«Навь-Явь-Правь (на белорусском языке)»

Вiтаўт Чаропка

Навь-Явь-Правь

То быў нядобры знак. Так лiчылi ўсе жыхары града Жоўны - ад простага пасынка ў князёвай дружыне да самога князя князёў лiцьвiнскiх Жывiнбуда. Сярод яснага дня на вачах люду, як лятавец, зляцеў з неба чорны каршук на галубоў, што сядзелi пасярод двара князёвых харомаў. Вострыя кiпцюры драпежнiка ўпiлiся ў белую галубку, i ў паветры растаў яе перадсмяротны ўскрык. Каршук панёс у кiпцюрах сваю здабычу.

К вечару пра гэта ведалi жыхары града. I ў мiрныя днi нiчога добрага не вяшчала такая падзея, а цяпер i зусiм. Вёў сваю раць князь рускi Яраслаў на зямлю Лiтоўскую. Вiжы, якiя прыйшлi з-пад Пiнска, казалi, што русаў раць незлiчоная, браня на iх моцная, конi пад iмi сытыя, зброя ў iх вострая. Два гады таму хадзiў князь рускi на яцвягаў. На мячах сваiх неслi русы новага бога - Хрыста, бога, якi дазволiў сябе раскрыжаваць. Князi родаў лiцьвiнскiх i лепшыя людзi з'ехалiся да князя Жывiнбуда на веча. Вечарам, пакуль не зайшло сонца, сотнi лiцьвiнскiх вiцязяў сабралiся перад пагоркам, на якiм знаходзiлася выкладзеная каменем пляцоўка, дзе пад адкрытым небам стаялi стоды багоў. Перад стодам бога грому Перуна, якi быў выразаны з дрэва ў выглядзе барадатага мужчыны, з маланкай ва ўзцятай правай руцэ, гарэла ахвярнае полымя Знiч. Шмат стагоддзяў таму запалiлi жрацы гэты агонь i не давалi яму згаснуць. А вакол свяцiлiшча палыхала восем вогнiшчаў. Чакалi ваяры, калi выйдуць да iх князi. I вось выйшлi яны з храма.

- Браты мае, - звярнуўся да ваяроў Жывiнбуд, - рускi князь Яраслаў са сваiм воiнствам апалчыўся бранню на Лiтву. Не пакiнем сваiм сынам у спадак вечную ганьбу. Не дзеля таго, каб стаць парабкамi русаў.

I, нахмурыўшы бровы, Жывiнбуд чакаў адразу другiх князёў.

Першым мовiў князь Завейка, зiрнуў у натоўп, перачакаў, пакуль сцiхнуць галасы, i загаварыў:

- Я хачу, каб мудрасць не пакiдала нас. Няма нiчога больш каштоўнага за мiр. Шмат нечаканасцяў на вайне. Нiхто з нас не ўпэўнены, што мы пераможам русаў. I што нас чакае, калi русы разаб'юць нас на полi сечы? Яны выведуць у няволю нашых жонак i дзяцей. Хiсткае ваярскае шчасце: учора перамога, а сёння паражэнне. Навошта нам выпрабоўваць долю? А цi не лепш браталюбна жыць з русамi, плацiць iм чорныя куны i бель срэбра i не пралiваць крывi сваёй. Худы мiр лепш за вайну.

Словы князя адазвалiся ў натоўпе незадаволеным гулам галасоў.

Не чакалi ад яго такiх слоў. Апусцiў Жывiнбуд вочы. Наперад выступiў князь Хвел.

- Няўжо ты думаеш, што перад табой сабралiся жанчыны, што ганьбiш наш слых сваiмi непатрэбнымi словамi? - звярнуўся ён да Завейкi. - У цябе жаночае сэрца. Калi баiшся загiнуць, дык можаш схавацца ў сваiх харомах, а мы пойдзем шукаць славы ў бiтвах з ворагамi. Браце, дык не зганьбiм свае iмёны, дык не купiм сваё жыццё бясслаўем. Цi нам палохацца русаў? У нас непераможныя памочнiкi - бацькоўскiя багi. Мы не згубiлi смеласцi i велiчы духу. I не скорымся перад русамi, каб не замучылi яны нас паборамi, як углiчаў.

- Так, так, - загулi ваяры, - не здрадзiм бацькоўскiм багам! - не слухалi, калi Завейка ў роспачы закрычаў: "Вiхор губiць высокiя дрэвы, але бяссiльны ён перад травой".

Выбралi яны вайну з русамi. Пры першых зорках прынеслi Перуну ў ахвяру белага быка. Калi вялi звера да пагорка, ваяры бiлi яго кiямi i радасна прыгаворвалi: "Вось табе наша ахвяра, божа Пяруне. Просiм цябе даць нам перамогу над ворагам!" Са свяцiлiшча спусцiўся ўнiз па дванаццацi прыступках жрэц - ахоўнiк вечнага агню. Доўгая бялюткая сарочка з шырокiмi рукавамi, упрыгожаная вялiкiмi срэбнымi гузiкамi i ўзорамi на аплеччы, цягнулася па зямлi. Рухаўся ён павольна i велiчна. Прыцiхлi воi. Жрэц накiнуў на шыю быку пятлю, i тут жа канцы вяровак ухапiлi князi. Нядоўга змагаўся той за сваё жыццё: задушаны пятлёй, ён аслабеў i павалiўся на пярэднiя ногi. На iмгненне прысутныя знерухомелi - на якi бок упадзе Перунова ахвяра. На левы, значыць, гневаецца бог грому. Бык упаў на правы бок. Падняў рукi да неба жрэц i ўсклiкнуў:

- Радуйцеся, лiцьвiны! Чакае вас прыхiльнасць багоў! А пасля, калi адсеклi быку галаву i ўздзелi яе на кiй за стодам Перуна, клялiся ваяры ў вернасцi сваiм багам. Падыходзiлi да Знiча, бралi з яго рук турыны рог, напоўнены малаком i цёплай крывёю быка, пiлi па глытку, вярталi рог назад жрацу i па прыступках падымалiся да стода Перуна. Тут апускалi яны руку ў чару з бычынай крывёю, мазалi ёю твар i, паклаўшы зброю перад стодам бога грому, клялiся:

- Уладар мой, хай не станецца дапамогi ад цябе, хай не абаранюся шчытом сваiм, хай пасечаны буду мячом сваiм, хай загiну ад стрэл i ад iншай зброi сваёй, хай буду рабом увесь будучы век, калi пераступлю праз праўду сваю.

* * *

Падымалi чары i рогi з медавiнай на трэбiшчы, мо апошнi раз у жыццi. Хто ведае, як здзейснiцца над чалавекам воля багоў. Можа, прынясуць з сечы дадому на шчытах, а можа, i вып'е хмельную чару за перамогу над ворагам i на трызне па сябрах.

Сядзелi перад вогнiшчамi, пiлi медавiну. Князёвы отракi падносiлi кожнаму смажанае на вогнiшчы мяса ахвярнага быка. З'елi яго. Отракi тут жа паднеслi розную ядзь: мяса, рыбу, пiрагi, сыры, тварог i пра пiтво, не забывалiся, падлiвалi ў чары i рогi медавiну, пiва i квас.

Ударылi па звончатых струнах гусляры, i загучала песня.

У кроў ахвярнай жывёлы памачылi вестуны стрэлы i, узяўшы па патухлым вугольчыку, панеслi трывожную вестку па Лiтве. "Пагоня!"

* * *

Ранiшняе святло прагнала начную цемру i прадвяшчала ўсход велiчнага i дабрадайнага сонца, якое асвецiць зямлю.

Волак, якога празвалi Ваўком, ляжаў на мядзведжай шкуры, што ўсцiлала ложа, i паглядаў у кут, дзе на палiцы стаяў невысокi драўляны стол барадатага дзеда-хатнiка. На двары, нiбыта плакала немаўля, тужлiва вуркацеў голуб. Гэтай вясной у галiнах клёна, што рос побач з князёвымi харомамi, звiлi гняздо галубы, i з акенца ложнiцы княжыч пазiраў на птушак. Ён звыкся да гэтай галубiнай сям'i - белай галубкi i белага з сiнiмi пёрамi голуба, звыкся да iх вуркацення, шумнага трапцення птушыных крылаў.

Волак падняўся з ложа i зiрнуў у акенца. Птушка сядзела на галiнцы каля гнязда i, натапырыўшы пёры, вуркацела.

- Ты падняўся? - прагучаў за спiнаю княжыча голас яго малодшага брата Вышака. - Ну, то добра.

Волак азiрнуўся. Брат стаяў у дзвярах, апрануты ў белую льняную сарочку з вышытымi на беражку знакамi сонца - крыжамi, завязаную шнурком каля шыi. Iльняныя белыя парты былi ўвабраны ў мяккiя боты з астрогамi. На пасе са срэбнай спражкай вiселi ў шкураных похвах нож, капшук з крэсiвам. Вышакавы твар яшчэ не набыў суровага мужчынскага выразу. Невялiкi прамы нос, густыя бровы i выразна акрэсленыя вусны - матчына спадчына надавалi яго твару жаночую мiлавiднасць. У братавых вачах было больш хлапецкай гарэзлiвасцi, чым мужчынскай цвёрдасцi. Брат радасна ўсмiхаўся.

- Нiбыта плача, - прамовiў Воўк.

- А-а, гэты голуб, - махнуў рукою Вышак. - Збiрайся.

Браты збiралiся на ловы. Цяпер штодня яны разам з паляўнiчымi ездзiлi ў пушчу бiць звера. Калi ўдавалася завалiць вепрука або лася, прывозiлi яго на возе ў горад, дзе звера свежавалi на князёвым падвор'i, салiлi i вэндзiлi мяса да паходу. Апошнiя днi Волак адчуваў стомленасць i без ранейшай ахвоты ехаў у пушчу. Падумаў, што i сёння давядзецца лазiць па гушчары, i добра, калi багi пашлюць якую здабычу.

Даволi хутка Волак памыўся над невялiчкiм драўляным карытцам з прынесенага слугой срэбнага рукамыйнiка. Калi слуга вынес карытца, Волак касцяным грэбенем расчасаў бараду i доўгiя валасы, адзеўся ў такiя ж, як братавы, белыя льняныя срачыцу i нагавiцы, нацягнуў на ногi боты, аперазаў сябе скураным пасам. I каб не залатая вiтая грыўна на шыi, дык княжыч быў бы падобны ў сваёй вопратцы на простага отрака. Аднак загарэлы i сур'ёзны твар з прамым носам, суровы погляд вачэй выдавалi ў Волаку чалавека, якi прызвычыўся ўладарыць над людзьмi.

У стане ваяроў загучалi сурмы. Доўгi спеў турыных рагоў даносiўся i сюды, да князёвых харомаў. Новы дзень пачынаў панаваць над людзьмi. Воўк зняў са сцяны ясеневы лук, сагнуў яго i нацягнуў шаўковую цецiву, перакiнуў праз плячо скураны рэмень, прымацаваны да калчана са стрэламi. Са стала ўзяў карэц з вiном. Па прыступках княжыч спусцiўся з высокага драўлянага ганка. Ноччу прайшоў дождж, i ў паветры пахла мокрай зямлёй i травамi. Абмыты дажджом клён, што рос каля харомаў, радаваў вока яркай зелянiнай. З лiсця павольна скочвалiся кропелькi, з мяккiм гукам падалi на зямлю. Жмурачыся ад сонца, княжыч зiрнуў на авальны зашчытак харомаў, якi азначаў небасхiл з выразанымi на iм сонечнымi знакамi, двума львамi, якiя сiмвалiзавалi зямлю, i русалкай, якая сiмвалiзавала ваду. Каля разных конегаловых вiльчакоў сiратлiва сядзеў голуб.

Вялiкi i магутны Сварожыч у юнацкiм захапленнi перад прыгажосцю зямлi лашчыў яе сваiм боскiм святлом, саграваў жываносным цяплом i чакаў ночы, каб апусцiцца далёка за даляглядам на ложа, якое заслала яму Лада.

Княжыч апусцiўся на каленi, у дар Свярожычу вылiў на зямлю з карца вiно i, працягваючы рукi да сонца, узмалiўся:

- О вялiкi Сварожыч! У гэты дзень захавай i благаславi нас! Пазбаў нас лiха! Пашлi нам удачу супраць ворагаў, о вялiкi бог!

Праказаўшы замову, тройчы пацалаваў свае рукi i падняўся на ногi. Ён пайшоў на гаспадарчую частку двара. У прасторнай драўлянай клетцы, што стаяла каля стайнi, занепакоiлася рысь, якую некалi злавiлi на ловах. Выгнула спiну i пагрозлiва зашыпела. Воўк прыкрыкнуў на звера. Чалавечы голас узлаваў рысь, яна кiнула сваё пруткае цела на княжыча i ўдарылася носам у тоўстыя жэрдкi клеткi. На шыi i на спiне паднялася поўсць, гострыя кiпцюры звера драпанулi па дубовай падлозе - рысь сердавала. I мiжволi халадок боязi папоўз па спiне княжыча. Нянавiсць да чалавека, якi пазбавiў яе волi i цяпер насмiхаўся, гучала ў рысiным голасе.

Яго ўжо чакалi з асядланымi коньмi. Вярхом на белым канi сядзеў Вышак. Лоўчыя стрымлiвалi на тоўстых кiях з ашэйнiкамi дзiкаватых хортаў, якiя ўзбуджана скавыталi. Стары дзядзька Гвай, якi пасля пострыху княжычаў выхоўваў iх, падвёў да Воўка яго любiмага каня Кахая - рослага, з белай у чорныя яблыкi поўсцю. На конскiх грудзях вiсела лента са срэбнай пласцiнкай, на якой былi выгравiраваны ад дурнога вока сонечныя крыжы i Перуновы знакi. З торбачкi Гвай сыпануў на далонь княжычу аўса. Конь пацягнуўся мяккiмi вуснамi да чалавечай далонi.

* * *

З акна пакоя, дзе звычайна князь думаў з князямi i лепшымi людзьмi родаў пра строi i ўставы зямельныя, паглядаў на сыноў Жывiнбуд. I лагоднеў яго суровы твар. Радавалi князя сыны. Выраслi спадкаемцы - ёсць каму перадаць княства, i на суклоннi апошнiх дзён жыцця ён будзе спакойны.

У пакой увайшла княгiня Лаўса.

- З новым днём, княжа. Хай будуць мiласцiвымi да цябе багi, - прывiтала яна мужа.

Жывiнбуд павярнуўся да жонкi. Лаўса любiла пакрасавацца ў новых строях. Вось i сёння надзела нядаўна куплены ў вiзантыйскiх гасцей даўгаполы кабат са стаячым каўняром, сцягнутым поясам i пятлiцамi на грудзях. Чырвоная, вышытая залатымi нiткамi тканiна, з якой быў пашыты кабат, так спадабалася княгiнi, што Жывiнбуд выклаў рамеям не адну кунiцу, каб дагадзiць жонцы. Галаву княгiнi ўпрыгожвала залатая зубчастая дыядэма з выбражэннямi русалак, а на цэнтральнай пластцы - багiнi Лады. З абодвух бакоў дыядэмы на раснах апускалiся да плеч залатыя колты са знакамi турыных рагоў. Палюбiла княгiня раскошу i золата, а раней толькi i было ўпрыгожанняў што срэбныя колты ды бурштынавыя пацеркi. Змянiў час i характар Лаўсы i прыгажосць яе забраў. I ўжо не вабiў Жывiнбуда прыгажосцю жончын твар. Не адзiн дзесятак спальвалi Марэну вясной з таго часу, калi ён на раннi летаў сваiх гнаў каня ў няблiзкi свет, аж за Шчару i Зальвянку, каб хоць адным вокам зiрнуць на Лаўсу, дачку яцвяжскага князя Асiрга. I сэрца радасна трапятала ў грудзях. А ноччу ён вяртаўся дадому. Зоркi i месяц асвятлялi яму шлях. Маўклiвыя дрэвы глядзелi ўслед адзiнокаму вершнiку, якi парушаў iх начны сон. Першы пацалунак, калi ён нясмела дакрануўся вуснамi да яе шчакi, i дзявочыя словы: "Мне хочацца праехацца на тваiм канi". I калi яна ўпала з каня, ён, падняўшы дзяўчыну на рукi, прызнаўся, што кахае яе. Вось i пражыта з Лаўсаю жыццё. Чаго таiць - былi суложнiцы, якiя сваiм маладым целам абуджалi яго страсць, але яна мацi яго сыноў i разам з iм пойдзе ў вырай, да дзядоў. А час гэты ўжо блiзкi, i аднойчы ранiцай не дабудзяцца яго i ў адчыненае акно вылецiць яго душа з роднага дому. Як некалi даўно-даўно не дабудзiлiся яго дзеда Уценуса. Семдзесят i восем летаў пражыў Уценус. I постацi людзей ледзь бачыў князь, i галасы ўжо ледзь чуў, i рукi дрыжалi. Старасць паклала на яго плечы сваю цяжкую длань - сагнула князя. Аднойчы вечарам, калi дзед i ўнук засталiся адны ў пакоi, князь, якi нiкому i нiколi не скардзiўся на стомленасць, раптам мовiў: "Слабею. Непаслухмяныя чэлесы мае, цягне ўнiз да зямлi, - ён павольна пахiлiўся з лавы ўнiз i апусцiў далонь да падлогi, - час рыхтаваць санi. Семдзесят восьмы год жыву, а ўсё памятаю - i пострыг, i як упершыню сеў на каня, i першую сечу, i першую чару медавiны, i першую жанчыну, як учора ўсё было". Ён змоўк i цяжка ўздыхнуў. Жывiнбуд i не ведаў, што адказаць. Дзед падняўся з лавы i пакрочыў у ложнiцу, каля дзвярэй спынiўся, павярнуўся да яго i цiха папрасiў: "Будзiце мяне ранiцай моцна, а то не дабудзiцеся". Так i адбылося - ранiцай не дабудзiлiся Уценуса - князя князёў лiцьвiнскiх. А здаецца, толькi ўчора развiтаўся ён, Жывiнбуд, з дзедам.

- Хай i да цябе будуць мiласцiвыя багi, - адказаў жонцы Жывiнбуд.

Княгiня падала мужу чару з пiвам i кавалак хлеба. Штодня выконваў князь даўнi рытуал: памачыў хлеб у пiва, адпiў з чары, адкусiў трохi хлеба, вярнуў чару з хлебам княгiнi. Лаўса выйшла з пакоя i ў дзвярах, што вялi ў харомы, вылiла за парог пiва.

- Няхай будзе дастатак у гэтым доме для гаспадара, госця i жабрака, прамовiла яна.

* * *

Зубр наструнiў вушы. З узлеску даляцеў вiсклiвы сабачы брэх, а дзе сабакi, там павiнны быць людзi, якiя неслi з сабою смерць. Людзi, як i ваўкi, былi яго ворагамi. Калi чалавек сустракаў яго адзiн на адзiн, дык спуджана ўцякаў, i толькi калi людзi збiралiся ў зграi, бралi з сабой сабак, тады яны смялелi i нападалi на валадароў пушчы - зуброў. Можна было растаптаць капытамi, пырнуць рагамi аднаго, другога, трэцяга, але ўсё роўна нехта з людзей ударыць вострым кiем, на канцы якога - смерць.

Зубр падняў галаву, пераступiў з нагi на нагу, прыслухаўся. Сабачы вэрхал наблiжаўся. Трэба было ўцякаць.

Моцныя ногi неслi зубра далей ад небяспекi. Магутнымi грудзямi ён ламаў галiны дрэў i хмызняк - пракладаў сабе шлях. Але i адтуль, куды ён бег, данёсся сабачы брэх, людскiя галасы i гукi ражкоў. Аблава. Людзi акружылi яго. Жыццё зноў прымушала змагацца за сябе. Звер бег павольна, захоўваў сiлы для рашучага моманту, калi спатрэбяцца свежыя ногi i трэба будзе iмгненна прарвацца праз кола. Гучна стукалi па зямлi капыты. Трашчалi галiны. Напужаныя сабачым брэхам, выскоквалi з хмызнякоў лiсы i зайцы. Зубр не мяняў напрамку. Самае недарэчнае цяпер - страцiць вытрымку i замiтусiцца. Хаця гады i забралi ў яго сiлу i ён ужо не мог абаранiць сваё права правадыра статка i павiнен быў пакiнуць яго, але ў яго быў вопыт доўгага жыцця. Ён ведаў, што з людзьмi нельга лезцi ў бойку - яны толькi гэтага i чакаюць, акружаць яго, нацкуюць сабак i, варта толькi пачаць адбiвацца ад iх, наваляцца з усiх бакоў - не ўгледзiш, як вострым кiем удараць. Трэба прарвацца праз заслон людзей - гэта выратаванне. Зусiм блiзка брахалi сабакi...

Зубр выбег на паляну. Убачыў, як людзi спусцiлi з павадкоў сабак i тыя з брэхам рынулiся да яго. Моцным ударам капыта зубр раскрышыў чэрап аднаму з гэтых вiсклiвых звяроў, другога ўзняў на рогi i падкiнуў у паветра. Астатнiя шалёна брахалi на яго, але падыходзiць не адважвалiся. Зараз трэба было чакаць сустрэчы з людзьмi. Яны хавалiся за дрэвамi.

- Мой! - закрычаў Воўк i ўдарыў астрогамi каня.

Сцiснуўшы ў правай руцэ сулiцу, Воўк накiраваў каня на зубра. Звер прыпынiўся, нахiлiў нiзка галаву, выставiўшы наперад доўгiя рогi, i пагрозлiва рыкнуў. I конь пад княжычам, не слухаючыся паводдзяў, заiржаў i ўзняўся на заднiя ногi. Варта было зубру цяпер баднуць каня, як той разам з вершнiкам паляцеў бы на зямлю, а там чалавека можна растаптаць капытамi. Але кожная хвiлiна цяпер ратавала звера. Пакуль людзi яшчэ не акружылi яго - хутчэй бегчы адсюль. Да выратавальнага гушчару заставалiся крокi. Вострыя калкi астрог упiлiся ў каня, i боль быў мацнейшы за боязь перад пагрозлiвым зубрам, - конь падначалiўся моцнай руцэ вершнiка, якi трымаў паводдзе, i панёс свайго гаспадара ўслед за зверам. Волак дагнаў зубра i ўдарыў сулiцай у загрывак. Звер нырнуў у гушчар.

Гонар не дазваляў княжычу спынiць пагоню. Будуць пасля слугi плявузгаць, што задрыжала князёва рука i выпусцiў ён звера. Паранены зубр далёка не ўцячэ. Волак саскочыў з каня i перадаў паводдзе Гваю. Адзiн, трымаючы на творцы хорта, пусцiўся па слядах зубра. Лёгкiм i хуткiм быў бег чалавека. Маладая, нерастрачаная сiла бурлiла ў iм, прасiла выйсця. Чалавек атрымлiваў асалоду ад запалу, што ахапiў яго, чалавек быў ап'янелы ад прадчування ўдачы. Хорт нецярплiва скуголiў i цягнуў за сабой у глыб гушчару паляўнiчага. А зубр з апошнiх сiл уцякаў ад пагонi.

Доўга, прадзiраючыся праз галiны дрэў, гнаўся за зверам княжыч.

Хорт вывеў княжыча на вузкую сцежку. Волак агледзеўся. Вакол стаялi высокiя хваiны, а ўнiзе пад iмi буяў хмызняк. Нiколi ў гэтых месцах ён не быў. У запале i не заўважыў, што трапiў за няблiзкi свет. Трывожнае скуголенне хорта насцярожыла Волака. Сабака зноў нешта пачуў. Да слыху даляцеў тупат конскiх капытоў. Па сцежцы нехта ехаў. Ну, то добра, хоць спытаецца, у якi бок падацца да Жоўны, а мо i каня пазычыць.

Хор нецярплiва завiляў хвастом, некалькi разоў брахнуў. Неўзабаве на сцежцы паказалiся тры вершнiкi ў iльняных вопратках з лукамi i калчанамi за спiнамi. Аднаго вершнiка Воўк пазнаў - князь Завейка. Забачыўшы наперадзе княжыча, Завейка падскакаў на белым канi да яго. Хоць i быў ён апрануты, як яго слугi, у льняную срачыцу i парты, але на нагах боты з астрогамi, на шыi залатая грыўна, а ў правым вуху залатая круглая завушнiца i срэбныя бляхi на вуздэчцы i сядле - знакi княскага багацця. Нягледзячы на старасць, твар князя прываблiваў адкрытасцю i прыгажосцю - прамы нос, вузкiя, моцна сцятыя вусны, густыя вусы i барада, у якiх серабрылася сiвiзна, доўгiя, зачэсаныя назад валасы агалялi прамы лоб з барознамi маршчын. Чорныя вочы холадна глядзелi з-пад броваў на княжыча. Нават i ў такiя ўжо немаладыя гады сустрэча з гэтым шыракаплечым высокiм чалавекам не абяцала яго ворагу нiчога добрага.

- О, княжа, вось дык сустрэча, - нечакана для Волака прыязна прамовiў Завейка i ў доказ таго, што i сапраўды ўзрадаваны, усмiхнуўся, пасля злез з каня.

Абодва князi вынялi свае мячы з похваў i кiнулi iх на зямлю ў знак таго, што захоўваюць яны памiж сабою любоў i яднанне. I, наступiўшы на мячы, абнялiся.

- Гнаў зубра, ды вось заблукаў.

- Мiласцi просiм, княжа, у госцi, - прапанаваў Завейка. - Адпачнеш, падсiлкуешся, дам табе каня дабрацца дадому, - мовiў мiралюбна князь.

Адзiн са слуг перадаў свайго каня княжычу. Хай будзе так - прыме запрашэнне. Калi запрашаюць цябе ў госцi, нельга крыўдзiць адказам нават лютага ворага. Багiня Лада - ахоўнiца дамашняга агменю - за тваю ласку паспрыяе. Паднялi з зямлi мячы. Воўк паставiў нагу ў страмяно i ўскочыў у сядло. Адзiн за адным па вузкай сцежцы вершнiкi адправiлiся далей.

Усё ж цiкава блiжэй пазнаёмiцца з гэтым чалавекам. Такога, як Завейка, лепш трымаць за сябра, чым за ворага. Вось самi багi далi магчымасць паразумецца з iм.

Князевы харомы стаялi з краю вялiкага паселiшча. Праз зелянiну дрэваў вiднеўся крыты дранiцай дах. Высокi плот акружаў харомы. На вострых зубах хваёвых плах вiселi бiтыя гаршкi - каб адганяць наўцаў. Перад брамай, якую трымалi тоўстыя слупы, Завейка ўладарна крыкнуў: "Дарогу!" Браму адчынiлi два ваяры.

- Мiласцi просiм, князь, - паказаў Завейка рукой наперад.

I Волак уехаў на канi на двор.

Здзiвiла, як марудна i няўклюдна злез з каня баярын. Нiбыта засаромеўшыся сваёй няўклюднасцi, Завейка засмяяўся:

- Гэта цяпер пастарэў ды панягожаў, а ўперад дык птушкай лётаў.

Завейка, вiдаць, любiў жыць у раскошы. Харомы пабудаваў прасторныя i ўпрыгожаныя вытанчанай разьбой на лiштвах i прычэлiнах. На даху вiльчакi ўвенчаны разнымi конскiмi галовамi. Вiтыя слупы-калоны трымалi дах над высокiм з прыступкамi ганкам.

Яны ўвайшлi ў харомы. Князь адчынiў разныя дубовыя дзверы ў грыднiцу i прапусцiў наперад сябе госця. Волак спынiўся - пасярод пакоя стаяла рысь. Звер пагрозлiва зарыкаў на чалавека. Зараз бы сулiцу, што пакiнуў на двары.

Здалося, што рысь скочыць на яго - i не пабяжыш, i не закрычыш ад боязi. Ён жа князь, чаго-чаго, а свайго жаху нiколi не павiнен паказваць, нават азiрнуцца не мог, каб не выдаць сябе. I раптам уладарны дзявочы голас: "Сядзець", - i рысь паслухмяна апусцiлася на падлогу. Насустрач з дзвярэй другога пакоя выйшла дзяўчына. Вiдаць, гэта была воля багоў, каб ён заехаў да Завейкi, бо, убачыўшы дзяўчыну, зразумеў - вось яго доля. Дзявочыя, па-дзiцячаму даверлiвыя i разам з тым цвёрдыя, нават халаднаватыя вочы паглядалi на яго. Ён адчуваў iх позiрк. Доўгая льняная сарочка абцягвала спакуслiвыя выступы грудзей. I па ўпрыгожаннях - срэбных крынах на шыi, бранзалетах на вузкiх запясцях рук i залатой дыядэме, што ахоплiвала чорныя, заплеценыя ў касу валасы, i па тым, як дзяўчына ганарлiва трымала галаву, па гэтым цвёрдым позiрку цёмных вачэй можна было здагадацца - княгiня.

- Бажэна, да нас госць - княжыч Волак, - прамовiў з-за яго спiны Завейка.

Дзявочыя вусны задрыжэлi, i дзяўчына ўсмiхнулася даверлiвай i чароўнай усмешкай.

За сталом, якi накрылi слугi, Воўк, хоць i прагаладаўся, еў мала i раз-пораз кiдаў позiрк на дзяўчыну. Прысутнасць побач Бажэны - было цяпер галоўным для княжыча, ён адчуваў сiлу яе прыгажосцi над сабой. Любаваўся дзяўчынай. Яна падымала вочы на княжыча, каб, сустрэўшыся з iм позiркам, зноў апусцiць iх. Ды толькi не мог абед доўжыцца вечнасць - трэба было i адкланяцца.

- Дзякуй, князь, за хлеб ды соль, - прамовiў Воўк i адставiў пустую чарку, у якую слуга да гэтага тройчы налiваў халоднага пiва.

- Твая воля, княжыч. Не магу цябе затрымлiваць, але загадаю асядлаць табе каня, - Завейка падняўся з-за стала.

Воўк разгадаў маленькую хiтрасць князя - даў яму iмгненне пабыць сам-насам з дачкой. А за гэта дзякуй, мудры стары. I калi Завейка выйшаў, Воўк, не адводзячы вачэй ад Бажэны, мовiў:

- Я ведаю пра тваё жаданне?

Яна падняла вочы на яго, толькi цяпер ужо не ўсмiхалася, i разгублена спытала:

- Якое?

- Сустрэцца з табой на Купалле! Будзеш чакаць мяне?

- Так, - адказала яна i прама паглядзела на княжыча.

* * *

Гарэла купальскае вогнiшча - бацюхна Цар-Агонь. Конскi чэрап, умацаваны на высокiм кii, узвышаўся над вогнiшчам Купалы. Вакол яго спявалi i вадзiлi карагод дзяўчаты ў белых строях, падпяразаныя быллём i ўпрыгожаныя вянкамi з зелянiны i войнiкамi з блакiтнай тканiны. А юнакi з радаснымi крыкамi выхоплiвалi з вогнiшчаў паходнi, вярцелi iмi над галовамi - адганялi цемру.

Ён гнаў свайго каня. Яму хацелася пяшчоты - абдымаць i цалаваць Бажэну. Над дарогай раскiнулi галiны дрэвы. Месячнае святло бруiлася памiж галiн. Тупат конскiх капытоў будзiў начную цiшу. Воўк спадзяваўся на каханне. Наперадзе гарэлi купальскiя вогнiшчы. Прывязаў каня да дрэва ў гайку i падышоў да людзей. Нiхто не зважаў на яго. Стаяў у цемры i паглядаў на Бажэну, якая вадзiла карагод з дзяўчатамi, - нiкому не патрэбны i чужы тут. Што падумаў бы пра яго бацька, калi б даведаўся, што ён падаўся сюды, замест таго каб святкаваць Купалу разам з сям'ёй.

А пасля, калi перагарэў шост i конскi чэрап паляцеў у агонь, скакалi праз вогнiшча - падабенства сонца на зямлi, i дым ачышчаў людзей ад хвароб, надаваў iм здароўя.

- Што стаiш, княжыч?

Ён азiрнуўся i ў святле полымя ўбачыў Бажэну - усхваляваную i чароўную. Яна працягвала яму руку.

- Давай скокнем праз Купалу, - прапанавала дзяўчына.

I вось яе далонь у яго далонi - маленькая i пяшчотная. Толькi не выпусцiць яе пры скачку, тады, паводле павер'я, яны пажэняцца. Пабеглi разам да вогнiшча, i ўзляцелi яны ўгору перад полымем, i перасягнулi яго. I дзявочая далонь у яго далонi.

* * *

А праз дзень князь Жывiнбуд павёў сваю дружыну ў паход. I не срачыца, не жупан быў на iм, а кальчуга, злучаная са шлемам бармiцай, на скураным пасе вiсеў меч. Белы конь нёс князя. А за Жывiнбудам ехалi на конях вершнiкi, iшлi дружыннiкi. Зiхацелi на сонцы даспехi, срэбная вупраж коней. Услед вiцязям паглядалi iх жонкi i дзецi, сёстры i бацькi. Жыццё пачынала для iх новы адлiк часу - часу чакання з вайны сваiх сыноў, братоў i мужоў. Час трапяткой надзеi, што тыя перамогуць ворага i жывымi вернуцца дадому i не для iх давядзецца запальваць краду вогненную. I княгiня Лаўса з трывогай паглядала ўслед дружыне. Вось так два гады таму пакiдаў князь на чале сваiх вiцязяў град. Адправiўся з iм у паход на русаў старэйшы сын Лютавiт. I тады трывога сцiскала яе сэрца. А праз месяц вярнуўся князь з сечы. Нiзка апусцiў пасiвелую галаву Жывiнбуд. Прадчуваючы нядобрае, пабегла насустрач яму княгiня i ўбачыла, што вялi за мужам сынава каня. Нiчога не мовiў ёй князь, толькi цяжка ўздыхнуў. Расступiлiся воi i вынеслi на шчытах цела Лютавiта.

Нi муж, нi дзецi, нi чэлядзь - нiхто не бачыў яе слёз, не чулi, як па-бабiнаму карыла яна па забiтым сыне. Толькi калi дым ахвярнага полымя панёс яго душу ў вырай, лямантавала княгiня: "Сонейка маё, чаму так рана ты зайшло? Свеце мой светлы, чаму цемра ахiнула цябе? Куды ж ты ад мяне адлятаеш? Куды ж ты гэта прыбраўся? У якую дарожаньку i ў якую староначку? Дай жа мне вестачку, хоць праз кавулю. Рана-раненька буду слухаць, што кавуля пра цябе мовiць. Падымi ты сваю маладую галовачку i скажы ласкавае слоўца".

Яна падманвала сябе. Не ў вечным выраi продкаў душа Лютавiта, а жывы ён. Проста пакiнуў бацькоўскi дом i цяпер княжыць самастойна. За клопатамi не дабярэ часу наведаць бацькоў. Можа, таму не распытвала яна мужа, як загiнуў Лютавiт. Гэтае ашуканства суцяшала яе. Сны, якiя рэдка дарылi ёй сустрэчу з сынам, толькi замацоўвалi яе падман. Час адбiраў у памяцi рысы сынавага твару, i голасу яго ўжо не памятала, i боль страты сцiхаў, слабеў.

I вось праводзiць яна на сечу мужа i двух сыноў, i сэрца прадчувае бяду.

Апошнi вой схаваўся за даляглядам. Адчулi тыя, хто застаўся чакаць, нiбыта асiрацелi яны, i нагадалi выпадак з каршуном i белай галубкай - бяду павяшчае.

* * *

Дзiця сваiх пачуццяў, як хутка знайшла яна радасць у яго ласках i як у адчаi яна абдымала яго, калi яны развiтвалiся, нiбыта не жадала адпусцiць яго. "Ты пакiдаеш мяне?" Ён марыў, каб не скончылася гэтае iмгненне iх шчасця. Але ночы мiнуў час. I цяпер, хiстаючыся ў сядле, княжыч успамiнаў iх сустрэчу. Сядзелi ў адным з пакояў гаспадарскай пабудовы. Уразiлi яе словы.

- Я радуюся шчасцю жыць, - казала Бажэна. - I хай будзе боль i няўдача, але ёсць i каханне.

Чакаў, што Бажэна прызнаецца, што ён любы ёй. Але дзяўчына змоўкла. Сядзела на невялiчкай лаве каля сцяны i паглядала на трапяткi язычок свечкi. Маўчаў i ён, а пасля падняўся, падышоў да Бажэны i апусцiўся каля яе на каленi, паклаў рукi на яе ногi. Праз iльняную сарочку адчуваў мякка-пруткую пяшчоту яе сцёгнаў. Яе частае дыханне абпальвала ягоны твар. Розум паддаўся неадольнай сiле, якая вабiла яго да дзяўчыны. I ён хацеў цалаваць дзяўчыну ў прыемным пачуццi ўлады над ёю. А Бажэна смялася: "Хочаш патрымацца за нагу, дык патрымайся". Ён гладзiў яе ногi. "Ну, можаш патрымацца i тут, - смяялася дзяўчына. - Патрымаўся, i хопiць".

Сваёй насмешлiвасцю яна прынiжала яго самалюбства. Яна смяялася з яго.

Падняўся з калень i вярнуўся на сваё месца, сеў на лаву каля дзвярэй. Яшчэ гарачая кроў бегла па жылах, але да яго вярнуўся розум. Не стане прынiжацца перад ёй. Трэба было развiтацца. "Iдзi да мяне", - раптам папрасiла Бажэна. А ён сядзеў на месцы. Хай цяпер яна прынiзiцца перад iм. "Нiкога не прасiла, а цябе прашу", - казала дзяўчына. I ён падышоў да яе. Не чакаў, але дзяўчына ступiла насустрач i прытулiлася да яго. Яе пальцы трапяткой хваляй прабеглi па яго валасах. Ап'янелы ад блiзкасцi дзяўчыны, ён прыпаў да дзявочых вуснаў i абняў яе за плечы. З неспатоленай прагай яны цалавалi адно аднаго. Ад удзячнасцi, ад пакутлiвай асалоды дзявочых пацалункаў, ад той памыснасцi, якiя перажываў, ён багавеў перад дзяўчынай i пяшчотна цалаваў яе твар i шыю, гладзiў валасы.

"Ну што ты? Ну што ты? - шаптала Бажэна. - Распранi мяне". I ў знак поўнай пакорлiвасцi сама разула яго - прызнала сваiм мужам i спадаром. I ён быў шчаслiвы.

* * *

Панурыя твары, у позiрках вачэй адно - цi хутка прывал. Марудна па вузкай лясной дарозе паўзло войска князя русаў Яраслава. Маўчалi трубы i барабаны, не луналi сцягi, не чулася бадзёрых галасоў, толькi бязладны цяжкi тупат тысяч ног, цоканне конскiх капытоў, бразганне зброi i даспехаў, iржанне коней разносiлiся па лесе. Некалькi дзён таму пад вясёлы дроб барабанаў i спеў труб пакiдала раць руская Пiнск. Гарачылiся пад вершнiкамi конi, смяялiся воi. I, гледзячы на сваё войска, верыў Яраслаў, што не ўстояць перад iм лiцьвiны.

А цяпер ён i сам стамiўся ад гэтага нялёгкага паходу. Пасля дажджоў размыла дарогу, i ўсе сiлы забiрала слота. На пераправах праз рэчкi гiнулi людзi i конi. Пацягнулася глухая пушча. Высокiя дрэвы абступалi шлях, якi пракладвалi сякерамi ваяры. Сустракалiся густа парослыя зялёным мохам вялiкiя ствалы зваленых на зямлю дрэў. Гэтыя лясныя нетры, дзе скляпенне галiн хавала ад вачэй свет божы, пужалi вояў. Часта з гушчару ляцелi лiцьвiнскiя стрэлы. Наканечнiкi сваiх стрэл лiцьвiны змазвалi атрутай. I не паспявалi ваяры разрэзаць нажамi рану ў параненага таварыша i выцiснуць атруту, як ён памiраў.. Проста ў лесе i хавалi забiтых. Крыжы на iх магiлах адзначалi шлях войска русаў.

I чым далей забiралiся ваяры ў пушчу i высокiя сцены дрэваў бралi iх у палон, адгароджваючы ад астатняга свету, тым болей расло пачуццё трывогi i невядомасцi. То там то сям у неба падымалiся слупы дыму ад сiгнальных вогнiшчаў лiцьвiнаў. Нядоўгiя прывалы на якой-небудзь палянцы або ў сяле, якое пакiнулi жыхары, толькi расслаблялi вояў. Ноччу разбiвалi стан, выстаўлялi варту. Так iшлi яны на Лiтву.

Не вылучаўся сярод вояў князь Яраслаў. Нi золата, нi ўпрыгожанняў багатых, нi вопраткi князевай не надзеў ён. Такая ж простая кальчуга, як i ў вояў, наклады на нагах. Толькi востраканечны шлем з залатым крыжам вызначалi ў iм вялiкага князя рускага. Ехаў Яраслаў на канi ў сярэдзiне войска, акружаны грыдзямi. Без ахвоты выправiўся князь у гэты паход. Дапяклi папы сваiмi напамiнамi, што на межах яго княства жывуць паганцы i бягуць да iх тыя, хто не прыняў Хрыста. I вораг хрысцiянства сее плевелы сярод дарагiх расткоў божай веры. Хрыстос дакрануўся мiласцю духа свайго сэрца Яраслава, ўладара зямлi Рускай, каб забяспечыў ён межы хрысцiянскiя ад ворагаў паганцаў. Ну што ж, вось ён агнём выпалiць плевелы. Добра было б сядзець у сваiх харомах у стольным Кiеве, радавацца пражытым дням, няньчыцца з унукамi. Не такiя яго гады, каб выпраўляцца ў гэтую глуш супраць паганцаў. Як стамiўся ён разбiраць звадкi князёў, уцiхамiрваць iх свавольствы зброяй, забiваць сабе галаву думкамi пра ўстроi зямельныя, падладжвацца пад чыннасць падначаленых i, як скарамошку, iграць дабротлiвага i людалюбнага валадара, слухаць баярскiя глупствы на радах, лiслiвiць перад хiтрымi папамi - i гэта называецца кiраваць дзяржавай. Як стамiўся ён баяцца. У дзяцiнстве баяўся бацькi - князя Ўладзiмiра. Чужым i пагрозлiвым быў для Яраслава бацька. Нячаста прыязджаў ён у Лыбедзь, сяло пад Кiевам, дзе жыла яго жонка Рагнеда з дзецьмi. Цяжка сядаў на лаву, расставiўшы ногi, чырвонымi ад п'янак вачыма тупа глядзеў перад сабой i, здавалася, не заўважаў iх, сваiх дзяцей. А яны палахлiва падыходзiлi да яго. Нiколi бацька не прылашчыў нiкога з iх, i нiхто з iх так i не асмелiўся ўскараскацца яму на каленi, прытулiцца да грудзей. Яго змрочны твар, халодныя вочы i суровы голас пужалi iх. I пасля, калi бацька саслаў з Кiева Рагнеду за тое, што яна, помсцячы за свае прынiжэннi, ледзь не перарэзала яму, соннаму, горла, баяўся Яраслаў сваёй адзiноты. Не было яму да каго прытулiцца, знайсцi ласку i спагаду. Ноччу адзiн хаваўся з галавою пад коўдру, каб хоць неяк пазбавiцца жаху перад начной цемрай. Мацi ўжо не супакоiць яго. Баяўся ён рашучых ноўгарадскiх баяр, якiя, нiбыта тацi, падступiлiся да яго i патрабавалi не плацiць данiну Кiеву. Баяўся аславiцца баязлiвым. I было боязна бацькавага гневу, немiнучай вайны з Уладзiмiрам. А калi бацька пачаў збiраць супраць яго дружыну i ўжо масцiў масты i гацi, - малiў Бога, каб пазбегнуць вайны з Кiевам. Нечаканая смерць бацькi не прынесла яму палёгкi - трэба было ваяваць з братамi Барысам i Глебам. Баяўся, што стане вядома, што па яго загаду загiнулi яны ад рукi варагаў. Ды i загад не даваў; як Пiлат, умыў рукi, калi варажскi важар Эймунд папытаўся: "Але як жа быць, валадар, калi мы дабяромся да конунга Барыса, - забiць яго цi не?" - "Не стану я нi заклiкаць людзей да бою з Барысам-князем, нi вiнавацiць, калi ён будзе забiты". А калi Эймунд прынёс яму Барысаву галаву, хацелася схавацца ад пранiклiвых варагаў, каб не бачылi яны, як да кончыкаў вушэй ён пачырванеў, - што мовiць iм, не ведаў. I ад страху, што пракляне яго царква, звалiў усё вiну на тураўскага князя Святаполка, маўляў, ён, акаянны, успрыняў думку Каiнаву, каб перабiць усiх братоў i валодаць Рускай зямлёй. I не саромеўся перад дружыннiкамi заяўляць: "Не я пачаў забiваць братоў, а Святаполк, няхай будзе Бог мсцiўцам за кроў братоў маiх, бо без вiны пралiтая праведная кроў Барыса i Глеба. Вiдаць, i са мной тое самае зробiць? Судзi мяне, госпадзi, па праўдзе, няхай сунiмецца зладзейства грэшнага". Бога не баяўся, калi манiў, бо баяўся Свята полкавай перамогi над сабой i адказу за сваё злачынства. I, як заяц, уцякаў ад Святаполка, калi ў сечы на Бузе засталiся ад яго войска толькi чатыры чалавекi. Нават у Ноўгарадзе не апамятаўся, баяўся, што тураўскi князь заявiцца сюды, i ўжо за мора плыць сабраўся, як пасаднiк з ноўгарадцамi рассек ладдзi: "Хочам яшчэ бiцца са Святаполкам". Са страху i перамог Святаполка, i стаў кiеўскiм князем. Вяршыня ўлады не пазбавiла яго боязi. Баяўся страцiць вялiкакняжацкi пасад i кiнуў у паруб малодшага брата Судзiвоя, дагэтуль гноiць яго; баяўся свавольных варагаў, якiя патрабавалi плату за службу, i прагнаў iх; баяўся, што не любы дружыне, бо на пiрах для яе нi моцнага пiцця, нi ядзення смачнага, нi ўслад, нi гусельных спеваў, нi плясаў не дазваляў, бо баяўся папоў, якiя пра даўнюю вiну яго ведалi, таму патрабавалi ад яго чыннасцi хрысцiянскай i не ладзiць у харомах сваiх пiцця "бесов возвеселительной чаши", каб не было свар i лаяння сярод хрысцiянскiх вояў, каб не тварылi яны сабе п'яных шляхоў, якiя вядуць на пагубу. Як праклён, боязь валодала iм. Ён хiтрыў, асцярожнiчаў, гатоў быў саступiць, абы не рызыкаваць... i пра славiўся мудрым. Толькi без парады сваёй жонкi Iнгiгерды не прымаў нiводнага важнага рашэння. Не так слушнымi былi яе парады, як падпарадкоўваўся ён жаночай рашучасцi i забываўся на сумненнi свае i страхi. I каб выкупiць жонку, калi яна трапiла ў палон да полацкага князя Брачыслава, ён саступiў Полацкаму княству Оршу i Ўсвяты.

I цяпер Яраслаў баяўся, што лiцьвiны, як два гады таму яцвягi, дадуць яму адпор i, градаў iх так i не ўзяўшы, давядзецца вяртацца нi з чым назад.

* * *

Вось ён, вораг, - на адлегласцi трох палётаў стралы - лiцьвiны патрасалi зброяй. У баявых iх крыках гучала радасць будучай перамогi. На полi каля града Ўслонiма сустрэлiся дзве рацi.

- Надышоў час нашай славы. Мы, нiбыта новыя Макавеi, пашыраем межы хрысцiянскага свету. Недруг роду чалавечага, вораг веры - д'ябал - чынiць розныя перашкоды i, пранiкнуўшы ў сэрцы лiцьвiнаў, штурхае iх да мяцяжу на загубу веры i хрысцiян. Хай наш востры меч знiштожыць плоць паганскую, - так казаў Яраслаў перад сечай. Цяпер ён быў адзеты ў панцыр з пазалочаных пласцiн, на галаве шлем з чырвоным ялаўцом. На белым канi ў абабiтым залатымi клёпкамi сядле сядзеў перад рускiм воiнствам Яраслаў i заклiкаў яго да бiтвы.

Думалi русы, што лiцьвiны бясчэсны бег учыняць. Доўгiмi шэрагамi стаялi яны наперадзе ў хрысцiянскага войска - д'ябал штурхаў iх на бой супраць хрысцiян.

Апошнiя хвiлiны перад сечай. Навостраны мячы, нацягнуты цяцiвы, пастроены дружыны. Апошнiя хвiлiны, а там бiтва, там патрэбна будзе адвага i цвёрдая рука, нянавiсць да ворага.

Жывiнбуд са сваёй дружынай стаяў на левым краi саюзнага войска. Побач з бацькам на конях сядзелi сыны: Волак i Вышак. Волак, прыклаўшы да лба далонь, пазiраў на невялiчкую стайку галубоў, што лётала ў небе над полем будучай сечы.

У гэты час у рускiм войску зайгралi свiрэлi i загрукаталi барабаны. З шэрагаў вояў выехаў на гнядым канi вiцязь у кальчузе з мячом у руцэ, пагнаў каня на сярэдзiну поля. Храбры рус прагнуў ветшбы вiцязевай i выклiкаў на паядынак вiцязяў з лiцьвiнскага войска, каб пачаць з iм сечу.

Вось падышоў доўгачаканы час, калi споўняцца яго юнацкiя мары пра подзвiг i славу. Воўк выняў з похваў меч i пацалаваў яго жалезнае лязо, губамi адчуваючы жалабок для сцёку крывi.

- Князь, я гатовы.

Жывiнбуд паклаў на плячо сыну руку. Блiзка перад сабой убачыў ён рашучыя вочы сына. Не, яго ўжо не спынiш, не адгаворыш.

- Беражы сябе, - толькi i мовiў у адказ Жывiнбуд.

Два вершнiкi скакалi насустрач адзiн аднаму, сцiскалi ў руках апушчаныя ўнiз мячы. Тысячы вачэй напружана глядзелi на iх. А ў небе высока кружлялi галубы, i нiхто iх не бачыў. Не бачыў i Воўк. Наблiжаўся да яго рускi вiцязь. Зiхацелi на iм браня i шлем. Усё блiжэй i блiжэй ён. Можна разгледзець скамянелы твар i сцiснутыя вусны.

Вершнiкi праскакалi адзiн каля аднаго, ледзь не ўдарылiся страмёнамi. Жалеза мячоў, якiя сустрэлiся ў паветры, пырснула iскрамi. I зноў два чалавекi пагналi сваiх коней адзiн на аднаго. Рус асадзiў каня i, прыўстаўшы ў страмёнах, падняў меч над сабой. Воўк паспеў падставiць пад удар абцягнуты валовай шкурай шчыт i тут жа ў адказ сам апусцiў меч на шчыт свайго працiўнiка.

Доўга секлiся памiж сабою яны. Рыкалi конi, хапалi адзiн аднаго зубамi. Немыя крыкi вырывалiся з глотак людзей, пот цурчэў па iх тварах. Перамога чакала таго, хто захавае болей сiл, хто выматае свайго ворага, каб нанесцi яму смяротны ўдар. Звiнелi мячы. Дзве рацi назiралi на гэты паядынак. I тая i другая чакала перамогi свайго вiцязя. Прыўзняўшыся ў страмёнах, Воўк узмахнуў мячом. Усю сваю злосць i адчай уклаў ён у гэты ўдар. Меч маланкай мiльгануў у паветры. Рус выкiнуў наперад шчыт. Пад ударам мяча драўляны шчыт разляцеўся. Адзiн з кавалкаў балюча стукнуў па галаве каня рускага воя. Ад болю жывёла не паслухалася паводдзяў, iрванулася наперад. I Воўк паспеў нанесцi другi ўдар на гэты раз па абцягнутым скурай драўляным шлеме руса. Вой адразу абмяк, выпусцiў з рукi меч. З-пад шлема тоненькiм струменьчыкам пацякла на твар кроў. Рус павалiўся грудзьмi на луку сядла.

Радасны клiч пракацiўся па шэрагах лiцьвiнскага войска. Воўк павярнуў свайго каня i паскакаў да сваiх.

* * *

I пачалася крывавая сеча. Тысячы людзей з баявымi крыкамi, выхапiўшы зброю, рынулiся насустрач адзiн аднаму. Зямля гудзела ад конскiх капытоў i тупату людскiх ног. Наперадзе рускага войска высокiя конi неслi на сваiх спiнах закутых у кальчугi вершнiкаў, доўгiя дзiды ў iх руках упiралiся ў лукi сёдлаў. Здавалася, адным ударам разаб'юць русы лiцьвiнаў, што скакалi насустрач iм на лясных конях. Нямала лiцьвiнаў наляцела на вострыя дзiды русаў: выбiтыя з сёдлаў, падалi пад конскiя капыты. Пачалася малацьба на смяротным полi. Смерць касiла людскiя жыццi. Лiцьвiны не вытрымалi цiску русаў i павярнулi сваiх коней. Русы ўслед за ўцекачамi дасягнулi лiцьвiнскага стану. I тут са сховiшчаў, з-за дрэў, хмызняку выскачыла некалькi соцень пешых вояў. Рослыя, моцныя, апранутыя ў звярыныя шкуры, лiцьвiны малацiлi мачугамi i сякерамi ворага. Сцягвалi вершнiкаў з коней i дабiвалi на зямлi.

А на левым краi лiцьвiнскага войска князь Жывiнбуд чакаў часу весцi сваю дружыну ў бой. Ён сядзеў на канi, якога за вуздэчку трымаў грыдзi, i, прыжмурыўшы вочы, напружана назiраў, што адбывалася на полi сечы. Нiбыта гуляў са смерцю князь - вакол гудзелi стрэлы, а ён не зважаў на iх.

А калi павёў Жывiнбуд ваяроў у бой, дык не шкадаваў сябе - бiўся з ворагам у першым шэрагу. У запале не адчуваў стомы. Меч маланкай мiльгаў у яго руцэ. А побач змагалiся з ворагам яго сыны Вышак i Воўк. Колькi ўжо доўжыцца гэтая бiтва? Хвiлiна - як вечнасць. Рука стамiлася ад напружання, i за кожным разам цяжэў меч. Пот залiваў вочы. А вораг насядаў, i толькi роспач i злосць надавалi сiлы. Трэба было змагацца, i яны змагалiся.

* * *

З васьмю вершнiкамi вырваўся князь Жывiнбуд з сечы. Уцекачы гналi коней па глухiх лясных сцежках. I толькi калi конi стамлялiся i з разарваных цуглямi пыс падалi шматкi чырвонай пены, воi спынялiся на кароткi адпачынак. I зноў у шлях. На ноч спынiлiся ў лесе. Высокiя хваiны, здавалася, надзейна хавалi iх ад ворага.

Жывiнбуд сядзеў на сядле каля вогнiшча. Не пазнаць было князя. На змарнелым твары глыбей запалi зморшчыны; памiж густымi бровамi пралягла пакутлiвая складка, куточкi вуснаў апусцiлiся ўнiз. Маўчаў Жывiнбуд, паглядаў на полымя. Вось ён ганебна ўцякае, заблытвае сляды. Дружына яго склала галовы на крывавым малацьбiшчы, а ён жывы-здаровы. Як паказацца яму на вочы свайму народу? Доўга не мог заснуць князь. Ляжаў на лапнiку каля вогнiшча i ўсё думаў пра бiтву i пра новыя бiтвы з русамi. Трывожна было на душы ў Жывiнбуда. Ужо даўно заснулi знясiленыя за нялёгкi дзень ваяры, толькi вартавы сцярог iх сон. З патрэскваннем гарэлi ў вогнiшчы дровы. Пырхалi прывязаныя да дрэваў конi. Князь пачуў нечыя асцярожныя крокi, нехта падышоў да яго. Жывiнбуд расплюшчыў вочы. У цемры вiднелiся абрысы схiленага над iм чалавека.

- Што здарылася? - спытаў князь.

Шырокая далонь зацiснула Жывiнбуду рот, i ў той жа момант ён адчуў пад сэрцам пякучы боль ад уколу нечым вострым.

Прачнуўся Воўк ад таго, што нехта трос яго за плячо. Расплюшчыў вочы. Ужо развiднела. Першыя промнi сонца праз прасветы мiж галiн падалi на зямлю.

- Княжа, - схiлiўся над iм Гвай.

Па яго ўстрывожаным твары здагадаўся, што нешта здарылася.

- Лiха, - мовiў дзядзька.

- Што? - падняўся Воўк i знерухомеў, не верачы сваiм вачам.

Васковы твар бацькi, безжыццёвыя шкляныя вочы, нерухомыя сцятыя вусны адразу зразумеў: бацька нежывы.

- Та-та! - закрычаў Воўк i апусцiўся на каленi перад Жывiнбудам. Душа, сэрца, розум - усё ў Воўку супрацiўлялася прызнаць гэтую горкую праўду. На iмгненне здалося, што ўсё адбываецца ў сне, - такiм чужым выглядаў гэты падобны на яго бацьку нежывы чалавек. Але гэта быў бацька. I гэта быў не сон. Холад бацькоўскiх рук, да якiх Волак дакранаўся, забраў у яго апошнюю надзею. Як жа так? Яшчэ ўчора... а вось сёння...

Навошта ў такi нялёгкi момант пакiнуў яго?

Адчуў, як набягае на вочы сляза.

Убаку моўчкi стаялi ваяры.

- Трэба зiрнуць тулава, - апусцiўся побач з Воўкам Гвай. - Заплюшчы вочы, каб не ўгледзеў жывых.

Воўк дакрануўся пальцамi да павек i закрыў бацькавы вочы.

- Княжа, - паказаў Гвай пальцам на сiнявата-чырвоную кропку пад левым смочкам. - Не Марэна чорнай ноччу ўсыпiла Жывiнбуда. Унавiлi яго.

- Як? - вырвалася ў Воўка.

- Гэта макавае зерне пад сэрцам у князя - след iголкi. Князя ўнавiлi.

Здавалася, што Воўк з цяжкасцю разумеў тое, што пачуў, утарапела паглядаў перад сабой i маўчаў. Нiбыта задыхаўся, высока падымалiся яго грудзi, ён з шумам дыхаў. Гвай чакаў адказу. Нарэшце Воўк няўпэўнена прагаварыў:

- Калi ўнаўцу не знойдзем, дык падумаюць на мяне - пасля бацькавай смерцi я адзiны яго спадкаемца. Значыць, смерць яго была ў ласку Воўку, - уголас выказаў сваю боязь княжыч. Яго вочы ўмольна паглядалi на Гвая.

Вось такi разгублены i бездапаможны Воўк быў толькi ў маленстве, калi многае ў гэтым свеце адкрываў упершыню. Ён умольна паглядаў на яго, свайго дзядзьку, - растлумач, дапамажы. I бездапаможнасць гэтага ўжо даўно дарослага чалавека не раззлавала Гвая, а выклiкала ў душы шкадобу да яго.

- Князева смерць у ласку i Завейку, - прамовiў задумлiва Гвай.

- Завейку? - здзiвiўся Воўк i пасля нiбыта не згаджаўся з Гваевымi падазрэннямi.

- Сам князь укажа ўнаўцу. - I так упэўнена мовiў гэта Гвай, што княжыч даверыўся яму, ведаючы, што мудры настаўнiк заўсёды ведае ўсё.

Яны падышлi да ваяроў. Воўк пераводзiў позiрк з аднаго чалавека на другога. Нехта з iх i нанёс ноччу смяротны ўдар бацьку. Але хто? Усiх ведае добра - самi гатовы памерцi за свайго князя. На каго тут падумаць?

- Князя ўнавiлi.

Гваевы словы ўразiлi ваяроў. Яны нейкi час не маглi апамятацца, лыпалi вачыма i маўчалi, а пасля абурана закрычалi:

- Хто ён? Няма лiтасцi яму!

- Зараз кожны з нас падыдзе да князя i пацалуе яго ў лоб. Князева душа, калi ўбачыць унаўцу, дык на iмгненне вернецца ў пакiнутае цела. Князь схопiць унаўцу, - мовiў Гвай i першы падышоў да нябожчыка, апусцiўся побач з iм на каленi i пацалаваў яго ў лоб.

Адзiн за адным апускалiся перад былым сваiм правадыром воi i, цалуючы яго ў лоб, яшчэ раз пацвярджалi сваю вернасць яму. Шостым павiнен быў iсцi Лютак Воўкаў аднагодак - шыракаплечы i высокi юнак. Княжыч даўно заўважыў, што Лютак пакусваў вусны i палахлiва паглядаў на нябожчыка. Але не мог ён злачынства такое ўчынiць. Рос жа пры княжым двары. I князь не адрознiваў нi Лютака, нi iншых пасынкаў дружыны ад сваiх сыноў - садзiў за свой стол, жалаваў сваёй мiласцю i дарамi. I такая чорная няўдзячнасць.

Лютак марудна крочыў да Жывiнбуда, згорбiўся, уцiснуў галаву ў плечы. Ён спынiўся i азiрнуўся назад. За спiнай, узяўшыся за крыжы мячоў, чакальна пазiралi ваяры.

- Калi праўда твая, чаго палохаешся? - падбадзёрыў Лютака Гвай.

Юнак з усхлiпам уздыхнуў i зрабiў некалькi крокаў. Нiбыта зачараваны, паглядаў ён на мерцвяка. Кропелькi поту выступiлi на Лютакавым iлбе.

- Вочы! Ён расплюшчыў вочы! - нема закрычаў Лютак i прыкрыў твар дрыготкай рукой. - Не трэба! Я не хацеў.

Раптам Лютак, як нежывы, павалiўся на зямлю. Яго збялелы твар скрывiўся пакутлiвай грымасай жаху. Вочы закацiлiся пад лоб. Ён сутаргава хапнуў ротам паветра. Гвай падбег да ваяра.

- Хто патворац? Хто загадаў? - пракрычаў дзядзька i прыўзняў Лютакаву галаву.

- Завейка, - з цяжкасцю прашаптаў Лютак.

* * *

У Жоўнах рыхтавалiся да правежы. Жрыца смерцi Яга абмыла Жывiнбудава цела i апранула яго ў саян, пашыты з нiколi не мытага палатна ў выглядзе доўгай кашулi з шырокiмi рукавамi, якi ўкрываў i ногi нябожчыка. Яго паклалi на лаве на кутнiм месцы ў грыднiцы, перавязалi складзеныя на грудзях рукi чырвонай жычкай, а на шыю павязалi ручнiк, каб на тым свеце, стомлены доўгiм шляхам у Вялесаву краiну, мог князь выцерцi з твару пот. Каля галавы нябожчыка гарэла свяча, якая асвятляла яго душы дарогу ў вырай. Да драбнiц выконваўся старажытны абрад правежы, каб нiчым не пакрыўдзiлася Жывiнбудава душа. Тры апошнiя днi жыла яна ў княжацкiх харомах, сiлкавалася хлебам i соллю, спаталяла смагу вiном з чары - усё гэта стаяла на падаконнi. Тры днi пазiрала яна, як развiтвалiся людзi з яе целам. Забылiся яны пра свае клопаты i працу, забылiся i пра трывогу аб сваiх блiзкiх, што не вярнулiся з сечы. Вестуны ўсе гэтыя тры днi з чорным кiем хадзiлi па градзе i вакольных весях i апавяшчалi пра князеву смерць. "Чорны кiй iдзе вакол". Апошнюю пашану трэба было аддаць Жывiнбуду. I прыходзiлi да яго людзi, прыносiлi яствы, хто чым быў багаты. Ставiлi на стол ядзь i падалi перад нябожчыкам на каленi. "Вось я, - называлi сваё iмя, - прыйшоў да цябе; паспытай сам, каб не галадаў, i гасцей сваiх пачастуй. Памянiце, багi, яго душу, адчынiце ёй вырай прасветлы. Ласкавы быў князь да нас i мiласцiвы. А ты, княжа, малi багоў, каб ахоўвалi яны нас, каб хлеб урадзiўся ў нас i жывёла была жывая". Не сунiмалiся плакальшчыцы, карылi над князем:

Закацiлася нашае яснае сонейка,

Што не грэеш нас, горкiх сiрацiнак!

Веюць на нас ветры буйныя-сцюдзёныя.

I на каго ты нас, бедных, пакiдаеш

На вялiкае горачка?

Цяпер жа за нас, сiрот, некаму i заступiцца,

Нам дапамагаць, нас навучаць,

Каб не была ў нас долечка гаротная,

Каб не была ў нас долечка лiхая.

Ты ўставай-падымайся, бацюшка-князь радзiмы,

Не тая цяпер пара табе спацi ды высыпацiся...

Сядзела пры нябожчыку княгiня Лаўса ў белай вопратцы, у якой некалi брала яна шлюб з князем. Расчуленая жалямi i надрыўнымi галасамi плакальшчыц, i яна не стрымала слёз.

На трэцi дзень павезлi Жывiнбудава цела на жэглiшча. I пачалося тое дзейства, калi кожны рух i кожнае слова - знак пашаны да таго, хто яшчэ ўчора жыў. Шэсць вояў паднялi на рукi свайго былога правадыра i праз пралом у сцяне, каб смерць не ведала сямейнага парога i дзверы адчынялiся толькi для жывых, вынеслi на двор. Пранеслi над дзвюма сякерамi, якiя крыж-накрыж ляжалi на зямлi, - знак таго, што, мiнаючы iх, былы ўладар дома перадаваў яго новаму гаспадару - свайму сыну Воўку. Князя паклалi на санi, запрэжаныя двума белымi канямi - любiмым, на якiм ездзiў Жывiнбуд, i другiм, якi яшчэ пры яго жыццi прысвячаўся святаром дзеля князевай правежы, i нiхто нi разу на iм не праехаў i не ўпрог нi ў воз, нi ў санi.

Воўк пасыпаў лаву жытам, каб яно ачысцiла яе ад плюгаўства смерцi, i выйшаў з харомаў.

I рушылi да жэглiшча. Уперадзе конi цягнулi санi з нябожчыкам. За санямi iшла Лаўса. Яна iшла з высока ўзнятай галавой - велiчная i спакойная, нiбыта ведала: усё, што адбываецца вакол яе, проста ўмоўнасць, якую трэба выканаць, каб зноў сустрэцца з мужам.

Старцы неслi ў руках гаршкi з яствамi для стравы. А за iмi ўжо iшлi астатнiя - тыя, хто праводзiў князя ў апошнi шлях. Увесь час да працэсii далучалiся ўсё новыя i новыя людзi. А тыя, хто не мог пайсцi да жэглiшча, схiлiўшы галовы, стаялi на каленях каля сваiх хат i, калi паўз iх правозiлi нябожчыка, бралi ў рукi жменю зямлi, перацiралi яе далонямi i казалi: "Няхай яму Вялес ласкавы дасць неба". А па баках людской плынi ехалi на конях воi i трымалi лёзамi ўгору мячы. Ахоўвалi душу свайго былога водцы, якую маглi злыя пякельнiкi зацягнуць у пекла. Пад шоргат соцень ног, надрываючыся, пераходзячы амаль на крык, галасiлi плакальшчыцы:

Ай усiм жа ты быў абаронцам,

Ай усiх жа ты любiў,

Ай усiх жа ты прымячаў,

А цяпер такi стаў ганарлiвы,

Што нiкому нi слова не адказваеш.

Усе птушачкi iз выр'я ляцяць,

А ты, наш бацюшка, у вырай ляцiш...

Адразу за градам, на дарозе, жрыца запалiла вогнiшча - гарэла вопратка нябожчыка, грэбень, якiм яго апошнi раз прычэсвалi, салома i палатно, што ўсцiлалi лаву, на якой ён ляжаў, рэшткi палатна, з якога пашылi саян. Прыпынiлiся людзi паглядзець, куды, у якi бок iдзе дым, каб ведаць, у якiм месцы зноў з'явiцца Марэна. Дым плыў у бок града. Новую бяду вяшчаў ён, i яшчэ болей азмрочылiся людзi.

Старцы, што трымалi коней за ручнiкi, завязаныя на конскiх шыях, павялi iх прама да вогнiшча. Конi палахлiва вярнулi галовы i пырхалi, але прайшлi па самай сярэдзiне вогнiшча. Вогненныя языкi лiзнулi санi i дасягнулi нябожчыка. На iмгненне Жывiнбудава цела знiкла ў дыме. Усё, развiтаўся са сваiм мiлым градам князь, i цяпер чакала яго дарога ў Вялесаву краiну. Пахавальная працэсiя накiравалася да жэглiшча.

Так i не прыехаў Завейка ўшанаваць памяць князя Жывiнбуда. Смерць не прымiрыла iх. I як здзiвiўся Воўк, калi перад жэглiшчам убачыў вершнiкаў, наперадзе якiх сядзеў на канi Завейка. Жрыца Яга гучна нараспеў запрычытала:

- А наш ты бацюшка-князь, а наш раднюсенькi! Ды перапрасi ты князя, што памiж вамi была нязгода ды нараканне, а цяпер адзiн другому даруйце, бо вы, бывала, адзiн на другога ваўком глядзелi, а цяпер ужо няма за што гневацца.

Чакальна пазiралi людзi на Завейку. Што ж ён? Князь хвiлiну-другую нiбыта раздумваў, маўчаў, паглыбiўшыся ў сябе, а пасля павольна злез з каня, апусцiўся на каленi i, узяўшы трохi зямлi, патрос яе рукамi.

- Няхай табе Вялес дасць вырай! - прамовiў ён.

Услед за князем пакiнулi сёдлы i яго воi, сталi на каленi i, трымаючы ў руках зямлю, паўтарылi:

- Няхай табе Вялес дасць вырай!

I вось прыйшлi да жэглiшча. Высокi шчыльны плот, збiты з яловых бярвёнаў, - крада вогненная - агароджваў уладанне змрочнай Марэны. Перад брамай старцы спынiлi коней.

А людзi развiтвалiся са сваiм князем. Падыходзiлi да саней, на якiх ляжаў нябожчык, бралi з рук Воўка развiтальную чару з мёдам i, выпiўшы яе, прасiлi Жывiнбудаву душу, каб яна малiла багоў спрыяць iм. Плакалi жанчыны. Маўчалi мужчыны. Вось выпраглi з саней коней, i старцы павялi iх за краду вогненную. Воi паднялi на рукi нябожчыка i панеслi яго да жэглiшча. Загаласiлi на ўсю галаву плакальшчыцы:

- Ой, на каго ты пакiдаеш нас, бацюшка раднюсенькi!

Пайшлi да жэглiшча Лаўса, Воўк i Вышак. Нябожчыка паклалi на папону, якая ўсцiлала зверху жэглiшча, усыпанае лапкамi ядлоўцу, дым якога лiчыўся свяшчэнным. Конскае сядло стала падушкай Жывiнбуду. Ля галавы яго Знiч утыркнуў кап'ё. На яго пасадзiлi сокала i прывязалi ручнiкамi коней. Каля кап'я воi паклалi князеву зброю: шчыт, меч, лук i калчан з сямю стрэламi. З левага боку старцы паклалi нябожчыку мядзведжыя i рысiныя кiпцюры, каб яго душа магла ўзабрацца на высоку гару ў Вялесавай краiне, дзе жылi дзяды. З правага боку паклалi гладыш з мёдам - пачаставаць дзядоў, у рукi - два кавалкi сырога мяса - задобрыць вартаўнiкоў брамы бессмяротнасцi сабак Стаўра i Гаўра. Наперад выступiў Знiч.

- О вялiкi наш бог, Вялес, - падняў рукi ўгору святар, - просiм цябе, каб ты нi ў чым не замiнаў князю Жывiнбуду i бесперашкодна дазволiў яму адысцi ў тваю краiну шчаслiвых i праведных душ, куды яшчэ раней адышлi яго дзяды. Пашлi да яго водцу душ Наваця, каб князь мог лёгка прайсцi доўгi шлях.

За крадай воi ўдарылi мячамi, абухамi сякер i булавамi ў шчыты, каб пачуў iх Вялес i адчынiў браму ў вырай. I засталося самае цяжкае. Спачатку жрыца Яга кiнула нежывую курыцу ў ногi нябожчыка. I там, на нябёсах, як тут, на зямлi, у новы дом бяруць курыцу - сiмвал наваселля. Каб князева душа задавальняла сябе паляваннем, воi паўрозамi задушылi двух хортаў i сокала. Смяротная захлыска абвiла i шыi коней. Жывёлы хрыпелi, паднiмалiся на дыбкi, але моцныя рукi вояў не задрыжалi. Адзiн за адным конi павалiлiся каля жэглiшча.

- Дзяды, прымiце да сябе душу майго бацькi i жывiце з ёй добра, - прамовiў Воўк, абышоў жэглiшча i не азiраючыся накiраваўся да брамы вогненнай крады. Услед за князем адправiлiся i астатнiя. Iх сустрэла старая, якая трымала ў гаршчочку вугалi. Отрак са срэбнага рукамыйнiка палiў на вугалi ваду. Гэтай вадой кожны, хто вяртаўся да людзей з уладанняў Марэны, апаласнуў рукi i твар - ачысцiў сябе ад смерцi. Пасля бралi ў рукi з гаршчочка вугалёк i кiдалi яго праз галаву.

А ў нябёсы падымаўся дым. Агонь усё больш ахоплiваў жэглiшча. Успыхнула, падпаленая адразу ў некалькiх месцах, вогненная крада - адгарадзiла агнём жывых ад нябожчыкаў. Вакол крады скакалi на конях воi, размахвалi ў паветры мячамi i сякерамi, стралялi з лукаў - праганялi злых духаў, каб не схапiлi яны душы тых, хто адправiўся ў вырай, i не зацягнулi iх у пекла.

- Гэй, гець-ць, уцякайце, пекальнiкi! - крычалi ваяры.

Вось i застаўся ён без бацькi. Не хочацца i вяртацца ў апусцелы бацькоўскi дом. Воўк глядзеў на вогненную сцяну крады, на густы дым, што падымаўся з жэглiшча ў неба, i адчуваў сябе разбiтым. Думкi пра заўтрашнi дзень пужалi яго. Добра хоць на iмгненне забыцца пра ўсе клопаты, пра сваю бяду, каб адпачыць i сабрацца з сiламi. Як падарунак долi ўспрыняў ён прыезд Бажэны. Не ласкi яе прагнуў, а спачування, нават шкадобы да яго - яна дапамагла б яму перажыць гэтыя першыя днi, калi так балюча адчуваюцца адзiнота i пустата пакiнутага бацькам роднага дома.

Радасныя крыкi раздалiся сярод людзей. Падзьмуў вецер - закалыхалася, успыхнула ярчэй полымя. Значыць, водца душ Наваць прыляцеў сюды, каб суправаджаць душы ў iх новы дом. Шчаслiвай iм дарогi. Хоць такой маленькай радасцю людзi прагналi ад сябе змрочны дух смерцi. Жываносная сiла жыцця прабiвалася ў iх душах праз жалобу i смутак.

Тым часам княжацкiя слугi рассцiлалi на траве белыя палотны i ставiлi на iх у глiняных гаршках i мiсах ядзь: бабы i гарох, звараныя ў мядовай сыце, пiрагi з запечаным ментузом, смажаную ялавiчыну, жараныя карпы i язi, зярнiстую iкру, асятроў i многа iншай ядзi. Воўк не квапiўся на страву. Хай людзi ад душы памянуць яго бацьку.

Неўзабаве згарэла драўлянае падонне i жэглiшча з шумам апусцiлася ў яму, вырытую пад iм. Сноп iскраў узляцеў у неба. Пасля таго як агонь паглынуў жэглiшча i ад яго засталiся адны вуглi, як i ад крады, Воўк запрасiў усiх да стравы:

- Людзi мiлыя, памянём тых, хто пакiнуў нас сёння. I вас, святыя дзяды, запрашаю за пачэсны стол.

Прысутныя падышлi да накрытага "пачэснага стала" - мужчыны па адзiн бок, жанчыны па другi. Пасярэдзiне "пачэснага стала" стаялi асобна чары, напоўненыя мёдам, i мiсы з яддзю - для душаў. Чакалi, пакуль душы не прыляцяць на запрашэнне. Жрыцы Яге завязалi ручнiком вочы. Яна доўга маўчала, а пасля ўскрыкнула:

- Прыйшлi дзяды i дзякуюць нам за хлеб i соль.

Волак пакаштаваў куццю i перадаў гаршчок Завейку, якi стаяў побач.

Адзiн аднаму людзi перадавалi памiнальную куццю.

Тры лыжкi елi i казалi:

- Няхай яны спачываюць на нябёсах, а нам хлеба-солi засылаюць, каб нам самiм было што спажываць i iх праведныя душы памiнаць. Каб iм так добра было на тым свеце, як яны на гэтым былi добрыя да нас.

Дома Воўк абышоў усе пакоi, усе будынкi на двары, зайшоў на стайню, у хлеў i ўсюды абвяшчаў: "Былы ваш гаспадар адляцеў у той свет. Я цяпер новы ўладар ваш".

А праз два днi Воўк пакiнуў бацькоўскi дом. Сiлы абараняць град у князя не было. Вось i падаўся ён на чале сваёй невялiчкай дружыны ў занёманскiя пушчы. Разам з князем адправiлiся Вышак i Лаўса, а таксама тыя, хто не хацеў прызнаваць над сабой уладу рускага ўладара. Дым запаленага дзяцiнца праважаў уцекачоў у дарогу.

* * *

На месцы дзяцiнца чарнелi галавешкi i кучы попелу. Яраслаў спынiў каня.

Сумна пазiраў ён на сiратлiвыя рэшткi спаленага жытла. Кошка выбегла з разбуранай клецi i насцярожана ўтаропiлася на чалавека. I варта яму было крануцца з месца, як звярок уцёк. Каля падножжа гары князь убачыў двух маленькiх хлопчыкаў. Адзiн нёс у руках бярозавую калоду да свайго сябра, якi стаяў спiнай да вогнiшча i дубцом заўзята сцёбаў крапiву. Убачыўшы перад сабою збройнага чалавека, хлопчык выпусцiў з рук калоду. З-пад аблавухi на князя паглядалi спалоханыя вочкi. Запэцканай у сажу далонню хлопчык пацёр правае вока, пераступiў босымi нагамi.

- Не чапайце нас, дзядзечка, - папрасiў ён.

Нязвыкла для князя прагучала гэтае слова - дзядзечка. Нiхто яго так не называў. I непрыемна стала ад таго, што хлопчык спалохаўся яго, не давярае яму.

- Ты адсюль? - спытаў князь.

- Ага, - махнуў галавою хлопчык. - А вогнiк нам дазволiлi палiць.

- Як завуць гэтае паселiшча?

- Жаўны.

"Тут я пастаўлю свой град. I назаву яго Новым градам", - падумаў князь.

* * *

Была вясна. Стамiўшыся ад восеньскай непагадзi, ад зiмовых халадоў, ад пахмурных дзён, ад доўгiх тужлiвых вечароў, людзi дачакалiся яе. I, як заўсёды, чакалi з трапяткой надзеяй: вось надыдзе час Яр, спаляць Марэну i штосьцi абавязкова зменiцца ў iх самотным жыццi, зменiцца да лепшага. А моладзь жыла ў прадчуваннi кахання. I людзi радавалiся кожнай праяве вясны, кожнаму яе сонечнаму дню, крыгаходу, першай зелянiне. Яна надышла. Сонца ўжо прыпякала па-летняму. I пад яго промнямi лёталi над кветкамi матылькi, гудзелi чмялi. А наваколле звiнела ад птушыных галасоў. Зелянiна дрэў i палеткаў радавала вочы падарожных. I не такiмi ўжо змрочнымi здавалiся старыя засохлыя вербы i дубы, што сустракалiся на шляху. Завейка ехаў разам з дачкою ў Новы град. Немалады быў Завейка. I хоць яму на страстным тыднi пяты дзесятак стукнуў, але не лiчыў ён сябе састарэлым. Ну i што з таго, што сiвiзна асыпала яго валасы i чорную бараду. Ну i што з таго, што зморшчыны запалi на яго твары. Ды толькi ў маладога рэдка сустрэнеш такую радасную ўсмешку, як у Завейкi. Такiя вясёлыя вочы, як у яго. Князь адчуваў сябе шчаслiвым. I з пяшчотаю i любоўю паглядаў ён на дачку. Уперадзе на белым канi ехала яна. I хацелася князю пад'ехаць да сваёй донькi, мовiць ёй ласкавае слова, прытулiць яе да сябе, каб адчуць святло дарагога яму цела, пагладзiць яе, зазiрнуць у вялiкiя вочы. Родная яго крывiначка. Як падобна на мацi. I нiбыта тая нiтка, што так упарта намотвала на верацяно яго гады, рушыла мiнулае i ён вярнуўся ў юнацтва. Ён зноў адчуў сябе маладым, а побач з iм яго каханая Багдана. I ўсё жыццё наперадзе, i, здаецца, пройдзе яно ў днях кахання. А жыццё рыхтавала яму страты.

Бажэна была ў яго малодшай, а першых яму нарадзiла Багдана сыноў Лiтавора i Лелюша. I абодва яны склалi галовы ў сечах. Старэйшы Лiтавор загiнуў на яiго вачах, пяць гадоў назад, у набегу на Русь. Дваццаты раз сустракаў вясну Лiтавор, i гэта была яго першая i апошняя сеча. Дзiдай русiн ударыў Лiтавору ў грудзi. I апусцiў сын галаву на конскую шыю. Стралой iмчаўся да сына князь. Крышыў мячом русаў, прабiраўся да Лiтавора. Вось ён. Беражлiва зняў з каня абамлелае цела сына. Лiтавор! Крывавая пена выступiла ў сына на вуснах. На руках у бацькi апошнi раз i ўздыхнуў.

Лелюш загiнуў васемнаццацiгадовым, калi два гады таму варагi на ладдзях спусцiлiся па Нёмане i пачалi рабаваць лiцьвiнскiя сёлы. Сам жа ўзяў Лелюша з сабой. А пасля сечы знайшоў яго са стралой у грудзях. Смерць сыноў падкасiла Багдану. За нейкi год згарэла яна, як свечка, i адправiлася за iмi ўслед у вырай. А, ён перанёс страту.

Бажэна. I не можа ён уявiць сабе, што аднойчы не сустрэне яго дома дачка, не выбежыць да яго на ганак, не абдыме за шыю, не пацалуе. Ды толькi iдзе час, i трэба аддаваць дачку ў чужую сям'ю замуж. Жыцця не пераробiш - будзе на старасцi няньчыць унукаў. Усё ж не адзiн-адзiнёшаны застанецца.

Цёмная хмара наплыла на сонца, i нiбыта цень упаў на зямлю. Зашамацеў у вершалiнах вецер. З нябёсаў пранiзлiва закрычаў каршук. Да горада яшчэ было далекавата.

I раптам на дарогу выскачылi апранутыя ў звярыныя шкуры, узброеныя мачугамi i дзiдамi людзi. З баявымi крыкамi яны акружылi падарожнiкаў. Трэба ратавацца. Завейка выхапiў з похваў меч.

Не - гэта не сон, але i паверыць, што гэта праўда, Бажэна не хацела. Гэтыя раз'ятраныя людзi, якiя раптам выскачылi з лесу, спынiлi яе каня, i моцныя рукi, балюча сцiснуўшы яе стан, выхапiлi дзяўчыну з сядла i апусцiлi на зямлю.

- Бажэна! - закрычаў Завейка i накiраваў свайго каня да дачкi.

Вострае лязо мяча са свiстам рассякала паветра. Князь нiкога не падпускаў да сябе. Але не выратаваў бацька дачкi. Кiнутая ззаду пятля абвiла яго грудзi. Не ўтрымаўся ў сядле князь i выкулiўся з яго. I тут жа князю скруцiлi рукi i звязалi. Лежачы на зямлi, Завейка пазнаў у чалавеку, што падышоў да яго, княжыча Вышака. Апрануты, як i яго людзi, у скураныя куртку i нагавiцы, з мячом на пасе, Вышак усмiхаўся. На яго, Завейку, i не зiрнуў. Абхапiў Бажэну рукамi, прыцягнуў яе да сябе.

- Iдзi да мяне.

- Адчапiся, - уперлася рукамi ў грудзi княжычу дзяўчына.

- Ха-ха-ха! Не любы я табе! А Воўка не забыла? Ха ха-ха.

Дык вось у чые рукi яны трапiлi. I што iх цяпер чакае? Не, Воўк не даруе яму забойства бацькi. Але ж Бажэна? Як выратаваць яе? Не, у яго павiнна быць надзея.

- Вышак, адпусцi дачку i ты атрымаеш багаты выкуп.

- Ха-ха-ха, - засмяяўся ў адказ княжыч. - Ты кажаш пра выкуп. Ты, злодзей, забiў майго бацьку. Тваё жыццё будзе выкупам.

I толькi цяпер усвядомiўшы, што здарылася, Бажэна не магла спакойна глядзець, як смяялiся гэтыя людзi з бацькi. I такi бездапаможны быў ён, што яе сэрца сцiснулася ад шкадобы.

* * *

Спачатку яны прабiралiся вузкай сцежкай, над якой шумелi вершалiнамi старыя ялiны. Уперадзе ехаў на гнядым канi Вышак. За iм барадаты воiн, у скураной куртцы i нагавiцах, у пасталах, з мячом на пасе, вёў за паводдзе каня, на якiм ехала Бажэна. Iшоў са звязанымi рукамi Завейка.

Мiнуўшы дуброву, яны выбралiся на луг. Трава, якая нiколi не ведала касы, вымахала па пояс. Людзi з цяжкасцю прабiралiся праз жорсткiя сцяблiны. З-пад конскiх капытоў узляталi птушкi.

То шлях iх праходзiў па хвойнiку, дзе на крохкiх нiцях павуцiння зiхацелi сонечныя промнi, то ехалi ўздоўж берага нейкай рачулкi, над якiм нiцма схiлiлiся вербалозы. I ўвесь час азiраўся Вышак назад на Бажэну. Запала дзявочая прыгажосць у яго сэрца. I калi спынiлiся нанач, калi ваяры пачалi разбiваць стан, Вышак падышоў да дзяўчыны. Ён палохаўся, што яна не адкажа яму, але наважыўся на гэты крок.

Бажэна сядзела на канi i паглядала паверх яго галавы, нiбыта не заўважала княжыча.

- Вось ты якая? Нездарма брат упадабаў цябе.

Дзяўчына не адказала княжычу. Маўчала яна i тады, калi селi вячэраць. I нечакана для яго нясмела ўсмiхнулася; яе маленькiя губы затрапяталi i агалiлi шэраг беласнежных зубоў. Ноччу, калi воi леглi спаць, паклаўшы пад бок звярыныя скуры, калi заснулi нявольнiкi i толькi вартавыя не ведалi сну, Вышак падышоў да дзяўчыны. Яна спала на мядзведжай скуры каля вогнiшча. I калi схiлiўся над Бажэнай, захацелася пацалаваць яе. Ён так i зрабiў, i адчуў вуснамi пяшчотную цеплату яе твару.

Назаўтра апоўднi атрад Вышака дабраўся да агароджанага драўлянымi сценамi паселiшча, якое знаходзiлася на высокiм пагорку. Вой, якi стаяў на вартавой вежы, убачыўшы людзей, што падышлi да брамы, нешта крыкнуў унiз. Зарыпелi жалезныя засаўкi, i два чалавекi павольна адчынiлi дубовую браму.

Тут за гэтымi сценамi, знайшоў сабе прытулак князь Воўк.

Вышак увёў Бажэну ў хату. На сценах святлiцы вiселi звярыныя скуры i зброя. З другога пакоя выйшаў насустрач Воўк. Князь быў у льняной срачыцы i партах, у ботах, на пасе вiсеў у скураных похвах кароткi меч. У прыцемках твар Воўка здаўся ёй злавесным i нядобрым. Ды i само маўчанне князя палохала Бажэну.

- Князь, я прывёў яе, - мовiў Вышак i выйшаў са святлiцы.

- Вiтаю цябе ў маiм новым доме! - прамовiў князь i ўзяў Бажэну за далонi.

- Нявольнiцай я ўвайшла ў твой дом.

Гэты голас пранiкаў у яго душу, i здрыганулася сэрца ад успамiнаў пра тую чароўную ноч, калi дзяўчына пакорлiва аддалася яму.

- Каханая, дарагая, я вельмi сумую па табе i буду сумаваць заўсёды, калi расстаюся з табой на дзень, на два, на тыдзень, на месяц. Таму што я кахаю цябе, таму што не магу без цябе. Мiлая мая, харошая мая, дарагая, як пакутлiва я жыў столькi дзён без твайго кахання, як чакаў нашай сустрэчы i як доўга цягнецца наша разлука, - ён казаў тое, што вынасiў у душы за гэтыя доўгiя днi iх расстання. Казаў, каб вызвалiцца ад пакуты. Колькi разоў, прачынаючыся ранiцай, уяўляў ён побач з сабой на ложы каханую. I здавалася князю, што адчувае цяпло яе цела, чуе яе дыханне. Працягнi толькi да яе руку, i яна, прачнуўшыся, даверлiва прытулiцца. I як жахлiва было чакаць новага дня, бо ён пройдзе без каханай. I з кожным днём у душы яго расла туга па Бажэне. I ён рашыўся.

- Калi ты кахаеш мяне - адпусцi майго бацьку, - холадна гучаў голас Бажэны. - Адпусцi бацьку.

- Добра. Я падарую яму волю, але цяпер ты будзеш маёй.

Ён асцярожна, нiбыта чакаў, што рэзкiм рухам спужае дзяўчыну, абняў яе. Калi б яна ўзмалiлася, пачала вырывацца, ён бы зразумеў, што яна ненавiдзiць яго. Але яна моўчкi, сцяўшы вусны, прыняла яго пацалунак - яна ахвяравала сабой дзеля бацькi. Ён даможацца свайго - верне яе каханне. Ён гатовы чакаць, ён цярплiвы. Нi грубым словам, нi насiллем не пакрыўдзiць яе. Ён не хоча з-за спатолення сваёй страсцi страцiць яе каханне. Яму не патрэбна суложнiца, якая моўчкi i з агiдай будзе прымаць яго ласкi. Хай гучыць яе смех у гэтым доме, хай будзе яна шчаслiвай з iм. Слёзы, якiя яна стрымлiвала, пацяклi з вачэй. А той, у чыёй уладзе яна апынулася, бачыў, як дрыжаць яе плечы ад плачу, чуў яе ўсхлiпы. Ён кахаў яе i мучыўся ад таго, што яна плача. I што рабiць, ён не ведаў: суцешыць яе, упэўнiць, што нiчога благога не зробiць ёй? Або проста пакiнуць адну, даць выплакацца? I ён выйшаў на вулiцу. Завейка пад аховай ваяроў сядзеў на зямлi. Падняў галаву, асуджана зiрнуў на Воўка.

- Я дарую табе. Iдзi з мiрам.

Але навошта яму гэтае жыццё, калi яго Бажэны не будзе з iм? Калi стане яна суложнiцай нялюбага ёй чалавека. Што яму гэтае жыццё, што ён стане рабiць у iм?

- А як жа Бажэна? - спытаў Завейка.

- Будзе воля багоў, i ты ўбачыш яе.

- Адпусцi яе, я дам выкуп.

- Яна мая заручоная княгiня.

* * *

Мiналi днi. Не расплялi Бажэне косаў, не абстрыглi iх, i не накiнуў Воўк на дзявочую галаву павоя. Не наважыўся князь загаварыць з дзяўчынай пра жанiцьбу. Цяжка пераносiў ён дзявочае маўчанне, i калi загаворваў з Бажэнай, яна без ахвоты адказвала яму. Ды толькi не мог ён страцiць каханую - занадта цяпер недасягальнай стала яна, а таму яшчэ больш жаданай. А ёй заставалася перанесцi да канца гэтае выпрабаванне долi i спадзявацца, што рана цi позна яна вернецца ў бацькоўскi дом. Не заставацца ж тут ёй з князем-iзгоем, якога заўтра разаб'юць русы i звязеняць.

I аднойчы Воўк пачуў размову Бажэны з Вышакам. Яны не бачылi яго. Ён вяртаўся вечарам пасля абходу цвержы. Падышоў да хаты i пачуў галасы.

- Дапамажы мне, Вышак.

- Я дапамагу. Не плач.

- Пацалуй мяне.

Боль разануў яго па сэрцы. I з адчаем Воўк зноў пераканаўся, што не здолее адмовiцца ад Бажэны, аддаць яе другому, нават крэўнаму брату. I нават калi яна ўжо не кахае яго, ён не ў сiлах перажыць тое, што яна шчаслiвая з другiм. У гэты момант iм авалодалi пачуццi, а не розум. Меней яго хваляваў лёс брата. Нельга дапусцiць, каб Вышак забраў у яго Бажэну. Хто-небудзь iншы, але толькi не брат, бо разам з дзяўчынай ён згубiў бы i Вышака i за стаўся б адзiнокiм. Але ён тут жа авалодаў сваiмi пачуццямi. Бажэна абмарочыла яго. Ды гэта толькi дурань злуецца, што двое людзей пакахалi адно аднаго. Яму стала шкада самога сябе. Яго лепшыя памкненнi растаптаныя. Ён павярнуўся i цiхенька пайшоў ад хаты.

А пасля ў братоў адбылася размова.

- Ты павiнны забыцца пра яе, - сурова мовiў Воўк.

Забыць Бажэну! Але гэта немагчыма. Ён кахае яе i не адмовiцца, калi гэтага патрабуе нават брат. Яна выбрала яго, Вышака, яна кахае яго.

- Не, - першы раз у жыццi Вышак супярэчыў брату.

I гэтае "не" сведчыла, што Вышак настроены рашуча i не саступiць яму. Чаго палохаўся Воўк, тое i здарылася - Бажэна зачаравала брата.

- Ты павiнен забыць пра яе. Вышак, браце, яна згубiць цябе, - ён паклаў руку на яго плячо, але той скiнуў руку.

- Я не выракуся яе!

Гэтая ўпартасць, з якой брат змагаўся за сваё каханне, пужала Воўка. Перад iм стаяў зусiм iншы чалавек, не той бесклапотны i мяккi юнак. Гэты Вышак быў зусiм iншым: упартым, брата не прызнаваў.

- Усё, - мовiў Воўк, - угаворваць цябе я не буду. У галаве тваёй вецер.

- Князь, - спынiў Вышак яго за руку, - ты задумаў супраць яе нядобрае?

Ён удзячны Бажэне за тыя светлыя хвiлiны кахання. Але ён гатоў адмовiцца ад каханай, каб толькi не страцiць брата. Заўтра ранiцай ён загадаў Гваю праводзiць Бажэну дадому.

- Не табе мне ўказваць, - груба абарваў брата Воўк.

* * *

Уцекачы выбралiся з падземнага ходу ў лес. Перапляценнi галiн перагароджвалi iм шлях. I на кожным кроку Вышаку даводзiлася мячом прасякаць дарогу. Ён мог павесцi дзяўчыну па сцежках, ды асцерагаўся пагонi цi наткнуцца на вартавыя заставы i таму вырашыў прабiрацца праз гушчар, арыентуючыся па зорках. I ўпарта, не зважаючы на стому, сек галiны i хмызняк, каб можна было прайсцi Бажэне. Неўзабаве яны трапiлi ў хвойнiк. Iсцi стала лягчэй. Ногi танулi ў мяккiм iмху. Каля невялiчкай ручаiны, што зiхацела ў месячным святле сярод парослых травой нiзкiх берагоў, уцекачы спынiлiся. Вышак апусцiўся на кукiшкi i сунуў руку ў ваду.

- Халодная, - мовiў ён.

- А пiць яе можна? Я хачу пiць.

- Гэта ж крынiчная вада.

Ён чакаў, што Бажэна, апусцiўшыся на каленi, нахiлiцца да ручаiны i прыпадзе вуснамi да вады, як звычайна пiў ён з крынiц. Але яна прысела на кукiшкi, чэрпнула вады ў складзеную лодачкай далонь i паднесла яе да вуснаў. I гэты рух Бажэны ачараваў яго вытанчанасцю i прыгажосцю.

- Смачная, - мовiла дзяўчына. - Паспрабуй, - яна зачэрпнула далонню вады i паднесла да яго вуснаў. - Пi хутчэй, - засмяялася Бажэна, - а то выцеча.

Ён прыпаў вуснамi да яе маленькай далонi. Колькi там той вады - кропля, але i не пiў ён ваду, а цалаваў дзявочую далонь.

- Ну вось i выцекла, - наўмысна незадаволеным голасам мовiла Бажэна.

I зноў дзяўчына зачэрпнула вады i паднесла да вуснаў Вышака, i ён не пiў, а цалаваў яе руку. А пасля пяшчотна ўзяў яе за тонкiя запясцi i пацалаваў дзяўчыну ў вусны. I з кожным яго пацалункам, адчуваючы яго блiзкасць, яна трацiла тую волю, якая дапамагла ёй перацягнуць на свой бок Вышака. Дзiўна, ёй хацелася быць слабой, бездапаможнай, каб ён, мужны i моцны, клапацiўся пра яе, абараняў. Iх прытуленыя адна да адной постацi адбiвалiся ў вадзе.

Раптам дзяўчына адчула, як яго моцныя рукi падхапiлi яе i паднялi над зямлёй. Пад Бажэнай цурчала вада. Ён пераносiў яе праз ручай. I ад пачуцця ўдзячнасцi яна абняла Вышака за шыю i прытулiлася да яго. Яму было прыемна ад яе даверлiвасцi.

На беразе ручаiны ён вырашыў заначаваць. Хутка насек мячом дроў, паслаў на зямлю яловых лапак. I вось ярка загарэлася вогнiшча. Прыемна патыхала дымком. Дзяўчына сядзела каля вогнiшча. Водблiск полымя асвятляў яе задумлiвы твар.

- Бажэна, табе трэба паспаць.

- Я хачу пасядзець з табою.

Стамiлася, але бадзёрыцца. I хiба зможа ён запярэчыць, калi сам жадае яе. Дзяўчына перахапiла яго позiрк i ласкава ўсмiхнулася. Яна сядзела побач. Iльняная спаднiца абцягвала яе каленi. Як добра было б пакласцi ёй на каленi галаву, заплюшчыць вочы i каб яе пяшчотныя рукi гладзiлi галаву; ляжаць i адчуваць яе ласку i нi пра што не думаць.

Ён узяў дзявочую руку i адчуў, як яна дрыжыць. I такая пяшчота да дзяўчыны ахапiла яго, што ён не ў сiлах быў стрымацца i, цалуючы яе далонi, зашаптаў:

- Бажэна, каханая мая.

З асалодай адчуў, як дзяўчына лёгкiм рухам пальцаў прабегла па яго валасах i абхапiла рукамi шыю. Дзявочыя вусны прыпалi ў доўгiм пацалунку да вуснаў Вышака. I калi яна патрабавальна прыцягнула яго да сябе i апусцiлася на яловыя галiнкi, якiя ўсцiлалi зямлю, ён зразумеў, што Бажэна ў яго волi.

Яшчэ можна было апамятацца, але позна... Так прыемна было ад яго пацалункаў, ад ласкi яго рук. Яна не супрацiўлялася, калi ён развязаў шнурок на сарочцы i прагнымi вуснамi прыпаў да набухлых ружовых смочкаў грудзей. Не магла вытрымаць пакутлiвай асалоды, што перажыла ў гэты момант, i цiха застагнала. Болей не было ўжо нi сораму, нi сумненняў.

* * *

Стомленыя, яны ляжалi побач, глядзелi высока ў неба, дзе зiхацелi россыпы зорак. Ляжалi абняўшыся i маўчалi - думалi кожнае пра сваё.

Бажэна кахае яго. Так даўно ён чакаў свайго кахання - вось яно. I не разлучыцца ён з Бажэнай. Нiкому не дасць каханай у крыўду. Ну, а брат? Хай змагаецца з русамi, калi яму так прагнецца подзвiгаў. Хiба не брат штурхнуў яго на ўцёкi? Хiба не брат стаў памiж iм i Бажэнай, злуючыся на тое, што яна выбрала яго, Вышака? Цяпер ужо позна нешта перамянiць. А яна не ведала, цi клясцi сябе за сваю слабаць, што паддалася страсцi, цi лiчыць, што канчаткова перамагла княжыча. Ну, пацалавацца, прылашчыць хлопца, каб болей прывязаць яго да сябе, - дапускала, а вось гэта... Гэта Вышак перамог яе, i яна цяпер у яго волi.

* * *

Стараючыся не разбудзiць Бажэны, ён выцягнуў з-пад яе галавы руку i, нахiлiўшыся над дзяўчынаю, пацалаваў яе ў скроню. Нават не пацалаваў, а з удзячным замiлаваннем перад яе прыгажосцю i даверлiвасцю дакрануўся вуснамi.

Сонца паднялося над зямлёю. Туман сплыў. Трава i лiсце дрэў зiхацелi на сонцы ўсыпанай Родам расой.

- О вялiкi Сварожыч, у гэты дзень усцеражы i блаславi нас, - сказаў замову князь i тройчы пацалаваў свае рукi. Рассякаючы са свiстам крыламi паветра, праляцелi некалькi качак i з шумам селi на ваду. Вышак, паклаўшы на лук стралу, пракраўся туды, дзе селi качкi. Птушкi не бачылi чалавека i спакойна плавалi на вадзе, раз-пораз ныралi пад ваду i праз iмгненне вынырвалi. Княжыч выбраў качара i прыцэлiўся. Было б добра, каб удача не адвярнулася ад яго, вось бы прыемна ўразiў дзяўчыну. Страла трапiла птушцы ў грудзi. Перадсмяротны крык, некалькi слабых удараў крыламi па вадзе, i качара панесла цячэннем. Качкi з шумам узляцелi ў паветра. I яшчэ доўга чуўся свiст iх крылаў. Падабраўшы забiтую птушку, выцягнуўшы з яе стралу, Вышак знайшоў глiну. Каля вогнiшча абмазаў качара глiнай i паклаў яго ў агонь. Дзяўчына яшчэ спала.

- Бажэна, - паклiкаў княжыч i пацалаваў яе ў шчаку.

Дзяўчына прачнулася i пяшчотна ўсмiхнулася юнаку.

- Вышак, - прашаптала яна i, абняўшы яго за шыю, адказала пацалункам.

Гледзячы, як Вышак упэўнена распараджаецца каля вогнiшча, як спрытна ламае галiны i падкiдае iх у агонь, як выцягнуў з агню абмазаную глiнаю птушку, разламаў глiняныя чарапкi, на якiх засталiся птушыныя пёры, як нажом абрэзаў смачныя кавалкi, ёй хацелася па-сапраўднаму даверыцца яму, моцнаму, знаходлiваму, рашучаму. I, забыўшыся, што ашуквала яго, яна радавалася таму, што Вышак клапоцiцца пра яе.

I гэтая ранiца, залiтая яскравым сонечным святлом, рэчка, у якой праз светлую ваду вiднелася жоўтае дно, птушыны шчэбет, высокiя цёмна-зялёныя хвоi, вогнiшча, што весела патрэсквала агнём, - усё здавалася дзяўчыне незвычайным, i чамусьцi было шкада, што болей не паўторыцца ў яе жыццi нi гэтая ноч, нi гэтая ранiца.

* * *

Пустата сустрэла яго дома. За гэтыя днi Воўк прызвычаiўся да Бажэны i без яе адчуў адзiноту. З цяжкiм сэрцам хадзiў ён па пакоях, натыкаўся на стол i лавы. Не мог супакоiцца. Суцяшаў сябе, што Вышак вернецца назад. Але мала верыў у гэта. А калi не вернецца, калi прамяняе яго на Бажэну? I што цяпер? Цi чакаць брата, цi выслаць за iм пагоню? Не вытрымаў i выклiкаў да сябе дзядзьку.

- Гвай, - звярнуўся ён да дзядзькi, - не загадваю табе, а прашу: даганi Вышака з Бажэнай. Выратуй брата. Яна загубiць Вышака.

- Князь! Не таi ў сэрцы немарасцi. Усё, што адбылося, - гэта твая доля. Калi яна асудзiла цябе на страту гэтай дзеўнiцы, дык ужо не вернеш Бажэны, як нi старайся.

* * *

Пасля страты дачкi Завейка страцiў i цiкавасць да жыцця. Навошта яму жыццё, калi пазбавiўся ён адзiнага дарагога чалавека, любай Бажэны. Што з ёй? Сэрца аблiвалася крывёю, калi думаў, як гэты iзгой Воўк цешыцца яго дачкою. Ездзiў ён да намеснiка рускага князя ў Новым градзе, падбiваў на паход супраць Воўка. Намеснiк адгаворваўся: то дружына маленькая, то дарогi добра не ведае, то справы не дазвалялi iсцi ў паход. Завейка сваю дружыну падняў, але вояў не хапала. Каб вось дапамаглi русы.

I днi мiналi ў хваляваннi за долю дачкi.

I адбылося дзiва. За дзвярмi раздалiся гучныя галасы. Завейка незадаволена паморшчыўся. Чаго там раскрычалiся слугi? Дзверы расчынiлiся - на парозе стаяла Бажэна. Яго родная крывiнка, яго радасць i ўцеха вярнулася дадому. Сарваўся з лавы i падбег да дачкi, якая кiнулася да яго.

- Татачка!

- Бажэна! - i спынiўся ўражаны Завейка. - Бажэна? - перапытаў ён.

- Татанька! - прыпала да яго грудзей дзяўчына. - Татанька!

Ён абдымаў яе, жывую, здаровую. Яна зноў з iм. I тут убачыў, як увайшоў у пакой Вышак. Без палахлiвасцi, упэўнена, як у свой дом. I паменшала радасць князя. Зразумеў - каханне штурхнула Вышака да яго дачкi.

- Вышак выратаваў мяне, толькi яго разую.

Цяжка ўздыхнуў Завейка i адказаў:

- Няволiць цябе не буду.

* * *

А праз колькi дзён з Новага града выступiла дружына. Грукацеў пад нагамi ваяроў i конскiмi капытамi перакiдны мост. Нi адзiн з вояў не ведаў, куды iх вядзе Завейка. Наперадзе ехаў Вышак - ён павiнен быў паказаць дарогу да цвержы Воўка. Угаварыў яго Завейка.

- Ты iзгой. Твой брат ваюе з русамi. I як паставiцца да цябе князь Яраслаў! Ты павiнен паказаць, дзе хаваецца твой брат. Калi ты адмовiшся, цябе i сiлай прымусяць паказаць дарогу. Гэта не здрада. Ты дапаможаш спынiць непатрэбную вайну ў Лiтве. Мы разбiты русамi, i трэба прызнаць iх уладу. Кожны новы дзень гэтай непатрэбнай вайны прыносiць смерць. А Воўк... ён сам выбера сваю долю: цi прыме клятву Яраславу, цi трапiць у паруб. Ты ж будзеш уладаром бацькоўскiх земляў. - Яшчэ казаў Завейка, а Вышак ужо ведаў, што згодзiцца на яго прапанову. Нiчога яму не застаецца, як згадзiцца.

- Пераступаю сваю праўду.

Як не хацеў таго, але адолелi яго ўспамiны. Нагадаў ён брата. З Воўкам нiколi не быў ён блiзкi. Нейкая адчужанасць лягла памiж iмi. Мабыць, ад таго, што Воўк старэйшы за яго i жыў iншым, чым ён. Нiколi слоў лагодных мiж сабою не мовiлi. I ўсё роўна не мог Вышак уявiць, што нiколi адкрыта не зiрне брату ў вочы. Няма цяпер у яго роднага брата, пакiнуў яго назаўсёды.

Пра адно думаў Вышак, як папярэдзiць брата, каб ён пакiнуў цвержу i схаваўся ў пушчы. Ды як папярэдзiць? Спадзяваўся на тое, што вiжы ўбачаць русаў. Тады ўсё было б памысна - Воўк пакiнуў бы цвержу.

* * *

Здзiвiлiся русы. Нiкога яны не ўбачылi на сценах. Адчыненая брама i не падняты перакiдны мост над ровам. I раптам з брамы выехаў на белым канi чалавек.

Завейка пазнаў яго - князь Воўк. Пазнаў брата i Вышак. Не пакiнуў Воўк цвержы, не схаваўся ад русаў у пушчы. Адчуваў Вышак сэрцам бяду. Конь з вершнiкам наблiжаўся да русаў. Завейка ўзяўся за меч.

- Не спяшы, князь, - мовiў Вышак i паехаў насустрач брату. Воўк злез з каня i чакаў яго. Нiякай зброi ён не меў перад сабой, нiбыта выйшаў здавацца.

Вышак спынiў каня, пакiнуў сядло i падышоў да брата.

- Падай меч свой! - сурова прамовiў Воўк.

Вышак паслухмяна выцягнуў з похваў меч i аддаў яго брату.

- Продкi нашыя! - усклiкнуў Воўк. - Вось чалавек, якi прыйшоў на суд ваш. Здрадзiў ён клятве багам нашым i за вiну сваю мусiць ад зброi сваёй памерцi. Аддаю яго вам у ахвяру, о продкi нашыя!

Вострае джала мяча, накiраванае бязлiтаснай рукой, увайшло Вышаку ў грудзi. Адчуў Воўк, як рукi брата схапiлi яго за тулава i папаўзлi ўнiз. Брат упаў на зямлю. Вось i ўсё. I Воўк ударыў мячом сабе ў жывот: "Я iду да вас, продкi!"

1987 г.