«Пад знакамі Арла й Пагоні»

Пад знакамі Арла й Пагоні (fb2) - Пад знакамі Арла й Пагоні 421K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Сократ Янович

Сакрат Яновіч ПАД ЗНАКАМІ АРЛА Й ПАГОНІ

Падрыхтаванае на падставе: Сакрат Яновіч, Пад знакамі Арла й Пагоні — Крынкі: Stowarzyszenie Villa Sokrates, 2003. — 120 с.

ISBN 83-913706-3-1

Рэдактар: Ніна Баршчэўская

© Камунікат.org, 2012 

Ад Аўтара

Кніжка „Пад знакамі Арла й Пагоні” ўяўляе сабою збор кароткіх гутарак, прысьвечаных польска-беларускім суадносінам у гісторыі. Гэта ня выклад гісторыі Беларусі, але вольны пераказ цікавейшых момантаў у фармаваньні беларускай нацыянальнай сьвядомасьці, культуры, таксама пад уплывам палякаў; менавіта - момантаў, якія павінны зацікавіць Шаноўнага Чытача й заахвоціць да заглыбленьня ў родную мінуўшчыну.

Беларусы фармаваліся пад заходнім уплывам (а ня ўсходнім), галоўным чынам праз польскае пасярэдніцтва, найперш у рамках Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. Расейскія ўзьдзеяньні не адыгрывалі тады істотнай ролі ў Белай Русі з увагі на азіяцкую адсталасьць і прымітывізм самое Расеі.

Нацыя як найвышэйшая форма разьвіцьця эт-нічнае супольнасьці — гэта тыпова эўрапейская зьява. Без нацыянальнае сьвядомасьці немагчымы цывілізацыйны рост. Несьвядомых сваіх каранёў чакае альтэрнатыва — альбо асыміляцыя ў чужароднасьць, альбо адстой.

Трэцяга выхаду не існуе.

Сакрат Яновіч

1. Пачаткі

Беларуска-польскія сувязі ў літаратуры, як і ў культуры наогул, маюць сярэдневяковую традыцыю. Іх пачаткаў трэба шукаць у палітычным яднаньні паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Польскай Каронай часоў караля Ягайлы. Саюз, у які ўваходзілі гэтыя дзьве дзяржавы, натуральным чынам выклікаў супольнасьць галоўных мэтаў у іхнай дзейнасьці, што й абумоўлівала працэс фармаваньня адзінага лёсу. І хоць да шчыльнай фэдэрацыі, званай Люблінскай вуніяй, заставалася больш за паўтары сотні гадоў, узаемныя ўплывы, асабліва ў сфэры духоўнасьці братніх народаў, нарасталі хуткімі тэмпамі. На працягу цікавага нам XV стагодзьдзя яны былі аднак слаба дакумэнтаваныя з прычыны надзвычай вузкай элітарнасьці пісьма. Тады здаралася, што нават манархі здолелі толькі падпісацца на патрэбным указе... Ва ўмовах адсутнасьці друку кніга каштавала даражэй за золата.

Пісьмовая культура Польшчы тае эпохі разьвівалася ў рамках латыні, а ў Вялікім Княстве Літоўскім абавязвала царкоўна-славянскае выслоўе. Чытаць і сяк-так пісаць умелі тады ксяндзы й папы, а таксама манахі, ад якіх вучыліся гэтага некаторыя вяльможы й баяры, замажнейшыя шляхцічы. Асьвета не лічылася абсалютна кожнаму неабходнай у зямным жыцьці: у лепшым выпадку была яна патрэбнай для чытаньня сьвятое кніжыцы або дзяржаўнага закону, пэргамэнту з каралеўскай канцылярыі, ці права на маёмасную ўласнасьць. Мала інакш жыла ўся тагачасная Эўропа.

Старабеларуская мова й творчасьць на ёй, як і старапольская, высьпявалі ў асноўным па?за запісам, ананімна. Але ад Захаду ўжо набліжаўся пералом у культурным побыце цэлых народаў — Рэнэсанс, у якім шырокія слаі насельніцтва адчулі вялікую прагу да ведаў, адукаванасьці. Знакаміта паспрыяла гэтай зьяве вынаходніцтва Гутэнбэргам шрыфту й заснаваньне першых друкарняў, якія масава выпускалі папяровыя ды недарагія кнігі. Рэвалюцыя ў сьвядомасьці прыйшла на нашыя землі ўсё ж пазьней.

У самым магутным у Белай Русі горадзе Полацку, што на Дзьвіне, у купецкай сям’і Лукі Скарыны нарадзіўся каля 1490 году сын, якога ахрысьцілі імем Францішак. Род гэты славіўся, несумненна, сваім багацьцем, маючы прыбыткі ня зь нейкага дробнага, мясцовага значэньня, гандлю, але з абаротаў у кантынэнтальным руху тавараў (прыкладам кажучы, гісторыкі ўстанавілі арганізацыю Скарынічамі ўласнае факторыі аж у Познані, адкуль выяжджалі абозы з дабром у Нямеччыну і ў Данію). Яшчэ бязвусым юнаком Францішак Скарына пайшоў вучыцца ў Кракаўскую Акадэмію — адзіны ў тую пару ўнівэрсытэт на неэўрапеізаваным усходзе славяншчыны, калі памятаць, што з гары Вавэль бачыліся прыкарпацкія царкоўкі галіцкіх русінаў-лэмкаў.

І адразу натыкаемся на некалькі загадак, ня высьветленых па сёньняшні дзень, у жыцьцяпісе гэтай геніяльнай у гісторыі Беларусі постаці. І так, найпершая: адкуль у яго тыпова каталіцкае імя Францішак, і то далёка не ў арыстакратычным доме? Рыма-каталіцтва на тым сутыку стагодзьдзяў было мінімальна пашыраным і ў літоўскіх вярхох, а звычайны народ спакваля вызнаваў праваслаўе (акрамя Жамойці). Будучы перакладчык на старабеларускую мову Бібліі ніколі не называў сябе палякам. І наступная, інтрыгуючая нас, няяснасьць: якім чынам у хлапечым узросьце спазнаў ён лацінскае чытаньне й пісаньне, без чаго не магло быць і гутаркі аб выезьдзе на навуку ў Кракаў, дзе па-польску не выкладалі, і не было нават думкі ўводзіць нацыянальны слоўнік у адукацыйны ўжытак (нелацінскі кніжнік, Мікалай Рэй, зьявіўся толькі праз пакаленьне, клічучы: Палякі — ня гусі, сваю мову маюць!).

Тым ня менш, не чакаючы спадзяваных адкрыцьцяў скарыназнаўцаў, мы ня зробім памылкі, калі скажам, што веліч таленту Францішка Скарыны абудзілася й рэалізавалася ў рэшце рэшт у выніку зьяўленьня менавіта польскіх уплываў, выходзячы насустрач якім інтэлектуальна ўражлівая асоба атрымлівала магчымасьці дзеля разумовага працэсу. Іншага шляху далучэньня Беларусі да цывілізаваных краінаў не існавала.

У гэтым месцы даходзім упрытык да праблемы, наступіўшай праз век пасьля, палянізацыі. Аб тым, што праходзіла яна не пад нейкім татальным прымусам, але як прыродная перавага культурна мацнейшага над слабейшым, няхай сьведчыць той факт, што авалодала неўзабаве й царскім дваром Раманавых у Крамлі: сам Пётр І у маладосьці дэклямаваў польскія вершы — такая цана адсталасьці. І Польшча раней заплаціла яе, паступова пераўтварыўшыся ў нямецкамоўную правінцыю, разам з тым жа Кракавам, у якім славуты Пётр Скарга выпрасіў у караля даць суровы загад, каб хоць у адным тутэйшым касьцёле гаварыў ксёндз казань па-польску. Высокі вал культуры каціўся ад Італіі, Францыі, цераз Нямеччыну ды Аўстрыю.

Польскія словы або й фразы пранікалі ў беларускае маўленьне, вядома, часьцей. Напрыклад: выволаць, гжэчны, дажывотны, захавацца, кшталцоны, маетнасьць, малжонак, панна, панства, пекны, цо. Дастаткова зазірнуць у Статут Вялікага Княства Літоўскага, каб пераканацца ў мностве палянізмаў, якія не зьявіліся зь дня на вечар, а ўкараніліся пры жыцьці яшчэ папярэдніх пакаленьняў. Ня ўсе прыняліся, а перанятыя падлягалі пазьнейшым зьменам у адпаведнасьці з нормамі беларускага маўленьня: Сэйм мадыфікаваўся ў Сойм, пенкны — у пекны, маетнасьць — у маёмасьць. Польская мова займела ад беларускай параўнальна мала, аднак беларусізмы бытуюць у ёй і па сёньняшні час, аб чым маюць прыблізнае ўяўленьне цяпер выключна філёлягі. Папулярнымі запазычаньнямі зь Белай Русі лічацца словы: haіas, harowaж, hodowla, hulaka, odyniec, pohulanka ды сумежныя зь імі формы.

2. Далучэньне

Бяз кніжкі няма культуры. Непісьменны чалавек нічога не пабудуе вышэй фальклёру, народнага сьветабачаньня. Таму невыпадкова інтэнсіўнасьць узьніканьня нацыяў на кантынэньце добра ілюструе мапа разьмяшчэньня на ім друкарняў, асяродкаў кнігадрукаваньня. На пераломе XV і XVІ стагодзьдзяў працавалі ўжо сотні станкоў: у паўночнай Італіі, паўднёвай Нямеччыне, Францыі, Нідэрляндах і Англіі. На ўсход ад іх было некалькі ў Чэхіі й літаральна адзін у Польшчы: канкрэтна — у Кракаве, заснаваны немцам Швайпольтам Фіёлем. Няхутка зьявіцца другая тут, яшчэ адна друкарня, у Вільні, устаноўленая пераехаўшым з Прагі Францішкам Скарынаю. А ізаляваная Маскоўская Русь будзе зьнішчаць уласных друкароў, і толькі празь век „з гакам” потым, амаль напярэдадні славутага „швэдзкага патопу”, прычакае першай кніжыцы ў сябе, у Маскве (будзе ёю сьціпленькі букварык).

Старабеларуская культура, разгортваючыся ў непасрэдных кантактах са старапольскаю ды старанямецкаю ў прыбалтыйскай паласе, прайшла ўсе важнейшыя этапы эўрапейскага разьвіцьця — у літаратуры й грамадзкай думцы перш за ўсё, але і ў архітэктуры, асьвеце, прыгожых мастац-твах. Нашы выдатныя людзі шмат у чым апярэдзілі дагэтулешнія дасягненьні, прыкладам, у закона-творстве, складаючы нечуваную дасюль у Эўропе сваеасаблівую канстытуцыю — менавіта Статут Вялікага Княства Літоўскага, якім моцна пакарысталіся ў выпрацоўцы свайго права не адны палякі, але таксама немцы зь нідэрляндцамі.

У старажытнай Беларусі адбываўся сынтэз грэка-бізантыйскай і заходне-эўрапейскай культурных плыняў. Гэткая зьява скрыжаваньня як надзвычай пладаносная ў чалавечай духоўнасьці спарадзіла творчага гіганта Францішка Скарыну, а побач зь ім і Міколу Гусоўскага, у той час вядомага ў сьвеце паэта й гуманіста. На жаль, біяграфічных зьвестак пра яго зусім мала. Вучоныя мяркуюць на падставе зьместу паэтычных твораў гэтага стваральніка новалацінскай літаратуры на славянскім усходзе, што нарадзіўся ён недзе ў магілёўскім Прыдняпроўі... У сьвет вывеў яго Вітэльюс — сакратар вялікакняжацкай канцылярыі ў Вільні, біскуп з надвісьленскага Плоцка. Ён гэта натхніў — немаладога ўжо — Гусоўскага напісаць незабыўную паэму Песьня пра зубра, выдадзеную ў 1523 годзе ў Польшчы. Зь ягонай спадчыны чэрпалі польскія літаратары: аўтар Чырвонай Русі Сэбастыян Кляновіц, а найбольш поўна ўзяў Адам Міцкевіч, працуючы над эпапеяй Пан Тадэвуш.

У кракаўскі пэрыяд жыцьця Мікола Гусоўскі перапрацоўваў свае ранейшыя творы й ствараў наступныя, як, напрыклад, дайшоўшую да нас паэму Новая й славутая перамога над туркамі ў ліпені месяцы, складзеную ім за адзін дзень — як мы сказалі б — па гарачых сьлядох здарэньняў, у 1524 годзе. Адчувальна паўплываў ён на разьвіцьцё жанру гераічнай паэмы й хронікі ў польскай літаратуры, між іншым, у творчасьці выдатнага Яна Каханоўскага, а таксама Мацея Стрыйкоўскага й Мацея Сарбеўскага.

У 1525 годзе Мікола Гусоўскі напісаў паэму Жыцьцё й подзьвігі сьвятога Гіяцынта, прысьвечаную кракаўскаму ваяводзе Хрыстафору з Шыдлоўца. У гэтым дыдактычным творы гаворыць пра глыбокі сэнс хрысьціянскай ахвярнасьці дзеля народу. Гусоўскі зьвяртае ўвагу на тое, што Польшча й Русь зьяднаныя сваімі славянскімі каранямі, што знакаміта ўсьведамляў сабе таксама сьвяты Гіяцынт, які дзейнічаў на гэтай тэрыторыі.

У выпадку Міколы Гусоўскага маем дачыненьне зь пісьменьнікам, які функцыянаваў адначасна ў абедзьвюх літаратурах — гэта значыць, прыналежаў ён таксама й польскай пісьмовасьці. Пачынаючы ад яго, такая творчая сытуацыя назіраецца штораз часьцей, і ня толькі зь беларускага боку, як пераканаемся падчас аналізаў бліжэйшых да нас эпохаў. У культуру Белай Русі — найчасьцей называнай тады Літвою, бо ад імя самой дзяржавы, Вялікага Княства Літоўскага — уваходзілі й палякі, прыкладам кажучы, народжаны мазаўшанін Сымон Будны, аўтар першай беларускай кніжкі (пра што пойдзе гутарка крыху далей).

Традыцыя беларуска-польскіх культурных узаемасувязяў мае больш чым паўтысячы гадоў. Знакаміты пачатак даў ёй вядомы летапісец Польскага Каралеўства Ян Длугаш, які ў сваёй векапомнай Гісторыі паслужыўся й Летапісцам вялікіх князёў літоўскіх — гэтым самым раньнім гістарычна-літаратурным помнікам старабеларускай мовы, узьніклым, праўдападобна, напрыканцы дваццатых гадоў XV стагодзьдзя ў Смаленску, у асяродзьдзі, набліжаным да мясцовага ўладыкі Герасіма, апалягета Вялікага Вітаўта. Іншы летапіс, гэтак званая Хроніка Быхаўца цалкам увайшла ў Хроніку польскую, літоўскую, жамойцкую і ўсяе Русі Мацея Стрыйкоўскага, імя якога мае істотнае значэньне ў аналах польскай культуры.

Пра што сьведчаць гэтыя факты? Інтэграцыя культур нашых двух суседніх старажытных народаў адбывалася як на плятформе палітычнага яднаньня, што выяўлялася ў імкненьні да фэдэрацыі дзяржаваў у адзін грамадзка-палітычны арганізм, гэтак і ў шырэйшым аспэкце — далучэньня да агульнаэўрапейскай цывілізацыі, якая прасьціралася памалу да сутокаў Дняпра й Прыпяці. Лёс Беларусі рабіўся тоесным зь лёсам Польшчы, што ў будучыні дакладна спраўдзілася. Беларусы, жадаючы сабе росквіту, не маглі не спаглядаць на Захад, туды, дзе жылося лепш і цікавей.

3. Рэнэсанс

Эўропа ў XVІ стагодзьдзі займала тэрыторыю толькі да ўсходніх рубяжоў тагачаснае Рэчы Паспалітае. Прыйшоўшы ад яе ў Беларусь адраджэнскі культурны рух, званы Рэнэсансам, ажывіў сьвецкую думку, прыдаючы ёй — нечуваны ад антычных часоў — размах. Дамінуючы рэлігійны сьветапогляд аднак настолькі быў укаранелым у паўсюднай сьвядомасьці, што славуты астраном Мікалай Капэрнік адважыўся апублікаваць друкам свае адкрыцьці толькі ў апошнія месяцы перад сьмерцю, у 1543 годзе (шэсьць кніг пад агульным загалоўкам Пра абарачэньне нябесных цел). За доказы, што Зямля круціцца вакол Сонца, пагражала пакутлівая канчына ў агнішчы, шчодра раскладзеным фанатыкамі са Сьвятое Інквізыцыі. Так загінула потым шмат прыхільнікаў ягонае тэорыі, і то ня ў цёмных барбарскіх краінах, але ў самой Італіі.

Старабеларуская культура ў пачатковай фазе яскрава праявілася якраз не ў дакладных навуках, але ў літаратуры ды заканадаўстве. Адной з галоўных прычынаў такога становішча была адсутнасьць уласнага навуковага цэнтру, унівэрсытэцкага асяродка, які заснуюць езуіты ў Вільні праз паўвеку пасьля. У Польшчы, у Кракаве, існаваў унівэрсытэт ад другое паловы XІV стагодзьдзя, можна сказаць — на дзесяткі гадоў раней. Дзякуючы яму зьявіліся ў нас Францішак Скарына й Мікола Гусоўскі. Вялікі талент гэтых людзей не знайшоў бы росквіту ў паўінтэлігенцкіх умовах элітарных колаў у Вялікім Княстве Літоўскім.

Скарына й Гусоўскі мелі ўжо за сабою самыя значныя дасягненьні свайго жыцьця, калі ў 1529 годзе было закончана складаньне першага Статуту Вялікага Княства Літоўскага, збору законаў фэадальнага права, сфармуляванага ў блізу трохсот артыкулах. Адразу, бо ў наступным годзе, быў ён перакладзены са старабеларускае мовы на лацінскую, а неўзабаве й на польскую. Як трэба разумець гэткую папулярнасьць? А так, што беларусы аказаліся першапраходцамі ў юрыдычным упарадкаваньні грамадзкага й дзяржаўнага жыцьця. Добрым прыкладам пакарысталіся зразу палякі, а за імі й іншыя народы.

Разам з цывілізацыйным і культурным прагрэсам у старой Беларусі ўзьнікалі новыя запатрабаваньні на юрысдыкцыю. І так, у 1566 годзе быў апрацаваны другі Статут Вялікага Княства Літоўскага, пашыраны да 367 артыкулаў, зьмешчаных у 14 разьдзелах. Адлюстроўвалі яны грамадзка-палітычныя зьмены, што адбыліся на працягу амаль сарака гадоў ад моманту першай кадыфікацыі. Замацаваны ў іх адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел і судовая сыстэма. Назіралася выразная тэндэнцыя да ўстанаўленьня нормаў пісанага права, замест пераважаючага звычаёвага. Адгэтуль бралася наважытнасьць у трактоўцы міжчалавечых адносінаў, месца адзінкі ў супольнасьці, рэляцыяў паміж народам і ягонай уладаю. Захавалася аж 27 сьпісаў гэтага Статута, таксама ў іншамоўных перакладах. Можна задумоўвацца над тым, як гэта сталася, што ніхто не апярэдзіў старабеларусаў у выпрацоўцы прававых нарматываў...? Зусім фантастычная кар’ера на эўрапейскім кантынэнце спаткала чарговую рэдакцыю Статута, трэцюю, зноў моцна пашыраную, і гэтым разам надрукаваную. Прадмову да яго напісаў сам канцлер Леў Сапега, а адбіткі рабіліся ў вядомай віленскай друкарні Мамонічаў. Паслужыў ён узорам для нямецкіх праваскладальнікаў, а ў Расеі — пры цары Аляксандры І — і для расейскіх. Цікава, што хоць Вялікае Княства Літоўскае даўно прапала, Статут гэты заставаўся дзейсным у судох Віцебшчыны й Магілёўшчыны да 1831 году, а ў Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях аж да 1840, гэта значыць, больш за 250 гадоў! Пад панаваньнем маскоўскіх імпэратараў ахоўваў ён такім чынам нашых прадзедаў ад драпежных указаў. Забараняў перасьледы за супраціўнае веравызнаньне, прыкладам кажучы, альбо перадачу вольнай людзіны ў няволю, ці бяскарнае забіваньне паншчыннага мужыка шляхцічам; прадугледжваў крымінальную кару за парушэньне асабістае годнасьці, што здавалася дзіўным мікалаеўскім адміністратарам паняволенага Беларускага Краю, таму й пастараліся яны вывесьці з практыкі гэты акт. Знамянальнае, што супала гэта з пачаткам русыфікацыйнае палітыкі ў Беларусі — у тым жа саракавым годзе ХІХ стагодзьдзя, у апагей мікалаеўшчыны, было забаронена публічнае ўжываньне беларускае мовы, а нават і самое назвы Беларусь, ды была апавешчана барацьба супроць іншавернікаў. Калянізацыя нашых земляў выявілася яшчэ і ў тым, што адміністрацыя была ачышчана ад тутэйшых службоўцаў, перададзена цалкам у рукі прыежджых з глыбіні расейскіх правінцыяў; даходзіла да таго, што царкоўныя прыходы былі пазбаўленыя мясцовых, нярэдка заслужаных, сьвятароў, пасады якіх займалі расейцы.

4. Залаты век

Уплывы Польскага Каралеўства ў Вялікім Княстве Літоўскім, вядома, нарасталі. Саюз дзьвюх дзяржаваў, замацаваны толькі асобаю польскага караля, якім мог быць ня хто іншы, як Вялікі Князь Літоўскі, раней ці пазьней мусіў давесьці да фэдэрацыі. Эпоха Ягайлавічаў працягнулася да 200 гадоў і набліжалася да канца. Сытуацыя партнэрства паміж Кракавам і Вільняй, так прыкметная пасьля Грунвальдзкай бітвы ды ў час княжаньня Вітаўта Вялікага зь ягонымі амбіцыямі на асобную манаршую карону, выразна пахіснулася ў бок замажнейшай Польшчы ў скарынінскую дэкаду дваццатых гадоў, закончаных знакамітым першым Статутам.

Акрамя эканамічных суадносінаў, некарысных больш адсталай старабеларускай Літве, радыкальна зьмянілася й палітычная канфігурацыя ў гэтым рэгіёне Эўропы. Зьнікла менавіта супольная небясьпека з боку татара-манголаў, у якіх Вітаўт адбіў ускраінныя землі з выхадам да берагоў Чорнага мора за Дзікімі Палямі, а крыжакі канчаткова капітулявалі, васальна падпарадкаваўшыся ў 1525 годзе перадапошняму зь Ягайлавічаў, Жыгімонту Старому. Палякі ўвайшлі ў гэтак званы Залаты век: правялі сельскагаспадарчую рэформу пад кіраўніцтвам славутае італьянкі — Боны; усталяваўся гарадзкі гандаль, грашовы й таварны абарот. А Літве ўвесь час вецер дзьмуў у вочы: вырас чарговы вораг, зь якім яна дагэтуль мала лічылася, а менавіта, Маскоўскае Царства. Дастаткова прыгадаць, што будаўніком яго стаў Іван Грозны, страшны для Вільні, але не для Кракава.

Стан безупыннай мабілізацыі сілаў, пры слабой гаспадарчай базе, на якую апіраўся ваенны высілак, давёў Вялікае Княства Літоўскае да поўнай залежнасьці ад польскай дапамогі. Гэта натуральным чынам выклікала й культурны заняпад у Беларускай Старонцы.

Пакуль Іван Грозны займаўся анэксіямі вакол Маскоўшчыны ды ў Вялікім Стэпе, Беларусь пасьпела ўчыніць самы доўгі тады крок наперад у сваім духоўным разьвіцьці. Сьвядомасьць уласнай высокай вартасьці ёсьць, несумненна, найпершай праявай усенароднай актыўнасьці ў сфэры культуры. Быццам бы пераклікаючыся з папулярным заклікам аднаго з пачынальнікаў польскай літаратуры, Мікалая Рэя, што толькі дурні не шануюць роднай мовы, у другім Статуце Вялікага Княства Літоўскага з 1566 году паявіўся асобны запіс, юрыдычная сіла якога абавязвала адміністрацыю пазьбягаць іншамоўя (відаць, усё часьцей і часьцей паяўляліся дакумэнты на латыні альбо ў пальшчызьне).

Нешта надзвычай сымбалічнае ёсьць у тым, што наогул першую ў гісторыі беларускую кнігу напісаў і выдаў зусім не беларус, а ўраджэнец карэннае Польшчы — жыхар Мазовіі. На ўвазе маецца геніяльная для нас постаць Сымона Буднага, якога энцыкляпэдысты характарызуюць як гуманіста й асьветніка, тэоляга й рэлігійнага рэфарматара, філёзафа й гісторыка, філёляга й паэта Літвы. Скончыў ён факультэт свабодных мастацтваў Ягелёнскага Ўнівэрсытэту ды вучыўся яшчэ ў праславутай швэйцарскай Базэлі. Пасяліўшыся ў Вільні, гэты малады й добра адукаваны паляк у 1558 годзе выкладаў на беларускай мове ў мясцовай пратэстанцкай школе. Будучы адначасова чалавекам энэргічным, ён — супольна зь іншымі — неўзабаве заснаваў у Нясьвіжы друкарню, у якой выдаў па-беларуску Катэхізіс. Быў тады 1562 год. Запамятайма гэтую дату, бо ёсьць яна датаю зьяўленьня на сьвет менавіта тае першае кніжкі, цалкам напісанай і надрукаванай на нашай мове, хоць яе аўтар — не беларус ад нараджэньня (падобныя факты няраз паўторацца, і таму варта адзначыць пры нагодзе: нацыяналізм і нацыянальная ізаляцыя не назіраюцца сярод інтэлектуальнай эліты). Цывілізаваная Эўропа зацікавілася ў свой час Міколам Гусоўскім, які стварыў у Рыме й апублікаваў у Кракаве паэтычны твор Песьня пра зубра. Захапляе яна й сёньня, праз паўтысячы гадоў пасьля. І вось ашаломленаму Захаду прадставіўся наступны „русін”, Сымон Будны, глыбокі мысьленьнік, інтэлектуал сусьветнага фармату й разам з тым імпэтны абаронца духа Белай Русі, прадаўжальнік традыцыяў Францішка Скарыны ў станаўленьні нацыянальнай самасьвядомасьці.

Сярэдзіна XVІ стагодзьдзя — гэта эўрапейскі Рэнэсанс і фармаваньне беларускай нацыянальнай культуры побач з польскай, загасаньне дынастыі Ягайлавічаў, у шэрагу якой толькі апошні палічыў патрэбным навучыцца гаварыць па-польску, Жыгімонт Аўгуст, які, як і яго бацька, Жыгімонт Стары, вельмі неахвотна выяжджаў зь Вільні ў Кракаў, бо ён — запісана ў хроніцы — Літву мілаваў. Характэрная дэталь: бязьдзетны Жыгімонт Аўгуст памёр у Кнышыне, што каля цяперашняга Беластоку, на мяжы з Польшчаю, быццам бы не хацеў даць перавагі ніводнаму з прысуджаных на супольны лёс народаў.

5. Мовы

Мы не заўсёды ведаем пра тое, што польска-беларускія ўзаемныя ўплывы ў той старажытны час пульсавалі ў вельмі спэцыфічных умовах, перш за ўсё, у сфэры моўных кантактаў. Маецца тут на ўвазе недастаткова ясная кожнаму тая акалічнасьць, што польская мова ня толькі ў Сярэднявеччы, але й пасьля, ня мела рангу афіцыйнай. Латынь — дарэчы будзе зноў прыгадаць — дамінавала ва ўсёй заходнеэўрапейскай дзяржаўнай ды культурнай зоне (прыкладам кажучы, у Вэнгрыі вывелі яе з адміністрацыйнага ўжытку недзе толькі ў палове ХІХ стагодзьдзя). На ёй абавязкова пісаліся дыплёмныя працы ў Віленскім Унівэрсытэце часоў Адама Міцкевіча. А ў Нямеччыне першая лекцыя на роднай — для студэнтаў — мове адбылася ў 1720 годзе. Навукова апрацаваная польская граматыка паявілася прыблізна на адзін век хутчэй за беларускую, калі Рэч Паспалітую ўжо дзялілі паміж сябе ейныя магутныя суседзі.

Старабеларуская пісьмовасьць зьявілася нават раней за старапольскую, калі памятаць пра стабільныя яе праявы, не выпадкова-аказійныя, тыпу Верша пра паводзіны за сталом. Сваю пачатковую літаратурную шліфоўку набыла яна разам зь перакладамі Вісьліцка-Пятркоўскіх Статутаў і Судзебніка ў 1468 годзе. Калі што польскае прыходзіла ў Вялікае Княства Літоўскае, у яго духоўнасьць, дык няйначай, як у лацінскім адзеньні. Гэта быў псыхалягічны бар’ер на славянскім усходзе, поўная незразумеласьць. Гэткую сытуацыю разбурыў рэфарматарскі рух у Каталіцкім Касьцёле, які закончыўся ўзьнікненьнем пратэстантызму. Менавіта пратэстанты, выступаючы таксама й за набліжэньне Бога да простага чалавека, узвысілі народную гаворку да кніжнай. Таму прыгаданы рэфарматарскі дзеяч Сымон Будны ўзяўся пісаць па-беларуску. Людзі не разумелі добра стараславяншчыны, ні тым болей латыні. I, гаворачы пра эпоху Рэнэсансу, вяртаньне грамадзтва ў сьвецкасьць арганізавалася празь сетку прафэсійных друкарняў у Княстве, прадукцыя якіх сталася ня толькі ідэалягічнай патрэбай, але й выбарам, продажам дзеля заробку. Самая вялікая й даўгавечная была наладжаная ў 1550 годзе ў Берасьці (праіснавала да васьмідзесятых гадоў XVI стагодзьдзя); затым — у Нясьвіжы, Лоску, Слуцку, Цяпіне. Гісторыкі падлічылі, што 90% кніг выдавалася па-польску, 8% — на латыні, і дробная ўсяго рэшта на старабеларускай мове. Аб’ектыўная праўда. Яна, як аніякая іншая, усьведамляе нам стан асьветы ў Вялікім Княстве Літоўскім, а таксама й матэрыяльны яго ўзровень. Бракавала свайго ўнівэрсытэту, які Польшча мела ад няпамятных пакаленьняў. Культурныя слаі народу здабывалі адукацыйную выпраўку ў Кракаве, гэта значыць, у сталіцы Польскага Каралеўства, а не ў правінцыйнай Вільні, сталіцы Княства. Здольнасьць чытаць па-беларуску скарачалася. І другі, нямала важны фактар палянізацыі — гэта той, што ў нашмат бяднейшай за Польшчу Літве назіраўся параўнаўча невялікі попыт на кнігу. Друкарскія фірмы елі хлеб, збываючы свой культурны тавар у гарадох даліны Віслы: у Кракаве, Любліне, Варшаве, Плоцку, Торуні, Гданску зь ягоным выхадам у шырокі сьвет. Туды вывозілі купцы зь Берасьця многа, ды зь неблагім прыбыткам. Салідныя грошы ляжалі ня ў Горадні і ня ў Менску ці Магілёве, а ў камяніцах асьвечаных мяшчанаў Сандомежа, Казімежа, Вісьліцы. Ад іх ішоў гандаль лацінскіх друкаў у Познань і далей — у Чэхію й Швэйцарыю, Францыю, Нідэрлянды. Бо ў Вялікім Княстве Літоўскім, праўда, сяк-так чыталі, але на ўсход ад Смаленска стаяла глуш, тыранія й беспрасьвецьце: Францішак Скарына некалі быў завёз у Маскву сваю Біблію рускую, дык амаль яго там разам зь ёю не спалілі; маскоўскія друкары зьявіліся пад царскім Крамлём праз цэлы век „з гакам” пазьней, пачуліся бясьпечнымі толькі пры Пятры Вялікім. Вось такія колеры XVI і бліжэйшых стагодзьдзяў. Яны доўга ня бляклі, даючы адмоўны водбліск на ўсю культурнасьць Вялікага Княства Літоўскага. А культура нязьменна залежыць ад эканамічнага фундамэнту пад ёю.

На тагачасныя беларуска-польскія духоўныя зносіны мы глядзім з пазыцыяў сучаснага патрыятызму, дапускаючы тым самым кардынальную памылку негістарычнасьці альбо — іначай кажучы — неадчуваньня й неразуменьня тых людзей і падзеяў. Тэорыю палянізацыі даўняе Літвы стварылі значна пазьней, і не беларусы, а расейцы, вучоныя мужы імпэратара Мікалая I, які вырашыў абмежаваць ідэю Польшчы да абрэзанага Польскага Каралеўства, пераназванага ў Прывісьлянскі Край. Дэкабрыстам пакуль што Расея канчалася ўсё-такі на Дзьвіне й Дняпры...

Паўстае пытаньне: ці кіраўніцтва Вялікага Княства Літоўскага бачыла пагрозу страты адметнага аблічча сваёй дзяржавы? Так, і энэргічна супрацьдзеяла гэтаму, уводзячы канстытуцыйную забарону карыстацца латыняй з пальшчызнаю, а прыежджым не даючы права на куплю маёнткаў, займаньне пасадаў. Трэба прызнаць, што сродкі самаабароны былі вострыя. І нічога не памагло. А чаму? — задумаемся, разглядаючы здарэньні ў беларуска-польскім сужыцьці.

6. Застой

Разгляд культурных ды палітычных фактаў, якія так густа адбываліся паміж старабеларусамі й старапалякамі на працягу XVI стагодзьдзя, аказваецца, мае асноўнае значэньне для зразуменьня далейшых падзеяў гэтага гістарычнага часу ў нашым рэгіёне Эўропы.

Напачатак трэба зрабіць некалькі заўвагаў. Гаворым — Вялікае Княства Літоўскае ў эпоху Скарыны, Гусоўскага, Буднага, забываючы дарэшты, што тады ўяўляла яно сабою тэрыторыю, на якой сёньня бачым шэраг дзяржаваў між Расеяй і Польшчай, ад Чорнага мора да Балтыйскага. І характэрна, што цывілізацыйным ядром таго велізарнага Княства была пазьнейшая Беларусь, арэал паміж Нёманам, Дзьвіною й Дняпром. Ускраінныя землі (мала асвоены стэп) не давалі істотнай сілы, а няблага разьвіты патэнцыял Галіччыны здаўна прыналежаў Польскаму Каралеўству, быў анэктаваны яшчэ Казімірам Вялікім. Гаспадарчая магутнасьць палякаў канцэнтравалася ў басэйне Віслы. Магістральны шлях, злучаючы дынамічную Поўнач зь ня менш актыўным закарпацкім Поўднем, дзейнічаў, нібы гігантычны комін: несьціхана гудзела ў прывісьлянскай паласе каньюнктураю, праз гданскі порт прапускалася безьліч тавараў, прадуктаў, сыравіны. Княства ж ня мела „свайго Гданска”, і не валодала цалкам ніводнай зь вялікіх рэк: вусьці Дзьвіны, Нёмана, Дняпра знаходзіліся ў чужых, прычым варожых, руках. Нарошчваньне сілы, немагчымае бяз лучнасьці з кантынэнтальнымі рынкамі, праходзіла ва ўмовах быццам бы закаркаванае бутэлькі. Гэта таму ў Познані была гандлёвая факторыя купецкага дому Скарынічаў з прыдзьвінскага Полацка, хоць, здавался б, куды бліжэй і таньней было б ім завесьці свае гешэфты ў Рыгу... Але Рыгу трымалі немцы, потым швэды, а за дняпроўскімі разьлівамі сядзелі васалы Турцыі, крымскія татары. Тым часам Маскоўская Русь прабралася да заходнеэўрапейскага бізнэсу праз Архангельскую бухту, вылупіўшыся зь неабсяжных абшараў Вяліканоўгарадзкай рэспублікі, па-бандыцку зьніштожыўшы яе. Наступнымі на чарзе гэтай Іванавай арганізацыі былі Прыбалтыка й Вялікае Княства Літоўскае. Так мы даходзім да векапомнае даты 1569 году, да гэтак званай Люблінскай вуніі, у выніку якой узьнікла супольная дзяржава — Рэч Паспалітая Абодвух Народаў. Гэта быў канец імпэрыі старабеларусаў: Вільні не хапала сродкаў, каб адбівацца ад цара Грознага й ад Вялікага Стэпу. Паны літоўскія плакалі на люблінскім замку, падпісваючы ў прысутнасьці апошняга дынаста, Жыгімонта Аўгуста, акт фэдэрацыі, адрачэньня ад поўнае незалежнасьці й ад Украіны. Але ня мелі яны выйсьця, калі не хацелі страціць усяго.

Затым — царкоўная вунія ў Берасьці ў 1596 годзе была ўжо простым наступствам і зьявілася праз пакаленьне ад тае люблінскае міждзяржаўнае карпарацыі.

У старабеларускай літаратуры знаходзім зоркага сьведку тых падзеяў, палітыка й літаратара Хведара Еўлашоўскага. Захаваліся ад яго занатоўкі, названыя дыярыюшам альбо дзёньнікам. Гэты дакумэнт нашае пісьмовасьці цікавы найперш тым, што напісаны ён беларуска-польскім жаргонам, які адлюстроўвае тагачасную культуру мовы літоўскай эліты. Еўлашоўскі жыў і дзейнічаў на Наваградчыне, у самым цэнтры роднай стыхіі. Дасьледнікі ягонае творчасьці налічылі каля чатырохсот розных палянізмаў у слоўнікавым складзе. Большасьць зь іх паўтараецца таксама ў іншых аўтараў, што сьведчыць аб некаторай нарматыўнасьці гэтых запазычаньняў у тагачасным пісьме. Вось яны, для прыкладу: едэнасты замест адзінаццаты, зэмдляць замест абамлець, іздэбка замест хатка, одэрваць замест адлучыць, пэлны замест поўны, тэн замест той, ленкаць замест палохацца, рэнка замест рука, тысянца замест тысячы, вятр замест вецер, вяра замест вера, прыврацаць замест вяртаць; цо замест што, і да гэтага падобнае. Наўрад, ці Еўлашоўскі адчуваў макаранічнасьць сваіх тэкстаў. Амаль равесны яму паэт Ян Казімір Пашкевіч, несумненны патрыёт, зьмясьціў у адным з рукапісных сьпіскаў Статута Вялікага Княства Літоўскага свой, таксама, можна сказаць, паўпольскі верш:

Полска квитнет лациною, Литва квитнет русчизною. Без той в Полсце не пребудзеш, Без сей в Литве блазнем будзеш. Той лацина езык дает, Та без Руси не вытрвает. Ведзь же юж Русь, иж тва хвала По всем свете юж дойзрала. Весели ж се ты, Русине, Тва слава никгды не згине.

Што мы даведваемся з гэтых цытатаў? Моцныя ўплывы польскай культуры ў Беларусі пашыраліся ня ў выніку ўтварэньня Рэчы Паспалітай у той памятны 1569, у апагей Рэнэсансу, але яшчэ ў гаснучае Сярэднявечча. І другая важная канстатацыя: Літва, апынуўшыся ў арбіце эўрапейскага жыцьця, натуральным чынам, проста непазьбежна, пераймала духоўныя й матэрыяльныя здабыткі саюзнай зь ёю Польшчы, раней увайшоўшай у заходні сьвет. Падобную цану заплаціць у пятроўскі час і Расея, і то да такой крайнасьці, што нават ейныя паэты дрэнна размаўлялі па-расейску, а зь міністраў цара Аляксандра І толькі Міхаіл Сперанскі кеміў нейк гэтую мову.

7. Самапалянізацыя

Працяглае ўзьдзеяньне старапольскай культуры на старабеларускую паступова выклікала двухмоўе ў бытавых зносінах і ў высокай творчасьці. Паэтам, які больш пісаў па-польску, чым па-беларуску, быў зямляк вядомага Хведара Еўлашоўскага, народжаны ў паднаваградзкіх Пянчанах, Андрэй Рымша. Сябраваў ён з тутэйшымі паэтамі польскае мовы — Янам Казаковічам і Янам Радванам. Заняўшы з часам даволі важныя пасады ў службовай герархіі Вялікага Княства Літоўскага, Рымша прымаў удзел у складаньні трэцяй, найбольш дасканалай, рэдакцыі славутага Статута, устанаўляючы артыкулы якога кіруючыя вярхі намагаліся максымальна захаваць самастойнасьць уласнае дзяржаўнасьці ў рамках Рэчы Паспалітай. Старабеларускае вершаваньне гэтага творцы дайшло да нашых дзён перш за ўсё ў выглядзе эпіграмаў, выслаўляючых выдатныя роды. Герб Хведара Скуміна апяваў ён такімі словамі:

Вер ми, гербов не дають в дому седящому Але з татарми в полю часто гулящому, Не з голою рукою, з шаблею острою, Завжды будучи готов до смертного бою.

Што вартае ўвагі ў спадчыне Андрэя Рымшы, каб лепей ахапіць маштабы, памеры беларуска-польскіх узаемінаў? Відаць, тое, што ў ягоным выпадку стаў вельмі прыкметным працэс пераходу старабеларускіх літаратараў на польскую мову (галоўнае дасягненьне свайго творчага жыцьця, менавіта Дзесяцігадовую аповесьць, даў ён патомным ужо не па-беларуску). Ці гэта была палянізацыя? Асьмельваюся запярэчыць — не! Гэтак званая пальшчызна, калі прыгледзецца да яе ў тагачаснай Літве, зусім не перашкаджала заставацца патрыётам і будаваць дух Айчыны. У гісторыі эўрапейскіх літаратур кішма кішыць ад падобных прыкладаў, таксама і ў палітыцы. Раньняя ангельская паэзія разьвівалася на старафранцускай мове, калі трэба шукаць пераканаўчага параўнаньня. А стваральнік слыннай Прускай Манархіі, Фрыдрых Вялікі, ненавідзеў нямецкую гаворку, кажучы са злосьцяй, што прыдатная яна для гутарак з... канём! А гэта ж быў пэрыяд, у якім неўзабаве зьявіўся гэній Ёган Вольфганг Гётэ, нямецкі рамантызм, што рэвалюцыянізаваў культуру Эўропы. Лацінскія лірыкі ў Польшчы зьніклі ўрэшце таму, што адукацыя перастала быць рэдкасьцю, даступнай нешматлікім выбраньнікам. У Вільні ўнівэрсытэт заснавалі толькі ў 1579 годзе, і то дзякуючы асабістым захадам новага, ужо выбарнага, караля, Стэфана Баторага, які сам выводзіўся з эўрапеізаванай на нямецкі лад Трансыльваніі. Прыгадайма: амаль дзьвесьце зь лішнім гадоў пазьней, чым у Кракаве... З такой асьветнай запозьненасьцю, ці не на чвэрць тысячагодзьдзя, няхутка можна справіцца. Яна лягла цяжкім ценем аж да пачаткаў ХІХ вякоўя, калі віленскі навуковы цэнтар выйшаў у лік вядучых на кантынэньце.

Нельга прамінуць маўчаньнем працу карэннага паляка, які доўгі час жыў у Беларусі, а менавіта Мацея Стрыйкоўскага. Пакінуў ён для нас вершаваную хроніку па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Пасьля яе напісаў — ужо прозаю — яшчэ адну: Хроніку польскую, літоўскую, жамойцкую і ўсяе Русі, якую надрукаваў у 1582 годзе ў Каралеўцы-Кёнігсбэргу. Набыла яна настолькі шырокую папулярнасьць, што ў наступным, XVII стагодзьдзі гэты твор быў перакладзены на старабеларускую мову.

У радзівілаўскім Нясьвіжы сфармаваўся літаратурны асяродак з удзелам згаданых пісьменьнікаў, які праіснаваў паўвеку; убачым у ім і Данеля Набароўскага, і Салямона Рысінскага, якога назавуць знаўцы самым вялікім песьняром Белай Русі, хоць карыстаўся ён выключна латыняй, але й перакладаў на яе творы са спадчыны Андрэя Рымшы.

Панэгірыкі ўяўляюць сабою спэцыфічную каштоўнасьць як пахвальнае пісаньне, каб спадабацца нейкаму вяльможу. Зьдзіўляе іхнае мноства якраз беларускамоўных, адрасаваных такім магнатам, як Сапегі, Агінскія, Хадкевічы, Валовічы ды іншыя. Характарызуюцца яны вялікай калярытнасьцю, як, дзеля прыкладу, На старожитныи клейноты их милостей княжат Окгинских и их милостей панов Воловичов Мялета Сматрыцкага:

Двоякіи, под гелмом еднаким, клейноты Знаменитыи ясне выражают цноты Двох презацных фамілій, в один дом злучоных, В славе, аж под самое небо вывышоных. Тут крест старожитного набоженства знаком И статечнои веры в трафунку вшеляком. Тут рада, тут ростропность местце свое мает И як на небе месяц з звездами сіает. Так ся тых преславныи домов блищат справы И высоким их станом годныи забавы. Тут стрелы преважную делность высведчают, Тут сличныи цнот огород реки поливают, Которыи вод живых здроем обфитуют И память з заплатою вечною готуют.

Надзвычай арыгінальна высьпявала літаратура гістарычнае Літвы. Адкрытая на ўсё добрае ды ў пастаянным кантакце са сьветам, квітнела яна ў шматмоўі, але зьяднаная пачуцьцём ліцьвінскасьці. Ніхто зь пішучых па-польску ці па-лацінску не называў сябе палякам. Былі аўтары таксама ўсходнеславянскага пісьмовага выразу — зацятыя ліцьвіны альбо русіны. Мова зьявілася крытэрыем роднасьці, калі ўзьнікла паняцьце нацыянальнасьці, якога тады яшчэ не было; сьвядомасьць вырашала назва дзяржавы, грамадзянінам-падданым якой нараджаўся чалавек. Выразна ілюструе гэта постаць вядомага астранома Мікалая Капэрніка: пачуваўся ён наскрось палякам, хоць ня надта разумеў па-польску, выгадаваны ў нямецкім асяродзьдзі Торуні, а пражыўшы сярод лацінскага духавенства ў неславянскіх гарадох колішняй Варміі, у прыбалтыйскай паласе Рэчы Паспалітай. У тую эпоху на ўсё глядзелася прасьцей.

8. Заняпад

Выдатным паэтам XVII стагодзьдзя ў Рэчы Паспалітай ды на славянскім Усходзе быў Сімяон Полацкі; сапраўднае яго імя й прозьвішча: Самуіл Пятроўскі-Сітняновіч.

Нарадзіўся ён празь век пасьля кніг Францішка Скарыны й Міколы Гусоўскага, а дакладна, як быццам у сотую гадавіну найпершае рэдакцыі Статута Вялікага Княства Літоўскага, гэта значыць, у 1629 годзе, праўдападобна, у тым жа „слаўным месьце Полацкім”, як пісаў вялікі Скарыніч. І паходзіў з такіх жа заможных мяшчанаў. Грунтоўна адукаваны — між іншым у Віленскай Акадэміі — на дваццаць сёмым годзе жыцьця стаў праваслаўным манахам і настаўнічаў у брацкай школе. Творча займацца пачаў, будучы дзевятнаццацігадовым юнаком, каля 1648 году. З чым згадваецца ў нашай памяці гэтая дата?

XVII стагодзьдзе наогул выпала шалёным, напоўненым войнамі й рэцыдывам дзікасьці: загарэлася Ўкраіна, зваліліся швэды, паліла й рабавала Літву Масква. У Беларусі ў палон трапіла аж палова насельніцтва; на месцы белакаменных гарадоў, як Полацак, Магілёў, Горадня, дыміліся галавешкі. Калі ў Люблінскую вунію 1569 году, вымушаную ў рэшце-рэшт вынікамі паходу Івана Грознага ў Белую Русь, скончылася імпэрская магутнасьць старабеларускай дзяржавы, дык пры жыцьці Сімяона Полацкага быў зруйнаваны ўшчэнт патэнцыял нашага народу, спляжанага не адным адвечным усходнім агрэсарам; яшчэ і паўночна-швэдзкім, і казацкімі палкамі Хмяльніцкага, якія глумілі Палесьсе з Падняпроўем нават больш бязьлітасна, па-барбарску апустошыўшы да голага камянёўя, высякаючы шаблямі вёскі й мястэчкі, дзяцей і жанчын, задаючы мужчынам пакутную сьмерць, быццам бы ўсё зло сьвету рынулася сюды. Запамятайма: кожны другі тагачасны беларускі чалавек быў альбо забіты, альбо выгнаны ў чужыну. Такога зьнішчэньня не спазналі мы ніколі, нават пры памятным нам Гітлеры!

Ня дзіва, што на Сімяоне Полацкім абарвалася веліч старабеларускае культуры. Зь ягонай сьмерцю чакалі нас два стагодзьдзі стагнацыйнае мяртвоты ды залечваньня ранаў, адбудоўваньня таго, што даўно мелі й трагічна патрацілі.

Але вернемся да самое творчасьці паэта, лёс якога — дарэчы тут падкрэсьліць — завяршыўся таксама драматычна ў крамлёўскім двары. Памёр ён у нестарым, крыху больш чым пяцідзесяцігадовым узросьце, адыграўшы рызыкоўную ролю выхавальніка царскіх дзяцей, у іх ліку й будучага заснавальніка Расейскай Імпэрыі, Пятра Вялікага. Апынуўшыся ў маскоўскай эміграцыі, стварыў ён там падставы для нараджэньня расейскай літаратуры, якая потым дала сьвету Аляксандра Пушкіна, Міхаіла Лермантава, Льва Талстога, Антона Чэхава, Мікалая Гогаля й цэлую плеяду ўнікальных талентаў. Але, пакуль Сімяон Полацкі пісаўся яшчэ Самуілам Пятроўскім-Сітняновічам і быў навучэнцам Кіева-Магілянскай Калегіі — захапляўся вытанчанасьцю слова палякаў, іхнай пастаральнай лірыкай, ды й сам дэбютаваў на гэтай мове (нямала пры тым ствараючы й на латыні). І пры гэтым увесь час быў ён рэлігійна-праваслаўным вершаскладальнікам. Дасканала ведаў царкоўнаславянскае выслоўе, да якога вярнуўся, аднак не адразу, а ў момант акупацыі войскамі цара Аляксея Міхайлавіча паўночнае Беларусі, Полацка зь Віцебскам. Дакранаемся далікатнае матэрыі залежнасьці літаратуры ад палітыкі, можна сказаць, катастрафічнага ўзьдзеяньня нявечнай улады на вечнае мастацтва. Полацкі, на жаль, заблытаўся ў гэтым, пераўтвараючыся ў нізкапробнага панэгірыста, усхваляючага захоп Літвы Масквою. Ягоныя ілюзіі, так частыя ў інтэлектуалістаў усіх эпохаў, мелі сур’ёзныя прычыны. Жыў ён і дзейнічаў у пару контррэфармацыі ў Эўропе, барацьбы каталіцтва супроць пратэстантызму, што ва ўмовах Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў абярнулася дадаткова наступам на праваслаўе, называнае схізмаю альбо адступніцтвам ад сапраўднае хрысьціянскае веры. У атрутнай атмасфэры канфліктаваньня паміж веравызнаньнямі, паглыбленага антыкаталіцкай накіраванасьцю казацка-сялянскай рэвалюцыі пад кіраўніцтвам гетмана Багдана Хмяльніцкага, Сімяон Полацкі быў сапхнуты ў лягер ворагаў усё больш звыраднелай фэдэрацыі й убачыў абаронцу ў Маскве. Для справядлівасьці маральнай ацэнкі прыгадайма болей вядомага нам Адама Міцкевіча, які падобным чынам ідэалізаваў у эпапеі Пан Тадэвуш напалеонаўскі паход, нідзе й не заікваючыся ў ім пра страшэнныя вынікі, нанесеныя Беларусі арміяй... Полацкі кленчыў перад усядзержцам Масковіі, а Міцкевіч — перад імпэратарам французаў. Той самы маштаб палітычнай наіўнасьці й павярхоўнасьці ў глыбокіх мастакоў. Таму пісьменьніку трэба абараняцца ад якой-колечы каньюнктуры.

Паявілася ў тую пару шмат мэмуараў, успамінаў зь перажытага. Ян Цадроўскі з Пагоста ці Самуіл Маскевіч з Сэрвача, што каля Карэлічаў, пакінулі маляўнічыя праўдзівыя апісаньні. Адораныя літаратурнымі здольнасьцямі, засталіся ў нашай гісторыі як польскамоўныя аўтары. Гэтыя ды іншыя змагары за ўтрыманьне Вялікага Княства Літоўскага прэзэнтавалі сабою адметныя індывідуальнасьці, якім сардэчна балела душа, калі бачылі ўпадак Бацькаўшчыны. Іх варта перакладаць сёньня на беларускую мову, каб далучаць новыя імёны, запушчаную спадчыну да сучаснай нацыянальнай сьвядомасьці.

Старабеларускае слова ўпарта не выходзіць з культурнага ўжытку да самага канца бурлівага веку. Яно ярка праявіцца ў знакамітых сатырах, як у Прамове Мялешкі альбо ў грамадзка-палемічным Лісьце да Абуховіча. Знамянальнае тое, што служыць ужо не рэлігійнай тэматыцы, а сьвецкай, чыста палітычным мэтам.

9. Катастрофа

Няма патрэбы асабліва прыгадваць тую праўду, што XVII стагодзьдзе прынесла Вялікаму Княству Літоўскаму страшэнную катастрофу, зь якой яно ніколі не паднялося. Швэдзкая акупацыя не была такой грабежніцкай, як маскоўская. У культуры закончылася ўсё поўным заняпадам: былі разагнаныя школы, спаленыя бібліятэкі, зруйнаваныя друкарні, узятыя ў палон і вывезеныя майстры ды вучоныя. У 1686 годзе Рэч Паспалітая падпісала з Масквою гэтак званы Вечны мір, цана якога аказалася высокая (між іншым, давялося адрачыся ад Смаленшчыны й паўночнае паласы Белай Русі, ня кажучы ўжо пра падзел Украіны й перадачу Кіева). Непараўнальна менш было разрабаванае Каралеўства Польскае, па якім прайшоўся толькі адзін акупант, і пры тым не такі дзікі. У асноўным захавала яно свой цывілізацыйны патэнцыял і магло памагаць сфэдэралізаванай зь ім Літве ў адбудове гаспадаркі ды адміністрацыі. Гэта фактычна й завяршыла вядомую нам палянізацыю баярскага народу (сялянскі элемэнт не лічыўся як нешта важнае). Нельга забываць і пра яшчэ адзін істотны фактар згаданага працэсу: царскія дыпляматы ў перамовах дамагліся запісу ў трактаце наконт заступніцтва Масквы за праваслаўнымі ў Рэчы Паспалітай, што на практыцы ўчыніла зь іх падазроную ў дзяржаўнай неляяльнасьці стыхію. У такім псыхалягічна-палітычным становішчы грамадзянскі давер і кар’ера гарантаваліся, як няцяжка здагадацца, выключна дзеячам каталіцкага веравызнаньня, нават не вуніятам. Царква была пераўтвораная ў інструмэнт інтрыгаў і дывэрсіяў супроць Варшавы, што не магло не давесьці да хуткае яе дэградацыі ў жыцьці Рэчы Паспалітай, як сілы, за якою стаіць варожая дзяржава. Ня дзіва, што неўзабаве зьніклі апошнія праваслаўныя роды вяльможаў: выратоўваючы свае пазыцыі, яны перахрышчваліся.

Маскоўская палітыка ня раз заб’е цьвік у труну беларускай культуры.

Акрамя міту пра крамлёўскіх вызваліцеляў ды абаронцаў — ёсьць і ня меней зьедлівая мана, зь якою нялёгка змагацца, бо даўняя яна, звыкліся мы зь ёю проста ад калыскі. На ўвазе маецца славутая пастанова Варшаўскага сойму аб пераводзе — галоўным чынам — судовага справаводзтва ў Літве на польскую мову, што было вырашана ў 1696 годзе. Расейская прапаганда й частка служачых ёй вучоных інтэрпрэтавалі гэта як акт ліквідацыі пад прымусам старабеларускай пісьмовай мовы, дадаючы да гэтага й намёкі на нейкія карныя санкцыі за карыстаньне ёю ў публічным ужытку... Можна на гэта адказаць прымаўкаю нашых продкаў: Ня вер каню ў дарозе, а маскалю ў хаце. Праўда выглядала ня вельмі сэнсацыйна: калі сто гадоў назад у канцылярыі Льва Сапегі ўсяго кожны шосты дакумэнт складваўся па-польску альбо на латыні, дык цяпер, пад канец шалёнага XVII веку, цяжка было знайсьці й пісара, які б добра здолеў фармуляваць акты на старабеларускай мове. У 1696 годзе не было забароны беларушчыны, быў толькі сьцьверджаны сапраўдны стан яе ўжо мінімальнага распаўсюджаньня, разуменьня службовымі людзьмі, сярод якіх нямала наехала запрошаных з Польшчы. Памятайма: Літва страціла палову насельніцтва

Гінула старажытная Літва, а праз стагодзьдзе потым прапала й Польшча. У эпоху ўпадку старабеларускае дзяржаўнасьці кідаюцца ў вочы прынамсі два капітальныя парадоксы. Першы зь іх — гэта заціханьне культурнай мовы народу якраз у пару, калі дасягнула яна свайго росквіту, стабілізацыі ў граматычных правілах. Характэрнае тое, што перастала прыбываць у ёй палянізмаў. Мова, абапершыся на сваю ўнутраную сілу, сталася выказьнікам духа айчыны. Для прыкладу кажучы, ідэнтычны лёс спаткаў і братнюю нам чэскую мову, хоць значна раней разьвітую, але заняпаўшую аж да народнага забыцьця пасьля пераможнае нямецкае інвазіі ў выніку мілітарнае катастрофы Чэхіі пад Белаю Гарою ў 1620 годзе.

Як чалавека нельга трактаваць у адарванасьці ад хлеба, гэтак і культура абсалютна залежная менавіта ад эканомікі й палітыкі. Марысенька, француская жонка караля Яна Сабескага, любіла беларускія песьні, асабліва любоўныя, якія пасылала яму ўсьлед пад Вену ў час вайны з туркамі, але гэта зусім не было раўназначнае з падтрымкай аўтарытэту русінскага выслоўя. Таму варта прыгадаць урэшце й пра другі з зазначаных парадоксаў часу — палянізацыя не вяла да польскае сьвядомасьці, як францушчына сёньняшняга бэльгійца не перарабляе яго ў француза, альбо ангельшчына не перашкаджае ірляндцу заставацца сабою. У швэдзкі „патоп” Радзівілы, якія не валодалі беларускай мовай, спрабавалі адарваць Вялікае Княства Літоўскае ад Польскага Каралеўства ды прабіцца ў поўную незалежнасьць у партнэрскім саюзе з Стакгольмам. Праз паўвеку пасьля, у 1700 годзе паўторыць акцыю патомак Сапегаў. У бітве пад Алькенікамі супрацьстаўныя сабе арміі крычалі ў атаку па-польску, хоць адна зь іх білася за выхад Літвы з фэдэрацыі. Нам, людзям зь пералому ХХ-ХХІ стагодзьдзяў, няпроста гэта ўцяміць, але хопіць паслужыцца актуальным прыкладам беларускіх патрыётаў у Менску, якія часта зьяўляюцца расейскамоўнымі.

У XVIIІ стагодзьдзе культурная Беларусь увайшла як польскамоўная. Немалая гэта праблема для гісторыкаў: ці да нашай нацыянальнай літаратуры належыць толькі тое, што было напісанае па-беларуску?

Цяпер, калі маем сваю беларускую дзяржаву, прызнаную цэлым сьветам, гэтае й падобныя пытаньні можам ставіць безь ніякіх комплексаў ці боязі загубіцца між народамі.

10. Спусташэньні

XVIIІ стагодзьдзе лічыцца мёртвым у беларускай культуры. У яго палове Беларусь знаходзілася на самюткім дне гаспадарчага й духоўнага шоку пасьля зьнішчальнага XVII стагодзьдзя. І, быццам бы мала было таго, сустрэла яе новая бяда — працяглая канфрантацыя паміж Расеяй і Швэцыяй за прыбалтыйскія правінцыі, вядомая ў гісторыі пад назваю Паўночнай вайны, напрыканцы якой выйшла апошняя кніжка на старабеларускай мове, Збор выпадкаў кароткі, прызначаная сьвятарам і надрукаваная ў Супраскім манастыры ў 1722 годзе. Больш нічога не зьявілася на працягу гэтага й амаль усяго наступнага ХІХ стагодзьдзяў. Тым часам беларускія землі зноў гарэлі ды спусташаліся чужымі арміямі. Імпэратар Пётр Вялікі загадаў спаліць Магілёў, самы буйны пасьля Вільні й Полацка горад. За выйгрыш расейскіх інтарэсаў плацілі беларусы сваёй маёмасьцю й жыцьцём. Хопіць сказаць, што калі век назад насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага складала каля трох мільёнаў чалавек, дык у пятроўскія паходы паменшала яно да няцэлага мільёна, гэта значыць, з кожных трох застаўся жывым альбо нявыгнаным толькі адзін!

У такіх умовах якая ж можа быць гутарка пра разьвіцьцё культуры? Асабліва абязьлюдзелі ў першы маскоўскі патоп усходнія паветы, сумежныя з расейскай дзяржаваю (напрыклад, у Віцебскім далічыліся перапісчыкі пасьля таго міру з Масквою каля двухсот усіх жыхароў на тэрыторыі, адпавядаючай сёньняшнім чатыром альбо й пяцьцю раёнам). Усе пайшлі — як не ў пясок, то ў палон.

Польска-беларускія суадносіны ў культуры амаль перасталі існаваць: зьнік беларускі партнэр, лёс спляжыў яго. Як ні дзіўна сказаць, але гістарычныя крыніцы сьведчаць аб тым, што Літва падымалася з руінаў таксама дзякуючы масавым уцёкам на яе тэрыторыю сялянаў з Расеі, у якой паншчына была куды жахлівейшай, па-азіяцку бязьлітаснай. Царскія дыпляматы пры двары саксонскіх каралёў у Варшаве запатрабавалі вяртаньня каля двух мільёнаў уцекачоў, асеўшых у літоўскіх маёнтках. Ніхто ня бег за расейскі кардон, а наадварот, адтуль ратаваліся ад рабскай няволі, выбіраючы лагаднейшую Літву. У Маскоўшчыне хадзілі легенды пра больш людзкае літоўскае права.

Адышла ў мінуўшчыну старабеларуская пісьмовасьць, але нейк адначасна нараджалася наважытная, як быццам цалкам адарваная ад шматвяковай прыцаркоўнай кніжнасьці. Бо й стваралі яе людзі, так бы мовіць, зь іншага сьвету. Былі імі выключна рыма-католікі, якія, натуральна, ня мелі кантакту з той праваслаўнай альбо пратэстанцкай спадчынай, пакінутай у надрукаваных кірылічным шрыфтам кнігах Францішка Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага й іншых. Адбыўся разрыў у нацыянальным разьвіцьці народу, хоць не дарэшты, на шчасьце: не пакрыліcя забыцьцём лацінскія творы Міколы Гусоўскага ці Салямона Рысінскага. Алфавіт вырашаў аб жывучасьці. Выгарала таксама рэлігійная барацьба: цэрквы мадыфікаваліся ў вуніяцкія, а касьцёлы набылі статус элітарнага веравызнаньня, што ў папулярным выслоўі атрымала вэрыфікацаю на „мужыцкую веру” й „панскую”. Адны й другія, аднолькава падпарадкаваныя Папу Рымскаму, не імкнуліся да ўзаемнае экспансіі — паны спавядаліся ў ксяндзоў, а паншчынныя халопы ў папоў. Пры такім падзеле грамадзкімі ролямі — цікава адзначыць — затрымалася будаваньне парафіяльных касьцёлаў; хапала тых, што ўжо былі.

Штуршкі да ўзнікненьня сучаснай беларускай літаратуры далі якраз палякі, што ня ёсьць нейкім нашым фэномэнам. Гісторыя народзінаў новых літаратур у Эўропе поўная ад аналягічных прыкладаў: фінскую анімавалі швэды, латвійскую — немцы, і гэтак далей. У пэрыяд распаду Рэчы Паспалітай жыў у мястэчку Сянно на Гарадзеншчыне польскі манах Караль Антоні Жэра, ураджэнец мазавецкага засьценка Тварогі-Выпыхі ў Бельскім павеце. Адукацыю праходзіў у Драгічыне над Бугам, потым у Пінску. Зьбіраў анэкдоты, якія часта перарасталі ў літаратурныя апавяданьні на народнай гаворцы беларусаў. Склаў ён зь іх рукапісны зборнік пад загалоўкам Безьліч рэчаў, торба сьмеху, гарох з капустаю, а кожны сабака з другой вёскі... Гэтую кніжыцу перапісвалі сабе зацікаўленыя асобы й вандравала яна па Беларусі ў розных копіях, выклікаючы рогат, але й задуменьне. Памёр Жэра недзе пасьля 1798 году, пражыўшы за пяцьдзесят гадоў.

Зьявіўся й беларускі драматург, паляк Каятан Марашэўскі, прафэсар рыторыкі й паэтыкі Забельскай Дамініканскай Калегіі ў Падзьвіньні, аўтар Камэдыі, пастаўленай у 1787 годзе ў мясцовым школьным тэатры. Ён добра арыентаваўся ў моўнай сытуацыі ў Беларусі ў канцы XVIII стагодзьдзя. Пішучы на дзьвюх мовах — польскай і беларускай — знакаміта адлюстраваў адметную рысу гэтага двухмоўя, калі палякі беспраблемна разумелі беларусаў, а беларусы — палякаў.

Неблагія беларускія лірычныя вершы складаў Яахім Літавор Храптовіч, які ў сталыя свае гады заняў высокі пост падканцлера Вялікага Княства Літоўскага. Адзін з самых інтэлігентных дзеячаў эпохі, застаўся Храптовіч у нацыянальнай памяці як будаўнік адраджэньня велічы Літвы, яе мысьліцель і дзяржаўны дзеяч, пра якога з сымпатыяй выказваўся сам Вальтэр. Вялікае Княства рушылася да ўздыму — паўставалі мануфактуры й эканоміі, капалі каналы між Прыпяцяй і Нёманам, каб ажывіць міжнародны гандаль на Чорнае мора й Балтыку. Усё рухалася да лепшага: перабудоўваліся гарады, праводзіліся навуковыя й тэхнічныя досьледы, вырастаў на славу Віленскі Ўнівэрсытэт. Мала каму тады прыходзіла ў галаву, што зноў набліжаецца небясьпека, упадак Рэчы Паспалітай і ваенныя кампаніі, ад якіх не бывае дабра. ХІХ стагодзьдзе пачалося для Беларусі чарговымі спусташэньнямі.

11. Беларусы

Гледзячы на мапу падзелаў Рэчы Паспалітай у 1795 годзе, відаць, што Расея, у прынцыпе, зьдзейсьніла толькі сваю адвечную патрэбу ліквідаваць Вялікае Княства Літоўскае, нават уступіўшы для нямецкай Прусіі кавалак ягонае тэрыторыі на ўсход і поўнач ад Беластоку, амаль дакладна да лініі сёньняшняй дзяржаўнай мяжы паміж Польшчай і Беларусяй. І хоць тую дробную памылку імпэратрыцы Кацярыны ІІ паправіў празь дзесяць зь лішнім гадоў пасьля ейны ўнук Аляксандар І, пакарыстаўшыся разгромам войскамі Напалеона Прускага Каралеўства, аднак таго кароткага пэрыяду цалкам хапіла на ўзьнікненьне пачаткаў беларускага руху, нацыянальнай думкі. Вязалася гэта з супрацівам лацінізацыі Вуніяцкай Царквы Замойскім сынодам у 1720 годзе — з аднаго боку — і з жывою ідэяй аднаўленьня Вялікага Княства Літоўскага як дзяржавы з дамінуючым вуніяцкім веравызнаньнем — з другога боку.

Бэрлін выразна ўбачыў у гэтым уласныя палітычныя інтарэсы, дабіўшыся ў Ватыкане згоды дзеля арганізоўваньня на Беласточчыне самастойнае вуніяцкае эпархіі зь сядзібаю ў манастырскай Супрасьлі. Хутка зразумелі тое ў Санкт-Пецярбурзе, дзе толькі чакалі нагоды, каб далучыць да імпэрыі Беластоцкую акругу ды затаптаць у ёй зарунеўшую самасьвядомасьць беларусаў. Расея разыгрывала польскую карту, на першы выгляд, парадаксальна, узмацняючы палянізацыю Беларусі, каб прыцягнуць да сябе сымпатыі палякаў, што апынуліся пад уладаю Прусіі ды ды Аўстрыі — захопніцкіх дзяржаваў, якія спачатку ўзялі курс на татальную германізацыю былога Польскага Каралеўства. Цар цэліўся прасунуць свае межы глыбей у Эўропу — за Кракаў і Познань.

Пачынальнікамі беларускага адраджэньня ў наважытным сэнсе сталі менавіта прафэсары Віленскага Ўнівэрсытэту — паповічы з Супраскай эпархіі — Міхайла Баброўскі, Ігнат Даніловіч, Ігнат Анацэвіч, Платон Сасноўскі, Язэп Ярашэвіч. Пакінулі яны трывалы сьлед у навуцы, будучы людзьмі шырокіх гарызонтаў (напрыклад, Баброўскі пабываў у важнейшых акадэмічных цэнтрах Эўропы: у Вене, Празе, Рыме, Парыжы). Палянізацыя зайшла аднак настолькі далёка, што й тыя герольды беларускасьці карысталіся ў прыватным жыцьці пальшчызнаю, трактуючы яе як нешта пераходнае, пакуль незаменнае беларушчынай. У сваіх ідэалягічных плянах яны трапна арыентаваліся на сялянаў і дробнае мяшчанства, якое трэба было яшчэ падрыхтаваць асьветнай дзейнасьцю да намеранай гістарычнай ролі. Але, як доўга мужык ня меў свабоды й адрабляў паншчыну свайму шляхцічу, мары пра Беларусь і росквіт яе культуры заставаліся гожымі мроямі. Паміралі будзіцелі ў роспачы, беднасьці, забыцьці, хаваныя самотна, адпетыя п’яным дзяком. Даніловіч не перанёс трагедыі й звар’яцеў. Час паспрыяў беларусам ажно ў пачатку ХХ стагодзьдзя, калі панскі двор перастаў быць уладаром над вёскаю; урэшце сканаў фэадалізм.

Тым часам у пару Касьцюшкоўскага паўстаньня нарадзіўся ў засьценку Мурагі, што за Дзьвіною, Ян Баршчэўскі, паэт, які вывеў беларускае вершаскладаньне з фальклёрнага ўзроўню на прафэсійны. Выхаваны ў польскай культуры — вучань езуіцкай калегіі ў Полацку — гэты выхадзец з той шляхты, для якой беларуская мова была роднай, штодзённай, у першую стадыю літаратурнай дзейнасьці пісаў пераважна на ёй. На жаль, у друк трапілі ўсяго два яго вершы ды ўрывак зь вялікай паэмы, прычым значна пазьней, чым былі створаныя. Паэзія Баршчэўскага распаўсюджвалася рукапісным і вусным шляхамі й мела такую папулярнасьць, што пазьнейшымі фальклярыстамі запісвалася як народная. Некаторы час жыў ён у Пецярбурзе, быў асабіста знаёмы з Адамам Міцкевічам, які зрабіў вялікі ўплыў на фармаваньне яго як ужо польскага пісьменьніка. Паэтычны талент абудзіўся ў Яне Баршчэўскім рана: чатырнаццацігадовым хлапчуком склаў — дайшоўшы да нас — верш Ах, чым-жа твая, дзеванька, галоўка занята. Напалеонаўская кампанія 1812 году ў Расеі знайшла адбітак у ягонай згаданай паэме, якая ў цэласьці не захавалася, а ведаем трохі пра яе, дзякуючы апублікаванаму пасьля ўрыўку пад загалоўкам Рабункі мужыкоў. Вось колькі строфаў:

Як пранцуская сіла З-за Дзьвіны наступіла, Нам стала карціць, Што б парадак прыўраціць. Аднак сядзелі ціха, Аж тут прыносіць ліха Пранцузаў у наш двор, — І ну-тка дзелаць здор. Клеці паразбівалі, Паноў нашых загналі, Нас казалі пазбіраць І гарэлку піць і браць. Пранцузы нас пахвалялі, Аб нашым краі пыталі І на міг і нас прасілі, Каб мы з імі двор лупілі...

