«Крыс Фэрынгтон, матрос»

— Калі-п ты пыў на суднах Старога Сьвету, дык, маленькі юнак, як ты, пыў-пы толькі юнга, хлапшўк, і пыў-пы слушкаю ў матросаў. І калі матрос закрышыць: «хлапшук, купак вады!», ты-п ускакіфаў борзда, як куля, і прыносіў пы купак вады. І калі матрос закрышыць: «хлапшук, боты!» — ты дафаў-пы боты. I ты пыў-пы далікатны і казаў-пы: «Так, сэр», і «не, сэр». Але ты на амэрыканскім судно і думаеш, што ты ня горш, чым матрос. Крыс, мой хлопшык, я пыў мараком дваццаць дфа гады, і ты думаеш, што ты ня горш мяне? — Я пыў марак раней, чым ты радзіўся, і я вязаў вузлы і браў рыфы і круціў вяроўкі, калі ты забаўляўся цацкамі.

— Вы гэтым крыўдзіце мяне, Эміль! — закрычаў Крыс Фэрынгтон; яго твар пачырванеў, і сапраўды меў пакрыўджаны выгляд. Гэта быў стройны, статны юнак гадоў семнаццаці.

— Фось ты зноў пачынаеш! — загарэўся матрос-швэд, — мяне зафуць Іогансэн, а шчанюк-хлапшук, як ты, зафе мяне Эміль! Гэта абраза і дапускаецца толькі таму, што гэта амэрыканскі судно!

— Але-ж вы мяне завіцё «Крыс», — заўважыў з дакорам хлопчык.

— Бо ты-ж яшчэ хлапшук!

— …Які робіць, як сталы мужчына, — не здаваўся Крыс. — І таму, што я раблю мужчынскую работу, то маю такое-ж права зваць вас па імені, як і вы мяне. Мы ўсе роўныя тут, і вы гэта ведаеце. Калі мы наймаліся ў гэтую дарогу ў Сан-Францыско, мы наймаліся, як матросы на «Софі Сузэрлэнд», і паміж намі на рабілі ніякай розьніцы. Хіба я не рабіў свае работы? Хіба я калі-небудзь ленаваўся? А ці прыходзілася вам, ці каму іншаму стаяць за мяне каля руля? Ці быць наглядальнікам? Ці ўзьнімацца за мяне наверх?

— Крыс кажа праўду, — перапыніў яго матрос-ангелец. — Нікому яшчэ ня прыходзілася дакрануцца да яго работы. Ён наймаўся таксама, як і кожны з нас, і выявіў сябе такім-жа, як…

— Лепшым! — падказаў матрос з Новай Шотляндыі,—лепшым, чым некаторыя з нас! Калі мы натрапілі на цюленяй, ён быў другім рулявым на лодцы з усіх нас, што знаходзіліся на барту судна. Толькі француз Люі, які займаецца гэтаю работаю ўжо колькі год, мог выперадзіць яго. Я толькі вясьляр, і ты таксама толькі вясьляр, Эміль Іогансэн, ня гледзячы на тое, што ты дваццаць два гады на моры. Чаму ты ня станеш рулявым?

— Залішне непаваротлівы, — засьмяяўся ангелец, — і залішне марудны ў рабоце.

— Гэта ня так важна, — загаварыў датчанін Юргенсэн у дапамогу свайму скандынаўскаму земляку. — Эміль мужчына і матрос, а хлапчук ні тое, ні другое.

І матросы, такім чынам, падзяліліся на два лягеры. Швэды, норвэжцы і датчане, як блізкія па племені, абаранялі Іогансэна, а канадцы, амэрыканцы і ангельцы — Крыса.

«Софі Сузэрлэнд» была цюленябойнай шхунай з Сан-Францыско і лавіла цюленяй уздоўж японскага берагу да Бярынгавага мора. Судно было моцнае і вялікае.

Хаця Крыс ведаў, што праўда на яго баку і ён робіць работу добра, але ня раз жадаў якога-небудзь нязвычайнага здарэньня, дзе-б ён мог паказаць скандзінаўцам, што ён таксама сапраўдны матрос.

Але ў адну навальнічную ноч ён, разматваючы запасны якарны ланцуг, выпадкова пакалечыў сабе пальцы на левай руцэ. I ўсе яго надзеі цяпер прапалі. Выяжджаць у шлюпках на паляваньне ён цяпер ня мог і мусіў заставацца на судне, пакуль не загояцца пальцы. Аднак выпадак, якога так чакаў Крыс, здарыўся якраз вось у такі час і пры такіх абставінах.

Аднаго разу ўдзень, у канцы мая, «Софі Сузэрлэнд», лянуючыся, ледзь калыхалася на хвалях мора. Было зусім ціха. У гэтай вадзе цюленяй было мноства, здабыча мелася быць някепская, і ўсе шлюпкі вышлі ў мора. Амаль ня ўся каманда выехала з імі. Апрача Крыса на шхуне засталіся толькі капітан, боцман і кітаец-кок[1].

Капітан быў толькі ганаровым капітанам. Гэта быў дзед, які меў больш васьмідзесяці год і ў морскай справе ані не разьбіраўся; але ён быў гаспадаром судна і гэтым тлумачыцца яго ганаровае імя. Затое, боцман — фактычны капітан — быў марак спрактыкаваны. Памочнік выехаў з камандай у мора замест Крыса, узяўшы на сябе работу рулявога на шлюпцы.

Калі добрай здабычы спрыяла і добрая пагода, дык шлюпкі звычайна рассыпаліся ў адкрытым моры і часта варочаліся на шхуну толькі позна ўвечары. Але хоць дзень для лоўлі быў вельмі добры, аднак Крыс заўважыў заклапочанасьць боцмана. Той неспакойна тупаў па палубе і часта аглядаў небасхіл у морскую трубу. Шводнай шлюпкі ня відаць было. Калі заходзіла сонца, ён нават паслаў Крыса наверх, але і зьверху Крыс нічога не заўважыў. Было ясна, што шлюпкі раней поўначы ня вернуцца.

З паўдня баромэтр пачаў хутка падаць, і ўсё даводзіла аб тым, што набліжаецца навальніца, але нават боцман ня мог прадбачыць, як вялікі можа быць шторм[2]. Ён разам з Крысам ухваціўся за работу, каб падрыхтавацца да шторму.

Ноч настала раней, чым яны падрыхтаваліся, а разам з ноччу прышла і навальніца. Мора нібы завыла, і моцны вецер рвануў «Софі Сузэрлэнд». Але яна скора выпрасталася і з боцманам ля руля павярнулася носам да ветру. Дзякуючы стараннай рабоце Крыса з кітайцам-кокам, які памагаў вельмі мала, шхуна спынілася і ўмацавалася на месцы.

— Прапалі шлюпкі… Гэта не навальніца, а тайфун! — крыкнуў боцман Крысу ў адзінаццаць гадзін… — Вельмі многа парусаў. Прыдзецца ад’ехацца на больш мелкае месца, — зараз-жа, не чакаючы ні мінуты.

Ён зірнуў на старога капітана, які дрыжаў у сваім непрамакальным адзеньні каля компасу і трымаўся з усяе сілы за парэнчы.

— Нас толькі двое, Крыс: ты ды я—і кок, але з яго мала карысьці. Стань каля руля! — сказаў боцман. — Калі я загадаю, наляж на яго! А калі яна стане проста супраць ветру, — не адпускай! I так трымай! Мы зноў умацуем шхуну, як толькі выплываем на лепшае месца.

Схапіўшы штурвал[3], Крыс глядзеў, як боцман разам з кокам, які вельмі не хацеў нічога рабіць, пашлі на пярэднюю частку. Іх агарнула жудасная навальнічная цемра. «Софі Сузэрлэнд» закопвалася носам у вялізарныя хвалі і вельмі гайдалася; нацягнутыя снасьці і прылады гудзелі, як струны арфы, ад ветру. Да яго вушэй даляцеў крык і ён сам адчуў, як нос шхуны сам праз сябе адыходзіць па ветру. Парус на сярэдняй мачце быў спушчаны.

Ён павярнуў руль і пачаў пільна сачыць за тым, як зьмяняецца кірунак ветру і адначасна — за паваротам судна. Гэта быў рашучы міг. Пры такім павароце шхуна мусіла стаць усім бокам да хвалі, раней чым павярнулася-б супраць ветру. Вецер дзьмуў Крысу ў правую шчаку, калі ён пачуў, што «Софі Сузэрлэйд» нахілілася і пачала ўзьнімацца ўверх — вышай, вышай, бясконца высока! Ці возьме шхуна грэбень вялізарнай хвалі?

Ён нічога ня бачыў, але адчуваў, што вялізарная вадзяная сьцяна ўзьнімаецца і выгінаецца над ім уздоўж ветранага боку. На міг усё сьціхла, калі вадзяная сьцяна засланіла судно ад ветру. Шхуна выпрасталася і ў гэты міг, здавалася, была зусім спакойнай. Потым яна нахілілася, каб сустрэць удар хвалі.

Крыс крыкнуў капітану, каб ён трымаўся моцна і падрыхтаваўся спаткаць удар хвалі. Але ніводзін чалавек ня мог-бы гэтага вытрымаць. Акіян вады хлынуў на Крыса, і яго пальцы рук, якія сьціскалі штурвал, ня вытрымалі… Як саломку на паверхні вадаспаду, яго тузанула і імчала наперад, — невядома куды. Ён мінуў каюту, яго прамчала на сотню футаў уздоўж кармы і цяжка кінула каля мачты. Другая хваля штурнула яго зноў па тэй-жа дарозе і пакінула там, дзе павінны былі быць усходкі на карму.

Пабіты, пакрываўлены, амаль страціўшы памяць, ён намацаў парэнчы і ўзгробся на ногі. Ён ведаў: варта толькі не варушыцца, — і ўсямуканцы. Крыс павярнуўся да кармы і адчуў, што страшэнны вецер дзьмуў проста яму ў твар. Дыхаць стала цяжка. Гэта прымусіла яго ўстрапянуцца і апамятавацца. Вецер дзьмуў у карму. Шхуна выпаўзла з лагчыны паміж хвалямі і пусьцілася з ветрам. Але мора гойдалася і праз гэта яна магла зноў павярнуцца. Паўзучы, ён дацягнуўся да руля якраз у той час, калі гэтага можна было не дапусьціць. Сьвятло каля компасу яшчэ не патухла.

Яны былі выратаваны!

Лепш сказаць, выратаваны былі толькі ён ды шхуна. Што да сваіх таварышоў, дык ён пра іх нічога ня ведаў. Руля кінуць ён ня мог, каб праведаць, дзе яны, бо ўсю сваю сілу аддаваў на тое, каб даць кірунак судну. Варта было дапусьціць найменшы недагляд—і новая хваля магла скінуць шхуну ў лагчыну між хвалямі. І вось, ён — малы яшчэ хлапчук, узяў на сябе такую вялізарную работу — весьці судно, якое важыла дзьвесьце тон, сярод бурлівага шторму.

Праз паўгадзіны, плачучы, капітан прыпоўз да ног Крыса. «Усё прапала!» — скардзіўся ён. Яго прыбіла так, што ледзь дыхае. Кухню, парусы з сярэдняй мачты, кока — усе выкінула ў мора.

— Дзе боцман? — запытаўся Крыс, калі перадыхнуў пасьля таго, як выраўняў страшэнна нахілейую шхуну. Гэта ня дзіцячая гульня — кіраваць рулём на судне ў час тайфуна.

— Там, наперадзе судна, — адказаў стары капітан. — Яго прыціснула так, што ён ледзь жыве. Ён кажа, што ў яго зламаны абедзьве рукі і рабрыны, — ён ня ведае, колькі рабрын. Яму вельмі нядобра!

— Ён-жа там утопіцца; глядзеце, як вада ліецца праз шлюзы. Ідзеце туды, да яго! — загадаў Крыс, узяўшы на сябе каманду, нібы гэта так і павінна быць. Скажэце яму, каб ён не турбаваўся— я каля руля. Памажэце яму, чым зможаце, і няхай ён сам… Ён спыніўся і павярнуў кола ўправа, бо вялізарная хваля ўзьнялася і павярнула шхуну на левы край… — Адчынеце дзьверцы на палубе, спусьцеце яго ўніз, у каюту, і палажэце на ложку. Потым дзьверцы зачынеце.

Капітан боязна завярнуў маршчыністы твар да насавой часткі судна і дрыжыкі прабеглі па яго целе. Капітан толькі што ледзь вырабіўся адтуль— там поўна да краёў ва’ды і сьмерць вартуе чалавека на кожным кроку дарогі.

— Ідзеце! — грозна закрычаў Крыс. I калі той, напалоханы, рушыўся, Крыс крыкнуў яму ўсьлед — І паглядзеце яшчэ раз, дзе кок!

Праз гадзіну, ледзь жывы ад усяго перажытага, капітан вярнуўся. Ён зрабіў усё, што загадаў яму Крыс. Боцман быў зусім пакалечаны, але ніякая бяда цяпер не пагражала яму, — ён ляжаў на ложку; кок прапаў. Крыс паслаў капітана ўніз, у каюту, перамяніць адзежу.

Пасьля нязвычайна здоўжаных гадзін работы пачынаўся халодны і шэры досьвітак. Крыс агледзеў усё навокал сябе. «Софі Сузэрлэнд» ляцела перад тайфуном, як шалёная. Дажджу ня было, але вецер узрываў пырскі вады і шпурляў іх да вышыні мачтаў, ствараючы поўную цемень. Крыс мог бачыць толькі дзьве хвалі: тую, што сьпера’ду, і тую, што ззаду. Шхуна здавалася такой маленькай і слабой сярод бязьмежнай прасторы Ціхага акіяну.

Шхуна ўзьлятала на страшэнную гару, спынялася на самым яе версе, задыхаючыся і гайдаючыся, кідалася наперад уніз у глыбачэзнае бязідоньне і ўся закопвалася ў пену. Потым яна крыху сунімалася, але зноў налятала хваля, — зноў такі-ж страшэішы ўзьлёт, зноў спынак і паданьне ўніз.

Раптам Крыс убачыў, як поруч са шхунай імчаўся на хвалях кок. Відаць, яго змыла ў мора, і ён заблытаўся ў вяроўках і снасьцях, якія цягнуліся з ім разам, і так плыў.

Яшчэ доўгіх тры гадзіны разам з гэтым жудасным цяпер целам кока Крыс грымаў «Софі Сузэрлэнд» у кірунку ветру. Ён ужо даўно забыўся аб сваіх пакалечаных пальцах. Перавязкі сарваліся, і халодныя салёныя пырскі паўядаліся ў яшчэ досыць сьвежыя раны; адгэтагапальцы анямелі і больш не балелі. Яму ня было холадна. Працуючы, ён нават спацеў. Але ён саслабеў і пакутваў ад голаду і зморы. I калі на палубе паказаўся капітан з фунтам шоколяду, Крыс гэтаму вельмі зарадаваўся. Крыху перакусіўшы, ён адразу падужэў.

Ён загадаў капітану перарэзаць вяроўкі, на якіх павісла цела кока, а потым пайсьці на пярэднюю частку і пазьнімапь астатнія парусы. Капітан усё гэта зрабіў, і «Софі Сузэрлэнд» імчалася цяпер з голымі мачтамі.

Пад паўдня навальніца сьцішылася, і да шасьці гадзін вечару мора зрабілася спакойным, так што Крыс мог пакінуць руль.

Ясна, ня было ніякай надзеі на тое, што шлюпкі з матросамі, яго таварышамі, вытрымаюць такую навальніцу. Але, калі справа ідзе аб паратунку людзей, надзеі траціць нельга, і Крыс зараз-жа рушыў назад па тэй-жа Дарозе, якою ўцякаў ад навальніцы. Ён з вялікім напружаньнем сілы і волі нацягнуў парусы і падаўся назад. Праз усю ноч навылет ён ішоў раненшаю дарогаю, настаўляючы парусы, як дазваляў вецер.

Пакалечаны боцман пачаў гаварыць з агню, і Крыс прымушаў капітана ўвесь час працаваць: даглядаць боцмана і памагаць яму — Крысу — на шхуне. «Навучыў ён мяне морскай рабоце больш, — казаў той потым, — чым я пасьпеў вывучыцца за ўсю дарогу». Але на досьвітку слабое цела старога капітана ня вытрымала, і ён, змарыўшыся, заснуў моцным сном на карме.

Крыс мог цяпср прывязаць рулявое кола. Ён накрыў старога капітана прынесенымі зьнізу коўдрамі і пашоў пашукаць у шпіталі чаго-небудзь зьесьці. Але на другі дзень і ён здаўся, і драмаў час-часом каля руля, прачынаючыся сяды-тады, каб паглядзець, што робіцца навокал.

На трэці дзень, пасьля паўдня, ён убачыў шхуну, якая была бяз мачтаў і, відаць, стала ахвярай навальніцы. Падплыўшы бліжэй ён убачыў на палубе вялікую каманду, — вельмі вялікую для такой шхуны. А падплыўшы яшчэ бліжэй, — ён пазнаў сярод незнаёмых матросаў сваіх таварышоў. І ён прыплыў якраз у час. Яны ўжо дарэмна змагаліся за жыцьцё каля насосаў. Праз гадзіну ўсе таварышы Крыса разам з камандаю разьбітай шхуны, якая танула, былі на палубе «Софі Сузэрлэнд».

Адплыўшы далёка ад свайго судна, матросы «Софі Сузэрлэнд» знайшлі прытулак на чужой шхуне, — якраз перад навальніцай. Гэта было канадзкае цюленябойнае судно, якое вышла ў першы і, як цяпер было ясна, апошні свой рэйс[4].

Капітан «Софі Сузэрлэнд» таксама меў чым пахваліцца. І сапраўды, ён расказаў усю гісторыю так добра, што калі ўся каманда сабралася на палубе, Зміль Іогансэн падышоў да Крыса і схапіў яго за руку.

— Крыс! — сказаў ён моцна, і ўсім было чутна — Крыс, як здаюся. Ты — такі-ж матрос, як я. Ты ёсьць малайчына-хлапшук і сапраўдны матрос, і я за цябе ганаруся!

— І фот, Крыс! — Ён адвярнуўся, нібы нешга забыўся, і скончыў:—з гэтага часу ты пастаянна заві мяне «Эміль», бяз «містэр».

Примечания

1

Кок — кухар на караблі.

2

Шторм — вялікая навальніца.

3

Кола, якім паварочваецца руль.

4

Шлях судна ад аднаго пункту да другога.