага. Тым часам ён сказаў:

— Адкладзіце ў бок тыя фатаздымкі, на якіх вы пазнаяце свой твар альбо Сабінін. Можа выдалім іх альбо паўторым здымкі з тварамі ў іншы бок.

Я ня здолеў нідзе пазнаць свой твар. Затое твар мадэлькі лёгка пазнаваўся на двух здымках. Я зьвярнуў на гэта ўвагу Рэванскага. Той агледзеў уважліва фатаздымкі й сказаў:

— Адзін здымак выдалю з сэрыі. Але другі паўторым, бо ён вельмі цікавы… Яна цудоўная мадэлька. У кожнай позе эстэтычная. Калі мне пашчасьціць знайсьці добры збыт на гэтыя сэрыі, вырабім некалькі наступных. Узровень вельмі высокі: яны могуць нават пайсьці за мяжу.

— Калі вы едзеце ў Варшаву?

— Напрыканцы наступнага тыдня. Можа, пашчасьціць мне знайсьці там жытло для сябе. Але, вядома, я вярнуся — і калі трэба будзе, папрацуем яшчэ. Можа, тады заплачу вам лепш, чым цяпер, бо цяпер ня меў з гэтага ніякай карысьці, толькі выдаткі. Акурат таму я сьпяшаюся выехаць.

Сабіна трохі спазьнілася. Яна была ў вельмі добрым настроі. Калі прывіталася з намі, яна зьвярнулася да Рэванскага:

— Сёньня магу працаваць нават да дванаццатай, бо вольная ажно да панядзелка. Можа, скончым работу цалкам.

— Работа ўжо скончана, — сказаў Рэванскі. — Здымкі выйшлі добрыя. Есьць поўная сэрыя. Паўторым толькі адзін, каб схаваць ваш твар, і зробім некалькі падрыхтоўчых здымкаў для іншых сэрый. Мяркую, што мы яшчэ папрацуем разам у будучыні.

— Тады — да працы! — весела сказала Сабіна.

— Напачатку вып’ем кавы. А для большага настрою — трымайце па дзесяць тысяч. Маю надзею, што вы задаволеныя.

Ён даў нам грошы, а пасьля растлумачыў коратка, якія новыя здымкі хоча зрабіць. Пасьля выпітай кавы і некалькіх кілішкаў каньяку мы ўзяліся за працу. Нам пайшло лёгка. Да восьмай гадзіны паўтарылі папярэдні здымак і зрабілі некалькі экспэрымэнтальных. Сабіна пазавала весела і сама падказала Рэванскаму ідэі дзьвюх камічных сытуацый.

А восьмай гадзіне мы разьвіталіся з нашым шэфам. Выйшлі разам зь яго кватэры. Сабіна ўзяла мяне пад руку і сказала:

— Замест заўтра буду спаць у цябе сёньня.

— Выдатна! Вельмі рады.

— Бо заўтра хачу пайсьці на цэлы дзень да сынка. Гэта маё найвялікшае шчасьце. Але спаць яшчэ рана. Хадзем на шпацыр і, можа, зойдзем куды на вячэру, да якой ціхай кавярні. Бо гэта нашае разьвітаньне. Можа, ніколі ня ўбачымся больш.

— Калі захочаш, то ўбачымся.

— Не, хлопча, не захачу. Знайдзі сабе маладую дзяўчыну і кахайся. А мне штосьці іншае ў галаве. Але сёньня буду думаць, што ты мой муж.

У малой рэстарацыі мы зьелі добрую вячэру. Сабіна нават прапанавала выпіць гарэлкі. Сказала:

— Як закруціцца мне галава, дык забудуся на ўсе непрыемнасьці.

Я зьбіраўся заплаціць за вячэру, але Сабіна захацела, каб абладзілі гэта «па-сяброўску». Потым мы пайшлі ў напрамку майго жытла. У нейкі момант, ідучы супрацьлеглым ходнікам, я зірнуў уверх, на вокны бібліятэкі. Я рабіў гэта часта раней, але ніколі не заўважаў у іх другі раз сьвятло. Затое сёньня я выразна бачыў, што вокны ў маім пакоі асьветлены зь сярэдзіны. Сьвятло было слабейшым, чым у іншых вокнах камяніцы — дакладна такое самае, як бачыў папярэднім разам. Сабіна зьдзівілася, што я перапыніў зь ёю гутарку. Зірнула таксама ўверх:

— Што ты там такое ўбачыў?

Я не хацеў казаць ёй, у чым справа, бо баяўся, што не захоча застацца ў мяне на ноч. Паказаў рукою ўверх і сказаў:

— Вельмі прыгожая сёньня ноч. Зірні, якое прыгожае неба!

— Можа, яшчэ пашпацыруем?

— Ахвотна, калі ты не стамілася.

Калі вярнуліся праз паўгадзіны, сьвятла ў маіх вокнах не было. Пярэднія дзьверы, ад якіх я меў ключ, былі яшчэ адчынены. Мы ціха ўзьняліся сходамі. Сабіна баялася, каб Рэванскі не спаткаў нас разам. Яна не хацела, каб ён ведаў, што ў нас раман. Дамовіліся, што калі спаткаю дзядка на сходах, распачну зь ім размову. Але лесьвічная пляцоўка была пустою. Я ўвайшоў у калідорык і стаў ля дзьвярэй майго пакою. Я намацаў далоньню запалкі ў шчыліне. Гэта мяне зьдзівіла, бо я быў пэўны, што нехта заходзіў у мой пакой. Можа, ён заўважыў, што я ўсунуў запалкі ў шчыліну, і пасьля, як зачыніў дзьверы, вярнуў іх на месца? Я пачаў прыслухоўвацца, але да маіх вушэй даляталі толькі лёгкія крокі Сабіны, што ўздымалася сходамі. Я запаліў сьвятло і ўважліва агледзеў бібліятэку, бо баяўся, што таямнічыя духі падрыхтавалі мне нейкі выбрык. Але ўсё было ў парадку. Сабіна ціхенька ўвайшла з калідорыка да пакою і зачыніла дзьверы. Потым падышла да мяне і спытала:

— Чаму ты ўстрывожаны? Што з табою? Можа, спаткаў каго?

— Не, усё ў парадку.

— Але тут пахне гарэлым.

— Якім гарэлым?

— Як быццам бы нехта нешта паліў.

— Можа, суседзкія кватаранты гатуюць вячэру.

Сабіна адчыніла дзьверы на балькон.

— Гэтак будзе лепей, — сказала яна. — Надвор’е цудоўнае. Чаму ты заўсёды трымаеш гэтыя дзьверы зачыненымі?

— Зачыняю іх, калі выходжу. Можа быць дождж альбо бура.

Мы паклаліся спаць. Сёньня Сабіна была чулаю і палкаю — можа таму што была ў добрым настроі, а можа хацела на разьвітаньне пакінуць мне найлепшыя ўспаміны пра сябе. Ранкам я прачнуўся позна. Пакой залівала дзённае сьвятло. Сабіна спала аголеная. Адна рука была пакладзена пад галаву. Губы былі чырвоныя і напухлыя. Яна выглядала незвычайна і таямніча. Я задумаўся: што ёй цяпер сьніцца і дзе блукае яе душа? Калі пасьля яна зьбіралася сыходзіць, я хацеў яе правесьці. Але яна рашуча запярэчыла гэтаму. Пацалавала мяне і сказала:

— Забудзься пра мяне. Шукай працы для сябе і шукай добрай дзяўчыны. Абавязкова ажаніся, бо самотным змарнуешся. Будзь шчасьлівы!

— Табе таксама зычу шчасьця. Каб добра выхавала сынка і мела зь яго пацеху. Дзякую табе за ўсё.

Сабіна сышла. Мне было шкада яе. Я адчуў, што пакідае мяне ня толькі прыемная каханка, але і вельмі добрая кабета. Я выйшаў на балькон і схіліўся ўніз. Хацеў яшчэ раз яе пабачыць. Пачуў, як адчыніліся пярэднія дзьверы. Потым назіраў за Сабінаю, калі ішла ходнікам. Яна выглядала сьціпла. Яе рухі былі свабодныя, упэўненыя. Я падумаў, што калі азірнецца і я пабачу яе твар, дык спаткаемся ў жыцьці яшчэ раз. Калі не — дык ніколі. Сабіна дайшла да рогу вуліцы. Зірнула ўлева і перайшла дарогу. Спынілася на супрацьлеглым ходніку. Потым абярнулася ў маім напрамку. Яна была далёка, але я меркаваў, што яна шукае вачыма мой балькон. Я паслаў ёй паветраны пацалунак. Яна ўзьняла руку ўгору. Потым апусьціла яе і зьнікла за рогам.

У сераду на поўдні Рэванскі пагрукаў да мяне:

— Ці можна зайсьці да вас? — спытаў.

— Ласкава запрашаю.

Дзядок прынёс кардонную скрынку, у якой была сьпіртоўка, бляшаны чайнік, каструлька, некалькі талерак, філіжанак, лыжачак, лыжка, відэлец, нож і вялікая бутэлька дэнатурату сьпірту.

— Хачу ўзбагаціць вашу гаспадарку. Нашмат выгадней і таньней гатаваць сьняданак дома. У каміне вы зможаце гатаваць нават суп. Патэльні ня маю. Гэтыя рэчы мне не патрэбныя. Забірайце іх.

— Вялікі дзякуй. Нават думаў, каб самому гатаваць. Але здавалася мне, што цяжка гэта арганізаваць.

— Зусім не. Да таго ж кватаранткі гатуюць дома. Зараз паспрабуем.

Я заслаў стол газэтамі. Рэванскі згатаваў ваду і запарыў гарбату.

— Вы пераканаецеся, — казаў дзядок, — што як будзеце сабе гатаваць, дык есьці будзе смачней і таньней. Зразумела, абеды цяжка рабіць самому. Але сьняданак і вячэру найлепей гатаваць дома.

Я быў узрушаны яго клопатам пра мяне.

— А цяпер, — працягваў, — я пакажу вам закончаныя нашы тры сэрыі. Гэта ўжо тавар для гандлю. Якраз некалькі такіх камплектаў я завязу ў Варшаву.

Падаў мне тры капэрты, у якіх было па шэсьць фатакартак. На адваротным баку кожнага здымку была вялікая пячатка «Эрас», а таксама тры літары АВО. Акрамя таго сэрыі былі пранумараваныя ад 1 да 6. Я з зацікаўленьнем праглядаў фатаздымкі, хаця і добра ведаў іх. Цяпер яны выдатна выглядалі.

— Ну як? — спытаў Рэванскі.

— Дасканала! — сказаў я шчыра.

— Дык вось, бачыце: кожная работа можа быць выканана і кепска, і добра. Калі ўкласьці ў працу трохі інтэлекту, густу, ахвоты дасягненьня добрых вынікаў, то вынік яе будзе добры. Такія здымкі хутка распаўсюджваюцца, бо на іх ёсьць попыт, калі яны прыгожыя.

Размаўляючы з Рэванскім, я меў ахвоту задаць яму адно пытаньне. Нарэшце я наважыўся яго вымавіць:

— Ці ведаеце вы Сабініна прозьвішча?

— Так.

— Можаце мне яго сказаць?

— Хм… Вы маглі ў яе самі спытацца.

— Не прыйшло мне да галавы. Ведаеце, я ўвесь час пра яе думаю, і шкада мне яе. Калі зірнуць на гэтыя здымкі, дык выглядае яна разбэшчанай куртызанкаю. У сапраўднасьці ж гэта вельмі прыстойная, сур’ёзная жанчына. Думаю, як ёй дапамагчы…

Рэванскі тарабаніў пальцамі аб стол і доўга маўчаў. Потым сказаў:

— А ці не прыйшло вам да галавы, што варта ажаніцца зь ёю? Яна старэйшая за вас, але гэта ня мае вялікага значэньня. Да таго ж лепей жыць з жанчынай дваццаць год шчасьліва, чым з маладзіцай трыццаць — нешчасьліва. Мелі б жонку надзейную, прыгожую, здаровую, сьціплую. Вы ведаеце, што ў яе ёсьць сын?

— Так.

— Яна ахвяруе сабою дзеля яго. Цяжка працуе. А мела мноства магчымасьцяў лёгка і шмат зарабляць. Такі, як гэта называюць, «тавар» цэніцца ў шыкоўных салёнах распусты. Ёсьць тут такія для заможнай публікі. Але яна мае прыродную прыстойнасьць. Да распусты яна не падыходзіць.

Я доўга размаўляў з Рэванскім. Выявілася, што ён даўно ведае, што мы былі з Сабінаю каханкамі. Ён лёгка зрабіў выснову з нашых паводзін. Не зьбіраўся згадваць пра гэта, але з нагоды размовы пра Сабіну сказаў мне. Я быў зьдзіўлены ды нават прысаромлены яго кемлівасьцю. Ён пасьміхнуўся і зірнуў мне ў вочы:

— Трэба ўмець глядзець на людзей і рэчы. Трэба слухаць словы, але думаць пра іх мэты. Трэба зьвяртаць увагу не на тое, што само кідаецца ў вочы, але на прыхаваныя дробязі. Ня трэба цалкам чапляцца за рэчы, але знаходзіць іх характэрныя дэталі. Вы памятаеце наша знаёмства на Біржы працы?

— Памятаю.

— Дык там было каля двухсот мужчын, а я выбраў вас беспамылкова, на падставе некалькіх дробязяў, якія я заўважыў і якія характарызавалі мне вас так, як быццам бы я ведаў вас змалку. Зь іх я выснаваў, што вы надаяцеся мне фізычна і псыхічна. Бо зразумела, я б не працаваў зь якім вісусам альбо ардынарным ёлупнем. Я вам дапамог. Вы таксама мне прыдаліся. Словам: я не падмануўся. А да таго ж людзі, недальнабачныя псыхічна, ня ўмеюць выбраць сабе нават жонкі, найбліжэйшай істоты на сьвеце.

— Прабачце, вы былі жанаты, — хутчэй сьцьвердзіў, чым запытаўся я.

— Так.

— Шчасьліва?

— Так. Вельмі. Меў у жонцы надзейнага і добрага сябра. Але яна памерла. Тыф… І маё асабістае шчасьце, сапраўднае шчасьце, скончылася…

Толькі пасьля сёньняшняй размовы я зразумеў, зь якім цікавым чалавекам маю дачыненьні. Гэта быў мысьляр, псыхоляг, аналітык. Як здольны сьледчы судзьдзя ён будаваў з дробязяў высновы, са сьлядоў довады. Калі спытаў яго: як здагадаўся, што я і Сабіна каханкі, ці не з таго, што на другім сэансе мы добра пазавалі, ён адказаў:

— Я зразумеў адразу ж, як яна прыйшла. З гучаньня яе голасу, з выразу твараў і яе, і вас. А калі ў нейкі момант яна паклала далонь на вашу далонь, вы скоса зірнулі на мяне, ці заўважыў я гэта, і паспрабавалі незаўважна адсунуць сваю далонь. Калі б вашы стасункі былі такія самыя, як першым разам, гэтага ня здарылася б.

Назаўтра ранкам Рэванскі зьехаў. Я часта ўспамінаў яго і задумваўся над тым, што ён мне казаў пра свой мэтад назіраньня за людзьмі. Я пачаў таксама зьвяртаць большую ўвагу на людзей, якія мяне атачаюць, і на характэрныя дробязі.

Таго ж дня ўвечары я пайшоў у більярдную залю «Чырвонага Штрала». Колькі ў ёй я не засьпеў. Зрэшты, я не спадзяваўся на гэта, бо ён казаў мне, што ў гэтай рэстарацыі звычайна гуляе ў пятніцу і суботу. Заля была запоўненая заўзятарамі. Пры галоўным стале гуляў малады, таўсташчокі мужчына, якога называлі Бурмістар. Праціўнікам яго быў хударлявы, лысаваты спадар сталага веку. На ім была чорная адзежа, і з-за зялёнага твару і глыбокіх вачніц ён выглядаў на нябожчыка, якога за добрыя паводзіны на могілках адпусьцілі ў адпачынак. Яго звалі Годвін. Пасьля кароткага назіраньня я зарыентаваўся, што Годвін вельмі добры гулец і дае Бурмістру ажно дваццаць пунктаў форы. Гатую партыю Годвін прайграў і прапанаваў другую па дзьве тысячы. Бурмістр пагадзіўся. Тады Годвін, нашараваўшы кій крэйдаю, выняў з кішэні нагавіц хустку і выцер ёю далоні. Потым схаваў яе ў іншую кішэню. Гэта прыгадала мне ўмоўны знак Колькі. Магчыма, гэта было выпадкова, але надумалася мне, што Годвін дае некаму знак, што прайграе. А стаўкі гульні падвысіў дзеля таго, каб запэўніць іншых, што гэтую партыю выйграе. Адзін з заўзятараў зьвярнуўся да мяне:

— Стаўлю тысячу на Годвіна. Пойдзеце ў заклад?

— Добра.

Я ўважліва сачыў за гульцамі. Я заўважыў, ш то Годвін гуляе надзвычай старанна, гэтак сама Колька, калі той гуляў «на спуск». Зразумела, ён прайграў. Заўзятар, зь якім я пайшоў у заклад, сунуў мне пакамечаную банкноту — маю выйгранку. Толькі цяпер я заўважыў, што гэта Куба, авантурнік, які распачаў бойку ў шынку на Занальнай. Цяпер выглядаў ён на саліднага, спакойнага мужчыну. Мяне, відаць, ён не пазнаў і другі раз у заклад са мною не пайшоў. Я надалей сачыў за гульцамі. Годвін прапанаваў Бурмістру гульню на чатыры тысячы. Той не паважыўся. Але нейкі маладзец, што сядзеў сярод заўзятараў, сказаў яму:

— Пайду да цябе ў долю: дзьве тысячы.

Тады Бурмістар наладзіўся гуляць па чатыры тысячы. Я ўважліва назіраў за Годвінам, які цяпер ня даў аніякага знаку, і пастанавіў, што гэтую партыю ён выйграе. Прапанаваў заўзятарам заклад на тысячу марак, ставячы на Годвіна. Партыю Годвін выйграў, але трывала яна вельмі доўга. Відавочна, яму было неабходна гэтым разам выйграць. Я ўжо зразумеў тактыку яго гульні, якую заўзятары называлі «выцягваньнем жылаў», калі ён замінаў у гульні праціўніку, спрытна расстаўляючы шары пры люзах і выкарыстоўваючы яго хібы.

Я выйшаў зь більярднай, маючы дзьве тысячы выйгранкі. Пералічыў у думках свой капітал. Валодаў дваццацьцю дзьвюма тысячамі. Гэта была найвялікшая сума, якую меў з часу запісу ў войска. Але і гэта не было шмат. Можна было жыць за іх, вельмі сьціпла, паўтара месяца. Тым часам набліжалася восень. На зіму трэба было абавязкова купіць нейкае паліто. Былі й іншыя пільныя патрэбы. Таму жыў надалей вельмі ашчадна і пачаў гатаваць сабе сьняданак дома.

На Біржы працы надалей нічога для мяне не было. Я страціў надзею, што атрымаю нейкую працу. Колькасьць беспрацоўных расла, і сярод іх панавала горыч. Яны лічылі урад няздольным, які наогул не цікавіцца лёсам беспрацоўных. Марна псаваліся сілы, час і праца, якія маглі быць карысныя для ўсіх. Акрамя таго, беспрацоўныя, якія доўгі час ня мелі занятку, пачувалі сябе засуджанымі на галодную сьмерць. Некалькі разоў у Бюро здараліся сутычкі між беспрацоўнымі і чыноўнікамі. Аднаго дня выклікалі нават паліцыю, якая арыштавала колькі чалавек.

У пятніцу Колька не прыйшоў у більярдную «Чырвонага Шарала». Відаць, гуляў недзе ў карты. Ён папярэджваў мяне, што не заўсёды можа прыйсьці ўва ўмоўленыя дні, бо часам трапляюцца яму іншыя «шансы». Я меў ахвоту напісаць яму, але адмовіўся ад гэтага. Не хацеў дакучаць. Зрэшты, і яму шчасьціла мала. Жыў, абы пратрываць.

У нядзелю я абудзіўся рана. У доме панавала ціша. За вокнамі абуджаўся сьвітанак, і было чуваць, як горад прачынаецца. Я спрабаваў заснуць, але ня мог. Перашкаджалі мне думкі. У нейкі момант падалося мне, што каля камінка ляжаць на цёмным паркеце дзьве манэты — срэбраныя альбо нікелевыя. Я зьдзівіўся гэтаму. Узьняўся з ложка і падышоў да камінка. Убачыў дзьве плямы стэарыну, якія застылі на падлозе. Я быў упэўнены, што ўчора гэтых плямаў ня было. Не было іх удзень, але маглі яны зьявіцца ўвечары альбо ўночы. Я быў таксама упэўнены, што я гэтых плямаў не зрабіў, бо ня меў сьвечкі. Разважаючы над гэтым, я прыйшоў да высновы, што нехта наведвае мой пакой штосуботу ўвечары. Раней, калі я вяртаўся з Сабінаю са шпацыру і ўбачыў сьвятло, была субота. Учора таксама была субота. А першы раз таксама адбылося гэта ў суботу. Але зь якою мэтаю адбываліся гэтыя візыты? Нейкая мэта мусіла ў гэтым быць. Але якая? Можа, нехта хоча адпудзіць мяне адсюль? У гэтым разе дзейнічае надзвычай вытанчана. Намагаецца быць незаўважаным. Ня робіць ніякіх жартаў. Аднак гэтыя візыты вельмі прадуманыя і таямнічыя. Не зважаючы на страхі Жубжынскай і яе расказы пра духаў, што гойсаюць па бібліятэцы, я ня верыў, што гэта звышнатуральныя справы. Я дапускаў, што ўсё тлумачыцца проста, але ня мог гэтага разгадаць. Я ўрэшце пастанавіў, што прысьвячу некалькі суботніх вечароў разгадцы загадкі. Непрыемна было спаць у пакоі, жыць у ім, калі не адчуваў сябе тут бясьпечна.

У наступную суботу, калі зьмяркалася, я вярнуўся дахаты. Усунуў ключ у адтуліну замку з боку пакою. Потым расшнураваў абутак і выйшаў на калідорык. Зрабіў выгляд, быццам зачынаю дзьверы на ключ, але пакінуў іх толькі прычыненымі. Пасьля пайшоў, тупаючы нагамі, у напрамку лесьвічнай клеткі і ўніз да чацьвёртага паверху. Там зьняў боты і паціху вярнуўся ў свой пакой. Зачыніў бязгучна дзьверы і выняў ключ з замка. Потым узяў свой вайсковы мундзір і паклаў яго на падлогу, у нішу між высокай, дубовай сьпінкаю ложка ды дубовай шафаю. Сеў там, лічачы, што добра схаваўся. Калі б нехта ўвайшоў празь дзьверы альбо нават зьлез з даху на балькон і трапіў у пакой, хутчэй за ўсё не заўважыў бы мяне. Было ціха. Я сядзеў нерухома. Мае вочы, прызвычаеныя да цемры, адрозьнівалі абрысы стала і крэслаў ды таксама сьветлыя плямы твараў на партрэтах. Затое правы бок пакою патанаў у змроку. Сплывалі дзясяткі хвілін. Панавала ціша. Час ад часу чуў груканьне парадных дзьвярэй долу і крокі людзей, што ішлі сходамі. Меркаваў, што мая засада ў гэты вечар будзе безвыніковая. Мне карцела пайсьці ў горад на шпацыр, бо ў суботу вуліцы былі дапазна поўныя людзей. Але каля паловы на дзявятую вечара пачуў на калідорыку ціхі шоргат — быццам бы вельмі асьцярожныя крокі. Яны затрымаліся ля маіх дзьвярэй. Потым клямка лёгка здрыганулася. Падумаў, што нехта спрабуе адчыніць дзьверы. Сэрца хутка забілася ў маіх грудзях. Я чакаў, што зараз у пакой увойдзе невядомы госьць. Асьцярожна прыняў больш выгаднае для ўсхопліваньня на ногі становішча. Але дзьверы не адчыняліся. Затое падалося мне, што чую, як аддаляюцца крокі. Потым недзе далёка грукнулі дзьверы. Я палічыў, што на гэтым усё скончылася. Напэўна, «дух» адчуў маю прысутнасьць і сышоў. А можа, я зрабіў памылку, што не пакінуў запалкі ў шчыліне дзьвярэй — як рабіў гэта заўсёды, калі выходзіў з дому.

Гэтак разважаючы, я сядзеў яшчэ пэўны час ў сваёй схованцы і зьбіраўся неўзабаве яе пакінуць. Раптам я пачуў у глыбіні бібліятэкі нейкі дзіўны скрыгат. Потым пачуўся лёгкі шоргат. Пасьля каля каміну зьявілася невыразная постаць, сьвятлейшая зьверху. На імгненьне я зьнерухомеў ад зьдзіўленьня. Потым, баючыся, што таямнічая здань зьнікне, усхапіўся на ногі й скочыў наперад у яе напрамку. Перад вачыма зьявіліся мне выразныя абрысы чалавечага твару. Але ў гэты самы момант мяне агаломшыў моцны ўдар у галаву. Нейкі мэталёвы прадмет гучна ўпаў на падлогу. Я здолеў, аднак, схапіць абедзьверуч постаць чалавека… чалавека, а ня духа. Адчуў некалькі больш слабых удараў, і каб пазьбегнуць далейшых, падаўся назад, цягнучы за руку свайго праціўніка. Адначасова прысеў і гэтак перакінуў празь сьцягно ня надта цяжкае цела. У наступнае імгненьне я схапіў абедзьверуч шыю «духа». Сьціснуў моцна далоні і пачуў голас, падобны да енку. Тады зразумеў, што мой праціўнік — дзяўчына. Аслабіў далоні, узьняўся на ногі й сказаў:

— Прашу ўстаць!

Я дапамог дзяўчыне ўзьняцца і пацягнуў яе за руку ў напрамку дзьвярэй. Крутануў уключальнік, і сьвятло заліло пакой. Перада мною, трымаючы адну далонь на шыі, стаяла маладая дзяўчына, з чорнымі, гладка зачасанымі назад валасамі, цёмнымі вачыма і бровамі. Я адразу зразумеў, хто яна. Бо мела твар дзяўчыны, чый партрэт я бачыў у майстэрні Рэванскага. Значыцца… яго дачка. Я зь зьдзіўленьнем пазіраў на яе. Яе вусны перакрывіла пагардлівая ўсьмешка.

— Але ж вы баяка!

— Баяка?

— Ну ясна… Адважны чалавек ніколі б ня кінуўся гэтак усьляпую… Яшчэ і на жанчыну…

— Адкуль я мог ведаць, хто гэта?

— Маглі б запаліць сьвятло.

— Мяне дзівіць, што я мушу перад вамі апраўдвацца… У маім пакоі.

— Я была ўпэўненая, што вас няма дома. Мяне не цікавіла ваша кампанія. І надалей не цікавіць.

— Таму мне вас перапрасіць і выйсьці адсюль?

— Зараз я сыйду. Вы зладзілі на мяне засаду. Ці так?

— Зрабіў засаду, але не на вас. Я лічыў, што будзе гэта нехта зусім іншы. Магчыма, здань. Але ня думаў, што гэтак пазнаёмлюся з дачкою пана Рэванскага, якога люблю, шаную і якому дужа ўдзячны. Гэта для мяне вялікі гонар, — гаварыў я трохі іранічна, трохі са злосьцю, бо мне моцна балела галава зь левага боку над вухам. — Але ж вы калі хацелі нешта тут рабіць, маглі прыйсьці звычайнай дарогаю. Натуральна, я б дазволіў вам.

— Я не хацела прасіць дазволу ў вас. Магла абысьціся безь яго.

— У гэткім разе ня трэба на мяне наракаць. Вы маглі мяне акалечыць.

— Ах, бляшаным ліхтаром?

— Нават кулаком можна забіць.

— Вы ўмееце?

— Ведаю, што магчыма.

Дзяўчына апусьціла далонь, і я ўбачыў на яе шыі цёмныя плямы ад маіх пальцаў. «Але ж і яна атрымала», — падумаў я. Я пайшоў да дзьвярэй, узяў зь вешала кепі і сказаў:

— Іду на шпацыр. Вярнуся праз гадзіну. Ці гэтулькі часу вам досыць?

— Досыць чвэрці гадзіны. Але вы можаце застацца. Змыйце кроў з твару. Зірніце ў люстэрка.

У мяне трохі зьдзерлася скура над вухам ад удару ліхтаром. З ранкі нацякла кроў, якая размазалася па скроні. Я абмыў твар у рукамыйніку і абцёрся насоўкаю, бо не хацеў пэцкаць рушніка. Дзяўчына тымчасам узьняла з падлогі ліхтар і сьвечку ды паставіла іх на камін. Потым сабрала раскіданыя кніжкі й падышла да адной з шафаў. Выняла з кішэні ключык і адчыніла дзьверкі. Паставіла на паліцы прынесеныя кнігі й пачала выбіраць іншыя. Я назіраў за ёю з зацікаўленьнем і мне карцела засьмяяцца. Такою была мэта наведваньня духа. У нейкі момант сказаў:

— Вы кожную суботу зьмяняеце тут кніжкі. Можа, наступную суботу пачакаю вас і дапамагу.

— Ня трэба. Дам сабе рады.

Пэўны час яна маўчала, потым сказала:

— Старая вар’ятка. Калі мы мелі гэты пакой, яна таксама не дазваляла карыстацца кніжкамі. Але ў мяне быў ключ, які адчыняе ўсе шафы. Потым бацька зьехаў з гэтага пакою, але я надалей брала кнігі, калі тут нікога не было. Там за шафаю ёсьць дзьверы ў нашы пакоі.

— Цяпер я разумею. Кватарантаў вы страшылі, бо яны перашкаджалі. Ці вы хочаце, каб я захоўваў у сакрэце вашы наведваньні?

— Вы самі гэта зробіце, бо пакой з духамі таньней каштуе. Акрамя таго, вам будзе прыемна згуляць рыцара і прыслужваць маладой і прыгожай дзяўчыне.

— Нават прыгожай! — усклікнуў я саркастычна.

— Ну, не такой прыгожай, як, напрыклад, пані Сабіна! — адпарыравала яна зласьліва. — Бо пані Сабіна — гэта прыгажосьць асаблівая! Ці ня так?

— Так.

У гэты момант яна павярнула да мяне твар і прыжмурыла вока. Гэта расьсьмяшыла мяне, хаця і разумеў, што яна ведае пра мяне і Сабіну больш.

— А вашаму тату таксама нельга казаць пра знаёмства зь яго ўлюбёнай дачушкай?

— Таксама, народны герой, таксама. Бо бацька сам можа зрабіць нават вялікае сьвінства, але не зразумее малога сьвінства сваёй крывінкі. Я не хачу абцяжарваць яго сумленьня.

— Я зраблю паводле жаданьня.

— Прыгожай дзяўчыны?

— Няхай будзе прыгожая.

— Трохі лепш.

— Не прыгожая, але чароўная!

— Вельмі добра… Але вы нудны тып.

— Чаму?

Дзяўчына замкнула шафу і схавала ключык. Узяла з падлогі некалькі кніжак, якія сабе выбрала. Потым, жмурачы лёгка вочы, сказала:

— Вам няма чаго рабіць. Вы нудзіцеся, як малпа на пальме. І вам не прыйшло да галавы пацікавіцца гэтымі кніжкамі. Нават цяпер, калі я адчыніла шафу, вы не ўторкнулі туды носа. Вас нічога не цікавіць. Толькі раз да вас трапіла газэта, і тая, відаць, узятая ў сквэры з лавы. Вы ўмееце чытаць?

— Нават пісаць.

— Ага!.. Любоўныя лісты?

— Так.

— Любая Сабіна! Маё грэцкае боства! Сэрца маё…

Я дадаў:

— Млею з роспачы….

— … што цэлы тыдзень ня бачыў тваіх прамяністых вачэй… І што далей?

— Тваёй цудоўнай усьмешкі, — дадаў я.

— Гэта нават няблага… як для пакаёўкі.

— А для вас трэба пісаць вершамі.

— Зразумела! Вялікай і прачулай паэмай. Такой з пэрламі, рубінамі, цюльпанамі. Дабранач, народны герой.

— Дзякую за мілы і прыемны візыт.

— На здароўе.

Дзяўчына ўзяла ліхтар і зграбна прасьлізнула за шафу, якая адным бокам была высунута ў пакой. За імгненьне я ўбачыў, што шафа пасунулася на месца. Потым я пачуў, што зачыніліся дзьверы і павярнуўся ключ у замку. Я стаяў перад шафаю і разважаў пра нашую размову. «Сапраўды дзіўная дзяўчына! А што яна ведае пра Сабіну і пра мяне? Можа, усё? Так, Рэванскаму, відаць, зь ёю цяжка. Але чаму я ніколі ня бачыў яе ў яго кватэры? Ніколі не адчыніла дзьверы, не ўвайшла ў майстэрню. Нават не спатыкаў яе на сходах. Цікава, як яе завуць?»

Назаўтра я паспрабаваў адсунуць шафу ад сьцяны. Я зрабіў гэта зь лёгкасьцю. Яна сьлізгала па паркеце нават пры малым высілку, як па лёдзе. За шафаю я ўбачыў дзьверы. Націснуў клямку. Яны былі зачыненыя. Зазірнуў у шчыліну ад ключа. Усярэдзіне было зусім цёмна. Відавочна, там быў малы пакой побач з майстэрняй. Рэванскі ўжываў яго для праяўленьня нэгатываў і вырабленьня адбіткаў.

Той ночы я доўга ня спаў. Мне балела вытнутае месца на галаве, і думкі стала вярталіся да размовы з дачкою Рэванскага.

У панядзелак я пагрукаў у дзьверы кватэры Жубжынскай. Старая адразу мне адчыніла — быццам стаяла за дзьвярыма і чакала мяне.

— Добры дзень! — павітаў я яе.

Гаспадыня маўчала і з боязьзю пазірала мне ў вочы. Потым паварушыла губамі, нібы смакуючы нейкія словы, якія манілася сказаць. Нарэшце вымавіла:

— Івы таксама… зьяжджаеце…

— Чаму?

— Во гэтак вы выглядаеце.

— Як выглядаю? — спытаў я і аўтаматычна даткнуўся пальцамі балючага месца на галаве.

Там быў вялікі сіняк, які зачапіў верхнюю частку шчакі. Старая відавочна адразу яго ўгледзела.

— Вас напалохалі?

— Не… Хацеў з вамі пагутарыць.

— Пагутарыць? Пра што?

— Пра адну справу. Можа, зойдзеце да мяне на пару хвілін?

Гаспадыня яшчэ болей занепакоілася. Даткнулася пальцам кончыка носа, быццам бы хацела спраўдзіць яго тэмпэратуру. Потым зірнула ўглыб кватэры. Пасьля прычыніла дзьверы і зьняла ланцужок. Урэшце адчыніла іх.

— А можа, будзеце ласкавыя зайсьці да мяне?

Я зноў апынуўся ў застаўленым мэбляю сталовым пакоі. Старая выйшла на хвілінку. Я чакаў на яе. Сапраўдная мэта майго візыту была падступнаю. Я хацеў даведацца, як зваць дачку Рэванскага. Гэта не давала мне спакою. Мне здавалася, што калі я даведаюся гэта, я лепей зразумею паводзіны дзяўчыны, якую нават яе бацька — добра гэта памятаю — акрэсьліў як «дзіўную». Да яе ў мяне было некалькі пачуцьцяў: злосьць — бо яна кпіла зь мяне, бо набывала паставу мудрай ды нават маралізуючай асобы; віны да яе, бо ўсё ж і я яе патурбаваў, можа нават балюча, калі кінуў на падлогу, а потым сьціснуў за горла; захапленьня — бо ўсё ж паходы па кнігі й запалохваньне кватарантаў не былі звычайнымі.

Старая вярнулася ў пакой. На плячах у яе быў накінуты ваўняны шаль, які яна прытрымлівала рукою на грудзях. Яна села ў крэсла і, вывучальна сьвідруючы мяне вочкамі, схаванымі ў сетцы глыбокіх маршчынаў, спыталася:

— Зрабілася нешта кепскае?

Пэўны час я маўчаў. Потым прамовіў, надаючы твару скораны выраз:

— Так, справы паважныя… Але калі гэта мусіць быць таямніцаю, то няхай застанецца поўнай таямніцай. Таму я ня буду вам нічога гаварыць. Я казаў, што наважыўся жыць у бібліятэцы нягледзячы на тое, што там робіцца. І буду там жыць. Абяцаю вам, што нікому не скажу, калі там нешта здарыцца.

— Але вы самі хочаце мне нешта сказаць.

— Хачу заплаціць вам квартплату да канца году. Так мне параіў пан Рэванскі. Бо я зарабіў трохі грошай. Гэта для мяне найважней: дах над галавою.

— Добра. Гэта вельмі сумленна. Ёсьць кватаранты, зь якімі мушу судзіцца за квартплату.

— Я стараюся плаціць як толькі магу.

Я даў Жубжынскай дзьве тысячы марак і дамовіўся, што заплаціў за пакой да канца году. Гэтым разам яна дала мне квіток, што атрымала плату за пакой — разам з папярэднімі — тры тысячы марак… за паўгода. Потым я спытаў:

— Ці мог бы я паглядзець дамавую кнігу?

— Дамавую кнігу… А навошта?

— Вы зацікавілі мяне прозьвішчамі кватарантаў. Сапраўды нязвыклыя. Таму хачу спраўдзіць, ці між імі няма маіх знаёмых.

— Добра, я дам вам кнігу. Але, можа, будзеце ласкавы дапамагчы запісаць новую кватарантку. Яна пераехала ў суботу. Ужо ўпісаная ў дамавую кнігу і дала пасьведчаньне асобы.

— Зраблю гэта для вас.

— Вялікі дзякуй, бо дворнік, ведаеце…

— Ведаю: п’яніца, гультай, нягоднік!

— Менавіта. Зараз…

Старая прынесла дамавую кнігу і прасіла, каб я не затрымліваў яе доўга. Я абяцаў запісаць адразу новую кватарантку. Гэтак і зрабіў. А калі вярнуўся дахаты, пайшоў у свой пакой і пачаў шукаць у кнізе радкі запісаў пра Рэванскага і яго дачку. Знайшоў іх. У дачкі было імя Алена, узрост 17 гадоў; род заняткаў: навучэнка; месца нараджэньня: Ленінград.

Я адразу занёс кнігу. Аддаў яе гаспадыні праз прыадчыненыя дзьверы да яе кватэры. Падзякавала мне за запіс кватаранткі й спыталася:

— Ці знайшлі вы што цікавае ў кнізе?

— Нічога цікавага. Аніводнага знаёмага прозьвішча, апроч пана Рэванскага.

Хацеў сысьці, але старая прынізіла голас і сказала:

— Пане Лубень, ён яшчэ палохае?

— Палохае… Вельмі палохае. — я даткнуўся пальцамі сіняка на шчацэ. — Але мяне ён не настрашыць. Не!

Жубжынская паклала палец на губы, у знак таямніцы, кіўнула спачувальна галавою і зачыніла дзьверы. Цяпер яўна яна да мяне не заявіцца. Таго ж дня я агледзеў замкі ў шафах з кніжкамі. У суботу Алена сказала, што адчыняе адным ключом усе шафы. Прыкінуў, якой даўжыні мае быць ключык. Потым пайшоў у краму са старымі жалезінамі ў жыдоўскім раёне. Прадавец параіў мне, каб узяў цэлы жмут ключоў і падабраў дома, які хачу — згодна з памерам. Я пакінуў яму тысячу марак закладу і пайшоў назад. Лёгка знайшоў адпаведны ключык, які адчыняў усе шафы. Занёс жмут ключоў прадаўцу, забраў пакінуты заклад і заплаціў за ключык пяцьдзясят марак. На працягу некалькіх дзён я вывучаў зьмест шафаў. Намагаўся класьці усё ў такім парадку, як было раней. Праглядаў кніжкі польскія, расейскія, францускія і нямецкія. Знайшоў шмат гадавых падборак ілюстраваных выданьняў. Было мноства навуковых кніг з розных галін ведаў. Найбольш цікавілі мяне кніжкі з бэлетрыстыкі. Узяў некалькі раманаў і схаваў іх у шуфляду. З таго дня я пачаў шмат часу праводзіць за чытаньнем.

Калі надышла субота, увечары адчыніў шафу, зь якой Алена брала кніжкі. Пры адчыненых дзьверцах паставіў крэсла. На яго сьпінцы зьмясьціў аркуш, на якім алоўкам напісаў: «Вітаю Прыгожую Алену!». На стале я паклаў адну, выбраную мною да чытаньня кніжку, а на ложку каля падушкі другую. Быў гэта знак, што я чытаю. Мне карцела застацца і паразмаўляць з Аленаю, але баяўся, што яна палічыць гэта дакучлівасьцю. На пачатку дзявятай гадзіны я пайшоў на шпацыр. Доўга цягаўся вуліцамі, але думкі мае ўвесь час беглі да дзяўчыны, якая можа гаспадарыць цяпер у маім пакоі. Не было ў гэтых думках эратычнага адценьня. Яна цікавіла мяне бадай як асоба выбітная, сьмелая. Мне карцела зь ёю паразмаўляць ды нават пасябраваць. Але часта так бывае, што сарамлівасьць і боязь быць навязьлівым да дзяўчыны падзяляюць людзей нават назаўжды.

Калі я вярнуўся дахаты, шафа з кніжкамі была зачынена. Крэсла стаяла каля акна. А на стале ляжала на сподачку вялікая груша і мой аркуш, на якім было дапісана выразным, роўным почыркам: «Віншую! Вялікі прагрэс!» Ня ведаю, чаго гэта тычылася: майго камплімэнту ці пакінутых да чытаньня кніжак? Аднак мне было прыемна. Ігрушу я захоўваў да наступнай суботы. Зьеў яе, каб не сапсавалался, і пакінуў на талерцы бісквітнае пірожнае, якое адмыслова дзеля гэтага купіў. Калі я вярнуўся дадому, пірожнае зьнікла са сподка. На яго месцы ляжала звычайная цукерка. Відаць, Алена ня мела нічога лепшага. Але гэтая цукерка падалася мне надта мілай і дарагой. Я захаваў яе.

9

Усё патанае ў аблоках тытунёвага дыму. З-пад столі ледзьве прабіваецца сьвятло электрычных лямпаў. Заля выглядае як акварыюм, напоўнены мноствам дзіўных рыб. Більярдныя сталы — гэта алтары, на якіх адбываецца складаная містэрыя. Сьвятары — з жоўтымі й зялёнымі тварамі з чорнымі вачніцамі, у якіх нэрвова блішчаць вочы — урачыста нахіляюцца над більярдамі, мераюць позіркамі дыстанцыю і куты, б’юць кіямі. Потым, балянсуючы тулавам, «дапамагаюць» шарам трапляць у люзы. У паветры чуваць смурод поту, піва і тытунёвага дыму. Віруе пыл, зацярушвае вочы, трапляе ў горла. Заўзятары гавораць прыцішанымі галасамі — як гэта звычайна бывае, калі гуляюць майстры, калі гульня высокай клясы і зьбірае шмат зацікаўленых.

Я сяджу ля сьцяны ў доўгім шэрагу крэсел і назіраю за гульнёю. Час ад часу кідаю позірк на суседзяў. У іх засяроджаныя твары. Некаторыя нэрвова круцяцца, іншыя глядзяць апатычна. Заўзятары сьціскаюць у руках пакамечаныя, спацелыя банкноты. Міміка дапамагае гульцам. Прасочваюцца скупыя заўвагі. Яны ва ўладзе запалу. Для многіх зь іх выйгранка роўная магчымасьці павячэраць. Прайграцца — пазбавіцца вячэры сёньня і, можа, абеду заўтра. Каля мяне сядзіць стары. Штохвіліны ён нэрвова выцірае хустачкай акуляры, чапляе іх і зноў пазірае. Часам шэпча прафэсійныя выразы, акрэсьліваючы стан гульні ці хібы гульцоў.

Усе тут знаёмыя. Гэта заўсёднікі, свае людзі. Разумеюцца бяз словаў — як хірургі й іх памочнікі пры апэрацыі. Партыя скончаная. Гоман нарастае. Гульцы рыхтуюцца да наступнай гульні: шмаруюць крэйдаю кій, абціраюць хусткамі спацелыя твары, п’юць піва, размаўляюць:

— Дзесяці даць не магу. Самі бачыце…

— На пяць я не гуляю.

— Добра. Апошняя…

Заўзятары ідуць у заклад.

— Стаўлю тысячу за Бурмістра!

— Ідзе!

— Ён гуляе на «спуск»!

— Зразумела.

— Празь дзесяць хадоў ён будзе труп!

Стары, што сядзіць каля мяне, прайграў. Штохвіліны ён здымае дрыготкімі рукамі акуляры. Потым выцягвае з розных кішэняў скамечаныя банкноты і лічыць іх. У залі прыбывае людзей. Ёсьць і чужынцы — выпадковыя гульцы. Прыглядаюцца да гульні альбо нерашуча ідуць у заклад, ня ведаючы гульцоў.

— Стаўлю тысячу на таго, сухога.

— А я на таго з доўгім носам.

Да старога нахіляецца нейкі таўсташчокі маладзён:

— Прабачце! Прабачце, ці гэтыя шары са слановай косткі?

Стары раззлаваны і зьдзеклівы. Насунуў на нос акуляры.

— Хэ, хэ… Памятайце, што цяпер дваццаты век і слановай косткі нават у слана няма!

На ружовым твары пытаючага нямое зьдзіўленьне.

— …З мастыкі, пане, з мастыкі, — працягвае стары. — З мастыкі….

Стары хлусіць. Я чуў, што гэтая пірамідка більярдных шароў якраз са слановай косткі. Відаць, ня хоча, кіруючыся ўпартасьцю, сказаць прафану праўду.

Распачынаецца гульня на галоўным стале. Прафэсіяналы сядзяць засяроджаныя. Заўзятары крытычна назіраюць за гульнёю. Толькі прафаны робяць трохі шуму, прыцягваючы да сябе незадавальненьне заўсёднікаў — злосныя позіркі, а часам і заўвагі:

— Гэй, там, галёрка! Цішэй!

— Тут ня цырк!

Нехта торгае мяне за рукаво. Бачу нахілены да мяне амаль дзявочы твар у далікатнай усьмешцы.

— Што? — пытаю я зьдзіўлена.

— Прабачце, на хвілінку. Маю да вас справу.

«Хто такі? Недзе яго бачыў. Але дзе?»

Выходзім на цёмны падворак. Са змроку зьяўляецца яшчэ адна постаць. «Чаго яны хочуць?»

— У чым справа? — пытаю.

Чую сымпатычны, ветлівы голас. Бачу бледныя плямы твараў.

— Не прыпамінаеце сабе… Вы мне прадалі гарнітур.

— А, гэта вы, вы…

— Цырульнік.

— Так. Памятаю. Чаго вы хочаце?

— Гэта мой брат, — кажа цырульнік.

Націскаю працягнутую мне далонь. Чую голас:

— Юзік Сабада.

У адказ кажу нейкае прозьвішча, першае, што прыйшло мне да галавы.

— Гэта акурат мой брат мае да вас справу, — кажа цырульнік. — Вы можаце быць упэўненым у ім… Пакіну вас, бо маю нявырашаныя справы. Да пабачэньня!

Паціскаю далікатную, выпеставаную далонь і застаюся з новым знаёмым.

— Хадзем на вуліцу, — кажа Сабада.

Накіроўваемся да выйсьця з двара, а потым ідзем вуліцаю. Адыходзім ад цэнтру гораду. «Цікава, чаго ён хоча?». У нейкім месцы мы затрымліваемся. Доўгі час стаім моўчкі, потым Сабада кажа:

— Хачу прапанаваць вам адну работу. Вельмі прыбытковую. Можна зарабіць мільёны…

Я зьдзіўлены. «Ці не вар’ят?»

— Чаму вы не заробіце іх самі?

— Самому цяжка. Патрэбны супольнік, адпаведны чалавек.

— Адкуль вы ведаеце, што я адпаведны.

— Брат мне сказаў… — заўпарціўся ён.

— Што?

— Ну, пра той гарнітур, які вы яму прадалі.

— Што з таго?

— Гарнітур быў, так бы мовіць, нелегальны.

— Дык што?

— Дык акурат такога чалавека я шукаю. У мяне няма знаёмых сярод… — матлянуў пальцам у паветры, але не знайшоў акрэсьленьня. — Ну і ўвогуле, брат мне сказаў, што добра было б з вамі спаткацца. У мяне было, разумееце, такое адчуваньне.

— Добра. Я пагаджаюся зарабіць мільёны. Ахвотна пагаджаюся. Прашу толькі патлумачыць мне, як гэта зрабіць?

— Справа простая. Можна сказаць: купі-прадай. Трэба прадаць адны каштоўныя паперы.

— Вы самі можаце гэта зрабіць.

— Паперы фальшывыя… Падробленыя.

— Не разумею.

— Патлумачу пасьля. Я ня ведаў, што з вамі сустрэнуся. Гэта брат убачыў вас і паклікаў мяне. Але ня маю іх пры сабе, бо такіх рэчаў без патрэбы не нашу. Хачу толькі ведаць: ці цікавіць вас гэткая камбінацыя? Ці згаджаецеся на нелегальную, але вельмі выгадную афэру?

— Я згаджаюся на любую камбінацыю. Але ня ведаю, ці я да яе надаюся.

— Надаяцеся. Я ўпэўнены. Заўтра растлумачу вам усе падрабязнасьці. Справа, кажу вам, ясная, як шакаляд.

— Ды цьвёрдая, як мармэляд.

— Не… сур’ёзна… Купі-прадай. Так: можна таксама папасьціся. Але гэта ані крадзеж, ані рабунак. Звычайнае ашуканства.

— Добра. Пабачым.

Мы дамовіліся спаткацца на другі дзень увечары, а восьмай, насупраць вялікага будынку суду, на вуліцы Міцкевіча. Назаўтра я завёў Сабаду ў свой пакой. Я меркаваў, што тут будзе нам найлепей абмеркаваць справу. Ён выняў з партфэля прадаўгаваты блянк. Зірнуў на мяне і спытаў:

— Ці сюды ніхто ня ўвойдзе?

Я ўзьняўся з крэсла і зачыніў дзьверы на ключ.

— Жыву тут сам. Ніхто да мяне не прыходзіць.

— Каб нас не падслухалі.

— Немагчыма. Суседзяў няма. Там далей жывуць дзьве чыноўніцы, але ў іх не чуваць, што тут гавораць.

— Добра, — Сабада паклаў блянк на стол. — Во бачыце: гэта чэк на дзесяць даляраў.

Я ўважліва агледзеў блянк, што ляжаў на стале.

— Але ён жа на трыста даляраў!

— Так. Цяпер гэты чэк на трыста даляраў. Але ў сапраўднасьці быў выстаўлены на дзесяць. Яго перарабілі.

— Вы з братам?

— Не… Брат да гэтага ня мае дачыненьня. Ёсьць яшчэ адзін… Вы пазнаёміцеся зь ім пасьля. Ён пастаўшчык сапраўдных чэкаў і робіць фальшывыя дакумэнты.

— А хто перарабляе чэкі?

— Я і ён. Але цяпер гэта ня важна. Уважліва агледзьце чэк. Ён выглядае падазрона?

Я нічога ня мог выявіць на блянку, нават на сьвятло. Папера была нягнуткая, новая, без аніякіх плямаў і заганаў.

— Вы зьмянілі суму.

— Ня толькі суму. Усё было «вымыта». А на чыстым блянку напісалі фіктыўнае прозьвішча і суму.

— І што я павінен з гэтым рабіць?

— Вы павінны прадаць чэк.

— Каму?

— Абярэм адпаведнае месца і пакажам вам. Падчас продажу мы будзем назіраць за вамі здаля. У выпадку правалу заложым за вас заклад. У гэткіх справах належыць звальненьне ад суду за заклад. Зразумела, пасьля праведзенага сьледзтва. Зрэшты, з гэтым цяжка праваліцца. Гэта новая афэра. І нам патрэбна за кароткі час пусьціць у зварот як мага больш фальшывых чэкаў, а пасьля спыніць гэтую працу. Такі чэк можа пераходзіць з рук у рукі доўгі час. Толькі пасьля выкрываецца, што падроблены.

— Якім чынам?

— Праз банк. Калі напрыклад, нехта зацікаўлены накіруе ў банк запыт: на якую суму быў выстаўлены чэк, альбо ці сапраўды ва ўласьніка чэку ёсьць пакрыцьцё грашыма?

— Чаму вы самі не заняліся продажам? Вы добра ў гэтым арыентуецеся.

— Бачыце: трэба быць ініцыятыўным, сьмелым, упэўненым у сабе… Нельга выдаць страху, непакою. Я на гэта ня здольны.

— Хто трэці саўдзельнік?

— Жыд. Вельмі сымпатычны. Разьбіраецца ў банкаўскіх апэрацыях. Знае таксама хімію.

Я задумаўся. Пасьля сказаў:

— Патлумачце мне падрабязна: якім чынам адбываецца продаж чэку і ўсё, што з гэтым зьвязана. Тут справа ня ў боязі, бо я не баюся. Гаворка аб тым, што хачу зразумець справу дакладна.

Сабада запаліў папяросу і раскінуўся ў крэсле. Потым сказаў:

— Калі ласка, уявіце сабе, што вы жыхар Вільні, Мікалай Стылеўскі. Што ў вас ёсьць брат у Амэрыцы, у Нью-Ёрку. Ваш брат валодае рахункам у банку і мае чэкавую кніжку. На адным чэку ён піша ваша прозьвішча як таго, каму належыць выплаціць грошы.

— Разумею.

— Пасьля ваш брат, назавем яго Ян, піша вам ліст і паведамляе, што дасылае ў ім чэк на трыста даляраў.

— Дзе ўзяць ліст ад майго брата?

— Ліст напішам самі, тут. А канвэрт з маркамі таксама падрыхтуем самі, зь якога канвэрта з Амэрыкі. Гэта ня цяжка.

— Добра. Што далей?

— Вы атрымліваеце ліст. У ім чэк. Вартасьць чэку на трыста даляраў амаль роўная вартасьці трыста даляраў у банкнотах. Вам патрэбныя грошы. Тады ідзяце да банка альбо да пункту абмену валют, альбо да чорнага мянялы і прадаяце чэк за айчынныя грошы.

— Што за карысьць меў бы той, хто купляе ў мяне чэк? Што з гэтага ён мае?

— Ён зарабляе крыху на кожным даляры, агулам гэта шмат. А таму што праводзіць такіх апэрацый шмат, заробкі дзялкоў ад такіх транзакцый вялікія.

— Зразумела.

— Вы пераведзяце чэк.

— Што гэта значыць?

— Падпішаце на адвароце чэку тое прозьвішча, на якое чэк выстаўлены.

— Адкуль яны могуць быць упэўненыя, што я якраз тая асоба, на якую чэк выстаўлены?

— У вас будуць «левыя» дакумэнты на гэтае прозьвішча. На іх будзе пячатка з прапіскай па вашым адрасе. Можа здарыцца, што яны захочуць аформіць акт куплі ў натарыюса. Але дзялкі гэтага ня робяць, толькі прыватныя пакупнікі.

— Далей!

Сабада засьмяяўся.

— Далей? Вы забіраеце «капусту», дзелім яе, прадаём наступныя чэкі. Чым хутчэй, тым лепей.

— Выдатна!

— Гэта залатая жыла! Для вас трэба будзе знайсьці нейкі пакой і прапісацца на фальшывае прозьвішча, альбо вы затрымаецеся ў гатэлі.

— Ці трэці саўдзельнік ведае пра мяне?

— Так.

— Ці магу яго ўбачыць?

— Пасьля продажу першага чэку. А цяпер увага…

Сабада выняў з партфэлю вялікі канвэрт з амэрыканскімі паштовымі маркамі.

— Гэты канвэрт адрасаваны вам вашым братам, Янам Стылеўскім, — наказаў мне на адваротным баку адрас адпраўніка. — Высланы зь Нью-Ёрку ў Вільню. Паштовыя маркі і штэмпэлі сапраўдныя. А тут месца на ўпісаньне вашага «левага» прозьвішча і адрасу.

Сабада выняў з канвэрту аркуш добрай паперы і паклаў на стол.

— На гэтай паперчыне мы напішам вам ліст. Гэта значыць: ліст ад вашага брата, у якім ён згадвае пра далучаны да ліста чэк на трыста даляраў.

— А пасьведчаньне асобы?

— Вы яго атрымаеце праз два дні. Калі ласка, заўтра сфатаграфуйцеся ў «пяціхвілінцы» і дайце мне здымкі. Пасьля вы атрымаеце пашпарт і зарэгіструецеся як прыежджы. Здыміце нейкі пакойчык альбо затрымаецеся ў гатэлі.

— А папярэдняя рэгістрацыя ў пасьведчаньні? Адкуль прыехаў?

— Зробім фальшывую рэгістрацыю зь іншага гораду.

— Цудоўна!

— Цяпер вы добра арыентуецеся ў справе. І што вы скажаце?

— Што згаджаюся.

— Па руках!

Мы паціснулі далоні.

— Калі вы хочаце распачаць справу?

— Хаця б і заўтра!

— Гэта зарана. Праз тры дні!

Сабада схаваў чэкі і канвэрт у партфэль. Потым ён сказаў:

— Цяпер трэба акрапіць справу. На шчасьце.

— Згода. Але ёсьць яшчэ адна справа. Што я буду мець з гэтага?

— З кожнага прададзенага чэку вы будзеце мець траціну прыбытку. Зразумела, за вылікам саміх выдаткаў на чэк, пасьведчаньня, гравёра, часам на выезды.

— Добра. Калі ласка, скажыце, ці прадавалі ўжо такія чэкі?

— Не. Аніводнага. Гэта будзе першая авантура гэткага роду. Мы абдумвалі гэткую справу даўно, але ня мелі адпаведнага чалавека для продажу чэкаў. Цяпер мы ўдарым напоўніцу.

Пайшлі мы ў цэнтар. Сабада завёў мяне ў малы, зацішаны шынок. Замовіў добрую вячэру і графін гарэлкі.

— Вы любіце выпіць? — спытаў ён мяне.