Ніхто ў літаратуры, акрамя Яна Баршчэўскага, не сказаў толькі ісьціны пра паход Вялікай Арміі, якая перш за ўсё спрабавала разьбіць фэадальную імпэрыю й выклікаць у ёй рэвалюцыю, зьнішчыць паншчыну. Ні Леў Талстой, ні Адам Міцкевіч гэтага не заўважылі, пішучы свае эпапэі ў высокім айчынна-патрыятычным тоне. Французы заклікалі мужыка лупіць паноў... Яны хацелі братацца зь ім. Але ў нашым баку Эўропы было тады яшчэ значна зарана на такі пералом, на прыняцьце ідэалаў францускай рэвалюцыі, альбо хоць бы на іх зразуменьне.

12. Бяздольнасьць

Вялікае Княства Літоўскае прападала, пераўтвараючыся ў польскую правінцыю, не таму, што дайшло да Крэўскае вуніі ў 1385 годзе й да заснаваньня каралеўскай дынастыі Ягайлавічаў. Княства зьнішчыла агрэсія Масквы, а не Кракава, што ў канчатковым выніку закончылася й катастрофаю самой Польшчы. На ўсходзе вырасла зь вякамі імпэрыя, якая сталася потым жандарам для ўсяе постфэадальнае Эўропы. Польская справа дэградавалася да прадмету міжнароднай палітыкі, што знакаміта разумеў Тадэвуш Банавэнтура Касьцюшка, не даючы згоды Напалеону стаць галоўнакамандуючым ягоных легіёнаў у службе Францыі. Назначаны быў ім Гэнрык Дамброўскі, паў-паляк, паў-немец, болей прафэсійны афіцэр, чым патрыёт. Разыгрываў польскі козыр і імпэратар Аляксандар І, паклікаўшы на пасаду міністра замежных справаў Расеі князя Адама Чартарыскага, зрабіўшы яго сваім блізкім чалавекам і сардэчным дараднікам; дазваляючы яму весьці пэўныя акцыі па аднаўленьні польскай дзяржавы ў межах ад 1772 году, пачынаючы з пашырэньня польскіх школаў і польскамоўнай адміністрацыі ў Беларусі. Існавала адначасова канкурэнцыйная Чартарыскаму сіла — група Міхала Клеафаса са славутага роду Агінскіх. У траўні 1811 году падаў ён расейскаму імпэратару праект рэстытуцыі (узнаўленьня) Вялікага Княства Літоўскага на чале з царскім намесьнікам у Вільні. Але беларускі туз аказаўся мала прыгодным у калодзе, ня надта ўзбагачаў банк палітычных карцёжнікаў. Характэрна, што да гэтае ідэі — уваскрашэньня гістарычнае Літвы — вернецца й Напалеон, але ён проста меў мала часу, і цяжка сёньня меркаваць пра ягонае стаўленьне да Беларусі. Некалькі гэтых характарыстык гісторыі й палітыкі таго часу набходна захаваць у памяці, каб ясьней зразумець сытуацыю беларускай культуры пачатку ХІХ стагодзьдзя, асабліва літаратуры.

Выдатныя таленты нараджаюцца надзвычай рэдка й не зьяўляюцца яны на сьвет на культурнай ялавізьне. Як бачым, аднак сёе-тое адбылося ў абуджэньні духа Беларусі: вандравалі беларускія аповесьці мазурскага манаха Караля Жэры; ставіў на сцэне сваю русінскую Камэдыю польскі інтэлектуал Каятан Марашэўскі; сьпявалі ліцьвінскія песьні жаўнеры Тадэвуша Касьцюшкі, які й сам валодаў гэтай моваю ды выдаваў на ёй таксама нашумелыя ўнівэрсалы; зазьзяла лірычная зорка Яна Баршчэўскага на берагох сіняга возера Няшчарда за Дзьвіною; гаварылі ў народзе пра Агінскіх ды іхныя захады вярнуць айчынныя парадкі замест расейскіх (Літоўскі Статут надалей абавязваў у судох і ў працы адміністратараў). Польскае выслоўе ў арганізаваных народных школах было настолькі незразумелым для дзетак, што настаўнікі мусілі паралельна паслугоўвацца беларускім у тлумачэньні заняткаў. Усё гэта разам узятае стварыла настрой для эмансіпацыі беларушчыны, да прыходу ў яе адораных мастакоў слова, якімі выявіліся Ян Чачот і Паўлюк Багрым. Яшчэ жыў Ян Баршчэўскі, калі Ян Чачот — нібы сьледам за Міхайлам Баброўскім і Ігнатам Даніловічам, а можа й пад іхным уплывам — фармуляваў у Віленскім Унівэрсытэце асобнасьць роднамоўя, назваўшы яго крывіцкім, і даўшы пачуцьцё ўласнай Айчыны (нават у Міцкевіча ня будзе яна Польшчаю, але Літвою). Беларускі аспэкт у дзейнасьці філяматаў і філярэтаў — гэта надзвычай шырокая тэма, якая заслугоўвае поўнасьцю прысьвечанага ёй аналізу. Таму — у заканчэньне — затрымаемся крыху на асобе Паўлюка Багрыма й на тым, што ўцалела зь ягонай спадчыны.

Божую іскру ў юнаку Багрыме пагасіў той сам царскі сэнатар Мікалай Навасільцаў, куратар Віленскай школьнай акругі, які нядаўнім часам дабраўся быў і да Міцкевіча зь яго літаратурнай сябрынаю. Але, калі слаўны Адам са шляхоцкім гербам ды ўнівэрсытэцкім дыплёмам знайшоў апірышча ў арыстакратычных салёнах таксама Масквы й Пецярбурга, дык служка ксяндза ў мястэчку Крошын, пятнаццацігадовы Паўлюк, ледзьве прасьвяціўшыся на ўзроўні пачатковае адукацыі, ня мог разьлічваць у канфлікце з уладамі на якую-колечы дапамогу. Сапраўдны паэт заўсёды бунтоўны. Беларускі геній у сялянскім сыне быў тагачасным лёсам асуджаны на пагібель. Навасільцаў не паленаваўся спэцыяльна парупіцца ў Крошын, дзе, па-паліцэйску абдурыўшы сваёй ласкавасьцю таго ж ксяндза В. Магнушэўскага ды ягонага выхаванца, хітра выслухаў элегію маладзюсенькага паэта:

Заграй, заграй, хлопча малы, І ў скрыпачкі, і ў цымбалы, А я заграю у дуду, Бо ў Крошыне жыць не буду. Бо ў Крошыне пан сярдзіты, Бацька кіямі забіты, Маці тужыць, сястра плача... Дзе ты пойдзеш, небарача? Дзе я пайду? Мілы Божа! Пайду ў сьвет, у бездарожэ, У ваўкалака абярнуся, Сьлёзна на вас абзірнуся, Будзь здарова, маці міла! Каб ты мяне не радзіла, Каб ты мяне не карміла, Шчасьліўшая ты бы была! (...)

Падобная сытуацыя скончылася Адаму Міцкевічу высылкаю ў сталіцу імпэрыі, сябраваньнем з Аляксандрам Пушкінам, імправізацыямі ў салёне княгіні Зінаіды Валконскай, гасьцяваньнем у магнацкіх палацах над Чорным морам, і, урэшце, выездам у Парыж, на Сарбону. Паўлюка ж Багрыма — нявыраслага хлапчука — пагналі ў салдаты. Ён яшчэ доўга жыў, але маўчаў, ня браўся за пяро.

13. Патрыятызм

Яшчэ й цяпер гісторыкі літаратуры лічаць, што першым сьвядома беларускім пісьменьнікам новага часу быў Францішак Багушэвіч. Быў ён нацыянальным патрыётам, заклікаў да адраджэньня Беларусі. Але гэта, аказваецца, далёка ня так, не яго трэба лічыць бацькам нашага патрыятызму, а Яна Чачота, сябра Адама Міцкевіча.

Вучоныя адкрываюць невядомыя дагэтуль матэрыялы, распыленыя па ўсім сьвеце, якія інакш асьвятляюць беларускае XIX стагодзьдзе. Яно не было аж настолькі сумна ніякаватым, як нам здаецца. Ведаем ужо: беларуская ідэя ўзьнікла ў напалеонаўскія войны, і трэба зьвязваць яе зь дзейнасьцю групы гэтак званых паповічаў: Міхайлы Баброўскага, Ігната Даніловіча й іншых. Сфармавалася яна вакол Супраскага манастыра й навукова грунтавалася на прафэсарскіх катэдрах Віленскага Ўніверсытэту. Гонар выяўленьня яе ды вопісу належыць Алегу Латышонку, маладому дасьледніку й лідэру Беларускага Дэмакратычнага Аб’яднаньня ў Польшчы.

Ян Чачот нарадзіўся, калі Рэч Паслалітая зьнікла з палітычнай мапы Эўропы. Вялікае Княства Літоўскае анэктавала Расейская Імпэрыя. Як і Адам Міцкевіч, якому быў ён амаль равесьнікам, паходзіў з тае ж Наваградчыны — рэгіёну ў культуры Беларусі надта знамянальнага, унікальна багатага талентамі. Чачоту, які быў зь беднага роду засьцянковай шляхты ў вёсцы Малюшычы, не пашанцавала ў жыцьці. Ня меў ён за што скончыць навукі ў унівэрсытэце, а стаўшы адным з арганізатараў тайных студэнцкіх Таварыстваў Філяматаў і Філярэтаў, пасьля іх выкрыцьця паліцыяй трапіў пад следзтва ды ў ссылку на Ўрал. Слабое здароўе ня вытрымала расейскае катаргі — Чачот захварэў сухотамі, якія й зьвялі яго без пары з гэтага сьвету на пяцьдзесят першым годзе жыцьця. Вярнуўся ён на радзіму слабым і заўчасна састарэлым чалавекам.

Ягоны сардэчны сябар, Адам Міцкевіч, жыў тады ў Францыі ды Швэйцарыі, пісаў свайго Пана Тадэвуша й рабіў цывільную кар’еру, не наракаючы на хлеб.

Як трэба глядзець на спадчыну, якую пакінуў Ян Чачот? Перш за ўсё ён фальклярыст: зьбіраў народныя песьні. Але паўстае пытаньне: навошта перакладаў іх на польскую мову? Ці толькі для выгады па-польску выхаваных чытачоў зборнікаў? Чачот пісаў таксама ўласныя вершы. Найчасьцей таксама на польскай мове, як і іншыя паэты тагачаснай зямлі беларускай. Аднак нямала стварыў ён іх і па-беларуску альбо па-крывіцку (паводле ягонага тэрміну). Разгадку польска-беларускага парадоксу ў асобе Яна Чачота знаходзім у ягоных прадмовах да кніжак з тымі песьнямі з?над Нёмана й Дзьвіны. Упершыню гэта ён апублікаваў у папулярнай форме навуковую характарыстыку некаторых асаблівасьцяў нашай мовы, надаўшы ёй надзвычай арыгінальнае ды гістарычна абгрунтаванае імя, назву — крывіцкай, якая потым бытавала ў нацыянальнай сьвядомасьці, але канчаткова не прынялася, уступіўшы больш пашыранай беларускасьці, нэўтральнай плямёнам, што ўтварылі беларускі народ: трохадзіным — крывічам, дрыгавічам, радзімічам.

Дзякуючы публікацыям Яна Чачота пачалося паглыбленае разуменьне ў грамадзтве асобнасьці тутэйшае гутаркі, адрознай ад расейскай, украінскай і польскай, ды яе багатай мінуўшчыны ў былой Літве. Разам з гэтым ён аднак ня верыў у ейную рэальную будучыню, здольнасьць выйсьці ў роўныя сярод роўных. Успрымаў яе як безнадзейна занядбаную, неразьвітую, засушаную ў прымітывізьме, хоць і жывую ў штодзённым побыце, нават у вялікашляхоцкіх дварах. У далейшым цывілізацыйным руху наперад яна саступіць месца польскай — цьвердзіў Чачот, і шкада будзе, калі не застанецца па ёй сьледу, бо гэта вартая сьвятой памяці традыцыя... Перажываючы за лёс роднай зямлі, але й Польшчы, лічачы сябе крывічом, але й палякам, ён таму менавіта рабіў пераклады, каб выратаваць прынамсі крыху роднага дзеля незабыўнага гонару будучых пакаленьняў унукаў і праўнукаў, якім ужо няўцям будзе нешта выслухаць аўтахтоннае...

Дык дзе ж тут супярэчнасьць з Францішкам Багушэвічам? Ён змагаўся, а не — як Ян Чачот — плакаў над прапажаю роднага. Багушэвіч заклікаў цьвёрда не пакідаць мовы беларускай?!... Нельга забываць, што Ян Чачот жыў і дзейнічаў у эпоху зусім непадобную да тае, у якую зьявіўся менавіта Францішак Багушэвіч. Бязьлітасная паншчына працягвалася яшчэ пятнаццаць гадоў пасьля ціхае сьмерці Чачота. Селянін не трактаваўся як чалавек, ня кажучы ўжо пра яго грамадзянства: жыў у голадзе, холадзе ды ў трантах, у брудзе ды ў курнай хаце, мала адрознай ад хлява. Народам, нацыяй была тады толькі шляхта, а ўся яна ганарылася польскасьцю. Чачот невыпадкова параўноўвае сытуацыю да бедных і гаспадарча беспэрспэктыўных акругаў Кельцкіх астравоў ды захаду Францыі, дзе паступова выміраюць кельты. Кожны пяе ў свой час. Няма разумнейшых за свае леты. Гэты сэнтымэнтальны інтэлігент і патрыёт краю ня мог прадугледзець рэвалюцыяў і выхаду земляроба з рабочым на гістарычную арэну. Абсалютную дамінацыю польскае культуры ў Беларусі, ейную адзінасьць на гэтай тэрыторыі зламаў прыход капіталізму, упадак фэадальных двароў, устанаўленьне сялянскіх гаспадарак, местачковых фабрык. Разгром Студзеньскага паўстаньня азначаў канец перавагі тут усяго польскага. Таму гэта Францішак Багушэвіч — паўвеку пасьля — ставіў заданьне капітальнага значэньня: мала любіць песьню матчыную, трэба Беларусь адбудоўваць, ставіць яе на ногі з каленьняў! Прыхільная яму слаўная Марыя Канапніцкая гаварыла: над Нёман і Дзьвіну ня вернецца Польшча, сюды прыйдзе Беларусь! Але, калі б не было раней Яна Чачота, наўрад ці паявіўся б сярод зацюканага люду фэномэн Францішка Багушэвіча й ягоных пасьлядоўнікаў: Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча — зорнай плеяды Маладой Беларусі на ўзыходзе дваццацівечча.

14. Карані

У мікалаеўскую эпоху пачаўся дэмантаж польскіх культурных і палітычных структураў. Лістападаўскае паўстаньне закончылася ліквідацыяй знакамітае арміі Польскага Каралеўства, радыкальным абмежаваньнем ягонае аўтаноміі ў імпэрыі. Дагэтуль царскія ўлады ўспрымалі Беларусь як частку колішняе Польшчы: падпарадкоўвалі адміністрацыю мясцовых губэрняў Варшаве, падтрымлівалі ў яе колах надзеі на далучэньне іх да Польшчы ды спрыялі паняцьцю гэтак званых Забраных Земляў. Цяпер быў зачынены Віленскі Ўнівэрсытэт. Арганізаваныя ім школы паступова пераўтвараліся ў расейскія. З правінцыяльных канцылярыяў зьнікла пальшчызна. Палянізацыя Беларускага Краю была замененая русыфікацыяй. Але, пакуль трымалася паншчынная сыстэма, тыя антыпольскія пачынаньні імпэратара Мікалая І не парушылі істотным чынам усталяванага духоўнага аблічча Беларусі, у якой мужык надалей гнуўся пад польскім панам, а ў мястэчках і гарадох пераважаў жыдоўскі капітал поруч зь нямецкімі майстрамі ды мануфактурнікамі. Моўная, культурная сытуацыя ніяк не спрыяла разьвіцьцю карэннай нацыі, падставы для якой не выходзілі далей за саламяную вёску й бяспраўных нявольнікаў у ёй. Беларускую мову, праўда, ведалі ўсе, нават немец і ягоныя памочнікі ў варштаце, і граф маёнткаў. Аднак была яна патрэбнай ім толькі дзеля таго, каб паразумецца з чорным чалавекам. Таму Ян Чачот сьлёзна жаліўся на яе забітасьць ды немінучую сьмерць. Рамантычнае вяртаньне да народнага нельга ўспрымаць даслоўна. Чачот прынамсі спрабаваў узвысіць селяніна, друкуючы простыя песьні, прымаўкі. Міцкевіч жа не зрабіў нічога ў гэтым напрамку, прысьвяціўшы свой талент апяяньню двара й касьцёла, паніча й палацаў, буйных застольляў і разбойных наездаў. Ён прасьпяваў разьвітаньне адыходзячаму сьвету, чамусьці зусім не прадчуўшы, што з канцом яго веку згіне шляхта, а неўзабаве дзяржава апынецца ў шурпатых руках шаўцоў, наймітаў і недавучаных сэмінарыстаў. Вялікі паэт аказаўся невялікім мысьліцелем, што ёсьць нормаю ў літаратуры (хоць, прыкладам, Юльюш Славацкі быў глыбейшы). У 1840 годзе пачалося выкараненьне рэдкіх яшчэ парасткаў наважытнае беларушчыны. Адбылася дэлегалізацыя карыстаньня ў тутэйшых судох Статутам Вялікага Княства Літоўскага. Пад страхам крымінальнай кары была ўведзеная забарона назваў Беларусь, беларускі й прыдуманае нашай айчыне штучнае акрэсьленьне Паўночна-Заходні Край, а мова была прыніжаная да рангу расейскае гаворкі. Годам раней было ініцыяванае прымусовае аправаслаўленьне, часта пад казацкім тэрорам.

Паблізу тае ж чароўнае Наваградчыны, у сэрцы старажытнае Літвы, паказаў сябе не абы-якім пісьменьнікам беларускае мовы — якраз пры жыцьці Яна Чачота — Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (народжаны ў 1808 годзе на Бабруйшчыне), сын яго міласьці Яна Марцінкевіча, наваградзкага падчашага. Заможны шляхціч на пару сотнях гектараў зямлі, якім ён быў у тую пару, ня мог не гарнуцца да ідэі аднаўленьня Польшчы, хоць і жыў — як на пана — вельмі дзіўна, бо спачуваў мужыку. У яго асобе значна выразьней бачым той чачотаўскі парадокс душы беларускага чалавека, выхаванага ў польскім духу, які не кіруецца эгаізмам, перажывае за долю роднага люду, бацькоўскай краіны. Такімі альбо падобнымі будуць усе яны, паэты позьнефэадальнай Белай Русі, пакуль ня ўвойдзе ў жыцьцё маладое пакаленьне разначынцаў і сялянскай паўінтэлігенцыі з багачоўскіх сялібаў, абмужычэлых шляхцюкоў. Пра іх няпроста гаварыць. Заслужыліся яны для Беларусі фактычна мімавольна, не падумаўшы, што ўнукі заваююць ёй дзяржаўнасьць, „пачэсны пасад між народамі”.

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч цікавіўся больш за ўсё тэатральным словам і сцэнічнай творчасьцю. Даў ён нашай культуры поўны спэктакаль: прафэсійна напісаныя п’есы Залёты й Пінская шляхта, вершаваныя апавяданьні й аповесьці, пераклады (між іншым, Пана Тадэвуша). Зьдзівіўся б Ян Чачот, што любая яму крывіцкая мова набыла гэткі вялікі размах пад пяром ягонага пасьлядоўніка! Але, на свой манер, зьдзіўляемся й мы, Марцінкевічавы прапраўнукі, што гэты бацька беларускай сучаснай літаратуры інтэлектуальна ня вырас па?за сьвядомасьць мовы й на практыцы заставаўся палітычным палякам. У яго прыватную школку для вясковых дзетак хадзіў Антон Лявіцкі, будучы нацыянальны дзеяч і пачынальнік беларускай прозы, вядомы як Ядвігін Ш. Ён у сваіх успамінах згадваў потым, што нічога беларускага ня вынес адтуль, а й сам пан Вінцэнт ні словам не наважваўся ўзгадоўваць іх на патомкаў слаўнае бацькаўшчыны; дома панаваў культ канфэдэраткі.

Для справядлівасьці трэба дадаць, што амаль ідэнтычная сытуацыя паўторыцца таксама ў сям’і Францішка Багушэвіча, але ўзровень таго ўжо будзе нашмат вышэйшы: стаўкай акажацца ня толькі тое, каб навучыць мужычанятаў чытаць і пісаць па-польску ды па-француску, як было гэта ў выпадку Марцінкевічавага асьветніцтва. Аднак нікога не павінны мы судзіць паводле сёньняшніх мерак.

I Ян Баршчэўскі, і Ян Чачот, і Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, і Аляксандар Рыпінскі, пра якога пагаворым яшчэ, і цэлы шэраг творцаў беларускага мастацкага слова за ўсе тры чвэрці ХІХ стагодзьдзя маглі быць няйначай як дзяцьмі панскае Польшчы, выхаванкамі яе фэадальнай культуры, а на сваю беларускую творчасьць глядзелі як на шчырую, сардэчную спагаду да паняволенага просталюдзіна, як на выказваньне імі голасу душы ягонае. Характэрнае прытым, што творчыя здабыткі, таксама й Марцінкевіча, сталі шырока вядомымі як быццам па часе — у пэрыяд народзінаў нашага нацыянальнага руху пасьля 1903-1905 гадоў. Пры іх жа памяці ўсё тое валялася ў шуфлядах з рукапісамі, зрэдку толькі друкавалася ў нейкім элітарным зборнічку... Так родзіцца немаўля, несьвядомае спачатку свайго існаваньня.

15. „Мяцеж”

Беларускія парадоксы прынялі цяжка растлумачальныя, пакручастыя формы акалечанага дрэва ад таго гістарычнага моманту, калі гэты ўсходнеславянскі народ узьяднаўся ў адной дзяржаве з заходнеславянскімі палякамі. Усход перакрыжаваўся з Захадам, утвараючы новую якасьць, над якою па сёньняшні дзень ламаюць сабе галовы вучоныя мужы. Цікавы й загадкавы вынік сымбіёзу культураў, мэнталітэтаў, шляхоў зь мінулага. Ад заняпаду старажытнабеларускай Літвы, якая ахоплівала й неславянскія тэрыторыі ў Прыбалтыцы, да ўзьнікненьня асобнае Беларусі прамінуў век „з гакам”. Страта дзяржаўнасьці, відаць, ня толькі замарудзіла фармаваньне нацыянальнай сьвядомасьці ў народзе, але й зьмяніла грамадзкую базу яе — эліта канчаткова паддалася палянізацыі ў час інтэнсыўнага пашырэньня асьветы пад эгідаю Віленскага Ўнівэрсытэту пры імпэратары Аляксандры І. Шляхоцкая моладзь масава пайшла ў школы, апранулася ў гімназійныя альбо студэнцкія мундзіры. Ян Чачот, з тыповым яму сэнтымэнтальным жалем, прыгадваў, што толькі старыя любяць пагутарыць па-свойму, з чаго кпяць іхныя дочкі й сыны. Гэта добра вядомы нам і цяпер мэханізм асыміляцыі, адыходу гэтым разам сялянскіх дзяцей ад роднай мовы, што пагражае наогул сьмерцю беларускай нацыі... Назіраючы за сёньняшнім працэсам зьмяншэньня колькасьці беларусаў, можна зразумець, адчуць настроі ды атмасфэру ў памешчыцкіх дворыках — адбывалася ў іх дакладна тое самае: дэградацыя беларушчыны, адсоўваньне яе ў непатрэбшчыну. Маладым, зь ціхай згоды бацькоў, самым важным было, каб матэрыяльна забясьпечыць патомства. А дух — ня хлеб, не наясіся ім. Ідэя аднаўленьня самастойнай Літвы ў саюзе з Польшчаю апошні раз мільганула ў Студзеньскае паўстаньне, у народніцкай ідэалёгіі тайнага дыктатара Кастуся Каліноўскага, ягонай кіраўнічай групы. Выкрываючы ашуканскі характар ліквідацыі царскім урадам паншчыны, выступаючы за тое, каб селянін атрымаў разам з асабістай свабодаю таксама й зямельны надзел бяз выкупу ў пана свайго, каліноўшчыкам удалося крыху прыцягнуць да бунту вясковы элемэнт. Таму славуты „мяцеж” у нашай старонцы грымеў даўжэй і з большым размахам, чым у самой Польшчы, дзе падалася ў лес выключна шляхта й блізкая ёй гарадзкая інтэлігенцыя, ставячы галоўнай мэтай адваяваньне колішняе Рэчы Паспалітай. Паншчынны мужык, натуральна, ня верыў людзям з двароў, нават і беларускамоўнай прапагандзе ў падпольнай газэтцы пад назваю „Мужыцкая Праўда”, друкаванай штабам Каліноўскага. Паўстаньне захліснулася, як панскае, а не ўсенароднае. Прынесла яно ўсё ж некаторую лібэралізацыю ў сацыяльнай палітыцы царызму ў беларускіх ды польскіх губэрнях. У выніку тых жа рэпрэсіяў стварыла нечуваную раней сытуацыю: беларус перастаў лічыцца своеасаблівым гатункам паляка; афіцыйныя агітатары ўгаворвалі яму нешта адваротнае — што ён спакон вякоў уяўляе сабою заходнюю разнастайнасьць расейскае народнасьці. Паміж Масквою й Варшаваю разгарэлася барацьба за ягоную, вызваленую ад прымусу бізуна, душу. Месца адступаючых польскіх уплываў, адміністрацыйна адштурхоўваных назад, займалі расейскія душаловы, што не магло не закончыцца нейкім трэцім самаўсьведамленьнем. За дзесяць гадоў да нелегальнага зьяўленьня першых кніжак Францішка Багушэвіча, але ў тыя ж дзесяць гадоў пасьля павешаньня сатрапамі ў Вільні згаданага Кастуся Каліноўскага даходзіць да пачатковых фармулёвак менавіта беларускага нацыянальнага руху, да арганізацыі Беларускай партыі ў рамках слыннай тады „Народнай Волі”, напісаньня й апублікаваньня праграмы ўстанаўленьня Беларускага Народу й яго Дзяржавы на пераломе сямідзесятых й васьмідзесятых гадоў ХІХ стагодзьдзя, трыццаць гадоў ад скананьня Яна Чачота, але яшчэ пры жыцьці Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, пра якога ведаў згаданы ўжо іншы пясьняр, Аляксандар Рыпінскі.

Неблагі паэт, аўтар надрукаванай у Лёндане ў 1853 годзе беларускай рамантычнай баляды Нячысьцік, зацікавіў нас найперш менавіта спробаю скласьці даведнік літаратуры Белай Русі. І зноў мусім зважаць, каб не дапусьціць непаразуменьня ў трактоўцы Рыпінскага. Гэты віцебскі шляхціч глядзеў на Беларусь як на правінцыю Польшчы, а на беларускую мову — як на дыялект польскай. Яму й ня сьнілася, што ў наступнае стагодзьдзе палічаць яго пісьменьнікам новага народу! Гэта ня ёсьць спэцыфіка толькі нашая; зусім гэтаксама, напрыклад, зь першапачаткамі сучаснай летувіскай пісьмовасьці, у якой знакаміты ўзор паэзіі пакінуў пасьля сябе жмудзінскі паляк Антон Бараноўскі (званы Антанас Баранаўскас). Так і ў латышоў, і ў фінаў, ці — у рэшце рэшт — і ў саміх расейцаў, якім смак літаратурнай творчасьці прышчапіў Сімяон Полацкі, іначай: Самуіл Пятроўскі-Cітняновіч.

У 1883 годзе, закапаўшыся ў маёнтку Строганы, Аляксандар Рыпінскі так пісаў пра свае пляны гісторыка-краёвай літаратуры: „Вось алфавітны сьпісак гэтых польскіх пісьменьнікаў, якія — альбо нарадзіліся на Белай Русі, або таксама пісалі пра яе на абедзьвюх мовах нашай правінцыі, як польскай, так і русінскай...” Далічыўся ён 55 прозьвішчаў, у іх ліку й Францішка Скарыны ці царкоўнага прапаведніка Сьцяпана Зізанія, але, на дзіва, не знаходзім у тым пераліку ні Адама Міцкевіча, ні Яна Чачота...

Польска-беларускія пісьменьнікі, што зьявіліся ў эпоху рамантызму ды ў час паўстаньняў, спачуваючы селяніну, ачалавечваючы яго, заснавалі фундамэнт пад непрадчуваную імі яшчэ Беларусь: надалі яе мове мастацкі бляск, падрыхтавалі грунт пад культурны росквіт, які завяршыўся фармаваньнем нацыі й дзяржавы. Такое аб’ектыўнае значэньне іх, здавалася б, малаважнай у тыя гады працы. Гэта свайго роду іронія лёсу: запрацавалі яны на прапажу панства, а думалі ж пра гармонію паміж палацамі й курнымі хатамі.

16. Эпізоднасьць

Новабеларуская літаратура фармавалася доўга, як і сама нацыя. Прабівалася да жыцьця, бы тая расьлінка паміж плітамі тратуара, таптаная магутнымі суседзямі. У працэсе яе разьвіцьця, запачаткаванага на схіле Рэчы Паспалітай, якое дасягнула апагею ажно ў сьвітанак дваццацівечча, назіраем выключна неспрыяльныя акалічнасьці. На працягу ўсяго XIX стагодзьдзя не дайшло ў ёй да ўзьнікненьня творчага асяродзьдзя: аўтары адзін пра аднаго, пераважна, нічога ня ведалі й ня чулі. Праўда, засноўваліся час ад часу пісьменьніцкія сябрыны, як згаданыя філяматы ў Віленскім Унівэрсытэце альбо літаратурны салён у пяцідзесятых гадох вядомага гісторыка, публіцыста й грамадзкага дзеяча Адама Кіркора. Мелі яны аднак польскі характар. Беларускамоўнае пісьменства ў іх трактавалася як нешта пабочнае, на мяжы этнаграфізму. Не было й гутаркі пра арганізаваньне часопіса на беларускай мове, які з часам мог бы пераўтварыцца ў нацыянальны ворган, гуртуючы актыўныя сілы Беларусі, як зрабіла гэта „Наша Ніва” пасьля рэвалюцыйнага 1905 году. Не выходзілі кніжкі, хаця б спарадычна, акрамя пару Багушэвічавых у апошняе дзесяцігодзьдзе, тайна надрукаваных за мяжою й распаўсюджаных падпольнымі арганізацыямі сацыялістаў. Беларускія творы знаходзім распыленымі па ўсякіх альманахах, газэтных і пэрыядычных выданьнях, зборніках дасьледнікаў народнай культуры. Кваліфікаваліся яны часьцей за ўсё не як праява абуджэньня новага народу — ілюстравалася імі паспалітае жыцьцё ў Белай Русі, безнадзейнасьць сялянскага быту. Мова наша іншы раз выкарыстоўвалася ў інтарэсах палітычнай прапаганды, варшаўскай альбо маскоўскай, але ніколі як сродак барацьбы за ўласнае незалежнае жыцьцё беларуса. Спрабаваў, праўда, ступіць на гэты шлях Кастусь Каліноўскі ў імгненьне Студзеньскага паўстаньня.

Больш-менш эпізоднасьць беларускай літаратурнай творчасьці амаль ва ўсіх тагачасных пісьменьнікаў мае сваю галоўную прычыну — у польскай, а пазьней і ў расейскай укаранелай культурнасьці грамадзкай ды інтэлектуальнай эліты, па?за якою прасьціралася сапраўдная глухамань непісьменнасьці, сярэдневяковай цемнаты. Мужык і местачковы заморанік ня ўмелі чытаць. Калі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч узяўся перакладаць і выдаваць па-беларуску папулярную паэму Міцкевіча Пан Тадэвуш, інтэлігентная публіка жартавала зь яго, што даволі будзе ёй тыражу дзесяці экзэмпляраў, бо толькі чалавек захацела б прачытаць слынную кнігу, перавернутую ў мужыцкую мову... Усё забіваў комплекс горшасьці, які ў Беларусі стаўся нацыянальнай рысай характару, тыпова каляніяльным пачуцьцём, свайго роду белым негрыцянствам.

Тым часам быў у двары Вухвішчы каля Полацку дзіўны эканом-цівун, які пісаў такія вершы, як Грошы і праца, Саўсім не тое, што было, Панскае ігрышча і таму падобныя. Называўся ён Фэлікс Тапчэўскі й хаваўся пад псэўданімам Хвэлька з Рукшэніц. Нідзе не друкаваў іх, чытаў перад зборышчамі як не свае; падабаліся люду, паўтаралі іх з хаты ў хату. Пражыў Тапчэўскі за шэсьцьдзесят, памёр у гады зьяўленьня першых кніжыцаў Багушэвіча, але, ці пабачыў ён іх — наўрад. Па сваёй натуры быў гумарыстам, любіў сялянскі камізм, высьмейваў шляхту, што ня значыць, каб пачуваўся беларусам. Быў паэт — няма паэта. Што па ім сёньня нам засталося? Некалькі тэкстаў, уцалелых дзякуючы Браніславу Эпімах-Шыпілу, земляку Тапчэўскага з тае ж Полаччыны, але й найпершаму беларускаму інтэлігенту, які дадумаўся скласьці рукапісную Беларускую хрэстаматыю, прысьвяціўшы ёй паўжыцьця, ды яшчэ ініцыяваўшы зачаткі нацыянальнага руху (небанальная постаць у нашай гісторыі, якой прысьвячаецца больш месца крыху далей).

Калі Фэлікс Тапчэўскі зьбіраўся стаць вучнем дваранскага вучылішча ў Лепелі, хадзіў па руках, таксама ананімны, верш Там блізка Пінска, прасякнуты гневам на паншчынныя парадкі. Падобнай пісаніны тады хапала, але гэтая якраз картка адрозьнівалася сваёй няпольскай і нерасейскай моваю. Вельмі магчыма, што Фэлікс трымаў яе перад вачыма... Аўтара мы сёньня ведаем напэўна, называўся: Францішак Савіч і паходзіў з таго ж Палесься, зь вёскі Вяляцічы. Яго нядоўгае, трыццацігадовае жыцьцё прыгоднае на сэнсацыйны кінафільм. Гэты прадаўжальнік ідэяў дэкабрыстаў наладжваў рэвалюцыянерскую нелегальшчыну, выкручваўся ў паліцэйскім сьледзтве. Высланы ў салдаты на Каўказ, уцёк адтуль і ўчыніў тое другі раз, насядзеўшыся ў турме, ды быў паўторна аддадзены на вайсковую службу ў мікалаеўскіх ротах. Маючы мэдыка-хірургічную адукацыю, закансьпіраваўся на Ўкраіне ў ролі доктара ў Бэрдычоўскай правінцыі, дзе й памёр бяз часу ды без пары. Адораны талентам змагара, пакінуў добрую памяць у палітычнай гісторыі Польшчы й Расеі, ды некалькі вершаў у абарону даведзенага да быдлячасьці халопа Белай Русі. Лёс пашкадаваў Францішку Савічу прычакаць шумнае Вясны Народаў у Эўропе 1848 году.

Мала больш за яго пабыў на гэтым сьвеце іншы Савіч, Вайніслаў Савіч-Заблоцкі, князёўскага роду з боку маці Станіславы Святаполк-Мірскай. Таксама заблытаны ў палітыку з галавою, вырас усё ж на пісьменьніка аж чатырох моваў: польскай, беларускай, францускай і нямецкай. У 1873 годзе даслаў ён у часопіс „Вестник Европы” тры свае беларускія вершы: З чужбіны, У роднай зямлі і Да перапёлкі. Прыдумаў сабе характэрныя псэўданімы: Граф Суліма з Белай Русі (гэта па бацьку зь гербам Суліма), і яшчэ адзін — Грамадзянін з Белай Русі. Вяртаючыся з эміграцыі ў Бэльгіі, дэкляраваў перад расейскімі ўладамі ня толькі поўную ідэнтыфікацыю зь імі, але й адрачэньне ад каталіцкага веравызнаньня, пераход на праваслаўе, што называў прызнаньнем веры даўніх продкаў. Вось так: адны глядзелі на Беларусь як на частку Польшчы, а другія ўважалі яе за Расею. Але ўжо нядоўга так мела быць.

17. Фундамэнт

Значэньне Студзеньскага паўстаньня ў гістарычным лёсе Беларусі й яе культуры мала дасьледванае. Завіравала яно каля ста сарака гадоў таму нагад. З пэрспэктывы часу відаць плюсы й мінусы тае векапомнае падзеі. Трэба сказаць, што зь ёю скончыўся халопскі пэрыяд у жыцьці нашага люду. Разьняволеньне вёскі і выйсьце яе на грамадзянскую арэну азначала канец двара й пана. Але адбылося гэта ня ў выніку ўсенароднага пераможнага бунту, а з ласкі ўлады, якая даўно разумела, што неабходна ліквідаваць рабства, пачаць новы этап у разьвіцьці вытворчых сілаў дзяржавы, не дапусьціць яе эканамічнага, затым і палітычнага ўпадку. Катастрафічная для Расеі крымская вайна, сьмерць Мікалая І і ўзыход на царскі пасад Аляксандра ІІ выклікалі зьмены — дайшлі да голасу лібэралы. Гэта й называецца зваротным момантам, калі насьпелі час і пара. Чым адрозьніваўся беларускі рух ад польскага? У першую чаргу — грамадзкай базай. Шляхта ў нас як нацыянальная кляса перастала існаваць, далучыўшыся да культуры й сьвядомасьці палякаў. Таму натуральна, што пераход тут ад фэадалізму да капіталізму ня мог закончыцца ўзьнікненьнем нацыянальнай беларускай буржуазіі (у клясычным разуменьні тэрміну). Безь яе — ідэі самастойнасьці прабіваліся на паверхню вялікай палітыкі доўга й марудна, знаходзячы істотную падтрымку толькі сярод багатага сялянства, увабраўшага ў сябе абмужычэлую частку засьцянковай гербавай галоты. Коратка кажучы: упаўшы пасьля паншчыны двор і новасьпечаны ў саюзе зь ім фабрыкант цьвёрда стаялі за аднаўленьне Польшчы як гаранта пэрспэктываў польскага разьвіцьця ім, якія няўхільна курчыліся ва ўмовах хуткага росту расейскай прамысловасьці ў самым цэнтры імпэрыі, ейнае экспансіі на далёкаўсходнія рынкі. Цалкам ідэнтычны, хоць не ў такіх глябальных маштабах, мэханізм інтарэсаў назіраўся таксама ў рэагаваньні вясковай эліты, якая — наадварот — бачыла пагрозу сваім участковым гаспадаркам ня столькі ў перавазе пецярбурска-маскоўскай індустрыі, колькі ў экспансіі ў Беларусь таньнейшых сельскіх пладоў з боку аграрна разьвітага Польскага Каралеўства. Канкурэнцыю вырашалі жывыя грошы, абароты капіталамі, якія толькі ў мізэрнай сваёй колькасьці траплялі ў спрацаваныя рукі нашага земляроба, ня робячы зь яго важнага кліента ў гандлі. Асноўная маса мясцовых тавараў знаходзіла збыт аднак у грашавіцейшых польскіх і расейскіх гарадох, на якія арыентаваліся таксама й дваровыя фальваркі. Пазбаўленая ўласнай дзяржаўнасьці Польшча ня сталася эканамічнай пэрыфэрыяй Расейскай Імпэрыі, утрымала сваё матэрыяльнае партнэрства зь ёю. Іначай здарылася зь Вялікім Княствам Літоўскім: цяпер за эксплюатацыю ягонага арэалу змагаўся яшчэ й маскоўскі гешэфтны прэтэндэнт. Маем дачыненьне ў тагачаснай Беларусі з сытуацыяй тыповай калёніі, разрыванай супрацьстаўнымі сабе тэндэнцыямі, а ў сфэры духа — усходняй і заходняй канцэпцыямі, што знакаміта апісаў Янка Купала ў п’есе Тутэйшыя.

У такім шырэйшым грамадзка-палітычным пляне трэба глядзець нам на зьяўленьне Францішка Багушэвіча, якога не без падставаў называем бацькам беларускага патрыятызму (хоць можна спрачацца наконт таго, ці не прызнаць пяршынства Яну Чачоту). Трымаю вось перад вачыма Багушэвічаву Дудку беларускую, найпершую нашу наважытную кніжку. Надрукавана яна нелегальна пры канцы XІX стагодзьдзя, у 1891 годзе. Якія думкі прыходзяць у галаву, гартаючы гэтае сьціплае выданьне? Найперш такія, што калі старажытная беларуская літаратура разьвівалася на поўны эўрапейскі фармат ды нашмат апярэдзіла тагачасную расейскую, то адроджанае пасьля нашае літаратурнае слова няма ніякага сэнсу параўноўваць зь якім-небудзь з суседніх; яго будучая веліч знаходзілася яшчэ за лясамі-гарамі. Толькі нарадзіўся быў у тым жа 1891 годзе, мала пажыўшы потым, геній беларускай паэзіі Максім Багдановіч. Каму адрасаваная тая ўнікальная кніжыца прыдуманага Мацея Бурачка, за якім схаваўся менавіта Францішак Багушэвіч? Напэўна не паном, і не плебэям нават, ці местачковым зануднікам... Каго ж заклікае ў прадмове, каб не пакідаў мовы роднай? — напісанай у стылі „Мужыцкай Праўды” Кастуся Каліноўскага, такімі простымі фразамі, што прасьцей ужо нельга, пры чым у танацыі гутаркі бацькі зь дзяцьмі, які ўсё лепш ведае й дае шчырую параду грамадцы, не зусім думаючай... І ўрэшце цалкам дарэчнае пытаньне: хто даў грошы на яе тайнае друкаваньне ў Кракаве, на кансьпіратыўны перавоз адтуль праз аўстрыйскую тады мяжу й на распаўсюджваньне (бо не прадавалі ж Дудкі беларускай у віленскіх і гарадзенскіх кнігарнях, куды мужык амаль не заходзіў і надалей амаль не заходзіць).

Адказы на пастаўленыя пытаньні насоўваюцца самі. Пачаткі сучаснай нам беларускай літаратуры мелі будзіцельскі, а не эстэтычны характар. Яе не чыталі ні ў палацах, ні ў мяшчанскіх камяніцах. Мала таго, яна была пад паліцэйскай забаронаю расейскай адміністрацыі. Інтэлігент, які асьмельваўся ў культурным таварыстве выказацца па-беларуску, рызыкаваў, што будзе высьмяяным альбо апынецца пад тайным наглядам сышчыкаў.

Дудку беларускую складваў Францішак Багушэвіч прадумана. Цэліўся ён ёю ў найважнейшае для будучыні Беларусі, у тое, каб разварушыць індывідуальнасьць і грамадзянскае сумленьне селяніна, гэтак званага тутэйшага чалавека. На пачатку зборнічка зьмешчаны верш пад знамянальным загалоўкам Дурны мужык, як варона. Да гэтага матыву вернецца пасьля й сам Янка Купала. У творы Як праўды шукаюць капітальна паказаў закінутасьць вясковага быту, але не ў чачотаўскім сэнтымэнтальным спачуваньні, а з падказам не заставацца горшым ад іншых. Бог сіроты любіць, але долі не дае, — паўтарае Багушэвіч народную прыказку й выводзіць зь яе маралітэт: наша зямля, наша праца, наш хдеб, то й наша Айчына ўся! Апублікаваў тут і Хрэсьбіны Мацюка — горкі паэтычны аповяд аб тым, як з душы беларуса выбівалі ўласную годнасьць і самасьвядомасьць, перацягваючы яго на бок Расеі альбо адштурхоўваючы ў польскі бок. Каб не быў сабою! Польская літаратура й расейская за ХІХ стагодзьдзе вырасьлі ў магутныя зьявы культуры Эўропы. Выходзіла ў іх мноства кніжак; слаўныя літаратары жылі з творчай працы. Беларуская ж ледзь з духам прарастала паміж імі да сьвятла. Францішак Багушэвіч заклаў ёй трывалы фундамэнт.

18. Век

Паэты, тыя выдатнейшыя, рэдка дажываюць старасьці — яны выгараюць. Францішку Багушэвічу пашанцавала дацягнуць да шасьцідзесяці гадоў. Ва ўмовах кансьпіраваньня беларускай творчасьці, наўрад ці ведаў ён, што ў тым жа яго Віленскім Краі зазьзяла й згасла заўчасна паэтычная зорка Адама Гурыновіча, які адышоў з гэтага сьвету яшчэ юнаком, у студэнцкім узросьце, заразіўшыся чорнай воспаю ў турме Петрапаўлаўскай крэпасьці, куды папаў за нелегальшчыну. Як і Францішак Багушэвіч, пісаў ён таксама й на польскай мове, але самыя дасканалыя творы атрымаліся на роднай. Ня меў магчымасьці публікаваць іх, быў замалады на знаёмствы, і таму ведаем іх мала, столькі, колькі шчасьліва ўцалела пасьля арыштаў, рэвізіяў і сямейных нягодаў. Як і Ян Чачот, ішоў Адам Гурыновіч у літаратуру заварожаным народнымі песьнямі, фальклёрам. Гэта звычайны шлях культурнага й на-цыянальнага адраджэньня кожнага народу.

Пісьменьнікам учыніў яго — трэба думаць — якраз Францішак Багушэвіч сваёй Дудкай беларускаю. Пісаць пачаў Адам Гурыновіч вершам Да Мацея Бурачка (пад такім псэўданімам выступіў — як ведаем — Францішак Багушэвіч). Ці зналіся яны асабіста? — цяжка сказаць. Хутчэй за ўсё — не: у беларускай літаратурнай творчасьці абавязвала зразумелая засакрэчанасьць, боязь!

Калі б лёс адпусьціў Адаму Гурыновічу больш часу, праўдападобна, іначай выглядала б наша дзевятнаццацівечча. Пісьменства наша тады не было б такім аднабаковым, сацыяльным з палітычнай накіраванасьцю. Пакінуў нам у спадчыну лірыкі Бор, Вясна, элегію Сьцямнела на двары і ціха кругом... Пераклады, зробленыя ім з творчасьці Аляксандра Пушкіна, Івана Крылова, Мікалая Някрасава, Льва Талстога, Адама Міцкевіча, Элёйзы Ажэшкі, Яна Каспровіча мелі небанальнае значэньне, бо выводзілі прыніжаную мову ў лік роўных з расейскай і польскай — аказалася, загаварылі на ёй вялікія аўтары; яе лексыка была настолькі багатай, каб перадаць сусьветныя шэдэўры. Гэта быў пералом, які, на жаль, ня меў уплыву на творчае асяродзьдзе, пазбаўленае друкаванага воргана. Падобныя зьдзяйсьненьні адначасна рэалізаваў выдатны сябар Францішка Багушэвіча, равесны яму Альгерд Абуховіч з роду італьянскіх графаў Бандынэліх, беларускамоўныя тэксты якога распаўсюджваліся толькі ў рукапісах. Здавалася б, маглі тыя высокаінтэлігентныя людзі дадумацца выдаваць нейкі часопіс па-беларуску, дамовіўшыся з тыпаграфіяй у нямецкім Познані альбо ў аўстрыйскім Кракаве, куды не сягалі шчупальцы расейскай палітычнай паліцыі... Пэўна няраз задумваліся яны над тым; аднак дзеля гэткай ініцыятывы спатрэбілася б нямала грошай, якіх у іх не знаходзілася, а спонсараў не было відаць, бо не было й капіталу ў беларускіх дамох, існуючых зазвычай на скраі беднасьці. Аднак фінансавых сродкаў у такой сытуацыі, дарэчы, таксама яшчэ замала — неабходная добра прадуманая падпольная арганізацыя дзеля распаўсюджваньня. Такая, праўда, зьявілася на кароткі міг, — гэта народніцкая Беларуская партыя, але яе, па-аматарску заснаваную, неўзабаве зьнішчыла імпэрская контрразьведка, гэтак званая „Охрана”. Усе акалічнасьці — матэрыяльныя й духоўныя — не спрыялі дынамізацыі руху беларусаў. Кніжыцы Багушэвіча распаўсюджвала Польская Сацыялістычная партыя, якая мела ў гэтым свой інтарэс, не заўсёды сугучны інтарэсам Беларусі. Моцна рызыкаваў Багушэвіч, але, відавочна, нейк камбінаваў на выпадак правалу, сам будучы адвакатам па прафэсіі...

Як Адам Гурыновіч, гэтак і Альгерд Абуховіч нічога свайго арыгінальнага не надрукаваў пры жыцьці. А быў жа ён адукаванейшым творцам плеяды Белай Русі, чалавекам арыстакратычнага роду, грунтоўна азнаёмленым з эўрапейскай культурай, гадамі пражываючым на Захадзе, галоўным чынам у Жэнэве й Парыжы. Памёр у І898 годзе як сьціплы рэпэтытар гімназістаў у Слуцку. Чаму так сталася, што граф пайшоў у капейкавыя заробкі? Вялікапанская ягоная радня не магла сьцярпець, што атаесамліваўся ён зь беларускім людам, размаўляў і пісаў на ягонай мове. Беспардонна пазбавілі яго правоў да маёмасьці. Гэта ня быў надзвычайны інцыдэнт; няйначай адносіліся ў шляхоцкіх дамох і да Францішка Багушэвіча, і да Адама Гурыновіча, і да іншых. Кляса паноў пазбаўлялася адшчапенцаў, вызнаючы польскую нацыянальнасьць у канфлікце з расейскай, але ні ў якім выпадку — беларускую.

Альгерд Абуховіч граф Бандынэлі вёў досыць рэгулярны ды спакойны побыт у наёмнай слуцкай кватэры. Укамплектоўваў хатнюю бібліятэку. Перакладаў зь літаратураў: расейскай, польскай, нямецкай, францускай, свабодна валодаючы гэтымі мовамі. Запачаткаваў у беларушчыне жанр байкі, сярод якіх захаваліся Воўк і лісіца, Суд, Ваўкалак, Старшына, і верш Дума а Каралю XІ. У апошнія гады перад сьмерцю склаў мэмуары, успаміны. Францішак Багушэвіч, Адам Гурыновіч, Альгерд Абуховіч — тройца веліканаў Русі маёй Белай. Усяго аднаму зь іх, менавіта, Багушэвічу пашанцавала выйсьці са сваімі кніжыцамі да чытаючай публікі, хоць удача гэтая папалове, бо пад таемнымі празыўкамі, накшталт: Сымон Рэўка з?пад Барысава. Выступіць у друку пад уласнымі імёнамі было б раўназначным суду й вязьніцы! Якая ж іншая літаратура цярпела такі зьдзек і перасьлед? І, нягледзячы на гэта, яна не замірала, расла ў моц й таленты. Паступова хілілася тая эпоха, калі па-беларуску чыталася нешта спадцішка, дастаўшы ад суседа ці то ананімную паэму Тарас на Парнасе, ці Энэіду навыварат, ці Гутарку Данілы са Сьцяпанам, альбо Гутарку пана з хлопам...

Век пары й электрычнасьці дыктаваў свае законы. Шырылася асьвета. Ва ўнівэрсытэты рушылася моладзь з?пад саламяных стрэхаў. Набліжалася ХХ стагодзьдзе, а зь ім, бы веснавыя воды, накочвалася магутная хваля беларускага адраджэньня. Багушэвіч і ягоныя спадзьвіжнікі прычакалі б 1905 году і першай легальнай беларускай газэты ў Вільні, і выдавецкай фірмы, і арганізацыяў — паўміралі ж яны не ад старасьці. Адзін Вінцук Дунін-Марцінкевіч завекаваў да 1884 году, калі жандары грамілі Беларускую партыю, лідэр якой, Ігнат Грынявіцкі, забіў цара Аляксандра ІІ.

19. Рунь

Разам з адыходам XIX стагодзьдзя ў гісторыю скончылася ў Беларусі татальная дамінацыя польскай культуры й мовы. Паншчынны двор, які быў апораю для ўсякіх паўстаньняў у імя аднаўленьня Рэчы Паспалітай, пераўтварыўся ў капіталістычны фальварак, заняты грашовымі прыбыткамі. У жыдоўскіх мястэчках, карпеючых у дробным гандлі, ды ў хілых рукадзельных мануфактурах паявіліся фабрычкі зь бізнэсам на ўсход і захад. Месца польскіх школак занялі расейскія. Адбылася зьмена культурнай арыентацыі — з Польшчы на Расею. У сярэднія навучальныя ўстановы пайшло пакаленьне дзяцей свабодных сялянаў, вядома, з багацейшых дамоў. Зьнікла двухмоўе ў беларускай літаратуры пачатку XX стагодзьдзя. Нейк так дзіўна склалася, што ў апошнія дзевяностыя гады вымерлі выдатныя паэты й празаікі, гадаваныя ў вялікапольскім духу, і таму існуючыя адначасна ў двух нацыянальных структурах. Час польска-беларускіх альбо беларуска-польскіх пісьменьнікаў завяршаўся разам са сьмерцю Францішка Багушэвіча, Адама Гурыновіча, Альгерда Абуховіча, а раней — Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, ня згадваючы пра меней значных.

Летам 1897 году раптоўна сканаў Янка Неслухоўскі, пра якога часьцей чуем пад літаратурным псэўданімам: Янка Лучына. Паэт зь яго аказаўся ніжэйшага лёту, але гэта ягоныя творы склалі першую, легальна выдадзеную, беларускую кніжку Вязанка. Падрыхтавалі яе, праўдападобна, студэнты ў Пецярбурзе ў 1903 годзе. У той жа год прайшоў устаноўчы зьезд Беларускай Сацыялістычнай Грамады, найпершай самастойнай партыі ў палітычным жыцьці беларусаў. Супастаўленьне датаў шмат што растлумачвае.

Гэты інжынер па прафэсіі атрымаў знакамітую гуманітарную адукацыю, зь веданьнем эўрапейскіх моваў і нават старажытнай грэцкай, зь якой перакладваў Гамэра. Паходзячы з заможнае мяшчанскае сям’і ў Менску, свой талент прысьвяціў Неслухоўскі ня столькі справе адраджэньня Беларусі, яе народу й дзяржавы, колькі якраз сацыяльнаму яе разьняволеньню. Засяроджваў ён сваю ўвагу на постаці селяніна — носьбіта сапраўднай маральнасьці, трактуючы яго як соль зямлі, апору ўсякае чалавечнасьці. Гэта было водгульле народніцкіх ідэяў, даволі ўжо анахранічных у эпоху бурлівага разгортваньня капіталізму. Цікава адзначыць пры нагодзе, што ў польскай літаратуры тое ж народніцтва ніколі не прынялося, а якраз у васьмідзесятыя ды дзевяностыя гады дайшла ў Варшаве да голасу пазытывістычная ідэалёгія: культ прадпрымальніцтва, паклоньніцтва перад машынай і капіталам, курс на будаваньне Польшчы не „мецяжамі”, якія даводзілі да катастрофаў, але моцнай эканомікай, туга па напханым банкнотамі кашальком. Ня плач над лёсам гаротнага вяскоўца пераважаў у тамашніх салёнах; але пахвала даходнай крамы ды фабрычнага размаху. Польскае Каралеўства, фармальна ліквідаванае ў 1888 годзе, даўно расло ў сілу, доўга трымаючы ў шаху параўнаўча маладую расейскую індустрыю.

Вершы Янкі Лучыны сёньня цяжка чытаць. Яны — акрамя тых з філязофскім падтэкстам — належаць як быццам да нейкае тэматычнае архэалёгіі. Сьвет, апісаны ў іх, прапаў назаўсёды. Гарадзкая цывілізацыя канчаткова глынула традыцыйную вёску. Але Лучына не затрымаўся на сацыялягізьме, вопісах гаротнасьці бедных людзей.

Спрабаваў ён мастацка сягнуць глыбей у душу чалавечую, у ягоную псыхалёгію перш за ўсё. Гэта ўжо не было адкрыцьцё ў літаратуры наогул, але выраўноўваньне да ўзроўню мастацкага слова ў пісьменстве палякаў і расейцаў, на мовах якіх таксама пісаў ды крыху публікаваўся ў правінцыйных газэтах, між іншым, у даволі папулярным „Минском листке”. Зьбіраў фальклёр, як і Адам Гурыновіч. Займаўся перакладамі, як быццам экзаменуючы роднае слова, ягоную прыгоднасьць у перадачы паэзіі Генрыха Гейнэ, Івана Крылова, Мікалая Някрасава. Важны досьвед у творчым разьвіцьці аўтара.

Настала быццам бы зацішша. Беларуская літаратура ляжала ў рукапісах у шуфлядах сталоў, а магілы яе творцаў зарасталі травою па меры таго, як блізкая ім радня разьяжджалася па белым сьвеце. Ейныя прадаўжальнікі ўжо нарадзіліся, хадзілі вучнямі на заняткі, вырасталі ў кавалеры ды паненкі, ехалі студэнтамі ў Пецярбург. Вільня — як акадэмічны цэнтар — даўно заняпала, па славутым унівэрсытэце засталіся адны ўспаміны. Усенька інтэлігентнае, з жывым розумам, кіравалася ў сталіцу імпэрыі. У ёй гэта, а не ў віленскіх мурох, мела акрыяць ідэя Беларусі. Нешта пісаў пакрыёму юнак Іван Луцэвіч, будучы Янка Купала. Практыкаваўся ў вершапісаньні Кастусь Міцкевіч, стаўшы потым Якубам Коласам. Паступіў у гімназію ў далёкім Яраслаўлі, што на Волзе, без пары сталеючы, Максім Багдановіч. Высьпявала гэтая трыяда на зоркі першай велічыні: Купала, Колас, Багдановіч. Праміне яшчэ толькі дзесяць гадоў і засьвецяцца яны бляскам цуду найчысьцейшае красы, якой даўно не было на зямлі Русі Белай. Так бы мовіць — зрабілася цішыня перад вялікай бурай.

Страшна робіцца, калі падумаць, што спатрэбілася больш за цэлае стагодзьдзе, пакуль зьявіліся беларускія кніжкі й часопісы, арганізацыі й партыі — усё тое, што неабходнае дзеля нармальнага функцыянаваньня нацыі. А былі ж у старажытнай Беларусі друкарні, эліты, свая дзяржава й пачуцьцё Айчыны. Страціць лягчэй, чым вярнуць. Прасьцей служыць камусьці, чым працаваць на ўласным. Нявольнік, які памятае няволю, ніколі не адчуе сябе цалкам свабодным. Таму невыпадкова ўзьнялі беларускую культуру да самых вышыняў тыя яе дзеячы, якія прыйшлі ў жыцьцё, маючы за бацькоў ужо вольных людзей, забыўшых пра паншчыну, рабства й зьдзек. У іх не было страху, які адбірае энэргію, забівае веру ў свае магчымасьці.

20. Рост

Беларуская культура ў сваіх нацыянальных праявах на працагу XIX cтагодзьдзя пульсавала, так бы мовіць, фрагмэнтарна, спарадычна. Не сфармаваўся тады сталы яе цэнтар ні ў краёвым падпольлі, ні за кардонам, як здарылася тое, напрыклад, у літоўцаў, якія мелі апору ў літоўскамоўнай паласе Ўсходняй Прусіі, ці ў выпадку ўкраінскага руху, што разгортваўся, дзякуючы падтрымцы аўстрыйскіх уладаў, якія бачылі палітычную карысьць для сябе ва ўкраінізацыі Галіччыны. Нягледзячы на заглушанасьць беларушчыны й абсалютную незаціўкаленасьць ёю тагачаснай эўрапейскай палітыкай, паступова нарастаў унутраны патэнцыял. Маецца тут на ўвазе ня толькі літаратурная творчасьць: паэзія Яна Баршчэўскага, Яна Чачота, драматургія Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, кніжкі з палітычным ужо падтэкстам Францішка Багушэвіча й цэлае плеяды іншых, у тым ліку й спадчыну графа Бандынэлі. Акрамя культурнай субстанцыі, узьнікла й свая палітычная думка, падставы дзеля якое даў, несумненна, Кастусь Каліноўскі, паўстанцкі дыктатар, але й мысьліцель, філёзаф. Гэты заядлы вораг шляхотчыны, хаця сам ён быў шляхоцкага роду, стаўшы патрыётам Белай Русі, знакаміта разумеў, што панскі двор бязьлітасна калянізуе яе й пазбаўляе ўласнае, беларускае душы (як гэта найчасьцей назіраецца ў дзейнасьці калянізатараў ва ўсім сьвеце). Стаўку на селяніна рабіла славутая „Народная Воля” ды ўтвораная ў яе рамках Беларуская партыя, узначаленая Ігнатам Грынявіцкім, пасьлейшым забойцам імпэратара Аляксандра ІІ. Калі тайны дыктатар Студзеньскага паўстаньня ў Беларусі й Літве быў даволі адзінокім у сваіх высакародных памкненьнях, дык нарадавольцы, дзейнічаючы на адну эпоху пасьлей, у васьмідзесятыя гады, былі ў стане пайсьці значна далей за Кастуся Каліноўскага, ствараючы ідэю Беларускага Народу й Беларускае Дзяржавы. І хоць паліцэйская контрразьведка хутка разграміла — у 1884 годзе — патаемны часопіс „Гоман”, заснаваны пасьлядоўнікамі Ігната Грынявіцкага, то аднак гэтае выданьне адыграла куды важнейшую ролю ў разьвіцьці беларускага руху, чым адналістовая газэтка каліноўшчыкаў пад загалоўкам „Мужыцкая Праўда”, сарыентаваная на стымуляваньне сацыяльнага выбуху ў краі ў адпаведнасьці са стратэгіяй сялянскай вайны ва ўсёй імпэрыі. І гэта зразумела, бо ў тыя шасьцідзесятыя гады яшчэ існавала, досыць архаічная, грамадзка-палітычная сытуацыя ў цяні ўсё тае ж даўняе Рэчы Паспалітае. А ў часы „гоманаўцаў” зьявілася інтэлігенцыя, якая не разважала катэгорыямі добрага пана, бо сама яна паходзіла з хатаў ды местачковых камянічак. Так нарадзілася нацыя, якой ніколі не бываць у фэадалізьме (баярскую Белую Русь праглынула з патрахамі шляхоцкая Польшча, як, напрыклад, чэская дзяржава пераўтварылася ў нямецкую).

У самюткі канец XIX cтагодзьдзя быў праведзены першы ўсерасейскі перапіс насельніцтва, які выявіў нешта мала кім прадчуванае, гэта значыць, пашырэньне ў народзе беларускай сьвядомасьці. Расейцамі назвалі сябе прыежджыя з глыбіні імпэрыі й частка гімназійнай інтэлігенцыі; у палякі падаліся амаль выключна ўласьнікі й набліжаныя да касьцельнае службы. Да распаўсюджаньня пальшчызны ў каталіцкіх масах простанародзьдзя дайшло крыху пазьней і, як не дзіўна на першы погляд, адбылося тое зь лёгкае рукі антыкаталіцкае палітыкі царскага рэжыму. Трапна падгледзеў гэта ды апісаў Францішак Багушэвіч у творы Хрэсьбіны Мацюка, у якім чытаем знамянальнае заканчэньне: О так то хрысьцілі мяне казакі з тутэйшаго ды ў палякі!

З пачаткам нашага веку Расея перажывала бурлівы эканамічны росквіт, але й палітычную катастрофу, накшталт колішняй Крымскай вайны, а менавіта, пройгрыш у канфрантацыі зь Японіяй у гадох І904-1905. Нечуваны разгром вялізнае арміі ды флёту ў вайне зь ігнараваным далёкаўсходнім праціўнікам выклікаў шок; зьмякчэньне затым ціску ўлады было непазьбежным, паліцэйскі тэрор на нейкі пэрыяд быў заменены нечым на падабенства дэмакратызацыі. Зьнялі „пячаці сьмерці” зь беларускага друкаванага слова й схавалі бізун, якім шпарылі кожнага, хто спрабаваў ладзіць сякую-такую арганізаванасьць у беларускім духу. І літаральна ў адзін міг, праз год-паўтара, падалі свой голас перад усімі народамі беларускія арганізацыі, выдавецтвы, газэты, часопісы. Здарыўся проста цуд уваскрашэньня народу, затаптанага мінулымі, непрыхільнымі яму, вякамі. Зазьзялі зоркі нацыянальных геніяў: найперш Янкі Купалы й Якуба Коласа; затым незабыўнага Максіма Багдановіча, першага — дарэчы сказаць — наважытнага беларускага пісьменьніка, які не адчуваў патрэбы хавацца за псэўданімам альбо распыльваць свае вершы па небеларускіх выданьнях.

Зьявілася група маладых будзіцеляў, якія ўчынілі ўсё, што трэба, каб ажыў народ. Браты Антон і Іван Луцкевічы, Вацлаў Іваноўскі, Казімір Кастравіцкі, Вацлаў Ластоўскі, Францішак Стацкевіч, Аляксандар Уласаў, Францішак Умястоўскі, Алаіза Пашкевічанка, Алесь Бурбіс і іншыя. На базе культурна-асьветніцкіх гурткоў Вільні, Горадні, Менску стварылі яны ў 1902 годзе сакрэтныя структуры са сьціплым назовам Беларуская Рэвалюцыйная Грамада. Наўрад ці трэба сумнявацца ў тым, што менавіта ў гэтым асяродзьдзі было ініцыявана надрукаваньне ў 1903 годзе выбраных твораў Янкі Лучыны пад загалоўкам Вязанка — памятайма — першай легальнай беларускай кніжкі, якая, відавочна, паслужыла ім спробаю на рэакцыю царызму, дагэтуль надта заядлага ў сваёй антыбеларушчыне. З выхадам тае ж Вязанкі дынамізаваўся нацыянальны рух. Згаданая Грамада з досыць млявага ўтварэньня ажывілася да маштабнай нармальнай партыі, пераназваўшыся ў Беларускую Сацыялістычную Грамаду. На яе глебе потым вырасла ўся Маладая Беларусь.

Дзеля гістарычнай праўды трэба адзначыць, што пераход беларускасьці з культурніцтва ў палітычнасьць, з этнаграфічнасьці ў нацыянальнасьць адбываўся пад значным уплывам польскага сацыялістычнага руху, у якім празь некаторы час прымалі ўдзел будучыя дзеячы ды ідэолягі Белай Русі. Сам Юзэф Пілсудскі ўспамінаў пра наладжваньне ім кантрабанды праз аўстрыйскі кардон у Расею выданьняў Францішка Багушэвіча.

21. Квітненьне

XIX стагодзьдзе бяз рэшты ў Белай Русі працавала на тое, каб у пачатку ХХ змог выступіць арганізаваны й сьвядомы сваіх мэтаў нацыянальны рух беларусаў, як апошні сярод народаў. Узьнікненьне арганізацыяў і газэтаў на роднай мове зьявілася тым гістарычным пераломам, ад якога Беларусь ужо не жыла як паслухмяная калёнія. Даволі распаўсюджаная думка ўсё ж, што трэба гэта зьвязваць зь першай расейскай рэвалюцыяй І905 году. Аднак у сапраўднасьці ўсё адбывалася далёка ня так, хоць значэньне таго славутага закалоту ў імпэрыі, вядома, цяжка недацаніць.

Менавіта ў 1902 — нагадаю — годзе, калі царская ўлада трымалася зусім моцна й самаўпэўнена паводзіла сябе паліцыя, дайшло да стварэньня сакрэтных структураў, зь якіх неўзабаве вырасла слаўная потым Беларуская Сацыялістычная Грамада. Канчаткова аформілася яна ў тайную партыю ў месяцы сьнежні 1903 году. Варта заўважыць, што зрабіла гэта наступнае пасьля народнікаў пакаленьне, можна сказаць, дзеці заснавальнікаў „Гоману”, аўтараў праграмы будаваньня Беларускага Народу й Беларускай Дзяржавы. За той дваццацігадовы адрэзак часу выдаў свае закансьпіраваныя кніжкі Францішак Багушэвіч, бацька моўнага патрыятызму ды будзіцель народных масаў. Пусьціла карані родная літаратура, жывячыся традыцыямі вялікага мінулага і, адначасова, надзённымі справамі чалавека на гэтай занядбанай зямлі.

Аналізуючы відавочную слабасьць беларускага адраджэнскага руху, мы звычайна не бярэм пад увагу тае знамянальнае акалічнасьці, што не зьяўляўся ён тады элемэнтам міжнароднай палітыкі, а быў толькі ўнутранай зьявай у межах Расеі. У некаторай меры, талеруючы яго ўсё ж, адміністрацыя й пецярбурскі ўрад кіраваліся разьлікам на паслабленьне яшчэ значных польскіх уплываў у заходніх губэрнях. На больш не спадзяваліся, дасканала разумеючы, што радыкальнае зьнішчэньне іх было б раўназначным з вайною супраць папулярнага тут — нароўні з праваслаўем — каталіцызму й закончылася б аднымі шкодамі інтарэсам імпэрыі ў Эўропе. Словам, не калькуляваўся такі варыянт. Тыя ж царскія ўладары актыўна падтрымлівалі — маральна й матэрыяльна — мясцовыя нацыяналізмы ў Эстоніі ды ў Латвіі. Там спакон вякоў панавала нямецкая культура, пратэстантызм, арыентацыя на Захад, і таму гэты высокацывілізаваны рэгіён трэба было абавязкова павярнуць тварам да Масквы; адарваць заварожаны позірк даўняе Ліфляндыі на Нямеччыну й Швэцыю. Як гэта ўчыніць? Тэрорам ня ўдасца, дык істотным паспрыяньнем разьвіцьцю глумленых тутэйшымі немцамі нацыяў: эстонцаў, латышоў; уключна з адкрыцьцём уласных школаў, што не дадзена было беларусам. Давайце крыху працягнем урок палітычнага мысьленьня. Наўрад ці хутчэй за нас, беларусаў, нарадзілася б сучасная нацыянальнасьць летувісаў, затым і дзяржаўнасьць, калі б частка іхнай занёманскай этнічнай тэрыторыі не апынулася была ў складзе Ўсходняй Прусіі, з цэнтрам у горадзе Тыльзыт. Летувіскаму насельніцтву пад нямецкай уладаю была ўведзена свабода на карэнна-народную духоўнасьць, на друкаваньне забароненых расейцамі летувіскіх кніжак, перш за ўсё рэлігійных, кантрабандаю перапраўляных за кардон. Бэрлінскія палітыкі — ня горш за пецярбурскіх — калькулявалі па-свойму. На Ковеншчыне пашыраліся антымаскоўскія настроі. Супрацьдзеяць ім магчыма было ня йначай, як даючы свабоду, што й сталася з карысьцю для тэмпаў росту самасьвядомасьці ў тых жа летувісаў. Падобны мэханізм задзейнічаў і ў выпадку ўкраінскага адраджэньня, якое прасоўвалася на ўсход зь Львова і ўсяе Галіччыны, салідна падукраінізаванай канфліктуючай з Расеяй Аўстрыяй, незадаволенай царскім патранатам над Сэрбіяй і іншымі балканскімі славянамі. Клясычны прыклад імпэрскай нацыянальнай палітыкі назіраем у гісторыі падзеленай Польшчы, якую выкарыстоўвалі ў захопніцкіх сталіцах у плянаваньні дыпляматычных акцыяў і контракцыяў. Аднаўленьне польскасьці разам з дазволам аўстрыйскага начальства адчыніць даўні ўніверсытэт у Кракаве невыпадкова зьбеглася з русыфікацыйным ціскам пасьля Студзеньскага паўстаньня ў Каралеўстве Польскім ды пройгрышам Вены ў ваеннай канфрантацыі з Бэрлінам у 1866 годзе, стратаю Сылезіі з Лужыцамі. У Вене ўзяліся гуляць польскім козырам, і дадаткова ўкраінскім.

Гэтых колькі словаў пра шырэйшую сытуацыю ў нашым закутку Эўропы неабходна запамятаць, каб добра зразумець падзеі ў Беларусі на парозе новага веку, гдыбейшыя прычыны такіх, а ня іншых, шляхоў беларускага руху. Усё зьвязана, нішто не адбываецца незалежна ад становішча ў суседзяў.

Грамадоўцы не былі сілай рэспэктабельнай на той час, бяз важных фінансавых сродкаў, безь якіх адчувальная ў грамадзтве дзейнасьць застаецца ў сфэры пастулятаў альбо мараў. Пры тым зьяўляліся імі маладыя хлопцы й дзяўчаты, у пераважнасьці студэнты й гімназісты, пра якіх цяжка думаць усур’ёз як пра аўтарытэтных асоб, а тым болей дзеячаў. Але ведайма, што ўсякія перавароты праводзяць якраз такія. Беларуская Сацыялістычная Грамада існавала ўжо тры гады, ня маючы свайго друкаванага воргану, прынамсі накшталт рэгулярнага бюлетэню, нават у год поўнага развалу ўлады пасьля няўдалае кампаніі ў Манчжурыі ды капітуляцыі Порт-Артура ў выніку разгрому японцамі расейскага флёту ў праліве Цусіма.

Чаму грамадоўцы толькі бегалі з прамовамі па мітынгах? Напрыклад, Луцкевіч — на менскае чыгуначнае дэпо, а Цётка-Пашкевічанка да віленскіх гарбароў, замест заняцца грунтоўнай працай, скажам, выдаваньнем газэты... Бракуе нам архіўных матэрыялаў з тае пары, але й бязь іх адказ на гэтае пытаньне здаецца ясным: яны ня ўмелі рабіць журналістыкі ды ня мелі грошай на друк. Адзін зь іх, Вацлаў Іваноўскі, пару гадамі назад адбіў на прымітыўным гектографе нешта падобнае да газэтнага выданьня, даўшы яму загаловак „Свабода”. Купіў ён машынку сам, за заробленую ў вакацыі марную суму. Аматарскае яго падпольніцтва выпадкам выкрыў стары бацька, паклаўшы ўсяму канец: сын мусіў закончыць інстытут, атрымаць дыплём інжынера. Да кансьпірацыі вярнуўся пасьля, стаўшы дарослым і будучы ўжо на сваім хлебе. Гэта таму першае легальнае пэрыядычнае выданьне на беларускай мове зьявілася не ў разгар рэвалюцыянізму, калі заваліўся ўсялякі кантроль, а ў ягоны спад. „Наша Доля” выйшла ў палове верасьня 1906 году ў Вільні. Суды ўжо тады ажывіліся й забаранілі газэту.

22. Газэты

Згаданая першая легальная беларуская газэта „Наша Доля” праіснавала коратка на працягу асеньніх месяцаў 1906 году. Загубіў яе, несумненна, той жа рэвалюцыянізм, час і пара. Царская ўлада ізноў паклала цяжкую руку на ўсё расейскае жыцьцё. Аўтары „Нашай Долі”, калі хацелі надалей публікаваць свае адозвы да народу, павінны былі сысьці ў падпольле. Не зрабілі таго, магчыма, з прычыны арганізацыйнай слабасьці альбо, звычайна, забаяліся... Аднак жа значэньне гэтага выданьня, хоць надта хілага ды нерэгулярнага, нельга паменшваць. Апошні, шосты нумар быў надрукаваны недзе ў палове сьнежня, калі ўжо выходзіла другая беларуская газэта, штотыднёвая „Наша Ніва”. Мабыць, ніхто не спадзяваўся, што пратрымаецца яна доўга, ствараючы вялікую эпоху ў гісторыі культуры Беларусі, збудаваўшы трывалы падмурак пад ейнае адраджэньне. Разам з тым нельга забываць, што „Наша Ніва” выйшла з „Нашай Долі”, у рэдакцыі якой меў месца менавіта раскол, у выніку якога пакінулі яе тыя, хто больш рэальна глядзеў на пэрспэктывы нацыянальнай дзейнасьці.

Задумоўваючыся над жывучасьцю „Нашай Нівы” ды хуткай сьмерцю „Нашай Долі”, проста кідаюцца ў вочы два галоўныя фактары: першы — гэта ідэалягічная памяркоўнасьць і засяроджваньне ўвагі на праблемах краю, а не на збаўленьні цэлага сьвету сацыялістычным раем; другі — гэта зьяўленьне больш-менш трывалай фінансавай падставы для друку, якую забясьпечваў сам рэдактар-выдавец Аляксандар Уласаў, адукаваны фальварковец з?пад Радашковічаў. Гэты былы выхаванец вучылішчаў: духоўнага ў Пінску й рэальнага ў Лібаве, а таксама Рыскага Палітэхнічнага Інстытуту, захапіўшыся ў маладыя гады ідэяй самастойнасьці Беларусі й шчасьліва стаўшы ўладальнікам немалых грошай здолеў геніяльна пакарыстацца імі. Можна толькі здагадвацца ў рашаючам уплыве на яго асобу пратэстанцкага рацыяналізму ў час ягонага юначага прабываньня ў паўнямецкай тады Латвіі. Латышы нашмат раней за беларусаў арганізаваліся — перш у сфэры гаспадаркі, а затым і культуры. Далі яны добры прыклад іншым.

За кулісамі рэдакцыяў стаялі дзеячы-заснавальнікі Беларускай Сацыялістычнай Грамады. Да іх належыў і Аляксандар Уласаў, што не адно й растлумачвае. Але мозгам „Нашай Нівы” лічацца браты Іван і Антон Луцкевічы, пра якіх няраз пачуем, а Антон узначаліць беларускі ўрад у 1918 годзе.

Энцыкляпэдысты характарызуюць „Нашу Ніву” як грамадзка-палітычную, навукова-папулярную й літаратурна-мастацкую. У першым слове да чытача — у лістападзе 1906 году — яе рэдактары аддалі даніну неспакойнаму году, дэкляруючы, што ня будуць яны арыентавацца на паноў і фабрыкантаў, а на „беларускую беднату працавітую”. Гэта гучыць цяпер даволі камічна, бо, як вядома, сацыяльна пануючай клясе ў Беларусі ейная эмансіпацыя ні ў чым не была прыгоднай; наадварот, капітал наймацней пачуваўся ва ўмовах непарушнасьці Расейскай Імпэрыі, яе непадзельнасьці. (Сёньняшнія інтэграцыйныя працэсы ў Эўропе знакаміта пацьвярджаюць гэтую старую тэзу). Нашаніўцы палітычна служылі сялянам, а іхны першалідэр, той жа Ўласаў, пасядзеў у турме, пакараны судом за артыкул Дума і народ (Дума — гэта назва тагачаснага парлямэнту). Узяўся ён неўзабаве выдаваць спэцыяльны гаспадарскі часопіс „Саха” й часопіс для дзяцей „Лучынка” (зьвярніце, паважаныя чытачы, увагу на спэцыфічнае называньне выданьняў: „Наша Ніва”, „Саха”, „Лучынка”). Вывучыўшы краёвую эканоміку, піша Аб гаспадарцы на хутарах і шнурах (шнуры — іначай кажучы, вузкія палоскі ворнай зямлі). Калі індустрыяльнае Каралеўства Польскае квітнела ды нажывалася на збыце сваіх тавараў у расейскіх глыбінках, вясковая Беларусь ледзь дыхала на гэтых жа „шнурах”, шукаючы лепшага лёсу ў выездах на сыбірскую цаліну. Арыентацыйна падлічана, што ў тыя гады эмігравала такім чынам назаўсёды каля паўтара мільёна чалавек, пераважна ў заходнія пустэчы тайгі, засноўваючы там цэлыя земляробчыя калёніі. Урад, зразумела, спрыяў гэтаму, прызнаючы падатковыя ільготы й дапамогу, асабліва ў пэрыяд рэформаў Сталыпіна, выдатнага дальнабачнага дзяржаўнага дзеяча, забітага нейкім ашалелым народнікам... Яго сьмерць у некаторым сэнсе сталася клясычным фактам на пацьвярджэньне таго, што Расея ня ў сілах кіравацца строгім розумам: псыхіка расейца так склалася гістарычна, што ён усё чакае нейкага цуду, замест спакойна й мэтадычна працаваць, спакваля дабіваючыся дабрабыту. Гэтак у яго ад працяглага рабства. Таму прэм’ер Сталыпін не пасаваў да люду, мусіў альбо загінуць, альбо адступіць.

У такіх умовах „Наша Ніва” зьявілася быццам бы ворганам перабудовы сельскай гаспадаркі з фэадальна раздробленай у буйнадваровую, зь беднай у заможную. Зьмяшчала — даволі густа — агранамічныя й вэтэрынарныя парады. Але ня толькі. Запамяталася яна нам як газэта, у якой расла й высьпявала новая наша літаратура, запаветная пасьля Чачота, Дуніна-Марцінкевіча, Багушэвіча, Гурыновіча, Абуховіча-Бандынэлі, Лучыны-Неслухоўскага. Як паведамляюць гісторыкі, за адны пачатковыя тры гады існаваньня гэтага векапомнага тыднёвіка было надрукавана ў ім каля дзевяцісот карэспандэнцыяў з амаль паўтысячы вёсак і мястэчак, і 246 вершаў 61 паэта, 91 апавяданьне 36 празаікаў. Упершыню пабачылі сьвет на яго старонках творы Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Цёткі, і практычна ўсіх іншых, што садзейнічала прафэсіяналізацыі літаратуры й сумежнай зь ёю творчасьці, напрыклад, літаратуразнаўства й тэатру. Гэтыя словы зьяўляюцца ўсяго толькі намёкамі на фундамэнтальнае ў зьдзяйсьненьнях нашаніўцаў, аб працы якіх можна гаварыць бясконца. Рэдакцыя й ейны актыў замянялі літаральна ўсё, чаго не было: беларускую дзяржаўнасьць і беларускую веру, беларускую школу й беларускі ўніверсітэт, Беларускую Акадэмію Навук і беларускую гістарычную памяць.

Людзі, што працавалі ў ёй, мелі шырокі сьветапогляд і шматбаковае выхаваньне. Паходзілі зь сем’яў найчасьцей з польскімі культурнымі традыцыямі і, заканчваючы расейскія школы, самі прабіваліся да ўласных беларускіх каранёў. Таму былі яны асобамі з надзвычай моцнымі ды самабытнымі характарамі, якія бываюць на пераломе эпохаў. Як у першапраходцаў.

23. Абуджэньне

Гісторыкі, акрамя камуністычна-расейскіх ды іхных інтэлектуальных халуёў, падкрэсьліваюць унікальнае значэньне „Нашай Нівы”, слушна разглядаючы яе ў кантэксьце ўнівэрсальных мэханізмаў нараджэньня нацыі. Але, чамусьці, бракуе ім глыбейшай рэфлексіі, хаця б па аналёгіі з суседнімі нацыянальнымі рухамі, што гэтая газэта выйшла ў Беларусь на адно пакаленьне запозна. Яна павінна была зьявіцца адначасна зь першай хваляй вольных сялянаў, гэта значыць, у васьмідзесятыя гады ХІХ стагодзьдзя. Пра тое, што гэта было магчымае, сьведчыць утварэньне аўтаномнай Беларускай партыі ў рамках „Народнай Волі”, а перш за ўсё існаваньне ў 1884 годзе падпольнага часопіса „Гоман” („Гомон”), на старонках якога, як вядома, упершыню была сфармуляваная ідэя Беларускага Народу й Беларускай Дзяржавы. Былі й іншыя друкі, праўда, аднаразовыя, аказійныя, пра якія я згадваў ужо раней.

Лёгка можна заўважыць: у нармальным фармаваньні палітычнай і культурнай беларушчыны перашкодзіў як імпэрскі тэрор, гэтак і само разьмяшчэньне этнічнага арэалу Беларусі ўнутры царства, што не дапускала зацікаўленьня ім з боку мяжуючых з Расеяй Нямеччыны й Аўстра-Вэнгрыі. Трэба памятаць, што нават кароткае, бо ўсяго да 1807 году, знаходжаньне Беластоцкай акругі ў складзе Каралеўства Прусіі выклікала працэс беларускай самасьвядомасьці, у скарочаным варыянце названы „радзінай паповічаў” у структуры арганізаванай немцамі вуніяцкай Супраскай эпархіі. А пры нагодзе цікава заўважыць, што разгар нацыянальнага духу ў народаў, захопленых Расейскай Імпэрыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, адбываўся не ад цёмнага ўсходу, але ад захаду: украінцы падалі свой голас не ў падрасейскім Кіеве, а ў падаўстрыйскім Львове; летувісы-у паднямецкім Тыльзыце ды ў Клайпэдзе, а беларусы — у Супрасьлі пад Беластокам, у цэнтры немалога на той час асьветніцка-культурнага маштабу... Гэта натуральнае, таму што самая ідэалёгія нацыянальнасьці ёсьць абуджэньнем уласных сілаў ды вызваленьнем з?пад чужое залежнасьці свайго лёсу дзеля лепшай будучыні.

Аднак варта зьвярнуць увагу таксама на іншы аспэкт агульнай сытуацыі ў дзяржаве, разьвіцьцё якой пайшло ў некарысным нашай Айчыне напрамку, у чым відаць — свайго роду парадаксальны — удзел і саміх беларусаў. На ўвазе маецца забойства ў 1881 годзе імпэратара Аляксандра ІІ, таго самага „цара-вызваліцеля”, якога сяляне ўшаноўвалі за ліквідацыю дзікага прыгону, а фактычна — рабства, калі пан меў права ўчыніць з мужыком ды яго сям’ёю абсалютна ўсё, што яму толькі задумалася. Аляксандраўскія рэформы паглыбляліся далей: гэты асьвечаны валадар імкнуўся далучыць Расею да эўрапейскага стандарту, разумеючы, што інакш пагражае ёй упадак. Так і здарылася: прайграная вайна з малой Японіяй у гадох 1904-1905, затым зь Нямеччынай і — як наступства гэтага — бальшавіцкі пераварот, ізаляцыя краіны ў сьвеце. Рыхтавалася канстытуцыйная манархія, добраахвотнае абмежаваньне сувэрэнам сваёй улады, утварэньне парлямэнту, паступовая дэмакратызацыя, прызнаньне народным нізам грамадзянскіх правоў... Ігнат Грынявіцкі, лідэр Беларускай партыі, сумесна з расейскімі ўтапістамі-сацыялістамі, страляючы ў гэтага інтэлігентнага манарха, несьвядома запыніў лібэралізацыю, уводзячы на царскі пасад алкаголіка й дэгенэрата Мікалая ІІ, а пасьля ягонай заўчаснай сьмерці — Мікалая ІІІ, асобу з мэнталітэтам акуратнага ўрадніка, але не палітыка ды ўдумлівага валадара.

Тады й пачалася нашаніўская пара, даўно насьпеўшая й таму так плённая. Як успамінаюць у сваіх запісах сучасьнікі, дзьверы ў рэдакцыю „Нашай Нівы” проста не зачыняліся ад безупыннага патоку наведвальнікаў. Людзі прыяжджалі ды прыходзілі здалёк пад яе віленскі адрас ня столькі дзеля таго, каб чагосьці дабіцца ў надакучлівай справе, але каб звычайна выгаварыцца, адвесьці душу. Падпісваліся на газэту на агромністай тэрыторыі, дзе толькі гаварылі па-беларуску: ад Чарнігаўшчыны да паўднёвых воласьцяў Латвіі, Латгаліі; ад Смаленшчыны да ўскраін Белавескай пушчы й Падляшша. Так сорак гадоў назад чыталі ды зачытвалі да дзірак „Мужыцкую Праўду” Кастуся Каліноўскага, некаторыя нумары якой даводзілася кансьпіратарам друкаваць па два разы — а можа й больш!

Сумна адзначыць пры тым, што гістарычна запозьненае зьяўленьне „Нашай Нівы”, да якога дайшло ня ў выніку сьвядомай перабудовы Расейскай Дзяржавы, а прымушанасьці катастрафічнымі акалічнасьцямі, азначала для яе таксама барацьбу за прызнаньне свайго беларускага імя нават гэтак жа паняволенымі царызмам палякамі. З прыхільнасьцю ставіліся да яе колы нелегальнай Польскай Сацыялістычнай партыі (ППС). Добра прыслужылася таленавітая публіцыстыка Леана Васілеўскага — дзеяча, блізкага Юзэфу Пілсудскаму, які потым у памятным 1920 годзе з жалем канстатаваў, што варшаўская дыпляматыя — сваім непрызнаньнем самастойнасьці Беларусі — зьнішчыла шанец на саюз яе з Польшчай, папіхаючы гэтым самым Беларусь у абдымкі Масквы.

Перамогу ў польскай палітычнай думцы анахранічнай канцэпцыі „Ўсходніх Крэсаў” яскрава выказаў наш геніяльны Янка Купала, напісаўшы такія вось, на жаль, актуальныя па сёньняшні дзень, радкі:

Чаго вам хочацца, панове? Які ў вас выклікаў прымус? Забіць трывогу аб тэй мове, якой азваўся беларус!?...

Пяро Васілеўскага, вострае й прарочае, не зьмяніла атмасфэры непрыхільнасьці да „Нашай Нівы”. Яна несьціхана адбівалася ад нападаў — як не энтузіястаў „единой и неделимой”, то вызнаўцаў Польшчы „ад мора да мора”. Трэба абавязкова запісаць у плюсы для яе рэдакцыі, што пазьбягала яна нацыяналістычных, антыпольскіх наогул альбо антырасейскіх акцэнтаў у палеміках. Бог не паскупіў розуму ейным аўтарам бачыць адраджэньне Беларусі ў шырокім, а не ў вузкапавятовым пляне. Хто ведае, ці так было б, калі б у ваўкавыйным хоры польскіх шавіністаў не зьбівалі яго беларусаведныя сьпевы, сумленныя галасы такіх сапраўдных патрыётаў Польшчы, як менавіта Леан Васілеўскі ды цэлы шэраг сапраўдных будаўнікоў ейнае незалежнасьці. Прычакала спагады „Наша Ніва” і з боку расейцаў, але ў іх лягеры ўсё-такі не знаходзім абаронцы накшталт Леана Васілеўскага альбо Баляслава Ліманоўскага. Гісторыя аднак рэалізуецца не просталінейна, але ўвесь час зігзагамі.

24. Нападкі

У сужыцьці кожнага народу з суседнімі народамі бываюць старонкі сьветлыя й панура-цёмныя. Трохі так, як у сям’і... Але, калі мы хочам паразуменьня ды згоды, ня можам замоўчваць усю праўду, выбіраючы толькі тую лепшую. Утойваньне чагосьці кепска канчаецца, бо гэта дае шанец несумленным людзям пакарыстацца ў адпаведны момант якраз схаваным д’яблам сваркі. У гісторыі польска-беларускіх суадносінаў такім „чорным падзелам” зьявіўся 1907 год. У гэтай даце няма ніякай нешчасьлівай выпадковасьці, ёсьць строгая лёгіка падзеяў. Яна проста не магла ня здарыцца! Як і ня мог ня выплысьці наверх беларускі рух.

Выхад „Нашай Нівы” ў сьвет у лістападзе 1906 году — у адрозьненьне ад ранейшай „Нашай Долі” — аказаўся зьявай трывалаю, не эфэмэрнаю. На газэту ўжо на самым яе пачатку падпісвалася некалькі тысяч чалавек. Гэтыя лічбы хутка расьлі, што прымусіла ейных апанэнтаў лічыцца зь ёю як з важным фактарам грамадзкай думкі. „Нашу Долю” польскія газэты наогул прамаўчалі, як прамоўчваецца нешта без значэньня. Спрабавалі скарыстацца такім высокім тонам няўвагі й адносна „Нашай Нівы”, але яна не паказала сябе слабаком, які ледзь дыхае й просіць літасьці. Хопіць прыгадаць цытаваны ўжо ўрывак зь верша „Ворагам беларушчыны” Янкі Купалы, каб бяз доўгіх разважаньняў уцяміць сутнасьць нашумелага канфлікту. Першая легальная газэта, якая, азваўшыся на мове дагэтуль загнанага ў ананімнасьць народу, не прапала, як нейкі сьмешны эпізод, а наадварот, мацнела й стабілізавалася. Таму й сустрэлася з супрацьдзеяньнем. І яно ўзьнялося адразу грубымі словамі пагарды, якія толькі потым памякчэлі. Білі па беларускіх адраджэнцах зь цяжкай публіцыстычнай артылерыі расейскія шавіністы, чорнасоценцы, на дзіва знаходзячы саюзьнікаў і сярод дэмакратычна настроеных польскіх дзеячаў (акрамя глыбокага розуму Леана Васілеўскага ды яго аднадумца Баляслава Ліманоўскага).

У пачатковай фазе згаданыя нападкі мелі павярхоўны, часта кплівы характар, адлюстроўваючы перш за ўсё як быццам зьдзіўленьне тым фактам, што вось друкуецца „Наша Ніва” на мове, якой ніхто з культурных і маральных аўтарытэтаў краю не ўспрымае ўсур’ёз; на мове галоты, а не дастойных павагі заможных слаёў насельніцтва, як маёмасныя землеўладальнікі ці фасоністае мяшчанства. Атакі давалі на практыцы супрацьлеглы ад запля-наванага вынік, выклікаючы ў чытачоў яшчэ большую цікавасьць да незвычайнай „Нашай Нівы”, на якую падпісаліся таксама многія з элітарных колаў тутэйшага грамадзтва, у іх ліку і з разрослага роду даўніх магутных князёў Радзівілаў. Тады была зьмененая тактыка: спынілася ганьбаваньне ўсім беларускім, прызнавалася існаваньне такой культуры й нацыі, але ў сэнсе пераходнай стадыі — далучэньня да польскай ды поўнай асыміляцыі зь ёю. Такая задума, як добра памятаем, не была вынаходніцтвам антаганістаў „Нашай Нівы”, а мае традыцыі бадай ці не аж у XVIII стагодзьдзі. Зрэшты, да падобнае „пераходнасьці” намаўлялі беларусаў і расейскія шавіністы. Дарэчы сказаць: па сёньняшні дзень не зьвяліся і адны, і другія. На пахіленую вярбу, то й козы скачуць!

Урэшце, аднак, дайшло да вульгарнага палітычнага даносу на беларускі рух, каб яго зламаць, спляжыць. Палемісты надумаліся напалохаць ім дзяржаўныя ўлады, прынамсі віленскае губэрнатарства як непасрэдна адказнае за дапушчэньне гэтага трэцяга партнэра да розыгрышаў за лёс краю. Была распаўсюджаная ў друку тэза, што беларускую нацыянальнасьць прыдумалі непапраўныя бунтаўнікі, якім надта трэба пасварыць мужыка з панам! На шчасьце, час і эпоха настолькі зьмяніліся, а сталыпінская хутарызацыя сельскай гаспадаркі пайшла такімі тэмпамі, што пужлівымі падказамі ніхто цяпер не дурыў сабе галавы ў міністэрскіх кабінэтах, акрамя дэпартамэнту паліцыі... Барацьба паступова сьціхла, нянавісьнікі самабытнасьці Беларусі як быццам пагадзіліся зь існаваньнем „Нашай Нівы”, а неўзабаве і з шэрагам іншых часопісаў, як „Саха” ці „Лучынка”, і з заснаваньнем выдавецкай суполкі „Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ”, якая на сваім кароткім вяку — да Першай Сусьветнай вайны — выпусьціла сотні кніжак, знаходзячы ім збыт нават у глушмані.

Тым ня менш прыгаданыя газэтныя скандалы з 1907 году не адышлі ў нябыт, не пакрыліся пылам бібліятэчных архіваў. Засталіся — на жаль — актуальнымі да пачатку новага, XXI веку. Іхная жывучасьць ня ёсьць вынікам інтэлектуальнай заглыбленасьці тагачасных ворагаў беларушчыны, але — увага! — рознай прыроды нацыянальнай сьвядомасьці, што набывала папулярнасьць у наважытных палякаў і ў наважытных беларусаў. Гэта быў сапраўды самы натуральны канфлікт паміж культурай родам з панскіх двароў і культурай родам з?пад саламяных стрэх. У напамін кажучы, навука ведае народы з фэадальным мэнталітэтам (напр. палякі, французы, ангельцы); з плебэйскім — як чэхі альбо нідэрляндцы, і зь сялянскім, да якіх можна залічыць цэлую паласу ад Чорнага мора да Скандынавіі, не забываючы й пра Балканы.

Маючы такую інфармацыю, мы будзем у стане зразумець і ацаніць творчасьць волатаў Белай Русі: вершы, паэмы й драмы таго ж Янкі Купалы, ці спакойнага ў сваім пісьменьніцкім рэагаваньні эпічнага Якуба Коласа. Дойдзе да нашых пачуцьцяў геній Максіма Багдановіча, узгадаванага на Волзе, у самым сэрцы Расеі, а які — па сёньня неразгаданымі імпульсамі — сфармаваўся ў незабыўнага патрыёта, аўтара славутае „Пагоні”.

„Нашу Ніву” друкавалі „рускімі і польскімі літэрамі”, як тады гаварылася. Афіцыйна тлумачылася гэта выгадаю чытачоў, сярод якіх былі праваслаўныя й католікі. Такім чынам царскія цэнзары не знаходзілі падставаў ня верыць рэдакцыі, каб прымусіць яе карыстацца толькі пажаданым шрыфтам. Але ў гэтай нявіннай справе выявіўся глыбокі сэнс: Беларусь на мяжы паміж усходняй і заходняй культурамі. У першай зацікаўленая таксама й Расея, а ў пашырэньні другой — Польшча. У тым адна з галоўных прычынаў, што кожная з гэтых сілаў цягнула да сябе, уважаючы нас за сваіх (не было такіх сумневаў, напрыклад, з Украінаю). Беларускі жывот балтыйскага культурнага басэйна безупынна хварэў дызэнтэрыяй... Яго напіхалі ідэалягічнай усякай усячынаю, аж урэшце паклала гэтаму канец Беларуская Сацыялістычная Грамада.

25. Зарок

Як вядома, віленская беларуская штотыднёвая газэта „Наша Ніва” выходзіла на працягу няцэлых дзесяці гадоў. Яе выхад быў спынены Першай Сусьветнай вайною, а дакладней кажучы — заняцьцем немцамі заходняй тэрыторыі Беларусі ў 1915 годзе. Час, адпушчаны ёй лёсам, ня быў працяглы, але й ня надта кароткі, калі прыкласьці да гэтага гістарычныя меркі адраджэньня беларусаў. Яе зьяўленьне паспрыяла фармаваньню культурнага й палітычнага цэнтру, якога так не хапала ў цэлым працэсе нараджэньня й крышталізацыі нацыянальнасьці. А рэшта аказалася наступствам векапомнага факту. Нельга думаць, што ў мінулым, доўгім ХІХ стагодзьдзі, не прыходзілі на сьвет Божыя людзі з талентам роўным Янку Купалу, Якубу Коласу, ці Максіму Багдановічу. Яны былі, як той жа незабыўны Паўлюк Багрым або заўчасна памерлы Адам Гурыновіч. Аднак таленавітасьць сама па сабе не разьвіваецца, неабходныя ёй адпаведныя ўмовы. Знакаміта ілюструе гэта гісторыя творчасьці вялікага Янкі Купалы. Пачынаўся ён як паэт, менавіта, польскі, што выразна было абумоўлена ягоным рыма-каталіцкім веравызнаньнем. Тыповы мэханізм эмансіпацыі інтэлектуальных адзінак у падкаляніяльным народзе: пераймаць культуру калянізатараў. Ідэнтычна абуджаліся літаратурныя здольнасьці і ў Якуба Коласа — розьніца ў тым, што, будучы выхаваным у праваслаўным духу, схіляўся ён пачаткова да расейшчыны. Цуд адкрыцьця ўласнае душы й Айчыны ў аднаго і ў другога здарыўся тады, калі ўжо дзейнічала беларускае палітычнае падпольле, калі вялі сваю працу ягоныя геральды. Запамятайма: не раней!

У 1902 годзе, калі пецярбурскія студэнты-беларусы думалі пра анімацыю таемнага беларускага руху, яшчэ не было Янкі Купалы, а ў яго асобе насіўся па сьвеце шляхтаваты Ян Луцэвіч, які ў дзень імянінаў сястры Леакадзіі напісаў, прысьвечаны ёй, гумарыстычны вершык па-польску. Пасыпаліся й іншыя, нават публікаваныя недзе ў Варшаве... Праз два гады пасьля, летам 1904 году, нябрыдкі Янук з парафіяльнай славаю „альбомнага паэта”, за якім прападалі экзальтаваныя маладыя шляхцянкі, дае сабе зарок — пісаць толькі па-беларуску. Што здарылася зь ім? Памёр бацька Дамінік, асіраціўшы семярых дзяцей, зь якіх трое таксама неўзабаве адышлі на той сьвет, і Януку — як старэйшаму — давялося мазоліць рукі на гаспадарцы. Сям’я — не зь інтэлігенцкіх — і цяга ў хлопца да кніжак пярэчыла ягонаму мужыцкаму лёсу. Пашукаў лягчэйшага хлеба, але маці хварэла, і трэба было вярнуцца да плуга. Біёграфы Янкі Купалы ўстанавілі надзвычай цікавыя дзьве даты, якія адносяцца да таго ж 1904 году: 14 ліпена напісаў ён апошні свой польскі верш пад загалоўкам Пра жанчыну, а назаўтра, 15 — Маю долю, самы раньні зь вядомых дагэтуль беларускіх твораў Купалы. Пераход ад салённага стылю да цьвёрдай грамадзкай паэтыкі можна тлумачыць жыцьцёвым упадкам аўтара, горыччу, але гэта ня будзе поўная праўда. У тое ж лета пазнаёміўся ён у Менску з Алесем Бурбісам, адным зь вядучых арганізатараў беларускай кансьпірацыі. Сустракаўся і з Антонам Лявіцкім, выдатным пасьля майстрам роднага слова, якога ведаем у гісторыі літаратуры як Ядвігіна Ш. Гэта ён, седзячы ў царскай турме, у 1891 годзе пераклаў славутае апавяданьне Ўсевалада Гаршына Сігнал, а ў наступным годзе — напісаў камэдыю Злодзей, пастаноўку якой забараніла паліцыя. Вучань школкі Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, як памятаем, натуральна зацікавіў прагнага кніжак Янука Луцэвіча спадчынаю бацькі беларускай літаратуры ды творчасьцю Францішка Багушэвіча — бацькі нашага патрыятызму.

Разам зь Янкам Купалам, Якубам Коласам, Максімам Багдановічам прыходзіла ў літаратуру краю ўжо чарговае пакаленьне. Магло й яно не адыграць заўважальнай ролі ў грамадзтве пры сваім жыцьці, як здарылася гэта з ранейшымі творцамі: Янам Баршчэўскім, Янам Чачотам, Вінцэнтам Дунінам-Марцінкевічам, Францішкам Багушэвічам, Альгердам Абуховічам-Бандынэлі, Адамам Гурыновічам... Каб чаго дабіцца ў Беларусі, трэба доўга жыць. Імпэрыя, стомленая пятроўскім галёпам у сваіх пачатках, драмала й трымалася на арміі. І толькі ў век капіталізму набралася яна імпэту. Вырасьлі ёй канкурэнты. На Далёкім Усходзе лупіла па ёй параўнаўча малая Японія, якая хутка дасягнула эўрапейскага разьвіцьця, асабліва ў галіне прамысловай тэхналёгіі. Запозьненая Расея апынулася перад шматлікімі й цяжкімі праблемамі — у іх ліку выйшла на верх і беларуская.

У сваю чаргу Кастусь Міцкевіч — да таго як стаў Якубам Коласам — маючы неблагую пасаду настаўніка, спрабаваў шырокай дзейнасьці, а менавіта, арганізацыі беларускіх школаў, за што быў прысуджаны да трох гадоў зьняволеньня. Самадзяржаўе хісталася, але не падала; дазволіла на выдаваньне „Нашай Нівы” як прыватнага мерапрыемства; біла па руках тых, хто залазіў у ейныя дзяржаўныя справы, да якіх належала й грамадзкая асьвета — інструмэнт русыфікацыі, мацаваньня рэжыму.

Беларуская Сацыялістычная Грамада рабіла высновы з агульнага становішча. Свае сьціплыя сілы арыентавала не на палітычную канфрантацыю з уладамі, а на арганічную працу дзеля росквіту нацыянальнай культуры, што дало неспадзявана багаты плён. Культурная Беларусь рушылася, бы той ледаход у прадвесьне.

26. Сваё

Нараджэньне беларускага нацыянальнага руху не да канца дасьледаванае. Натыкаемся на няясныя эпізоды, альбо й на цэлыя пэрыяды, пра якія знаходзім ня больш, як няўцямныя згадкі, напрыклад, пра дзевяностыя гады ХІХ стагодзьдзя: шмат у чым датычыць гэта й асобы Браніслава Эпімах-Шыпілы, заслугі якога выразна недацэньваюцца. Народжаны, як і Ян Баршчэўскі, у самым сэрцы колішняй Полацкай Дзяржавы, у Падзьвіньні, малады Браніслаў паўтарыў адукацыйны шлях шмат-каго з адраджэнцаў, закончыўшы гімназію ў паўнямецкай Рызе, а затым Пецярбурскі Ўнівэрсытэт. Варта яшчэ раз адзначыць цікавы фэномэн інфлянцкіх імкненьняў абудзіць беларускую старонку. Тлумачыцца гэта тым, што прыбалтыйская паласа Расейскай Імпэрыі — нароўні з аўтаномнай Фінляндыяй — была самай разьвітай, цывілізацыйна ды культурна. Гэтая даўняя швэдзка-нямецкая калёнія зьявілася ўсходнім фрагмэнтам захаду й паслужыла знакамітым заплеччам сталічнаму тады Санкт-Пецярбургу.

Браніслаў Эпімах-Шыпіла ўвайшоў у ХХ стагодзьдзе ў сталым ужо ўзросьце саракагадовага мужчыны. Быў інтэлігентам высокай клясы. Працаваў акадэмічным бібліятэкарам, выкладаў грэцкую й лацінскую мовы, валодаў францускай і нямецкай. У 1889 годзе заняўся ён складаньнем Беларускай хрэстаматыі. Той год быццам бы нічым асаблівым і ня вызначыўся, што ёсьць праўдаю, бо быў гэта час апагею русыфікацыйнага ціску на народы, што мелі няшчасьце апынуцца ў Расеі — было канчаткова й фармальна ліквідаванае нават Польскае Каралеўства, якое атрымала назоў: Прывісьлянскі Край. Даўно была вынішчаная Беларуская партыя, а выдаўцы „Гоману” адбывалі пакараньне: хто ў вязьніцах, а хто ў ссылцы. Усюды настала ўпалоханая цішыня, у якой Браніслаў Эпімах-Шыпіла памаленьку рабіў сваё: зьбіраў беларускія рукапісы, правяраў іх. Дзейнічаў надзвычай асьцярожна, аж на мяжы палахлівасьці, чым ня трэба зьдзіўляцца: жыў жа самотным старым кавалерам, у варожым беларушчыне асяродзьдзі, безь відавочных пэрспэктываў, акрамя даволі прыстойных заробкаў дацэнта. Недзе побач швэндаліся таленавітыя народнікі ў расхлістаных студэнцкіх плашчах, але зь імі нічога сур’ёзнага нельга было рабіць — яны йшлі на эшафот і цягнулі за сабою кожнага, хто лёгкадумна зьвязаўся з тымі крыкунамі. Прапаведнікі добрыя для ідэі, але не для справы. Асьцярожнасьць дзеяча дае трывалыя й пазытыўныя практычныя вынікі, але, разам з тым, пакідае мала сьлядоў будучым дасьледнікам ягонае працы. Таму пра Браніслава Эпімах-Шыпілу даведваемся вельмі мала. У траўні 1906 году, як толькі палягчэла агульнае палітычнае становішча, выступіў ён зь ініцыятываю заснаваньня беларускай выдавецкай суполкі пад мэтафарнаю назваю „Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ”. Усё адбываецца ў тым жа Пецярбурзе, а не ў Вільні ці ў Менску, дзе паліцыя асабліва чуйная на праявы актыўнасьці патрыётаў. Дзейнічаў на базе польскай друкарні Пянткоўскага, якая за восем гадоў свайго існаваньня выдала трыццаць восем беларускіх кніжак, у сярэднім па чатыры тысячы экзэмпляраў тыражу кожнай. Лічба сьціплая, каб не сказаць — бедная. Але трэба прыгледзецца, якое гэта было выдавецтва. Якія рэчы яно выпускала? Перш за ўсё — фундамэнтальнага значэньня для нацыі. Падручнікі тыпу: Беларускі лемантар, альбо Першая навука чытаньня Каруся Каганца, Першае чытаньне для дзетак беларусаў Алаізы Цёткі-Пашкевічанкі. Намаганьнямі тае ж суполкі былі апублікаваныя кніжкі Янкі Купалы, Зьмітрака Бядулі, Цішкі Гартнага. У падпісной сэрыі пад назваю Беларускія песьняры выйшла спадчына Вінцука Дуніна-Марцінкевіча й Францішка Багушэвіча. Былі спробы заснаваньня літаратурна-грамадзкага часопіса „Маладая Беларусь”. Характэрнае, што выдаўцы ад пачатку карысталіся двума альфабэтамі — кірыліцкім і лацінскім паводле расейскай ды польскай транскрыпцыяў.

Варта цяпер прыгледзецца да храналёгіі беларускіх падзеяў у так інтрыгуючым нас 1906 годзе. Увесну арганізавалася згаданая суполка. Напрыканцы лета зьявілася газэта „Наша Доля”. Глыбокай восеньню пачала пульсаваць рэгулярным штотыднёвым рытмам „Наша Ніва”. Тры факты, якія ажно просяцца пра ўзаемную сувязь. Няўжо не дакраналася да іх рука Браніслава Эпімах-Шыпілы? Энцыкляпэдысты адзначаюць, што ён кантактаваўся з рэдакцыямі... Відаць, ён быў адным зь іх дабрадзеяў, перш за ўсё ў значэньні прыватнага спонсара. Бо — акрамя фальваркоўца Аляксандра Ўласава, які ўзяў на сябе ролю адказнага рэдактара „Нашай Нівы” — яшчэ менавіта Браніслаў Эпімах-Шыпіла меў сапраўдныя грошы за сваю прафэсарскую функцыю. У яго была акуратная кватэра, у якой пастаянна нехта пражываў ды падвучваўся, між іншым, ці не аж два гады кватараваў і Янка Купала, падцягваючы на курсах Чарняева сваю слабенькую адукаванасьць прынамсі да ўзроўню, блізкага атэстату сталасьці. Шыпіла бачыў у Купале небанальны талент, але й інтэлектуальную мізэрнасьць, якая хіліла долу самародную геніяльнасьць. Даць бы яму ўнівэрсытэцкія веды, зусім на іншых тонах зайграла б несьмяротная ліра аўтара Сну на кургане. Яго аберагалі ад рызыкі палітычнай працы, хоць і выкарыстоўвалі ягонае вострае ды глыбокадумнае пяро. Быў благі прыклад Аляксандра Прушынскага — Алеся Гаруна, якога за антыўрадавую дзейнасьць саслалі ў залатыя капальні Сыбіры. Забілі выдатнага паэта, загнаўшы ў нявылечныя тады сухоты.

Славутая нашаніўская пара набывала размаху. Прамінула нават не адно цэлае пакаленьне, а ўсяго дзесяць гадоў, калі — у 1918 годзе — лідэры беларускага руху ўзяліся за спробу стварэньня Беларускай Дзяржавы. На два гады да гэтае даты Браніслаў Эпімах-Шыпіла рэдагаваў францускі тэкст Мэморыі прадстаўнікоў Беларусі на III канфэрэнцыю народаў у швэйцарскай Лязане 1916 году — першы беларускі голас на палітычнай арэне Эўропы.

27. Стабілізацыя

Беларускі рух стабілізаваўся каля 1908 году, замацаваўшыся ў досыць сьціпльх маштабах, калі параўноўваць яго зь іншымі нацыянальнымі рухамі: украінскім, летувіскім альбо латыскім (ня кажучы ўжо пра польскі). Бракавала не актыўных ды інтэлігентных адзінак, але грошай. У культуры нічога не самафінансуецца; патрэбныя датацыі, дапамога багатых. „Нашу Ніву”, несумненна, страхаваў сваімі фальварковымі даходамі Аляксандар Уласаў з?пад Радашковічаў, хоць і ад яе экзэмплярнага распродажу ды рэклямы на ейных старонках быў, відаць, неблагі абарот. Выдавецкая суполка „Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ” мела падобнага добрага дзядзьку ў асобе Браніслава Эпімах-Шыпілы, высокаплатнага дацэнта Пецярбурскага Ўнівэрсытэту. Што гэта так было, сьведчьць кароткі лёс наступнай значнай беларускай ініцыятывы, а менавіта, заснаванага напрыканцы таго ж 1908 году кнігавыдавецкага таварыства „Наша Хата” зь сядзібаю ў Вільні. У сьпісе яго фундатараў бачым зусім малавядомыя прозьвішчы: Ігната Даніловіча, Ігната Манькоўскага, Анатоля Бонч-Асмалоўскага, але й Аляксандра Ўласава. Фірма праіснавала каля двух гадоў, няшмат зрабіла й ціха збанкрутавала. Пакінула па сабе сякі-такі сьлед, выдаўшы Другое чытаньне для дзяцей беларусаў Якуба Коласа, дзеля коштаў друку якога падаслаў крыху рублёў каапэратыў Браніслава Эпімах-Шыпілы (або й ён сам асабіста); затым вядомую ананімную паэму Тарас на Парнасе, і, што цікава, пераклад апавяданьня Марыі Канапніцкай Дым і Станіслава Віткевіча Дзядзька голад. Чытацкая база аказалася вузкай, абмежаванай да самавукаў роднай мовы, пры тым безь лішняе капейкі ў кішэні. Ня надта было на кім зарабіць тады.

Разьвіцьцё культуры без прафэсійнасьці ў ёй — гэта ўтопія альбо наіўнасьць. Сьледам за літаратураю, публіцыстыкай, навуковай і грамадзкай дзейнасьцю ўсталяваўся й прафэсійны беларускі тэатар. Ягоны стваральнік, Ігнат Буйніцкі, таксама прайшоў праз кола інфлянцкіх цывілізаваных інсьпірацыяў, закончыўшы землямернае вучылішча ў Рызе, адкуль падаўся ў прыватную драматычную студыю ў Вільні. Спачатку хлеб еў з таго, што працаваў каморнікам (трэба сказаць, нават адэкватны занятак дзеля назіраньняў за людзкімі тыпамі). У 1907 годзе ў сваёй мясцовасьці Палівачы, што на Глыбоччыне, арганізаваў аматарскі гурток, на падставе якога ў 1910 годзе было апавешчана ўтварэньне першай беларускай трупы Ігната Буйніцкага. Падтрымліваў ён гэты тэатар уласнымі сродкамі — сьцьвярджаюць знаўцы эпохі. Праграма была мяшаная: песьні, танцы, сцэнкі, але выступалі й поўныя спэктаклі, напрыклад, У зімовы вечар паводле Элізы Ажэшкі. З чужаземнай клясыкі — быў пастаўлены твор Антона Чэхава Сватаньне. Вядома, захапляючых амбіцыяў не магло быць у гэтага гурта, бо жыў ён з вандраваньняў па Беларусі. Выконваў адначасна мэсіянскую ролю будзіцеля нацыі. Шмат хто, у іх ліку й сам нэстар, прайшлі перш польскую драматычную школу, бывалі акторамі польскае сцэны.

Беларускае адраджэньне анімавалі асобы зь незвычайным характарам ды непраўдападобнай актыўнасьцю ў самых розных напрамках. Свайго роду маляўнічай постацьцю зьяўляецца Алесь Бурбіс, пасьлейшы намесьнік міністра замежных спраў Беларускай ССР. Гэты віленчук амаль ад нараджэньня займаўся беларускай дзейнасьцю: у васемнаццацігадовым узросьце стаяў у цэнтры арганізацыі Беларускай Сацыялістычнай Грамады; неўзабаве быў зьняволены й пасаджаны ў вязьніцу; пасьля прыняў удзел у тэатры Буйніцкага ды ў Беларускім Музычна-Драматычным гуртку ў Вільні як актор і рэжысэр, выканаўца драматычных і камэдыйных роляў; перакладаў польскія, расейскія і ўкраінскія п’есы для патрэбаў беларускай сцэны; пісаў працы па эканамічнай геаграфіі, гісторыі, этнаграфіі, сельскай гаспадарцы, банкаўскай справе. І чым ён толькі не займаўся, а ўсенька выконваў акуратна, не павярхоўна; шмат чытаў і грунтоўна рыхтаваўся да кожнай працы, за якую браўся. Ня дзіва, што ягонае сэрца ня вытрывала, памёр ён у пушкінскіх гадох. Крыўдна й роспачна робіцца на душы ад усьведамленьня таго, што месца такіх людзей займалі розныя філістры, нейкія чалавечыя адпадкі, люмпэнскія фрустраты.

Сусьветная вайна паклала канец нашаніўскай пары. Фронт каціўся на Вільню й пад Менск, у армію мабілізавалася інтэлігенцкая моладзь (бачым на фатаграфіі й Янку Купалу ў афіцэрскай форме). Чамусьці найчасьцей накіроўвалася яна на румынскі фронт, на якім фармаваліся ў рэвалюцыю 1917 году беларускія вайсковыя часьці. Але пакуль да гэтага дайшло, прамінула некалькі вельмі важных беларускай справе гадоў, на якія зьвяртае нашую ўвагу маладзенькі акадэмік Браніслаў Тарашкевіч — у гімназійныя свае часы ўдзельнік польскай незалежніцкай кансьпірацыі, у якую адкрыў сябе беларусам і — стаўшы вучоным — стварыў Беларускую граматыку для школ.

Нямецкае нашэсьце моцна прысьпешыла ход палітычных падзеяў. Беларускае пытаньне нарэшце перастала быць перш за ўсё ўнутрырасейскім. Бэрлінская палітыка імкнулася распорваць дзяржаву Раманавых па этнічных швах. Палякам кайзэр гарантаваў у 1916 годзе каралеўства, а беларусаў зь літоўцамі спадцішка падбівалі адтуль да ідэі аднаўленьня даўняга Вялікага Княства. Галоўная ўступка была зроблена ім аднак ня ў сфэры тайнае дыпляматыі, якая была яшчэ віламі па вадзе пісана, але ў дапушчэньні да арганізацыі асьветы ў вёсках і мястэчках; беларускае слова было ўведзена ў мясцовую адміністрацыю нароўні з польскім і нямецкім, фінансаваліся некаторыя культурныя й грамадзка-палітычныя акцыі, газэтныя выданьні, што выклікала пазытыўны шок у супастаўленьні з адносінамі царскага рэжыму. Вядома, немцы мелі ў гэтым уласны разьлік, але гэта Нямеччына, а не Расея, палічыла патрэбным і важным займець на свой бок сымпатыю беларусаў. Надышоў той унікальны гістарычны момант, у які ўзьнік шанец паставіць пытаньне аб утварэньні прынамсі нейкай формы беларускай дзяржаўнасьці. Але, калі славутую лязанскую мэморыю рэдагаваў Браніслаў Эпімах-Шыпіла — чалавек культуры, а не палітыкі — то адразу ясна, што палітыкаў Беларусь ня мела; яны аб’явіліся толькі ў 1918 годзе — запозьненыя ды няўмелыя. Награшыла ў гэтым Беларуская Сацыялістычная Грамада, якая была наскрозь пранізаная культурніцтвам, будаваньнем нацыі, але не была падрыхтаваная да міжнароднага партнэрства.

28. Эміграцыя

У 1912 годзе мела месца агромністая засуха. Астролягі ня вельмі памыліліся ў той раз, прарочачы голад і вайну. Хлеб, што праўда, быў, хоць і падаражэлы, але стыхійная бяда выклікала ў Беларусі й суседніх краінах тэндэнцыю да эміграцыі. Малазямельныя гаспадарнікі рушылі ў Сыбір, дзе сталыпінская рэформа стварыла ім спрыяльныя ўмовы, перш за ўсё падатковыя ды інвэстыцыйныя. У эканамічным сэнсе гэта трэба ацэньваць пазытыўна: узьнікла магчымасьць паменшыць, альбо й запыніць, працэс раздробленасьці вёскі. Быў дзеля гэтага някепскі прыклад з Жамойці, адкуль дзесяцігодзьдзем раней вывандравала ў Амэрыку амаль трэцяя частка сялянскай галоты, якая потым нярэдка вярталася назад з сякім-такім капіталам, ажыўляючы вытворчасьць. На ўрадлівых заходнесыбірскіх пустэчах і ў Забайкальлі асела амаль мільён беларусаў. І калі б не вайна ды пасьлейшае зьніштажэньне Расеі бальшавікамі, тая беларуская калянізацыя, несумненна, адыграла б сваю збаўленчую ролю ў дачыненьнях з Бацькаўшчынай. Цікава тут адзначыць, што „Наша Ніва” й іншыя часопісы мелі ўжо падпісчыкаў за Ўралам, як і, дарэчы, крыху каля Нью-Ёрку ды ў Чыкага.

Адступаючы, расейская армія ўлетку 1915 году арганізавала гэтак званае бежанства, гэта значыць, уцёкі разам зь ёю пераважна праваслаўнага насельніцтва, каб нямецкія сілы ня мела істотнай апоры на месцы. Маскоўскім прапагандыстам акцыя ў значнай меры закончылася ўдачаю, што давяло пасьля заходнія тэрыторыі Беларусі да гаспадарчага краху. Беларускую дзейнасьць з традыцыйным ёй віленскім цэнтрам фронт абмежаваў на практыцы да Гарадзеншчыны й сярэдняй паласы Віленшчыны. Натуральна, не магла яна быць так імпульсыўнай, як да вайны, але, што галоўнае, зьмяніўся, і то моцна, ейны характар, а менавіта, абмежавалася да рыма-каталіцкага этнасу, што відаць па тагачасных выданьнях, друкаваных амаль выключна лацінкаю (напрыклад, часопіс „Гоман”). Тыя акалічнасьці — нядаўна пашыраная эміграцыя на сыбірскую волю й масавае „бежанства” — паслабілі дэмаграфічны патэнцыял, а затым і матэрыяльны, беларускага арэалу. У руках грамадоўскіх палітыкаў заставалася мала козыраў у кантактах як з армейскім камандаваньнем, гэтак і з бэрлінскімі міністэрствамі. Выхаваныя ў маладосьці, як правіла, у духу польскай культуры, усе без выключэньняў былі меншымі альбо большымі палянафіламі, што неўзабаве скончылася ім цяжкімі расчараваньнямі. Арыентацыя на Польшчу ня мела пад сабою рэальных падставаў, акрамя як маральных спадзяваньнаў, што сама яна, вызваляючыся ад царскае няволі, прыйдзе з дапамогай і сувэрэнітэту Беларусі. Не прыйшла, а зьявілася з войскам, каб анэктаваць.

Што ж здарылася яшчэ да гэтага, што захавалася ў нашай стэрэатыпнай памяці як 1920 год? Трэба прызнаць, што няшмат. Беларускі рух быў вельмі малады, у арганізаванай форме існаваў усяго крыху больш за дзесяць гадоў. Калі ў 1902 годзе распаўсюджвалася ў Пецярбурзе сакрэтная адозва „Да інтэлігенцыі”, выпушчаная Беларускай Рэвалюцыйнай партыяй, стан дзеяньняў можна без памылкі палічыць нулявым, а тая партыя ўяўляла сабою гаманлівы студэнцкі гурток, утвораны маладзюсенькім Вацлавам Іваноўскім. „Наша Ніва” праіснавала восем гадоў; іншыя — год, два. Нельга гаварыць пра сфармаваньне беларускай палітычнай думкі й адпаведных ёй арганізацыйных структураў за такі кароткі час, выпаўнены пры тым амаль цалкам культурнаю працаю. Нямецкая адміністрацыя цікавілася занятымі землямі, не адразу зразумеўшы, што яны беларускія; трактавала іх як інтэгральную частку Расеі. Вядомы дзяржаўны дзеяч Нямеччыны Людэндорф пісаў: „Беларус не лічыўся, палякі забралі яму ягоную нацыянальнасць, не даючы нічога ўзамен. Восеньню 1915 году хацеў я сарыентавацца ў разьмяшчэньні беларусаў. Спачатку літаральна нідзе ня змог я іх адшукаць. І толькі пасьля выявілася, што гэта цалкам распаўсюджаны народ, аднак, на першы погляд, надта палянізаваны й знаходзіцца на такім нізкім культурным узроўні, што, каб магчыма было аказаць яму нейкую помач, патрэбнае вельмі доўгае ўзьдзеяньне на яго”. Цывілізацыйнае найперш.

Ваенныя законы — зрэшты, па абодвух бакох лініі акопаў — забаранялі якую-колечы палітычнасьць. Калі палякам уяўлялася гэта ўсяго фармальнай перашкодаю, якую трэба ўмела абысьці, дык у выпадку беларускай арганізатарскай мізэрнасьці — раўнялася прысуду. Архівы не выяўляюць нават дробнага сьледу нейкай патаемшчыны сярод грамадоўцаў, калі ня браць пад увагу іхных пачынаньняў са згоды камэнданцкай цэнзуры. У публікацыях „Гоману” прапагандавалася ідэя ўзнаўленьня Вялікага Княства Літоўскага, што свабодна зьмяшчалася ў рамках дапушчальнага; Бэрлін ня меў намераў далучаць Беларусь, задавальняючыся плянамі ўзьяднаньня сваёй колішняй прыбалтыйскай калёніі разам з Жамойцю ды рэстытуцыяй буфэрнага Польскага Каралеўства, каб забясьпечыць прускую правінцыю ад поўдня. Тая жменька дзеячаў, што засталася ў паднямецкай Вільні: браты Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі, Уладзіслаў Талочка, Казімер Салавей, Пётар Сьвятаполк-Мірскі сваю палітычную актыўнасьць фактычна засяроджвалі на складаньні мэмарыялаў для пераконваньня нямецкіх вярхоў адносна сэнсу аднаўленьня таго ж Вялікага Княства. Немцы слухалі, але не сьпяшаліся прызнаваць ім рацыю. За сьпінамі тых шаноўных дзеячаў ня бачылі яны шырэйшых грамадзкіх уплываў, значыць, і іхнай карыснасьці. Рэальная палітычная вартасьць асобаў спраўджвалася ў арганізацыі школаў, якіх — у параўнаньні з многімі сотнямі польскіх — налічвалася нешта пад дзевяноста (у самой Вільні — адна-аднюсенькая!). Акупанты выдалі забарону навучаць па-руску. Ініцыятыву адразу перанялі ксяндзы, забараняючы вернікам пасылаць сваіх дзяцей у беларускія —груба называючы іх такімі ж рускімі. Немцы ня ўмешваліся ў гэтую калатню, якая, дарэчы, аказалася ім карыснай. Захоўвалі нэўтралітэт.

Абуджаная да самастойнасьці Варшава глядзела на Беларусь як на тэрыторыю, на якую будзе пашырана ейная дзяржаўнасьць, сустракаючыся ў сваіх намерах з падтрымкай у маёнтках ды ў насычаных прыхільнасьцю да польскасьці рыма-каталіцкіх асяродзьдзях сялянскіх і плебэйскіх масаў.

Так фіналізавалася беларуска-польскае сужыцьцё на працягу стагодзьдзяў. Праваслаўныя адштурхоўваліся ў абдымкі Масквы.

29. Паварот

Беларуска-польскія, як і беларуска-расейскія адносіны ўвайшлі ў новую фазу ў выніку ўзьнікненьня ідэі Беларускай Дзяржавы й спробы яе рэалізацыі ў выглядзе Беларускай Народнай Рэспублікі ў пачатку 1918 году. Пакуль тыя суадносіны адбываліса на ўзроўні міжкультурных, у першую чаргу, у сфэры літаратуры й мастацтва: мелі яны характар кантактаў паміж элітамі й даволі спарадычна даходзіла ў іх да канфліктаваньня, у грамадзкім пляне, зрэшты, малаістотнага, бо на інтэлектуальным узвышшы нашаніўскай пары выяўлялася яно ў палеміках з польскім і расейскім друкам, найбольш яскрава ў публіцыстыцы Антона Луцкевіча, Вацлава Ластоўскага ды іхных прыхільнікаў, а і ў паэзіі Янкі Купалы. Адначасна будавалася паразуменьне, з польскага боку экспанаванае Леанам Васілеўскім, Баляславам Ліманоўскім і іншымі сацыялістамі. Нямала паспрыяў гэтаму й малады Юзэф Пілсудскі напярэдадні ХХ стагодзьдзя. Падобныя эпізоды аднадумства зь некаторымі прадстаўнікамі расейскай новай палітычнай клясы гэтак жа скончыліся ў адзін гістарычны момант, з той розьніцай, што магчымае тут устанаўленьне вельмі дакладнай даты — гэта ноч зь сямнаццатага на васемнаццатага сьнежня 1917 году, калі бальшавікі разагналі ў Менску Першы Ўсебеларускі Кангрэс (дарэчы будзе зазначыць: арганізаваны зь іх жа згоды й пры іхнай фінансавай дапамозе).

Што выклікала такі паварот, ізаляванасьць далейшых імкненьняў беларусаў, якія дагэтуль карысталіся не такою й малою падтрымкай у высокакультурных асяродзьдзях Варшавы й Пецярбурга? Неабходна тут зьвярнуць увагу на факт абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі, на прыняты 25 сакавіка 1918 году акт незалежнасьці Беларусі. Справа зусім ня ў тым, што была гэта дзяржава-эфэмэрыда, ініцыяваная пры талерантным маўчаньні дзесятай нямецкай арміі; ня йначай жа фармаваліся Летува, а нават Польшча, ня кажучы пра іншыя краіны Прыбалтыкі. Цуд прышэсьця вобразу Беларусі з вышыняў Парнасу да народу спарадзіў шокавы стан у грамадзкіх масах суседніх дзяржаўных утварэньняў, абсалютна непадрыхтаваных у сваёй гістарычнай сьвядомасьці да магчымай асобнасьці гэтай тэрыторыі — ад Дзьвіны да Прыпяці й ад Дняпра да Буга. Варшаўскі ўрад быў бы літаральна зьмецены з палітычнай сцэны праз пяць хвілінаў пасьля дыпляматычнага прызнаньня Менску; гэтак жа й пецярбурскі! Пры тым Польшча ясна ўсьведамляла сабе, што Расея ня згодзіцца на ейную самастойнасьць, дзеля якой патрэбная была аж ваенная катастрофа, поўны ўпадак царызму. У падрасейскім Польскім Каралеўстве сур’ёзныя палітыкі рабілі стаўку на аўтаномію, што ў Царскім Сяле прымалася як максымум пастулятаў палякаў.

Беларусы меліся значна горш. Іх не прызнавалі самастойнай нацыяй. Перанялі гэты погляд і бальшавікі, апантаныя намерам сусьветнай рэвалюцыі. Першы Ўсебеларускі Кангрэс ня ставіў сабе за мэту адарваць беларускія губэрні ад Расеі; пераважаў на ім настрой еднасьці зь ёю, але на аўтаномных правах. Здавалася б, больш сьціплыя патрабаваньні проста кампраметавалі б Кангрэс... Антыбеларускі экстрэмізм камісараў даў супрацьлеглы вынік. На жаль, гэтым урокам не пакарысталіся палякі, генэральна прытрымліваючыся традыцыйнай у іх лініі барацьбы з Масквою па?над галовамі сумежных зь імі народаў. Ці маглі яны пайсьці з духам часу? — гэта вельмі істотнае пытаньне.

Начальнік Польскай Дзяржавы Юзэф Пілсудскі, уступаючы з арміяй у верасьнёвы Менск 1919 году, атрымаў у свае рукі ўсю беларускую карту. Пасьля чырвонагвардзейскіх жахаў віталі яго там сапраўды як вызваліцеля, са званамі ў касьцёлах і ў цэрквах. І што ён з бойкім козырам зрабіў? Прайграў, быццам малавартую дзевятку... Узамен жа за надзею на моцнае плячо Польшчы, паўстаўшай да свабоды, беларускаму прадстаўніцтву не была аказана на практыцы ніякая адчувальная дапамога. Ягоны ляялізм, як пісаў Леан Васілеўскі, прыйшоўся Бэльвэдэру дарма. Даходзіла да такіх абсурдаў, што польская часовая адміністрацыя, усё роўна быццам бы насуперак сваім інтарэсам, забараняла навучаньне ў беларускіх школах, арганізоўваючы на іх месцы... расейскія, каб неўзабаве мець адназначны аргумэнт пераўтварыць іх у польскамоўныя, як не падлягаючыя адыйшоўшай імпэрыі. Знаходзіліся дзеля гэтага лёгкія, аб’ектыўна слушныя, апраўданьні: адсутнасьць адпаведных беларускіх кадраў настаўнікаў, нацыянальнай адміністрацыйнай сеткі, урэшце й важнага ў партнэрстве вайсковага патэнцыялу. Усё праўда, але змарнаваны польскім супернікам маскалёў шанец можна назваць блізарукасьцю Варшавы, якая магла ж трывала асесьці ў той старонцы, усяляк падтрымліваючы адраджэньне Беларусі. Няўжо бракавала ёй розуму і дальнабачнасьці? Не, нельга дакараць яе ў неінтэлігентнасьці. Прычына гэтага куды банальнейшая, вядомая цяпер кожнаму, і варта яе толькі сфармуляваць: тыповы паляк глядзеў на Менск, Горадню, Ліду, Слонім, Берасьце, а й на Магілёў, Віцебск і Гомель, як на забраныя царом у даўняй Рэчы Паспалітай. Ягоную непахіснасьць у гэткім перакананьні дадаткова ўзмацняла значная польская меншасьць, якая курчылася да дробных працэнтаў не бліжэй як за наваградзкай радзімай Адама Міцкевіча ці ваколіцай Убелі Станіслава Манюшкі. Лягер Пілсудскага быў пры гэтай калодзе картаў бездапаможны, калі не хацеў рызыкаваць атрыманьнем кляйма здраднікаў Прывісьлянскай Айчыны. Летувіская Рэспубліка са сталіцаю ў Коўне альбо Латвія ўтрымаліся не таму — прыгадаем для аналёгіі — што здолелі арганізаваць за нямецкія грошы ўласныя палкі й дывізіі; за імі стаяў Бэрлін у працэсе Вэрсальскага трактату. Іначай — легіёны й уланская кавалерыя ліквідавалі б малых сувэрэнаў на працягу некалькіх сутак інтэнсыўнага ўдару на Жамойць і Інфлянты (генэрал Люцыян Жалігоўскі захапіў тады Вільню за адну ноч, амаль бяз стратаў, кароткім паходам цераз прынёманскія лясы).

Трактоўка Беларусі як часткі Польшчы існавала здаўна і ў расейцаў (з чым па-свойму змагаўся Міхаіл Мураўёў-Вешальнік). Вырашыла пра гэта дамінацыя культуры палякаў ад паловы XVII стагодзьдзя. На здаровы розум беручы, аднак не павінна было гэта завяршыцца анэксіянізмам. Але, палітыка — гэта гульня матэрыяльных сілаў, а не інтэлекту.

30. Эліты

Паранаічнасьць сытуацыі Беларусі ў пэрыяд вырастаньня яе з этнічнасьці ў палітычнасьць геніяльна паказаў Янка Купала ў камэдыі Тутэйшыя. Ён насіўся зь ёю, відаць, заўсёды, а закончыў у жніўні 1922 году, маючы агляд здалёку гарачых падзеяў вайны й рэвалюцыі. Ужо ў Паўлінцы, створанай маладым Купалам, прагледжваюцца пасьлейшыя матывы ў Тутэйшых (хоць бы ў дзеючай асобе Быкоўскага). Гэта важная лектура для зразуменьня анатоміі адносінаў палякаў і расейцаў да беларусаў (можна дадаць і Дзьве душы Максіма Гарэцкага).

Такім чынам наша літаратура, як і кожная ў пару нацыянальна-мастацкай сьпеласьці, узяла таксама свой палітычны голас. Менавіта мастацкасьць слова, як ніякі іншы сродак экспрэсіі чалавека, праяўляе адчуваньне сынтэзу лёсу. Гэта заўважаецца ў дачыненьні да ўласнай творчасьці, да ўласнай культуры. Яе веліканы ў пачатковы пэрыяд дзяржаўнага будаўніцтва натуральным чынам выконвалі ролю лідэраў, пераважна з?за адсутнасьці прафэсійных палітыкаў: ля калыскі новае Польшчы ўзвышалася магутная постаць Ігнацы Падэрэўскага, вядомага піяніста, які прыняў на сябе функцыю першага ў яе гісторыі прэм’ер-міністра; на пасаду прэзыдэнта Ўкраіны паклікалі яе гісторыка Аляксандра Грушэўскага; замежных інтарэсаў Летувы даглядаў паэт Оскар Мілаш, той францускамоўны, і гэтак далей. Усе тыя выдатныя людзі даволі хутка засталіся ў дурнях — як толькі надышла стабілізацыя. Зьявіліся сапраўдныя майстры інтрыгі й камбінацыяў, якія занялі месцы па-ідэалістычнаму натхнёных ідэолягаў. Старшынёю Народных Міністраў Беларускай Народнай Рэспублікі стаў Антон Луцкевіч, глыбокі гісторык, публіцыст, дзеяч, але не палітык: у ніводнай акцыі ня змог дабіцца ўдачы.

Пры аналізе сьвежых элітаў устаючай з каленяў Беларусі чамусьці пакідаецца па?за ўвагаю іх канфэсійнае ды сацыяльна-культурнае паходжаньне. Крыстына Гамулка з Гданска нядаўна ўстанавіла, што непрапарцыянальна вялікі ўдзел у іх мелі асобы рыма-каталіцкага хрышчэньня, гадаваныя ў маладосьці на культурных палякаў (звыш паловы, калі ўдзельная вага гэтай канфэсіі ў краіне не перавышала дваццаці пяці працэнтаў). Зьява аказалася невыпадковай, надта трывалай — працягнулася ажно да канца ХХ стагодзьдзя; таксама ў пачатку постсавецкай Рэспублікі Беларусь амаль усё яе вярхоўнае кіраўніцтва, уключна з апазыцыйным, было каталіцкага паходжаньня. Тлумачэньне гэтага даволі простае: беларускасьці патрэбнае пачуцьцё адчужанасьці найперш у сутыкненьні з досыць набліжанай псыхалягічна й мэнтальна стыхіяй расейцаў, што ня так машынальна даецца праваслаўнаму. Па законе кантрасту атрымлівалася так, што адны былі надзвычай чуйнымі на праявы русыфікацыі, а другія — палянізацыі. Гэткі дуалізм недацэньваецца, а ён жа ў выразнай меры абумоўлівае барацьбу за выратаваньне душы беларускай, за некаляніяльную будучыню для гэтай зямлі. Трапна запрыкмеціў гэта Янка Купала, надзяліўшы аднаго зь герояў камэдыі Паўлінка ўлюбёным троеслоўцам вось-цо-да. Роўнага яму Якуба Коласа, вось, цяжка каму вінаваціць у антыпалянізьме, затое аж густа ў яго ад крытычных выказваньняў у адрас Расеі (вядома, у перадсталінскі яшчэ час). Прыналежачы да прамаскоўскага веравызнаньня, перажываў ён супрацьлеглую, чым Янка Купала, індактрынацыю. Канец палянафільству паклала сама польская ўлада, не зрабіўшы адэкватных да новага становішча высноваў. Юзэф Пілсудскі прыйшоў у Беларусь з арэолам таго добрага духа, які дазволіць самой выказацца, чаго ёй трэба. Духоўны грунт дзеля гэтага быў падрыхтаваны немцамі, калі фэльдмаршал Гіндэнбург у 1916 годзе даў асобны загад аб раўнапраўнасьці мовы беларускай з польскай і нямецкай у тутэйшай акупацыі, гэта значыць, на Гарадзеншчыне й Віленшчыне (друкаваліся па-беларуску афіцыйныя дакумэнты, пашпарты, падручнікі для школаў, адміністрацыйныя адзнакі). У такой атмасфэры 12 лістапада 1919 году пачалася сэсія ўраду Беларусі, Рады Рэспублікі. Адзін зь яе лідэраў, Язэп Варонка, згадвае ў сваіх успамінах, што зьехалася ў той дзень у Менск мноства палітыкаў, у іх ліку й група дэлегатаў ад польскай меншасьці. Быў перавыбраны склад Прэзыдыюму Рады й Кабінэту Міністраў ды вынесены „энэргічны пратэcт супраць польскага гаспадараньня ў краі”.

На рэакцыю камандаваньня легіёнаў не давялося доўга чакаць: усе былі абвінавачаныя ў незаконным дзеяньні, большасьць актыўных удзельнікаў зьезду была арыштаваная й пасаджаная ў вязьніцу; рэшта ўцякла, пераважна ў Летуву. І, што знамянальнае, утвораная на гэтае месца марыянэтачная Найвышэйшая Рада Беларусі, апынуўшыся ў палітычнай пустцы, неўзабаве самараспусьцілася. Язэп Варонка кампэтэнтна піша ў эміграцыйнай брашуры Беларускі рух ад 1917 да 1920 году: „Расхвалены праект арганізацыі беларускіх частак у польскай арміі, атрымаўшы высокую згоду Начальніка Рэчы Польскай Паспалітай і распаўсюджаны яшчэ ўвосень 1919 году, да студзеня 1920 году ня даў ніводнага салдата, ніводнага беларускага штыха”.

Арыентацыя на Польшчу канчаткова ўпала, а палянафілы кваліфікаваліся ў здраднікі справы.

Памылкі Варшавы выкарыстаў Ленін, якому — у адрозьненьне ад Пілсудскага — настолькі нескладана было манэўраваць, што меў ён у руках дыктатарскую ўладу й катэгарычна, шмат не тлумачачы, прымусіў бальшавіцкі цэнтар узяцца за будаваньне менавіта Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Даходзіла да кур’ёзаў: у гэтай падсавецкай нацыянальнай дзяржаве, асьцярожна абмежаванай да шасьці паветаў Менскай губэрні, беларусы былі пазбаўленыя якіх-колечы ўплываў; пару зь іх, з камуністычнай арыентацыяй, амаль не расстралялі! Тым ня менш, тая каньюнктурная акцыя паступова набыла сур’ёзны характар — узьніклі нацыянальныя вайсковыя фарміраваньні, а з грамадзкага жыцьця была выведзеная расейшчына. У сярэдзіне дваццатых гадоў пераяжджалі ў Менск беларускія эміграцыйныя дзеячы ды займалі нямалаважныя дзяржаўныя пасады; узьнікаў сапраўдны Беларускі Дом, да якога былі далучаныя: Гомельшчына, Магілёўшчына, Віцебшчына. Апавешчаная ў 1918 годзе Беларусь усё ж ня зьнікла цалкам з палітычнае мапы.

31. БССР

У пачатку вясны 1921 году Польшча падпісала ў Рызе мірны трактат з Савецкай Расеяй і Савецкай Украінай, на падставе якога была ўстаноўленая мяжа па Стоўпцы. Адбыўся падзел Беларусі, тэрыторыю якой раскалолі амаль напалову. У рыскіх перамовах, а працягнуліся яны каля пяці месяцаў, ад восені 1920 году, не прынялі ўдзелу ніякія беларускія прадстаўнікі: ні бальшавіцкай арыентацыі, ні тым болей дэмакратычнай. Украіну дзялілі прынамсі пры згодзе яе чырвонага ўраду; беларускае ж пытаньне нават і не пазначанае ў трактатных дакумэнтах (замест аховы правоў беларусаў, што апынуліся пад Польшчаю, гаварылася пра гарантыі расейскаму насельніцтву, украінскаму). Вось так былі патрактаваныя амбіцыі нашага народу, які захацеў быць сабою. Пад гэтым прысудам бачыцца й подпіс Леана Васілеўскага, будучага ў складзе польскай дзяржаўнай дэлегацыі. Знамянальная дэталь.

Польска-беларускія адносіны страцілі важную сваю рысу, менавіта, салідарнасьць у супраціве маскоўскаму імпэрыялізму. Гэтая зьява ўжо не аднавілася. Наадварот, пасьля трактату ў Рызе пашырыўся ў беларускіх элітах комплекс сірочасьці, здрады інтарэсам Беларусі з боку суседніх дзяржаваў, асабліва балюча адчувальны на лініі кантактаў з палякамі. Але важнейшым клопатам Варшаве ў той момант быў канфлікт зь Летувіскай Дзяржаваю за гэтак званы Віленскі Край; летувісам удалося дабіцца некаторай міжнароднай падтрымкі ў іхных прэтэнзіях на Вільню й цэлы рэгіён.

Стан дэфэтызму, альбо й роспачы ў асяродзьдзі палітычных беларусаў скончыўся ў 1922 годзе, калі ўзьнялася новая хваля актывізму. На савецкім баку заварушыліся ўлады вакол будаўніцтва Беларускай Рэспублікі, як прыгоднай між іншым у фікцыйнай ролі адной з заснавальніцаў СССР.

У Заходняй жа Беларусі адшумелі ўсенародныя выбары ў польскі парлямэнт, у выніку якіх сфармаваўся невялікі, але затое дынамічны дэпутацкі Беларускі Клюб, узначалены слаўным потым Браніславам Тарашкевічам. На сытуацыю паабапал стаўпцоўскага кардону ўсё яшчэ моцна ўплывала нядаўняе Слуцкае паўстаньне ў зазімак з дваццатага на дваццаць першы год, як і дзейнасьць Беларускага Цэнтру ў Вільні, які досыць удала разбудзіў заходнебеларускі партызанскі рух, хоць і зь відочнымі намаганьнямі ў ім бальшавіцкага Менску перахапіць ініцыятыву. Няўдача зь незалежнасьцю Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе — цалкам, зрэшты, зразумелая з пэрспэктывы сёньняшняга часу — спарадзіла вялікае замяшаньне, якое ў сваім крайнім выглядзе наглядалася менавіта ў першыя дваццатыя гады.

Антыбальшавіцкае паўстаньне на Случчыне ўспамагаў зброяй і амуніцыяй польскі армейскі штаб у Баранавічах; на Палесьсі праводзіў свае ваенныя апэрацыі генэрал Станіслаў Булак-Балаховіч, таксама не без прыхільнай падтрымкі Юзэфа Пілсудскага. Аднак, ці ў Бэльвэдэры ўсур’ёз pазьлічвалі на нейкія трывалыя рэзультаты тых акцыяў, ці ўсяго толькі на часовы іх дывэрсійны ўжытак? Не засталіся ў даўгу й саветы, закідаючы ў польскі тыл, у палескія й прынёманскія пушчы, групы беларускіх інсургентаў, пакуль у 1923 годзе не ўмяшалася Масква, даўшы загад спыніць узброеную правакацыю, якая магла ж давесьці да разьні й небясьпечнага для галоднай Расеі выбуху другой вайны з Польшчаю. Так паслужыліся беларусамі камуністы. А як спатрэбіліся яны ковенскай Летуве? Вельмі падобным чынам. Як інструмэнт для барацьбы за яе інтарэсы. У той час у Коўне была прыдумана ідэя гэтак званай Вялікай Літвы, у рамках якой заходнебеларускія воласьці атрымалі б шырокую культурна-палітычную аўтаномію. Утопія і савецкай, і летувіскай канцэпцыяў адарваць ад Польшчы яе „Крэсы” была і ў тую эпоху дастаткова ясная кожнаму думаючаму; Варшава дамаглася, чаго хацела, не рацыямі альбо аргумэнтамі, але сваімі шматлікімі штыхамі ды карабінамі. Дзяржаўныя мэты вызначылі кулямёты.

Не агентурная, але сапраўды нацыянальная думка высьпявала ў Беларускім Клюбе парлямэнту Рэчы Паспалітай. Рабілася ў ім стаўка на аўтаномію са сталіцаю ў Вільні. Яе рэалістычнасьць хутка аказалася пад пытальным знакам у кантэксьце ўпартай нерэалізацыі Польшчай унутранай самастойнасьці ўкраінскай Галіччыны, хоць і афіцыйна абавязалася яна дзеля гэтага на эўрапейскім форуме, чаго дамагліся львоўскія палітькі ў прадстаўнічых ворганах Лігі Нацыяў.

Тупіковасьць беларускае карты ў міжнародным покэры завяршылася ліквідацыяй пралітоўскага Беларускага Цэнтру ды ягонай антыпольскай падпольшчыны на Віленшчыне з Гарадзеншчынаю. Гэтак жа заціхлі прапольскія сілы, сымбалем якіх стаў генэрал Станіслаў Булак-Балаховіч (здолеў ён сваіх вэтэранаў уладкаваць на працу, напрыклад, у лесапільнях Белавежы...) А пра аўтаномнасьць Заходняй Беларусі Браніслаў Тарашкевіч сказаў у польскім Сойме, што была гэта яго кароткачасовая наіўнасьць. Што было рабіць у такой безвыходнай сытуацыі? Зноў павярнуць свой позірк на Расею ды падпарадкаваны ёй Менск, што й здарылася. За гэта чарговы раз заплацяць страшэнную цану беларусы, але разам зь імі й палякі. Нічога няма дарма ў гісторыі (лішні раз пацьвердзілася гэта ў 1939 годзе, 17 верасьня).

Сумны роздум пра польска-беларускія суадносіны падсоўвае розуму й такую навуку: нацыянальны эгаізм у дачыненьнях з суседзямі заўсёды даводзіць да самотнасьці, а ў выніку яе — і да катастрофы. Могуць не разумець гэтага простыя людзі, але не інтэлігенты, соль нацыі.

32. Глумленьне

Палітычнае становішча нязьменна абумоўлівае таксама ўзаемныя сувязі ў сфэрах духоўнасьці. Гэта аксіёма.

Дваццацігодзьдзе паміж Першай і Другой Сусьветнымі войнамі вызначылася ў беларусаў парадоксам бурлівага разьвіцьця іх культуры з адначаснай дэгенэрацыяй палітычных памкненьняў. Прычына гэтага ў тым, што культурастваральная актыўнасьць вальней паддаецца тэрору ўлады, чым менавіта палітычная, якую прасьцей перапыніць, хоць бы паліцэйскімі сродкамі. Паказаў гэта пераломны 1930 год, у які ўжо сядзела ў вязьніцах большасьць нацыянальных дзеячаў па абодвух бакох польска-савецкага кардону, але тая першая хваля арыштаў яшчэ мала кранула якраз творцаў.

Пад канец міжваеннага пэрыяду аказалася, што абедзьве дзяржавы, якія так згодна ў Рызе падзялілі паміж сябе Беларусь, зрабілі ўсё, каб яна болей не паднялася. Чаго дапусьціўся сталінізм, мы ведаем. Нельга зь ім параўноўваць польскі рэжым, які характарызаваўся тыповай у тыя часы нормаю эўрапейскай цывілізацыі: не было пры ім ні масавых забойстваў, ні дэпартацыяў, ні расстрэлаў без суду. Усё беларускае глушылася адміністрацыйнымі мэтадамі, захоўваючы аднак законнасьць — дзесяцігадовыя прысуды ў СССР былі мінімальнымі, а ў Польшчы здараліся рэдка й лічыліся цяжкімі; а канцэнтрацыйны лягер быў толькі адзін, невялікі, на пару тысячаў чалавек, у Картуз-Бярозе.

Гістарычныя досьледы выявілі дакладную залежнасьць антыбеларускіх пачынаньняў Варшавы тае пары ад адносінаў Крамля да Беларускай ССР. Глумленьне энкавэдыстамі менскіх элітаў неадкладна выкарыстоўвалася Варшаваю дзеля далейшага скарачэньня культурна-нацыянальнага жыцьця ў Заходняй Беларусі. Здавалася б, павінна ж адбывацца наадварот: паяўляўся неспадзяваны шанец прыхіліць беларусаў. Але тагачаснай Польшчы яны былі непатрэбныя. Напярэдадні 1939 году настолькі паўсюдна супрацьстаўляліся заходнебеларусы, што зьніклі нават ілюзорныя магчымасьці на нейкае паразуменьне зь імі ўрадавых колаў. Сталася як сталася, і неўзабаве густа пасыпаліся высокія рахункі адным і другім. Вынік гэтага няцяжка было прадугледзець: Польшча была прымушаная назаўсёды пакінуць шырокую паласу ад Чорнага мора да Балтыйскага, а цяпер выпхнутая зь яе й Расея.

Варта спакойна ўдумацца ў тую эпоху й спрабаваць знайсьці адказ на пытаньне, ці даваенная Польшча была ў стане весьці на тых „Крэсах” іншую, чым каляніяльную, палітыку? Аналізы яе гаспадарчага патэнцыялу паказваюць, што — не! Хапала ёй грошай толькі на павелічэньне ў чатыры разы паліцыі ва ўсходніх ваяводзтвах. Свайго роду афрыканізацыя гэтай тэрыторыі выклікала вялікую прыцягальнасьць ідэяў камунізму, якія — што таксама характэрнае — ня мелі істотнай папулярнасьці сярод карэнных палякаў у глыбіні краіны. Без гаспадарчай інтэграцыі гэтыя землі заставаліся штучна далучанымі да польскай дзяржавы, а працэс іх палянізацыі праходзіў надта павярхоўна, абмежаваны да нешматлікіх адукаваных адзінак і да гарадзкога пралетарыяту, у якім пераважаў прышлы элемэнт зь перанаселеных заходніх прамысловых акругаў.

У галіне літаратуры й мастацтваў гэтак жа не знаходзім сьлядоў партнэрства. Вільня — як цэнтар культуры — набыла амаль выключна польскае аблічча. Беларускі Парнас даўно перасяліўся ў Менск, а на апусьцелым па ім месцы ледзь бачна рунелі сям-там маладыя таленты, фактычна, пачаткоўцы, якім не было ўпоравень нават з тутэйшым пісьменьніцкім асяродзьдзем, ня кажучы ўжо пра варшаўскае. Максім Танк, Міхась Машара, Міхась Васілёк, Натальля Арсеньнева, Валянцін Таўлай, Піліп Пестрак — усё гэта прозьвішчы, пра якія гаварылася як пра абнадзейваючыя, але ня болей. Час ад часу друкавала іх творы люблінская „Камэна” альбо львоўскія „Сыгналы”, нешта зьмяшчалася і ў „Атэнэуме”. Гэта элітарныя часопісы, без заўважальнага грамадзкага значэньня.

Да сумнага сымбалю тае сытуацыі належыць постаць Браніслава Тарашкевіча, беларускага велікана, але й асобы з польскай культурай. Клясычны эўрапеец, стваральнік Граматыкі беларускай мовы, пецярбурскі прафэсар, палітык, літаратар (пераклаў Пана Тадэвуша, Іліяду), правадыр славутай Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады, сябар варшаўскіх міністраў, добры знаёмы Юзэфа Пілсудскага, парлямэнтар Рэчы Паспалітай, індывідуальнасьць, якую ахвотна віталі ў салёнах польскай сталіцы. Верыў ён, што ўдасца нешта карыснае ўчыніць для Заходняй Беларусі. І расчараваўся да самюткага дна. У 1925 годзе ўхапіўся апошняй надзеі, не пазбаўленай некаторай рэальнасьці: зьвязаўся з камуністычным рухам, з маскоўскім Інтэрнацыяналам. Адвярнуўся ад Польшчы, але не ад яе культуры.

Не прадугледзеў дзьвюх рэчаў: таго, што Варшава зьнішчыць яго толькі палітычна, а Масква яшчэ й фізычна — выстралам у патыліцу 29 лістапада 1938 году.

Усюды, дзе зьявіўся камунізм, лягалі покатам у пясок мільёны людзей. Польшча з культам Пілсудскага не была камуністычнай, а спачатку нават і не нацыяналістычнай. Але, лёгіка гісторыі непазьбежна выводзіла народы на эшафот сатрапаў. У верасьні 1939 году ў Берасьці сустрэліся дзьве арміі, якія затапталі Польшчу: савецкія камандзіры стукнуліся чаркамі зь нямецкімі, супольна прынялі парад войскаў. Гэта не было вызваленьне Заходняй Беларусі, гэта быў падзел Эўропы па лініі ракі Буг. Польшча была высьмеяная як часовая дзяржава; у Крамлі падумвалі аб савецкіх танках на бульварах Парыжа, а ў Бэрліне плянавалі адкінуць Расею за Ўрал, у сыбірскую бяскрайнасьць, адкуль доўга не паявіцца на белы сьвет... Беларусі мела ўвогуле ня быць.

33. Апошняе

Цалкам сапсаваліся адносіны паміж беларусамі й палякамі ў 1939 і наступных гадох. Мала лепшымі зрабіліся яны й да расейцаў. Савецкая ўлада мела той чартоўскі талент, што паспрачала ўсіх з усімі. Прынцып клясавай нянавісьці як фундамэнт наступальнага камунізму ўчыніў з паляка крыважэрнага ворага тым лягчэй, што зьяўляўся ён тут пераважна панам, а з расейца — энкавэдоўскага рабаўніка, непаголенага й галоднага, які ўсю ноч будзе піць з табою ў тваёй хаце, каб раніцай выправіць цябе ў Сыбір, на гэтак званыя ,,белыя мядзьведзі”. Стан шызафрэніі ў гэтых суадносінах стварыла афіцыйная прапаганда Масквы, у якой поўныя вусны было дружбы да польскага рабочага й селяніна, калі на практыцы таго рабацягу перлі ў быдлячы вагон і, разам з жонкаю й дзеткамі, кіравалі ў гулагаўскія лягеры. Беларус мог страціць розум — любі паляка й ня вер яму, любі расейца ды бойся яго!

У Беластоку заснавалі першы ў ягонай гісторыі стацыянарны тэатар, і аказаўся ім менавіта польскі, пад кіраўніцтвам віленскага актора Аляксандра Вянгеркі. Пачала выходзіць і польскамоўная штодзённая газэта „Вольная Праца”. Аднавіліся школы. Беларуская ССР, пашыраная аж пад Варшаву, да сутокаў рэк Буг і Нараў, уяўляла сабою даволі дзіўны дзяржаўны арэал, на якім у заходніх вобласьцях спакваля дамінавала польская культура, прыглушаная маскоўска-расейскай адміністрацыяй, пад беларускім паказным гербам; на ўсходзе ж дагарала беларушчына, затаптаная імпэрскім ботам. А ўсё гэта ў цэласьці называлася Беларусяй. Ні то на сьмех, ні то на правакацыю... Такога каляніялізму сьвет яшчэ ня зьведаў, каб прымушаць народ дзякаваць за няволю. І то шчыра, часта.

Якія ж тады маглі быць узаемныя сувязі ў літаратуры альбо ў мастацтве, калі, напрыклад, зь некалькіх сотняў беларускіх літаратараў засталося на свабодзе дакладна ўсяго трынаццаць; а за палітычны анэкдот даставалася славутыя „дзевяць грамаў у патыліцу”? Быў забіты ў менскай „Амэрыканцы” Браніслаў Тарашкевіч. Недзе звар’яцеў ад катаваньняў Цішка Гартны (Зьміцер Жылуновіч). Рыхтавалі канец вялікаму Янку Купалу. Варушыўся пясок ад недастраляных у Курапацкім ляску. Зьнішчалася ўсё разумнае. Заставаліся ў жывых ідыёты й безгаловыя служакі.

Куды йшоў сьвет у пачатку саракавых гадоў ХХ стагодзьдзя, праз пяцьсот гадоў пасьля Францішка Скарыны, празь век пасьля Адама Міцкевіча, атручанага царыстамі ў Канстантынопалі, і Аляксандра Пушкіна, застрэленага над Чорнай рэчкаю пад Пецярбургам?!

Але не бывае такое ночы, каб не настаў ранак, а потым і дзень. Трагедыя нямецкай акупацыі зноў дала штуршок да яднаньня народаў. Паўтарылася нешта накшталт перажытай супольна з палякамі царскай тыраніі. На жаль, з падобнымі вынікамі. Польскі эміграцыйны ўрад, адчуваючы магутную падтрымку з боку альянтаў з антыгітлераўскай кааліцыі, Англіі ў першую чаргу, не схіляўся да зьмены свайго бачаньня Беларусі ды ейных праблемаў. Цьвёрда вызнаваў дух Рыскага трактату, што перакрэсьлівала магчымасьці палітычнага паразуменьня. Вацлаў Іваноўскі, той самы, які стаяў ля калыскі Маладой Беларусі, заняў пасаду бургамістра сталічнага Менску ў арганізаваным Бэрлінам, тэрытарыяльна абмежаваным, Камісарыяце Беларусі. Маючы аўтарытэт у нацыянальных элітах, гэты беларускі прафэсар Варшаўскага Палітэхнічнага Інстытуту быў у стане нямала зрабіць дзеля будаваньня беларуска-польскага саюзу; карыстаўся даверам таксама ў вядучых колах тайнай Арміі Краёвай. Як сьведчаць цяпер архіўныя дакумэнты, акцыя забуксавала ва ўрадавых кабінэтах лёнданскай эміграцыі санацыйных палітыкаў. Трэба было ім пераскочыць дагэтуль завысокае — прызнаць існаваньне Беларусі! І як наступтва гэтага — дыскутаваць пра яе дзяржаўныя межы, больш альбо менш адступіцца пры тым ад пастановаў у Рызе з 1921 году, што мусіла азначаць прасоўваньне тэрыторыі Польшчы на захад, за кошт Нямеччыны, аб чым і слухаць не захацелі б ангельцы, якім важна было — ад няпамятных часоў — спрыяць раўнавазе нямецкага патэнцыялу супраць францускага. У змозе перакроіць межы аказаўся ня хто іншы, як Сталін менавіта, ды зусім не ў інтарэсах Беларусі, у чым лёгка здагадацца, і нават ня Польшчы.

На Вацлава Іваноўскага наладзілі ж замах беларускія агенты гестапа, арганізуючы пад эгідаю бадай што самога Радаслава Астроўскага апэрацыю такім чынам, каб усё зваліць на савецкіх партызанаў. Ім тое знакаміта ўдалося, і ў Маскве доўга хваліліся не сваёй работай, не адразу спахапіўшыся, што гэта не прыносіць славы ў вачох патрыятычна настроеных слаёў насельніцтва. Гэтая сьмерць, якая мела месца пры поўным маўчаньні польскага Лёндану, прагучала жалобным рэквіемам апошняе спробы пайсьці сумесна з палякамі. Ад гэтага моманту ў пытаньнях Беларусі на міжнародным форуме чуўся адзін голас — з грузінскім акцэнтам маналёгі Ёсіпа Вісарыёнавіча ў Ялце, і пасьля, калі Беларускую ССР ўзвысілі ў Сан-Францыска да элітарнага кола дзесяці дзяржаваў-заснавальніцаў Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў.

Няцяжка зразумець, што гістарычнае далучэньне Беларусі да Польшчы было немагчымае. Погляд палякаў на яе як на неразьдзельную правінцыю настолькі трывала ўеўся ў сьвядомасьць розных пластоў насельніцтва, што спатрэбілася ўмяшаньне таталітарнага хірурга, а дакладней кажучы: новы падзел Эўропы ў выніку рэцыдыву расейскай экспансіі. Масква каторы ўжо раз паставіла свае гарнізоны ў Берасьці й Горадні, і не ўпершыню ў Бэрліне (паўторна не дайшла салдатня толькі да Парыжа).

34. Плян

Толькі мала дасьведчаныя інтэлектуальна людзі лічаць гісторыю як нейкі склад ужо непатрэбных, бо даўніх, фактаў. У сапраўднасьці мінулае вызначае сёньняшні дзень і будучыню.

У гады станаўленьня даваеннай Польшчы Юзэф Пілсудскі — як яе першаначальнік — наважыўся ажыцьцявіць канцэпцыю фэдэрацыйнага ладу, гэта значыць, і аднаўленьня колішніх Украіны й Літвы ў прыблізных межах першай Рэчы Паспалітай, вядома, з вышэйшай роляй Варшавы. Заняўшы Вільню ў 1919 годзе, абвесьціў гэтак званую, адозву да жыхароў былога Вялікага Княства Літоўскага. Украінскі фрагмэнт задуманай ім фэдэрацыі спрабаваў рэалізаваць паходам на Кіеў, каб канчаткова ўмацаваць уладу атамана Сымона Пятлюры, што закончылася разгромным адступленьнем улетку 1920 году.

Рэканструкцыю Вялікага Княства Літоўскага ўяўляў Пілсудскі як зьвязаную з Польшчай дзяржаву летувісаў, беларусаў і палякаў, падзеленую на тры кантоны: Жамойцкую Літву, Сярэднюю Літву, Беларускую Літву. У адпаведнасьці з гэтым кожная зь іх мела б свае цэнтры, а менавіта: Каўнас, Вільню, Менск. Самой жа Вільні прыдаваў ён дадатковае значэньне яшчэ й як сталіцы цэлай Літвы. Вось так, з большага, павінна было быць. І хоць польскі маршалак карыстаўся славаю, супрацівіліся ягонай канцэпцыі перш за ўсё самі палякі, якія палічылі, што няма патрэбы зь некім дзяліцца ўсходнімі тэрыторыямі. Катэгарычна адкінулі гэтую прапанову таксама ў Каўнасе, памятаючы пра палянізацыйныя вынікі Люблінскай вуніі. Адны беларусы былі схільныя йсьці на перамовы, але варшаўскія палітыкі пастараліся суцішыць іх: у час перамоваў з саветамі ў Рызе амаль сілком пазбыліся яны Менску, што выклікала зьдзіўленьне нават у самога Адольфа Ёфэ, бальшавіцкага камісара па замежных справах.

Гэтая падзея, так бы мовіць, агаляе карані шумных польска-беларускіх канфліктаў у пэрыяд гітлераўскай акупацыі. Сытуацыя на нашых землях пасьля 1941 году аказалася цалкам непадобнай да тае з 1919-1920 гадоў. Трэба памятаць пры тым, што вырасла новае пакаленьне палякаў, якім і ў галаву не прыходзіла думка, што можна адрачыся й аддаць Беларусі такія гарады, як: Наваградак, Лунінец, Пінск, Берасьце, Ліда, Баранавічы, Слонім, Горадня. Калі б хто зь іх такое сказаў, быў бы ўспрыняты чорным здраднікам Айчыны!

Гэта яшчэ адна прычына таго, што беларускія палітыкі тыпу Вацлава Іваноўскага мусілі прапасьці. Яны ціснуліся паміж дзьвюх сцэнаў — польскай і расейскай, хоць і намагаліся аперціся на першую зь іх. Іхны час прыйшоў праз паўвеку; тады яны зарана зьявіліся. Забілі ў акупацыйнай Вільні й Францішка Аляхновіча, нягледзячы на тое, што меў ён на сабе арэол вязьня салавецкіх лягераў, якога польскі бок — у пачатку трыццатых гадоў — пераняў у выніку абмену за камунізуючага Браніслава Тарашкевіча. Дасьледнікі паказваюць пальцамі на забойцу з асяродзьдзя Арміі Краёвай, злучаючы гэты замах з апублікаваньнем Аляхновічам у сваёй газэце сьпісаў беларускіх нацыянальных дзеячаў зь Лідчыны, якіх масава расстрэльвалі ня немцы ды не саветы... Якраз у тым павеце структуры АК глыбока ўкараніліся. Такія пасрэдныя доказы злачынства. А быў жа зьліквідаваны не абы-хто, але выдатны драматург, адна з самых папулярных постацяў у беларускай культуры.

Ня хто іншы як Тадэвуш Канвіцкі менавіта, пісьменьнік родам зь Віленшчыны, дакладна, хоць, магчыма, не зусім сьвядома, прыкмеціў у сваёй творчасьці і ў публіцыстыцы новы этап у польска-беларускіх зносінах, вельмі нядобры, пачатак якога ў самай сярэдзіне нямецкай акупацыі. Гістарычна спозьненыя дамаганьні беларусаў мець сваю дзяржаву выклікалі крымінальныя дзеяньні супраць іх як з боку Варшавы, гэтак і Масквы. Незалежніцкі рух кваліфікаваўся ў катэгорыю дзяржаўнай здрады, што ва ўмовах фронту раўнялася быць пастаўленым да сьцяны. Ад гэтага моманту пачаўся рост колькасьці польскіх злачынстваў, ня кажучы ўжо пра расейскія, якія дасягнулі астранамічных лічбаў у народазабойстве.

Нацыяналізм ды шавінізм аказаліся непазьбежнымі. У беларускага няма такіх жахлівых рахункаў не таму, што — як некаторыя кажуць — выяўляў ён сябе ў болей чалавечым абліччы, але таму, што меў, звычайна, значна слабейшую апору ў грамадзтве, нацыянальна нясьпелым ды матэрыяльна аслабленым доўгім каляніялізмам. Можна сказаць і так: фашызм — як ідэалёгія галоты — мог шырока прыняцца ў зьбяднелай Беларусі, гэтаксама як і камунізм, які вырас на камітэтах вясковай галечы. Час аднак не дазваляў адумацца: Чырвоная Армія наступала, акупанты зьвярэлі, і не было калі разважаць пра мэтадычную індактрынацыю народу.

Адыход немцаў ды прыход саветаў адбываўся ў настроі стомленасьці вайною. Людзі кепска ўспрымалі польскія партызанскія групы, бачачы ў іх пагрозу рабункаў і поўную бяссэнсіцу іхнай упартасьці. Калі ў 1920 годзе стаялі насупраць сябе дзьве рэгулярныя арміі, адна зь якіх была польская, то ў 1944 ішлі баі не з палякамі, але зь немцамі. Іх ход вырашаў усё — у першай чарговасьці — набліжэньне міру.

Камандзіры Арміі Краёвай не пісалі адозваў накшталт адозвы Юзэфа Пілсудскага; яны змагаліся не за нейкую фэдэрацыю, але за ўтрыманьне польскіх межаў пад Менскам; за Польшчу й толькі за Польшчу. Які ж беларускі палітык быў бы ў стане салідарызавацца зь імі? Такога не знайшлося, і не магло знайсьціся. Вось у чым сутнасьць згаданага новага этапу ў польска-беларускіх узаемінах: быць беларусам значыла цяпер выступаць супраць Польшчы, хочаш — ня хочаш.

35. Водгукі

Існаваўшая ў акупацыю тайная Польская Дзяржава з падпольнымі адміністрацыйнымі ворганамі кадравага характару, а таксама з самай вялікай у паняволенай Эўропе кансьпірацыйнай Арміяй Краёвай, заставалася ізаляванай у сваіх усходніх правінцыях. Сталася так ня ў выніку непрыхільных адносінаў да яе тутэйшага насельніцтва, асабліва ўкраінскага й летувіскага, ці палітыкі Крамля. Вядома, што паразуменьне Польшчы з суседнімі народамі не было ўвогуле магчымым з прычыны перш за ўсё яе тэрытарыяльнай няўступлівасьці. Разам з гэтым бачнай была ейная сіла ня столькі ў зладжаным сужыцьці зь меншаснымі нацыямі, у першую чаргу з украінцамі й беларусамі, колькі ў палянізацыйным націску на гэтак званыя „Крэсы”. Празь мясцовыя польскія гарады — у сэнсе іх мовы й культуры — вызнавалася канцэпцыя асыміляцыі местачкова-вясковых абшараў, што зусім перакрэсьлівала якія-колечы кантакты нават з боку палянафілаў. Вядомы доктар Янка Станкевіч, лідэр глыбока засакрэчанай Партыі Беларускіх Нацыяналістаў, спрабаваў быў пайсьці на саюз з польскімі палітыкамі ў пытаньнях паваеннага эўрапейскага ладу, зыходзячы з цалкам яснай, як здавалася, канстатацыі, што мяжа па Стоўпцы ёсьць неактуальнай, і таму самая хада падзеяў ставіць на парадак дня праблему будучыні арэалу Беларусі. Ідучы на гэта ён не прадугледзеў аднак, што лёнданскі ўрад Польшчы адпадзе зь міжнародных калькуляцыяў альянтаў у выніку катэгарычнага вэта Сталіна як галоўнага партнэра ваеннага Захаду: Англіі й Амэрыкі. Станкевічавыя стараньні сустрэліся зь некаторай падтрымкай у штабістаў АК, якія разьлічвалі на пашырэньне ўзброеных акцыяў у заходнебеларускіх акругах, але не прынесьлі ніякага пазытыўнага водгуку з урадавых колаў.

Неўзабаве, пасьля Сталінградзкага бою й баталіі на Курскай дузе ўлетку 1943 году, вартасьць тае польскае карты пачала хутка падаць. Адначасна сьмяротны замах у верасьні на жыцьцё Вільгельма Кубэ, генэральнага камісара Беларусі, які выношваў у сабе ідэю сфармаваньня пад сваім кіраўніцтвам нечага накшталт пратэктарату, і пасьлейшае забойства — ужо ў сьнежні — Вацлава Іваноўскага, выбілі з палітычнай арбіты кардынальныя беларускія праблемы; лічыліся толькі банальныя патрэбы фронту.

У паваеннай Беларусі польскае насельніцтва, даволі нечакана яму, апынулася ў грамадзкім становішчы нацыянальнай меншасьці. Зьведаўшы савецкую сыстэму ў гадох 1939-1941, яно сквапна пакарысталася дазволенай рэпатрыяцыяй у Польшчу; ня ўсё вясковае, але амаль поўнасьцю гарадзкое. Раптам, на працягу некалькіх месяцаў, заціхла польская мова на вуліцах Горадні, Ліды, Берасьця, Баранавічаў, Слоніма. Нават на схіле нямецкай акупацыі ніхто не спадзяваўся такога высяленьня, месцамі падобнага да ўцёкаў. Гэта радыкальна зьмяніла этнічную структуру тэрыторыі. Задзейнічаў закон контррэакцыі: нядаўняя пагроза асабістаму лёсу ад публічнага карыстаньня беларускай мовай перайшла на пальшчызну, адмёўшы яе ў хатнюю прыватнасьць. Але вярнуўся расейскі шавініст пад выглядам бальшавіцкага чыноўніка, які ў фінальныя пяцідзесятыя гады ўзяўся наводзіць свае парадкі ў сапраўды царскім стылі.

Так прапалі адно й другое — палянізацыя й перамагаючая яе беларусізацыя.

Кардон быў зачынены наглуха.

Польска-беларускую калатню суцішыў нехта трэці. Ня толькі палітычная, але й культурная Варшава паступова забывала пра істотнасьць Менску. Зьдзейсьнілася як быццам прароцтва нацыяналістаў над Віслаю, што акрамя Масквы ніякі іншы цэнтар у тым баку сьвету ня варты ўвагі. Адкрыўся этап гульні палякаў з камунізмам, нагадваючай у сваіх кардынальных парамэтрах часы імпэратара Мікалая І і падпарадкаванага яму Польскага Каралеўства (якому было дадзена ўсё неабходнае дзеля дзяржаўнага функцыянаваньня, уключна зь немалым войскам, апрача вонкавай незалежнасьці).

Усё ж не да канца загубілася цікавасьць беларусаў да палякаў і палякаў да беларусаў. Абмежаваная да сфэры літаратуры й тэатру, нарастала ў хрушчоўскую адлігу ды потым: быў перакладзены раман Якуба Коласа У палескай глушы; пастаўлены польскі спэктакаль на падставе п’есы Кандрата Крапівы Пяюць жаваранкі; на турнэ быў запрошаны ў Беласток Купалаўскі тэатар; наладжана імпарт кніжак і часопісаў ды, што знамянальнае, у творчых асяродзьдзях Варшавы, Лодзі, Познані, Гданска, Любліна зьявіліся маладыя пісьменьнікі зь беларускім радаводам, якія ў паэзіі і ў прозе апявалі краіну свайго дзяцінства — Панямоньне й Падзьвіньне. Рушылі яны як быццам сьлядамі Адама Міцкевіча, Элаізы Ажэшкі, Уладыслава Сыракомлі, ці Мэльхіёра Ваньковіча. Іх прозьвішчы — Ян Гушча, Яўген Паўкшта, Эмілія Кунавіч, Яўген Кабац, Збігнеў Жакевіч, Тадэвуш Канвіцкі, Аляксандар Рымкевіч, Тадэвуш Хрусьцялеўскі, Юзэф Канановіч, і цэлы шэраг менш значных. Прыгадваю іх таму, што да творчасьці некаторых вернемся як да важных культурных фактаў, якія ў наступныя дзесяцігодзьдзі створаць новую якасьць — працягнуць польскія сымпатыі да нас, беларусаў.

Паступова ў псыхіцы палякаў новых пакаленьняў адбудзецца зьмена ў настроі адносінаў да беларусаў і Беларусі. Найкарацей можна ахарактарызаваць яе эвангельскай фразай: „Прабачаем і просім прабачэньня”. Ёсьць узаемныя рахункі крыўдаў, але не яны павінны вызначаць далейшае жыцьцё.

36. Мяртвота

Калі глядзець на паваенны пэрыяд у беларуска-польскіх палітычных адносінах, то ўсё было быццам мёртвае... Палякам забаранялася заўважаць даваенныя ўсходнія тэрыторыі, а які-колечы голас беларусаў захлынуўся пад маскоўскім ботам. У той магільнай цішыні, створанай камуністамі, цікава прыгледзецца да праграмных пачынаньняў падпольных структураў па абодвух бакох кардону. Польскія адрозьніваліся ад беларускіх ня толькі сваёй шматлікасьцю й лепшай кансьпірацыяй, але й востра палітычным характарам, рашучым антыкамунізмам. У іх не было гаворкі пра тое, што рабіць, каб палякі засталіся палякамі ў нацыянальным значэньні, бо ў Польскай Дзяржаве, хоць і падкамуністычнай, аднак усё было польскае, уключна са школай і паліцыяй. Нікому не прыходзіла ў галаву, што можа прапасьці родная мова, дух народу.

Беларускія ж падпольнікі выглядалі нашмат сьціплей. Заснаваныя ў гадох 1945-1947 Саюз Беларускіх Патрыётаў на Віленшчыне ці арганізацыя „Чайка” ў Слоніме характарызаваліся адсутнасьцю ў іх кадравых правадыроў; дзейнічалі яны па-аматарску наіўна. Маладыя людзі, пераважна вучні старэйшых клясаў і студэнты, клапаціліся не пра ўзброеныя акцыі альбо антысавецкую дывэрсію, але якраз па-філямацку дэбатавалі аб тым, якія дзеяньні прадпрыняць, каб хоць крыху супрацівіцца татальнай русыфікацыі. Сытуацыя была тыпова каляніяльная: амаль усё мясцовае й вышэйшае начальства было прывезенае з Расеі. Саветы не давяралі нават тутэйшым актывістам з былое Кампартыі Заходняй Беларусі, большасьць якіх, зрэшты, была вывезеная на „белыя мядзьведзі”. Але ж і пасьля, ужо ў сямідзесятыя гады, з кожных чатырох намэнклятурных начальнікаў трох аказваліся расейскімі. Такія асаблівасьці навейвалі палітыканцкае надвор’е ў Беларусі, асабліва ў яе заходніх акругах, пашыраючы паўсюдны недавер да Польшчы, як краіны загледжанай на Захад, нягледзячы на ейную чырвонасьцяжнасьць. У драматычным становішчы апынулася польская нацыянальная меншасьць, пазбаўленая прынамсі сымбалічных магчымасьцяў на ўласнае духоўнае жыцьцё (акрамя лічаных касьцёлаў).

Здавалася, што фінал у сужыцьці двух братніх народаў будзе такім: беларусы ўвогуле зьнікнуць зь гістарычнай арэны, пераўтворацца ў нейкі падгатунак расейцаў, а палякі змарнеюць да пэрыфэрыйнай народнасьці на абсягах непераможнае імпэрыі. Гэтакі лёс тым болей бачыўся рэальным, бо не відаць было дабрабыту, а беднаму, як вядома, нацыянальны гонар ня ёсць нечым важным (яго думкі заняты тым, як наесьціся й мець у чым зіму прахадзіць).

Беларусаў душылі бальшавікі ня горш за гітлераўцаў. На Гарадзеншчыне яшчэ жывуць сьведкі савецкіх аблаваў на вялікія вёскі, у якіх энкавэдысты лавілі хлопцаў і дзяўчат дзеля гэтак званых камсамольскіх пуцёвак на новабудоўлі ў Сыбіры, што нагадвала колішнія паляваньні гандляроў рабамі ў афрыканскіх інтэртэрыторыях. Нацыю пазбаўлялі маладога ды інтэлігентнага элемэнту, зводзячы яе маральны ўзровень да выканаўчай адукаванасьці. Гітлераўцу быў патрэбны беларускі нявольнік, які разумеў бы нямецкую каманду ды ўмеў бы лічыць да аднае тысячы. Камуніст жа, змагаючыся гэтаксама з цэлым сьветам, павысіў запатрабаваньні да інжынернасьці, але такое, каб той інжынер, акрамя вузкай спэцыяльнасьці, у іншых праблемах быцьця ўяўляў сабою дэбіла. Месца вынішчанай інтэлігенцыі, якая ўмела незалежна думаць і разумець сьвет ды служыць узорам народу, было запоўнена дыплямантамі з душамі функцыянераў, фактычна, вышкаленымі чыноўнікамі. Яны смачна елі й прыгожа апраналіся ды вялі сябе па-сабачы верна, як у прымаўцы часоў паншчыны: „Мая справа — паеў і ў хлеў”.

У сталінскай лядоўні нішто жывое, як толькі мёртва-афіцыйнае, не магло прабіцца на паверхню. Але ў пасьлясталінскую замаразь, папярэджаную хрушчоўскай адлігаю, сёе-тое, больш-менш людзкое, адбывалася ва ўзаемных кантактах, напрыклад, згаданыя пераклады твораў, тэатральныя спэктаклі, гасьцінныя прыезды пісьменьнікаў зь Беларусі (між іншым, Янкі Брыля, Піліпа Пестрака, Пятра Глебкі). У шасьцідзесятых гадох сфармавалася група польскіх перакладчыкаў беларускай літаратуры, значэньне якой у тую ненармальную эпоху проста немагчыма перабольшыць. Выбар аўтараў і твораў, натуральна, не вынікаў выключна зь літаратурных густаў; хочаш-ня хочаш, выяўлялася тут і шырэйшая грамадзка-палітычная прыхільнасьць. Здарылася дагэтуль нечуванае ў адносінах польскіх элітаў да беларускіх. Карыстаючыся фактам узмоцненага агляду польскай кніжнай прадукцыі ў заходнеэўрапейскіх інтэлектуальных колах з прычыны параўнаўчай лібэральнасьці ўладаў самой Польшчы, выдатная беларуская літаратурная творчасьць досыць хутка стала вядомай у сьвеце; ня столькі цераз Маскву, колькі праз Варшаву якраз. Дайшло перадусім да адкрыцьця вялікага таленту Васіля Быкава, чарговыя творы якога перакладаліся ў варшаўскіх выдавецтвах амаль што пажарным парадкам! Аб’явіўся замежнаму чытачу й незабыўны Ўладзімір Караткевіч, і поўны беларускай годнасьці Янка Брыль.

Беларусь, выцертая з палітычнай мапы як дзяржава, мацавалася ў міжнароднай сьвядомасьці як арыгінальная й жывучая культура. А пра культуру даўно сказана, што яна заўсёды перамагае, які б ня выпаў на яе долю чорны лёс. Нейк дзіўна сёньня канстатаваць, што Беларусь прывялі да незалежнасьці ня ўзброеныя па зубы батальёны й дывізіі, але кніга, быццам у адной біблейскай мудрасьці, якая кажа: „Спачатку было Слова”.

37. Глуш

Польская апазыцыя ў часы „Салідарнасьці” ня мела палітычнай праграмы адносінаў да заходнесавецкіх рэспублікаў. Зрэшты, сам гэты рух з выразнай клерыкальна-каталіцкай афарбоўкай насьцярожваў нават летувісаў, зь якімі, здавалася б, павінна было атрымацца цалкам добрае ўзаемаразуменьне з увагі на супольнае веравызнаньне. У дачыненьнях зь Беларусяй справа наогул не існавала; там не было з кім гаварыць. Гэты арэал, практычна, уяўляў сабою белую пляму ў тыповай сьвядомасьці паляка, які ведаў пра Ўкраіну й Летувы, але думаў, што ў Берасьці й Горадні стаіць Расея — у прасьцюткім працягу ад Масквы й Смаленска, безь ніякага рэспубліканскага фіктыўнага пасярэдніцтва.

Апублікаваньне ў часопісах Варшавы ці Кракава энцыкляпэдычна банальнай інфармацыі пра беларускі народ выклікала сэнсацыю, быццам бы здарылася адкрыцьцё нейкага невядомага індзейскага племя ў Амазоніі. Асаблівае зьдзіўленьне праяўляла маладое пакаленьне; старэйшае, памятаючы даваенныя часы, крыху наслухалася было пра заходнебеларусаў і таму мела сякое-такое паняцьце.

Надалей дзейнічаў стэрэатып: беларус — камуніст, беларус — вораг Польшчы, беларус — бальшавік з выскаленымі зубелямі! Да гэтага люду няма чаго й набліжацца, бо ўкусіць, схопіць за горла... У канцы васьмідзесятых гадоў толькі ў адной Беларусі ня чулася нават нясьмелага піску супроць савецкага рэжыму; нешта даходзіла сюды, у Польшчу, пра Ларысу Геніюш, але настолькі няясна ды няпэўна, што аж ня верылася ў яе сапраўднае існаваньне.

У 1987 годзе ў Варшаве была афіцыйна выдадзеная кніжка Беларусь, Беларусь, якая расказвала перш за ўсё пра гісторыю польска-беларускага сужыцьця на працягу многіх стагодзьдзяў. І хаця асьвечаны чытач нічога новага ў ёй не знаходзіў, публіка нарабіла шуму. Можна сказаць, што ў Польшчы выбухнула беларускае пытаньне. Адны занялі прыхільны яму бок, іншыя — рашуча варожы. У той момант не было вельмі важным тое, колькі было прыхільнікаў, а колькі праціўнікаў. Сутнасьцю палітычнага, у прынцыпе, скандалу сталася прышэсьце Беларусі быццам бы з таго сьвету.

Ажывіліся літаратурныя кантакты. Саюз Польскіх Літаратараў адрганізоўваў прыезд шэрагу творчых дэлегацыяў зь Менску. Асабліва арозьнівалася тут Лодзь, у якой усталявалася найбольшае ў Польшчы інтэлектуальнае асяродзьдзе, зьвязанае менавіта пачуцьцямі сымпатыі зь беларускай старонкай як краіны сваіх народзінаў і маладосьці. Лодзінскае выдавецтва вырашыла спэцыялізавацца ў пашырэньні беларускай літаратуры й выпусьціла каштоўныя кнігі, а на сам пачатак — анталёгіі паэзіі й прозы. Нямала было зроблена ў гэтым напрамку й варшаўскімі выдавецтвамі.

На жаль, намаганьні перадавых палякаў не сустракаліся з належным водгукам з боку культурнай Беларусі. Трэба сказаць мацней: Менск маўчаў, і толькі некаторыя асобы ў ім давалі прыватны сыгнал, скажам, дружбы й любові. З чаго гэта вынікала? Прычына, як заўсёды, і ў гэты раз аказалася надзвычай простай: Масква цярпець не магла якога-колечы росквіту беларускай культуры. Даходзіла да дыпляматычных умяшаньняў наконт нібыта залішняй цікавасьці польскіх творцаў беларускімі. Трэба на плюс палічыць тагачасным уладам у Варшаве, што не прыдавалі яны значэньня ўсім дэмаршам крамлёўскіх шавіністаў. Не было б такога яшчэ ў шасьцідзесятыя альбо і ў палове сямідзесятых гадоў. У васьмідзесятыя ж камунізм памалу сыпаўся, бы тая старая тынкоўка, і, пакуль што нябачна простаму чалавеку, хіліўся да ўпадку. Таталітарызм мае дзівосную візуальную ўласьцівасьць, а менавіта — абвальваецца раптоўна, бы той высокі бераг, які ўчора здаваўся непарушным, а сёньня, бачыш, устаўшы раніцою, што ўжо няма яго, панесла з бурлівай вадою.

Кнігі аднак чытае далёка ня кожны чалавек. Часьцей людзі бяруць у рукі часопісы. А ў іх жа, гэтых воблаках пагоды, надта рэдка зьяўлялася нейкае слова пра Беларусь. І гэтак жа нечакана часта пачало яно гасьцяваць на іхных старонках у той сьмяротны скрыпат у падрубах Савецкай Імпэрыі, у гарбачоўскую „перабудову”. У польскіх умовах чырвоны фашызм раней страціў манаполію на друкаванае слова; разраслася цэлая вялізная сетка непадцэнзурных, падпольных выданьняў; заснавалася адзінаццаць выдавецкіх фірмаў і каля некалькіх сотняў усякіх часопісаў, газэт і газэтак, бюлетэняў і іншай журналісцкай драбніцы (адны хутка падалі, уступаючы месца іншым; другія трымаліся, выстаяўшы выпрабаваньне кансьпірацыяй). У саракамільённай краіне, спазнаўшай смак свабоды, рэпрэсіўны апарат з адных палякаў ня мог быць эфэктыўным, тым болей, што ён сам пераставаў верыць у слушнасьць сваіх дзеяньняў.

Беларусь непасрэдна не пакарысталася гэтым. Усё адбывалася на лініі Варшава — Масква, якія паслалі на пэнсію вартаўнікоў існуючага ладу, а новых не прыслалі, і Менск аднойчы не паверыў сваім вачам, што ўжо быццам і ніхто над ім не стаіць зь бізуном...

38. Час

Мы, беларусы, столькі стагодзьдзяў сумесна з палякамі пражылі ў адной дзяржаве, даўняй Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў, маючы й пасьля падобны лёс, каб пры канцы дваццацівечча зусім адасобіцца — псыхалягічна й культурна. Выдатны публіцыст „салідарніцкай” арыентацыі Багдан Скарадзінскі напіша:

„Як жывецца людзям у маляўніча-пагоркавай Летуве, у Беларусі, зь яе лугамі й бярэзьнікамі, ці на чарназёмнай Украіне? І што іх там хвалюе? Столькі ведаем, што нічога. Напэўна гаруюць-бядуюць, і пэўна сум точыць чарвяком іхныя сэрцы ад нейкае тугі, каб, урэшце, па-людзку жыць, у сябе й на сваім. І, відаць, не да канца згасла ў іх памяць пра вялікія надзеі ды пра яшчэ большыя расчараваньні, прыніжэньні, няўдачы й драмы. І што мы, палякі, займаем у іхнай памяці ды пачуцьцях цалкам сваё й зусім не апошняе месца.

Вымушаны яны глядзець у наш бок — на захад — хочучы таго, ці не, усенькія сьвядомыя беларусы, летувісы, украінцы. Ці глядзяць яны з адною толькі надзеяй і добразычлівасьцю, я сумняюся. Вялізны ляжыць там цяжар гістарычных канфліктаў, жаляў і крыўды, і нішто не ўдалося — ні нам, ні ім — каб тыя равішчы поўныя ад узаемных прэтэнзіяў хаця б крыху пазавальваць. Магчыма, адно бегкі час прасушыць раны й спавольна паявяцца на іх гаючыя струпы. (...) Некалі ў будучыні надыдзе такі час нармальнага сужыцьця зь Беларусяй, зь Летувою, з Украінаю. Важнае нават і ня тое, калі ж ён будзе. Куды істотней тое якраз, якімі мы тады суседзямі будзем. І ў якой меры супольнымі намаганьнямі прысьпешым хаду гісторыі, каб прыдаць ёй нейкі рытм. Каб потым жыць, як і ўсе ў сьвеце; як Бэльгія каля Нідэрляндаў, як Швэцыя каля Нарвэгіі”.

Мары гэтага выдатнага паляка не зьяўляюцца нечым новым, нават і не знакам нашага невыразнага стагодзьдзя. Яны былі і ў даваеннага Тадэвуша Галоўкі, і ў дарэвалюцыйнага Леана Васілеўскага; а раней — у Алізы Ажэшкі, у Адама Міцкевіча, і ў магутным родзе Радзівілаў. Як прыгожае пераўтварыць у рэальнае? — адвечная дылема.

Аж па гарбачоўскую пару палякі абсалютна не арыентаваліся ў маштабах спусташэньня беларускага нацыянальнага духу. Ім і не падумалася, што ўсяго нешматлікі адсотак насельніцтва Беларусі носіць у сабе адчуваньне асабістае дастойнасьці ды гонару за свой род; рэшта, бальшыня была ўзгадаваная ў паклонстве перад уладаю, у рабскім самааплёўваньні. Як Рымская Імпэрыя была імпэрыяй аднаго горада Рым, так Савецкая — была імпэрыяй аднае Масквы, у якую сьцякаліся адусюль усе важнейшыя справы. Бяз згоды Крамля не магло нічога значнага адбыцца на неабдымнай тэрыторыі ад Берасьця па Ўладзівасток. Парасткі самастойнасьці ў каго-колечы зрэзваліся хутка, бязьлітасна й пад корань. Палякам, як больш-менш нармальнаму эўрапейскаму народу, немагчыма было растлумачыць, што, напрыклад, беларусы ненавідзяць самі сябе. Гэтая агульнанародная псыхічная хвароба называлася савецкім патрыятызмам, патрыятызмам нявольніка да пана. Таму супрацоўніцтва паміж так адрознымі нацыямі канчаткова перастала быць рэальным. Толькі час ад часу мела яно месца паміж элітарнымі коламі ды пад дробязным кантролем вярхоў.

Ваеннае становішча ў Польшчы на кароткі пэрыяд стабілізавала ўнутраную сытуацыю ў ёй, але адначасна наглуха ізалявала яе, быццам якую заразную, на ўсходняй мяжы. Дало гэта фатальныя вынікі ў сфэры беларускіх сувязяў. Высока як ніколі ўзьнялася сьцяна недаверу, перш за ўсё з тае прычыны, што па абодвух бакох кардону дайшлі да голасу крайнія погляды: тэрытарыяльны рэвізіянізм з боку вялікапалякаў і расейскае мэсіянства ў Белай Русі, трактаванай накшталт стратэгічнага „балкона” над заходнім памежжам паміж няпэўнай, бо да тла не зрусыфікаванай Украінай, і непадатлівай Прыбалтыкай (летувіская Кампартыя пад кіраўніцтвам Альгірдаса Бразаўскаса скінула зь сябе маскоўскі хамут ды адрэзала лейцы).

І вось на схіле васьмідзесятых гадоў узьнік у Менску Беларускі Народны Фронт „Адраджэньне”. Гаварылася пры гэтым аб польскіх інсьпірацыях у ім, але, калі яны й праявіліся, дык у надта агульным пляне. Канкрэтыкі не магло быць, бо „Салідарнасьць” тым часам арыштавалі тайныя службы і ўсё ў ёй жывое сядзела ўжо па вязьніцах ды лягерах інтэрнацыі. Яна, гэтая ўсенародная арганізацыя, і ў свой апагей не наладзіла кантактаў зь беларускімі апазыцыйнымі асяродзьдзямі з тае простае прычыны, што яны ў якім-небудзь арганізаваным стане, звычайна, не існавалі.

Аднак жа было, было ў беларусаў нешта з Эўропы, бо не дарэшты захлынуліся яны азіяцкім сэрвілізмам. Уцалеў інстынкт працы й спадзяваньне на самога сябе; не апусьціліся ў поўную падлегласьць каманднай сыстэме. Чакае свайго дасьледніка й польская нацыянальная меншасьць у Беларусі, значная ў заходніх яе акругах, якая, без сумневаў, адыграла пазытыўную ролю ва ўтрыманьні ў грамадзтве настрояў прыватнай незалежнасьці ад націскаў бескампраміснай адміністрацыі. Польска-каталіцкі індывідуалізм потым выкарысталі часткова правакатары тайнай паліцыі, але гэта ўжо іншая гісторыя.

39. Плынь

Некалі ў антычныя часы гаварылі, што ніхто два разы не ўваходзіць у такую самую раку. У гэтай філязофскай заўвазе сказана вельмі многа, і на яе тэму можна доўга разважаць. А так наогул — у чым тут справа? Па-першае, час не стаіць, а безупынна плыве, кожная мінулая сэкунда належыць ужо гісторыі. Па-другое, разам з часам усенька наўкола зьмяняецца, чаго мы не прыкмячаем у штодзённасьці, а толькі праз гады й эпохі. Гэта самы надзейны інтэлектуальны занятак у роздумах наконт будучыні польска-беларускага сужыцьця. Бо не бывала так, каб суседнія народы маглі на вякі вечныя заставацца ў несьціханай варожасьці ды ўзаемнай ізаляванасьці.

Палякаў і беларусаў прымусіць пайсьці насустрач адзін аднаму, перш за ўсё, самое жыцьцё. Беларусь уяўляе сабою найкарацейшы й цалкам цывілізаваны шлях на неабсяжны гаспадарчы ўсход, на Маскву, Урал і Сыбір (а там глядзіш, і Кітай зь Японіяй побач). Такая фантасмагорыя прышлых гадоў, рэальная аднак толькі пры той умове, калі Рэспубліка Беларусь умацуецца як самастойная дзяржава, а суседзі перастануць успрымаць яе як часовую зьяву на палітычнай мапе Эўропы. Пакуль што маем дачыненьне з адміністрацыяй і ўрадам у ёй тыпова каляніяльнымі, якія хварэюць з?за распаду Маскоўскай Імпэрыі, і ў выпадку спробаў аднаўленьня яе гатовыя стацца ейным пляцдармам, свайго роду Вандэяй (славутай у Францускую рэвалюцыю правінцыяй, якая дала апору каралеўскай контррэвалюцыі).

Разьвіцьцё падзеяў усё ж прадказвае прыход да ўлады ў Беларусі патрыятычна настроенага маладога пакаленьня, якое не дазволіць падзяліць краіну паміж суседзяў, не сустрэне яе лёс сумнавядомай постюгаслаўскай Босьніі й Герцагавіны, якую расьцягвалі Сэрбія й Харватыя. Тады Рэспубліцы Беларусь акажацца бліжэй у Эўропу цераз польскія порты на Балтыцы ды прысутнасьцю сваіх тавараў на гэтым рынку, які ўжо інтэгруецца паступова з Захадам. Выехаць у шырокі сьвет на плячах палякаў...? У гэтай стылістычнай фігуры зь іранічнай афарбоўкаю знаходзім зерне праўды: самая беларуская культура ў выразнай меры прабівалася са сваёй замкнутасьці часьцей менавіта праз варшаўскае пасярэдніцтва, у чым лёгка дашукацца абумоўленасьці гістарычнай мінуўшчынай.

Зьменіцца мэнталітэт беларуска-польскага суіснаваньня. Адыход пакаленьняў з душою, прастрэмленай адвечнымі крыўдамі на сябе — у выніку пражываньня значнай часткі польскага народу ў заходнебеларускай правінцыі — здыме з парадку дня „крэсавы” шавінізм як вялікую перашкоду ў ліквідацыі двухбаковай закамплексаванасьці. Адначасна з гэтым зацікаўленьне беларускай культурай набудзе болей аб’ектыўныя падставы, без аспэкту польскіх элемэнтаў у ёй, што так прыцягвалі, напрыклад, згаданых творцаў з Лодзі. Зьнікне тып паляка, які глядзіць на Беларусь як на колішнюю ўскраіну Польшчы. Тая Рэч Паспалітая Абодвух Народаў канчаткова аддаліцца ў нябыт і стане далёкім сьведкам двухбаковай гісторыі.

Ускладніць пэрспэктывы можа нясьпеласьць саміх беларусаў дзеля абароны ўласнай незалежнасьці. Гэта самы праўдападобны варыянт няшчасьця, якое не павінна зьдзейсьніцца... Калі ж дойдзе да яго, значыцьме яно дэградацыю Беларускай Дзяржавы да ролі падрасейскай аўтаноміі ды ўзьнікненьне няўхільнага фактара працяглае барацьбы патомных за ейную поўную эмансіпацыю. Лепей, каб ня здарылася тая стагадовая ціхая вайна супроць дамінацыі Расеі, якая зруйнуе — духоўна найперш, але й матэрыяльна — край ды замарозіць вырастаньне нацыі ў сусьветную нармальнасьць. Ірляндзкая аналёгія тут прарочыць добраахвотную русыфікацыю, як добраахвотна англізаваліся самі ірляндцы пасьля адрыву ад Англіі, але й прынясе з сабою тое самаадрачэньне — гэтак жа шалёную нянавісьць беларусаў да расейцаў, выбухі тэрарыстычных бомбаў менчукоў у Маскве... Не дапусьці Божа мець рацыю ў гэтым прароцтве!

Эўропа спалоханая югаслаўскім крызысам, плебэйскай, а нават сялянскай вайною ў ёй, якая ў сваёй дзікасьці можа раўняцца з азэрбайджанска-армянскім народазабойчым канфліктам у Карабаху, ці зь менш крывавым азіяцтвам у Абхазіі. Значыць, усё магчымае. І гэта наганяе трывогу ў сэрца ды неспакой у розум. Што будзе зь Беларусяй, калі верх у ёй возьме дурань?!

Застаецца спадзявацца на памяркоўнасьць у самім нацыянальным характары беларусаў і на разбуялы ў палякаў інстынкт не пакідаць у бядзе слабога, якога аблуплівае моцны. Трэба быць наіўным, каб думаць, што расейскія валадары лёгка выпусьцяць з рук такую падатлівую ім здабычу, як Беларусь, і што адназначна заступіцца за ёю Польшча, для якой аднак заўсёды больш карысьці ад згоды з Масквою... Палітычныя прагнозы рэдка пацьвярджаюцца, але трэба іх мець, каб глыбей ацэньваць учарашняе, сёньняшняе ды тое, што наступіць заўтра й пасьлязаўтра. І, як ні дзіўна, пра ўсё вырашае культура, яе сіла ўзьдзеяньня на сьвядомасьць адзінкі й супольнасьці. Прысутнасьць беларускай культуры ў духоўнасьці паляка грунтоўней схіляе яго да Беларусі, таксама як і польскі кампанэнт у асобе беларуса вяжа яго безьліччу нітак сымпатыі з Польшчай. У рэзультаце фармуецца сяброўства, сужыцьцё, больш чалавечны лёс.

40. Finita

Надышла пара на генэральныя высновы наконт беларуска-польскага й польска-беларускага сужыцьця на працягу амаль цэлай гісторыі абодвух народаў.

Самае непазбыўнае адчуваньне, дык гэта такое, што кожны народ найглыбей шчасьлівым бывае толькі ва ўмовах незалежнага існаваньня, калі ня вымушаны кланяцца чужому за ласку. Гэта аксіёма, праўда па?за ўсякай дыскусіяй. Зразумелі яе палякі, зразумелі — урэшце — і беларусы.

Паўтысячагадовае супольніцтва Польшчы й Беларусі дае багаты матэрыял дзеля роздумаў над складанасьцю — і нават рызыкай — гэтага, як і кожнага іншага, сужыцьця. Быць асобна можа абы-дурань, калі яму на тое дазваляюць. Але дзеля таго, каб быць не аднаму, а разам з кімсьці, патрэбная ўжо мудрасьць. Яна была ў польска-беларускія эпохі, і мы яе цяпер даволі лёгка знаходзім ды выяўляем на паверхню.

Найпершай умоваю даўгавечнага сяброўства зьяўляецца неабходнасьць ва ўзаемінах, патрэбнасьць аднаго аднаму. Гэтага аднак, аказваецца, далёка недастаткова, хоць бы й таму, што ніколі не здараюцца ідэальна роўныя патэнцыялы — матэрыяльныя й духоўныя. Значыць, большая маральная адказнасьць падае на мацнейшы бок. Знакаміта прасочваецца гэта ў факце зьнікненьня беларускай фэадальнай высокай культуры ў карысьць польскай. Ведаем, што не адбыўся тут крывавы прымус, але, хутчэй за ўсё, унівэрсальная загледжанасьць прасьцейшага ў больш разьвітага. Аналягічная асыміляцыя праходзіла на захадзе Рэчы Паспалітай, на Ўзмор’і ды ў Сылезіі, дзе спакваля разьлівалася моўная й мэнтальная нямеччына. Неабсяжная хваля росквіту кацілася на славянскі ўсход ад колішніх рымскіх правінцыяў Італіі, Галіі й Брытаніі, і нічога не магло супрацьстаяць ёй. Маскоўскі ізаляцыянізм, выкліканы аб’ектыўнымі й суб’ектыўнымі прычынамі, лёг на пасьлейшую Расею страшэнным ценем адсталасьці, зь якое ня выйшла яна й па сёньняшні дзень. Беларусь апынулася ў неблагой сытуацыі самага крайняга рубяжа культурнай Эўропы, аж да пярэдадня ўзьнікненьня ў ёй індустрыяльнай цывілізацыі.

Да згаданага сужыцьця даходзіць не па інстынкце закаханасьці, як назіраем гэта паміж людзьмі, але пад ціскам вонкавых акалічнасьцяў. Іначай кажучы: адзін аднаго ратуе, каб выратавацца абодвум. У беларускім — і ня толькі — выпадку адразу прыгадваюцца нам назвы-сымбалі для ілюстрацыі такіх словаў: будзь гэта Грунвальд, які для заходнеэўрапейскай гістарычнай памяці ня болей значыць, як ледзь прыкметны эпізод усяго, але для нас — зваротны момант у выжываньні; ці будзь гэта Полацак, у якім у 1563 годзе засеў Іван Грозны і, каб не Люблінская вунія, расстрос бы ўшчэнт Вялікае Княства Літоўскае, нашую Праайчыну.

Абодва народы йшлі крок у крок. Аднак заўсёды адзін зь іх спатыкаўся й пачынаў падаць. Ад таго, як падхопліваў яго другі, можна меркаваць пра шчырасьць суадносінаў. Беларусы ўспамагалі мячом ды пагоняю палякаў. Палякі не пакідалі ў бядзе нас. Можна сказаць, усе мелі ў тым інтэрас. І добра. І так павінна быць. Калі той інтэрас прапаў, напрыклад, у 1920 годзе, дык гісторыя тыцнула нам пад нос Рыскі трактат і падзел Беларусі.

За ўсё трэба плаціць. Каштуе дабро, але яшчэ большай цаною трэба пакрываць зло. Пра гэта ведаюць інтэлігентныя палітыкі. Вельмі рэдка разумее гэта, на жаль, просты чалавек.

Саюз моцнага са слабым падвойна рызыкоўны таму другому. Атрымоўваючы апору, ён ніколі ня можа быць упэўненым у тым, што не закончыцца яна ўдушлівым заціскам. Ставіць сябе, такім чынам, у залежнасьць, але выратавальную ў дадзеную гістарычную хвілю. Хоць цяжка пазбыцца яе ў будучым. А што адбываецца са слабейшым бокам, калі валіцца мацнейшы? Вядома, руйнуюцца абодва. Вяласьць саксонскай Польшчы пахіліла да самюткае зямлі Літву. Сумна канстатаваць тое, але адначасна трэба не забываць, што Масква даўно глынула б з патрахамі Белую Русь, калі б ня польскае плячо. Несумненна, рацыю мецьме й той, хто адкажа, што няўстойка Літвы пагражала самым крывавым чынам інтарэсам той жа Польшчы. Усё зьвязана, нішто не адбываецца ў вакууме.

І ўрэшце, адраджэньне наважытнае Беларусі. Ці пачалося б яно без захаваньня пачуцьця адрознасьці ў дачыненьнях з прышлым сюды расейцам? Рытарычнае пытаньне. Ёсьць арэалы аднае мовы, на якіх бачым па некалькі нацыяў ды дзяржаваў: Швэйцарыя, Нямеччына, Аўстрыя; Францыя й Бэльгія; Англія, Шатляндыя, Уэльс ды Ірляндыя, ня кажучы ўжо пра Злучаныя Штаты Амэрыкі, Канаду, Аўстралію і іншыя. Аб чым гэта сьведчыць? Нацыянальную сьвядомасьць будуе перш за ўсё ўласны гістарычны лёс, асобная мінуўшчына. Такою зьявілася, невідочная на першы погляд, прычына палянізацыі: прагрэс у працэсе жыцьцёвага яднаньня з палякамі. Але ж гэтая прычына прадвырашыла сфармаваньне беларусаў у народ. Наўрад, ці вырасьлі б мы ў поўны рост, падпаўшы пад кулак цароў і каратаючы свой быт у якасьці імпэрскай правінцыі... Як быццам экспэрымэнтальна пераканаліся ў гэтым зусім сьвежым часам. Што засталося б, менавіта, ад беларусаў, калі б савецкая імпэрскасьць пасядзела ў іх душах яшчэ адно-два пакаленьні?

Гісторыя, можа быць, як рэдка якому іншаму народу, дала нам усе магчымыя адказы на якія хочаш варыянты свайго лёсу. Маем цяпер усе шанцы не памыліцца ў асноўным для нас. І нельга дапусьціць таго, што мы іх не зразумеем. Хай ня маюць рацыі тыя, хто цьвердзіць, што мінулае ня вучыць.

Праб­ле­мы бе­ла­ру­ска­га пра­ва­пі­су

У бе­ла­ру­скай мо­ве су­іс­ну­юць дзьве пра­ва­піс­ныя нор­мы, якія ўмоў­на на­зы­ва­юц­ца: та­раш­ке­ві­цай — ад прозь­віш­ча аў­та­ра пер­шай Бе­ла­ру­скай гра­ма­ты­кі для школ Бра­ніс­ла­ва Та­раш­ке­ві­ча, вы­да­дзе­най у 1918 го­дзе, і нар­ка­маў­кай — ад Са­ве­та На­род­ных Ка­мі­са­раў БССР, які ў 1933 го­дзе пры­няў па­ста­но­ву Аб зьме­нах і спраш­чэнь­ні бе­ла­ру­ска­га пра­ва­пі­са.

Па­ста­но­ва Са­ве­та На­род­ных Ка­мі­са­раў БССР да­ты­чы­ла на­пі­сань­ня га­лос­ных і зыч­ных гу­каў, лек­сы­кі ін­ша­моў­на­га па­хо­джань­ня, улас­ных імё­наў, прозь­віш­чаў і ге­аг­ра­фіч­ных на­зваў, а так­са­ма ўста­наў­лі­ва­ла кан­чат­кі ўскос­ных скло­наў у роз­ных чась­ці­нах мо­вы.

Якія ж зьме­ны ад­бы­лі­ся ў па­раў­нань­ні з па­ста­но­ва­мі Ака­дэ­міч­най Кон­фэ­рэн­цыі па рэ­фор­ме бе­ла­ру­ска­га пра­ва­пі­су і аз­бу­кі з 1926 го­ду?

У пра­ва­пі­се га­лос­ных рэ­ка­мэн­да­ва­ла­ся, між ін­шым: аб­ме­жа­ваць якань­не толь­кі да пер­ша­га пе­рад­на­ціск­но­га скла­ду ды не ад­люст­роў­ваць яго ў чась­ці­цы не й пры­на­зоў­ні­ку без, ка­лі яны ста­яць асоб­на.

У пра­ва­пі­се зыч­ных най­боль­шую шко­ду пры­нес­ла па­ста­но­ва, згод­на зь якою вы­кід­ваў­ся ь (мяк­кі знак) з на­пі­сань­ня па­між мяк­кі­мі зыч­ны­мі, на­пры­клад: свет за­мест сьвет; ь за­хоў­ваў­ся толь­кі ў тых сло­вах, у якіх ён пі­шац­ца й пе­рад цьвёр­ды­мі зыч­ны­мі, на­пры­клад: пісь­мо — у пісь­ме; ь лік­ві­да­ваў­ся так­са­ма па­між па­доў­жа­ны­мі зыч­ны­мі: на­сен­не за­мест на­сень­не, гал­лё за­мест галь­лё, і гэ­так да­лей. Гэ­тая па­ста­но­ва пры­чы­ні­ла­ся да зьме­ны бе­ла­ру­ска­га вы­маў­лень­ня, якое, згод­на пра­ві­лу „чы­тай як пі­шац­ца”, ста­на­ві­ла­ся больш цьвёр­дым, не бе­ла­ру­скім.

Шмат зьме­наў рэ­фор­ма 1933 го­ду ўвя­ла ў на­пі­сань­не лек­сы­кі ін­ша­моў­на­га па­хо­джань­ня. Пра­па­на­ва­ла­ся, між ін­шым: ін­ша­моў­нае э пась­ля зыч­ных пе­ра­да­ваць празь е, за вык­лю­чэнь­нем вы­пад­каў пась­ля д і т, на­пры­клад: ме­то­ды­ка за­мест мэ­то­ды­ка, але дэ­ле­гат, тэ­атр. Бы­ла ад­ме­не­на пе­ра­да­ча эў­ра­пей­ска­га л у ін­ша­моў­ных сло­вах вы­ключ­на праз л мяк­кае, у вы­ні­ку ча­го зьнеш­няя фор­ма цэ­ла­га шэ­ра­гу за­па­зы­ча­ных сло­ваў наб­лі­зі­ла­ся да ад­па­вед­ных сло­ваў ра­сей­скае мо­вы: блок, дып­ла­мат, клуб, за­мест блёк, дып­ля­мат, клюб. Згод­на з но­вым пра­ва­пі­сам ін­ша­моў­ных сло­ваў толь­кі пась­ля д, т і заць­вяр­дзе­лых зыч­ных трэ­ба пі­саць ы, а пась­ля ўсіх апош­ніх — і, зна­чыць, уво­дзі­ла­ся на­пі­сань­не ты­пу: сі­стэ­ма, фі­зі­ка, уні­вер­сі­тэт за­мест сы­стэ­ма, фі­зы­ка, уні­вэр­сы­тэт. Ін­ша­моў­нае т і грэц­кае фі­та па­ча­ло пе­ра­да­вац­ца праз ф, а не праз т, на­пры­клад: арыф­ме­ты­ка, міф, ка­фед­ра, але ме­тад, тэ­зіс.

Рэ­фор­ма 1933 го­ду вы­кід­ва­ла зь бе­ла­ру­скае мо­вы ка­ля 30 ты­по­ва бе­ла­ру­скіх асаб­лі­вась­цяў і мэ­ха­ніч­на за­мя­ня­ла іх асаб­лі­вась­ця­мі чы­ста ра­сей­скі­мі, ра­ней не­вя­до­мы­мі бе­ла­ру­скай мо­ве. Зьме­не­ныя прын­цы­пы пра­ва­пі­су пры­чы­ня­юц­ца да ска­жэнь­ня бе­ла­ру­ска­га вы­маў­лень­ня.

Та­му ад­да­ем у ру­кі Ша­ноў­на­га Чы­та­ча кні­гу ў кля­сыч­ным ва­ры­ян­це пра­ва­пі­су.

Ні­на Бар­ш­чэў­ская

Оглавление

Сакрат Яновіч ПАД ЗНАКАМІ АРЛА Й ПАГОНІ

Ад Аўтара

1. Пачаткі

2. Далучэньне

3. Рэнэсанс

4. Залаты век

5. Мовы

6. Застой

7. Самапалянізацыя

8. Заняпад

9. Катастрофа

10. Спусташэньні

11. Беларусы

12. Бяздольнасьць

13. Патрыятызм

14. Карані

15. „Мяцеж”

16. Эпізоднасьць

17. Фундамэнт

18. Век

19. Рунь

20. Рост

21. Квітненьне

22. Газэты

23. Абуджэньне

24. Нападкі

25. Зарок

26. Сваё

27. Стабілізацыя

28. Эміграцыя

29. Паварот

30. Эліты

31. БССР

32. Глумленьне

33. Апошняе

34. Плян

35. Водгукі

36. Мяртвота

37. Глуш

38. Час

39. Плынь

40. Finita

Праб­ле­мы бе­ла­ру­ска­га пра­ва­пі­су Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg