«Лiсцiк серабрыстай таполi»

Уладзiмiр Мiкалаевiч Шыцiк

Лiсцiк серабрыстай таполi

Пройдзе час, з зямных касмадромаў возьмуць старт вялiзныя зоркалёты i накiруюцца да далёкiх галактык.

Магчыма, гэта адбудзецца ўжо ў наступным стагоддзi, магчыма, значна пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ўжо цяпер хочам ведаць, што напаткае бясстрашных астралётчыкаў у бясконцай прасторы. Аб iх прыгодах, лёсе i знаходках расказваецца ў гэтым зборнiку фантастычных апавяданняў.

За возерам, што плёскаецца зусiм пад нашымi вокнамi, пачынаецца лес. Мы мала там бывалi, не знаходзячы для сябе нiчога прывабнага. Лес быў дагледжаны, расчышчаны i нагадваў школьны парк. Iншая справа - востраў на возеры. Там усё было так, быццам рука чалавека нiколi не краналася гэтага кутка прыроды. На востраве нам было цiкава, у лесе - не.

Але аднаго разу, пасля буры, Мiшка Патупчык нацягаў на бераг ламачча i звязаў плыт. Гэта было нешта незвычайнае, i мы акружылi Мiшку, шкадуючы, што нiкому з нас не прыйшла такая думка раней. Паўтараць жа зробленае кiмсьцi было не ў правiлах вучняў нашай школы.

А Мiшка быццам не заўважаў нас i нашу зайздрасць. Ён спiхнуў плыт у ваду, працягнуў яго за прывязаную вяроўку крокаў на пяцьдзесят убок, якраз туды, дзе пачыналася глыбiнная плынь, i скочыў на хiсткiя бярвенчыкi.

- Вясло, Патупчык, вясло забыўся, - пабег у ваду Сярожка Шарай.

Мiшка толькi ўсмiхнуўся. А я падумаў, што ён, напэўна, уявiў сябе адным са старажытных мараходаў, якiя на плытах перасякалi цэлыя акiяны.

Вiдаць, Мiшка разведаў усё папярэдне. Плынь аказалася iмклiвай, i неўзабаве ён быў ужо далёка. Мы пастаялi яшчэ крыху на беразе, прыкладаючы час ад часу далонi да лба, каб паглядзець, як ён там. А калi ўжо плыт з Мiшкам стаў як маленькая карычневая кропка, разышлiся.

Вярнуўся Мiшка на самым змярканнi. Сонца падсмалiла яго, i ў Мiшкi былi ярка-чырвоныя рукi i ногi i лупiўся пакрыты вяснушкамi кiрпаты нос. Мы рабiлi выгляд, што нiчога незвычайнага не адбылося, а самi ледзь стрымлiвалiся - так хацелася ведаць, што ж такога было з Мiшкам?

Ён маўчаў. I толькi, калi ўжо вячэра падыходзiла к канцу, непрыкметна для астатнiх i настаўнiка падмiгнуў мне з Сашкам. Гэта азначала, што мы павiнны перад сном тайна прабрацца ў яго пакой. Вядома, нас не трэба было запрашаць двойчы. Больш таго, мы ледзьве дачакалiся прызначанага часу.

- Ну як? - хрыплым шэптам спытаў Сашка, як толькi Мiшка, выглянуўшы папярэдне ў калiдор, зачынiў за намi дзверы.

- Возера, - адказаў Мiшка.

- I толькi?! - мы былi расчараваны. Пра возера мы ведалi i без яго. Нават зараз, у гэты самы момант, яно глуха шумела, лiжучы высокiмi хвалямi пясчаны бераг.

- Лясное.

- Здзiвiў! - Сашка нават абурыўся.

I я не разумеў, навошта было хавацца сюды, каб даведацца пра звычайную рэч.

- Па-першае, яно чорнае-чорнае, а па-другое, з'явiлася нядаўна. Ляснiк казаў, недзе было землетрасенне, i яно з'явiлася.

Колер - дробязь, а што побач ёсць возера, пра якое нават астатнiя хлопцы не ведагоць, - гэта ўжо сапраўды незвычайная падзея.

- А ты не памыляешся? - не паверыў Сашка.

- Самi ўбачыце.

Назаўтра пасля заняткаў мы зноў былi на востраве. Я прапанаваў узяць лодку, але сябры не падтрымалi. Лодка - не для першаадкрывальнiкаў. Для гэтай мэты найлепшае - самаробны плыт.

Нас трох для кволага Мiшкавага збудавання было замнога. Разы са два хвалi захлёствалi плыт, i мы аказвалiся ў вадзе. Але ўрэшце дасягнулi другога берага. Выцягнулi плыт на пясок i пайшлi ў лес.

Дарогу Мiшка запомнiў добра. Праз якую гадзiну мы ўжо былi ля мэты.

На першы погляд у гэтым лясным возеры нiчога асаблiвага не было. Вялiзная палонка пасярэдзiне зарослай мохам паляны. Вакол растуць кусты алешнiку, сям-там каля берага вiдаць шырокiя лiсты i кветкi гарлачыкаў. Вось толькi паверхня... Мiшка не памылiўся: яна была цьмяная, быццам промнi святла знiкалi ў ёй без астатку.

- Як сажа, - усклiкнуў Сашка.

- А што я казаў? - узрадаваўся Мiшка.

А мне падумалася, што гэта возера падобнае на кавалак глыбокага космасу, дзе ўсё навокал чорна i да блiжэйшых зорак доўгiя гады шляху. Але я не сказаў сябрам пра гэта параўнанне. Яны былi ўпэўнены, што я раўнадушны да космасу. А як я мог гаварыць, што некалi пайду ў прастору, калi нават фiзкультурай займаўся па спрошчанай праграме? Таму я нiколi не марыў з хлопцамi ўголас пра падарожжы да зорак. Я нёс сваiо мар/ ў сабе.

- Трэба нанесцi на карту, - сказаў Сашка. Няўрымслiвая яго натура патрабавала дзейнасцi. - Стойце тут, я зраблю вымярэннi, - i ён пайшоў, шырока ставячы крокi, уздоўж азёрнага берага.

Мiшка тым часам сарыентаваўся па сонцу, каб вызначыць каардынаты возера. Напэўна, гэта была дарэмная работа. Каардынаты школы мы вызначалi шмат разоў - i ўначы па зорках, i ўдзень па сонцу. А адсюль да школы было кiламетраў дзесяць прама на ўсход. Так што патрэбныя разлiкi можна было зрабiць без алоўка. Але я зноў прамаўчаў. Хай робяць як хочуць. Я ж ведаў адно: я прыйду сюды яшчэ раз, адзiн, i прынясу акваланг. Я нарэшце адчую, што гэта такое - чорны i маўклiвы космас.

Тым часам вярнуўся Сашка. Перыметр возера раўняўся тысячы шасцiстам дваццацi крокам або прыкладна паўтара кiламетрам. Хлопцы хутка начарцiлi картаграфiчную сетку, потым нанеслi на яе абрысы возера.

- Вяртаемся, - сказаў Сашка, задаволена аглядаючы сваю работу.

- Пара ўжо, - згадзiўся Мiшка, - хутка сцямнее. Ты што, начаваць тут збiраешся? - крыкнуў ён, убачыўшы, што я застаюся на месцы.

- Хадзем, Вiцiк, - падбег да мяне Сашка, - мы ж разам усё рабiлi, па-свойму зразумеў ён мой настрой.

Я засмяяўся i далучыўся да хлопцаў.

Калi праз некалькi дзён я сказаў, што пайду ў лес, гэта не выклiкала нi ў кога пытанняў. Раз не запрашаю ў спадарожнiкi каго-небудзь, значыць, так мне лепш. Мы прывыклi паважаць справы i жаданнi таварышаў.

Надвор'е было пахмурнае, i вада ў возеры здалася яшчэ больш цёмнай. Я добра плаваў i не баяўся нi глыбiнi, нi вiроў. А тут мне раптам стала страшнавата. Падумалася, што гэта проста багнiстае балота, дно якога ўсцiлае звычайны тарфяны пласт. Але менавiта таму, што адчуў страх, няўпэўненасць, я прышпiлiў балоны з паветрам, надзеў маску i падышоў да вады. Глеба пад нагамi была мяккая, як дыван, - прыбярэжнае дно было пакрыта мохам. Ногi не правальвалiся, i я ўжо больш упэўнена пакрочыў далей.

Так, у чорным колеры вады было, напэўна, вiнавата дно, бо сама вада мела зусiм нармальны выгляд, з-пад маiх ног i рук выляталi шматлiкiя празрыстыя пырскi. Можна было вяртацца дадому. На ўсякi выпадак я яшчэ прайшоў далей, каб павярнуць i адтуль паглядзець на неба, i раптам паслiзнуўся i правалiўся некуды ўнiз. Я паспеў толькi ўбачыць зацягнутае хмарамi шэрае неба, яно чамусьцi вiднелася крыху ў баку ад мяне, а яшчэ праз iмгненне ўсё наўкол ахутала цемра. Дзiўна, але гэта адразу супакоiла мяне. Цемра ж была маёй мэтай. Я паварушыў рукамi, адчуваючы, што цела падпарадкоўваецца мне, i, значыць, варта толькi захацець, я магу адразу вярнуцца. Да таго ж у мяне на спiне мiж балонаў з паветрам быў маленькi водаструменны рухавiчок. На крайнi выпадак я мог скарыстаць яго.

Пад вадой, напэўна, была плынь. Я адчуваў, што мяне павольна цягне некуды далей. Але лiхтарык не ўключаў: мне патрэбна была толькi цемра, а ўсё астатняе не мела значэння. Мне здавалася, што я зусiм не ў вадзе, а ў прасторы. Цела было лёгкае, нiбы бязважкае. Я мог ляжаць, распластаўшы рукi, даць нырца, узляцець угару. Мне падабаўся мой стан, i толькi было шкада, што вакол не вiдно сузор'яў. Без iх не было сапраўднага космасу.

Але i цемра падманула мяне. Вочы хутка прызвычаiлiся, i тады я заўважыў, што палосы дзённага святла прабiваюцца праз вадзяную тоўшчу i даходзяць сюды, выклiкаючы да жыцця ценi водарасцяў i рыб. Аднак над галавой святла не было. Гэта азначала толькi адно: значная частка возера знаходзiлася пад зямлёй.

Пакуль я раздумваў, цi не пара вяртацца, мяне аднесла да берага. Ён быў камянiсты, гладкi, як сцяна. Памацаўшы яго рукамi i не знайшоўшы нiчога адметнага, я адштурхнуўся i павярнуў назад. Але не паспеў праплысцi якiх дзесяць крокаў, як зноў апынуўся на старым месцы. Цi то плынь аказалася мацнейшая, чым я разлiчваў, цi з напрамку збiўся. Пад рукамi, здалося, была тая ж самая гладкая каменная глыба. Каб дарэмна не плутаць, прыйшлося запалiць лiхтар.

Абрысы навакольных прадметаў былi няпэўныя, хiсткiя. Але чым больш я ўглядаўся ў iх, тым мацней мяне ахоплiвала здзiўленне. Падводныя скалы нагадвалi... дом. Час i вада разбурылi яго. Засталiся толькi рэшткi сцен з проймамi акон i дзвярэй.

Напэўна, затопленым аказаўся цэлы пасёлак. Побач з гэтым домам былi яшчэ збудаваннi. Такiя ж старыя, аблепленыя водарасцямi i ракавiнамi. Час не пашкадаваў гэта былое чалавечае жытло. У дамах не засталося нiчога з прадметаў або мэблi. Вiдаць, гэта быў век, калi людзi яшчэ не ўмелi рабiць сабе прылады з жалеза, а карысталiся драўлянымi i касцяным! рэчамi. Гэта, праўда, не надта адпавядала архiтэктуры збудаванняў. Але тады мне было не да грунтоўнага аналiзу i вывадаў.

Я пашукаў якiх-небудзь рэчаў - не вяртацца ж назад з пустымi рукамi, я абходзiў адзiн пакой за другiм, разграбаў глей пад нагамi, мацаў сцены. Нiчога не было.

Нарэшце мне надакучыла гэта блуканне, дый першы балон з паветрам апусцеў. Я рашыў вяртацца i проста так, у апошнi раз, правёў промнем лiхтарыка па сцяне, што стаяла на маёй дарозе. Чорныя, замшэлыя каменнi. I раптам сярод iх нешта блiснула.

Мне здалося, што гэта быў лiсцiк серабрыстай таполi, якiх шмат расло на беразе. Ён патануў i зачапiўся за каменны абломак. Яго знаходжанне тут было да таго неверагодным, што я не ўтрымаўся i памацаў лiсцiк. Ён варухнуўся, як на галiнцы, - яго ножка якiмсьцi чынам трапiла мiж каменняў - i зноў вярнуўся на сваё ранейшае месца. Але гэта быў не сапраўдны лiсцiк. Пальцы выразна адчулi метал. Было толькi дзiўна, што нi вада, нi час не адбiлiся на гэтым метале. Колькi я нi круцiў лiсцiк - не заўважыў на iм нiводнай плямкi. Такую знаходку варта было паказаць хлопцам.

Ужо бралася на вечар, калi я вярнуўся ў iнтэрнат. Як на тое, у калiдоры носам к носу сутыкнуўся з настаўнiкам. З iм былi Сашка i Мiшка.

- Дзе ты прапаў? - закрычаў Сашка.

I я ўспомнiў, што ў нас у гэты час лабараторныя заняткi па фiзiцы. Мне стала няёмка перад настаўнiкам.

- Iдзi паеш, - спынiў мяне настаўнiк, калi я пачаў быў апраўдвацца, потым раскажаш.

Я ўзлаваўся на сяброў: вось балбатуны, трэба было iм гаварыць, дзе я! Цяпер прыйдзецца, можа, яшчэ цэлы даклад рабiць, а я ж па сутнасцi нiчога не ведаю. Нi пра возера, нi пра рэшткi таго паселiшча.

Але я памылiўся. Настаўнiк да майго расказу паставiўся зусiм спакойна, а выслухаўшы, сказаў:

- Iдзi ў лабараторыю.

Толькi адышоўшы, я ўспомнiў, што забыўся паказаць яму лiсцiк. Аднак не вяртацца ж назад, я i без таго пазнiўся.

Сашка з Мiшкам корпалiся ля тэлепрыёмнiка з электроннай аўтаматычнай настройкай. Гэта была наша навiнка. Прыёмнiк мог не рэагаваць на самыя моцныя сiгналы, калi яны не адпавядалi зададзенай праграме па тэме. З мiльёнаў перадач ён павiнен быў выбiраць толькi тую, якая нам патрэбна, Мiшка нават сумняваўся, цi прыме настаўнiк па фiзiцы нашу работу. Такi тэлепрыёмнiк, сцвярджаў Мiшка, больш падобны на кiбернетычнага робата. Мне ж з Сашкам такое спалучэнне прыёмнiка i робата спадабалася. Праца наша падыходз'iла к канцу. Заставалася, уласна, адрэгуляваць блок настройкi. Калi я ўвайшоў, Сашка якраз гэтым i займаўся. Блок быў падключаны да прыборнага шчытка, дзе ўсе дадзеныя абагульнялiся i ў выглядзе спакойнай хвалепадобнай лiнii клалiся на доўгую папяровую стужку асцылографа.

- Гатова? - спытаў я, нахiлiўшыся да Сашкi.

- Пара... - Сашка асекся.

Я зiрнуў на яго, потым на папяровую стужку, якая павольна паўзла, закручваючыся ў адмысловым кальцы, i здзiвiўся сам. Пяро асцылографа нiбы кiнулася ў дзiкiя скокi.

Некалькi iмгненняў Сашка глядзеў на паласатую змейку-стужку, потым схамянуўся i зiрнуў падазрона на мяне:

- Слухай, Вiця, ты часам не праглынуў генератар сiгналаў?

- Скажаш...

- Не, праўда, выйдзi на хвiлiну.

Сашка ўжо злаваўся, калi я вярнуўся. Бо, аказваецца, гэта я дзейнiчаў на нашы прыборы.

- Вытрасай кiшэнi, - загадаў мне Мiшка. I гэтае Мiшава далучэнне да Сашкi зусiм збянтэжыла мяне. Я паглядзеў на аднаго, на другога i раптам успомнiў пра лiсцiк. Нiчога iншага ў маiх кiшэнях не было.

- Вось, - працягнуў я Мiшку знаходку.

- Там? - спытаў ён, кiўнуўшы галавой у бок акна.

- Пад вадой, з разваленай сцяны выцягнуў.

- Давай, - выхапiў лiсцiк з маiх рук Сашка, - стаўце блок.

Як яму прыйшла ў галаву думка, што лiсцiк выпраменьвае i што гэта выпраменьванне трэба паспрабаваць злавiць тэлепрыёмнiкам, не ведаю. У яго заўсёды ў галаве поўна самых неверагодных думак. Здаралася, за iх нам нават пападала. Было ж, што мы спалiлi энергакабель, i школа некалькi гадзiн сядзела без электрычнасцi. Або другiм разам, паверыўшы, што Сашка адкрыў новы, тэлепатычны метад уздзеяння на жывёл, мы ўначы забралiся ў вальер да тыгра (гэта было на экскурсii ў Iндыi) i нарабiлi спалоху на ўсю акругу. Але, так цi iнакш, на гэты раз ён прыдумаў здорава.

Сашка паставiў лiсцiк побач з антэнай i ўключыў прыёмнiк. Электронны настройшчык адразу выбраў патрэбную хвалю. Яна была нейкая незвычайная, не ўласцiвая нашым тэлеўстаноўкам.

- Касмiчнага паходжання, - аж загарэўся Сашка. А мы з Мiшкам здагадалiся, што цяпер ён нас не падпусцiць да прыёмнiка i блiзка. Космас быў яго заказнiкам.

Экран мiгаў, не ажываючы, аднак, зусiм як тады, калi не працуе перадатчык. Але ён працаваў. Мы гэта самi бачылi. Сашка падсунуў лiсцiк яшчэ блiжэй да антэны i выключыў у лабараторыi святло.

Нейкi час экран не мяняўся, потым у iм нешта зварухнулася i... я працёр вочы. А калi адняў ад iх пальцы, на экране быў... той самы дом, якi я бачыў пад вадой, толькi цэлы.

Адлюстраванне не доўга было нерухомым. Хутка дом пачаў нiбы адступаць на заднi план, адкрываючы перад сабой чысценькi дворык. Некаторы час ён быў пусты, потым з ценю ад плота выйшаў чалавек. Высокi, стройны, хоць i не малады. Ён быў апрануты ў лёгкi зручны касцюм. Накшталт нашых сучасных спартыўных. Некалькi секунд чалавек моўчкi ўзiраўся, нiбы сапраўды бачыў нас, i нарэшце загаварыў.

Прыёмнiк, аднак, не перадаваў чамусьцi гукi яго голасу. Сашка круцiў лiсцiк i так i гэтак - нiчога не было чутно.

Цiшыню парушыў стук у дзверы.

- Гэй, вы, ноч ужо, - пачулi мы воклiч дзяжурнага, - зараз выключаю святло.

- Хадзем, Саша, - Мiшка ўзяў сябра за руку, - заўтра даведаемся.

Той нехаця падпарадкаваўся.

Цi трэба гаварыць, што сон доўга не мог узяць мяне. Я варочаўся на ложку, i карцiны, адна неверагоднейшая за другую, стаялi перад маiмi вачыма. Я нiбы бачыў невядомых касманаўтаў, якiя прыляцелi на Зямлю тады, калi наша цывiлiзацыя толькi пачыналася. Потым той чалавек мне ўяўляўся зусiм не чужынцам, а жыхарам мiфiчнай Атлантыды... Я не паспеў нiчога дадумаць да канца. Вiдаць, дзяжурны пачуў, што я варочаюся, i ўключыў электраўсыпляльнiк.

Ранiцай, ледзь развiднела, я памчаў да Сашкi. Ён доўга не адчыняў i ўсё нешта незадаволена мармытаў.

- Хутчэй ты, - зазлаваў я.

- А куды спяшацца? - Сашка нават не скрануўся з месца.

- Мiшка, ты чуеш? - закрычаў я на ўвесь калiдор, хаця Мiшкава галава ўжо тырчала з дзвярэй суседняга пакоя.

- Давай, давай! - населi мы ўдвух на Сашку.

Ён нехаця сабраўся i паплёўся за намi следам.

У лабараторыi было цiха i змрочна. Мiшка, не запальваючы святло, уключыў тэлепрыёмнiк. Экран замiгаў у прыцемках сотнямi зеленаватых iскарак. Мiналi секунды, мабыць, хвiлiны. Учарашняй карцiны не было.

- Пасунь лiсцiк, - шапнуў я, нiбы, сказаўшы гэта ўголас, мог спалохаць таго невядомага дыктара.

- Не трэба, - раптам сказаў Сашка, - ён ужо нiчога не пакажа.

- Што-о!!! - мы абярнулiся да яго.

- Я быў тут уначы... Не мог жа я спаць, як вы. Тут цывiлiзацыя, а вы... - напаў ён на нас з Мiшкам.

- Ну!

- Не крычы, - агрызнуўся Сашка, - самi праспалi. Я толькi хацеў узмацнiць зарад гэтага жалезнага абломка, якi вы называеце лiсцiкам, i паклаў пад прамень тэлекамеры. Хто яго знаў, што ён зусiм разрадзiцца.

Не ведаю, што зрабiлi б мы з Сашкам, каб не настаўнiк. Ён пачуў наш крык i прыйшоў у лабараторыю.

- Ваюеце? - усмiхнуўся настаўнiк, i мы адразу астылi.

Ён выслухаў нас моўчкi, не сказаўшы нi слова асуджэння, быццам так i трэба было Сашку дзейнiчаць. Потым сказаў:

- Нiчога страшнага не здарылася. Думайце, шукайце, можа, Вiцеў лiсцiк зноў загаворыць. А няўдачы бываюць нават у выдатных даследчыкаў...

Калi настаўнiк пайшоў, мы яшчэ нейкi час пастаялi, пакуль у нас з Мiшкам зусiм не знiкла злосць на Сашку. I тады далi адзiн аднаму клятву:

- Будзем шукаць, нават калi на гэта спатрэбiцца ўсё наша жыццё.