— Пры добрай нагодзе, але наогул п’ю мала.

— Гэта добра. Трэба будзе дапільноўваць кожную дробязь, каб ня выклікаць падозраньня гульлівым ладам жыцьця.

Разьвіталіся мы ў добрым настроі, задаволеныя адзін адным.

Я пазіраю празь вялікую, бліскучую шыбу. На вітрыне ляжаць банкноты мноства дзяржаваў. Есьць і залатыя, срэбраныя, нікелёвыя, медзяныя манэты. Я пазнаю расейскія грошы. Адрозьніваю даляры, фунты, кроны. Уласна кажучы, маё зацікаўленьне прыцягвае не выстава, але сярэдзіна крамы — абмен валют. Бачу там, як увіхаюцца за прылаўкам жыды, а таксама некалькі наведнікаў. Гляджу ўправа. Ля вітрыны суседняй крамы стаіць Сабада. Пасьміхаюся яму, потым іду рашучым крокам у абменьнік. Адчыняю дзьверы. Прапускаю старога мужчыну і ўваходжу ў сярэдзіну. Людзі ў абменьніку не зьвяртаюць на мяне ўвагі. Нечым занятыя, жыва жэстыкулююць і хутка гавораць. З-за прылаўку ўздымае на мяне позірк сівы жыд.

— Чым магу вам служыць?

— Я хачу абмяняць чэк.

— Пакажыце, калі ласка.

Вымаю з бакавой кішэні пінжака партманэт, дастаю ліст зь Нью-Ёрку. Паварочваю яго такім чынам, каб былі бачныя паштовыя маркі й адрас. Нарэшце, вымаю з канвэрта чэк і падаю яго жыду. Ён узяў чэк. Хутка агледзеў яго, потым крыкнуў у наступны пакой, праз прыадчыненыя дзьверы:

— Пане Абрам! Калі ласка, зайдзіце на хвілінку па справе!

Неўзабаве я ўбачыў за стойкаю яшчэ аднаго жыда, хударлявага і вельмі высокага. Ён перажоўваў нешта і выціраў рукі хустачкаю для носа. Я, мабыць, ня даў яму паесьці.

— Дзень добры вам! — сказаў ён мне.

— Дзень добры! Я хачу прадаць чэк.

Сівы жыд сказаў на ідышы некалькі словаў, якіх я не зразумеў. Той, якога звалі Абрамам, агледзеў чэк, потым зьвярнуўся да мяне:

— Можаце зайсьці заўтра?

— Не магу. Я мушу прадаць чэк сёньня, бо маю тэрміновыя выдаткі. Мне трэба купіць сёньня яшчэ некаторыя рэчы.

— Колькі вы хочаце за чэк?

— Ведаю, што паводле курсу…

Надыходзіў вельмі адказны момант: я закідваю кручок.

— Даляр роўны тысячы шасьцістам маркам.

Заўважыў у вачах жыдоў бліск зьдзіўленьня і… радасьці. Кручок яны праглынулі. Даляр паводле курсу быў роўны ў гэты дзень тысячы сямістам пяцідзесяці маркам.

— Вы, шаноўны, хіба ня ведаеце, — кажа сквапна хударлявы жыд, што ўжо два тыдні даляр падае… Заўтра, — працягвае жыд, — можа быць тысячу пяцьсот, а праз тыдзень тысячу чатырыста. Ведаеце, цяпер такі час! — шырока разводзіць ён рукі.

Я скіроўваю позірк на вітрыну. Мімаходзь заўважаю на супрацьлеглым баку вуліцы Сабаду. Бяру чэк з рук жыда і паволі ўкладаю яго ў «амэрыканскі» канвэрт.

— Ну то колькі вы даяце? — пытаю флегматычна.

— Каб доўга не балбатаць: па тысячы пяцьсот пяцьдзясят.

— То я паспрабую дзе-небудзь у іншым месцы.

Я схаваў партманэт у кішэню й зашпіліў плашч-дажджавік. Мне даў яго Сабада (каб я выглядаў як прыежджы) разам з капелюшом і вялікаю, жоўтаю тэчкаю, якая ляжыць на прылаўку і зіхаціць самавітымі нікелёвымі замкамі. Умешваецца другі жыд:

— Шаноўны пане! Апошняе слова: тысяча пяцьсот семдзесят.

— Не!

Бяру партфэль. Тады ўмешваецца першы жыд. Кажа шэптам, таямнічым шэптам:

— Ну, а тысячу пяцьсот восемдзесят?

— Цьфу, ты, вар’ят! — сівы жыд «абурана» адыходзіць ад прылаўка.

Хударлявы кажа яму:

— Гэта мая справа. Мне патрэбны такі чэк. Я рызыкую!

Я пару імгненьняў «вагаюся». Потым наважваюся:

— Ну добра.

Зноў даю ім чэк.

Цяпер справа рухаецца маланкава. «Напэўна, зараз спытае мяне пра ліст. Памятаць: брат Ян зь Нью-Ёрку».

— Вам належыць чатырыста семдзесят чатыры тысячы марак.

— Так.

— У вас ёсьць пасьведчаньне асобы?

— Зразумела, ёсьць. Зараз…

Шукаю ў партфэлі. Потым вымаю фальшывыя дакумэнты з маім фотаздымкам. На адваротным баку — фіялетавая пячатка рэгістрацыі ў паліцыі.

Жыд уважліва праглядае пасьведчаньне і вяртае яго мне.

— Выбачайце. Гэта такая фармальнасьць. Мы ж вас ня ведаем.

— Зразумела.

— Будзьце ласкавы, падпішаце.

Я бяру асадку, апускаю пяро ў чарнільніцу. Раптам разумею сабе, што ня памятаю прозьвішча. Імя: Мікалай, але прозьвішча? Ліхаманкава думаю: як жа мяне завуць? А сэкунды лятуць. Можа, гэта выглядае падазрона?

Зноў апускаю пяро ў чарнільніцу, пераварочваю блянк і чытаю «Мікалай Стылеўскі». Зрабіў я гэта нядбайна. Адначасова я сказаў:

— Калі б я пратрьмаў гэты чэк яшчэ пару тыдняў, мог бы ўзяць бадай нашмат больш. Але маю патрэбу. Неспадзяваную патрэбу.

— Вы маглі б і страціць. Цяпер марка мае тэндэнцыю расьці.

Старанна падпісваю чэк.

На стойцы вырастаюць апяразаныя белымі папяровымі стужкамі паперы банкнотаў. Доўгі, сухі палец датыкаецца стужак.

— Чатыры па сто тысяч, разам чатырыста. Тая пяцьдзясят тысяч. А тут дваццаць чатыры. Усяго: чатырыста семдзесят чатыры тысячы марак. Можаце пералічыць.

Лічу стосы, у якіх дваццаць чатыры і пяцьдзясят тысяч. Потым паказваю на пачкі па сто тысяч.

— Ці соткі дакладна падлічаны?

— Памылкі быць ня можа.

Кладу дваццаць чатыры тысячы ў партманэт, а чатырыста пяцьдзясят у тэчку.

— Да пабачэньня!

— Наша пашана! Заходзьце яшчэ.

«Вам хопіць аднаго разу», — падумаў я. Выходжу з абменьніка. Іду Нямецкаю вуліцаю. Супрацьлеглым ходнікам сьпяшаецца Сабада. Пару разоў зварочваем у завулкі. Мне хочацца азірнуцца: ці за мною ніхто не ідзе, ці ня сочаць за мною? Але ўстрымліваюся ад гэтага. Нарэшце Сабада падышоў да мяне.

— Ну як? — спытаў.

— Бачыце! — паказваю на напханую грашыма тэчку.

У цэнтры гораду мы ўваходзім у браму вялізнай камяніцы. Чорнымі сходамі ідзем угару. У малым пакойчыку нас вітае невысокі, хударлявы жыд. Яго вочы стомленыя і пачырванелыя. Сам расхваляваны. Сабада паціскае яго далонь і паказвае рухам галавы на мяне:

— Гэта якраз мой супольнік. Я вам гаварыў…

Паціскаю вузкую слабую далонь.

— Якуб… — называецца жыд, невыразна вымаўляючы прозьвішча.

— Мікалай Стылеўскі, — так, як на чэку, які я толькі што прадаў.

— Як прайшло з чэкам? — пытае Якуб.

— Прададзены. А грошы тут, — шчоўкнуў пазногцем па тачцы.

— Цудоўна! — кажа жыд.

Заўважаю, што ён вельмі нэрвуецца і відавочна хворы. Я выняў грошы з тэчкі й роўна паклаў іх на стале, накрытым белаю цыратаю.

— Прадаў чэк па тысячы пяцьсот восемдзесят марак за даляр. Усяго атрымаў, за трыста даляраў, чатырыста семдзесят чатыры тысячы. Тут чатырыста пяцьдзясят тысяч, а ў партманэце яшчэ дваццаць чатыры.

Супольнікі зь цікаўнасьцю выпытваюць у мяне падрабязнасьці продажу. Нясьпешна, з пэўным перабольшаньнем і гумарам, расказваю ім. Пазіраюць на мяне з захапленьнем і задавальненьнем.

— Вы наогул не баяліся? — спытаў Якуб.

— Не было на гэта часу. Цяпер трохі баюся.

Дзелім грошы. На выдаткі «арганізацыі» чэку адкладаем дваццаць чатыры тысячы — каб засталася круглая сума. Атрымліваю сто пяцьдзясят тысяч марак. Гэта тоўсты стос банкнотаў. Частку іх хаваю ў партманэт, а рэшту расьпіхваю па кішэнях. «Я — буржуй! І гэта за дзесяць хвілін рызыкі!»

— Калі вы хочаце прадаць наступны чэк? — пытае мяне Сабада.

— Можна сёньня. Нават зараз.

На твары жыда зьяўляецца ўсьмешка. Сабада таксама сьмяецца.

— Ня сёньня… Празь некалькі дзён.

— Добра.

Неўзабаве мы разьвіталіся. Я сказаў Сабаду, што калі захоча ўбачыць мяне па пільнай справе, няхай падсуне пад дзьверы майго пакою ў Жубжынскай паперку, прызначыўшы на ёй час і месца спатканьня. Аддаў яму партфэль, плашч і капялюш. Так я прадаў першы фальшывы чэк і адразу пачуўся капіталістам. А цяпер… Што цяпер? Цяпер жыць, весяліцца…

Мне таксама належыць нешта ад гэтага гораду, краіны… Нагаладаўся ўжо!

10

Я прадаў яшчэ два чэкі. Апэтыты маіх супольнікаў растуць. Другі чэк перарабілі на шэсьцьсот даляраў, а трэці на сямсот. Абодва чэкі я рэалізаваў у Вільні. Якуб рыхтуе чэк на тысячу даляраў, але мы зьбіраемся прадаць яго ў Маладзечне. Вільня, пасьля выпуску ў зварот трох фальшывых чэкаў, высіленая. Цяпер чарга паветаў. А на будучыню зьбіраемся прадаваць чэкі ў буйных гарадах Польшчы.

Неўзабаве пасьля рэалізацыі першага чэку я ўбачыў на вуліцы Алену. Яны жвава ішла ў напрамку нашага дому. Яе твар быў задумлівы, засяроджаны, смутны. Мне хацелася надысьці да яе і паразмаўляць, але я не наважыўся нават павітацца зь ёю. Пачаў сачыць за дзяўчынаю здаля. Яна дайшла да нашай камяніцы, але не зайшла празь пярэднія дзьверы. Падалася далей. Павярнула на рагу дому і ўвайшла празь іншыя дзьверы. Толькі цяпер я зразумеў, чаму ніколі не спатыкаў на сходах ані Рэванскага, ані яго дачкі. Да іх жытла ёсьць уваход зь іншага боку камяніцы. Калі Алена ўвайшла ў камяніцу, я хапатліва накіраваўся да пярэдніх дзьвярэй. Адчыніў іх і стаў унізе лесьвічнай пляцоўкі. Я чуў крокі дзяўчыны. Затрымаліся ўверсе. Пасьля да маіх вушэй даляцела, як адчыняецца замок. Потым грукнулі дзьверы. Толькі тады ціхенька пайшоў сходамі ўверх. Уваходы да ўсіх дзьвярэй былі справа лесьвічнай клеткі. Калі я спыніўся наверсе, убачыў велічэзныя, падвойныя дзьверы, на якіх была замацаваная шыльда: «Гіпаліт Ардэна-Рэванскі». А зьнізу: «Рэтушор». Мне хацелася пазваніць у кватэру, але я збаяўся. Ну што я ёй скажу? Што часта пра яе думаю…

Назаўтра была субота. Я купіў дзьве вялікія, прыгожыя гронкі вінаграду. Былі амаль чорныя, добра высьпелыя, сакавітыя. Паклаў іх на талерцы і пакінуў побач картку: «Прыгожай Алене — замест паэмы». У той вечар не пайшоў забаўляцца, хаця меў шмат грошай на пацехі. Ад часу знаёмства з Аленаю суботнія вечары былі для мяне хвалюючыя і мілыя. У мяне цяпер была магчымасьць піць, гуляць з кабетамі. Але даражэйшымі для мяне былі некалькі словаў, напісаных на паперцы, ці цукерка, пакінутая Аленаю. У тую суботу я хадзіў па горадзе да дзясятай гадзіны. Потым вярнуўся дахаты і з радасьцю ўбачыў, што адна гронка вінаграду зьнікла з талеркі. На яе месцы ляжалі два варэнікі з сырам. А на паперцы было дапісана: «Мусіць быць і паэма».

На наступным тыдні я прадаў яшчэ два чэкі. У мяне было шмат грошай. Але і цяпер я ня бавіўся нідзе ў суботу. Удзень пайшоў у кветкавую краму і купіў вялікі, прыгожы букет. Па дарозе дадому набыў ёмістую вазу. Дома паставіў кветкі ў вазу. На стале паклаў паперку, на якой напісаў: «Паэма з кветак — для Прыгожай Алены». Потым хадзіў па горадзе і думаў, што зробіць Алена? Вырашыў нават, што калі яна возьме кветкі, я буду мець вялікі посьпех. Гэткая прастадушная варажба.

У той вечар я вярнуўся дадому позна. Кветкі былі забраныя. Засталася толькі адна, найменшая ружачка. На стале, на талерцы ляжалі колькі дзясяткаў вялікіх сьліваў. А на паперцы было дапісана: «Прыгожая Алена сярдуе за марнатраўства». Мабыць, яна думае, што я раблю растраты, каб зрабіць ёй прыемнасьць.

Цяпер я жыву ў добра абстаўленым пакоі ў цэнтры. Да яго ёсьць асобны ўваход зь лесьвічнай пляцоўкі, і я магу карыстацца ванным пакоем. Аднак я ня выпісаўся зь «бібліятэкі». Хачу мець яе ў «рэзэрве». Сплю тамака штоночы з суботы на нядзелю, і надалей доўжыцца мой дзіўны «флірт» з Аленаю.

Пасля продажу другога чэку я пачаў шукаць Кольку. Наўмысна сядзеў вечарамі да познага ў більярднай залі «Чырвонага Штрала». Але сябра недзе зьнік. Нарэшце я напісаў яму запіску, занёс яе на пададзены мне адрас і ўкінуў у паштовую скрынку. Я прасіў яго, каб ён прыйшоў заўтра ў більярдную а дванаццатай гадзіне. На наступны дзень пайшоў туды ў прызначаны мною час. Колька ўжо чакаў. Ён быў змарнелы і сумны. Мы не размаўлялі ў прысутнасьці іншых. Пайшлі ў горад.

— Што з табою здарылася? — спытаў я Кольку.

— Пачуваюся блага, бо маю шмат клопатаў. Прайграўся ў карты, завінаваціўся. Цяпер не магу даць сабе рады. Шукаў іншых магчымасьцяў, але мне ня шчасьціць. Цяпер гуляю танна ў «Зялёнага Штрала» альбо ў іншых установах.

— Слухай! — зьвярнуўся да яго зычліва і шчыра. — Я добра зарабіў і маю шмат грошай. Магу даць табе. Колькі трэба?

— Ведаеш, калі ня маеш уласнага рубля, дык і шчасьце ня будзе пасаваць. Звычайна так бывае, што грошы цягнуцца да грошай.

— Скажы, колькі патрэбна грошай, каб пазбыцца клопатаў і сплаціць пазыкі?

— Пазыкаў маю пятнаццаць тысяч. Трэба таксама заплаціць за пакой і за абеды дома. Калі б меў трыццаць тысяч, я даў бы сабе рады.

— Добра, дам табе трыццаць тысяч. Не пазычу, але дам. Калі зможаш некалі аддаць мне тыя грошы, то аддасі. Калі не — абыдуся бязь іх.

Я запрасіў Кольку на абед у рэстаран і там даў яму грошы. Ён прасіў мяне, каб прыйшоў увечары ў більярдную, бо ён зьбіраўся згуляць «на спуск». Я сказаў, што цяпер магу ісьці на вялікія закладкі, бо маю вялікія грошы. Дамовіліся, што ён выйграе першую партыю, прайграе дзьве наступныя і возьме ўсе, што будзе гуляць надалей. Аднак для пэўнасьці дамовіліся, што дасьць мне знак — як і раней.

У гэты ж дзень увечары Колька гуляў з Годвінам — па пяць тысяч партыя. Абодва лічыліся майстрамі і не давалі сабе форы. Заўзятары былі ўсхваляваныя і нерашуча закладаліся. Я ўважліва сачыў за Колькам. Ведаў, што першую партыю зьбіраецца выйграць — але наўмысна, і каб чула шмат заўзятараў, я паставіў тысячу марак супраць яго. Зразумела, Колька выйграў гэтую партыю, я ж страціў свой заклад. Тады заўважыў Колькаў знак. Я мог не ўзбуджаючы падозраньняў ставіць далей на Гудвіна. Тым разам я пайшоў у заклад зь некалькімі заўзятарамі. Атрымаў дзесяць тысяч марак. Наступным разам паўтарыў закладкі і зноў выйграў. Потым не было аматараў ставіць на Кольку. Палічылі, што сёньня ён у дрэннай форме. Тады я паставіў на Кольку пяць тысяч. Агулам здабыў, за вылікам страчанай першым разам тысячы, дваццаць чатыры тысячы марак. Калі пасьля сустрэўся на вуліцы з Колькам, ён сказаў:

— У цябе шчасьлівая рука: ты гуляў як хацеў. Але ж і Гудвін — гэта не партач. Запрашаю цябе на вячэру.

— Не, — адказаў я, — сёньня я плачу за ўсё. Ёсьць з чаго.

Мы пайшлі да Берчыка. Там, за добрай вячэраю і гарэлкаю, доўга размаўлялі. Колька быў тактоўны і не выпытваў, адкуль у мяне грошы. Відаць, ён лічыў, што калі сам гэтага яму не кажу, то маю падставы да захаваньня сакрэту. З таго дня я бавіў амаль увесь вольны час у кампаніі Колькі. Мы хадзілі па шынках, па нелегальных салёнах азартных гульняў, па зладзейскіх прытонах. Для Колькі гэта нармальны стан рэчаў. Паўсюль пачуваецца як у сябе дома. Я пераважна аплачваю нашы большыя выдаткі. Але й сябру жывецца цяпер лепей. Ён пачаў ізноў выйграваць у карты і мае трохі грошай на запас. Паверыў у тое, што мая прысутнасьць прыносіць яму шчасьце. Грошы мае хутка разыходзяцца, але маю іх яшчэ шмат. А неўзабаве буду мець іх… мільёны! Я ня ведаю, як гэта ўсё скончыцца. Часам маю кепскае прадчуваньне, але адганяю яго і яшчэ аддаюся забавам, каб вытраціць грошы, пакуль яны ў мяне ёсьць.

Часта ўспамінаю Рэванскага і нашы размовы. Але больш мне даспадобы Колькін досьціп, яго грубыя жарты і яго хуліганскае легкадумства, чым сарказм старога. Я выдатна разумею Кольку. Рэванскі для мяне загадка — чалавек з мноствам твараў. Колька мяне весяліць, Рэванскі прымушае да разважаньняў над мноствам нецікавых для мяне рэчаў. Колька бачыць у жыцьці сьмех, забаву, жарты, асалоду. Рэванскі выцягвае адусюль подласьць, крыўду, агіду. Колька малюе ўсё сьветлымі фарбамі й стварае з жыцьця мазаіку гумару і бесклапотнасьці. Рэванскі запырсквае ўсё брудам і жоўцю… Рэванскі нязлы, але «цяжкі». Колька ж лёгкі, як пенка на піве.

На некаторыя нашы выправы Колька насіў элегантную адзежу. Угаварыў мяне, каб я замовіў сабе добры гарнітур па мерцы. Мы пайшлі да вядомага ў Вільні краўца. Сябра сам выбраў для мяне матэрыял і фасон. Пасьля мы дакупілі ў горадзе да камплекту шмат «неабходнай» драбязы. Калі ж гарнітур быў гатовы і я апрануўся ўва ўсё новае, Колька сам завязаў мне прыгожы гальштук і з задавальненьнем мастака, што любуецца сваім творам, правёў мяне да люстра.

— Во, калі ласка! — прамовіў ён урачыста, паказваючы на адлюстраваньне маёй постаці.

Зь зьдзіўленьнем я ўзіраўся ў люстра. Мне падалося, што бачу некага іншага. Скорчыў нават некалькі грымасаў — каб спраўдзіць сваю тоеснасьць.

— Ну, халера! — сказаў я.

Кольку гэты выраз прызнаньня ўсьцешыў больш, чым шматлікія падзякі. Ён пляснуў у далоні й засьпяваў:

Гэй, Зузана! Гэй, Зузана! Зад і перад падкасаны!

Пасьля дадаў:

— Фарсун як з малюнка! Хлопец на сто два!

За колькі дзён сябра прапанаваў, каб мы пайшлі на вячэру да Грачанкі.

— Хадзем, не пашкадуеш, — сказаў. — Кухня там добрая, а дзяўчынкі такія, што і ў Парыжы лепшых ня знойдзеш. Для выбранай публікі. Багіні — ня бабы!

— Колькі там вытрацім? — спытаў я.

— На вячэру па дзесяць тысяч і гэтулькі ж на дзяўчат.

— Добра.

— Зараз да яе пазваню. Там трэба запісвацца, як да добрага лекара.

Колька пайшоў да тэлефона. Неўзабаве ён вярнуўся і сказаў:

— Можам ісьці. Яна сказала, што для мяне мае заўсёды адкрытыя і дзьверы і сэрца. Файная баба.

Установа Грачанкі была блізка да цэнтру. Знаходзілася ў вялікай камяніцы. Афіцыйна гэта была сталоўка, у якой давалі хатнія абеды, але для адмысловых гасьцей быў салён і некалькі пакояў у больш далёкай частцы жытла гаспадыні. Калі мы ўвайшлі на слаба асьветленую лесьвічную пляцоўку, сябар сказаў, паказваючы на дзьверы:

— Тут, бачыш, краўчыха. Направа манікурыха. Ідэальны пункт. Любая кабета можа ўвайсьці з вуліцы, не прыцягваючы да сябе ўвагу.

Мы затрымаліся каля дзьвярэй. Збоку вісела таблічка «Хатнія абеды — з 1 да З гадзіны». Я завярнуў на гэта ўвагу сябра. Але ён толькі пасьміхнуўся і пазваніў.

— Для нас зарана нават, але сапраўды хачу есьці, — сказаў ён. — Нагуляемся сёньня ў буржуяў.

Неўзабаве дзьверы нам адчыніла маладая, прыгожая пакаёўка. Была ў ярка гранатавай сукенцы і чорным фартушку. Яе вочы ўважліва «ацэньвалі» нас.

— Вы да каго?

— Да мамусі, Ганначка, каханая! Асабіста да яе.

— Ах, гэта вы. Я не пазнала. Калі ласка. Зараз.

Пакаёўка хутка найшла ўглыб калідору. Я хацеў павесіць капялюш на вешалку каля дзьвярэй, але сябра ўстрымаў мяне.

— Лепшыя госьці не пакідаюць рэчы тут. Сталоўка для плебэяў там, — паказаў мне на прыадчыненыя дзьверы, за якімі, пры цьмяным сьвятле з вуліцы, былі відаць невыразныя абрысы крэслаў і сталоў. — Для арыстакратыі ёсьць экстрасалёны.

З глыбіні калідору да нас ішла дзябёлая жанчына з чорнымі валасамі й карымі вачыма. На ёй была добра пашытая сукенка зь вялікім дэкальтэ. Калі яна наблізілася, я адчуў моцны пах парфумы. Колька зрабіў да яе пару крокаў.

— Вітаю мамусю! — сказаў ён весела. — А гэта мой сардэчны сябра.

Я павітаўся з жанчынай, якая, хаця і не была маладою, выглядала вельмі добра. У яе была прыгожая скура і аніводнай зморшчынкі на твары. Грачанка ўзяла Кольку пад руку і фамільярна сказала:

— Чаму ж ты не прыходзіў? Забыўся пра Маму? Цёгаешся па дзяўчатах.

— Не дзяўчаты мне ў галаве. Было шмат клопату. Але сёньня хацелі мы зь сябрам добра паесьці.

— Толькі паесьці? Во халера! Але хадзем далей.

Мы ўвайшлі ў вялікі пакой, у якім я ўбачыў некалькі столікаў, засланых белымі абрусамі. Фатэлі ля іх былі вельмі нізкімі. На сьценах вісела некалькі рэпрадукцый добрых карцінаў, у багатых рамах. Пасярод столі вісела вялікая жырандоля. У адным куце стаяла піяніна і побач зь ім столік з патэфонам. Ля сьценаў залі ляжалі тоўстыя дываны, якія заглушалі водгалас крокаў. Пасярэдзіне зіхацеў, як разьлітая вада, велічэзны квадрат паркету.

Грачанка паказала далоньню наўкола.

— Выбірайце, панове, столік, які вам падабаецца. А я даведаюся на кухні, што маем добрага пад’есьці.

Яна адразу сышла. Мы селі за столікам зь левага боку залі.

— Дзіўная ўстанова, — сказаў я. — І ніштаватая.

Колька махнуў рукою.

— Гэткі самы бардэль, як любы іншы. Паўсюль адно і тое ж. Але гэты для вяршкоў. Для тых, хто мае буйныя грошы.

— Чаму тут няма дзяўчат?

— Тут з кожнай дзяўчынай, якую ўбачыш, можна пазабавіцца. Дзяўчат некалькі. Будуць падаваць ежу. Выберы, якую хочаш, і запрасі ў кампанію. Тады яна прыйдзе без фартушка. А ўжо яе абавязак нацягваць госьця на віно, садавіну, салодкае. Бо Мама нічога не бярэ ад дзяўчат, зь іх заробку ад гасьцей.

— Чыста тут, спакойна.

— А то ж. Дзеўкі тут здаровыя, добра выдрэсіраваныя. Няма ніводнага скандалу. Усё як у сям’і. Оргіі й тут бываюць. Яшчэ якія! Але ў адпаведны час і без авантур. Можаш таксама замовіць сабе дзяўчыну, якая на твой выбар прыйдзе з гораду. Грачанка мае некалькі, што падзарабляюць такім чынам. А некаторыя з таго жывуць. Пасьля возьмем фатаздымкі й пакажу табе іх. Можа, табе якая спадабаецца.

— А ты?

— Я сёньня не хачу. Досыць мне таго. Вышэй за вушы. Я ж пачаў «кахацца», калі быў хлапчуком, са служанкаю бацькі. Ёй было сорак год, а мне чатырнаццаць. Ну й пайшло: адна за другою. А цяпер мяне гэта толькі нудзіць.

— Але тут пуста. Няма гасьцей.

— Часам бывае шмат. Там, за тымі дзьвярыма, ёсьць яшчэ два кабінэты. Некаторыя прыходзяць з кабетамі з гораду альбо прызначаюць тут спатканьне. Але заўсёды трэба дамаўляцца з Грачанкаю.

Прыгадаў сабе расказы Рэванскага пра дамы спатканьняў. Зразумеў, што гэта падобная ўстанова.

— А дзе тут спальныя пакоі?

— Далей. Тут, браце, лябірынт. Ёсьць два заднія выхады. Усё прадугледжана.

У пакой увайшла паўнацелая дзяўчына, якая мела на сабе, як і Ганка, ярка-гранатавую сукенку і чорны фартушок. Яна наблізілася да нашага століка.

— Добры вечар!

— Янка цудоўна выглядае! — сказаў Колька і палашчыў яе па руцэ.

— Дзякую, — сказала яна. — Шэфіня дасылае вам гэтыя кветкі.

— Гэта значыць — цябе разам з тымі, што ў вазе.

— Эх, ня вельмі вы мною цікавіцеся.

— Бо я галодны, даражэнькая.

Дзяўчына паставіла кветкі на столік і сышла.

— Мілая дзяўчына, — зьвярнуўся я да сябра.

— Тут усе мілыя. Мамуся толькі гэткіх трымае. Гэта дамавы пэрсанал. Тут яны жывуць. Ну і кожная мае прафэсію. Тая, што адчыняла дзьверы, Ганка, нядрэнна сьпявае лёгкія куплеты.

— А Янка?

— Янка, хаця і дзябёлая, добра танчыць. А аднойчы сабралася тут вясёлая кампанія. Ува ўсіх былі купы грошай. І давай паіць дзяўчат. Шампанскае і шампанскае. Пасьля наладзілі францускія баі[15]. Але галяком. Тая, якая выйграе, павінна была атрымаць пярсьцёнак з дыямэнцікам. Тут, пасярод залі, паклалі дыван і Янка, ды яшчэ адна, таксама дзябёлая Юля, пятнаццаць хвілін біліся, як тыгрыцы. Янка ўрэшце прайграла й пачала плакаць. Таму і ёй паабяцалі даць пярсьцёнак.

— Далі?

— Не. Далі грошы, каб сама сабе купіла.

— А казаў, што тут «як у сям’і».

— Зразумела. Гэта залежыць ад гасьцей і ад дзяўчат. Як упадуць у шал, то стаяць на галаве. Але ніякага прымусу няма. Усё залежыць ад настрою.

— Адкуль ты ведаеш гэтую ўстанову?

— Мяне сюды некалі прывёў знаёмы, вялікі картачны махляр. Мы папросту прыходзілі сюды на вячэру, каб правесьці час. А пасьля я сам некалькі разоў прыводзіў Маме «цёплых» гасьцей. Цяпер я тут як свой чалавек.

У залю ўвайшла Грачанка. Дарма што яна была дзябёлая, рухалася зграбна і лёгка. Падсунула фатэль да нашага століка, села і спытала:

— Ці вы моцна галодныя?

— Я моцна, — сказаў Колька. — Ня меў часу на абед.

— Дык вось ёсьць добрыя запечаныя кураняты. Да іх можа быць салата зь сьвежай гародніны. А на пачатак халодныя закускі і, можа, графін белай. Такі маленькі, дзіцячы. Як?

— Выдатна! Няхай Мама сама нам гэта арганізуе.

— А вы? — зьвярнулася яна да мяне.

— Мне ўсё адно.

Грачанка даткнулася маёй далоні.

— Я люблю такіх гасьцей. Ніякага клопату. Бо ёсьць і гэткія, якім дагадзіць нельга.

— Запрашаем Маму на вячэру, — сказаў Колька.

— Не, даражэнькія, — адказала яна. — Я ўжо павячэрала. Можа, запросіш да сабе якую маладзейшую.

— Аддаю перавагу Маме за кожную іншую.

— Хлусіш. Ведаю ж, — сказала яна, кінуўшы позірк на Кольку. Пасьля прыцішыла голас. — Сёньня прыйдзе Еўка. Памятаеш яе? Рудая.

— Памятаю. Аблілася некалі чырвоным віном, а пасьля зьняла сукенку, бялізну, сядзела галяком і плакала, што нешчасьлівая.

— Фу, галяком. Нявыхаваны хлапец. Але раю не запрашаць яе. Наташа таксама будзе.

— Мама раўнівая. Еву старым мужыкам падсоўвае, а маладзейшых рэзэрвуе для сябе.

— Атрымаеш пляскача, смаркач!

У залю ўвайшла трэцяя дзяўчына, убраная як іншыя пакаёўкі. Прынесла сэрвіроўку на дзьве асобы. Прывіталася з намі й зграбна заставіла столік.

Грачанка ўзьнялася.

— Баўцеся, панове! Прыйду да вас пасьля. Калі нешта патрэбна — калі ласка, званіце.

Яна выйшла разам зь дзяўчатамі. Потым Колька сказаў:

— Ева забаўная і вясёлая, але трохі самадурная. Госьці яе любяць, бо прыгожая і добра складзеная, але Мама трымае яе толькі таму, што мае зь яе добры прыбытак. Здольная абдурваць гасьцей як ніхто іншая. Таму намагаецца падсоўваць яе багатым тыпам. А Наташа — расейка. Грае на піяніне і сьпявае.

— Навошта яна яе выклікала?

— Напэўна, «дзяжурная». Сюды звычайна прыходзяць увечары па дзьве. А калі трэба больш, Мама праводзіць мабілізацыю. Яны жывуць недалёка. У некаторых ёсьць тэлефоны.

Неўзабаве мы наваліліся на вячэру. Са словаў Колі я разабраўся ў звычаях гэтай установы. Выявілася, што тут ёсьць дарагія, толькі найлепшыя напоі. З абранай кабетаю можна ў любы момант пайсьці ў вызначаны для яе пакой. За ежу і напоі плаціш паводле рахунку. А жанчынам асобна — па дамове. І такі плацеж трактуецца як прэзэнт. Гэткім чынам аслабляецца сэнс звычайнай прастытуцыі, зводзячы яе да сяброўскай забавы незалежных жанчын і мужчын. Найлепей зарабляюць тут пакаёўкі, бо добра ведаюць гасьцей і заўсёды на месцы. Адна зь іх на працягу году здолела сабраць добры пасаг і выйсьці замуж. Іх даходамі старанна апякуецца сама Грачанка. Купляе валюту і золата, каб грошы ня страцілі вартасьці. Іншыя кабеты пераважна з гэтага жывуць, хаця ж выклікаюцца ўва ўстанову рэдка — на запрашэньне гасьцей. Але адна ноч з мужчынам дае жанчыне гэтулькі заробку, колькі яна не атрымала б за некалькі дзён працы — калі б знайшла працу. Таму Грачанцы лёгка адбіраць добры «тавар» для сваіх кліентаў.

— А як з паліцыяй? — спытаўся я.

Колька ўмэнт зразумеў сэнс майго пытаньня.

— Паліцыя? Відавочна, усё ведае. Але гэта афіцыйна зарэгістраваная сталоўка. Дзяўчаты — афіцыянткі й хатнія служанкі. А ўвечары яны прыходзяць да гаспадыні як госьці. Калі гэта нікому не перашкаджае, няма боек, скаргаў, крадзяжоў — паліцыя ня можа ўмешвацца. Акрамя таго, наша Грачанка мае такіх апекуноў і знаёмых, што ніхто не адважыцца, нават калі будзе падстава, яе зачапіць. Тут, мой даражэнькі, калі б госьці ўпісваліся б у гасьцявую кнігу, пабачылі б гістарычныя прозьвішчы. Сёньня тут ціха. Але часамі на бочных вуліцах побач стаяць па некалькі аўто. І ня толькі віленскіх.

— Ты казаў, што гэта звычайны бардэль.

— Вось табе й на! Казаў, бо гэтак і ёсьць і заўсёды было. Былі й ёсьць куртызанкі, якія нават міністраў трымалі ў руках. А хто яны? Гэткія самыя прадажныя кабеты, як і тыя з вуліцы. Толькі звычайную дзеўку любы «мент» зачэпіць. А перад лепшай — «на зважай» стане. Маеш «капусту», плаціш — і ўсё ў парадку. Але з Грачанкаю трэба асьцярожна.

— Чаму?

— Бо мае выхады. Ня ведаю добра, якія, але мае. Быў тут адзін спрытнюга, які спрабаваў яе даіць. Аніводнай маркі зь яе ня выцягнуў, а за шантаж атрымаў год вязьніцы.

Дзьверы ў залю адчыніліся. Я ўбачыў маладую кабету з рудымі валасамі, апранутую ў клятчастую спадніцу і крэмавую блюзу. Яна крыкнула «ур-ра!» і з разгону скочыла на паркет пасярод залі, па якім паехала як на лёдзе. Пасьля зрабіла рэвэранс у нашым напрамку і прамаршавала да століка. Зьвянулася да Колькі, робячы пласксівую міну:

— У маёй панчосе дзірачка!

Узьняла ўверх спадніцу і паказала нам голыя сьцёгны.

— Еўка, Мама ўвойдзе! — папярэдзіў яе Колька.

— Ведаю, ведаю… Маладых хлапцоў Мама рэзэрвуе для сябе. Ненасытная!

Другая дзяўчына, якая ўвайшла разам зь Еваю і прысела за столікам здалёк ад нас, паклікала:

— Явуся, хадзі сюды!

— Еўка, Мама ўвойдзе! — перадражніла Колькавы словы й падрабляючы рухі Грачанкі адышла, ненатуральна хістаючы клубамі й азадкам.

— Бачыш, што за цаца! — зьвярнуўся да мяне сябра.

— А ведаеш, яна мне падабаецца-

— Супакойся. Няхай пачакае іншых гасьцей. Гэта спэц па абдурваньні старых і скнараў. Вазьмі сабе Янку. Вельмі мілая. А можа, хочаш пабачыць фоткі дзяўчат з гораду?

— Але. Цікава.

— Аднак ня кожная выходзіць на залю. Есьць такія, якія прыходзяць у пакоі і тамака чакаюць адпаведнага госьця. Туды таксама падаюць ім пірожныя, віно, садавіну. Зараз прынясу табе фатаздымкі.

Колька выйшаў. Ён вярнуўся за пяць хвілін і сказаў:

— Хутка Мама завітае да нас. Іх яна нікому не дае. Справа сакрэтная.

Прыйшла Грачанка. Ева ўсхапілася зь месца і скіравалася вайсковым крокам да сваёй шэфіні. Стала на зважай і засалютавала:

— Пане генэрале, рапартую: у залі двое ўланаў і дзьве кабылкі. Рыхтуемся да маршу! Вольна!

— А хто паркет падрапаў? — паказала пальцам Грачанка.

— Мамуся, даражэнькая, зараз ён будзе ў парадку.

Яна падбегла да зіхоткага квадрату паркету, выняла з кішэні ў спадніцы папяровую сурвэтку, прысела і пачала націраць падлогу.

— Еўця, супакойся! І не паказвай усіх сваіх вабнотаў.

Грачанка села да нашага століка і пазваніла. Калі прыйшла пакаёўка, сказала ёй:

— Прынясі мне малую філіжанку чорнай кавы. А дзяўчатам, — кіўнула галавою ў кірунку Евы і Наташы, — падай гарбаты.

Пакаёўка сышла з залі. Тады Грачанка падала мне малы альбом.

— Прагледзьце гэтыя галерэі.

Яна пачала гутарыць з Колькам. Я разгарнуў альбомік і ўбачыў партрэтны здымак маладой, прыгожа прычасанай дзяўчыны. Яна пасьміхалася. Фатаздымкаў было няшмат, можа толькі дзесяць, але калі дайшоў да шостага, я з жахам убачыў партрэт Алены. Я ня даў веры сваім вачам. «Ці гэта магчыма?» Пасьля прыйшоў да высновы, што гэта так. Яна ж паводзіла сябе надзіва сьмела. Заходзіла ўвечары ў мой пакой. Яе згадка пра Сабіну таксама не была заўвагаю наіўнай дзяўчыны. Апроч таго, занятак яе бацькі! А можа, і яна пазавала яму з мужчынамі? Гэткія думкі роіліся ў маёй галаве. Каб не прыцягнуць увагу да маёй зьбянтэжанасьці, я праглядаў альбом далей, амаль ня бачачы наступных здымкаў. Грачанка тым часам піла чорную каву і ціха гутарыла з Колькам. Калі я скончыў праглядаць здымкі, спыталася мяне:

— Зацікавіла вас якаясь з гэтых жанчын?

— Але. Мяркую, што ўсе прыгожыя.

— Але ніводная не прыпала да сэрца?

— Ці я ведаю… — нерашуча перагортваў я старонкі альбому. — Мо, гэтая… Надта мілы твар.

— Дзіўна! — сказала Грачанка. — Акурат яна найменні падабаецца мужчынам. У яе халодныя вочы. Без усьмешкі. Задуменная. Сумная.

— Як яе зваць?

— Алена. Жыве недалёка, але тэлефону ня мае. Калі хочаце, пашлю па яе пакаёўку. Яна павінна цяпер быць дома.

— Быў бы вам удзячны, — сказаў я, бо пастыдаўся адмаўляцца.

— Але, — мовіла Грачанка, — яна і яшчэ тры іншыя да гасьцей не выходзяць. Яна будзе чакаць вас у асобным пакоі. Вы хочаце, каб яна пабыла з вамі ўсю ноч, ці коратка? Бо калі яна будзе тут спаць, можа захоча ўзяць нешта з хаты. Я заўсёды інфармую пра гэта дзяўчат. Некаторыя зь іх ідуць удзень на працу.

— Няхай яна прыйдзе толькі на вечар.

— Добра. Зараз я гэта ўладжу.

Грачанка выйшла з салёну, забраўшы здымкі. Колька сказаў:

— Гэты альбомік мала каму даступны.

— Скажы, — пытаў я сябра, — ці мяне да яе паклічуць?

— Так. Мама пакажа табе яе пакой. Пойдзеш туды як да сваёй каханкі. І не саромейся.

— А як ёй плаціць?

— Ну, за пару гадзін дасі ёй некалькі тысяч. Чатыры, пяць. Уцісьнеш грошы ў яе сумачку альбо кішэню. Яна ня будзе ні пра што й пытаць. Гэта так тут вырашаецца. І замоў што-небудзь. Напрыклад, бутэльку шампанскага.

Ева і Наташа завялі патэфон і пачалі танчыць вальс.

— Дзяўчаты нудзяцца, — мовіў Колька. — Сёньня пусты вечар.

— Чаму Мама ня дасьць ім вячэры? Можа, яны галодныя? Я заплачу.

— Не. Мама есьці не шкадуе. Атрымаюць добрую ежу, але толькі калі па дванаццатай ня будзе гасьцей. Цяпер захоўваюць апэтыты для абдурваньня аматараў іх кампаніі. Тут усё пралічана. А іх страўнікі — гэта залатыя руднікі для Мамы. Яны павінны добра есьці й піць. Асабліва піць і выбіраць найдаражэйшыя напоі.

— Можа, вып’ем яшчэ?

— Можа. Што замовіць?

Я задумаўся. Узгадаўся мне Рэванскі й яго каньяк з чорнаю каваю.

— Мо, каньяку і чорнай кавы.

— Шыкоўна! Бо я трохі сонны.

Колька зазваніў. Прыйшла Ганка.

— Падай нам, золатка, чорнай кавы і каньяку.

— Можа, «Martell»[16]? Есьць таксама польскія гатункі.

— Дай чвэрць бутэлькі «Martell»’у.

Пакаёўка сышла. Ева і Наташа танчылі танга. Колька ціха пасьвістваў мэлёдыю танцу. А я няспынна думаў пра Алену і быў расхваляваны. «Папраўдзе ня маю падставы зьдзіўляцца. Ёсьць прастытуткі й маладзейшыя за яе. Нават дзеці. Але мае нахабства! Любоўны ліст — гэта для пакаёўкі. А для яе мусіць быць паэма… З пэрламі, рубінамі…»

— Якія рубіны? — спытаў Колька, бо я вымавіў уголас апошняе слова сваіх думак.

— Ніякіх… Задумаўся і прыпамінаў сабе вершы.

Увайшла Грачанка, яна была вясёлаю. Падышла да нашага століка і сказала:

— Хлопцы, зараз будзе кава. Сама напарыла. Цуд! — пацалавала коньчыкі пальцаў. Пасьля зьвярнулася да мяне:

— Па Лену Янка ўжо пайшла.

— Дзякую.

Грачанка падышла да дзяўчат, якія танчылі. Дала ім знак рукою, і яны сышлі разам у кабінэт.

— Мне падаецца, госьці будуць, — сказаў Колька. — Адбываецца вайсковая нарада. А я думаў, што сёньня ніхто ня прыйдзе.

Той вечар ня скончыўся для мяне адной неспадзяванкай. Рыхтавалася другая. Ледзьве скончылася нарада Грачанкі зь дзяўчатамі, трэцяя пакаёўка падрыхтавала столік для вячэры на чатыры асобы.

— Я казаў табе, — ажывіўся Колька.

Наташа села за піяніна і пачала граць нейкую лёгкую мэлёдыю. Мне падалося, што недзе чуў яе раней. Праз хвіліну дзяўчына перайшла на акампанэмэнт і засьпявала расейскі раманс:

Пакахаў цудоўную дзяўчыну… За яе жыцьцё свае аддам! Бірузой аздоблю я сьвятліцу; Ложак залаты пастаўлю там.

Ева стала каля піяніна і жэстамі ілюстравала камічны сьпеў Наташы. Пакаёўка паставіла на стол для гасьцей зрэзаныя кветкі ў вялікай, шырокай, высокай вазе.

— Псыхалёгія! — мовіў Колька. — Госьці прыйдуць, а тут стол для іх прыгатаваны: срэбра, парцаляна, крышталь, кветкі. Дзяўчаты граюць на піяніне, сьпяваюць. Адразу ствараецца настрой, што прыйшлі да сябе, што тут іх чакаюць і любяць. А за гэта трэба будзе заплаціць. І шмат. Мама ведае, з каго выцягнуць. З намі гэткіх цырымоній няма.

За некалькі хвілін дзьверы ў залі адчыніліся і ўвайшла Грачанка. Яна ветліва жэстам запрасіла:

— Сардэчна прашу!

У залю ўвайшоў мажны, стары мужчына. Кругавымі рухамі паціраў далоні, быццам бы іх мыючы. На твары яго была прылепленая ўсьмешка: «Ах, як тут мне прыемна!» За ім увайшоў другі, лысаваты. У яго былі крыху надзьмутыя губы, бровы ўзьнятыя. Яго міна казала: «Так, я ўцёк!». Неспадзяванка палягала ў тым, што я ведаў абодвух. Лысага бачыў два разы. Раз у сталовым пакоі дома, зь якога скраў гарнітур і гадзіньнік. Другі раз у цукерні «Чырвонага Штрала», куды ён прыйшоў разам з жонкаю, якую раней я бачыў у абдымках каханка. Таўстун жа быў тым, каму я занёс валізкі ў білетную касу на вакзале, ды які нічога мне ня даў. Наташа сьпявала далей — трохі цішэй. Ева ўдавала, што слухае з зачараваньнем. Грачанка правяла гасьцей да століка. Янка стала з боку з двума аркушамі ў руках, сьпісам страў і сьпісам він. Яна стаяла, выцягнуўшыся, як жаўнер, што чакае загаду камандзіра. А Колька сказаў мне ціха:

— Тыя два стрыгуць польскія лясы, як цырульнік сялянскую чупрыну! Гэта тыпы яшчэ тыя!

— Ты ведаеш іх?

— Ну ясна, ведаю. Дзеля іх гэткія ўстановы і ўтрымліваюцца. Бо з нас малая карысьць.

Грачанка сядзела пры століку гасьцей і размаўляла зь імі. Таўстун час ад часу выбухаў кароткім, хрыплым сьмехам. Лысы досыць часта вымаўляў: «Абсалютна»! Мне ж карцела падысьці да Таўстуна і ўваліць яму ў морду. Я добра памятаў яго ўспацелы твар і злы голас: «Напіся вады!»

— Еўка бярэцца за працу! — сказаў Колька. — Яна возьме іх у абарот.

Грачанка ўзьнялася і кіўнула галавою ў напрамку піяніна. Наташа і Ева падышлі да століка. Павіталіся з гасьцямі й селі. Грачанка сказала нешта Янцы, якая адразу выйшла з салёну. Неўзабаве падалася за ёю і яе шэфіня.

— Сёньня будзе тут нудна, — мовіў Колька. — Нажаруцца як сьвіньні, а потым пойдуць зь дзяўчатамі ў кабінэт на каву ці гарбату зь лікёрам.

— То навошта яны прыйшлі сюды на ноч?

— Навошта? Еўка паставіць патэфон у кабінэце і будзе ім танчыць голая. Можа, і Наташа. Гэткая ў іх забава. Бо ў кабінэтах усё можна.

— Калі я пайду да кабеты, ты будзеш нудзіцца?

— Доўга ж зь ёю не застанешся. Я пачакаю. Можа, запрашу Ганку. Мама таксама ня дасьць мне сумаваць.

Дзьверы ў залю ўвесь час адчыняліся. Янка зграбна прыносіла стравы, закуску, напоі. Колькі разоў заходзіла Грачанка. Яна набліжалася да століка гасьцей і размаўляла зь імі. Але найбольшае ажыўленьне ўносіла Еўка. Яе сьмех і голас увесь час гучалі ў залі. Мне было ўсё больш сумна. Здавалася, што я бяру ўдзел у кепскай забаве перанасычаных людзей, тады як вуліцамі ходзяць бяздомныя і галодныя небаракі. Я цалкам сур’ёзна задумваўся, што б мне зараз зрабіць? Калі б ня Колька, не Грачанка, не сымпатыі да дзяўчат, гэты вечар у Мамы ня скончыўся б без прыгодаў.

11

Калідор быў слаба асьветлены цьмянай лямпачкай. Падлогу засьцілаў вельмі мяккі кілім, які прыглушаў крокі. Абапал калідору былі вузкія дзьверы. Грачанка ішла за мною. Затрымалася і ўзяла мяне над руку. Пасьля наблізіла твар і ціха сказала:

— Зойдзеце праз гэтыя дзьверы, — паказала яна далоньню. — Ня трэба стукаць.

— А калі мне не спадабаецца?

— Што? Ты што, дзіця? Пасядзіш зь ёю, пагутарыш. Дасі нешта ў лапку за турботы і вернешся ў залю. Знойдзеш некага да смаку. Франку табе пакажу. Яна дзябёлая.

— Дзякую.

— Прыемнага адпачынку. Не замаўляй віна. Папрасі гарбату і кавалак торту для яе.

Яна махнула мне рукою і ціха сышла. Я націснуў клямку дзьвярэй і ўвайшоў у слаба асьветлены пакой. Падлогу засьцілаў тоўсты дыван. На сьцяне, за высокім тапчаном, вісеў вялікі кілім. Я быў усхваляваны й адчуваў, што сэрца імкліва б’ецца ў маіх грудзёх. Я чакаў, што ўбачу дачку Рэванскага. За столікам у глыбіні пакою ўзьнялася сьціпла прыбраная дзяўчына. Яна была тонкая, амаль худая. Я адразу зразумеў, што гэта не Алена. Нават твар яе быў менш падобны, чым на фатаздымку. Я пачуўся свабодным і… радасным. «Дык гэта не Алена! Якое шчасьце!»

— Добры вечар! — павітаўся я.

— Добры вечар.

Я паціснуў яе далонь і прысеў за столікам. Адчуваў сябе крыху няёмка. Мне было прыкра, што дзяўчыне давялося прыйсьці сюды дзеля таго, што я магу заплаціць ёй за «каханьне». Я адчуваў нават згрызоты сумленьня і пачуцьцё віны перад ёю. Але мне давялося надалей граць ролю багатага маладзёна, які хоча забавы зь дзяўчынаю.

— Нешта зьясьце або вып’еце?

— Ну то мушу.

— Чаму мусіце?

— Бо гэта прыбытак шэфіні.

— Зусім ня мусіце. Шэфіня сказала мне, каб замовіў для вас гарбаты і порцыю торту.

— Сапраўды? Ведаеце, я не люблю алькаголю.

Я націснуў гузік званка. Калі прыйшла пакаёўка, замовіў гарбаты і порцыю торту для Алены, а для сябе кілішак каньяку і дольку цытрыны з цукрам. Падалі нам гэта хутка — быццам бы ўсё было даўно гатова.

— Вы доўга мяне чакалі. Я не магла прыйсьці раней, бо хадзіла ў аптэку па лекі.

— Для сябе?

— Для мамы. Давялося пайсьці ў дзяжурную аптэку, уночы толькі адна яна працуе.

Было нешта ў выразе твару і вачах маладзіцы, што мяне дзівіла, ды нават непакоіла. Адчуваўся нейкі боль альбо цяжкая туга. Яна падалася мне зусім не прастытуткай, але беднай і прыстойнай дзяўчынаю.

— Таму вып’ем за здароўе вашай мамы! — я ўзьняў кілішак і даткнуўся філіжанкі Алены. — Гэта раптоўная хвароба?

— Не, хранічная. Але часам ёй горшае.

— Ці няма нікога ў доме, каб ёю апекавацца бяз вас?

— Мы жывём адны. У мяне быў нарачоны, але ён загінуў на вайне ў дваццатым годзе. Яго магіла на вайсковых могілках у Баранавічах.

— А бацька?

— Бацька згінуў. Ён працаваў у Харкаве ў гандлёвай фірме. Пасьля рэвалюцыі да нас не вярнуўся. Але для вас гэта сумна і нецікава.

— Мяне гэта зусім ня нудзіць. Ці можна спытаць: дзе вы працуеце? Ці толькі тут?

— Не… Я працую па прафэсіі… Я мадыстка. Бяру работу на дом. Пераважна яе дарабляю.

— Колькі вы зарабляеце?

— Вы забаўны. І што з таго, калі даведаецеся?

— Папросту цікаўлюся, колькі зарабляюць на розных прафэсіях.

— Ня больш чым пяць тысяч у тыдзень. Часам чатыры ці нават тры. З гэтага нельга пражыць.

Алена выпіла гарбату і зьела торт. Пасьля спытала, каторая гадзіна.

— Адзінаццатая.

— А дванаццатай мушу сысьці.

Я зарыентаваўся, што яна дае мне зразумець, што на «каханьне» мала часу. А я думаў пра яе маці, якой цяпер, магчыма, патрэбна дапамога дачкі. Выняў з бакавой кішэні пінжака пяць банкнотаў па тысячы марак і падаў Алене.

— Калі ласка. Вазьміце гэта.

— Вялікі дзякуй.

Яна схавала грошы ў торбачку, узьнялася і пачала здымаць сукенку.

— Не разьдзявайцеся.

— Чаму? Я не хачу, каб пакамечылася сукенка.

— Во… мне шкада вас. Ідзіце дадому.

— А гэтыя грошы?

— Забірайце іх сабе.

— Задарма?

— Зусім не. Вы прыйшлі сюды да мяне. Страцілі час. Таму гэта ўжо не дарма.

— Мне прыкра, што я вам не падабаюся.

— Вы надзвычай мне падабаецеся, і таму я хачу, каб вы пайшлі раней дадому. Ці мама ведае, што вы тут… ну… падпрацоўваеце?

— Яна не павінна ведаць!

— Тады ідзіце. Можа, вы патрэбны дома.

— Але я магу застацца да дванаццатай.

— Ня трэба.

— Што вы скажаце шэфіні?

— Што вы прыгожая, мілая, зграбная. І што некалі я запрашу вас на ўсю ноч.

— Сапраўды?

— Так!

Алена паціснула мне далонь. Потым ціха выйшла з пакою. Пэўны час я сядзеў нерухома за столікам. Я думаў пра яе, пра дачку Рэванскага, пра Сабіну. Я думаў, што ёсьць жанчыны, якія жывуць душою і сэрцам. Іншыя жывуць целам і пачуцьцямі. А ёсьць такія, якія жывуць розумам і ідэямі. Есьць таксама прамежкавыя тыпы… Ева яўна жыве толькі пачуцьцямі. Грачанка, відаць, целам і халодным разьлікам. Сабіна пачуцьцёвая, але жыве любоўю да сына. А Алена? Тая, сапраўдная… Я нічога пра яе ня ведаю. Я выпіў каньяк, згасіў сьвятло ў пакойчыку і выйшаў на калідор. Вярнуўся ў салён. Колька сядзеў за столікам разам з Ганкай, якая цяпер была без фартушка. Але дзяўчына нядоўга нам складала кампанію, бо, відаць, адчула, што мы хочам паразмаўляць сам-насам. Яна сказала:

— Пайду да шэфіні. Можа, ёй трэба дапамагчы. Калі вам нешта спатрэбіцца, калі ласка, пазваніце мне коратка два разы.

— Ідзі, даражэнькая.

— Што ў цябе? Нудзішся? — спытаў я Кольку.

— Не. Ганка вельмі цікава гаворыць. Вялізны спрыт. А як ведае мужчынаў! Як зь іх кпіць! А гэта ж вясковая цялушка. Ну, і маладая. Ёй дваццаць гадоў.

— Як гам буржуазія? — я паказаў у бок кабінэту, адкуль чуўся сьмех Еўкі. — Бавяцца?

— Адзін ужо гатовы. Труп! А другога Еўка таксама даб’е. Тузін бутэлек шампанскага пайшло. Тактыка Ёўкі спрытная: як госьць падап’е, то бутэльку віна, да паловы поўную, адсылае з кабінэту і замаўляе поўную.

— Колькі гэта будзе ім каштаваць?

— Дзьвесьце тысяч, відаць. Але гэта для іх нішто. Будуць фанабэрыцца, што здольныя добра піць і гуляць зь дзеўкамі.

— А хто труп?

— Таўстун. Мама паклала яго спаць. Дзяўчаты дапамаглі перанесьці ягамосьця ў другі кабінэт… як калоду.

— Ці ведаеш, што ў таго другога, лысага, ёсьць чароўная жонка?

— Так?!

— Так. А ў жонкі ёсьць каханак.

— А яе каханка, відаць, таксама ёсьць жонка, якая таксама мае каханка. І гэтак кругом. Але адкуль ты ведаеш, што ён мае жонку?

— Ведаю.

— Ты, браце, таямнічы. Я пра цябе нічога ня ведаю, ты ведаеш пра мяне ўсё.

— Ты верыш, што я да цябе добра стаўлюся?

— Ну так.

Дзьверы ў кабінэт прыадчыніліся, і мы пачулі брэх мужчыны. Пасьля разьнёсься бас:

— Я патрабую! Гаў-гаў-гаў!

— Налізаўся.

У залю выбегла Еўка і зачыніла за сабою дзьверы. На ёй быў накінуты плашч-дажджавік, які яна прытрымлівала сьпераду. З разьбегу праехалася па паркеце, разьвярнулася, прыкметна ўжо п’яная, і выбегла з залі.

— Відаць, трывога. Мама выклікае.

І Іеўзабаве Грачанка хутка выбегла да залі і заскочыла ў кабінэт. Потым туды ўбегла з калідору Еўка. У яе руках быў матузок. Колька махнуў ёй рукою:

— Пс-с, Еўка!

Дзяўчына падбегла да століка. У яе былі пунсовыя шчокі, а вочы зіхцелі.

— Што там сталася, Еўця?

— Кажа, што ён сабака… І брэша. Хоча, каб яго вывелі на шворцы… Яна хісталася на нагах, расхінула плашч і раптам зрабіла некалькі танцавальных рухаў. Ледзь не павалілася. Пасьля, махаючы рэменем, пабегла ў кабінэт.

— Калі б ня Мама, Еўка ўзяла б яго на шворку, — сказаў Колька.

— Яна мне падабаецца. Я ахвотна б зь ёю пераспаў.

— Супакойся. Яна ўжо п’яная. Паймеў адну і досыць.

— Я нічога не паймеў.

— Чаму?

— Ведаеш, я чалавек. Там у яе маці цяжка хворая. Яна прыйшла сюды на пару гадзін, каб зарабіць. Даў ёй трохі грошай і загадаў ісьці дахаты.

З кабінэту выйшла Грачанка. Яна была вясёлаю. Прысела за нашым столікам.

— Як там пан-сабака?

— Кленчыць і моліцца. Цалуе ногі Наташы і просіць дараваць грахі.

— Але твая Еўка — гэта скарб! — сказаў Колька.

— Я люблю яе. Шкада, што яна такая вар’ятка!

Грачанка пазваніла колькі разоў — напэўна, дамоўленым спосабам. У салён імкліва ўвайшла Янка і падышла да нашага століка.

— Слухаю…

— Падай шампанскага. Таго, што ў лядоўні ўнізе. Я частую вас, хлопцы.

Неўзабаве мы пілі ўтраіх. Шампанскае было халоднае, я смакаваў яго, як ліманад. Хутка адчуў, што мяне агортвае мілы настрой. Грачанка таксама была на лёгкім падпітку.

— Вы задаволеныя Аленкаю? — спытала яна мяне.

— Так, яна вельмі прыгожая і сымпатычная.

— Але нічога зь ёю ён ня меў, — выкрыў мяне Колька.

— Чаму? — узьняла бровы Грачанка.

— Ведаеце, яна ня мой тып. Гэта так, як быццам з уласнаю сястрою…

— Вы самі выбіралі.

— Так, бо яна прыгожая.

— Вазьміце іншую дзяўчыну. Якая зь іх ваш тып? Што?

— Я хачу вас, — прамовіў я ўпарта.

— Я? Усе звар’яцелі! Ты можаш быць маім сынам!

Дзьверы кабінэту зноў адчыніліся, і ў іх паказалася Ева. Рабіла знакі рукою ў напрамку нашага століка. Грачанка падышла да яе.

— Табе Мама сапраўды падабаецца? — спытаў мяне Колька.

— Ну ясна. Ахвотна пераспаў бы зь ёю. Але ці пагодзіцца яна?

— Яна будзе задаволена. Яна любіць маладых мужчын.

— Можа, і ты зь ёй спаў?

— Так. За першым разам тутака. Пышная кабета. Калі хочаш, я скажу ёй…

— А чаму ты зь ёй не застанешся?

Сябра зрабіў спалоханую міну.

— Назаўтра не змагу сысьці. Яна сьпіць да дванаццатай, а я мушу ўстаць найпазьней а сёмай. Акрамя таго, заўтра я буду гуляць некалькі гадзін. Зрэшты, мы зь ёй ужо нацешыліся. А табе раю пазабавіцца зь ёю. Не пашкадуеш. І гэта нічога не каштуе.

З кабінэту выйшла Наташа. Яна падышла да нашага століка і сказала:

— Прашу зайсьці ў кабінэт. Шэфіня просіць. Там тэатар.

Мы пайшлі за ёю. У кабінэце мы ўбачылі застаўлены бутэлькамі, закускаю і посудам стол. На ўскрайку канапы сядзела Еўка. Перад ёю ўкленчыў лысы мужчына. Грачанка сядзела ў фатэлі і пазірала на разыграную сцэну.

— Як яшчэ ты зграшыў, нягоднік? — зьвярнулася Еўка да Лысага.

— Жонцы здраджваю… Каханай жонцы. Такому анёлу я здраджваю.

Я падумаў, што яго «анёл» можа цяпер качацца ў ложку зь іншым мужчынам.

— Чаму ты ёй здраджваеш? — запытала Еўка.

— Сьвіньня я… сьвіньня…

Лысы пачаў плакаць, хістаючы галаву ў бакі. Увесь час паўтараў: «Анёлу здраджваю… Сьвіньня я… Анёлу… Сьвіньня». Грачанка падышла да лысага і загадала дзяўчатам пакласьці яго на канапе. Пасьля села побач і пачала выціраць яму твар ручніком. Махнула нам рукою, каб мы выйшлі з кабінэту.

А першай ночы ў салёне Грачанкі запанавала ціша. Пакаёўкі прыбралі посуд са сталоў. Наташа і Ева засталіся на ноч у кабінэтах, дзе спалі п’яныя госьці. Колька зьбіраўся сыходзіць. Ён хацеў зручна правесьці ноч ва ўласным ложку. Паказаў мне другі выхад з памяшканьня. Ён быў пры канцы калідору, у які выходзілі дзьверы малых пакояў. Пасьля мы прайшлі праз салён у другі калідор. Сябра паказаў мне рукою:

— Апошнія дзьверы з правага боку. Уваходзь, ня стукаючы.

— Дзе заўтра сустракаемся?

— Увечары буду гуляць у «Чырвоным Штрале».

— Добра. Дабранач!

Колька махнуў мне рукою і вярнуўся ў салён, каб чорным ходам выбрацца на вуліцу. Я ціхенька пайшоў мяккім кілімам у напрамку паказаных мне дзьвярэй. Адчыніў іх і апынуўся ў вялікім пакоі. Ён быў зьлёгку асьветлены.

— Заходзь, заходзь! Чакаю! — пачуўся голас Грачанкі.

Я ўбачыў на шырокім ложку, з блішчастымі нікелёвымі шарамі, кабету ў позе «Голай Маі» з карціны Гоі. Але віленская Мая была хіба на дваццаць кіляграмаў цяжэйшая ад Маі гішпанскай. Не зважаючы на гэта, яна выглядала пекна, як узор раскошнай, выпеставанай, ружова-белай саміцы з буйнымі, узгорыстымі формамі й чорнымі валасамі. Я падумаў, што яна магла б прыдацца Рэванскаму для нейкай экстрасэрыі.

— Хочаш віна? — паказала мне далоньню на нізенькі столік каля ложка.

— Не… мо, пасьля.

— Ну дык распранайся. Віна вып’ем разам. Ці пайшоў Колька?

— Так.

— Мілы хлопец. Я люблю яго. Што табе пра мяне казаў?

— Што ты пышная кабета.

— А ці я пышная?

— Раскошная! Гэткая… сапраўдная жанчына.

Уночы мы два разы пілі віно. Грачанка расчулілася і апавяла мне коратка сваю гісторыю. Яна была падпітая, трохі пакрыўджаная на свой лес (які я не лічыў суровым) і гаварыла шчыра. Яна была два разы замужам. Першы муж стала ёй здраджваў і амаль згалеў. Другі быў імпатэнтам. Пасьля яна трымала рэстарацыю супольна зь іншай жанчынай, якая яе абакрала. Некалькі разоў яна багацела, а пасьля згалела. Урэшце яна заснавала дом спатканьняў. Намагаецца быць добрай для сваіх дзяўчат і дбае пра іх.

— Хто такая Алена?

— Не скажу табе, бо гэта прафэсійная таямніца. Але яна адукаваная і паходзіць з добрай сям’і. Да гэтай работы яна зусім не прыдатная. Я даю яе добрым, спакойным гасьцям, якія хочуць мець далікатную і інтэлігентную дзяўчыну. Прыбытку ад яе няма аніякага, бо яна ані піць ня ўмее, ані госьця на выдаткі раскруціць.

— А Еўка?

— О-го! Гэта д’ябал! Каб яе адпаліраваць, вымуштраваць, яна магла б быць зоркаю ў якім кабарэ. Яна падабаецца табе болей за мяне?

— Аддаю перавагу табе.

— Калі захочаш, будзеш мець і Ёўку. Яна ўсім мужчынам падабаецца. Яна мае магніт. Магла нават удала выйсьці замуж, але не захацела.

Я прачнуўся а шостай раніцы, пасьля кароткага сну, але пачуваўся адпачылым. Сьвятло гарэла і над стольлю, і на століку. Грачанка спала, адвярнуўшыся да мяне сьпінаю. Я крыху адсунуўся і накрыў яе лепей коўдраю. Ляжаў яшчэ пэўны час. Спрабаваў заснуць, але ня здолеў. Узьняўся і пачаў апранацца. Потым згасіў сьвятло і выйшаў са спальні. У калідоры сьвяціліся дзьве малыя лямпачкі. Было тут ціха. У салён караскалася праз адно адвешанае акно ранішняе сьвятло. Я пачуў нейкія глухія, вібруючыя гукі. Зразумеў, што гэта храпе таўстун, які спаў у кабінэце. Малы калідорчык таксама быў слаба асьветлены. Я знайшоў пры канцы яго вузкія дзьверы. Адчыніў іх і сышоў паўцёмнымі сходамі ўніз. Там былі іншыя дзьверы — наўпрост на вуліцу. Толькі цяпер прыгадаў, што не заплаціў за вячэру і за ўсё, што замаўляў. Але падумаў, што Колька гэта абладзіць.

Горад абуджаўся. Вуліцамі ехалі на кірмаш сялянскія фурманкі. Дворнікі ля дамоў падмяталі ходнікі. Зрэдчас праходзілі мінакі. Я кіраваўся да свайго дому, не да Жубжынскай, але да сучаснай камяніцы, каля цэнтру гораду. Зразумеў, што ня ўзяў ключа ад пярэдніх дзьвярэй, якія былі яшчэ зачыненыя. Вымушаны быў пазваніць. Заспаны швэйцар, са злым тварам бульдога і хітрымі, кацінымі вачыма, адчыніў мне дзьверы. Даў яму тысячу марак… проста так сабе: хай ведае! І адбылася чароўная рэч. Быдлячы твар адушавіўся. На губах зьявіліся мёд і масла.

— Слухаю вас… пане дырэктар!

Калі б даў яму другую тысячу, называў бы мяне бадай міністрам. Але калі б я быў бедны, відаць, не дазволіў бы мне пераспаць нават пад сходамі.

Накіроўваюся ўверх. На другім паверсе я сядаю на нізкі парапэт і пазіраю па вузкі прастакутнік двара. Закурваю цыгарэту. Са смугою дыму плывуць мае думкі. На скуры яшчэ адчуваю цяпло і пругкасьць цела Грачанкі. Але чую зьнізу рыпеньне брамкі. На двор прасьлізнуў нейкі мужчына. На ім бруднае восеньскае паліто, скамечаны капялюш і нячышчаныя чаравікі. Не магу разгледзець яго твару. Але бачу зарослае падбародзьдзе. Алядаецца навокал. «Чаго ж ён хоча? Можа, злодзей?» Прыхадзень вымае з кішэні нешта чырвонае, абцірае далонямі, пасьля пасьпешна есьць. Выплёўвае на зямлю нейкія адкіды, мне падаецца, што яго ванітуе крывёю. Зноў нешта вымае з кішэні і зноў есьць, хапатліва, прагна, як галодны, бяздомны сабака. «Мабыць, украў нешта і тайком жарэ». Мне прыгадаўся клей для шпалер, які я еў некалі з гаршка. Я адчуў спазм страўніка. «Халера! Гэткае жыцьцё! Але што ён есьць?» Мужчына выцірае далоні аб крысо восеньскага паліто, аглядаецца і выходзіць па вуліцу. Імкліва адчыняю акно і выскокваю на двор. Падыходжу да месца, дзе нядаўна стаяў той мужчына. Нахіляюся і бачу па зямлі брудныя, абсьліненыя кавалкі морквы. «Нават не абскрабаў… Можа, ня меў чым».

Я выходжу на вуліцу. За некалькі дзясяткаў крокаў перада мною ідзе той валацуга. Рукі ў кішэнях, плечы ўзьняты ўгору — быццам бы ад холаду. Ходнікамі сьпяшаецца ўсё больш людзей. Брукам сунуцца вазы, нагружаныя харчамі. Вязуць ежу для тых, хто цяпер сьніць на пярыне, альбо парамі качаецца па ложку, альбо рыгае на дываны… Для Таўстуна, Лысага, Грачанкі і… для мяне.

Даганяю незнаёмца.

— Прабачце, на адну хвілінку!

Бачу згаслыя вочы і недаверлівы позірк, брудны, шэры твар.

— Чаго вы хочаце?

У яго ахрыплы голас. Ведаю і гэта. Кажу лагодна:

— У мяне ёсьць трохі працы. Патрэбны чалавек. Можа, маеце вольны час?

Бліск надзеі запаляецца ў вачах бедака.

— Але, пане, але. У мяне ёсьць вольны час.

— Выдатна.

— А якая праца, пане? Можа, я няздатны.

— Здолееце. Не хвалюйцеся. Хадзем!

«Трэба прыдумаць нейкую работу для яго. Але якую?» Бачу, што ў малочную краму работнік нясе з возу вялікі бідон малака.

— Можа, пасьнедаем? — прапаную мужчыну, што ідзе са мною.

— Можа, не… Бо, бачыце, я… гэта…

— У вас няма грошай.

— А то ж.

— Але ў мяне ёсьць, і я заплачу за вас.

Уваходзім у малочню. Займаем столік у кутку залі. Можа, там ён будзе менш саромецца.

— Ці здымеце паліто?

— Не магу, пане. Я без пінжака. А кашуля ня вельмі сьвежая.

Да століку падышла афіцыянтка.

— Што для вас?

— Для мяне моцнай гарбаты без малака і адзін бутэрброд з сырам. А для яго, — я паказваю на майго таварыша, — кавы з малаком, тры яйкі някрута, булачкі, масла і два бутэрброды з кумпяком.

— Гэта задужа, пане!

— Зьясьце. Трэба падсілкавацца. А можа, хочаце чаго іншага?

— Не… дзякую.

Афіцыянтка прынесла замоўленую ежу. Мой таварыш есьць паволі. Асьцярожна трымае філіжанку ў руцэ — ведае, што яна крохкая. Я аглядаю яго. Ён мае вузкія далоні, доўгія пальцы. Інтэлігент. Але кашуля пад восеньскім паліто сапраўды вельмі брудная. Яўна тлустая і ліпкая ад поту… Я заахвочваю яго да яды. Бачу, што зь цяжкасьцю ён дае рады зь яйцом. Апякае вусны гарачаю каваю. «Якую б даць яму работу?»

— Вы ўмееце пісаць?

Ён назірае на мяне зь зьдзіўленьнем.

— Гэта мая прафэсія. Я канцылярскі работнік.

— Без пасады?

— Так, пане, без пасады. У мяне тут быў сябра, сардэчны прыяцель. Мы разам вырасьлі, але пасьля жыцьцё нас падзяліла. Ну, па вайне ен быў тут, а я жыў у Калішы. Мы ліставаліся. Я страціў работу ў выніку скарачэньня і ня мог знайсьці ніякай іншай. Ён напісаў мне, што ёсьць для мяне праца, але мне трэба зараз жа прыехаць, бо начальнік ня будзе чакаць даўжэй за тыдзень. Не было за што купіць білет. Але я пакінуў у гаспадыні майго пакойчыка пасьцелю і трохі дробных рэчаў, каб яна дала мне грошай на дарогу. Яна даўно хацела ад мяне пазбыцца, бо мне не было чым плаціць. Таму яна пайшла са мною на вакзал і купіла мне квіток да Вільні. Я прыехаў сюды на пяты дзень на атрыманьні ліста ад сябра. Пры мне было толькі некалькі дзясяткаў марак.

— Даўно?

— Шэсьць тыдняў мінула.

— А што ваш сябра?

— Ну дык зь ім марная справа… Разумееце? Я прыехаў, валізкі пакінуў у захаваньні на вакзале і пайшоў да сябра. Знайшоў яго жытло. Званю. Дзьверы адчыняе мне нейкая старая. «Вы да каго?» Назваў прозьвішча сябра й дадаў, што хачу яго бачыць. «Няма, — кажа, — тут такога». Пытаю: выехаў? Можа, маеце яго адрас? А яна кажа: «На могілках сьвятых Пятра і Паўла».

— Што зь ім сталася?

— Сэрца. У той самы дзень, калі ён даслаў ліст да мяне, яму стала кепска на вуліцы і ён памёр.

— А як з працаю?

— Знайшоў яго бюро, але працы для мяне ўжо не было.

— І што вы зрабілі?

— Прадаў рэчы з валізкі. Прадаў і валізку. Прадаў і пінжак. А цяпер няма чаго прадаваць. Шукаю працу, але дзе там! — махнуў ён рукою.

— Чаму вы ня вернецеся ў Каліш?

— Па-першае, няма за што, па-другое, няма па што. Гаспадыні вінен за пакой і за білет да Вільні больш за пяць тысяч марак.

— Але вы ведаеце Каліш. Маеце там хіба і знаёмых. Вам было б лягчэй знайсьці там працу.

— Так, так… Хіба пешкі туды пайду.

— Дзе вы цяпер жывяце?

— Таксама на могілках.

— Як гэта на могілках?

— Ну, пайшоў да магілы сябра. Сьвежая магіла. Нават паплакаў. Пасьля знайшоў занядбаны магільны склеп. Пашчасьціла адчыніць дзьверы. Нанёс у сярэдзіну сена, лісьця, саломы… Сплю там. Пяцьдзясят крокаў ад сябра. Гэтак ён мяне запрасіў: на могілкі. Даў пасаду. Але не дакараю яго. Добры быў чалавек. Вельмі добры. Шкада, што і я побач зь ім у зямлі не ляжу.

Па сьняданьні канцылярыст, якога звалі Раман, спытаў мяне:

— Што цяпер?

— Цяпер пойдзем да цырульніка. Пастрыжацеся і паголіцеся. Я таксама пагалюся. Потым возьмемся за работу.

— Якую?

— Працы баіцеся?

— Не. Я буду рабіць усё. Але баюся, што ня здолею.

— Здолееце.

— Добра. Буду рабіць, як умею, што скажаце.

Я ўжо меў у галаве разьвязаньне. Зьвярнуўся да Рамана:

— Ад цырульніка пойдзем да мяне, і вы прыбераце мой пакой. Шмаравідла да паркету купім па дарозе. І яшчэ, сёньня паедзеце ў Каліш. Я куплю вам квіток і дам вам дваццаць пяць тысяч марак. Дасьце сабе рады з гэтым?

— Зразумела, дам рады.

— Ну, бо што вам рабіць у Вільні? Жыць на могілках? Я дам таксама маю бялізну і гарнітур. Купім валізку. Як звалі вашага сябра?

— Міхал.

— Міхал? Буду замест яго. Можа, гэта ён паказаў мне вас.

— А ці вам не прыйшло да галавы, што я мог гэта ўсё прыдумаць?

— Не.

— Зараз пакажу вам дакумэнты.

— Ня трэба.

— Прашу вас, хачу, каб вы праверылі, што гэта сапраўды так. Бо ёсьць жа ашуканцы. А я, я нават жабраваць ня ўмею. Думаў пра гэта, але саромеўся. Хацеў памерці… І ліст яго апошні зараз вам пакажу.

Я вымушаны быў спраўдзіць дакумэнты Рамана і прачытаць ліст, што пацьвярджаў праўдзівасьць гэтае гісторыі. Але і раней я верыў кожнаму яго слову. Чытаў праўду ў яго вачах, у дрыжэньні голасу.

Пасьля пастрыганьня і галеньня Раман выглядаў як звыклы, хаця і бедна апрануты мужчына. Я праводзіў яго ў бібліятэку, якая была вельмі занядбанаю. Даў яму тубік пасты і прылады для прыбіраньня. Ён ахвоча ўзяўся за работу, а я пайшоў купіць валізку. Апоўдні пакой, у якім я жыў у Жубжынскай, зіхацеў чысьцінёю. Паркет выглядаў ня горш чым у салёне Грачанкі. Прадметы адбіваліся ў ім як у люстры. Але Раман быў моцна стомлены.

Я сказаў яму:

— Схадзеце цяпер у лазьню й адмыйцеся ад бруду. Пасьля, калі ласка, вяртайцеся сюды. Я падрыхтую ўсё для вас. Цягнік на Варшаву адыходзіць а чацьвёртай гадзіне. У Варшаве перасядзеце на цягнік да Каліша. Вы едзеце?

— Ну ясна, калі вы мне дапаможаце.

Я даў яму сваю чыстую бялізну, шкарпэткі й гарнітур, які атрымаў раней ад Рэванскага. Калі Раман вярнуўся з лазьні, ён выглядаў зусім добра. Мой гарнітур быў для яго крыху завялікі. Раман вычысьціў сваё восеньскае паліто і порткі. Мы спакавалі іх у валізку. Я даў яму ўсе мае ручнікі, бялізну і нават чаравікі. Ён мог з гэтым ператрываць да лепшых часоў.

Мы паабедавалі ў добрай рэстарацыі, потым паехалі брычкаю на вакзал. Я купіў пэронны квіток для сябе і квіток да Каліша для Рамана. У купэ я даў Раману пачак грошай, дваццаць пяць тысяч марак. У яго заняло мову ад узрушэньня. Ён спытаў:

— Ці верыце вы ў Бога?

— Хм… Ня ведаю… Ну, безумоўна, у Бога веру… Бо ў нішто іншае на зямлі верыць нельга. Але не малюся. У касьцёл не хаджу. Але для мяне няма нічога больш узьнёслага на сьвеце за постаць Хрыста і яго навуку…

— А я заўсёды малюся. Я хачу ведаць, як вас завуць?

— Скажу, калі цягнік рушыць.

Я выйшаў на пэрон. Раман стаў ля адчыненага акна вагону. Пачуўся сьвісток. Цягнік рушыў зь месца.

— Завуць мяне, як і вашага сябра, Міхал.

— Міхал?!.. Міхал! Буду за цябе маліцца да сьмерці! Да сьмерці…

Цягнік адышоў. Я пачуваўся прысаромленым. Я хацеў бы сказаць Раману цяпер, што гэтыя грошы кепскія… крадзеныя. Але нягледзячы на гэта я быў задаволены. Тое, што даў учора грошы Алене, не паспытаўшыся яе «каханьня», а сёньня Раману, як бы зьменшыла марнасьць майго жыцьця… Можа, была гэта ахвяра, складзеная для бязьлітасных бостваў, што правяраюць іранічна на галечу і дурноту людзей, якія ня ўмеюць справядліва і разумна арганізаваць сваё жыцьцё на зямлі.

12

Неўзабаве па ад'езьдзе Рамана са мною адбылася прыемная неспадзяванка. У суботу, як звычайна, я пакінуў для Алены ў бібліятэцы падарунак — вялікую дыню — і лісток са словамі: «Прыгожай Алене — дадатак да паэмы з кветак». Пасьля я падаўся на даўжэйшы шпацыр. Калі я вярнуўся а палове на адзінаццатую, дыні на стале не было. На яе месцы стаў кубак кампоту, на лістку было дапісана: «Я ў захапленьні — прыбраная бібліятэка! Гэта мілей за паэму».

Адразу ж я пайшоў да Колькі, які чакаў мяне ў рэстарацыі Берчыка. Па дарозе я разважаў, чаму Алена займае мае думкі. Я ж ня быў сэксуальна заклапочаны, бо ў мяне было досыць кабет. Але кожны ўспамін пра яе ўзрушваў мяне. Я быў упэўнены, што гэта не каханьне, бо я нават і не здагадваўся, што гэта — сапраўднае каханьне. Зразумеў, аднак, што яна зацікавіла мяне сваім характарам.

На наступным тыдні мы прадалі чацьвёрты чэк на тысячу даляраў. Я разам з Сабадам паехаў дзеля гэтага ў Маладэчна. Якуб даў нам два адрасы, дзе можна будзе прадаць чэк. Мы старанна ўсё падрыхтавалі. Чэк быў добра вымыты. Аўтэнтычны дакумэнт, пераробленае на фальшывае прозьвішча. Спрытна складзены ліст «з Амэрыкі». Чэк я прадаў лёгка, па цане толькі крыху ніжэйшай ад курсу біржы. Перакупнік, які ў мяне набыў чэк, прасіў толькі паказаць пасьведчаньне асобы, каб спраўдзіць ідэнтычнасьць прозьвішча. Ён адразу ж заплаціў мне і нават папрасіў у мяне зьвяртацца да яго наступным разам. Зразумела, я паабяцаў гэта зрабіць, хаця ведаў, што кожнае месца выкарыстоўваецца толькі адзін раз. За ўдзел у продажы гэтага чэку на мяне прыпала — на адлічэньні выдаткаў — амаль пяцьсот тысяч марак. Дарма што я вытраціў шмат грошай з раней прададзеных чэкаў, у мяне цяпер было больш за мільён марак. Усё ж Сабада меў рацыю, калі, прапаноўваючы мне гэтую «работу», сказаў, што можна зарабіць мільёны. Мільёнаў у мяне няма, але праца наша толькі пачынаецца. Супольнікі мае плянуюць большыя акцыі ў некалькіх гарадох. На працягу пару месяцаў яны зьбіраюцца прадаць дзясяткі чэкаў, а пасьля скончыць гэтую авантуру, бо мае надысьці канец нашаму шчасьцю. Апошнім разам Якуб сказаў мне, што ён чакае перасылкі яму з Амэрыкі й Англіі некалькі дзясяткаў чэкаў на дробныя сумы. Потым ён пераробіць іх, скампануе дакумэнты і лісты, а пасьля продажу ўсіх мы распусьцім нашу кампанію. Калі так станецца, то я сапраўды буду валодаць мільёнамі.

Назаўтра, пасьля продажу чацьвёртага чэку, я пайшоў у бібліятэку. Я хацеў там схаваць частку грошай. Калі ўвайшоў усярэдзіну, зь зьдзіўленьнем убачыў на стале лісток. Карэспандэнцыя з Аленаю адбывалася звычайна ў суботу. Сёньня была пятніца. «Нешта сталася!» Я хуценька ўзяў лісток і прачытаў: «Татуля вярнуўся ў аўторак зранку. Ён паўсюль вас шукаў. Дзе вы цёгаецеся, як бадзяжны кот?» Захоплены новай авантурай і вірам забаваў, я зусім забыўся пра Рэванскага. А ён вярнуўся і шукаў мяне. Зь якою мэтаю? Ці пашчасьціла яму знайсьці добрых пакупнікоў па нашы здымкі? Можа, ён хоча вырабіць наступную сэрыю? Я адразу вырашыў, што болей пазаваць ня буду. Навошта на мае фатаздымкі будуць глядзець нейкія эратаманы? Пачаў меркаваць, дзе схаваць грошы? Я прынёс іх у валізцы, складзеныя ў пачкі па пяцьдзясят і па сто тысяч. Я нідзе ня мог знайсьці добрай схованкі. Нарэшце адчыніў адну з шафаў, у якой на ніжніх паліцах ляжалі стосы газэт і часопісаў. Было відаць, што іх ніхто не чапаў шмат гадоў. Я асьцярожна павымаў тоўстыя стосы і зрабіў вольнае месца ззаду, на ніжняй паліцы. Усунуў туды тоўсты скрутак грошай, у якім было васямсот тысяч марак. Пасьля спераду наклаў часопісы і газэты, каб выглядалі так, быццам бы іх здаўна адсюль не вымалі. Зачыніў шафу, вымыў рукі й выйшаў з пакою. Я падаўся да Рэванскага — як заўсёды, зьвілістым, паўцёмным калідорчыкам. Пазваніў у яго кватэру. Стары адчыніў мне дзьверы.

— Ну, нарэшце! — выгукнуў ён. — Дзе вы падзеліся? Я шукаў вас паўсюль. Штодня грукаўся некалькі разоў у вашы дзьверы. Зьбіраўся нават спытаць гаспадыню: ці вы ня зьехалі?

— Я выпадкова сустрэў сябра зь Менску. Часамі начую ў яго і не вяртаюся дахаты.

— Калі ласка, уваходзьце!

Я адчуваў сябе крыху няёмка. Я не хацеў казаць пра тое, што я даведаўся пра прыезд зь пісулькі Алены. Я памятаў, што дзяўчына не хацела, каб бацька ведаў пра яе вандроўкі ў бібліятэку. Рэванскі правёў мяне ў маленькую залю, у якой каля акна стаяў вялікі пісьмовы стол. Відаць, ён ці яго дачка працавалі за ім. Мне нават падалося, што на стале ляжаць кніжкі, узятыя зь бібліятэкі Жубжынскай. Яны былі ў масіўных вокладках цёмнага колеру.

— Вы паабедалі? — спытаў мяне Рэванскі.

— Так.

— Але вып’еце кавы?

— Калі вы будзеце рабіць сабе…

— Я якраз хачу выпіць. Зараз запару. А тут ёсьць альбом японскіх фатаздымкаў, Прагледзьце іх.

Ён выйшаў з залі. Я разгарнуў альбом і пачаў праглядаць вялікія, прыгожыя фотаздымкі, пераважна краявідаў гор і марскіх узьбярэжжаў.

Я раптоўна адчуў, што ў пакоі нехта ёсьць. Агледзеўся і заўважыў у дзьвярах, што вялі да іншага пакою, Алену. Яна прыклала палец да вуснаў на знак маўчаньня. Я ўзьняўся з фатэля. Дзяўчына наблізілася да мяне і амаль кранаючыся вуснамі майго вуха, так, што адчуваў цяпло яе подыху, пачала шаптаць:

— Не кажаце бацьку пра мяне і пра лісток… Мы незнаёмыя наогул…

Зусім несьвядома, аўтаматычна я абняў яе праз плечы леваю рукою.

У тое ж імгненьне я адчуў удар кулака ў грудзі і Алена адскочыла назад. Зірнула на мяне прыжмуранымі вачыма. Выглядала так, быццам бы хацела кінуцца на мяне і ўкусіць. Я ж пазіраў на яе зь зьдзіўленьнем. Але, магчыма, яна зразумела, што мой жэст быў выпадковы, бо твар яе зьмяніўся зь дзікага на сур’ёзны. Яна пашыбавала да дзьвярэй. Там павярнулася да мяне і пагразіла кулаком. Тады і я паказаў ёй кулак. Яна адказала высалупваннем языка і крыўляньнем твару, потым зьнікла за дзьвярыма. Я вылаяўся. Сеў у фатэль і пачаў праглядаць фатаздымкі. Праз пэўны час заўважыў, што не адрозьніваю здымкі. Думкі мае былі ў іншым месцы. Вярнуўся Рэванскі. Прынёс распачатую пляшку каньяку і два кілішкі. Паставіў усё на малым століку пасярод пакою.

— Выдатна выглядаеце, — сказаў ён мне.

— Харчуюся добра. Мне цяпер болей шчасьціць.

— І адзеяцеся прыгожа. А дзе гарнітур, які я вам даў?

— Аддаў яго аднаму бедаку, які апынуўся ў трагічнай сытуацыі.

Чакаў, што Рэванскі пачне размову пра нашы здымкі, але ён, відавочна, адкладаў яе на пасьля. Я зрабіў выснову, што яна для яго важная.

— Ці маеце сёньня шмат вольнага часу? — спытаў мяне.

— Зараз нікуды не сьпяшаюся. Заўсёды з прыемнасьцю размаўляю з вамі.

Дзьверы, што вялі да залі, адчыніліся, і ўвайшла Алена. Яна несла на нікелевым падносе кававарку і дзьве філіжанка

— Мая дачка, — сказаў Рэванскі.

Я ўзьняўся. Дзяўчына паставіла паднос на століку.

— А гэта, Алёнка, наш Міхал. Мой добры знаёмы, пра якога я ўжо гаварыў.

Дзяўчына надала мне далонь і пазірала спакойна, быццам бы сапраўды першы раз мяне ўбачыла. Я назваўся і дадаў:

— Мне вельмі прыемна.

— Мне таксама, — адказала яна амаль іранічна.

— Калі ласка, сядайце, — мовіў Рэванскі мне. Потым зьвярнуўся да дачкі: — Можа, і ты, даражэнькая, вып’еш кавы?

— Ведаеш жа, што кавы не люблю. Пасьля вып’ю гарбаты.

— Будзеш дзівіцца, Алёнка, бо пан Міхал, калі быў у мяне першы раз, адразу зьвярнуў сваю ўвагу на твой партрэт.

— Гэта вялікі для мне гонар! — сказала яна з наўмысным сарказмам.

— Кажу сур’ёзна. Ён сказаў, што ты прыгожая.

— Надзвычай прыгожая!

Дзяўчына зірнула на мяне прыжмуранымі вачыма. Потым яна сказала:

— А татуля, вядома, запратэставаў. Бо яго дачка салодкая, як мёд, і гарачая, як гэтая кава ў кававарцы. Так, татуля?

— Так, даражэнькая.

— Тата, ня піце каньяку. Хіба што крышку. Госьць, зразумела, як захоча. А вас я прашу прабачэньня. Маю справы.

— Дзякую за каву.

— Калі нешта спатрэбіцца, пакліч.

Алена выйшла з залі.

— Мая пацеха, летам была на вёсцы, — мовіў Рэванскі. — Кожны тыдзень прыяжджала на суботу і нядзелю. А цяпер стала жыве са мною.

— Вам весялей.

— На самай справе больш зручна, бо яна вядзе гаспадарку. У мяне ёсьць служанка, якая прыходзіць, але за ўсім трэба сачыць. А як вы даяце сабе рады?

— Цалкам добра.

— Выдатна. Я часта вас прыгадваў і думаў, што вы тут робіце? Мо, знайшлі працу?

— Нерэгулярную, але добра аплачваную.

— Калі ласка, яшчэ каньяку. Я п’ю мала. Я зашмат выпіў у маладосьці.

— А як у вас склалася з нашымі здымкамі?

Рэванскі спахмурнеў.

— Ня гак, як сабе ўяўляў. Памятаеце: я меркаваў, што буду вырабляць копіі здымкаў і прадаваць іх гуртам. Тымчасам натыкнуўся на супольны супраціў. Вось жа, усе нашы сэрыі прызналі за цудоўныя, але пагаджаліся толькі на выкуп іх для вытворчасьці. Каб не ствараць канкурэнцыю для свайго тавару. Бо нашы здымкі будуць ахвотна купляць, а іншыя пойдуць горш. Таму зразумела, яны б на тым страцілі.

— І што вы рашылі?

— Прадаў ім усе сэрыі і выслаў нэгатывы.

— Але вы самі маглі б вырабляць іх і прадаваць хаця б у Вільні.

— Но, даражэнькі. Я марыў пра вялікі рынак. Акрамя таго, іх нельга абдурваць. У гэтай справе саліднасьць абавязковая. Я таксама ад іх залежны, бо карыстаюся з крэдыту. Але я выбіў лепшыя варункі на куплю іншых здымкаў.

— Ці можна спытаць, не зь цікаўнасьці, але для арыентацыі, за колькі вы прадалі гэтую сэрыю?

— Скажу шчыра. Я прадаў яе за шэсьцьсот тысяч марак. Але сам я выдаткаваў на яе каля ста пяцідзесяці тысяч. Гэтая праца заняла ў мяне амаль два месяцы. Фактычна гэта чысты мой заробак у тавары, які прывёз. Я зарабіў, але заробак той, проці таго, на што я разьлічваў, мізэрны… Я зьбіраўся выехаць у Варшаву, але цяпер і гэта для мяне будзе цяжка. Жытло там шалёна дарагое, усё дарагое.

— Я добра ведаю. Добры гарнітур каштуе пяцьдзясят тысяч марак.

— У тым і справа. А ўтрыманьне жытла, сябе, дачкі… Таму грошы гэтыя мяне ня цешаць. Але я сказаў маім аптавікам пра задуму яшчэ трох сэрыяў. Паказаў ім некалькі пробных здымкаў. Яны вельмі зацікавіліся і пагадзіліся выплаціць мне шэсьцьсот тысяч адразу пасьля вырабу трох наступных сэрыяў. Я дам вам дадаткова яшчэ дзесяць тысяч за ранейшую работу, бо пані Сабіне ўжо даў. А за наступныя сэрыі буду плаціць па пятнаццаць тысяч. Цяпер работа пойдзе лепш, бо вы ведаеце яе дасканала.

Рэванскі змоўк і ўважліва зірнуў на мяне. Напэўна, ён адчуў, што ў маім стаўленьні да гэтай працы адбылася зьмена. Я ж сказаў:

— На жаль, я не змагу пазаваць для наступных сэрый.

— Чаму?

— Таму што гэта мне зусім непатрэбна… Скажу вам шчыра, што я цяпер ахвотна выкупіў бы гэтыя здымкі і нэгатывы.

— Ажно так?

— Калі б мог іх вярнуць, дык даў бы вам шэсьцьсот тысяч.

Рэванскі назіраў на мяне зь зьдзіўленьнем. Але ён зразумеў, што я гавару сур’ёзна. Я ж пасьля кароткай паўзы дадаў:

— Гэта не маральныя перажываньні. Хаця мы пра гэта гутарылі, але мне ў дакуку быць мадэльлю для забаваў нейкай там… ну, дрэні. Бо купляюць гэта людзі, якім жывецца добра, людзі перанасычаныя. Вы гэта, безумоўна, зразумееце і зможаце адчуць маё стаўленьне да гэтай працы, калі ў ёй для мяне няма неабходнасьці.

— Я нас разумею і ня буду пераконваць. Пані Сабіна таксама ня хоча пазаваць і, відаць, калі б магла, таксама забрала б гэтыя здымкі.

— І яна адмовіла! — выкрыкнуў я зь зьдзіўленьнем і амаль з радасьцю.

— Так… Яна выходзіць замуж… На наступным тыдні пакіне працу ў гатэлі.

— Усё ж выйдзе замуж… Яна казала мне. Але як жа вы хацелі безь яе вырабляць далей здымкі?

— Даражэнькі, з мадэлькамі мне лягчэй. Я ўжо з адной гутарыў. Не такая, якую хачу, але надыдзе. Але мужныну-мадэль знайсьці вельмі цяжка.

— Але ж мадэлька — аснова здымкаў. Бо мужчын, якія пераважна і купляюць гэтыя фотаздымкі, цікавяць кабеты. Мужчына на іх — як бы дадатак да дэкарацыі.

— Пагаджуся. Але мадэль-мужчына мусіць адчуваць сытуацыю ў часе здымкаў. Гэта нялёгка. Акрамя таго, цяжка знайсьці мужчыну-мадэль надзейнага, далікатнага, тактоўнага. Я раней меў з гэтым дужы клопат. А мадэлек шмат. Зь серады, калі адмовіла Сабіна, я знайшоў ажно тры дзяўчыны, якія пагадзіліся пазаваць.

Я сядзеў у Рэванскага больш за дзьве гадзіны. Мы размаўлялі вельмі прыязна, а ён зусім не ўгаворваў, каб я пазаваў. Мне было прыкра, што я расчараваў яго, але я меркаваў, што цяпер няма ані сэнсу, ані патрэбы пазаваць да такіх здымкаў. Пасьля, на разьвітаньне, я сказаў:

— Пане Рэванскі, вы мне дапамаглі ў вельмі цяжкай сытуацыі. Я цаню гэта і буду заўсёды памятаць. Калі ж вам цяпер ці ў будучыні будзе патрэбна дапамога, напрыклад, вялікая пазыка, калі ласка, зьвяртайцеся да мяне.

— Шчыра дзякую. А я хачу вам параіць захоўваць асьцярожнасьць.

— Асьцярожнасьць?

— Так. Вы яшчэ мала дасьведчаны. Можаце зрабіць памылку. Варта памятаць, што няма для чалавека большай каштоўнасьці, чым свабода.

— Дзеля чаго вы мяне папярэджваеце?

— На ўсякі выпадак… Ды так сабе, як прыхільны да вас чалавек. Ага, я хачу даць вам яшчэ дзесяць тысяч.

— Я не вазьму. Я лічу, што вы плацілі мне вельмі добра і ня трэба болей.

— Ня буду настойваць. Заходзьце часам да мяне.

— Дзякую. Пастараюся калі-небудзь.

Я выйшаў з кватэры Рэванскага. Алены не пабачыў, яна ня выйшла са мною разьвітацца. Але я быў увесь час пад уражаньнем яе блізкай прысутнасьці ў залі. Мне падавалася цяпер, што яна для мяне найбольш цікавая асоба ў сьвеце. Але таксама страшэнны раздражняльнік. Аднак я прагнуў убачыць яе ізноў, пагутарыць зь ёю. Я вярнуўся ў бібліятэку й спраўдзіў яшчэ раз, ці добра схаваў грошы. Потым пайшоў у горад.

У суботу я купіў вялікую, прыгожа ўбраную ляльку. У яе былі залацістыя валасы, яна міргала вачыма і гаварыла: «Мама». Цацка была шыкоўная і дарагая. Ня ведаю, чаму мне прыйшло да галавы купіць для Алены такі падарунак. Я ня быў упэўнены, што яна яго прыме. Відаць, гэта была мая ўпартасьць: жаданьне прынізіць яе «сур'ёзнасьць». Але ў чыіх вачах, у яе ці маіх? Увечары я занёс ляльку ў свой пакой у Жубжынскай. Выняў яе з каробкі і пасадзіў у прыгожай позе на стале. На калені лялькі я паклаў паперку, на якой папісаў: «Прыгожай Алене — ад Міхала. Ляльку завуць Клеапатра». Пасьля я зачыніў пакой і пайшоў на шпацыр. Больш за дзьве гадзіны я хадзіў вуліцамі. Разважаў над тым, якія ўражаньні выкліча ў Алены лялька і ці забярэ яна яе. Калі мінула дзясятая гадзіна, я пайшоў дадому. З вуліцы зірнуў уверх. Вокны ў маім пакоі былі цёмныя. «Значыцца, ужо была і пайшла». Я памчаўся сходамі ўверх, адчыніў дзьверы ў бібліятэку і запаліў сьвятло. Лялька сядзела на стале ў такой самай позе, як я яе пакінуў. Я адчуў расчараваньне. Падышоў да стала і ўзяў паперчыну. Не было на ёй дапіскі. У гэты момант пачуў спакойны, рашучы голас Алены:

— Рукі ўверх!

Я павярнуў галаву ўправа і ўбачыў каля каміну Алену. У ёй былі насупленыя бровы. У правай руцэ яна правільна, па-мужчынску трымала нацэлены на мяне пісталет, парабэлюм.

— Рукі ўверх! — паўтарыла яна больш сурова.

Я ўзьняў уверх далоні, згінаючы рукі ў локцях.

— І што далей? — спытаў я бяз страху, але зь вялікім зацікаўленьнем.

Я трактаваў гэтую сытуацыю як выбрык альбо гульню, у якой трэба браць удзел.

— Сядайце на крэсла за сталом!

— Ахвотна. Дзякую за ласкавае запрашэньне.

Я сеў на крэсла, а рукі былі надалей узьнятыя ўверх. Я зь цікаўнасьцю глядзеў на дзяўчыну. Яна, наставіўшы на мяне пісталет, падышла да стала, узялася леваю рукою за сьпінку крэсла, адсунула яго і села насупраць мяне, на адлегласьці пяці крокаў.

— Апусьціце рукі!

— Ці можна закурыць цыгарэту?

— Вы ўсхваляваліся?

— Я прыемна ўсхваляваўся. І якраз пры такім настроі прыемна пакурыць.

Калі я ўсунуў руку ў кішэню па каробку цыгарэт і запалкі, то заўважыў, што вочы Алены ўважліва сочаць за мною. «Няўжо сапраўды яна стрэліла б, калі б я кінуўся на яе альбо выцягнуў зброю з кішэні?» Я закурыў цыгарэту.

— Можаце мне патлумачыць, што сталася? Калі справа ў грошах, то я ахвотна дапамагу.

— Справа ў тым, што заўтра, з самага ранку, не пазьней за дзясятую, а найлепш а дзявятай, вы зьявіцеся ў майго бацькі, перапросіце яго і скажаце, што возьмеце ўдзел ува ўсіх здымках.

— Вы ведаеце пра гэта… пра пашу працу?

— Я даўно ведаю.

— А размову нашую вы ўчора падслухалі.

— Безумоўна. Я заўсёды так раблю.

— Выдатна!

— Карысна!

— А калі я не пайду?

— Вы пашкадуеце.

— Вы мяне застрэліце. А потым надасьце выгляд самагубства. А пані Жубжынская будзе пераканана, што мяне застрэлілі духі. Хто ведае, мо вам удасца.

— Удасца.

Пэўны час я маўчаў і ўзіраўся ў спакойны твар Алены. Ці яна ведае пра чэкі? Яна магла падслухаць мае размовы з Сабадам, калі ён мяне шырока знаёміў з гэтай справай.

— Мне здаецца, што не было патрэбы так магутна ўзбройвацца, каб паразмаўляць са мною…

— Я пераканалася, што вы нягоднік! З гэткім тыпам не хацела б застацца бяззбройнаю сам-насам. А другая рэч: пераканаць, што тое, пра што кажу, — сур’ёзна.

— Але адкуль выснова, што я нягоднік? Вы прыходзіце ў мой пакой. Я вам дапамагаю ў гэтым. Захоўваю ў таямніцы. Першым разам вы ўдарылі мяне вельмі балюча. Але тады гэта адбылося ў замятні. А ўчора ізноў, наўмысна. Але ж я абняў вас выпадкова. І нарэшце — я нягоднік. Чаму?

— Я патлумачу народнаму герою. Мой бацька ўсім сэрцам вамі захапіўся. Ужо не як пазэрам для здымкаў, але як чалавекам. «Бедны Міхал. Галадаваў, спаў на гарышчах, у сутарэньнях. Ня можа знайсьці працы». І ўвесь час: Міхал і Міхал! «Алёнка, можа маеш якуюсь старую коўдру для Міхала? Трэба яму даць маю другую падушку. Абыдуся адною. Пашукай для яго якую прасьціну і пару ручнікоў». Словам: Міхал стаўся быццам бацькавым прыёмным сынам. А бацька ж ведае людзей. Тым часам Міхал, калі ў бацькі зьявілася ў ім патрэба, забыўся пра ўсё і паказаў рогі! Раптоўна стаўся маральным! Не выпадае яму. А маральнасьць залежыць, як і ўва ўсіх крывадушнікаў, ад таго, ці ёсьць грошы, ці не. Калі няма, дык можа рабіць любое сьвінства і гэтаму будзе апраўданьне. А калі ёсьць, дык адразу ж нацягваецца белая тога… Ну і як, пакрыўджаны народны герой, называць такога тыпа?

— Я сказаў учора твайму бацьку, што магу пазычыць любую суму грошай, калі яму будзе патрэбна мая дапамога, я ахвотна дапамагу.

— Але чаму вы спынілі заплянаваную разам вамі работу? Матэрыяльнай дапамогі ад вас бацька ня прыме. Але на вашу работу ён меў свае спадзяваньні. А пасьля размовы з вамі ён ужо да ўсяго згубіў ахвоту. Мабыць, яго найбольш засмуціла расчараваньне з вашага боку.

— Вы ўсё пра гэта ведаеце?

— Усё, народны герой. Бацька мяркуе, што ён вельмі хітры. Але й яго дачка мае вочы для назіраньня, вушы для слуханьня, а розум для разважаньня.

— А рукі для біцьця і язык, каб гаварыць брыду.

— Калі трэба, народны герой.

— Ці не маглі б вы супакоіцца з гэтым народным героем?

— Неахвотна, але магу.

— Дык вось, я заўтра прыйду да вашага бацькі.

— Вы паступіце прыстойна да яго. Мне гэта якраз і было патрэбна.

— Але пры адной умове.

— Калі ласка.

— Калі вы мяне пацалуеце.

— Што? Вядома ж, не.

— Тады я не зьяўлюся.

— Вы пашкадуеце.

— Добра. Буду шкадаваць. Другая рэч: у вашым пісталеце няма кулі ў дуле. Акно для выкіданьня гільзаў закрытае. Таму я мог у любы момант забраць пісталет і так адлупцаваць, як вы гэтага заслугоўваеце. Я забраў бы яго ў вас нават тады, калі б куля была б у дуле. Страляйце!

Я ўзьняўся з крэсла і пайшоў да Алены. Яна спахапілася зь месца і пачала адыходзіць ад мяне. Я затрымаўся і сказаў:

— Вы ведаеце маю ўмову. Падумайце.

— Не!

— У гэткім разе і я не паслухаюся вашага загаду.

— Пераканаліся… Хадзем, Клеапатра, гэты пан вельмі няветлівы.

Яна падышла да стала і ўзяла ляльку пад паху. Потым выняла з кішэні карамельку і паклала яе там, дзе раней сядзела лялька. Нарэшце нахілілася і алоўкам, што ляжаў побач, напісала нешта на маім лістку. Пасьля яна пайшла ў напрамку каміну. Я выперадзіў яе і адсунуў шафу ад сьцяны.

— Калі вы захочаце навучыцца карыстацца гэтым пісталетам, скажаце мне.

— Я навучылася раней за вас… калі была дзіцем. Дабранач, народны герой!

— Дабранач, прыгожая Алена! Калі ласка, ня крыўдзі Клеапатру.

Пасьля я падышоў да стала і ўзяў лісток. Прачытаў: «Міхал сьвіньня».

Узяў карамельку, зачыніў бібліятэку і пайшоў у горад. Назаўтра, а дзявятай раніцы, пазваніў у кватэру Рэванскага. Ён сам адчыніў мне дзьверы і быў, відавочна, зьдзіўлены.

— Дзень добры! — павітаў я яго.

— Дзень добры! Што здарылася?

— Нічога. Я прыйшоў сказаць, што буду пазаваць для апошняй сэрыі.

— Заходзьце. Хадземце ў залю.

У малым пакоі, за пісьмовым сталом з правага боку, у крэсьле Клеапатра сядзела і трымала кардонку, на якой было старанна напісана друкаванымі літарамі: «Вітаем!» Рэванскі паказаў далоньню на ляльку, расчулена пасьміхнуўся і сказаў:

— Гэта мая дачка зрабіла неспадзяванку. Купіла сабе ўчора ляльку. Напэўна, адчувае сябе са мною самотна.

— Але ж яна вучыцца. У яе багата сябровак.

— Так. Але яна ні з кім у школе не сябруе. А дома заўсёды чытае. Апрача літаратуры, яе захапленьне — псыхалёгія. Яна ўспадкавала гэта ад маці, якая была лекарам-нэўролягам. Яна вельмі падобная да яе. Але прысядзьце.

Я ўсеўся за столікам і сказаў:

— Пане Рэванскі, вельмі вас перапрашаю, што ўчора я адмовіўся пазаваць. Пасьля мне прыйшло да галавы, што я мог нарабіць вам клопату.

— У мяне сапраўды ёсьць цяжкасьці, бо я не магу падабраць пазэра для здымак. Магчыма, нават наогул ня ўдасца зрабіць далейшыя сэрыі.

— Таму будзем працаваць надалей. Але я папрашу як хутчэй арганізаваць работу. Цяпер я магу працаваць штодня, баюся, аднак, што неўзабаве гэта будзе для мяне цяжэй.

— Пачнём сёньня. Якраз сёньня я пазнаёмлю вас з мадэлькаю і патлумачу вам першую сэрыю. Магчыма, нават зробім некалькі здымкаў. Гэта будзе проба.

— А хто мадэлька?

— Прафэсійная мадэлька-натуршчыца. Яе завуць Катажына, але вядомая як Кася Гіпсова.

— У яе добрая фігура?

— Ну ясна. Не такая добрая як у Сабіны, але падыдзе.

Мы дамовіліся спаткацца а сёмай вечара, і я разьвітаўся з Рэванскім. Паняў, што стары вельмі задаволены і ўзрушаны. А я адчуваў, што прайграў «пробу сілаў» з Аленаю. Мяне цешыла тое, што яна выставіла ў салёне ляльку з надпісам: «Вітаем!» Я добра разумеў, што яна падрыхтавала гэта не для бацькі. Але і такая акалічнасьць сьведчыла, што яна была ўпэўненая, што я паяўлюся ў яе бацькі.

Падрыхтаванае да здымкаў месца ў майстэрні Рэванскага залівала сьвятло. Ды цяпер я стаяў у сьвятле рэфлектараў і чакаў мадэльку. Калі нарэшце яна выйшла з-за шырмы, я сказаў ёй, як некалі Сабіна мне:

— Хадземце!

Мадэлька была відавочна незадаволеная і паволі падышла да мяне.

— Можа, паспрабуем першую позу? — прапанаваў я ёй.

— А навошта? Я добра яе ведаю. Пан Рэванскі нам растлумачыў.

Кася Гіпсова з кіслаю мінаю пазірала на апарат, які Рэванскі падрыхтаваў да здымкаў. Яна абедзьвюма рукамі расьцірала скуру па целе.

— Але ж тут холад! — уздыхнула яна.

— Мне цёпла, — сказаў я не наперакор, але таму што ў майстэрні сапраўды было горача, бо Рэванскі напаліў у вялікай печы, абкладзенай кафляй.

— Зараз я ўключу яшчэ электрычную печку, — сказаў дзядок.

Мы распачалі работу. Позы былі цяжкія, але я іх дакладна разумеў, бо адчуваў сэнс і лёгіку ўсёй сэрыі. Затое Кася наогул у гэтым не цяміла. Акрамя таго, яна капрызіла. Я пачаў яе папраўляць. Некалькі разоў умешваўся Рэванскі. Аднак добра не выходзіла. Тады я паспрабаваў зычліва і спакойна патлумачыць сэнс першай позы. Але Кася нечакана разлавалася.

— Будзеце мяне вучыць! Я працавала ў прафэсараў, у мастакоў ды скульптараў і дасканала ведаю гэтую працу!

— Хіба што тую, бо гэтай вы ня ведаеце і ня хочаце зразумець.

— Прашу не спрачацца, — сказаў Рэванскі. — Зараз мы гэта ўзгоднім.

Ён пачаў спакойна і цярпліва ставіць нас у першую позу. Сытуацыя была надзвычай далікатная. Мадэлька назірала на мяне, як злы кот. Яна была напружаная і ўпартая. Я намагаўся дадаць жыцьця ў гэтыя сцэны, але бачыў, што вынік марны, бо шмат у чым залежаў ад высілкаў мадэлькі. Рэванскі сфатаграфаваў нас два разы ў гэтай позе. Потым па два разы ў двух наступных і перапыніў сэанс. Ён быў да нас надзвычай ветлівы, але я бачыў, што ён незадаволены. Суцяшала мяне тое, што няўдача была не з маёй віны. Калі мы апрануліся, Рэванскі даў нам па пяць тысяч марак. Я ўзяў грошы, хаця яны былі мне непатрэбныя. Але я ведаў, што адмова была б прыкраю для старога.

— Можаце мне памагчы прыбраць майстэрню? — зьвярнуўся ён да мяне.

Я зразумеў, што хоча са мною паразмаўляць сам-насам. Сапраўды, пасьля сыходу мадэлькі стары сказаў мне:

— Як вам падабаецца Кася?

— Лічу, што яна ніякая. Папросту манэкен.

— Сапраўды. Усе здымкі будуць марныя. Я пакажу іх заўтра.

— Што вы будзеце рабіць цяпер?

— Буду шукаць іншую мадэльку. Зь дзьвюма я ўжо размаўляў. Кася расчаравала. Мае прыгожы твар, добрую фігуру, але…

— «Будзеце мяне вучыць!» — перадражніў я Касю. — «Я працавала ў прафэсараў, у мастакоў…».

— Для мастака альбо скульптара, магчыма, яна добрая мадэлька. Даць ёй позу, паставіць і ўсё.

Раптам я прыгадаў Еўку, якую бачыў у Грачанкі. Мне падалося, што зь яе спрытам і тэмпэрамэнтам будзе дасканала граць кожную сцэну. Акрамя таго, і я працаваў бы больш ахвотна зь дзяўчынай, якая была для мяне сымпатычнаю.

— У мяне ёсьць для вас дасканалая мадэлька, — сказаў я. — Упэўнены, што будзе добра пазаваць.

— Хто яна?

— Адна зь дзяўчат Грачанкі.

— Якой Грачанкі?

Я патлумачыў дакладна, пра каго гаворка і дзе знаходзіцца сталоўка Грачанкі.

— Я добра яе ведаю! — выгукнуў Рэванскі. — Яна ж, дарэчы, мая найлепшая кліентка. Бярэ некалькі дзясяткаў здымкаў і адразу плаціць.

— Якраз у яе ёсьць адна зь дзяўчат, што прыходзіць, Ева. З добрай фігурай, сьмелая, вясёлая, спрытная.

— Як яна выглядае?

— Рыжая. Ёй, відаць, якіх дваццаць год.

— Ці пагодзіцца яна пазаваць для гэткіх здымкаў?

— Напэўна.

— Добра. Яшчэ сёньня схаджу да яе шэфіні і паспрабую пабачыцца зь Еваю.

— Але не кажыце Грачанцы, што я вам нараіў узяць Еўку мадэлькаю для працы са мною.

— Добра.

Назаўтра ўвечары Еўка прыйшла да Рэванскага. Мы чакалі яе ў майстэрні. Калі дзяўчына ўбачыла мяне, распасьцёрла шырока рукі, быццам бы моцна зьдзівілася.

— Каго я бачу! Колькаў сябра.

— Ну так. Будзем працаваць разам.

— Можа вып’еце кавы і каньяку? — спытаў Рэванскі.

— Калі шмат, дык з ахвотай. А хто плаціць?

— Гэта выдаткі вытворчасьці.

