Уладзімір Бутрамееў Новыя прыгоды Несцеркі
Камедыя ў васьмі карцінах
Дзеючыя асобы
Несцерка — той самы, што і шыла ў мяшку схавае, і сухі выйдзе з вады, што сто год па зямлі ходзіць, а ўсё яшчэ малады.
Пшэбыеўскі — пан багаты, што той чорт рагаты, вус тырчком, галава стручком, з Парыжа фрак, у кішэні пятак, адным словам, франт.
Бургамістр — мясцовая ўлада, прыгажэй за таго гада, нос на семярых рос, сам як сава, затое дужа разумная галава.
Кудрачок Пятро — былы пісар, у маладосці хітры мужычок, у жыцці здаралася ўсяляк, і плакаць, і скакаць мастак.
Кацярына — яго дачка, прыгажэй за ўсіх дзяўчына, вусны што малінка, бровы як сярпочкі, вочы што тыя вішні, каму хочаш зблытаюць мыслі.
Малання — маладуха, нібы тая медавуха, ды ўсё ж глядзі, пальца ў рот не кладзі.
Брындзюкоўна — жонка бургамістра, на расправу быстра, але здараецца, і сама трапляецца.
I каго там яшчэ толькі не было:
Андрэй.
Кухар панскі, татарын.
Салдат Іван, Маланнін муж.
Манах.
Яцак, карчмар.
Адзін з мужыкоў.
Пастух.
Слуга.
Салдат.
Дзяўчаты-танцоркі.
Музыкі.
Вартаўнікі.
Лакеі.
Гараджане.
Стражнікі.
Карціна першая
Карчма. Злева прылавак, за ім Яцак прыбірае посуд. За адным са столікаў сядзіць, апусціўшы галаву, Кудрачок. Больш нікога няма. Потым уваходзіць Несцерка, перад гэтым чуваць, як ён пяе.
Несцерка. Туды еду — сюды еду, карчмы не мінаю. Які чорт яе прыдумаў — Далібог, не знаю. Эгей, Яцак, здароў! Што гэта ў цябе сёння гэтак ціха? Нясі сюды цэлы кумпяк ды палову вядра заціркі. Даўно табе вінен не быў.
Яцак. У доўг — смалы б табе гарачай у глотку! Думаеш, не памятаю кірмаш? Ты што ж гэта мне прадаў?
Несцерка. А тое і прадаў, што ты купіў — на тое і кірмаш. Ды не сярдуй — грошы тыя я ж зноў да цябе ў карчму прынёс. Вядома — грошы. Сёння ў мяне, назаўтра ізноў у цябе. А багацце тваё — галоўнае, неразменнае — пры табе ж засталося (хлопае Яцака па жываце).
Яцак (б’е Несцерку ручніком). Ах ты, прайдзісвет! Зубаскал галодны! Без грошай не лезь у карчму!
Несцерка. Ды як тут не зойдзеш, калі яна якраз ля дарогі стаіць!
Яцак. Я цябе! (Б’е ручніком.) Сабака, валацуга.
Несцерка. Цішэй, цішэй, а то растрасеш багацце сваё, неразменнае.
Кудрачок звяртае ўвагу на шум і пазнае Несцерку, падбягае.
Кудрачок. Несцерка? Ты? (Адпіхвае Яцака.) Ды супакойся! Вось не чакаў сустрэць — адкуль?
Несцерка. Ды ўсё адтуль — мімаходам. Га — дык гэта ж Кудрачок! I сапраўды, у карчме не прападзеш! Ты ж мяне галодным не пакінеш.
Яны абдымаюцца і ідуць да стала.
Яцак. Каб ты хадзіў мімаходам да самае магілы!
Несцерка (прыпыняецца і звяртаецца да Кудрачка). Ты не ведаеш, Кудрачок, чаго карчмары такія злосныя?
Кудрачок. Не магу ўцяміць.
Несцерка. Бо ім на тым свеце надта дрэнна даводзіцца.
Кудрачок. Чаму ж гэта?
Несцерка. З іх пузам больш як па адным у кацёл не ўлазяць — вось і кіпяць у адзіноце, няма з кім і словам перакінуцца.
Смяюцца і ідуць за стол, садзяцца.
Яцак. У астрог бы ўсіх валацуг, я табе пакажу той свет — сам у пекле будзеш.
Несцерка. Ну, дзякуй, гусінае пяро! Дай табе Бог чарніла і паперы! Расказвай, як жывяце, можаце.
Кудрачок. Ат, што мы… Ты з дарогі — усе навіны пры табе.
Несцерка. Мае дарогі канца не відаць — колькі яе таптаць, адзін Бог ведае. А навіны — куды ні пайдзі — усюды людзі. Адны нараджаюцца, другія ўлюбляюцца, трэція на пагост збіраюцца. Усе пад сонейкам таўкуцца, а яно свеціць усім аднолькава.
Кудрачок. Эх, брат, не аднолькава… А ты, я бачу, не змяніўся, усё весялішся…
Несцерка. А бедаку толькі і застаецца на гэтым свеце, што з гора павесяліцца. А ты што галаву схіліў? Памятаеш, як выхітраліся на кірмашах?
Кудрачок. Эх, браток, мне ўжо пара з кірмашу… Не тыя гады.
Несцерка. Якія гады? Гэта ўсё ад твае граматы. А цяпер чым прасцей, тым і пражыць лягчэй. Вось я — толькі да дзесяці лічыць магу — і то калі грошы. А колькі там мне год — і не цікавіўся.
Кудрачок. Яно і не толькі ў гадах справа…
Несцерка. Кінь!
Кудрачок. Эх, Несцерка. Заблыталі, брат, мяне.
Несцерка. Хто ж цябе заблытаў?
Кудрачок. Ат, не след і расказваць… Так, душу адвесці… Падлавіў мяне Пшэбыеўскі, што таго карасіка.
Несцерка. Стары дурань Пшэбыеўскі — цябе?!
Кудрачок. Стары ўжо паўгода як Богу душу аддаў.
Несцерка. Трэба Богу ягоная душа, як мне баба ў каноплях.
Кудрачок. Ну, значыць, чорт прыбраў.
Несцерка. Іншая справа. Нікому так не добра, як пану ў пекле. Куды ні глянь — усюды свае.
Кудрачок. Цяпер сынок яго з Варшавы прыехаў. А мяне чорт штурхнуў — захацеў пабагацець. Узяў казённыя грошы, звязаўся з гандлярамі — абяцалі барыш, атрымаўся шыш. Ледзь у астрог не трапіў. Вось Пшэбыеўскі і даў — і купіў мяне з вантробамі.
Несцерка. Тае бяды. Доўг — не вяроўка, не парвецца.
Кудрачок. Не вяроўка, а шыя ў пятлі. Не проста ён грошы даў — прыглянулася яму мая дачка — Кацярынка. Патрабуе замуж за сябе.
Несцерка. А яна што ж — не хоча?
Кудрачок. Эх, там таго пана… і нораў што ў казла — ніводну бабу не прапусціць. I вытварае — то коней арабскіх заводзіў, цяпер тэатр нейкі прыдумаў. З такім пажывеш — намучышся. Ды ўсё ж пан. За ім босая хадзіць не будзе. Яно і да лепшага. Але штось грызе мяне, нешта неяк не па сабе.
Несцерка. Э, братка, не звяртай увагі, гэта сумленне. Самая непатрэбная рэч на свеце. Людзі без яго за мілую душу абыходзяцца. I табе, калі ў падпанкі сабраўся, яно таксама не трэба.
Кудрачок. Чаму ты так рашыў?
Несцерка. Таму што бачу — круціш. Каб захацеў — паслалі б мы твайго жаніха да чорта — ці нам упершыню?
Кудрачок. Э, браток, у цябе ні кала, ні двара, па свеце гойсаць лёгка. Але ты не падумай…
Несцерка. А што мне думаць, ад думак галава босай становіцца. У мяне свой клопат. Заўтра кірмаш, а ў мяне ў кішэні толькі вош на прывязі, ды і тая галодная. (Дастае з торбы варону. Яна каркае. Звязвае ёй дзюбу ніткаю.) Вось, галубка, каб не хвалілася, хто ты і адкуль.
Кудрачок. Навошта табе варона?
Несцерка. Не будзь сам варонай, спатрэбіцца і варона. Дзе мае фарбы? (Дастае з торбы фарбы.) Зробім з цябе птушку заморскую, як ні кажы — кірмаш!
Карціна другая
Кірмаш, шмат людзей. Усе гандлююць хто чым. Справа гандляр у дзіўнай накідцы-халаце і чалме. Гэта Несцерка. Перад ім Брындзюкоўна са слугою.
Несцерка. Які колер! А як выглядае, як трымаецца! Толькі сапраўдны пан можа трымаць у сябе гэткую птушку. Гэткія ў вашы краі і не залятаюць. Адно слова — заморская!
Брындзюкоўна. Палова сотні і за заморскую занадта.
Вакол збіраюцца людзі.
Несцерка. Гэ! Палова сотні за яе і не грошы. У самога індыйскага імператара жыве. Канешне, хто не панскае пароды, той не ацэніць, не зразумее. Ну дык бераце?
Брындзюкоўна (азіраючыся на людзей). Канешне, бяру — я ж адразу бачу, што заморская.
Аддае грошы, слуга забірае птушку.
Несцерка. Толькі з павагі да вас, яснавяльможная пані, і аддаю. Калі яшчэ ў вашых краях будзе магчымасць заморскую птушку набыць.
Брындзюкоўна выходзіць. Несцерка аддае аднаму з мужыкоў (гэта Пятро Кудрачок) сваю чалму і халат, падыходзіць з ім да гандляроў з пірагамі.
Ну вось, Пятро! (Аддае яму грошы.) Палова сотні ёсць. Я ж казаў — са мною не прападзеш, хаця гора і цяпнеш. Але ў астрозе сядзець не будзеш. Назбіраем яшчэ адзін чырвонец — вось і ўся твая нядоімка. (Купляе пірог, дае палову Пятру.) Крыху паштурхаемся сярод людзей, глядзіш, і яшчэ чырвонец набудзем.
Кудрачок. Век Бога за цябе мне маліць, як і разлічуся з табою, не ведаю.
Несцерка. Аб гэтым не турбуйся. Пусціш добрага чалавека з дарогі пераначаваць — вось і ўвесь доўг, дасі жабраку грош — вось і квіты, плюнеш пану ўслед — вось і разлічыліся. А ўжо калі што — вугалькамі на тым свеце разлічымся.
Кудрачок. Вугалькамі? Няўжо мы з табою ў пекле будзем? Нас за гэтае гаротнае жыццё ў рай пасля смерці трэба.
Несцерка. Не па кішэні нам туды квітанцыю купіць. У рай, браток, толькі тых пускаюць, у каго кішэня поўная.
Кудрачок. А нам поп на пропаведзі наадварот казаў.
Несцерка. Казаць ён казаў, а ў самога бруха — во! Трох гэткіх, як ты, трэба. Паглянь, а вунь і яшчэ адзін. Мала яму касцёла — і да ярмаркі дабраўся.
У гэты момант з’яўляецца Манах. Ён залазіць на калёсы, падымае рукі.
Манах. Браты! Браты, спыніцеся!
Усе здзіўлена глядзяць на Манаха.
Браты! Успомніце пра Бога! Успомніце пра душу. Праз уцехі зямныя не згубіце царства нябеснага. Грошы, што на рынку нажылі, вуголлем гарачым будуць гарэць у пекле пад катламі грэшнікаў.
Усе здзіўлена, у розных паставах, слухаюць Манаха.
Забудзем дарогу сюды. Збярэм нашыя грошы на касцёл — райскімі птушкамі будуць звінець яны ў садах эдэмавых. Па загаду самога папы Рымскага пачалі будоўлю новага касцёла Святога Пятра — не пашкадуйце на Божую справу!
Манах злазіць з калёсаў і з квартаю абыходзіць людзей. Чуваць галасы: «А што, і сапраўды, і пра душу падумаць трэба!»
Не пашкадуйце, на тым свеце ўсё залічыцца.
Многія кідаюць грошы ў кварту. Манах падыходзіць да Яцака-карчмара. Той бокам адыходзіць ад яго.
Не пашкадуй, сын мой, на Святога Пятра.
Яцак. Няма, няма ў мяне.
Несцерка. Га, пачакай, пачакай, як гэта — няма? З усіх цягнеш — і няма? Бач, бруха ненасытнае. Усё яму ў карчму як у прорву, а як Пятру дык фігу! (Б'е Яцака па кішэні, там звіняць грошы.) А гэта што? А ну, высыпай на Пятра.
Усе шумяць: «Правільна, правільна. Не ўсё ж у карчму, трэба і пра душу падумаць».
Ды не трасіся ты гэтак над грошмі. За поясам у цябе заўсёды чырвонец, я ж ведаю!
Тузае Яцака за пояс, сыплюцца грошы, людзі збіраюць іх у кварту Манаху. Яцак уцякае.
Манах (да Несцеркі). Дзякую, сын мой. Ведай, стараннасць твая не прападзе.
Несцерка. Яшчэ б, прапала. Але адным дзякуй не абыдзешся. (Забірае ў Манаха кварту з грашыма.) Ды тут два чырвонцы будзе, не менш. Людцы добрыя! I навошта Святому Пятру грошы? Яму ж ні падаткаў плаціць не трэба, ні дзетак карміць. I нядоімкаў у яго няма. А вось сябра мой — таксама Пятро, толькі зямны, гэткі ж бедалага, як і мы, — у астрог трапіць можа за нядоімку, а ў яго ж сем дзетак. Лепш аддадзім яму гэтыя грошы, а Пётр Святы пачакае.
Манах. Но-но! Ты хто такі, каб тут камандаваць?!
Несцерка. А ты хто такі?
Манах. Я ад самога папы Рымскага!
Несцерка. Папа далёка, хто цябе ведае, раптам ты не ад яго.
Манах. Як гэта не ад яго?! Вось і грамата, і пячаць!
Несцерка. Мы людзі непісьменныя, у граматах і пячацях не разумеем. Надта ж ты малады.
Манах. З пяці год я ў келлі. Дваццаць год вучыўся святой мудрасці.
Несцерка. Дык, значыць, ты манах вучоны?
Манах. Пісанне ведаю я з пачатку ў канец і з канца ў пачатак. I ўсе словы святых нашу ў душы сваёй.
На Манаха не зважаюць. Галасы: «А ты, Несцерка, шмат дзе пабываў. Дык раскажы нам, што там, на белым свеце, творыцца? Што новага?»
Несцерка. Ды ўсё па-старому. Куды ні пайдзі — усюды людзей многа, а паабедаць няма дзе. Гэтак і хаджу, часам з квасам, парою з вадою, а калі добрыя людзі накормяць — то і слава Богу.
Галасы: «А праўда, што ты і да яго самаго, да Бога, заходзіў!»
Чаму ж не зайсці, калі па дарозе? Заходзіў.
Галасы: «Дык раскажы, як ён там?»
У Бога спраў многа. Прыходжу гэта я — гляджу, аж, браточкі мае, — сядзіць наш Бог ля печкі, лапці пляце. «Госпадзі, — пытаю, — няўжо ў цябе ботаў няма?» «Ёсць, — кажа, — але новыя, ціснуць. А мне даўно трэба на зямлю схадзіць, праверыць, як там апосталы ўпраўляюцца. У лапцях, яно, ведаеш, лепей. Ды вось, — кажа, — ніяк да канца даплесці не магу. Ну, а што там у вас на зямлі? — пытае ў мяне. — Ці ў парадку правасуддзе, ці не забываеце сумленне, дабрадзейнасць?» «Усё ў парадку, — кажу. — Правасуддзе ў турме сядзіць, сумленне ахрыпла, дабрадзейнасць жабруе на дарозе — адным словам, кажу, — жывем пакрыху».
Галасы: «Малайчына! Бач, як закруціў! Малайчына!»
Ну, пагутарылі мы пра тое-сёе, да вечара амаль сплёў ён лапці — крышачку толькі засталося. А ноччу, братачкі мае, чую: нешта шамаціць — гляджу: аж гэта святы Пётр лапці пакрыху расплятае!
Галасы: «Вось табе і на! Чуе кошка, чыё мяса есць!»
Вось-вось! Так гэтыя лапці і плятуцца па сённяшні дзень.
Галасы: «Ты б параіў!»
Ат, свой грызіся — чужы не лезь. Не стаў я мяшацца ў гэтую блытаную справу. Прыхапіў боты ды ў ногі. А боты — якраз па назе прыйшліся. (Ставіць нагу ў боце на калёсы.)
Галасы: «Ай ды Несцерка! Малайчына! Не прамаргаў!»
Несцерка злазіць з калёсаў, абдымае Пятра.
Ну, пойдзем, браток.
Пётр (глядзіць на боты). Няўжо ад самога Бога боты?
Несцерка. Ад яго самога.
Пётр. Добрыя боты. Я свае ўжо год як прадаў. Ды з ботаў толку мала. Ты б лепш спытаў у Бога рубель неразменны…
Несцерка. Толку мала, а нагам усё ж прыемна. А рубель неразменны мне Бог даўно выдаў.
Пётр. Дзе ж ён?
Несцерка. Вось тут (пляскае сябе далонню па лбе). З гэткім рублём, браток, не прападзеш, яго і не згубіш, і злодзеі з кішэні не выцягнуць. I нядоімку з ім сабралі, га?
Уваходзяць стражнікі і Яцак.
Яцак (паказвае на Несцерку). Вось ён! У мяне ў карчме гэтую птушку і маляваў!
Стражнікі. Ага, папаўся! Будзе табе птушка заморская! (Хапаюць і выводзяць Несцерку.)
Пётр. Людзі, дапамажыце — добрага чалавека ў астрог пацягнулі!
Людзі разыходзяцца хто куды. Застаецца адзін Манах.
Манах. Добраму чалавеку толькі ў астрозе і месца!
Карціна трэцяя
Памяшканне ратушы. Стол, за сталом Бургамістр. Вокны выходзяць на плошчу. Уваходзіць Малання.
Малання. Дзень добры, пан бургамістр.
Бургамістр. Дзень добры, пані Малання! (Выбягае насустрач, садзіць яе ў крэсла. Малання дастае веер і пачынае абмахвацца.)
Малання. Да вас не прабіцца, кожнаму растлумач — навошта, ды яшчэ глядзяць, каб пятак выцыганіць.
Бургамістр. На тое яна ўлада, што не лёгка да яе трапіць, пані Малання. З якой гэткай патрэбай прыйшлі?
Малання. Даўно не бачыла пана бургамістра, засумавала.
Бургамістр. Жартуеце, жартуеце, пані Малання. Чуў, усё больш іншым сваю ўвагу аддаяце.
Малання. Дзе ж там іншым, усё вас ніяк з галавы выкінуць не магу.
Бургамістр. Няўжо?
Малання. Усё думаю, калі ж гэта пан бургамістр абяцанне сваё выканае?
Бургамістр (як бы не разумеючы). Якое абяцанне?
Малання. А паперу пра скасаванне шлюбу аформіць.
Бургамістр. Якую такую паперу?
Малання. А тую самую, што пісалі ў мяне.
Бургамістр. Штосьці не памятаю. (Бярэ з рук Маланні паперу.) Даўно не прыходзілася быць у пані Маланні, даўно ў госці не запрашала — не памятаю, дык жа яна і без пячаткі?
Малання. Вось па пячатку і прыйшла.
Бургамістр. А навошта пані Маланні гэтая папера спатрэбілася?
Малання. А надакучыла ў саламяных удовах хадзіць, папрокі слухаць, што гонар мужа не зберагаю, ды тырана свайго не чакаю — калі ён вернецца, каб здзекавацца з мяне.
Бургамістр. Гэта хто ж папракае пані Маланню — ды і за што ж гэта такое?
Малання. А за тое, што ў госці заходзяць.
Бургамістр. А хто ж гэта заходзіць?
Малання. А ваша светласць не прыпомніць?
Бургамістр. Гм-м, каму ж гэта быць? Калі я заглядваў, дык жа ціхенька, ціхенька. А вось калі хто на тройках пад’язджае, тут без шуму не абыдзешся…
Малання. Хто ж гэта такі на тройках пад’язджае?
Бургамістр. Вось не ведаю, не ведаю. Што людзі кажуць, то кажуць. Мо для гэтага госця і папера тая патрэбна?
Малання. Вы прыдумаеце, дык прыдумаеце. I прыйдзе ж гэткае ў галаву.
Бургамістр. Прыдумваць не трэба — людзі скажуць. Ва ўлады ўсюды і вуха, і вока. I ўчора, і трэцяга дня…
Малання. Дык вы што, сачыць за мною?!
Бургамістр. Не тое каб сачыць, у мяне свая карысць…
Малання. Што ж, пан бургамістр ад свайго абяцання адказваецца?
Бургамістр. Чаму ж адказваюся? Даўно было, запамятаваў. Каб крыху прыпомніць — хаця б увечары. А то ж незаконная папера — адказчыка ж няма.
Малання. А калі я прыпомню пану бургамістру, як гэтага адказчыка па фальшывых паперах у салдаты забралі?
Бургамістр. Навошта гэта?
Малання. А каб пан бургамістр успомніў, як такія паперы пішуцца.
Бургамістр. Гэта не абавязкова, гэта нікому не трэба.
Малання. А можа, каму і цікава, што ў вас тут робіцца?
Бургамістр. Не варта, не варта. Ці ж мы паміж сабою не паладзім?
Чуцен шум. Бургамістр прыслухоўваецца. Чуцен голас Брындзюкоўны: «Бургамістаршу! У горадзе! Не, здаецца, не ён, той у чалме быў!»
Эх, чорт, пані Малання, схавайцеся за шафу. На хвіліначку, на хвіліначку.
Малання хаваецца за шафу. У пакой уваходзяць стражнікі, Яцак, Несцерка, Брындзюкоўна.
Яцак. Ён, ён самы, у мяне ў карчме…
Брындзюкоўна. Не. Той у чалме быў.
Яцак. Ён, ён.
Бургамістр. Ціха! Ціха! Разбярэмся! А вы — марш у сені!
Яцак і стражнікі выходзяць.
Бургамістр (да Несцеркі). Хто такі?
Несцерка. Чалавек.
Бургамістр. Бачу, што не баран. Адкуль?
Несцерка. Прахожы.
Бургамістр. А пашпарт у цябе ёсць?
Несцерка. Няма, ваша светласць.
Бургамістр. Ага! Дзесьці я цябе бачыў. Дык як жа так? Чаму без дакумента?
Несцерка. Бог мяне з таго запечка на гэты свет без пашпарта выпусціў — гэтак і хаджу.
Бургамістр. А ты ведаеш, што бяспашпартнаму валацузе бывае? Які ты без пашпарта чалавек? Ведаеш, што я магу з табою зрабіць, калі ты без дакумента?!
Несцерка. А што са мною зробіш. Мужыка ніжэй, чым ёсць, не разжалуеш.
Бургамістр. Маўчаць! Ты з кім размаўляеш? Я тут — улада! А ты ведаеш, што гэта такое? (Выходзіць з-за стала і падносіць да носа Несцеркі кулак.) Астрогам пахне! Хто ў горадзе гаспадар? Мне і Пшэбыеўскі не ўказ! Перада мною ўсякі шапку здымае! Усякі дрыжыць перад уладаю! На тое і ўлада, каб баяцца. (Падымае палец угару.) Улада…
Брындзюкоўна ходзіць па пакоі і ў гэты момант бачыць за шафаю Маланню.
Брындзюкоўна. Ах ты, паганец, ах ты, казёл ненажэрны, ты ўжо ў ратушы з ёю круціш! Увесь горад ведае! Людзі ў вочы кажуць, паганец!
Кідаецца да мужа, той хаваецца пад стол. Брындзюкоўна б’е кіем па стале, налятае на Маланню, хоча яе ўдарыць кіем, але тая не даецца.
Ах ты, макрахвостка, мала, што да цябе палова горада ходзіць, дык ты і да майго?!
Малання. Бач, шалёная, з ланцуга, дурніца таўстапузая!
Брындзюкоўна. Сучка, сучка ты!
Малання. Ханыга рылатая!
Брындзюкоўна. Макрахвостка, вернецца Іван, ён цябе…
Несцерка хоча разняць жанчын.
Несцерка. Ціха, ціха, бабы, бач, не падзялілі. Ціха, гэй, ціха!
Несцерка становіцца паміж жанчынамі. Брындзюкоўна б’е кіем і трапляе яму па галаве ў той самы момант, калі ён паварочваецца да Маланні.
Несцерка падае.
А-а-а, забілі!
Абедзве жанчыны схіляюцца над ім, стукаюцца лбамі.
Малання (прыкладае пятак Несцерку да галавы). Бач ты, як трапіла, карова таўстамордая — напавал!
Брындзюкоўна. Вось бы цябе гэтак у лоб!
Малання. А вось табе — бачыла?
Паказвае фігу. Брындзюкоўна размахваецца, хоча ўдарыць, Несцерка падымаецца — і ўдар зноў дастаецца яму.
Несцерка. Заб’е — Далібог, заб’е — лепш ужо ў астрог!
Малання. Супакойся, чалавека заб’ем, мардавароціна! I як толькі мужа жывога яшчэ трымаеш?
Брындзюкоўна. А не твой клопат, не разявайся на чужое!
Малання. Патрэбен ён мне!
Брындзюкоўна. А не патрэбен, дык і нечага бегаць!
Несцерка. Ціха, ціха, бабы, ціха, гаспадынька.
Брындзюкоўна. А чаго гэтая макрахвостка лезе да чужога!
Несцерка. Ціха, гаспадынька, — дай слова сказаць. Не так сабе мы зайшлі — я вось да яе работнікам наняўся. Паперу трэба выправіць на гэта…
Брындзюкоўна. Ёй бы жарабца ў работнікі!
Малання. А цябе б самую замест валоў запрэгчы.
Брындзюкоўна. А ты…
Несцерка. Ціха, ціха, вось напіша пан бургамістр паперу — мы і пойдзем. Гэй, ваша светласць, вылазь!
Бургамістр. Не крычы! Тут я гаспадар! Дзе хачу, там і сяджу.
Малання (дастае свае паперы). Стаўце пячатку!
Бургамістр вылазіць, ставіць пячатку. Малання хоча забраць паперу, але ён не дае.
Бургамістр. Гэта яшчэ ў пісара запісаць трэба. I пошліну заплаціць. Прыходзьце заўтра.
Малання. Пішыце што трэба — колькі да вас хадзіць!
Бургамістр. Пойдзем, калі пісар на месцы — усё і аформім. (Да Несцеркі.) А цябе я дзесьці бачыў.
Бургамістр выходзіць разам з Маланняй.
Брындзюкоўна. Вось верціхвостка! Вось няшчасце на маю галаву, сораму — на ўвесь горад! Гэта ж падумаць — мяне, бургамістаршу, на гэтую верціхвостку памяняць!
Несцерка. Э-э, хто без граха. Чужая жонка мёдам мазана, а свая смалой.
Брындзюкоўна. Божа, замучылася. Раней, калі гандлявалі, як добра ўсё было — а як вылезлі ў гэтыя бургамістры — і пайшло, і паехала, і пакацілася!
Несцерка. Здараецца. Ад вялікага звання кроў пачынае кіпець. Але ёсць ад гэтага адзін сродак…
Брындзюкоўна. Які сродак? Што толькі я не рабіла — і травы варыла, і да шаптух хадзіла — які сродак, скажы, мілы чалавек?
Несцерка. Сродак верны. Але задатачак бы наперад…
Брындзюкоўна. Наперад толькі дзеўкі жэняцца. Калі дапаможа — не пашкадую грошай, век памятаць будзеш.
Несцерка. Ды я цябе і так не забуду (мацае галаву). Ну, добра, слухай. Уся бяда ад трох сівых валасін, што выраслі ў твайго мужа пад барадою. Трэба выразаць іх — і ні на каго, акрамя законнай жонкі, і не гляне.
Брындзюкоўна. А як жа гэта зрабіць?
Несцерка. Кухонным нажом. Навастрыць перад гэтым, і тры разы плюнуць на яго — інакш не атрымаецца. Ну, а мужа падпаі — каб не пачуў.
Брындзюкоўна. Ну, гэта ўжо не дурніца, сама ведаю. (Бягом бяжыць да дзвярэй.)
Несцерка. Гэй, куды так хутка? Вось праўда, ахвота горш няволі. (Мацае галаву.) У-у, як дала, а? Ну ды ладна — будзе і табе «сродак».
Карціна чацвёртая
Добра прыбраны пакой. За перагародкай бачны ложак, стол, шафа, буфет, насупраць печка. Частка сцэны — вуліца, ганак, насупраць відаць лесвіца на гару, бачна адрына. Сцяна хаты выходзіць на першы план так, што заслона можа закрываць толькі частку сцэны — вуліцу або хату. У пакоі Малання. Яна паглядае ў акно, кагосьці чакае.
Малання (пяе).
Не закрыю на ноч дзверы, Няхай будзе халадок. Каб хадзілі кавалеры I насілі мне мядок.Нехта грукае ў дзверы, Малання выглядае ў акно.
А Божачка, і прынёс жа цябе чорт за пазухай (адчыняе дзверы). Пан бургамістр, рада бачыць. Праходзьце, праходзьце.
Бургамістр. Добры вечар, пані Малання. Як жывяце?
Малання. Вядома ж — жыццё ўдавы невясёлае. Сядайце, калі ласка, гарбаты пап’яце?
Бургамістр. Гарбаты, ды з цукрам, а самі пані Малання саладзей за той цукар. (Садзіцца ля стала, хоча абняць Маланню.)
Малання. Вы ўсё жартуеце, а як Брындзюкоўна прыйдзе — зноў пад стол.
Бургамістр. Пані Малання прыдумае — пад стол. Паперка патрэбная звалілася — вось і прыйшлося падняць.
Малання. То вы ўсе свае паперы пад сталом пішаце?
Бургамістр. Улада, пані Малання, ведае, дзе што пісаць. Ва ўлады ўсюды клопат. Вось і да вас сягоння не так сабе.
Бургамістр пакрыху падсоўвае сваё крэсла да Маланні, а яна пакрыху адсоўвае.
Малання. Які ж у вас да мяне клопат?
Бургамістр дастае паперку і здалёк паказвае яе. Цяпер Малання падсоўвае сваё крэсла, а Бургамістр адсоўваецца.
Што гэта ў вас?
Бургамістр. Ды так, паперка адна.
Малання. Пакажыце.
Бургамістр. І з пячаткаю, і ўсё як трэба.
Малання. Дайце, дайце паглядзець.
Бургамістр перастае адсоўваць крэсла, Малання падсоўваецца, потым перасядае на калені да бургамістра і забірае паперу.
(Спявае.)
Аддала ў салдаты Ваню, Не качала галавой. Была дзяўчынкаю — гуляла. Пагуляю і ўдавой.Пачынае танцаваць і спяваць разам з Бургамістрам.
Бургамістр.
Для цябе стараюся, Раскраса-красавіца, Ты ж мяне кахаць не хочаш, Што не падабаецца?Малання.
Ты малы і пузаты I нізкага росту. Цябе трэба ўтапіць З высокага мосту.Бургамістр.
Як мае чырвонцы брала, Губы не крывіла, А цяпер пускаць не хочаш, Нячыстая сіла.Малання.
А я грошы брала, брала. Усё жартам выдавала. Ды ты стары, як калода, А я млада, як ягода.У час танца Бургамістр ловіць Маланню і пачынае абдымаць яе. Тут нехта грукоча ў дзверы.
Бургамістр. Каго гэта нясе?
Малання. Мо зноў Брындзюкоўна?
Бургамістр. Э-э, куды ж гэта мне? (Хоча схавацца пад стол.)
Малання. Бач ты, прывык. Лезь сюды, потым у сенцы выкіну.
Бярэ мех, Бургамістр залазіць. Яна завязвае і ставіць ля дзвярэй. Выглядвае ў акно, прыхарошваецца, адчыняе. Уваходзіць пан Пшэбыеўскі.
Добры вечар, пан Пшэбыеўскі!
Пшэбыеўскі. Вітанне пані Маланні. Пані выглядае, што тая кветка, з ёю і дзень, і вечар добры.
Малання. Праходзьце, праходзьце. Я гэтак чакала, сядайце.
Малання дастае з печы гуся, з шафы віно. У гэты час на вуліцы з’яўляецца Несцерка, ён бачыць усё праз акно.
Частуйцеся, калі ласка.
Пшэбыеўскі. Дзенькуем (падсоўвае крэсла да Маланні.) З вашых рук, пані Малання, — усё як мёд. А сама пані Малання — саладзей за мёд.
Яны выпіваюць віно.
Малання. Ах, як вы ўсё гаворыце, якія ў пана манеры.
Несцерка (на вуліцы). Эх, аж слінкі цякуць! Была не была — я ж да яе ў работнікі наняўся. (Грукоча ў дзверы.)
Пшэбыеўскі (спалохана). Цо такое?
Малання (ідзе да дзвярэй). Каго там чэрці прынеслі? (Адчыняе дзверы.) Табе чаго?
Несцерка. Што лаешся, маладзіца, — хіба забылася, як у бургамістра паперу пісалі?
Малання. А, работнічак? Што трэба?
Несцерка. Вядома, што. Наняўся — прадаўся. З рукамі, нагамі — але і з вантробамі. А яны — вантробы — павячэраць патрабуюць. Ды і пераначаваць бы не шкодзіла.
Малання. Бач ты — павячэраць. Але раз ужо наняўся, занясі гэты мех да бургамістра — скажаш, плата за падаткі. Ды на вось посцілку — пераспіш на сене. А як заўтра дровы ўсе паколеш, то будзе і вячэра і сняданак. (Дапамагае яму ўзяць мех і зачыняе дзверы, вяртаецца да стала.) Прабачце, то хлоп.
Заслона закрывае палову сцэны з хатаю. Засталася толькі вуліца. Несцерка нясе мех.
Несцерка. Вось і паеў, спрытная кабетка! Але ж і цяжка, чым гэта яна такім у казну падаткі плаціць?
Кідае мех на зямлю. Чуецца стогн.
Эге, ды тут нехта ёсць!
Развязвае мех, Бургамістр высоўвае галаву, Несцерка хуценька завязвае мех.
Хто такі будзеш, і як сюды трапіў?
Бургамістр. Ты што, не бачыш? Развязвай!
Несцерка. Бачыць я бачу, а развязваць не буду.
Бургамістр. Развяжы! Я бургамістр!
Несцерка. А як дакажаш? Пашпарт ё? Няма? А ты ведаеш, што бывае з бяспашпартнымі валацугамі? Ды яшчэ ў мяху? Ты ведаеш, што я магу з табою зрабіць? Я ж цябе — раз-два — і ў рэчку. Няхай там табе ракі дакументы выпісваюць, бо яны вусатыя, як валасны пісар. (Цягне мех па вуліцы.)
Бургамістр. Э-э, пачакай, давай па-добраму. Я табе заўтра пашпарт выпішу.
Несцерка. Патрэбны ён мне, што мерцвяку балалайка. Я лепш цябе бултых — і ў рэчку.
Бургамістр. Э-э, я табе гандляваць без пошлін дазволю.
Несцерка. I гэта мне, што казе гармонік. (Цягне далей.)
Бургамістр. Э, пачакай, ну што ты здзекуешся з чалавека.
Несцерка. А — і табе з бургамістраў у чалавекі захацелася? Заплач, тады адпушчу.
Бургамістр. Э-э-э… (Плача.)
Несцерка. Што, браток, гульнуў, як голы ў крапіве? Ну ды ладна, калі вада з вачэй яшчэ цячэ, то, можа, штось чалавечае засталося, адпушчу. Толькі памятай — прахожых больш не крыўдзі!
Бургамістр. Навошта ж крыўдзіць?
Несцерка. Эх, бачу, і ты чалавек неблагі. Ды толькі вось не жылец ужо.
Бургамістр. Гэта чаму ж?
Несцерка. Чуў краем вуха, зарэзаць цябе хочуць. Жонка твая. Напоіць і… Дамаўлялася яна.
Бургамістр. Брэшаш! З кім дамаўлялася?
Бургамістр вылазіць з мяха і ідзе налева, а Несцерка вяртаецца да хаты Маланні, бярэ посцілку і хоча лезці на гару спаць. Але тут ззаду падыходзіць салдат Іван і хапае яго за каўнер.
Iван. Я табе пакажу — красці!
Несцерка. Эй-э, што красці — я спаць лезу.
Iван. А хто ты такі — спаць у маёй адрыне?
Несцерка. Работнік я, наняўся дровы калоць. А ты што ж, гаспадар гэтай хаце будзеш?
Іван. Быў гаспадар, ды не паспеў вокам маргнуць, як затараканілі мяне, братка, у салдаты.
Несцерка. I што ж — адслужыў!
Іван. Эге, братка. Адтуль толькі старым ці калекам адпусцяць. Армія ідзе маршам да граніцы. Кароль суседні з царом нашым у карты гуляў — ды і хлоп яго па лысіне. Казаў, муху хацеў забіць. А цар кажа: не было ніякай мухі. Адным словам, вайна можа быць. Гэта, брат, палітыка — справа тонкая.
Несцерка. Бач ты?!
Іван. Ну, пайшлі ў хату, што, табе там месца не знайшлося?
Несцерка. Хто яго ведае. Я чалавек прахожы, мне не пад плотам — і то добра. Дзе пакладуць, там і лягу, хоць і не вячэраўшы.
Іван. Ну то і перакусім разам. Мяне ж іх благароддзе на гадзіну адпусціў — дай Бог яму здароўя, паставіў яму выпіць на апошні рубель. Эй, Малання, адчыняй.
Малання адчыняе дзверы, відаць, як Пшэбыеўскі хаваецца ў бочку ля печы.
Малання (убачыўшы Івана). А-о-о-о…
Іван. Што, касатка, — не рада?
Малання. А-о-о-о…
Іван. Сядай, добры чалавек. А ты цягні на стол усё, што ёсць. Можа, апошні раз у сваёй хаце перакусіць давядзецца — палітыка, брат, — тонкая справа. Ды расказвай, як жывеш тут без мужа.
Малання (ставіць на стол хлеб і сала). Вядома, як удава.
Іван. Мабыць, не сумуеш?
Малання. А і не павесялішся — на хлебе з салам.
Іван. А салдат і вадзе, бывае, рад. А з салам ды хлебам — то свята.
Несцерка. Гэта так. Сала — добра, а вось гусь — таксама не горш.
Іван. Які гусь?
Несцерка. Тушаны — з печы, вунь там, за ўслонам.
Малання. Што ты мелеш, мо п’яны?
Iван. А ты адкуль ведаеш?
Несцерка. Ды я, міл чалавек, наскрозь бачу. Асабліва, калі есці хочацца. Заглянь, заглянь, гаспадынька, у печ і ў шафу.
Малання. Што ты вярзеш, валацуга!
Іван. Ну-ну, не шумі, я і сам загляну. (Дастае гуся.) Каму ж гэта ўсё прыгатавана? Ох, дабяруся я да цябе…
Несцерка. Давай, салдацік.
Iван. I як ты на гэтую шафу глянуў? А то бачыш, як з бабаю. А вось у нас таксама быў адзін гэтакі, як і ты. Але ён усё больш чарцей бачыў — дык яго ў манастыр адпусцілі.
Несцерка. Эй, чарцей — гэта я яшчэ ў дзяцінстве мог.
Малання. Ды ты сам чорт бязрогі.
Несцерка. Вось, напрыклад, бачыш бочку?
Іван. Ну.
Несцерка. А ў ёй — бачу — сядзіць чорт.
Іван. Не можа быць. А калі яго перахрысціць?
Несцерка. Не заўсёды дапамагае. Каб чым другім…
Іван. А ну, пачакай… (Бярэ ружжо, цэліцца.)
Малання. Ты што, здурнеў, у хаце…
Іван паспявае стрэліць, бочка падае, Пшэбыеўскі выскоквае, уцякае праз акно.
Іван. Каб сам не бачыў — не паверыў бы. Я думаў, чэрці ўсе чорныя, а гэты голы, як турэцкі святы.
Несцерка. Э-э, братка. Усялякія бываюць.
Іван. А ты, жонка, што скажаш? Даўно ў хаце чэрці завяліся?
У разбітае акно заглядвае салдат.
Салдат. Гэй, Іван, паспяшай, апошняя рота на маршы!
Іван. Ну, альбо вярнуся — чарцей выведу, альбо зусім не вярнуся — знайду сабе месца: з табою жыць, што з тым чортам. Бывай і ты, добры чалавек.
Салдаты пайшлі. Малання хапае качаргу і кідаецца да Несцеркі.
Малання. Бач, работнічак! Я табе пакажу, як соваць нос у чужую задніцу!
Несцерка. Ціха, ціха, мілая.
Малання. Не тое што праз заслонку — свету божага не ўбачыш.
Малання б’е качаргою. Несцерка аббягае вакол стала. Малання б’е яшчэ раз, трапляе па стале, разбівае посуд.
Несцерка. Ты што нарабіла?
Малання, змарыўшыся, кідае качаргу, садзіцца на крэсла.
Малання. О Божа! Прынеслі цябе чэрці на маю галаву.
Несцерка. Ты б лепш дзякуй сказала, а яна — з качаргою.
Малання. За што табе, іраду, дзякуй?
Несцерка. А ты падумай сваёй бабскай галавою — не было б мяне, дык застаў бы вас Іван уціхую? А расказаў бы я яму пра твае хітрыкі — пра скасаванне шлюбу, думаеш, ён бы ў бочку з свайго ружжа стрэліў ці ў цябе — га?
Малання (спалохана). Што ты кажаш!
Несцерка. Баба — волас доўгі, розум кароткі. Івану што там, на вайне, загінуць, што тут — адна рэдзька. Вось і думай.
Малання. А ты спрытнюга. Бач, як усё перавярнуў. Мне б гэткага памочніка. Яно і сапраўды — баба ёсць баба.
Несцерка. А што за дапамога табе патрэбна?
Малання. Не простая. З розумам трэба.
Несцерка. Гэткага дабра ў мяне хапае.
Малання. Наперад не выхваляйся. Не ведаю, казаць табе або не. (Закрывае падушкаю пабітае акно.) А, цяпер усё роўна. Трэба мне Пшэбыеўскаму вяселле сапсаваць. Хоча ён Кацьку, пісараву дачку, браць.
Несцерка. А навошта табе гэта?
Малання. Даход маю з яго.
Несцерка. Калі пачала — кажы да канца. Паперу аб скасаванні шлюбу навошта брала?
Малання. Добра. Абяцаў мяне Пшэбыеўскі ў Варшаву завезці. Сам падумай, што мне тут. Вернецца Іван — кіне мяне. Мы ж з ім нават у касцёле не вянчаліся, толькі ва ўправе і запісаны. Лепш я сама пра сябе патурбуюся. А Пшэбыеўскага, калі ў рукі ўзяць, то і грошы будуць.
Несцерка. Бачу, ты свайго не мінеш.
Малання. А ажэніцца — памінай як звалі.
Несцерка. Памог бы я табе — мне гэта што вус пакруціць. Але за проста так і сабака не пачэшацца, а мужык задарам і да чорта не пашле.
Малання. Не турбуйся — разлічымся.
Несцерка. Гэта чым жа?
Малання. Пры бабе заўсёды ёсць чым заплаціць. (Падсаджваецца да Несцеркі і падштурхоўвае яго пад бок.)
Несцерка. Бач ты! Яно, канешне, баба ты гладкая. Але ў мяне з гэткае манеты рэшты няма. Мне чырвонцамі трэба.
Малання. Будуць і чырвонцы, але з мяне наперад не выкруціш. Вучаная. Колькі хочаш?
Несцерка. Тысячу.
Малання. Ты што! Тысячу!
Несцерка. А за кукіш — не купіш. Калі я зраблю ўсё як след — у цябе гэтых тысяч будзе што гразі пад свіннёю. Пішы распіску.
Малання. Добра, прайдзісвет. Але наперад — ні грошыка. (Піша распіску.)
Несцерка. Не турбуйся. Толькі зачэпка патрэбна. Парай пану мяне ў лакеі ўзяць. Скажы, маўляў, каб не я — вам бы абаім — крышка. А там справа пойдзе. (Пяе.)
Калі я за справу ўзяўся, То ўсё будзе гладка. Не турбуйся, маладзіца, Пагуляеш сладка.Малання.
Маё жыта не арана, Але поле родзіць. Нікаго я не заву, Самі ўсе прыходзяць.Несцерка.
У цябе ёсць тры капейкі, У мяне тры грошы. Пацалуй мяне, галубка, Калі я харошы.Малання.
Выйду я на вуліцу, Туды-сюды гляну: Адзін мне нясе бліны, А другі смятану.Несцерка.
Ой, скрыпяць калёсы, Няма на іх мазі. Я прыбіўся да цябе Як свіння да гразі.Малання.
Як была я маленька, Калыхала маменька А як стала падрастаць, Сталі хлопцы калыхаць.Несцерка.
Хай цябе, мая галубка, Чэрці калыхаюць. Я ж на гэта не прыгодны, Мяне людзі знаюць. Лепей я павесялюся. Чым я бабай задаўлюся.Карціна пятая
Дом Бургамістра. Стол, крэслы, канапа. Брындзюкоўна адчыняе дзверы, уваходзіць Бургамістр.
Брындзюкоўна. Праходзьце, праходзьце, змучылася чакаючы.
Бургамістр (з асцярогаю). Клопат — адзін клопат. Вось і затрымаўся. Горадам кіраваць…
Брындзюкоўна (лісліва). Канешне, канешне — за ўсім даглядзі…
Бургамістр. Вось і затрымаўся — клопат. На ўсё час патрэбен.
Брындзюкоўна. Вашымі клопатамі горад жыве — сябе не шкадуеце. Адпачніце, павячэрайце.
Бургамістр. Яно і вядома — улада. Сказана ў пісанні: ярмо ўлады.
Брындзюкоўна. Павячэрайце, адпачніце. Стамілася, чакаючы — усё хочаш як лепш, усё як дагадзіць. (Дапамагае распрануцца, збірае на стол.)
Бургамістр. Што гэта сёння, як на свята?
Брындзюкоўна. А для законнае жонкі муж цераз парог — і ў хаце свята. Пасля працы — і паесці і адпачыць.
Бургамістр. Яно, канешне, так…
Брындзюкоўна. Пакаштуйце віна — сама купляла.
Бургамістр. У Яцака?
Брындзюкоўна. Адкуль у яго добрае віно? Упраўляючы пана Пшэбыеўскага ўступіў, а яшчэ — ах, забылася, зусім забылася. (Выбягае.)
Бургамістр. Пшэбыеўскага? Дык няўжо? (Праводзіць рукою па горле.) Гэты што хочаш зробіць. Глядзі, галава, глядзі!
Прыбягае Брындзюкоўна, на талерцы нясе кансерву.
Брындзюкоўна. «Пашлет» — з самой Францыі. I віно адтуль. Піце, піце — усё як у людзей, яно ж вядома — бургамістр, не па-мужыцку ж…
Бургамістр (п’е і закусвае, Брындзюкоўна бегае вакол, падсоўвае талеркі, падлівае віно). Што гэта вы клапоціцеся сёння?
Брындзюкоўна. Хто ж паклапоціцца, як не законная жонка. Селядца вазьміце, «пашлет» паспрабуйце.
Бургамістр. Што гэта вы… турбуецеся… як на свята…
Брындзюкоўна. Хто ж патурбуецца, як не законная… наліце яшчэ.
Бургамістр (п’е). Дзякуй, дзякуй, толькі што гэта вы так частуеце…
Брындзюкоўна. Хто ж пачастуе, як не жонка законная. Ноч не спіш, думаеш, як дагадзіць.
Бургамістр. Дзякуй, дзякуй… Толькі што гэта вы…
Брындзюкоўна. Наліце, наліце хранцузскага. Калі ж і адпачыць, як ні пасля працы, дзе ж як не дома — а жонка, законная, усё падрыхтуе. (Выбягае.)
Бургамістр. Няўжо праўда? Падрыхтуе? З Пшэбыеўскім. (Праводзіць рукой па горле.)
Прыбягае Брындзюкоўна, нясе падушку, кладзе на канапу.
Моцнае віно…
Брындзюкоўна. Заморскае, адпачніце, дзе ж адпачнуць…
Бургамістр лажыцца на канапу і пачынае храпці. Брындзюкоўна ходзіць вакол яго, прыносіць нож, вострыць яго, плюе тры разы, прыстаўляе да шыі. Бургамістр хапае яе за руку, кідае на падлогу і пачынае біць плёткай.
Езус Марыя, Езус Хрыстус, — дапамажы.
Бургамістр. А, душагубцы! Я табе пакажу, як людзей рэзаць! Законнага мужа! Я вас выведу на чыстую ваду. Змова! На ўладу руку паднялі — га?!
Брындзюкоўна. А-а, Езус Марыя, дапамажы!
Бургамістр. Я табе дапамагу — і да Пшэбыеўскага дабяруся! Ён на мяне даўно зубы вострыць — бач, дарогу яму перайшоў. Я вам пакажу! Мужа рэзаць!
Брындзюкоўна. А-а-а-а, я не рэзала, гэта ўсё ён навучыў!
Бургамістр. I да яго дабяруся! Не пагляджу, што Пшэбыеўскі! Усе на катаргу пойдзеце! Бургамістр проста так не дасца! (Кідае плётку, становіцца насупраць Брындзюкоўны і паказвае ёй фігу.) Зарэзаць — а вось бачыла?
Брындзюкоўна (хапае яго за руку, але Бургамістр штурхае яе, і яна садзіцца на падлогу). Не хацела я рэзаць!
Бургамістр. Смерці мае захацела?
Брындзюкоўна. Не смерці я хацела, а кахання… А-а-а…
Бургамістр. Якога кахання?
Брындзюкоўна. Такога, як тады, калі пажаніліся, каб не бегаў па патаскухах… А-а-а…
Бургамістр. Ты што вярзеш?
Брындзюкоўна. А-а-а… (Мацае плечы.) Што толькі не рабіла — і зеллем паіла, і шаптух вадзіла, у, казёл пракляты, як да жонкі — дык яго няма — усё па патаскухах. Валацуга гэты і параіў выгаліць тры валасіны пад барадою і — ад іх, кажа, усё зло. Ці ж я не законная жонка, ці ж я не хачу кахання?! А-а-а…
Бургамістр. Які валацуга?
Брындзюкоўна. У ратушы ў тваёй, калі застала цябе з гэтай макрахвосткаю — а-а-а! — прападзі ўсё пропадам, у манастыр пайду ад такога жыцця — а-а-а… (Паўзе на карачках праз усю сцэну.)
Бургамістр. Стой! Стой!
Брындзюкоўна спыняецца і аглядваецца.
Успомніў. Успомніў, дзе я яго бачыў! Гэта ж ён у мяне ля рэчкі штаны ўкраў! I Яцаку прадаў — а я яго чуць у астрог не пасадзіў! Гэта ж Несцерка! Гэта ж яму стары Пшэбыеўскі коней прайграў! Ага! Дык вось як яно?! Ну пачакай! Я цябе дастану! Толькі трэба ўзяцца з розумам! Я табе выпішу пашпарт! Паглядзім, хто каго!
Карціна шостая
У панскім палацы — сцэна, на ёй рэпеціруюць дзяўчаты, на першым плане Кацярына, да яе падыходзіць лакей.
Лакей. То хай пані пачакае, пан зараз прыйдзе.
Уваходзіць Несцерка.
Кацярына. Дзядзечка Несцер!
Несцерка. Вось табе і на — мне пан загадаў сетку сплесці ды птушку злавіць — а яна сама ў клетку прыляцела.
Кацярына. Што вы тут робіце?
Несцерка. Я то заўсёды пры пану, як тая блыха пры сабаку. А вось ты як сюды трапіла?
Кацярына. Бацька прыслаў. Пан хоча, каб я яго тэатр паглядзела.
Несцерка. Э-э, пан не толькі гэтага хоча, ды, бачу, і бацька твой таксама.
Кацярына. Ведаю, ведаю, дзядзечка, што яны хочуць. (Закрывае твар рукамі.)
Несцерка. Ну, не трэба слёзкі ліць. Паглядзі, у якой прыгожай клетцы жыць будзеш.
Кацярына. З мілым і ў запечку добра.
Несцерка. А пан што — не мілы? Багаты і знатны. А які на погляд — як важна выступае, які гонар. (Паказвае, як пан ходзіць.) Не тое што які мужык — Андрэй, напрыклад, — ні форсу, ні грошай у кішэні.
Кацярына. Ды затое як прытуліць ды як прыгалубіць, ой, што гэта я кажу!
Несцерка. То і кажаш, што ў думках. Каханне і кашаль не схаваеш. Толькі забудзь пра свае каханне. Якая з яго карысць? Самая непатрэбная рэч на свеце. Будзеш жыць у палацах, у Варшаву паедзеш, у золаце будзеш хадзіць, на Андрэя свайго і не паглядзіш, а на дзядзьку Несцера і плюнуць не захочаш.
Кацярына. Ой, дзядзечка, не рвіце душу, я і так усе ночы праплакала.
Несцерка. Няўжо праплакала? Няўжо паненкаю быць не хочаш?
Кацярына. Каб бацьку не ў астрог — збегла б куды вочы глядзяць. А каб прымусілі — то і ў ваду б.
Несцерка. Э, да ты не ў бацьку, ты ў маці нябожчыцу. Памятаю яе, зямля ёй пухам. I цябе з калыскі памятаю, птушачка ты мая. I калі ты сапраўды за панствам не гонішся, у бядзе не пакіну.
Кацярына. Ой, дзядзечка Несцер! (Абдымае Несцерку.)
Несцерка. Ну, ну. Толькі вось бацька твой — ці з розуму зжыўся, ці ў падпанкі яму свярбіць…
Кацярына. Вінен ён пану тысячу рублёў — пасадзяць яго ў астрог. Каб не гэта…
Несцерка. А і пасядзеў бы крыху — можа, розуму дабавілася б.
Кацярына. Не, дзядзечка, я гэтак не згодна. Лепш век гараваць, чым бацьку ў астрог аддаць.
Несцерка. Ну-ну, не сумуй. Знойдзем тысячу.
Кацярына. Дзе ж гэткія грошы ўзяць?
Несцерка. Была б бяда. Яна навучыць. А разумны чалавек і без грошай выкруціцца.
Кацярына. Андрэй павёз тавар гандлярам — павёз няходжанымі шляхамі і ўжо вестачку прыслаў — усё добра абышлося. Грошы ёсць. Ды і пан пра гэта даведаўся — цягне ў касцёл як у пятлю.
Несцерка. Ну дык слухай. Скажа што пан пра вяселле — нічога не абяцай. А ўвечары пад’еду я на панскіх конях — сядай і насустрач Андрэю. А пакуль вы вернецеся, мы тут неяк пратрымаемся.
Кацярына. Значыць, мы коней гэтых украдзём? Так ня добра.
Несцерка. Э-э, Бог чэсных любіць, ды долі не дае. Не ўкрадзём, а пазычым. Толькі вось бацьку б твайго ўламаць. А вунь і сам Пшэбыеўскі сюды стрыканожыць — ну, да вечара.
Несцерка выходзіць. З’яўляецца пан Пшэбыеўскі.
Пшэбыеўскі. О! Пані Катажына! Бардзо рады бачыць! (Кланяецца.) Дзенькуем пані за візіт. Я меў смеласць прыгатаваць пані сюрпрыз — о, пані будзе мець шмат прыемнасці. У гэткай глушы прывабная пані не мае забавы. Я хацеў, каб пані паглядзела мой тэатр.
Кацярына кланяецца.
То, канешне, не Варшава, але я намагаўся зрабіць так, каб пані мела прыемнасць. Я сам аўтар, я напісаў вершы, музыку — то опера прысвечана пані Катажыне.
Кацярына зноў кланяецца.
(Хлопае ў далоні, звяртаецца да дзяўчат-танцорак). Прыгатаваць усё! Перша сцэна — танец. Музыка — раз-два — раз-два-тры!
Танцоркі пачынаюць танец. Яны ў антычным адзенні, дэкарацыі — горы, воблакі, кіпарысы.
О! Матка боска — як нежывыя — віва, віва, вось гэтак. Амарозо — вось так. (Паказвае, як трэба рухацца.) Зноў — музыка — кантабіле, кантабіле. От, як з дрэва зробленыя! Рукі — рукі — грацыя. О, пані Катажына, — як вывучыць гэтых! I музыка — хоць вушы затыкай. Трэба выпісваць італьянцаў. Пастух, дзе пастух? — выхад пастуха.
З’яўляецца пастух, усе заміраюць.
Пастух (спявае).
О! Як я кахаю пастушку! О! Як яна прыгожа. Я ноч не сплю!Усе зноў працягваюць танец вакол пастуха.
Пшэбыеўскі. Стоп, стоп, усё не тое! (Выходзіць сам, робіць некалькі «па» і пяе.)
А! Як я кахаю пастушку! О! Як яна прыгожа! Я ноч не сплю!От, пані Катажына — ну што з імі зробіш. I потым, што гэта за мова?! Ці ж можна размаўляць на гэткай туземнай мове?! На сцэне трэба па-французску або па-польску.
Кацярына. А па мне, паночку, няма лепш той мовы, на якой маці калыханку пела.
Пшэбыеўскі. Маці! Калыханку! Не, не. Ні пець, ні танцаваць! Не тая парода. Трэба выпісваць італьянак.
Кацярына. Занадта складана пан усё прыдумаў — вось і не атрымліваецца. А што пець ды скакаць — нашы дзяўчаты не горш за італьянак могуць.
Пшэбыеўскі. О пані! Мастацтва — тонкая рэч. Тут патрэбна парода. Віва — кантабіле, тэмпо — брыо.
Кацярына. А вось пагляньце — ваша брыла.
Кацярына збірае танцорак і музыкаў, і пачынаецца танец, усе спяваюць.
Чабарок, чабарок, Ды каля дарожкі, Харошанькі мой міленькі, Ды крывыя ножкі. А мой жа ты даўганосы, Ой, які ж ты нехарошы; Каб ты быў такі, як я, Дык даўно была б твая. Каля саду я хадзіла… Ды шчыпала вішні. Дай жа, Божа, кавалера Ды пад мае мыслі.Дзяўчаты акружаюць пана, танцуюць з ім. Кацярына пяе.
У агародзе буракі, А на лузе мята. Любіць, любіць мяне мілы, Хоць я не багата.Танец працягваецца, усе пяюць.
Біла мяне мама з ночы, За Івана кары вочы. I казала: буду біць, Каб Іванку не любіць. Я ж Іванку так мілую, Дзе ўбачу — там цалую.Кацярына зноў побач з панам, спявае.
Ты не топай нагой, На пайду я з табой, Лепш босаю хадзіць, Чым нямілага любіць.Пасля гэтых слоў Пшэбыеўскі грозна топае нагой, усе разбягаюцца.
Пшэбыеўскі. То цо такое пані мувіць!
Кацярына. А гэта песня такая.
Пшэбыеўскі. Ах, то песня?
Кацярына. Песня, песня.
Пшэбыеўскі. Песня добрая. Гэткія песні трэба запісаць і выдаць ксёнжкай у Варшаве. То туземны фальклор.
Кацярына. Пан так навукова кажа, што і зразумець цяжка.
Пшэбыеўскі. Але. Да навукі я маю розум. А пані Катажына вельмі добра скакала. Зусім як тая козачка. (Хоча абняць Кацярыну.)
Кацярына. Козачкі не толькі скачуць, яны яшчэ і бадаюцца.
Пшэбыеўскі. О, пані Катажына, я толькі меў намер падзякаваць за танец.
Кацярына. Пан казаў, што мы не ўмеем танцаваць.
Пшэбыеўскі. О, я толькі меў на ўвазе, што гэткія танцы не для сцэны. Мастацтва — тонкая рэч. Вось калі будзе гатова мая опера…
Кацярына. А калі ж яна будзе гатова?
Пшэбыеўскі. О! Такое грандыёзнае прадстаўленне мае быць толькі па асаблівым выпадку. Напрыклад, для вяселля. Як пані Катажына адносіцца да вяселля?
Кацярына. Гэта справа добрая. Ды вось жаніха няма.
Пшэбыеўскі. Жаніха можна знайсці.
Кацярына. Цяжка знайсці такога, якога хочацца.
Пшэбыеўскі. А якога пані хоча?
Кацярына. Каб быў прыгожы…
Пшэбыеўскі. То ці ж я не прыгожы — такіх шчыблетаў ні ў кога ў акрузе няма, а фрак з самога Парыжа.
Кацярына (убок). Добры фрак, ды сам дурак. (Пшэбыеўскаму.) Яшчэ каб разумны быў.
Пшэбыеўскі. О, па розуму мне тут роўных няма.
Кацярына. Вось гэта праўда, цяжка пару знайсці.
Пшэбыеўскі. Другі раз ну проста распірае ад розуму, не ведаеш, што і рабіць.
Кацярына. Падзяліліся б з кім.
Пшэбыеўскі. А я так і раблю, я парады ўсім тады даю. Вось і панне Катажыне хачу даць.
Кацярына. Якую ж гэта параду пан хоча мне даць?
Пшэбыеўскі. Выходзьце, пані Катажына, замуж.
Кацярына. Дзякуй, так і зраблю. Толькі вось каго жаніхом абраць — парады ў пана пытаць не стану.
Уцякае, пан бяжыць следам.
Пшэбыеўскі. За мяне, за мяне, як крулеву апрану, у Варшаву завязу.
Кацярына выскоквае ў дзверы, а пан сутыкаецца з Несцеркам.
Несцерка. Дзень добры, паночку.
Пшэбыеўскі. От, халера ясна, збегла.
Несцерка. Э, паночку, дзеўку голымі рукамі не зловіш.
Пшэбыеўскі. Тады сеткай зловім, залатой. Як адвязу ў Варшаву… Кажы, што новага.
Несцерка. Ох, паночку, што ні навіна, то не радасць.
Пшэбыеўскі. За дрэнныя весткі — сам ведаеш, якая ўзнагарода.
Несцерка. Што рабіць, як лепшых няма. I так заходзіў, і гэтак. I з ёю гутарыў, і з бацькам. Убіла сабе ў галаву гэтага Андрэя — за яго, або ў ваду, кажа, — і ўсё тут.
Пшэбыеўскі. А што ж бацька — тысячу мне вінен, — сілком хай цягне да касцёла. За гэтыя грошы дзве такія Катажыны купіць можна.
Несцерка. Ён не супраць, але ж пан хацеў паціхеньку абвянчацца.
Пшэбыеўскі. Але. Катажына, хаця і прыгажуня, а мяшчаначка, не з рукі мне, Пшэбыеўскаму, пры ўсім народзе. Вось пажыве ў Варшаве, стане паненкаю…
Несцерка. А сілком, паціху, — не атрымаецца. Дзеўка не конь, вупраж не накінеш.
Пшэбыеўскі. Захочаш пакатацца — запражэш. Дзе ж твая хвалёная хітрасць?
Несцерка. Пры мне, паночку, пры мне. Вы казалі, што вам абы да касцёла, а там ужо ваш клопат.
Пшэбыеўскі. От, пасля касцёла дзеўка мякчэй становіцца.
Несцерка. Вось я і прыдумаў…
Пшэбыеўскі. Ну дык расказвай, што ты прыдумаў.
Несцерка. Даведаўся я, паночку, што Кацярына чакае Андрэя з дня на дзень. I хочуць да касцёла…
Пшэбыеўскі. То разбой! Я паклічу варту!
Несцерка. Э, паночку. Толькі спалохаеце. А вось мы ёй вестачку пададзім — як ад Андрэя. А пан пераапранецца — ды замест яго пад вянец. А там — воля ваша, мой клопат — да касцёла.
Пшэбыеўскі. От праўда, галота на выдумкі хітрая.
Несцерка. Хай пан загадае запрэгчы тройку — увечары я пад’еду па Кацярыну, у мяне ўжо ўсё дамоўлена.
Пшэбыеўскі. Малайчына! Толькі зробім гэта заўтра. Усё падрыхтаваць трэба.
Несцерка. Як пан скажа. А тады б няшкода перакусіць ды выпіць.
Пшэбыеўскі. Пшэбыеўскі ведае, як мужычка ўзнагародзіць. За тое, што добра прыдумаў — добра і пагуляеш. Я ведаю, што вашаму брату трэба. (Адкрывае заслону — за ёю стол з ежай і віном.) Пі, гуляй, а заўтра праспішся — і за работу.
Несцерка. Было б сказана — нам забыць нядоўга.
Пшэбыеўскі (прыпыняе Несцерку). Толькі памятай: аб нашых задумах ніхто не павінен ведаць.
Несцерка. Што гэта пан як быццам некага баіцца?
Пшэбыеўскі. А ты што, нікога не баішся?
Несцерка. А каго ж мне баяцца?..
Пшэбыеўскі. Ды вось прыходзіў раніцой бургамістр, цябе шукаў, казаў, трэба, маўляў, у астрог пасадзіць.
Несцерка. То ад добрае душы. Ведае, што ў мяне ні даху над галавой, ні хлеба ў абед — вось і турбуецца.
Пшэбыеўскі (смяецца). Дык, значыць, бургамістр добры чалавек.
Несцерка. Канешне, добры. Калі спіць, і з дубінай прайсці міма можна.
Пшэбыеўскі (смяецца). То добра мовіш. То б запісаць і выдаць ксёнжку ў Варшаве — як фальклор туземны.
Несцерка. Пішыце, пішыце, паночку. (Убок.) Каб табе чэрці віламі па скуры пісалі.
Пшэбыеўскі выходзіць.
Узрадаваўся. Што ты скажаш, як атрымаеш і дулю, а не Ганулю.
Уваходзіць Малання.
Малання. Ну што, работнічак, на другія харчы перайшоў — ці мае не да смаку?
Несцерка разводзіць рукамі.
Нешта ты і носа не паказваеш. Чула, у пана за лепшага сябра. Можа, і пра тое, аб чым дамаўляліся, забыў. А ён ўсё жыццё памятае. Можа, і мне расказаць пану, дзеля чаго ты да яго ўладкаваўся?
Несцерка зноў разводзіць рукамі.
Несцерка. Ты што малоціш?
Малання. А тое, што ў мяне ў гэтым доме таксама вока ды вуха ёсць. Чула, пану Кацьку сватаеш? Хочаш і каля яго, і каля мяне разжыцца.
Несцерка. От дурніца. Табе б у сямнаццаць гадоў да той памяці яшчэ б розум. Гэта ж «манеўр».
Малання. Які «манер»?
Несцерка. Глухому што ні кажы — сваё чуе. Нельга напрамкі лезці — у абход трэба, зразумела? Ты толькі рыхтуй грошыкі. Заўтра вечарам… Адным словам, з’едзе твая саперніца адсюль — табе і карты ў рукі.
Малання. Ох, спрытны ты круцель. Але каб і мяне не падмануў заадно.
Несцерка. Ну, ну — дзякаваць будзеш.
Малання. Гэта я заўсёды гатова — ды ты сам упіраешся. Колькі год адзін шляешся — і да бабы цябе не цягне — га? (Абдымае Несцерку.)
Несцерка. Ну, ну, дзіравага меха не напоўніш, карысці ад вас, ад баб. Вось я лепш сто грамаў вып’ю.
Малання. Эх ты, не тваім носам маліну кляваць. Відаць, і забыўся як.
Чуваць шум.
Ой, Пшэбыеўскі ідзе, трэба схавацца.
Несцерка. Уцякай у другі пакой, а я тута.
Несцерка бярэ бутэльку і лажыцца, быццам п’яны, пад стол. Малання выходзіць. Уваходзяць Пшэбыеўскі і панскі кухар татарын Мустафа.
Пшэбыеўскі (адхінае заслону). Ужо пад сталом валяецца. Дапусці свінню да талеркі. А сёння гэтак і трэба, усё па задуманым. Ты ўсё вывучыў добра?
Кухар. Усё, усё.
Пшэбыеўскі. Прачытаеш — скажаш: «Будзьце мужам і жонкаю» — і хуценька ў алтар. Вопратку скінеш — і на козлы. I адразу кіруйся на Варшаўскі тракт. Гэткае вяселле лепш у Варшаве гуляць.
Кухар. Усё зробім, як дамовіліся. Колькі пан заплаціць?
Пшэбыеўскі. Аб гэтым потым, потым.
Кухар. Грошы адразу. Грэх вялікі.
Пшэбыеўскі. Які табе грэх — ты не хрысціянін. Твая вера гэтага не забараняе.
Кухар. Паганіць касцёл — вялікі грэх. Грошы наперад.
Пшэбыеўскі. Наперад. А ты ўцячэш пасля, а як я дзеўку Кудрачку вярну, хто дакажа, што ты вянчаў?
Кухар. Мяне тады людзі адарвуць мая башка.
Пшэбыеўскі. Затое і грошы табе плачу.
Кухар. Дзеньга — гэта добра. За дзеньга ўсё зробім.
Пшэбыеўскі. Вось яшчэ таксама — туземец. Добра. Палову.
Кухар. Такія — не. Залаты, залаты давай.
Пшэбыеўскі дае мяшэчак з грашыма.
Пшэбыеўскі. Ды ты не турбуйся за сваю галаву. Пажыве дзеўка ў Варшаве — памякчэе, і шуму не будзе ніякага.
Кухар. Пан дзеньга даст — всё будзет харашо, шума не будзет.
Пшэбыеўскі. Пан грошай не пашкадуе. А як прыцямнее — едзь да Кацярыны, скажаш, ад Несцеркі. А то гэтаму прайдзісвету дай коней — ні дзеўкі, ні коней не знойдзеш. Ксяндза адвязеш у суседняе мястэчка. Вось запіска.
Кухар. Усё як пан скажа.
Пшэбыеўскі. Пайшлі, трэба ўсё хутка рабіць, хутка!
Выходзяць. З-за заслоны выходзіць Несцерка.
Несцерка. Вось табе і на! Я яго шапкаю, а ён мяне — абухом!
Уваходзіць Манах.
Манах. Што аслупянеў, як маланкаю стукнула?
Несцерка. Стукнула, брат, ды так стукнула — хоць крычы. А ты што тут робіш — усё на касцёл збіраеш?
Манах. Даўно кінуў гэты занятак. Жыву вось у пана Пшэбыеўскага за вучонага сакратара. А заадно даследую яго вінныя падвалы. Ды ён, відаць, зразумеў гэта. Схаваў ключы. Вось я іх і шукаю. Во яны — ключы пазнання сэнсу нашага існавання праз элексір жыцця.
Несцерка. Няўжо?
Манах. Павер мне. Я чалавек вучоны. Толькі вось бяда — ключы я не знайшоў, а з раніцы ў роце ні кроплі не было.
Несцерка. Э, браток, ведаю гэткую бяду. Але, умеючы, дапамагчы няцяжка. Адкрый заслону.
Манах адкрывае заслону.
Манах. Божа! Як мудра ўсё на гэтым свеце! Трэба толькі адкрыць заслону!
Яны садзяцца за стол, наліваюць віна.
Несцерка. Але ж у цябе і мерка!
Манах. Як самі сабе мераем — гэткай меркаю і нам адмераюць. (Выпівае.)
Несцерка. I колькі ж ты можаш выпіць?
Манах. Гэта гледзячы па абставінах. Якое віно, якая закуска. У пакоях або на ваздусях, за сваё ці дармавое.
Несцерка. Ну, калі найлепшае віно, і закуска, ды ў садку пад вішнямі — і на дармаўшчыну?
Манах. Тады да бясконцасці, і яшчэ адна бутыль.
Несцерка. Чакай, калі да бясконцасці, то навошта яшчэ адна бутыль?
Манах. А каб раніцай апахмяліцца было чым.
Несцерка. Божа! Вось што значыць вучоны чалавек. Колькі гадоў гэтую гадасць п’ю — а да гэткага не дадумаўся.
Манах. Таму дурная галава раніцай і баліць. Налівай.
Несцерка. Але так піць — і ў царства Божае не трапіш.
Манах. Сказана: царства Божае — унутры нас. (Выпівае і гладзіць сябе па жываце.) А дзе ж наш благадзецель, пан Пшэбыеўскі?
Несцерка. Ксяндза шукае.
Манах. А навошта?
Несцерка. Жаніцца хоча.
Манах. I дарэмна. Сказана: жанчына — ёсць сетка.
Несцерка. Ахвота горш за няволю.
Манах. I гэта праўда. Я б і сам мог дапамагчы нашаму благадзецелю. Я ж не проста манах — я і ксяндзом, і вікарыем магу, і грахі адпускаць маю права — у мяне папера ад самага папы ёсць. Сам папа падпісаў — эх, яго б сюды. Ён жа плакаў, калі мяне праводзіў, а вось цяпер бы мы павесяліліся!
Несцерка (хоча наліць). Стары фокус — зноў пуста.
Манах. Неразгаданая загадка быцця, колькі ні пі — дап’еш да дна, а назаўтра зноў поўна — га? «Чудзен сей мір», — хвала яго тварцу. А хто п’е — налівайце, а хто не п’е — не давайце.
Манах засынае, седзячы на крэсле. Уваходзіць Малання.
Малання. Ну што, дарваліся, як свінні да гразі — цяпер да раніцы.
Несцерка. Ох, галубка, не да віна — абкруціў мяне Пшэбыеўскі. Правёў на мякіне. Я думаў, ён дурны, як яго стары бацька, — ды дзе там!
Малання. Стары хоць шчодры быў.
Несцерка. А ты і яго грэла?
Малання. А чаго б і не пагрэць, калі холадна старому.
Несцерка. А вось сынок падпёк — хоць локці кусай.
Малання. А ты думаў, за ўсіх хітрэйшы?
Несцерка. Дурніца, табе ж горш. Вось падсуне свайго татарына замест мяне да Кацярыны — у касцёл ды і ў Варшаву. А ты з носам застанешся.
Малання. Бач ты! Што ж рабіць?
Несцерка. Што рабіць? Трэба нешта прыдумаць. А як дурнем прыкідваўся, га — я і паверыў.
Малання. Я ж казала — гэты такога наабяцае. Мне таксама — у Варшаву завязу, ажанюся з табой. I ўсё — адны абяцанкі. Стары хоць грошы даваў.
Несцерка. Дык ён ажаніцца з табою абяцаў?
Малання. Што бабе не паабяцаеш, пакуль яна гарачая. А я, дурніца, і паверыла.
Несцерка. Што ж ты адразу не казала?
Малання. Гэтак вам кожнаму ўсё і скажы. Але я ім пакажу вяселле, і нявесце дастанецца. Я ім пакажу — злосць хоць зганю.
Несцерка. Пачакай, пачакай. Зноў ты напралом. Вось хто нам дапаможа. (Хлопае Манаха па спіне, той падае з крэсла.)
Малання. Эй, цішэй, заб’ецца.
Несцерка. Яго і колам не заб’еш, цягні на канапу.
Цягнуць Манаха за ногі праз усю сцэну.
Ну і цяжкі, не падняць. Нездарма на жывот плячысты. Заставайся тут — вартуй, і каб да вечара цвярозы быў. Расолу прынясі. I чакай мяне.
Несцерка і Малання выходзяць у розныя бакі.
Манах (падымае галаву). А хто п’е — налівайце, а хто не п’е — не давайце. (Зноў падае і храпе.)
Карціна сёмая
Невялікі пакойчык, лаўкі, стол. За сталом Несцерка і Кудрачок.
Кудрачок. Кінь ты са сваёю свабодаю. Свабода, свабода, а калі есці захочаш, так і глядзіш, у якое б ярмо галаву ўсунуць. Адно мёртвы і свабодзен, ды яшчэ той, у каго грошы ёсць.
Несцерка. Вось табе грошы і засланілі ўвесь свет. Гэта пад старасць шчасце ў цёплым закутку ды пры кавалку хлеба. Кацярыне сямнаццаць год — а ты ёй старэчае шчасце навязваеш. Ці сапраўды астрога баішся?
Кудрачок. Ведаеш, Несцерка, хочаш крыўдзіся, хочаш не, але ты пражыў галота галотаю. Хочаш, каб і другія ўсё жыццё задам свяцілі?
Несцерка. Я на жыццё не ў крыўдзе.
Кудрачок. Ат, ні кала, ні двара, галаву прытуліць няма дзе. Я і сам не болей за цябе нажыў. Ды аднаму лягчэй. А як мне на дачку глядзець — яе жабрачкаю пусціць па жыцці! Маладосць пройдзе — кветка адцвіце, дзяцей раджаць, гаспадарку трымаць — не тая песня. Кажаш, астрога баюся? Ды я да канца дзён гніць у ім згодзен, толькі б Каця шчаслівая жыла.
Несцерка. Не блытай шчасце з багаццем. Быў ты голы, пеў ды весяліўся, і жонка твая не сумавала. А цяпер яшчэ і панам не стаў, а ўжо асунуўся — у труну лепшага кладуць.
Кудрачок. Вось выведу дачку ў людзі — тады можна і ў труну.
Несцерка. А чым Андрэй не людзі? Шукай цар царыцу, а пастух пастушку.
Кудрачок. Значыць, мяне — у астрог, дачку — у жабрачкі. Добрая парада.
Несцерка. А калі закладу за цябе тысячу Пшэбыеўскаму?
Кудрачок. Адкуль яны ў цябе?
Несцерка. Я ж табе казаў: у мяне мільён незаробленых, а з сабою тысяча.
Кудрачок. Ну, а што дрэннага, калі за Пшэбыеўскага пойдзе? За панам босая не будзе.
Несцерка. А што я мацеры яе скажу, як сустрэну на тым свеце?
Кудрачок. Маці дзякуй скажа.
Несцерка. Круціш, братка. Ды мяне не правядзеш. Табе самому хочацца ў падпанкі пралезці.
Кудрачок. I самому пад старасць пажыць трэба.
Уваходзіць Кацярына.
Несцерка. Ну, радуйся, прынёс я грошы, аддаць Пшэбыеўскаму.
Кацярына. Праўда?
Несцерка. Ну дык што перадаць Пшэбыеўскаму — хай вяселле рыхтуе?
Кацярына. Ні за што на свеце!
Кудрачок. Ну вось што, Несцерка, не муці ваду. Не мяшайся не ў сваё.
Кацярына. Не, тата, не пайду за Пшэбыеўскага.
Кудрачок. Эх, дачушка. Не ўсё ж табе сямнаццаць год будзе. Затое будзеш пані. У вышэйшым свеце.
Несцерка. Адусюль па злодзеі — вось і вышэйшы свет.
Кудрачок. А з панам жыць — не з мужыком. Які ні ёсць, а культура.
Несцерка. Вазьмі розум у зубы. Бачыў я свіней панскае пароды. Думаеш, салодка жыць з такім? Ён жа, як певень, вакол кожнае дзеўкі скача.
Кацярына. Татачка, кахаю я Андрэя. З ім мне і жыць, а без яго — хоць у ваду.
Кудрачок. А, дык вы дамовіліся! У роднага бацькі за спіною?! Ну дык садзіце мяне ў астрог, рэжце, рабіце што хочаце. (Хоча пайсці з пакоя.)
Кацярына. Не, чакайце, не. Будзе гэтак, як тата кажа. Знаць, такая мая доля.
Несцерка. Ну, не! Апошняе слова будзе за мною. Слухай, стары дурань. Хацеў я цябе па-добраму ўгаварыць, хацеў, каб ты гонар свой успомніў. Ну дык ведай. Не збіраецца Пшэбыеўскі вянчацца з тваёй дачкою. Наняў ён татарына, каб адслужыў замест ксяндза, забярэ Кацярыну, пацешыцца ды і аддасць табе назад.
Кудрачок. Ды ты што?! Брэшаш, прыдумаў усё.
Несцерка. Сваімі вушамі чуў. А не верыш — праверыць лёгка. Бачыш — тройка едзе. Гэта татарын па Кацярыну. Вось мы яго спытаем.
Несцерка бярэ мяшок і становіцца ля дзвярэй. Уваходзіць кухар-татарын.
Кухар. Мая прывёз…
Несцерка накрывае яго мяшком, валіць і завязвае.
Несцерка. Бач ты, нехрысць, вочы ў сабакі пазычыў, а ну, што тут у яго. (Дастае адзенне ксяндза.) Бачыш? (З кішэні адзення дастае пісьмо і чытае.) «Той, хто перадасць гэтае пісьмо, адвязе вас па маіх справах. Пшэбыеўскі». Ага, гэта мне спатрэбіцца. Ну, што пан загадаў рабіць увечары?
Кухар. Мая твая не разумей.
Несцерка. Зараз зразумееш. (Бярэ нагайку і б’е.) Што пан загадаў рабіць увечары?
Кухар. Стой, стой, разумей, мая твая разумей!
Несцерка. Кажы, а то яшчэ ўсыплю.
Кухар. Вянчаць пана з Кацярынаю загадаў — я не хацеў, але пан загадаў — а яго спалохаўся.
Несцерка (б’е). Не палохайся пана, падпанак чортаў.
Кудрачок. О Божа! Я ж стары дурань — сам сваю дачку на гэткае аддаваў!
Несцерка. Паверыў?
Кудрачок. Прабач, што я, стары дурань, нарабіў бы! Але гэта так проста яму не сыдзе. Я да губернатара дайду — найду ўправу.
Несцерка. Э, кінь. Там, наверсе, яшчэ толькі лапці плятуцца, каб пайсці на людское гора паглядзець. I заўсёды хто-небудзь знойдзецца, каб гэтыя лапці паціху расплесці.
Кудрачок. Ды што ж, гэта яму ўсё так і сыдзе?
Несцерка. Не, брат, спускаць нельга. Толькі не жаліцца. Што, мы самі не знойдзем на панскі розум мужыцкай хітрасці?
Уваходзяць Бургамістр і вартаўнікі.
Бургамістр. А — вось ён. Хапайце яго — і ў мех, і завяжыце, каб больш не ўцёк.
Вартаўнікі запіхаюць Несцерку ў мех.
I нагайку прынясіце мне — я яму адразу ўсыплю.
Вартаўнікі выбягаюць.
Кудрачок. За што ж гэта вы добрага чалавека ў мех?
Бургамістр. Добрага? Ведаю я гэтага добрага. Але на гэты раз ад мяне не ўцячэ. За ўсё разлічуся — эй, нагайку нясіце!
Выбягае таксама следам за вартаўнікамі. Кудрачок хутка мяняе мяхі — з кухарам на сярэдзіну хаты, з Несцеркам — пад стол. Убягае Бургамістр.
(Б’е.) Вось табе, вось табе тры валасіны, вось табе тры валасіны!
Кухар. Разумей, мая ўсё разумей!
Бургамістр. Зразумееш у астрозе, з цябе скуру спушчу — усё зразумееш! Бургамістра не правядзеш!
Вартаўнікі забіраюць мех, усе выходзяць. Кудрачок выпускае Несцерку з мяха.
Несцерка. Вось як, братка. Відаць, намазоліў я тут вочы, трэба далей ісці.
Кудрачок. А як жа з Пшэбыеўскім?
Несцерка. Тут брат — разарвацца, а не паддацца. Адпраўляй Кацярыну насустрач Андрэю, а як звечарэе — прыходзь да касцёла. Будзе яму нявеста, ды з другога цеста. Папомні маё слова: што лапці сплятуць, таго боты не разблытаюць. Будзе вяселле!
Карціна восьмая
Злева — алтар касцёла. Амаль уся сцэна свабодная для танцаў. Пшэбыеўскі ў простым адзенні пад руку з нявестаю. Цёмна, гараць свечкі. За маладымі Кудрачок і некалькі лакеяў. Гучыць арган.
Манах (у адзенні ксяндза). Будзьце мужам і жонкаю, дзеці мае. Пацалуйцеся!
Пан падымае фату нявесты і здзіўлена адскоквае. Нявеста — гэта Малання, якая хапае яго і цалуе.
Пшэбыеўскі. То цо такое?! Хто то? Ты каго, нягоднік, мне падсунуў?
Кудрачок. Не ведаю, паночку. Вы маскарад зрабілі, а мы — кірмаш. Вось і атрымалася ўсё шыварат навыварат.
Пшэбыеўскі. Ага, акруціць мяне захацелі — не выйдзе — вянчання не было, то ж не ксёндз, то кухар мой, татарын Мустафа.
Манах. Пабойцеся Бога, пан Пшэбыеўскі, які ж я татарын?
Пшэбыеўскі. А-а-а, а ты адкуль узяўся, цябе хто клікаў?
Манах. Несцерка прывёз — вось па вашым пісьме. (Падае пісьмо.)
Пшэбыеўскі. «Той, хто перадасць гэтае пісьмо, адвязе вас па маіх справах», — а, дык гэта гэты прайдзісвет!
З’яўляецца Несцерка.
Несцерка. Я-я, паночку, — прабачце, што затрымаўся, пакуль праспаўся пасля вашае гарэлкі.
Пшэбыеўскі. Ды вы ўдвух — і ты. (Кідаецца да Кудрачка.) Ды я цябе за доўг у астрог!
Несцерка. Заплоцім паночку — толькі распіскаю. Ад вашае жонкі. Памятаеш, Малання, тысячу, што дамаўляліся?
Пшэбыеўскі. Якой жонкі?
Малання. А то не? А то не абяцаў, а то не вянчаліся?
Пшэбыеўскі. Ціха, ціха.
Малання. А то я не пры ўсіх правах!
Несцерка аддае распіску.
Несцерка. Вось і разлічыліся. Адным словам, каму вінен — усе прабачце.
Пшэбыеўскі. Ды што ж мне цяпер рабіць?!
Несцерка. Вяселле гуляць. Такая ўжо тут справа — глядзець трэба. На кірмашы і бык цельны. А купіў мыла — еш, хаця і не міла.
Пшэбыеўскі. Стойце! Гэта разбой! Лакеі — хапайце яго.
Несцерка. Ціха, ціха, паночку, — я таксама не адзін. Гэй, людзі.
Уваходзяць людзі. Шум. Крыкі. Вяселле. Прыбягаюць Кацярына і Андрэй.
Андрэй. Чакайце, дзе ксёндз — і нас таксама.
Агульны шум, крыкі, вянчаюць Кацярыну і Андрэя. Раптам убягае кухар Мустафа, падае ў ногі Пшэбыеўскаму і крычыць: «Мая твая разумей, разумей!» За ім бягуць вартаўнікі і Бургамістр з крыкам «Пярэварацень, пярэварацень!»
Несцерка. Гэй, ваша светласць, — давайце на вяселле. Пасля разберацеся, хто і ў што перавярнуўся. Гуляй, людцы, пакуль вяселле.
Пачынаюцца танцы, песні.
Вось цяпер мне пагуляць, Пакуль грае скрыпка. Рукі-ногі не баляць, Сярэдзіна гібка.Маладыя хлопцы (акружаюць Маланню).
Эх, жаніўся мех на торбе, Будзем танцы танцаваць, Няма грошай ні капейкі, Застаецца пагуляць.Малання.
Мілы мой, харошы, Не люблю цябе за так, А люблю за грошы.Маладыя хлопцы (вакол Пшэбыеўскага).
Без мяне мяне жанілі, Мяне дома не было. Я спачатку зажурыўся, Потым стала весяло.Андрэй.
Ох, не піў бы і не еў бы, Усё на мілую глядзеў бы.Кацярына.
Хоць пад лаваю сядзець, Ды на прыгожага глядзець.Маладыя хлопцы (вакол Манаха).
А хто любіць пана, А хто пападдзю, А я, дурачок, Люблю папоўскіх дачок.З’яўляецца Брындзюкоўна з таўкачом.
Несцерка. Кінь сваю пушку. Дапамаглі сродкі — цяпер твой муж да Маланні ні нагой!
Маладыя хлопцы (вакол Брындзюкоўны).
Знаў Бог, Што не даў свінні рог. А каб баба рогі ўзяла, Усіх на свеце б забадала.Несцерка (аказваецца з Пшэбыеўскім на пярэднім плане). Не хмурся, паночку, больш убачыш. Вось бы гэтую гісторыю запісаць у ксёнжку ды і выдаць у Варшаве — от бы быў фальклор. Ну ды прыйдзе час, напішуць кніжкі і пра нас! Эх, гуляй людцы, пакуль вяселле!
Ой, без дудкі, без дуды Ходзяць ногі не туды. А як дудкі заіграюць, Ногі ўдзержу не знаюць.Усе разам танцуюць.
А не ўсё па горы плакаць, А не ўсё па ім тужыць. Прыйдзе час — хаця хвілінку Ды ў вясёласці пажыць.Заслона апускаецца. Застаецца адзін Несцерка.
Ну, людцы добрыя, закончан баль — і дудкі ў торбу! Вось гэтак і жывём — часам плачам, часам скачам. Торба не груз, сто вёрст не пераход — дарогу топчам, хлеб есца, лапці трэплюцца, а ногі свае, не казённыя, так і хаджу — паміраць няма калі. I пакуль вы, людцы добрыя, смяяцца не развучыцеся — Далібог, не памру. Адным словам, што было — то прайшло, што будзе — то пабачым, а што дрэнна — то не мы. Здаровы бывайце, дабром памінайце, у госці чакайце: здарыцца зноў вашы мясціны праведаць — не праміну зайсці паабедаць. (Кланяецца і выходзіць, закінуўшы за плечы торбу.)
Заслона
Комментарии к книге «Новыя прыгоды Несцеркі», Владимир Петрович Бутромеев
Всего 0 комментариев