«Залаты век Беларусі»

Станіслаў Акіньчыц

Залаты век Беларусі

«Гэта кажа Госпад: Спыніцеся на шляхах вашых і разгледзцеся,

і запытайцеся пра шляхі старадаўныя, дзе шлях добры,

і ідзіце па яму, і знойдзеце супакой душам вашым».

Адкуль наш род

Калі паглядзець на гісторыю Беларусі, між іншых пэрыядаў выразна выдзяляецца час, які многія называюць Залатым Векам нашае краіны. Гэта XVI стагодзьдзе, эпоха Адраджэньня, час найбольшага культурнага, інтэлектуальнага, эканамічнага росквіту Беларусі, час вялікіх людзей, дзяржаўных і культурных дзеячоў сусьветнага маштабу. На XVI стагодзьдзе прыпадае большасьць найважнейшых падзеяў у гісторыі Беларусі, якія сфармавалі беларусаў як нацыю. Вядомы гісторык У.Пічэта так ахарактарызаваў гэтую эпоху: «Адраджэньне ... ёсьць культурнае зьявішча першараднае важнасьці ў духоўным жыцьці беларускага народу».

Найбольш характэрнай рысай беларускага Адраджэньня XVI стагодзьдзя зьяўляецца разьвіцьцё Рэфармацыі на нашых землях. У XVI стагодзьдзі ўся Эўропа перажывала грандыёзныя зьмены ў сваім духоўным, культурным, эканамічным і палітычным жыцьці, зьвязаныя з рухам аднаўленьня царквы, вяртаньня да біблійных падставаў хрысьціянства. Гэты рух, званы Рэфармацыяй, стаўся крыніцай росквіту для многіх народаў. Немцы, швэды, ангельцы, галяндцы, швайцарцы дзякуючы Рэфармацыі паўсталі як паўнавартасныя сучасныя нацыі. Рэфармацыя сталася цэнтральнай падзеяй усяго XVI стагодзьдзя. У поўнай меры ўсё гэта адносіцца і да нашае краіны. Мы ня можам гаварыць пра Адраджэньне ў Беларусі, ігнаруючы Рэфармацыю, і, наадварот, нельга Рэфармацыю аддзяліць ад Адраджэньня. Выбітныя постаці беларускага Адраджэньня адначасова былі людзьмі Рэфармацыі. Гэта і Франьцішак Скарына, які друкаваў Біблію на беларускай мове, і Сымон Будны, выдавец першага беларускага катэхізму, у якім проста і зразумела, у духу Эвангельля, тлумачыў праўды веры, і Васіль Цяпінскі, які на поўны голас заявіў пра неабходнасьць разьвіцьця навукі і літаратуры на роднай мове і сам узяўся за пераклад Новага Запавету на беларускую мову, каб кожны беларус мог зразумець Слова Божае. Гэта таксама магнат Мікалай Радзівіл Чорны, які засноўваў цэрквы, школы, друкарні па ўсёй краіне, канцлер Астафей Валовіч, які кіраваў правядзеньнем зямельнай рэформы, так званай «валочнай памеры», і рыхтаваў самы дасканалы збор законаў у Эўропе XVI стагодзьдзя - Статут Вялікага Княства Літоўскага.

Рэфармацыя ўкшталтавала беларускае Адраджэньне, стварыла Залаты Век Беларусі, заклала падмуркі беларускае нацыі. Да XVI стагодзьдзя зьвяртаюцца многія пакаленьні беларусаў у пошуках сваіх каранёў, сваёй тоеснасьці, свайго прызначэньня, сваёй ідэі.

Напярэдадні

На пачатку XVI стагодзьдзя Эўропа дасягнула крытычнага пункту ў сваім эканамічным і палітычным жыцьці. Крызыс сярэднявечнай духовасьці стаўся прычынай усеабдымнага крызысу эўрапэйскага грамадзтва. Адыходзіла старая гатычная Эўропа, аб'яднаная лацінскай культурай, каталіцкай царквою, рыцарскай традыцыяй і фэўдальнымі адносінамі, якія панавалі на ўсім абшары ад Пірэнэяў да Дняпра, ад Сіцыліі да Скандынавіі. Нясупынныя войны руйнавалі цэлыя краіны. Спачатку Стогадовая вайна пустошыла Францыю, пасьля ў Англіі вайна Белай і Пунсовай Ружы вынішчыла большасьць ангельскага рыцарства. У Гішпаніі чатыры каралеўствы змагаліся паміж сабою і з арабамі, імкнучыся здабыць згубленыя яшчэ ў VІІI стагодзьдзі землі. Чэхія, прыняўшы пропаведзь Яна Гуса аб вяртаньні царквы да Эвангельля, дзесяткі гадоў вяла барацьбу супраць войскаў нямецкага імпэратара. Італійскія дзяржавы зацята біліся паміж сабою за панаваньне на Апэнінах.

Калі дадаць да гэтага эпідэміі і розныя стыхійныя бедствы, няма нічога дзіўнага, што людзі жылі ў страху. Надмагільныя камяні ў супрацьлегласьць спакойным постацям з VІІI стагодзьдзя паказвалі людзей, мучаных хваробамі, старасьцю, зьнішчаных жыцьцём. «Танцы сьмерці» запоўнілі фрэскі, гравюры, з аднолькавай пагардаю паказваючы каралёў і біскупаў, прыгожых жанчынаў і манахаў. Замест Хрыста-Валадара ў каралеўскіх шатах, так распаўсюджанага ў раньнім Сярэднявеччы, касьцёлы напоўніліся выявамі Ісуса, Які памірае на крыжы ў страшэнных муках. Усе чакалі хуткага канцу сьвету. Прароцтвы з Адкрыцьця сьвятога Яна сталі папулярнымі як ніколі. Тым больш, што на Ўсходзе паўставаў небясьпечны апакаліптычны вораг. У 1453 годзе Эўропа аслупянела на вестку аб захопе туркамі Канстантынопалю. Бізантыйская імпэрыя - хрысьціянская дзяржава, спадкаемца Рымскай імпэрыі ў Грэцыі і на Блізкім Усходзе - перастала існаваць. Султан Мэхмэт на кані ўехаў у храм сьвятой Сафіі, які пасьля быў перароблены на мячэт.

Усе гэтыя падзеі прымушалі людзей шукаць збаўленьня, задумвацца аб вечнасьці. Пытаньне пра лёс чалавека пасьля сьмерці выходзіла на першы плян. Сяляне і рыцары, каралі і месьцічы распачліва шукалі дарогі, якая забясьпечыць ім вечнае жыцьцё, выбавіць ад кары за грахі. У другой палове XV стагодзьдзя вялікую папулярнасьць набылі індульгенцыі - граматы, якія абяцалі прабачэньне грахоў кожнаму, хто дасьць грошы на нейкую мэту, вызначаную папам рымскім. Прагнучы ўнутранага супакою, людзі скуплялі розныя рэліквіі, якія, маўляў, гарантавалі вечнае жыцьцё, шукалі магчымасьці дакрануцца ці хаця б пабачыць галінку палаючага куста, які бачыў Майсей, аблічча Ісуса на хустцы сьвятой Вэранікі, вяроўку, на якой павесіўся Юда, ці адзін са срэбнікаў, што ён атрымаў за здраду Хрыста.

Але ня толькі апакаліптычныя настроі несла ў сабе XV стагодзьдзе. Новыя ідэі, народжаныя ў Італіі, імкліва распаўсюджваліся на поўнач, захад і ўсход. Гэта былі ідэі Рэнэсансу, Адраджэньня. Зьвяртаючыся да скарбаў антычнай культуры, Рэнэсанс нёс у сабе новы стыль жыцьця, новы спосаб успрыйманьня сьвету. «Чалавек нараджаецца не дзеля таго, каб марнець у бязьдзеяньні, а каб працаваць над вялікай і грандыёзнай справай», - казаў адзін зь дзеячоў гэтай эпохі Леон Батыста Альберці. У тым, каб адкрыць магчымасьці чалавека, бачылі сваю задачу людзі эўрапэйскага Рэнэсансу.

У 1455 годзе Ёган Гутэнбэрг зь нямецкага гораду Майнца вынайшаў друкарскі станок. У тым жа годзе з-пад друкарскага прэсу выйшла першая кніга - Біблія на лацінскай мове. Тое, што адбылося пазьней, можна сьмела назваць інфармацыйным выбухам. За некалькі дзесяткаў гадоў з моманту вынаходніцтва колькасьць кнігаў у Эўропе павялічылася з 50 тысячаў да 10 мільёнаў, і большасьць зь іх складалі тэксты Сьвятога Пісьма. Калі раней, каб перапісаць Біблію ад рукі, патрэбны быў не адзін год штодзённай працы манахаў-пісараў, дык цяпер на працягу некалькіх тыдняў магчыма было даць чытачам сотні кнігаў Старога і Новага Запавету. Біблія пераставала быць рэдкасьцю, яе можна было ўбачыць і ў рыцарскім замку, і ў хаце заможнага селяніна, у палацы багатага купца і ў доме рамесьніка.

Адначасова паўсюль пачалі зьяўляцца пераклады Бібліі на нацыянальныя мовы. У 1466 годзе ў Страсбургу выйшла Біблія на нямецкай мове, а праз 5 гадоў - першая італьянская Біблія і францускі пераклад Новага Запавету. У 1475 годзе пабачыла сьвятло чэская Біблія, пасьля галяндзкая і каталянская (мова адной зь дзяржаваў на Пірэнэях).

Эразм Ратэрдамскі пісаў двума дзесяцігодзьдзямі пазьней: «Я хацеў бы, каб Біблію пераклалі на ўсе мовы, каб яе чыталі і разумелі ня толькі шатляндзцы і ірляндзцы, але таксама туркі і сарацыны. Я жадаў бы, каб араты сьпяваў вершы зь Бібліі, ідучы за плугам, ткач паўтраў іх пры стуку кроснаў, а падарожнік бавіў сябе эвангельскімі аповядамі пад час доўгай дарогі». І гэтае жаданьне знаходзіла жывы водгук у сэрцах многіх сучасьнікаў, якія прагнулі паглыбіцца ў сьвет Божага аб'яўленьня, прачытаць і зразумець Кнігу кнігаў.

Яшчэ адна падзея ўскалыхнула Эўропу на прыканцы XV стагодзьдзя. Генуэскі марак Хрыстафор Калюмб адкрыў новы кантынэнт - Амэрыку. Аказваецца, ёсьць яшчэ іншыя землі, іншыя народы, якіх ніхто ня ведаў, аказваецца, той сьвет, да якога прызвычаілася сярэднявечная Эўропа, - гэта толькі частка вялікага, яшчэ неспазнанага сьвету.

Страх перад будучыняй і поўнае надзеі чаканьне новага перапаўнялі сэрца кожнага, хто жыў у гэтую эпоху. Царква, якая сваёй дзейнасьцю пранікала ўсе сфэры жыцьця эўрапэйскіх народаў, павінна была адказаць на выклік часу і даць арыентыры, так неабходныя ў сытуацыі, калі рушыцца стары, звыклы сьвет. Аднак яна, далёка адыйшоўшы ад біблійных каранёў, была бязрадная. Крывадушнасьць царкоўных лідараў, іх нязгоднае з Эвангельлем жыцьцё прымушалі многіх шукаць вобраз царквы, адпавядаючы Сьвятому Пісьму, шукаць шляхі духоўнай адновы хрысьціянства. Джыралама Саванарола, флярэнцкі манах, бачучы паўсюднае маральнае сапсуцьцё, усклікаў: «У першаапостальскай Царквы келіхі былі з дрэва, але служыцелі - з золата; сёньняшняя Царква мае келіхі з золата, але служыцеляў - з дрэва». Тысячы людзей думалі гэтак сама, і таму голас, які прагучаў у Вітэнбэргу ў 1517 годзе, адгукнуўся рэхам па ўсім хрысьціянскім сьвеце.

Дзевяноста пяць тэзісаў, якія зьмянілі сьвет

Вечарам 31 кастрычніка 1517 году вуліцы Вітэнбэрга, сталіцы аднаго з Саксонскіх княстваў, былі запоўненыя ўзрушаным натоўпам, які выходзіў з замкавага касьцёлу пасьля ўрачыстай імшы напярэдадні сьвята Ўсіх Сьвятых. Некалькі гадоў назад курфюрст саксонскі Фрыдрых Мудры, які прагнуў зрабіць Вітэнбэрг, невялікі яшчэ горад на беразе Эльбы, новай сталіцай Саксоніі, канкурэнтам славутаму сваімі кірмашамі і ўнівэрсытэтам Ляйпцыгу, атрымаў ад папы рымскага прывілей адпушчэньня грахоў для кожнага, хто на сьвята Ўсіх Сьвятых паспавядаецца і будзе на імшы ў замкавым касьцёле. На гэты фэст з усёй Саксоніі зьбіраліся жадаючыя атрымаць душэўны супакой. На некалькі дзён колькасьць жыхароў у Вітэнбэргу павялічвалася ў два-тры разы. Тут можна было ўбачыць князёў і баронаў, здрабнелую шляхту і вітэнбэргскіх месьцічаў. Тлумна цягнуліся жабракі аж з-пад Дрэздэна, студэнты новаўтворанага ўнівэрсытэту сьпяшаліся замольваць свае грахі, сяляне з усяго навакольля зьяжджаліся цэлымі сем'ямі, ператвараючы гарадзкі пляц у вялікі табар.

І вось увесь гэты разнастайны, галасьлівы натоўп напоўніў замкавы касьцёл, суцішваючыся, здымаючы каптуры і капелюшы, каб пабожна ўдзельнічаць у імшы, спадзеючыся атрымаць нейкую пэўнасьць, калі ня ў гэтым жыцьці, дык хаця б пасьля сьмерці. Пачалася імша. Хор манахаў з кляштару аўгустыніянаў засьпяваў «Альлелюя», і ўрачыстая мэлёдыя ўзьнялася пад гатычнае скляпеньне касьцёла. Пасьля на амбону ўзыйшоў сярэдняга веку манах у пацёртым, латаным манаскім адзеньні. Лёгкі шум прабег па натоўпу. «Марцін Лютар, прафэсар», - зашаптаў студэнт месьцічу, у якога здымаў пакой на паддашшы. Марцін Лютар стаў на амбоне, выцягнуў некалькі аркушоў паперы, сьпісаных дробнымі літарамі, і гучным голасам прамовіў: «Наш Госпад і Настаўнік Ісус Хрыстос гаворыць: «Пакайцеся!» Ён прагне, каб усё жыцьцё веручых было пакаяньнем». У касьцёле запанавала цішыня. Брат Марцін гаварыў пра тое, што мучыла многіх, што сабраліся ў гэты вечар. «Калі ўсё жыцьцё павінна быць пакаяньнем, чаго вартыя індульгенцыі? Калі можна за грошы набыць прабачэньне грахоў, у чым тады сэнс пакаяньня?» - працягваў манах. З гневам, з абурэньнем Лютар гаварыў пра індульгенцыі, пра безсэнсоўныя спробы адкупіцца ад кары, пра тых, якія падманваюць людзей дзеля асабістай выгоды, прадаючы неіснуючыя квіткі ў Валадарства Нябеснае. Сваю пропаведзь брат Марцін скончыў, зачытаўшы 95 тэзісаў супраць індульгенцыяў, пасьля зыйшоў з амбоны, выйшаў з касьцёлу і прыбіў аркушы з тэзісамі да брамы. «Калі нехта можа абвергнуць тое, што тут напісана, я запрашаю да дыскусіі ці тут, у Вітэнбэргу, ці ў любым горадзе Сьвятой Рымскай імпэрыі нямецкай нацыі», - абвесьціў ён і вярнуўся на сваё мейсца. У касьцёле раптам стала шумна: гэта студэнты пачалі абмяркоўваць тэзісы Лютара, падтрымліваючы ці абвяргаючы прафэсара, але большасьць людзей разгублена маўчала. Хор зноў засьпяваў, служба пайшла далей, але сэрцы сотняў людзей былі ўсхваляваныя словамі, якія яны пачулі.

Дзевяноста пяць тэзісаў ускалыхнулі горад. Некалькі дзён увесь Вітэнбэрг толькі і гаварыў пра пропаведзь брата Марціна. Ужо назаўтра студэнты пераклалі тэзісы Лютара, напісаныя на лаціне, на нямецкую мову, а Ганс Люфт, які меў друкарню паблізу ўнівэрсытэту, надрукаваў гэты пераклад. Шматлікія паломнікі, што прыйшлі на сьвята Ўсіх Сьвятых у горад, панесьлі па ўсёй краіне тэзісы вітэнбэргскага прафэсара. У палацах і ў карчмах пачаліся зацятыя спрэчкі пра індульгенцыі, пра збаўленьне, пра пакаяньне, пра Біблію, пра тое, якой павінна быць царква. Пропаведзь Марціна Лютара стала той запалкай, якая падпаліла Нямеччыну. Уся краіна загаварыла пра Рэфармацыю.

Рэфармацыя - гэта лацінскае слова, якое ўтвараецца праз дадаваньне прыстаўкі «рэ-» да слова «фармацыя». «Фармацыя» азначае наданьне нечаму пэўнага кшталту, формы, а прыстаўка «рэ-» - што дадзенае дзеяньне паўтараецца зноў. Такім чынам, Рэфармацыя - гэта аднаўленьне першапачатковага кшталту, першаснага вобразу. Рэфармацыя - гэта вяртаньне да першакрыніцы - Бібліі, вяртаньне да Божага погляду на Царкву, на грамадзтва, на чалавека. І Марцін Лютар быў тым, хто на поўны голас заявіў пра гэта.

Кім жа быў гэты прафэсар зь Вітэнбэргу, словы якога ўскалыхнулі Эўропу? Марцін Лютар быў манахам ордэну аўгустыніянаў і прымаў дзейны ўдзел у жыцьці каталіцкае царквы як сьвятар і прафэсар тэалёгіі. Здавалася, ён мог бы быць задаволены сваім жыцьцём, стаўшы ў 29 год прафэсарам, а пазьней - вікарыем (наглядчыкам) усіх саксонскіх кляштараў аўгустыніянаў. Але брат Марцін увесь час пытаўся ў сябе: «Як дасягнуць міру з Богам? Як знайсьці ласку ў Бога?» І гэтыя пытаньні не давалі яму спакою.

Для Лютара, як і для іншых вернікаў таго часу, Бог быў грозным, неміласэрным Судзьдзёю, Які сочыць за чалавекам і карае кожны ягоны праступак. Гэтага Бога трэба было задобрыць сваімі ўчынкамі. У Лютара было вельмі чульлівае сумленьне. Некаторыя кажуць, што «надта» чульлівае. Ён рабіў усё, каб здабыць міласьць Бога, але ад гэтага яго жыцьцё станавілася яшчэ горшым. Будучы манахам, сьвятаром, прафэсарам, ён праводзіў сваё жыцьцё ў пастах і малітвах да сьвятых, насіў кашулі з конскага воласу, пастаянна спавядаўся ў сваіх грахах, хадзіў у паломніцтвы, купляў індульгенцыі, выконваў усе патрабаваньні каталіцкай царквы. Але гэта падавалася яму недастатковым, і нават калі ён сам лічыў, што робіць усё магчымае, каб жыць праведна, супакою не было. Ніводзін сьвятар ня мог сказаць яму ўпэўнена, што ён прабачаны, і Лютар сам ведаў, што ня мае міру з Богам. У гэты час ён наведаў Рым, сталіцу хрысьціянства, маліўся, пасьціўся, выконваў усе абрады, дакранаўся ўсіх рэліквіяў, але ўнутры было пуста. Гледзячы на духоўнае і маральнае сапсуцьцё рымскага духавенства, брат Марцін губляў надзею.

Як прафэсар тэалёгіі ў Вітэнбэргу ён чытаў студэнтам лекцыі - камэнтаваў Псальмы і Новы Запавет. У адзін з доўгіх зімовых вечароў Марцін Лютар, вывучаючы Пасланьне да Рымлянаў, раптам спыніўся на словах, якія далі адказ на ўсе пытаньні загубленага чалавека: «Праведнік вераю жыць будзе». Вось яно, выратаваньне! «Я адчуў сябе цалкам адроджаным ... Гэтыя словы Паўла сталіся для мяне брамамі раю», - апісваў брат Марцін свае перажываньні таго вечару. Апраўданьне Божае прыходзіць да нас не праз нашыя ўласныя намаганьні, але мы атрымліваем яго, калі прымаем вераю тое, што Ісус Хрыстос ужо зрабіў для нас на крыжы. Усьведамленьне гэтага перавярнула жыцьцё Марціна Лютара. Ён зразумеў, што збаўленьне - гэта перш за ўсё асабістыя адносіны з Богам.

Крок за крокам дасьледуючы Біблію, ён адкрыў, што царква цалкам сказіла Эвангельле. Замест Божай міласьці прапаведваліся чалавечыя заслугі, замест веры - забабоны і рэлігійныя абрады, замест Слова Божага - легенды і традыцыі. Асабліва ўражвала вітэнбэргскага прафэсара вучэньне аб індульгенцыях, аб тым, што манахі і сьвятары за пэўную плату могуць вымаліць прабачэньне грахоў. Заплаціўшы грошы, якія павінны былі пайсьці на пабудову базылікі сьвятога Пятра ў Рыме, чалавек атрымліваў спэцыяльную грамату, змацаваную папскай пячаткай, якая гарантавала прабачэньне грахоў жывому або памёршаму. З гэтым згадзіцца Марцін Лютар ніяк ня мог, і таму на браме замкавага касьцёлу ў Вітэнбэргу зьявіліся 95 тэзісаў супраць індульгенцыяў. Некалькі папскіх тэолягаў прынялі выклік Лютара да дыскусіі, але нічога не змаглі супрацьпаставіць ягоным тэзісам, толькі абвінавацілі брата Марціна ў тым, што ён паўтарае вучэньне Яна Гуса, асуджанае каталіцкай царквою на саборы ў Канстанцы. На гэта Лютар адказаў, што нават адзін чалавек, абапіраючыся на Сьвятое Пісьмо, можа выступаць і супраць папы, і супраць сабору. Калі празь нейкі час гусіты з Чэхіі прыслалі Марціну Лютару творы Яна Гуса, ён, прачытаўшы іх, знайшоў, што мноства ідэяў праскага рэфарматара падобныя да яго ўласных. Менавіта тады ён абвесьціў сваім пасьлядоўнікам: «Усе мы - гусіты, ня ведаючы пра гэта».

Папа рымскі выслаў Лютару грозны загад адмовіцца ад сваіх поглядаў. Рэфарматар адказаў на гэта «Зваротам да хрысьціянскай шляхты нямецкай нацыі», які быў надрукаваны нечуваным на тыя часы накладам у 4 000 асобнікаў і разыйшоўся так хутка, што празь месяц ужо друкавалася новае выданьне. У гэтым звароце, напісаным па-нямецку, Лютар сьцьвярджаў, што няма сэнсу гаварыць пра тое, што сьвятары - гэта нейкія асаблівыя людзі, бо згодна зь Бібліяй усе веручыя належаць да сьвятарства, і нагадваў, што сапраўдная Рэфармацыя пачынаецца ў сэрцы чалавека. Падзеі набіралі разгон.

15 чэрвеня 1520 году папа рымскі Леў X падпісаў бульлю (пасланьне), у якой Марціну Лютару давалася 60 дзён, каб ён адмовіўся ад сваіх словаў, і загадвалася спаліць усе ягоныя творы. Але абвесьціць гэтае пасланьне папскія легаты (пасланьнікі) змаглі толькі ў некаторых гарадах. У Майнцы, Ляйпцыгу, Кёльне не было пра гэта нават гаворкі, бо яны ледзь уцяклі ад абуранага натоўпу. А 20 сьнежня 1520 году ля брамы Вітэнбэргу Лютар, акружаны ўсхваляванымі студэнтамі, выкладчыкамі і месьцічамі, кідае ў вагонь папскае пасланьне.

Вясною 1521 году Марцін Лютар па загаду імпэратара зьявіўся на Вормскім сойме (сходзе нямецкіх князёў і прадстаўнікоў гарадоў). Ад яго зноў запатрабавалі адрачэньня ад сваіх тэзісаў. Тады Лютар, нагадаўшы, што папа і саборы неаднойчы памыляліся, абвесьціў, што калі яго не пераканаюць на падставе Бібліі, ён не адмовіцца ад выказаных думак: «На гэтым я стаю, я не магу інакш. Няхай дапаможа мне Бог». Імпэратар нічым ня змог аспрэчыць рэфарматара, аднак прысудзіў яго на выгнаньне. Тады саксонскі курфюрст Фрыдрых Мудры, які спрыяў Лютару, схаваў яго ў замку Вартбург. Там Марцін Лютар пачаў сваю працу над перакладам Бібліі на нямецкую мову. У верасьні 1522 году зьявіўся ў продажы Новы Запавет у яго перакладзе. Нягледзячы на вялікі наклад і завялікую цану ў паўтары дукаты, усе асобнікі раскупілі за два месяцы, і каб хоць неяк задаволіць попыт, на працягу двух гадоў выйшла 70 выданьняў гэтага перакладу. У 1534 годзе зьявілася поўная Біблія на нямецкай мове. Яе папулярнасьць была такой вялізарнай, што нават каталіцкія друкарні выдавалі гэты пераклад. Да сёньняшняга дня Біблія ў перакладзе Марціна Лютара зьяўляецца найпапулярнейшым нямецкім перакладам Сьвятога Пісьма. Больш таго, гэты пераклад стварыў і ўнармаваў сучасную нямецкую мову, зьяўляючыся найбольшым нямецкім празаічным творам.

Але ня толькі перакладамі і рэлігійнымі трактатамі Марцін Лютар абнаўляў царкву. Ён пісаў таксама песьні, якія сьпявалі па ўсёй Нямеччыне і за яе межамі. Ягоныя псальмы распаўсюджвалі Эвангельле хутчэй за ягоныя пропаведзі. Марцін Лютар зрэфармаваў таксама літургію, праводзячы яе на нямецкай мове і ставячы ў яе цэнтры пропаведзь Слова Божага.

Вучэньне Лютара можна абагульніць наступнымі прынцыпамі:

1. Sola gratia - толькі ласка Божая. Чалавек сваімі ўласнымі намаганьнямі ніяк ня можа заплаціць за свае грахі. Бог Сам вырашыў гэтую праблему, паслаўшы Свайго Сына Ісуса Хрыста, Які Сваёй сьмерцяй заплаціў за кожнага грэшніка. Чалавек нічым не заслужыў свайго выратаваньня, гэта ініцыятыва міласэрнага Бога.

2. Sola fides - толькі вера. Адказам чалавека на Божую ініцыятыву павінна быць вера. Вера - гэта прыняцьцё таго, што Бог ужо зрабіў для кожнага чалавека. Чалавек сам па сабе ня можа быць праведным. Праведнасьць зьяўляецца дарам ад Бога, які прыходзіць толькі празь веру.

3. Sola Scriptura - толькі Сьвятое Пісьмо. У Бібліі Бог адкрывае Свой плян, які мае для кожнага чалавека і для сьвету. Біблія зьяўляецца адзіным крытэрам, які паказвае Божыя стандарты для кожнай сфэры жыцьця чалавека.

4. Sola Christo - толькі Хрыстос. Няма іншага шляху выратаваньня чалавека, як толькі вера ў Ісуса Хрыста. Верыць у Хрыста - гэта значыць імкнуцца жыць жыцьцём Сына Божага. Насьлядаваньне Хрыста зьяўляецца сутнасьцю хрысьціянскага жыцьця.

Рэформы, пачатыя Марцінам Лютарам, ахапілі ўсю Эўропу. У 1526 годзе Альбрэхт Гогенцольлерн абвесьціў лютаранства афіцыйным веравызнаньнем Прусіі. У гэты самы час Швэцыя вяла змаганьне за вызваленьне ад дацкага панаваньня, і змагары за незалежнасьць ішлі пад штандарамі Рэфармацыі, ствараючы лютаранскую царкву ў сваёй краіне. У 1529 годзе нямецкія князі на імпэратарскім сойме ў Шпэеры выступілі з пратэстам супраць пастановаў, скіраваных на забарону рэфармацыйнага руху. З гэтага часу пасьлядоўнікаў Рэфармацыі сталі называць пратэстантамі.

У 1518 годзе рух Рэфармацыі ахапіў Швайцарыю. Гэтая горная краіна ўяўляла сабою саюз вольных кантонаў, кожны зь якіх быў малою рэспублікаю. З тых часоў, калі швайцарцы, абараняючы незалежнасьць сваёй краіны, разьбілі славутыя аддзелы бургундзкіх рыцараў, усе эўрапейскія валадары запрагнулі мець у сваім войску швайцарскую пяхоту. Маладыя людзі з альпійскіх вёсак ішлі ў чужаземныя войскі і сотнямі гінулі на палях бітваў. Лямантам у пустыні стаў голас Ульрыка Цвінглі, патрыёта і рэфарматара, які з амбоны катэдральнага касьцёлу ў Цюрыху выступіў супраць наёмнай службы, нязгоднай з хрысьціянскай маральнасьцю. Абвяшчаючы, як і Лютар, збаўленьне празь веру, Цвінглі выступіў таксама супраць індульгенцыяў, заклікаючы выгнаць з гораду тых, хто прадае адпушчэньне грахоў, як ашуканцаў і махляроў, і сьцьвердзіў, што толькі Біблія ўтрымлівае прынцыпы, абавязковыя для кожнага хрысьціяніна. У хуткім часе рада Цюрыху абвесьціла пра пераход кантону на бок Рэфармацыі. Замест незразумелай лаціны ў царкоўных пропаведзях загучала родная мова. Цюрыхскія цэрквы пазбавіліся алтароў, абразоў, статуяй і сталі дамамі малітвы. Надаючы царкве першасны вобраз, Цвінглі арганізаваў самакіраваньне ў царкоўных супольнасьцях.

Рэформы Цвінглі прынялі найбольш перадавыя кантоны Бэрн, Базэль, Цюрых. Але спроба распаўсюдзіць Рэфармацыю на ўсю краіну сустрэла ўпарты супраціў так званых «старых» кантонаў, якія мелі немалы даход з наёмнай службы швайцарцаў. Спрэчка пра веру сталася спрэчкаю пра далейшыя шляхі разьвіцьця краіны. Гэта прывяло да вайны. 12 сьнежня 1531 году ў бітве пры Капэлі цюрыхскі аддзел у 1 800 ваяроў быў разьбіты 8-тысячнай арміяй, сабранай старымі кантонамі. Паранены Цвінглі трапіў у рукі ворагаў, якія прапанавалі яму захаваць жыцьцё, калі ён вырачацца сваёй веры, але Цвінглі адмовіўся і быў забіты.

Аднак сьмерць Цвінглі не спыніла Рэфармацыю ў Швайцарыі. Яе працягнуў іншы рэфарматар - Жан Кальвін. Пакаяўшыся ў 1534 годзе, ужо ў 1536 годзе ён скончыў трактат «Хрысьціянскае выхаваньне», названы гісторыкамі «кнігаю, якая мела найбольшы ўплыў на тэалёгію ў гісторыі Царквы» і «клясычным тэкстам францускай мовы». Жан Кальвін вярнуў хрысьціянству праўду, што кожны чалавек створаны Богам для нейкай канкрэтнай мэты, і сэнсам яго жыцьця зьяўляецца знайсьці і рэалізаваць Божы плян. Грэх зрабіў чалавека няздольным ажыцявіць сваё прызначэньне, але Хрыстос вызваліў яго з гэтай няволі і даў яму шанец рэалізавацца. Толькі дзякуючы веры ў Хрыста чалавек можа стаць самім сабою і дасягнуць сваёй мэты. У тым жа 1536 годзе Кальвін быў запрошаны ў Жэневу, вялікі горад, поўны распусты і п'янства. Два гады змагаючыся з немаральнасьцю і духоўнай абыякавасьцю жэнеўцаў, рэфарматар адмовіўся рабіць ламаньне хлеба, калі жыхары гораду не пакаюцца ў сваіх грахах. Рада Жэневы ў адказ пастанавіла выгнаць занадта радыкальнага прапаведніка. Аднак праз тры гады жэнеўскія месьцічы зноў запрасілі Кальвіна да сябе, і ў хуткім часе сьвет убачыў прыклад зрэфармаванага гораду. Вуліцы Жэневы сталі бясьпечныя нават уначы, і ідучы па ім, ня трэба было баяцца, што нехта вылье памыі на галаву або пачне чапляцца нейкі п'яніца. Апошні шынок, дзе прадавалі віно гарадзкім алькаголікам, зачыніўся тры гады таму, а ягоны гаспадар зьехаў у Францыю, дзе людзям яшчэ патрэбна віно, каб уцячы ад праблемаў у сям'і ці ад безнадзейнасьці жыцьця. Каля кожнага дому чыста прыбрана, бо кожная вуліца мае адказнага, які глядзіць за парадкам і мае права штрафаваць таго, хто ператварае сваё жытло ў сьметнік. Квартал гарадзкой басоты цяпер не пазнаць: адзін стаў майстрам, другі працуе ў друкарні, а Жан Дзівак стаў банкірам. Банк яго пакуль што невялікі, але хто ведае, што будзе праз пару дзесяткаў гадоў. Кожны грош палічаны і не ідзе абы-куды, але пускаецца на разьвіцьцё справы. У нядзелю горад пусьцее, бо кожны сьпяшаецца ў царкву, трымаючы пад пахаю Біблію.

Сваім вучэньнем Жан Кальвін імкнуўся выхаваць моцных людзей, якія не хістаюцца, але супрацоўнічаюць з Богам і выконваюць Яго волю. Дзеля гэтага на пропаведзях ён вучыў карыстацца біблійнымі прынцыпамі ў штодзённым жыцьці, дзеля гэтага заклаў у Жэневе мноства пачатковых школаў і адкрыў Акадэмію, дзеля гэтага арганізаваў жыцьцё царквы так, каб кожны вернік нёс адказнасьць за яе служэньне. Чэрпаючы зь Бібліі ідэалы самакіраваньня, Кальвін вучыў, што каралі пастаўленыя Богам над народам як кара за чалавечыя грахі, і сьцьвярджаў, што Бог можа навучыць народных прадстаўнікоў абыйсьціся без манарха і, узяўшы ўладу ў свае рукі, рабіць Божыя справы.

Ня дзіўна, што ўдзельнікі вайны за незалежнасьць Галяндыі, змагары Слаўнай рэвалюцыі 1648 году ў Англіі, перасяленцы ў ангельскіх калёніях у Паўночнай Амэрыцы называлі жэнеўскага рэфарматара сваім духоўным бацькам. Ягоныя ідэі сталіся асновай сёньняшняга грамадзтва, таму гісторыкі ў адзін голас называюць Кальвіна «заснавальнікам новай цывілізацыі».

Рэфармацыя кардынальна зьмяніла аблічча Эўропы. Калі ў Сярэднявеччы паўночныя краіны былі без параўнаньня больш бедныя і адсталыя, чым Італія, Францыя, Гішпанія, то пасьля Рэфармацыі ўсё стала дакладна наадварот. Паўночныя краіны, прыняўшы Рэфармацыю, пачалі імкліва разьвівацца, і ня гледзячы на менш спрыяльныя прыродныя ўмовы, хутка багацелі, а краіны Паўднёвай Эўропы паступова ставаліся беднымі і адсталымі на фоне сваіх паўночных суседзяў. Шэраг нямецкіх земляў, а таксама Швайцарыя пачалі перажываць імклівы эканамічны ўздым. Галяндыя, напалову затопленая, зьнішчаная саракагадовай вайной за незалежнасьць, ужо празь пяцьдзесят гадоў становіцца цэнтрам міжнароднага грашовага рынку, дзяржавай, зь якой усе мусяць лічыцца. У Швэцыі ўцекачы-пратэстанты зь іншых краінаў Эўропы сталі распачынальнікамі эканамічных і палітычных пераўтварэньняў, якія стварылі з краіны дзікіх вікінгаў адну з самых уплывовых дзяржаваў. У Англіі Слаўная рэвалюцыя 1648 году, асноўнай сілай якой былі пурытане - ангельскія кальвіністы, стала пачаткам сусьветнага панаваньня Брытаніі. Пазьней рух мэтадыстаў прадухіліў у Англіі паўтарэньне падзеяў Францускай рэвалюцыі 1789 году і зрабіў Англію «майстэрняй сьвету». Фэнамэнальная гісторыя Злучаных Штатаў Амэрыкі непарыўна зьвязаная зь дзейнасьцю эвангельскіх місыянэраў і разьвіцьцём эвангельскіх цэркваў. Сацыёлягі сьцьвярджаюць, што фармаваньне рынкавай эканомікі бярэ свой пачатак з Рэфармацыі, якая сфармавала так званую «пратэстанцкую этыку», паводле якой каштоўнасьць чалавека вызначаецца якасьцю яго працы. Такі падыход да працы стварыў падставы сёньняшняга дабрабыту заходняй цывілізацыі.

Адзін з галоўных прынцыпаў аднаўленьня духоўнага жыцьця заключаецца ў непасрэдных адносінах з Богам, якія базуюцца на чытаньні і разуменьні Бібліі кожным чалавекам, таму разьвіцьцё Рэфармацыі выклікала дынамічны рост колькасьці навучальных установаў ва ўсёй Эўропе. Кожная эвангельская царква імкнулася мець школу, у якой бы дзеці і дарослыя вучыліся чытаць, пісаць, лічыць і г.д. Лютаранская Швэцыя стала першай краінай, якая ўвяла ўсеагульную адукацыю на дзяржаўным узроўні. З Рэфармацыі таксама бярэ свой пачатак такая навука як пэдагогіка. Ян Амос Каменскі, прапаведнік і настаўнік, увёў тыя прынцыпы, на якіх трымаецца сучаснае навучаньне, напрыклад: «Настаўнік павінен вучыць ня столькі, колькі ён можа, а колькі вучань можа зразумець». Каб дзеці лепш маглі ўспрыняць матэрыял, ён першы пачаў выкарыстоўваць малюнкі ў навучальным працэсе.

Чытаючы Біблію, многія адукаваныя людзі XVI-XVII стагодзьдзяў зьвярнулі ўвагу на тое, што Бог хоча, каб кожны чалавек вывучаў, пазнаваў, разьвіваў і абрабляў той сьвет, у якім ён жыве. Гэта дало пачатак разьвіцьцю прыродазнаўчых навукаў. Дацкі астраном Тыха Брагэ заснаваў ва Ўніборгу найлепшую ў Эўропе абсэрваторыю, якая стала навуковым цэнтрам Даніі. Дзякуючы гэтаму, Тыха Брагэ выканаў найдакладнейшыя астранамічныя вылічэньні і склаў каталёг тысячаў зорак. На аснове гэтых дасьледваньняў нямецкі вучоны Ёган Кеплер, які прысьвяціў сваё жыцьцё пошуку матэматычнай гармоніі, у адпаведнасьці зь якой Бог стварыў сусьвет, адкрыў тры законы абарачэньня плянэтаў вакол Сонца, канчаткова давёўшы геліяцэнтрычную будову Сонечнай сыстэмы і стаўшы адным з пачынальнікаў сучаснай астраноміі. Нямецкі батанік Фукс даў навуцы найбольш шырокую і сыстэматызаваную батанічную намэнклятуру. Ангельскі філёзаф Фрэнсіс Бэкан, які лічыў неабходным аднавіць панаваньне чалавека над прыродай, страчанае ў выніку грэхападзеньня, стаў адным з заснавальнікаў мэтаду навуковага экспэрымэнту, які прадвызначыў імклівае разьвіцьцё навукі ў наступных стагодзьдзях. У пазьнейшыя часы ідэі, народжаныя з чытаньня Слова Божага, натхнялі матэматыка Готфрыда Ляйбніца і фізыка Ісаака Ньютана. Менавіта вяртаньне хрысьціянскага сьвету да Бібліі дало пачатак астраноміі, фізыцы, хіміі, батаніцы, анатоміі і іншым навукам, безь якіх немагчыма ўявіць сучасную цывілізацыю.

Да часоў Рэфармацыі адносіцца ўзьнікненьне паняцьцяў, якія сёньня вядомыя як агульначалавечыя каштоўнасьці. Свабода сумленьня, свабода слова, права на жыцьцё, права на адукацыю і многія іншыя сягаюць сваімі каранямі ў XVI стагодзьдзе.

Нельга не заўважыць уплыву Рэфармацыі і на нацыянальнае разьвіцьцё народаў. Кожны раз прыняцьцё ідэяў Рэфармацыі суправаджалася нацыянальным уздымам, вяло да незалежнасьці, як у выпадку Галяндыі ці Швэцыі, або падымала нацыянальную культуру, мову на дзяржаўны ўзровень, як гэта было ў Нямеччыне, Францыі, Англіі. Адным з прынцыповых патрабаваньняў рэфарматараў заўсёды было патрабаваньне шырокага ўжываньня роднай мовы.

Можна з упэўненасьцю сказаць, што тое грамадзтва, у якім мы сёньне жывем, тая культура, тая тэхніка, якія нас атачаюць, сталі тым, чым ёсьць, дзякуючы Рэфармацыі. Рэфармацыя распачала працэсы, якія зьмянілі сьвет, менавіта яна стала пачаткам пэрыяду, названага гісторыкамі Новым Часам.

Уздоўж Вільлі і Нёмана

Вялікі рух Рэфармацыі, які ахапіў у XVI стагодзьдзі Эўропу, не абмінуў і Вялікае Княства Літоўскае, беларускую дзяржаву, пачаткі якой губляюцца ў трывожным XIII стагодзьдзі. У 1242 годзе тумэны Бату-хана ператварыўшы ў пустыню Ўладзіміра-Суздальскую Русь, прайшлі вогненым катком праз Кіеўшчыну, Валынь, Паўднёвую Польшчу і Вэнгрыю, пакідаючы пасьля сябе папялішчы гарадоў і зарастаючыя маладым лесам палі. У гэтай сытуацыі беларускія княствы, якіх не закранула яшчэ татарская навала, пачалі аб'ядноўвацца. Цэнтрам новага дзяржаўнага ўтварэньня стала Літва, пушчанскі край ў ваколіцах Наваградка, дзе ўжо даўно жылі разам, то ваюючы, то сваячачыся, славяне і балты. Каля 1250 г. Міндоўг, абраны наваградзкім князем, пашырыў сваю ўладу аж да Менску. Здольны дыплямат і мудры ваявода, у 1253 г. ён быў каранаваны ў Наваградку папскім легатам, і такім чынам нэўтралізаваў небясьпечнага ворага на паўночным захадзе - Тэўтонскі ордэн. Зьяўленьне магутнай улады ў Верхнім Панямоньні занепакоіла суседзяў, і празь некалькі гадоў да межаў Беларусі пацягнуліся незьлічоныя татарскія орды хана Бурундая. Перш чым ісьці на Наваградак, Бурундай запатрабаваў пад пагрозай вайны Галіцка-Валынскаму княству зруйнаваць усе ўмацаваньні вакол гарадоў, і князю Даніле Галіцкаму прыйшлося зрабіць гэты самагубчы крок, бо хто ж мог супрацьстаяць татарам. Але паход Бурундая на Літву (так у старажытнасьці называлі беларускія землі) не прынёс Ардзе перамогі. Спустошыўшы Случчыну і Наваградчыну, Бурундай ня змог падпарадкаваць беларускія княствы і адыйшоў назад у прычарнаморскія стэпы. З тых часоў засталіся ў народзе паданьні пра бітвы з татарамі пад Койданавым і Магільным.

Пасьпяхова адбіўшы татараў, наваградзкае княства пачало падпарадкоўваць сабе балцкія плямёны ўздоўж Вільлі, і прэтэндаваць на Жамойць, змагаючыся пры гэтым з Тэўтонскім ордэнам. Адначасова шляхам дамовы «Старыны ня рухаем, навіны ня ўзводзім» да Наваградку далучыліся Полацак, Віцебск, Тураў, Пінск. Новая дзяржава, якая атрымала назву Вялікае Княства Літоўскае, ад самага пачатку карысталася наваградзкім гербам Пагоня - на чырвоным полі срэбны вершнік з узьнятым мячом. На беларускіх землях «пагоняй» называлася скліканьне баярства на вайну, усеагульнае апалчэньне.

У першай палове XIV стагодзьдзя Вялікае Княства Літоўскае аб'яднала практычна ўсю Беларусь і частку Жамойці, пастаянна адбіваючы напады крыжакоў з захаду і поўначы і татараў з усходу і поўдня. У 1323 годзе вялікі князь Гедзімін перанёс сталіцу дзяржавы з Наваградку ў Вільню і пачаў будаваць мураваныя замкі ў паўночна-заходняй Беларусі (у Вільні, Наваградку, Лідзе, Мядзелі), каб супрацьстаяць крыжацкім нападам. Ягоны сын, Альгерд, у 1362 годзе разьбіў татараў у бітве каля ракі Сінія Воды і вызваліў з-пад іхняй улады ўкраінскія землі - Кіеўшчыну, Валынь і Падольле, паклаўшы пачатак заняпаду Залатой Арды. Вялікае Княства Літоўскае стала адной з найвялікшых і адной з магутнейшых дзяржаваў у Эўропе. У гэты час беларускія землі канчаткова аб'ядналіся і замацавалі сваё цэнтральнае месца ў дзяржаве, у выніку чаго, паводле вобразнага выразу Ф.Багушэвіча, Беларусь стала тут «як зерне ў гарэху». Пачынаючы з гэтага часу і аж да другой паловы XIX стагодзьдзя сучасная Беларусь называлася Літвою, а яе жыхары - ліцьвінамі або людзьмі літоўскімі, літвою.

Справаводзтва пры двары вялікага князя вялося на дзьвюх мовах: уся дакумантацыя, зьвязаная з Захадам, выконвалася на лаціне, а дакуманты, прызначаныя для ўласнай дзяржавы і ў адносінах з усходнімі суседзямі, пісаліся як на лаціне, так і на царкоўнаславянскай мове, якая ў Вялікім Княстве выконвала тыя самыя функцыі, што і лаціна ў Заходняй Эўропе. Гэтыя мовы, па сутнасьці, былі мёртвымі, але дазвалялі паразумявацца з усімі навакольнымі народамі. Ужо ў сярэдзіне XIV стагодзьдзя ў граматах, пісаных у Вільні ці Полацку на царкоўнаславянскай мове, заўважаюцца ўплывы жывой беларускай мовы, а на пачатку другой паловы XV стагодзьдзя старабеларуская мова стала дзяржаўнай мовай Вялікага Княства Літоўскага.

Сьмерць вялікага князя Альгерда выклікала крывавую міжусобную барацьбу ў Княстве, у выніку чаго вялікім князем літоўскім стаў Альгердаў сын - Ягайла. Стаўшы на чале дзяржавы, Альгердавіч апынуўся ў досыць складанай сытуацыі, бо на паўночным захадзе ўзмоцнілі свой наступ Тэўтонскі і Лівонскі ордэн, захапіўшы Жамойць, з поўдня прыходзілі трывожныя весткі з Арды, на ўсходзе пачыналіся першыя канфлікты зь Вялікім Княствам Маскоўскім, а на захадзе не сьціхала спрэчка з Польскім Каралеўствам пра Валынь. Апроч усяго Ягайла ня быў старэйшым сынам Альгерда і за вялікакняскі пасад трэба было змагацца і са сваімі роднымі братамі, і са стрыечнымі. Таму вялікі князь літоўскі шукаў апірышча ў саюзе з суседнімі дзяржавамі, або з Масквой, або з Польшчай. Аднак ледзь пачаўшы перамовы з Дзьмітрам Данскім, Ягайла хутка адмовіўся ад гэтых крокаў, бо маскоўскі князь запатрабаваў ад Альгердавіча прызнаць сябе «малодшым братам» Масквы і ахрысьціць у праваслаўе «ўсю Літву». Саюз з Польшчай выглядаў больш прывабным, бо дазваляў вялікаму князю літоўскаму стаць адначасова польскім каралём. У дадатак гэта давала магчымасьць сумеснымі намаганьнямі спыніць крыжацкую агрэсію. Пасьля адпаведных перамоваў у 1385 г. у Крэве было падпісанае пагадненьне аб дынастычнай вуніі (аб'яднаньне, у якім дзьве дзяржавы маюць аднаго караля). Ягайла са свайго боку абавязваўся хрысьціць паводле каталіцкага абраду яшчэ ня хрышчаных ліцьвінаў. Але Крэўская вунія не прынесла супакою Княству, не задаволенаму падпісанымі ўмовамі. На чале апазыцыі стаў стрыечны брат Ягайлы, Вітаўт, якога падтрымлівала значная частка беларускіх баяраў. Каб канчаткова не згубіць улады над Вялікім Княствам, Ягайла пайшоў на саступкі і прызнаў Вітаўта вялікім князем літоўскім. У 1410 годзе аб'яднаныя войскі Вялікага Княства Літоўскага і Польскага Каралеўства пад Грунвальдам разграмілі армію Тэўтонскага ордэну. Краіна ўздыхнула з палёгкай. Скончылася перамогай амаль двухсотгадовая вайна, заходняя мяжа на стагодзьдзі стала самай спакойнай. Праз сто гадоў Тэўтонскі ордэн прызнае сваю васальную залежнасьць ад Польскага Каралеўства, а Лівонскі ордэн стане галоўным экнамічным партнёрам Княства, ягоная сталіца Рыга - гандлёвай брамай для Беларусі ў Заходнюю Эўропу.

Адносны супакой, які панаваў у Вялікім Княстве ў сярэдзіне XV стагодзьдзя, а таксама шчыльны кантакт з Заходняй Эўропай перамяніў ваяўнічых беларускіх баяраў у шляхту, якая ўсё больш займалася арганізацыяй сваіх гаспадарак і пачынала сур'ёзна задумвацца аб сваіх правах. Грамата вялікага князя Казіміра ад 1447 году аб праве свабоднага выезду за мяжу на вучобу ва ўнівэрсытэты і «для лепшаго счасьтя набытья» дазволіла дзесяткам і сотням ураджэнцаў Беларусі атрымліваць вышэйшую адукацыю ў навучальных установах Кракава, Прагі, Вены, Падуі, Балёньі. Толькі на пераломе XV-XVI стагодзьдзяў у Кракаўскім унівэрсытэце вучылася 140 студэнтаў-ліцьвінаў, сярод якіх быў і славуты Франьцішак Скарына з Полацку.

Усьлед за іншымі эўрапейскімі краінамі шляхта Вялікага Княства пачала абмяжоўваць уладу манарха. У 1492 годзе вялікі князь Аляксандар выдаў прывілей, паводле якога «гаспадар» быў абавязаны весьці дыпляматычныя зносіны зь іншымі краінамі толькі па ўзгадненьню з панамі раднымі, у справах унутраных нічога не адмяняць з таго, што было вырашана разам з радаю, бяз згоды яе членаў не рабіць прызначэньні на дзяржаўныя пасады ці зьмяшчэньні зь іх, распараджацца фінансамі толькі пад кантролем рады. Такім чынам дзяржаўную кампэтэнцыю гаспадарскай рады Вялікага Княства Літоўскага можна параўнаць з кампэтэнцыяй сучаснага парляманту. Гэта была даволі прадстаўнічая структура, у якую ўваходзілі каталіцкія біскупы, ваяводы і кашталяны віленскі і троцкі, канцлер, гетман, скарбнік, маршалкі і іншыя прадстаўнікі дзяржаўнага апарату Княства, разам каля 50 чалавек.

У канцы XV стагодзьдзя аформіўся яшчэ адзін прадстаўнічы ворган дзяржаўнай улады - сойм, у склад якога ўваходзілі паны-радныя, прадстаўнікі вялікакняскай адміністрацыі і шляхта з усёй краіны. Спачатку ўся шляхта запрашалася на сойм, але пасьля было ўведзена прадстаўніцтва - два дэпутаты ад павету, хоць ніякаму шляхцічу не адмаўлялася права на асабістую прысутнасьць на сойме.

Вялікае Княства Літоўскае ніколі не было жорстка цэнтралізаванай дзяржавай. Асновай яго заўсёды была дамова паміж вялікім князем і канкрэтнай зямлёй. Так у Полацку і Віцебску вялікі князь ня меў права асабіста прызначаць ваяводу бяз згоды земскага сойму - сходу прадстаўнікоў шляхты ваяводзтва. Большасьць беларускіх гарадоў карысталіся магдэбурскім правам, гэта значыць правам на самакіраваньне, якое вызваляла горад ад суду і ўлады вялікакняскіх ваяводаў.

Беларусь уваходзіла ў XVI стагодзьдзе як эўрапейская дзяржава, якая жыла тымі самымі прынцыпамі, што і рэшта Эўропы. Але на ўсходзе паднімаліся чорныя хмары. Маскоўская дзяржава, падпарадкаваўшы сабе апошніх канкурэнтаў, Вялікі Ноўгарад і Цьвер, усутыч падыйшла да межаў Вялікага Княства Літоўскага. Пасваячыўшыся праз шлюб з Палеолагамі, дынастыяй Бізантыйскай імпэрыі, якая перастала існаваць пад ударамі туркаў, маскоўскі князь Іван III пераняў герб Бізантыі (дзьвюхгаловы арол), і яе палітычную дактрыну, абвесьціўшы Маскву трэцім Рымам, а сябе - «гасударом усяе Русі». Іван ІІІ так фармулюе сваю пазыцыю: «Ано не то адно наша отчіна, коі городы і волості і ныне за намі, і вся Руськая земля, Кіев і Смоленск і іные городы ... с Божьею волею із старіны, от нашіх прародітелей наша отчізна». І гэта не былі толькі словы. Ад 1492 году ўсходняя мяжа становіцца самай неспакойнай мяжой Княства. Адна за другою пяць войнаў з Масквою спусташалі ўсходнюю Беларусь. Вялікае Княства страціла Вязьму, Смаленск, Чарнігаў, Бранск. Аднак 8 верасьня 1514 году пад Воршаю 30-тысячнае беларускае войска, ведзенае гетманам Канстанцінам Астроскім, зьнішчыла 80-тысячную маскоўскую армію і на нейкі час спыніла агрэсію.

Як і ў-ва ўсёй Эўропе, у Беларусі на пачатку XVI стагодзьдзя царква і рэлігія зьяўляліся адным з неабходных элемэнтаў жыцьця грамадзтва. Будынак праваслаўнай царквы або каталіцкага касьцёла быў мейсцам, дзе людзей хрысьцілі, хавалі, дзе яны зьбіраліся ў нядзелі і сьвяты. Царкоўныя званы рэгулявалі жыцьцё навакольных паселішчаў, папярэджвалі аб небясьпецы. Аднак, хаця хрысьціянства не было навіною ў краіне, большая частка сялянаў, а таксама месьцічаў і шляхты характарызавалася хутчэй рэлігійнай абыякавасьцю, чым гарачай пабожнасьцю, молячыся і ў царкве, і старым паганскім багам. Праваслаўная царква ўвайшла ў новае стагодзьдзе яўна ня могучы даць адказ на выклік часу. Духоўны ўзровень сьвятароў хутчэй адпіхваў людзей ад веры, чым прыцягваў да яе. «У нас яшчэ чытаюць старасьвецкія саборнікі, чытаюць пралогі, але іх ужо не разумеюць ні той, хто чытае, ні той, хто слухае», - прызнаваўся адзін з рэлігійных дзеячоў таго часу.

Дакуманты ў адзін голас сьведчаць пра недастойнае жыцьцё духавенства: «Аще-лі кто вопрашает іх о кнігах, то отвещают глаголющее: убозі есьмы, не имамы чым кніг стяжаті. Ходят-же не яко убозі, но різы носяще светлы і блещащеся, расшіряюще воскрылья, шеі же яко у тельцов, на заколеніе упітанных». Князь Канстанцін Астроскі, сын знакамітага ваяводы, з абурэньнем пісаў да тураўскіх сьвятароў: «Вы не захоўваеце прыстойнасьці згодна сана свайго ... ходзячы па корчмах, піцьцё бязь меры ўжываеце». Не нашмат лепшай была сытуацыя і ў каталіцкай царкве. Шляхта паўсюдна наракала на немаральныя паводзіны сьвятароў і іх неадукаванасьць. Гучным стаўся выпадак, калі адзін зь біскупаў заблытаўся і ня змог назваць падставовыя праўды веры. Жыгімонт Аўгуст, малады вялікі князь літоўскі, пісаў у 1547 г. да кракаўскага біскупа: «Яшчэ вельмі сьвежыя ў гэтым нашым Вялікім Княстве павевы хрысьціянскай веры. Бо тут, па-за Вільняй, цёмны неадукаваны народ аддае чэсьць боскую (ня кажучы ўжо пра іншыя забабоны) гаям, дубам, ліпам, ручаям, валунам, вужам, і прыносяць ім ахвяры, як супольныя, так і прыватныя».

Сапраўды, павевы хрысьціянства нават на пачатку XVI стагодзьдзя былі вельмі слабымі ў нашай краіне. Хоць праваслаўная царква была прысутнай у Беларусі ад часоў Рагнеды, яна ахапіла сваім уплывам толькі частку насельніцтва. Адначасова зь ёю ў гарадах дзейнічалі каталіцкія асяродкі. Але яшчэ ў канцы XIV стагодзьдзя Вялікае Княства заставалася адзінай нехрысьціянскай дзяржавай у Эўропе.

У 1413 г. Беларусь наведаў Геранім Праскі, сябра і паплечнік Яна Гуса. На працягу некалькіх месяцаў ён зьбіраў вялікія грамады слухачоў у Вільні, Полацку, Віцебску, іншых гарадах, прапаведуючы ім Слова Божае, заклікаючы жыць па веры. Неўзабаве з Чэхіі ў Вільню прыбыла дэлегацыя, запрашаючы вялікага князя літоўскага стаць чэскім каралём і падтрымаць гусітаў у іх барацьбе за рэформу царквы. Вітаўт прыхільна прыняў пасланцоў і абяцаў дапамогу. У 1420 годзе пяцітысячнае беларускае войска на чале з Жыгімонтам Карыбутавічам увайшло ў Чэхію, здабыло замак Нэйстау і абвясьціла ўладу Вітаўта ў Чэскім Каралеўстве. На працягу сямі гадоў ліцьвіны і чэхі разам змагаліся за права жыць паводле Эвангельля, адбіваючы крыжовыя паходы нямецкіх імпэратараў.

Калі ваяры Карыбутавіча вярнуліся ў Беларусь, многія зь іх, прыняўшы ў Чэхіі ідэі Яна Гуса, пачалі распаўсюджаваць іх у сябе на радзіме. Пазьней да іх далучыліся тыя, хто атрымліваў адукацыю ў Праскім унівэрсытэце. Такім чынам, пасьлядоўнікі Яна Гуса прапаведвалі ў Беларусі, пачынаючы з часоў Гераніма Праскага. Недзе каля 1490 году папа рымскі Сыкст IV усталяваў інквізыцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім, надаючы ёй права далучэньня да каталіцкай царквы герэтыкоў і схізматыкаў. Пад схізматыкамі тут разумеліся праваслаўныя, а пад герэтыкамі - гусіты, бо іншага руху, «герэтычнага» у вачах рымскай царквы, у Беларусі ў той час не існавала. На самым пачатку Рэфармацыі ў Беларусі мы бачым вызнаньне чэскіх братоў, якое спачатку аддзялялася ад іншых рэфарматараў, але хутка злучылася з вызнаўцамі кальвінізму.

Аднак сапраўдным пачаткам Рэфармацыі для Беларусі стала выданьне доктарам Франьцішкам Скарынаю з Полацку перакладу Бібліі на тагачасную беларускую літаратурную мову. У той самы год, калі ў Вітэнбэргу Марцін Лютар абвесьціў 95 тэзісаў супраць індульгенцыяў, у Празе доктар лекарскіх навук пачаў друкаваць асобныя кнігі Старога Запавету. У прадмовах Скарына пісаў: «Прото я, Францішек, Скорынін сын с Полацька, в лекарьскых науках доктор, разумея сее, іже без страху Божія, без мудрості і без добрых обычаев не ест мощно почстіве жіті людем посполіте на землі, казал есмі тіснуті Прытчі ілі Прысловія...рускія языком напред ко чті і к похвале Створітелю, Спасітелю, Утешітелю Богу в Троіце едіному, ... потом людем простым абы, научывшыся мудрості, добре жівучы на свете, мілостівого Бога хвалілі, по тому яко же прілежыть на велікую высокость і велеможность імені Его святого». У той час «рускім языком» называлася старабеларуская мова, у адрозьненьні ад царкоўнаславянскай, званай «словенской».

Беларуская Біблія, выдадзеная Скарынам, значна апярэдзіла падобныя выданьні ў суседніх народаў, стаўшы другой пасьля чэскай друкаванай Бібліяй у славянскім сьвеце.

Што гэта значыла для Беларусі, яскрава сьведчыць такі прыклад. У Санкт-Пецярбургу, у бібліятэцы Акадэміі навук, захоўваецца ўнікальны, шыкоўна аздоблены помнік кніжнага мастацтва Беларусі пачатку XVI стагодзьдзя - Біблія на царкоўнаславянскай мове. Яе перапісваў адзін чалавек - Мацей з Тарапца, званы Дзесятым, на працягу пяці гадоў: пачаў у 1502 годзе ў Вільні, а скончыў у 1507 годзе ў Супрасьлі. Кніжны фаліянт Мацея Дзесятага па аб'ёму тэксту крыху пераўзыходзіць 23 кнігі Бібліі, выдадзеныя на працягу 1517-1519 гадоў у Празе беларускім першадрукаром. І хоць Скарына працаваў не адзін, калі ўлічыць тэхнічныя цяжкасьці пры падрыхтоўцы і выпуску кніг друкарскім спосабам, яго Біблію па выдатках чалавечае працы магчыма параўнаць з рукапіснай Бібліяй 1507 году. Прыблізна за такі самы час, калі Мацей Дзесяты перапісваў адну кнігу, Скарына змог падрыхтаваць да друку і выдаць некалькі сотняў камплектаў Бібліі. Паколькі наклад Скарынавых выданьняў сягаў паўтысячы асобнікаў, агулам за два з паловай гады зь ягонай друкарні ў Празе выйшла звыш 10 тысячаў кнігаў. Такую бібліятэку не змаглі б адолець сто перапісчыкаў і за дзесяць гадоў.

Скарына даў свайму народу Біблію на зразумелай мове, задавальняючы ў пэўнай меры кніжны голад, які існаваў тады ў Вялікім Княстве, ды і ў-ва ўсёй Усходняй Эўропе. Захавалася перапіска паміж пісарам вялікага князя літоўскага Якубам і маскоўскім дойлідам Ярмолічам, якія жылі напрыканцы XV ст. Якуб прасіў свайго маскоўскага прыяцеля прыдбаць для яго Пасланьні апостала Паўла, на што той даў адказ, што патрэбных кнігаў купіць гатовымі ён ня змог, і абяцаў замовіць іх у «дабрапісцаў». Калі нават вялікакняскі пісар адчуваў дэфіцыт кнігаў і шукаў іх за мяжою, то набыць Біблію шляхцічу ці месьцічу было яшчэ цяжэй.

У такіх умовах ужо толькі друкаваньне Бібліі само па сабе было рэфарматарскім крокам. Сучаснік Скарыны, каталіцкі кардынал Гозі, аднойчы сказаў: «Дазволіць народу чытаць Біблію - значыць даваць сьвятыню сабакам і кідаць пэрлы перад сьвіньнямі». Пазыцыі прыхільнікаў Рэфармацыі і яе ворагаў у гэтым пытаньні кардынальна розьніліся.

Але Скарына ня толькі імкнуўся зрабіць Біблію больш даступнай, ён прагнуў зрабіць яе як мага больш зразумелай чытачу. Палачанін сьцьвярджаў неабходнасьць асабістых адносінаў чалавека з Богам, адмаўляў патрэбу ў «пасярэдніках» паміж Словам Божым і веручым, акцэнтаваў увагу на вывучэньні Бібліі і жыцьці згодна са Словам Божым, «понеже не толіко докторове і люді вченыі в ніх разумеють, но всякій человек простый і посполітый, чтучы іх ілі слухаючы, можеть поразуметі, что ест потребно к душному спасенію его».

Менавіта на людзей простых і паспалітых зарыентаваныя прадмовы Скарыны перад кожнай з кнігаў. У гэтых прадмовах доктар Франьцішак даваў разнастайныя зьвесткі па гісторыі, геаграфіі, культуры, асабліва што тычылася народаў Блізкага Ўсходу. Найчасьцей свае прадмовы рэфарматар пачынаў з тлумачэньня назвы кнігі і далей сьцісла выкладаў яе зьмест: «Сія кніга Есфер называется еврейскім языком Мьгіля, то ест лісты ілі грамоты, пішеть в ней найболей о том, яко Аман побрал лісты от царя Асвера на побітіе всех іудеев, і теже яко царіца Есфер выбавіла іх от побітія і выпросіла от царя лісты протівные».

Апрача прадмоваў, перад кожным разьдзелам Бібліі быў надрукаваны так званы аргумант - кароткі зьмест разьдзелу. Імкнучыся, як і іншыя дзеячы Рэфармацыі, навучыць чытачоў разумець Біблію, Скарына даваў на палях тлумачэньне незразумелых царкоўнаславянскіх ці грэцкіх словаў, а таксама параметры месцаў у Бібліі, дзе гаворыцца пра нешта падобнае: «Так же будь ведома, положіл есмі некоторые на стороніцах в сей Псалтырі главы з розных кніг, а то для того, абы знакоміто было іже всі іные светые пісма згожаються с Псалтырею і одно на другое светчыть. А то, чтучы в тых кнігах, іже суть главы на боцех опісаны, знайдете. Так же положіл есмі на боцех некоторыі слова для людей простых, не рушаючы самое Псалтырі ні в чем же, яко суть онагрі і геродеево жыліще і хлябіе, і іные слова, которыі суть в Псалтырі неразумныі простым людем, найдуть іх на боцех рускім языком, что которое слово знаменуеть. Теже розделіл есмі всі псалмы на стіхі по тому, яко ся в ыных языцех деліть».

Нават памеры Скарынавых выданьняў сьведчаць, што рэфарматар друкаваў Біблію для штодзённага чытаньня людзей паспалітых, а не для літургічных мэтаў. Калі напрастольныя Эвангельлі ў той час рабіліся «ў аркуш», то кнігі Скарыны былі надрукаваны «ў чацьвёрку», г.зн. у чатыры разы меньшыя, а то і «ў васьмёрку», што рабіла іх зручнейшымі ў карыстаньні.

Нягледзячы на стрыманую, а часта адкрыта варожую пазыцыю праваслаўнага духавенства, Скарынавы пераклады шырока разыйшліся па ўсяму Вялікаму Княству, даючы магчымасьць сотням і тысячам ліцьвінаў зразумець Слова Божае. Скарына сваёю дзейнасьцю падрыхтаваў зьмены ў сьвядомасьці і характары мысьленьня сваіх суайчыньнікаў, заклаў асновы ўздыму Рэфармацыі ў Беларусі ў сярэдзіне XVI ст. Праз сто гадоў вуніяцкі архімандрыт Сялява, зьвяртаючыся да праваслаўных, пісаў літаральна наступнае: «Перад вуніяй (Берасьцейскай 1596 г.) быў Скарына, герэтык гусіт, каторы для вас друкаваў у Празе кнігі па-руску». Дарэчы, гэта адзіная ўзгадка ў дакумантах той эпохі, у якой гаворыцца пра веравызнаньне Скарыны.

На працягу доўгіх гадоў сярод навукоўцаў не сьціхаюць спрэчкі пра тое, кім быў па веравызнаньню Франьцішак Скарына з Полацку, католікам ці праваслаўным, хоць аргумантацыя аднога і другога боку базуецца толькі на ўскосных довадах. Сам Скарына нідзе ў сваіх творах не ўжываў словаў «каталіцкі» або «праваслаўны», ён заўсёды гаварыў пра хрысьціянства. А ўсе крыніцы XVI ст., якія нешта гавораць пра Скарыну, сьведчаць аб вялікай рэфарматарскай дзейнасьці беларускага першадрукара, нездарма Сялява называе яго «герэтыкам гусітам». Калі ў місыйным запале Скарына павёз свой пераклад Бібліі ў Маскву, усе кнігі па загаду маскоўскага цара былі спалены, бо праваслаўныя багасловы заявілі пра ўплыў ідэяў Лютара на Скарынавы выданьні. Празь некалькі дзесяткаў гадоў князь Андрэй Курбскі, які ўцёк ад Івана Жахлівага ў Вялікае Княства, рэзка крытыкаваў у сваім лісьце да Рыгора Хадкевіча, вялікага гетмана літоўскага, пераклад Скарыны, вінавацячы палачаніна ў «злачыннай сувязі» з Рэфармацыяй, у скажэньні праваслаўнай веры і герэтычным мысьленьні. Ён сьцьвярджаў, што Біблія Скарыны «растленна», пярэчыць «всем апостальскім і святым уставам», і ў-ва ўсім згодная зь Бібліяй Марціна Лютара.

У 1530 г. вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары ў Вільні абвесьціў першы дэкрэт супраць «лютаранаў і анабаптыстаў», у якім забараняў пропаведзь антыкаталіцкіх поглядаў ня толькі публічна, але і ў прыватных размовах, а таксама распаўсюджваньне кнігаў падобнага зьместу. Гэты дакумант не называе ніякіх прозьвішчаў, але пасьля абвяшчэньня дэкрэту Франьцішак Скарына выехаў зь Вільні ў Каралявец да Альбрэхта Гогенцольлерна, які ўжо аб'явіў лютаранства веравызнаньнем сваёй дзяржавы. Празь некалькі месяцаў мы зноў бачым Скарыну ў Вільні, але зь лістамі ад прускага герцага да віленскага ваяводы і віленскага магістрату, у якіх герцаг Альбрэхт просіць не чыніць крыўды доктару Франьцішку з Полацку. Усе гэтыя факты яскрава паказваюць, што адным з тых «лютаранаў і анабаптыстаў», супраць якіх быў скіраваны вялікакняскі дэкрэт, быў і беларускі першадрукар Франьцішак Скарына.

Уся дзейнасьць Скарыны - гэта перш за ўсё рэфарматарская дзейнасьць, накіраваная на аднаўленьне асабістых адносінаў чалавека з Богам. Усе прадмовы першадрукара прасякнуты ідэямі Рэфармацыі, прагненьнем вярнуць хрысьціянаў да першакрыніцы - Бібліі. І таму абсалютна справядліва мы можам назваць Франьцішка Скарыну адным зь першых дзеячоў Рэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім, распачынальнікам беларускай Рэфармацыі.

У сваім жаданьні вярнуць хрысьціянству эвангельскае аблічча, Скарына ня быў самотны. Ужо ў 1525 г. манах франьцішканін Станіслаў Рапегелан у Вільні прапаведваў вучэньне Марціна Лютара. У хуткім часе ён выехаў у Вітэнбэрг, доўгі час быў вучнем самога Лютара і атрымаў ад яго ступень доктара тэалёгіі, а пасьля вярнуўся ў Беларусь далей прапаведваць ідэі рэформы.

Рэфармацыя пачала жыва цікавіць месьцічаў і шляхту, многія зь якіх пазнаёміліся зь ёю пад час паездак за мяжу. Гэтаму ня змог зашкодзіць ні ўжо ўзгаданы вялікакняскі дэкрэт у 1530 г., ні наступны падобны дакумант у 1538 г. У 1539 г. пры падтрымцы троцкага ваяводы Гаштоўта магістар вызваленых навук Юры з Эйшышак спрабаваў заснаваць у Вільні лютаранскую школу, але гэта яму забараніла капітула (рада каталіцкіх сьвятароў). Але ў тым жа 1539 г. іншы выпускнік Вітэнбэрскага ўнівэрсытэту, Абрагам Кульва, адкрыў школу, у якой вучыліся больш за 60 вучняў, перад усім дзеці магнатаў і шляхты. Апрача таго, ён прапаведваў ідэі Лютара ў віленскім касьцёле сьвятой Ганны. Дзейнасьць Кульвы настолькі пашырыла эвангельскае вучэньне сярод жыхароў Вільні, што віленскі біскуп Павал Гальшанскі быў вымушаны зьвярнуцца да Жыгімонта Старога з просьбай пра дапомогу ў спыненьні распаўсюджваньня «сэктанцтва». У 1542 г. у новым дэкрэце кароль і вялікі князь загадаў Кульве вырачыся сваіх поглядаў, а таксама пагражаў кожнаму шляхцічу пазбаўленьнем шляхецкай годнасьці і канфіскацыяй маёмасьці ў выпадку, калі той будзе вызнаваць вучэньне Лютара, забараняў скіроўваць моладзь на вучобу ў Нямеччыну і запрашаць немцаў у якасьці выхавацеляў і настаўнікаў. Аднак ніякія дэкрэты і рэпрэсіі не маглі спыніць духоўнае аднаўленьне, і ўжо ў наступным годзе быў адменены закон, забараняўшы вучобу ў нямецкіх унівэрсытэтах.

Зорны час Мікалая Радзівіла

Вясна 1554 году была нялёгкай для луцкага біскупа Валерыяна Пратасевіча. У Берасьці Літоўскім, важным горадзе луцкага біскупства, ўжо больш за год нейкі Сымон Зак, выхаванец Кракаўскага ўнівэрсытэту, прапаведуе навуку швайцарскага герэтыка Жана Кальвіна. І мала таго, што прапаведуе. Найгоршае, што яго слухаюць. Ня толькі берасьцейцы, але нават шляхта з ваколіцаў кожную нядзелю зьбіраюцца на замку, дзе спыніўся гэты вераадступнік, каб паслухаць, як яны кажуць, Слова Божае. Усё шукаюць нечага новага, не падабаецца ім вера продкаў. Трэба тэрмінова прымаць меры, а то гэтая зараза распаўзецца па ўсёй Літве, як лютарава герэзія апанавала Нямеччыну.

Біскуп паклікаў пісара і загадаў пісаць позву на біскупскі суд у Янаў Палескі для герэтыкоў, якія перакручваюць праўдзівую навуку хрысьціянскую: Сымона Зака, Гераніма Пякарскага і Альбінуса, у вялікай хрысьціянскай міласэрнасьці даючы ім шанец вырачыся сваіх памылак і вярнуцца ва ўлоньне каталіцкае царквы. У позве загадаў таксама адзначыць, што падсудныя могуць прыехаць на паседжаньне суду толькі ў таварыстве чатырох асобаў, сяброў ці сваякоў. 22 красавіка біскуп Пратасевіч сеў у сваю карэту і паехаў у Янаў. Ужо пад'яжджаючы да мястэчка, заўважыў ён на гасьцінцы вялікі конны аддзел. Гэта Зак і Пякарскі ехалі на біскупскі суд. Праўда, зь імі было не чацьвёра, але трыста чалавек берасьцейскай шляхты, усе на конях, у панцырах, зь дзідамі і шаблямі. Толькі гэтыя вершнікі адрозьніваліся ад тых шляхецкіх загонаў, якія не аднойчы сустракаў луцкі біскуп у сваім жыцьці. Не было чуваць п'яных крыкаў, лаянкі, ніхто ня біў сябе ў грудзі, нешта даводзячы іншым. Коні ішлі нясьпешна, а кожны вершнік трымаў у руцэ разгорнутую Біблію, і ў рытм конскай хады ў неба ўзносіліся словы псальмаў, чытаных гэтым незвычайным войскам.

Што мусіў рабіць у такой сытуацыі кіраўнік луцкага біскупства? Стаць тварам у твар з трыма сотнямі ўзброенных, дасьведчаных у бітвах ваяроў? Што ён ім скажа? Біскуп Пратасевіч вырашыў не рызыкаваць, загадаў павярнуць карэту і завочна прысудзіў Зака і яго таварышаў на выгнаньне і канфіскацыю маёмасьці.

Чаму біскуп, голас якога яшчэ нядаўна шмат значыў для шляхты, які меў шматлікія каралеўскія прывілеі, нічога ня мог зрабіць зь нейкім прапаведнікам? Што адбылося ў Вялікім Княстве, што ідэі Рэфармацыі здабылі так шмат прыхільнікаў? Адказ на гэтае пытаньне зьвязаны зь дзейнасьцю адной з найвыбітнейшых постацяў беларускай Рэфармацыі - князя Мікалая Радзівіла Чорнага, чалавека, які шырока адчыніў дзьверы абнаўленьню хрысьціянства ў Беларусі, на працягу некалькіх гадоў зрабіўшы Вялікае Княства краінай Рэфармацыі.

Мікалай Радзівіл Чорны нарадзіўся ў Нясьвіжы 4 студзеня 1515 году. Рана застаўшыся бяз бацькі, ён разам з малодшым братам Янам і сястрой Ганнай быў узяты на выхаваньне на каралеўскі двор у Кракаў. У Кракаве малады магнат вучыўся ва ўнівэрсытэце, а таксама набываў веды, неабходныя для дзяржаўнага дзеяча, назіраючы палітычнае жыцьцё польскай сталіцы. Мянушку «Чорны» Мікалай атрымаў крыху пазьней з-за колеру сваёй барады, чым адрозьніваўся ад свайго стрыечнага брата, вялікага гетмана літоўскага Мікалая Радзівіла Рудога.

Славуты ў Вялікім Княстве магнацкі род Радзівілаў заўсёды славіўся сваім патрыятызмам. Ня быў выключэньнем і Мікалай Чорны. У гэты час палітычнае жыцьцё Вялікага Княства Літоўскага перажывала застой, выкліканы шматгадовай адсутнасьцю вялікага князя Жыгімонта Старога ў дзяржаве, які наведваў Вільню раз на некалькі год, астатні час жывучы ў Кракаве. Мікалай Радзівіл, бачачы, як дзяржава гібее без адпаведнага лідарства, прапанаваў беларускім магнатам зьвярнуцца да Жыгімонта Старога з просьбай аб перадачы рэальнай улады ў Княстве сыну караля, Жыгімонту Аўгусту, які ў 1529 г. быў ужо фармальна абраны і на польскі, і на літоўскі трон. Гэтая прапанова Чорнага патрапіла на добрую глебу, і восеньню 1544 г. на Берасьцейскім сойме Жыгімонт Аўгуст дэ-факта становіцца ўладаром Вялікага Княства Літоўскага. Трыццацігадовы Мікалай Радзівіл стаў галоўным дарадцам і правай рукой вялікага князя, зь якім яго зьвязвалі доўгія гады сяброўства яшчэ з часоў знаходжаньня ў Кракаве пры каралеўскім двары. Гэтая пазыцыя Чорнага была замацаваная пасадаю вялікага маршалка, найважнейшай пасьля канцлера пасадай у Вялікім Княстве, якую надаў свайму сябру Жыгімонт Аўгуст. Да кампэтэнцыі маршалка належала судовая ўлада вышэйшай інстанцыі і пытаньні зьнешняй палітыкі краіны.

Уплыў Мікалая Радзівіла на дзяржаўныя справы яшчэ больш павялічыўся, калі неўзабаве Жыгімонт Аўгуст закахаўся ў Барбару Радзівіл, стрыечную сястру Чорнага. Маладая ўдава троцкага ваяводы жыла тады ў палацы свайго брата, Мікалая Радзівіла Рудога. Вялікі князь часта наведваў яе, і вестка пра гэта разыйшлася па ўсёй краіне. Браты Барбары зьвярнуліся да свайго валадара, просячы, каб сваімі заляцаньнямі да іхняй сястры не прыносіў няславы роду Радзівілаў і не наведваў палац на Лукішках у іх адсутнасьць. Жыгімонт Аўгуст згадзіўся і нейкі час да Барбары не прыходзіў. Аднойчы, пачуўшы, што браты выехалі зь Вільні, вялікі князь парушыў сваё слова і патаемна зьявіўся на Лукішках. Але ўвайшоўшы ў палац, замест каханай Жыгімонт Аўгуст убачыў братоў Мікалая Чорнага і Мікалая Рудога. Вялікі князь ня стаў хітраваць і абвесьціў, што хоча ажаніца на Барбары. «Дай жа Бог», - адказалі браты і адразу паклікалі сьвятара. Шлюб Жыгімонта Аўгуста і Барбары Радзівіл быў патаемны, і амаль год пра яго практычна ніхто ня ведаў. Толькі калі ў 1548 г. памёр Жыгімонт Стары і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Аўгуст атрымаў польскую карону, выявілася, што малады кароль мае жонку-ліцьвінку. Каб падвысіць статус сваёй сястры ў вачох польскага грамадзтва, Мікалай Чорны адмыслова выехаў у 1547 г. з пасольствам у Вену, дзе атрымаў княскі тытул з рук імпэратара Карла V.

На працягу некалькіх наступных гадоў Мікалай Радзівіл Чорны становіцца некаранаваным каралём Літвы. У яго руках засяродзіліся найважнейшыя дзяржаўныя пасады нашай краіны. У 1549 г. ён атрымаў пасаду троцкага ваяводы, праз два гады стаў канцлерам Вялікага Княства, а яшчэ праз год атрымаў віленскае ваяводзтва (найважнейшая ваяводзкая пасада ў дзяржаве). Сьмерць каралевы не пахіснула даверу Жыгімонта Аўгуста да Мікалая Чорнага. Вялікакняскім прывілеем ён атрымаў права захоўваць у сваім архіве ў Нясьвіжы ўсе паперы і дакуманты, зьвязаныя з унутранай і зьнешняй палітыкай Вялікага Княства, прыраўноўваючы нясьвіскі архіў да дзяржаўнага. Улічваючы, што Жыгімонт Аўгуст большасьць часу знаходзіўся ў Польскім Каралеўстве, фактычная ўлада ў краіне была сканцэнтраваная ў руках Мікалая Радзівіла.

Але ня толькі палітычная кар'ера цікавіла князя Мікалая. Час імклівага ўзвышэньня быў адначасова пэрыядам складаных духоўных пошукаў. Рэфармацыя, якой жыла Эўропа XVI стагодзьдзя, не магла пакінуць абыякавым Мікалая Радзівіла. Упершыню ён сутыкнуўся зь ідэямі аднаўленьня хрысьціянства пад час вучобы, калі выяжджаў у Нямеччыну для завяршэньня сваёй адукацыі. Вярнуўшыся ў Вільню, малады магнат пазнаёміўся зь віленскімі лютаранамі. У гэты час ён блізка сыйшоўся з Абрагамам Кульвай, палымяныя пропаведзі якога выклікалі ў маладога Радзівіла захапленьне ягонай верай і ягонай перакананасьцю. Калі ў 1542 г. Кульва, ратуючыся ад перасьледваньняў, выехаў у Каралявец, дзе стаў прфэсарам у тамтэйшым унівэрсытэце, Мікалай Чорны заапекаваўся хворай маці аднаго зь першых прапаведнікаў Рэфармацыі ў Вільні.

У той самы час Ян Радзівіл, малодшы брат Чорнага, паехаў на лячэньне ў Італію. Па дарозе ён заехаў у Вітэнбэрг і пазнаёміўся там зь Філіпам Мэлянхтонам, вучнем і наступнікам Марціна Лютара. Пабыўшы некаторы час у сталіцы Рэфармацыі, Ян Радзівіл прыняў эвангельскае вучэньне і стаў гарачым яго вызнаўцам. Наступныя два гады, якія ён правёў у Італіі, толькі ўмацавалі Яна ў слушнасьці зробленага выбару. Вярнуўшыся на радзіму, Ян Радзівіл пачаў прапаведваць вучэньне Лютара сярод усіх сваіх шматлікіх сваякоў. І хоць віленскі біскуп Павал Гальшанскі крывым вокам глядзеў на дзейнасьць маладога рэфарматара, нічога зрабіць яму ня мог. Тым больш, што да Рэфармацыі пачаў схіляцца дзядзька Радзівілаў, найбагацейшы магнат Вялікага Княства, Станіслаў Кежгайла.

Але лявіна падзеяў, актыўным удзельнікам якіх стаў Мікалай Чорны, адцягнула яго ад прыняцьця акрэсьленай духоўнай пазыцыі. Напружаны Берасьцейскі сойм, агітацыя за Жыгімонта Аўгуста, пасада маршалка, пасольствы, паседжаньні паноў рады, патаемны шлюб Жыгімонта Аўгуста і Барбары Радзівіл, сьмерць Жыгімонта Старога і каранацыя Жыгімонта Аўгуста, каранацыя Барбары, дзеля якой Мікалай Чорны вымушаны быў больш за год пераадольваць супраціў магнатаў Польскага Каралеўства, шлюб з Альжбэтай Шыдлавецкай, атрыманьне тытулу князя, выправа супраць крымскіх татараў на Валынь. Здаецца, што няма часу, каб спыніцца і задумацца.

У 1551 годзе раптоўна памірае стрыечная сястра Мікалая Радзівіла, каралева Барбара. Празь некалькі месяцаў адыходзіць у вечнасьць малодшы брат Ян. Сьмерць блізкіх людзей заўсёды прымушае чалавека думаць аб сэнсе жыцьця... Мікалай Чорны затрымаўся ў сваёй дзейнасьці. «Чалавек - як трава, і ўсякая слава ягоная - як краска травы, засохла трава, і краска апала; але Слова Госпада трывае вечна», -прыйшлі на памяць словы зь Бібліі, якая з новай сілай пачала прыцягваць да сябе князя Мікалая. З далёкага Вітэнбэргу прыйшоў ліст, гэта Філіп Мэлянхтон прыслаў элегію на сьмерць Яна Радзівіла. Канцлер Вялікага Княства зноў і зноў узгадваў словы брата, як той расказваў пра Марціна Лютара, пра апраўданьне верай, пра малітву, пра Біблію. Шукаючы адказу на свае пытаньні, Мікалай Чорны зьвяртаўся да збораў вялікакняскай бібліятэкі, у якой знаходзілася шыкоўная Біблія ў перакладзе Лютара зь яго ўласным прысьвячэньнем Жыгімонту Аўгусту, камэнтар Кальвіна да Пасланьняў апостала Паўла, прысьвечаны вялікаму князю літоўскаму, мноства эвангельскай літаратуры, асабліва той, што друкавалася ў Караляўцы па загаду прускага герцага Альбрэхта. Князя Мікалая глыбока ўзрушыў палымяны «Зварот да хрысьціянскай шляхты нямецкай нацыі» Лютара, прымусілі сур'ёзна задумацца «Хрысьціянскае выхаваньне» Кальвіна, іншыя творы айцоў Рэфармацыі. У кастрычніку 1556 г. у адкрытым лісьце да папскага нунцыя Ліпамана Мікалай Радзівіл напісаў, што ён быў бы рады бачыць у Вялікім Княстве ня толькі Кальвіна, але і Мэлянхтона, і іншых рэфарматараў. Эвангельскае вучэньне захапляла князя Мікалая. Жывая вера, непасрэдныя адносіны з Богам - гэта тое, чаго так прагнула яго душа, гэта тое, што было неабходна яго краіне.

Цёплым жнівеньскім вечарам 1552 году віленскі ваявода ў атачэньне 30 вершнікаў прыехаў у Берасьце, каб правесьці рэвізію інвэнтароў Берасьцейскага староства. Берасцейскі кашталян (камэндант замку), даючы справаздачу князю Мікалаю, сярод пытаньняў, якія неабходна вырашыць, узгадаў пра нейкага Сымона Зака, прапаведніка, якога аб'явілі герэтыком і які шукае прытулку ў Берасьці. Віленскі ваявода ўжо чуў пра гэтага чалавека і пра ягоныя пропаведзі, таму неадкладна загадаў паклікаць яго да сябе. Назаўтра ў Берасьцейскім замку пачаўся банкет з нагоды прыезду князя Радзівіла. Шляхта піла віно за здароўе шаноўнага госьця, але сам віленскі ваявода адмаўляўся. Амаль увесь вечар ён размаўляў зь нейкім сьціпла апранутым мужчынам, якога ніхто з запрошаных ня ведаў. Празь некалькі дзён Мікалай Чорны, сабраўшы ўсіх паважаных людзей староства, урачыста аб'явіў, што ў Берасцейскім замку з гэтага часу будзе арганізаваная эвангельская царква, міністрам (прапаведнікам) у якой будзе Сымон Зак, магістар тэалёгіі Кракаўскага ўнівэрсытэту. Гледзячы на новага прапаведніка, многія пазналі таго незнаёмца, зь якім доўга размаўляў на банкеце віленскі ваявода.

Вясною 1553 году Мікалай Чорны з пасольствам выправіўся да імпэратара Фэрдынанда. Праяжджаючы празь Нямеччыну - калыску Рэфармацыі, віленскі ваявода глядзеў на яе іншымі вачыма. Ён і раней быў у гэтых мясьцінах, але цяпер, бачачы абноўленую нямецкую царкву, Мікалай Радзівіл канчаткова акрэсьліў сваю пазыцыю як эвангельскага хрысьціяніна. Вярнуўшыся ў Вільню, канцлер Вялікага Княства Літоўскага, віленскі ваявода князь Мікалай Радзівіл Чорны публічна абвесьціў, што ён вызнае эвангельскую веру, вольную ад усялякага ідалапаклонства, і што закладае кальвінскую царкву ў сваім палацы на Лукішках, запрашаючы туды ўсіх, хто жадае вызнаваць сапраўдную веру Хрыстовую. Віленскага ваяводу глыбока ўзрушылі творы Жана Кальвіна, яго бачаньне хрысьціянскага жыцьця як служэньня ўсемагутнаму Богу, разуменьне, што кожны чалавек прыйшоў на гэты сьвет не выпадкова, а каб споўніць сваё прызначэньне. Князь Мікалай знайшоў у жэнеўскага рэфарматара адказы на шматлікія пытаньні, як асабістыя, так і тыя, што хвалявалі яго як аднаго з кіраўнікоў дзяржавы.

У тым жа годзе Мікалай Чорны выдаў сваім коштам у Берасьці катэхізм хрысьціянскай веры для простага народу. Адначасова ва ўсіх сваіх вялізарных уладаньнях ён адкрывае новыя цэрквы, ці, як іх тады называлі, зборы, дзе зьбіраліся месьцічы і шляхта слухаць пропаведзь Слова Божага. Віленскі ваявода не шкадаваў ні сілаў, ні сродкаў, каб распаўсюдзіць веру ў жывога Бога па ўсім Вялікім Княстве. Яго марай было зрабіць кальвінізм пануючым веравызнаньнем у нашай краіне. Празь некалькі гадоў у прадмове да кнігі «Навучаньне аб сапраўдным і фальшывым пакаяньні», зьвернутай да Мікалая Чорнага, Лаўрын Дыскордыя пісаў: «Бо гэта яўна кожнаму, і ня толькі ў Княстве Літоўскім, што як толькі Госпад Бог у Сваёй міласэрнасьці Сваё слова і праўдзівую навуку перад вачыма гэтага сьвету выявіў і аб'явіў, адразу Вашая княская міласьць раней за іншых Слова Божае і сапраўдную хвалу Ягоную за справай Духа Сьвятога ўзьлюбіў і моцна ўхапіўся, і ня толькі сам, але як сапраўдны апостал або другі Карнэль, прывёў да гэтага многіх. Спачатку наймілейшую жонку, якая на пачатку не згаджалася і доўга працівілася з прычыны некаторых сваіх прыяцеляў, Вашая княская міласьць чыстай сваёй пропаведзьдзю і праз напаміны іншых хрысьціянскіх людзей прывёў да прыняцьця Слова Божага разам зь дзецьмі, слугамі і служанкамі, і падуладнымі сваімі. І цяпер кожны яўна бачыць і чуе, што практычна ўсе знакамітыя дамы ў Княстве Літоўскім, і ў Жамойці, і на Русі, гледзячы на прыклад і напаміны Вашай княскай міласьці, часта слухаючы Слова Божае ад сваіх прапаведнікаў, прыйшлі і сёньня надалей прыходзяць, паводле волі і міласэрнасьці Божай, да пазнаньня Слова Ягонага».

Мікалай Чорны зь вялікім энтузыязмам падтрымліваў кожную ініцыятыву рэформы царквы ў Вялікім Княстве. Аднак задача, якую паставіў сабе віленскі ваявода, не была простай, ня гледзячы на тое, што ён меў вялізарную ўладу і немалыя сродкі. Сутыкаючыся з рознымі праблемамі ў ажыцяўленьні пераўтварэньняў, князь Мікалай вёў сталую перапіску зь нямецкімі і швайцарскімі рэфарматарамі: Кальвінам, Булінгерам, Вольфам, Мэлянхтонам, і раіўся зь імі ў шматлікіх практычных і багаслоўскіх пытаньнях.

Мікалай Радзівіл ня быў адзіным, хто прагнуў Рэфармацыі ў Вялікім Княстве. Літаральна празь месяц пасьля Мікалая Чорнага аб сваім навярненьні абвясьцілі Геранім Хадкевіч і Станіслаў Кішка. Не прайшло і году, як пасьлядоўнікамі Рэфармацыі сталі Валовічы, Глябовічы, Сапегі, Вішнявецкія, Войны, Пацы, Зяновічы, Агінскія, Пронскія, Нарушэвічы, Шэметы і іншыя. Шляхта, як католікі, так і праваслаўныя, масава пераходзілі ў кальвінізм, а месьцічы актыўна прымалі вучэньне Лютара. Па-рознаму адбываліся гэтыя навярненьні. У князя Паўла Друцкага-Сакалінскага, цівуна троцкага, жонка пачала хадзіць на кальвінскія набажэнствы. Князь спачатку злаваўся, крычаў, што здрадзіла веры, потым перастаў зьвяртаць увагу. Аднойчы, пад час банкету ў віцебскага судзьдзі гродзкага Ольбрыхта Вільчка, дом якога стаяў па суседзтву, нехта з гасьцей выказаў геніяльную ідэю, што рабіць зь непакорнай жонкаю: узяць кій, і выгнаць яе ад тых кальвінаў, а зборышча іхняе разагнаць. Поўны праведнага гневу на крыўдзіцеляў праваслаўнай веры, князь Друцкі-Сакалінскі разам з узброенымі кіямі слугамі, пайшоў на другі канец Віцебску шукаць кальвінскі збор. Калі, аднак, увайшоў у хату, дзе ішло набажэнства, прапаведнік ня толькі не спужаўся загневанага князя, але, наадварот, прапанаваў яму сесьці на лаўку і паслухаць пропаведзь. Пазьней цівун троцкі ўзгадваў, што яго такі страх і пашана агарнулі, што нават калі б яму месца пад лаўкай паказалі, ён бы і там сеў безь ніякага супраціву. Неўзабаве князь Павал пакаяўся, а празь некалькі гадоў віцебскі судзьдзя гродзкі зацьвярджаў наданьне на віцебскі кальвінскі збор: «Я, князь Павел Друцкій-Соколінскій, маршалок его королевской мілості, тівун і городнічый троцкій, мілуючы правдівое слово Божое у зборе светом евангеліцком проповеданое і для размноженія і розшыренія в нем верных Панскіх, ку вечной чэсті і фале Пана Бога Вшэхмогонцого і Сына Его едынаго Хрыста Пана і Духа Светого, ку збудованню збору светого власным коштом своім надал і на вечность од давного часу запісал пляц і огород свой, лежачый в Замку Ніжнем вітэбском».

У савецкай гістарычнай літаратуры пашырана меркаваньне, што галоўнай прычынай масавага прыняцьця Рэфармацыі беларускімі магнатамі і шляхтай было прагненьне захапіць маёмасьць каталіцкай ці праваслаўнай царквы і жаданьне мець танную, невымагаючую царкву ў сваіх уладаньнях. Аднак нават павярхоўнага позірку на сытуацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім у сярэдзіне XVI стагодзьдзя дастаткова, каб абвергнуць такое цьверджаньне. Зямельныя ўладаньні далёка ня самых заможных беларускіх магнатаў, такіх як Гарнастаі ці Тальвашы, нашмат перавышалі ўладаньні каталіцкіх біскупстваў. Праваслаўная царква жыла пераважна за кошт дапамогі заможных апекуноў і практычна ня мела больш менш сур'ёзнай уласнасьці. У той жа час будаўніцтва новых збораў, распаўсюджваньне ідэяў Рэфармацыі, увогуле стварэньне новага вобразу царквы патрабавала немалых фінансавых выдаткаў. У дадатак рэфармаваныя цэрквы ад сваіх вернікаў патрабавалі без параўнаньня большай пасьвячонасьці, а самае галоўнае - сапраўднай, жывой веры. Калі ж зьвярнуцца да дакумантаў таго часу, то асабістая перапіска беларускай шляхты сьведчыць аб тым, што асноўнымі прычынамі іх падтрымкі Рэфармацыі былі асабістая вера, народжаная слуханьнем Слова Божага, і жаданьне бачыць царкву, адпаведную вобразу царквы, апісанай у Бібліі.

У 1556 годзе ўся Эўропа чытала адказ Мікалая Радзівіла Чорнага на адкрыты ліст папскага нунцыя (пасла) у Польшчы Алёіза Ліпамана. У студзені гэтага году нунцы ў сваім лісьце абвінаваціў віленскага ваяводу ў спрыяньні вераадступніцтву і скрытыкаваў ягоныя погляды, заклікаючы вярнуцца да каталіцкай царквы. Адказ Мікалая Чорнага, напісаны на лаціне і выданы ў Караляўцы ў кастрычніку таго самага году, стаў сваеасаблівай дэклярацыяй беларускай Рэфармацыі. Віленскі ваявода фактычна першым сярод рэфармацыйных дзеячоў Вялікага Княства сфармуляваў дактрыну эвангельскіх цэркваў у краіне.

Перш за ўсё Мікалай Чорны абверг канцэпцыю паўсюднасьці ўлады папы рымскага: «Мы цалкам згодныя з тым, што каралеўства Хрыстова мусіць быць, адпаведна са Сьвятым Пісьмом, пашырана па ўсёй зямлі, ад мора і да мора, ад усіх рэк і аж да ўскраю сьвету. Але гэтае каралеўства зусім не такое, як імпэрыя Кіра ці Аляксандра, ці Цэзара Аўгуста, якія славіліся сваімі незьлічонымі багацьцямі. Каралеўства Хрыстова - гэта духоўная еднасьць людзей, дзе няма багацьцяў. Сам Хрыстос гаварыў: «Каралеўства Маё ня ёсьць падобным да гэтага сьвету»». Далей віленскі ваявода выказаў праграму сваіх дзеяньняў дзеля рэформы царквы: «Закладаючы ў сваіх уладаньнях і там, куды сягае мая ўлада, зборы і алтары новай веры, раблю тое дзеля вяртаньня сапраўднай веры Хрыстовай, вольнай ад папскіх прыдумак і ідалапаклонства. Я скінуў з алтароў багоў, апраўленых у золата і срэбра, і замкнёных у скрынках, годных найвялікшай пагарды, якіх вы, як пагане, ушаноўвалі... Пры кожным, у духу праўдзівай веры арганізаваным зборы ёсьць прапаведніцкая катэдра, зь якой вернікам абвяшчаюцца не прыдумкі Скота, Эна, Пігіуса, Віцэліуса і да іх падобных, але сапраўднае Слова Божае... Нашыя прапаведнікі добра ведаюць праўдзівую навуку Хрыстовую і прапаведуюць не каноны і дэкрэты, а слова вечна жывога Госпада Бога... Кнігі, якія сам чытаю і іншым чытаць раю, не герэтычныя хаця б таму, што іх папскі пасол зганіў. Яны адкрываюць людзям праўдзівае Эвангельле. Некаторыя з тых кнігаў я сваім коштам друкаваў і друкаваць буду... Мы, прытрымліваючыся старых канонаў, апостальскіх прыказаньняў і навукі іншых сьвятых мужоў, хочам, каб духоўныя асобы не былі разлучаныя з жанчынамі, што і Сьвятое Пісьмо раіць... Найсьвяцейшая і найдастойнейшая сьвятасьць цела і крыві Госпада майго Ісуса Хрыста, якая ўстаноўленая Ім Самім і праз збаўленых людзей нам перададзеная, шанавалася ў царкве Хрыстовай з даўнейшых часоў. Яна і для нас сьвяцейшая за ўсе іншыя рэчы і няма ніякага ідалапаклоньніцтва, калі спаўняецца праўдзіва і сваім парадкам. Госпадзе Божа, зрабі так, каб мы, адкінуўшы ўсе недарэчныя прыдумкі, зьвярнуліся ўрэшце да служэньня, што было прынята апосталамі і існавала ў грэцкай царкве ў часы Залатавуснага і Васіля, а ў лацінскай - у часы Амброзія, Гераніма і Аўгустына». Асобна князь-рэфарматар спыніўся на пытаньні мовы ў царкве: «Я так лічу, што ўсе людзі, узносячы хвалу, малітвы і падзякі Госпаду Богу за Яго дабрадзействы, павінны рабіць тое з чыстымі думкамі і шчырым сэрцам. Таму неабходна, каб той, хто гэта чыніць, абавязкова ведаў мову і спасьцігаў сэнс сказанага. Калі ж набажэнства адбываецца на лаціне, ці на грэцкай, ці на якой іншай, незразумелай простаму чалавеку мове, то ён і рады быў бы шчыра маліцца Госпаду Богу і хваліць Яго, прыкладаючы да гэтага свае сэрца і розум, але, на жаль, ня можа зразумець сэнсу сваіх словаў і сутнасьці ўчынкаў. Менавіта з гэтае прычыны я так лічу: на якой мове кожны народ здольны спасьцігаць таямніцы Слова Божага, на той мове трэба праводзіць сьвятыя царкоўныя набажэнствы». Папскі пасол заявіў, што адной з рысаў прававернасьці каталіцкай царквы ёсьць факт, што яна аб'ядноўвае большасьць хрысьціянаў, дык сумніўна, што ў такім малым зборы, да якога належыць віленскі ваявода, была б сапраўдная навука Хрыстовая. Мікалай Чорны не абмінуў увагаю і гэты закід: «Ад пачаткаў сьвету праўдзівая вера, празь якую Бог аб'яўляў людзям праўду, была заўсёды ў меншасьці, уцісканая. Падобна дзеецца і сёньня. Таму я лепш хачу быць у гэтай пагарджанай нунцыем царкве як герэтык, чым у рымскай царкве як сьвяты... Я апякуюся добрымі і пачцівымі прапаведнікамі, якія надзвычай дасьведчаныя ў сапраўднай навуцы і добрых звычаях і ведаюць праўдзівае набажэнства Хрыстовае. Яны мне адкрываюць праўду і распавядаюць пра вечнага і несьмяротнага Бога і Ягоную неабсяжную волю, аб'яўленую праз адзінага Сына Ісуса Хрыста, і перададзеную праз апосталаў».

Дзеля ўкараненьня ідэяў Рэфармацыі ў Вялікім Княстве, Мікалай Радзівіл Чорны пачаў паўсюль арганізоўваць эвангельскія цэрквы. Сьледам за Берасьцем і Вільняй кальвінскія зборы паўстаюць у Нясьвіжы, Клецку, Іўі, Койданаве, Воршы. Іншыя магнаты дзейнічалі па прыкладзе віленскага ваяводы. Князі Пронскія заснавалі збор у Іказьні, Кішкі - у Венгрове, Дарагастайскія - у Ашмянах, і так у мностве гарадоў і мястэчак па ўсей Беларусі. Найчасьцей новыя зборы паўставалі ня коштам ужо існуючых касьцёлаў ці праваслаўных цэркваў, але або будуючы свае храмы, або зьбіраючыся ў нейкіх грамадзкіх ці прыватных будынках, як, прыкладам, на замку ў Берасьці ці ў палацы Радзівіла ў Вільні. Да працы ў новапаўсталых зборах запрашаліся пастары і прапаведнікі, ведамыя дзякуючы сваёй адукаванасьці і аратарскім здольнасьцям, часта з-за мяжы, бо ўласных служыцеляў не хапала. Дзейнасьць пастароў не абмяжоўвалася толькі правядзеньнем служэньняў і прапаведваньнем на іх. Мікалай Чорны прагнуў, каб хрысьціяне сталіся авангардам нацыі, таму вялікую ўвагу надаваў адукацыі. Дзякуючы яго намаганьням пры кожным зборы былі адчынены пачатковыя школы, у якіх маладыя людзі вучыліся чытаньню, пісьму, а таксама асновам хрысьціянскай веры. Практычна ўся будучая эліта Вялікага Княства, тыя людзі, якія вызначалі жыцьцё краіны аж да пачатку XVII стагодзьдзя, вучыліся менавіта ў такіх школах. Кальвінскія школы, маючы прынцыпова іншую сыстэму навучаньня, давалі значна лепшую адукацыю, чым каталіцкія школы таго часу, і гэтым таксама спрыялі хуткаму распаўсюджваньню Рэфармацыі. Віленская школа, заснаваная Мікалаем Радзівілам Чорным адначасова са зборам, у канцы XVI ст. прэтэндавала на ступень акадэміі, але з-за моцнага супрацьдзеяньня каталіцкай герархіі і караля Жыгімонта Вазы гэты праект не атрымалася рэалізаваць.

Адзін з галоўных дзеячоў рэфарматарскага руху ў Вялікім Княстве, князь Мікалай Радзівіл, выдатна разумеў неабходнасьць кнігавыдавецкай дзейнасьці для посьпеху Рэфармацыі ў краіне. Ён бачыў, як менавіта дзякуючы друкаванаму слову ідэі Лютара і Кальвіна сталі вядомымі ўсёй Эўропе і сур'ёзна паўплывалі на жыцьцё народаў. Таму амаль адначасова са зборам на замку ў Берасьці віленскі ваявода заклаў друкарню, у якой сваім коштам друкаваў разнастайную эвангельскую літаратуру: катэхізмы, сьпеўнікі, падручнікі, палемічныя творы, камэнтары да Бібліі. Урэшце ў 1563 годзе Мікалай Радзівіл Чорны ажыцявіў грандыёзны выдавецкі праект - пераклад і выданьне Бібліі на польскай мове. Жывая размоўная мова жыхароў Вялікага Княства была ў сваёй лексіцы больш падобнай да польскай мовы, чым да царкоўнаславянскай, таму гэтае выданьне было патрэбнае ня толькі хрысьціянам Польскага Каралеўства, але магло быць выкарыстана і ў шматлікіх зборах у Вялікім Княстве. Віленскі ваявода запрасіў да сябе вядомых вучоных хрысьціянаў, знаўцаў гебрайскай і грэцкай моваў, і даручыў зрабіць ім пераклад усёй Бібліі з моваў-арыгіналаў: Стары Запавет - з гебрайскай, а Новы Запавет - з грэцкай. Да канца 1562 году праца над рукапісам перакладу была скончана, і 4 верасьня 1563 году зь берасьцейскай друкарні Радзівіла Чорнага выйшлі першыя асобнікі шыкоўна выданай Радзівілаўскай, або Берасьцейскай, Бібліі з уласнай прадмовай князя-рэфарматара. На гэтае выданьне Мікалай Чорны ахвяраваў вялізарную суму - 10 тысячаў дукатаў - гадавы даход усіх сваіх уладаньняў.

Аднак віленскі ваявода ніколі не забываўся і пра патрэбы сваёй краіны, і адначасова зь Берасьцейскай Бібліяй, у Нясьвіжскай друкарні князя Радзівіла пабачылі сьвятло два кальвінскія выданьні на старабеларускай мове: «Катэхізіс» і «Аб апраўданьні грэшнага чалавека перад Богам», падрыхтаваныя Сымонам Будным. У звароце да князёў Радзівілаў у прадмове «Катэхізісу» мы чытаем: «Слушная бо речь ест, абы Вашы княжыцкіе мілості того народу язык міловаті рачылі, в котором давные предкі і іх княжецкіе мілості панов отцы Вашіх княжецкіх мілостей славне преднейшые положеньства несуть».

Мікалай Радзівіл Чорны і ягоныя аднадумцы сярод палітычнай эліты Вялікага Княства дзейнічалі зь вялікім пасьвячэньнем і ахвярнасьцю. Сваім коштам яны закладалі эвангельскія цэрквы, будавалі зборы, дзе маглі зьбірацца вернікі, запрашалі пастароў і прапаведнікаў для навучаньня праўдам веры, адчынялі школы, у якіх магла вучыцца моладзь з розных станаў грамадзтва, закладалі друкарні. Дзякуючы іх намаганьням перакладаліся кнігі Сьвятога Пісьма, пісаліся палемічныя і пазнавальныя кнігі, якія пашыралі ў грамадзтве ідэі Рэфармацыі, друкаваліся падручнікі для школаў і катэхізмы эвангельскай веры. Прыклад пачынальнікаў рэфармацыйнага руху натхняў іншых рээфарматараў, і Вялікае Княства Літоўскае літаральна на вачах станавілася эвангельскай краінай. На пачатку ХХ стагодзьдзя дасьледчык Рэфармацыі ў Беларусі В.Пліс пісаў: «Трэба прызнаць бясспрэчным той факт, што на пачатку 60-ых гадоў XVI стагодзьдя кальвінскае вызнаньне знаходзілася на ўзроўні пануючага веравызнаньня і пачынала моцна ўкараняцца тут». Дасьледваньні іншых гісторыкаў адназначна падцьвярджаюць гэтыя словы. Г.Мерчынг, аўтар спэцыяльнага дасьледваньня аб колькасьці эвангельскіх храмаў у Вялікім Княстве Літоўскім, налічыў іх каля 200. Іншы дасьледчык, Букоўскі, называе яшчэ большую лічбу - 320, што выглядае больш праўдападобна, улічваючы сьведчаньні сучасьнікаў тых падзеяў. Каталіцкі аўтар сярэдзіны XVII ст., езуіт В.Каяловіч, паведамляе, што калі перад Рэфармацыяй у Вялікім Княстве налічвалася каля 700 каталіцкіх парафіяў, то ў 1576 годзе ва ўсёй Жамойці, каталіцкім рэгіёне Княства, засталося ўсяго 6 каталіцкіх сьвятароў, а ва ўсёй краіне католікі складалі толькі тысячную частку насельніцтва. На Берасьцейскім саборы 1596 году католікі, дакараючы праваслаўных за спробы заключыць саюз з кальвіністамі, гаварылі, што толькі ў Наваградзкім ваяводзтве рэфарматары «спустошылі» 650 праваслаўных цэркваў. У гэтым жа ваяводзтве (сучасная Берасьцейская вобласьць, уключаючы Наваградак, Слонім, Нясьвіж і Слуцак), якая складала асноўную частку епархіі праваслаўнага мітрапаліта, з 600 сем'яў праваслаўнай шляхты толькі 16 ці нават менш не прынялі вучэньня Кальвіна. На вальным сойме 1563 году беларуская шляхта зьвярнулася да вялікага князя з просьбаю: «іж бы прысега шляхетского і посполітого человека не на образ малёваный ані рытый, яко первей была, але на імя Бога в Тройцы едного каждый подлуг веры свое закону хрыстіянского прысегал». У тым жа 1563 годзе магнаты і шляхта на чале зь Мікалаем Чорным «одностайне білі чолом», каб быў адменены параграф Гарадзельскага прывілею 1413 году, які забараняў некатолікам займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Жыгімонт Аўгуст ня меў вялікага выбару і 6 чэрвеня 1563 году падпісаў у Вільні прывілей, згодна якому: «достоінства і преложеньства всякіе, і до рады нашое, і на уряды дворные і земскіе не только подданые костелу рымскому обіраны і прекладаны быті мають, але одінаково і заровно всі рыцерского стану з народу шляхетского, люді веры хрестіянское, яко Літва, так і Русь, каждый водле заслуг і годності своее, от нас, господаря, на месца зацные і преложеньства с ласкі нашое браны быті мають».

У хуткім часе пасьля гэтага ў сэнаце Вялікага Княства Літоўскага засталося толькі два католікі: біскупы віленскі і жамойцкі, прысутнасьць якіх была замацаваная статутам Княства, а ўсе астатнія былі эвангельскімі хрысьціянамі. Сярод іх можна назваць Стэфана Збаражскага, ваяводу троцкага, Станіслава Паца, ваяводу віцебскага, Паўла Сапегу, ваяводу наваградзкага, Васіля Тышкевіча, ваяводу смаленскага, Юрыя Осьціка, ваяводу мсьціслаўскага, Габрыэля Гарнастая, ваяводу менскага, Астафея Валовіча, кашталяна троцкага і падканцлера, Яна Хадкевіча, маршалка земскага, Юрыя Зяновіча, кашталяна полацкага, Яна Гайко, кашталяна берасьцейскага і іншых. Калі дадаць да гэтага сьпісу каталіцкага кіеўскага біскупа Мікалая Паца, які ў 1564 годзе стаў кальвіністам, і жамойцкага біскупа Юрыя Пяткевіча, стаўшага лютаранінам, то вобраз рэлігійнай сытуацыі ў Вялікім Княстве будзе даволі адназначны. Шляхта ў Вялікім Княстве Літоўскім, у адрозьненьні ад многіх краінаў Эўропы, а таксама Расеі, складала каля 10% насельніцтва (для параўнаньня: шляхецкі стан у Францыі налічваў недзе 1,5% грамадзтва), і ў пераважнай большасьці яна стала пад сьцягі Рэфармацыі. У яшчэ большай ступені гэта адносіцца да мяшчанства краіны. Мандат вялікага князя Жыгімонта Аўгуста на заснаваньне кальвінскай царквы ў Віцебску пачынаецца такімі словамі: «Прыслалі до нас бояре, шляхта, бурмістры, райцы і мешчане тамошніе вітэбскіе, бьючы чолом, абыхмо у тамошнем месте Вітэбском дозволілі ім ку науцэ детем і для хожэнія іх ку слуханю слова Божего дом збудоваті і казнодею ховаті». У Полацку ў той самы час летапісец адзначае, што «не только мірстіі люді, но і ігумены і чернцы, і попы, і діаконы Греческого закона» актыўна ўдзельнічаюць у стварэньні і разьвіцьці эвангельскіх цэркваў. Сярод 22 сэньёраў (назіральнікаў за царкоўным жыцьцём у зборах, якія абіраліся з найбольш паважаных членаў збору), прысутных на сынодзе ў Вільні, 11 чалавек былі шляхецкага стану, а другія 11 - месьцічы. Гэты сынод прыняў пастанову, каб у кальвінскую школу ў Вільні хадзілі «деткі шляхецкіх і мейскіх станов». Калі ў 1563 годзе маскоўскія войскі захапілі Полацак, «сафейскі протопоп і со священніцы з братіей і все градскіе і посадцкіе священніцы благодарственне іспущающе гласы, ізбавлышеся і свободішеся от Люторского насілованія, что те Люторы отпалі святые православные веры, церкві разорылі і іконам не поклоняліся, і поруганіе чынілі велікое».

Такі ўздым рэфармацыйнага руху, асабліва ўлічваючы масавыя навярненьні шляхты, ня мог не закрануць і сялян. І хоць гэты працэс ішоў значна павальней, што і ня дзіўна, калі ўзгадаць зьнікомы ўзровень разуменьня сутнасьці хрысьціянства і поўную непісьменнасьць беларускага сялянства, зь цягам часу сытуацыя пачала мяняцца. Захаваліся дакуманты, якія сьведчаць пра тое, што ў некаторых уладаньнях кальвінскіх магнатаў сяляне таксама вызнавалі эвангельскую веру. Адзін з правінцыйных сынодаў пастанавіў, каб шляхта не прымушала сялян прымаць кальвінізм, але раіць сэньёрам збораў, каб яны сваіх падданых прыцягвалі да слуханьня Слова Божага, самі зьяўляючыся для іх прыкладам.

Імклівае разьвіцьцё Рэфармацыі ў Вялікім Княстве дазволіла ўжо ў 1557 годзе правесьці пад старшынствам Мікалая Радзівіла Чорнага першы сынод (сход сэньёраў і магістраў збораў) эвангельска-рэфармаванага Задзіночаньня, як называлі сябе вызнаўцы кальвінізму ў Вялікім Княстве Літоўскім. На гэтым сынодзе быў абраны першы супэрінтэндант (адказны) беларускіх збораў - Сымон Зак. Неўзабаве далейшы рост колькасьці эвангельскіх цэркваў у краіне прымусіў эвангельска-рэфармаванае Задзіночаньне падзяліцца на два, а пазьней на шэсьць дыстрыктаў (рэгіёнаў), на чале кожнага зь якіх стаяў свой супэрінтэндант. Штогод дэлегаты ад кожнага дыстрыкту зьязджаліся ў Вільню на агульны сынод.

Эвангельскія цэрквы ў гарадах Вялікага Княства, нават задоўга да свайго юрыдычнага афармленьня, вылучаліся немалой місыянэрскай актыўнасьцю. Прымаючы веру Хрыстовую, купцы і рамесьнікі сур'ёзна прымалі словы Госпада: «Ідзіце і зрабіце вучнямі ўсе народы». Гарады паўночна-усходняй Беларусі мелі даўнія гандлёвыя сувязі з Ноўгарадам Вялікім, Цьвер'ю і Масквою, і разам з купецкімі абозамі на ўсход ішлі ідэі Рэфармацыі. Як вынік гэтага ў сярэдзіне XVI стагодзьдзя ў Маскоўскай дзяржаве пачало распаўсюджвацца эвангельскае вучэньне. Адзін зь лідараў гэтага руху, Мацьвей Башкін казаў, што яго настаўнікамі былі «літвянін аптекарь Матфей і другой літвянін Андрей Хотеев». Калі маскоўскія духоўныя і дзяржаўныя ўлады жорсткімі рэпрэсіямі стлумілі рэфармацыйны рух у Маскоўскім царстве, частка вернікаў уцяклі «ў Літву», або «ў Немцы», дзе «свабодна гучала Слова Божае».

У гэты час Вялікае Княства Літоўскае перажывала ўздым ня толькі ў духоўным жыцьці, але таксама ў эканоміцы і культуры. І менавіта Рэфармацыя стала прычынай гэтага ўздыму. Вучэньне Кальвіна, якое вялікую ўвагу надавала характару чалавека і рэалізацыі кожным свайго прызначэньня, асабліва падкрэсьлівала важнасьць якаснага выкананьня кожным сваіх абавязкаў, пры гэтым ніколі не задавальняючыся дасягнутым. Такі біблійны падыход да працы стварыў у Эўропе перадумовы ўзьнікненьня рынкавай гаспадаркі. Падобныя працэсы адбываліся і ў Беларусі.

Асабліва спрыяла гэтаму аграрная рэформа, літаральна зьмяніўшая аблічча Беларусі на працягу XVI стагодзьдзя. Ідэя рэформы, якая б дазволіла кожнаму селяніну быць непасрэдна адказным за сваю зямлю, належала каралеве Боне Сфорцы, жонцы вялікага князя Жыгімонта Старога. Актыўна падтрымліваў каралеву ў яе пачынаньнях ейны духоўнік Лісманіні, адзін з прапаведнікаў Рэфармацыі ў Вялікім Княстве, які лічыў, што прызначэньне чалавека найбольш поўна рэалізуецца тады, калі ён мае сваю справу. Аднак рэформы каралевы Боны абмежаваліся толькі ейнымі ўладаньнямі ў Гарадзенскім і Кобрынскім староствах. На пачатку 1550-ых гадоў Мікалай Радзівіл Чорны, які лічыў Лісманіні адным са сваіх настаўнікаў, зацікавіўся пераўтварэньнямі на землях Боны Сфорцы і ўбачыў эфэктыўнасьць праведзеных рэформаў, якія разьвівалі ініцыятыву і актыўнсьць сялянства і рабілі сельскую гаспадарку больш прадукцыйнай. У 1556 годзе пачала працаваць спэцыяльная камісія па падрыхтоўцы падобнай рэформы ў дзяржаўным маштабе на чале зь віленскім ваяводам. Разам зь ім працавалі пісар Вялікага Княства Астафей Валовіч і адзін зь непасрэдных выканаўцаў пераўтварэньняў ва ўладаньнях каралевы Боны Пётар Хвальчэўскі. Камісія падрыхтавала так званую «Уставу на валокі», абвешчаную Жыгімонтам Аўгустам восеньню 1557 году, якая на доўгія гады вызначыла гаспадараваньне зямлёй ў Вялікім Княстве. Сутнасьцю гэтай рэформы было мераньне зямлі і яе клясыфікацыя паводле вартасьці, апрацаванасьці і ўраджайнасьці. Абмераныя землі падзяляліся на стандартныя часткі - валокі (21,37 гектара). Зямля ў карыстаньні сялянаў пераразьмяркоўвалася так, каб кожная сям'я атрымала адну валоку, такім чынам ліквідуючы церазпалосіцу і спрашчаючы падаткаабкладаньне сялянскай гаспадаркі. Такая арганізацыя землекарыстаньня дазваляла асвойваць новыя землі і павялічыць таварнасьць паасобных гаспадарак, дзякуючы вялікім памерам участка і магчымасьці выкарыстоўваць новую, трохпольную сыстэму земляробства. Адначасова ствараліся фальваркі - вялікія панскія гаспадаркі, якія павінны былі апрацоўвацца цяглымі сялянамі (так званая паншчына). Зямельная рэформа, або, як яе называюць, валочная памера, пачалася спачатку ў землях, што належалі вялікаму князю, але пасьля яе падхапіла шляхта, праводзячы памеру ў сваіх маёнтках.

Валочная памера зьмяніла нават зьнешні выгляд вёсак па ўсёй Беларусі. Яны сталі больш буйнымі, з характэрнай забудовай у адну вуліцу. І гэты іх выгляд прынцыпова не зьмяніўся да сёньняшняга дня. Яшчэ больш важным вынікам рэформы сталася павелічэньне грашовага абарачэньня, бо большасьць сялянаў была пераведзена з натуральнага падатку на грашовы - чынш, і таму мусіла зьвязвацца з рынкам. Акрамя таго была ліквідаваная сялянская абшчына, бо сяляне атрымлівалі ў спадчыну ў сваё карыстаньне валокі і выконвалі грашовыя і іншыя павіннасьці паасобку, а ня ўсёй вёскаю. Дарэчы, падобныя рэформы былі праведзеныя ў Расейскай імпэрыі толькі на пачатку XX стагодзьдзя прэм'ер-міністрам Пятром Сталыпіным, які меў маёнтак каля Горадні і на ўласныя вочы бачыў вынікі рэалізацыі «Уставы на валокі». Сама валока аказалася настолькі трывалай гаспадарчай адзінкай, што нават у XX стагодзьдзі беларускія сяляне, набываючы зямлю, вымяралі яе валокамі.

Новая сыстэма гаспадараньня дала магчымасьць павялічыць ураджаі збожжа, так што жыта і ячмень пачалі вывозіць на продаж за мяжу. Ліквідацыя сялянскай абшчыны дазволіла разьвіваць разнастайную вытворчасьць, асабліва зьвязаную зь перапрацоўкай драўніны, бо частка сялянаў замест працы на зямлі пачала займацца рамяством. Зьявіліся цэлыя паселішчы смаляроў, катляроў, грабароў, шаўцоў, кавалёў. Усё гэта спрыяла росту мясцовага рынку і эканамічнаму разьвіцьцю краіны. Адной з прыкметаў гэтага стала стварэньне ў Вялікім Княстве аднароднай грашовай сыстэмы. На пачатку XVI стагодзьдзя на Полаччыне ў абарачэньні былі галоўным чынам рыскія шылінгі, у Панямоньні - праскія грошы, а на Палесьсі - залатаардынскія дзірхемы. Але ў сярэдзіне XVI стагодзьдя асноўнай манэтай ва ўсім Княстве становіцца літоўскі паўгрош віленскай вытворчасьці.

Яшчэ адной характэрнай рысай XVI стагодзьдзя стаў хуткі рост у Беларусі гарадоў і мястэчак. Калі на пачатку стагодзьдзя іх было толькі 48, то ўжо ў 1567 годзе іх налічвалася больш за 280. Гэтая ўрбанізацыя Вялікага Княства непасрэдна зьвязаная зь імкненьнем магнатаў закладаць гарады і мястэчкі ў сваіх уладаньнях. Радзівілы, Кішкі, Пацы, Сапегі запрашалі разнастайных рамесьнікаў, перш за ўсё веручых, і надавалі новым паселішчам магдэбурскае права (права самакіраваньня). Дзеячы Рэфармацыі ставілі сабе за мэту клапаціцца пра пашырэньне кола людзей, якія займаюцца нейкім рамяством. Сымон Будны ў сваім «Катэхізісе» зьвяртаў увагу бацькоў, што «повінны родітелі научаті сынов своіх мастерству або ремества якого побожного, абы от него слушное выжывене на потом мелі». Ён ставіў майстра ў адзін шэраг з настаўнікам, пастарам і ўладамі.

Сярэдзіна XVI стагодзьдзя - гэта таксама імклівы культурны ўздым Вялікага Княства. Тут варта ўзгадаць хаця б тыя некалькі сотняў школаў, адкрытых пры эвангельскіх цэрквах на працягу няпоўных дзесяці гадоў, якія далі магчымасьць тысячам маладых людзей атрымаць прынамсі пачатковую адукацыю. Або сотні кнігаў, якія выходзілі вялікімі накладамі і пашыралі веды сярод жыхароў краіны. У рэфармацыйных друкарнях выдавалася ня толькі рэлігійная літаратура, але таксама кнігі па гісторыі, геаграфіі, матэматыцы, філязофіі, паэтычныя і празаічныя творы розных аўтараў, пераклады з замежных моваў. Князь Мікалай Радзівіл Чорны стаў распачынальнікам мэцэнацтва ў Вялікім Княстве. Пры яго двары стваралі музыку Кіпрыян Базылік і Вацлаў з Шаматулаў, пісалі вершы Мікалай Рэй і Андрэй Трыцесскі. Нямецкія мастакі, якія працавалі дзякуючы падтрымцы віленскага ваяводы, увялі ў побыт шляхты Княства партрэтны жывапіс. Мікалай Чорны стаяў таксама ля вытокаў славутых радзівілаўскіх мастацкіх збораў, першай мастацкай калекцыі ў Беларусі.

Шматгранная дзейнасьць віленскага ваяводы выяўлялася і ў палітычным жыцьці краіны. Пачынаючы з 1556 году Мікалай Радзівіл Чорны шмат увагі ўдзяляў сітуацыі ў Прыбалтыцы, вядучы перамовы аб далучэньні Лівоніі да Вялікага Княства і сумеснай абароне супраць маскоўскай агрэсіі. У 1558 годзе войскі Івана Жахлівага ўварваліся ў Лівонію, пакідаючы за сабою спаленую зямлю. Лівонія зьвярнулася да Вільні па дапамогу, становячыся пратэктаратам Вялікага Княства. Вайна з Масквою стала непазьбежнай. Зімою 1563 году 200-тысячная маскоўская армія на чале зь Іванам Жахлівым увайшла ў межы Княства і аблажыла Полацак. Вялікі гетман літоўскі Мікалай Радзівіл Руды кінуўся тэрмінова зьбіраць беларускае войска і закрыў дарогу на Вільню, але дапамагчы Полацку аніяк ня змог. У лютым 1563 году Полацак быў захоплены. Па загаду цара Івана ўсе, хто не хрысьціўся па-праваслаўнаму, былі пасечаныя шаблямі або ўтопленыя ў Дзьвіне, мужчыны і жанчыны, старыя і дзеці. Усіх пазасталых палачанаў захопнікі аб'явілі палоннымі і пагналі на ўсход. У родны горад зь іх ніхто не вярнуўся, а сам Полацак быў заселены перасяленцамі з-за Масквы. Калі праз 16 гадоў войскі Стэфана Баторыя вызвалілі Полаччыну, гэтая некалі самая заселеная зямля ў Вялікім Княстве ўяўляла сабою зарослую маладым лесам пустыню безь людзей і без жывёлы. Да сёньняшняга дня гэты край самы бязьлюдны ў Беларусі.

Такое разьвіцьцё падзеяў нарадзіла паніку сярод беларускай шляхты. На палявым сойме пад Віцебскам было прынятае рашэньне аб далучэньні Вялікага Княства да Польскага Каралеўства. Але гэтым плянам інтэграцыі рашуча супрацьстаў Мікалай Радзівіл Чорны. На Варшаўскім сойме ў студзені 1564 году, калі польскія дэлегаты і Жыгімонт Аўгуст узамен за дапамогу ў вайне патрабавалі ліквідацыі Вялікага Княства і ўваходжаньня яго ў склад Польшчы, віленскі ваявода заняў адназначную пазыцыю ў пытаньні незалежнасьці сваёй краіны, не згаджаючыся ні на якія саступкі. У гэты час Мікалай Радзівіл Руды на рацэ Ула, маючы 4 тысячы вершнікаў, разграміў 30-ці тысячнае маскоўскае войска. Пытаньне пра інтэграцыю было закрытае. Аднак незалежніцкая пазыцыя віленскага ваяводы каштавала яму поўнага разрыву адносінаў з каралём і вялікім князем Жыгімонтам Аўгустам. Некаторыя сучасьнікі гаварылі, што Мікалай Радзівіл Чорны прымерваў для сябе вялікакняскую карону, разьлічваючы на тое, што Жыгімонт Аўгуст ня мае нашчадкаў, і таму быў такі непрыхільны да ўсялякіх саюзаў. Мы ня ведаем, ці былі ў віленскага ваяводы такія пляны, хутчэй за ўсё гэта прыдумкі недабразычліўцаў. У лісьце да сына ен пісаў: «Кароль вельмі неахвотна ад мяне гэта прыймае, але Рэч Паспалітая для мяне больш значыць, чым прыхільнасьць гаспадара, таму мала мяне гэта хвалюе». Віленскі ваявода называе тут Рэччу Паспалітаю, г.зн. супольнаю справаю ўсіх грамадзянай краіны, Вялікае Княства Літоўскае. Такая зацятасьць Мікалая Чорнага не была дарэмнай. Гісторыкі аднадушна сьцьвярджаюць, што пастава віленскага ваяводы адносна вуніі з Польшчай надавала сілу беларускай дэлегацыі ў Любліне ў 1569 годзе, і хоць Мікалай Чорны памёр чатыры гады раней, бясспрэчна яго заслуга ў тым, што Вялікае Княства ня стала часткаю Польскага Каралеўства і захавала сваю самастойнасьць.

Вялікія пэрспэктывы і вялікія занядбаньні

Трывожныя падзеі 1563 і наступнага 1564 году падарвалі здароўе віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла Чорнага. Ён адчуваў набліжэньне сьмерці, і таму сьпяшаўся. Усё менш займаўся палітыкай, а ўвесь свой час прысьвячаў таму, каб умацаваць эвангельскую царкву ў краіне. За апошнія дванаццаць гадоў ён зрабіў шмат, каб укараніць Рэфармацыю ў Вялікім Княстве. Здавалася, можна было глядзець у будучыню спакойна, але трывога не пакідала князя Мікалая. Яго непакоілі весткі з вайны, адкрыта прапольская пазыцыя вялікага князя. У дадатак да ўсяго ў самім эвангельска-рэфармаваным Задзіночаньні пачыналіся спрэчкі, якія сеялі нязгоду між братамі. У красавіку 1565 году князь Мікалай цяжка захварэў. 27 траўня ён паклікаў да сябе свайго старэйшага сына, Мікалая Крыштафа, і прасіў яго цьвёрда трымацца эвангельскай веры, клапаціцца пра зборы і прапаведнікаў. Пасьля паклікаў пісара і пачаў дыктаваць тастамант. У сваёй апошняй волі віленскі ваявода зноў і зноў узгадваў пра патрэбы эвангельскіх цэркваў: «А на тот костел, где тело мое поховано будет, і на школу одпісую всі Бібліі, накладом моем друкованые в Бересті». На наступны дзень Мікалай Радзівіл Чорны, патрыёт і рэфарматар, некаранаваны кароль Літвы, лідар эвангельскага руху ў Вялікім Княстве Літоўскім, памёр.

Сьмерць Мікалая Чорнага выклікала непрыхаваную радасьць ворагаў Рэфармацыі ў нашай краіне, але справа жыцьця віленскага ваяводы знайшла дастойных пасьлядоўнікаў. На чале рэфармацыйнага руху стаў ягоны брат, вялікі гетман літоўскі Мікалай Радзівіл Руды. Андрэй Вэнгерскі, аўтар адной зь першых працаў па гісторыі Рэфармацыі ва Ўсходняй Эўропе «Slavonia Reformata» («Рэфармаванае славянства») так апісвае падзеі, зьвязаныя з прыняцьцём князем Мікалаем Радзівілам Рудым кальвінскага веравызнаньня: «Князь гэты, атрымаўшы 26 студзеня 1564 году слаўную перамогу над Масквою, паехаў у Чэнстахову з намерам споўніць прырачэньне, прынятае перад бітваю. Такога знакамітага госьця манахі прынялі зь вялікай радасьцю, і жадаючы ўмацаваць яго ў каталіцкай веры, бо ён ужо хістаўся, намовілі нейкага селяніна, каб зрабіў выгляд апанаванага злым духам. Калі ж яны выганялі зь яго д'ябла, каб паказаць, што яны сапраўдныя наступнікі апосталаў, князь зразумеў подступ і, паклікаўшы таго чалавека, даведаўся ад яго самога, што яго манахі падкупілі, каб ён рабіў выгляд апанаванага. З гэтае прычыны князь, вярнуўшыся ў Літву, выракся памылак рымскае царквы, перайшоў да царквы рэфармаванае, і сыноў сваіх, Мікалая і Крыштафа, загадаў выхоўваць у гэтым вучэньні». Ужо раней вялікі гетман літоўскі прыхільна ставіўся да Рэфармацыі, падтрымліваў многія пачынаньні свайго брата, Мікалая Чорнага, але чамусьці доўга не акрэсьліваў сваёй пазыцыі. Падзеі ў Чэнстахове сталі той кропляй, якая выклікала цьвёрдае рашэньне Мікалая Рудога ня быць цёплым, але стаць гарачым. І трэба адзначыць, што адбылося гэта вельмі сваечасова.

Сьмерць Мікалая Чорнага стала сур'ёзным выпрабаваньнем для кальвіністаў Вялікага Княства. Багаслоўскія спрэчкі разгарэліся ўнутры эвангельска-рэфармаванага Задзіночаньня зь нечуванай сілай і прывялі да падзелу адзінага рэфармаванага збору на так званы большы збор - уласна кальвіністаў, верных навуцы Жана Кальвіна, і меншы збор - так званых арыянаў ці антытрынітарыяў, якія самі сябе называлі літоўскімі братамі. Асноўнай прычынай падзелу стала пытаньне пра Тройцу і хрышчэньне дзяцей. Літоўскія браты, падкрэсьліваючы тое, што Ісус Хрыстос быў на 100% чалавекам, пры гэтым нярэдка адмаўлялі Яго роўнасьць Богу Айцу, а таксама лічылі, што кожны чалавек павінен хрысьціцца толькі дарослым, усьведамляючы, што ён робіць. Гэтыя пазыцыі выклікалі зацятыя спрэчкі, аднак так і не стварылі выразнай мяжы паміж большым зборам і меншым, што дазваляе меркаваць, што вядомыя нам скрайнія выказваньні аднаго ці другога боку гаварыліся хутчэй у запале дыскусіі, чым адлюстроўвалі паўсюдна прынятую багаслоўскую пазыцыю. Многія прыхільнікі літоўскіх братоў адначасова не парывалі з большым зборам, як напрыклад, староста берасьцейскі Ян Кішка, які быў найгалоўнейшым апекуном меншага збору ў Вялікім Княстве. Тым ня менш спрэчкі і падзелы ўнутры рэфармацыйнага руху аслабілі пазыцыі рэфарматараў напярэдадні тых падзеяў, якія чакалі нашую дзяржаву.

Вайна з Масквою, якая цягнулася ўжо шмат гадоў, востра паставіла перад Вялікім Княствам даўняе пытаньне пра вунію (саюз) з Польскім Каралеўствам. Ваенная машына Маскоўскай дзяржавы, скіраваная на заваёву новых земляў, моцна пераўзыходзіла абарончыя магчымасьці Княства, і нашай краіне выразна не ставала сваіх сілаў, каб супрацьстаяць усходняму агрэсару. У 1563 годзе пачаліся перамовы дэлегацыі Вялікага Княства з прадстаўнікамі Польскай Кароны пра ўмовы аб'яднаньня дзяржаваў. Польскі бок, спасылаючыся на старыя акты часоў Ягайлы, настойваў на стварэньні адзінай дзяржавы, але беларускія паслы на чале зь Мікалаем Радзівілам Чорным прынцыпова стаялі на пазыцыі захаваньня незалежнасьці Вялікага Княства. Спрэчкі цягнуліся не адзін год, тым часам вайна працягвалася, зьнясільваючы краіну. Шляхта, на плячох якой ляжаў асноўны цяжар вайны, усё грамчэй патрабавала вуніі, згаджаючыся на польскія ўмовы.

Урэшце ў студзені 1569 году ў Любліне сабраўся супольны сойм Вялікага Княства Літоўскага і Польскага Каралеўства, каб разгледзець пытаньне саюзу. Дэлегацыя Княства зноў рашуча не пагадзілася зь ідэяй уключэньня сваёй краіны ў склад Польскага Каралеўства і ў знак пратэсту пакінула Люблін. Тады Жыгімонт Аўгуст, карыстаючыся сваёй уладай вялікага князя літоўскага, далучыў да Польскага Каралеўства Падляшша, Валынь і Кіеўшчыну, тым больш, што тамтэйшая шляхта была найбольш прыхільная вуніі, спадзяючыся знайсьці праз гэта абарону ад Масквы і ад татараў. Вільня была шакаваная такім ходам падзеяў, нават чуліся галасы пра вайну з Польшчай, але калі з заходнім суседам яшчэ можна было весьці перамовы, то зь Іванам Жахлівым размаўляць было няма пра што: там, дзе прайшлі маскоўскія войскі, заставалася выпаленая зямля. Паслы Княства зноў паехалі ў Люблін, каб адстойваць самастойнасьць сваёй дзяржавы і дасягнуць нейкага кампрамісу. 1 ліпеня 1569 году быў абвешчаны акт стварэньня Рэчы Паспалітай Двух Народаў, фэдэрацыі Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага, якая мела аднаго караля і адну зьнешнюю палітыку, але два войскі, два скарбы (фінансавыя сыстэмы), два зборнікі законаў.

Саюз кальвінскага Вялікага Княства зь пераважна каталіцкім Польскім Каралеўствам пачаў новую старонку ў гісторыі Беларусі, але ў той час мала хто мог прадбачыць, што будзе далей. На Люблінскім сойме амаль усе паслы Вялікага Княства былі кальвіністамі ці лютаранамі, а сярод польскай дэлегацыі эвангельскія хрысьціяне складалі недзе чвэрць. Нягледзячы на гэта многія ў Беларусі меркавалі, што прынцыповых зьменаў ва ўнутранай палітыцы Рэчы Паспалітай Двух Народаў не прадбачыцца.

Тым часам у Польшчы рэфармацыйны рух пайшоў на спад, і каталіцкая царква пачала паціху адваёўваць свае пазыцыі. На чале гэтай дзейнасьці, званай Контррэфармацыяй, сталі езуіты, манаскі ордэн, які меў сваёй мэтай усталяваньне ўлады каталіцкай царквы на ўсім сьвеце. У 1569 годзе першыя езуіты прыехалі ў Вільню па запрашэньні віленскага біскупа Пратасевіча і ў наступным годзе адчынілі сваю школу. Эвангельскія цэрквы Вялікага Княства, у той час вельмі моцныя і пашыраючыя свае ўплывы, проста не заўважылі зьяўленьня ў сталіцы свайго ў недалёкай будучыні найнебясьпечнейшага ворага. Увага ўсіх была засяроджана вакол спрэчак паміж большым і меншым зборамі, і на гэта былі кінутыя інтэлектуальныя і матэрыяльныя сілы эвангельскіх хрысьціянаў. Аднак самыя дальнабачныя зь лідараў Рэфармацыі ў Вялікім Княстве разумелі неабходнасьць супольных дзеяньняў прадстаўнікоў розных накірункаў рэфармацыйнага руху. У сакавіку 1570 году зь ініцыятывы Мікалая Радзівіла Рудога ў Вільні была заключана дамова паміж лютаранамі і кальвіністамі, якая тычылася ня столькі дагматычных пытаньняў, колькі пытаньняў супрацоўніцтва, кансультацыяў, узаемнай дапамогі. Прыклад Вялікага Княства падзейнічаў, і празь некалькі месяцаў у Сандаміры было заключана падобнае пагадненьне, якое ахоплівала эвангельскіх хрысьціянаў усёй Рэчы Паспалітай.

У 1572 годзе памёр, не пакінуўшы нашчадка, Жыгімонт Аўгуст, апошні з дынастыі Ягайлавічаў. Паўстала пытаньне, хто будзе наступным каралём і вялікім князем. Многія ў Рэчы Паспалітай схіляліся да кандыдатуры Генрыка Валуа, брата францускага караля Карла IX. Сярод беларускіх кальвіністаў гэта выклікала трывогу, бо акурат у той самы час уся Эўропа была шакаваная весткай пра ноч сьвятога Баўтарамея, калі ў Францыі было забіта каля 50 тысячаў гугенотаў (так у Францыі называлі кальвіністаў) толькі за тое, што яны ня моляцца як католікі. Калі ў студзені 1573 году шляхта Рэчы Паспалітай сабралася ў Варшаве, каб акрэсьліць умовы жыцьця краіны пад час бескаралеўя, Мікалай Радзівіл Руды, падтрыманы Астафеем Валовічам і Паўлам Пацам, выступіў зь ініцыятываю заканадаўча замацаваць рэлігійную талерантнасьць, каб захаваць дзяржаву ад рэлігійных войнаў. У выніку галасаваньня быў прыняты акт Варшаўскай канфэдэрацыі, адзін з пунктаў каторага гаварыў: «А іж в Речы Посполітой ест розность немалая з стороны веры хрестіяньское, забегаючы тому, абы се с тое прычыны межы людмі заістье якое шкодлівое не вщело, которую по іншіх королевствах ясне відім, обецуем то собе сполне за нас і за потомкі нашы на вечные часы покой межы собою заховаті, а для розное веры і отмены в костелах крові не пролівать, ані се караті отсуженьем маетності, почстівостью, везеньем і выволаньем, і зверхності жадное, ані уряду до такового поступку жадным способом не помагать».

Гэта быў першы ў сьвеце прававы акт, які дэкляраваў прынцыпы раўнапраўя паміж людзьмі розных веравызнаньняў. Для Эўропы, ахопленай полымем рэлігійных войнаў, Варшаўская канфэдэрацыя стала прыкладам, як укладаць справы свабоды сумленьня. Пяць месяцаў раней у Парыжы быў абвешчаны каралеўскі дэкрэт, забараняючы па ўсёй Францыі ўсялякія сабраньні, пропаведзі і служэньні эвангельскіх хрысьціянаў, пагражаючы за яўнае ці патаемнае вызнаньне «герэзіі» сьмерцю. Аж да канца XVI стагодзьдзя францускія гугеноты ставілі Рэч Паспалітую ў прыклад сваім суайчыньнікам.

Увогуле, час першага бескаралеўя паказаў, на што здольны народ, у якім жывуць ідэі Рэфармацыі. Уладу ў Вялікім Княстве ўзяў на сябе сэнат на чале зь вялікім гетманам Радзівілам Рудым. Шляхта па ўсёй краіне пачала склікаць «каптуры» - канфэдэрацыі на ўзроўні ваяводзтва, якія павінны былі захаваць цэласнасьць дзяржавы і забясьпечыць унутраны супакой на час бескаралеўя. «Калі б хто парушаў парадак, рабаваў ці забіваў, будзем таго лічыць па-за законам, жыцьця яго пазбавім, маёмасьць яго спустошым», - пісалася ў адным з тагачасных унівэрсалаў (пасланьняў). На шляхах і ўздоўж межаў краіны зьявіліся ўзброеныя шляхецкія аддзелы. Да вялікага зьдзіўленьня сваіх і чужых не было ніякага замяшаньня. За паўтары гады адсутнасьці манарха ў Вялікім Княстве не пралілося ані кроплі крыві. Унутраны парадак у дзяржаве забясьпечылі самі ліцьвіны, выдатна здаючы іспыт на грамадзянскую сьпеласьць.

Між тым трэба было выбіраць караля. Кандыдатура Генрыка Валуа падабалася католікам, але не падабалася кальвіністам. Але і тыя, і другія хацелі заключыць з будучым каралём дамову аб уладзе. Так паўсталі знакамітыя генрыкаўскія артыкулы. Іх можна сьмела назваць канстытуцыйным актам Рэчы Паспалітай Двух Народаў, які акрэсьліваў палітычны і грамадзкі лад дзяржавы. Шляхта, сабраная каля Варшавы, мусіла зрабіць тое, што праз два стагодзьдзі рабілі айцы-заснавальнікі Злучаных Штатаў Амэрыкі. Генрыкаўскія артыкулы вызначалі, што вольныя элекцыі (выбары) караля і вялікага князя павінны праходзіць пры кожнай зьмене манарха, пры гэтым нельга ім перашкаджаць або вызначаць наступніка пры жыцьці папярэдняга караля. Далей падцьвярджалася Варшаўская канфэдэрацыя, гэта значыць свабода веравызнаньня, і забаранялася каралю бяз згоды сойму аб'яўляць вайну, склікаць паспалітае рушэньне, а таксама прызначаць падаткі. Каралеўскі скарб павінен быў забясьпечваць абарону межаў і ўтрыманьне прафэсійнага войска. Калі няма пільнай патрэбы, сойм павінен склікацца раз на два гады не даўжэй, чым на шэсьць тыдняў. Са складу сойму выбіраліся шаснаццаць сэнатараў, якія павінны быць пры каралі і вялікім князю як дарадцы. Акрамя таго манарх не павінен нічога прадпрымаць у справе сужонства бяз рады і згоды сэнатараў і не шукаць магчымасьцяў для разводу. «А калі б, Божа захавай, штосьці супраць правам, вольнасьцям, артыкулам і ўмовам мы (г.зн. кароль) учынілі або нечага ня выканалі, тады грамадзяне двух народаў ад паслушэнства і веры, якія нам належаць, свабодныя».

Разам з генрыкаўскімі артыкуламі будучаму манарху паставілі таксама ўмовы, датычныя свабоды веравызнаньня ў самой Францыі. Гэтыя ўмовы патрабавалі, каб Карл IX абвесьціў паўсюдную амністыю для гугенотаў, прызнаў свабоду веравызнаньня, вярнуў нашчадкам кальвіністаў, забітых у ноч сьвятогы Баўтарамея, а таксама эмігрантам, маёмасьць і годнасьць, дазволіў свабодна праводзіць кальвінскія набажэнствы і зьняў аблогу гугеноцкіх крэпасьцяў. Францускі пасол Жан дэ Манлюк прыняў ад імя будучага манарха гэтыя ўмовы, чым у значнай меры паспрыяў выбраньню Генрыка Валуа каралём Рэчы Паспалітай.

Адразу пасьля выбараў пасольства Рэчы Паспалітай Двух Народаў накіравалася на берагі Сэны. Парыж зь неахвотай пагадзіўся на ўмовы беларускіх і польскіх кальвіністаў. Была зьнятая аблога Ля Рашэлі, гэтаму гораду і яшчэ двум іншым было дазволена публічна праводзіць эвангельскія служэньні, а прыватныя набажэнствы дазваляліся па ўсёй краіне. Прыезд пасольства выратаваў ад зьнішчэньня гугеноцкі горад Сансэру, у якім на момант зьняцьця аблогі засталася толькі адна бочка пораху. Рэлігійная вайна ў Францыі была спынена на добрых некалькі гадоў. Беларускія і польскія кальвіністы супольнымі намаганьнямі прымусілі францускага караля даць свабоду сваім братам па веры.

На колькі прыклад Рэчы Паспалітай заахвочваў Францыю да талерантнасьці, на столькі прыклад Францыі быў для паслоў Рэчы Паспалітай яшчэ адным падцьвярджэньнем слушнасьці сваёй паставы. Яны праяжджалі праз спаленыя вёскі і зруйнаваныя мястэчкі, бачылі голад і зьнішчэньне на ўсім сваім шляху. Таму з тым большай настойлівасьцю патрабавалі ад Генрыка Валуа прысягнуць, згодна з генрыкаўскімі артыкуламі, захаваньне свабоды веры, сумленьня і слова. Калі пад час урачыстай імшы ў Нотрэ-Дам будучы кароль Рэчы Паспалітай паспрабаваў абмінуць гэтыя параграфы артыкулаў, адзін з паслоў, Ян Збароўскі, на вачах усяго каралеўскага двара сказаў: «Si non iurabis, non regnabis» (Не прысягнеш, ня будзеш каралём). Прыйшлося Генрыку Валуа падцьвердзіць артыкулы Варшаўскай канфэдэрацыі. Пад час каранацыі ў Кракаве 20 лютага 1575 году сцэна з Нотрэ-Дам паўтарылася. Зноў Валуа паспрабаваў абмінуць невыгодныя словы пра свабоду веравызнаньня. Тады Ян Фірлей, маршалак каронны, і Мікалай Радзівіл Руды, вялікі гетман літоўскі, не дазволілі працягваць каранацыю, пакуль усе пункты прысягі ня будуць названыя, у тым ліку абавязацельства не перасьледваць нікога за веру. Францускі каралевіч саступіў і стаў каралём і вялікім князем Генрыкам I, а артыкулы Варшаўскай канфэдэрацыі набылі сілу закону. Праўда, караляваньне новага манарха доўжылася ўсяго чатыры месяцы. Даведаўшыся пра сьмерць свайго брата, Карла IX, Генрык Валуа ў чэрвені 1575 году ўцёк з Кракава, каб стаць францускім каралём Генрыкам III, а для Рэчы Паспалітай Двух Народаў зноў пачалося бескаралеўе.

У наступным годзе прайшлі новыя выбары, і каралём стаў сямігародзкі гаспадар Стэфан Баторы. Новы манарх адразу заявіў, што ён пануе над народам, а не над сумленьнямі, і без аніякіх хітрыкаў падпісаў генрыкаўскія артыкулы. Многія гісторыкі назвалі гэтага караля «адпаведным чалавекам», які паказаў, што Рэч Паспалітая Двух Народаў, дзяржава, якая абмежавала сваіх манархаў законам, дала ім уладу на падставе дамовы, ня толькі не апынулася ў хаосе і анархіі, але наадварот, жыла, разьвівалася, перамагала ў войнах. Заходняя Эўропа прыглядалася да дэмакратычных мэханізмаў улады ў Рэчы Паспалітай, шукаючы для сябе прыклады дзяржаўнага будаўніцтва.

Стэфан Баторы, таленавіты военачальнік і мудры палітык, шмат зрабіў для ўмацаваньня Рэчы Пасталітай, перад усім у ваенна-палітычнай сфэры, і перш за ўсё яго дзейнасьць была скіраваная на справы Вялікага Княства. У 1579 годзе войскі вялікага князя літоўскага вызвалілі Полацак і ўсю паўночна-усходнюю Беларусь ад маскоўцаў, а ў 1582 годзе было падпісанае перамір'е з Масквою, якое скончыла Лівонскую вайну - крывавую вайну, што паставіла пад пагрозу незалежнасьць Вялікага Княства. Стэфан Баторы меў таксама вялікае жаданьне пашырыць адукацыю ў краіне. Аднак у караля і вялікага князя была адна ілюзія: яму здавалася, што найлепш паспрыяюць разьвіцьцю краіны езуіцкія школы, у якіх ён бачыў апірышча ладу і парадку. На жаль, практыка паказала, што менавіта з гэтых школаў у хуткім часе выйшлі найвялікшыя крыкуны, якія пад прыкрыцьцём абароны свабодаў і шляхецкай залатой вольнасьці нішчылі ўсякі парадак і супакой краіны. Як бы там ні было, але кароль Стэфан надаў віленскай езуіцкай школе статус Акадэміі і адкрыў калегіюмы ў Полацку і Горадні.

Маючы такога апекуна, езуіты зь вялікай руплівасьцю ўзяліся за справу пашырэньня каталіцтва ў Вялікім Княстве. Перш за ўсё яны скіравалі сваю ўвагу на палітычную эліту краіны, спрабуючы перацягнуць яе на свой бок. І адразу дасягнулі гучнага посьпеху. Мікалай Крыштаф Радзівіл, званы Сіротка, сын Мікалая Радзівіла Чорнага, пад час сваёй вучобы ў Нямеччыне і Італіі, сур'ёзна захварэў і, шукаючы паратунку, выракся веры свайго бацькі, перайшоўшы ў каталіцтва. Стан здароўя маладога магната палепшыўся, і Мікалай Крыштаф, вярнуўшыся на радзіму, схіліў перайсьці з кальвінізму на каталіцтва сваіх родных. Каталіцкая царква ў Беларусі трыюмфавала, бачачы, як сын апостала Рэфармацыі нішчыць справу свайго бацькі, закрываючы ў сваіх уладаньнях цэрквы, друкарні, палячы Бібліі. Аднак у хуткім часе хвароба вярнулася, і малады чалавек амаль цалкам страціў слых. Жадаючы замаліць свае грахі, Мікалай Крыштаф паехаў у Сьвятую Зямлю, у Ерузалім, але гэта не дапамагло, засноўваў езуіцкія калегіюмы, але здароўе станавілася ўсё горшым. З-за хваробы бацькі зь дзевяці ягоных дзяцей трое памерлі ў дзяцінстве, а яшчэ чацьвёра сыноў памерлі, не пакінуўшы нашчадка. Ня дзіва, што хутка галасы, што славілі «мудрае рашэньне» Мікалая Крыштафа, сьціхлі, а спробы схіліць да каталіцкай веры іншых магнатаў Княства ня мелі вялікага посьпеху.

Тым ня менш езуіты не здаліся, а пачалі рэалізоўваць больш доўгатэрміновую праграму. Школы, адкрытыя пры кальвінскіх зборах яшчэ за жыцьця Мікалая Радзівіла Чорнага, далі адукацыю сотням маладых людзей. Каб працягваць вучобу, яны павінны былі ехаць за мяжу, бо ў Вялікім Княстве не было свайго ўнівэрсытэту, а зрабіць гэта маглі далёка ня ўсе. Бачачы патрэбу краіны ў вышэйшай навучальнай установе, езуіты пачалі захады, каб адкрыць у Вільні Акадэмію, што і адбылося ў 1579 годзе. У Віленскую Акадэмію прымаліся на вучобу ня толькі католікі, але таксама кальвіністы, лютаране, праваслаўныя, і гэта адкрыла перад езуітамі вялікую прастору для распаўсюджваньня «рымскай веры». Калі празь некалькі гадоў эвангельскія хрысьціяне ўсьвядомілі, што значыць унівэрсытэт у сваёй краіне, і пачалі рабіць захады па арганізацыі кальвінскай акадэміі ў Вільні, быў ужо іншы час і іншая ўлада. Вялікае Княства так і не атрымала свайго кальвінскага ўнівэрсытэту.

Падтрымка з боку караля надавала езуітам адвагі ў іх змаганьні з Рэфармацыяй, але адкрыта супрацьстаяць эвангельскаму хрысьціянству ў іх не было сілы. Асноўная заканадаўчая і выканаўчая ўлада была ў руках кальвіністаў, вялікага гетмана Мікалая Радзівіла Рудога і канцлера Астафея Валовіча. Краіна жыла прынцыпамі Рэфармацыі, і гэта было відочна на кожным кроку. «Шляхта не саромееца трымаць шынкі, займацца гандлем, ліхвярствам і іншымі нізкімі справамі, толькі б яны служылі абагачэньню і прыносілі прыбытак», - пісаў Андрэй Волан, кальвінскі прапаведнік, аўтар шматлікіх трактатаў на грамадзка-палітычныя тэмы. Да нашых дзён дайшлі запіскі Фёдара Еўлашоўскага, дробнага шляхціча зь Ляхавічаў, у якіх ён распавядае пра сваё жыцьцё і пра жыцьцё Княства ў другой палове XVI стагодзьдзя. У 1566 годзе дваццацігадовы Еўлашоўскі прыехаў у Вільню і дзеля цікавасьці зайшоў у кальвінскі збор. Акурат тады прапаведвалі «міністры ўчоные Вендрагоўскі і Касьцініюс», і малады чалавек, атрымаўшы ад гэтай пропаведзі «велікую утеху», прымае кальвінскае веравызнаньне. Эвангельскае вучэньне аб волі Божай для кожнага чалавека, прапаведванае кальвінскімі міністрамі, скіроўвала чалавека на тое, каб ён рэалізаваў сваё прызначэньне ў грамадзкім жыцьці, бізнэсе, сваёй прафэсіі, абвяшчала прынцыпы працавітасьці, дабрасумленнасьці, ашчаднасьці, прадпрыймальнасьці. Фёдар Еўлашоўскі сур'ёзна прыняў Слова Божае і пачаў жыць згодна з гэтым. Неўзабаве, дзякуючы сваёй працавітасьці і стараннасьці, ён назапасіў немалое багацьце і, пачынаючы зь сярэдзіны 70-х гадоў XVI стагодзьдзя, як бачна з дакумантаў, пазычаў вялікія сумы (па некалькі тысячаў коп літоўскіх грошаў) гатоўкаю некаторым магнатам. У той час за дзьве капы можна было набыць каня, а 60 коп каштаваў каменны дом у цэнтры Менску (капа раўнялася 60 грошам). Пытаньні эканомікі цікавілі і палітыкаў, і паэтаў. Менскі ваявода Ян Абрамовіч, адзін зь лідараў рэфармацыйнага руху ў Княстве, напісаў кнігу «Погляды ліцьвіна на танную куплю і даражэйшы продаж збожжа», у якой тлумачыў неабходнасьць свабоды гандлю ў дзяржаве. Яго сучасьнік, філёзаф і паэт Язэп Даманеўскі ў сваіх творах паказваў працу, актыўную жыцьцёвую пазыцыю як крыніцу шчасьця чалавека, а гультайства і бязьдзейснасьць як прычыну нешчасьлівага жыцьця, абгрунтоўваючы гэта прыкладамі зь Бібліі. Даманеўскі сьцьвярджаў, што праца павінна быць прадукцыйная і грамадзка карысная і што яна ня можа зьняважыць шляхецкай годнасьці. Як прыклад таго, што надае гонар працаўніку, паэт паказваў рамяство, гандаль і сельскую гаспадарку. Такая пазыцыя грамадзтва не магла не спрыяць хуткаму разьвіцьцю эканомікі краіны.

Ня меншы ўздым перажывала і юрыдычная думка Вялікага Княства. Прынцыпы свабоды асобы, свабоды слова і сумленьня адлюстроўваюць юрыдычныя дакуманты таго часу, публіцыстыка і багаслоўскія трактаты. Ужо ўзгаданы Андрэй Волан у сваім творы «Аб палітычнай або грамадзянскай свабодзе» пісаў: «Ніхто з разумных людзей не сумняецца ў тым, што свабода больш за ўсё адпавядае чалавечай прыродзе, і ніхто, такім чынам, не нараджаецца рабом... Першы і галоўны крытэр нашай свабоды заключаецца ў тым, каб нашае жыцьцё было свабоднае ад усякага замаху на яго і несправядлівасьці. Далей, каб нашая маёмасьць і багацьце не ставаліся ахвяраю якога рабаваньня ці гвалту». Тут будзе дарэчы ўзгадаць канцлера Вялікага Княства Астафея Валовіча, паплечніка Мікалая Радзівіла Чорнага ў правядзеньні зямельнай рэформы, арганізатара працы і рэдактара Другога (1566 г.) і Трэцяга (1588 г.) Статутаў Вялікага Княства Літоўскага. Гэтыя зборнікі законаў зьяўляюцца сапраўднымі шэдэўрамі беларускай юрыдычнай думкі. Статут 1588 году лічыцца найлепшым і найдасканалейшым юрыдычным кодэксам у Эўропе XVI стагодзьдзя. Нават праз два стагодзьдзі пасьля прыняцьця ён па-ранейшаму ўважаўся за найвыдатнейшы эўрапейскі збор законаў. Пасьля захопу Беларусі Расейскай імпэрыяй яшчэ амаль 50 гадоў нашая краіна жыла паводле Статуту 1588 году, а не паводле расейскага заканадаўства. Статут абвяшчаў ідэю праўнай дзяржавы, у якой «естесмо невольнікамі прав для того, абысьмы вольності ужываті моглі», замацоўваў падзел судовай і выканаўчай улады, ліквідаваў судовыя прывілеі магнатаў, сьцьвярджаў прынцыпы свабоды сумленьня і роўнасьць усіх перад законам. Акрамя таго Статут замацоўваў тагачасную беларускую мову ў якасьці дзяржаўнай, ды і сам быў напісаны па-беларуску, каб кожны жыхар Вялікага Княства мог ведаць свае правы. Астафей Валовіч, будучы глыбока веручым чалавекам, на працягу свайго жыцьця засноўваў цэрквы, шпіталі, школы, актыўна ўдзельнічаў у жыцьці эвангельска-рэфармаванага Задзіночаньня ў Вялікім Княстве. На сваёй «сьмяротнай пасьцелі» ў Горадні канцлер запаведаў пахаваць сябе ў мураваным склепе пад кальвінскім зборам у Сідры (Гарадзенскі павет) без усялякіх цырымоніяў, «кгды там не на войну отхожу», а «во всіх іменіях моіх невольнік, ані жадный дедечным правом зневоленый человек, хотя бы вязнем і должніком зостал, маеть вольно служіті і проч іті».

Недзе каля 1580 году Васіль Цяпінскі, муж пляменьніцы Астафея Валовіча князёўны Соф'і Жыжэмскай, сябра і паплечнік Сымона Буднага, выдаў пераклад Эвангельляў на беларускую мову, кажучы: «Рады паказаць маю веру, якую маю, асабліва народу свайму рускаму». Друкуючы беларускі пераклад Эвангельляў, асьветнік і рэфарматар спадзяваўся ўзьняць хрысьціянскую духоўнасьць у грамадзтве, «ня толькі для лепшае іх веры, але таксама для лепшага разуменьня, і ў дадатак, для іх саміх навучаньня». Гаворачы пра неабходнасьць разуменьня Слова Божага, Васіль Цяпінскі зьвяртаў асаблівую ўвагу на разьвіцьцё і ўдасканаленьне школьнай справы, выступаў як гарачы патрыёт сваёй краіны, заклікаючы не занядбоўваць родную мову, асабліва ў пропаведзі Слова Божага.

Калі глядзець на 70-80-ыя гады XVI стагодзьдзя, можна сказаць, што Вялікае Княства дыхала Рэфармацыяй. Нават праваслаўная царква не магла пазьбегнуць гэтага ўплыву. У гэты час у беларускіх гарадах пачалі актыўна дзейнічаць брацтвы, якія аб'ядноўвалі месьцічаў, шляхту і некаторых сьвятароў. Братчыкі перш за ўсе імкнуліся рэфармаваць праваслаўную царкву, спрабуючы надаць служэньню духавенства эвангельскія прынцыпы, увесьці ў царкоўнае жыцьцё пэўныя элемэнты Рэфармацыі. Берасьцейскі біскуп Пацей з абурэньнем пісаў: «Якож теперешніх часов есть іх не мало не только межы геретікамі, але і межы православнікамі нашымі, которые зле Пісьма разумеючы, іначей іх выкладают, а мало не за одно з геретікамі і з арыяны держат...Смотріж одно хто то чыніт, хто таковыя новіны спросные розсевает? Певне, не стан духовны, але люд посполітый, простый, ремесный, который покінувшый ремесло свое, дратву, ножніцы і шыло, а прылащівшы себе врад пастырскі, Пісмом Божым шырмуют, ніцуют, выворачывают і на свое блюзнерскіе і хвальшывые потравы оборачают». Спробы праваслаўнай герархіі абмежаваць дзейнасьць брацтваў, якія ўсе мацней патрабавалі паправы маральнага жыцьця духавенства і вучэньня, якое б абапіралася на Слова Божае, не давалі станоўчых вынікаў. У краіне Рэфармацыі цяжка супрацьстаяць патрабаваньням рэформы.

У сьнежні 1586 году ў Горадні раптоўна памёр кароль Рэчы Паспалітай Двух Народаў Стэфан Баторы. Краіна чарговы раз стала перад пытаньнем, хто будзе каралём. Кальвіністы Вялікага Княства, пільна гледзячы, каб падчас бескаралеўя ня быў «занядбаны і пакрыўджаны народ наш і ўсё Вялікае Княўства Літоўскае», таксама мелі надзею замацаваць яшчэ больш свае правы і, дзякуючы гэтаму, аслабіць уплыў езуітаў. Полацкі ваявода Мікалай Монвід Дарагастайскі, не чакаючы выбараў караля, загадаў, каб у Полацку ніводнага езуіта не было. Крыштаф Радзівіл Пярун, сын Мікалая Рудога, князь Аляксандар Пронскі, Ян Абрамовіч, Ян Глябовіч і іншыя магнаты кальвіністы пачалі актыўна супрацьдзейнічаць езуітам па ўсёй краіне. Здавалася, што пройдзе яшчэ трохі часу, і ўжо нішто ня зможа пагражаць Рэфармацыі ў Вялікім Княстве. Але выбары караля ў 1586 годзе выявілі яшчэ адно трагічнае занядбаньне беларускіх рэфарматараў. Прыхільнікі Рэфармацыі ў Вялікім Княстве аднадушна выступалі ў абарону незалежнасьці сваей краіны, і тут не было істотна, хто быў кальвіністам, хто лютаранінам, хто арыянінам. Але ў іншых палітычных пытаньнях эвангельскія хрысьціяне ня мелі супольнай плятформы, і таму кожны вёў палітыку як хацеў і як разумеў. Таму пад час элекцыі 1587 году беларуская шляхта, пераважна кальвінская, галасавала за швэдзкага каралевіча Жыгімонта, выхаванца езуітаў, католіка з католікаў.

Контррэфармацыя

У 1587 годзе вялікім князем літоўскім і каралём польскім быў абраны Жыгімонт Ваза, сын швэдзкага караля Яна III Вазы і Кацярыны зь Ягайлавічаў, сястры Жыгімонта Аўгуста. «Кароль Стэфан быў добры для жаўнераў, а гэты будзе добры для ксяндзоў», - сказаў свайму атачэньню папскі нунцы, даведаўшыся аб выніках выбараў. І ён ведаў, што гаварыў. Кароль Жыгімонт Ваза на працягу ўсяго свайго доўгага панаваньня ні на крок не адступіўся ад прагненьня зрабіць каталіцтва адзіным веравызнаньнем ня толькі ў Рэчы Паспалітай, але і за яе межамі. Гэтаму была падпарадкавана ўся ўнутраная і зьнешняя палітыка дзяржавы, а ўсе астатняе ня мела аніякага значэньня ў вачох манарха. Новы кароль як нічым на свеце брыдзіўся талерантнасьцю, якая была тады нормай у Рэчы Паспалітай Двух Народаў, сьведчыць адзін зь яго сучасьнікаў, і «калі б ад яго толькі залежала, не было б у гэтым каралеўстве аніводнаго схізматыка, кальвіна ці лютара». Але пры ўсім сваім ваяўнічым каталіцызме Жыгімонт Ваза пад час каранацыі быў вымушаны падпісаць генрыкаўскія артыкулы, якія абмяжоўвалі ўладу манарха і гарантавалі свабоду веравызнаньня. Рэфармацыя ў нашай краіне была вельмі моцнай, і аднаго жаданьня караля, каб яе зьнішчыць, было замала. Хоць у Польскім Каралеўстве каталіцкая царква ўжо адваявала свае пазыцыі, страчаныя ў сярэдзіне стагодзьдзя, у сэнаце Вялікага Княства па-ранейшаму падаўляючую большасьць складалі кальвіністы і лютаране, і іх голас не дазволіў Жыгімонту Вазе адкінуць артыкул аб талерантнасьці. Статут Вялікага Княства Літоўскага, падрыхтаваны перад усім эвангельскімі хрысьціянамі, у адным са сваіх артыкулаў слова ў слова паўтараў тэкст Варшаўскай канфэдэрацыі.

Хрысьціяне Вялікага Княства нейкі час цешылі сябе надзеяй, што кароль, народжаны ў лютаранскай Швэцыі, прынамсі ня будзе перашкаджаць рэфармацыйнаму руху. Рэальнасьць вельмі хутка паказала марнасьць падобных спадзяваньняў. Жыгімонт Ваза атачыў сябе езуітамі, якіх ведаў яшчэ са Стакгольму, дзе члены гэтага ордэну былі яго настаўнікамі і выхавацелямі, і адкрыта заявіў, што дзяржаўныя пасады ён будзе даваць толькі католікам. Ня мае значэньне адукацыя, здольнасьці, розум, важна толькі падзяляць праграму караля - ачысьціць Рэч Паспалітую ад усяго некаталіцкага. На дзяржаўным узроўні была аб'яўлена вайна Рэфармацыі.

Аднак прагненьні Жыгімонта Вазы так і засталіся б прагненьнямі, калі б яго ідэі былі толькі ягонымі ідэямі. На самой справе кароль Рэчы Паспалітай ня быў аўтарам сваёй палітыкі. Сапраўднымі аўтарамі, а таксама выканаўцамі палітыкі Контррэфармацыі ў Рэчы Паспалітай былі езуіты. Іх нястомная, прадуманая праца дала каталіцкай царкве ў Вялікім Княстве шмат новых вернікаў. Вось як апісвае іх дзейнасьць Ю. Лукашэвіч, аўтар грунтоўнай працы «Дзеі кальвінскіх цэркваў у Літве»: «Езуіты выступалі з амбонаў супраць Лютара, Кальвіна, Цвінглі, Арыя і іх пасьлядоўнікаў, выклікалі дысыдэнтаў (так называлі тады католікі эвангельскіх хрысьціянаў) на дыспуты, прамаўлялі да народу на рынках, імкнуліся здабыць магнатаў для каталіцкай царквы, не прапускалі ніводнага спосабу, каб аслабіць або зганьбіць іншаверцаў, нацкоўвалі на іх натоўп і руйнавалі ім зборы, не аглядаючыся на літоўскі Статут, які зьнішчэньне сьвятыняў усялякіх хрысьціянскіх вызнаньняў строга караў... У Вільні друкар Даніэль зь Ленчыцы, кальвін, не пераставаў выдаваць творы свайго вызнаньня. Каб гэтаму перашкодзіць, езуіты намовілі слугу ягонага, каб той скраў шрыфты, і калі ён зрабіў гэта, езуіты злачынцу ў сваім калегіюме хавалі і выдаць пацярпеламу не хацелі... Не было ў Літве закутка, дзе б яны ня мелі сваіх місыяў, асабліва пашыраючы сваё апостальства на Жамойць, Белую Русь і Наваградак. Па маёнтках, касьцёлах, пад час фэстаў, кірмашоў, пахаваньняў, усюды і заўсёды соваліся езуіты, робячы прыхільнікаў каталіцкай царкве і трапляючы праз вочы да сэрца народу, арганізоўваючы сцэнічныя відовішчы, кананізацыі сьвятых і г.д. Усё гэта было прадумана, каб падабалася натоўпу, а таксама каб прынізіць дысыдэнтаў, абрады і служыцеляў якіх не забывалі езуіты высьмейваць і ганьбіць разнастайнымі спосабамі, у сваіх палемічных творах, супраць тых скіраваных, заўсёды пераходзячы на асобы. Пра найцнатлівейшых, найадукаванейшых спаміж дысыдэнтаў пускалі ў такі спосаб розныя плёткі. Так, напрыклад, Волана, які паўстрыманасьцю сваёй жыцьцё аж да 90 гадоў працягнуў, назвалі п'яніцам; пра Судровія, які ў ведах быў роўны найадукаванейшым езуітам, прыдумалі байку, што да сталага веку быў катам у Львове, што срэбны талер украў і г.д. Пастановы дысыдэнцкіх сынодаў высьмейвалі, што на іх гаворка ідзе пра авёс, дровы, куры і іншае патрэбнае для міністраў, як быццам духавенства каталіцкага вызнаньня на сваіх сходах ніколі не гаворыць пра дзесяціны і грошы. Па праўдзе, дысыдэнты адкідвалі гэтыя недарэчныя закіды, але езуіты, тысячу разоў паваленыя, тысячу разоў тое самае паўтаралі і, нарэшце, пераканалі ў гэтым народ, які пачаў пагарджаць дысыдэнцкім духавенствам, шануючы іх менш, чым п'яніцаў і жабракоў. Да таго ж езуіты ўсялякімі спосабамі прыцягвалі ў сваю Акадэмію сыноў дысыдэнтаў, і спаміж сваіх 700 вучняў мелі іх нямала, працуючы больш над іх перацягваньнем у каталіцкую царкву, чым над паглыбленьнем іх ведаў ці выхаваньнем іх справядлівымі людзьмі і добрымі грамадзянамі».

У 1589 годзе кароль Генрык IV выгнаў з Францыі езуітаў «як дэмаралізатараў моладзі, разбуральнікаў грамадзкага парадку, ворагаў караля і дзяржавы». У Рэчы Паспалітай у гэты самы час езуіты былі падтрымліваныя ўсёй моцай каралеўскага аўтарытэту. Кароль спрыяў езуітам, як толькі мог, і было відавочна, што дасягнуць у дзяржаве нейкіх высокіх пасадаў можна было толькі па іх пратэкцыі. Душы людзей тады пачалі дзіўна зьмяняцца, і то ў спосаб, адпавядаючы жаданьням асобы, якая мела права даваць староствы, ваяводзтвы, месцы ў сэнаце. Магнаты, шляхта, частка месьцічаў адзін за другім пачалі здраджваць Рэфармацыі і далучацца да каталіцкай царквы, ці то прагнучы атрымаць пасаду, ці баючыся перасьледваньняў. Назіраючы ўсе гэта, ангельскі пасол Томас Ро з горыччу адзначаў, што як сьведчыць прыклад Рэчы Паспалітай «фанабэрыя і хцівасьць шмат могуць у сьвеце».

Бачачы такія посьпехі каталіцкай царквы ў змаганьні з Рэфармацыяй, а з другога боку, ня могучы самі даць рады з эвангельскімі хрысьціянамі, якія «не по одной, але велікімі громадамі стадо Хрыстово урываючы да своее сборы плюгавое загоняють», некаторыя герархі праваслаўнай царквы ў Беларусі і Ўкраіне зьвярнуліся да папы рымскага з просьбаю аб заключэньні вуніі паміж праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі ў Рэчы Паспалітай. Прычыны такога кроку вельмі ясна выкладзеныя ў праграмным дакуманце вуніі - Грамаце ад 2 сьнежня 1594 году: «А найболее таму, што ў цяперашнія няшчасныя часы сярод людзей памножылася нямала размаітых ерасяў. Шмат хто, адступаючы ад хрысьціянскай праваслаўнай веры, бяжыць ад нашага закону і Божай царквы, выракаецца сапраўднае хвалы Бога, адзінага ў Тройцы». Папа рымскі Клімент VIII з радасьцю ўспрыняў выступленьне праваслаўнай царквы Вялікага Княства супраць супольнага ворага - рэфармацыйнага руху, і ў 1596 годзе ў Берасьці была заключаная вунія між праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі.

Заключэньне Берасьцейскае вуніі стала яшчэ адным посьпехам Контррэфармацыі ў Вялікім Княстве. Зь вялікай хуткасьцю краіна, як і 50 гадоў таму, мяняла сваё аблічча. Магнаты, уплывовыя і руплівыя вызнаўцы эвангельскай веры, паміралі адзін за другім, саступаючы свае месцы ў сэнаце католікам, выхаванцам езуітаў, якім Жыгімонт Ваза даваў найвышэйшыя пасады ў дзяржаве. Канец XVI - пачатак XVII стагодзьдзяў - гэта час зьмены пакаленьняў у Вялікім Княстве. Адыходзіла ў вечнасьць пакаленьне Рэфармацыі, людзі, якія прынялі Слова Божае ў сваё жыцьцё, жылі гэтым Словам і зьмянілі краіну, закладаючы падваліны Божага блаславенства для сваёй Бацькаўшчыны. Іх дзеці не пайшлі сьледам за бацькамі, зрабілі іншы выбар. Калі паглядзець біяграфіі розных дзяржаўныхі дзеячоў Вялікага Княства таго часу, кідаецца ў вочы, што амаль усе яны былі кальвіністамі ці лютаранамі, вучыліся ў рэфармацкіх школах, ва ўнівэрсытэтах Караляўца, Вітэнбэрга, Ляйпцыга, але пачынаючы зь 90-ых гадоў XVI стагодзьдзя ў іх жыцьці адбыліся рэзкія зьмены сьветапогляду, і мы ўжо бачым іх альбо католікамі, альбо вуніятамі.

Чаму гэта адбылося? Чаму Рэфармацыя, так хутка і так паўсюдна ахапіўшая Вялікае Княства, пачала імкліва губляць пазыцыі? Можна выказваць розныя меркаваньні, але нават не праводзячы спэцыяльных дасьледваньняў магчыма назваць асноўныя прычыны падобнай сытуацыі. Па-першае, войны з Маскоўскай дзяржавай аслабілі Вялікае Княства і прымусілі шукаць больш цеснага саюзу з Польскім Каралеўствам, адкрываючыся такім чынам на ўсялякія ўплывы свайго саюзьніка. Перамога Контррэфармацыі ў Польшчы прадвызначыла падобныя працэсы і ў Вялікім Княстве. Другой, ня менш важнай прычынай адступленьня Рэфармацыі была несалідарнасьць рэфарматараў. Багаслоўскія канфлікты разьдзялялі эвангельскіх хрысьціянаў, якія часта лічылі важнейшым давесьці, што іншыя рэфарматары памыляюцца, чым у адзінстве выступаць супраць агульнага праціўніка. Акрамя таго ў грамадзкіх і палітычных пытаньнях эвангельскія хрысьціяне, у адрозьненьні ад іхніх братоў па веры ў іншых краінах Эўропы, не выступалі адзіным фронтам, і таму часта не маглі абараніць свае правы або дамагчыся выгаднага для сябе рашэньня ці разьвіцьця падзеяў. Такая нязгода між прыхільнікамі Рэфармацыі кантраставала з багаслоўскім і арганізацыйным адзінствам, якое дэманстравала каталіцкая царква і якое імпанавала шляхце. Яшчэ адной прычынай перамогі Контррэфармацыі ў Вялікім Княстве стала малая ўвага, якую ў апошнія дзесяцігодзьдзі XVI стагодзьдзя рэфарматары надавалі сваім служыцелям. Адукаваныя, сусьветна вядомыя міністры, такія як Волан, Судровій, Ласіцкі, не пакінулі пасьля сябе настолькі ж адукаваных і руплівых настаўнікаў. Езуіцкая прапаганда выстаўляла эвангельскіх служыцеляў нікчэмнымі людзьмі, а самім рэфарматарам не хапіла мудрасьці сур'ёзна заінвэставаць у тое, каб падняць статус міністраў свайго вызнаньня ў грамадзтве. У выніку на пачатку XVII стагодзьдзя рэфармацыйны рух адчуваў вялізарную нястачу служыцеляў, і дзесяткі збораў былі зачыненыя з-за банальнай адсутнасьці пастара. Вернікі, ня маючы духоўнай апекі з боку сваіх міністраў, лёгка знаходзілі яе з боку каталіцкіх сьвятароў і прымалі вучэньне і практыкі каталіцкай царквы.

Вялікае Княства ўсё больш адыходзіла ад біблійных прынцыпаў, і гэта выяўлялася на ўсіх узроўнях грамадзкага жыцьця. Перасьледваньні дысыдэнтаў, распачатыя ў краіне, захісталі мараль грамадзтва. Калі ты можаш рабаваць, зьбіваць, зьдзеквацца з суседа, бо ён верыць ня так, як ты, то што можа табе перашкодзіць рабіць тое самае ў адносінах да любога іншага чалавека. Імклівае падзеньне маралі стала характэрнай рысай пачатку XVII стагодзьдзя. Усё гэта выклікала крызыс палітычнай сыстэмы краіны. Дзеячы Рэфармацыі XVI стагодзьдзя, якія стварылі канстытуцыйны лад Рэчы Паспалітай Двух Народаў, маглі паўтарыць словы, сказаныя праз 200 гадоў Джэймсам Мэдысанам, адным са стваральнікаў Канстытуцыі ЗША: «Мы паставілі будучыню ўсіх нашых палітычных установаў у залежнасьць ад здольнасьці чалавецтва да самакіраваньня, ад здольнасьці ўсіх разам і кожнага з нас кіраваць самім сабою, стрымліваць сябе, кіруючыся дзесяцьцю прыказаньнямі Божымі». Калі грамадзяне краіны ў значнай сваёй частцы кіраваліся ў жыцьці Божым Словам, а не сваімі жаданьнямі, краіна разьвівалася і была прыкладам для ўсяго сьвету. Калі грамадзтва адыйшло ад Бібліі, ад Эвангельля, краіна пачала скатвацца ў хаос і бязладзьдзе. У 1573 годзе пад час першых выбараў караля на элекцыйным полі некалькі тыдняў стаяла 50 тысячаў збройнай шляхты, якая сабралася з усёй Рэчы Паспалітай, каб выбраць сабе манарха. І за гэты час ня стрэліла ніводная стрэльба, ніводзін шляхціч ня біўся на шаблях з другім. У канцы панаваньня Жыгімонта Вазы не было такога сойму ці павятовага сойміку, калі б асабістыя ці палітычныя пытаньні не вырашаліся з ужыцьцём сілы. Кароль першы даў прыклад беззаконьня сваім падданым, адкрыта парушаючы пастановы Варшаўскай канфэдэрацыі і падтрымліваючы ўсякія перасьледваньні эвангельскіх хрысьціянаў. Як зьнешняя, так і ўнутраная палітыка Рэчы Паспалітай характарызавалася тым, што ідэалёгія Контррэфармацыі была ня толькі па-над маральлю, але і па-над здаровым сэнсам. Жыгімонт Ваза, жадаючы пашырыць уладу каталіцкай царквы, распачаў вайну Рэчы Паспалітай са Швэцыяй, вайну, непатрэбную нікому, апрача Рыму. Палаючы гэтым жа жаданьнем, кароль падтрымаў маскоўскую авантуру Ілжэдзьмітрыя, ідучы насуперак волі сэнату і грамадзтва Рэчы Паспалітай. Безсэнсоўныя войны з суседзямі, рэлігійныя нецярпімасьць унутры краіны, безадказнасьць на дзяржаўным узроўні - вось вынікі караляваньня вялікага князя і караля Жыгімонта Вазы, «слугі дактрынаў», як назвалі яго сучасьнікі. Калі ў 1632 годзе Жыгімонт Ваза памёр, «увесь сойм, сэнат і народ больш занятыя былі змаганьнем са сваімі суайчыньнікамі, заражанымі герэзіямі, чым бясьпекай і цэласнасьцю Бацькаўшчыны, чым выбарамі новага валадара», - пісаў да папы рымскага канцлер каронны Ежы Асалінскі.

Залаты Век адыйшоў у гісторыю...

У сярэдзіне XVII стагодзьдзя выбухнулі бомбы, закладзеныя недальнабачнай палітыкай Жыгімонта Вазы. Украіну ахапіла казацкае паўстаньне на чале з Багданам Хмяльніцкім, Польскае Каралеўства заатакавалі швэды, а Масква кінула свае войскі на Вялікае Княства. Рэч Паспалітая, ня маючы грошаў у дзяржаўным скарбе, магла спадзявацца толькі на мужнасьць і пасьвячонасьць сваіх грамадзянаў, але панаваньне Жыгімонта Вазы, а пасьля яго сына, Уладзіслава, зрабілі тое, што гэтага акурат і не хапала. Падзеі вайны 1654-1667 гадоў былі катастрафічнымі для Вялікага Княства. Амаль уся краіна была акупаваная маскоўскім войскам, Вільня была захоплена і спалена. Брандэнбургскі пасол Лазар Кітэльман, які ў той час прыехаў да цара Аляксея ў Вільню, убачыў жахлівае відовішча: «Усе гарады і вёскі былі спаленыя; кучамі ляжалі трупы пабітага мірнага ліцьвінскага насельніцтва, таксама жанчын і дзяцей, непахаваныя і загнілыя». Маскоўская агрэсія каштавала Беларусі стратай больш чым паловы жыхароў. Кожны другі беларус загінуў у гэтай вайне, названай Патопам, на месцы гарадоў засталіся толькі попел і чорнае вугольле. Толькі на пачатку XIX стагодзьдзя колькасьць жыхароў Беларусі дасягнула ўзроўню першай паловы XVII стагодзьдзя. Вайна зьнішчыла практычна ўсё мяшчанства. Зьнік цэлы пласт рамесьнікаў, прадпрыймальнікаў, гандляроў. Калі ў Магілёве ў 1645 годзе было каля 2 тысячаў рамесьнікаў, дык у 1745 годзе іх было толькі 45. Дэмаграфічная катастрофа і эканамічны заняпад краіны суправаджаліся культурным крызысам ў грамадзтве. Магнаты і шляхта выракаліся свайго грунту - запусьцелага краю, адкінутага на стагодзьдзі назад. Усё цяжэй было гаварыць пра нейкую самастойнасьць Вялікага Княства ў складзе Рэчы Паспалітай. Усё часьцей, гаворачы пра сваё паходжаньне, беларуская арыстакратыя ўжывала словы «Gente Lithuanae, natione Polonae» (ліцьвін родам, польскай нацыі). Урэшце пастанова сойму 1696 году надала польскай мове статус дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім.

Пачынаючы з Паўночнае вайны Расея адкрыта пачала ўмешвацца ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай. Гаспадарчы заняпад, грамадзянскі разлад і сваволя шляхты ператварылі некалі магутную дзяржаву ў «карчму заездную» для сваіх суседзяў. У 1796 годзе «тры каранаваныя разбойнікі»: Расея, Аўстрыя і Прусія падзялілі паміж сабою Рэч Паспалітую Двух Народаў. Вялікае Княства Літоўскае перастала існаваць як дзяржава і было ўключана ў склад Расейскай імпэрыі. Нацыянальная апатыя, якая ахапіла нашае грамадзтва ў XVIII-XIX стагодзьдзях прывяла да таго, што яно згубіла сваё імя, а разам зь ім і гісторыю. З другой паловы XIX стагодзьдзя жыхароў колішняга Вялікага Княства Літоўскага сталі называць беларусамі, а назву «Літва» пачалі адносіць да балцкай Жамойці. Блытаніна, якая ўзьнікла ў сувязі з гэтым, да сёньняшняга дня перашкаджае беларусам адказаць на пытаньне «хто мы?» і знайсьці сваё месца ў гісторыі.

Дарожныя знакі гісторыі

XVI стагодзьдзе, стагодзьдзе Рэфармыцыі перамяніла гісторыю і сталася крыніцаю прагрэсу і блаславенства ў жыцьці многіх народаў. Увесь сьвет глядзіць на гэты пэрыяд як на час, калі былі закладзеныя падваліны сучаснай эканомікі, палітыкі, навукі і культуры. Для нашай краіны гэта таксама выключнае стагодзьдзе. Большасьць найважнейшых для Беларусі падзеяў і зьяваў сабраныя менавіта ў гэты час. У пэўным сэнсе мы - нацыя XVI стагод�ьдзя.

Прыняўшы ідэі Рэфармацыі, зьвярнуўшыся да Бібліі і асабістых адносінаў з Богам, беларускае грамадзтва перажыло вялізарны ўздым у самых розных сфэрах свайго жыцьця. Пачалі шырока распаўсюджвацца школьніцтва і кнігадрукаваньне, юрыдычныя і палітычныя набыткі нашых продкаў нават сёньня выклікаюць захапленьне. Параўноўваючы разьвіцьцё розных краінаў Эўропы XVI стагодзьдзя, можна сказаць, што Беларусь - Вялікае Княства Літоўскае ішла ў тым самым накірунку, што і Англія: такое самае абмежаваньне ўлады манарха, такое самае разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня, такое самае прыняцьцё Рэфармацыі вышэйшымі слаямі грамадзтва, такая самая эканамічная актыўнасьць магнатаў і шляхты (у Англіі - лордаў і сквайраў). На ўсходзе Эўропы паўставала краіна, па сваім культурным, эканамічным і палітычным патэнцыяле здольная ўплываць на ўвесь кантынэнт. Чаго вартае хаця б змаганьне за рэлігійныя правы гугенотаў у Францыі.

Аднак на пачатку XVII стагодзьдзя гэтыя працэсы раптоўна загамаваліся. Здрада Рэфармацыі палітычнай элітай Вялікага Княства Літоўскага стала прычынаю лявіны праклёнаў, якія абрынуліся на наш народ і наступствы якіх мы адчуваем да сёньняшняга дня. Беларусы як нацыя згубілі вельмі важны кансалідуючы, умацоўваючы чыньнік - ідэю, якая абапіраецца на Божае Слова, Біблію, якая вынікае з разуменьня сябе не як выпадковасьці ў гэтым сьвеце, а як часткі спрадвечнага Божага пляну.

Войны Вялікага Княства з Маскоўскай дзяржавай у сярэдзіне XVII стагодзьдзя практычна пазбавілі нашу краіну гарадзкога насельніцтва, найбольш прыхільнага Рэфармацыі, і зьдзесяткавалі шляхту, якая заставалася яшчэ вернай ідэям Лютара і Кальвіна. На два стагодзьдзі эвангельскае хрысьціянства ў Беларусі ператварылася ў маргінальную зьяву, якая практычна не ўплывала на гісторыю краіны. Здавалася, з Рэфармацыяй скончана назаўсёды. Але ў канцы XIX - пачатку XX стагодзьдзяў у Беларусі пачалі імкліва разьвівацца баптысты і пяцідзесятнікі, ідэйныя нашчадкі беларускай Рэфармацыі Залатога Веку. Як і іх папярэднікі з XVI стагодзьдзя, яны мелі вялікі ўдзел у духоўным і маральным адраджэньні нацыі. Не маглі яны пакінуць без увагі і той факт, што беларускі народ, пачынаючы з XVI стагодзьдзя, быў пазбаўлены Слова Божага на роднай мове. У 1927 годзе баптысцкі пастар Лукаш Дзёкуць-Малей выдаў першы пераклад Новага Запавету на сучасную беларускую мову. На працягу ўсяго XX стагодзьдзя большасьць спробаў выданьня беларускіх перакладаў Бібліі так ці інакш былі зьвязаныя зь дзейнасьцю эвангельскіх хрысьціянаў.

Камуністычная дыктатура, панаваўшая ў Беларусі 70 гадоў, зрабіла ўсё магчымае, каб вынішчыць у нашым народзе памяць пра беларускую Рэфармацыю XVI стагодзьдзя, зрабіць беларусаў нацыяй без гісторыі, людзьмі, якія ня могуць нічога скарыстаць з досьведу папярэдніх пакаленьняў. Але падман і бяспамяцтва ня будуць вечна ўладарыць на нашай беларускай зямлі. Залаты Век Беларусі, XVI стагодзьдзе паказваюць нам, дзе той добры шлях, па якому варта ісьці, каб Беларусь заняла свой пачэсны пасад між народамі.

Бібліяграфія:

1. Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. Вільня, 2000.

2. Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае. Мінск, 2000.

3. З гісторыяй на «вы». Укл. Арлоў У. Мінск, 1994.

4. Ігнатоўскі У. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. Мінск, 1991.

5. Канфесіі на Беларусі. Пад рэд. Навіцкага У. Мінск, 1998.

6. Ластоўскі В. Кароткая гісторыя Беларусі. Мінск, 1992.

7. Лоўзі Дж. Гістарычныя ўводзіны ў філасофію навукі. Мінск, 1998.

8. Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мінск, 1995.

9. Насевіч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага. Мінск, 1993.

10. Падокшын С. Іпацій Пацей. Мінск, 2000.

11. Падокшын С. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі. Мінск, 1990.

12. Пічэта У. Беларускае Адраджэньне ў XVI сталецьці. У: Чатырохсотлецьце беларускага друку: 1525-1925. Менск, 1926.

13. Пятроўскі Я. Тарас Сайка. Ініцыятар перакладу і друку Бібліі на літоўскай мове. Гэйнсвіль, 1995.

14. Саверчанка І. Апостал яднання і веры: Язэп Руцкі. Мінск, 1994.

15. Саверчанка І. Астафей Валовіч. Мінск, 1992.

16. Саверчанка І. Вяртання маўклівая споведзь. Мінск, 1994.

17. Саверчанка І. Канцлер Вялікага Княства. Мінск, 1992.

18. Сагановіч Г. Айчыну сваю баронячы. Мінск, 1992.

19. Сагановіч Г. Невядомая вайна 1654-1667 гг. Мінск, 1995.

20. Скарына і яго эпоха. Пад рэд. Чамярыцкага В. Мінск, 1990.

21. Славутыя імёны Бацькаўшчыны. Пад рэд. Грыцкевіча А. Мінск, 2000.

22. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мінск, 1989.

23. Чаропка В. Імя ў летапісе. Мінск, 1994.

24. Бадак А., Войнич И. и др. Всемирная история. Т.10. Возрождение и Реформация Европы. Минск, 1998.

25. Вебер М. Протестантская этика. Москва, 1972.

26. Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии. Избранные произведения XVI- начало XIX вв. Минск, 1962.

27. История евангельских христиан-баптистов в СССР. Москва, 1989.

28. Кодер Д. Мой Франциск Скорина. Минск, 2000.

29. Макдоуэл С., Билайлс М. Освобождение народов. Москва, 1995.

30. Падокшин С. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина XVI - начало XVII в.), Минск, 1970.

31. Плисс В. Исторический очерк проникновения и распространения Реформации в Литве и Западной Руси. Санкт-Петербург, 1914.

32. Сокол С. Социологическая и политическая мысль в Белоруссии во второй половине XVI века. Минск, 1974.

33. Франциск Скорина и его время. Энциклопедический справочник. Минск, 1990.

34. Grzybowski S. Marcin Luter, Warszawa, 1966.

35. Jarmiński L. Bez użycia siły. Działalność polityczna protestantów w Rzeczypospolitej u schyłku XVI wieku. Warszawa, 1992.

36. Jasienica P. Rzeczpospolita Obojga Narodów. Warszawa, 1986.

37. Jasnowski J. Mikołaj Czarny Radziwiłł. Warszawa, 1939.

38. Kosman M. Reformacja i Kontrreformacja w Wielkim księstwie Litewskim w świecie propogandy wyznaniowej. Wrocław, 1973.

39. Łukaszewicz J. Dzieje kosciołów wyznania helweckiego w Litwie. T.1-2. Poznań, 1842.

40. Pierrard P. Historia koscioła Katolickiego. Warszawa, 1984.

41. Pomian K. Europa i jej narody. Warszawa, 1992.

42. Tazbir J. Państwo bez stosów. Warszawa, 1967.

43. Tazbir J. Piotr Skarga. Warszawa, 1962.

44. Zbiór pomników Reformacji koscioła polskiego i litewskiego. Wilno, 1925.