Рэванскі пачаў тлумачыць Еве позы першай сэрыі. Час ад часу я ўстаўляў свае камэнтары. Ева ўважліва слухала. Часам пыталася. Часта цягнулася па кілішак, і было відаць, што дасканала разумее, пра што ідзе гаворка ў кожным здымку. Калі мы разьдзеліся, Ева галяком пачала абыходзіць майстэрню. Яе ўсё цікавіла. Ёй карцела зазірнуць нават у сярэдзіну фатаграфічнага апарату. А калі мы распачалі працу, пазавала свабодна, весела, лёгка разумеючы мае і Рэванскага заўвагі. Зрэшты, стары рэдка нас папраўляў, бо я дасканала ведаў кожную сытуацыю і кіраваў Еўкаю. Заўважыў, што Рэванскі надзвычай задаволены мадэлькаю. Мне было прыемна, што я яму прыдаўся. А Ева ставілася да сваёй працы як да гульні. Ад часу да часу сьмяшыла мяне сваімі заўвагамі: «Каб мая мамка гэта пабачыла!», «А вы мяне ня згвалціце?» Калі адказаў: «Не», яна з уздыхам сказала: «Шкада!»

На працягу тыдня ўсе тры сэрыі былі гатовыя. Два дні мы працавалі ранкам і ўвечары. Грачанка, на просьбу Рэванскага, не выклікала ў гэты час Еву ў сталоўку. Дзяўчына таму цэлыя дні была вольная. Калі я папрасіў яе, каб яна прыйшла да мяне на ноч, яна пагадзілася на гэта толькі па заканчэньні ўсіх здымкаў. Але прасіла захаваць таямніцу пра гэта для Рэванскага і Грачанкі. Зразумела, я ахвотна ёй гэта паабяцаў. Грошы ад мяне не ўзяла, хаця я ёй іх прапаноўваў. Паставілася да гэтага як да свайго раману. Тады купіў для яе ў прэзэнт шэсьць пар добрых панчох.

А ў найбліжэйшую суботу, увечары, я знайшоў у бібліятэцы запіску Алены на маім лістку: «Дзякую! Вітаньні — ад мяне і Клеапатры».

13

З Сабадам і Якубам мы правялі нараду. У нас быў чэк ангельскага банку, перароблены зь пяці фунтаў стэрлінгаў на трыста. Мы пастанавілі прадаць яго цяпер, а пасьля падрыхтаваць некалькі чэкаў і рэалізаваць у вялікіх гарадах Польшчы. Новы чэк быў на прозьвішча М. Левін. Я зьдзівіўся: чаму выбралі такое прозьвішча? Да таго ж я не падобны да жыда. Высьветлілася, што чэк той быў даўно перароблены. Яго зьбіраўся прадаць знаёмы Якуба — жыд Генік. Але спужаўся і адмовіўся. Так мяне паінфармавалі. Аднак у мяне было адчуваньне, што супольнікі не сказалі мне ўсяго. Каб не перарабляць чэк, бо і цяпер ён не выглядаў сьвежа, вырашылі ня «мыць» яго нанова, але да прозьвішча Левін дадаць тры літары: «скі». Тады прозьвішча будзе Лявінскі. А літара М. можа быць як першай літарай жыдоўскага імя, напрыклад Мойша, так і хрысьціянскага, напрыклад Мар’ян ці Мікалай. Аднак для спрашчэньня вырашылі пакінуць маё імя: Міхал. Абгаварылі тэкст даведкі пра мяне. Дзеля гэтага мы вывучылі вайсковыя мапы віленскага ваяводзтва. Месцам майго сталага пражываньня выбралі Новае Сяло[17] — воласьць Граўжышкі Ашмянскага павету. Гэтая вёска знаходзілася за сорак кілямэтраў ад Ліды і дванаццаць ад Ашмянаў. Рэшта маіх асабістых дадзеных: селянін — халасты — каталік.

Сабада сабраў рэчы, патрэбныя для пераробкі мяне ў вяскоўца: чорную суконную куртку тыпу расейскай «гімнасьцёркі» — блюзу з кішэнямі, самаробныя порткі, боты з тоўстай скуры, аблезлую фуражку-мацеюўку, торбу і пугу. У той самы дзень я пайшоў да фатографа і зрабіў здымкі на пасьведчаньне асобы. Аддаў іх Якубу. Ён мусіў падрыхтаваць для мяне дакумэнты і канвэрт зь Лёндану ад майго «брата» Юзіка. Я ж і Сабада склалі на беларускай мове ліст ад брата да мяне. Сабада перапісаў яго на добра падабранай «ангельскай» паперы. Зь ліста можна было даведацца, што мой брат, Юзік Лявінскі, які жыве ў Лёндане, дзе валодае прадуктовай крамай і жанаты з ангелькай, дасылае мне чэк на трыста фунтаў, каб я дакупіў зямлі, адрамантаваў будынкі й набыў добрага каня. У лісьце былі павучаньні: што такое чэк, як яго прадаваць і згадка асьцерагацца ашуканцаў. Ліст быў вытрыманы ў сялянскім стылі. З мноствам вітаньняў і «паклонаў» для пералічаных у ім сваякоў і знаёмых. Усё было гатова. Мы чакалі толькі пашпарт і канвэрт, які Якуб абяцаў зрабіць на працягу двух дзён. Мяне цікавіла, як пойдзе продаж гэтага чэку. Ад гэтага посьпеху залежыць шчасьце нашай далейшай кампаніі, якую мы вырашылі праводзіць вельмі хутка. Непакоіла мяне трохі такая акалічнасьць, што чэк выстаўлены на вялікую суму. Трыста фунтаў стэрлінгаў цяпер немалы капітал, бо фунт паводле біржавага курсу варты дзесяці тысяч шасьцісот васьмі маркам.

Увечары я спаткаўся з Колькам. Той сьпяшаўся.

— Хадзем, — сказаў мне, — убачыш паляваньне на Карася.

— Якога карася?

— Адзін фраер. Прыежджы. Прадаў некалькі дзясяткаў кароў. У яго мех марак. Трэба палегчыць яго кішэні. Набраўся, як сьвіньня. Трэба гэтага жлаба абчысьціць.

Гэта не цікавіла мяне, але я пайшоў. Усё адно дзе было бавіць час. Зайшлі ў жахліва брудны шынок. Падлога была засыпаная пілавіньнем. Паветра смуродлівае. Мы прайшлі за буфэт, у пакой ззаду ўстановы. Хаця на надворку было яшчэ відно, тут паліліся сьвечкі. Адзінае акно было завешана вялікаю, аблезлаю коўдраю чырвонага колеру, зь якой тырчалі брудныя шматкі ваты. У паветры віселі клубы тытунёвага дыму. Мы паселі за сталом, складзеным з чатырох малых столікаў. Я ўбачыў мажнога мужчыну, бляндына гадоў пяцідзесяці, што сядзеў у крэсьле. У яго быў вялікі, чырвоны твар, бычыны карак і дужыя рукі. На яго каленях сядзела кабета гадоў трыццаці. Была толькі ў кашулі, майтках і панчохах.

— Гэта Манька Рудая… «Прашлячка!»[18] — сказаў ціха Колька. — Спойвае яго. Цьвёрды хам. Жлукціць гарэлку як ваду.

Стол быў застаўлены бутэлькамі гарэлкі й піва. На талерках ляжалі кавалкі кепскай каўбасы і тоўстыя лусты хлеба. Пры другім рагу стала сядзеў гарманіст, хударлявы маладзён зь зеленаватым тварам і шклянымі, бясколернымі вачыма. Ён паклаў шчаку на інструмэнт і рэзаў «Шабасоўку»[19]. Карась мяў жаночыя грудзі, крычаў: «Ух-ха!» У такт музыцы ён біў абцасамі аб падлогу. Манька біла яго па твары і крычала:

— Ах ты, халера! Пусьці, ну!

У далёкім куце пакою нейкі панурага выгляду бамбіза сьпяваў прастуджаным голасам куплеты:

Вой, каб я быў як мой татка! Трохі татка, трохі я! Дык кахалі б адну матку! Трохі татка, трохі я! Джыг! Джыг! Джыг!

Колька пляскаў у далоні і мовіў мне на вуха:

— Трэба яго спаіць, хоць цяжка, але час ёсьць. Ён наш.

Манька сарвалася з каленяў Карася і завіхалася перад ім, трасучы сьцёгнамі і круцячыся вакол. Ён час ад часу ляпаў яе далоньню па азадку і голасна рагатаў. Яна ў адказ біла яго ў твар і кідала позірк на Кольку.

— Хто гэта? — зьвярнуўся я да Колькі, паказваючы вачыма на бамбізу панурага выгляду, які сьпяваў куплеты:

— Яе каханак, Фэлікс-«стырачнік»[20].

— Як яна так… каля каханка?

Колька засьмяяўся.

— І што з таго? Яны на рабоце. Зрэшты, яна яму ня дасьць. Гэта «хіпішніца»[21].

Гарманіст перапыніў ігру і зьвесіў галаву на стол. Манька ізноў села на калені Карася. Наліла яму палову шклянкі гарэлкі і дадала піва. Сабе наліла толькі піва. Выпіла і пачала паіць Карася.

— Пі, золатка! Пі, каралевіч, каб цябе халера! Як бавіцца, дык бавіцца! Раз жывем, раз памрэм! Пі!

Карась, сьціскаючы Маньку, жлукціў са шклянкі гарэлку. Кабета паставіла на стале сваю шклянку і пачала яго карміць.

— Разяў дзюбку, даражэнькі!

Яна ўпіхвала яму пальцамі ў шырока разяўлены рот вялікія кавалкі кілбасы, хлеба і абцякаючы воцатам кавалак селядца.

— Абліжы мне, даражэнькі, пальчыкі. Салодкія, як цукерачкі.

Карась па чарзе аблізваў яе пальцы.

Мяне страсянула ад агіды.

— Дзе вы яго знайшлі? — спытаў Кольку.

— Яго высачыў Давідка-«шырмач»[22]. «Скаповаў»[23], што «цёплы»[24], бо узяў багата «капусты» за прададзены статак кароваў. Можна было «купіць[25] яму скуры[26]», але буйныя грошы схаваў у рэмень і апрануў пад адзежу, «прашляцкі жлоб». На яго напусьцілі Маньку. Яна ўзяла яго ў абарот. Пайшлі ў рэстарацыю, а пасьля яна сюды яго прывалакла. Ну і поім… як у студню льём. Хацелі мы яго на «стыркі»[27] ўзяць, але ён кажа, што не гуляе ў карты.

У пакоі акрамя мяне, Колькі, Манькі, Карася, гарманіста і Фэлюся быў яшчэ Давідка, хударлявы, чорны жыд, вясёлы, рухавы. Ён распачаў гэтую работу.

Манька крыкнула гарманісту:

— Сашка! Грай, сьцерва! Кліент бавіцца, кліент плаціць!

— Я плачу… Грай! — роў Карась. — Гра-ай, бо мая мадама хоча мець прыемнасьць!

Гарманіст зайграў старога расейскага вальса «На сопках Манчжурыі». У пакой з гучным сьмехам убегла ня першай сьвежасьці дзяўчына, худзенькая, малая. На ёй была чырвоная сукенка. На яе белым твары блішчэлі вялікія, чорныя вочы.

— Маё шанаваньне добрай кампаніі! Ах, як тут весела! Та-ра-ра-ра! — пачала кружляць па пакоі ў такт вальса.

— Гэтая абярэ яго як ліпку! — мовіў Колька. — Гэта нашая Залатая Ручка — Андзя Авадзень.

Дзяўчына ў чырвонай сукенцы кружляла побач Карася. Пачала ляпаць яго далоньню па карку.

— Ах, як я люблю бляндынаў! — лашчылася яна. — А можа, вы патанчыце?

Карась паспрабаваў танчыць, але адразу ж паваліўся на крэсла, так што яно затрашчэла.

— Ужо ў чуб укінуў, — сказаў Колька.

Давідка абцёр брудным ручніком стол. Расчысьціў ад бутэлек трохі месца і пачаў перакідваць на стале карты, заахвочваючы ахвяру да гульні. Карась адмаўляўся:

— Што там картамі ляскаць. Я хачу бавіцца зь дзяўчынкамі.

Манька з павагаю ляпала яго па твары.

— Гэта я разумею, кавалер!

Андзя Авадзень віскнула ў захапленьні:

— Такі палкі мужчына!

Карась сядзеў разваліўшыся у крэсьле, у атачэньні дзьвюх кабет, якія настойліва намагаліся яго спаіць. Выходзіла ў іх слаба, бо мужчына піў шмат, але не губляў прытомнасьці. У расьцярушаным, мігатлівым сьвеце сьвечкі, у імгле тытунёвага дыму яны выглядалі фантастычна. Яны ўтваралі тры яскравыя плямы: белую, чырвоную і чорную. Іх абрысы ўвесь час перапляталіся. Чорная пляма была масіўная і нерухомая — як калода старога дубу. Чырвоная пляма пагладжвала яго па баках — як агонь. Белая — як сьнег прысыпала яго і, здавалася, гасіла чырвонае полымя.

А гармонь сутаргава ікала. Выкідала ў пакой акорды гаманлівай полькі. Фэлюсь хрыпла рычэў:

Прыйшоў туды ўвечар вось, Убраны «шац»[28], у кішэні нож. Бачу, ёсьць Марцінка І Танька з Кацярынай.

Пакой, здавалася, віраваў у паветры. Яго поўнілі крыкі, тупаценьне ног, віск кабет, рогат Карася. Кабеты паілі ахвяру. Удавалі, што таксама п’юць, але спрытна вылівалі гарэлку на падлогу. Твар мужчыны прымаў дзікі выраз. Вочы затуманьваліся…. Тузануў на Маньцы кашулю, разьдзёр яе. Кабета ўваліла яму моцна кулаком у нос. На твары Карася зьявілася кроў. Ён камячыў надалей Маньку за плечы, пакрываючы яе голы торс плямамі крыві, што струменіла яму з носа. Андзя Авадзень зьдзірала зь яго плячэй пінжак.

— Праца ідзе! — мовіў Колька. — Мыюць яго!

Карась таргануўся. Зьдзёр з Манькі трусы й зваліўся разам зь ёю на падлогу. Кабета роспачна вырывалася, але ён моцна прыціскаў яе ўсім целам. Разьюшана соп, пускаў пену з роту і намагаўся зь ёю спарыцца. Андзя Авадзень, седзячы на ім верхам, біла яго кулакамі на галаве.

— Ах ты, люй[29]! Ах ты, жлоб! Ах ты, ёлд[30]!

Тады Манька Рудая крыкнула здушаным голасам:

— Хлопцы! Што ж вы! Задушыць, халера! Ай, яй!

Фэлюсь і Давідка наскочылі да іх. Пачалі разьнімаць счэпленых на падлозе людзей. Пакаціліся да дзьвярэй, ствараючы пачварны клубок пераплеценых целаў. Карась гучна адрываўся і крычаў:

— Не… Не ўцячэш, красуня! Не! Га, га, га…

А гарманіст усё больш шалёна рубаў полечку.

Перакулілі крэсла, потым столік… Колька ледзьве здолеў выхапіць зь ліхтара сьвечку. Зьвярнуў да мяне твар:

— Дапамажы іх разьняць. Ну даюць!

Мы пачалі разьнімаць тых, хто біўся, але ў гэтым ужо не было патрэбы, бо Карась адпусьціў Маньку і ляжаў на падлозе, як вялікая, чорная калода. У яго быў запэцканы крывёю твар. Яго цела ўстрасалі ваніты. Жанчыны цяжка дыхалі. Манька Рудая ўсьцягвала на голае цела, што сьмярдзела потам, пакрытую пілавіньнем з падлогі і чорнымі плямамі крыві, падзёртую бялізну. Ёй кінулі сукенку.

— Гэта бык!.. Гэта бык!.. — паўтарала Манька ці то са злосьцю, ці то з пашанай.

Андзя крывіла тонкія губы і сьціскала кулакі.

— Але ж я ўваліла яму, халера!

— А дзе рэмень? — спытаў Давідка, падыходзячы да Карася.

— У мяне, — сказала Андзя, ляпаючы далоньню ў грудзі.

Мы абступілі стол, на які Андзя кінула тоўсты скураны рэмень з глыбокімі кішэнямі. Побач зь ім паклала пукаты кашалёк. Хутка на стале ляжалі вынятыя з рэменя і кашалька пачкі грошай. Колька адсартаваў іх і падлічыў. Было больш за мільён марак буйнымі наміналамі і каля дзьвюхсот тысяч дробных. Мы адклалі ўбок дробныя, а рэшту пачалі дзяліць. Колька падсунуў да мяне стос банкнотаў.

— Бяры. Твая доля.

— За што? Я ж нічога…

— Бяры, бяры. Гэта ўжо такое правіла.

На падлозе гучна хроп Карась. У пакоі было ціха. Усе размаўлялі прыглушанымі галасамі. Напоўнілі пас Карася дробнымі грошамі. У яго кашалёк таксама паклалі трохі банкнотаў. Манька Рудая і Андзя Авадзень схіліліся над п’яным, зацягваючы яму рэмень і зашпільваючы адзежу.

— Глядзіце, каб не прачнуўся, — сказаў Фэлюсь.

— Ляжыць, як камень. Рэзаць можна, — азвалася Манька.

— Што вы зь ім зробіце? — спытаў я Кольку.

— А што? Выкінем дзесь пад браму і ўсё. Знойдуць яго там альбо сам прачнецца.

— А грошы?

— Што грошы?

— Паведаміць у паліцыю.

Колька махнуў рукою.

— Гэтага ніхто не даведаецца. Недзе піў, зь нейкімі бабамі. Можа, абакралі яго. Можа, у карты прайграў. Можа, згубіў. Як даведацца? Ня ён першы…

Мне было шкода абкрадзенага чалавека. І я адчуваў да сябе агіду. Я ахвотна б аддаў яму сваю долю. Фэлюсь, Давідка і Манька Рудая выйшлі з пакою заднімі дзьвярыма. Вынесьлі Карася. Я застаўся з гарманістам, Колькам і Андзяй Авадзень. Дзяўчына пачала лашчыцца да мяне. Яна была мне агідная. Я адпіхнуў яе.

— Адчапіся.

— Чаму ты такі… ганарысты? А можа, ты яшчэ цнатлівы?

Умяшаўся Колька:

— Ён старэйшы злодзей, чым ты, курва!

Дзяўчына пляснула далонямі па клубах і працягла сьвіснула.

— Відаць, варшавяк, бо ў нас такіх няма.

— А як варшавяк, то што?

— А нічога, — сказала яна. — Знаю і я Варшаву.

Крутанулася на абцасе і засьпявала пісклява:

Варшава, Варшава! Слаўны гарадок: Злодзей як цукерка! Курва як піражок!

Праз пэўны час вярнуліся Давідка, Фэлюсь і Манька Рудая.

— Ну і цяжкі, чорт! — скардзіўся Давідка.

— Дзе вы яго пакінулі? — спытаў Колька.

— Далёка адсюль… на сьметніку, — адказала Манька.

Мы пачалі піць, адзначаючы ўдалую справу. Позна ўвечары мы выйшлі з Колькам зь цёмнага лябірынту завулкаў і пайшлі ў цэнтар гораду.

— Чаму гэткі… размазаны? — спытаў мяне сябар. — Табе шкада Карася?

— Так, — прызнаўся я.

— Плюнь, — сказаў Колька. — Ён бы цябе не пашкадаваў! Не аднаго абдзёр як ліпку… Ведаю іх! Можа, пойдзем да дзяўчынак, да Грачанкі?

— Да Грачанкі не пайду.

— То хадзем куды яшчэ. Ведаю тут побач дзьвюх цялушак… Сёстры, чарнявыя. Вочы як вугаль! Тавар першай клясы! І ня шлюндры. Ад жарсьці кахаюцца… Ну?

Я пайшоў зь ім. Неба было чорным. Вуліцамі ганяў вецер. Зьбіралася на дождж. Прахожых мала. Гойдаюцца ліхтары. «Як гэта ўсё бессэнсоўна: гарэлка, карты, дзеўкі, жрачка… Здаецца мне, што я быў шчасьлівы, калі галодны, брудны, абарваны, бяздомны бадзяўся днямі й начамі тымі халоднымі вуліцамі. Тады разам са злосьцю, нянавісьцю, горыччу меў жывое, гарачае прагненьне. А цяпер: перасычанасьць, агіда, адсутнасьць мэты… Гэта найгоршае — адсутнасьць мэты ў жыцьці. Цікава, у каго яна ёсьць? Хто мае сапраўдную мэту ў жыцьці? Мэта, дзеля якой варта нястомна працаваць, з усіх сіл, і якая ня станецца за год, празь дзесяць гадоў альбо праз сто — дарэмнай альбо зусім шкоднай? Цікава мне, хто яе мае?»

Мы цёгаліся вуліцамі, завулкамі. Мінаем шматлікія камяніцы. Ідзём іуды, дзе ёсьць дзьве чарнявыя цялушкі, вочы як вугаль, тавар першай клясы, ня шлюндры. А вецер уздымаецца ўсё большы. Замінае нам ісьці. Ірве вопратку. І ўвесь час мучыць думка: «У маёй кішэні грошы, забратыя падступна ў п’янога чалавека, які нам верыў, які нас частаваў. Як гэта подла». Я здрыгануўся ўсім целам.

— Холадна табе? — пытае Колька.

— Холадна.

— Нічога… Зараз прыйдзем на цёплыя ножкі… разагрэемся, — засьмяяўся ён і пацёр далоні.

«Заўсёды тое самае. І гэта жыцьцё!.. Напэўна, яму цяпер халодна ляжаць там на сьметніку. Можа прастудзіцца. Бедны, бедны Карась!»

Ідзём вуліцамі… Гойдаюцца ліхтары… Енчыць вецер…

14

Цягнік імчыць на поўдзень. Сяджу з Сабадам на падножцы вагону. У нас есьць білеты, і маглі б ехаць усярэдзіне, але нас спакусіла прыгожая ноч, неба, усеянае роямі зорак, і магчымасьць пагутарыць аб усім бязь сьведкаў. На мне старая вайсковая форма. На галаве — спартовая кепка, Сабада трымае на каленях торбу зь сялянскай вопраткай, якую я апрану толькі ў Лідзе. Часам лякаматыў залівае ваколіцы пераможным сьвістам і засыпае неба завірухаю залатых іскраў, якія імкліва разлятаюцца і выглядаюць як вясёлая, агністая жамяра. Калі цягнік затрымліваецца па станцыях, мы пакідаем сваё месца і ходзім па пэроне, пазіраючы на людзей, якія сядаюць у вагоны й выходзяць зь іх. Пасьля ізноў улазім на плятформу вагону. А калі цягнік мінае станцыю, сыходзім на падножку вагону, зачыняем за сабою дзьверы і пазіраем у ноч.

У Ліду мы прыехалі пад ранак. Разам з мноствам іншых пасажыраў скіраваліся на станцыю. На досьвітку выпілі гарбаты ў буфэце. Сабада пайшоў да цырульніка, каб пагаліцца і памыцца. Я не галіўся і ня мыўся, каб выглядаць здарожаным. Падаўся да ўваходу на пэрон і там выняў з кішэні сфальшаванае пасьведчаньне. Я пачаў церці яго аб запыленую сьцяну, бо папера была надта ж новая, а фарба на пячатках сьвежаю. Паднішчыў яго трохі, сагнуў і заламаў краі ды месцы, у якіх была складзена. Тое самае я зрабіў з «ангельскім» канвэртам і лістом ад «брата» Юзіка.

Мы пайшлі на могілкі. Сабада ведаў горад і правёў мяне туды. На зацішнай алеі мой таварыш выняў з торбы рэчы, што былі тамака. Я ўзяў доўгія самаробныя порткі, сьвітку і чорную куртку. Начапіў на галаву фуражку-мацяюўку. Зьнятую зь сябе адзежу паклаў у торбу. Сабада выняў з кішэні папяровую сумачку са старою саломаю і абсыпаў ёю маю адзежу. Даў мне ў рукі кароткую пугу. Потым адышоў на пару крокаў і ўхвалена пляснуў у ладкі.

— Сам чорт не пазнае, што ты не селянін!

Я зачасаў валасы крыху на лоб і на правы бок. Потым узяў з магілы жменю зямелькі й размазаў яе ў далонях, каб запэцкаць рукі і пазногці. Мы выйшлі з могілак да шашы. Дзень быў базарны. Дарогаю ў мястэчка цягнуліся вазы. Сяляне ехалі на кірмаш — ня раз зь вельмі адлеглых мясцовасьцяў. Мы пайшлі ў бок цэнтру. Па дарозе зайшлі на сьняданьне ў нейкую кепскую гарбатню. На кірмаш пайшлі толькі а гадзіне дзясятай. Там мы падзяліліся. Сабада меўся як і раней назіраць за мною. Я ж павінен быў дзейнічаць цяпер на ўласны розум. Хутка заўважыў шыльду абмену грошай. Увайшоў усярэдзіну. Інтэр’ер быў бедны. За стойкаю стаяў сівы жыд з доўгаю барадою. На яго галаве была ярмолка. Ён абвёў мяне незычлівым позіркам.

— Ну, што ты хочаш? — азваўся ён па-беларуску.

— Можа, купіш чэк? — таксама па-беларуску спытаў я.

— Які чэк?

— Ангельскі. На фунты.

— Пакажы.

Робячы ўсё паволі, апатычна, паставіў пры прылаўку пугу, паклаў на падлогу торбу, а пасьля выняў з бакавой кішэні курткі вялікую, чырвоную, жаночую хустку. Нясьпешна разьвязаў яе і выняў канвэрт. З канвэрта я дастаў чэк і падаў жыду. Апроч ліста і чэку ў мяне было закручанае ў хустку пасьведчаньне асобы і некалькі тысяч марак. Жыд агледзеў чэк. Пасьля ўзьняў блянк на сьвятло і ўважліва яго агледзеў. Пацмокаў губамі і вярнуў мне чэк, кажучы:

— Гэты чок я не куплю.

— Чаму? — спытаў я вяла, хаваючы трывогу.

— Бо не куплю, — паўтарыў жыд.

— Не, дык не… — сказаў я нібы абыякава.

Паволі ўклаў усё назад у хустку, схаваў яе ў бакавую кішэню, узяў торбу з пугай і выйшаў з канторы. «Што гэта можа быць? Што ён там угледзеў падазронага?» Нейкі час я назіраў за дзьвярыма канторы, ці ніхто не пойдзе па паліцыю, ці ня будуць за мною сачыць? Пасьля падаўся на рынак. Сабада ішоў здаля. За пэўны час ён наблізіўся да мяне.

— Як з чэкам?

— Жыд агледзеў яго і сказаў, што ня купіць.

— Чаму?

— Ня ведаю.

— Што будзеш цяпер рабіць?

— Паспрабую з пасярэднікамі.

Доўга хадзіў па рынку, аглядаючы натоўп. Шукаў адпаведных людзей — пасярэднікаў, якія звычайна на кірмашы шукаюць прадаўцоў і купцоў па розныя тавары, пераважна збожжа. Я меркаваў, што магу завабіць іх лёгкім заробкам. Заўважыў каля вялікай бакалейнай крамы купку жыдоў, якія жвава дыскутавалі. Зь іх выгляду і паводзін зрабіў выснову, што гэта тыя людзі, якія патрэбны. Падышоў да іх і сказаў па-беларуску:

— Скажыце, дзе можна прадаць загранічныя грошы?

— Якія грошы? — зацікавіліся адразу ўсе.

— Фунты.

— Пакажы.

— Што я маю паказваць, калі вы ня купіце. У вас няма гэтулькі грошай.

— Вось дурны Юрка, як мы ня купім, дык хто?

— Сам ты дурны. Зараз пакажу.

Я з удаванай неахвотай затрымаўся і паўтарыў паволі ўсю працэдуру з хусткаю, канвэртам і чэкам. Паказаў ім блянк, не выпускаючы яго з рук. Жыды былі зацікаўленыя і ўзбуджаныя. Яны ажыўлена шваргаталі. Адзін зь іх, з малою, рудою бародкаю, зьвярнуўся да мяне:

— Мы маем купца па гэты чэк. Ён яму патрэбны. Больш ніхто яго ня купіць. Хадзем з намі, тут блізка.

Удаючы, што іду вельмі неахвотна, я скіраваўся за рудым. Яго таварышы недзе зьніклі. Пэўна, пабеглі шукаць купца на чэк. Мы ўвайшлі ў цесны, засьмечаны завулак. Мой праваднік безупынна наварочваўся да мяне і заахвочваў па далейшы шлях, запэўніваючы, што толькі ён можа мне памагчы. Я апынуўся ў цеснай і бруднай хаце. Сеў у куце пакою, за столікам паблізу акна. Усярэдзіну заглядалі зь іншых пакойчыкаў, праз прыадчыненыя дзьверы, нейкія мужчынскія і жаночыя твары. Чуў прыцішаныя размовы. Хутка ў пакой увайшло некалькі жыдоў. Між іх убачыў пасярэднікаў, да якіх зьвярнуўся на рынку. Папрасілі ў мяне чэк. Выняў з кішэні хустку і паўтарыў усю працэдуру. Жыды доўга і ўважліва аглядалі чэк, перадаючы яго з рук у рукі. Нарэшце адзін зь іх, найлепш апрануты, зьвярнуўся да мяне:

— Адкуль у цябе гэты чэк?

— Ад брата…

— Дзе ён жыве?

— У Лёндане.

— Што ён там робіць?

— Разам з жонкаю мае гандаль.

— А як ён табе гэты чэк даслаў?

— Лістом.

— Маеш ліст?

— Маю.

Я даў яму ліст. Жыды пачалі чытаць паперу, напісаную па-беларуску. Падчас гэтага чытаньня некаторыя пасьміхаліся і абменьваліся позіркамі. Я ведаў трохі жыдоўскі жаргон і чуў, як адзін зь іх сказаў другому: «А можа гэта работа на блят[31]?» Той яму адказаў: «Такі хам і на блят!» Гэта палкам запэўніла мяне, што сытуацыя добрая.

У пэўны момант я заўважыў, што вуліцаю прайшоў Сабада. Затрымаўся, закурыў цыгарку і пайшоў далей.

Мяне спыталі пра пасьведчаньне асобы. Я падаў ім сваё пасьведчаньне. Жылы аглядалі яго і распытвалі пра розныя дробязі. Я мог бы адчапіцца ад іх абы-чым, але не было сэнсу гэта рабіць. Сонна, паволі адказваў ім:

— Ты з Новага Сяла?

— Угу.

— А чаму так далёка прыехаў?

— У мяне гут побач сваяк. Чыгуначнік. Пайду да яго начаваць. Ну, і людзі казалі, што тут найлепей чэк прадаць. Каня таксама трэба купіць. А тут коні самыя танныя.

— А дзе твой воз?

— На кірмашы. Сусед пільнуе. Разам прыехалі.

— Колькі хочаш за чэк? — спыталі мяне пасьля доўгай размовы.

Я задумаўся. Жыды змоўклі. Гэтым разам, каб паказаць сваю «дурноту», вырашыў папрасіць за чэк не замала, а зашмат. Чэк быў варты — лічачы паводле біржавога курсу па дзесяць тысяч шэсьцьсот восем марак за фунт — тры мільёны сто восемдзесят дзьве тысячы і чатырыста марак. Але, чухаючы галаву, сказаў:

— Чатыры мільёны.

Бура сьмеху накрыла мае словы. Я пазіраў, быццам зьбянтэжаны, на жыдоў, якія сьмяяліся штучна і голасна. Адзін зь іх сказаў мне:

— Ты, дурны Юрка, дзе ты гэта чуў?

— Мне Бэрка Крывы з Ашмянаў, як прыяжджаў да нас купляць лён, сказаў.

— Чаму ты яму не прадаў?

— Бо ён гэтага не купляе. Можа, ён хацеў мяне ацыганіць?

Жыды зноў выбухнулі сьмехам. Праз пэўны час яны прапанавалі мне за чэк два мільёны васямсот тысяч марак. Я не пагадзіўся, бо разумеў, што гага будзе падазрона. Я ўдаваў, што ня веру ім, і нават захацеў пайсьці куды ў іншае месца. Мяне затрымалі. Жыд спытаў, ці ўмею я чытаць. Сказаў, што ўмею трохі чытаць друк, калі ён вялікімі літарамі. Жыд выйшаў з хаты і неўзабаве прынёс мне стос газэт, дзе паказаў мне рубрыку біржы. Фунт быў запісаны тамака дзевяць тысяч васямсот марак. Я зразумеў, што гэта даўнейшы нумар газэты, калі курс быў ніжэйшы. Але ўдаваў зь сябе, што гэтым зьбянтэжаны і хутка пагадзіўся прадаць чэк за тры мільёны і сто тысяч. Сказаў ім, што таньней не аддам, бо якраз гэтую цану падаў мне аконам з суседняга маёнтку. Жыды пачалі клясьціся, што яны могуць на гэтым страціць, бо гэта папера, а ня грошы. Бо банк можа збанкрутаваць. Я ўдаваў, што нічога ў гэтым ня цямлю. Стаяў на сваім:

— Калі дасьце тры мільёны сто тысяч, то прадам вам чэк. А як не, пашукаю іншых купцоў.

Нарэшце жыды прапанавалі мне два мільёны дзевяцьсот тысяч марак. Зразумела, я ахвотна б прадаў чэк за гэткую суму, але баяўся пасьпешна даць згоду і ўпарта стаяў на сваім:

— Дайце тры мільёны і сто тысяч. Інакш чэк вам не прадам.

Тады адзін жыд крыкнуў на іншых: «Ся!», і мне сказаў ціхенька, нібы таемна зьвяртаючыся:

— Хочаш тры мільёны, дык бяры. Бо больш аніводнай маркі не дамо.

«Ахвотна ўзяў бы, але як?» — падумаў, прадчуваючы, што буду мець яшчэ дужа клопатаў. Тым часам жыды пераконвалі мяне, што цана вельмі добрая. Я ўдаваў, што вагаюся. Заклапочаны і нерашучы, чухаў галаву. У гэты час адзін жыд сказаў:

— Мы дамо табе зараз адзін мільён. А рэшту пакладзем «пад заруку» ў рабіна. Як прыедзеш сюды за тыдзень, дык забярэш усе грошы.

— Не, — сказаў я. — На такое я не пагаджуся. Можаце даць мне сёньня толькі дзьвесьце тысяч, але рэшту грошай пакладзем, калі хочаце, «пад заруку» ня ў рабіна, а ў ксяндза. І ксёндз мне скажа, ці цана добрая.

Я адразу заўважыў, што ўвесь недавер, калі ён яшчэ і быў, зьнік. Апошнія мае словы пераканалі іх лепей у праўдзівасьці маёй асобы і чэку, чым ліст і дакумэнты. Яны пачалі толькі размаўляць між сабою. Я зразумеў, што чэк купляюць супольна некалькі жыдоў. Нарэшце я пагадзіўся прадаць чэк за тры мільёны марак. У кампаніі чатырох жыдоў я выйшаў на вуліцу. Яны правялі мяне ў іншы дом. Там я сеў за вялікім сталом у багата, але бяз густу абстаўленым сталовым пакоі. Два жыды бавілі мяне размовамі. Я адказваў ім ня вельмі дарэчна, па-сялянску складаючы сказы. Іншыя жыды недзе зьніклі. Напэўна, зьбіралі патрэбную суму грошай.

Старая жыдоўка прынесла на талерцы трохі сьліваў і паставіла перада мною на стале.

— Ежце! — сказала яна.

Я адразу пачаў упіхваць ў рот сьлівы. Браў па некалькі за раз. Лавіў на сабе іранічныя позіркі жыдоў, якія суправаджалі мяне. Я бачыў, як зіркалі яны між сабою, абменьваючыся думкамі: «Гэта толькі неацёсаны хам!»

Я зьеў усе сьлівы і абцёр рукі аб порткі. Чакаў амаль гадзіну. Нарэшце прыйшлі тры жыды. Прынесьлі загорнутыя ў газэту пакункі грошай. Пачалі іх лічыць і складаць у стосы. Прыглядаючы за імі, я ўгледзеў у некаторых стосах тысячамаркавыя банкноты белага колеру. Я ведаў, што белыя банкноты трэба было абмяняць на чырвоныя да канца месяца. Да гэтага тэрміну было яшчэ шмат часу, і я мог гэта зрабіць сам. Але я хацеў падкрэсьліць яшчэ раз маю сялянскую недаверлівасьць і тупасьць. Я сказаў:

— Бачу, што купцы хочуць мяне ашукаць!

Жыды запытальна зірнулі на мяне і спынілі пералік грошай.

— Ну, чаму?

— Белыя тысячамаркаўкі фальшывыя. Мы на вёсцы пра гэта ведаем.

Жыды абурыліся. Пачалі тлумачыць мне, што белыя банкноты таксама добрыя, але трэба абмяняць іх у акрэсьлены тэрмін. Аднак не «пераканалі» мяне. Жыды зусім раззлаваліся і адклалі ў бок белыя банкноты. Пералічылі іх асобна, і адзін зь іх пайшоў замяніць іх на чырвоныя. Ён вярнуўся за паўгадзіны. Быў стомлены і выціраў хусткаю спацелы твар. Калі скончылі лічыць грошы, прапанавалі, каб я спраўдзіў. Пачаў пералічваць грубыя стосы, у якіх было па сто тысяч. Рабіў гэта паволі, няўклюдна, злуючы гэтым людзей, што за мной назіралі. Часта памыляўся і пачынаў лічыць нанова. Тады жыды шоргалі крэсламі і нагамі ды давалі мне парады, як найхутчэй пералічыць грошы. Я адказваў ім:

— Часу багата. Грошы любяць улік.

Губляючы шмат часу і прыкладаючы высілкі, я пералічыў адзін мільён. Пасьля праверыў мільён у пяцітысячных банкнотах, якія нядаўна выпусьцілі ў абарачэньне. Трэцяга мільёну не лічыў да вялікай радасьці жыдоў. Сказаў:

— Усё добра, гаму і тут хіба будзе добра. Купцы не павінны мяне ашукаць, бо іншым разам з вамі справу мець ня буду.

Схаваў два мільёны дзевяцьсот тысяч у торбу, а сто тысяч паклаў у бакавую кішэню курткі.

— Гэта на выдаткі, — сказаў я.

Я чакаў, што жыды загадаюць мне падпісаць чэк на адваротным баку блянку, але сталася інакш. Адзін зь іх сказаў мне:

— А цяпер пойдзем да натарыюса.

Я быў сапраўды зьдзіўлены.

— А навошта?

— Трэба засьведчыць куплю чэку. Гэта вялікія грошы.

Давялося пагадзіцца на гэта. Мы зноў пайшлі ў горад. Торбу з грашыма і рэчамі я нёс пад пахаю. Увесь час думаў: «У мяне тры мільёны!» Мяне расьпірала радасьць, якую я маскаваў вялымі рухамі й панурым выразам твару. На вуліцы я заўважыў, што за колькі крокаў ад нас ідзе Сабада. Заўважыў мой позірк і хіснуў галавою. Пакуль усё было ў парадку. Я апынуўся ў вялікай залі Павятовага суду. Збоку ўбачыў дзьверы, па якіх быў надпіс: «Натарыюс». Абапал іх стаяла некалькі наведнікаў. У залі адбывалася судовае паседжаньне. Судзьдзя дапытваў сьведкаў, якія гаворачы нязграбна і плачучы давалі паказаньні. На лавах сядзела шмат гледачоў і было некалькі паліцыянтаў. Адзін з суправаджаючых мяне жыдоў зьнік за дзьвярыма і доўга не вяртаўся. Я трымаў на каленях торбу з грашыма, няўважліва слухаў судовае паседжаньне, і мне карцела даць адсюль драла. Я адчуваў, што якраз я павінен стаць перад судом замест асуджанага — галотнага, дрэнна апранутага селяніна. Мяне непакоіў блізкі візыт да натарыюса. Я разважаў над тым, ці калі б я падаўся з грашыма нібы ў прыбіральню, суправаджаючыя мяне жыды таксама б пайшлі за мною? Відавочна, пайшлі б. Калі б жа пакінуў торбу на лаве, дык, напэўна, жыды засталіся б у залі з грашыма. У гэтым выпадку ў мяне было б толькі сто тысяч марак, зь якімі я мог бы лёгка ўцячы. Але гэта мне было б нявыгадна. Я хацеў мець усё ці ўсё страціць. Судовы працэс працягваўся. Абдзёрты вясковы галетнік нешта казаў хрыплым голасам і як зацкаваны паляўнічымі воўк скоса зіркаў на людзей. Мне было яго шкада. Я бачыў, што ў некалькіх месцах прасьвечвалася ў яго праз падзёртую адзежу бруднае цела. Яго ногі былі абутыя ў скураныя лапці, прымацаваныя да лытак вузкімі раменчыкамі. Я намагаўся зразумець, у чым яго абвінавачваюць, але не дачакаў да капца працэсу. Нас паклікалі.

Канцылярыяй натарыюса была вялікая заля, у якой я ўбачыў некалькі чалавек. Сам натарыюс сядзеў побач з выхадам, за вялікім бюро, заваленым паперамі і кнігамі. Збоку стаяў жыд, які першы ўвайшоў у канцылярыю. Натарыюс махнуў мне рукою. Я падышоў да бюро. Узьняў на мяне дапытлівы позірк.

— Вы прадаяце гэты чэк? — паказаў мне блянк.

— Але, прадаю.

— Адкуль яго маеце?

— Ад Юзіка.

— Якога Юзіка?

— Ну, таго, што ў Лёндане краму трымае… Брат мой. Бо нас трох. Адзін — гэта я…

— Можа, гэты чэк фальшывы? — перапыніў мяне натарыюс.

Я пашкрабаў па галаве.

— Можа, і фальшывы… Я ў гэтым не разьбіраюся. Я малапісьменны. Вы гэта найлепей самі ведаеце, бо вы вучоны.

Натарыюс фыкнуў і пачаў упісваць у тоўстую кнігу акт куплі. За хвіліну ён узьняў на мяне вочы.

— Пасьведчаньне асобы!

Я падаў яму сваё пасьведчаньне. Ён прачытаў яго і спытаў:

— Зь якой вёскі?

— Вядома, з Новага Сяла.

— Адказвай на пытаньне, безь ніякіх «вядома»! — сказаў натарыюс.

— Яж нічога такога…

— Воласьць?

— Наша воласьць?

— Натуральна ваша, не мая!

— Граўжыская.

— Павет?

— Павет адзін.

— Але які?

— Ну, Ашмянскі.

— Імя?

— Юзік.

— Пытаю: якое тваё імя?

— Я думаў, што брата. У мяне звычайнае: Міхась.

Пасьля праверкі асабовых зьвестак, падчас якой натарыюс раздражняўся, а жыд хістаў галавою ў засмучэньні ад цемнаты селяніна, натарыюс ізноў пачаў нешта ўпісваць у кнігу. Я чакаў доўгі час. У гэты момант, з глыбі пакою да мяне зьвярнуўся адзін з супрацоўнікаў натарыюса, мужчына гадоў каля сарака.

— Вы з Новага Сяла?

— Ага.

— Ведаеце маёнтак Казенскіх?

Я падумаў, што калі пра гэты маёнтак ён пытае, то ён павінен тамака быць. Адказаў яму пытаньнем:

— Чаму ня ведаю?

— Як далёка ён ад вашай вёскі?

Я ня ведаў, што адказаць. Думаў сказаць пра вярсту з «гакам», бо па-сялянску «гак» мае розную даўжыню. Пачаў:

— Калі лугамі і цераз гаёк…

Але перарваўся і зрабіў тое, што робяць сяляне, ня маючы хустак да носа — высмаркаўся на падлогу. Натарыюс ускочыў зь месца.

— Што за чалавек!

А я, як бы зьдзіўлены яго абурэньнем, пачаў заціраць па ліноліюме брудным падноскам бота доказ адсутнасьці майго выхаваньня.

— Што ж тут такога? — сказаў я апатычна.

Чыноўнікі сьцішана сьмяяліся. Жыд быў вельмі абураны. Натарыюс скончыў хутчэй запіс акту. Прачытаў мне тэкст, які сьцьвярджаў, што я прадаю чэк на трыста фунтаў стэрлінгаў за суму трох мільёнаў марак некалькім жыхарам гораду Ліда… Зразумела, былі пералічаны прозьвішчы і адрасы пакупнікоў ды мой. Пасьля зачытваньня акту натарыюс усунуў мне ў рукі асадку і загадаў яго падпісаць.

— Дзе? — спытаў.

— Тут! — працягнуў пазногцем па старонцы кнігі, робячы на паперы выразны знак.

— Я магу толькі па-расейску, — сказаў я.

— Пішы па-расейску!

Асьцярожна трымаючы ў бруднай далоні асадку, прыклаў канец пяра да паперы. Пазначыў кропку, уступную да літары «М», і моцна націснуў. Сталь лопнула, пакідаючы на паперы брыдкую кляксу. Натарыюс гнеўна засоп. Купцы выказалі абурэньне і жэстамі рук, і багатай мімікай. Чыноўнікі паціху сьмяяліся. Я ж апраўдваўся:

— Цяпер благі тавар прадаюць. Нядаўна купіў касу. І таксама: толькі трохі аб камень на лузе зачапіў — і покнула.

Пасьля прывядзеньня кнігі ў парадак натарыюс даў мне іншую асадку з нашмат таўсьцейшым пяром. Я паставіўся да гэтага з прызнаньнем:

— Во, гэта я разумею! Павінна вытрымаць.

Пачаў паволі выводзіць па-расейску: «Михаил сын Ивана…» Не «патрапіў» пры гэтым напісаць слова роўна і зьехаў уніз.

— Вышэй! — камэнтаваў натарыюс.

А я яшчэ ніжэй.

— Вышэй, кажу!

Нарэшце скончыў. Усе ўздыхнулі. Жыд заплаціў за падрыхтоўку акту куплі. Я ўзяў пугу, торбу і шапку. Пасьля разам з жыдамі накіраваўся да выхаду. Па дарозе не абмінуў магчымасьці спатыкнуцца аб выступ на ліноліюме і выйшаў, цалкам псуючы ў вачах людзей у залі рэпутацыю жыхароў беларускай вёскі. Мы выйшлі на вуліцу. Я хацеў падацца на кірмаш, але жыды мяне не пусьцілі.

— Цяпер трэба падпісаць чэк.

Я чакаў гэтага, але пачаў клясьці іх, што яны ня ведаюць самі, чаго хочуць.

— Бяз гэтага чэк ня дзейны, — сказаў адзін зь іх.

Мы ізноў пайшлі ў дом, у якім гадзіну таму лічылі грошы. Па дарозе я нідзе не заўважыў Сабады. Гэта мяне занепакоіла, бо ён павінен быў знаходзіцца побач. Так мы рабілі заўсёды падчас продажу чэкаў. Падпісаў чэк. Тады мяне абступілі пасярэднікі, просячы на гарэлку за пасярэдніцтва. Я параіў ім зьвяртацца да купцоў, якія ў мяне набылі чэк. Купцы ж хацелі, каб я заплаціў палову выдаткаў па натарыюса. І на гэта не пагадзіўся. Затое перад падпісаньнем чэку я запатрабаваў, каб мне далі пасьведчаньне, якое б пацьвердзіла, за якую суму яны купілі чэк.

— Навошта табе гэта?

— Хачу паказаць дома, каб там ведалі, за колькі я прадаў чэк.

Далі мне шматок паперы з напісанай на ім сумай і подпісам аднаго з купцоў. Калі я выйшаў на вуліцу, да мяне падышлі некалькі жыдоў, прапануючы купіць розныя рэчы. Мяне абкружалі таксама пасярэднікі, просячы заплаціць за пасярэдніцтва. Я ахвотна даў бы ім нават вельмі шмат, бо яны дапамаглі мне прадаць чэк. Але мне не выпадала гэтага рабіць, каб шчодрасьць скупога звычайнага селяніна не ўзьняла падозраньня. Нарэшце, праклінаючы ўсе на сьвеце, я даў ім дзьве тысячы марак.

Я пайшоў па рынак. «Але куды падзеўся Сабада?». Я разглядаўся ў бакі і нідзе яго ня мог угледзець. Апошні раз я бачыў свайго супольніка каля будынку суду. Ня мог жа ён мяне згубіць. Чаму ён зьнік пазьней? Гэта мяне непакоіла ўсё больш. Праходзячы шмат разоў праз кірмаш, я заўважыў, што за мной сочаць. Доўгі час віжавалі за мною два жыды. «Можа, хочуць спраўдзіць, ці сапраўды я маю тут воз і каня?» У адным месцы ўбачыў селяніна, які стаяў ля возу і, трымаючы ў руках кавалак цьвёрдай скуры на падэшвы, выпрабоўваў яе элястычнасьць. Жыды, якія сачылі за мной, былі побач. Я зьвярнуўся да селяніна, што стаяў на другім баку возу:

— Захарка! Папільнуй яшчэ возу. Я зараз вярнуся.

Селянін вылупіў на мяне вочы, напэўна, мяркуючы: адкуль у яго такі знаёмы і пра які воз гаворка? Я ж адразу пайшоў далей. Цяпер за мною віжаваў толькі адзін жыд. Напэўна, другі застаўся пры «Захарку». Можа, ён мае намер распытаць яго? Я выйшаў на жахліва брудны, засьмечаны падворак. Знайшоў прыбіральню і зайшоў туды. Праз шчыліны ў дзьвярах я назіраў за падворкам і часткай вуліцы. Але ня ўгледзеў жыда, які ішоў за мною. Можа, ён не заўважыў, што я завярнуў у гэтую браму, і пайшоў далей. Пералез празь нізкі паркан на суседні падворак. Адтуль празь дзірку ў плоце пралез на вузкі завулак і накіраваўся на ўскраек мястэчка. Я ведаў, што на цягнік у Вільню я не пасьпеў, бо ён адыходзіў па трэцяй гадзіне, а цяпер была амаль чацьвёртая. Акрамя таго, па таямнічым зьнікненьні Сабады я баяўся ісьці на вакзал. На адной вуліцы на ўскрайку мястэчка ўбачыў прадуктовую крамку. Зайшоў туды і купіў дзьве булкі, фунт кілбасы і кілаграм ігруш. Пасьля пайшоў далей. Я зьбіраўся знайсьці чыгунку ў напрамку да Вільні й ісьці да першай станцыі.

15

Вечар быў цёмны. Як прайшоў сем кілямэтраў — затрымаўся ў полі, каля чыгункі. Зьняў зь сябе сялянскую адзежу і выняў з торбы вайсковы мундзір, порткі і спартовую кепі. Пераадзеўся і зачасаў валасы назад. Сялянскую адзежу я схаваў у зарасьніку на ўскрайку лесу. Пасьля падзёр пасьведчаньне асобы на прозьвішча Лявінскага і ліст зь Лёндану. Шматкі паперы закапаў у зямлі. Вось жа я зьнішчыў усё, што было зьвязана з асобаю селяніна з Новага Сяла. Мае сапраўдныя дакумэнты былі ў кішэні вайсковай блюзы. Найбольш клопатаў стваралі грошы. Я не хацеў цягаць торбу, але выявілася, што інакш цяжка разьмясьціць пры сябе нават частку банкнотаў. Тады расклаў па кішэнях толькі мільён у банкнотах па пяць тысяч. Пасьля распароў торбу і рэшту грошай старанна спакаваў у палатно, робячы зручны пакунак. Седзячы каля чыгуначнай каляіны, я паеў, а рэшту ежы кінуў у роў. Закурыў цыгарэту і доўга адпачываў. Увесь час я думаў пра Сабаду. «Што зь ім сталася? Ня можа быць, каб кінуў мяне, ня маючы для гэтага паважнай прычыны!»

Пасьля працяглага адпачынку я пайшоў далей. Вочы прызвычаіліся да цемры, і я арыентаваўся ў прасторы на большай адлегласьці. Ад шыбкага руху мне было цёпла. Некалькі разоў заўважаў людзей, што ішлі чыгункаю. Тады я сыходзіў убок.

Позна ўвечары пачаў церусіць дробны дождж. Я паскорыў крок. Калі прайшоў каля дваццаці пяці кілямэтраў, я ўбачыў сьвятло. Была гэта станцыя Бастуны. Пайшоў далей. Здалёк пачуўся сьвіст лякаматыву. Я пайшоў яшчэ хутчэй, амаль бегам. Калі быў недалёка ад станцыі, падышоў таварны цягнік. Прапусьціў лакаматыў і доўгі ланцуг вагонаў. А калі цягнік затрымаўся, я пачаў шукаць зручнае месца, каб заехаць у Вільню «зайцам». Найперш я аглядаў тармазныя будкі[32] ў вагонах, бо дождж цярусіў і я не хацеў ехаць на адкрытай плятформе ці на даху. Дзьверцы дзьвюх тармазных будак былі зачыненыя, і толькі ў трэцяй мне пашчасьціла іх адчыніць. Зьдзівіўся, убачыўшы ўсярэдзіне двух мужчынаў. У першы момант яны хацелі выйсьці празь дзьверы зь іншага боку. Але хутка зарыентаваліся, што я таксама шукаю месца для паездкі. Былі гэта жаўнеры, якія вярталіся з адпачынку і спазьніліся ў Лідзе на пасажырскі цягнік. Цягнік доўга стаяў на станцыі, нарэшце рушыў далей. Праз выбітае акенца ў будку ліў дождж. Было холадна. Я размаўляў з жаўнерамі. Яны скардзіліся на галечу дома. У іх не было чаго курыць. Я выняў з пачка апошнюю цыгарэту, і мы выкурылі яе на трох.

На вакзале ў Беняконях я купіў у буфэце тры пачкі папяросаў і тры шакалядкі. Вярнуўся ў тармазную будку і даў жаўнерам па пачку цыгарэт і па плітцы шакаляду. Ноч здавалася мне вельмі доўгай. Асабліва апрыкралі нам доўгія прастоі на станцыях. Час ад часу я вылазіў з тармазной будкі і бегаў па пасьне, каб разагрэцца. Пад ранак мы прыехалі ў Вільню. Цягнік спыніўся здалёк ад вакзалу на адной з бакавых каляін. Мы выйшлі з тармазной будкі і знайшлі пераход на вуліцу. Адтуль пайшлі на вакзал. Я запрасіў жаўнераў на каву. А па сьняданьні, калі мы выйшлі на пляц перад вакзалам, я даў ім па дваццаць тысяч марак «на шчасьце». Яны былі зьдзіўлены маёй шчодрасьцю, але з радасьцю ўзялі грошы. Пасьля я накіраваўся да свайго жытла ў пані Жубжынскай. Паціху адчыніў парадныя дзьверы і пайшоў сходамі ўверх. Я хацеў, каб ніхто ня бачыў мяне ў жаўнерскай форме і з пакункам у руках. У бібліятэцы я зачыніў за сабою дзьверы на ключ і выняў яго з замка. Старанна памыўся і пагаліўся. Зьмяніў бялізну і адзежу. Пакунак грошай, у якім былі два мільёны марак, я схаваў у торбу. Пасьля лёг на ложак і моцна заснуў. Прачнуўся апоўдні. Я адчуваў непакой з нагоды зьнікненьня Сабады. Я дапускаў, што ён быў зь нейкай прычыны арыштаваны, бо інакш, відаць, ня кінуў бы мяне без папярэджаньня. У гэтым выпадку пакой у Жубжынскай быў небясьпечным, бо Сабада ведаў, дзе я жыву. У нас быў плян, што Сабада можа згубіць мяне з вачэй ці пакінуць, калі на яго зьвернуць увагу. У гэткім выпадку павінен быў ехаць у Вільню й напісаць мне ліст з пазначэньнем месца і часу сустрэчы. Ліст такі ён павінен быў адразу па прыезьдзе ўсунуць у шчыліну пад дзьвярыма майго пакою. Але ліста не было. Акрамя таго, мы дамовіліся, што ў выпадку страты кантакту між сабою спаткаемся ў «Зялёнага Штрала», у більярднай залі, між трэцяй і чацьвёртай гадзінамі наступнага дня. Таму я вырашыў пайсьці туды сёньня. Я спакаваў у паперу пакункі з двума мільёнамі марак. Я намагаўся, каб ён выглядаў сьціпла — як звычайны пакунак. Зьверху моцна абвязаў яго шнурком. Свае грошы, усяго мільён у пяцітысячных банкнотах, здолеў зручна расьпіхаць на кішэнях. Я прыбраў пакой, пасьля выйшаў зь бібліятэкі. Пастараўся зрабіць так, каб майго сыходу ніхто таксама не заўважыў. Я падаўся ў новае жытло, а трэцяй гадзіне пайшоў у цукерню. Я чакаў там Сабаду да чацьвёртай, але ён не прыйшоў. Гэта мяне зусім здэзарыентавала. Сабада часта сюды прыходзіў, бо быў аматарам таннай гульні ў більярд. А ў цяперашняй сытуацыі ён абавязаны быў прыйсьці. Я спытаў пра яго ў маркёра, які ведаў нас як сталых гасьцей. Але і ён Сабады ня бачыў.

Я вырашыў пайсьці да Якуба, хаця мы дамовіліся раней, што без папярэджаньня ня будзем адведваць яго. Я баяўся туды ісьці, але лічыў, што цяпер мушу гэта зрабіць — хоць бы таму, каб паведаміць нашаму супольніку пра зьнікненьне Сабады. Акрамя таго, трэба было разьвязаць справу з грашыма. Я не адразу ўвайшоў у двор, але пэўны час назіраў за будынкам, брамаю і галоўным уваходам. Не заўважыў нічога падазронага. Наблізіўся да бакавога ўваходу да камяніцы і ціхенька пайшоў сходамі ўверх. Я не спаткаў па дарозе нікога. Затрымаўся насупраць вузкіх дзьвярэй, дзе жыў Якуб. Нейкі час прыслухоўваўся, але ўсярэдзіне было ціха. Тады пазваніў умоўленым спосабам — так, як званіў заўсёды Сабада: раз доўга, раз каротка і раз доўга. Ніхто не адчыніў дзьверы. Паўтарыў такі званок некалькі разоў — безвынікова. Я паціху падаўся сходамі ўніз, пасьля выйшаў на вуліцу і стаў разважаць: што рабіць? У нейкі момант прыпомніў пра цырульніка — брата Сабады. Вырашыў яго знайсьці. Я меркаваў, што цяпер гэта адзіны бясьпечны шлях, каб даведацца нешта пра сваіх супольнікаў. Я думаў, што калі спытаю ў некалькіх цырульнях пра Сабадавага брата, то даведаюся, дзе ён жыве альбо дзе працуе. Сапраўды, я лёгка даведаўся, што брат Сабады працуе на Зарэччы. Знайшоў месца, пра якое мне паведамілі, і ўвайшоў усярэдзіну. Убачыў там Сабадавага брата і павітаўся зь ім як з даўнім знаёмым. Але я ня мог гаварыць свабодна, бо там быў яшчэ адзін цырульнік. Я сеў у фатэль перад люстрам і папрасіў мяне пастрыгчы. Крыху зьдзіўлены і нават занепакоены, ён узяўся за працу. Відавочна, яму перадаўся мой настрой і ён зразумеў, што я шукаў яго па важнай справе. Я выбраў зручны момант і спытаў:

— Калі апошні раз вы бачылі брата?

— Тры дні таму.

— Вы не жывяце разам?

— Не. А ў чым рэч?

— Ці можаце вы сысьці раней з працы? Справа вельмі важная. Трэба пагутарыць.

Неўзабаве ішлі мы разам ў напрамку вуліцы Нямецкай. З нашай размовы я зрабіў выснову, што цырульнік ня ведае дакладна пра падробкі і продаж намі фальшывых чэкаў. Таму і я не пасьвячаў дэталёва яго ў гэтыя справы. Сказаў толькі, што ўчора падчас адной з нашых «акцый» яго брат зьнік бязь сьледу і я не магу яго знайсьці. Няма таксама нашага супольніка. Я баяўся, што іх арыштавалі.

Цырульнік пайшоў сам у дом, у якім яго брат здымаў пакой. Там ён даведаўся, што гэтага жыхара не было ў доме трэці дзень. Гэтая навіна яшчэ больш мяне занепакоіла. І тады ў мяне зьявілася думка, што трэба выехаць на нейкі час зь Вільні, а пасьля вярнуцца і асьцярожна даведацца, што сталася з маімі супольнікамі. У мяне былі іх грошы, якіх я не хацеў з сабою вазіць, але ня меў дзе бясьпечна схаваць. Я зьвярнуўся да цырульніка:

— Ці ня возьмеце грошы, якія належаць вашаму брату і яго супольніку? Брат, напэўна, зьявіцца ў вас і тады вы яму аддасьце іх.

— Вы зьбіраецеся зьехаць адсюль? — спытаў цырульнік.

— Не. Але ня буду больш яго шукаць.

— Добра. Калі дасьце сёньня яго грошы, дык заўтра пайду да яго.

— Лепей да яго не хадзіце. Ён жа ведае, дзе вы жывяце, і сам вас знойдзе. Так будзе больш бясьпечна, бо я ня ведаю, што зь ім сталася.

Я не хацеў, каб цырульнік ведаў, дзе я цяпер жыву. Пакінуў яго ў сквэры, каб ён мяне там пачакаў, і хутка пайшоў дадому. За паўгадзіны я прынёс грошы і перадаў іх цырульніку. Зь зьдзіўленьнем і як бы са страхам ён узяў тоўсты пакунак.

— ЦІ гэта ўсё грошы?

— Так. Два мільёны. Мільён для вашага брата і мільён для нашага супольніка.

Я заўважыў, што цырульнік напалоханы. Напэўна, гэтая сума падалася яму велічэзнаю. Яго ўразілі ня самыя грошы, але тое, што мы здолелі зарабіць іх за кароткі час. Я сказаў яму, што сьпяшаюся, бо маю шмат нявырашаных спраў.

— Як я ўбачу брата, што трэба яму сказаць?

— Скажаце яму, што я ўзяў сваю частку і аддаю тую, якая яму і нашаму супольніку належыцца.

— А дзе ён мог бы вас убачыць?

— Як дамовіліся, дзе заўсёды.

Мы разьвіталіся. Я ўздыхнуў з палёгкаю, бо больш ня трэба было хвалявацца аб чужых грошах. Я мог цяпер пасьля зьнікненьня маіх супольнікаў рабіць тое, што мне падабаецца. Свае абавязкі адносна іх я выканаў і пачуваўся вольным. Пайшоў у напрамку цукерні «Чырвонага Штрала». Я хацеў цяпер пабачыцца з Колькам. Я ведаў, што ў гэты час яго там абавязкова застану. Але ў більярдную я ўвайшоў толькі тады, калі пасьля доўгага назіраньня праз прыадчыненыя дзьверы пераканаўся, што ў залі няма агентаў Сьледчай службы. Я ведаў многа зь іх, і яны мяне ведалі, як заўсёдніка ўстановаў гэткага роду. Зразумела, Сьледчая служба мела і тут сваіх інфарматараў. Але яны не былі для мяне цяпер небясьпечнымі. Затое я ведаў, што трэба асьцерагацца «ціхароў». Колькі ў більярднай не было. Я спытаў пра яго ў заўзятараў і маркёра. Але ніхто ня бачыў яго тутака некалькі дзён. Я падумаў, што мне зусім не шанцуе, бо я страчваю патрэбных мне людзей. Вырашыў пайсьці да дому сябра і спытаць пра яго. Я не хацеў паведамляць яму пра свае клопаты, але хацеў перад ад’ездам пагутарыць з зычлівым для мяне чалавекам. Звычайна я пісаў да яго лісты, прызначаючы гадзіну і месца сустрэчы. Гэтым разам я пазваніў. Дзьверы мне адчыніла старая жанчына.

— Вы да каго? — спытала.

— Прабачце, што непакою. Я заўтра ад’яжджаю зь Вільні і хачу пабачыць… — вымавіў прозьвішча Колькі. — Ці ён дома?

— Так. Але цяжка хворы.

— Хворы? Што зь ім?

— У яго быў крывацёк. Цяпер ён вельмі аслаблены. Ляжыць у ложку.

— Ці магу яго пабачыць?

— Спытаю. Як ваша прозьвішча?

— Скажаце, што гэта сябра Міхал зь Менску.

Старая адышла. Я чакаў яе ў вітальні. Неўзабаве яна вярнулася і сказала:

— Хазеце за мною.

Я ўвайшоў у малы пакойчык, які амаль напалову займаў шырокі ложак. Ля акна быў начны столік. На ім стаялі пуздрэлкі зь лекамі і шклянка. Крыху бліжэй да ложка стаяў табурэт, а на ім міска вады, у якой плавалі кавалкі лёду. Колька ляжаў у ложку. Ён пазіраў на мяне з усьмешкай, але твар у яго быў вельмі змучаны. Вакол вачэй ляглі чорныя цені. Ён паказаў мне на крэсла.

— Сядай, — сказаў ён ціха.

— Можа, табе нельга размаўляць? — спытаў я.

— Не… Можна… Ужо лепей.

— Што з табою?

— Два крывацёкі. Лёгкае… Адзін учора ранкам, але малы. А сёньня зрана моцны.

— Быў доктар?

— Так. Даў два ўколы вапны ў жылу. Загадаў ляжаць. Нельга піць нічога гарачага. Лыкаю лёд. Раблю халодныя кампрэсы.

— Можа, табе цяжка гаварыць? Зараз я пайду і вярнуся да цябе заўтра.

— Не, не… Добра, што ты прыйшоў.

— У цябе слабы голас.

— Гэта агульнае аслабленьне. Але крывацёку ня будзе.

— Ад чаго цеча крыві?

— У мяне залечаныя сухоты… Цяпер нешта там навалілася. Такое жыцьцё… Недасыпаю, слаба ем. Гуляю таксама… у пыле, дыме. Задуха…

— Што сказаў лекар?

— Ехаць у санаторыю і там лячыцца. Найлепей у Закапанэ.

— Паедзеш?

— Куды там. За што?

— Нядаўна ты меў амаль сто пяцьдзясят тысяч.

— Меў… Але колькі быў вінен? Усе сплаціў. Засталося мне дваццаць тысяч. З гэтым далёка не заедзеш.

— Як доўга табе трэба заставацца ў санаторыі?

— Ня ведаю. Можа, тры месяцы, можа, паўгоду…

— Лекар не сказаў?

— Сказаў толькі, што трэба абавязкова ехаць.

— Я знайду для цябе грошы. Колькі трэба?

— Ня ведаю. Сама мала сто тысяч.

Я не затрымліваўся ў Колькі, каб ня мучыць яго размоваю. Зрэшты, было ўжо позна. Я пайшоў дадому ў цэнтры і пералічыў свае грошы. У мяне было больш за мільён трыста тысяч марак. У бібліятэцы было схавана яшчэ васямсот тысяч. Я меркаваў, што павінен неадкладна дапамагчы Кольку. Ён быў для мяне добры і шчодры. Акрамя таго, ён даў мне долю з тых грошай, якія забралі ў п’янога Карася. Грошы, схаваныя ў бібліятэцы, я ня думаў забіраць, бо схованка была вельмі добрая. Затое з грошай пры сабе адлічыў чатырыста тысяч і загарнуў у паперу.

Пасьля лёг спаць, але доўга ня мог перапыніць вір думак. Я канчаткова вырашыў, што ранкам зьеду зь Вільні.

Я паводзіў сябе так, быццам мяне шукала паліцыя. Ішоў асьцярожна вуліцамі, уважліва аглядаючы ходнікі перад сабою. Калі ў пэўным месцы я заўважыў вядомага мне агента Сьледчай службы, я зайшоў у парадны ўваход камяніцы і пачакаў, пакуль той ня пройдзе. Найперш пайшоў у краму і купіў добрае, цёплае восеньскае паліто; яно было лёгкае, але магло замяніць зімовае паліто. Пасьля купіў капялюш. Я звычайна хадзіў у гарнітуры і спартовай кепі. Цяпер капялюш і восеньскае паліто замянілі мой выгляд.

Пасьля я пайшоў да Колькі. Засьпеў яго ў ложку. Мне падалося, што сёньня сябар выглядае лепш. Сказаў яму пра гэта.

— Пачуваюся лепей, — сказаў сябра. — Уночы я добра спаў і ранкам мог зьесьці лёгкі сьняданак. Быў лекар. Забараніў піць гарачыя напоі.

— Што яшчэ сказаў лекар?

— Што я павінен лячыцца. І ўжо цяпер.

— Я прынёс табе грошы. Але дай мне слова, што паедзеш у Закапанэ.

Колька з удзячнасьцю пазіраў на мяне. Але ён ня думаў, што сума будзе вялікая. Відаць, ён меркаваў, што я дам яму некалькі дзясяткаў тысяч. Тады я сказаў:

— Прынёс табе чатырыста тысяч. Гэтага хіба хопіць табе нават на паўгоду.

— Нават на год.

— Дык паедзеш?

— Ну ясна. Але што будзе з гэтымі грашыма? Як ты сабе дасі рады?

— Пра мяне не клапаціся. У мяне яшчэ шмат. А ты павінен ратаваць здароўе.

— І жыцьцё, — сказаў Колька. — Крывацёк быў вельмі небясьпечны.

Я сказаў сябру, што адчуваю для сябе тут пагрозу і хачу на пэўны час зьехаць зь Вільні. Ен спытаў мяне, ці буду я праяжджаць праз Баранавічы. Ен зьбіраўся даць мне адрас майго сябра Паўла, зь якім я сябраваў у дзяцінстве. Колька абяцаў мне, што як толькі здолее ўстаць з ложка і лекар дазволіць яму падарожжа, паедзе ў Закапанэ. Мы разьвіталіся.

Мне прыйшло да галавы, што можа здарыцца, што я ўжо няхутка вярнуся ў Вільню. Я збіраўся захаваць свой пакой у Жубжынскай і заплаціць плату за кватэру за год. Я не хацеў, аднак, ісьці да гаспадыні, бо яна абавязкова выпытвала б мяне, чаму я хачу заплаціць за такі вялікі тэрмін. Акрамя таго, я наогул не хацеў ёй паказвацца на вочы. Пасьля развагаў я пастанавіў пайсьці да Рэванскага празь яго фасадныя дзьверы — зь іншага боку дому — і пакінуць яму грошы на вырашэньне справы, калі я не вярнуся ў Вільню да канца году. Я адлічыў шэсьць тысяч марак, паклаў іх у капэрту і накіраваўся да дому Жубжынскай. Я дапускаў, што не дастану старога ў хаце. У такім разе я зьбіраўся напісаць яму на канвэрце, для якой мэты прызначаны грошы, і ўкінуць яго у скрынку для лістоў каля яго дзьвярэй. Я затрымаўся каля кватэры Рэванскага і пазваніў. Усярэдзіне было ціха. Пазваніў ізноў. Доўга чакаў. Хацеў ужо пачаць пісаць на канвэрце, але пачуў усярэдзіне гук адчыненьня дзьвярэй. Неўзабаве разьнёсься раззлаваны голас Алены:

— Хто там?

— Я… Міхал, сусед зь бібліятэкі…

Дзьверы адчыніліся. Убачыў Алену ў доўгім ванным халаце і пантофлях на босую нагу. Канцы яе валасоў на галаве былі мокрыя.

— Вы акурат у пару пазванілі! Калі я была ў ваньне!

— Прабачце, калі ласка. Я думаў, што ваш бацька дома. Маю да яго просьбу, а зараз зьяжджаю.

— У Парыж, — яна іранічна прыжмурыла вочы.

— Не. Некуды ў Польшчу.

— Некуды… Ну заходзьце.

Я увайшоў у паўцёмны перадпакой. Алена ўключыла сьвятло.

— У чым рэч? — спытала яна.

Я выняў з кішэні канвэрт з грашыма.

— Я хацеў папрасіць вашага бацьку, калі не вярнуся да Новага году, заплаціць пані Жубжынскай за мой пакой за наступны год. Яна бярэ зь мяне па пяцьсот марак за месяц.

— Дзякуючы духам?

— Так. Аднаму духу… вельмі лютаму. Тут у канвэрце грошы. Я хачу, зразумела, пакінуць бібліятэку надалей для сябе.

— Вы яе вельмі любіце.

— Вельмі люблю.

— Добра. Я зраблю гэта. Добрай дарогі.

Яна ўзяла канвэрт і адчыніла дзьверы. Я выйшаў на лесьвічную клетку.

— Падзякуйце свайму бацьку ад майго імя. Я папрашу яму сказаць, што вельмі ўдзячны за ўсё.

— Абавязкова скажу.

— І прашу бібліятэкаю карыстацца свабодна. Яна будзе заўсёды зачыненая, бо ключ я бяру з сабою.

— Добра.

— Да пабачэньня.

— Пачакайце. Вам нешта ад мяне належыцца.

Алена зрабіла крок на лесьвічную клетку, абаперла далонь на маё плячо і хутка пацалавала мяне ў вусны. Пасьля яна падалася назад і грымнула дзьвярыма. Я стаяў зьбянтэжаны. На губах адчуваў пацалунак Алены, а на твары дотык яе валасоў. Шчокі ў мяне пачалі палаць. За дзьвярыма не было ніводнага руху. «Можа, яна стаіць з другога боку і таксама слухае?» Мне карцела пазваніць у дзьверы, але я не прыдумаў навошта. Я сышоў сходамі ўніз. Я ішоў паволі і так асьцярожна, быццам бы нёс у руках поўную шклянку вады. Не, не вады… віна альбо расы з кветак. Нечага вельмі дарагога.

16

Еду ў Баранавічы празь Ліду. Калі цягнік рушыў зь Вільні, я адчуў, што цяжар спаў з майго сэрца. Зьнікненьне Сабады, якога ня мог знайсьці нават празь яго брата, вельмі непакоіла мяне. Акрамя таго, кватэра Якуба была зачынена. Такога раней не здаралася. Таму ў мяне былі благія прадчуваньні. Раптоўная хвароба Колькі таксама зрабіла на мяне прыкрае ўражаньне. Колька быў дагэтуль поўны запалу, досьціпаў, задумаў. Раптам убачыў яго вельмі зынакшанага — з кляймом сьмерці на твары. Цяжка было паверыць, што гэтая зьмена адбылася на працягу некалькіх дзён. Я спадзяваўся, аднак, што грошы, якія я даў, дапамогуць Кольку вярнуць здароўе. Адзіным сьветлым момантам, які я хаваў у сэрцы, бы салодкую таямніцу, быў пацалунак Алены. Я ўспрымаў яго за ўсьмешку шчасьця і прэзэнт ад дзяўчыны, якая авалодала маімі пачуцьцямі. Надалей я думаў пра яе — не як пра рэальную постаць, але як пра істоту, якую прысьніў ці прымарыў.

Раней я ня ведаў, куды паехаць зь Вільні. Але калі атрымаў ад Колькі адрас Паўла ў Баранавічах, пастанавіў яго адведаць. Мы былі знаёмыя зь дзяцінства, сябравалі. Разам хадзілі ў школу і дзяліліся ўсім: уражаньнямі, думкамі, слодычамі. Гэтая дружба пакінула добрыя ўспаміны, і мне падавалася, што яна трывае надалей, нягледзячы на доўгае расстаньне. Павел таксама пайшоў добраахвотнікам у войска і служыў у адным узводзе з Колькам. Па вайне ён не вярнуўся да сям’і ў Менск. Яму пашчасьціла знайсьці працу на варшаўскай чыгунцы ў Баранавічах. У яго была тэхнічная адукацыя, і ён быў добрым чарцёжнікам, але працаваў цяпер манцёрам. Добрая прафэсійная кваліфікацыя дазволіла яму лягчэй знайсьці працу. Такую інфармацыю меў Колька.

Цягнік затрымаўся ў Лідзе, на палове дарогі да Баранавіч. Была гэта вузлавая станцыя, і цягнік тут стаяў даўжэй. Я пайшоў у буфэт і выпіў гарбаты. Зь цікаўнасьцю аглядаў вакзал, на якім нядаўна быў з Сабадам. Я не баяўся, што нехта пазнае мяне. Бо хто ж мог пазнаць у сьціпла і добра адзетым маладым мужчыну таго селяніна, кудлатага, няголенага, нязграбнага, з торбаю пад пахаю і пугаю ў руках? Тая сытуацыя і ўсё, што пасьля здарылася, нават мне самому падавалася дзіўным і амаль несапраўдным. Я ня мог зразумець, як я здолеў некалькі гадзінаў граць ролю дурнога селяніна і ўводзіць у зман мноства спрытных людзей. А ў звычайным жыцьці ня ўмею лгаць і мне не прыходзіла да галавы думкі некага ашукаць. Я саромеўся нават настойліва прыпамінаць пра тое, што мне належала… А той крадзеж? Дробны, але крадзеж! Але ці жыў я тады нармальна? Ці ня быў я ў сытуацыі вернага сабакі, якога гаспадар раптоўна перастаў карміць? А тыя грошы… Яны ня мелі для мяне вартасьці, ня цешылі. Былі ня толькі чужымі, але і марнымі. Нават агіднымі. Калі ў мяне былі ўласныя грошы, добра заробленыя, я цаніў іх. Шанаваў кожную рэч, якую за іх набыў. Задумваўся над выдаткамі. А цяпер не засмуціўся б, калі б яны згінулі.

У Баранавічы я прыехаў увечары. Узяў брычку і загадаў ехаць у гатэль.

— У які? — спытаў рамізьнік.

— У добры.

— Можа, у «Новарасійскі»?

— Добра.

Гэты «добры» гатэль быў зусім нікчэмны. Зрэшты, у Баранавічах лепшых не было. Я спытаў уласьніцу гатэлю, жыдоўку, ці можна каго паслаць, каб аднесьці ліст. Яна сказала, што пашле хлопца. Я напісаў Паўлу, што прыехаў у Баранавічы на некалькі дзён і хачу яго пабачыць. Я прасіў, каб ён адведаў мяне заўтра а другой па поўдні і паабедаў са мною. Павел жыў на вуліцы Шырокай, недалёка ад гатэлю. Мне карцела нават пайсьці да яго, але я хваляваўся, што спраўлю клопат сябру. Я хацеў яго папярэдзіць. Я даў хлопцу ліст і дзьвесьце марак за турботы. Я прасіў, каб ён зараз жа аднёс і калі застане адрасата дома, пачакаў адказу. За паўгадзіны хлопец вярнуўся і ўручыў мне складзеную ў некалькі разоў паперку. Павел пісаў:

«Дарагі Міхасю!

Я вельмі цешуся, што ўбачу цябе. Я вызвалюся заўтра раней з працы і дакладна а другой прыйду да цябе.

Сардэчныя вітаньні, Павел».

Назаўтра я абудзіўся раней. Пайшоў агледзець горад, які зрабіў на мяне сумнае ўражаньне. Я спадзяваўся, што ўбачу ў ім нешта цікавае, але не пабачыў. Мне не трапіўся аніводны харошы будынак. Малыя, аднапавярховыя дамкі, пераважна драўляныя, нязьменна шэрыя, панурыя, сярод патанулых у брудзе вуліц, зь якіх толькі дзьве былі выбрукаваныя. Ходнікі былі з дошак і дзе-нідзе з цэглы. Паўсюль была гразь, а ў ёй швэндаліся козы, вельмі задаволеныя з гэткага стану рэчаў. Цэнтар гораду — вялікі рынкавы пляц — быў вялікай калюгай, у якой адбіваліся як у люстры дамы, што стаялі ўздоўж рынку. Я вярнуўся ў гатэль раней, чым зьбіраўся, і чакаў Паўла. Ён прыйшоў дакладна а другой. Калі ўбачыў мяне, разьвёў шырока рукі і закрычаў:

— Ты прыгожа апрануты! Табе, відаць, добра шчасьціць!

— Па-рознаму бывае. Цяпер крыху лепей, але і галечы зазнаў досыць.

Мы сардэчна прывіталіся. Я ня ведаў гораду, таму папрасіў Паўла, каб правёў мяне ў якую добрую рэстарацыю. Мы пайшлі ў «Багатэль». Установа была малая і благая, але выявілася, што лічыцца тут найлепшай. Мы пачалі абед з халодных закусак і гарэлкі. Павел расказваў пра сваю матэрыяльную сытуацыю. Наракаў на цяжкую працу, малыя заробкі, на жыцьцё ў гэткай дзіры, дзе няма ніякіх забаваў.

— Колькі ты зарабляеш? — спытаў я яго.

— Дваццаць пяць тысяч штомесяц. Не хапае ані на ежу, ані на адзежу, ані на жытло! А жыць трэба.

Я выняў з кішэні партманэт, напханы грашыма, адлічыў дваццаць пяць тысяч марак і зьвярнуўся да сябра:

— Памятаеш, як дзяліліся хлебам з маслам і яблыкамі? Падзялюся з табою і цяпер. Вазьмі гэтыя грошы. Можа, табе ў нечым дапамогуць. Будзеш мець трынаццаты заробак.

— Не выпадае мне…

— Бяры, бяры. У мяне якраз досыць грошай.

Сябра падзякаваў мне сардэчна. Але дзіўная рэч: як час зьмяняе людзей! Заўважыў у даўнім мілым і добрым хлопцу шмат новых непрыемных рысаў. Найперш дзівіла мяне няўстаннае енчаньне, стагнаньне і нараканьне на жудасныя злыбеды. А пры гэтым ён быў добра апрануты. І заробак яго ня быў надта малы. Я ведаў шмат людзей, якія зараблялі меней, але жылі зносна. Акрамя таго, яго вочы: мітусьлівыя, мацаючыя,

Старонка 383 адсутнічае.

Калі можаце дапамагчы — Polochanin72@gmail.com

— Я пытаў, колькі яна хоча «за курс». Яна казала, што калі добра заплаціш, дык згодзіцца… А вартая граху!.. Што ёй сказаць?

Калі б быў цьверазейшы, можа зьдзівіла б мяне такое дакучлівае пасярэдніцтва. Але тады я не зьвярнуў на гэта ўвагі. Я сказаў:

— Дам дзесяць тысяч, бо ты так яе хваліш.

— Добра. Давай «капусту». Яна бярэ наперад. Ня верыць мужыкам.

Я выняў з партманэту дзьве банкноты па пяць тысяч і даў іх Паўлу.

Ён ізноў пайшоў у хату. Неўзабаве вярнуўся і пачаў мне шаптаць:

— Я правяду цябе. Пойдзеш зь дзьвярэй проста: шэсьць крокаў да ложка… Яна чакае… Не кажы нічога і не палі сьвятла, бо за сьцяною жывуць суседзі. Яна баіцца, каб яе не абмаўлялі. Я чакаю тут. Не сядзі там вельмі доўга.

Ён правёў мяне ў кухню (я адчуў гэта па паху) і там адчыніў дзьверы. Выпхнуў мяне ў глыбіню пакою. Я зрабіў паволі некалькі крокаў наперад і даткнуўся каленямі краю ложка. Нахіліўся, мацаючы рукамі. Даткнуўся далоньню цёплай, гладкай рукі. Дзяўчына сапраўды мела добрую фігуру. Мела сакавітае, гнуткае цела. Але была бязьдзейная, як лялька. Цемра і таямнічасьць сытуацыі павялічвалі яе чароўнасьць. Праз пэўны час я адчуў, што калі я застануся тут даўжэй, пачну ванітаваць. У пакоі было вельмі душна. Я хацеў выйсьці на сьвежае паветра. Зь цяжкасьцю апрануўся і сказаў дзеўцы:

— Дабранач, пані!

Я хацеў разьвітацца поціскам рукі, але ня кажучы ні слова яна адапхнула маю далонь, як бы заахвочваючы да хуткага сыходу.

На падворку да мяне падышоў Павел.

— Ужо?

— Так. Але мяне ледзьве не званітавала. Так там горача і задушна!

Калі пасьля разьвітваліся ля ўваходу ў гатэль, Павел спытаў мяне:

— А як баба? Спадабалася?

— Дзеўка як дзеўка… з нагамі, рукамі і ўсімі дадаткамі.

Назаўтра Павел прыйшоў раней у гатэль. Мы доўга размаўлялі, а пасьля выбраліся на шпацыр. У пэўны момант сябра сказаў:

— Маю клопат. Хацеў нават параіцца з табою: як паступіць?

— Які клопат?

— Хачу жаніцца… Ёсьць тут адна дзяўчына, зусім бедная сірата. Мы закахаліся… Можа, удваіх нам было б лягчэй жыць. Жонка даглядала заўсёды б і мяне, і дом.

— Дык што? Бяры зь ёю шлюб і ўсё.

— Лёгка гэта сказаць, але цяжка зрабіць!

— Чаму?

— Трэба мець адпаведныя ўборы, падрыхтаваць жытло. Ну, і шлюб каштуе.

На нейкі час я задумаўся, а пасьля сказаў:

— Мог бы табе дапамагчы, але баюся, што пасьля, калі ня будзеш зь ёй шчасьлівы, будзеш злаваць на мяне.

Прыяцель узьняў рукі ўверх:

— Але ж гэта адзіны мой паратунак! Бо так жыць, як жыву, сэнсу няма. І каб ты яе ведаў: якая працавітая, гаспадарлівая! Ведаеш, што? Можа, ты прыйдзеш да нас сёньня на абед? Убачыш яе і тады мне скажаш, што думаеш пра гэта.

Неўзабаве мы разьвіталіся. Сябра пайшоў да нарачонай, каб прыгатаваць лепшы абед. Вярнуўся да мяне за дзьве гадзіны. Мы падаліся ў горад. Я хацеў купіць гарэлкі і закускі. Па дарозе сябра сказаў:

— Я хацеў нават жыць у яе. Гэта было б нашмат таньней, чым здымаць пакой у чужых людзей. А пакой у мяне такі, што нікога не магу запрасіць. Але, ведаеш, нельга жыць у яе, каб не псаваць яе рэпутацыі.

Я пазнаёміўся з нарачонай Паўла. Была гэта надзвычай мілая гараджаначка, бляндынка, з тварыкам лялькі, зь ямкамі на шчочках. Увесь час яна была зьбянтэжаная і ня брала ўдзелу ў размове. Але стварала сымпатычнае ўражаньне. Абед быў вельмі добры і шчодры. Я дзівіўся нават, што нарачоная Паўла ўмела так смачна ўсё прыгатаваць і ладна падаць. Калі я падпіў і трохі расчуліўся ўспамінамі сябра пра нашае дзяцінства, зьвярнуўся да яго:

— Памятаеш нашу размову пра тваю задуму жаніцца?

— Так.

— Колькі табе патрэбна грошай?

— На ўсё?

— Так… Толькі сьціпла.

Нарачоная Паўла, якую ён называў Стэфка, выйшла на кухню. Павел, хмурачы бровы, лічыў нешта ў думках. Нарэшце ён сказаў:

— Калі б меў сто тысяч марак, гэта хапіла б. Але што пра гэта казаць. Гэта для мяне капітал!

— Я дам табе гэтыя грошы, — сказаў я.

— Але зь якой рацыі?

— Каб табе дапамагчы. Бачу, што маеш нявесту, сапраўды вельмі мілую. Варта, каб зь ёю ўзяў шлюб. А грошы будуць як пазыка. Калі некалі пабагацееш — аддасі мне.

— Калі так, я вазьму ахвотна. Дзякую сардэчна!

Ён пачаў паціскаць мне далонь. У пакой увайшла Стэфка. Павел зьвярнуўся да яе:

— Падзякуй, любая, пану Міхалу. Ён збавіў нас ад клопату.

Яна зачырванелася і сказала:

— Шчыра дзякую.

Я даў сябру грошы. Абед зацягнуўся дапазна. Павел піў мала. Яго нявеста наогул не піла. Затое я спаражняў кілішак даволі часта. Заліваў алькаголем горыч, якую багата меў у душы. Але ў пэўны момант адбылася рэч, якая мяне папросту ўразіла. Я ледзьве мог стрымаць хваляваньне. Я заўважыў на шыі Паўлавай нявесты пукаты шрам, які ішоў наўскось. І прыгадаў, што ўчора, калі ў цемры песьціў дзеўку, да якой мяне прывёў Павел, намацаў пальцамі на яе шыі шрам. Ня ведаю, чаму мяне гэта зацікавіла. Мне карцела запытаць: адкуль у яе той шрам. Але я памятаў, што нельга размаўляць. Сёньняшняя заўвага прыгадала мне ўчарашнюю ноч. «Гэта яна… І ложак у глыбі пакою… Той самы пакой!».

У мяне не было сумненьняў, што ўчора ўвечары я быў тут. Але як Павел мог нешта падобнае зрабіць? Гэта жахліва! Намовіў прастытутку ці дзяўчыну лёгкіх паводзінаў, каб удавала яго нявесту, і гэткім чынам выцягнуў у мяне грошы на шлюб. Мяне не цікавілі грошы, якіх у мяне было шмат і якія я сам ахвотна даваў, калі меркаваў, што могуць нейкаму добраму чалавеку палегчыць жыцьцё. Але засмуціла мяне подласьць даўняга сябра.

Я пачаў уважліва прыглядацца да дзяўчыны. Яна заўважыла гэта і расчырванелася. Калі пазьней я выходзіў з хаты, я ўбачыў у сенях сталярскую пілу, што вісела на сьцяне, аб якую я ўчора падрапаў сабе далонь.

Разьвітваючыся, я сказаў дзяўчыне, асабліва акцэнтуючы словы:

— Вялікі вам дзякуй за прыемна праведзены тут час.

Амаль з жахам яна пазірала мне ў вочы. Можа, адчула, што я нешта падазраю. Але Павел гэтага не заўважыў.

Вечарэла. Ішоў з Паўлам вуліцамі, гэтаксама цёмнымі, як учора. Мне не карцела размаўляць. Я не прапанаваў яму, каб ён зайшоў да мяне.

— Ты не казаў мне, як доўга тут будзеш, — мовіў Павел перад адыходам.

— Бо сам ня ведаю.

— Шчасьлівы чалавек! Маеш уладу над сваім часам. А я прывязаны да працы, як конь да бегавой дарожкі.

Я адказаў яму:

— Я ведаю шмат людзей у Вільні, зарэгістраваных на Біржы працы, якія моляць «прывязаць» іх да якой-небудзь дарожкі. Але не для ўсіх ёсьць месца.

Мы разьвіталіся да заўтра. Павел сказаў, што прыйдзе да мяне толькі пасьля працы. Я пайшоў у гатэль і доўга сядзеў у цемры. Мне не хацелася запальваць сьвятло. А горад абрыд мне яшчэ больш. На яго падаў цень дрэннага і подлага ўчынку даўнейшага прыяцеля. Я заплаціў за пражываньне ў гатэлі і пешкі падаўся на вакзал. Цягнуўся па гразі вуліцамі, пасьля сьцежкаю каля шашы. Цяжка было выгнаць з думак Паўла і яго «нявесту».

На вакзале, часова арганізаваным у драўляных бараках, я даведаўся што цягнік да Берасьця адыходзіць толькі а першай ночы. Мне давялося чакаць некалькі гадзін. Пайшоў у буфэт і ўзяў вялікі куфаль піва. Пасьля сеў за столікам і сонна назіраў за людзьмі, што знаходзіліся ў залі. Каля майго століка сядзеў чыгуначнік, які піў гарбату і еў хлеб з маслам, загорнуты ў паперу. Пасьля ён пачаў праглядаць нейкія блянкі. У нейкі момант ён скруціў цыгарку і хацеў запаліць, але ня меў агню. Ён падышоў да мяне і папрасіў запалак:

— Забыўся дома. Хацеў купіць у буфэце, але няма.

Даў яму агню. Ён падзякаваў і спытаў, ці можа прысесьці да майго століка. Я ня меў нічога супраць гэтага. Неўзабаве мы пачалі размаўляць. Выявілася, што чыгуначнік паедзе тым самым цягніком, які чакаю і я. Падчас размовы я спытаў яго:

— Можа, ведаеце манцёра… — вымавіў прозьвішча Паўла.

— А як жа. Я ведаю тут усіх. А ў яго нават некалькі разоў быў.

— Ня ведаеце, колькі ён плаціць за кватэру?

— Нічога ён ня плаціць. Жыве ва ўласным доме. Нават сам здае дзьве кватэры і некалькі пакояў. Бярэ добрыя грошы. Бо ў нас, ведаеце, жытла не стае. Горад расьце, людзей прыбывае, а будуецца мала. Дом мае ў пасаг.

— Та-ак?

— Во-во. Гэта быў пасаг пані Стэфаніі. Яна дачка чыгуначніка. Прыгожая дзяўчына. І ён нішто сабе.

— Даўно яны пажаніліся?

— Два гады як. Вы іх ведаеце?

— Не. Чуў ад сябра, які разам зь ім служыў у войску.

— Ах, так. Прыстойныя людзі, і ён, і яна. Вельмі прыстойныя. Як ім бацька пані Стафаніі вясельле спраўляў, дык за сто гасьцей было. Ну, а цяпер жывуць, дабро нажываюць. У іх вялікі сад. Таксама пасаг. Бо яна адна ў сям’і.

Незадоўга да адыходу цягніка я купіў квіток першай клясы да Берасьця. Заўсёды езьдзіў трэцяй клясай, а цяпер першай. Чаму я мушу сябе шкадаваць? Раскідваю грошы, таму магу заплаціць за камфорт для сабе.

17

Я абудзіўся па кароткім сьне. Цягнік набліжаўся да станцыі Лінава[33]. Учора, падчас доўгай размовы з чыгуначнікам, я даведаўся, што Лінава — станцыя, на якой выходзяць пасажыры, якія едуць у мястэчка Пружаны. Я выпытваў яго аб тым у зьвязку са словамі майго бацькі, які казаў, што яго брат Ян жыве ў Пружанах. Гэты ўспамін абудзіў у мяне ахвоту адведаць дзядзьку. Я ня быў упэўнены, ці жыве ён цяпер там і ці застану яго дома, але часу было шмат. Я хацеў пабачыць сваяка, якога ледзьве памятаваў, бо бачыў яго адзін раз, калі мне было некалькі гадоў.

Я выйшаў зь цягніка ў Лінаве. На вакзале я чакаў да раніцы. Пасьля пачаў распытваць пра дзядзьку чыгуначнікаў, што знаходзіліся на станцыі. Усе яго ведалі. Паінфармавалі мяне, што ён жыве недалёка ў малым паселішчы. Я падаўся ў паказаным напрамку. Хутка знайшоў аднапавярховы драўляны дом і пагрукаў у акно. Калі мне адчынілі дзьверы і я ўвайшоў у хату, я ўбачыў сьсівелага мужчыну сярэдняга ўзросту, хударлявага, з маршчыністым тварам і надзвычай сьветлымі, быццам бляклымі вачыма. У яго былі кароткія вусы і калматыя бровы.

— Дзень добры! — прывітаў яго.

Дзядзька не адказаў на вітаньне і спытаў амаль агрэсіўна, недаверліва сьвідруючы мяне вачыма:

— Па якой справе?

— Па ніякай. Я проста прыехаў у госьці.

— Я-як?

— Так, як бачыце.

— Але хто вы такі?

— Я Міхал Лубень.

— І што з таго?

— Дуля з макам. Я адказаў на пытаньне. Няўжо вы не разумееце, што я сын вашага брата, Марка.

— Хм… хм… «Сын брата Марка». А дакумэнты ёсьць?

— Навошта гэта? Ці вы служыце ў паліцыі, ці маеце прыватнае рэгістрацыйнае бюро?

— А адкуль я магу быць пэўным, што тое, пра што кажаш, праўда?

Я выняў з партманэту асабістае пасьведчаньне і падаў яму. Дзядзька ўважліва агледзеў дакумэнт і нават засумняваўся ў падабенстве фатаздымку.

— Такім чынам, ты сьцьвярджаеш, быццам бы ты сын Марка Лубеня?

— Не «сьцьвярджаю» і не «быццам бы», але я Міхал, сын Марка Лубеня.

— Дапусьцім, што ты мой сваяк. Тады навошта сюды прыехаў?

— Адведаць дарагога дзядзьку.

— Хм… хм… «адведаць дарагога дзядзьку».

— Так, адведаць, спытаць пра здароўе і даведацца, калі адыходзіць першы цягнік на Берасьце.

— Ты збіраешся ехаць у Берасьце?

— Так. Хачу пасьпець хаця б на абед, бо яшчэ ня сьнедаў.

— Хм, ня сьнедаў… — мармытаў дзядзька. Пасьля пакорна махнуў рукою і сказаў: — Пасьнедаць можаш у мяне, бо цягнік адыходзіць толькі ўвечары.

Дзядзька загатаваў вады і запарыў гарбаты. Паставіў на стале талерку з тонка пакроенай чэрствай булкаю, трохі масла на сподачку і цукар у слоіку.

— Ну, і чаму не распранаешся? Здымай паліто! — зьвярнуўся да мяне.

— Я хачу пайсьці купіць гарэлкі й нечага на закуску. Бо гэта, — паказаў на стол, — на мой апэтыт заслаба.

Дзядзька засоп і некалькі разоў паўтарыў: «Заслаба! Бачыш, яму заслаба!»

— Ведаеце, дзядзька, што? — сказаў я, вымаючы з кішэні партманэт з грашыма. — Пашліце каго ці самі схадзіце і купіце на тысячу марак вяндліны альбо чаго іншага. А тут чатырыста марак на гарэлку.

— Гарэлка каштуе чатырыста пяцьдзясят за бутэльку, — сказаў дзядзька.

Я дадаў пяцьдзясят марак. Дзядзька ўзяў футра. На галаву ўсклаў каракулевую шапку і сказаў мне:

— Ну, хадзем!

— Я пачакаю ў хаце.

— Я хачу для пэўнасьці, каб ты пачакаў на падворку. Там ёсьць лавачка.

Мы выйшлі з хаты. Дзядзька старанна зачыніў дзьверы на ключ, а пасьля навесіў на прабой вялізную калодку. Навесіўшы, ён паторгаў за яе, ці моцная, матлянуў мне галавою і сышоў. Я сеў на лавачцы і закурыў цыгарэту.

Дзядзька Ян быў некалі вельмі заможным чалавекам. Я чуў гэта ад бацькі. У яго быў маёнтак на Украіне. Пасьля ён страціў яго. Потым з рэшткамі капіталу асеў у Пружанах. Займаўся крыху ліхвярствам, быў вельмі практычным і скупым. Бацька мой выказваўся пра яго адмоўна. Называў яго скнарам.

Неўзабаве дзядзька вярнуўся. Мы ўвайшлі ў хату і селі за стэл. Дзядзька ахвотна еў, а яшчэ больш ахвотна спаражняў чаркі з гарэлкаю. Але так, як і Павел у Баранавічах, страшна наракаў на галечу, на цяжкія часы, на дарагоўлю. Падчас нашай размовы я сказаў яму, што еду з Баранавіч і нават купіў квіток да Берасьця, але перарваў падарожжа, каб яго адведаць.

— Пакажы квіток! — сказаў дзядзька.

Я падаў яму квіток. Ён агледзеў яго недаверліва і спытаў:

— Адкуль ён у цябе?

— Як гэта, адкуль? Купіў у білетнай касе.

— Дык ты едзеш першай клясай?!

— Толькі першай, — сказаў я нядбайна.

— Цьфу, якая неразважлівасьць! — раззлаваўся дзядзька.

— Чаму?

— Можна ж выдатна даехаць і трэцяй клясай!

— Гэта якраз і было б неразважна. Я люблю ехаць з камфортам. Выспацца. Дыхаць чыстым паветрам.

— Ці ты ведаеш, — сказаў дзядзька ўзбуджана, — колькі работнік мусіць працаваць, каб зарабіць гэтулькі, колькі ты плаціш за білет першай клясы з Баранавічаў да Берасьця?!

— Гэта мяне ня тычыцца, — сказаў я. — Хто шмат працуе, той мала мае.

— Мог бы тыя грошы зьбіраць, адкладаць.

— А навошта? Каб я пасьля здох, а грошы засталіся для якой-небудзь дрэні. Хачу сам іх спажываць.

Дзядзька быў абураны. Соп. Круціў галавою. У наступнай размове ўспамінаў, што мой бацька быў вінен яму дзесяць рублёў, якія некалі даўно пазычыў у яго. Наракаў на кароткую памяць і нядбальства майго бацькі. Тады я сказаў, што якраз бацька прасіў мяне, у адным зь лістоў, каб я аддаў яму доўг. Я дадаў, што гэта галоўная прычына маіх адвезін, бо я хацеў даўно гэтую справу рашыць, але не было магчымасьці. Дзядзька вельмі ўсьцешыўся.

— Та-ак? Выдатна! Гэта мне вельмі падабаецца. Кожны паважаны чалавек мусіць найперш сплачваць даўгі.

Пералічылі, што за тыя дзесяць рублёў трэба выплаціць дзядзьку пятнаццаць тысяч марак. Я наўмысна выцягнуў з бакавой кішэні пінжака тоўсты стос пяцітысячных банкнотаў і паволі выняў зь яго пятнаццаць тысяч. Дзядзька хацеў узяць грошы, але я прытрымаў яго.

— Хвіліначку. Пакажыце мне сваё пасьведчаньне асобы.

— Што?

— Звычайная рэч, — казаў я. — Гэта грашовая справа. Трэба быць асьцярожным. Цяпер людзі ненадзейныя. Ашуканцаў паўсюль шмат.

— Але ж…

— Што але ж? Адкуль я магу быць упэўнены, што вы сапраўды Ян Лубень?

— Ну, ведаю… Гэта ўжо… — дзядзька матляў пальцамі ў паветры, шукаючы адпаведныя выразы, каб акрэсьліць мой учынак.

— Нахабства! — падказаў я.

— Сапраўды.

— Не, дзядзьку, толькі асьцярожнасьць.

— Ты кажаш гэта сур’ёзна?

— Зусім сур’ёзна.

Дзядзька гучна адсунуў крэсла і выйшаў у наступны пакой. Ізноў вярнуўся і падаў мне пашпарт. Я агледзеў яго ўважліва. Праверыў рэгістрацыю.

— Фатаздымак мала падобны, — сказаў я, параўноўваючы здымак з выглядам дзядзькі. — Але нічога. Зарызыкую. Прашу напісаць расьпіску.

— Якую? Навошта?

— Ну, за атрыманыя грошы. Каб пасьля дзядзька не прыпомніў другі раз пра доўг.

— Ну, ведаеш…

— Ведаю, дзядзька, ведаю. Люблю езьдзіць першай клясай, але люблю таксама парадак у справах. Асьцярожнасьць ніколі не зашкодзіць. Бо дарагога дзядзьку, напрыклад, можа памяць падмануць, забудзе дзядзька, што яму зьвярнулі доўг. А так ёсьць сьведчаньне.

Пасьля атрыманьня расьпіскі даў дзядзьку грошы. Увечары разьвітаўся зь ім, каб падацца на станцыю. Калі апранаўся, дзядзька зьвярнуўся да мяне:

— Гэтулькі часу размаўлялі, а ня ведаю дасюль, чым ты займаешся?

Я па некалькі імгненьняў задумаўся, а пасьля сказаў:

— Гандлюю грашыма.

— Та-ак… Валютаю?

— Не… польскімі грашыма.

— Маркамі?

— Так, маркамі.

— Не разумею.

— Гэта маё вынаходніцтва. Але вам скажу.

Вочы дзядзькі заблішчэлі.

— Слухаю, слухаю.

— Папросту купляю панішчаныя, надарваныя, падзёртыя, склееныя банкноты і на гэтым зарабляю.

— Што ты кажаш! І ёсьць такія дурні?

— Есьць. Зрэшты, кожны рады пазбыцца, за дробнае ўзнагароджаньне, сапсаваных банкнотаў, якіх цяпер вельмі шмат, ды якія цяжка даваць, бо людзі ня хочуць іх браць. Асабліва ў клюбах, казыно… Ісьці зь імі ў банк ня кожны мае час і ахвоту.

— Та-ак… Колькі на гэтым зарабляеш?

— Па-рознаму… Ад ста да пяцісот тысяч штомесяц.

— Супакойся!

— Што, мала?

— Шма-ат! Шалёна шмат!

— Я так ня думаю… Люблю добра жыць і маю шмат выдаткаў.

Калі я разьвітваўся зь дзядзькам, ён пазіраў на мяне ня так, як раней — холадна, непрыязна і амаль варожа, але зь зьдзіўленьнем: «Мой пасьпяховы сваяк».

Дзядзька няправільна паінфармаваў мяне пра час адыходу цягніка да Верасьня. Калі я прыйшоў на станцыю, даведаўся, што цягнік даўно адышоў. А наступны будзе пад ранак. Адзін чыгуначнік, якому я апавёў пра свой клопат, параіў мне ехаць хуткім цягніком, які адыдзе за гадзіну, а прыбудзе ў Берасьце амаль адначасова з тым, што зьехаў раней. Але хуткі цягнік не затрымліваўся на станцыі Лінава, аднак зь нейкага поваду зьмяншаў хуткасьць, праходзячы пад мостам недалёка ад станцыі. Чыгуначнік працаваў недалёка ад таго месца і пагадзіўся паказаць мне яго. Мы рушылі па рэйках. За дзесяць хвілін мой праваднік затрымаўся.

— Пачакай тут, — сказаў. — Зараз падыдзе.

Неўзабаве пачуў здаля сьвіст лакаматыва. Пасьля вынырнулі зь цемры яго ліхтары. Набліжаючыся да нас, цягнік сапраўды зьменшыў хуткасьць. Нарэшце каля мяне прасунулася чорнае цела лякаматыву. Чыгуначнік крыкнуў нешта мне. Я не зразумеў, бо словы заглушыў ляскат колаў і сыканьне пары. Я чакаў апошняга вагону. Пачаў бегчы каля яго. Калі парэнчы параўняліся са мною, схапіўся іх і пабег яшчэ хутчэй. Пасьля падскочыў. Здолеў і другою рукою ўхапіцца за парэнчы. Ногі мае абаперліся аб сходы. У цягніку адшукаў кандуктара і вырашыў справу з квітком. Пасьля пайшоў да названага мне купэ першай клясы. Усярэдзіне ўбачыў мужчыну, які спаў на ніжняй канапе, накрыты пледам. У яго быў шырокі твар, высокі лысеючы лоб і сівыя валасы. Ён расплюшчыў вочы. Я сказаў:

— Выбачаюся, што перашкодзіў.

У адказ пачуў напачатку бульканьне і храпеньне ў горле, пасьля з грудзей яго зьявіўся нізкі, цяжкі і нібы вогкі бас. У мяне было ўражаньне, што мне гаворыць чалавек, якога душаць за горла.

— Не-е… Я ня спа-аў. Прачнуўся ра-аней. Якая станцыя?..

— Лінава.

— Ага… Вы да Бера-асьця ці да Варша-авы?

— Да Берасьця.

Мужчына працягнуў з-над пледу вялікую, пухлую далонь. На адным пальцы быў вялікі пярсьцёнак з радавым гербам, на другім вялікая жуковіна з дыямэнтам.

— Я… — вымавіў ён прозьвішча і дадаў: — Уласьнік дуброваў у Люблінскім ваяводзтве.

Я назваў сваё прозьвішча і паціснуў мяккую, тоўстую, спацелую далонь. Разьмясьціўся насупраць яго. Землеўласьнік выняў з валізачкі вялікі срэбраны партсігар і пачаставаў мяне цыгарэтай. Я падаў яму агню і таксама закурыў.

— Вы верыце ў сны? — спытаў ён мяне неспадзявана.

— У сны? Ня ведаю. Я збольшага ня памятаю сноў.

— Вы малады. Малады… А я ў кожнай ночы сьню сны. Задрамлю і ўжо… Якраз перад вашым прыходам я сьніў сон, цікавы сон. Старыя і бязьдзейныя людзі любяць корпацца ў снах.

— Прымхі.

— Ну, не… Трэба глядзець на іх мудра. Сон для псыхалягічнага здароўя чалавека зьяўляецца тым, чым, напрыклад, пот для фізычнага здароўя.

— Я ніколі над гэтым не разважаў.

— Вось жа, я сьніў такі сон… тут перад вашым прыходам… — гучаў з хмары тытунёвага дыму нізкі бас.

Ня ведаю чаму, мне прыгадаўся малюнак з падручніка рэлігіі, на якой Бог на гары Сінай дае Майсею дошку з 10 запаведзямі. Там былі хмары, маланкі, грозная постаць Бога. А бас землеўласьніка калыхаўся далей:

— Я імчаў зусім голы, у атачэньні іншых… таксама голых мужчын і жанчын, берагам возера. Было вельмі цёпла і надзвычайна ясна. Трава выглядала як сіні дыван, вада ў возеры — як сталёвае мутнае люстра. І дзіўная рэч…

З хмары тытунёвага дыму, дзе была схаваная галава землеўласьніка, выцягнуўся да мяне бліскучы на далоні дыямэнт і выпаліраваны пазногаць указальнага пальца.

— …Кожны з нас меў ззаду доўгі конскі хвост. Жанчыны таксама. Усе аглядаліся назад… на ўласныя хвасты. Я таксама азіраўся і з прыемнасьцю бачыў, што маю доў-ўгі, чо-орны, пу-ушысты хвост. Я спрабаваў ім паварушыць і закідваў яго на сьпіну…

Уяўляючы сабе гэткі вобраз, я шырока пасьміхнуўся, пазіраючы ў клубы дыму, зь якога гучаў голас землеўласьніка. Тады з гэтай хмары паказалася вялікая галава зь зьвісаючымі ўніз, як у бульдога, куткамі губ. Мутныя, прыжмураныя вочы ўгледзелі маю ўсьмешку і хітра бліснулі. Але аповед не перарваўся.

— …Вы здагадваецеся, што адбылося далей?

— Адкуль?

— Та-ак… Раптам я пачуўся жарабцом. Дужым, моцным, поўным крыві і агню жарабцом. І цалкам набыў яго выгляд. Але сьвядомасьць меў чалавечую. Так… Тады я заўважыў, што каля мяне імчыць кабыла. Белая як малако. З цудоўнымі формамі… Я разьбіраюся ў конях і люблю іх. Бачыў іх шмат. Але такой прыгожай кабылы не надаралася мне пабачыць. Але заўважыў, што кабыла падчас бегу кідае на мяне скоса залётныя погляды. Я пабег да яе. Яна зьмяніла кірунак, як бы дражнячы мяне і заахвочваючы да гонкі. Я памчаў за ёю. Некалькі разоў быў блізка, але кабыла спрытна зьмяняла кірунак. Адчуваў пах яе поту і ўзбуджаўся ўсё больш. Пачаў наганяць яе са злосьцю. Нарэшце, амаль ашалелы, дагнаў яе. Яна затрымалася і…

Вочы землеўласьніка расшырыліся.

— …Я меў хвіліну такой шалёнай асалоды, якой ня ведаў у сапраўдным жыцьці.

Я трохі прысаромлена маўчаў. «Чорт знае, што за тып! Расказвае нешта такое незнаёмаму чалавеку». Землеўласьнік пэўны час маўчаў. Пасьля ізноў узяў цыгарэту і пакрыўся хмараю дыму. Ізноў загучаў яго бас.

— І ведаеце што? Я знайшоў генэзіс свайго сну. Так… Знайшоў. Аднаго дня я ішоў калідорам у доме адміністратара майго маёнтка. Там таксама ёсьць канцылярыя. Адны дзьверы не былі зусім зачыненыя, і я пачуў з-за іх нейкае хіхіканьне і ўрыўкавыя, нэрвовыя словы. Гэта мяне зацікавіла: у чым справа? Я затрымаўся, прыадчыніў яшчэ больш дзьверы і ўбачыў ля акна трох дзяўчынак, дачок адміністратара. Ім было ад пятнаццаці да сямнаццаці год. Такія цяляткі. Сплеценымі рукамі прыхіліліся яны да акна і назіралі за нечым цікавым, што рабілася на падворку. Я падаўся назад, пайшоў у канцылярыю і таксама выглянуў праз акно. І ведаеце, што я ўбачыў? Кабылу, якую прывялі да пакрыцьця. Жарабца падводзілі да яе на цуглях. Ну і так далей…

Землеўласьнік доўга маўчаў. Пасьля сказаў цяжка, неахвотна:

— Здаралася, што пасьля я гэта ўспамінаў. Думаў, што жыцьцё маё засталося за мною і я ня выкарыстаў яго як належыць. Мне было шкада самога сябе. Так… Гэта якраз і быў генэзіс майго сну.

Выпушчаная пара і іскры лякаматыву лятунь у змрок і прастору. Цягнуць за сабою жалезнае бруха цягніка. У вагонах едуць бясьсільныя людзі, залежныя ад вачэй і рук машыніста, ад спраўнасьці лякаматыву. Здараюцца між імі й такія размовы, як мая зь землеўласьнікам.

Берасьце. Зьнішчаны падчас вайны вакзал цяпер рамантуюць. Паўсюль відаць рыштаваньні. Я прыехаў сюды ўночы. Мне вельмі хацелася спаць. Таму я ўзяў брычку і паехаў у горад. Вуліцы пустыя, але добра асьветленыя. Зразумеў, што рамізьнік мяне ашуквае: наўмысна возіць ад гатэлю да гатэлю, хаця ведае, што нідзе няма месцаў. Хоча больш зарабіць. А ў мяне падае галава на грудзі. Я гатовы вярнуцца на вакзал і там заснуць, хаця б седзячы. Альбо купіць квіток і ехаць куды-небудзь. Мы аб’ехалі зь дзесяць гатэляў і заезных дамоў. Нідзе не было месца.

— Едзь на вакзал, — сказаў я рамізьніку.

— А можа, яшчэ паспрабуем. Ведаю тут адно месца…

— Ну, едзь! Няхай будзе хоць якое-небудзь. Атрымаеш на гарэлку.

Мы едзем у іншым напрамку досыць далёка. Мінаем зьнішчаныя парканы, разабраныя камяніцы. У пэўным месцы затрымліваемся. Аднапавярховая, драўляная развалюха. На ганку дзьверы напалову зашклёныя. Рамізьнік злазіць з брычкі, цяжка шалопае да ўваходу і доўга торгае за скрутак дроту, што вісіць на дзьвярах. Нарэшце зь сярэдзіны нехта ідзе з усунутай у бутэльку запаленай сьвечкаю. Лётаючы праменьчык вырывае зь цемры зморшчаныя рысы твару. Гаспадар заезнага дому ўпускае рамізьніка ўсярэдзіну і нешта там абмяркоўвае. Я палічыў, што рамізьнік намагаецца ўладкаваць на ноч пасажыра, якога так доўга вазіў па горадзе. Відавочна, ён неяк даў рады, бо не зачыняючы дзьверы вяртаецца да мяне.

— Няма месца, выбачайце. Усе пакоі занятыя, нават супольныя.

— Тады едзь на вакзал!

— Але калі хочаце, — рамізьнік зарагатаў і прыкрыў вусны далоньню, — можна зь дзяўчынкаю. Яна мае свой пакой. Будзе даражэй.

— Добра.

Шчодра плачу рамізьніку і іду да адчыненых насьцеж дзьвярэй. Гаспадар заезнага двара мае лісіны твар. Вітае мяне ўзьняцьцем уверх бутэлькі са сьвечкаю, як бы зьбіраючыся вымавіць тост.

— Маё шанаваньне!

— Можна пераспаць?

— Калі хочаце зь дзяўчынкаю, то калі ласка. Найпрыгажэйшая ў Берасьці! — круціць ён галавою і цалуе копчыкі пальцаў вольнай рукі.

Мы ідзем у глыбіню доўгага калідору. Дошкі рыпяць пад нагамі, сьвятло сьвечкі скача па сьценах. Пасьля мой праважаты доўга грукае ў дзьверы нейкага пакою. Нарэшце азываецца заспаны жаночы голас:

— Хто-о?

— Ну, я…

— Якой там халеры?

— Пані Анка, адчыніце. Есьць госьць. Добры госьць.

Дзьверы адчыняюцца. Дзяўчынка мае за сорак гадоў і сто кіляграмаў вагі. У куртатай кашулі. Аглядае мяне, і твар яе распагоджваецца.

— Заходзь! — кажа яна.

— Папрашу ваш дакумэнт, — зьвяртаецца да мяне мужчына.

Даю яму пасьведчаньне асобы. Баба зачыніла дзьверы. Сьціснутым кулаком — не як баба, але як дзіця — працерла вочы.

— Каторая гадзіна? — спытала, прыглушваючы адною рукою позех, а другою чухаючы азадак.

— Другая. Хадзем спаць.

— Табе пільна?

— Мне не да цябе… Я валюся з дарогі.

Цётка паправіла пасьцелю тоўстымі рукамі і цяжка валіцца на ложак. Хуценька распранаюся і лезу пад коўдру. Адчуваю гарачыню пасьцелі й дужае цела побач. Анка абдымае мяне.

— Супакойся! — кажу я амаль са злосьцю. — Мне хочацца спаць.

— На могілках выспішся.

Хоча, каб я заплаціў ёй і за каханьне. Яна неапэтытная, але я выконваю мужчынскую павіннасьць. Пасьля адчуваю яшчэ большую санлівасьць. Бачу, як Анка прысядае ў брыдкай позе пасярод пакою, раскірэчаная над медным тазам. Яна высалупіла канец языка і, рухаючы ім уверх і ўніз, падмываецца. «Ранкам прапануе мне, каб я ў гэтым тазе ўмыўся… Каб ня сьвіснула грошы ў пінжаку».

Правальваюся ў сон, пільнуючы кабету, якая завіхаецца ў пакоі. Нарэшце яна залазіць у ложак і сапе побач са мною. «Цяпер можна спаць».

18

Назаўтра я выехаў зь Берасьця ў Варшаву. Але і тут быў нядоўга. У маім уяўленьні існавала такая Варшава, якую я бачыў у жніўні дваццатага году: засяроджаная, гатовая да змаганьня. Тады мундзір жаўнера быў сапраўдным ганаровым убраньнем. Здаровы, малады мужчына саромеўся ісьці па вуліцы ў цывільнай адзежы. Твары мінакоў былі блізкія, прыязныя. Усе прысьвячалі сябе тады справе абароны свабоды маладой дзяржавы.

Цяпер я ўбачыў гандлёвы горад, які жыве пад сьцягам бізнэсу. Зразумела, гэта нармальная справа. Але я адчуў расчараваньне. Як быццам разьвітаўся зь сябрам — шчырым ідэалістам — а пасьля спаткаў яго з афішаю на грудзях: «Усё прадаю! Усё купляю!» Усё… Пасьля двух дзён у Варшаве я паехаў у Лодзь. Пасяліўся ў вялікім гатэлі «Палёнія». Мне падалося, што ў гэтым фабрычным, зусім мне чужым горадзе я пачуваюся лепей. Але калі надыходзілі вечары, мяне агортвала прыгнечанасьць. Мучыла бессэнсоўнасьць жыцьця. Узрастаў ва мне бунт супраць лёсу. «Чаму мне даводзіцца жыць дарэмна? Чаму я бессэнсоўна вандрую па краіне, а не магу вандраваць па далёкіх шляхах сьвету, каб спазнаць яго? Чаму не магу здабываць рэчы, годныя здабыцьця і карысныя для іншых людзей? Чаму не магу аддаць свае сілы, энэргію, розум для нейкай добрай справы?»

Неўзабаве пасьля прыезду ў Лодзь я пазнаёміўся з Уладзіславам. Я самотна вячэраў у вялікай рэстарацыі гатэлю. Ён падышоў да майго століка, спытаў, ці можа да мяне падсесьці. Я падумаў, што ён прыежджы і нудзіцца адзін. Але неўзабаве зразумеў, што ведае Лодзь дасканала — ад сутарэньняў да гарышчаў. У гэтым напамінае мне Кольку, які ведае добра Вільню. Але іх характары зусім не падобныя. Колька амбітны, цьвёрды, сьмелы. Сваё жыцьцё гульца трактуе як прыкрую неабходнасьць і як змаганьне зь іншымі акуламі. Затое пакліканьне Уладзіслава — быць грамадзкім паразытам. Наогул ня мае амбіцый і ўсю сваю энэргію скіроўвае на тое, каб нічога не рабіць. Я прапанаваў яму разам павячэраць. Ён ахвотна прыняў запрашэньне і пачаў мяне бавіць размоваю. Але я адчуў, што старанна дасьледуе: з кім маю дачыненьне, што мяне цікавіць, чаго я хачу? Я таксама намагаўся яго расшыфраваць, але было гэта залішне, бо ён сам хутка сябе праявіў. Трохі раздражняў мяне яго выгляд: выпеставаныя мяккія далоні, хвалістыя валасы, прыгожы твар і вочы. Ён рабіў уражаньне кабеты, пераапранутай у мужчыну.

У той вечар Уладзіслаў пазнаёміў мяне зь Янкаю, вучаніцай балетнай школы. У дзяўчыны быў непрыгожы твар, але была добрая фігура, яна была дасьціпная, вясёлая. Калі яна размаўляла з Уладзіславам, я меў уражаньне, што размаўляюць дзьве сяброўкі. У пэўны момант ён зірнуў на гадзіньнік і схапіўся за галаву. Сказаў, што мае бегчы па важных справах. Адразу ж разьвітаўся і выйшаў. Я меркаваў, што ня мае ніякай важнай справы, але хоча пакінуць мяне сам-насам зь Янкаю. Таму я пачаў падступацца да дзяўчыны. Але яна рашуча спыніла мае памкненьні. Не загневалася, аднак, і неўзабаве мы размаўлялі сардэчна і прыязна. Дзяўчына ў дзяцінстве пазнала шмат злыбедаў. Цяпер яна была разумная, практычная і імкнулася стварыць сабе добрую будучыню.

З таго часу я часта сустракаўся з Уладзіславам. Ён займаўся пасярэдніцтвам у розных справах. Адшукваў заможных прыежджых і дапамагаў ім ва ўсім. Зь яго дапамогаю можна было купіць валюту, наркотыкі, пазнаёміцца з шыкоўнымі жанчынамі лёгкіх паводзінаў, выйсьці на прытоны з азартнымі гульнямі. Ад мяне ён ня меў прыбытку, бо я нічога не купляў і ніякай дапамогі не хацеў. Але ахвотна яго частаваў і бавіўся яго аповедамі. Толькі раз Уладзіслаў зьвярнуўся да мяне з просьбаю аб пазыцы. Але дадаў шчыра, што ён ня ведае, калі здолее аддаць грошы. Даў яму пяць тысяч і сказаў, што ён не павінен іх вяртаць.

Зь Янкай я сустракаўся і надалей. Аднаго вечара мы пайшлі ў кіно, а пасьля ў рэстарацыю на вячэру. Яна была вясёлаю і прыемнаю спадарожніцай. Я даведаўся, што яна зарабляе на жыцьцё працаю мадэлькі ў фэшэнэбэльнай краме і статысткаю ў тэатры. Адначасова навучаецца ў балетнай школе.

Адное ночы, на другі тыдзень побыту ў Лодзі, я доўга ня мог заснуць. Узьняўся з ложка і адчыніў акно. Раптам я пачуў дзіўныя гукі. Нехта граў на скрыпцы. Граў, відавочна, урок, бо ўвесь час вяртаўся да тых самых матываў. Але нават з таго я зрабіў выснову, што грае ён выдатна. Калі ранкам я ўзьняўся і падрыхтаваўся да выхаду, пазваніў пакаёўцы. Я спытаў, хто грае ўночы на скрыпках.

— Гэта, выбачайце, афіцыянт. Ён абслугоўвае гатэль. Прыносіць з рэстарацыі ежу для тых гасьцей, якія хочуць есьці ў пакоях. Гэта ён грае. Калі вы хочаце яго пабачыць, пазваніце тры разы.

Пасьля сыходу пакаёўкі я пазваніў па афіцыянта. Неўзабаве ў пакой увайшоў хударлявы мужчына сярэдняга веку. У яго быў бледны твар і цені пад вачыма. Яму было каля сарака гадоў.

— Чым магу служыць? — спытаў ён.

— Я б хацеў пасьнедаць.

— Што замаўляеце?

— Усё адно. Што-небудзь добрае.

Ён быў, відавочна, зьдзіўлены, але адразу выйшаў і хутка прынёс на падносе імбрык кавы, малака, булку, масла, сыр і два яйцы ўсьмятку. Паставіў усё на маім століку. Пасьля хацеў выйсьці. Я затрымаў яго.

— Хвіліначку. Гэта вы граеце ўночы на скрыпцы?

У вачах афіцыянта адбіўся непакой.

— Я, — сказаў ён. — Вам гэта перашкаджае?

— Перашкаджае? Не. Я слухаў з прыемнасьцю мінулай ночы. Але мяне зьдзівіла, хто мае ахвоту граць так позна.

— Удзень я ня маю часу. А ўночы граю з глушніком.

Мы пачалі размаўляць. Я даведаўся ад яго такую гісторыю. Зь дзяцінства ён меў схільнасьць да ігры на скрыпцы. Але акалічнасьці так дрэнна для яго складаліся, што ня мог узяцца за навучаньне. Толькі цяпер ён споўніў сваю мару. Чатыры гады тут працуе афіцыянтам. Мае пакойчык паверхам вышэй напрыканцы калідору, па дыяганалі над маім пакоем, і ўвесь вольны час прысьвячае ігры на скрыпцы. Зарабляе мала, ашчаджае кожную марку, каб аплаціць дарагія ўрокі ў прафэсара кансэрваторыі, да якога ходзіць тры разы на тыдзень. Бярэ паўгадзінныя ўрокі, і хутка зрабіў вялікі рух наперад.

— І што вы зьбіраецеся рабіць далей? — спытаў я яго.

— Авалодаць гэтым майстэрствам цалкам, але трэба шмат працаваць.

— Ці ня можаце вы знайсьці іншую работу? Напрыклад, граць у аркестры?

— Магу вельмі лёгка, але так нельга. Справа ў тым, што я павінен граць толькі практыкаваньні. Нельга пераходзіць на лёгкія рэчы.

Афіцыянт быў узрушаны маім сардэчным зацікаўленьнем яго асобаю і лёсам. Ён спытаў, ці хачу я паслухаць яго ігру. Я ахвотна пагадзіўся. Увечары ён пагрукаў да мяне а восьмай гадзіне і правёў у свой пакой. Дзьверы ён засланіў тоўстай і цяжкаю парцьераю, а вокны — падвойнымі фіранкамі і аканіцамі. Так ён мог граць нават без глушніка. Ён баяўся, каб ігра не перашкаджала гасьцям гатэлю. Я сеў у крэсьле побач зь дзьвярыма. Афіцыянт стаў пасярод пакою пры пюпітры, над якім вісела матавая электрычная лямпа. Ён заграў мне некалькі вельмі цяжкіх практыкаваньняў, якія выканаў, як мне падалося, без аніякіх высілкаў. Скончыўшы, ён сказаў:

— Я граю гэта ўжо сто разоў. Добра, але трэба лепей. Лёгкіх «п'есак» я ня граю, але для вас выканаю рэч, больш прыемную для слуханьня: канцэрт. Бо мае практыкаваньні знудзяць вас. На жаль, акустыка тут благая.

Я не разьбіраюся ў музыцы, але мне падалося, што афіцыянт грае прыгожа. Я пазіраў на яго, як на чарадзея, што здабывае з малой, мёртвай скрынкі цудоўныя тоны і мэлёдыі. Падчас яго ігры я баяўся нават паварушыцца. А ён бадай забыўся пра маю прысутнасьць. Калі скончыў граць, я сказаў шчыра, што зачараваны яго майстэрствам. Ён сумна пасьміхнуўся.

— А мне падаецца, — сказаў ён, — што я толькі пачынаю… Мяне яшчэ шмат чакае працы… Але гэта маё шчасьце.

Я падзякаваў яму і пайшоў у горад. На вуліцы Пятркоўскай было ясна, як удзень. Шыльды і рэклямы асьвятлялі ўсё навокал. Яны былі нахабныя, дакучлівыя, замазвалі абрысы дамоў, перашкаджалі думкам.

Я збочыў на вуліцу Кілінскага і толькі тады ўсьвядоміў сабе, што іду да Янкі. Я засьпеў яе дома. Яна сядзела за сталом і рабіла эскіз.

— Што гэта? — спытаў я.

— Узор сукенкі.

— Для сябе?

— Не. Я навучаюся. Зараз пакажу табе больш.

Яна пачала вымаць з тэчак і раскладаць на стале каляровыя і чорныя эскізы сукенак, паліто, блюзаў.

— Я наведваю мастацкую школу. Гэта камэрцыйнае мастацтва. Можа, мне прыдасца.

— А балетная школа?

— Гэта нешта іншае. Я не марную час і пасьпяваю і там, і тут. У будучыні будзе яшчэ лепей. Зараз я пакажу табе фатакарткі з нашай балетнай школы.

Яна выняла з шуфляды ў століку вялікі альбом і паказала мне некалькі дзясяткаў здымкаў. Гэта былі пераважна групавыя фатаздымкі навучэнак балетнай школы. Я зь цяжкасьцю пазнаваў на іх Янку. Я запрасіў дзяўчыну на вячэру, але яна адмовіла. Сказала, што заўтра ў яе цяжкі дзень і яна хоча добра выспацца. Паколькі было ўжо позна, я не хацеў перашкаджаць, і разьвітаўся зь ёю.

Недалёка да майго гатэлю была, як паінфармаваў мяне Уладзіслаў, найлепшая ў горадзе рэстарацыя «Тэатральная». Я зайшоў туды і адразу зразумеў, што ня буду гут пачувацца добра. Але я не падаўся назад. Тое, што ўстанова дарагая, не бянтэжыла мяне, бо яшчэ ў мяне было шмат грошай. Заняў столік у кутку. Абслугоўваў мяне афіцыянт у фраку. Цяпер мне прыдаўся досьвед, набыты ў Вільні, дзе разам з Колькам я адведаў усе найлепшыя (і найдаражэйшыя) гастранамічныя ўстановы. Я арыентаваўся ў францускіх назвах страў і мог выбраць адпаведнае віно. Гасьцей у залі было мала. Можа, яшчэ зарана. Недалёка ад мяне за столікам сядзелі два мужчыны. Зь іх выгляду я зрабіў выснову, што яны багатыя. Адзін зь іх крыху падобны да Таўстуна зь Вільні. Шугаюць блакітныя полыскі дыямэнту на яго далоні. Абодва выглядаюць як капіталісты з бальшавіцкай карыкатуры: абавязкова брухатыя, з азызлым каркам і падбародзьдзем, з тоўстымі губамі. Я неахвотна зіркаю на іх і думаю пра афіцыянта, які ашчаджае маркі, каб вучыцца ігры на скрыпцы. У залю ўваходзяць дзьве прыгожыя, маладыя жанчыны. Іх суправаджаюць два мужчыны ў вечаровых строях. Таксама карыкатуры капіталістаў, але ў іншым стылі. Адзін сухі, высокі, пануры. Другі круглы як месяц у поўні. Побач з прыгожымі дзяўчатамі яны выглядалі як рапухі каля ружаў. Мае суседзі ажывіліся. Кідаюць на дзяўчат позіркі, якія патыхаюць пажадаю і пагардаю для чалавека. Чую ўрыўкі іх размовы:

— Бляндынку завуць Эльза… Так сабе, але ногі ў яе фэнамэнальныя.

— Мо ўставіць ёй «палку»?

— Трымайся Вандзі.

— Яна зга́дзілася мне ўжо.

— Кожная знудзіць. Усе маюць такія самыя прылады да каханьня.

У маёй галаве пралятаюць горкія думкі. Ці варта было ваяваць на фронце, каб гэтыя два маглі тут жэрці і ўстаўляць «палку»? Але калі не яны, го іншыя, можа, яшчэ горшыя, рабілі б тое самае, толькі пад іншым штандарам. А я? Ці ж не жыву таксама ў брудзе? Але не належу да іх кола. Не падзяляю іх густаў і замілаваньняў. Я тут заблуканая авечка, якая з капрызу Вышэйшай сілы, «бяз волі якой волас з галавы чалавека не спадзе», сталася ваўком. Як ахвотна я б усунуў гэтым тыпам фальшывыя чэкі! Прыгадаў сабе Сабаду, Якуба і мае выправы па грошы. Мне падалося цяпер, што гэта я пакінуў супольнікаў і перарваў заплянаваную працу. Да таго ж мой выезд зь Вільні быў ня чым іншым, як уцёкамі. Важкіх повадаў да гэтага не было — толькі непакой і благія прадчуваньні. Бо пасьля, разважаючы на гэты конт спакойна, я зрабіў выснову, што не магло здарыцца нічога, што б прывяло супольнікаў да правалу. Яны таксама пра гэта ведалі і шмат разоў казалі, што небясьпека існуе толькі падчас продаж фальшывага чэку. Я гаварыў ім, што калі пападуся падчас чарговай «акцыі», то ня выдам нікога. Я абгаварыў нават мае паказаньні ў такім выпадку. Яны ж абяцалі, што возьмуць для мяне добрага адваката і па заканчэньні сьледзтва заплацяць за мяне заклад. Можа, супольнікі цяпер шукаюць мяне ў Вільні і ня могуць зразумець, дзе і чаму я зьнік. Добра, што я пакінуў іх грошы.

У гэтую ноч я спаў кепска. Узьняўся і адчыніў акно. Пасьля доўга слухаў прыглушаныя гукі скрыпкі, якія даляталі здаля. Была другая гадзіна. «Калі той чалавек сьпіць?» Я адчуў, што зайздрошчу яму. Зайздрошчу, што ён мае мэту ў жыцьці і настойліва да яе імкнецца. Янка таксама шчасьлівая. Яна працуе над стварэньнем сваёй добрай будучыні. «Чаму я не магу заняцца нечым карысным? Раней я ня меў магчымасьці, бо не было з чаго нават жыць. А цяпер? Можна ж вучыцца далей. Атрымаць адукацыю і добрую прафэсію. Пасьля працаваць з карысьцю для сябе і для людзей». Гэтыя думкі схілілі мяне прыняць цьвёрдае рашэньне. «Ранкам паеду ў Вільню. Асьцярожна даведаюся, што сталася з супольнікамі. Калі яны былі арыштаваныя, пастараюся — з дапамогаю Алены, калі немажліва будзе інакш — забраць зь бібліятэкі васямсот тысяч марак. Пасьля вярнуся сюды. Уладзіслаў хутчэй за ўсё дапаможа мне купіць дакумэнты на фальшывае прозьвішча. Пасялюся ў Лодзі ці Варшаве. Займуся чымсьці карысным. Калі ж у Сабады і Якуба ўсё добра, папрашу, каб яны прыгатавалі некалькі фальшывых чэкаў. Прадам іх і скончу з гэтым назаўсёды. Зьеду, аднак, зь Вільні, бо я перажыў у гэтым горадзе гэтулькі непрыемнасьцяў, што хачу жыць дзе-небудзь у іншым месцы. Акрамя таго, сталае жыхарства ў Вільні для мяне небясьпечнае. Можа здарыцца, што спаткаю некага, каму прадаў фальшывы чэк, і мяне пазнаюць». Быў яшчэ адзін повад, які хіліў мяне да вяртаньня ў Вільню, — Алена. Але пра яго я не разважаў. Ён быў для мяне вельмі ўзрушлівы, і я хаваў яго глыбока ў сэрцы.

Назаўтра я выехаў з Лодзі скорым цягніком. «Куды я сьпяшаюся? — падумаў я, — Можа, у турму?» Але я быў згодны на ўсё. Не хацеў жыць далей бяз толку — безь ніякай мэты. Я лічыў за лепшае ісьці наперад, нават у няправільным кірунку, чым таўчыся на месцы бясчынна. Бо ідучы у дрэнным кірунку, можна знайсьці некалі добрую дарогу. Затое бясчыннасьць, ні да чаго не прыводзіць.

У вечары я прыехаў у Вільню. Адразу з вакзалу падаўся ў мой пакой у цэнтры гораду. Выяжджаючы адтуль — тры тыдні таму — я заплаціў за месяц. У той вечар пайшоў толькі да кабеты, дзе жыў Колька. Даведаўся, што ён выехаў у Закапанэ тыдзень таму. Ён абяцаў даслаць ліст са сваім адрасам, але яшчэ няма ад яго ніякай весткі. Я вярнуўся дадому. Задумаўся, што заўтра рабіць, з чаго пачаць? Мне падалося, што найлепей не ісьці да Якуба ці Сабады, але падацца а трэцяй гадзіне ў більярдную ў «Зялёны Штрал» і там пачакаць да чацьвёртай. Гэта было да таго ж умоўленым месцам спатканьня з Сабадам, калі згубім між сабою кантакт. Было таксама другое месца: мой пакой у Жубжынскай, дзе Сабада мог пакласьці пад дзьверы лісток да мяне. Але я быў тамака прапісаны, таму я лічыў, што лепей ня ісьці ў бібліятэку.

Назаўтра — дакладна а трэцяй гадзіне — я прыйшоў у цукерню «Зялёны Штрал». У першай вялікай залі гасьцей было мала. Я ўвайшоў у більярдную залю. І тут было амаль пуста. За адным сталом два маладзёны пачыналі гульню. Маклер нешта пісаў на дошцы. Прысеў за столікам, зьбіраючыся прасачыць за гульцамі. Маклер адклаў крэйду і наблізіўся да мяне.

— Вітаю вас! Даўно вас у нас не было!

— Дзень добры! Я быў вельмі заняты. Ці не прыходзіў сюды бляндын, зь якім я некалькі разоў тут гуляў. Мо, вы яго памятаеце?

— Добра намятаю. Чакайце… — маклер паклаў далонь на лоб і задумаўся. — Ня ведаю, ці быў учора. Але прыходзіў некалькі разоў. Нават пытаў пра вас. Пачакайце яго.

— Нічога важнага, — сказаў я нядбайна. — Я хацеў бы зь ім згуляць.

— Можа, пакуль згуляем у «амэрыканку»? — прапанаваў маклер. — Згуляем на піва, я дам вам два шары форы.

— Добра.

Маклер хапатліва выставіў пірамідку і запісаў час. Пасьля спытаўся:

— Мо, піўка зараз прынесьці?

- Так. Два вялікія.

Ён пайшоў у буфэт у першай залі. Мне падалося, што ён доўга не вяртаецца. Нарэшце ён прынёс мне два куфлі піва.

— Пачыналі новую бочку, — патлумачыў ён сваю затрымку. — Давялося чакаць

Я паставіў куфлі па століку, сьцёр сьцёркаю раней запісаны час пачатку гульні і напісаў новы. Я гуляў у більярд вельмі рэдка і дрэнна. Мне больш падабалася назіраць добрую гульню, чым бяздарна апэраваць кіем. Маклер, відавочна, стараўся спрасьціць мне гульню. Спрытна настаўляў шары пад люзу. Але, зразумела, ён лёгка выйграў. Адразу паставіў новую пірамідку. Даваў мне парады, як гуляць. Калі мы скончылі партыю, у залю ўвайшло тры мужчыны. Аднаго зь іх я наглядна ведаў, і ён мяне ведаў. Быў гэта агент Сьледчай службы. Я адразу зразумеў, што трапіў у пастку, але спакойна гуляў далей і ўдаваў, што не зьвяртаю ўвагі на «ціхароў». Але той, які мяне ведаў, падышоў да більярду.

— Хадземце з намі ў Сьледчую службу, — сказаў ён мне. — Трэба высьветліць шэраг пытаньняў. Вы дасьце паказаньні як сьведка.

Усе агенты трымалі рукі ў кішэнях. Я зразумеў, што яны трымаюць нагатове зброю. Я разважаў, ці закуюць яны мяне ў кайданкі.

— Добра, — сказаў я. — Зараз заплачу за піва і за час гульні.

Я даў маклеру грошы. Ён выдаў мне рэшту. Відавочна, ён хацеў адкінуць мае падозраньні наконт яго, бо спытаў:

— Што трэба сказаць таму бляндыну, калі ён сюды прыйдзе?

— Скажаце яму, што калі вы пайшлі па піва «з новай бочкі», то паведамілі тым вунь мужчынам, што я тут.

Маркёр зьніякавеў і адышоў. Агенты пасьміхнуліся. Адзін абшукаў мяне, каб пераканацца, што ў мяне няма зброі. Другі закуў мяне ў кайданкі. У Сьледчую службу мы паехалі брычкаю. Я ўсунуў далоні ў рукавы пінжака, каб схаваць кайданкі. Ля Дамініканскай вуліцы мы выйшлі да велічэзнага гмаху. Затрымаліся ў вялікім пакоі на другім паверсе. У ім было шмат агентаў у цывільным. Некалькіх зь іх я ведаў наглядна. Заўважыў, што яны лічаць мяне за спрытнюгу, які ўчыніў нялёгкія подзьвігі.

— Ага, гэта той… праныра.

— Але ж апрануты!.. Граф!

— Дзе яго знайшлі?

Пазьней я даведаўся, што за арышт мяне прызначылі ўзнагароду ў сто тысяч марак. У залю прыходзілі іншыя агенты і зь цікаўнасьцю пазіралі на мяне. У іх галасах я адчуваў зачараваньне маёй «работаю». Арышт не настрашыў мяне. Я быў зусім спакойны. Мне нават падавалася, што так найлепей. «Нарэшце мая сытуацыя вырашылася». Мы чакалі прыходу афіцэра паліцыі, які быў заняты іншаю справаю. Толькі за чвэрць гадзіны агенты правялі мяне ў кабінэт. Я ўбачыў мужчыну гадоў пяцідзесяці, лысага і з сухім тварам. Ён кінуў на мяне зацікаўлены позірк.

— Здыміце яму кайданкі!

Калі агенты выканалі загад, афіцэр загадаў мне прысесьці. Двум агентам сказаў чакаць у наступным пакоі. Трэці стаў ля сьцяны.

— Грамадзянін Міхал Дубець? — зьвярнуўся да мяне афіцэр паліцыі.

— Так.

— Прашу пакласьці на стол усе грошы, каштоўнасьці, дакумэнты.

Я выняў усё, што меў у кішэнях. Тады афіцэр загадаў агенту праверыць мяне дакладна, але нічога больш пры мне не знайшоў. Адразу пералічылі грошы. Было больш за чатырыста тысяч марак.

— Дзе яшчэ ў вас грошы? — спытаў афіцэр.

— Больш няма. Гэта ўсё.

— Можа, дзе схаваныя?

— Я нідзе нічога не хаваў. Грошы былі заўсёды пры мне.

— Добра, — сказаў афіцэр. — Мы высьветлім і гэта.

Пасьля разгарнуў тэчку і выняў зь яе аркуш паперы. Прагледзеў яго і сказаў:

— У горадзе Ліда… — вымавіў дату, — вы прадалі чатыром купцам чэк на трыста фунтаў стэрлінгаў, выпісаны на імя Міхала Лявінскага. Вы атрымалі за чэк тры мільёны марак. Гэты чэк выявіўся фальшывым… Пра іншыя справы пагутарым пасьля. Цяпер гаворка пра гэты чэк. Вы прызнаяце, што яго прадалі?

Я запытальна пазіраў у вочы афіцэру.

— Ліда… Чэк? — сказаў, удаючы зьдзіўленьне. — Не разумею вас. Ніколі ў Лідзе ня быў, а пра чэкі ня маю ніякага паняцьця.

— Вы былі пераапрануты ў селяніна. Карысталіся фальшывым пасьведчаньнем асобы.

«Усё ведаюць!» — падумаў я. Але выразіў яшчэ большае зьдзіўленьне

— Не разумею, пра што такое вы гаворыце?

— Ня буду бавіцца з вамі ў кошкі-мышкі, — сказаў афіцэр. — Ня маю на гэта ані ахвоты, ані часу.

Ён загадаў паклікаць агентаў, якія чакалі ў наступным пакоі. Пасьля напісаў нешта па паперцы і даў аднаму зь іх.

— Прашу выканаць гэта неадкладна!

Я зразумеў, што рыхтуецца нейкая неспадзяванка. Пастанавіў, аднак, ні ў чым не прызнавацца, пакуль гэта ня страціць сэнсу. Тым часам афіцэр запісаў мае анкетныя дадзеныя. Пасьля пытаў, дзе я жыў на пра цягу апошніх трох тыдняў. Я зразумеў, што яны лічаць, што я хаваўся ў Вільні. Сказаў, што жыў там, дзе прапісаны.

— Гэта няпраўда, — сказаў афіцэр. — Вы там не жылі.

Я падумаў, што ў маім пакоі быў ператрус і, відавочна, там мяне чакалі. Тады я сказаў:

— Паехаў у Лодзь і там правёў амаль тры тыдні.

— Ажно ў Лодзі! — зьдзівіўся афіцэр. — Зь якою мэтаю?

— Хацеў паглядзець горад.

Я пераканаўся, што афіцэр не дапытвае мяне цяпер, а праводзіць са мною прыватную размову. Я зрабіў выснову з гэтага, што ён нечага чакае. Сапраўды, за дваццаць хвілін у кабінэт пагрукалі. Пасьля ўвайшоў агент і паведаміў, што загад выкананы.

— Прашу ўвесьці яго! — выдаў загад афіцэр.

Праз хвіліну ў кабінэт увайшоў, у суправаджэньні двух агентаў, Сабада. Ён падаўся мне зьбялелым і спалоханым. Афіцэр зьвярнуўся да яго, паказваючы на мяне:

— Ведаеце гэтага чалавека?

— Так.

— Як яго прозьвішча? Ці ён прадаў у Лідзе фальшывы чэк на трыста фунтаў стэрлінгаў?

— Ён.

— А ці былі вы разам зь ім у Лідзе?

— Так.

— Ці ён ведаў, што чэк фальшывы?

— Ведаў.

— Ці ён падрабіў той чэк?

— Не.

— Хто яго падрабіў?

— Наш супольнік… — Сабада вымавіў прозьвішча Якуба.

— Прашу вярнуць яго ў камэру! — загадаў афіцэр.

Агенты вывелі Сабаду з кабінэту. Афіцэр пазіраў на мяне іранічна. Але пачаў гаварыць паважна:

— Я зрабіў вочную стаўку з Сабадам, каб вы зразумелі, што мы ведаем усё і выкручвацца ня варта. Справа ў тым, што я хачу скончыць гэтую справу хутка і раю вам шчыра прызнацца. Гэта палегчыць справу і будзе зьмякчальнай акалічнасьцю.

Склалі падрабязны пратакол. Я дзівіўся, што не чапаюць продажу іншых чэкаў. Каб нічога не ўскладняць, я адказваў толькі на пытаньні. Я зразумеў, аднак, што афіцэр складае пратакол зычліва для мяне. Ён згадаў пра тое, што я доўга быў бяз працы, хаця яе шукаў. Адзначыў, што пагадзіўся прадаць фальшывы чэк толькі таму, што я быў у крайняй галечы. Калі пратакол пра продаж чэку на трыста фунтаў быў скончаны, афіцэр запытаў мяне:

— Ці прадавалі вы якія-небудзь іншыя чэкі?

— Не.

— Вы ня хочаце прызнавацца шчыра, каб не падставіць сваіх супольнікаў. А яны прызнаваліся інакш, вельмі шчыра. І зусім вас не шкадавалі.

— Ведаю, што не шкадавалі мяне.

— Мне цяпер трэба высьветліць, колькі ўсяго фальшывых чэкаў прадалі?

— Ня ведаю.

— Колькі вы прадалі, колькі вам далі на продаж?

— Адзін.

— Сапраўды адзін? Напружце сваю памяць.

— Вы сказалі, што ня будзеце гуляцца ў кошкі-мышкі. Але…

— Мне трэба высьветліць праўду.

— Калі вы яе ведаеце, то прашу высьвятляць яе са мною. Я прызнаўся ў продажы чэку на трыста фунтаў.

— Бо я гэта вам давёў.

— Відавочна.

— Добра. Зараз я вам нешта прачытаю.

Сьледчы праглядзеў тэчку з актамі і пасьля пачаў падлічваць.

— Вы прадалі ў Вільні тры фальшывыя чэкі: на трыста даляраў, на чатырыста і на сямсот. Вашы супольнікі прызналіся. Неўзабаве вы сустрэнецеся зь яго пакупнікамі. Пасьля вы прадалі чэк на тысячу даляраў у Маладзечне. Ва ўсіх выпадках за вамі назіраў Сабада. Усе чэкі і дакумэнты падрабіў… — вымавіў прозьвішча Якуба. — Згаджаецеся?

— Так. Я прадаў пяць чэкаў. Сабада назіраў за мною ва ўсіх выпадках. Але хто падрабляў чэкі, я ня ведаю. Я ня быў пры падробцы ані чэкаў, ані дакумэнтаў.

— Гэта для мяне цяпер ня важна. Ён сам прызнаўся. Мне патрэбна дакладна высьветліць, колькі падроблена чэкаў.

— Я прадаў пяць чэкаў. Пра ніякія іншыя я ня ведаю.

— Вы не зьбіраліся яшчэ прадаваць?

— Я не зьбіраўся і таму выехаў зь Вільні.

— Я ведаю пра гэта нешта іншае. А зь якою мэтаю вы вярнуліся ў Вільню?

— Каб забраць свае транты.

У ходзе допыту была закранутая справа грошай. Сьледчы палічыў мне дакладна, што я атрымаў два мільёны трыста пяцьдзясят тысяч марак. Пры ператрусе ў мяне знайшлі крыху больш за чатырыста тысяч. Таму не ставала каля двух мільёнаў. Я сказаў, што першыя грошы спусьціў адразу па іх атрыманьні. А з апошніх патраціў шэсьцьсот тысяч на працягу трох тыдняў.

— Тады выходзіць, што вы спусьцілі два мільёны за два месяцы?

— Так.

— Якім чынам?

— Бавіўся зь дзяўчатамі. Раздаваў шчодра грошы. Гуляў у карты. Каб меў два разы па столькі, таксама б іх вытраціў. Вы лічыце, што схаваў недзе грошы. Але калі б я іх схаваў, то схаваў бы і тыя, якія ў мяне знайшлі. Акрамя таго, я ня думаў, што пападуся, таму не было сэнсу іх хаваць.

— Каб забясьпечыцца на будучыню.

— Але вы самі сказалі, што быццам бы я зьбіраўся прадаваць чэкі надалей. Меў бы з гэтага ізноў грошы.

— Так сказалі вашы супольнікі.

— Добра. Калі я зьбіраўся надалей прадаваць чэкі і зарабляць мільёны, навошта мне ашчаджаць грошы?

Сьледчы пасьміхнуўся.

— Аднак вашы супольнікі былі ашчадныя. Ня выдаткавалі аніводнай маркі.

— А я шкадую, што ня здолеў патраціць усе.

— Вы б здолелі?

— Так. Я плаціў часам за вячэру дваццаць тысяч. Дзяўчатам я даваў вельмі шмат. Гуляў у карты. Дапамог некалькім людзям…

— А можаце вы напісаць мне пералік усіх выдаткаў?

— Гэтага я не зраблю. Я ня буду нікога кампрамэтаваць, падстаўляць. Я сам буду адказваць за сваю віну, але нікога ў гэта не ўцягну. Бачу, што вы мне ня верыце, што я мог спусьціць так шмат грошай. Але я іх не шанаваў. Яны былі для мяне бяз вартасьці.

— Чаму?

— Бо я іх не зарабіў, але выцыганіў… Але прызнаюся шчыра, што я зусім не шкадаваў людзей, якіх я ашукваў. Мне было гэта нават прыемна.

— Я гэтага не запішу ў пратакол. Але чаму вы не цанілі выцыганеных грошай, хаця з прыемнасьцю іх выцыганьвалі?

— Бо я меў дачыненьні зь людзьмі, якія таксама намагаліся лёгка здабыць грошы. Бяз працы. Стараліся ашукаць дурнога, як яны думалі, селяніна на курсе валюты. Для мяне гэта была гульня зь несумленнымі людзьмі.

Мяне дапытвалі ад чацьвёртай гадзіны дня да дзясятай вечара. Сьледчы хацеў скончыць пратакол перад адпраўкай мяне ў камэру на вуліцы Сьвятога Ігнація, каля Сьледчай службы. Справа ў тым, што мяне зьбіраліся пасадзіць у адной камэры зь Якубам і Сабадам. Яны лічылі, што гутаркі зь імі могуць паўплываць на маё прызнаньне. Акрамя таго, гэтая справа — паколькі мяне доўга шукалі — цягнулася чацьвёрты тыдзень.

19

Сьледчая турма знаходзілася на першым паверсе. Мяне пасадзілі ў камэру з закратаваным акном, на якім быў умацаваны бляшаны «кош», празь які вязьні не маглі нічога ўгледзець на вуліцы. Мае супольнікі сядзелі тут чацьвёрты тыдзень. Яны меркавалі, што я даведаўся пра іх арышт і схаваўся. Маё затрыманьне было для іх неспадзяванкаю. Калі я ўвайшоў у камэру, абодва яны вельмі зьбянтэжыліся. Прысаромленыя, яны наблізіліся да мяне.

— Што вы нарабілі? — зьвярнуўся да іх.

Сабада маўчаў, а Якуб сказаў:

— Страшэннае няшчасьце!

— Але ж была ўмова, што калі я пападуся, то я ня выдам вас. Чаму вы здалі мяне?

Я бачыў, што абодва яны ў роспачы. Таму кінуў дакараць іх і спытаў аб прычыне правалу. З расказаў Сабады і Якуба — доўгіх і блытаных выявілася наступная карціна.

У Лідзе Сабада няўстанна сачыў за мною, калі я пераходзіў разам з пакупнікамі з памяшканьня ў памяшканьне. Нарэшце ён убачыў, што вядуць мяне ў будынак, дзе месьціцца Сьледчая служба і камэндатура Павятовай паліцыі. Ён падумаў, што мяне затрымалі. Яму не прыйшло да галавы, што ў гэтым самым будынку месьціцца канцылярыя натарыюса, куды мяне правялі. Пэўны час ён чакаў на вуліцы, пасьля хутка пайшоў на вакзал, каб пасьпець на цягнік. Пасьля прыезду ў Вільню адразу падаўся да Якуба і сказаў яму, што мяне затрымалі і завялі ў Сьледчую службу. Сабада і Якуб былі пэўныя, што я іх ня выдам. Аднак хацелі забясьпечыцца. Яны меркавалі, што ў іх досыць часу. Да таго ж ужо вечарэла. Сабада не пайшоў дадому, але застаўся на ноч у Якуба. Хацеў назаўтра забраць у яго ўсе кампрамэтуючыя рэчы і паперы, каб схаваць іх у сябе дома. Але рана з раніцы да Якуба прыйшлі агенты Сьледчай службы. Яны правялі дэталёвы ператрус, знайшлі грошы ды некалькі непадробленых яшчэ чэкаў.

— Чаму да вас прыйшлі агенты? — спытаў я. — Мяне ж не затрымалі, і я ня мог вас выдаць.

— Гэта іншая гісторыя, — з жалем паведаміў Якуб.

Ён вярнуўся ў расказе на тры месяцы назад, калі ён мяне яшчэ ня ведаў. Чэк на трыста фунтаў стэрлінгаў быў даўно сфальшаваны. Яго зьбіраўся прадаць знаёмы Якуба, Генік, які паехаў з гэтай мэтаю ў мястэчка Іўе, за трыццаць пяць кілямэтраў ад Ліды. Але ён баяўся прадаць чэк сам, таму зьвярнуўся да знаёмага «фактара»[34], які добра ведаў мястэчка. Генік прапанаваў яму купіць, разам зь некалькімі супольнікамі, фальшывы чэк. Сказаў, што верне «фактару» яго грошы і дасьць трэцюю частку з прыбытку. Але «фактар» адгаварыў яго ад такой справы. Ён меркаваў, што яму будзе небясьпечна: калі выявіцца, што чэк фальшывы, супольнікі могуць абвінаваціць яго ў ашуканстве. Таму ён вярнуўся ў Вільню і аддаў чэк Якубу. Пасьля, калі не было іншых чэкаў, Сабада і Якуб далі яго мне на продаж.

У той дзень, калі я прадаў чэк, у Ліду з Іўя прыехаў «фактар», якому Генік прапаноўваў прадаць фальшывы чэк. Паколькі ён таксама гандляваў валютаю, таму ведаў у Лідзе ўсіх, якія гэтым займаліся. І гэтак здарылася, што яму прапанавалі купіць чэк на трыста фунтаў, які ён добра памятаў. «Фактар» пасьля агляду чэку сказаў, што ён фальшывы. Перакупнікі адразу пабеглі ў Сьледчую службу. У тую ноч «фактар» зь Іўя, два перакупнікі зь Ліды і агенты Сьледчай службы выехалі ў Вільню. Генік, калі яго арыштавалі, засьведчыў, што ён не збіраўся прадаваць чэк і што яму даў яго Якуб. Калі агенты Сьледчай службы зь Ліды разам зь віленскімі агентамі прыйшлі да Якуба, засьпелі там і Сабаду. Абодва яны страшэнна перапалохаліся. Мае супольнікі падумалі, што я папаўся і расказаў усё, што пра іх ведаў. Таму не адмаўляліся ні ў чым і адразу прызналіся — нават пра раней прададзеныя чэкі. Ператрус у Якуба працягваўся доўга. Пасьля яго разам з Сабадам завялі ў Сьледчую службу. Таго ж дня ўвечары агенты прыйшлі ў мой пакой, але не засьпелі мяне дома. Гаспадыня дала ім запасны ключ ад майго пакою і ў прысутнасьці двух панятых там быў праведзены ператрус. Пасьля агенты чакалі мяне ў бібліятэцы доўгі час. Ператрус быў безвыніковы. Мяне таксама не схапілі, бо я быў у іншым месцы, а назаўтра выехаў зь Вільні.

У кватэры Сабады зрабілі ператрус позна ўвечары — неўзабаве пасьля візыту яго брата, якога я чакаў на вуліцы. Назаўтра затрымалі таксама і цырульніка, які аддаў агентам пакунак з двума мільёнамі марак. Ён сказаў, што атрымаў іх ад мяне мінулага дня ўвечары.

У выніку захадаў Сьледчай службы былі затрыманыя: Генік, Сабада і яго брат. А разам зь Якубам арыштавалі яго гаспадыню, бо меркавалі, што і яна брала ўдзел у гэтай справе. Таму я не засьпеў нікога ў яго кватэры, калі зьявіўся тамака. Цырульніка ды гаспадыню Якуба вызвалілі назаўтра. Генік быў вызвалены праз два дні. Затое пачалі шукаць мяне. Цырульнік пасьведчыў, што бачыў мяне ўвечары. Расказаў дэталёва пра нашу размову. Яны зрабілі выснову з таго, што я здагадаўся пра затрыманьне Якуба і Сабады. Але цырульнік сказаў таксама, што я не збіраўся зьяжджаць зь Вільні. На мае пошукі ўзьнялі ня толькі паліцыю і «ціхароў», але і ўсіх сваіх інфарматараў у рэстаранах, гатэлях і прытонах. Якраз адзін зь іх — у цукерні «Зялёны Штрал» — паведаміў па тэлефоне, што я ў більярднай.

Мая размова з супольнікамі трывала да позьняе ночы. З таго, што ад іх даведаўся, ды з размовы зь сьледчым, я зрабіў выснову, што грошы, якія я пакінуў у бібліятэцы, яны не знайшлі. Прозьвішча Колькі таксама ніхто ня вымавіў. Таму быў у бясьпецы і мог выкарыстаць грошы, якія я даў яму на лячэньне. Пра Рэванскага і Алену таксама не ўспаміналі. Зрэшты, з Аленаю я размаўляў акурат тады, калі ў маім пакоі мяне чакалі агенты. Яна ня ведала пра гэта. Гэта мяне суцешыла, бо я заарыентаваўся, што ніхто з-за мяне ня будзе мець непрыемнасьцяў. Грошы ж, якія я схаваў у бібліятэцы, будуць хіба ляжаць там датуль, пакуль зусім ня страцяць вартасьці ў выніку дэвальвацыі. Я не спадзяваўся, што пакарыстаюся імі, бо лічыў, што правяду ў турме шмат гадоў. Але не зьбіраўся тлумачыць, дзе яны. Я не шкадаваў зусім пацярпелых, якія іх страцілі. Яны вярнулі сабе тыя, што адабралі ў Якуба і Сабады, ды чатырыста тысяч, якія былі пры мне. Я не шкадаваў сваім супольнікам горкіх слоў. Яны пачуваліся вінаватымі перада мной і прысаромленымі. Асабліва Якуб, які не павінен быў даваць мне на продаж скампрамэтаванага чэку. Акрамя гэтага, нельга было прадаваць яго недалёка ад мястэчка, дзе яго няўдала спрабавалі пусьціць у абарот.

— Колькі можам атрымаць за такую работу? — пытаўся я ў супольнікаў.

— Дакладна ня ведаю, — сказаў Якуб. — Я, відаць, найвышэй, бо я фальшаваў чэкі і дакумэнты.

— Але колькі магчыма?

— Альбо ад году да шасьці, альбо ад чатырох да васьмі.

— Чаму «альбо»?

— Калі няма небясьпекі вялікага распаўсюду фальшывак, даюць ад году да шасьці.

— А ці ёсьць у нашым выпадку?

— Думаю, што не… бо ж мы не фальшавалі ні нацыянальныя грошы, ані замежныя, але прадалі некалькі ўручную пераробленых чэкаў.

Я дзіўлюся зь Якуба, што ён ведае пра гэта, але кажу зласьліва:

— Таму атрымаеш шэсьць гадоў, а я год. Але табе варта даць і восем гадоў, бо ты дурны. Такую работу спаскудзілі! А пасьля прызналіся, як дзеці.

Назаўтра пачалася першая вочная стаўка. У Сьледчую службу прывялі толькі мяне. Паколькі я прызнаў сваю віну, вочныя стаўкі былі спрошчаныя. Мяне не паказвалі пацярпелым для апазнаньня зь іншымі асобамі, але толькі аднаго. Ва ўсіх выпадках пацярпелыя не маглі мяне пазнаць, затое я сам прыгадваў ім пэўныя факты і палягчаў апазнаньне. Камічнай была вочная стаўка зь перакупнікамі зь Ліды. Яны зусім не пазналі ўва мне селяніна, у якога набылі фальшывы чэк. Сьцьвярджалі нават, што купілі яго ў зусім іншага мужчыны. Магчыма, яны меркавалі, што агенты Сьледчай службы наўмысна іх дураць. Толькі перакупнік з Маладзечна пазнаў мяне адразу. Але ён зусім не засмучаўся купляю фальшывага чэку. Магчыма, зрэшты, ён ведаў, што верне большую частку сваіх грошай. А мне ён сказаў:

— Ну, у вас нахабства! Першы раз у жыцьці мяне абдурылі! Чэк быў добра падроблены. Але вы гулялі сваю ролю яшчэ лепей. Гэта якраз мяне і зблытала.

Я пажартаваў:

— Паспрабую яшчэ раз. Пачакайце некалькі год, пакуль не адпачну за дзяржаўны кошт.

— Не атрымаецца. Цяпер і сапраўдныя чэкі я буду спраўджваць.

У той дзень увечары выклікалі на допыт Сабаду. Калі ён вярнуўся праз гадзіну, ён сказаў, што даў дадатковае прызнаньне ў справе свайго брата, у якога забралі два мільёны марак. Мне падалося гэта крыху дзіўным. Пасьля Сабада пачаў размаўляць са мною пра тое, як я правёў час пасьля выезду зь Вільні. Асабліва яго цікавіла, як і дзе я выдаткоўваў грошы. Я адразу зразумеў, што сьледчы не паверыў мне, што я прамантачыў гэтулькі грошай. Ён меркаваў, відаць, што я іх недзе схаваў. Выклікаў таму Сабаду і, абяцаючы яму зьмякчэньне кары, загадаў распытаць мяне. Я вырашыў гэта выкарыстаць і пачаў расказваць супольнікам пра свае забавы зь дзяўчатамі, пра няўдалую гульню ў карты ў Варшаве і ў Лодзі, пра дарагія гулянкі. Але не называў ані прозьвішчаў, ані адрасоў. Адно што для ўзмацненьня праўдападобнасьці гэтых гісторый я шмат расказваў пра пражыцьцё ў гатэлі «Палёнія» і пра адпачынак у розных забаўляльных установах. Сказаў, што ў рэстарацыі «Тэатральная» плаціў за вячэру па пятнаццаць і больш тысяч марак.

— Бачыце, — зьвярнуўся я да супольнікаў, — я добра пазабавіўся. Два месяцы гуляў на поўніцу. Спусьціў амаль два мільёны, шкадую, што ня здолеў спусьціць і тыя чатырыста тысяч, якія ў мяне знайшлі. А ў вас забралі больш грошай, чым вы зарабілі на чэках. Трэба было таксама гуляць.

Я ўдаваў, што кажу цалкам шчыра. Падумаў, што мае супольнікі паверылі мне. А праз два дні Сабаду ізноў выклікалі ў Сьледчую службу. Калі ён вярнуўся ў камэру, гаварыў нешта пра дадатковыя расьсьледаваньні. Але я быў упэўнены, што сьледчаму была патрэбная інфармацыя пра грошы, якіх у мяне не знайшлі. Сабада нічога ня мог сказаць, акрамя таго, што ён пачуў ад мяне.

За тыдзень пасьля майго арышту пад эскортам паліцыянтаў нас перавялі ў турму на Лукішках. Стаім перад велічэзнай жалезнай брамаю. Згадаў сабе, што паўгоду таму я затрымаўся побач з гэтым мурам і назіраў, як адчынілася ў браме цяжкая брамка і ўсярэдзіну ўвайшлі вязьні разам з эскортам вартавых. Тады я быў галодны, бяздомны, у роспачы і — прыгадалася — зайздросьціў вязьням, што маюць прытулак і нейкую ежу. Але ў той час мне нельга было сюды ўвайсьці. Цяпер я заслужыў гэта. Грамадзкае жыцьцё так арганізавана, што для беднага чалавека — пры пэўных акалічнасьцях — нават зьняволеньне можа быць мараю.

Уваходзім усярэдзіну. Мне падаецца, што жалезная брамка вельмі неахвотна адчыняецца перад намі. Бачу лябірынты чырвоных, цагляных муроў. Паўсюль краты, жалеза, цэмэнт, каменьне, цэгла. У канцылярыі эскорт перадае нас турэмнікам. Цяпер мы належым экіпажу гэтага мураванага карабля, які, кружляючы між днём і ноччу, плыве ў часе па ўсхваляваным акіяне права і бяспраўя. Ізноў перапісваюць нашы пэрсоны. Забіраюць на захоўваньне дробныя рэчы, нават рэмень і шлейкі. У мяне толькі трыста семдзесят марак. Цешуся, што ў мяне не забралі дарагога і добрага гадзіньніка на руку, які я купіў сабе пасьля продажу першага чэку. Цяпер яго паклалі ў мой дэпазыт. У маіх супольнікаў па некалькі тысяч марак, бо ў іх не забралі асабістых грошай. Пасьля дагляду турэмны інспэктар падае вартавым загад:

— Завядзіце іх у «цыганку»! Гэтых двух, — паказвае на Якуба і Сабаду, — разам. А гэтага, — цэліць пальцам у мае грудзі, — асобна.

Я задумваюся над такім падзелам, і мне прыходзіць у галаву, што зь нейкай прычыны мяне ўважаюць за вельмі небясьпечнага. «Цыганка» — гэта адасоблены кратамі кут вялізнай залі, якая называецца «цэнтрал» і зь якой разыходзяцца два крылы першага корпусу. Вязьні, пасаджаныя ў «цыганку», выглядаюць як зьвяры за кратамі заалагічнага парку, з тою розьніцаю, што людзі ня маюць тут такіх выгодаў, якія прадугледжаны для зьвяроў. Толькі назаўтра ў абед нас пераводзяць у камэры ў левым крыле. Маіх супольнікаў праводзяць у вышэйшую галерэю. Мяне садзяць у камэры нумар 7 на другім паверсе. Абодва крылы мелі агулам дзьвесьце адзінкавых камэр — па дваццаць пяць на кожным паверсе. Мая камэра была ў месцы, якое добра ахоўвалася, бо камэры ад нумару 1 да 12 былі вызначаныя для асабліва небясьпечных злачынцаў. У іх садзілі прысуджаных да сьмяротнай кары альбо прызначаных да поўнай ізаляцыі. Але пра гэта я даведаўся пазьней. Цяпер цэлым маім сьветам, у якім я магу рухацца, сталася малая, вузкая камэра з загатаваным акном і бляшаным «кашом». Сьцены памаляваныя жоўтаю алейнаю фарбаю. Падлога чорная — цэмэнтавая. Ложак — жалезная рама з трубаў, умураваная ў сьцяну, з папярэчнымі і падоўжанымі планкамі. Удзень ложак узьняты ўгору і замкнёны на спружынны замок з заскачкай у сьцяне. Толькі перад вячэраю вязень-служка дае ў камэру ключ, якім адчыняецца замок. Тады ложак можна апусьціць і абаперці на дзьве жалезныя нагі, умацаваныя ў раму. У сеньніку ёсьць трохі сьцёртай у парахню саломы. Коўдры і падушкі няма. У куце камэры стаіць столік, таксама ўмураваны ў сьцяну. Каля дзьвярэй знаходзіцца вядро ў драўлянай аправе, падобнай да скрынкі з накрыўкай, якое замяняе вязьням туалет. Раз на дзень дзяжурныя, якіх называюць тут «калефактарамі»[35], забіраюць вядро з камэры і выпаражняюць яго. Таксама каля дзьвярэй ёсьць палічка, на якой ляжаць міса з тоўстай бляхі і драўляная лыжка. Пад палічкаю стаіць на падлозе малы кубак з вадою. На сьцяне вісіць кардонка, на якой налеплены «Правілы для вязьняў». У іх пералічана ўсё, чаго нельга рабіць вязьню і што належыць рабіць. Але, як і любыя правілы на сьвеце, і гэтыя дзейнічаюць тэарэтычна. На практыцы яны вельмі розьняцца ад «сапраўднай рэчаіснасьці». У правілах, напрыклад, значыцца, што нельга курыць тытунь, аднак турэмная адміністрацыя не забараняе курэньне. Можна нават купляць цыгарэты ў кіёску, які працуе раз на тыдзень. З калідорам злучаецца камэра, хаця лепш сказаць — аддзяляюць яе ад калідора дзьверы, драўляныя, акутыя ў многіх месцах. На палову вышыні ёсьць у іх малыя дзьверцы, што зачыняюцца звонку жалезным рыгелем, які называюць «кляпан». Праз гэты кляпан вязень атрымлівае ежу, бо празь яго пралазіць вялікая міска. Над кляпанам ёсьць адтуліна за шклом, закрытая звонку рухомаю, жалезнаю засланкаю. Гэта «вочка» — акенца ў турэмных дзьвярах для нагляданьня за вязьнем з калідору. У камэры направа ад дзьвярэй ёсьць «званок», пасьля націсканьня якога на сьцяне ў калідоры падае жалезная «стрэлка», так што бачна здаля, якая камэра звоніць. А яшчэ вышэй, над дзьвярыма, пад стольлю ёсьць ніша, у якой за драцяной сеткаю знаходзіцца электрычная лямпа. Гэтая абстаноўка сьціплая, але лічыцца дастатковаю для кватарантаў, якія нічога ня плацяць і наогул жывуць ці лепш сказаць: паволі паміраюць за кошт грамадзтва.

Ежа ў першыя дні падалася мне жахлівай, каб яе пракаўтнуць. Ранкам я атрымаў чатырыста грамаў хлеба. Але быў кепска выпечаны і размазваўся ў пальцах. Затое зерневая горкая кава была прыдатная да піцьця. На абед давалі вельмі рэдкі суп з бульбы. У ім не было ані тлушчу, ані бульбы. На вячэру я атрымаў апалонік супу з бручкі. Ён быў густы, але меў агідны смак. Я ня мог яго есьці. Але праз некалькі дзён, калі голад дакучыў мне мацней, я зьядаў, ці хутчэй выпіваў усё, што мне давалі. Бо акрамя голаду я цярпеў таксама ад холаду. Папраўдзе пры дзьвярах камэры быў умураваны ў сьцяне вузкі калярыфэр, але ён быў зусім халодны. Кава ж і суп разагравалі мяне на нейкі час. Уночы было больш холадна, чым удзень, але на шчасьце я меў восеньскае паліто, якім пакрываўся. Спаў у адзежы, каб было цяплей. Да таго ж сяньнік быў вельмі брудны. Ночы падаваліся мне вельмі доўгімі. Абуджаўся шмат разоў і намагаўся шчыльней накрыцца. Праз два тыдні мяне выклікалі на допыт. Выявілася, што мая справа ў руках сьледчага па асабліва небясьпечных справах. Яна лічыцца вельмі важнай, відаць, таму, што тычыцца фальшаваньня замежных чэкаў. Сьледчы чакаў мяне ў першай камэры па правы бок калідору. Там быў пастаўлены звычайны стол, крэсла для сьледчага і табурэт для вязьня. Я зь цікаўнасьцю ішоў на допыт. Пасьля доўгага бясчыннага сядзеньня ў халоднай камэры для мяне гэта была значная падзея, якая перапыніла манатоннасьць майго жыцьця. Сьледчы паставіўся да мяне вельмі зычліва і нават выказаў разуменьне маёй сытуацыі. Ён папрасіў пра дадатковыя паказаньні ў некалькіх пытаньнях. Я нічога не хаваў і гаварыў шчыра. Зрэшты, Якуб і Сабада даўно праясьнілі ўсе акалічнасьці, што тычыліся нашай справы. Але цяпер я заарыентаваўся яшчэ ў тым, што Сабада дадаткова паведаміў (напэўна, у Сьледчай службе — пасьля размовы са мною), што я прамантачыў і прайграў у карты амаль усе грошы, якія я меў. Відавочна, яны прызналі гэта пасьля магчымым. Але сьледчы спытаў мяне:

— Чаму вы так легкадумна вытрапалі грошы? Да таго ж, вы жылі раней у нястачы. Гэта вас не навучыла шанаваць грошы?

Я паўтарыў тое, што гаварыў афіцэру Сьледчай службы: я не цаніў гэтых грошай, бо здабыў іх несумленна. Акрамя таго, у мяне было прадчуваньне, што гэтая гісторыя скончыцца кепска. Таму я хацеў хоць троху пазабавіцца.

— Цяпер вы, відаць, шкадуеце?

— Шчыра вам скажу, — адказаў я, — мая сытуацыя ня горшая, чым тады, калі я дэмабілізаваўся з войска. Я тут мучаюся ад голаду і ад холаду. Шмат не стае, пазбаўлены волі. Але вынікае гэта з маёй цяперашняй сытуацыі і ёсьць пачаткам пакараньня. А тады я быў вольны, але пазбаўлены магчымасьці жыць. Пачуваўся пакрыўджаным і нават прысуджаным на галодную сьмерць.

На заканчэньне сьледчы сказаў мне, што мая справа цяпер у яго руках і калі я захачу зьвярнуцца да яго, магу гэта зрабіць праз пасярэдніцтва турэмнай адміністрацыі. Я спытаўся яго яшчэ: якая кара мне сьвеціць?

— Я мяркую, — сказаў сьледчы, — што прысуд ня будзе суровы. Есьць шмат акалічнасьцяў, якія залагоджваюць справу. Акрамя таго, вы ня бралі ўдзелу ў фальшаваньні чэкаў і дакумэнтаў.

Я вярнуўся ў камэру і зноў пачаў бессэнсоўную дзённую вандроўку. Прамежак — ад дзьвярэй да акна — перамерваў гадзінамі. Пяць крокаў доўгіх альбо сем кароткіх. Трэба было ўвесь час рабіць павароты. Але хутка я прызвычаіўся да хаджэньня гэткім спосабам і не заўважаў, калі выконваў павароты. Ня раз я хадзіў так цэлымі днямі, каб забіць смутак, нечым заняцца і змучыцца, бо пасьля лепш спаць уночы. Я аслабеў ад працяглага голаду. Я разумеў, што трэба менш хадзіць, бо гэта вымагала фізычных высілкаў. Але я ня мог адмовіцца ад гэтага. Гэта быў найлепшы спосаб забыцца пра ўсё, што мяне абкружала. Падчас хаджэньня думкі звычайна зьляталі ў мінулае. Я часта прыгадваў сабе такія дэталі з даўніх падзеяў, якія звычайна заціраюцца ў памяці. Быў яшчэ адзін сродак палегчыць сваё жыцьцё, ды нават прыглушыць голад — курэньне. Але цыгарэты я вельмі ашчаджаў. Калі я быў у турме Сьледчай службы, Сабада даў мне на запас сорак цыгарэт і дзьве каробкі запалак. Я курыў паўцыгарэты і вельмі рэдка. Але яны хутка скончыліся. Я балюча адчуваў іх нястачу. А за некалькі дзён «калефактар» адчыніў кляпан у дзьвярах і спытаў, ці ёсьць у мяне грошы на дэпазіце. Я сказаў, што ёсьць, і даў яму квіток на трыста семдзесят марак, які я атрымаў з турэмнай канцылярыі. Я даведаўся, што я магу пайсьці ў кіёск на закупы. Пазьней вартаўнік адчыніў дзьверы маёй камэры і правёў мяне да крамкі, створанай на кароткі час у куце цэнтрала, дзе злучаліся два крылы корпусу і калідор, які вёў да канцылярыі. Тавары прадаваў адзін з вартаўнікоў. Я купіў кавалак мыла, тры пачкі махоркі, тры аркушы папяроснай паперы і два карабкі запалак. Выдаткаваў на гэта амаль усе мае грошы. Вельмі хацеў купіць хлеба, але адмовіўся ад гэтага, бо курэньне было для мяне справай найважнейшаю. Па вяртаньні ў камэру адразу ж вымыў рукі і твар, бо мыла ў мяне не было даўно. Выцерся хусткаю для носа, якую выпраў пазьней у вадзе, што засталася. Толькі тады я закурыў скручаную ў папяросную паперу цыгарэту з махоркі. Рэзкі дым дрэннага тытуню душыў мяне і прымушаў кашляць. Але я адчуў дзеяньне нікатыну. Цяпер жыцьцё падалося мне лягчэйшым, а голад менш дакучлівым.

Я часта думаў пра тое, што я цяпер галадаю, бо мне не стае грошай, каб штодня купляць хаця б паўфунту хлеба. А колькі раздаў грошай, дапамагаючы людзям у розных акалічнасьцях! Прыпомнілася, як Павел вывудзіў у мяне сто тысяч марак на «шлюб», хоць я сам даў яму ўперад дваццаць пяць тысяч, калі ён наракаў, што блага зарабляе. Ён здолеў нават намовіць альбо прымусіць жонку, каб дзеля дзесяці тысяч марак яна прыкінулася дзяўчынай, якая зарабляе «каханьнем». Калі б я напісаў яму ліст з просьбай прыслаць мне хаця б пяць тысяч, ён бы гэтага яўна не зрабіў. А я ж за пяць тысяч мог бы мець хлеб і курава на некалькі месяцаў. Іншых грошай, якіх я раздаў, я зусім не шкадаваў. Я з прыемнасьцю думаў пра тое, што дапамог Кольку з Раманам. А калі я зьяжджаў з Лодзі, папрасіў ранкам афіцыянта аб сьняданьні. З часу знаёмства зь ім я заўсёды сьнедаў у сваім пакоі і заўжды пакідаў для яго гасьцінец — чаявыя, большыя, чым каштаваў сам сьняданак. У дзень выезду паклаў яму пад талерку на паднос дзесяць тысяч марак. Я хацеў яму дапамагчы, бо ведаў, што гэтыя грошы вельмі яму прыдадуцца. Але ён вярнуўся ў мой пакой за некалькі хвілін і сказаў:

— Вы пакінулі пад талеркаю дзесяць тысяч.

— Так. Гэта для вас.

— Дзесяць тысяч?

— Так. Я сёньня зьяжджаю. Няхай яны пойдуць на карысьць.

Ён быў надзвычай узрушаны і сардэчна мне падзякаваў. Я цешыўся, што даў яму грошы. Але тыя, якія даў Паўлу… я хацеў бы нават зьнішчыць.

Некалькі разоў я задумваўся: каму напісаць, каб пераслалі мне якуюсь дробную суму і дапамаглі ператрываць у турме. Колька, відаць, ахвотна зрабіў бы гэта, але я ня ведаў яго адрасу. Рэванскі? Ён бы не адмовіў мне дапамагчы. Але я саромеўся напісаць яму, бо кожны мой ліст прайшоў бы праз рукі сьледчага. Паўлам я пагарджаў. Яшчэ ёсьць дзядзька. Але я сумняваўся, ці дапамог бы ён мне. Відавочна, ён паведаміў бы майму бацьку, што я ў турме. Для старога гэта была б велізарная прыкрая навіна… Давядзецца таму далей цярпець. Зрэшты, час ляціць хутка. Манатоннасьць жыцьця вязьня пазбаўляе яе фарбаў, і я не заўважаю, як мінаюць дні. Чуў, а можа нават чытаў, што мядзьведзі праводзяць усю зіму бязь ежы. Шукаюць восеньню добрую схованку-бярлог і сьпяць у ім ажно да зімы. Моцна худзеюць, але потым хутка вяртаюцца да сілы і добрай формы. Каб гэта я мог заснуць так на мноства месяцаў!

20

Нягледзячы на ўзмоцненую ізаляцыю, я ўсё лепей знаёмлюся з жыцьцём у турме. Мяне злучаюць зь ім вушы. Я здольны распазнаваць нават крокі розных наглядчыкаў, бо ведаю іх спосаб хаджэньня. А ўсялякія водгаласы, якія даносяцца з двара, калідору, верхніх галерэяў, арыентуюць мяне ў тым, што там дзеецца.

Аднаго дня да мяне пачаў ціха стукаць сусед з шостай камэры. Я азваўся. Я ведаў, што наладжваньне сувязі празь сьцяну з дапамогаю груканьня сурова забаронена. Але вязьні выбіралі для гэтага адпаведны час і наглядчыку цяжка было іх злавіць. Сусед ціха грукаў у жалезную рэйку, якая праз мур злучала нашы ложкі. Вартавы ў гэты час быў у цэнтрале. Таблічка для чытаньня альфабэту ў маёй камэры была выгравіраваная на сьцяне, і я хутка здолеў успрыняць на слых «тэлеграфаваныя» словы. Сусед грукаў:

— Хто?

Я адказаў:

— Былы жаўнер.

— За што?

— Чэкі.

— Фальшывыя?

— Так.

— Нашмат?

— Сем мільёнаў.

— Ого… Я за разбойны напад. Дапамогу маеце?

— Не. А вы?.

— Маю слабую… ад сястры.

— Даўно тут?

— Шэсць месяцаў.

— Я тры дні.

З гэтага дня мы часта «размаўлялі».

Частка старонкі 419 адсутнічае.

Калі можаце дапамагчы — Polochanin72@gmail.com

альбо галёшы, альбо нацягнутыя на боты фетравыя пантофлі. Аднак гэтак і я мог арыентавацца па найслабейшых шоргатах, дзе наглядчык. Ад суседа з «шасьцёркі» я даведаўся, за што ён абвінавачаны. Гэта не былі звычайныя разбойныя напады. Пасьля вайны дваццатага году паміж Польшчай і Літвой была створаная некалькікілямэтровая «нэўтральная паласа». Але літоўцы ўважалі, што гэтая паласа належыць ім, бо там жыве літоўскае насельніцтва. Палякі ж, якія жылі на тых землях, пачувалі пагрозу, бо яны не належалі ані да Польшчы, ані да Літвы. Таму яны заснавалі самаабарону, бо ў гэтай паласе дзейнічала літоўская партызанка. Тады і палякі — зрэшты, без дазволу ўраду — стварылі сваю партызанку. Абедзьве партызанкі ваявалі між сабою, але займаліся таксама кантрабандаю і нават заходзілі глыбока на чужыя тэрыторыі. Выкрадалі коні і скот. Гэтыя абставіны выкарысталі звычайныя злачынцы і чынілі рабункі, якія абодва бакі прыпісвалі сваім праціўнікам. Справа тая разглядалася нават у Лізе Нацый. У нэўтральную паласу прыехала камісія назіральнікаў. Але адной ночы абедзьве партызанкі стварылі гэтай камісіі такі канцэрт з кулямётаў і гранат, што яна воміргам уцякла туды, адкуль прыехала. Пасьля польскую партызанку ліквідавалі. Але на ліквідацыі арыштавалі яе камандзіра — падхаружага Д., майго суседа з шостай камэры, сяржанта А., ды некалькі іншых партызанаў. Іх абвінавацілі ў звычайным бандытызьме. Ці так зьбіраліся адрачыся ад іх акцый, ці гэта была палітычнага інтрыга — я ня ведаю. Але некаму былі патрэбныя ахвярныя казлы. Гэткую гісторыю расказаў мне сусед з шасьцёркі. Ён лічыў, што стаўся ахвяраю свайго патрыятычнага запалу — хаця гэта вынікала больш са схільнасьці да прыгодаў. Я ня ўпэўнены ў тым, ці сапраўдная гэтая гісторыя, бо зь іншых крыніц чуў пасьля іншыя вэрсіі, але мне падаецца, што сусед ня меў поваду мне хлусіць. Папросту станавілася лягчэй, калі ён расказваў знаёмаму сваю гісторыю. Мая справа была, як мне падавалася, менш цікавая. Але сусед вельмі цікавіўся ёю. Мне прыйшло нават да галавы, ці ён не падсаджаны шпег, які спрытна мяне дапытвае. Але гэта ня мела сэнсу, бо мая справа была цалкам расьсьледавана. Аднак, расказваючы суседу ўсё, я ня згадваў пра схаваныя грошы.

Сплывалі дні й тыдні. Голад быў хранічны. Да яго далучыўся холад суровай зімы. Цэнтральнае ацяпленьне ўжо працавала, але калярыфэры былі цёплыя толькі на верхніх паверхах. Унізе яны былі крыху цяплейшыя за муры і паветра вакол мяне. Часта я стаяў ля іх, тулячы рукі й калені да летняга мэталу. Некалькі разоў я пытаў суседа з шасьцёркі: «Як у вас цэнтральнае ацяпленьне?» Атрымліваў адказ: «Як ср...ка нябожчыка».

Вельмі дакучала адсутнасьць зьменнай бялізны. Кожныя два тыдні мяне вадзілі ў лазьню. Як ізаляваны, я мыўся ў кабінцы пад душам. Але здаралася, што вада амаль не лілася. Іншым разам была загарачаю або захалоднаю. Гэта ўскладняла, а часам рабіла немагчымым мыцьцё. Калі я быў у лазьні, я мог аддаць бялізну ў дэзынфэкцыю. Я вешаў яе на драўнянай вешалцы звонку кабінкі і, калі канчаў, мыцца, атрымліваў бялізну, гарачую ад дэзынфэкцыі. Я адзяваў яе на мокрае цела, бо ў мяне не было ручніка. Другою прыкраю рэччу была нястача шкарпэтак, якія цалкам падзерліся. Ад іх засталіся толькі калашыны, якімі абкручваў пальцы і палову стапы. Але хадзіць было нязручна.

Грошы я патраціў цалкам. Апошні пакунак махоркі курыў вельмі ашчадна, але і ён скончыўся. Без курэньня я пачуваўся горш. Хадзіў бесьперапынна па камэры. Нейкага дня «калефактар» падаў мне — як штодня — шчотку для падмятаньня падлогі і шуфэль на сьмецьце. Калі ён іх забіраў, укінуў у камэру каробку ад запалак і адразу ж зачыніў клямку на дзьвярах. Я ўзьняў каробку і ўбачыў, што яна поўная махоркі. Я быў вельмі гэтым усьцешаны і ўвадначас зьдзіўлены. Зараз жа скруціў папяросу і запаліў. Праз пэўны час я пагрукаў да суседа з шасьцёркі:

— «Калефактар» укінуў мне пачак махоркі.

— Гэта я паслаў, — азваўся сусед. — Учора сястра прынесла мне трохі ежы і тытуню.

З таго дня сусед дасылаў мне час ад часу трохі махоркі, курыльнай паперы і па некалькі запалак, якія я рашчапляў іголкаю напалову і трымаў у каробцы на калярыфэры, каб яны не адсырэлі. Я адчуваў вялікую ўдзячнасьць. Яго дробная дапамога была для мяне вельмі дарагою. Я курыў цяпер пару разоў на дзень цыгаркі. Акрамя таго, я забіваў час хаджэньнем па камэры ці прыдуманаю сабе работаю. Аскепкам шкла вышкрабаў на сьцяне каляндар да канца году. Рабіў са шматкоў шкарпэтак ніткі. Цыраваў бялізну. Прыбіраў камэру.

Надышла Вігілія Божага Нараджэньня. У гэты дзень у цэнтрале панаваў нязвыклы рух. Ад самага ранку «калефактары» разносілі па камэрах пакункі, што перадавалі з волі. Раздавалі іх праз акенца пры браме. Далучалі да іх паперку з прозьвішчам вязьня і вопісам перадачы. Наглядчыкі дэталёва спраўджвалі зьмесьціва кожнага пакунку. Пасьля на паперцы пісалі нумар камэры, у якой знаходзіцца вязень, і рассылалі ўсё па аддзяленьнях. Там наглядчыкі пераказвалі вынятыя з пакункаў рэчы і прадукты «калефактарам», якія раздавалі іх вязьням. Зразумела, я не спадзяваўся на ніякія дасылкі. Гэты дзень быў для мяне найбольш смутны за іншыя дні. Адразу па абедзе я пачуў, што мой сусед атрымаў пакунак. Я ведаў, што ранкам ён дашле мне трохі тытуню. Наглядчыкі ведалі таксама, што некаторыя вязьні дапамагалі адзін аднаму, але не забаранялі «калефактарам» перадаваць з камэры ў камэру цыгарэты і нечага зь ежы. Папросту не зьвярталі на гэта ўвагі. Але «калефактары» самі старанна праглядалі такія перасылкі, каб не схавалі ў іх малявы — ліста. Гэта пагражала ім стратаю працы на калідоры, якую яны цанілі, бо яна давала ім магчымасьць знаходзіцца ўдзень па-за камэраю і лепш харчавацца.

Неўзабаве пасьля атрыманьня пакунку сусед з шасьцёркі затэлеграфаваў мне:

— Заўтра пашлю вам махоркі…. Хочаце хлеба? Маю даволі.

— Добра… Дзякую.

Ня мог адказаць нічога больш. Я быў узрушаны. Набліжалася пара вячэры. У каморах запалілі сьвятло. Я чуў, што «калефактары» надалей разносяць пакункі. У гэты дзень, напэўна, кожны, хто меў крэўных ці сяброў у турме, дасылаў ім што мог. А ў двух крылах першага корпусу было дзьвесьце камэр-адзіночак. Акрамя таго, на вышэйшых паверхах у камэры садзілі па двое ды нават па трое вязьняў. Агулам тут было ня менш за трыста чалавек. Калі толькі палова зь іх атрымала перадачы, то прагляд і разьмеркаваньне ўсяго забірала шмат часу. Акрамя таго, у першым корпусе былі таксама шматмясцовыя камэры. Да таго трэба дадаць вязьняў з другога і трэцяга корпусу. Я меркаваў, што ў турме было больш за тысячу чалавек. Таму ў наглядчыкаў і «калефактараў» было шмат працы.

У пэўны момант адчыніўся кляпан на дзьвярах. Я падышоў да акенца і ўбачыў твар нахіленага «калефактара».

— Лубень? — спытаў.

— Так.

— Імя?

— Міхал.

— Вазьміце, калі ласка.

Ён пачаў падаваць мне розныя прадукты. Я быў вельмі зьдзіўлены, але браў усё і складаў на столік. «Ці гэта не памылка?»

— Ад каго перадача? — спытаў я.

«Калефактар» зірнуў на паперку і сказаў:

— Ня ведаю.

Пасьля зачыніў засаўку і сышоў. Я заўважыў, аднак, на паперцы нумар маёй камары 7, напісаны алоўкам. Памылкі не было. Гэты пакунак даслалі для мяне. Я быў, аднак, зьдзіўлены гэткай неспадзяванкаю. «Гэтулькі ежы, курава! Але ад каго?» Пачаў усё парадкаваць і складаць. Перадача мне падалася багацьцем. У мяне былі два боханы хлеба, дзьве вялізныя булкі, два кіляграмы сала, два пакункі цукру ў драбках, чатыры кіляграмы цыбулі, два кіляграмы яблыкаў, вялікі льняны ручнік, тоўстыя ваўняныя шкарпэткі, дзевяць пачкаў махоркі, восем лістоў паперы для папяросаў, дванаццаць каробак запалак і вялікі кавалак мыла. «Ад каго гэта?» — задумваўся я. Махорка падалася мне найвялікшым скарбам. Калі я спраўна расклаў рэчы, адразу ж скруціў тоўстую папяросу і закурыў. Але заўважыў на пачку махоркі — усе яны былі распакаваныя для прагляду — напісаную алоўкам літару «т». Агледзеў іншы пачак. І на ім знайшоў літару «п». Выявілася, што на кожным пачку напісана алоўкам адна літара. «Але што гэта азначае? Можа, выпадковасьць?» Я курыў папяросы, а літары не давалі мне супакою. Нарэшце я паклаў усе пачкі літарамі ўверх і задумаўся над іх значэньнем. Адна літара «а» паўтаралася тры разы. Затое літара «К» была большая, напісаная так, як пішуцца вялікія літары. Толькі пасьля вячэры я разгадаў гэтую загадку. Падабраў да літары «К» тры наступныя — «леа», і ў галаве ў мяне склалася цэлае слова: Клеапатра. «Гэта ж імя лялькі, якую я купіў для Алены! Значыцца, перадача ад яе! Дзяўчына купіла дзевяць пакункаў махоркі акурат для таго, каб зьмясьціць на іх усе літары». Я ўзрадаваўся. Магчыма, я ніколі ў жыцьці не адчуваў гэткай радасьці і ўзрушэньня, як падчас поснай куцьці таго году… у турме. Вячэра ў гэты дзень была «сьвяточнаю» — гарохавы суп. Мне нават перапала ў місу трохі гароху і некалькі кавалкаў бульбы. Пасьля быў пералік. Гэткая цырымонія адбывалася так, што на сьвіст з цэнтрала і вокліч назіральніка: «Пе-е-ера-а-алі-і-ік!» — вязьні мусілі стаць проста, тварам да дзьвярэй, у адлегласьці некалькі крокаў ад іх. Па калідоры разносіўся грукат хутка адчыняных засавак дзьвярэй. Адчыняў іх наглядчык, які скончваў дзяжурства. За ім ішоў звычайна старшы сяржант, а часам інспэктар. Яны ішлі прыгнуўшыся, заглядаючы праз адчыненыя кляпаны да камэр і падлічваючы вязьняў. Наглядчык, які прымаў дзяжурства, ішоў апошні. Калі пасьля пераклічкі я лёг спаць, я быў першы раз у турме цалкам сыты. Я цешыўся, што маю надоўга курава і ежы. А найвялікшую радасьць выклікала ў мяне думка, што гэта ад яе — ад Алены.

Сусед з шасьцёркі пагрукаў да мяне:

— У вас перадача?

— Так.

— Добрая?

— Вельмі… Магу вам нешта заўтра паслаць?

— Не… Ад каго?

— Ад дзяўчыны.

— Каханка?

— Не… Нявеста.

— Прыгожая?

— Цудоўная!

— Каханьне?

— Сапраўднае.

Пасьля я разважаў наконт гэтых словаў, якія неспадзявана сказаў суседу. «Каханьне? Ці гэта праўда?» Але я адчуваў, што сапраўды кахаю Алену. Яна дапамагла мне. Дала знак жыцьця і памяці ў найцяжэйшыя для мяне часіны. І гэта ў такія дні! Я ня змог знайсьці шчасьця на волі, знайшоў яго цень у турме. Цяпер я ня быў ужо самотным: меў пра каго думаць, каго любіць. Запоўніў сваю пустыню жыцьцём. Я намагаўся прыпомніць сабе кожнае яе слоўца, кожнае нашае спатканьне. Я лавіў сябе на тым, што часам «размаўляю» зь ёю. Я думаў напісаць ліст Алене. У канцылярыі яшчэ было трохі грошай, якіх бы стала на ліст і маркі. Я хацеў падзякаваць дзяўчыне. Але якія б марныя былі б словы, калі б хацеў выказаць імі сваю ўдзячнасьць. Акрамя таго, кожны мой ліст пройдзе ня толькі праз турэмную цэнзуру, але і праз рукі сьледчага. А яе бацька! Да таго ж можа здарыцца, што акурат ён атрымае мой ліст да Алены. Ці прачытае ён яго? Я адмовіўся ад гэтага намеру.

Адразу па сьвятах я атрымаў квіток з канцылярыі, што на маё прозьвішча пералічана пяць тысяч марак. Зразумеў, што Алена або сама прынесла гэтыя грошы ў турму, або пераслала іх поштаю. Мне было нават сорамна, што дзяўчына мае з-за мяне гэтулькі цяжкасьцяў. Я добра разумеў, як цяжка было ёй перадаць пакунак на каляды. Ёй давялося хадзіць па крамах і купляць. Пасьля несьці пакунак у турму, відаць, доўга чакаць у чарзе, каб яго прынялі. Пасьля давялося чакаць у маразы і завею вяртаньня квітанцыі, якая была доказам таго, што перадачу прынялі. А я ня мог ёй нават падзякаваць! Я ня быў ужо галодным, меў што курыць. Тоўстыя шкарпэткі захоўвалі мае ногі ад холаду. Ручнік і мыла далі магчымасьць захоўваць чысьціню. Шмат чаго яшчэ не ставала, але я лёгка гэта трываў. Цяпер я дапамагаў суседу з шасьцёркі, калі гэта патрабавалася. Я дасылаў яму тытунь і харчы.

Пры канцы лютага мяне выклікалі ізноў да сьледчага. Ён сказаў, што скончыў сьледзтва па маёй справе. Пасьля дадаў:

— Я вызначыў вам заклад: пяцьсот тысяч марак. Калі вы гэтыя грошы заплаціце, будзеце вызвалены да суду.

— Я ня маю мажлівасьці заплаціць такую суму.

— У вас ёсьць сваякі ў Польшчы?

Я падумаў пра дзядзьку ў Пружанах. «Ёсьць», — сказаў я.

— Яны могуць унесьці за вас заклад?

— Могуць зрабіць гэта, але я не папрашу. Наогул, у цяперашняй маёй сытуацыі я не хачу нікога ні аб чым прасіць. Нават лістоў ні да каго не пішу.

— Судовае паседжаньне можа адбыцца няхутка. Суды заваленыя працаю. Таму ўва ўсіх выпадках, калі гэта магчыма, мы вызваляем вязьняў пад нагляд паліцыі ці пад заклад.

— Калі ласка, вызваліце мяне пад нагляд паліцыі.

— У вашай справе гэта немагчыма.

Неўзабаве па візыце да сьледчага мяне перавялі ў іншую камэру на чацьвёртым паверсе. Відаць, турэмная адміністрацыя даведалася, што пасьля вызначэньня для мяне закладу поўная ізаляцыя ўжо не патрэбная. Новая камэра была значна большая, больш сьветлая і выгодная. Калярыфэры былі тутака цёплымі.

Раней я адзін хадзіў на шпацыры. Адбываліся яны ў малым, амаль трохкутным падворку. Такіх месцаў для шпацыру ізаляваных вязьняў было шмат, але іх не хапала. Таму нашы шпацыры трывалі каротка: часам толькі дзесяць хвілін. Цяпер я хадзіў на шпацыр зь іншымі вязьнямі, якія сядзелі на маім боку калідору. Было нас каля дваццаці. Шпацыр доўжыўся паўгадзіны і адбываўся на вялікім падворку. Хадзілі гуськом, па коле, па ходніках, выкладзеных з цэглы. Захоўвалі роўную дыстанцыю між сабою. Наглядчык, які праводзіў нас на шпацыр, папярэджваў, каб вязьні не размаўлялі. Аднак яму цяжка гэта дапільнаваць і заўсёды былі магчымасьці паразумецца між сабою ў розных пытаньнях. Я даведаўся, напрыклад, што Сабада сядзіць па другі бок майго калідору, а Якуб на пятым паверсе. Неўзабаве атрымаў ад Сабады маляву. Супольнік напісаў мне, што Якуб вызвалены за заклад у пяцьсот тысяч марак. Сабада спадзяваўся, што Якуб зробіць за яго заклад на дзьвесьце тысяч марак. І сапраўды, ён выйшаў на волю — пры канцы сакавіка. Я ж сядзеў надалей і ня меў надзеі на вызваленьне. Гэтая акалічнасьць, што мае супольнікі вызваленыя, магла адцягнуць на доўгі час прызначэньне судовага паседжаньня. Я ведаў, што сядзеньне пад арыштам будзе мне залічана ў тэрмін пакараньня, але калі гэта зацягнецца, то я магу адседзець больш, чым дасьць прысуд. Я адчуваў крыўду на супольнікаў. Да таго ж я папаўся па іх віне. Зь імі я заўсёды быў шчыры і сур’ёзны. Аднак яны не паклапаціліся пра мяне. Калі мы былі пад арыштам, Якубу перадавалі з гораду добрыя абеды. Ведаў, што мае ён заможных сваякоў і сам добра забясьпечаны. Сабадзе таксама добра шчасьціла. І пад арыштам, і ў турме ён часта атрымліваў перадачы. Але ім не прыйшло да галавы дапамагчы супольніку, хаця ж яны ведалі, што ў мяне цяжкая сытуацыя. Нават па вызваленьні з турмы не азваліся наогул. Калі б не дапамога Алены, я зусім бы галадаў. Раз на месяц яна дасылала мне перадачу, падобную да таго, якую я атрымаў на Каляды. У сакавіку далі мне зноў квіток на пяць тысяч марак. А паколькі з ранейшых грошай вытраціў тры тысячы, на дэпазыце ў мяне было сем тысяч. У пасылках Алены я кожны раз знаходзіў, на пачках махоркі, літары, што складалі слова «Клеапатра». Я чытаў яго як доўгі ліст — шмат разоў. Нічога дзіўнага, што я ўвесь час думаў пра дзяўчыну, а некалькі разоў нават прысьніў яе. На пачатку красавіка ў маю камэру пасадзілі іншага вязьня. Гэта быў высокі, крыху згорблены мужчына ў веку каля пяцідзесяці год. Твар яго меў дзіўны выраз — быццам бы застылы ў масцы з грымасай болю. Калі яго завялі ў камэру, ён стаў ля дзьвярэй і пазіраў нерухома ў бок акна, паўз маю галаву. Пасьля ён сказаў:

— Хвала Ісусу!

— На векі вечныя! — адказаў я. — Сядайце! — наказаў на табурэт.

Ён стаяў доўга ля дзьвярэй, трымаючы ў руках палатняную торбачку зь нейкай драбязою. Пасьля сеў, але не на табурэт, а на драўляную аправу вядра для выпражненьняў. Паклаў торбачку на калені і пазіраў на падлогу. Гэты чалавек падаўся мне дзіўным, нават ненармальным.

— За што вы? — спытаў я яго, пачынаючы крочыць па камэры.

Ён доўга маўчаў. Пасьля сказаў, быццам бы прыгадваючы:

— Я… Я жонку забіў.

Мне зрабілася прыкра, што я спытаў яго пра гэта. Падумаў нават, што павінен быць зь ім асьцярожным. Але я не адчуў да яго непрыязьні. Хутчэй ён мяне цікавіў. Акрамя таго, амаль паўгода я ні з кім не размаўляў, і цяпер кампанія іншага чалавека перапыніла манатоннасьць майго жыцьця. Незадоўга да абеду наглядчык вывеў мяне на калідор. Я пайшоў зь ім уніз у цэнтрал. Там убачыў старшага сяржанта, які рэгуляваў лад жыцьця ва ўсёй турме. Ён служыў тут, як я чуў ад вязьняў, апошнія трыццаць гадоў. Сяржант даў наглядчыку лісток, які звычайна вешалі на дзьверы камэры, дзе сядзіць вязень. Гэтая картка — турэмнае пасьведчаньне асобы, на якой напісана імя і прозьвішча ды артыкул крымінальнага кодэксу. Наглядчык узяў лісток. Сяржант спытаў мяне:

— За фальшаваньне грошай?

— Не, чэкаў.

— Заклад вызначаны?

— Так. Але я не магу заплаціць.

Сяржант пахітаў галавою і адышоў. Наглядчык правёў мяне наверх, але затрымаўся на жалезных сходах і сказаў:

— Пасадзілі вам суседа, гэта няшчасны чалавек. Будзьце зь ім добрым…

— Ён сядзіць за забойства жонкі?

— Не. За хабар. Мы вызначылі заклад. Жонка яго памерла, калі ён быў тут. У яго галаве крыху памяталася. Вы ж вучоны чалавек і павінны ставіцца да яго добра.

Толькі цяпер я зразумеў, што сяржант і наглядчык пасадзілі ў маю камэру вязьня, які, відаць, дакучаў у іншых камэрах. Пасьля я даведаўся, што так і было. Я падумаў нават, што пад мундзірамі наглядчыкаў — суровых і панурых — могуць быць шляхетныя сэрцы. Яны, відаць, меркавалі, што як фальшываманэтчык (ведалі артыкул крымінальнага кодэксу з маёй карткі, а можа, і з турэмнай справы), я чалавек адукаваны і буду добра ставіцца да свайго суседа. Па вяртаньні я засьпеў вязьня на тым самым месцы. Увесь час ён трымаў на каленях торбачку.

— Вам нязручна, — сказаў я.

Я ўзяў зь яго рук торбачку і паклаў на паліцу. Пасьля спытаў вязьня, як яго завуць. Ён назваў сваё імя і прозьвішча. Яны былі літоўскія ці латыскія. З гэтага часу я зваў яго Данат. Але я ня ведаю, ці было гэта імя, ці прозьвішча. Ён выдатна гаварыў на польскай, але ведаў добра і расейскую. Я адчуваў да яго сымпатыю. Я зразумеў, што ён не звар’яцеў, але перажывае цяжкую дэпрэсію. Я намагаўся яму дапамагчы — не таму, што мяне прасілі пра гэта, але зь літасьці. Я пільнаваў, каб ён браў суп і еў яго. Ён жа, пры першым абедзе, выняў з торбачкі некалькі турэмных порцый хлеба і паклаў іх на століку.

— Ежце хлеб, — сказаў ён.

— У мяне шмат хлеба. Самі яго ежце.

Увечары пасьля пераліку трэба было ісьці спаць. Ложак у камэры быў толькі адзін — вузкае, жалезнае «карыта». Але былі два сеньнікі. Я ўзяў адзін зь іх і паклаў на падлозе, пры сьцяне. Лічыў, што як малодшы павінен саступіць Данату месца на ложку, але ён не хацеў на гэта пагадзіцца. Калі ж насуперак яго жаданню я паклаўся на сеньніку на падлозе, ён, не кладучыся на ложку, сеў на цэмэнце пры сьцяне.

— Тады будзем спаць на ложку па тыдні, — сказаў я. — Тыдзень я, тыдзень вы.

Але Данат на гэта не згадзіўся. Таму спаў я стала на ложку, хаця мне было прыкра ад гэтага. Начамі я чуў, як ён доўга маліўся. Ён прамаўляў пацеры гадзінамі, і я часта засынаў пад яго ціхі шэпт.

Хутка Данат прызвычаіўся да мяне, і я здолеў уцягнуць яго ў размовы. Я бачыў, што ён вельмі зьнясілены фізычна, і намагаўся неяк яму дапамагчы. Саладзіў яго каву сваім цукрам, даваў кавалкі сала да хлеба. Я размаўляў зь ім так спакойна і свабодна, быццам бы зусім не заўважаў яго прыгнечанасьці. Я зразумеў, што яго гняце роспач празь сьмерць жонкі і цяжкай сытуацыі дзяцей, якія засталіся без апекі.

У дзень прыёму перадач клапан у нашых дзьвярах адчыніўся, і «калефактар» падаў Данату невялікі кавалак хлеба і высыпаў з бляшанай талеркі ў яго турэмную місу некалькі дранікаў. Данат ажывіўся, але я заўважыў сьлёзы ў яго вачах. Празь нейкі час паказаў мне на місу і сказаў:

— Ежце дранікі. Яны яшчэ цёплыя. Гэта дачка мне прынесла.

— Чаму вы іх не ясьце?

— Можа, трохі пазьней.

Каб стварыць паміж намі прыязнасьць, я зьеў некалькі дранікаў, хаця яны не смакавалі мне. Пасьля я меў падставу даваць яму нешта са сваіх запасаў.

Аднаго дня Данат спытаў мяне:

— Чаму вы ніколі ня моліцеся?

— Некалі маліўся. Цяпер не.

— Чаму?

Я хацеў яму сказаць, што Бог несправядлівы, бо дапушчае, каб благія людзі перамагалі. Замест гэтага я сказаў:

— Я мяркую, што Бог робіць тое, што хоча. Таму ні пра што прасіць ня варта. А дзякаваць няма за што.

— А за тое, што вы жывяце?

— Ці гэта жыцьцё?

— Так… і за гэта трэба дзякаваць Богу. Я дзякую нават за пакуты. Бо такая Яго воля. Мы ня ведаем, што для нас патрэбна…

Я не пярэчыў Данату. Я не хацеў яго засмучаць альбо нэрваваць. Але размоў на гэтую тэму я не працягваў. Затое ахвотна гутарыў зь ім — калі была нагода — пра яго жыцьцё. І даведаўся шмат, хаця гэтая гісторыя ня была расказана лягічна. Я склаў яе з урыўкаў яго ўспамінаў і выпадковых прызнаньняў.

За царом Данат жыў у Віцебску. Працаваў на чыгуначным вакзале. Меў жонку і дваіх дзяцей. За бальшавіцкім часам тамсама жыў і працаваў. Але позьняй восеньню дваццатага году на чыгунцы адбылася нейкая растрата, у якой падазравалі Даната. Ня быў ён наогул вінным, але мог быць абвінавачаны ў сабатажы. У гэтым выпадку пагражала кара сьмерцю. Зычлівыя калегі папярэдзілі яго пра гэта і нараілі яму ўцякаць. Дапамаглі яму. Пасьля ўцёкаў, якія былі цяжкімі і небясьпечнымі, ён апынуўся зь сям'ёю ў Польшчы. Прыехалі ў Вільню. Выдаткавалі на жыцьцё ўсё, што мелі. Жонка Даната працавала ў пральні, але зарабляла мала, бо была слабая і хваравітая. Ён сам ня мог знайсьці ніякай работы. Толькі на вясну дваццаць першага году атрымаў пасаду рассыльнага у магістраце. Заробак яго быў вельмі малы, і яго не хапала на самае сьціплае ўтрыманьне сям’і. Дома пастаянна галадалі. Аднаго дня ён павінен білу разьнесьці па горадзе плацежныя ордэры. Нейкая крамніца папрасіла яго, каб не перадаваў ёй ордэр цяпер, але празь некаторы час. Ён ня ведаў, навошта гага было ёй. Яна прапанавала Данату за гэта дзьве тысячы марак. Сума была дробнаю, але ў яго хаце нічога не было паесьці, жонка ляжала хворая. Данат узяў хабар, але гэтая справа неўзабаве выявілася. Данат ня ўмеў хлусіць і адразу прызнаўся, што ўзяў грошы. Гэта палічылі за сур’ёзнае злачынства і пасадзілі яго ў турму. Пасьля прызначылі яму пяцьдзясят тысяч марак закладу. Відавочна, ён ня мог яго заплаціць. Тым часам яго сям’я апынулася ў крайняй галечы. Здароўе жонкі Даната пагоршылася, і яна памерла ў сьнежні. Дзеці засталіся адны. Цяпер дачка прыносіла яму, час ад часу, нешта паесьці. Але Данат нічога ня ведае пра іх сытуацыю, бо дзеці не прыходзяць адведаць бацьку. Можа, ня хочуць дзяліцца зь ім благімі навінамі. Цяпер Данат чакае прысуду. Хабар быў малы, ён узяў яго будучы ў галечы і не лічыў, што за гэта яго могуць пакараць. Таму вырак, відаць, будзе мяккі. Але яму даводзіцца чакаць да дня суду. Я шчыра шкадаваў Даната. Бачыў, што ён вельмі добры, сумленны, рэлігійны і сьціплы чалавек. Цяперашняя яго сытуацыя падалася мне нейкім абсурдам. Ён вар’яцее, ня можа выйсьці на волю, бо ня мае дробнай сумы на заклад. Ня можа купіць сабе свабоду, бо бедны. Я таксама сяджу, бо ня маю грошай на заклад. Але мая справа цяжкая. Я ашукваў шматразова, сьвядома і зьбіраўся рабіць гэта надалей. Але ці Якуб і Сабада вінаватыя менш? Але яны на свабодзе. З гэтага вынікае, што калі зьбіраесься ўчыніць злачынства, трэба падрыхтаваць грошы на сытае жыцьцё ў турме, на адваката, каб атрымаць меншы вырак, на заклад. Словам, злачынства акупляецца тым, хто багаты, бо за грошы можна купіць свабоду, а пакараньне зьменшыць.

21

За акном цудоўны, сонечны дзень — якія бываюць у Польшчы ў траўні. А ў нашай камэры панура і холадна. Выстылыя, тоўстыя муры выпраменьваюць вільгаць. Цэнтральнае ацяпленьне даўно адключылі, і цяпер халадней за студзень. Я хаджу цэлымі днямі. Часам забываюся пра ўсё, што мяне атачае, і пераношуся з думкамі альбо ўва ўласнае дзяцінства, альбо ў нядаўнюю цяжкую мінуўшчыну. Данат ходзіць мала. Пераважна сядзіць. У яго шэры твар, здранцьвелы, застылы ў болю. Адзежа на ім скамечаная, брудная, падзёртая. Бо ў турме ён ужо дзевяць месяцаў і нават сьпіць у адзежы. Яго чаравікі цалкам зношаныя. Ён укладае ў іх нейкія анучы, каб ступні не датыкаліся бэтоннай падлогі. Мая адзежа таксама брудная і зношаная, але выглядае добра. Толькі бялізна кепская: сатлелыя ад дэзынфэкцый брудныя шматкі, зь цяжкасьцю зацыраваныя ніткамі са шкарпэтак.

Раптам дзьверы адчыняюцца. Чую голас наглядчыка:

— Міхал Лубень…

Іду ў напрамку дзьвярэй, але наглядчык дадае:

— Зьбірацца з рэчамі… на вызваленьне.

Я зьдзіўлены, але сьпехам забіраю свае транты. Данат моўчкі назірае на мяне. Кладу на століку ўсё, што маю зь ежы: шмат хлеба, цукар, сала, цыбулю і кажу:

— Пакідаю гэта вам.

Данат уздымаецца і хапае маю далонь.

— Даражэнькі паночку, — кажа. — Схадзіце да маіх дзяцей. Скажаце ім, каб яны прыйшлі да мяне на спатканьне. Ежы ня трэба. Няхай нічога не прыносяць. Хачу толькі іх пабачыць. Няхай хаця б дачка прыйдзе. Навучыце яе, як гэта зрабіць…

Бачу, што па яго твары цякуць буйныя сьлёзы. Я ўзрушаны і ўсхваляваны. Запэўніваю Даната:

— Я схаджу да іх. Як ня сёньня, дык заўтра.

— Адрас вы ведаеце.

Забіраю тытунь, папяросную паперу, запалкі, бо Данат ня курыць. Завязваю гэта ўсё ў ручнік. Паціскаю далонь таварыша, што застаецца ў камэры ў цяжкія для яго дні. Цяпер сьлёзы цякуць у яго яшчэ больш шчодра. Мне няёмка глядзець на яго. Я адчуваю сорам, што я, сьвядомы злачынца, выходжу на волю, а ён, ахвяра нястачы, застаецца пакутаваць, хаця ж павінен быць вольны, каб заняцца лёсам сваіх дзяцей Паўтараю:

— Пане Данаце, будзьце спакойны. Я абавязкова да іх схаджу! Неўзабаве вы будзеце мець весткі.

— Дзякую! Няхай Бог апякуецца вамі! — ён робіць за мною знак крыжа.

У цэнтрале я бачу сяржанта. Зьвяртаюся да яго і прашу аддаць вязьню з «шосткі» ўкручаныя ў ручнік пачкі з тытунём. Гэта тычыцца вязьня А., побач зь якім сядзеў раней. Сяржант хутка праглядае пакункі, рухам рукі кліча «калефактара» і загадвае яму занесьці ўсё ў шостую. А., ві даць, здагадаецца, што гэта ад мяне. Шкада, што я не магу зь ім разьвітацца. У канцылярыі атрымліваю свой дэпазыт: гадзіньнік, партманэт, шлейкі, рэмень ад портак і сем тысяч марак. Але мяне чакае паліцыянт, зь якім я іду ў Сьледчую службу. За турэмнымі мурамі я пачуваюся п’яным. Прыжмурваю вочы ад сонечнага сьвятла. Мяне агортвае цяпло. «Хто зрабіў за мяне заклад? Якуб і Сабада, відавочна, гэтага не зрабілі. Таму… толькі Алена. Але гэткая сума! А можа, яна здолела знайсьці грошы, якія я схаваў у бібліятэцы?»

Нарэшце ўсе фармальнасьці скончаныя. Але куды ісьці? Відавочна, пайду ў свой пакой у Жубжынскай. Нават чыноўнік зь Сьледчага аддзяленьня больш сьцьвярджаў, чым запытаў:

— Вы будзеце жыць… — вымавіў ён мой ранейшы адрас.

— Так.

За пакой жа было заплачана. Алена ці Рэванскі выканалі маю просьбу, а Жубжынская не супраціўлялася. Яна ведала пра ператрус у мяне, але, відаць, Рэванскі неяк яе супакоіў. Мне няёмка ісьці дадому, будучы так страшэнна брудным. Заходжу ў краму на вуліцы Нямецкай і купляю танную бялізну і шкарпэткі. Кашулю я выбраў з адкладным каўперам, каб не купляць гальштука. Пасьля іду ў лазьню. З асалодаю купаюся ў велічэзнай ваньне. Два разы зьмяняю ваду. Прыгадваю сабе, што тут купаўся летась, пасьля доўгага бадзяньня, бяздомнасьці і галаданьня. Пасьля купаньня пачуваюся пасьвяжэлым. Сплыў зь мяне турэмны бруд. Іду завулкамі жыдоўскага кварталу. Знаходжу малую кравецкую майстэрню. Праз гадзіну маю вычышчаную і выпрасаваную адзежу і восеньскае паліто. Капялюш пачысьціў я сам. Восеньскае паліто перакінуў праз руку. Нарэшце іду да цырульніка, які стрыжэ мяне і голіць… Належала гэта зрабіць перад купаньнем, але я пасаромеўся, бо галава была вельмі брудная.

Была трэцяя гадзіна. Толькі цяпер я адчуў голад. Даўно ня еў добрага абеду. Уваходжу ў кавярню і выпіваю некалькі шклянак гарачага малака. Да гэтага зьядаю некалькі булак з маслам. Пасьля іду дадому. Прагну зайсьці да Алены, але найперш хачу пакінуць капялюш і восеньскае паліто ў сваім пакоі. Іду сходамі ўверх. Раптам у кватэры Жубжынскай адчыняюцца дзьверы. Старая падае мне знакі рукою.

— Зайдзіце да мяне, — кажа ціха яна.

Трохі зьбянтэжаны і нават занепакоены, уваходжу ў сенцы, а пасьля ў сталовы пакой. «Чаго яна хоча? Можа, адмовіць мне ў пакоі? Яна мела клопаты з паліцыяй, быў ператрус». Я пачуваюся няпэўна.

— Сядайце, пане Лубень.

Кладу восеньскае паліто на ручкі крэсла, а капялюш трымаю ў руках. Старая ўсё паглядае на мяне і зьлёгку ківае галавою. Напэўна, адмовіць мне ў пакоі.

— Вас пакрыўдзілі, сьвінтусы! — кажа нарэшце Жубжынская. — Далі фальшывы чэк для продажу. Вось, подлыя людзі!

Я не адчуваю сябе вельмі пакрыўджаным, але прытакваю рухам галавы, каб нічога не казаць.

— Мне пан Гіпаліт усё расказаў, — працягвае старая. — Выкарысталі тое, што вы недасьведчаны. Ці будзеце надалей тут жыць?

— Калі вы ня супраць…

— Не, канечне. Жывіце сабе шчасьліва. Мне пан Гіпаліт даў шэсьць, тысяч. Плата за цэлы год. Але калі будзе патрэба, я аддам вам тры тысячы. Пасьля мне вернеце. Бо, можа, вы галодны?

Я ўзрушаны. Гляджу на гэтую не зусім нармальную старую, якую ненавідзіць шмат кватарантаў, і адчуваю да яе ўдзячнасьць.

— Вялікі дзякуй. Маю яшчэ трохі грошай на жыцьцё.

— Гэта добра, гэта добра… А як вы не дасьце рады, я вам вярну тры тысячы. Толькі скажаце.

— Добра.

Разьвітваюся са старой і іду ў свой пакой. Мне здаецца, што калі я адчыню дзьверы, убачу Алену… зразумела, ля каміну. Яна альбо будзе панура пазіраць, альбо сардэчна пасьміхацца. Можа, ізноў пачне кпіць з «народнага героя». Але бібліятэка пустая. Пасьля цесных турэмных камэр яна падаецца мне велічэзнай. Панура пазіраюць партрэты са сьценаў. Зьвініць ціша. Пячэ мяне нецярпеньне. Кідаю на ложак капялюш і восеньскае паліто, пасьля выходжу з пакою, зачыняю дзьверы і бакавым калідорам іду ў кватэру Рэванскага. «Зараз пабачу Алену!» Я ўсхваляваны. Званю. Дзьверы адчыняюцца. Бачу Рэванскага. Мне здаецца, што яго позірк іншы, чым раней — халодны, незычлівы.

— Заходзьце, калі ласка! — кажа ён. — Я чакаў сёньня вас.

— Ведалі, што я буду вызвалены?

— Ведаў. Прашу ў залю.

Бачу паўсюль скрынкі, валізкі, кашы, пакункі. Стары заўважае мой позірк і кажа:

— Пакуюся. Заўтра зьяжджаю…

— Заўтра?

— Так. Прысядзьце. Зараз пап’ём гарбаты.

Выходзіць з залі. Мяне пачынае калаціць. Я адчуваю, што Алены няма. І толькі цяпер разумею: як хацелася мне сустрэцца зь ёю. Толькі зь ёю!

Пасьля мы доўга п’ём гарбату. Час ад часу кажам нейкія банальныя фразы пра справы, абыякавыя мне. Бачу, што твар Рэванскага засяроджаны і халодны. Нарэшце адважваюся спытаць:

— Ваша дачка зьехала?

— Так. Алена зьехала ўчора. Гэта была ўмова, пры якой я пагадзіўся заплаціць за вас заклад.

— Вы заплацілі заклад? Ня ведаю, як вам дзякаваць!

— Ня трэба дзякаваць. Гэта вашы грошы.

— Вы знайшлі іх?

— Так. Лена знайшла.

— Як мне прыкра, што не магу ёй падзякаваць.

Рэванскі доўга маўчаў. Ён быў у задуменьні. Я адчуваў сябе кепска. Мне падалося, што пакрыўдзіў яго, але я не ўсьвядоміў сабе, якім чынам. Я адчуваў, аднак, што справа ў Алене. Перарваў маўчаньне:

— Пане Рэванскі! Я сапраўды вельмі вам удзячны. Раней вы выцягнулі мяне з крайняй галечы. Цяпер вы вызвалілі мяне з турмы. Але што сталася, што вы ставіцеся да мяне інакш, чым раней?

Ён уважліва пазіраў на мяне.

— Зразумела, пагутарым, — сказаў ён. — Я лічу падалей вас за добрага хлопца. Але тут справа, вельмі важная для мяне. Вельмі важная.

— Калі ласка…

— Каб вы ніколі не спрабавалі пабачыцца зь Ленай ды нават пісаць ёй!

Я маўчаў. Адчуваў, што тое, што гадавалася ў сэрцы, было раптоўна зь яго вырвана. Рэванскі ж уважліва назіраў за мною. Пасьля працягваў далей:

— А паколькі бачу, як вам цяжка, хачу патлумачыць пэўныя акалічнасьці. Тады зразумееце, што гэта не мая прадузятасьць да вас, але праблема вельмі важная і для мяне, і для Алены. Я буду гаварыць з вамі цалкам шчыра. Справа ў тым, што Лена мае зь дзяцінства сур’ёзныя псыхічныя і маральныя праблемы. Крала, рабавала, належала да банды маладых злачынцаў. Нават страціла падабенства да чалавека, а ня толькі да дзіцяці, якім яна тады была.

Я зьдзіўлена паглядаў на Рэванскага. Мне падалося, што ён абгаворвае ўласную дачку. Але ж ён ня мог махляваць.

— Вы ўражаны? — спытаў.

— Так…

— Гэта ўступ. А цяпер, адкідаючы пачатак гэтай гісторыі і дробныя падрабязнасьці, я раскажу, як да гэтага дайшло. Па сьмерці маці яна засталася адна ў Ленінградзе. Гэта было на пачатку васямнаццатага году. Лене было тады трынаццаць год. У горадзе панавалі тэрор і анархія. Жонка мая жыла ў доме вельмі заможных людзей. Лена засталася там пасьля яе сьмерці. Той дом забралі пад некі камітэт, некаторых жыхароў арыштавалі, іншых выгналі. Лена апынулася на вуліцы. Я тады жыў у Адэсе. Меў там важныя справы і адказную працу. За сям’ю быў спакойны, бо не дапушчаў, каб маю жонку, як лекарку, магла напаткаць нейкая прыкрасьць з боку новых уладаў. Пра яе сьмерць нічога ня ведаў, бо мой кантакт з радзінаю перарваўся адразу ж пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Я пастараўся, аднак, скончыць як мага хутчэй даручаныя мне справы ў Адэсе і толькі вясною васямнаццатага году апынуўся, зь велічэзнымі цяжкасьцямі і небясьпечна рызыкуючы, у Ленінградзе. Але сям’і не знайшоў. Раней у мяне там было шмат знаёмых, але былі яны арыштаваныя, альбо ліквідаваныя, альбо хаваліся. Аднак я даведаўся, што мая жонка памерла ад тыфу; пра дачку не было ніякіх вестак. Я вельмі кахаў жонку. Па яе сьмерці мне засталася адзіная прывязанасьць і адзіная любоў — нашая дачушка. Пачаў яе шукаць. Вы не ведаеце Ленінград? У маім адчуваньні гэта жахлівы горад, збудаваны на людзкіх касьцях, паўсталы з капрызу дэспата. Горад пацукоў і п’яніц. Горад хама Распуціна і здэгенэраваных валадароў няшчаснай Расеі. Горад герояў кашмарных раманаў Дастаеўскага, балотных выпарэньняў корчмаў і распусты. Горад вар’ятаў… І вось у гэтым горадзе блукала недзе малая, уражлівая, слабая дзяўчынка, якую мамка выгадавала як кветку. У мяне зьяўляліся думкі, што яе няма ў жывых, але інтуіцыя падказвала, што яна мусіць недзе быць. Я хацеў упэўніцца ў гэтым і зрабіць ўсё, каб яе знайсьці. А Ленінград — гэта ж гігант. Аднак я пачаў росшукі. Адразу шукаў у раёне каля Таўрыдзкага парку, бо там жыла мая жонка. Я пытаў пра Лену дворнікаў дамоў, крамнікаў і нават дзяцей. Апісваў яе выгляд, паказваў фатаздымак. Толькі шукаючы яе, я зразумеў, які вялікі Ленінград і якія ў ім дзіўныя і таямнічыя закуткі. За паўгода няспынных пошукаў я знайшоў яе амаль цудам. Дапамог малому хлопчыку выцягнуць з ракі Мойкі бляшанку, якая паволі плыла з плыньню. Яна была яму для нечага патрэбная. Той хлапец быў у лахманах, жахліва брудны. Я спытаў яго, ці ня бачыў ён дзе-небудзь дзяўчынкі з чорнымі валасамі, худзенькай, якую завуць Лена. Паказаў яму яе фатаздымак. Выявілася, што ён ведае яе… Калі ласка, уявіце сабе, што банда дзяцей, ад дзесяці да чатырнаццаці год, абрала ваколіцы каналаў за тэрыторыю сваіх дзеяньняў. Яны абкрадалі склады, баржы і прахожых. Трымаліся грамадою і мелі шматлікія схованкі. У іх былі нажы, штыхі і нават агнястрэльная зброя. Былі гразою і жыхароў, і міліцыі. Перабягалі з раёну да раёну. Былі салідарныя, сьмелыя, кемлівыя. Але гэта другая гісторыя. Пяройдзем да Лены. Вось жа пры дапамозе гэтага хлапчука мне пашчасьціла яе знайсьці. Але я ледзьве яе пазнаў. Я ўбачыў зьвярка, бруднага, абдзёртага. Брыдкасловіла так паскудна, што і дарослы б чалавек зьдзівіўся. Яна стала такою на працягу няпоўнага году. Я ледзьве здолеў яе забраць дадому. За тыдзень яна ўцякла ад мяне. Але я ведаў ужо шмат «хадоў» гэтых дзяцей і за месяц ізноў яе знайшоў. Магчыма, не ўдалося б гэта лёгка, але яна была хворая. Тэмпэратурыла, была ўся ў язвах. Яе даглядалі іншыя дзеці, якімі кіравала як верхавод, хаця яна была зьнясіленая хваробай. Я зноў забраў яе дахаты. Вылечыў. А пасьля няўстанна пільнаваў. Намагаўся ўплываць на яе, напамінаючы ўвесь час пра яе маці, якую Лена вельмі любіла. І гэта ўдалося. Але жыцьцё зь «безпрызорнымі» мела велічэзны ўплыў на яе характар. Яна стала скрытнай. Ставілася да людзей з пагардаю. У яе ж нават цяпер няма ніводнай сяброўкі ў гімназіі. Яна ні да каго ня ходзіць і нікога не адведвае. Яна характарызуе ўсіх зьедліва. Але я шчасьлівы, што яна палюбіла літаратуру. Я распальваю яе амбіцыі ў кірунку навучаньня. Мяркую, што гэта затрэ ў яе благія рысы, набытыя раней. Разумееце, якое цяжкае было зь ёю жыцьцё і як я пра яе хвалююся.

— Пане Рэванскі, я ніколі не стараўся кепска ўплываць на Алену. Маё знаёмства зь ёю выпадковае. Я ня меў магчымасьці нават доўга зь ёю пагутарыць. Але маю вялікую ўдзячнасьць да яе і да вас за дапамогу, якую мне далі.

— Я вас разумею. Але справа ў тым, што Лена мела таямніцы. Напрыклад: я хаваў ад яе мае працэдуры з фатаздымкамі. Яна мела свой пакой. Майстэрню я зачыняў на ключ. Ёй туды нельга было ўваходзіць. Але выявілася, што яна ведае ўсё, што ў яе быў ключ ад зачыненага пакою. Яна хадзіла нават да вас…

— Не да мяне. У бібліятэку па кніжкі.

— Так. Ведаю. Але між вамі завязалася, асьцярожна кажучы, сымпатыя.

— Пані Алена заўсёды рэзка да мяне ставілася. Нават ударыла мяне.

— Гэта і дрэнна. Яна ставілася да вас як да сябра зь дзяцінства, з часоў яе валацужніцтва. Яна адчула да вас сантымэнт, бо я неабачліва расказаў ёй пра ваш лёс пасьля звальненьня з войска. Яна зьвязала гэта са сваім лёсам у дзяцінстве. А калі вы трапілі ў турму за фальшывыя чэкі, дык яна зусім страціла розум. Мне давялося яе супакойваць. Я хадзіў да сьледчага.

— Не ўяўляў сабе…

— Пачакайце. Нарэшце ў сакавіку яна прынесла мне грошы на заклад за вас. Гэта мяне надзвычай уразіла. Раней я сам даваў ёй грошы на пакункі для вас. Даў ёй дзесяць тысяч марак, якія яна паклала на ваша імя ў турэмнай канцылярыі. Але калі яна прынесла мне шэсьцьсот тысяч марак і запатрабавала… Не, не папрасіла, а акурат загадала, каб я наняў для вас адваката і зрабіў заклад, ды паміж намі ўсчалася сварка. Яна сказала мне, што вашы грошы. Сказала, што яна знайшла іх у бібліятэцы.

— Так, я схаваў там грошы.

— Добра, што хаця гэта праўда. Бачыце: дайшло да таго, што я веру вам больш, чым уласнай дачцэ. Яна не хацела мне сказаць, у якім месцы яна знайшла грошы. Я ж быў у вашым пакоі падчас ператрусу. Мяне і пані Жубжынскую выклікалі панятымі. Агенты перарылі там усё. Адчынілі нават зачыненыя шмат гадоў шафы з кніжкамі. Грошай нідзе не было.

— Былі, пане Рэванскі.

— Ну што ж, я выканаў просьбу дачкі, але пры ўмове, што яна адсюль зьедзе і што вы не пабачыцеся больш. Лена ўжо ў Варшаве. Я зьяжджаю заўтра. Цешуся, што грошы на заклад вашы. Я баяўся, што Лена здабыла іх горшым спосабам. Я меў праз вас шмат прыкрасьцяў, але мне надалей шкада вас. Шкада амаль гэтак сама, як і Лену. Да таго ж у вашых лёсах ёсьць падабенства. Яно ёсьць нават у характарах. Вас зьбілі з тропу бадзяжніцтва, адсутнасьць апоры ў жыцьці, нястача. З гэтага пачалося. Цяпер трэба ратаваць тое, што засталося. Прашу хвілінку пачакаць.

Рэванскі выйшаў з залі. Ён адразу ж вярнуўся і даў мне стос банкнотаў. Сказаў:

— Тут сто тысяч марак. Адваката я не наняў, бо справа простая. Вы вінаваты, і можна спадзявацца толькі на зьмякчальныя абставіны. Зрэшты, на працэсе ў вас будзе дзяржаўны абаронца. Заклад за вас я склаў сам.

— Мне страшна прыкра, што я нарабіў гэтулькі клопату!

— Нічога не паробіш. Такое жыцьцё. А тут для вас ліст ад Алены.

Ён падаў мне заклеены канвэрт. Я адчуў, як у мяне чырванеюць шчокі. Рэванскі заўважыў гэта. Раптам ён перахіліўся праз столік і сказаў:

— Можаце сказаць шчыра? Бо Лену я не хацеў пра гэта пытаць. Зрэшты, яна была гэткая злая і нават варожая да мяне, што я не паверыў бы ёй. Яна магла мне таксама не адказаць. Яна ж нават зьняважыла мяне!

Рэванскі хваляваўся. Я адчуваў віну перад ім і ня ведаў, што зрабіць, каб неяк апраўдацца.

— У чым справа? — спытаў я.

— Ці… ці былі вы каханкамі?

— Нічога падобнага! Прашу не падазраваць у гэтым ні сваёй дачкі, ні мяне!

— Я вам веру. Досыць з гэтым.

— Пане Рэванскі! Усё адбылося выпадкова. Сымпатыю сваёй дачкі да мяне вы выклікалі самі. І гэта пацьвердзілі. Але я мяркую, што вы засурова ацэньваеце яе паводзіны. Гэткі папросту лад яе існаваньня. Вы казалі, што яна была да вас «варожая». Можа, гэта вынікала з сытуацыі, са спосабу маўленьня, з хваляваньня. Але я ведаю і маю пэўныя аргумэнты, каб давесьці, што ваша дачка ў сапраўднасьці вельмі любіць свайго бацьку.

— Трохі дзіўная любоў.

— Але ж я дам вам доказ, пры ўмове, што вы не раскажаце пра гэта дачцэ. Я не хачу, каб яна лічыла мяне тым, хто ня ўмее захоўваць таямніцу. Добра?

— Як жа вы падобны да яе! Але добра. Я ўмею захоўваць таямніцу.

— Памятаеце, як я адмовіўся пазаваць для другой сэрыі здымкаў, а назаўтра прыйшоў і сказаў, што буду пазаваць, і перапрасіў вас за папярэднюю адмову?

— Ну ясна. Вы ўзрушылі мяне тады.

— Я зрабіў гэта толькі таму, што ў вечар перад гэтым пані Алена прыйшла да мяне зь пісталетам у руках і загадала, каб я гэта зрабіў. Яна сказала мне, што я «падлец» у адносінах да вас. Яна была пасапраўднаму абураная на мяне. Я мяркую, што так можа паступіць толькі дзяўчына, якая сапраўды любіць свайго бацьку. Але было тады яшчэ нешта. Я сказаў, што пагаджуся на гэта толькі з адною ўмоваю: калі яна мяне пацалуе. Гэта быў мой капрыз, можа ўпартасьць, бо яна некалі ўдарыла мяне. Яна катэгарычна адмовілася. Можаце з гэтага самі зрабіць высновы, што мы не былі каханкамі і што яна ня ставіцца да вас «варожа».

— Так. Вы мяне парадавалі.

— Я ня ведаю, пане Рэванскі, ці кахаю я. Мо, так. Але я зраблю ўсё, чаго вы захочаце. Цяжка мне думаць, што я ніколі не пабачу яе, але калі гэта патрэбна для яе дабра, я пагаджуся з гэтым.

— Калі ласка! — Рэванскі паклаў сваю далонь на маю. — Я вельмі стомлены чалавек і пачуваюся ўжо старым. Але я не трымаю да вас зла. Я хачу абараніць дачку ад памылковых паводзін, якія могуць паўстаць з экзальтацыі. Вы маладыя. Няхай яна скончыць гімназію і ўнівэрсытэт, і калі яна тады захоча ліставацца з вамі альбо вас бачыць, я ня буду супраць. А да таго часу я сам буду пісаць вам раз на некалькі месяцаў. Адказвайце на лісты. Пазьней пабачым. Былі мы, можна сказаць, сябрамі і імі застанёмся.

— Я вельмі ўсьцешаны.

— І я цешуся. А цяпер абгаворым іншую справу. Пра заклад. Значыцца, суд па вашай справе можа быць празь некалькі год. Да гэтага часу гэтыя грошы нельга будзе забраць назад. Калі вы станеце перад судом і будзеце асуджаны, я здолею забраць заклад. Грошы могуць страціць вартасьць, аднак усё роўна гэта будзе вялікая сума. Вы атрымаеце яе ад мяне пасьля выхаду на волю. Раю не ўхіляцца ад пакараньня. Мяркую, што вас пакараюць на два гады. Паўгода вы ўжо адседзелі. Магчыма, у той час будзе амністыя. Тады вам давядзецца адседзець ня больш за год. Зразумела, у лепшых варунках, чым раней. А цяпер маеце на жыцьцё сто тысяч.

— Мяркую, што маю больш. Ці ня мог бы я вярнуць выдаткі на перадачы і дзесяць тысяч, якія пані Алена паклала мне на дэпазыт?

— Перадачы былі прыязнаю дапамогаю для вас. Грошы можаце мне вярнуць.

Я даў Рэванскаму дзесяць тысяч, і мы пачалі размаўляць на іншыя тэмы. Я быў рады, што ён паставіўся да мяне зычліва. У пэўны момант я спытаў:

— А як з другою сэрыяй нашых здымкаў?

— Я прадаў іх за такую самую суму, як і першую. Пасьля я ўсё зьліквідаваў: і тую працу, і гандаль. Гэта ўжо не акуплялася. Акрамя таго, пасьля ператрусу ў вас я палічыў, што гэта небясьпечна. Выявілася таксама, што Лена пра ўсё ведае. Яна папікнула мяне гэтым падчас сваркі. Таму я паехаў у Варшаву і там пагутарыў з маімі аптавікамі. Яны маюць шмат знаёмых у розных сфэрах. Пры іх дапамозе знайшоў добра аплатную пасаду ў гандлёвай фірме. Ведаю бухгальтэрыю, валодаю некалькімі замежнымі мовамі, і гэта мне прыдалося.

— А як з жытлом у Варшаве?

— Атрымаў ад фірмы. Зручная, новая кватэра. Але, маім аптавікам патрэбны быў добры агент у Вільні. Я знайшоў ім яго. Ваша знаёмая.

— Хто?

— Ну, Грачанка. Я перадаў ёй мае кантакты і, можа, яна лепей пакіруе гэтай справаю, чым я.

Нашая размова трывала доўга. Пазьней я прапанаваў Рэванскаму сваю дапамогу пры пакаваньні рэчаў. Ахвотна прыняў яе, і мы працавалі разам дапозна ў ночы. Але ўвесь час я думаў пра ліст Алены. Я не хацеў чытаць яго ў Рэванскага. Толькі калі я вярнуўся ў свой пакой і зачыніў дзьверы, я пасьпешна разарваў канвэрт і прачытаў ліст:

Народны Герой!

Спрытны ты, але і ў мяне стае спрыту. З мноства акалічнасьцяў я зрабіла выснову, што недзе мусяць быць схаваныя твае грошы. Я правяла дэталёвы ператрус у тваім апартамэнце. Я дасьледавала кожны прадмет, кожны сантымэтар падлогі і нават камін. Я нарэшце знайшла схаваны скарб. Як для такога тыпа, як ты, схованка добрая. Віншую!

Я вяла з бацькам вайну дзеля цябе. Зразумела, я перамагла — як заўсёды. Але я ўклала зь ім дамову, што не разьвітаюся асабіста з Народным героем.

Я маю надзею, што па мне застануцца ня вельмі прыкрыя ўспаміны. Калі я трохі дакучала, то пасьля выпраўляла гэта — хаця б выстойваньнем у чэргах пад турмой: на Вігілію Божага Нараджэньня ажно пяць гадзінаў. Але прашу ані расчульвацца, ані дзякаваць. Так мне падабалася.

Разьвітваюся,

Клеапатра

Р. S. Пакінула на памяць ясік. Уласнай работы. У шуфлядзе ў стале схавала ключ ад дзьвярэй у нашую кватэру ды ключык ад шафаў.

Я адхіліў коўдру на ложку і ўбачыў пуховы ясік у прыгожай навалачцы. Ключы я знайшоў у глыбі шуфляды. Адсунуў шафу ад сьцяны і націснуў клямку ў дзьвярах. Яны былі адчыненыя, бо ёй давялося тудою выйсьці. Я зачыніў іх. Толькі тады адчыніў шафу, дзе схаваў грошы. Месца тое падавалася звонку такім, як і раней: відаць быў запылены слой пажоўклых выданьняў. Нічога ня сьведчыла пра тое, што іх адтуль вынялі. Я адсунуў верхнія стосы паперы і ўсунуў рукі ў схованкі. Адчуў вольную прастору — пасьля вынятых Аленаю верхніх пластоў грошай — зьнізу ляжалі яшчэ два стосы па сто тысяч. Я пакінуў грошы ў схованцы і спарадкаваў паперы на паліцы. Пасьля зачыніў шафу, а ключык схаваў у нябачнай з пакою шчыліне дзьвярнога праёму.

Уночы я блага спаў, туліў твар да мяккага ясіка, і мне было сумна, што я не пабачыў Алены. Я ж марыў пра гэта некалькі месяцаў у турме.

Назаўтра Рэванскі зьехаў зь Вільні. Разьвіталіся мы прыязна і нават сардэчна. Я адчуваў, што абарвалася апошняя нітка, што злучала мяне з Аленаю.

22

Сонца моцна пячэ. Сьветлы, цёплы дзень. Дрэвы пакрыліся сакавітай зелянінай. У поўдзень іду ў напрамку чыгуначнага вакзалу. Некалькі гадзінаў таму з гэтага вакзалу ад’ехаў Рэванскі. Ён абяцаў напісаць мне за пару месяцаў. Ведаю, што напіша, бо яго слова было заўсёды надзейнае. Гэта мяне трохі суцешвае. Пакідае кавалачак надзеі. На што? Што, магчыма, я некалі ўбачу Алену? Магчыма…

Іду ў адведзіны да дзяцей Даната. Хачу выканаць дадзенае яму абяцаньне. Учора я ня мог гэтага зрабіць, але сёньня абавязкова трэба. Данат багата расказваў мне пра сваю сям’ю. Гэта была адзіная тэма, якая яго жывіла і выводзіла з прыгнечанага стану. Пра яго жонку мы не размаўлялі, бо Данат думаў, што ён яе забіў. Зразумела, у тым сэнсе, што ён ня мог забясьпечыць зноснага ўзроўню жыцьця, а пасьля падурному патрапіў у турму. Але пра сваіх дзяцей Данат гаварыў ахвотна і чула. Ён вельмі пераймаўся іх лёсам.

З нашых размоў я зразумеў, што яго сын Антон быў улюбёнцам маці. Затое Марыся была фаварыткаю бацькі. Ён гаварыў пра яе ўзрушана. Расказваў пра яе дзяцінства, пра цяжкасьці вымаўленьня гуку «р», пра яе здольнасьці да маляваньня, пра тое, што ў школе яна цудоўна вучылася і была заўсёды выдатніцай у клясе. Зь яго слоў я ўяўляў сабе нават, як дзеці Даната выглядаюць. Дачка — чыстая шатэнка. Сын мае цямнейшыя валасы. У абодвух блакітныя вочы…

Я ішоў да іх як бы зь місіяй ад бацькі. Я зьбіраўся даць ім парады, як трэба паступіць, каб супакоіць Даната. Найперш яго трэба адведаць. Сваю ролю лічыў сур’ёзнай і, каб надаць сабе «вагі», нават купіў кашулю з каўнерыкам і гальштук. Нягледзячы на гарачыню, надзеў на галаву капялюш. Пераходжу праз высокі мост над чыгункаю. Апынаюся ў Новым сьвеце. Гэтага раёну я ня ведаю, таму зь цікаўнасьцю аглядаю вуліцы і дамы. Раблю выснову, што тут жывуць людзі бедныя. Вуліцы занядбаныя, падворкі брудныя. Знаходжу патрэбны мне дом — вялікая арэндная камяніца. Данатава жытло знаходзіцца ў глыбіні падворку, у прыбудоўцы. Бачу нумар над дзьвярыма, на нізкім першым паверсе. Іду туды сходамі з двара. Уваходжу ў паўцёмны калідорык. Там адны дзьверы зь левага боку, а другія з правага. Дзьверы зьлева зачыненыя, а справа адчынены і зь іх валіць пара. Ня ведаю, куды ісьці, таму заглядаю у адчыненыя дзьверы. Бачу дзябёлую бабу, гадоў каля пяцідзесяці, якая перыць бялізну ў балеі, пастаўленай на табурэце.

— Прабачце, ці магу я ўбачыць пані Марысю?

Кабета выпрастоўваецца і абцірае рукою спацелы твар. Пасьля паказвае мне дзьверы на другім баку калідору.

— Пачакайце там. Марыська пайшла да крамы. Нават дзьверы не зачыніла. Зараз вернецца.

Уваходжу ў вялікі пакой. Ён амаль пусты. У куце стаіць жалезны ложак, накрыты вайсковым пледам. На ім не відаць ані прасьціны, ані падушкі. Адно акно адчынена, другое прыкрыта аканіцай. Пры адчыненым акне стаіць вялікая скрыня, накрытая жоўтай папераю. Мабыць, яна замяняе стол, бо на ёй відаць талерку. З правага боку ад дзьвярэй знаходзіцца пліта для гатаваньня, на якой стаіць нейкае судзьдзё. Побач з плітою стаіць вядро з вадою. У левым куце вісяць сьвятыя абразы. Пакой так бедна абстаўлены мэбляй, што робіць уражаньне незаселенага. Я сядаю ў крэсла і закурваю цыгарэту. Каля пліты бачу пярэгарадку, а ў ёй вузкія, зьлёгку прыадчыненыя дзьверы. Мне карціць зазірнуць туды, але я лічу, што не выпадае мне гаспадарыць у чужой кватэры. За дзесяць хвілін чую крокі на сходах, пасьля даносіцца голас кабеты з кватэры насупраць:

— Марыська, у цябе госьць.

— Доўга чакае?

— Прыйшоў нядаўна.

Дзьверы адчыняюцца, і ўваходзіць дзяўчына сярэдняга росту. На ёй лёгкая гранатавая сукенка і пантофлі на босую ногу. У руках трымае кошык, у якім відаць бульба і нешта загорнутае ў газэту.

— Добры дзень, — кажа яна зь лёгкай, штучнай усьмешкаю.

— Дзень добры! — вітаю яе, уздымаючыся з крэсла.

— Сядзіце, я зараз… — дадае дзяўчына і ставіць кошык.

Выходзіць да пакойчыку за пярэгарадкаю. Відаць, нешта там парадкуе, бо я чую шоргат. За некалькі хвілін выходзіць да мяне. У тых самых пантофлях, але на ёй толькі тонкая трыкатажная кашулька. У сукенцы яна выглядала як падлетак. Цяпер — спакусьлівая дзяўчына, з добра разьвітымі формамі і ладным абрысам грудзей. Зь зьдзіўленьнем пазіраю на яе і адчуваю, што мяне агортвае хваля ўзбуджэньня. Дзяўчына ідзе да дзьвярэй і зачыняе іх на ключ, пасьля падыходзіць да мяне і кажа:

— Пяцьсот марак…

Я адразу ўсё разумеў: словы яе суседкі пра «госьця», і зачыненьне дзьвярэй на ключ, і выхад да мяне ў кашулі — каб выгадна прэзэнтаваць сябе. Я губляю самавалоданьне і розум. Вымаю і даю ёй банкноту — тысяча марак.

— Я ня маю рэшты.

— Ня трэба рэшты.

— Вялікі дзякуй! — кажа крыху зьдзіўленым, але радасным голасам.

З гэтага я разумею, што ёй вельмі патрэбныя грошы. Сядае мне на калені.

Я выйшаў ад яе праз паўгадзіны, адчуваючы насычанасьць і супакой ува ўсім целе. Пасьля амаль сямі месяцаў эратычнага посту я першы раз быў зь дзяўчынаю. Але меў да сябе агіду. Адчуваў, што зрабіў прыкры ўчынак. Не таму, што выкарыстаў бедную дзяўчыну, бо зразумеў, што яна займаецца прастытуцыяй. Але таму, што здрадзіў сябру-вязьню, бо нічога не сказаў Марысі пра яе бацьку.

Калі выходзіў ад яе, яна спытала:

— Прыйдзеце яшчэ?

— Магчыма… калі буду ў гэтым раёне.

Але ведаў, што не прыйду. Цяпер, спагнаўшы эратычны шал, я быў найбольш уражаны тою акалічнасьцю, што дзяўчына трымалася як дасьведчаная прастытутка, якая хоча спадабацца добраму госьцю. Калі ж пасьля яна нацягнула сукенку, падалася мне прыніжанай і няшчаснай. У яе быў бедны твар, трывожны погляд істоты, змучанай жыцьцём. Я хацеў даць ёй яшчэ грошай, але пабаяўся, што будзе гэта падазрона. Бо ж ніколі яе да гэтага ня бачыў, а пытаючыся пра яе, называў імя дзяўчыны.

Я пайшоў у добрую сталоўку. Толькі цяпер наеўся ўволю. Але пачуваўся нязграбным і сонным. Да таго ж учора ў турме я ўзьняўся вельмі рана. З Рэванскім я сядзеў дапазна, дапамагаючы яму пакаваць рэчы. Пасьля дрэнна спаў уночы і рана абудзіўся. Сёньняшні дзень быў таксама насычаны хаджэньнем на горадзе. Я адчуваў, што гатовы заснуць нават стоячы. Можа таму падумалася, што ў турме я праводзіў на ложку па дванаццаць гадзін штодня — ад пакладаньня спаць да пабудкі раніцай. І сон там быў адзінымі ўцёкамі ад сумнай рэчаіснасьці. Толькі а пятай я прыйшоў дадому. Я адразу паклаўся і моцна заснуў. Я прачнуўся ў цемры і не адразу зарыентаваўся, дзе я. Мне падалося, што я чую Даната, які прамаўляе пацеры. Уражаньне было такое моцнае, што нават ня рухаўся, каб яму не перашкодзіць. Праз імгненьне зразумеў, дзе я. І тады ўдарыла мяне думка: «Што я нарабіў! Гэта ж подласьць! Я пайшоў да дзяцей няшчаснага чалавека, суседа па турме, каб навучыць іх, як яму дапамагчы, а замест гэтага выкарыстаў яго дачку як звычайную прастытутку. Я не сказаў ёй нічога пра бацьку. Баязьліва ўцёк. Але ж я паабяцаў яму, што выканаю гэта абавязкова. Я запэўніў, што ён хутка будзе мець вестку». Мне падаецца, што чую яго голас, які, аддаючы мяне пад Божую апеку, робіць за мною знак крыжа. Я бачу сьлёзы на яго твары. Усхопліваюся ў роспачы з ложка. Пасьля зноў кладуся. Намагаюся супакоіцца. У бібліятэку точыцца сьвятло з вуліцы. На сьценах бялеюць твары на партрэтах. Іх вочы заўсёды цікуюць за мною. Можа, зьедліва абгаворваюць мяне… Увесь час я думаю пра Даната. Ён падаваўся дзіваком. Вязьні кпілі зь яго. Я не перашкаджаў яму ні ў чым. Нават дапамагаў. Але адчуваў, што яму прыкра, бо я абыякавы да рэлігіі. Некалі ён сказаў: «Вы лічыце, што калі існуе на сьвеце зло, то Бог у гэтым вінаваты, бо дапускае яго існаваньне. Але Бог даў нам усім вольную волю і таму не перамагае зла. Гэта наша справа. Таму нам самім трэба перамагаць зло любоўю. І ня думайце, што калі зло перамагае, то гэта яго трыюмф. Гэта толькі часовая параза дабра». У мяне было шмат аргумэнтаў супраць яго высноваў, але не было іх супраць яго веры. Яго не зламалі ўсялякія няшчасьці. І таму ён заўсёды маральна перамагаў… нават у бядзе. А ў мяне? Толькі заняпад…

Я ўзьняўся з ложка адпачылы і дужы, але прыніжаны ва уласных пачуцьцях. Я пагарджаў некалі абыякавымі да чужой бяды буржуямі. Цяпер адчуваў сябе такім самым эгаістам, як яны. Я ня ганіў сябе за злачынствы, выпіўкі, бязмэтавасьць жыцьця. Я ўважаў, што гэткі мой лёс, бо прагнуў жа жыць інакш. Але я ня мог перанесьці няспраўджанага даверу да мяне і ўмольнай просьбы чалавека, які гінуў у турме. Ён верыў мне, быў перакананы, што я яму дапамагу, маліўся за мяне. Я ж піхнуў яго яшчэ глыбей у няшчасьце. Бо ён жа цяпер чакае, што дзякуючы маёй дапамозе дзеці прыйдуць да яго.

Я шыбую вуліцамі. Дзявятая вечара. У галаве мітусяцца думкі і складаюцца ў нейкі плян дзеяньняў, крыху хаатычны, але я ведаю, чаго я хачу. Уваходжу ў двор дому, у якім я быў сёньня апоўдні. Іду сходамі ўверх. У сенцах цёмна. Намацваю далонямі дзьверы ў Данатаву кватэру. Грукаю, але адказу няма. Шукаю клямку. Ззаду адчыняюцца дзьверы кватэры насупраць. Пры слабым сьвятле кухоннай лямпы пазнаю твар кабеты, якая прала бялізну.

— Вы да каго?

— Хачу бачыць Марысю.

— А, вы тут сёньня былі. Цяпер яе няма. Яна заўсёды сыходзіць увечары.

На імгненьне задумваецца, пасьля кажа цішэй, пасоўваючыся да мяне:

— Тут ёсьць іншая. Трохі старэйшая, але файная дзяўчына. Магу вас завесьці.

— Не, дзякую. Я хачу якраз Марысю.

— Любіце маладых. Ідзіце тады на завулак вуліцы Садовай. Бо па самой Садовай ходзяць кантрольныя[36] дзяўчаты. А яна «вытыха». Магчыма, яна будзе на вуліцы Кветкавай альбо на Шапэна. Магчыма, на Базыльянскай.

— Вялікі вам дзякуй. Прабачце за непакой.

— А нічога. Я так, па-суседзку. А Марыська добрая дзяўчынка, але дурная. Такая магла б у золаце хадзіць, а яна ня ўмее. Марнуецца толькі.

Я хаджу па ўсёй вуліцы Садовай і яе завулках. Уважліва праглядаю дзяўчат, якіх спатыкаю. Прастытутак лёгка адрозьніць па паводзінах і хадзе. Некаторыя чапляюць мяне. Але Марысі не магу знайсьці. Нарэшце я заўважаю яе і лёгка пазнаю здалёк. Яна ішла паволі ходнікам і выглядала на прыстойную дзяўчыну. На ёй быў сьціплы жакет, на нагах яе не было панчох. Яе валасы былі гладка зачасаныя. Звычайна прастытуткі намагаюцца апрануцца шыкоўна і выглядаць спакусьліва. Таму нацягваюць элегантныя панчохі і носяць чаравікі на высокіх абцасах. Марыся ж выглядала як служка альбо дзяўчына зь беднай сям’і, якая чакае некага і павольна ідзе вуліцаю.

Я нейкі час назіраў за ёю здалёк, пасьля наблізіўся і сказаў:

— Добры вечар, Марыся!

Мне падалося, што дзяўчына перапалохалася.

— Выбачайце… Ах, гэта вы!

— Ці маеце вольны час?

— Так.

— Можа, пойдзем да мяне?

— А гэта далёка?

Я назваў вуліцу, але яна ня ведала, дзе гэта.

— Пехатою за пятнаццаць хвілін будзем у мяне. Магу ўзяць рамізьніка.

— Не. Лепей пойдзем. На тых, якія едуць пралёткай, людзі зьвяртаюць увагу. Колькі вы дасьце мне за ноч?

— Колькі хочаш?

— Дзьве тысячы.

— А тысячы ня хопіць? .

— Дайце тысячу пяцьсот.

— Цяпер?

— Так, бо ёсьць гады, якія ашукваюць. Але падыдзем да брамы, каб людзі ня бачылі, што вы даяце мне грошы.

Аднак у нішы брамы я даў ёй дзьве тысячы, каб заахвоціць пайсьці са мною. Па дарозе мы размаўлялі.

— Ты не галодная?

— Крыху.

— Што ты сёньня ела?

— Суп… бульбяны.

— Можа, купіць гарэлкі?

— Не. Я ня п’ю.

— Ніколі ня п’еш? Іншыя дзяўчаты п’юць.

— Я не магу. Гарэлка для мяне агідная.

— Калі хочаш нешта зьесьці, купім. Табе нельга ісьці ў шынок. Колькі табе гадоў?

— Шаснаццаць.

— Я куплю што-небудзь… Можа, бутэрбродаў з шынкаю?.. А гарбату згатую дома.

— Добра, калі вам не шкада грошай.

Зайшоў у кавярню і купіў чатыры булкі з маслам і шынкаю. Пасьля пайшлі далей, і я зноў зь ёю загаварыў. Палічыў гэта добрым спосабам даведацца пра падрабязнасьці яе жыцьця. Але выпытваў яе гэткім чынам, каб не прыйшло да галавы, што шмат пра яе ведаю.

— Чаму ты ня ходзіш па добрай вуліцы, толькі бочнымі завулкамі? Там цяжка знайсьці добрага госьця.

— Бо кантрольныя дзяўчаты б’юць мяне і гоняць. Могуць здаць «ціхарам».

— А ты здаровая?

— Так.

— Можаш захварэць.

— Я гэтага страшэнна баюся, але… што зробіш?

Гэтыя словы напомнілі прастытутку з сутарэньня, якая год таму дала мне малака. Я зь зьдзіўленьнем пазіраў на дзяўчыну, якая ішла побач са мной.

— Што зробіш? — паўтарыў яе словы.

— Ну, так… Жыць трэба.

— Калі ты пачала выходзіць на вуліцу?

— У сакавіку. Суседка навучыла… Як арыштавалі брата.

— За што?

— За дрэва. Краў на чыгунцы. Напачатку для сябе, а пасля на продаж.

— Сядзіць у турме?

— Так.

— Ужо асуджаны?

— На шэсьць месяцаў.

Я ледзьве не сказаў: «А бацька ня ведае!». Але стрымаўся. Я зьбіраўся прывесьці дзяўчыну да сабе і толькі там зь ёю пагутарыць. Ішлі моўчкі. У пэўным месцы яна ўзяла мяне пад руку. Я не зразумеў гэтага руху, але праз пару хвілін яна сама мне патлумачыла:

— Прайшлі паліцыянты.

— І што?

— Калі я іду з вамі пад руку, то відаць, што я ваша дзяўчына. А калі я іду побач, падумаюць, што я вяду вас да сябе.

— Цябе маглі затрымаць?

— Відаць, не. Але я баюся. Суседка казала мне, што павінна засьцерагацца «ціхароў» і паліцыянтаў.

Мы ўвайшлі ў камяніцу Жубжынскай. Я правёў дзяўчыну ў свой пакой. Марыся нясьмела агледзелася.

— Тут у вас страшна! Я не застануся тут адна.

— А я люблю гэты пакой. Сядай і адпачні. Зараз прыгатую што-небудзь гарачае.

Неўзабаве мы пілі гарбату і елі булкі. Дзяўчына крыху павесялела і сьмяялася, калі я жартаваў, Спрабавала нават быць гулліваю.

— А я вам спадабалася.

— Адкуль ты гэта ведаеш?

— Бо вы мяне шукалі.

— Сапраўды, вельмі спадабалася. Але шукаў цябе, каб з табою пагутарыць.

— Пагутарыць… Пра што?

Заўважыў у яе вачах непакой устрывожанага зьвера, чуйнага да кожнага руху і гуку.

— Пра цябе і твайго бацьку.

— Што пра бацьку?

Я ўзяў яе далонь і пачаў гаварыць спакойна, але рашуча:

— Заўтра раніцай я дам табе яшчэ грошы. Пойдзеш дадому і купіш па дарозе мяса і што трэба, для прыгатаваньня добрага супу. Акрамя таго купіш: кіло цукру, кіло мяса, вялікую булку і занясеш усё бацьку ў турму.

Яе твар зьбялеў. Яна закусіла ніжнюю губу, спахмурыла бровы і строга пазірала мне ў твар, разважаючы, відавочна, хто я такі і адкуль ведаю пра яе бацьку. Я ўсё гаварыў тым самым тонам:

— Калі ня будуць прымаць, скажы, што табе трэба зьяжджаць і таму ты хочаш перадаць бацьку ежу. Пасьля даведаешся ў турэмнай канцылярыі, у каго бацькава справа, каб зрабіць за яго заклад. Калі ў пракурора, то пойдзеш у суд і спытаеш, дзе складаць заклад. Адтуль прыйдзеш да мяне і раскажаш усё. Калі вырашым іншыя справы, зробім заклад. Ты заплаціш грошы і аддасі мне квіток.

— Пане, гэта велічэзная сума.

— Пяцьдзясят тысяч. Я дам табе гэтыя грошы. Твой бацька павінен хутка выйсьці з турмы, бо ён вельмі аслабелы. А ты мусіш да яго пайсьці.

— Я не магу. Бо што я яму скажу?

— Вырашым, што скажаш. Чаму ты ніколі яго не наведвала?

— Ён толькі плакаў бы. У нас голад. Мама памерла. Пасьля брата арыштавалі. Прадалі ўсё… Ёсьць толькі адна коўдра. Як гэта бацьку расказаць?

— Але ж зарабляеш ад «гасьцей»?

— Што я зарабляю? На хлеб не стае. А трэба плаціць за жытло па дзьве тысячы штомесяц. А я дзьвюх тысяч на тыдзень зарабіць не магу. Часамі госьці нічога мне не даюць. Адзін нават пабіў і пагражаў, што данясе ў паліцыю. А п’яных я баюся. Я не магу так зарабляць. Ёсьць такія, хто шмат зарабляе, але я ня ўмею. Вы першы добра да мяне паставіліся. Я ўсьцешылася, калі ізноў вас убачыла. Цяпер я баюся. Адкуль вы гэта ўсё ведаеце? Адкуль?

— Слухай! Я прыйшоў да цябе сёньня наогул не як «госьць».

— Суседка сказала — госьць. Я думала, што гэта яна вас прывяла, бо я заўсёды аддавала ёй палову грошай.

— Сёньня давала?

— Дала дзьвесьце пяцьдзесят марак.

— Узяла?

— Заўсёды бярэ.

— Яна мяне не прывяла. Твой адрас даў мне твой бацька.

— Калі вы яго бачылі?

— Учора зранку.

— Вы служыце ў турме?

— Я сядзеў у турме разам з тваім бацькам.

— За што?

— Гэта ня важна. Гаворка пра цябе і пра твайго бацьку. Калі ня верыш, што я ведаю твайго тату, я скажу табе, што вы жылі ў Віцебску. Бацька твой працаваў там на чыгунцы. Вы ўцяклі адтуль. Брат твой, Антон…

— Так, вы ўсё ведаеце пра нас. Але як бацька выйдзе з турмы і даведаецца, што я працавала на вуліцы…

— Ад каго? Ты ж ня скажаш.

— Ад суседзяў. Можа, які госьць прыйдзе.

— Я і пра гэта падумаў. Вырашым гэта. Зьменіш пакой. Заўтра, як прыйдзеш з суду да мяне, пойдзем шукаць жытло ў іншым раёне, далёка ад вас. А за бацьку ўнясеш заклад, калі будзеш мець новае жытло. Пасьля скажаш бацьку, што не хацела жыць там пасля арышту брата. Абгаворым усё і зробім так, што будзе добра.

— Я мо зараз пайду дахаты.

— Адна ня пойдзеш, бо позна.

— Але як цяпер застацца з вамі?

— Так, як зь іншымі. Але ад заўтра ніякіх «гасьцей», ніякага «хаджэньня» па вуліцы. Бацьку ніколі пра гэта не кажы, бо ён засмуціцца. Будзе лічыць, што гэта яго віна. І я яму нічога не скажу.

Марыся моўчкі пазірала на мяне. На яе твары зьявілася чырвань. Яна сказала з дакорам:

— Чаму вы адразу не сказалі мне пра бацьку, калі ведалі, хто я?

— Дрэнна зрабіў. Але ня мог устрымаць сябе. Ты выйшла да мяне амаль голая, а ў мяне даўно не было дзяўчыны. Ведаеш жа, што мужчына, калі яму патрэбна жанчына, шукае яе нават на вуліцы. Але я вярнуўся, бо шкада мне было цябе і твайго бацьку… Я ж мог ніколі не прыйсьці… Але я хачу вам дапамагчы.

— Можа, ня будзем спаць разам сёньня. Я аддам вам дзьве тысячы.

— Што мне гэтыя дзьве тысячы? Мне давядзецца шмат на вас выдаткаваць.

Марыся засталася на ноч у мяне. Назаўтра мы ўзьняліся рана. Яшчэ раз абгаварылі, што ёй трэба ўладзіць. Пасьля дзяўчына пайшла дадому. Я ня ведаў, калі яна зробіць усё, таму пакінуў для яе ключ ад майго пакою звонку ў шчыліне, каля дзьвярнога праёму. Мы дамовіліся, што калі спарадкуе ўсе справы, прыйдзе сюды. Калі не застане мяне, будзе чакаць. Пасьля яе сыходу я пайшоў у горад. Мне карцела як найхутчэй вырашыць праблемы для Марысі й Даната. Я падаўся за Вяльлю, на Кальварыйскую вуліцу, і там пачаў шукаць сьціплае жыльлё. Хадзіў бочнымі вуліцамі й завулкамі. Выпытваў жыхароў гэтага раёну, крамнікаў, дворнікаў. Вельмі хутка знайшоў дзьве вольныя, недарагія кватэры. Але шукаў надалей, у надзеі, што знайду нешта лепшае. Нарэшце ўласьніца піўной на Кальварыйскай сказала мне, што шавец зь Веркаўскай вуліцы здае заднюю частку дому з садам, бо яго жонка памерла і яму ня трэба вялікай плошчы. А з садам сам ён ня можа даць рады, бо заняты працаю ў майстэрні. Я адразу пайшоў туды. Сапраўды, шавец хацеў здаць спакойным кватарантам частку дому і сад. Кватэра была асобнай. Складалася з двух пакояў і кухні. Мела склеп і гарышча. Сад быў удоўжкі каля пяцідзесяці мэтраў, а ўшыркі трыццаць. Уласьнік пакідаў кватарантам два ложкі, два сталы, некалькі крэслаў, шафу для вопраткі і кухонную шафку. На падворку быў занядбаны курнік і паветка на дровы. Я агледзеў усё дэталёва і адчуў, што гэта добрая прапанова, бо сам сад, пры добрым даглядзе, мог даць сьціплае ўтрыманьне для малой сям’і. Але плата складала шэсьць тысяч марак штомесяц і трэба было плаціць наперад за квартал. Я сказаў гаспадару дому, што сёньня прыйду яшчэ раз і падумаю, ці здымаць яго жытло. Была чацвёртая гадзіна. Я адразу ж пайшоў дадому. Марыся чакала мяне. Яна з сабою ўзяла кошык, у якім занесла ежу бацьку. Яна ўсьцешылася, як пабачыла мяне.

— Я баялася, што вы ня прыйдзеце.

— Чаму? Мы ж загадзя дамовіліся.

— Бо я заўсёды чакаю нейкага няшчасьця.

— Цяпер усё будзе добра. Скажы, ці твой бацька ведае, як урабляць зямлю і гадаваць сад?

— Усё гэты мы знаем. У Віцебску ля нашага дому чыгуначнікаў у нас была вялікая дзялянка зямлі. Заўсёды было ўсё сваё: бульба і гародніна. У нас былі нават парнікі.

— Выдатна! Хадзем. Я пакажу табе новае жытло. Калі табе спадабаецца, я сёньня заплачу, а заўтра ўселішся туды. Пагутарым па дарозе. Ты галодная?

— Я ела суп, які згатавала для бацькі.

— Я таксама не абедаў. Але зьямо нешта пазьней.

Мы хутка пайшлі на вуліцу Веркаўскую. Я сьпяшаўся, бо адчуваў, што гэтае жытло вельмі добрае для Даната. Я баяўся, каб яго не здалі некаму іншаму. Калі Марыся ўсё дэталёва агледзела, яна была ў захапленьні.

Ёй усё падабалася, а найбольш яна цешылася садам. Адразу пасьля агледзін жытла мы зачынілі яго і пайшлі да шаўца. Я заплаціў яму васямнацць тысяч марак і ўзяў квіток на прозьвішча Даната. Назаўтра Марыся перавезла рамізьнікам усе свае транты. Было іх мала, дзьве малыя валізкі, кухоннае судзьдзё, трохі пасьцельных рэчаў. За два дні новае жыльлё Марысі выглядала ўтульна. Я дакупіў трохі хатніх рэчаў, дзьве коўдры, некалькі прасьцінаў, дзьве падушкі. Дзяўчына была шчасьліваю. Аднаго разу неспадзявана пацалавала маю далонь, чым вельмі мяне прысароміла. Я ж не шкадаваў грошай на кватэру для Даната і яго дачкі. Зрэшты, гэта не былі для мяне вялікія выдаткі.

Неўзабаве пасьля зьняцьця жытла Марыся заплаціла заклад за бацьку. Таго ж дня ўвечары мы размаўлялі пра розныя справы. Дзяўчына спадзявалася, што заўтра Данат прыйдзе дахаты. Яна цешылася гэтага і не баялася, што бацька даведаецца пра яе «мінулае». Я сказаў ёй:

— Ніколі не прызнавайся ў гэтым! Ніколі! Сама пра гэта забудзь. Калі нават пазнае цябе нейкі ранейшы «госьць», удавай, што яго ня ведаеш. Зрэшты, ніхто цябе цяпер не пазнае. І я таксама з табою нічога ня меў. Разумееш?

— Так.

Назаўтра Данат вызваліўся з турмы. Я не хадзіў да яго некалькі дзён. Хацеў, каб ён супакоіўся пасьля сваіх прыгодаў. Дома ўсё было прыгатавана. Быў запас прадуктаў. Пакінуў для яго кароткі ліст і пяць тысяч марак на першыя выдаткі. Марысі я сказаў, што адведаю іх у нядзелю ўвечары. Я баяўся расчуленых і гарачых падзякаў Даната, бо разумеў, як шмат я для яго зрабіў. Але наогул гэта не было шмат.

Сяджу на лавачцы ў сквэры. Лістапад. Алеі і зямля пад дрэвамі засланыя багатым дываном апалай лістоты. Ціха і цёпла, але адчуваецца, што хутка надыдзе зіма. Данат выйшаў з турмы паўгода таму. Неўзабаве пасьля гэтага над ім адбыўся суд. Яго прысудзілі да шасьці месяцаў турмы. А паколькі ён адседзеў больш за дзевяць месяцаў, яго вызвалілі. Яго сын Антон таксама даўно на свабодзе. Добра гаспадараць, жывуць у згодзе і даюць сабе рады без маёй дапамогі. Адразу пасьля суду Марыся забрала зроблены за бацьку заклад. Данат, калі я прыйшоў да яго, аддаў мне пяцьдзясят тысяч марак. Пасьля сказаў, што хоча адчыніць крамку са старызнай на Кальварыйскім рынку. Дадаў, што калі дам яму гэтыя пяцьдзясят тысяч, ён будзе лічыць мяне за супольніка і будзе сплачваць кожны месяц належную частку прыбытку. Я згадзіўся на гэта і атрымаў у першы месяц дзьве тысячы, у другі — сем, а ў трэці ажно адзінаццаць. Зрабіў выснову з гэтага, што стары вядзе справы вельмі добра. Скупае ўжываную вопратку, бялізну, розныя рэчы для хатняга ўжытку. Чысьціць іх і аднаўляе, а пасьля з выгадай прадае. Тавару ў яго крамцы ўсё прыбывае. Ён сказаў, што калі я хачу, ён можа вярнуць мне пяцьдзясят тысяч, але раіць заставацца ў суполцы, каб мець надзейную крыніцу сталага даходу. Зразумела, я пагадзіўся на гэта. Пазьней Данат сказаў мне, што ў наступным годзе ім будзе яшчэ лепей, бо ён апрацуе сад і будзе гадаваць некалькі курэй. Ён пачаў ужо будаваць парнік. Антон дапамагаў бацьку і па доме, і ў крамцы. Уласьнік іх жытла, шавец, пасябраваў са сваімі кватарантамі. Ён пачаў у іх нават сталавацца. Але ён сацыяліст і спрачаецца з Данатам на рэлігійныя тэмы. Таксама злуе на Даната, што той ня ўжывае алькаголю. Але ён вельмі задаволены на кватарантаў, якія сталіся для яго быццам бы ўласнаю сям’ёю.

Марыся вядзе хатнюю гаспадарку. Пахарашэла і стала вельмі прывабнай дзяўчынаю. Яна часта выклікае ў мяне ўспаміны пра тую зграбную кабету ў трыкатажнай кашулі. Але цяпер пра збліжэньне паміж намі няма гаворкі. Захоўваю яе таямніцу. Данат зьбіраецца вучыць яе далей, бо Марыся вельмі здольная.

Выявілася, што я, сам зусім непрактычны, дапамог гэтай сям’і выбрацца зь бяды. А нават ня я, а грошы, якія захаваліся ад продажу фальшывых чэкаў. Ідучы яшчэ далей, да гэтага спрычынілася Алена, якая вызваліла мяне з турмы. Зрэшты, калі пачаць дашуквацца гэтых прычын, дык і канца ім ня будзе.

Ад Рэванскага я атрымаў два лісты з Варшавы. Ён пісаў мала, але зычліва ды нават сардэчна. У другім лісьце прасіў, каб яму напісаў, які мой матэрыяльны стан. А пры канцы ліста была дапіска: «Алена прасіла перадаць вам прывітаньне». У адказ я напісаў вялікі ліст. Дадаў таксама пры канцы ліста: «Пані Алене перадаю сардэчныя прывітаньні. Заўсёды думаю пра Яе з найвялікшаю ўдзячнасьцю». І сапраўды я заўсёды пра яе думаю, асабліва калі вяртаюся вечарамі ў бібліятэку.

Неўзабаве пасьля выхаду Даната з турмы я пайшоў да гаспадыні даўнейшай кватэры Колькі. Напомніў ёй пра сябе і спытаў, ці ведае яна адрас сябра. Выявілася, што ў яе ад яго тры лісты да мяне. Першы быў напісаны ў санаторыі, летась у сьнежні. Наступны ў лютым, а апошні ў траўні. Колька пісаў у ім, што ўжо цалкам здаровы і што знайшоў добрую працу. Яму прыдалося, што ён вырас у рэстарацыі свайго бацькі і ведаў кухню. Цяпер кіруе вялікім пансыянатам і ў яго ўсё добра. Мае пакой, утрыманьне і трыццаць тысяч месячнага заробку. Можа мне вярнуць адразу сто тысяч, а пасьля штомесяц па дзесяць тысяч. Хоча такім чынам сплаціць доўг. Я напісаў яму пра свае прыгоды. Прасіў, каб не згадваў у сваіх лістах пра грошы, затое я пагадзіўся, каб высылаў штомесяц па дзесяць тысяч марак. Гэта будзе для яго лягчэй, а я буду надоўга забясьпечаны.

Справа мая знаходзіцца ў пракурора, мабыць, з мэтаю падрыхтоўкі акту абвінавачаньня. Суд адбудзецца няхутка, бо ўсе абвінавачаныя знаходзяцца на волі пад закладам. Я не баюся суду, бо ведаю, што прысуд ня будзе суровы. Акрамя таго, у турме буду мець уласныя грошы, а да таго ж, калі захачу, дапамогу зь некалькіх месцаў. І ад Даната, і ад Колькі, і ад Рэванскага. Ды нават ад Грачанкі. Я зусім забыўся пра яе. Але аднаго дня, у жніўні, я быў у цукерні Рудніцкага. Граў вельмі добры струнны аркестар. Я сядзеў ля акна і наглядаў на Катэдральны пляц. Раптам адчуў на шыі дотык нечай далоні. Азірнуўся і пабачыў вясёлы твар Грачанкі. Я ўзьняўся і павітаўся:

— Але ж вы й шыкоўна выглядаеце! — сказаў я шчыра

— Старая баба і шыкоўна! Лухту вярзеш, смаркач. Можна прысесьці да цябе на каву? Бо, можа, чакаеш якую німфу, то я зараз жа зьнікну.

— Я нікога не чакаю. Калі ласка.

Грачанка паклала на вольнае крэсла стос пакункаў з закупамі і замовіла паўфіліжанкі чорнай кавы. Пасьля яна спытала:

— Дзе Колька?

— У Закапанэ. Ён быў вельмі хворы. Цяпер вылечыўся, але жыве там.

— Шкада яго. А ты чаму да мяне не прыходзіў?

— Ну, ведаеш… да цябе трэба ісьці з грашыма. А я цяпер жыву сьціпла. Не ў галечы, але і не раскідаюся.

— Ці шмат у мяне вы патрацілі?

— Я нічога.

— І Колька нічога. Ён хацеў заплаціць, але атрымаў пстрычку у нос. А ты не прыйшоў нават падзякаваць. Я была ўпэўненая, што ты прыйдзеш.

Я падумаў, што сапраўды паступіў нядобра. Мяне трохі гэта прысаромела, і, магчыма, таму я сказаў шчыра, апраўдваючы сябе:

— Неўзабаве пасьля гэтага я патрапіў у турму. Сядзеў шэсьць месяцаў.

— Дзе?

— У Вільні.

— І як табе там было?

— Напачатку галадаў.

— І не напісаў?

— Як я мог?

— Вот, які ты дурны! Мне паслаць табе перадачку амаль нічога не каштуе. Да таго ж я маю сталоўку. Ёсьць каму занесьці. Але за што сядзеў?

Я расказаў Грачанцы гісторыю з чэкамі. Зразумела, не закранаў справу з Данатам, не ўзгадаў пра Алену і Рэванскага, ані пра схаваныя грошы. Схлусіў нават, кажучы, што заклад за мяне зрабіў знаёмы, выпадкова ўблытаны ў гэтую справу. Грачанка слухала мяне ўважліва, і я заўважыў, што яна нават расчулілася. Вочы яе сталі вільготнымі.

— У цябе ёсьць каханка? — спытала яна.

— Не. Не хачу ні з кім зьвязвацца.

— Цяпер у мяне няма шмат часу на размовы. Але заходзь да мяне ўвечары. Прыйдзі а дзясятай і пазвані тры разы з параднай. Адчыню табе альбо я, альбо Янка. Калі Янка, дык ідзі адразу ў мой пакой. Памятаеш?

— Апошні з правага боку.

— Так. Там пачакай. Пагутарым больш. Вячэры сёньня ня еш. Захавай апэтыт.

З гэтага дня кожную сераду я хадзіў да Грачанкі. Мы елі разам вячэру і размаўлялі да позьняй ночы. Першы раз, калі я ўранку хацеў сысьці, яна выняла з шуфляды начнога століка канвэрт і падала мне.

— Што гэта?

— Вазьмі. Прыдадуцца.

Я раскрыў канвэрт і ўбачыў у ім некалькі банкнотаў. Я быў вельмі абураны і, мабыць, зьмяніўся ў твары. Грачанка спытала:

— Ш то з табою?

— Як ты можаш… — сказаў я. — Я хто?

— Але што сталася? Можа, ты ў нядолі і саромеешся папрасіць. Давай сюды грошы і пра іх не гаворым. Але калі будуць патрэбныя, скажы шчыра. Цяпер прашу прабачэньня. Ну, дай руку!

Сапраўды, мне было вельмі прыкра; можа, таму што была яна заможнаю кабетаю, прапанова мне ранкам грошай выглядала як плата вулічнай дзеўцы. Але гэта не сапсавала нашых адносін. Яна была для мяне мудраю і мілаю цёткаю, якая ніяк мяне ня зьвязвала.

Я пабачыўся і з Сабадам. Але гэтая сустрэча не была прыемнай. Мы сутыкнуліся нос у нос на вуліцы Міцкевіча. Было відаць, што ён зьдзівіўся.

— Ты на свабодзе?! — спытаў ён.

— А ты і Якуб, відаць, хацелі, каб я памёр у турме.

— Не, але такі заклад!

— Супольнікі не заплацілі, але знайшліся чужыя людзі, якія мне дапамаглі.

— Ня гневайся. Адкуль узяць гэткую суму?

— А нельга было хаця б пакунак махоркі і кавалак хлеба часам паслаць? Праз вас жа я папаўся, і вы ведалі, што ў мяне няма нічыёй дапамогі.

Я адразу разьвітаўся з Сабадам, бо адчуваў да яго агіду, і не таму, што празь яго страціў свабоду, але якраз таму, што яны не дапамагалі мне наогул, хаця ж ведалі, што я апынуўся ў цяжкай сытуацыі. Я ж не забыўся нават пра суседа з «шасьцёркі», які пару разоў паслаў мне трохі махоркі і якога я зусім ня ведаў. Штомесяц я купляў некалькі пакункаў махоркі, трохі прадуктаў і насіў для яго ў турму. Я клаў гэта ў акенца пры браме і чакаў вяртаньня квітка. Ведаў, якую ён атрымлівае радасьць і як гэта палягчае жыцьцё.

Часта ў бяссонныя ночы прыходзіць мне на памяць афіцыянт з гатэлю «Палёнія», які вучыўся граць на скрыпцы. Тады я шкадую самога сябе, бо жыву па-дурному і бессэнсоўна. Магу бязмэтна існаваць яшчэ доўга — да суду і пасьля яго. Але гэта мяне мучыць і злуе. Прыкра быць паразытам. Але што зрабіць? Нарэшце мне прыйшло да галавы, што трэба пагутарыць на гэты конт з Грачанкаю. Яна мудрая і практычная. Напэўна, параіць мне што добрае. Гэта мяне цешыць, і зьбіраюся ў сераду абавязкова пагутарыць з Грачанкаю. У сераду…

А сёньня панядзелак. Я сяджу ў сквэры. Часам зрываецца лёгкі ветрык і перакідвае рознакаляровую, зьвялую лістоту, як бы шукаючы лепшы ўзор для дыванка. У маёй галаве праплываюць хвалі думак. Яны складаюцца ў вобразы. У пэўны момант мне падаецца, што сёньня леташні травень. Я сядзеў тут у бруднай, падранай вопратцы дэмабілізаванага жаўнера-валацугі. Гэта тая самая лавачка, той самы сквэр і алея… З правага боку на сьцежцы ляжыць накусаная булка з маслам і шынкаю, якую дзяўчынка выпусьціла з рук… Матка зь дзецьмі адышла, булка засталася. Пазіраю на яе і адчуваю голад. Я хачу адразу падняць булку, але алеяй ідуць у маім напрамку два мужчыны. Чакаю, калі прамінуць мяне. І раптам нага аднаго зь іх збочвае з дарогі і раздушвае булку, расьцірае яе па жвіры. Што я тады адчуў? Але гэта было даўно. Цяпер я сыты, але я не забыўся на таго чалавека і яго чаравікі.

Так мінула паўтара году жыцьця раззброенага чалавека. Дурнога жыцьця. Але ня кожны атрымаў ад лёсу ці ад грамадзтва патэнт на «разумнае» жыцьцё для сябе. Некаторых гэта абмінула: яны сядзяць у турмах, цягаюцца вуліцамі галодныя і бяздомныя, сьпяць у сутарэньнях, крадуць… Ці варта парушаць вам сытае і цёплае жыцьцё раманам пра іх — раззброеных людзей?

Примечания

1

Гандлёвы дом братоў А. і Ю. Альшвангаў знаходзіўся ў Вільні па вул. Вялікай, 72 (заўв. пер).

(обратно)

2

Цялятнік — назва сквэру ў Вільні. Разьбіты ў 1881 г. на месцы руінаў Ніжняга Замку, пасьля таго як пляцоўку расчысьцілі і пасадзілі дрэвы. Да 1899 г. сквэр заставаўся фармальна безназоўным, а жыхары Вільні называлі яго «Цялятнікам», бо на гэтай пляцоўцы раней, па працягу XIX ст., быў выган, дзе пасьвіліся цяляты. Цяпер ён носіць назву «Парк моладзі» (заўв. пер.).

(обратно)

3

Будынак Шляхецкага клюбу знаходзіўся ля падножжа гары Трох крыжоў, на правым беразе Віленкі. Яшчэ ў царскія часы тамака месьціўся рэстаран з выдатнай кухняй, дзе сталаваліся расейскія афіцэры і тутэйшая шляхта. Клюб дзейнічаў і ў міжваеннай Польшчы. Напрыклад, у 1926–1927 гг. да яго належала 164 асобы. Будынак згарэў у 70-я гады XX ст. (заўв. пер.)

(обратно)

4

Вытыха — дзяўчына, што займаецца прастытуцыяй па-за кантролем паліцыі.

(обратно)

5

Мортус — бяда, нэндза, дрэннае матэрыяльнае становішча.

(обратно)

6

Абычаёўка — аддзел паліцыі нораваў, які кантраляваў прастытутак.

(обратно)

7

Танкі — вайсковы боты (польскі вайсковы жаргон) (заўв. пер.).

(обратно)

8

YMCA (Young Men's Christian Association — Аб’яднаньне Хрысьціянскай Мужчынскай Моладзі) — міжнародная экумэнічная арганізацыя. Пасьля 1918 году працавала ў Польшчы. Напачатку 1920-х дапамагала дэмабілізаваным жаўнерам, бежанцам з Расіі й моладзі (заўв. пер.).

(обратно)

9

«Чырвоны Штрал» — адна з кавярняў Казімера Штрала. У даваеннай Вільні існавала яго 4 кавярні, сярод якіх «Зялёны Штрал» і «Белы Штрал» (заўв. пер.).

(обратно)

10

Закрэт — частка Вільні, на Воўчай Лапе, на левым беразе Вяльлі, паркавая зона. У 1919–1939 г. у Закрэце месьціўся Батанічны сад унівэрсытэту Стэфана Баторыя (заўв. пер.).

(обратно)

11

Лазьня Агрэста — славутая на ўсю Вільню лазьня, пра якую хадзіла шмат пікантных анэкдотаў. Знаходзілася на рагу вуліц Маставой і Багуслаўскага (заўв. пер.).

(обратно)

12

Экразыт — выбуховае рэчыва, якое гатуецца зь пікрынавай кіслаты (заўв. пер.).

(обратно)

13

Фузея — крамянёвая стрэльба (заўв. пер.).

(обратно)

14

Гершт (Herst — польск.) — атаман банды, верхавод (заўв. пер.).

(обратно)

15

Францускі бой, сават — баявое мастацтва, у якім выкарыстоўваюцца адначасова і рукі, і ногі, камбінуюцца элемэнты боксу і ўдары нагамі (заў. пер.).

(обратно)

16

«Martell» — адзін з самых старых каньячных дамоў Францыі. Заснаваны ў 1715 годзе Жанам Мартэлем (1694–1753) (заў пер).

(обратно)

17

Цяпер вёска ў Войстамскім сельсавеце Смаргонскага раёну (заўв. пер).

(обратно)

18

Прашлячка — спрытная, дасьведчаная.

(обратно)

19

Шабасоўка — адзін зь відаў танца «Полька» (заўв. пер.).

(обратно)

20

Стырачнік — картачны шулер.

(обратно)

21

Хіпішніца — зладзейка, якая абірае п’яных ці тых, хто сьпіць.

(обратно)

22

Шырмач — кішэнны злодзей.

(обратно)

23

Скаповаў — зразумеў.

(обратно)

24

Цёплы — багаты.

(обратно)

25

Купіць — украсьці.

(обратно)

26

Скура — кашалёк, партманэт, купіць скуры — скрасьці кашалёк.

(обратно)

27

Стыркі — карты для гульні.

(обратно)

28

Шац — прыгожа, элегантна.

(обратно)

29

Люй — хам (пагардліва).

(обратно)

30

Ёлд — хам (пагардліва).

(обратно)

31

Блят, на блят — ашуканства, крадзеж. Работа на блят — фальшыўка.

(обратно)

32

Раней большасьць таварных вагонаў былі без тармазоў, але на некаторых усталеўвалася адмысловая тармазная будка, у якой знаходзіўся кандуктар, які кіраваў тармажэньнем. Пра тое, што трэба націснуць на тармазы, яму паведамляў машыніст сыгнальным сьвістком паравоза. Звычайна большасьць тармазных будак была пустая (заўв. пер.).

(обратно)

33

Цяпер чыгуначная станцыя «Аранчыцы» на лініі Баранавічы — Берасьце (заўв. пер.).

(обратно)

34

Фактар — пасярэднік пры куплі ці продажы.

(обратно)

35

Калефактар — вязень, які разносіць па камэрах ежу і выносіць нечыстоты.

(обратно)

36

Кантрольныя прастытуткі — тыя, якія займаюцца прастытуцыяй пад кантролем паліцыі (заўв. пер.).

(обратно)

Оглавление

Сяргей Пясецкі ЖЫЦЬЦЁ РАЗЗБРОЕНАГА ЧАЛАВЕКА

  .

  1

  2

  З

  4

  5

  6

  7

  8

  9

  10

  11

  12

  13

  14

  15

  16

  17

  18

  19

  20

  21

  22 Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg