«У капцюрох ГПУ»

Францішак Аляхновіч У капцюрох ГПУ

Ax, як там добра…

Вiльня

А было гэта гэтак.

Група паслоў польскага сойму левага кiрунку вярнулася з Менску. Большасьць сярод гэтых «экскурсантаў» былi беларускiя паслы.

Попутчiк спаткаўся ў Вiльнi на нейкай вечарыне з паслом Мятлой[1].

— Ну, i як там у Менску?

— Гм… О!.. Ого!..

— Узапраўды?

— О, яшчэ як!

— Далiбог?..

— Эге!..

— Беларускiя школы?

— Тысячы! Уся савецкая Беларусь пакрыта густой сеткай школ…

— Беларускiх?

— Беларускiх.

— Унiвэрсытэт?

— Беларускi.

— Выдавецтва?

— О! Тыраж кнiжкi даходзiць колькiдзесят тысячаў… Госiздат плацiць вялiзныя ганарары… Зьявiлася шмат маладых выдатных талентаў…

— Што вы кажаце!

— Ага!

— Тэатр?

— О, тэатр!.. Каб вы бачылi!.. Каб вы былi ў тэатры!.. Тэатр!.. О-го-го!

— Рэпэртуар?

— Арыгiнальны i перакладны. Зьявiлася шмат беларускiх п'есаў: «Кастусь Калiноўскi», «Каваль-ваявода», «Вiр», «На Купальле»…

— Акторскiя сiлы?

— Ой-ой-ой!.. А якiя пастаноўкi!.. Дэкарацыi… балет…аркестра…

— Ну?

— Кажу вам.

— Няўжо-ж?

— Але… але!

— Гм…

Попутчiк найбольш цiкавiўся тэатрам. Калiсь у Менску стараўся стварыць прафэсыянальны тэатр. Цяпер у гэтым-жа Менску, дзякуючы дзяржаўнай субсыдыi, ёсьць першарадны тэатр, дзе працуюць сапраўдныя акторы…

У старым езуiцкiм катэхiзiсе сярод пытаньняў i адказаў ёсьць, памiж iншым, гэткiя:

— Цi ў небе добра?

— Ax, як добра…

Гэтае «ах» узмацоўвала людзей у веры ў шчасьлiвае жыцьцё ў небе.

Гэтак сама дзеялi на Попутчiка «ахi» i «охi» Мятлы. Ён усё болей пераконваўся, што ў Менску…

…ах, як добра…

Пасьля яшчэ спытаўся:

— А як вам здаецца? Калi-б, на той прыклад, я туды паехаў?..

— Дык-жа вас там чакаюць!

— Што кажаце! Была там гутарка аба мне? Успамiналi?

— I ня раз. Казалi, што вы ў Менску надта патрэбны.

— Дык думаеце, што я зрабiў-бы добра, калi-б паехаў?

— Бязумоўна! Там — вось поле да працы!

— Ну, як гэта… Як-бы сказаць?.. Тэрор?.. ГПУ… Памятаю, калiсь карысталася вялiкай папулярнасьцю «стенка»…

— Што вы… Але-ж гэта беспаваротна мiнавала. Гэта былi часы ваеннага камунiзму. Цяпер жыцьцё зусiм нармальнае.

— Ну, а як справы харчаваньня?

— Усяго колькi хочаш. Цяпер-жа НЭП… Магазыны завалены харчамi… А iкра!.. Ах, якая смачная iкра!.. Ну, толькi з мануфактурай труднавата.

— Дык, канец канцоў, кажаце, каб ехаць?

— Я на вашым месцы нi хвiлiны-бы ня думаў…

* * *

Гэтая гутарка адбывалася ў 1926 годзе.

У Вiльнi шырыла свае ўплывы «Грамада», захоплiваючы ўсiх; там, у БССР, яшчэ трывала распачатая Ленiным «перадышка», новая эканамiчная палiтыка i давала магчымасьць свабадней уздыхнуць. На рынках зьявiлiся прадукты вёскi, у крамах было даволi спажывецкiх тавараў.

Праводжаная энэргiчна, паводле загаду зьверху, беларусiзацыя ня надта падабалася старым расейскiм чыноўнiкам, якiя апанавалi ўсе савецкiя ўстановы ў Менску, але цешылася беларуская iнтэлiгенцыя з таго i гэтага боку гранiчнае мяжы. У беларускай сацыялiстычнай савецкай рэспублiцы беларусы бачылi свой П'емонт, якi злучыць парэзаныя рыскiм трактатам беларускiя землi.

Дык няма дзiва, што на Вiленшчыне шырылiся рэвалюцыйныя настроi, а вочы ўсiх зварачалiся на ўсход, дзе…

…ах, як добра!..

А «Сялянска-Работнiцкая Грамада» дапамагала гэтым настроям пашырацца яшчэ болей.

Толькi маленечкая група беларусаў, якая гуртавалася ў «Беларускай Часовай Радзе», процiставiлася «Грамадзе» й вяла палiтыку г. зв. «палёнафiльскую».

Лiдэрам «Грамады» быў атуманены бальшавiкамi iдэйны беларус Бранiслаў Тарашкевiч, на чале «Рады» стаяў кар'ерысты i «тёмная лiчность» др. Арсен Паўлюкевiч.

* * *

Попутчiк… быў вiцэ-старшынёй паўлюкевiчаўскай «Рады». Але рэвалюцыйныя настроi запаўзалi i да «Рады». Попутчiк ужо быў амаль чырвоны i, калi ня зрываў канчаткова з Паўлюкевiчам, дык толькi дзеля таго, каб дачакацца адпаведнага моманту, калi разам iз сваiм выхадам з «Рады» можна будзе зрабiць яе развал. Iншыя сябры былi таксама народ няпэўны. Паўлюкевiч ведаў гэта добра, i ягоныя вочы неспакойна сачылi ўсiх. Ён прадчуваў, што хочуць зрабiць яму нейкую неўспадзеўку, разварушыць ягонае «хлебнае дело» — Беларускую Раду…

Бунтарскi настрой сярод сяброў «Рады» павялiчвала яшчэ тая прычына, што ваявода Рачкевiч ня выплацiў субсыдыi i сябры даўжэйшы ўжо час ня толькi ня мелi на гарэлку, але нават на абед.

Попутчiк быў раздвоены. Уваходзячы покуль што ў склад «Рады», ён духова быў ужо з рэвалюцыйнай «Грамадой».

Госьць з Менску

Адзiн раз, у жнiўнi 1926 году, у нядзелю ў кiно «Helios» пры Вiленскай вул. адбываўся мiтынг. Гаварыў кiраўнiк «Грамады» Тарашкевiч. Пасьля яго меўся прамаўляць Рак-Мiхайлоўскi ды iншыя грамадаўцы.

Аднак, iм ужо не ўдалося выйсьцi на трыбуну, дзеля таго што прадстаўнiк польскае ўлады, якi быў на мiтынгу, спынiўшы пару разоў першага прамоўцу, распусьцiў мiтынг.

Кiно было перапоўненае. Настрой панаваў гарачы. Ад часу да часу адна частка публiкi перашкаджала прамоўцы варожым крыкам, другая — бiла шалёнае брава.

Калi-б зборка ня была разагнаная, дайшло-б да бойкi. Па Вiленскай вулiцы разьяжджалi конныя палiцыянты. На гэтым мiтынгу быў i Попутчiк. Разам з iншымi глядзеў на прамоўца Тарашкевiча, прагавiта глытаючы кожнае ягонае слова, разам з iншымi скрыгатаў зубамi i сьцiскаў кулакi, калi мiтынг быў распушчаны.

Выйшаў на вулiцу разам з iншымi. На рагу Вiленскай i вул. Мiцкевiча падыйшоў да яго нейкi незнаёмы ў шэрым палiце i гэткай-жа шапцы.

— Добры дзень! Не пазнаяцё?

— Выбачайце… не прыпамiнаю, — адказаў Попутчiк.

— Я — Селях з Менску. Мы калiсьцi спатыкалiся.

— У Менску? Дзе? Мо ў «Беларускай Хатцы»?

— I ў «Беларускай Хатцы».

— На Конскай Плошчы?

— Але.

— Што-ж вы тут робiце? Скуль вы ўзялiся?

— Учора я прыехаў з Менску.

— 3 Менску?

Попутчiк расьцiкавiўся:

— 3 Менску, кажаце? Ну, як там? Кажэце-ж, калi ласка! Я хацеў-бы пагаварыць з Вамi аб Менску… Вы надоўга прыехалi?

— Сам ня ведаю. Я дастаў водпуск. Думаю сабе: куды-ж паехаць? Хацеў паглядзець, як жывуць у капiталiстычных краёх. Ну й выбраў Вiльню.

— Вы былi на мiтынгу? Як-жа-ж Вам спадабалася Тарашкевiчава прамова?

— Добра казаў… Вельмi добра… А можа-б, мы пайшлi кудысьцi паабедалi? — раптам запрапанаваў незнаёмы. — I тады пагаворым аб усiм…

— На жаль, я… як-бы гэта сказаць… Ну, кажучы шчыра, ня маю пры сабе грошай…

— Вось глупства, — сказаў Селях. — Я маю крыху даляраў… Дзе тут можна добра закусiць?.. Я ня тутэйшы, ня ведаю…

— Недалёка адсюль «Зацiшэ». Там нiчога сабе… Толькi мне надта прыкра… бо як я ўжо казаў…

— Ах, ня будзем аб гэтым казаць! Вось яшчэ якiя цырымонii… Мы-ж старыя прыяцелi!..

Прыяцелi пайшлi ў рэстаран. Неяк адразу завязалася памiж iмi гарачая сымпатыя.

Няма дзiва. Адзiн прыехаў з савецкага раю, а другi ў гэты рай iмкнецца ўсёй душой.

Першай тэмай гутаркi пры чарцы гарэлкi быў, ведама, Менск. 3 гэтай гутаркi Попутчiк даведаўся, што ягоныя менскiя прыяцелi добра яго ўспамiнаюць i ахвотна бачылi б у сваей грамадзе; што яму, Селяху, даручана пасулiць Попутчiку, каб ён хутчэй перабiраўся ў Менск. Далейшая гутарка перайшла на палiтычныя тэмы. Гаварылася аб палажэньнi беларусаў пад Польшчай, аб «Грамадзе», аб «Беларускай Радзе». Новы знаёмы з асаблiвым зацiкаўленьнем распытваўся аб гэту апошнюю. Попутчiк расказваў. Казаў, як ён нездаволены, што ў свой час зьвязаўся з гэтай арганiзацыяй, казаў аб сваей дзiўнай тут ролi, калi духова будучы з «Грамадой», фiзычна быў сябром «Рады». Злаваўся на сябе самога i пляваў на «Раду».

Прыяцельская гутарка, падлiваная значнай колькасьцю алькагольных напiткаў, зацягнулася да ночы. Пасьля — таксi. Антокаль, падмястовы начны рэстаранчык, дансiнг. Новы прыяцель Попутчiка меў дужы арганiзм. Ня гледзячы на вялiзарную колькасьць выпiтай гарэлкi, каньяку, лiкёраў i пiва, быў цьвярозы.

У «Беларускай Радзе»

«Беларуская Рада» займала тры брудныя пакойчыкi на найвышэйшым паверсе гатэлю Сакалоўскага пры Нямецкай вулiцы.

На сьценках танныя олеодрукi: заснуўшая нiмфа, Отэльлё на судзе дожаў ды iншыя, гэтак часта спатыканыя ў пiўнушках i публiчных дамох.

Мэблi: паламаныя бюркi, канапы з трэснутымi спружынамi, якiя вылазiлi праз падзёртую тканiну, падбор розных фасонаў крэслаў.

У гэткiх непрыглядных абставiнах кавалася беларуская «полёнафiльская» думка, як процiвага збальшавiзаванай тарашкевiчаўскай «Грамадзе», якая штодня пашырала свае ўплывы.

Адзiн пакойчык быў габiнэтам старшынi, другi — рэдакцыяй, адмiнiстрацыяй i экспэдыцыяй часопiсi, якая мелася быць тыднёвiкам, але зьяўлялася як папала, у залежнасьцi ад выплаты рачкевiчаўскай субсыдыi. Тутака пасьля выхаду нумару працаваў Барыс Кавэрда, адмiнiстратар i экспэдытар у ваднэй асобе, складваючы сьвежыя нумары, наклейваючы адрасы, высылаючы. Трэцi пакойчык — сакратарыят «Рады» ўдзень, а ўночы начлежка двох бяспрытульных сяброў прэзыдыуму.

Селяха з усiх «достопримечательностей» Вiльнi найбольш цiкавiла «Рада». З адным iз сяброў прэзыдыуму яго зьвязвалi быццам школьныя ўспамiны. Вось сюды на другi дзень зьявiлiся Селях з Попутчiкам.

Госьця спаткалi надта прыхiльна. Школьны таварыш пацалаваўся з Селяхам. Паўлюкевiч, ня гледзячы на сваю «контррэвалюцыйнасьць», таксама спаткаў падарожнага надта цёпла.

Роля Попутчiка была скончаная. Прывёў госьця ў «Раду», пакiнуў i пайшоў дахаты спаць, наганяючы няспаныя ночныя гадзiны, праведзеныя ў час выпiўкi з Селяхам.

Засынаючы, лятуцеў аб Менску, аб сацыялiстычным будаўнiцтве, аб радасным жыцьцi ў бацькаўшчыне ўсiх працоўных.

Бо ўжо быў канчаткава наважыўшыся ехаць у БССР.

Рэшта селяхаўскiх даляраў ужо разьменьвалася з новымi кампаньёнамi…

* * *

Попутчiк ведаў адрыс Селяха. Госьць з Менску жыў у гатэлю «Эўропа» пры Дамiнiканскай вулiцы.

Калi пара дзён пасьля першага спатканьня прыйшоў у гатэль, знайшоў дзьверы ягонага пакою зачыненымi.

Порт'ер на пытаньне, дзе ёсьць пан Селях, адказаў зьдзiвiўшыся:

— Выбачайце, тут нiколi нiякi пан Селях ня жыў. Тутака жыў пан Пятроў. Учора ён выехаў.

Ага! Попутчiк уцямiў. Мусiць, Селях у Менску меў нейкiя перашкоды з атрыманьнем загранiчнага пашпарту. Дык прыехаў пад чужым прозьвiшчам…

Попутчiк у сваёй хаце

— Татка, раскажэце мне казку!

Пяцёхгадовы хлапчук, Попутчiкаў сын, узглабаўся да яго на каленi i, тулячы галоўку да бацькаўскiх грудзей, прасiў:

— Раскажэце казку!

Попутчiк любiў свайго сына i хацеў узгадаваць яго ў беларускiм духу, што было повадам частых сямейных непаразуменьняў, бо жонка лямантавала:

— Што робiш? Калечыш дзiцё! Я ня хочу, каб ён быў беларусам.

— Будзе гэткiм, як i ягоны бацька.

— О, ня дай Божа, каб падобны быў да бацькi! Крый Божа ад гэткага няшчасьця!

— I скуль у цябе гэткая зьвярыная ненавiсьць да ўсяго беларускага?

— А ў цябе скуль гэткая любасьць да iх? Што яны табе далi, гэтыя твае беларусы? Службу маеш дзякуючы сваiм прыяцелям паляком.

У сямейны дуэт урываўся дзiцячы галасок:

— Татка, раскажэце мне казку!

I Попутчiк, тулячы да сябе сынаву галоўку, прыплюшчваў вочы i пачынаў расказваць. Iмправiзаваў.

Ужо не расказваў старую ўлюбёную казку аб Iкары, якому сонечныя косы ў часе палёту растапiлi вязаньнi крыльляў, а казаў-лятуцеў аб гэтай багаславёнай краiне, краiне грамадзкае справядлiвасьцi, краiне свабоды й творчага размаху. Казаў у прастор, сам да сябе, а дзiця, не разумеючы гэтых бацькаўскiх лятуценьняў, чула толькi мэлёдыю слоў i ў канцы засынала на каленах у бацькi.

Малодшы сын, двохгадовае дзiця, ужо даўно спаў у сваёй пасьцелi i ня чуў бацькаўскае казкi.

Цяжка было Попутчiку пераканаць сваю жонку ў патрэбе выезду ў Менск. Ведаючы, што сам ня дасьць рады, пусьцiўся на хiтрыкi. Рак-Мiхайлоўскiя мелi ўплыў на жонку, дык запрасiў iх да сябе на вячэру, i тады ўдалося пераламаць Попутчiху.

Некаторай палёгкаю ў палажэньнi было яшчэ тое, што Попутчiк меў у Менску мацi, дык цяжка было вымагаць ад сына, каб пасьля доўгага нябачаньня не паехаў яе адведаць.

— Ну, што-ж рабiць, — сказала канец канцоў Попутчiха, — калi так ужо надта хочаш — дык едзь, я нiчога процi ня маю. Спадзяюся, што да канца свайго водпуску на службе зьвернешся… Ну, а калi што… калi-б ты захацеў там застацца, — казала сумна, — дык што-ж рабiць, паедзем i мы ў Менск.

Попутчiк перамог на цэлай лiнii.

Падрыхтоўка да падарожжа

Пачалiся стараньнi аб загранiчным пашпарце. Хада ад установы да ўстановы. Пiсанiна розных паперак. Усё скончылася ўдала. Праз пару тыдняў Попутчiк ужо меў у кiшанi патрэбны дакумэнт.

Цяпер трэба было толькi атрымаць савецкую вiзу. Ну, але гэта будзе няцяжка. Дык-жа-ж памогуць прыяцелi «Грамадаўцы».

He памылiўся. Сябры «Грамады» сказалi:

— У паўпрэдзтве ў Варшаве ёсьць свой чалавек, беларус, «саветнiк» Ульянаў. Ён табе гэта наладзiць. Ужо мы пастараемся аб гэта.

Пасьля нейкага часу сказалi яму:

— Мы гутарылi з Ульянавым. Ён надта добра да цябе ставiцца. Толькi кажа, што ты павiнен раней выйсьцi з «Рады». Дык-жа сам разумееш, што табе, як вiцэ-старшынi «Рады», не выпадае ехаць… Нельга-ж сядзець на двох крэслах.

— О, калi толькi аб тое iдзе, дык справа лёгкая.

* * *

Нарэшце атрымаў пажаданую савецкую вiзу. Усьмiхаючыся, чытаў штамп на аднэй з бачын пашпарту, дзе гаварылася ў расейскай мове:

«паказчык гэтага мае права пражываць ува ўсiх рэспублiках Савецкага Саюзу, апрача вострава Кайгач, Валгуеў, ды вастравоў на Белым моры»…

«А якi-ж чорт панёс-бы мяне на гэты Кайгач або на Белае мора! Вось яшчэ! Мо захочацца мне адведаць Салоўкi!.. Калi-б i захацелася кудысьцi паперцi, дык хутчэй на паўдня, Крым, Каўказ… А яны мяне асьцерагаюць, каб я, крый Божа, не апынуўся на Ледавiтым акiяне… Вось сьмех!..»

Попутчiк ня мог дачакацца часiны ад'езду. Усё валiлася з рук. Жыў толькi думкай аб Менску. Нават ува снох сваiх бачыў гэты горад.

Здавалася яму ўва сьне, што йдзе вулiцамi Менску. Але ўва сьне пачуцьцё было зусiм iншае. Адчуваў нейкi несупакой, страх чагосьцi. Чагосьцi невядомага, страшнога i нечаканага: Знаёмыя ўцякалi ад яго. Ён гнаўся i ня мог здагнаць. Цяжкое пачуцьцё самотнасьцi, бясьсiльнасьцi, непараднасьцi было гэтак неўмагату, што будзiўся, аблiваючыся потам…

— Э, сон глупства!.. Сны трэба заўсёды тлумачыць наадварот…

* * *

Попутчiк перад выездам не зрабiў, як раней думаў, развалу «Рады». Ня меў на гэта энэргii. «Чорт з iмi!» — думаў. — Самi разваляцца… Гэта ўсё стаiць на глiняных нагах… Усё трымаецца толькi субсыдыяй… Ня дасьць Рачкевiч субсыдыi — i ўсе разьбягуцца… Нiшто i нiхто не пераможа «Грамады»…

Растаньне з Паўлюкевiчам ня было варожае. Наадварот, нават Паўлюкевiч казаў:

— Ну, што-ж, понимаете… Вы культурны працаўнiк, понимаете…

Вам яны нiчога ня зробяць… Я-б на вашым месцы таксама зрабiў, понимаете… Ну, усяго добрага…

Выезд

Нарэшце 16 лiстапада Попутчiк паехаў на вакзал.

Разьвiтаньне з сям'ёй было кароткае, пасьпешнае. Дзецi яшчэ спалi i ня бачылi ад'езду бацькi.

Едучы ў Менск, Попутчiк ня меў яшчэ пэўнасьцi, цi там застанецца. Гэта будзе вiдаць пасьля. Пакуль што не спалiў за сабой мастоў. Атрымаў водпуск з установы, у якой працаваў i гэткiм чынам праз чатыры тыднi мог вярнуцца i зноў узяцца за старую працу.

Але ў глыбi душы ня верыў у свой паварот. Думаў, што там застанецца, а як ужо ўладзiцца, сьцягне з Вiльнi жонку i дзяцей…

Колы вагону выстукваюць свой рытм i настройваюць падарожнага на лятуценьнi. Попутчiк сьнiць на яве. Лятуцiць аб гэтым новым жыцьцi, на парозе якога апынецца яшчэ сягоньня. Сягоньня ўвечары ўжо будзе ў Менску. Лятуцiць аб новай працы, якая на яго чакае. Дык-жа-ж праца будзе! Праца не пры канцылярскiм стале, але радасная, творчая… Дык-жа i Мятла, i Селях, i iншыя казалi, што ўсе чакаюць на ягоны прыезд у Менск.

Ужо Стоўпцы. Апошняя станцыя з польскага боку. Павярхоўная рэвiзiя рэчаў.

Пасьля Негарэлае. Першая станцыя з боку савецкага.

Падрабязны перагляд рэчаў.

Попутчiк вязе з сабой дзьве зьмены нацелiва, крыху каўнерчыкаў, запасны касьцюм i рукапiсы, рукапiсы, рукапiсы…

Гэта прычыняе шмат клопатаў савецкiм чыноўнiкам. Едзе чалавек з капiталiстычнага краю i ў валiзцы мае напiхнута поўна нецкiх паперкаў. Ну, калi-б мануфактура, парфумы Coti, загранiчны каньяк, ну — тады ведама, што рабiць… Але што рабiць з гэтымi запiсанымi густа нявыразнымi лiтаркамi аркушамi паперы? Чытаць усё гэта? На гэта няма часу… Ды апрача таго, тут усё гэта запiсана ў незразумелай пагранiчнаму чыноўнiку беларускай мове…

Прыйшла нейкая старшая савецкая дама, працаўнiца ГПУ на вакзале ў Негарэлым. Паглядзела, пакiвала галавой, спыталася:

— Што гэта?

— Гэта мае рукапiсы.

— Якiя рукапiсы?

— Мае.

— Хто вы?

— Я пiсьменьнiк.

— Гм…

Махнула рукой. Можа, мела iнструкцыi з Менску.

Трэба чакаць цягнiка цэлую яшчэ гадзiну.

Як Попутчiк ехаў у Менск, яшчэ ў Негарэлым ня быў пабудаваны новы вакзал.

Каб скарацiць час чаканьня, падарожны пайшоў у драўляную буду, непадалёк ад вакзалу, дзе быў вакзальны буфэт…

* * *

У слаба асьветленым вагоне няма падарожных. Рух на гранiцы надта слабы. Ня гледзячы, аднак, на тое, што ўвесь вагон пусты, Попутчiк мае таварыша падарожжа. Насупраць яго, у куточку, на лаўцы сядзiць нейкi малец. Цяжка разгледзець твар, бо цемнавата, i дзеля таго яшчэ, што сусед схаваў твар у каўнер палiта.

Попутчiк прабуе распачаць гутарку:

— Колькi кiлямэтраў ад гранiцы да Менску?

— Ня ведаю.

Праз момант:

— А каторай гадзiне больш-меньш будзем у Менску?

— Ня ведаю.

Паўза.

— Цi заўсёды гэтак мала падарожных едзе ад гранiцы?

— Ня ведаю.

Але вось ужо i Менск.

Гэтак апавяшчаюць надпiсы на вакзале ў чатырох мовах.

У заежджым доме

Менск

Было ўжо позна. Наблiжалася поўнач. Мацi Попутчiка жыла на другiм канцы гораду. Попутчiк падумаў, што лепш пераначаваць у маленечкай гасьцiнiцы каля вакзалу, як уначы стукацца ў хату непапярэджанай аб ягоным прыезьдзе старое.

Нейкi жыд, як пасьля выйшла, гаспадар гасьцiнiцы, схапiў ягоную валiзку i папёр наперад.

Як толькi затрымалiся ў прызначаным гасьцю пакоi, гаспадар засыпаў падарожнага пытаньнямi:

— Можа, маеце загранiчныя парфумы?

— Што! Адкуль?

— Дык, можа, маеце шаўковыя панчохi? Гэта таксама добры тавар.

— I панчох ня маю. Хаджу ў дзiравых латаных шкарпэтках.

— Ну, дык што вы маеце? Прыехалi з-за гранiцы — i нiчога ня маеце!

— А скуль вы ведаеце, што я прыехаў з-за гранiцы?

— Ну я-ж бачу таможанную наклейку ў вас на валiзцы. Адразу вiдаць, што вы прыехалi з-за гранiцы… А можа, вы нешта маеце? Я магу добра купiць. Я вам раю толькi са мной мець iнтэрас.

— Ды адчапецеся! Нiчога я ня маю i хочу ўжо легчы спаць. Падрыхтуйце мне, калi ласка, пасьцель.

Попутчiк распранаўся, а жыд усё час ад часу заглядваў у пакой, быццам забыўшыся падаць нейкую патрэбную рэч, а адным вокам паглядаючы на распранутага гасьця, цi з-пад нагавiц ня высунецца пара дамскiх шаўковых панчох або цi не ўпадзе на падлогу флякончык з фiрмай Coti або Houbigan…

* * *

Прачнуўся рана, з прыемнасьцю працягваючыся на цёплых жыдоўскiх пярынах.

«Ну, вось я ўжо ў Менску! Ужо даехаў да мэты. Што-ж мяне тутака чакае? Цi добра прывiтаюць i будуць намаўляць застацца, цi пасьля пары тыдняў прыйдзецца варочацца ў Вiльню».

За вакном падаў дождж. Вулiца брудная, укрытая балацянымi лужынамi, бязьлюдная. У паветры разьлiта была нейкая нудная шэрасьць. Лянотна праехалi вулiцаю два вазы з цэглай. Нейкi праходжы махаў камусьцi кулаком i лаяўся агiдна, па-расейску…

Попутчiк сказаў, каб яму далi гарачай вады, агалiўся, пачысьцiўся i пайшоў на горад.

Як толькi выйшаў на вулiцу, нейкiя два малыя жулiкi спаткалi яго сьмехам:

— Глядзi! Глядзi! — крычэў адзiн. — Во! Дзядзька iдзе ў цылiндры!

Гэта быў нацемак на капялюш Попутчiка. Ён прыехаў у цьвярдым капялюшы, якiх даўно ўжо ў Менску ня бачылi, а маладыя жулiкi напэўна пабачылi першы раз у жыцьцi.

У тэатры

На залi было цёмна. Пры аднэй запаленай над сцэнай лямпе адбывалася рэпэтыцыя.

Каб не перашкаджаць, Попутчiк цiха прайшоў памiж радамi крэслаў i сеў у першым радзе.

Нехта са сцэны, пабачыўшы ў тэатры чужога чалавека, засланiў рукой вочы ад сьвятла, якое падала згары, i прыглядаўся да Попутчiка. Пасьля зiрнуў яшчэ нехта…

— Попутчiк! Попутчiк тутака! — праляцела праз сцэну. Рэпэтыцыя спынiлася. Праз перакiнены над аркестрай мосьцiк сьпяшалiся старыя таварышы прывiтацца з тым, хто прыехаў. Уцягнулi яго на сцэну. Падкiдалi ўгару. Новыя, незнаёмыя Попутчiку людзi падыходзiлi да яго i прадстаўлялiся.

— Ня ведаеце? Гэта-ж Попутчiк! Ён наш стары калега!..

— Кажэце-ж, цi надоўга? А можа, застаняцёся?

— Ня ведаю, не ад мяне гэта залежыць — адказаў Попутчiк.

Гэтая авацыя, з якой спаткаўся Попутчiк, ударыла яму ў галаву, як вiно. Прыемна спаткацца са старымi прыяцелямi i бачыць, што яшчэ памятаюць аб супольнай працы, аб ягоных заслугах…

Увечары быў на спэктаклi.

Пасьля спэктаклю быў запрошаны на кватэру аднаго з актораў, дзе наладжана была вячэра з гарэлкай. Калi, хочучы рэванжавацца, запрапанаваў на другi дзень спатканьне ў рэстаране (сталоўцы — па-савецку), на яго паглядзелi так, быццам сказаў нешта недарэчнае.

— Не, мы толькi ў кватэры… Мы нiкуды ня ходзiм…

Дзiўнай выдалася Попутчiку тут гэта нястача жыцьця кафэ. Асаблiва ня мог уцямiць, як бяз гэтага абыходзiлася артыстычная багэма. Ён, Попутчiк, звыкшы да iншага жыцьця, гэты недахоп адчуваў надта востра. Дык вось, увечары часам хадзiў да якойсьцi «сталоўкi» на шклянку пiва. Але-ж тыя савецкiя сталоўкi! 3 падлогай, пасыпанай апiлкамi, з няветлымi «афiцыянтамi» (кэльнэрамi), з гэтай публiкай у даўгiх чырвонаармейскiх шынэлях, не падабалiся яму.

Штодня бываў у тэатры. Ставiлi «Кастуся Калiноўскага», «Каваля-ваяводу», «Кар'еру Брызгалiна»…

I ў гэтых п'есах шмат што не падабалася Попутчiку. Злавала яго, што сяляне з 1863 г. гаварылi моваю сучасных камсамольцаў, гадка яму рабiлася, калi аднаго з гэрояў п'есы «Каваль-ваявода», пабiтага, пераможанага, вешалi на сцэне, закiдаючы яму вяроўку на шыю. Ня мог уцямiць, чаму прававернаму савецкаму грамадзянiну Брызгалiну ў апошнiм акце выносяць прысуд расстрэлу — толькi за ягоныя старыя грахi, даўно ўжо адпакутаваныя…

Калi дзялiўся сваймi ўражаньнямi з таварышамi, яны ўсьмiхалiся i казалi:

— Бо ты тут чалавек новы — ты нiчога не разумееш… гэтак трэба…

— Але-ж гэтыя вашы эфэкты!.. Як-жа можна дапускаць гэткiя рэчы ў драматургii… Гэта-ж агiда!.. I гэта нават можа зрабiць уражаньне зусiм iншае, як хацеў аўтар…

— Вораг павiнен быць дабiты… — адказвалi яму[2].

Але пастаноўка была беззаганная. Рэжысэрыя вельмi старанная. Апрацоўка роляў таксама. Аб суфлёрскай будцы i ўспамiну ня было.

Багатая дзяржаўная субсыдыя дазваляла ўтрымоўваць вялiкi акторскi пэрсанал, аркестру, балет, хор.

За дырэктара тэатру быў Дыла.

Тэатр у Вiцебску

У гэтым часе адбылося адкрыцьцё ў Вiцебску другога дзяржаўнага тэатру, дзе за дырэктара быў прызначаны Красiнскi з Вiльнi.

На гэтую ўрачыстасьць быў запрошаны i Попутчiк. У Вiцебск зьехаўся ўвесь лiтаратурна-мастацкi сьвет.

На ўрачысты спэктакль была выбрана п'еса Шэксьпiра «Сон у летнюю ноч». Ox! пасьля тэндэнцыйнай бальшавiцкай лiтаратуры нарэшце можна было ўздыхнуць з палёгкай, маючы перад вачыма твор вялiкага запраўднага мастацтва…

Тутака Попутчiк меў прыемную неўспадзеўку. Большасьць тэатральнай трупы, моладзь, гэта былi людзi, якiя першыя крокi на сцэне стаўлялi пад ягоным кiраўнiцтвам у «Беларускай хатцы». Цяпер яны вырасьлi на запраўдных таленавiтых актораў. Зрабiла гэта добрая школа. Гэтая моладзь нядаўна вярнулася пасьля пяцёх гадоў працы з Масквы, дзе пад кiраўнiцтвам найлепшых расейскiх тэатральных сiлаў атрымала прафэсiянальнае ўзгадаваньне. Тутака яго таксама горача вiталi.

Першая лыжка дзегцю

На ўрачыстасьцi меўся прамаўляць i Попутчiк.

Але перад пачаткам спэктаклю падыйшоў да яго дырэктар тэатру, ягоны прыяцель Красiнскi, i заклапочаны сказаў:

— Даражэнькi мой… як-бы гэта сказаць?.. Ну, пастанавiлi, ведаеце, што вы, як чалавек, якi прыехаў з Заходняе Беларусi… ну, што наагул будуць прамаўляць толькi людзi тутэйшыя. Вам пакуль што не выпадае… Вы мяне разумееце? Будзе нейкi дысананс… цi як сказаць… ня будзе тое, як… Адным словам… ляпей можа будзе, каб вы паднялi тост у часе банкету, пасьля спэктаклю, або… як самi ўважаеце?.. мо ня варта?.. Можа, будзе неадпаведны настрой. Як вам здаецца?..

Попутчiк не прамаўляў i на банкеце. Мала таго. У часе банкету, нiхто iм не цiкавiўся, нiхто да яго не зварачаўся, нiхто ня гутарыў з iм. Попутчiк быў як iзаляваны ад усяго асяродзiшча.

Пасьля вiцебскiх урачыстасьцяў вярнуўся ў Менск.

Гутарка суседак

На рагу Вясёлай i Правiянцкай спаткалiся дзьве суседкi.

— Панiчка! Што гэта можа быць?.. Тут нешта ў нас на нашай вулiцы не ў парадку.

— А што, панiчка?

— А во! Ня бачыце?

— Што? Гэны, што там… папяроску круцiць?

— А няўжо-ж.

— Сочаць некага?

— Але. Я ўжо даўно заўважыла.

— I на каго-ж мае зноў звалiцца няшчасьце?

— А ня ведаеце, панiчка? Дык-жа да гэтай старой, што жыве на Вясёлай вулiцы, сын знакам тым прыехаў. 3-за гранiцы! Можа, бачыла панiчка, гэткi алiгантна апрануты, пазагранiчнаму, i ў гэтакiм кацялку на галаве ходзiць…

— Шкада старой! Вось будзе турбота…

— A мо i нiчога ня будзе.

— Э, не кажэце! Нiколi гэтак ня бывала, каб дарма саiчылi. Ужо калi за кiм ходзяць, дык не здарма…

— Цiкавасьць, а цi старая ведае ўжо…

— Як-жа-ж магла-б ня ведаць, калi гэты, вось што тамака стаiць, дык i ня надта крыецца. Ад самага раньня прыходзiць i пачынае пад ейнымi вокнамi хадзiць: туды i назад, туды i назад… Сьляпы ўбачыць.

— А мо яму, гэтаму сыну ейнаму значыцца, i нiчога ня зробяць! Кажуць, што гэта нейкi вядомы беларус… А яны беларусаў цяпер паважаюць. Можа, яму нейкую службу добрую дадуць.

— Дай Божа, дай Божа, але ня ведаю…

На другiм баку вулiцы гэтым часам стаяў нейкi чалавек у чорнай скураной шапцы i круцiў у руцэ пушачку з сярнiчкамi, робячы выгляд, быццам хоча закурыць папяроску. На першы пагляд магло паздавацца, што нiчым больш ён ня цiкавiцца. Але добра прыгледзеўшыся, можна было заўважыць, што гэты працэс запальваньня папяросы трывае зашмат, доўга i што пагляд чалавека ў скураной шапцы скiроўваецца ад часу да часу на ваконцы малога драўлянага дамка пры Вясёлай вулiцы.

— Панiчка! Не глядзеце на гэтага гада! А то й для сябе нейкае няшчасьце прыдбаеце.

— Праўду, панiчка, кажаш. Ня наша гэта справа. Божая воля…

ГПУ настройвае

Пасьля шчырых гарачых прывiтаньняў, з якiмi Попутчiк спаткаўся ў першыя днi пасьля свайго прыезду ў Менск, праз нейкi час заўважыў вялiкую перамену. Пры спатканьнi з iм некаторыя мелi гэткi выгляд, быццам хацелi як мага хутчэй ад яго адкараскацца. Iншыя, здалёк пабачыўшы яго, уцякалi на другi бок вулiцы, быццам не пазнаючы. Адзiн знаёмы (М-о), калi Попутчiк, спаткаўшыся з iм на вулiцы, iшоў побач i гутарыў, раптам затрымаўся i, падаючы руку на разьвiтаньне, сказаў:

— Выбачайце, я пайду… Мне трэба ў iншы бок.

I хутка пайшоў у iншы бок.

А толькi што казаў, што iдзе ў гэтым самым кiрунку, што й Попутчiк.

ГПУ ўжо пачало настройваць менскае грамадзянства на адпаведны тон.

Неспадзяваны госьць

Канчаўся кароткi зiмовы дзень. Сутунела. Нядаўна скончылi абед. Седзячы пры стале, снавалi пляны на будучыню.

Дык вось: калi Попутчiк атрымае дазвол на сталае пражываньне ў Менску, сьцягне сюды жонку з дзецьмi. Ноймуць недзе на прадмесьцi невялiчкi дамок з гародчыкам. Жылсавет можа даць дазвол на гэткай самай аснове, як дае кватэрным каапэратывам. Мацi, гэткiм чынам, будзе дажываць свой век разам з сынам i ўнукамi, даглядаючы гаспадаркi, гадуючы куры.

Старэнькая любiла куры. Пару гадоў назад мела некалькi штук, але пакралi. О, цяпер будзе пiлнаваць! Цяпер ня ўкрадуць!

Жонка Попутчiка будзе памагаць мацi ў гаспадарцы.

Але, куры павiнны быць бязумоўна! Якая гэта прыемнасьць даглядаць гэтыя птушкi, разводзiць куранят, штодзень мець сьвежыя яйкi…

Раптам нехта пастукаў у дзьверы. На парозе цёмнага пакою зьявiўся нейкi сiлуэт.

— Цi тут жыве таварыш Попутчiк?

— Калi ласка… Гэта я… А што?

Незнаёмы падаў лiст.

Запалiлi лямпу.

На рагу канвэрта было напiсана:

СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО

Попутчiк разарваў канвэрт.

Клiкалi яго зараз-жа зьявiцца ў ГПУ.

— Добра… Я зараз… Скажэце, калi ласка, што я зараз прыйду.

— Выбачайце, але пойдзем разам. Я вас, таварыш, правяду, Гэтак мне сказалi…

— Ах, так? Ну добра. Iду ўжо. Зараз апрануся.

Пасланец — малады жыдок стаяў y куточку, не карыстаючы з запросiнаў сесьцi.

Гэтак стоячы, чакаў, пакуль Попутчiк апранецца.

— Што, што гэта? Куды цябе клiчуць? — непакоiлася матка.

— Э, нiчога… гэта такiя… прыяцельскiя запросiны, хай мама будзе спакойна, зараз вярнуся, — адказаў сын, памятаючы аб засьцярозе на рагу канвэрта.

Якое дзiўнае магiчнае дзеяньне маюць гэтыя тры лiтары: ГПУ. Нават чалавек, гэтак лёяльна настроены да савецкае ўлады як Попутчiк, пачуяў раптам адзнакi, што яго пакiдае духовая аднавага; а гэтым самым часам ногi ў яго аслабелi, горла сьцiснула, а нiжняя скiвiца не магла самкнуцца з верхняй, а толькi неспакойна калацiлася.

Пайшлi моўчкi.

— 3 якой мэтай мяне клiчуць, таварыш?

— Ня ведаю — быў адказ.

Пасьля:

— Цi доўга там прабуду? — хацеў Попутчiк хоць крыху разьясьнiць загадку.

— Ня ведаю.

Iзноў iшлi моўчкi.

— Цi «гэта» далёка яшчэ?

— Не. Ужо блiзка.

Узапраўды, «гэта» было ўжо блiзка. На галоўнай вулiцы Менску, на Савецкай, увайшлi ў сенi нейкага вялiзнага дому. Побач дзьвярэй Попутчiк заўважыў на сьцяне чорную мармуровую таблiцу з напiсам залатымi лiтарамi:

Объединенное Государственное Политическое Управление.

Першы раз у ГПУ

Праваднiк паказаў салдату пры дзьвярох пропуск, i ўвайшлi ў сярэдзiну. Усходы. Калiдоры. Рады дзьвярэй.

Дык гэта тутака! Дык гэта — гэтае «ОГПУ», у скарочаньнi тры лiтары ГПУ, ад якiх мурашкi прабягаюць па сьпiне савецкага грамадзянiна, ад якiх нават лёяльны Попутчiк, не адчуваючы за сабой нiякае вiны, дазнаў страху.

Цяпер, пераступiўшы парог гэтае праклятае ўстановы, пачуў слабасьць усяго цела, як чалавек пасьля цяжкой хваробы, i дзiўную ў галаве блытанiну. Нiводная фраза да канца не фармулявалася, толькi нейкiя абрыўкi думак, нейкiя непавязаныя з сабой словы…

Што за чорт! Хiба ўжо муры тут прасякнуты дзiўнай моцай наганяць на людзей гэткi страх.

Увайшлi ў нейкi пакой.

— Пачакайце тутака, таварыш!

Праваднiк прапаў.

Попутчiк з прыемнасьцю сеў на крэсьле, бо ўжо цяжка было яму стаяць: ногi пад iм дрыжэлi.

Паглядзеў навакол: вялiкi пакой, у якiм пара канцылярскiх сталоў i крэслаў. Няма нiводнага чалавека.

Але найбольш зьвярнула ўвагу Попутчiка тое, што нiдзе не вiдаць нiякай палiцы, анi шафы. Замiж гэтага салiдныя зялезныя пры сьценах скрынi. На сьценках партрэты: Ленiна i Дзяржынскага.

Чакаючы, што далей будзе, пачаў прыглядацца Дзяржынскаму. Глядзеў на гэтую лысавую галаву з бародкай á la Henryk Sienkiewicz i прыпомнiў сабе гэтыя далёкiя вiленскiя часы, калi спатыкаўся з Фэлiксам Дзяржынскiм на калiдорах гiмназii.

Дзяржынскi быў старэйшы за яго на тры клясы. Ня былi знаёмыя, але Попутчiк добра ведаў свайго старэйшага калегу з твару.

Дзяржынскi, ужо кiнуўшы гiмназiю, быў карэпэтытарам у сваякоў Попутчiка. Гэта было ў маёнтку Борце, недалёка ад Вiльнi. Аднаго разу карэпэтытар прапаў бяз сьледу, пакiдаючы ў сваiм пакоi толькi адну валiзку. Калi, не дачакаўшыся павароту вучыцеля, гаспадары зазiрнулi ў валiзку, знайшлi там кучы нелегальнае лiтаратуры. Перапалох у доме быў яшчэ вялiкшы, калi праз пару дзён зьявiлася ў Борце палiцыя, шукаючы Фэлiкса Дзяржынскага…

Як гэта было ўжо даўно? Колькi ад гэтага часу зьменаў!

Чаканьне ў бязлюдным пакоi трывала ўжо доўга, непакоячы Попутчiка ўсё болей. На што яго сюды паклiкалi? Што яму скажуць? А… можа… арыштуюць?

Дык-жа не!.. 3 чаго?.. He!.. Ха-ха-ха! Сьмех, ды й толькi. За што? Не! — крычэла ў душы Попутчiка бясьсiльным пратэстам.

He!!! — стараўся адсунуць ад сябе гэтую думку, забыцца аб ёй, думаць аб нечым iншым, але праклятая, быццам дакучлiвая муха, усё варочалася i вярцела мозак пытаньнем:

— А што, калi арыштуюць? Ня ты першы, ня ты апошнi. Усё магчыма ў гэтай краiне ўсялякiх магчымасьцяў…

Раптам дзьверы адчынiлiся i зьявiўся ўжо вядомы малады жыдок.

— Пожалуйте, товарищ!

Iзноў калiдор. Iзноў рад дзьвярэй, як у гатэлi. Затрымалiся. Праваднiк пастукаў.

Голас з сярэдзiны:

— Войдите!

Перад арэопагам

Попутчiк увайшоў у габiнэт савецкага вяльможы. Камфорт. Прыгожае масыўнае бюро. Выгодныя аббiтыя скурай фатэлi. У куце на падстаўцы разьбяны, адлiты з бронзы, партрэт Ленiна. На падлозе дыван.

У пакоi было колькi асоб. Усе вочы скiраваны на Попутчiка, якi ўвайшоў.

Жыдок-праваднiк счэз, як дух.

Пасьля даўжэйшай маўчанкi абазваўся той, што сядзеў за стадом.

— Ну, сядайце, грамадзянiн Попутчiк!

Быў гэта бляндын у сярэднiх гадох, добра адкормлены, са сьвiрлячым поглядам гепiстага. 3 ягонага твару ня зыходзiла iранiчная ўсьмешка.

Гэта быў заступнiк старшынi Менскага аддзелу ГПУ — таварыш Апанскi.

Апанскi быў апрануты ў цывiльную вопратку. Усе iншыя ў шэрых фрэнчах з адзiнымi вайсковымi адзнакамi-ромбамi з чырвонай эмалii на каўнерах.

Попутчiк ня ведаў, хто яны. Калi-б ведаў, яшчэ больш спалохаўся-бы. Глядзеў то на аднаго, то на другога, здагадваючыся толькi, што перад iм сядзяць важныя фiгуры, але ня ведаючы, што гэтыя сьцiплыя адзнакi на каўнерах ёсьць найвышэйшыя вайсковыя адзнакi, якiя адпавядаюць гэнэральскаму становiшчу ў iншых краёх.

Апрача Апанскага, яшчэ адзiн быў апрануты ў цывiльную вопратку. Худы, высокi, на якiм ягоны касьцюм вiсеў, як на шчотцы, што падмятаюць падлогу.

Гэта быў начальнiк аднаго з аддзелаў, таварыш Гендзiн.

Iншыя таксама былi начальнiкамi або заступнiкамi. I Гродзiс, якi, апрануўшыся ў эўрапейскi касьцюм, са сваiм салiдным брухам выглядаў-бы як тыповы буржуй, i Карытаў з тварам, густа ўскрытым вуграмi, i iншыя.

Толькi што перад уваходам Попутчiка скончылася паседжаньне калегii.

— Ну-у-у, — адазваўся працяжна таварыш Апанскi, — расказвайце нам, грамадзянiн Попутчiк.

— Аб чым?

— Ну-у-у, з якой мэтай вы прыехалi ў Менск? — цягнуў далей заступнiк старшынi ГПУ, злосна ўсьмiхаючыся.

— Як з якой мэтай? — мямлiў зьбянтэжаны гэтым пытаньнем Попутчiк. — Дык-жа ўсе ведаюць, з якой мэтай. Ведаюць аб гэтым мае прыяцелi з «Грамады», ведаў таксама, даючы мне вiзу, i параднiк паўпрэдства Ульянаў… Дык-жа, даючы мне вiзу, ведаў, каму дае…

— Ну так, але мы-б хацелi пачуць, што вы аб гэтым скажаце.

— Я прыехаў, каб паглядзець, як творыцца новае жыцьцё, будуецца сацыялiзм… — Попутчiк ня мог адразу нiчога iншага прыдумаць, апрача гэтых трафарэтных фразаў.

— Ага… новае жыцьцё… сацыялiзм, — паўтарыў Апанскi, не зьмяняючы свайго iранiчнага тону. — Ну, i як-жа-ж вам падабаецца гэтае «новае жыцьцё»?

— Ня нэрвуйцеся, таварыш Попутчiк, спакойна! — дакiнуў Гродзiс.

Попутчiк паглядзеў на дабрадушны (гэтак яму здавалася) Гродзiсаў твар i крыху набраў духу.

— Не, я не нэрвуюся… зусiм не… Мне надта падабаецца… Я-б хацеў застацца тутака ў Менску. Апанскi зарагатаў:

— Застацца?.. Хэ-хэ-хэ!.. Падабаецца… хэ-хэ!.. Дык вы, грамадзянiн Попутчiк, думаеце, што вам, вiцэ-старшынi «Беларускай Рады», мы дазволiм тут застацца?

— Ну, нiчога не парадзiш… тады паеду назад…

— Назад? — i Апанскi з усьмешкай паглядзеў на сваiх таварышоў.

Пагляд Попутчiка скiраваўся ў гэтым самым кiрунку, i на ўсiх тварах ён заўважыў мiмалётную ўсьмешку, якая нiчога добрага не прарочыла.

Попутчiк адчуваў сябе надта дрэнна. Бачыў, што тут ня вераць нiводнаму ягонаму слову, што ня вераць у ягоную лёяльнасьць, а ў ягонае захапленьне савецкiм будаўнiцтвам i пагатоў. Далейшыя допыты закраналi ягоныя дачыненьнi да «Грамады», да «Беларускае Рады» i г. д.

I ўсё час ад часу:

— Але вы ня нэрвуйцеся, грамадзянiн!..

Пасьля кожнага гэткага «супакойваньня» Попутчiк быў знэрваваны яшчэ больш.

Гэткая гутарка, якая не прарочыла Попутчiку нiчога добрага, трывала блiзу гадзiну i раптам…

Раптам, як пад уплывам нейкiх чараў, усё перамянiлася, дачыненьнi да Попутчiка зрабiлiся вельмi прыязныя. Моў з твараў, якiя акружалi яго, зьляцелi прыкрыя маскi i зьявiлiся праўдзiвыя чалавечыя аблiччы. Гэтыя твары раптам страцiлi свой дасюлешнi iранiчны выгляд i праясьнiлiся прыяцельскай ветласьцю. Можна-б сказаць, што дагэтуль разыгрывалася камэдыя, а цяпер вось пачынаецца ўзапраўдная паважная гутарка. Ужо перасталi тытулаваць Попутчiка «грамадзянiнам», а называлi яго «таварышам».

— Ну, таварыш Попутчiк, усё добра… — сказаў Апанскi. — Хiба гэта разумееце, што да кожнага, хто прыехаў з загранiцы, мы ставiмся з недаверам… Мы павiнны яго добра памацаць, каб раскумякаць, хто ён, якiя ў яго пляны… Гэткiя ўжо нашы абавязкi… Ну, але iнакш i быць ня можа. Дык-жа разумееце, што мы з усiх бакоў абкружаны ворагамi, капiталiстычны сьвет толькi i глядзiць, каб нам неяк пашкодзiць… Ну, але цяпер мы ўжо вас разабралi, таварыш, мы вас ужо разумеем… Ужо ўсё ясна… Ну, а цяпер, калi афiцыйная частка нашае гутаркi скончаная, дазвольце запрасiць вас, таварыш, на заўтра на «товарищескую чашку чаю». Добра?

— Але я ахвоча… Вельмi дзякую…

— Як вас «звать по батюшке»? — прымiльна спытаўся Гродзiс.

— Карлавiч, Франц Карлавiч.

— Ну, дык вось, Франц Карлавiч, прыходзьце да нас заўтра зусiм проста… Вы, мусiць, ня зусiм добра арыентуецеся ў Менску?.. Ну, дык спаткаецеся з таварышам Карытавым, ну… хаця-б у сталоуцы № 1, ведаеце, дзе гэта? На рагу Савецкай…

— Але, ведаю, ведаю… Я там часам бываю.

— Ну, дык прыйдзеце туды, Франц Карлавiч, а гадзiне 2-й i чакайце. Туды прыйдзе таварыш Карытаў i забярэ вас iз сабой. Добра?

— Вельмi добра.

— Ну й як там у вас, у Польшчы, гавораць аб нас? Што ГПУ — гэта людзi дзiкiя, зьверы, садыстыя… Праўда?

— О, блага гавораць…

— А цяпер самi бачыце, якiя мы. Што? Ня гэткiя мы страшныя, як нас малююць… Хэ-хэ… Праўда?

— Ну ведама… Хэ-хэ-хэ.

— Ну, дык да заўтра, Франц Карлавiч! А памятайце: аб нашай з вамi гутарцы нiкому нi слова! Анi-нi-нi! Бо разумееце?.. Гэтае нашае мяшчанства… яно гэткае тупое, яно гэтага не разумее… Для iх ГПУ — гэта… Але нашто шмат казаць! Дык-жа вы самi ведаеце.

— Ну ведама!

— Дык да пабачэньня! Да заўтра!

Сардэчна пацiснулi сабе рукi.

У галаве Попутчiка быў хаос. Кучы супярэчнасьцяў. Перавал думак, якiя змагалiся адна з аднэй…

Як раптам счэз, так цяпер раптам зьявiўся жыдок гепiсты, якi прывёў сюды Попутчiка. Кнопкi электрычных званкоў тут прыладжаны пад дошкай стала гэткiм чынам, што, сядзеўшы пры стале, можна невiдавочным рухам пазванiць на таго, хто чакае на калiдоры.

Попутчiка правялi на вулiцу праз галоўныя ўваходныя дзьверы, дзе стаяла варта, i пусьцiлi дамоў.

Попутчiк ужо варочаўся дахаты адзiн… толькi з собскiмi думкамi…

Думаў:

— Добра справу разгледзеўшы, дык гэта надта мiлыя людзi!.. Дарма пра iх гавораць блага… Але як здорава разыгралi камэдыю! Хэ-хэ! Рабiлi выгляд, што маюць мяне за ворага… А дык-жа аба мне ўсё ўжо добра хiба ведалi! Дык-жа паўпрэдзтва ў Варшаве, даючы мне вiзу, ужо не магло мець да мяне нiякiх засьцярог… Але правiльна кажуць: узапраўды капiталiстычны сьвет варожа настроены… Кожнага, хто прыяжджае, трэба добра прасачыць. Накш ня можа быць. Дый у кожным гаспадарстве ёсьць сваё ГПУ, толькi накш завецца… Там Inteligence Service, яшчэ недзе Siguranza, у iншым месцы Defenzywa, — усюды сваё ГПУ. Бяз гэтага нельга…

Аднак-жа…

Успомнiў таямнiчую неразгаданую сьмерць Тэрэшчанкi, калi той, таксама атрымаўшы дазвол на прыезд у Менск, таксама быў запрошаны на банкет — i ранiцай… з савецкага раю папаў у рай нябесны.[3]

Мо i для мяне прыгатавалi гэткi трактамант?

Не! На якога чорта iм прыпатрэбiцца атручваць мяне! Дык-жа добра бачаць, што я iхны чалавек. Я не камунiсты, праўда, але я — Попутчiк…

Спачатку супакоены, пазьней, аднак, падсьведама прадчуваў пагрозу нейкай небясьпекi.

Але што рабiць? Не скарыстаць запросiнаў, не пайсьцi?

Нельга. Як-жа гэта будзе выглядаць! Значыцца, баiцца, знакам тым, нешта круцiць, тоiцца… Дык-жа кожную хвiлiну могуць прыслаць да яго пасланца з пiсьмом «совершенно секретным», i павiнен будзе iсьцi за iм, куды яго павядуць. Нiчога не паможа. Рады нiякай няма.

«А баяцца, што пад уплывам алькаголю скажу нешта лiшняе, — няма чаго!.. Чаго-ж мне палохацца, калi я маю чыстае сумленьне? Toe, што я казаў сёньня, скажу й заўтра, i заўсёды, бо мае дачыненьне да Саветаў яснае, зусiм выразнае i — нязьменнае»…

* * *

Матка спаткала сына неспакойнымi вачыма.

— Ну, што-ж гэтак доўга?.. Я так баялася… Думала, што ня вернешся…

— Хэ, хэ… Чаму?

— Ну, кажы, чаго хацелi? Аб чым пыталiся?

Хаця Попутчiк, выходзячы з хаты, не казаў, куды iдзе, матка — старая савецкая грамадзянка, ведала, што значаць гэткiя запросiны на прыяцельскую гутарку.

Дык праз увесь час дрыжэла, што сына арыштуюць.

— Кажы, нарэшце, чаго яны хацелi?

— Э, глупства… Ня турбуйцеся… Вось так… пагутарылi сабе крыху… Нiчога важнага…

— Але ўсё-ткi што? Што? — дапытвалася мацi.

— Дык-жа кажу, што нiчога важнага… Калi-б было нешта паважнае, дык я сказаў-бы.

— А, разумею! яны забаранiлi табе расказваць… О, Божухна мой, Божа!..

* * *

У гэтую ноч мацi i сын спалi неспакойным сном.

«Товарищеская чашка чаю»

На другi дзень Попутчiк быў у прызначаным месцы, чакаючы тав. Карытава.

Роўна а 8-й гадзiне ўвечары прыйшоў Карытаў у даўгой чырвонаармейскай шынэлi, выглядам сваiм нiчым ня розьнячыся ад iншых вайсковых, якiя прыходзiлi да сталоўкi № 1.

(Даўней, перад рэвалюцыяй гэта быў рэстаран Фрыца пад Маскоўскай гасьцiнiцай. Калiсьцi гэта быў першарадны рэстаран, цяпер брудная савецкая сталоўка з падлогай, пасыпанай апiлкамi.)

Карытаў не падыйшоў да столiка Попутчiка, але кiўнуў яму галавой, каб iшоў.

Попутчiк устаў i пайшоў за Карытавым.

Iшлi нядоўга. 3 Савецкай вулiцы павярнулi ў нейкi завулачак, пасьля iшлi па нейкай слаба асьветленай вулiцы, урэшце затрымалiся перад брамкай, што вяла ў садок, у глыбi якога стаяў аднапаверхавы дом.

Дом быў новы. Калiдор, пачынаючыся ад уваходных дзьвярэй, меў з абодвух бакоў дзьверы, якiя вялi ў малыя паасобныя кватэры.

Гэта было «общежитие» супрацоўнiкаў ГПУ.

Тут жылi й iхныя вяльможы.

Карытаў адчынiў дзьверы да аднэй з кватэр.

Усяго з мэбляў было тут толькi: отамана, стол i крэслы. Апрача гэтага, у рагу пакою стаяў фортэп'ян, на якiм былi расстаўленыя закуска i выпiўка, прыгатаваныя дзеля «товарищеской чашки чаю». Побач савецкае манаполькi стаялi тут бутэлькi з крымскiм вiном, на талерках — халодная закуска: розныя рыбы, кансэрвы, мяса, iкра…

Карытаў узяў палiто Попутчiка, каб павесiць у суседнiм пакоi.

— Ах, ня турбуйцеся, таварыш, я сам… — i з гэтымi словамi Попутчiк прашмыгнуў у другi пакой, дзе пры ручной швэйнай машыне сядзела нейкая маладая жанчына.

Дзеля таго, што Карытаў не сьпяшаўся, каб пазнаёмiць госьця з дамай, Попутчiк галянтна пакланiўся перад незнаёмай, сказаў сваё прозьвiшча i пацалаваў ручку.

Вярнулiся ў першы пакой. Гепiстка засталася на сваiм месцы.

Гутарка ня клеiлася. Добра, што пачалi ўжо зьбiрацца госьцi, «старыя знаёмыя — Гродзiс, Гендзiн, пасьля зьявiўся нейкi пануры тып, у якога ўвесь твар быў пакалечаны воспай. Усе тытулавалi яго „товарищ прокурор“».

Ня было яшчэ толькi Апанскага.

— Ня будзем яго чакаць. Ён прыйдзе пазьней, мае шмат работы, — сказаў Гродзiс.

Селi за стол, куды перакачавалi з фортэп'яну настаўленыя там закускi i бутэлькi.

Ужо пасьля першай чаркi запанаваў цёплы прыяцельскi настрой. Пасьля другой Попутчiку захацелася… сказаць тост.

— Таварышы! — клiкнуў, устаўшы з чаркай у руцэ. — Калi, прыехаўшы ў Менск, на другi дзень ранiцой я глянуў праз вакно… Я пабачыў ехаўшыя на вулiцы вазы з цэглай… Цэглай! Таварышы!.. Гэта сымбалiчна! Гэта надзвычайна!.. Цэгла — таварышы!.. Цэгла — гэта будаўляны матар'ял, з цэглы будуюцца новыя дамы… I ў гэтую часiну, як нiколi дасюль, я ўцямiў, я адчуў ува ўсёй глыбiнi, куды я прыехаў… Я прыехаў у краiну Вялiкага Будаўнiцтва! У краiну, дзе iдзець ломка старых формаў жыцьця, каб на iхных руiнах пабудаваць новы лад, лад справядлiвы, дзе няма эксплёатацыi працоўных… Таварышы! Я п'ю гэтую чарку за савецкае будаўнiцтва!

* * *

Гродзiс пiў шмат i запрашаў гасьця апаражняць чаркi. Менш пiў Гендзiн. Карытаў не аставаўся ад Гродзiса. Таварыш пракурор зусiм ня пiў i нiчога не казаў. Толькi глядзеў панура на стол, кiдаючы ад часу да часу свой цяжкi погляд на Попутчiка.

Маладая жанчына ўвесь час заставалася ў сваiм пакойчыку, не праяўляючы нiякага знаку жыцьця.

Ня было таксама чуваць, каб працавала швэйная машына.

Пасьля прыйшоў i Апанскi. Спазьнiўшыся, ён налiў сабе адразу цэлую шклянку гарэлкi, выпiў яе адным махам i закусiў iкрой.

Галоўнай асобай гэтага вечара быў госьць, Попутчiк. Ён найбольш гаварыў, яго найбольш ахвоча слухалi, яму налiвалi чарку, падавалi закуску. А ён, пад уплывам сымпатычнай атмасфэры, якая вытварылася сярод новых ягоных прыяцеляў, расказваў. Казаў аб тым, якi ён шчасьлiвы, што ўрэшце прыехаў у БССР, як яму было «душна» ў капiталiстычнай дзяржаве, казаў аб сваiх лiтаратурных канцэпцыях, аб спадзяваным прыезьдзе жонкi з дзяцьмi, якiх хацеў узгадаваць у духу савецкiм…

— Попутчiк (дый нiхто, мусiць, з беларусаў) ня ведаў, што гэтай сучаснасьцi, якой ён гэтак захоплiваўся, днi ўжо зьлiчаныя, што ўсе гэтыя «дасягненьнi», уся гэтая беларусiзацыя ўжо нядоўгавечныя. Што пройдзе ня шмат часу i зьменiцца курс. Пачнуцца «нацдэмаўскiя» працэсы. Людзi на найвышэйшых становiшчах скончаць сваё жыцьцё самагубствам або будуць расстрэлены ў ГПУ. Што вось за гэтую работу, якая цяпер карыстаецца багаславенствам згары i ўсялякiмi грашовымi ды iншымi падтрыманьнямi, гэтыя людзi будуць абвiнавачаны ў «искривлении» нацыянальнай палiтыкi, «уклоне», у контррэвалюцыi, лучэньнi з дэфэнзывай, фашызьме, шпiянажы, збройным паўстаньнi i няма ведама яшчэ ў чым — i, хто не разьвiтаецца са сваiм жыцьцём, як Iгнатоўскi i Чарвякоў,— паедуць на Салоўкi, Туркестан, Нарым — у концэнтрацыйныя лягеры, а хто й шмат блiжэй: грузавiком у Камароўскi лес, дзе атрымае за сваю савецкую лёяльнасьць заплату з нагану.

Попутчiк ня ведаў гэтага.

I, знакам тым, ня ведаў, што дэманструючы сваю беларускасьць i жаданьне працаваць на карысць беларускай культуры ды захоплiваючыся дасюляшнiмi дасягненьнямi, — ён падпiсваў ужо свой прысуд.

А гепiстым усе было ясна, яны ўжо ўсё ведалi.

* * *

Ня гледзячы на ветлую прынуку, госьць пiў вельмi мала.

А ўсё-ткi… не памятаў, як i калi разьвiтаўся з мiлымi гаспадарамi. Ня ведаў, што Карытаў адвёз яго на звошчыку дахаты i давёў да дзьвярэй.

А калi на другi дзень прачнуўся з шалёным болем галавы, раздумваў.

— Не разумею, як гэта здарылася. Дык-жа я ня шмат выпiў. Гэта хiба савецкая гарэлка такая паскудная… Ну, але самае важнае, што жыву… Вось i жыву! А кажуць, што Тэрэшчанку атруцiлi…[4] Ерунда! Мусiць, меў хворае сэрца… Ну, але-ж гэта iхная гарэлка!.. Хай яе!.. Ня думаў, што яна гэтак чалавека разьбiвае…

Попутчiк ня ведаў, што гарэлка тут не вiнавата.

Таварышы «работают»

Дзеля таго, што дакучаў яму страшэнны Katzen-jammer, Попутчiк устаў даволi позна. Калi, памыўшыся i выпiўшы шмат халоднай вады, выйшаў з хаты iзноў, як штодня, спаткаўся на ганку з вядомымi ўжо яму незнаёмымi тыпамi. Сядзелi на ўсходачках пад ганкам, чакаючы цярплiва на Попутчiка.

— Дзень добры, таварышы! — прывiтаўся з iмi, як са знаёмымi.

— Добры дзень.

— «Работаете», товарищи?

— Хэ, хэ, работаем, товарищ! — адказалi, канфузьлiва ўсьмiхаючыся.

Наагул, далейшая кансьпiрацыя, далейшае «валяньне дурака», ня мела ўжо сэнсу. Шпiёны добра ведалi, што iхная ахвяра пазнаець iх i далей вялi сваю работу ўжо адкрыта, не хаваючыся.

Попутчiк пайшоў Вясёлай вулiцаю ў кiрунку да цэнтра гораду, а таварышы шпiёны ў нязначнай адлежнасьцi назiркам за iм.

Попутчiк iшоў i лаяўся:

— На якога чорта гэтыя гады пруцца за мной?!. Там учора былi гэткiя прыемныя, гэткiя мiлыя людзi… здаецца, што нават пiлi на брудэршафт, а тут… маеш табе!.. iзноў гэтыя два лезуць за мной, як ценi… Што за чорт!.. Нiчога не разумею… Трэба хiба пайсьцi пагаварыць аб гэтым з Iгнатоўскiм[5].

Памыляўся, думаючы, што Iгнатоўскi спаткае яго з адкрытымi рукамi. Старшыня Iнбелкульту[6] прыняў цяпер Попутчiка халодна, як звычайнага нуднага iнтэрэсанта. Попутчiк пачаў жалiцца:

— Што за чартаўня, таварыш! Дык-жа я прыехаў легальна, атрымаўшы савецкую вiзу… Дык-жа «Грамада» мяне добра ведае, могуць за мяне паручыцца… А за мной усьцяж ходзяць. Двох ходзiць… Сяньня выходжу з хаты — ужо сядзяць на ганку i чакаюць… У чым справа? Дзеля чаго гэта? Ажно злосьць бярэ! Парайце мне, што рабiць?

— Цi вы ўжо былi… там… ну, у ГПУ? — спытаўся Iгнатоўскi, паглядаючы пiльна праз акуляры на Попутчiка.

— Але… нядаўна… — адказаў зьдзiўлены Попутчiк.

Няўжо-ж усе, якiя прыяжджаюць у гэтую краiну свабоды, павiнны прайсьцi праз вагонь допытаў ГПУ!

— Ну i што?.. — пытаўся далей старшыня Iнбелкульту.

Памятаючы аб засьцярозе: «совершенно секретно», Попутчiк абмежаваўся толькi агульнымi словамi, ня кажучы таксама нiчога аб учарашняй «товарищеской чашке чаю».

— Нiчога… Усё добра… Я iм усё расказаў…

— Ну? I як да вас паставiлiся?

— Надта добра… Прынялi мяне вельмi добра. Iгнатоўскi задумаўся. Моў разважаў нешта, моў яшчэ хацеў нешта спытацца. Попутчiк дакiнуў:

— Але-ж я прыехаў з багаславенста «Грамады», а Ульянаў маець аба мне вельмi прыхiльныя iнфармацыi…

— Гм… Ульянаў?.. Чакайце!.. Ведаеце што? Учора акурат прыехаў з Варшавы Ульянаў… Едзе ў службовых справах у Маскву… Зайдзецеся да яго. Ён жыве ў «Эўропе»…

— Што кажаце!? Ульянаў у Менску! Ах, як гэта добра! Iду да яго!

— Iдзеце!.. Гасьцiнiца «Эўропа»… Ведаеце, дзе гэта?

— Ведаю… Бывайце!.. Дзякую.

3 Iнбелкульту да «Эўропы» было недалёчка. Як ужо Попутчiк быў на месцы i пастукаў у дзьверы пакою Ульянава.

У апартамэнтах дыплёмата

Ульянава ня было ў пакою. Попутчiк зьдзiвiўся, пабачыўшы тут шмат народу. Былi гэта пераважна маладыя жыдкi i жыдовачкi. Усе, хто чакаў на дыплёмата, сядзелi ўздоўж аднае сьцяны на крэслах, пастаўленых адно пры адным. Апрача невялiчкага столiка, гэныя крэслы былi адзiнымi мэблямi ў гэтых апартамэнтах. Не спадзяючыся спаткаць тут гэтулькi людзей, Попутчiк ня ведаў, што рабiць. Замiж таго, каб усiм агульна пакланiцца, ён падыйшоў да кожнага, падаючы руку на павiтаньне i прадстаўляючыся кожнаму жыдку i жыдовачцы.

I ў той самы момант думаў: «Навошта я гэта раблю? Лiшняе. Дык-жа з гэтымi людзьмi нiшто мяне ня лучыць i, магчыма, што ўжо больш нiколi ў жыцьцi iх не пабачу…»

А яны глядзелi з дзiвам на новапрыбылага ў прызваiтым заходняэўрапэйскiм касьцюме, у белым каўнерчыку на шыi, з цьвярдым фiльцовым капялюшом у руцэ.

Усе iншыя сядзелi ў шапках, зусiм ня думаючы зьнiмаць iх з галавы.

Попутчiк адчуваў сябе тут надта чужым.

У пакоi запанавала цiшыня.

Усе вочы ўглядалiся на Попутчiка.

У той час дзьверы адчынiлiся i ўвайшоў малады беларускi паэт У. Жылка[7].

Попутчiк вельмi ўсьцешыўся, пабачыўшы хаця аднаго знаёмага чалавека.

— A, i вы да Ульянава?

— Але. I вы таксама?

— Але. Маю адну справу…

— Кажуць, выяжджае ў Маскву.

— Але. Здаецца, сяньня ўвечары.

— Ня ведаеце, дзе ён цяпер?

— Зараз прыйдзе. Пайшоў на нiз да парыкмахэра.

Неўзабаве зьявiўся чаканы дыплёмат. Увайшоў з ручнiком, павязаным навакол шыi, з тварам, густа пасыпаным пудрай.

Быў гэта малады яшчэ чалавек з выглядам сухотнiка, блёндын, з бародкай. «Каб ня гэтая бародка, — думаў Попутчiк, — дык гэты белы напудраны твар меў-бы шмат супольнага з маскай П'еро».

Попутчiк упяршыню бачыў Ульянава i цiкаўна прыглядаўся. Дык гэта ж той чалавек, якi дапамог яму атрымаць савецкую вiзу!

— А, гэта вы, таварыш Попутчiк! — прывiтаў яго paдасна Ульянаў,— Я ўяўляў вас iнакш. Сядайце, калi ласка. Ну, кажэце-ж, як жывяцё, як вам тутака падабаецца? Ну, як? Не шкадуеце, што прыехалi?

3 гэтымi словамi Ульянаў сеў пры стале, дзе стаяла люстэрка, i пачаў канчаць свой туалет, сьцiраючы ручнiком пудру з твару.

«Чаму не зрабiў гэта ў парыкмахэра? Чаму зьявiўся гэтак на прыймо людзей?» — праляцела праз галаву Попутчiка, але ня было часу займацца гэтымi думкамi, i ён, панiжаючы голас, пачаў казаць аб сваiх клопатах:

— Усё добра, таварыш! Толькi непакоiць мяне адна рэч: за мной усьцяж ходзяць.

— Хто ходзiць?

— Нейкiя два вярзiлы, адразу ажно два!.. Гэтая нястача даверу да мяне, гэта страшэнна мучыць маральна… Чуеце, таварыш Ульянаў! Усё ходзяць, усюды ходзяць, бязупынна ходзяць, ад самага раньня ўжо чакаюць мяне на ганку!.. Я хацеў-бы высьвятлiць, аб што йдзе? Дык-жа вы, таварыш, ведаеце, з якiмi мэтамi я ехаў у Менск… Дык-жа Тарашкевiч казаў вам аба мне…

— Ну, але, але! Я ўсё ведаю… Шмат мне аб вас казалi, я вас добра ведаю… А вы ўжо гутарылi там… з iмi… на Савецкай вулiцы?

«I гэны таксама, — падумаў Попутчiк. — Мусiць, гэта нядаўняя гутарка ў ГПУ была бязумоўнай часткай праграмы прабываньня ў БССР…»

А голасна сказаў:

— Але. Мы там шырака гутарылi. Усё высьветлiлася. Усё ў парадку… А ўсё-ткi ходзяць!.. Пасьля апошняе гутаркi я думаў, што ўжо гэта скончана… Ну! Усё-ж ходзяць!

— Ха-ха-ха! «Ходзяць», кажаце. — Ульянаў шчыра засьмяяўся. — Ну, добра, сяньня я буду з iмi бачыцца, пагутару аб вас… Праз пару дзён я буду варочацца ў Варшаву. Праяжджаючы праз Менск, iзноў тут затрымаюся на адзiн дзень. Загляньце тады да мяне. Пагутарым.

Новы савецкi грамадзянiн

На другi дзень Попутчiк ужо не спаткаў на ганку вядомых шпiкаў. Гэтак прайшла пара дзён. Ня бачыўшы за сабой агэнтаў ГПУ, ён цешыўся, што за iм ужо ня сочаць, ня ведаючы таго, што за iм ходзяць больш дасьведчаныя ў сваiм рамясьцьве працаўнiкi.

Аднойчы падыйшоў да яго на вулiцы нейкi чалавек.

— Таварыш Попутчiк! Будзьце ласкавы пайсьцi за мной… Вас хоча бачыць таварыш Апанскi.

«Маеш табе!.. Дык яшчэ не канец! Яшчэ клiчуць!.. Ну што-ж рабiць! Дык-жа там нiчога благога мяне не спаткае», — падумаў Попутчiк.

— Скуль вы мяне ведаеце, таварыш? — спытаўся.

— О, я вас добра ведаю, — загадкава ўсьмiхнуўся незнаёмы.

Пайшлi ў кiрунку Савецкай вулiцы.

— У чым справа? Цi ня ведаеце, таварыш? — паспрабаваў Попутчiк пацягнуць незнаёмага за язык.

— А скуль-жа я магу ведаць! Я маленечкi чалавек. Мне начальства ня кажа…

— А можа-б, мы зайшлi дзе на чарку гарэлкi, — запрапанаваў Попутчiк, ня трацячы яшчэ надзеi выцягнуць нешта ад гепiстага.

Апрача таго, хацеў чаркай гарэлкi дадаць сабе адвагi, бо нягледзячы на ўвесь свой оптымiзм, падумаўшы, што яго зараз чакае спатканьне з Апанскiм, рабiлася яму неяк млосна.

— Не, не, не цяпер. Вельмi дзякую. Хiба iншым разам. Думаю, што яшчэ няраз спаткаемся. Цяпер таварыш Апанскi на нас чакае.

У ГПУ Попутчiк, як дагэтуль iзноў быў пастаўлены перад аблiччам ужо знаёмых фiгур: Апанскi, Гродзiс, Гендзiн, Карытаў…

— Ну, як-жа-ж вы ўстроiлiся, таварыш? — першае пытаньне задаў Гродзiс.

— Гм… Праўду кажучы, дык яшчэ ня ўстроiўся…

— Ну, як-жа цяпер? Ходзяць за вамi цi ня ходзяць? Ха-ха-ха! — сьмяяўся Апанскi.

— Не… хэ-хэ-хэ… ужо ня ходзяць…

— А вы гэтак непакоiлiся!.. Ха-ха-ха!.. А гэта звычайнае непаразуменьне. Мы забылiся адмянiць стары загад. Гэтулькi ўсяго на галаве, што цяжка аба ўсiм памятаць!

— А як-жа там матуля ваша? Здаволена, што прыехаў сынок? — чула спытаўся Гендзiн.

— О, ведама, мацi вельмi рада. Iзноў зьвярнуўся Апанскi:

— А ведаеце што, таварыш Попутчiк! а там у Вiльнi ну дык жа аб вас напiсалi! Здорава напiсалi!

— Што напiсалi?

— Аб гэтым iншым разам… Скажу толькi, што калi-б вы туды цяпер вярнулiся, ну дык селi-б моцна, на шмат гадоў!

— Чаму? Я-ж нiчога такога не зрабiў…

— Ведаеце што, — сказаў паважна Гродзiс, — мы толькi што перад вашым прыходам акурат аб вас гутарылi, i ведаеце, якая нам думка прыйшла ў галаву? Заставайцеся тутака!..

— Але-ж я вельмi хачу…

— Але, калi хочаце тут застацца i працаваць для беларускай культуры, дык прымайце савецкае грамадзянства. Гэта шмат аблегчыць вам жыцьцё.

Попутчiк праясьнеў:

— Што вы кажаце! Дык-жа аб гэтым я толькi i думаў. Але, кажуць, што атрымаць савецкае грамадзянства вельмi цяжка… Але калi гэта магчыма…

— Ня турбуйцеся. Калi мы гэта захочам, вы атрымаеце грамадзянства без даўгой цяганiны. Зараз я вам памагу…

3 гэтымi словамi ўзяўся за ручку тэлефону i званiў у камiсарыят.

«… Зараз прыйдзе да вас таварыш Попутчiк… У справе грамадзянства… Вы, калi ласка, там усё для яго зрабеце… Не, ня трэба… Бяз доўгай працэдуры… Хутка i проста…»

Выбачайце, — уставiў свае слова Попутчiк, — але ў гэтай справе мне, мусiць, трэба паразумецца з польскiм консульствам… Падаць там нейкую заяву…

— Не! Не! Не!.. Ня трэба да консульства! Ужо мы самi выпаўнiм за вас усе фармальнасьцi… Iдзеце цяпер, таварыш, у камiсарыят, напiшэце там патрэбную заяву i хутка атрымаеце грамадзянства… Во як гэта ў нас робiцца — раз, два, i гатова! ня так, як у капiталiстычных краёх…

Попутчiк паляцеў да камiсарыяту. Там на яго чакалi. Спаткалi надта ветла. Падалi паперу i чэрню.

Попутчiк напiсаў заяву.

Казалi яму прыйсьцi праз пару дзён.

У працягу дзесяцёх дзён Попутчiк ужо быў савецкiм грамадзянiнам.

Напiсаў да жонкi, каб лiквiдавала кватэру ў Вiльнi ды ехала з дзецьмi ў Менск.

«…Нарэшце я ўстроiўся, — пiсаў да жонкi. — Далi мне савецкае грамадзянства i дастаў работу… Будзе нам добра…»

Жонка адказала лiстом, у якiм прабiваўся сум i пакорнасьць свайму лёсу.

«…Я адчувала, што гэтак скончыцца… Што-ж рабiць! Дзе ты, там i мы… Я пачала ўжо рабiць захады да выезду… Ужо прадаю рэчы…»

* * *

Попутчiк паехаў у Вiцебск на становiшча лiтаратурнага кiраўнiка 2-га Беларускага дзяржаўнага тэатру. Ня была гэта, аднак, служба штатная. Мелiся яму плацiць ад п'есы. Але на жыцьцё хапiла-б…

Перад Новым годам

Вiцебск

Гэта было 31 сьнежня 1926 году. На чацьверты дзень пасьля атрыманьня Попутчiкам савецкага грамадзянства.

Попутчiк сядзеў перад люстэркам з брытвай у руццэ. У хаце, апрача яго, нiкога ня было. Дзякуючы гасьцiннасьцi свайго прыяцеля, дырэктара ўрадавага беларускага тэатру М. Красiнскага, Попутчiк у яго акватараваўся.

— Што за лiха! — думаў, саскрабаючы брытвай валасы з твару. — Якая дзiўная штука! Калi я запрапанаваў спаткаць новы год у рэстаране, акторы глянулi на мяне з такiм жахам, быццам я сказаў нешта недарэчнае. Вiдаць, што ў гэтай старонцы людзi п'юць гарэлку хаваючыся.

Або з гэткiмi порткамi! Дык-жа пасьля майго прыезду з Вiльнi нiводзiн з iх не прайшоў мiма, не памацаўшы мяне за нагу i ня спытаўшы, якая цана гэткiх портак за гранiцай. Узапраўды, дзiўна яны тут апранаюцца. Жанчыны ходзяць у мужчынскiх шапках, мужчыны носяць нейкiя каляровыя хламiды.

Попутчiк пачаў мазаць другi раз твар мылам, як раптам зазьвiнеў званок.

— Каго там нясе?..

Увайшоў нейкi незнаёмы.

— Выбачайце, калi ласка, што перашкаджаю. Бачу, што вы заняты… Я маю даручэньне… я супрацоўнiк ГПУ… мне даручана прасiць вас, каб вы заўтра вячорным цягнiком выехалi ў Менск. Хоча вас бачыць таварыш старшыня Апанскi…

— А, акурат пасьлязаўтра я зьбiраўся ехаць у Менск, — адказаў Попутчiк.

— Не, не! — перапынiў яго незнаёмы. — Вас вельмi прасiлi, каб заўтра… Выбачайце, але, можа, грашовыя справы?.. Калi дазволiце, дык я мог-бы вам пазычыць…

— О не, нiчагусенькi… Дзякую… Ну, калi гэта так важна, дык канец канцоў магу выехаць i заўтра.

— Але. Будзьце ласкавы. Калi ласка, падпiшэце, што я паведамiў вас.

— О, якiя фармальнасьцi!

— Так, ведаеце, фармалiстыка… Нiчога не парадзiш, такi заведзены парадак… А дзе вы спатыкаеце Новы год?

— Сярод актораў, у прыватнай кватэры.

— Ну, ня буду вам перашкаджаць. Бывайце здаровы. Зычу весела правесьцi час.

— I вам таксама… Бывайце… Асьцярожна, тут цёмна… Вось дзьверы… Усяго добрага!

Незнаемы пайшоў.

— Якiя мiлыя людзi, — думаў Попутчiк, сядаючы iзноў перад люстэркам. — А там, у нас за гранiцай палохаюць усiх гэтымi лiтарамi: ГПУ… Надта мiлыя!.. Джэнтэльмэны! А якая простасьць, шчырасьць! Чалавек незнаёмы прапануе мне пазыку, як добры прыяцель… Мiлыя людзi! Ня тое, што ў гнiлых буржуазных краёх!

Фiлёр

Назаўтра ўвечары Попутчiк сядзеў у вакзальным буфэце, чакаючы на прыход цягнiка.

У буфэт увайшла кампанiя, зложаная з двох мужчын, жанчыны i сабакi. Мужчыны былi ў дарагiх шубах, дама была апранута ня горш за жанчын гнiлога захаду, у аднаго з мужчын быў футляр са складной стрэльбай.

Кампанiя расьселася за суседнiм столiкам i пачала гутарку на паляўнiчыя тэмы.

— Хто гэтыя людзi? — думаў Попутчiк. — Гэтыя вясёлыя, добра апранутыя, поўныя радасьцi жыцьця людзi?

— Як вы яго клiчаце? — спытаўся адзiн з мужчын у другога.

— Фiлёр.

— Ха, ха! Праўда, Фiлёр! Лоўкае iмя! Фiлёр! Хадзi сюды! Ха-ха-ха!

Сабака сядзеў спакойна на падлозе, ленна паглядаючы сваймi разумнымi вачыма то на аднаго, то на другога. Раптам адзiн з iх пахiлiўся над сабакам i, зiрнуўшы на Попутчiка, шапнуў:

— Фiлёр! Вазьмi!

Фiлёр падняўся са свайго месца, не сьпяшаючыся падышоў да Попутчiка i, абапёршы лапы на ягоных каленях, павярнуў сваю касматую морду да свайго гаспадара, быццам пытаючыся, цi добра выканаў заданьне.

Элегантная кампанiя расьсьмяялася.

— Якi мiлы жарт, — падумаў Попутчiк i ўсьмiхнуўся, пазiраючы на незнаёмых.

Фiлёр вярнуўся на свае месца.

Гутарка перайшла на iншыя тэмы. Цяпер гаварыла дама. Гаварыла аб шаўковых панчохах, аб вялiкiх цэнах, аб тым, як цяжка знайсьцi добры тавар.

Цягнiк ужо прыйшоў. Толькi адзiн вагон iдзе проста ў Менск. Калi сядзеш у iншы — у Воршы будзе перасадка. Попутчiк знайшоў гэты вагон i ўсьцешыўся, пабачыўшы там бачаную ў буфэце кампанiю. Значыцца, едзем разам у Менск. Пачаў разглядацца навакол, шукаючы для сябе месца.

— Вы шукаеце месца? — падыйшоў да яго адзiн з незнаемых джэнтэльмэнаў. — Вось вашае месца. I паказаў рукой на незанятую лаўку.

— Сядайце, — казаў далей незнаёмы ўпаўголасу, каб ня чулi iншыя пасажыры. — Вы арыштаваны. Зразумела? Вось ордэр!

I чэкiсты паказаў нейкую паперку.

Попутчiк ускрыкнуў:

— Як?! за што? чаму?!

— Цсс! — супакоiў яго незнаёмы. — Не цяпер, тут публiка, пасьля пагаворым… Сядайце, можаце прылегчы… Фiлёр! на месца!

I Фiлёр паслухмяна палез пад лаўку Попутчiка на паказанае яму месца.

Чэкiстыя далей вясёла гутарылi аб розных рэчах. Пасьля заснулi. Заснулi i ўсе пасажыры ў вагоне. Ня спаў толькi Попутчiк i ягоны вартаўнiк — Фiлёр. Як толькi Попутчiк паварухнецца, сабака бурчыць. Попутчiк стараўся нават ня дыхаць, каб не злаваць свайго нямiлага суседа пад лаўкай.

Дык як ён мог спаць! У галаве гудзелi думкi: за што? тут хiба непаразуменьне! Поўна неспадзевак у гэтым саюзе савецкiх рэспублiк!.. Але за што-ж мяне? Дык-жа я ўжо даўно перамянiўся да Саветаў! Дык-жа я ўжо даўно анi словам, анi пяром не выступаў процi iх! Я прыбыў сюды зусiм легальна!.. Дык чаго-ж iм ад мяне трэба?

У вадказ на гэтыя пытаньнi Фiлёр няпрыязна бурчэў пад лаўкай…

* * *

Ранiцой кампанiя разьбiлася. Пан са стрэльбай у футляры разьвiтаўся з панам бяз стрэльбы i з ягонай дамай. Селi на звозчыцкiя санкi: чэкiсты побач Попутчiка, дама ў iх на каленах, пры нагах разьлёгся Фiлёр.

— Савецкая вулiца, ГПУ, — скамандаваў чэкiсты звозчыку.

Паехалi. Гэтыя санi везьлi Попутчiка ў невядомую будучыню.

— Федзя! цi ты хутка вернешся на сьнеданьне?

— Але. Скора. Вось толькi яго здам.

«Яго» — значыцца Попутчiка.

У камэндатуры ГПУ звычайная працэдура. Адзiн «здаў», другi «прыняў», расьпiсаўся. Пасьля «вобыск». Пасьля нейкi калiдор, рад дзьвярэй. Адны з iх адчынiлiся перад Попутчiкам. Нары, вакно з кратамi. Брудныя, са сьлядамi клапоў сьцены…

А пасьля — доўгiя гадзiны панурых думак, можа, днi й ночы, а можа, месяцы, а можа гады нават.

Думак, якiя пачалiся ў падвале ГПУ ў дзень новага 1927 году, ды якiя давялi Попутчiка да перакананьня, што, аднак, «наши пути расходятся».

Бяз маскi

Але далоў маску! Бо, мусiць, ужо чытач i сам здагадаўся, што пад гэтай, вельмi празрыстай, мiж iншым кажучы, маскай «Попутчiка» хаваецца сам аўтар гэтых успамiнаў.

Скiдаю маску. Але! Гэтым наiўным «Попутчiкам» быў я — Францiшак Аляхновiч.

Чытачы мае! Вы думаеце, што гэта лёгка прызнацца, што я, ужо не дзяцюк, даў так наiўна, так дурнавата, гэтак бязьмежна недарэчна ашукаць сябе! Мне цяпер сорамна, што я гэтак бяскрытычна верыў тады ў савецкi мiраж, што нават агентаў ГПУ прыймаў за людзей, якiм можна верыць, мала што не за сваiх прыяцеляў.

Цяжка было пiсаць гэту споведзь, гэтае дабраахвотнае «пакаяньне». Довадам гэтага, што ў 1937 г., выпускаючы ў Вiльнi сваю кнiжку «У капцюрох ГПУ», я абмежаваўся толькi сваiмi вастрожнымi ўспамiнамi, ня кажучы нiчога аб тым, што было са мной ад дня прыезду ў Менск да дня арышту.

Але трэба было напiсаць i аб тым, што дзеялася памiж 17 лiстапада 1926 г. i 1 студзеня 1927 г. Бяз гэтага было шмат чаго няясна. Адны пыталiся: «За што-ж канец канцоў бальшавiкi пасадзiлi гэтага Аляхновiча?» А iншыя казалi:

«Э! Мусiць, нешта было… гэта нездарма… чалавека так нiзашто ў вастрог ня садзяць…»

Цяпер маеце ўсё, няма нiчога недасказанага! Цяпер ведаеце, за што. Але цяпер, пасля перажываньняў апошнiх год, ужо, мусiць, нiхто й не задаваў-бы гэткiх пытаньняў. Цяпер ужо ўсе — i ў Заходняй i Усходняй Беларусi — добра пазналi бальшавiкоў i ведаюць, за што людзей садзяць у вастрог…

Дык навошта я гэта ўсё пiшу? Можа, й ня трэба ўжо аб гэтым пiсаць, калi ўсе ўжо добра пазналiся на бальшавiкох?

Дай Божа, каб усе. Але яшчэ ня ўсе. Як сыфiлiтычныя сьпiрохэты ў варганiзьме, гэтак залазiць ў душы паганая бальшавiцкая атрута. Няхай мае словы, словы «попутчiка», аздараўляюць гэтых бедных духам людзей. Няхай вучацца на маiм прыкладзе. Бо нi Тарашкевiч, нi Рак-Мiхайлоўскi, нi Гаўрылкiн, нi Дварчанiн — ды й ня пералiчыш iх усiх, нiчога вам ня скажуць. Адны з гэтых няшчасных, неразумных гнiюць ўжо ў зямлi, iншыя — у концлягерах або вастрогах.

Мне пашанцавала. Я шчэ жыву. Я на волi. Я магу яшчэ трымаць пяро ў руцэ. Ад свайго вызваленьня, восем год назад, я не пакiдаю пiсаць i гаварыць аб найстрашнейшым ворагу чалавецтва — аб бальшавiзьме. Мне калiсь ня верылi. Казалi, што гэта паэтыцкая выдумка. Хлусьня. Цяпер паверыце.

У падвале

Дзьверы адчынiлiся. Заскрыгатаў ключ.

Я глянуў на сваю новую кватэру.

Падвал. Падлога цагляная. У вакне выбiты шыбы. Краты. На сьценках нейкiя дзiўныя дзiры. Нейкiя плямы. Мабыць, гэта былi плямы ад расьцёртых клапоў, але мне тады яны здавалiся пырскамi крывi расстрэляных тут людзей.

Страшэнна сьцюдзёна. У гэты дзень тэмпэратура на-панадворку, мусiць, была ня менш за 10 градусаў марозу, a тут выбiты шыбы ў вакне.

Я закурыў (папярос у мяне не адабралi) i пачаў хадзiць па камары, ад сьценкi да сьценкi, з кута ў кут, як зьвер, зачынены ў клетцы.

Думкi хмарай праляталi праз маю галаву. Я ня мог яшчэ ўцямiць свайго палажэньня. За што, дзеля чаго арыштавалi мяне? Тады я шчэ ня мог падумаць, што мяне сьцягнулi ў СССР з правакацыйнай мэтай.

Замiж шырокае культурнае працы ў Савецкай Беларусi — цесная камара ў падвале з выбiтымi вокнамi.

Змораны думкамi i хадой па камары, я сеў на нары, якiя былi тутака адзiным мэблем. Я спрабаваў заснуць. Вырваўшы з падлогi дзьве цэглы, я падлажыў iх сабе пад галаву й разлёгся на сваiм «ложку».

О, каб заснуць! Каб забыцца на гэтыя абставiны! Але сон не зьяўляўся. Ды, апрача таго, дакучлiвы холад прымусiў мяне ўскочыць з гэтай пасьцелi i далей кiдацца з кута ў кут.

Я пачаў дамагацца, каб мяне паклiкалi «наверх» дзеля высьвятленьня таго, што сталася. Да Апанскага я не хацеў iсьцi. Гэтая ягоная вечная iранiчная ўсьмешка не прарочыла нiчога добрага. Але я мог даверыцца Гродзiсу. Гэты таўстапузiк з добрым вясёлым тварам быў такi сымпатычны! Гэй! Здаецца, што на гэтым памятным банкеце я пiў з iм на брудэршафт… Ну, ведама, ня буду казаць яму «ты»… Тады — гэта быў такi мiмалётны настрой… Буду казаць «вы», «таварыш»…

Я стукаў кулаком у дзьверы, каб выклiкаць дзяжурнага чырвонаармейца.

— Чаго стукаеш? — быу адказ. — Усе заявы толькi на паверцы ўвечары.

Трэба, значыцца, чакаць, а час так памалу цягнецца! Асаблiва ў першыя вастрожныя днi.

Прынесьлi мне ў алюмiневай мiсе чай i кусок цукру. Я прагавiта пiў гэту цёплую жыжку.

Я курыў папяросу па папяросе — i са страхам пабачыў, што ўжо засталося толькi пяць штук! Што будзе, як застануся бяз курыва! Тады ўжо, хiба сапраўды здурэю…

Пачало ўжо зьмяркацца. Пад стольлю заясьнела слабым сьвятлом электрычная лямпачка. Пры гэтым сьвятле мае памяшканьне выглядала яшчэ больш гадка.

Брр! Сьцюдзёна! Пачалася мяцелiца. 3 надворку праз пабiтае вакно ляжыць немалая куча сьнежнага пуху.

I нямаведама, што было цяжэй перажываць: цi ўсе гэтыя фiзычныя нястачы, цi жах маральных мукаў?..

* * *

Нарэшце так прагавiта чаканая паверка.

Недзе ў калiдоры грымелi замкi, чуваць былi цяжкiя крокi салдацкiх ботаў, скрыгаталi ключы, стукалi дзьвярыма, даляталi да мяне нейкiя нявыразныя галасы…

Наблiжалiся да мае камары.

Нарэшце дзьверы адчынiлiся…

— А, гэта ён?..

— Але, гэты новы.

— Калi прывялi?

— Сяньня ранiцой.

А пасьля, зварачаючыся да мяне:

— Заявления какие есть?

— Калi ласка, таварыш… Я ня ведаю, таварыш, за што мяне пасадзiлi… Тут страшэнна холадна… немагчыма… Сьнег, вецер праз вакно…

— Ну ничего!.. Праз пару дзён перавядзём вас у iншую камару… Хэ, хэ! не падабаецца ў нас?

— Я, таварыш, хачу бачыцца… Гэта немагчыма… Гэта нейкае непаразуменьне… Я хачу высьвятлiць… Дык-жа гэта няўзмогу!

— 3 кiм хочаце бачыцца, гражданiн?

— Я прашу выклiкаць мяне да таварыша Гродзiса.

— Да Гродзiса?! — чэкiсты зьдзiваваўся, пачуўшы прозьвiшча аднаго з вяльможаў. Ну, добра… мы яму даложым…

Дзьверы зачынiлiся.

Iзноў я застаўся са сваймi цяжкiмi думкамi — гэтымi непажаданымi таварышамi мае адзiноты.

О, каб можна было ня думаць!..

Як ён сказаў?.. «Праз пару дзён перавядзём»… Значыцца не на волю, а толькi ў iншую камару!.. Дый шчэ трэба сядзець у гэтай сьцюдзёнай нары пару дзён!.. Але-ж заўтра я пабачуся з Гродзiсам!.. Там усё высьвятлiцца…

Я адкрыў пушачку з папяросамi. Ужо засталiся толькi дзьве. Трэба ашчаджаць. Не! Цяпер ня буду курыць!

Пяцьдзесят разоў з кута ў кут, туды й назад — i тады толькi дазволю сабе на гэтую прыемнасьць…

А апошняя — застаецца на заўтрашнюю ранiцу.

Раааз…

Двааа…

Трыыы…

На другi дзень

На другi дзень, калi я, замёрзшы, нявыспаўшыся i без папярос, сядзеў з роспаччу ў душы на сваiх нарах, раптам дзьверы адчынiлiся.

— Пожалуйте наверх!

Павялi мяне па нейкiх няведамых мне ўсходах, калiдорах. Мяне абвеяла цяплом канцылярскiх пакояў.

Чырвонаармеец пастукаў у дзьверы.

Я апынуўся ў прасторным, добра мэбляваным габiнэце Гродзiса. Я падыйшоў да яго, як да чалавека, ад якога чакаеш вызваленьня з цяжкой прыгоды.

Гродзiс стаяў за сваiм стадом, трымаючы рукi ў кiшэнях.

— В чём дело?

— Таварыш!.. Я да вас, таварыш!.. Што здарылася? На што мяне арыштавалi? Дык-жа-ж ужо ўсё было высьвятлена…

— Перш-на-перш, — засычэў Гродзiс, — я для вас гражданiн, не таварыш. Гусь свинье не товарищ. А па-другое, у чым рэч?.. Толькi каротка, бо я ня маю часу.

— За што мяне арыштавалi?

— Як за што? Ха-ха-ха! Вось дык пытаньне! А старыя грахi адпакутваць ня трэба?.. Ды што тут шмат казаць! Як вас паклiчуць на допыт, там пагаворыце… А цяпер — марш у камару!

— Але-ж, таварыш!.. выбачайце!.. Грамадзянiн!.. Цi доўга я буду сядзець у гэтай халоднай камары? Гэта-ж немагчыма!..

— Што? Нядобра? — засьмяяўся iранiчна чырвоны вяльможа, гэтаксама, як учорашнi чэкiсты на паверцы. — Ну, добра. Заўтра вас перавядуць у iншую камару… Ну, i марш з iм! — кiнуў каманду чырвонаармейцу, што стаяў пры дзьверах.

Мой таварыш

Гродзiс датрымаў слова.

На другi дзень пасьля гэтае гутаркi мяне перавялi ў iншую камару, дзе была падлога з дошчак, цэлыя вокны, дзе, апрача нараў, стаяў стол i два ўслончыкi. Тут было цёпла. Калёрыфэры цэнтральнага аграваньня былi такiя гарачыя, што на iх можна было сушыць сухары.

Тут я сядзеў ужо не адзiн: я сустрэўся тутака з другiм вязьнем.

Пачалi гутарыць. Мой таварыш быў латвiйскiм афiцэрам. Быў кiраўнiком разьведкi на пагранiччы. А трапiў сюды вось якiм чынам.

Жыў блiзка гранiцы. Год назад, у вадзiн зiмовы вечар, нехта пастукаўся ў дзьверы хаты. Гэта быў адзiн з ягоных разьведчыкаў, якi прыйшоў да яго з савецкага боку быццам у справах службовых.

Калi госьць з савецкага боку расьсеўся й пачалася ryтарка, у гэты час, карыстаючыся, што дзьверы ўжо ня былi зачынены на ключ, уварвалася ў хату васьмёра ўзброеных людзей у чырвонаармейскiх шынэлях. Афiцэр, здагадаўшыся аб зрадзе, схапiў браўнiнг i пачаў страляць у тых, што напалi на яго. Але пасьпеў толькi аднаго ранiць. Iншыя кiнулiся на яго, абяззброiлi, пабiлi, забралi ўсе паперы й пацягнулi сваю ахвяру на савецкi бок. Жонка афiцэра, якая прыбегла на шум, пабачыўшы, што робiцца, выбегла з хаты, каб паклiкаць на падмогу блiзкую ваенную старожу. Але не пасьпелi яшчэ латвiйскiя жаўнеры хапiцца за зброю й выбегчы на вулiцу, як ужо тыя, што напалi, апынулiся разам са сваей ахвярай каля суседняга лесу на савецкай тэрыторыi. Жаўнеры не маглi страляць у ўцекачоў, каб не пацэлiць у свайго афiцэра.

Усё гэта сталася ў працягу нядоўгiх часiн.

Пабiтага, ашаломленага неспадзеўкай, прывялi да найблiжэйшага посту ГПУ, падганяючы ўдарамi прыкладаў.

Ён ведаў, што яго чакае. Пагрозамi, абяцанкамi i цэлым апаратам спосабаў, якiя ведае толькi ГПУ, патрапiлi стэрарызаваць яго гэтак, што ён выдаў усiх сваiх супрацоўнiкаў, якiя жылi на савецкай тэрыторыi.

Была iнтэрвэнцыя латвiйскага ўраду. Была выслана нота. Але ўсё дарма, бо… яго прымусiлi напiсаць на паперы, што ён… перайшоў гранiцу — дабраахвотна!

У Менску быу суд. Падсудных было шмат. Двох прысудзiлi на кару сьмерцi, iншых у вастрог, пераважна на 10 год, а галоўнаму гэрою працэсу, бяручы на ўвагу ягонае «шчырае прызнаньне и пакаяньне» — далi наймякчэйшую кару — пяць гадоў вастрогу.

Але-ж ведама, што судовая пастанова для ГПУ не абавязковая. Засуджаны добра ведаў, што сяньня, маючы прысуд на 5 год вастрогу, заўтра, паводле пастановы колегii ГПУ, можа быць расстраляны. Дык жыў у заусёднай няпэўнасьцi[8].

Часта, калi памочнiк каманданта Вавiлаў, якi ў Менскiм ГПУ выконваў таксама й абавязкi ката, заглядваў да нашае камары, таварыш мой, скрываючы свой нутраны непакой, пытаўся вясёлым тонам:

— Ну, як думаеш, Вавiлаў, расстраляюць мяне цi не?

— Э, выдумаў!.. — адказваў нявыразна Вавiлаў.

Наагул, Вавiлаў быў даволi дабрадушны i стараўся падтрымлiваць сярод вязьняў добры настрой. Зусiм магчыма, што вязучы сваю ахвяру на месца расстрэлу, ён i тут стараўся суцешыць вязьня:

— Ты, браток, не маркоцься… Гэта ня страшна… Гэтак толькi здаецца… Гэта накшталт таго, як-бы ты ехаў вырываць сабе зуб… Спачатку страшна, а там — адзiн мамэнцiк, а пасьля нiчога… добра…

Гэтакi быў наш Вавiлаў.

* * *

Ведама, я расказаў таварышу ўсю сваю справу. Усю, з усiмi дэталямi. Тут нiчога не хаваў. Казаў пра ўсе гутаркi ў ГПУ, пра банкет, пра сваё савецкае грамадзянства. Мне тады здавалася, што «совершенно секретно» на волi, за вастрожнымi мурамi перастае ўжо быць сакрэтам.

Я пытаўся, што ён думае, як усё гэта скончыцца?

Мой таварыш глядзеў на маю будучыню вельмi пэсымiстычна.

— Найменш, што вам могуць даць — гэта пяць гадоў высылкi ўва Ўсходнюю Сiбiр, або пяць гадоў Саловак… Менш не даюць… Сяджу тут ужо другi год… Праз маю камару прайшло шмат народу… Менш не даставалi… А бальшыня мела дзесяць год або расстрэл.

Значыцца, найменш — 5 год! Пяць даўгiх год быць паз-баўленым волi, быць адарваным ад жыцьця, ад сваiх блiзкiх!.. Пяць год — найменш… А можа — дзесяць?.. А можа… расстр…

Брр! Лепш аб гэтым ня думаць!..

Але-ж не! «Грамада» выручыць! Ульянаў выручыць! Каб толькi яны даведалiся! Яны там нiчога яшчэ ня ведаюць. Але з часам даведаюцца, — а тады прыйдзе вызваленьне… Адчыняцца вастрожныя дзьверы i — хто ведае — можа, ГПУ будзе «извиняться за причиненное беспокойство».

Але калi-ж высьвятлiцца гэтае непаразуменьне?

— Таварыш! Калi мне дазволяць паслаць лiст на волю?

— Як вас паклiчуць на першыя допыты, тады прасеце ў свайго «уполномоченного»… Можа, дазволiць.

На Камароўку

Часта няма аб чым гутарыць, асаблiва калi людзi прымушаны быць з сабой неразлучна цэлыя днi i ночы. Усё ўжо, здаецца, сказана, усё перагаворана.

Як ня было аб чым гаварыць, мы гулялi ў шахматы. Аднаго разу мой таварыш быў неяк дзiўна няўважлiвы, раз за разам прайграваў. Як пачаў наблiжацца вечар, пачаў агортваць яго нейкi несупакой. Я спытаўся, што з iм?

— Сяньня панядзелак, — адказаў ён.

— Ну дык што? Такi самы дзень, як iншыя.

— Сяньня панядзелак… Ужо два тыднi, як нiкога не ўзялi… Думаю, што сяньня…

— Куды?

Ён глянуў на мяне працяжна й адказаў:

— На Камароўку.

— Што гэта: Камароўка?

— Лес. У Камароўскiм лесе расстрэльваюць. Цi-ж ня ведаеце?

Я нiчога ня ведаў. Цяпер толькi даведаўся…

У нядзелю звычайна вяртаўся кур'ер з Масквы з прысудамi калегii ОГПУ, а ў панядзелак пачыналiся расстрэлы.

Зьмяркалася. Ужо хутка запаляць электрыку.

Але яшчэ вiдаць. Можна распачаць новую партыю шахматаў.

Раптам мой партнёр сарваўся з месца i пачаў нэрвова хадзiць па камары.

— Чаго вы?.. — пытаюся.

— Цiха…

— Чаму?..

— Няўжо ня чуеце?

На падворку гудзеў матор аўтамабiля-грузавiка. Мой таварыш кiнуўся да дзьвярэй i, прытулiўшыся да iх, пачаў прыслухоўвацца. Я з дзiвам глядзеў на ўсё гэта, не адчуваючы трагэдыi, якая ў той час разыгрывалася ў падвале ГПУ, а ў душы майго таварыша асаблiва. Раптам ён адскочыў ад дзьвярэй i кiнуўся да вакна.

— Бяруць… — прахрыпеў.

Перад нашым вакном хутка мiгнулi нейкiя сьценi. Было чуваць, як ад'яжджаў аўтамабiль. Я глянуў на свайго камрата. Стаяў ён непарушна каля вакна, а сьлёзы капалi з вачэй.

У гэты вечар павезьлi на Камароўку двох зраджаных iм ягоных таварышоў.

Аднаго прозьвiшча — Iвашка. Другога — не памятаю.

Юдава работа

Хаця справа майго вастрожнага камрата ўжо была закончана i ўжо яму не заставалася нiчога iншага, як адседжваць свой тэрмiн або чакаць магчымасьцi расстрэлу, час ад часу клiкалi яго наверх, дзе былi канцылярыi сьледчых. Як ён вяртаўся, я часта чуў ад яго пах гарэлкi. Ён расказваў мне, што клiкалi яго ў справе перасылкi лiстоў ягонай жонцы, якая засталася за гранiцай i да г. п. казкi. Тады я верыў гэтым гутаркам. Цяпер, багаты дасьведчаньнем, якое мне далi сем год вастрожнага жыцьця, ведаю, з якой мэтай клiкалi яго туды «наверх». Ён там даваў справаздачу з таго, аб чым я казаў i што я рабiў. Даведзены тэрорам да поўнага маральнага заняпаду, ён далей iшоў дарогаю зрады, думаючы, што гэткiм чынам выратуецца ад сьмерцi…

Наша камара мела сваю гiсторыю. Казалi, што ў ёй прабыў два днi пасьля свайго арышту Савiнкаў. Тут сядзеў ксёндз Усас, якога пасьля абмянялi ў Польшчу, ды iншыя «славутасьцi». Запраўды, нашая камара была аднэй iз лепшых. 3 вакна было вiдаць падворак. Дзякуючы гэтаму мы часам маглi бачыць вязьняў з iншых камар, калi iх выводзiлi «на прагулку».

Першыя допыты

Гэтак прайшло два тыднi.

Я сядзеў у двох з латвiйскiм афiцэрам, гутарылi, сушылi сухары на трубах калёрыфэра, гулялi ў шахматы:

Дзень да дня падобныя, як дзьве каплi вады,

Чырвонаармеец адчынiў дзьверы i клiкнуў:

— Аляхновiч! На дапрос!

Ужо было каля поўначы. Я гэтага не спадзяваўся. Я шчэ ня думаў, што допыты вязьняў бываюць толькi ўночы.

Я схапiў каўнерык. Шпiнка не хацела папасьцi ў дзiрачку, рукi дрыжэлi, а салдат падганяў:

— Ня трэба!.. Хутчэй!.. Пробкой вылетай!

Пайшлi.

Iшоў я з добрай надзеяй. Нарэшце буду магчы шчыра пагаварыць. Скажу ўсё. Дык-жа я ня маю чаго хаваць. Ну, i ведама, выслухаўшы мяне, зараз звольняць, ну калi ня зараз, дык заўтра, дык за колькi дзён пасьля выкананьня ўсiх зьвязаных з гэтым канцылярскiх фармальнасьцяў.

А што, калi?..

* * *

Пры стале сядзеў брунэт мангольскага тыпу, прыглядаючыся да мяне ўважна.

Я затрымаўся на сярэдзiне пакою, чакаючы, што далей.

Даволi доўга трывала гэтая прыкрая маўчанка, у часе якой «уполномоченный» сьвiдраваў мяне сваймi вачыма.

Нарэшце я пачуў:

— Ну, сядайце, грамадзянiн Аляхновiч!

Ды йзноў даўгая паўза, у часе якой брунэт ня спушчаў з мяне вачэй.

Гэта надта мучыла. Каб адарваць на часiну свой пагляд ад гэтага чалавека, я пачаў поркацца ў кiшанi, выцягваючы насатку.

Брунэт таксама палез у сваю кiшаню i выцягнуў адтуль наган, якiм, паклаўшы яго на стале, пачаў забаўляцца. Нарэшце пачаў:

— Н-у-у-у, расказвайце нешта, грамадзянiн Аляхновiч! Што-ж мы гэтак сядзiмо й толькi глядзiмо адзiн на аднаго. Я хацеў-бы з вамi шчыра пагутарыць.

— Калi ласка. I я таксама.

— Ну, дык расказвайце аб сваей «Беларускай Радзе».

— Што расказваць?

— Усё.

— Ня ведаю, што вас спэцыяльна цiкавiць.

— А я вам вось што скажу, грамадзянiн Аляхновiч! Перад вамi сядзiць стары рэвалюцыянэр i дасьведчаны чэкiсты. Але ня думайце толькi, што я хачу вашае загубы. Наадварот. Я хачу дапамагчы вам. Але памятайце адно: трэба быць зусiм шчырым, адкрытым. Давайце пагаворым па-таварыску, бяз нiякiх утойваньняў. Ад вас залежыць ваш лёс…

Я пачаў гаварыць. Я казаў, як я ехаў сюды, веручы, што тут творыцца новае харошае жыцьцё, што тут на культурнай нiве буду мець шырокае поле для беларускай працы, што за мяне можа паручыцца «Грамада», што я, ехаўшы сюды, ня меў нiякай благой думкi й да г. п.

— Ведаю, ведаю, усё гэта ведаю… Але не аб гэта йдзе.

Раптам з-за дзьвярэй суседняга пакою пачууся голас:

— Пятроў! Хадзi сюды на часiнку! Хутчэй!

Мой сьледчы сарваўся з крэсла й пабег у другi пакой, пакiдаючы свой наган на стале.

Прозьвiшча «Пятроў» мне было знаёмае. Я поркаўся ў сваёй памяцi й нарэшце ўспомнiў… Ага! Вiльня… Гасьцiнiца «Эўропа». I словы порт'ера:

— …Тут нiколi нiякi пан Селях ня жыў. Тутака жыў пан Пятроў…

Гм. Дзiўна…

Мой пагляд затрымаўся на нагане, што ляжаў на стале. Навошта гэтая камэдыя? Быццам я паверу, што ён, забыўшыся, пакiнуў пры мне зброю! Дзiцё зразумее, што нiводнай кулi там нямашака. Надта няхiтры фокус-покус.

Я адвярнуў твар у другi бок, каб нават не глядзець на пакiненую «пакусу».

Праз нейкi час Пятроў вярнуўся, сеў на сваё месца i спытаўся:

— Як-жа там у вашай камары? Цi вы здаволены?

— Дзякую. Добра. Цёпла. У першай камары было вельмi блага, але цяпер надта добра.

— Можа, чаго вам патрэба?

— Але. Я хацеў вас прасiць, таварыш Пятроў…

— Скуль ведаеце мае прозьвiшча?

— Толькi што я чуў, як вас клiкалi з другога пакою.

— Ага!.. Ну, дык што?

— Я хацеў прасiць вас, каб вы дазволiлi мне напiсаць лiст да маткi.

— Добра. Толькi каротка. Вось вам пяро, чэрня й пiшэце.

Я пiсаў:

«Дарагая мама!

Ужо прайшло два тыднi, як я сяджу ў ГПУ. Добра было-б, каб мама пастаралася пабачыцца з Ульянавым, як ён будзе праяжджаць праз Менск».

Пятроў старанна замазаў усё пра Ульянава, пакiдаючы толькi першую фразу гэтага кароткага лiста.

— Цяпер пойдзеце ў сваю камару. Дадуць вам там паперу й алавiк i будзеце пiсаць аб «Радзе беларускай». Шырака, як найшыршэй! Хутка я йзноў вас паклiчу. А цяпер падпiшэце гэта.

Я прачытаў i астаўпеў.

«…прызнаюся, што належаў да контррэвалюцыйнай арганiзацыi, якая мела на мэце змаганьне з вызваленскiм рухам працоўных у Заходняй Беларусi…»

«…супрацоўнiчаў з дэфэнзывай…»

«…абвiнавачаны па § 58 пункт 5 савецкага кодэксу…»

— Я гэтага не падпiшу! Я рэвалюцыянэр!.. Я не супрацоўнiчаў з дэфэнзывай!.. «Грамада» мяне ведае, Ульянаў таксама…

— Ну годзi гэтага дзiцячага шчэбету! Ведаю, якi вы «рэвалюцыянэр»! Падпiшаце цi не?

Але-ж, грамадзянiн Пятроў! Вы ўсе людзi хворыя, вы ў кожным бачыце толькi ворага савецкага ладу. Гэта,ў вас, мабыць, вашая прафэсiянальная хвароба.

Пятроў стукнуў кулаком аб стол.

— Мы ведаем толькi адну прафэсiянальную хваробу: гэта мазалi на руках, а вашая прафэсiянальная хвароба — гэта контррэвалюцыя!

— Выбачайце, грамадзянiн, толькi хацеў сказаць, што дзiвiць мяне страшэнна, што вы ня хочаце зразумець, што я ехаў сюды… што мяне ўсе добра знаюць…

Я ня ведаў, што казаць.

— Годзi! Пагаворым iншым разам.

Зьявiўся чырвонаармеец. Павялi мяне iзноў у падвал. «На якога чорта я выехаў з гэтай „прафэсiянальнай хваробай“! Толькi без патрэбы раззлаваў гэтага гада. Ну, але ерунда! Добра, што ўдалося напiсаць лiст да маткi. Старая напiша пра ўсё ў Вiльню, даведаецца „Грамада“, i вызваленьне раней цi пазьней — прыйдзе!..»

Адна надзея адпала

— Ну, што там было? Як? Аб чым пытаўся? Хто вас дапытваў? Як выглядае?

— Нават ведаю ягонае прозьвiшча. Пятроў.

— Пятроў? Гм. Ён звычайна вядзе справы больш паважныя. Якую даў вам стацьцю? Шпiянаж?

— Шпiянаж? Мне? Хiба што не. § 58, пункт 5.

— Зараз пабачым.

Камрат папоркаўся ў сваёй пасьцелi i выцягнуў нейкую пацёртую кнiжачку.

Гэта быў савецкi кодэкс.

Я нецярплiва хапiў з ягоных рук.

Перакiдаю бачыны. Шукаю. Ёсьць!

«Участие в организации или содействие организации, действующей в направлении помощи международной буржуазии».

У першую часiну нiчога не разумею. Нейкi набор словаў. Чытаю яшчэ раз. Ага! «в направлении помощи»… Цяжкаваты стыль! Цiкавасьць, што мне пагражае за гэта «участие…в направлении»? Зараз пабачым. Тут нiжэй. Вось!

Расстрэл!

Пры нейкiх асаблiвых «смягчающих вину обстоятельствах» — тры гады вастрогу.

Зрабiлася… невясёла.

— Слухайце, — пытаюся ў свайго дасьведчанага таварыша, — як гэта там будзе? Будзе суд, цi што?

— Якi там суд! Вас судзiць ня будуць. «Уполномоченный», гэты самы ваш Пятроў, а ад яго найбольш залежыць ваш лёс, напiша свае «заключение», справу пашлюць у Маскву, i там калегiя ГПУ скажа свой прысуд.

— Як так? Ня бачыўшы мяне, не пытаючыся, засудзяць мяне… можа на расстрэл?

— Але. На падставе выснаваў Пятрова.

— О, Божа мой! Значыцца, я ў ягоных руках… А я так сяньня раззлаваў яго! I на якое лiха я выскачыў з гэтай «прафэсiянальнай хваробай»!..

* * *

Заскрыгатаў ключ у дзьверах.

Гэта чырвонаармеец кiнуў у камару газэту «Савецкая Беларусь».

Нам было дазволена чытаць газэты.

Заняты сваймi думкамi, без асаблiвай цiкавасьцi я ўзяў у рукi газэту, як раптам астаўпеў.

На першай бачыне вялiкiмi лiтарамi было надрукавана:

РАЗГРОМ ГРАМАДЫ Ў ПОЛЬШЧЫ

Вось табе раз! Рукi дрыжаць. Не чытаю, а глытаю словы… Тарашкевiча арыштавалi! Рака арыштавалi! i таго, i другога, i трэйцяга — усiх, на каго я спадзяваўся, усiх, хто мог-бы за мяне заступiцца, паручыцца, вызвалiць. Усе мае прыяцелi ў вастрозе, няма нiякае магчымасьцi паведамiць iх аб маiм няшчасьцi, ды й нiчога гэта не памагло-б, бо яны таксама папалi ў бяду…

Цяпер толькi адзiная надзея на Ульянава.

Апанасiк

У вапошнiм сваiм лiсьце да жонкi я пiсаў, каб яна лiквiдавала кватэру i прыяжджала да мяне. Што будзе, калi яна ўжо выехала!

Калi выводзiлi «на прагулку» жанчын, я неспакойна кiдаўся да вакна, паглядаючы, цi сярод арыштаваных не пабачу жонкi свае з дзеткамi. Я меў падставы гэтага баяцца. У «сацыялiстычнай дзяржаве» ня важна, цi хто мае за сабой нейкую вiну; важна тое, што ён радня iншага арыштаванага.

Аднак днi плылi шчасьлiва.

Раптам адзiн раз уначы я пачуў на калiдоры жаночы крык i плач дзяцей. «Ужо», — падумаў я. I нецярплiва чакаў заўтрашняй жаноцкай «прагулкi».

— Ужо iдуць! — клiкнуў мяне мой камрат, якi стаяў ля вакна.

Я кiнуўся да вакна i, ня гледзячы на тое, што магу зьвярнуць на сябе ўвагу вартавога, прытулiўся да ваконных кратаў…

I ўздыхнуў з палёгкай: жонкi мае там яшчэ ня было. Тая жанчына, што крычала ўначы на калiдоры, была нейкая вясковая кабецiна, мусiць, з пагранiчча. Мужа, мабыць, арыштавалi раней, цяпер сьледам за iм — жонку з дзецьмi.

Самае малодшае ня мела яшчэ двох год. Гэта быў хлопчык.

Уважаючы маладога «праступнiка» не асаблiва небясьпечным, яму дазволiлi бегаць у калiдоры. Клiкалi яго Апанас. Памятаю, адзiн раз, як адчынiлiся дзьверы мае камары, я ўбачыў перад дзьвярыма дзiцячыя вочы, якiя паглядалi з цiкавасцяй на мяне. Я ўзяў на рукi маладога таварыша-вязьня i, прытулiўшы дзiця да сябе, у глыбiнi душы цешыўся ў сваiм бацькаўскiм эгаiзьме, што гэта ня мой Казюк праводзiць свае дзiцячыя гады на вастрожным хлебе, але чужы для мяне, бедны Апанасiк…

Матчына роспач

Мацi мая, хаця ня мела ад мяне лiстоў, была спакойна.

Думала, што я жыву ў Вiцебску i, маючы шмат працы, ня маю часу на лiставаньне.

Дык калi атрымала мой кароткi вастрожны лiст, упала ў роспач. Старалася разабраць замазаны Пятровам працяг лiста, але нiчога ня выйшла. Гэтая чорная пятроўская замазка на лiсьце яшчэ болей узмагала яе неспакой.

I пачалося абiваньне парогаў розных савецкiх установаў — то сюды, то туды, усюды нi с чым. Бяз вынiкаў. Сама ведала, што трэба пагутарыць з Ульянавым. Апрача таго, трэба пабачыцца з сынам.

Неўзабаве даведалася, што дыплёмат затрымаўся праездам у Менску. Дык пайшла да яго ў гасьцiнiцу.

Ён зьдзiвiўся, пабачыўшы сярод сваiх звычайных iнтэрэсантаў — маладых жыдкоў i жыдовачак — нейкую старую са сьлязьмi на ваччу.

— У чым справа, грамадзянка? Чаго вы да мяне прыйшлi?

— Паночку?.. Таварыш… Грамадзянiн… Я мацi Аляхновiча…

— Ааа…

— Я матка ягоная. Прыйшла да вас прасiць дапамагчы майму сыну… Майго сына арыштавалi… Ён бязьвiнны… Грамадзянiн! Вы адзiн толькi можаце яго выратаваць… Я прыйшла да вас, як да адзiнага выбаўцы майго сына…

— Ха, xa, xa! А гэта мне падабаецца… Дык значыцца я павiнен яго вызвалiць? Дзеля чаго? Чаму?

— Дык-жа вы ведаеце, што мой сын ня мае нiякае вiны… Прыехаў сюды, паверыўшы вам… Без благiх думак…

— Добра яму гэтак! Няхай пасядзiць! Ён сеў ужо надоўга. Ужо не захочацца яму контррэвалюцыi!

— Але-ж мой сын ня быў контррэвалюцыянэрам! Вы гэта добра ведаеце. Вы-жа далi яму вiзу…

— Годзi ўжо! Ня маю часу даўжэй з вамi гутарыць, грамадзянка! Ды й гэта не падлягае маёй кампэтэнцыi. Iдзеце ў ГПУ.

— Грамадзянiн…

— Годзi, сказаў я ўжо раз. Прашу больш мне не дакучаць!

Аблiваючыся сьлязьмi, пакiнула мацi пакой дыплёмата.

Трэба йсьцi ў ГПУ, трэба прасiць, каб далi дазвол пабачыцца з сынам.

Можа, яму нечага трэба? Ну, ведама, што трэба. Дык-жа ў вастрозе блага кормяць. Трэба прынесьцi яму ежы. Ён гэтак любiў пiражкi з грыбамi. Трэба сьпячы яму пiражкоў. Ён-жа там ня мае нiякае пасьцелi. Можа, дазволяць перадаць яму хаця маленечкую падушачку i коўдру. Мусiць, ня мае й папярос. Ён гэтак шмат курыў. Як ён у гэтакiх абставiнах вытрывае без папярос?

А можа, ён хворы? Дык-жа там, у гэтых падвалах ГПУ, мусiць, страшэнная сырасьць. Яшчэ дастане рэуматызму…

Ах, Божа, Божа… зьлiтуйся над iм…

Апошняя надзея разьвеялася

Пятроў даў дазвол бачыцца з сынам.

— Аляхновiч! Выхадзi на «свидание», — загудзеў адзiн раз голас чырвонаармейца.

Я ўскочыў, як спружына. Усьцешыўся. Матка прыйшла! Першы раз буду мець кантакт з вонкавым жьщьцём. Цяпер скажу мацi, што трэба рабiць, з кiм пабачыцца…

У калiдоры ў камэндатуры сядзела ўжо старэнькая, чакаючы на сына. Як мяне пабачыла, сьлёзы, як пацеркi, пасыпалiся па зьбялелым твары. То абыймала мяне, тулячы да сваiх грудзей, то адсоўвала маю галаву, каб лепш мне прыгледзецца.

— Ну, кажы, кажы!.. Здароў? Не хварэў?

— Здароў. Гэтак хутка лiха мяне ня возьмець.

— Я прынесла табе крыху паесьцi, чыстую зьмену, трошкi ежы. Цi ты ўсё атрымаў?

— Усё атрымаў. Вельмi дзякую. Асаблiва за папяросы.

— А ты менш куры! Гэта шкодзiць на здароўе.

— Пагаворым аб справах важнейшых, бо ня хопiць часу. Маем толькi 15 мiнут. Цi мама пiсала ў Вiльню, да жонкi, каб не прыяжджала?

— Але, напiсала. Пiсала так, як трэба… Але яны зразумеюць.

— А затым другая справа: даведайцеся, калi будзе ў Менску Ульянаў… Зайдзецеся да Ульянава…

Мацi безнадзейна махнула рукой:

— Э! Няма чаго…

— Але-ж я прашу, каб мама расказала яму ўсё… Можа, ён яшчэ нiчога ня ведае…

— Ах, Божанька мой! Як ты нiчога не разумееш! Я ўжо была…

— Ну, i што? Што?

Матка зiрнула на чырвонаармейца, што быў пры гэтым, паказваючы сваiм поглядам, што ня можа адкрыта аба ўсiм казаць, ды й зноў махнула рукой.

Мне ў галаве не мясьцiлася: няўжо-ж i надзея на Ульянава аказалася манлiвай!

Жонка зьбiраецца ў дарогу

Жонка ўжо распрадала шмат рэчаў, пакiдаючы пакуль што толькi ложак, пару крэслаў i адзiн столiк.

У блiзка што пустой, няпрытульнай кватэры нецярплiва чакала ад мяне лiста й грошай на дарогу.

Часам заходзiлi адведаць яе мае вiленскiя прыяцелi, пытаючыся, якiя ёсьць ад мяне весткi.

— Ня ведаю, што гэта значыць, — адказвала зьбянтэжаная жанчына. — Ужо ня маю на пражыцьцё. Што можна было прадаць, ужо прадала. Дзе можна было пазычыць, пазычыла. У вапошнiм сваiм лiсьце пiсаў, каб я кожную часiну была гатова выехаць. Я даўно ўжо гатова, а ён нiчога ня пiша.

Запраўды, справа была кепская. Рахунак за электрычнасьць не заплачаны. Сядзелi без сьвятла, пры сьвечцы. Вухальле ўжо скончылася. Трэ было купляць дровы вязанкамi, каб ад часу да часу напалiць у печы.

Тэмпэратура ў памешканьнi была 8-10 градусаў цяпла.

Гаспадар штодня прысылаў стоража спытацца, калi кватэра будзе вольная, бо меў ужо новага кватаранта.

Адзiнай стравай для жанчыны й дзяцей быў хлеб i бульба.

Прыяцелi старалiся яе супакоiць.

— Мо яшчэ не зусiм уладзiўся…

— Мусiць, не дастаў яшчэ грошай…

— А можа, ня так лёгка выслаць адтуль грошы, мо рупiцца аб дазвол…

— Мо думае сам сюды прыехаць, каб забраць iз сабой жонку з дзецьмi…

I да г.п. здагадкi.

Ужо трэ было рабiць складчыну, каб дапамагчы жанчыне ў бядзе. Ужо то адзiн, то другi, разьвiтваючыся, далiкатна ўсоўваў у руку колькi злотых:

— Будзьце ласкавы… Магу вам крыху пазычыць… Як муж прышле грошы, тады зьвернеце…

— Вельмi дзякую… Я сама ня ведаю, што рабiць… Ну, добра… Няхай… Аддам вам зараз-жа, як атрымаю грошы.

— Добра, добра… 3 часам аддасьцё.

А старэйшы сын час ад часу зварачауся да маткi:

— Мамка, калi мы паедзем да таткi? Я хутчэй хачу ехаць да таткi.

— Добра, добра, даражэнькi, паедзем… Трэба толькi пачакаць лiста.

А лiста як ня было, так ня было.

Нарэшце прыйшоў, але не ад таткi, а ад бабкi.

«Даражэнькiя!

Мушу падзялiцца з вамi сумнай весткай. Сама ня ведаю, як я здолела перажыць гэты ўдар. Стараюся панаваць над сабой, каб сiлы мяне зусiм не пакiнулi, каб ён не застаўся бяз нiякай апекi.

Франук цяжка захварэў. Нядаўна я атрымала дазвол з iм пабачыцца. Таксама дазволiлi мне раз на тыдзень прыносiць яму страву. Ляжыць у больнiцы й нямаведама, калi паздаравее. Цяжка мне, але павiнна напiсаць вам усю праўду: няма надзеi на хуткае выздараўленьне ягонае.

Няхай Бог апякуецца вамi!»

* * *

Гэты лiст звалiўся, як пярун з яснага неба.

Доўга чыталi й перачытвалi, ня могучы ўцямiць ягоны дзiўны зьмест. Якая гэта такая-нейкая неспадзяваная хвароба, якой матка ў лiсце не называе? Дык-жа-ж ён заўсёды быў здароў i дужы! Можа, сухоты? Не. На гэта ён не выглядаў. Мо нейкае няшчаснае здарэньне? Але чаму-ж матка не пiша ясна?

Нейкая дзiўная гэта савецкая больнiца, дзе цяжка хвораму дазволена атрымоўваць страву ад сваякоў.

Канец канцоў расшыфравалi: бацька сядзiць у турме. Мусiць, паважная справа, калi «няма надзеi на хуткае выздараўленьне ягонае»…

Тыя з «грамадаўцаў», што заставалiся на волi, паставiлiся скэптычна да гэткае разгадкi.

— Э, ерунда! Дык-жа-ж добра ведама, што ён у Вiцебску лiтаратурным кiраўнiком дзяржаўнага тэатру…

А хутка ГПУ пратранспартавала ў Вiльню гэткую казку:

«Аляхновiч, бач, атрымаў з Вiльнi ад Паўлюкевiча лiст. Паўлюкевiч падганяець Аляхновiча, каб хутчэй прысылаў яму дакляраваныя iнфармацыi… Больш-менш у гэткiм сэнсе: што-ж ты, браток, меўся паведамляць нас пра ўсё, а цяпер раптам спынiўся… Хутчэй адказвай! Не дзеля таго-ж ты паехаў, каб „захоплiвацца савецкiм будаўнiцтвам“…»

Далей: Аляхновiч, бач, сядзеў п'яны ў нейкiм рэстаране. Гэты лiст вывалiўся ў яго з кiшэнi. Нехта знайшоў i — выкарыстаў…

I вось цяпер — вынiкi…

Усё гэта было пашыта надта белымi нiткамi. Ня гледзячы на ўсю непраўдападобнасьць гэтае весткi, «грамадаўцы» паверылi. Бо вестка была з Менску. Бо быў загад з Менску, каб паверылi. Менск загадаў — Вiльня паслухмяна паслухала…

* * *

Жонка ўпала ў роспач.

Што цяпер рабiць? 3 чаго жыць? Куды падзецца?

А яшчэ, як на бяду, у вiленскай польскай прэсе зьявiлiся некарысныя для Аляхновiча зацемкi. Тым часам, як ГПУ распаўсюджвала вестку, што ён на службе ў польскай разведцы, — у Вiльнi ў польскiх газэтах зусiм выразна пiсалi аб ягоных сувязях iз Саветамi…

Новы «лягавы»

У нашую камару далi новых вязьняў.

Разлучылi мяне з маiм першым вастрожным таварышом: перавялi яго ў iншую камару. Ягонае месца, як iнфарматара «верхнiх паверхаў» аб тым, што ў нас дзеецца i гаворыцца, заняў iншы «лягавы»[9] нейкi К. Гэта быў чалавек ужо каля 60-ёх гадоў, засуджаны за шпiянаж на карысьць Польшчы на дзесяць гадоў вастрогу. Сядзеў спачатку ў Полацку.

ГПУ пастанавiла выкарыстаць яго дзеля сваiх мэтаў. За паслугi дакляравалi яму… волю. У хуткiм часе. На працягу ня больш як трох месяцаў.

Перавялi яго ў Менск. Давалi яму лепшы паёк. На абед ён атрымоўваў кусочак мяса, трынаццаць папярос у дзень, большую за iншых колькасьць цукру й да г. п.

Ад часу да часу К. атрымоўваў i грошы на купляньне харчоў. Наiўны стары чалавек глыбака верыў у дакляраваную яму волю, пiльна сачыў нас, прыслухоўваўся ў камары, а калi iншыя выходзiлi «на прагулку», рэвiзаваў нашы рэчы — i страшэнна быў зьдзiўлены, калi прамiнулi тры месяцы, калi прамiнула й шмат больш, а дакляраванай яму волi ня ўбачыў.

Перад намi матываваў свае надзеi, ведама, нейкiмi новымi акалiчнасьцямi, што выясьнiлiся ў ягонай справе, i на падставе якiх ГПУ быццам мелася звольнiць яго раней.

Бедны, верыў у свой хуткi выхад на волю i ў iмя волi працаваў на загубу iншых зьняволеных.

Аднак, у 1932 г. убачыў волю, але, праўда, не дзякуючы ГПУ. Польскi ўрад абмяняў яго разам з iншымi на зьняволеных камунiстых.

Карцэр

У нашых падвалах быў карцэр для непаслухмяных, якiя працiвiлiся вастрожнаму рэжыму, або для тых, якiя не хацелi ў часе допытаў прызнавацца. Гэта быў лёх пад усходамi. Сыры, цёмны, бяз нараў. Столь была гэткая нiзкая, што тамака немагчыма было стаяць, можна было толькi сядзець або ляжаць на падлозе. Праз пару дзён перабываньня ў гэтым карцэры вязень выглядаў так, як па цяжкой хваробе.

Часьцей за ўсё ў карцэр пападалiся жанчыны. Часта было чуваць iз калiдору iхныя крыкi, як чэкiстыя кiдалi iх у гэтую нару пад усходамi.

Адзiн раз пацягнулi ў карцэр вясковую жанчыну, якую прывялi ў падвал разам iз дзецьмi. Страшэнны быў крык на калiдоры, калi адрывалi мацi ад дзяцей. Доўга было чуваць нейкую барацьбу, мабыць, жанчына старалася супрацiўляцца. Канец канцоў удалося няшчасную ўсадзiць у карцэр. Крык, аднак, трываў далей. Нейкi роўны, рытмiчны крык-енк, для мяне ўжо знаёмы; недзе я ўжо чуў нешта падобнае.

Я прытулiўся да дзьвярэй i пачаў прыслухоўвацца. У вёсцы беларускай ёсьць звычай галасьбы на хаўтурах. Чытачы! Вы лепш за мяне ведаеце гэта. Ведаеце, як, iдучы за труной, бабы галосяць…

Нешта падобнае я чуў цяпер. Толькi гэта ня былi завучаныя, паўтораныя шмат разоў словы, гэта была страшная iмправiзацыя жанчыны з народу, якая ў часiны найвялiкшага напружаньня болю выражала сваё гора скандаванымi тырадамi.

Каля дзьвёх гадзiн, ня спыняючыся, трывала гэтая песьня бунту i ненавiсьцi, пасьля пачала сцiхаць, ажно зацiхла зусiм. Ня ведаю, цi жанчына заснула, цi можа самлела.

Я дрыжэў, слухаючы голас гэтай шчырай, нявыдумнай, але беспасярэдня з душы вырванай роспачы.

Апiсаць гэта цяжка. Трэба гэта чуць, каб зразумець, уцямiць…

Расстрэлы

Расстрэлы адбывалiся штораз часьцей. Рэдка мiнаў панядзелак, каб аўтамабiль не павёз кагосьцi на Камароўку.

Нiхто з нас ня ведаў, што яго чакае. Адзiн меў больш шансаў быць расстрэленым, другi менш. Вось i ўся рознiца.

Наш вастрожны гумар стварыў адмысловы назоў: «паехаць на месяк» або «атрымаць тры залатнiкi». Тры залатнiкi — гэтулькi важыць куля з нагану. I сьмяялiся, i жартавалi няраз тыя, хто вось заўтра меўся атрымаць падарунак — трохзалатнiковую кулю з нагану ў патылiцу.

Страшна было глядзець на гэты сьмех i чуць гэтыя жарты. Здавалася, што гэта ўжо сьмяецца, вышчырыўшы свае зубы, чалавечы чэрап.

Гук аўтамабiльнага матору, аднак, электызаваў усiх. Сьмех змаўкаў, гутарка спынялася, сваркi зацiхалi… Ужо чуваць у калiдоры хаду… Iдуць. Ужо… Не… Абмiнулi нашую камару. Недзе заскрыгатаў у дзьверах ключ…

Усе замерлi ў страху.

Чакаюць.

Нехта шапоча:

— Бяруць iз суседняе камары…

— Цiха! — сычаць злосна iншыя.

— Мабыць…

— Маўчы, каб цябе…

Чуваць праз сьценку: «Собирайся с вещами».

Нiколi наперад ня кажуць, што вядуць на расстрэл. Толькi ў калiдоры…

На калiдоры нейкая кароткая барацьба, нейкi заглушаны, што няздолеў вырвацца з грудзей, крык…

Рот запхнуты тампонам. Рукi зьвязаны…

Зноў хада колькi параў ног. Гудзеньне матору аддаляецца. Зноў цiшыня. Ува ўсiх зьбялелыя твары, вочы блiшчаць перапудам. Час плыве. Камарныя жыхары памалу вяртаюцца да свайго вастрожнага жыцьця…

Але доўга яшчэ адчуваецца подых сьмерцi.

Маем яшчэ перад сабою цэлую ноч. Уначы аўтамабiль можа прыехаць яшчэ раз. А заўтра аўторак. Часам i ў аўторак бяруць на расстрэл, калi чамусьцi не пасьпеюць у панядзелак… I толькi ў сераду можам уздыхнуць свабодна: да чарговага панядзелку…

Няраз кандыдаты на расстрэл умаўлялiся iз сваймi таварышамi гэтак:

— Як мяне паклiчуць, пакiну ў камары свой паяс, мiску або нешта iншае… Калi гэта будзе толькi перавод у iншую камару, тады прышлю наглядачага, каб прынёс пакiнутую рэч. Калi-ж здарыцца накш…

Ня трэ было канчаць гэтае фразы: усе добра ведалi, што можа здарыцца «накшага».

Iнсцэнiзацыi

Здаралася, што з вязьнем, якi не хацеў прызнавацца да пастаўленых яму абвiнавачаньняў або ня выконваў нейкiх iншых дамаганьняў сьледчага, калi нават карцэр не памагаў, разыгрывалi вось якую штуку: выклiкалi з камары, зьвязвалi рукi, везьлi ў камароўскi лес i тамака, над выкапанай ямай, прылажыўшы рэвальвэр да галавы, дамагалiся прызнаньня, дакляруючы тады дараваць жыцьцё.

Сядзеў з намi нейкi Воўк-Мiхайлаў, малады хлапец, контррэвалюцыянэр.

Ён няраз бравурна фiлёзафаваў:

— Праўду кажучы, што ёсьць расстрэл? Што ёсьць сьмерць? Глупства! Цi ня ўсё роўна? Дык-жа ўсе мы засуджаныя на сьмерць. I на волi, таксама як у ГПУ, мы ня ведаем анi дня, анi гадзiны… Адзiн памрэ, скажам, праз дваццаць гадоў, другi праз дзесяць, нехта iншы, можа, праз год… Цi ня ўсё роўна, цi раней, цi пазьней? На ложку ў сваей хаце цi ў камароўскiм лесе?..

Аднойчы паклiкалi яго «с вещами»…

Вярнуўся ў нашу камару праз пару гадзiн зьбялеўшы як палатно, з няпрытомнымi вачыма, увесь дрыжучы.

У першыя часiны мы нiчога не маглi ад яго даведацца. Немагчыма было з iм гаварыць. I толькi на другi дзень ён расказаў нам аб iнсцэнiзацыi на Камароўцы.

Хутка пасьля гэтага паехаў другi раз у камароўскi лес. Гэтым разам паехаў, каб ужо болей не вяртацца…

Псыхоз

У гэткiх абставiнах жыцьця ў шмат каго з нас пачалiся адзнакi псыхозу. Адзiн у часе «прагулкi» на падворку стараўся ўсе спатыканыя лужыны пераступаць правай нагой, веручы, што пераскок левай прынясець яму няшчасьце. Iншы стараўся, ходзячы, ня класцi рук за сьпiну, перакананы, што гэты гэст сьцягне на яго расстрэл. Iншы, кладучыся спаць, стаўляў свае боты наскамi ў кiрунку дзьвярэй, думаючы, што, калi паставiць абцасамi наперад, — нiколi ўжо ня выйдзе на волю. Аднойчы, загаварыўшы перад сном, кiнуў свае боты як папала. Я бачыў, як уначы ён прачнуўся й кiнуўся да сваiх ботаў. Пабачыўшы сваю няўвагу, хутка яе паправiў, акуратна паставiўшы боты насамi ў бок дзвярэй — i зноў лёг на нарах, аглядаючыся, цi хто ня бачыў, цi хто ня будзе сьмяяцца.

Я бачыў, але не сьмяяўся. Я адчуваў, што й мае нэрвы ня вытрымаюць гэтакага жыцьця…

Найменшая дробязь зварачала нашую ўвагу, i мы на ёй будавалi свае здагадкi. Прайшоў шпарка праз надворак нейкi чырвонаармеец… «О! Чаго ж ён сьпяшаецца? Тут нешта гэткае…» Загрукацела на калiдоры хада, пачулася за дзьвярыма нейкая прыцiшаная гутарка… «О! Нешта будзе… Чаго яны там?.. Мабыць…»

Усiм нам сьнiлiся кашмарныя сны. Уначы чуваць былi стогны й крыкi праз сон. Уструс нэрваў у вастрогах ГПУ гэткi магутны, што ночныя кашмары застаюцца неадступнымi таварышамi на ўсё жыцьцё. Пасьля, у вастрогах, я ўсьцяж чуў гэтыя крыкi вязьняў, што спалi несупакойным сном. Я сам цяпер уначы буджу сваю радню крыкам праз сон. Гэта сьняцца мне допыты ў ГПУ або сьнiцца грукаценьне грузавiка, якi пад'яжджае на зьмярканьнi, каб забраць свае ахвяры на Камароўку…

Часта даводзiлася чуць крыкi звар'яцелых, якiя даляталi да нас з суседнiх камараў. У маёй камары ў мяне на ваччу звар'яцеў адзiн малады сыянiсты. Нам ледзь удалося зьвязаць ашалелага хлапца й прыйшлося чакаць мала ня ўвесь дзень, пакуль узялi яго ў больнiцу.

Другiя допыты

Час цягнуўся, нiхто мною ня цiкавiўся, здавалася, што забылiся на мяне.

Але вось аднаго разу паклiкалi:

— Пожалуйте на допрос.

На стале ў Пятрова, побач майго «дела», ляжалi нейкiя таўстыя папкi.

— Цi ня памятаеце, аб чым была гутарка на паседжаньнi «Рады»… (тут Пятроў сказаў дату паседжаньня).

— Скуль я магу памятаць!

— Дык вось зараз вам прачытаю.

Пятроў капаецца ў папках. Чытае.

— Правiльна? Так?

— Але.

— Вось бачыце. Нам усё ведама.

— Я вельмi рады. Калi ўсё ведама, дык ведаеце, што я не контррэвалюцыянэр.

Цяпер я ўцямiў мэту прыезду Селяха ў Вiльню i ягоныя вiзыты ў «Радзе».

— Ну, расказвайце нам аб вашых сувязях з дэфэнзывай.

— 3 дэфэнзывай?..

— Ну, з польскай палiтычнай палiцыяй.

— Нiчога аб гэткiх сувязях ня ведаю.

— Ну? Вось як! Значыцца, Паўлюкевiч не супрацоўнiчаў з польскай дэфэнзывай?

— Бог яго ведае! Можа, й супрацоўнiчаў. Скуль я магу ведаць!

— Вы-ж вiцэ-старшыня «Рады».

— Паколькi я ведаю, дык «Рада» ня мела гэткiх сувязяў. Я ведаю толькi аб сувязях з ваяводам Рачкевiчам.

— А гэта ня тое самае?

— Ну, я ня ведаў, што Рачкевiч — гэта й ёсьць «польская дэфэнзыва».

— Ах, наiўнае дзiцянё… — з iронiяй заўважыў Пятроў.

I гэтак далей, усё навокал: «дэфэнзыва» — «палiтычная палiцыя» — Рачкевiч…

Ну, што я мог сказаць? Казаў, што ведаў. Што Паулюкевiч атрымоўваў грошы з ваяводзтва, выдаваў за гэтыя грошы часапiс, утрымоўваў прэзыдыум «Рады», што зьмяшчаўся ў гасьцiнiцы Сакалоўскага на рагу Нямецкай i Троцкай вул. — вось i ўсё.

Ды, мусiць, i сам Пятроў ня ведаў добра, аб што пытацца. Выцягваў нейкiя фатаграфii яшчэ з часоў Беларускай Вайсковай Камiсii.

— Знаеце гэтага?

— Знаёмы твар. Спатыкаў яго калiсьцi. Але прозьвiшча не памятаю.

— А вы ведаеце, што ён працуе ў дэфэнзыве?

— А чорт яго ведае, дзе ён працуе! Я ўжо шмат гадоў яго ня бачыў.

— Ага!.. Так!.. — з крывой злой усьмешкай выкрыкваў Пятроў на ўсе мае адказы.

Наагул, панавала цяжкая атмасфэра недаверу. Праз усе гэтыя допыты праходзiла цэлая гама настрояў: ад iранiчна-ветлага да бурнага са стуканьнем кулаком па стале й пагрозамi.

Нарэшце допыты скончаны.

— Падпiшэце! — кажа Пятроў.

— Я не магу падпiсаць… Я не пачуваю сябе вiнаватым… Я контррэвалюцыйнай працы ня вёў… Роля мая ў «Радзе» была для яе ня толькi не карыснай, але нават дэструкцыйнай…

— Як кажаце?

— Была дэструкцыйнай, шкоднай…

— Мы ўсё ведаем… Ну, можаце не падпiсваць, калi ня хочаце. Я паклiчу чырвонаармейца й буду мець сьведку, што абвiнавачаньне вам прад'яўлена.

Пятроў нацiснуў кнопку электрычнага званка. Увайшоў чырвонаармеец.

— Ваша справа скончана. Цяпер будзем чакаць пастановы калегii.

Мне хацелася заглянуць у сваю будучыню. Проста спытацца: цi я буду расстрэляны? — я ня мог, бо гэта азначала-б, што я ўважаю гэткую разьвязку магчымай, i гэтым самым неяк сам сябе ўважаю за злачынца, якi заслужыў на гэтую кару.

Я спытаўся:

— А цi… як ужо прыйдзе пастанова калегii з Масквы, мне будзе дазволена паведамiць матку?

— Але. Будзеце з ею бачыцца. Я паведамлю. Будзеце магчы атрымаць, што вам патрэбна…

Я супакоiўся. Гэты адказ выясьнiў мае палажэньне. Значыцца — не расстрэл! Калi-б Пятроў напiсаў рэзалюцыю расстрэлу, дык не магло-б быць гутаркi аб пабачаньнi маткi. Сьмяротны прысуд апавяшчаюць перад самым расстрэлам i ўжо тады нiкога не паведамiш…

Значыцца — буду жыць!

Неспадзяваныя падзеi

Мая камара паказалася цяпер зацiшнай прыстаньню. Добра тут.

Фiзычная слабасьць ува ўсiм целе, але ў галаве спакойна, ясныя думкi. Ужо няма нiякага страхацьця…

Буду жыць!

Цi ў Сiбiры, цi ў Туркестане — усё роўна. Усюды людзi жывуць. Я дужы, здаровы — вытрываю.

А там будзе час думаць аб вызваленьнi.

Цяпер ужо засталася надзея толькi на менскiх прыяцеляў.

* * *

Зiма ўжо прайшла. Прайшла й вясна. Пачалося лета. У перапоўненых падвалах было страшэнна душна. Двох з нас стаяла на нарах, трымаючы ў руках коўдру й махаючы ёю, каб асьвяжыць крыху паветра. Гэты жывы вэнтылятар працаваў бязупынна ўвесь дзень. Толькi зьмянялiся «махальшчыкi».

* * *

Аднойчы мы не атрымалi ў свой час газэты. Калi мы пачалi дамагацца яе ў дзяжурнага, той адказаў нявыразна:

— Ня ведаю… Яшчэ няма… Пачакайце…

— Нешта ад нас хаваюць. Мусiць, сяньня ў газэтах ёсьць нешта, чаго нам ня хочуць паказаць, — думалi вязьнi.

Нарэшце ўвечары кiнулi нам нумар «Савецкай Беларусi».

«…у Варшаве на вакзале Барыс Кавэрда застрэлiў савецкага паўпрэда Войкава…»

Што?! Што! Ня можа быць! Можа гэта ня той Кавэрда? Цi-ж адзiны Кавэрда на сьвеце! Але — Барыс! Гэтае самае iмя. Але скуль-жа ён узяўся ў Варшаве? Дык-жа ён нiколi ня выяжджаў! Дзiўна! He, немагчыма! Хiба гэта ня ён — ня той з «Беларускай Рады…»

Як за саломiнку, хапаўся я за думку, што — «можа гэта iншы Кавэрда…»

* * *

На другi дзень я бачыўся з маткай. Старэнькая мела спалоханы твар. У камандатуры, пры чырвонаармейцах, нельга было гаварыць адкрыта.

Пасьля звычайных пытаньняў наконт здароўя, прынесеных прадуктаў i да г. п., матка здолела толькi сказаць:

— Ax, гэта яшчэ ня ўсё… Страшныя рэчы!.. Сам даведаешся… Не пытайся… Разумееш?

* * *

У гэты дзень ня было ўвечары паверкi. Мабыць, усе былi страшэнна занятыя. Былi важнейшыя на галаве справы.

Гэта не варажыла нiчога добрага. Уначы мы збудзiлiся, чуючы нейкi нязвычайны рух у калiдоры, нейкiя галасы, тупат ног. Адчынялiся й зачынялiся дзьверы камараў. Уканцы й дзьверы нашае камары адчынiлiся i ўпхнулi да нас яшчэ каля дваццацёх кватарантаў. Ужо й бяз iх было няўсьцерп цесна, спалi мы ня толькi на нарах, але й на падлозе, адзiн пры адным, — цяпер ужо нельга было й падумаць, каб нехта мог прылегчы. Каб зьмясцiць новых арыштантаў, мы былi прымушаны падняцца са сваiх нараў, сабраць i вынесьцi iх у калiдор ды разьмясьцiцца, як хто мог, пераважна стоячы, у перапоўненай камары.

Што-ж гэта сталася? Скуль гэтулькi новых арыштантаў?

Гэта была рэакцыя на варшаўскi стрэл Кавэрды, якi адбiўся рэхам па ўсiм СССР.

Пасьля, на этапах, а яшчэ пазьней у Салавецкiм лягеры, я спатыкаўся з людзьмi, якiя на пытаньне, за што iх арыштавалi, адказвалi каротка: «Я войкавец». Гэта слова выясьняла ўсё. Гэта азначала, што вiны нiякае ня было, што арышт адбыўся ў часе тэрору, якi шалеў пасьля забойства паўпрэда, i што чалавек гэты сяньня пакутуе ў савецкiх вастрогах як «хаўрусьнiк» Кавэдры.

Ня ведаю, цi знойдзеш на вялiзарнай тэрыторыi Савецкага Саюзу хаця адзiн куток, дзе-б пасьля забойства Войкава «мстящая рука пролетариата» не расправiлася са сваймi «клясавымi ворагамi», кiдаючы iх у вастрогi, высылаючы ў паўночныя тайгi, расстрэльваючы. Хто быў гэтым ворагам? Кожны, хто калiсьцi нешта меў — цi то дом, цi нейкае прадпрыёмства, хто працаваў перад рэвалюцыяй у колiшнiх урадавых установах, кожны, хто хацеў жыць iндывiдуальным жыцьцём, ухiляючыся ад савецкай сучаснасьцi, кожны, хто, стоячы ў чарзе перад савецкiм каапэратывам, каб купiць на картачку крыху нейкiх прадуктаў, меў адвагу заскрыгатаць зубамi, — кожны квалiфiкаваўся, як вораг савецкага ладу.

Катастрофа пад Менскам

У гэтым самым часе здарылася яшчэ нешта, што давяло чэкiстых да шалёнае злосьцi. Недзе на дарозе памiж прыгранiчнай станцыяй Стоўпцамi й Менскам выскачыла з рэек аўто-дрэзiна, у якой ехаў вiцэ-старшыня Менскага ГПУ тав. Апанскi, Карытаў i iнш., вязучы, як кажуць, схопленага на гранiцы шпiёна. У часе катастрофы Апанскi й шофэр былi забiтыя, Карытаў атрымаў раны, а надгранiчная здабыча — шпiён — уцёк шчасьлiва.

Савецкая прэса ў прычынах катастрофы бачыла справу рук контррэвалюцыянэраў. У горадзе, аднак, хадзiлi чуткi, якiя дайшлi i да нас у падвал, што сапраўднай прычынай катастрофы было п'янства Апанскага, якi «пад п'яную руку» загадаў шофэру даць машыне надта вялiкую скорасьць.

Дрэзiна ляцела, як шалёная. У вадным месцы быў лёгкi закрут. Раптам ваганэтка саскочыла з тору й грымнулася на пару мэтраў у бок.

Гэтак расказвалi.

* * *

3 прычыны разгрому «Грамады» на менскiх фабрыках i розных прадпрыёмствах адбывалiся мiтынгi пратэсту.

Цяпер, пасьля катастрофы з Апанскiм, апрача гэтага пачалiся вулiчныя дэманстрацыi перад вокнамi польскага пасольства.

Палажэньне было гарачае.

Я прадчуваў, што апошнiя падзеi будуць мець уплыў на мой лёс.

Гэтак i сталася.

Новыя допыты

— Аляхновiч, на дапрос!

Вось табе маеш! Дык-жа Пятроў сказаў, што справа закончана. А тут вось табе: новыя допыты.

Значыцца, прадчуваньнi зьдзейсьнiлiся.

Але. Значыцца, гэта ў справе Кавэрды. Ня йнакш!

За гэткае знаёмства мяне не пагладзяць па галаве

Пэрспэктыва: грузавiк, тры залатнiкi, падарожжа на месяц…

Не вясёла.

Ну, Бог бацька!..

— Аляхновiч! Скарэй вылятай! Iдзем наверх!

— Ужо, ужо! Iду!

О, як-жа-ж ацяжалi мае ногi! Як цяжка было ўзьбiрацца на трэйцi паверх! Каплi поту выступiлi на лоб.

Пятроў надзiва спакойна мяне спаткаў, нават ветла.

— А, Аляхновiч! Калi ласка… Сядайце вось там, пры гэтым стале… Вось папера, чарнiла… Пiшэце ўсё, што ведаеце аб Кавэрду.

Значыцца, няма ўжо нiякага сумлеву: хлапец, якi страляў у Варшаве ў савецкага паўпрэда — гэта той самы Барыс Кавэрда, экспэдытар часапiсу «Беларускай Рады», мiлы, цiхi, ветлы хлапчук.

Гэта, значыцца, ён!

Аляхновiч узяў паслухмяна пяро ў рукi й пачаў:

«Я знаў у Вiльнi Барыса Кавэрду як сымпатычнага…»

Божа мой! Што я пiшу

Старанна замазаў «сымпатычнага» йна гэтае месца напiсаў: «недаразьвiтага, дэгэнэратыўнага тыпа…»

Задумаўся.

Што далей?

Падыйшоў Пятроў.

— Ну як-жа там iдзе?

— Пiшу, пiшы!

— Добра. Пiшэце ўсё, што ведаеце. Курыце?

— О! Куру!

— Вось для вас папяросы.

3 гэтымi словамi палажыў на стале цэлую пачку добрых папяросаў.

Я пiсаў i перачыркаваў. Думаў, прыпамiнаў, сушыў сабе галаву й нiчога ня выходзiла.

Праз нейкi час Пятроў зьявiўся iзноў.

— Ну, пакажэце, што вы тут напiсалi?

Глянуў i зароў:

— Што гэта?! Жарты? Ну, паглядзiмо!.. Пашкадуеце!.. Краснаармеец! Узяць яго назад у камару!

Аляхновiч iзноў у сваей камары.

— Ну, што там у вас было? Навошта вас клiкалi? Аб чым пыталiся? — сыпалiся навакол пытаньнi камратаў.

— Дрэнна, — прахрыпеў толькi адно слова знаёмы Кавэрды.

* * *

Увечары, у той самы дзень, iзноў паклiкалi мяне на гару.

Апрача Пятрова, сядзела яшчэ двох чэкiстых: таварыш

Эстрым i яшчэ нейкi тып у ваеннай вопратцы.

Пачаў Пятроў:

— Так-с, грамадзянiн!.. Вашыя справы дрэнь… Ня хочаце нiчога казаць, упорна маўчыцё…

— Але-ж я ўжо гэтулькi казаў, што ня ведаю, аб чым яшчэ мог-бы гаварыць… Кажэце, пытайцеся, я на ўсё буду адказваць…

— Скажэце, аб якiх вы яшчэ ведаеце тэрорыстычных актах, выкананых «Беларускай Радай»?

— Я? Аб тэрорыстычных актах? Першы раз чую.

— Ну, ну, ну! Толькi бяз гэтага дуракаваляньня. Дык-жа ведама, што вы тэрорысты?

— Я тэрорысты?

— Ну, ведама, вы ня йшлi з рэвольвэрам у руцэ, як Кавэрда, але былi галоўным iнсьпiратарам, завадатаем усяго. Го-го, вiцэ-старшыня й нiчога ня ведае!

— О, Божа! Дык-жа-ж я, дальбог, нiчога ня ведаю!

— He чапайце лепш свайго Бога, ён усё роўна нiчога вам не паможа, а адказвайце на пытаньне. Бо ведаеце хiба, што вас чакае: тры залатнiчкi, вось тут!.. — i з гэтымi сло-вамi стукнуў мяне ў патылiцу ў тое месца, куды страляюць з нагана.

Я ужо ня меў нiякага сумлеву датычна таго, што буду расстраляны.

Гэтыя крыжаваныя допыты, якiя вялi сьледчыя, трывалi каля трох гадзiн. Чаго яны ад мяне дамагалiся, я так i цяпер ня ведаю. Калi я сказаў, што, колькi мне ведама, «Беларуская Рада» нiякiх тэрорыстычных актаў на сваiм сумленьнi ня мела, а забойства Войкава магло быць справаю рук тэрорыстых расейскiх, Пятроў хiтра прыплюшчыў адно вока й заявiў:

— А я вось што вам скажу, грамадзянiн! У той час, як Кавэрда страляў, на вакзале быў там i Паўлюкевiч. Ну? Што вы на гэта?..

Што-ж я меў сказаць на гэта? Нiчога[10].

Цяжкiя часiны

— Ну?

— Што рабiць?

— Трэба рыхтавацца.

— Значыцца, гэта будзе ў панядзелак.

— Загудзе на панадворку матор…

— На калiдоры чуваць хаду…

— Заскрыгацiць ключ…

— Аляхновiч! С вещами!..

— Нiякiх «вяшчэй» браць ня буду.

— Махну толькi таварышам галавой на разьвiтаньне…

Галоўнае: супакой! супакой!.. Ужо нiчога не паможа! Ужо раданькi нiякае няма!

— Раз памiраць! — як казаў Воўк-Мiхайлаў.

Пасьля: на калiдоры зьвяжуць рукi…

Павядуць.

Як-жа там далей? Iз зьвязанымi рукамi сам не ўзглабаюся на грузавiк.

Мусiць, падсадзяць мяне й кiнуць на падлогу.

Грузавiк будзе падскакваць на бруку Савецкай вулiцы, галава мая будзе бiцца аб падлогу грузавiка…

Пасьля брук скончыцца, аўтамабiль пакоцiць па пяску… Гэта ўжо блiзка.

Сунялiся…

Маё ўвабражэньне малявала мне гэткiя няпрывабныя абразкi. Мiж волi. Падсьведама. У поўзабыцьцi. А з поўнай сьведамасьцяй толькi паўтараў сабе:

— Ну, Аляхновiч! Не падгадзь! Не скавычы! Не румзай! Спакойна! Адыграй фiнал апошняга акту свайго жыцьця дастойна, як чалавек, не як парсюкi, якiх вядуць на бойню…

Ноч. Цiха. Усе сьпяць. Нехта нешта мармыча праз сон. Iншы стогне.

Мне ня спiцца.

Савецкаю вулiцай праяжджаець аўтамабiль.

Можа, гэта ўжо?..

Можа, гэта ўжо?..

— Аляхновiч! Чаго вы ўскочылi? Не даяцё спаць, — абураецца нехта, прачнуўшыся.

— Нiчога… Выбачайце… Так мне нешта здавалася.

Матка прыйшла на пабачаньне.

Hi аб апошнiх допытах, нi аб маiх перажываньнях нiчога ня ведала.

— Не прынасеце мне так шмат ежы. Застаецца. Раздаю iншым.

— Але-ж я табе цяпер так мала прыношу. Ты, мусiць, страцiў апэтыт.

— He, нiчога… Але зашмат вы прыносiце… Вось каб папяросаў больш!

— Ах, ты ня куры гэтак шмат! Гэта шкодзiць на здароўе…

Прысуд

Гэтак прайшло каля трох тыдняў.

Аднойчы ў часе «прагулкi» зьявiўся на панадворку нейкi гепiсты.

— Хто з вас Аляхновiч?

— Гэта я.

— Калi ласка, за мной! У канцылярыю!

Лыткi закалацiлiся. Пайшлi ў канцылярыю.

Там мне падсунулi нейкую паперку.

— Падпiшэце!

Чытаю:

«…калегiя… разгледзеўшы… скiроўваець Аляхновiча ў распараджэньне УСЛОН на 10 гадоў…»

Падпiсаў.

Уздыхнуў з палёгкай.

Хаця яшчэ нiчога не разумеў

Ведаў толькi адно: што не расстраляюць.

Услон? Што гэта за штука? Мусiць, недзе на паўднi. Мабыць, гэта нейкi канцлягер у Туркестане.

Ну, дзякуй Богу, што не Салаўкi. Лепш туркестанская малярыя, як салавецкая цынга.

Допр

Гэтым самым днём, па абедзе, перавялi мяне ў Допр[11]. 3 жалем я пакiнуў старых таварышоў, камару, да якой прывыкнуў ужо. Ужо разьвеялiся ўспамiны перажытых тутака страшных часiн, бяссонных ночаў, трывожнага наслухоўваньня. Цяпер хацелася тут сядзець i сядзець, хаця-б усе дзесяць гадоў, каб толькi ня ехаць кудысьцi на няведамыя перажываньнi.

У канцылярыi Допру я спытаўся:

— Выбачайце, грамадзянiн! Куды гэта мяне высылаюць?

— Як? Вам не абвешчана? Услон.

— Ну, так, гэта я ведаю. Але што гэта: услон?

— Ну? Ня ведаеце? Управление Соловецких Лагерей Особого Назначения.

* * *

У перапоўненай, як усюды, камары Допру я першы раз спаткаўся з крымiнальным элемэнтам. Хаця крымiнальных была меншасьць, яны, аднак, патрапiлi стэрарызаваць усю камару. Уначы акуратна нас абкрадалi. Зьядалi нашыя спажывецкiя прадукты, забiралi адзежу, абутак. Нiякая рэвiзiя не магла знайсьцi ўкрадзеных рэчаў. Злодзеi выкiдалi ўкрадзенае праз ваконныя краты, а там ужо гэта падбiралi iншыя, i гэткiм чынам рэчы перадавалiся з камары ў камару…

А ўдзень было ня лепш. Удзень яны проста дамагалiся, каб аддаваць тое, да чаго яны прыгледзелiся. Кожны з iх злаўчыўся перанесьцi з сабой у камару нож i, калi хто прабаваў супрацiвiцца, — пагроза нажа была апошнiм аргумэнтам.

Пакрыўджаныя прабавалi жалiцца перад вастрожнай уладай. Але гэта не памагала. Толькi пасьля цяжка адпакутавалi за гэта. На масавай «прагулцы» на вялiзным вастрожным панадворку або ў «уборнай» крымiналiстыя распраўлялiся нажом з тымi, хто адважыўся скардзiцца.

Я пачаў прытарноўвацца да новых абставiнаў жыцьця. Знайшоўшы месца на нарах памiж двома здаравеннымi вярзiламi, разлажыў свае запасы й пачаў частаваць сваiх новых суседзяў. Неўзабаве з iншых нараў пачалi злазiць нейкiя тыпы i наблiжацца да нас з выглядам галодных ваўкоў.

— Ну! Чаго тут! Пайшлi вон! — рэагавалi мае новыя апякуны. — Усiх адзiн чалавек не накормiць!

Я пераканаўся, што мая тактыка правiльная. Падкормлюючы гэтых двох хулiганаў, я меў шансы, што ўсе мае прадукты ня будуць пажортыя адразу. Каб ня гэта, я мог-бы апынуцца ў якi-небудзь дзень зраньня бяз кусочку цукру, бяз папяросiны.

Тутака, у гэтай камары, ведалi, што гэта — Салоўкi. Можа, нехта з гэтых абадранцаў ужо быў на абтоках Белага мора, а калi ня быў, дык напэўна знаў такiх, што былi на савецкай катарзе. Тут расказвалi страшэнныя рэчы. Аб непасiльнай працы на «лесазагатоўках», аб бiцьцi вязьняў «дрынамi» (палкамi), аб стаўленьнi вязьняў на мароз у адных толькi нагавiцах, аб «самарубах», якiя адсякалi сабе пальцы на руках, каб толькi ўхiлiцца ад цяжкiх лесарубных работаў.

Крымiнальныя, засуджаныя на Салоўкi, нават на пяць або тры гады, надта баялiся паўночных канцлягэраў. I лепш было ўсадзiць камусьцi ў вастрозе нож у бок i за гэта атрымаць большы тэрмiн у турме, як ехаць у салавецкiя лягеры «асобага назначэньня».

Лiст да прыяцеляў

Я сядзеў на нарах i пiсаў. Пiсаў лiст да сваiх уплывовых прыяцеляў у Менску. Пiсаў зусiм шчыра. Пiсаў аб сваiм энтузiязьме, зь якiм ехаў у БССР, аб сваiм жаданьнi прылажыць сваю цэглiну да агульнага будаўнiцтва, аб незаслужанай кары, якая мяне спаткала — аб усiм. He ўспамiнаў толькi, што ўжо ў душы маёй пачуўся працэс выцьверазеньня. Таксама напiсаў заяву да тав. А. Чарвякова.

Легальным спосабам нельга было пераслаць гэтай карэспандэнцыi. Я ўжо абдумаў на гэта спосаб. Зраблю гэта праз мацi.

Лiст i заяву злажыў i ўцiснуў у пушачку ад сярнiчкаў.

Хутка паклiкалi мяне на гутарку з маткай. Тут, таксама як у ГПУ, пабачаньне адбывалася пры вастрожным дазоры, але тут ужо так строга не сачылi. Мацi яшчэ ня ведала, што я ўжо засуджаны.

— Ну? ну? i што? — пыталася з трывогай.

— Толькi будзьце зусiм спакойныя. Вы-жа бачыце, што я зусiм гэтым не праймаюся…

— Ну, кажы-ж хутчэй! Што табе далi?

— Глупства!.. Нiчога страшнога…

— Мусiць, пяць гадоў?

— Дзесяць гадоў салавецкага лягеру.

— О Божа! Божа! Дзесяць гадоў!.. I бедная старэнькая апусьцiлася зьняможана на лаву, залiваючыся сьлязьмi.

— Супакойцеся… Яшчэ нiчога ня ведама… Можа, будзе амнiстыя…

— Божа! Божа! — стагнала мацi. — Дзесяць гадоў! Гэтулькi часу! Дык я ўжо цябе больш не пабачу!

— Мо мама мае папяросы й сярнiчкi?

— Маю, маю! Вось закуры сабе.

I ў гэты час, запаляючы папяросу, я ёмкiм манэўрам запалiў сярнiчкi, аддаючы матцы пушачку, у якой была ўпiхнутая мая карэспандэнцыя.

Матка заўважыла гэта й прагавiта хапiлася за пушачку. Мы паразумелiся вачыма. Варта нiчога не заўважыла.

У дарогу!

Нарэшце надыйшоў дзень выпраўляцца на этап.

Адчынiлася зялезная брама Допру.

Пачалi выходзiць на вулiцу вязьнi i ставаць па чатыры ў рад. Канец лiпеня. Гарачая пара па паўднi. Неба бяз хмараў. Сонца пячэ. Усе аблiваюцца потам, бо гэтыя людзi, выпраўляючыся ў далёкую дарогу, на поўнач, апранутыя ня так, як гэтага вымагае тэмпэратура сяньняшняга дня. Яны панацягалi на сябе рознае рызьзё, якое там, у часе паўночных маразоў, бязумоўна, iм прыпатрэбiцца. Апрача таго, кажны гнецца пад цяжкiмi клункамi, якiя ўзвалiў сабе на плечы.

Салдаты акружаюць вязьняў.

Нарэшце ўжо выйшлi апошнiя прадзначаныя на этап арыштанты.

Брама iз скрыгатам зачынiлася.

«Паверка». Выклiкаюць кажнага прозьвiшча.

Ёсьць. Усё ў парадку.

Начальнiк варты зварачаецца са строгай прамовай:

«Партия, слушай!

Идти посередине улицы!..

Не разговаривать!..

По сторонам не оглядываться!..

Шаг вправо, шаг влево — будет считаться побегом…

При попытке бегства будет применено оружие без предупреждения…

Беспрекословно исполнять все распоряжения конвоя!..

Партия!

Ша-а-агом — марш!!!» — загрукацела па менскiм бруку хада колькi дзесяткаў ног.

Пайшлi, угнуўшыся пад цяжарам клункаў i свайго лёсу, на вакзал.

Апошняе разьвiтаньне

3 другога боку вулiцы, на тротуары, стаяла група людзей. Гэтыя людзi прыйшлi апошнi раз глянуць на сваякоў, якiх бальшавiкi гналi на далёкую поўнач. Ладны лiк гэтых бяспрытульных ужо нiколi ня вернецца пад родную страху. Можна сьмела сказаць, што нават ня вернецца нiхто. Прападуць з голаду, холаду, тыфусу, цынгi, дэзынтэрыi, з непасiльнай работы… А калi хто й вытрывае ўсё гэта — iнвалiд з адмарожанымi нагамi — пагоняць яго пасьля ў Нарымскi цi Пячорскi край… Мо нехта спрабуе, даведзены да роспачы, уцякаць ад гэтых жудасьцяў. Спаткае яго няўдача i атрымае «тры залатнiкi» ў патылiцу…

Гэтыя людзi, якiя там стаяць на працiлежным баку вулiцы, стоўпiўшыся на тротуары, ужо нiколi не абдымуць свайго сына, мужа, брата… Погляды, кiданыя на iх праз шырыню вулiцы, гэта апошнiя разьвiтаньнi вачыма.

Сярод гэтых людзей была й мая мацi.

— Ня плачце! — супакойвалi яе iншыя. — Гэта адбярэ ў яго энэргiю… Хай яны хаця ня бачаць нашых сьлёзаў.

— Дзе мой сын? — лямантавала старэнькая. — Я ня бачу майго сына! О Божа! Прыйшла, каб апошнi раз паглядзець…

— Глядзеце: гэта, мусiць, той, што цяпер махнуў шапкай…

— Дзе? Дзе?..

Запраўды, ня гледзячы на строгi загад начальнiка канвою, я, пабачыўшы мацi, махнуў на разьвiтаньне шапкаю.

Упхнулi нас у закратаваныя, г. зн. «сталыпiнскiя» вагоны. Iзноў няўсьцерп цесна й душна. У турэмных камарах было цесна, але таго, што было ў вагоне, нельга апiсаць. Напхалi нас, як селядцоў у бочку. Ня толькi немагчыма было паварушыцца, але нават усадзiць руку ў кiшаню.

А ад гэтага яшчэ гарачыня й духата.

Ад часу да часу былi чуваць стогны:

— Таварыш чырвонаармеец! Вады! Прынясеце нам вады!..

— Пачакай! Чорт ня возьме! На наступнай станцыi дастанеш вады.

У Воршы

Затрымалiся ў Воршы.

Таксама, як у Менску, перад адыходам з вакзалу ў вастрог, строгая прамова «начканвоя»:

— Партия, слушай!..

I гэтак далей.

Зноў iз сваiмi клункамi на сьпiнах пайшлi мы няроўным местачковым брукам у вастрог, перароблены з былога манастыра.

Ладная бальшыня аршанскiх вязьняў быў элемэнт крымiнальны. Але нашыя новыя таварышы прынялi нас ветла, асаблiва калi даведалiся, што мы едзем на Салоўкi.

Стараста камары загадаў малодшым уступiць нам месца. Мы разьмясьцiлiся даволi добра на нарах.

Аршанскiя злодзеi разьмясьцiлiся пад нарамi… маючы магчымасьць пароцца ў нашых, кiнутых пад нары клунках.

3 вывезеных iз Менску харчоў у мяне засталося яшчэ крыху цукру, кусочак сала й гаршчэчак масла.

3 цукрам i салам не бяда, я схаваў сабе пад галаву, але куды падзець масла? Я аддаў пад апеку камарнага старасты, якi меў пад нарамi прыладжаную палiчку. Над галавой у старасты нiхто-ж не паважыцца красьцi!

Назаўтра масла ня было. Застаўся толькi пусты гаршчок. Стараста дзiвiўся, хто-б мог украсьцi. Але загадка хутка разгадалася. Стараста праз увесь дзень, мала што ня кожную гадзiну стукаўся ў дзьверы:

— Таварыш дзяжурны! Таварыш дзяжурны! Пусцеце мяне ў уборную! Ой-ой, хутчэй, таварыш дзяжурны!

Масла, зьедзенае бяз хлеба, мела для яго рэзультат, мацнейшы за здаравенную порцыю рыцыны.

Пасля двох тыдняў група тых, што выпраўлялiся на Салоўкi, паехала далей.

Вiцебск

Затрымалiся ў Вiцебску. Тут прабылi больш за месяц, бо трэ было чакаць новых этапаў з розных бакоў. Вiцебск быў зборным пунктам. Лiк нас, «салаўчан», павялiчыўся ўжо да пары сотняў асоб.

Тут мяне спаткала прыемная неспадзеўка. Ад кагосьцi, ня ведаю, ад каго, я атрымаў памiдораў, гуркоў, кiлбасы, сыру, белых булак. Мабыць, ад некага з Вiцебскага тэатру.

У дзень выезду сагналi нас усiх на падворак дзеля рэвiзii. Адбiралi махорку й табаку, баючыся, каб у дарозе праз горад мы не засыпалi вочы канвою й не ўцяклi.

Рэвiзiя была «вясёлая». Чырвонаармейцы жартавалi й строiлi з нас кепiкi.

— Табе колькi?

— Дзесяць гадоў.

— Ха-ха-ха! Чырвонец, значыцца?

— А цябе на колькi, стары? — спыталiся ў мяне.

— Дзесяць.

— О-хо-хо! Гэты ўжо напэўна ня вернецца! — сьмяялiся вясёлыя чырвонаармейцы.

Ад свайго арышту я не галiўся. У мяне вырасла даўгая патрыярхальная барада. Прыбiты маральна, змораны фiзычна — няма дзiва, што я зрабiў на бальшавiцкiх салдатаў гэткае «вясёлае» ўражаньне.

У габiнэце прэзыдэнта рэспублiкi

Тым часам менскiя прыяцелi рабiлi, што маглi, каб ратаваць мяне.

Аднойчы тав. Чарвякову[12] далажылi аб прыходзе Х i Y людзей, якiя займалi ў лiтаратуры беларускай выдатнае месца.

Чарвякоў прыняў iх адразу.

— А мы да вас, Аляксандр Грыгор'евiч. У справе Аляхновiча.

— Я так i думаў. Была ў мяне ягоная матка. Прынесла мне ягоную заяву. Я даў перапiсаць на машынцы, бо цяжка расчытаць. Напiсана макам на цянюсенькай паперы, страшэнна пакамечана…

— Ну, няма дзiва. Гэтая заява разам зь лiстом да нас была ўпхнутая ў пушачку ад сярнiчкаў… Мабыць, iншага спосабу ня меў…

— Ну, што-ж, турма — ня цётка. Там строга.

— Ну, дык што думаеце, Аляксандр Грыгор'евiч. Нам здаецца, што тут нейкае непаразуменьне. Можа-б вы пагаварылi з Пiлерам…[13]

— Ну што-ж, пагаварыць можна. А калi што, дык вы-б маглi за яго паручыцца?

— Ну, ведама.

— Мо нешта й ўдасца зрабiць… Хаця, ведаеце, гэта даўгая працэдура… Але, праўду кажучы, цi варта нават нешта рабiць?.. Дык-жа ўжо хутка дзясятыя ўгодкi рэвалюцыi… Будзе шырокая амнiстыя. Тады яго звольняць i бяз нашых захадаў.

— Думаеце, што ён падпадзе пад амнiстыю?

— Маю надзею… А калi-б… Ну, тады трэ будзе падумаць… Так цi сяк я ня думаю, каб ён доўга праседзеў.

— Але-ж засудзiлi яго на 10 год.

— Ну, што ў нас значыць дзесяць гадоў! Можа быць засуджаным на дзесяць, а праседзець толькi год, два… Але, трэба прызнацца, што абставiны для яго злажылiся вельмi непамысна…

Лiсты ад прыяцеля

Я лiставаўся з маткаю. Яна ведала, дзе я. Гэткiм чынам i мае. прыяцелi ведалi пра мяне.

На этапе я атрымоўваў ад аднаго зь iх лiсты.

«Дарагi тав. Аляхновiч!

…Тав. Чарвякоў пытаўся, цi я магу за Вас паручыцца. Я адказаў, што так. Напiшэце, як вы на гэта глядзiцё, цi гэта варта, калi застаецца толькi каля месяца да 10-й гадавiны рэвалюцыi? Дзеля таго, што ўсялякiя фармальнасьцi трываюць надта доўга, у працягу месяца не пасьпеецца, дык, можа, ня варта…»

Нарэшце амнiстыя была апавешчана, але я волi не пабачыў. Амнiстыя датычыла толькi да крымiнальных злачынцаў.

Другi лiст быў гэткага зьместу:

«Дарагi тав. Аляхновiч!

Надзея на амнiстыю ня зьдзейсьнiлася. Сяньня пiшу ў Маскву. Не паддавайся роспачы. Цi зварачацца яшчэ раз у Вашай справе да тав. Чарвякова, ня ведаю. Мы ў вашай справе напiсалi калектыўную заяву. Маю надзею, што ўсё скончыцца добра. Трэба быць цярплiвым i ня трацiць бадзёрасьцi…

Пiшэце, працуйце, чытайце…

Напiшэце мне, можа, чаго вам трэба…»

А Аляхновiч быў у Ленiнградзкiм Iспраўдоме. Этап наблiжаўся да месца свайго прызначэньня — да Салавецкiх Лягераў Асаблiвага Прызначэньня.

Няма дзiва, што словы гэтых лiстоў былi як словы ўцехi пры ложку цяжка хворага. Поўныя надзеi словы прымушалi верыць, што запраўды нешта пераменiцца. Дык-жа немагчыма, каб з усiх гэтых стараньняў нiчога ня выйшла!

Дык адказваў акуратна на гэтыя лiсты (цяпер, на этапе, ужо можна было пiсаць штотыдзень), дзякаваў за захады й дакучлiва прасiў далей не пакладаць рук.

Лiсты прыходзiлi акуратна.

«Паважаны тав. Аляхновiч!

Вашая справа пакуль што не скранулася з месца. Мне асаблiва здаецца, што вызваленьня трэба чакаць з Масквы. Сказалi мне ў Менску, што трэба чакаць пастановы Усерасейскай Амнiстыйнай Камiсii. Калi гэта будзе — ня ведама… Гэтак мне казаў старшыня ГПУ ў Менску. Апрача таго, я пiсаў пра Вас да Мянжынскага. Жадаю Вам здароўя i вытрываласьцi.

Да 10-годдзя БССР засталося ўжо менш як год». У гэтым лiсьце адрысата няпрыемна кальнула зьмена ў загалоўку. Ужо замiж «дарагi» стаяў прыметнiк «паважаны». А ў канцы зацемка аб дзесятых угодках БССР! Значыцца, гэтыя ранейшыя надзеi ня маюць моцных падставаў, калi трэба хавацца за новыя.

Нарэшце сталася тое, чаго адрасат баяўся. Апошнi лiст пачынаўся словамi: «Тав. Аляхновiч!» (без прыметнiка!) i абмяжоўваўся толькi сухой iнфармацыяй, што дагэтуль яшчэ нiчога не ўдалося зрабiць, а калi зробiцца, дык будзе паведамлена — i няхай тав. Аляхновiч пакiне гэтак часта пiсаць…

Аляхновiч пакiнуў пiсаць. Карэспандэнцыя спынiлася. Прайшлi й дзесятыя ўгодкi БССР — а ў лёсе вязьня ня было нiякiх пераменаў.

Прыехалi

Цягнiк памалу падыходзiць да станцыi Кем, аднаго з вузлоў Мурманскай чыгункi.

Тры днi ўжо, як мы выехалi зь Ленiнграду.

Што нас там чакае? Якiя новыя абставiны жыцьця? Работа? Але якая работа?

Цi мы так будзем зачыненыя, як у вастрозе, цi будзем магчы хадзiць вольна?..

Нiхто з нас нiчога ня ведаў.

Праз вокны вагону мы бачылi нейкiя дрывяныя склады, кучы расьпiлованых дошчак — прадукцыю якiхсьцi недалёкiх лесапiльняў, нейкiх шэрых людзей у шэрых вопратках…

Цi гэта нашы будучыя таварышы-катаржане?

Ужо сутунела, як даўгая зьмяя вагонаў затрымалася ля свае мэты. Нам заяўлена, што гэтую ноч яшчэ пераначуем у вагонах.

На другi дзень ранiцой каманда:

— Выходи из вагонов!

3 клункамi на плячох выходзiм на рэйкi.

Востры сiвер-вiхор круцiць сьнегам.

Нас вядуць. Два кiлёмэтры сьнегам. Калючыя драты. Шэрае мора. Драўляныя шалашы.

Гэта баракi, гэта наша гаспода.

Мы цяпер на Паповым абтоку.

Вiхор, гуляючы сьнежным пылам, агаляе скалiсты грунт, на якiм няма сьледу якой-колечы расьцiннасьцi.

Уводзяць нас на квадратны пляц, агароджаны калючым дротам. Пры браме вартавая будка. Клункi загадана злажыць каля сьценкi бараку. Паставiлi ў два рады.

Каманда:

«Справа по порядку номеров рассчитайсь!»

Няскладна гэта ў нас выходзiць. Ляскаючы зубамi ад сьцюжы, крычым ахрыплымi галасамi:

— Первый!

— Второй!

— Третий! i г. д.

Блага.

Яшчэ раз ад пачатку!

Навучаюць, што на павiтаньне:

— «Здравствуй, карантинная рота!» Мы павiнны згодна, хорам грымнуць:

— Здра!!!

Крычым гэтае «здра!» Блага! Яшчэ раз! Дрэнна! Ня дружна. Нехта спазьнiўся.

Зноў «здра!». Iзноў блага. Нехта крыкнуў зарана. Трэба набраць у грудзi паветра, зрабiць двухсэкундную паўзу i толькi тады…

Яшчэ раз. Яшчэ ня так! А пасьля зноў: «по порядку номеров рассчитайсь!» А пасьля зноў «здра!»…

Ногi акасьцянелi ад сьцюжы. Вушы мерзнуць. Твары барадатых мужыкоў пакрылiся соплямi лёду. Клункi нашыя счэзьлi пад сьнегам, якi ўсё падае й падае. Нашыя iнструктары зьмяняюцца: адны йдуць у барак пагрэцца, прыходзяць iншыя.

Прыходзiць вышэйшая «ўлада» i лягерны стараста. Ён, як i ўсе, таксама вязень. Здароўкаецца:

— Здравствуй, карантинная рота!

— Здраа!!!

Блага. За гэта поўгадзiны бязупынна мы крычым «здра!». Шмат хто ўжо ахрыпшы. Дзiка крычым гэтае «здра!», каб урэшце здаволiць сваё начальства. Усё нядобра.

Вiдаць, што тут уся справа ня ў якасьцi, а ў колькасьцi гэтае «здра!».

Пасьля сказалi нам строгую прамову, у якой адзначылi, што мы ў лягеры, дзе абавязаны сумленна працаваць, дзе за сабатаж строгiя кары, дзе трэба бяскрытычна выконваць усе загады ўлады й да г. п. вядомыя вастрожныя рэчы.

А пасьля — iзноў «здра!», iзноў «по порядку рассчитайсь» i гэтак да зьмярканьня.

У бараку

Нарэшце, прамерзлым, галодным i змораным дазволена выкапаць iзь сьнягу свае клункi ды ўвайсьцi ў барак.

Людзi кiнулiся ў памешканьне, займаючы месца на нарах. Нары былi двохпавярховыя, але месца неставала.

Я разам зь iншымi стаяў пасярод бараку, мяркуючы, як-бы трапiць на нары.

— Ну, марш усе на нары! — крычаў камандант бараку (таксама вязень, але ўжо iз старых, iз салавецкiх).

— Калi месца няма, — нехта адгукнуўся.

— Я вам тут зараз знайду месца, — зароў грозна камандант i, ускочыўшы на нары, пачаў пiхаць нагамi тых, што ляжалi.

Гэты спосаб даваў свае вынiкi. Неўзабаве ўсе ўжо ляжалi на нарах, гэтак шчытна «ўплатнiўшыся», што не маглi паварушыцца.

Ляжалi ўсе бокам, адзiн пры адным. Перамянiць гэтай позы няма нiякае магчымасьцi.

Разьмясьцiўшы гэткiм чынам усiх на нарах, камандант сеў пры зялезнай печачцы, паставiў на агнi свой чайнiк i, выцягнуўшы з кiшанi кусок чорнага хлеба, пачаў жваць.

Упхнуты памiж таўстапузага ўзбэка i нейкага здаравеннага ўкраiнца, ляжаў я непарушна, думаючы, што будзе далей. Няўжо-ж цэлыя дзесяць гадоў прыдзецца пражыць у гэтакiх абставiнах?

Адзiны рух, якi можна было зрабiць — гэта паварушыць галавой. Пад галавой ляжаў мой клунак. Iз свайго месца я бачыў каманданта, якi сядзеў каля печкi i жваў свой хлеб.

У галаве ў мяне зазiхацела адна думка.

Я абапёрся на аднэй руцэ й саскочыў на падлогу.

— Што? Хочаш на падворак? — крыкнуў камандант. — Пачакай! Як пойдуць усе, тады й ты. Нядаўна былi на панадворку.

— Не, таварыш камандант, не аб тое… Iншая рэч… Як-бы гэта сказаць?.. Таварыш камандант мае гэткi сымпатычны твар… I здаецца, што мы ўжо недзе спатыкалiся…

— Спатыкалiся цi не спатыкалiся, марш на нары! Няма што тут боўтацца! Ну! раз-два!

— Выбачайце, таварыш камандант! Яшчэ адно толькi слова. Не загневайцеся, таварыш камандант… Я маю кусок сала… Выбачайце за маю сьмеласьць… Я-б хацеў вас пачаставаць…

— Ну, гэтак-бы адразу й казаў! — праясьнiўся камандант. — Ну, давай свае сала!

Я ўжо сядзеў побач каманданта пры зялезнай печцы, адразаючы кусок сала.

— Хочаш чаю? — запрапанаваў iз свайго боку камандант. — Бо кiпяток ня хутка будзе. Тут вады няма. Прывозяць цягнiком зь мястэчка, дзесяць кiлёмэтраў адсюль… Колькi маеш гадоў?

— Сорак пяць.

— Што?! Дурны! Я пытаюся, колькi маеш гадоў для адседкi? На сколькi цябе засудзiлi?

— На дзесяць.

— Шпiён.

— He.

— Фальшываманэтчык?

— He.

— Спэкулянт?

— Таксама не.

— Ну хiба-ж ня злодзей?

— Участие в организации или содействие организации, действующей в направлении помощи международной буржуазии.

— Ага! Международнай… ага… содействие буржуазии… Гм… Нядобрая штука. Быў у якой контррэвалюцыйнай арганiзацыi?

— Я прыехаў з-за гранiцы.

— З-за гранiцы? — зьдзiвiўся мой начальнiк. — Вось як. Дык чаго-ж ты сюды прыехаў?

— Думаў, што тут добра.

Камандант глянуў на мяне, як на здурэлага. Пасьля, думаючы, што я, мусiць, не хачу сказаць аб сабе праўды, пакiнуў пытацца й пачаў расказваць аб сабе.

— А я, браток, таксама маю дзесяць гадоў… Перажыў плямiсты тыфус, але нiчога, вылiзаўся… Дужы быў… Ужо адседзеў сем гадоў… Прыслалi мяне з Саловак… Магчыма, што кары скасуюць… Вышлюць, мусiць, кудысьцi ў Сiбiр, у нейкую тундру… Але гэта горшае за концлягер… Вось паскудная рэч — гэта цынга! Бачыш? Усе зубы высыпалiся! Нiводнага! Рот як… На нагах раны яшчэ дагэтуль не загаiлiся… Але глупства! Галоўнае, што яшчэ не падох… Вось яно як!

Цяпер я толькi ўцямiў, чаму камандант гэтак дзiўна перажоўваець ежу. Сала рэзаў на маленькiя кусочкi, жваў яго бяззубымi дзёснамi й пасьля глытаў, як птушка.

Гэта быў мой першы ў лягеры «блат» (пратэкцыя).

У бараку

Уначы збудзiлi нас:

— На работу!

Што за чорт! На якую работу? Дык-жа цёмна! Ноч. Ускокваем шпарка, бо хто не сьпяшаецца — нагой у бок! Выганяюць нас з бараку на сьнег.

Ясная, марозная палярная ноч. На небе пралятаюць нейкiя сьветлыя хмаркi. Адна чэзьне, зьяўляецца iншая.

Пасьля мiгцяць на небе нейкiя асьветляныя палосы. Там, у прасторы, здаецца, адбываецца нейкi творчы працэс, паўстаюць новыя сьветы…

Гэта мiгацiць паўночнае зiхаценьне.

Iдзём рэйкамi. 3 бакоў горы сьнегу. Далёка вiдаць таварныя пляцформы, нагружаныя дошкамi. Нам дадзена заданьне: перасунуць гэтыя пляцформы пару кiлёмэтраў у бок станцыi.

Учапiўшыся, як мурашкi, за колы й буфэры, за дошкi, што тырчаць, пхаем наперад цяжкiя пляцформы. Нехта звалiўся iзь сьнежнае наспы пад кола. Крык разьдзiрае паветра, пасьля лаянка, пасьля зноў цiшыня, i чуваць толькi цяжкi подых колькi дзесяткоў людзей, якiя напружваюць свае мускулы.

Той, што звалiўся iзь сьнежнае наспы пад колы пляцформы, шчасьлiва вылазiць з-пад ног сваiх таварышоў. Страсае зь сябе сьнег.

— Ну, ты! Не аставайся! Даганяй!

На другi дзень прыйшлi ў барак дактары (вязьнi), каб зрабiць мэдыцынскi агляд i падзялiць вязьняў на катэгорыi паводле нашых фiзычных здольнасьцяў да працы. Стаiмо голыя ў чарзе. Агляд адбываўся надта хутка, аднак гэтая працэдура заняла паўдня. Шмат было народу.

А ўначы — не зважаючы на катэгорыi — зноў пагналi ўсiх на чыгунку перасоўваць таварныя вагоны.

«Баня»

He забылiся на чысьцiню й гiгiену. Аднойчы пагналi нас у лазьню. Там далi нам па дзьве ражкi цёплае вады, адну морскай, другую — рачной, i па малюсенькiм кавалачку мыла. Гэтага мусiла быць даволi.

Жудасны абразок гэтая лазьня.

Варушацца нейкiя сьценi. Топчамся адзiн пры адным, ня ведаючы, дзе прытулiцца, дзе паставiць сваю ражку. Аб тым, каб прысесьцi на лаўцы, няма й гутаркi. Нехта пасьлiзнуўся на сьлiзкiм памосьце. Вылiў сваю й чужую ваду.

Крык, лаянка, сакавiтая расейская лаянка!

А ўсё гэта пад каманду: «Шпарчэй! весялей! хутчэй!».

Бо трэба было звольнiць месца для наступная партыi, што чакала ўжо на панадворку.

Тыя, хто ня ведаў аб абмежаванай колькасьцi вады, ня былi ашчаднымi зь ёю. Пакiнулi «баню» вымазаныя мылам, якога ня было чым спаласкаць.

Госьцi

Аднойчы я даведаўся, што мяне нехта шукае.

— Дзе тут Аляхновiч? Хто тут Аляхновiч?..

— Вось ён там, iдзеце сюды… — iнфармаваў камандант.

— Гэта я. У чым рэч?

— А! Здароў! Гэта вы? А, якая-ж вялiзная ў вас барада!.. He пазнаяцё? Беларусы зь Менску. Калiсьцi з вамi сустракалiся… Пры немцах у Менску… Даведалiся, што вы тут… Курыць маеце? Не, не! Мы хацелi вам даць, думалi, што, можа, ня маеце махоркi… Ну, ня трацьце надзеi!.. Усё неяк наладзiцца. Пастараемся ўладзiць вас у канцылярыi… Мы ўжо тут даўно, мы маем «блат»… Яшчэ прыдзецца вам тут пасядзець са два тыднi, а пасьля…

— О Божа мой! Яшчэ два тыднi?!

Ну, не маркоцьцеся, можа, удасца хутчэй… Будзем старацца…

— О, як я вам удзячны, што вы прыйшлi сюды, знайшлi мяне… Дзякую вам, другi мае!..

— Што? Кажуць на дзесяць гадоў?..

— Але. На дзесяць.

— За што-ж вас гэтак?

— Ну, ведаеце, жыў я ў Заходняй Беларусi, у Вiльнi… А тут «сацыялiстычнае будаўнiцтва» i гэтак далей. Разумееце? Дык i зманiўся…

— Эх, Аляхновiч! Лучылi вы ў бяду, i са свае вiны! Ну, нам няма дзiва. Мы людзi савецкiя… Але вы! Самi прыехалi з-за гранiцы!.. Ужо гэтага не направiш… Як вас тут будуць пытацца, якая ў вас прафэсiя, кажэце: «канцелярский служащий»… Акурат цяпер патрэбны людзi ў канцэлярыю… Ну, бывайце здаровы! Даужэй нельга… Трэба ўжо йсьцi… Ня сумуйце!

— Дзякую вам, даражэнькiя, за ваш спогад i дапамогу… Пастарайцеся…

* * *

У гэты самы дзень быў яшчэ адзiн вiзыт.

Знайшоў мяне мой былы вучань зь вiленскай гiмназii Фр. П-вiч.

Яго, таксама як мяне, спакусiла «савецкае будаўнiцтва». Прыехаў у Менск з Прагi, дзе вучыўся на мэдыцынскiм факультэце. Яму далi мала. Толькi тры гады концлягеру, якiя праседзеў ужо на Салоўках.

Цяпер перавялi яго ў нашую карантынную роту, дзе чакаў на пастанову маскоўскае калегii датычна далейшае свае долi.

Сядзеў у другiм бараку. Даведаўшыся, шо й я тут, прыйшоў да мяне пагутарыць. Яму, як чалавеку, якi адбыў ужо сваю кару, можна было вольна хадзiць з бараку ў барак.

— Было мне не найгорш, — казаў. — Дзякуючы маёй праскай мэдыцыне, удалося мне ўладзiцца за лекпома…

— Што гэта?

— Памагаты лекара — фэльчар. Дзякуючы гэтаму не давялося працаваць на лясных работах. Цяпер сяджу тут пяты ўжо месяц — усё чакаю, што далей. Думаю, што пашлюць мяне на пару год у Сiбiр. 3 высылкi ўцяку…

— Цiшэй! He кажэце гэтак!

— Дык-жа нiхто ня чуе. Уцяку. Буду ў Вiльнi. Даю вам слова, што буду ў Вiльнi! Там раскажу аб вас. 3 Саловак уцячы ня было нiякае магчымасьцi. Прабавалi iншыя — не ўдалося нiкому. Зь Сiбiру ўцяку! Калi трэба будзе камусьцi лоб расшчапiць — расшчаплю, а ўцяку!

— Цiшэй, калi ласка!

— Нiчога. Нiхто ня чуе…

П-вiчу ўдалося выстарацца для мяне перавод у ягоны барак. Там было шмат вальней. Нам удалося разьмясьцiцца на верхнiх нарах. Каля самых нараў цягнулася зялезная труба ад печкi. Тут, на гэтай трубе, П-вiч пёк для мяне «ляпёшкi». Хаця сам жыў толькi на казённым пайку, нiзашто не хацеў узяць ад мяне нi «ляпёшкi», нi кусочка сала.

— Вы павiнны ашчаджаць свае сiлы й грошы… Нiзашто не вазьму! Вас чакае яшчэ шмат гадоў цяжкiх перажываньняў, а я ўжо скончыў… Я ўжо аднэй нагой на волi…

— Ну, на волi!..

— Але! Кажу вам! Як толькi выбяруся з лягера, зараз пачну думаць, як уцякаць загранiцу… I ўцяку!..[14]

П-вiч быу маiм апякуном. Для мяне, чалавека новага ў лягеры, апека П-вiча як зь неба звалiлася. Ён ня толькi думаў аб тым, каб палепшыць мае фiзычнае палажэньне, але, што галоўнае, заражаў мяне сваiм аптымiзмам, надаваў мне надзеi на вызваленьне.

* * *

Нядоўга трывала нашае супольнае жыцьцё на нарах у карантыннай роце.

Аднойчы, калi паклiкалi ўсiх на работу, П-вiч не паслухаўся.

— Не пайду! Я ўжо скончыў свой тэрмiн! Ня маеце права браць мяне на работу!

— П-вiч! Што вы робiце! Не пратэстуйце, гэта нiчога не паможа… — стараўся я пераканаць яго.

— Не пайду! Хай робяць, што хочуць… Ня маюць права. Я не пайду!

П-вiча зачынiлi ў iзалятар. Больш я ў концлягеры яго ня бачыў.

Сустрэлiся мы шмат гадоў пасьля ў Вiльнi…

Далейшае падарожжа

Прамiнулi два тыднi гэткага «карантыну» ў бараках iз блышыцамi й вошамi.

Прыйшлi нейкiя людзi й пачалi выклiкаць вязьняў. Прачыталi колькi дзесяткаў прозьвiшчаў. У гэтым лiку быў i я.

Павялi нас у лазьню. Пры дзьверах сеў «днявальны» (стораж), пiльнуючы, каб хто ня выйшаў вонкi.

Падлога й тапчаны былi шчэ мокрыя пасьля апошняй «банi». Hi сесьцi, нi легчы. Часiны несупакою й няпэўнасьцi. Што будзе далей?

Увечары «днявальны» гукнуў:

— Аляхновiч! Хадзi сюды! Тут да цябе нейкiя прыйшлi!

Гэта былi прыяцелi-беларусы з Менску. У цёмных сенцах адзiн зь iх падаў мне нейкi пакецiк.

— Што гэта?

— Гэта соль. Трэба гэтым нацерцiся пад пахамi. Ад гэтага падвышаецца тэмпэратура. Дамагайцеся, каб вас павялi да доктара, што вы хворы… што ня можаце ехаць…

— Куды мяне павязуць?

— На востраў Мяч… на лясныя работы. Гэта горш за Салоўкi… Калi вам удасца астацца ад гэтага этапу, уладзiм вас у канцылярыi… Цяпер трэба рабiць, што мага… Дагэтуль не ўдалося. Ну, тымчасам бывайце здаровы!.. Трэба ўжо йсьцi… Даўжэй нельга… Нацiрайцеся!

Я сеў на мокрым тапчане, разгарнуў торбачку з соляй i зрабiў тое, што мне раiлi прыяцелi.

Пасьля заявiў днявальнаму:

— Таварыш днявальны! Вядзеце мяне да доктара.

— А чаго там? — нехаця спытаўся вартаўнiк.

— Я хворы… Трасца… Тэмпэратура падвышаная… Я думаю, што гэта тыфус…

— Добра. Зараз заяўлю.

Праз мамэнт мяне павялi. Вялi нейкiмi сьцежкамi, памiж кучамi дошчак. Iшлi паўз нейкiя баракi. Дарогу асьвятляў толькi месяц.

У нейкiм драўляным памешканьнi было сьвятло ў адным вакне. Гэта была больнiца. Павадыр мой пастукаўся.

— А там хто?

— Прывёў хворага, таварыш доктар!

— Давай яго сюды!

3 тапчана падняўся чалавек са змораным тварам. Вiдаць, што нядаўна скончыў сваю работу й злаваўся, што яму не даюць супакою.

На падлозе валялiся кавалкi ваты, брудныя бандажы. На столiку з простых сасновых дошчак стаялi бутэлечкi зь лекамi. На сьценцы вiсела малая шафачка з мэдыкамэнтамi.

Гэта была кватэра й адначасна габiнэт доктара-вязьня.

Не сьпяшаючыся, доктар узяў свой брудны доктарскi халат, якi вiсеў на цьвiку, скруцiў з махоркi папяросу й спытаўся:

— Ну, што вам балiць?

— Ня ведаю, што са мною, таварыш доктар! Мо гэта тыфус? Зябiць… а пасьля горача… Галава балiць… страшэнна.

— Зараз пабачым… Сядайце!

Доктар узяў з шафкi тэрмомэтр i палажыў яго мне пад паху.

Тэмпэратура была нармальная.

— Забiрайце яго!.. Дарма толькi забiрае час…

На другi дзень я паехаў на «лесазагатоўкi».

Цягнiк прывёз нас у мястэчка Сарока. Адтуль, пехатой ужо, пагналi нас на абток Мяч.

Было нас, падарожных, сорак два чалавекi. Канвой складаўся з трох чырвонаармейцаў. Расьцягнуўшыся на пару кiлёмэтраў, адзiн за адным, гужам мы йшлi засьнежанай дарогаю.

Наперад высунулiся малодшыя, сьпяшаючыся, каб хутчэй дабрацца да начлегу ў карэльскай вёсцы. За iмi ехалi санi з наваленымi на iх нашымi клункамi. Далей iшоў канвой, а ў канцы тыя, каму найцяжэй было прабiрацца пехатой па гэтай засьнежанай паўночнай дарожцы — людзi старэйшыя, хворыя, iнвалiды, апiраючыся на палку, адпачываючы ад часу да часу, выцiраючы прамерзлай рукавiцай спацелы лоб.

Нiхто iмi ня цiкавiўся. Нiхто не сачыў iх.

He ўцякуць!

* * *

He памаглi амнiстыi, не памаглi захады менскiх прыяцеляў. Не памагло абiваньне парогаў чырвоных вяльможаў няшчаснаю маткаю.

Усе надзеi зьнiклi. Толькi дзiва можа выратаваць сына.

I ўжо нiчога больш не застаецца, як чакаць дзiва.

Дык старэнькая ў сваiм пакойчыку ў Менску горача малiлася:

«Вялiкi Божа, якi, усё стварыўшы, аба ўсiм рупiшся, усiм апякуешся… Ты кажнаму Свайму стварэньню страву даеш i прыпынак… Ты птушкам паветранымi шляхамi на вырай дарогу паказваеш i назад шчасьлiва да родных гнёздаў iх вядзеш… Просiм Цябе, добры Божа, будзь мiласьцiў усiм падарожным, усiм няшчасным бяспрытульнiкам!.. He пакiдай iх у злых прыгодах, дай iм сiлы ўсе злыднi перажыцi, у хваробах аздараўляй, ад усялякай небясьпекi баранi, Анёлаў сваiх за апякуноў iм дай i шчасьлiва да роднай хаты iх прывядзi…»

Карэльскiя вёскi

Карэльскiя вёскi на нашым шляху ляжалi адна ад аднэй збольшага на трыццаць кiлёмэтраў, якiя нам трэба было прайсьцi ў вадзiн дзень, каб трапiць на начлег пад рыбацкую страху. Тутэйшае жыхарства складаецца пераважна з рыбакоў. Хлеб сюды прывозяць. Натуральнае багацьце гэтай старонкi — рыба, якой Белае мора дае багата. Карэльскiя сяляне ў той час (1927-8 гг.) былi багатыя, яшчэ тут ня было калгасаў. У вялiкiх вёсках, якiя мелi па пару тысячы жыхароў, былi двохпавярховыя драўляныя хаты, непабеленыя, але надта чыстыя, шаляваныя дошкамi, накрытыя дранiцай. Пару месяцаў летняга рыбалоўства дазвалялi на даўгi зiмовы адпачынак, грошы ад продажы рыбы ставала на ўсё, чаго суровая тутэйшая прырода не магла даць тутэйшым жыхаром.

Я йшоў апошнiм. Усе мае таварышы разам з канвоем ужо даўно выперадзiлi мяне. Куды мне сьпяшацца? Каб хутчэй трапiць у цёплую карэльскую хату, дзе спаткаю чужыя, а часам варожыя твары?

Лепш было аднаму памалу йсьцi сьнегам, думаючы аб страчанай волi, а ня важачыся думаць аб тым, каб на волi зноў апынiцца.

Уцякаць у гэтых абставiнах немагчыма. Аб гэтым ня было чаго й думаць. Наперадзе й адзаду толькi адна дарожка, працёртая санямi, якiя праяжджаюць ад часу да часу. 3 бакоў лясы, дзе сьнег даходзiць чалавеку да грудзей, дзе, уцякаючы, калi-б ты нават i важыўся на гэта, пакiнеш за сабою сьлед, паводле якога легка здагоняць i зловяць. Уцякаць дарогаю — гэтаксама немагчыма, бо бяз пашпарту, бяз грошай уцекача ў першай карэльскай вёсцы зловяць i аддадуць у рукi ўлады, бо за кожнага ўцекача плацяць па два пуды пшанiчнае мукi…

Цiшыня.

Маўчыць паўночны лес. Часам на сьнезе нешта паварушыцца. Гэта белыя паўночныя курапаты слаба адзначаюцца на белым сьнежным фоне. Птушкi сьмела падыходзяць да самае дарогi, быццам ведаючы, што гэтыя падарожныя, якiя тут цягнуцца гужам па сьнежнай дарозе, зла iм ня зробяць…

Меч рэвалюцыi

Увесь Саюз Савецкiх Рэспублiк жыве пад знакам «соцсоревнования» i «ударничества»[15].

Гэтак, мабыць, працуюць i агенты ГПУ — установы, якую бальшавiкi называюць гордым iмём «меч рэвалюцыi».

Працуюць навыперадкi, хто зь iх больш разгледзiць справаў, хто будзе мець на сваiм сумленьнi больш ахвяраў. Каб толькi балей, каб стражэй, каб бязьлiтасьней дабiваць «клясавага ворага». Лiтасьць — гэта нядобрая рыса, гэта загана, буржуазная спадчына, iнтэлiгенцкая мяккацеласьць.

На аднэй з галоўных вулiцаў Масквы (Лубянка) у доме № 2 кiпiць работа ўдзень i ўначы. Аўтамабiлi прыяжджаюць i ад'яжджаюць. У гаражы стаяць заўсёды машыны з заведзенымi маторамi…

Знаў я гэты жудасны дом з апавяданьняў маiх таварышоў, якiм даводзiлася ўжо там быць. Гэта — сэрца савецкага тэрору, жудаснае «Объединенное Государственное Политическое Управление».

Адтуль — з Лубянкi 2 — ГПУ сваймi шчупнямi страшэннага палiпа, якога спарадзiла рэвалюцыя i якi вырас на целе няшчасных народаў Саюзу Савецкiх Рэспублiк, ахоплiвае шостую частку сьвету, сягае далей — праз гранiчныя стаўпы, праз рэкi, моры, акiяны — усюды, дзе сьмерць мае свае жнiво, усюды, дзе лiецца людская кроў…

А ў падвалах на Лубянцы 2 жудасная цiшыня. На калiдорах ходзяць у войлакавых атопках наглядачы — чэкiстыя. Хады ня чуваць. Толькi час ад часу сухiя пстрыканьнi пальцаў,— знак, што «дарога вольная». Той, каго вядуць калiдорам, ня можа нi зь кiм спаткацца. Дык канвой пстрыканьнем паведамляець iншых вартаўнiкоў, што кагосьцi ўжо вядуць, а варта гэтаксама адказвае, паведамляючы адначасна далейшыя пасты.

Як некага бяруць з камары «на допыт» або «назаўсёды», адбываецца працэдура, поўная таёмнасьцi. Адчыняюцца дзьверы, i чэкiсты шэптам пытаецца прозьвiшча, пасьля iмя, iмя бацькi. Урэшце цiхiя, поўныя таёмнасьцi словы:

«пожалуйте со мной» — i зноў цiшыня ў падвале.

Толькi на калiдоры разлягаецца сыгнальны трэск пальцам!.

Тут, на Лубянцы, разьвязалася мая доля. Тут недзе, у якiмсьцi добра абстаўленым габiнэце пасядала калегiя, перад якой ляжалi кучы справаў… Тут, не ўдаючыся глыбей у iснасьць, даваўся прысуд сотням тысячаў гэткiх, як я…

Адарвалi мяне ад жыцьця назаўсёды. Калi вытрываю ўсе 10 гадоў «прынудработ» у Салавецкiм лягеры, пашлюць мяне на пасяленьне недзе ў Пячорскую тундру цi ў Нарымскi край… Калi там не памру з голаду, цынгi, тыфусу або калi мяне зноў не арыштуюць, мне будзе дазволена зьмянiць месца — пераехаць кудысьцi ў край зь мякчэйшым клiматам, — але на бацькаўшчыну, на Беларусь, ужо не дазволяць вярнуцца нiколi.

Нiколi.

Не пачую ўжо клёкату буслаў над страхой, не пачую песьнi жнеяў, што вяртаюцца з поля, не пачую чароўнага пяяньня беларускiх жабаў у нашых азярынах i стаўкох…

Нiколi.

Голас… зь Беларусi

Плятучыся ў канцы расьцягнутай катаржнай партыi з гэткiмi панурымi думкамi ў галаве, я раптам здрыгануўся. Мяне агарнуў жах…

Я пачуў галасы нашых беларускiх жабаў…

Карэльскi лес стаяў паабапал дарогi, ускрыты сьнегам. Беларусь далека, за тысячы кiлёмэтраў, а я тут, на далёкай поўначы, выразна чую рытмiчнае кумканне жабiнага канцэрту.

Я прыстоiў.

Я быу перакананы, што гэта галюцынацыя. Галасы змоўклi. Я закурыў люльку, абцёр пот iз лобу i пайшоў далей, апiраючыся на свой падарожны кiёк…

Iзноў пачулася мне пяяньне жабаў.

Я прыстоiў, ня ўмеючы вытлумачыць сабе дзiўное зьявы. Стараючыся здагадацца прычыны гэтых гукаў, я заўважыў, што як я прыстойваў, пяяньне сьцiхала, а як пачынаў iзноўку сваё падарожжа — iзноў пачыналася. Я пачаў шукаць прычыны каля сябе i вось уцямiў, што гэта мой падарожны кiй, упiраючыся ў сухi, зьмёрзлы сьнег, за кажным разам дае гэтыя дзiўныя гукi, што так нагадваюць «кумканьне» жабаў пасьля заходу сонца…

Сонца ўжо заходзiла. Ужо здалёк вiдаць сiлуэты хатаў, выразна абрысаваўшыся на фоне белага сьнегу.

Гэта Калежма, мястэчка на беразе мора. Гэта наш апошнi начлег перад абтокам Мячам.

Ужо лёг на зямлю цень шэрай карэльскай начы. На вулiцах яшчэ ёсьць людзi. Вось праляцелi санi зь песьнямi, з гармонiкам. Мусiць, тут не абыйшлося без гарэлкi. Там, далей, пайшлi хiстаючыся й трымаючыся пад пахi нейкiя два прыяцелi. Нешта мармочуць п'янымi галасамi. Час ад часу прыяцельская гутарка нашпiкоўваецца сакавiтай расейскай лаянкай… Але гэта нiчога… He са злосьцi. Гэта для квяцiстасьцi стылю. Гэтак усюды…

Чаму гэта так шмат п'яных? У нейкай хаце гуляюць вяселле. Разбрылiся госьцi па ўсёй вулiцы. Сьвяточны настрой.

У небе зiхацяць зоркi.

— Ня ведаеце, дзе тут начуюць арыштанты?

— А во. Вось у гэтай хаце… Прыйшлi нейкiя… Ну, ведама, арыштанты…

У хаце цёпла, сьветла, чыста. (Яшчэ ня знаюць калгасаў.) Пры сасновым стале сядзяць ужо мае таварышы. П'юць чай. Разьвязаны клункi. Дастаюць свае запасы.

Скiдаю i я сваю торбу са сьпiны…

Апошнi запас, а заўтра ўжо будзем ля мэты…

Заўтра праз замерзлае мора — на абток Мяч, якi знаходзiўся ў дзесяцёх кiлёмэтрах ад берагу.

У Колежме тое самае, што ўсюды ў карэльскiх рыбакоў, якiя ўжо прывыклi да гэтых этапаў. Гэтыя самыя неспачувальныя твары.

Нас разьмясьцiлi ў розных хатах. Канвой асобна ў лепшай хаце.

Нiкому i ў галаву не магло прыйсьцi, што нехта з нас спрабуе ўцякаць.

Нiхто й не ўцякаў.

Абток Мяч. Першы дзень

Назаўтра мы дабралiся на абток Мяч.

Маленечкi вастравок, якi ў найшырэйшым месцы меў крыху больш за дзесяць кiлёмэтраў. Недалёка ад берагу, да якога мы падыходзiлi, стаялi шэсьць драўляных баракаў, стайня, лазьня, прачкарня, сушыльня адзежы i збоку дамок, дзе жыла адмiнiстрацыя й канвой.

Разьмясьцiлi нас у вадным з баракаў. Цесна тут было бадай таксама, як на карантыне ў Кемi. Пасярэдзiне бараку стаяла глiняная печка зь зялезнай трубой, якая выходзiла празь сьцяну. Над печкай вiсела малюсенькая сьмярдзючая лямпачка з разьбiтым шклом, кiдаючы слабое сьвятло на нашую новую кватэру. У гэтым брудным, цёмным, поўным вошаў i блышыцаў памешканьнi, з праклёнамi, з лаянкай i крыкам, мы, змучаныя й прамерзлыя, здабывалi для сябе месца на нарах.

У гэты самы дзень выдалi нам рабочую вопратку: ватовыя порткi, гэткiя-ж самыя курткi («телогрейки»), шапкi, рукавiцы й валёнкi. Уся гэтая адзежа была вельмi паношаная, брудная, палатаная. Але было ў ёй цёпла.

На другi дзень ранiцой нас пагналi на работу. На першы раз была вызначана, як казалi, лягчэйшая работа. Мы ўтоптвалi сьнег, падрыхтоўваючы дарогу для саняў, якiя мелiся ехаць у лес, каб забраць адтуль сьпiлаваныя дровы.

Па чатыры ў рад мы прабiвалiся праз сьнег, якi даходзiў першаму мала не да грудзей. Ну, ведама, далейшым радом было лягчэй змагацца iзь сьнегам. Дык рады ад часу да часу зьмянялiся: першы йшоў на месца апошняга, апошнi на месца першага…

Наш першы рабочы дзень трываў толькi каля сямёх гадзiнаў, але мы зьвярнулiся ў баракi пасьля гэтага сямёхгадзiннага маршу па сьнежных кучах гэткiя змораныя, што iз страхам думалi аб цяжэйшай рабоце, якая чакала нас у блiжэйшай будучынi.

Назаўтра мы ўжо пачалi працу на «лесазагатоўках».

«Лесазагатоўкi»

А трэцяй гадзiне ўначы на падворку зьвiнiць звон: лягер будзiцца. Днявальныя прыносяць iз сушыльнi валёнкi й iншую адзежу, прамоклую ўчора ад сьнегу.

3 крыкам, лаянкай, пры слабым сьвятле падвешанай пад столяй лямпачкi, варушацца сьценi ў бараку, поркаючыся ў кучах наваленай на падлозе адзежы.

Адзiн ня можа знайсьцi валёнкаў, другому прапала «телогрейка». Лаюць днявальнага, той адгрызаецца.

Валёнак завалiўся кудысьцi за клункi, за скрынкi пад нары.

Тыя, хто ўжо ўправiўся знайсьцi ўсе часткi свае адзежы, хутка апранаюцца й бягуць за мiскамi ў кухню, каб атрымаць сьнеданьне. Бо хутка ўжо зазьвiнiць звон другi раз — тады ўжо трэба бегчы на падворак на «паверку».

Нехта на верхнiх нарах разьлiў сваю страву. Жыжка цячэ на галаву i ў мiску суседа на нiжнiх нарах. Iзноў крык, сварка, бойка…

Няшчасная доля, замiж злучаць людзей у дружную грамаду, разлучаець iх, выклiкаючы памiж iмi злосьць i ненавiсьць.

Зазьвiнеў звон другi раз.

Усе выбягаюць iз баракаў. Некаторыя хапаюць на падворку жменю сьнегу й нацiраюць iм сабе рукi i твар. Гэта — ранiчны туалет вязьня. Але бальшыня ня робiць гэтага. Даволi iм лазьнi два разы на месяц.

На падворку пры сьвятле лiхтарняў «паверка». Зьяўляецца начальнiк лягеру.

— Здравствуйте, рабочие роты!

— Здраа!!! — адказваем дружна.

Раздача iнструмэнтаў. Раздалi пiлы, сякеры, лапаты.

— На работу — марш!

Iдзём.

Дзесятнiкi на лыжах вядуць сваiх работнiкаў у лес на месца працы. За iмi, таксама на лыжах, пасоўваецца канвой. Iдзём гужом, адзiн па адным, вузкаю, вытаптанаю на сьнезе дарожкаю, здаганяюць нас санi, якiя едуць у лес забiраць напiлаваныя дровы. Даём саням дарогу, падаючы ў сьнег па грудзi…

Санi шпарка праляцелi мiма, але нiхто й не прабаваў за iх учапiцца. Катаржанам, апрача дзесятнiкаў i хурманоў, забаронена ехаць на месца работы.

Iдзём пехатою каля 10 кiлёмэтраў, ажно на другi канец абтоку.

Свiтае.

Пасьля шэрай начы пачынаецца таксама шэры, крыху толькi сьвятлейшы паўночны дзень.

Займаем вызначаную для работы дзялянку лесу. Падзяляемся на тройкi. Кожная тройка сварыцца зь iншай тройкай за лепшае месца, г. зн., дзе дрэвы растуць гусьцей.

Пачынаецца работа. Змоўклi людскiя галасы. Чуваць толькi галасы пiлаў i сякераў…

Чуваць трэск дрэва, якое валiцца, шум галiнаў, пасьля гук ад паданьня на сьнег елкi.

Падаюць адно на адным карэльскiя дрэвы.

Часам чуваць чалавечы крык. Нехта, неасьцярожны, ня ўправiўся ўпару адскочыць… Кароткi крык хутка зацiх. Ужо чуваць толькi недзе стогн… Дзесятнiкi папаўняюць «тройку»… Адзiн з канвою папёр на лыжах у лягер паклiкаць «лекпома»…

Енчаць пiлы, гудуць сякеры… Цяжка дыхаюць людзi, сьпяшаючыся выканаць «урок».

Работа была «ўрочная». На «ўрок» давалi на тройку — першай катэгорыi, дужэйшым, па 65 дрэваў, другой — слабейшым — па 45. Трэба было звалiць, пасьля адпiлаваць да вядомай вышынi вяршалiну, паабсякаць галiны, злажыць iх у кучу, сьсячы навакол кусты й дрэўцы, якiя перашкаджаюць даезду саняў. Сьпiлаваць дрэва трэ было пры самым пнi, а дзеля таго, што сьнег часам даходзiў да грудзей чалавека, можна сабе ўявiць, якая гэта была праца — гэты сьнег раскапаць, утаптаць, каб дабрацца да самае зямлi.

I гэтак каля кажнага дрэва.

Былi сярод нас i маладыя хлопцы, здаравенныя, прафэсiянальныя дрывасекi. Яны выконвалi сваю работу лёгка. Але працэнт гэткiх работнiкаў быў надта малы. Бальшыня з нас — гэта былi людзi, якiя ўпяршыню працавалi на «лесазагатоўках».

«Фiлоны»

Тройкi, зложаныя з прафэсiянальных дрывасекаў, варочалiся з работы ў лягер даволi рана: каля гадзiны 1-ай.

У барак можна было ўвайсьцi, толькi паказаўшы наглядачу выдадзены дзесятнiкам пропуск, якi сьведчыў, што зададзеная работа выкананая.

Пасьля варочалiся iншыя тройкi. Апошнiя варочалiся ўначы. Мала iм заставалася часу на супачынак.

Шпарка беглi ў кухню, каб атрымаць там пакiнены для iх абед i, хутка скiнуўшы зь сябе прамоклыя валёнкi ды iншую адзежу, валiлiся на нары, каб хутчэй заснуць i набраць сiлы на заўтрашнi рабочы дзень.

Тыя, што зусiм не ўпраўлялiся з выкананьнем работы, заставалiся ў лесе. Штодня заставалася каля пяцёх троек. Непадалёк сядзеў наглядач пры вогнiшчы, да якога вязьню забаронена было падыходзiць. Работа павiнна была iх аграваць. Ранiцой прыносiлi iм зьменшаную порцыю хлеба (400 гр) i яны павiнны былi далей працаваць, выконваючы заданьне наступнага дня, калi ўчарашную работу ўжо закончылi.

Зусiм зразумелая рэч, што ў гэткiх абставiнах вязень усё больш аставаўся — урэшце, пасьля колькiх праведзеных у лесе бяссонных ночаў, калi ўжо бадай ня меў сiлы ўтрымацца на нагах, вялi яго ў карцар. Гэта была зьбiтая з дошчак буда, якая стаяла на беразе мора, бязь печы, дзе вiхор, урываючыся празь дзiравыя сьценкi, гуляў, як на адкрытым месцы…

Дзесятнiкi й канвой ненавiдзелi тых, хто ня выконваў работы. Дзякуючы iм, i яны прымушаны былi даўжэй заставацца ў лесе. А канвой, апрача таго, павiнен быў начаваць у лесе, пiльнуючы тых, што працавалi ўначы. Дык канвой часта падганяў аслабелых ад работы й голоду прыкладамi стрэльбаў, а дзесятнiкi звычайнай палкай, якая тут называлася «дрынам». Бiлi бязь лiтасьцi ня толькi сымулянтаў, г. зв. «фiлонаў», але й тых, што падалi ад зьнямогi, хворых, слабых.

Аднойчы работнiк павалiўся ў зьнямозе на сьнег i ляжаў непарушна.

— Ну, на гэткiя штукi ты нас ня возьмеш, не такiх бачылi! — сказаў адзiн зь дзесятнiкаў, бiлi яго датуль, пакуль адзiн не заўважыў:

— Глядзiце! Дык-жа ён зусiм не варушыцца…

Запраўды, няшчасны ўжо ня мог паварушыцца, бо… памёр.

I ўсе яны — i канвой i дзесятнiкi — усе яны — гэтаксама вязьнi. А бязьлiтаснасьцяй i дзiкасьцяй мелi на мэце прыслужыцца ўладзе, атрымаць нейкую палёгку…

Канвой i дзесятнiкi жылi ў лепшых абставiнах. Яны зьмяшчалiся ў васобных бараках, дзе кажны меў свой тапчан. Яны не карысталiся агульнай кухняй, а мелi сваiх днявальных, якiя варылi iм абед i наагул iм паслугоўвалi.

За розныя праступкi процi лягернага рэжыму вiнаватых разьдзявалi i ў адных нагавiцах ставiлi на мароз на паўгадзiны, часам на даўжэй.

Гэта звалася «паставiць на колакал», дзеля таго, што iх запраўды ставiлi на падворку, пад звон, якi вiсеў там i якiм штодня будзiлi нас на работу.

Мая загранiчная люлька перайшла ў рукi аднаго зь дзесятнiкаў, як падарунак. Мой свэтэр гэткiм самым чынам перайшоў на сьпiну другога дзесятнiка. Трэйцi дзесятнiк пагражаў мне ня раз:

— Ну, калi-б гэты фiлон папаўся ў мае рукi, я навучыў-бы яго…

Але не «навучыў». Бо атрымаў ад мяне паўкiлё цукру.

«Самарубы»

У вадным з баракаў быў «акалодак», г. зн. амбуляторыя для хворых. Калi былi цяжка хворыя, тут-жа ставiлi тапчаны, на якiх разьмяшчалi iх. На чале гэтае ўстановы стаяў «лекпом», г. зн. фэльчар.

Якая была ягоная мэдычная веда — цяжка сказаць. Мэдыкамэнты, якiмi ён распараджаўся — гэта былi нейкiя парашкi рожавага колеру й два роды нейкае жыжкi. Вось i ўсё. Гэта былi нутраныя лекi. Вонкавыя — ёд i нейкае рызьзё, якое заступала бандажы.

Штодзень, перад выхадам на работу, пасьля першага звону, перад дзьвярыма «акалодку» стаяла чарада хворых, якiя хацелi звольнiцца ад працы. Звальнялi (i то на адзiн дзень) толькi такiх, якiя мелi павышаную тэмпэратуру, прынамсi, да 38 градусаў. Рэўматызм (даволi часты) ды iншыя хваробы, пры якiх тэмпэратура бывала нармальнай, не давалi права на звальненьне.

Я заўсёды вяртаўся зь лесу гэтак разьбiты фiзычна, што думаў, што захварэю. I запраўды, на другi дзень ранiцой, як зазьвiнеў звон, я ня мог зьлезьцi з нараў. Гэтак балелi рукi й ногi. Хiстаючыся, хапаючыся за сьценку, я йшоў у акалодак. Стаяў у чарадзе. Чакаў. Дачакаўся. Лекпом узяў тэрмомэтар…

Тэмпэратура была нармальнай — звальненьня ня было.

* * *

Даведзеныя да роспачы людзi даставалi свайго роду псыхозу, якi выяўляўся эпiдэмiчна. Няздолеўшы выканаць работу, а ведаючы, што яму за гэта пагражае, чалавек, агорнуты бясьсiльнай роспачай, клаў на пень сваю руку i… адсякаў сабе пальцы… i кiдаў iх у твар дзесятнiкаў.

— Патрэбны вам мае рабочыя рукi? Вось вам…

Здаралася, што ашалелыя людзi адсякалi сабе цэлую пясьць левае рукi.

У лесе ня было мэдыцынскае дапамогi, нават гэткай, якая была ў лягеры. Дык, аблiваючыся крывёй, вязень собскiмi анучамi перавязваў сабе рану й варочаўся ў лягер.

Але пры ўваходзе ў барак трэба мець пропуск. Для «самарубаў» выдавалiся адмысловыя. Дзесятнiк на адпiлаванай калодцы пiсаў хэмiчным алавiком пропуск, i ранены, нясучы на плячох гэтую калоду-пропуск, варочаўся ў лягер, млеючы ад болю, утомы й страты крывi.

Блiзу ўсе «самарубы» памiралi ад заражэньня крывi.

Забастоўка

Адпачынак бываў кажную другую нядзелю, значыцца два разы на месяц. Але й гэты «выходны дзень» ня быў цалком вольны ад працы. У гэтыя днi мы выконвалi нутраныя лягерныя работы: вывозiлi сьнег на бераг мора, чысьцiлi патрэбныя каморкi й да г. п. Аднак гэта былi работы шмат лягчэйшыя за лясныя, i, калi бралiся за ix дружна, хутка канчалi.

Вось прыйшла адна гэткая «вольная» нядзеля — i раптам зазьвiнеў звон: у лес! на работу!..

Пачалося нараканьне. Але нiхто ня сьмеў працiвiцца.

Мiнулi зноў два тыднi. Iзноў зьвiнiць звон на падворку. Iзноў вольнага дня ня будзе.

Устанавiлiся на паверку.

У варыштанскiх радох прабеглi нейкiя таёмныя шэпты, нейкiя паразуменьнi вачыма. Вiдаць было, што гэтыя чалавечыя сьценi, якiя мiгацелi пры сьвятле лiхтарняў, на нешта наважылiся.

Бальшыня вязьняў на абтоку Мяч складалася з крымiналiстых — злодзеяў, забойцаў, афэрыстых, — i толькi нязначная частка былi каэры (контррэвалюцыянэры) — «кулакi», сяляне й iнтэлiгенцыя.

Забастоўку пастанавiлi крымiналiстыя. Яны не хацелi мець нiчога з контррэвалюцыянэрамi. Ix была бальшыня, апрача таго, яны глядзелi на палiтычных, як на людзей горшае пароды. Называлi нас «фраерамi».

Як пачалi раздаваць пiлы й сякеры, устаноўленымi на падворку рабочымi радамi праляцеў гул: «Ня пойдзем». Не памаглi нiякiя ўгаворы. Усе салiдарна адмовiлiся ўзяцца за пiлы й сякеры.

Тады раздалася каманда:

— Управа шагам марш!

3 пустымi рукамi, з прыглушаным гоманам, нехаця, марудна пацягнулiся вязьнi сьцежкай, што павяла зь лягеру да месца працы. Сьледам ехалi санi, наладаваныя пiламi й сякерамi. Колькi ўзброеных стрэльбамi вартаўнiкоў замыкалi паход.

Адыйшлi мы недалёка, 2–3 кiлёмэтры. Загадана: спынiцца. Затрымалiся на ўскрайку лесу. Стаялi зь неспакойнай душою, бо ня ведалi, што для нас рыхтуецца. Ужо сярод палiтычных вязьняў пачалiся прыцiшаныя гутаркi й шэпты аб тым, цi ня лепш было-б пакiнуць думку аб адпоры. Бо-ж усе добра ведалi, што ў выпадку, калi-б справа разгарэлася, уся адказнасьць будзе ўскладзена на палiтычных, як на контррэвалюцыянэраў, што iх будуць вiнавацiць у падбухторваньнi да забастоўкi, iх будуць расстрэльваць за адпор, дадзены лягерным уладам, а на крымiналiстых паглядзяць, як на пасыўную масу, якая быццам-бы паддалася намовам. Iншыя з палiтычных ахвотна пайшлi-б працаваць, каб ня выклiкаць рэпрэсiяў, i толькi сорам перад цьвёрдым становiшчам крымiналiстых прымушаў iх iсьцi разам з апошнiмi шляхам адпору.

Выступiў наперад старшы дзесятнiк, якi кiраваў работы i зычным голасам крыкнуў:

— Хто йдзе працаваць — бяры струмант i йдзi ўправа! Хто ня хоча — адступiся ўлева i… распранайся.

3 апушчанымi галовамi, ня важачыся глянуць у вочы, адзiн па адным выходзiлi з натоўпу палiтычныя, бралi сякеры ды пiлы й пераходзiлi ўправа. Пагардлiва скрывiўшы вусны, пазiралi на iх спадылба крымiналiстыя, тым часам скiдаючы зь сябе на сьнег курткi, порткi, шапкi, абутак, застаючыся ў вадным нацелiве.

Штрэйкбрэхэры пацягнулiся далей у лес, а захаладалыя постацi зладзеяў i бандытаў дрыжэлi на марозе, пасылаючы ўздагон «фраерам», якiя iх здрадзiлi, праклёны й лаянкi…

Якая дзiўная iронiя лёсу! Якая дзiўная пераацэна вартасьцяў! Палiтычныя ламаюць забастоўку й пакорна йдуць працаваць, тым часам, як крымiналiстыя сьмела стаяць за сваё — да канца.

Цi магчыма было-б нешта падобнае ў старой царскай катарзе?.

Але ў старой катарзе палiтычныя вязьнi былi запраўднымi ворагамi тагачаснага ладу. А тутака гэтак званыя «палiтычныя» складалiся з рознастайнай зьбiранiны, якая й ня думала змагацца з савецкiм ладам, дый лучыла сюды, на катаргу, толькi таму, што некалi належала да клясы, якую «пераможнiк пралетарыят» стараецца вынiшчыць фiзычна, зачыняючы ў вастрогах, ссылаючы ў лягеры, расстрэльваючы…

У старой катарзе палiтычныя вязьнi ў падобных абставiнах схапiлi-бы наваленыя на санях сякеры й паразьбiвалi-б сваiм катам галовы. Тут рукi нявольнiкаў пакорна выцягвалiся па сякеры, каб выканаць у лесе свой «урок» — так, як колькi дзён пазьней тыя-ж рукi прыймалi… дваццацёхкапеечную узнагароду — прэмiю за «карысную працу» ў гэны крытычны дзень…

Страва

Гэным часам кармiлi нас зусiм ня блага: на сьнеданьне давалi мiсачку фасолi, сачыўкi, гароху, грычанае кашы цi густое зупы з макаронам. Гэта было звычайна закрашана алеем. А на абед, якi для шмат каго з прыпозьненых быў i вячэрай, мiску боршчу цi нейкае зупы з кусочкам вываранага соленага мяса. Хлеба даставалi мы кiлё на чалавека. Апрача таго, у лягеры была крамка, у якой мы куплялi за свае грошы (хто меў) цукар, гарбату, кансэрвы, кiлбасы, селядцы, бiсквiты, булкi, папяросы i да г. п.

Грошай за нашую працу нам не плацiлi (апрача гэных дваццацёх капеек нагароды за заламаньне забастоўкi). Дык тыя, хто не дастваў грашовай дапамогi з хаты, мусiлi здаволiцца казённай стравай, якое — трэба гэта адзначыць — зусiм было даволi, каб заспакоiць голад.

У часе работы ў лесе спачатку нам вельмi дакучала смага. Вада, якую мы бралi з сабой у бутэльках, замярзала ў кiшанi. Але праз колькi дзён прывыклi да нястачы вады, i смага ў часе работы нам больш ужо не дакучала.

Вада тутака — з прычыны ўласьцiвасьцяў грунту — была заусёды жоутая, колеру моцнага чаю, з прыкрым гнiлым смакам. Аднак праз нейкi час прывыклi й да яе.

Да чаго чалавек не прызвычайваецца?!

Няўдалыя ўцёкi

Ноч. На нiжнiх i верхнiх нарах тырчаць рады босых ног. Брудных, сьмярдзючых, выкрыўленых, пераблытаных з нагамi суседзяў. У паветры кiслы дух ад людзкога поту й iншых яшчэ агiднейшых пахаў. Пад стольлю курыць маленькая газьнiчка. Шкла ў газьнiчцы даўно ўжо няма, бо яго пабiлi, дык адкрыты кнот заражае паветра смуродам паленае газы.

Цiшыню парушае храп спрацаваных людзей, часам стогн вырвецца з грудзей, якiя гняце кашмарны сон.

Спынiлiся праклёны, лаянкi, нараканьнi. Сон усiх пагадзiў i злучыў у братнiх абоймах. Узбэк сваёй бруднай, даўно нямытай рукой абняў праз сон шыю якута. Украiнец з-пад Палтавы закiнуў сваю сьмярдзячую ад поту нагу на бруха грузiна з Каўказу. Ад часу да часу нехта прачнецца, злазiць з нараў, нацягвае на сябе свае вастрожнае рызьзё й бяжыць на двор дзеля свае натуральнае патрэбы…

Ня сьпiць толькi адзiн «днявальны» («дзяжурны»).

Недалужныя, iнвалiды, людзi, якiя сваймi сiламi не маглi-б дацягнуцца да лесу на работу, былi пакiнены ў лягеры й выконвалi тут абавязкi слугаў у бараках. Яны пасьля выхаду ўсiх на работу прыбiралi баракi, калi работнiкi вярталiся зь лесу, адносiлi ў сушарню iхную прамочаную вопратку, палiлi ў печах, насiлi вар i да г. п.

Уначы — яны мусiлi глядзець за тым, каб усе вязьнi былi ў бараках, каб нiхто ня ўцёк.

Называлiся яны «днявальнымi».

Днявальны пiльна сочыць кажнага, хто ўначы выходзiць i варочаецца. Ад часу да часу абходзiць нары й лiчыць ногi вязьняў. Падзялiўшы лiк ног на два, ведае, колькi людзей ёсьць у бараку.

Вось ён лiчыць. Памылiўся. Нешта ня так. Ногi паблыталiся. На адных нарах ёсьць лiшняя нага, на другiх — аднае не стае. Днявальны здымае з крука лямпачку i, асьвятляючы найцямнейшыя куты, пачынае рахунак нанова.

Раптам расчыняюцца з трэскам дзьверы. Хваля марознага паветра ўрываецца праз расчыненыя дзьверы, у якiх паказалася постаць у ваеннай вопратцы.

Гэта — ночная праверка.

Уваходзiць з лiхтарняй канвойны жаўнер. Пачынаецца зноў лiчэньне тырчачых ног.

Аднае пары ног не стае — аднаго вязьня няма ў бараку!

Лiчыць яшчэ раз.

Аднаго вязьня няма!

Дзе падзеўся? У патрэбнай каморцы няма. На нарах, анi пад нарамi няма. Днявальны спалохаўся. Будзе адказваць за недагляд.

Яшчэ раз лiчаць, шукаюць, заглядаюць пад нiжнiя нары.

Няма!

Уцёк!

Трывога.

У вартаўнiчых кашарах пачынаецца рух. Усхоплiваюцца з тапчаноў заспаныя салдаты. Клянуць. Хапаюць вiнтоўкi й лыжы. Ужо разбудзiлi начальнiка. Той злуе. Загадаў: ня браць жывым, а застрэлiць. Страляць у сьпiну, каб выглядала, што стралялi ў часе ўцёкаў. Заданьне няцяжкае: усе гоняцца на лыжах, а гэны, што ўцякае, прэцца пехатой праз глыбокi сьнег.

Дарожка-ж у яго адна: лёдам праз мора на Колежму.

Iншай няма.

Праз колькi гадзiнаў яго здагналi, паводле загаду, застрэлiлi. Праз ранiцу паехалi санi забраць труп. Назаўтрае непадалёк ад лягеру, на ўскраi лесу, пахавалi няўдалага ўцекача. Хаўтуры кiравалi адзiн салдат i «лекпом» — фэльчар, найвялiкшая ў нас мэдыцынская павага. Ён вызначыў глыбiню ямы.

Магiлу капалi днявальныя.

Hi слова спогаду да нябожчыка, нi сьледу таго паважнага настрою, якi звычайна бывае пры праводзiнах чалавека на вечны супачынак. Зьдзекi, кпiнкi, лаянка, праклёны — быццам клалi ў дамавiну не свайго таварыша, а нейкага заклятага ворага…

Прозьвiшча забiтага: Шульц.

Выезд на Салоўкi

У канцы красавiка сьнег у лесе пачаў таяць. Лесарубкi спынiлiся. Сьпяшалiся нагвалт вывозiць зь лесу прыгатаваныя калоды на гэтак званы «рум» на беразе мора. Сьпяшалiся, пакуль яшчэ была санная дарога.

У канцы траўня лёд на Белым моры пачаў чарнець, урэшце растаў. Вязьнi, стоячы вышэй за калены ў сьцюдзёнай вадзе, зьбiвалi плыты, якiя меў цягнуць параплаў да Архангельску.

29 траўня пад ранiцу ўгледзелi мы на моры — за паўкiлёмэтра ад берагу — параплаў. Гэта была «Нева» — першы параплаў, якi нас адведаў пасьля зiмы.

У вадзiн мамэнт па ўсенькiм лягеры разыйшлася радасная навiна. Казалi, што засуджаных на дзесяць гадоў вывязуць на Салоўкi.

Усе верылi, што на Салоўках знойдзем лягчэйшыя абставiны жыцьця. Расказвалi, што тамака можна дастаць працу паводле свае спэцыяльнасьцi, што рабочы дзень там трывае толькi ад 8-х да 10-х гадзiн, што даюць розныя палёгкi, па якiх мы тужлiва ўздыхалi.

Усе былi ўзбуджаныя. Настрой панаваў гарачы. Кажны сьпяшаўся лiквiдаваць свае справы на Мячы. Адзiн выплачваў свае даўгi, другi спаганяў пазычаныя некаму грошы. Прыяцелi, якiя мелiся неўзабаве разлучыцца — мо назаўсёды? — гутарылi апошнi раз перад расстаньнем…

А на хвалях тым часам гойдаўся параплаў, гатовы ўжо ў далейшую дарогу. 3 комiна выходзiў дым. Паравыя казаны былi гатовы ў кажны мамэнт пусьцiць у ход нашую выбавiцельку — «Неву».

Увечары камандант лягеру абходзiў баракi, чытаў прозьвiшчы тых, каму было вызначана ехаць на Салоўкi, i загадаў рыхтавацца ў дарогу.

Пачалi перавозiць нас чаўнамi на параплаў. Узьняўся вецер. Мора было бурнае. Хвалi кiдалi чаўны, як шалупiны ад гарэхаў. Настала «белая» паўночная ночка. Сонца на часiну схавалася за небасхiл, каб пасьля iзноў вынырнуць над морам — блiзу ў тым самым месцы, дзе зайшло. Але перавоз пасажыраў на параплаў яшчэ ня скончаны. Пустыя чаўны варочаюцца да берага, паслухмяныя дзьвюм парам дужых рук весьляроў, ды зноў нагружаюць колькi катаржанаў, у ваччу якiх блiшчыць… надзея.

Надзея?! Якая? Надзея на волю? — He! Толькi надзея на крыху лепшыя, чымся на Мячы, абставiны жыцьця…

Пачаўся адплыў на моры. Чаўны задзержвалiся на мялiзнах цi на камянях. На загад стырнiка ўсе выскоквалi з чаўна ў мора i — па пояс у вадзе — сьпiхалi човен на глыбейшае месца.

Урэшце апошнi човен падыйшоў да параплаву з апошняй партыяй пасажыраў.

Загудзелi вiнты, густыя клубы дыму бухнулi з комiну, — «Нева», кiданая хвалямi, панесла нас да нязнаных, а гэтак пажаданых Саловак.

Змокшы, ляскаючы ад холаду зубамi, тулячыся да сваiх клункаў, наваленых на палубе параплаву, плылi мы ўзбураным Белым морам. Ад часу да часу хваля, пералiваючыся праз палубу, аблiвала нашыя манаткi й нас, ужо даволi прамоклых у часе перацягваньня чоўна.

* * *

3 жахам успамiнаю час свайго бытаваньня на абтоку Мяч. Адзiн сярод чужых людзей, пераважна крымiнальных тыпаў, якiя мяне абкрадалi бязьлiтасна. Порце, адзежа, папяросы, сала, кубак, мiска — усё кралi. Бывала, затрымаюць мяне ў сенцах i зь нявiнным выглядам просяць прачытаць нейкi лiст. Чытаю. I пакуль я разьбiраю нявыразныя каракулькi лiста, яны спрытна абчышчаюць мае кiшэнi.

Працаваць было цяжка. Але неяк шанцавала, так што не даводзiлася начаваць у лесе. Зь лесу пасьля перакiнулi мяне на «рум», дзе складвалi на беразе мора гатовыя, вывезеныя зь лесу дровы. Працаваў пры нагружаньнi дроў на санi. Два днi быў заняты ў кухнi, калi захварэў наш кухар. Апошнiя тыднi быў «днявальным».

Разам зь iншымi ехаў на Салоўкi з надзеяй лягчэйшага жыцьця.

Новыя абставiны жыцьця

Салоўкi

На ранiцы ўгледзелi мы абток iз царкоўнымi вежамi, якiя ўздымалiся ў неба: мы пад'яжджалi да таёмных Салоўкаў. Спрытна абмiнуўшы густа раскiданыя меншыя астраўкi, «Нева» ўвайшла ў порт.

Прызначылi нас у трынаццатую роту, якая кватэравала ў былым праабражэнскiм саборы, падзеленым дзеля гэтага на тры паверхi. Разгасьцiлiся мы тут проста на падлозе, бо нараў для нас ня стала. Назаўтрае ўсю прывезеную зь Мячу групу вязьняў — з малымi выняткамi — пагналi на возера Пэрт — iзноў на лясныя работы. Да лiку гэных шчасьлiвых выняткаў належаў i аўтар гэтых радкоў.

Тут я адчуў ува ўсёй моцы магутнасьць салавецкага «блату». Тут ужо ня тое што на Мячы. Тут я адразу спаткаўся iз старымi знаёмымi з этапных вастрогаў. Мяне пазнаёмiлi з камандантам роты, Чарняўскiм, зь Менску. Дасталi недзе сьвежай рыбы. Днявальны падсмажыў. Тут, пры сьнеданьнi, завязалася блiжэйшае знаёмства. Чарняўскi паставiўся да мяне вельмi прыхiльна: калi на другi дзень паставiлi нас на ранiшнюю «паверку», калi зьявiўся «нарадчык» забiраць нас на Пэрт, камандант шапярнуў яму нешта, i я застаўся ў трынаццатай роце.

Цяпер трэ было думаць аб тым, каб дастаць найменш адказную й найлягчэйшую работу. Мае прыяцелi хацелi мяне ўладзiць на сваей рабоце — i рэшта часу вольная. Але ў гэтым часе не ўдалося.

Я даведаўся, што ў тэатры патрэбен суфлёр. Работа спакойная. Узялi мяне на пробу. Экзамен прайшоў удала. Я застаўся суфлёрам у салавецкiм тэатры…

* * *

Абток Салоўкi мае ў папярэчынi ад 17 да 28 кiлёмэтраў. Ён густа зарос хударлявым ельнiкам ды бярэзьнiкам, мае каля 500 азёраў, у якiх вядзецца шмат рыбы. Некаторыя з гэтых вазёрау — за часамi, калi на абтоку быў праваслаўны манастыр — манахi пазлучалi невялiкiмi каналамi, i гэтак на ўсiм абтоку наладзiлася водная камунiкацыя. Апрача таго, на Салоўках была вузкакалейка, якая злучала розныя пункты абтоку.

Пасьля, як пачалася будова Беламорскага каналу, нашую вузкакалейку забралi на канал.

Краявiд тутака маляўнiчы — асаблiва ўвосень, калi лiсьцявыя дрэвы ўбяруцца ў залатыя колеры, што сьветлымi плямамi адбiваюцца на цёмным зяленiве елак.

Лавiць рыбу ў салавецкiх азёрах вязьням строга забаронена, бо там бальшавiкi гадуюць ондатру, — нешта наводля пацука, шэрасерабрыстае хутра якога цэнiцца вельмi дорага: ондатры жывуць у вадзе, як бабры, i легка пападаюцца на кручок, закiнены на рыбу.

Цэнтрам салавецкага жыцьця зьяўляецца гэтак званы «Крэмль». Гэта комплекс былых манастырскiх будынкаў, абкружаных навакол тоўстым мурам. Колiшнiя цэрквы, саборы, келяткi манахаў — усё перароблена на памешканьнi для вязьняў. Зь пяцёх брамаў, якiя вядуць у гэтую цытадэлю, толькi адна адчыненая для вязьняў; пры ёй i ўдзень i ўначы стаiць варта, пушчаючы толькi тых вязьняў, якiя маюць выдадзеныя ўладамi пропускi.

Крэмль разам з навакольнымi будоўлямi становiць як-бы мястэчка на самазабясьпечаньнi, у якiм ёсьць розныя патрэбныя дзеля вялiкшага згуртаваньня людзей установы. Дык ёсьць тутака гарбарня, закладзеная шчэ тады, як на абтоку жылi манахi, ёсьць фабрыка, якая вырабляе патрэбныя для салавецкiх параплаваў мэталёвыя часткi, ёсьць электрастанцыя, цагельня, кравецкiя й шавецкiя варштаты, пiльня, млын, ганчарня; тутака-ж здабываецца торф i вядзецца сельская гаспадарка, якая — з прычыны лiшне кароткага лета — разводзiць адно толькi бульбу, капусту, рэпу ды моркву. Збожжа не дасьпявае. На морскiм узбярэжжы ў бараках жывуць рыбакi, якiя дастачаюць вастрожнай адмiнiстрацыi сьвежую рыбу, а што шчэ важней — выяжджаюць на ловы славутых салавецкiх селядцоў, якiя тут-жа й соляць, запакоўваюць у бочкi ды высылаюць. Бо салавецкiя селядцы прызначаныя на экспарт. Толькi вышэйшая адмiнiстрацыя на Салоўках мае права на гэтыя «ласоткi»: вязьням iх не даюць.

Ува ўсiх гэтых установах i прадпрыёмствах працуюць толькi вязьнi: яны тутака i за iнжынэраў, i за аграномаў, кiраўнiкоў, кнiгаводаў, майстроў, работнiкаў. Бо тут сустракаюцца прадстаўнiкi самых разнастайных прафэсiяў: прафэсары, артыстыя, iнжынэры, музыкi, лекары, акрабаты, земляробы, танцоўнiцы, работнiкi, ксяндзы, папы, афiцэры старое расейскай армii, судзьдзi з царскiх часоў, a побач iзь iмi зладзеi, бандыты, усялякiя афэрыстыя, прастытуткi, чэкiстыя, хабарнiкi й iнш.

Мала гэтага: большую частку наглядачоў набiраюць пасярод вязьняў. Гэтак званы вольны нагляд (зь нявязьняў) становiць ледзь колькi дзесяткаў асобаў. Рэшта — гэта былыя чэкiстыя цi бальшавiцкiя вайсковыя, якiх выслалi ў лягер за розныя праступкi ды якiя выконваюць адпаведныя зь iхнай спэцыяльнасьцяй абавязкi. Як i вольныя наглядачы, яны маюць стрэльбы й даўгiя савецкiя шынэлi, з таею толькi розьнiцай, што на каўняры замiж чырвонай адзнакi носяць чорную. I трэба сьцьвердзiць, што гэтыя зьняволеныя наглядачы былi шмат стражэйшымi, шмат больш вымагальнымi i шмат менш гуманiтарнымi ў дачыненьнi да сваiх таварышоў-вязьняў, чымся наглядачы вольныя. Бо на Салоўках заведзеная такая сыстэма, што кажны, хто меў нейкую ўладу, прыгнятаў тых, хто яму падлягаў: дзесятнiк бязьлiтасна прыганяў звычайнага работнiка, кiраўнiк прадпрыёмства быў пострахам для ўсiх нiжэйшых працаўнiкоў. Кажны стараўся выслужыцца, падлабунiцца начальству, дастаць нейкую палёгку — цi то дазвол жыць у васобнай каморцы пры прадпрыёмстве замiж агульнай, поўнай блышыцаў роты, цi дазвол купляць якiя-небудзь прадукты, цi — i гэта было найважней! — трапiць у сьпiс тых, якiм зьмяншалi час адбываньня кары.

Зьменшваньне кары

Раз на год, увосенi, прыяжджала на Салоўкi камiсiя з Масквы, якая складалася з вышэйшых агентаў ГПУ з Глебам Бокiм, апякуном салавецкага лягеру, на чале. Камiсiя пару дзён палявала ў салавецкiх лясох, вечарамi банкетавала, а ўрэшце падпiсвала сьпiс вязьняў, якiм зьмяншалася кара на паўгоду, на год, а часамi й на два гады. Сьпiс быў ужо загадзя нарыхтаваны тутэйшым начальствам, дык ня дзiва, што кажны стараўся нечым выбiцца ўваччу гэтага начальства, здабыць ягоную ласку ды такiм парадкам трапiць у гэны сьпiс, аб якiм усе лятуцелi.

Аднак дарма, што гэтая сыстэма прыгону да працы й эксплёатацыi людзкое сiлы да апошнiх межаў,— работа не давала пажаданых вынiкаў. Заўсёды нешта неўдавалася. Цi то шавецкiя варштаты ня выканалi заказаў, прадугледжаных у пляне работаў, цi цагельня «падвяла», цi iзноў пiльня зацягвала выкананьне дадзенага ёй заданьня, цi нешта iншае «кульгала». Ведама, у такiх выпадках за невыкананьне пляну адказваюць вязьнi, якiя займаюць адказныя становiшчы, i той, хто ўчора пачуваўся панам, сяньня варочаецца да палажэньня звычайнага работнiка, або — яшчэ горш! — трапляе ў карную роту.

У 1928 годзе на Салавецкiм абтоку было звыш 10000 вязьняў. Сярод гэтакае вялiкае грамады сустракалi мы прадстаўнiкоў самых рознастайных нацыянальнасьцяў, якiя ўваходзяць або й не ўваходзяць у склад СССР. Ад якутаў з прыплясканымi тварамi да сыноў Каўказу з арлiнымi насамi, ад фiнаў да ўзбэкаў, ад немцаў да кiтайцаў. Бачыў я даволi багата вугорцаў. Пасьля рэвалюцыi ў Вугоршчыне камсамольская моладзь, якая брала ўдзел у рэвалюцыйным руху, масава ўцякала ў Расею. Аднак, пажыўшы тутака колькi год, яна захацела зьвярнуцца на бацькаўшчыну, гатовая лепш адбыць пару гадоў кары ў сваёй «капiталiстычнай» дзяржаве, чымся жыць далей на «волi» ў краi «сацыялiстычнага будаўнiцтва»… Вось-жа iм ня толькi не далi дазволу зьвярнуцца на бацькаўшчыну, але заарыштавалi й саслалi на 10 год на Салоўкi. Бо яны залiшне ведалi аб савецкiм гаспадарсьцьве, мелi павагу сярод работнiцкiх масаў свае бацькаўшчыны й маглi-б пашкодзiць камунiстычнай акцыi ў Вугоршчыне.

Жанчыны на Салоўках

Сярод шматмоўнае масы сагнаных з усiх канцоў Эўропы й Азii на Салоўкi вязьняў 17–18 процантаў жанок. Як i сярод мужчын, бачыш тутака прадстаўнiкоў самых разнастайных нацыянальнасьцяў i клясаў. Ёсьць беларускi й полькi, украiнкi й фiнкi, башкiркi, якуткi, грузiнкi, армянкi, вугоркi, немкi й г. д.

Ад зладзейкi да палацовае дамы, ад прастытуткi да манашкi — усе ступенi сацыяльнае лесьвiцы маюць сярод iх сваё прадстаўнiцтва. Гэтая маса абадраных, пакрытых — як i мужчыны — вашыма жанок месьцiцца ў васобным бараку, якi мае назоў «женроты» (жаноцкае роты). I тут, як у мужчынаў, пануе вастрожны рэжым, жанчына-камандант (вязень) мае тую-ж форму — чорныя кляпы на бушлаце з адпаведнымi бляшанымi нашыўкамi.

Хаця жанкi спатыкалiся з мужчынамi пры рабоце, у канцылярыях, на тарфянiшчы й г. д. — усякае сябраваньне памiж мужчынамi й жанкамi было забароненае. Каралi ня толькi за «любоў», але й за нявiнную гутарку пры спатканьнi, за колькi словаў, за простае прывiтаньне. Каралi пераважна 14-дзённым арыштам.

А ўсё-ж ткi прастытуцыя красавала. Лiшне малы быў працэнт жанок у лягеры, лiшне вялiкi быў попыт мужчынаў на iх — не паддацца спакусе было цяжка.

Жанкi, якiя не займалiся прастытуцыяй у шырэйшых межах, мелi па колькi каханкаў. Кажны зь iх нёс сваей любай што мог. Пекар краў хлеб у пякарнi, той, хто ня курыў, аддаваў свой паёк тытуну, кiраўнiк крамкi цiшком выносiў одэколён цi пару панчохаў, той — жменю цукру, якi прызапасiў iз пайку, а iншы дзялiўся прысланай ад жонкi з волi пасылкай.

Вельмi часта прывозiлi на Салоўкi маладыя пары. Сужанцоў, ведама, разлучалi: яе зачынялi ў «женроце», яго адсылалi да аднае з мужчынскiх ротаў або й на iншы абток. Калi сужанцы й заставалiся на адным абтоку, усё роўна спатыкацца iм было забаронена. Калi жонка была маладая й прыгожая, дык зараз-жа знаходзiла «паклоннiка» сярод вязьняў, што мелi ўладу, каханка, якi часам быў за начальнiка ў ейнага мужа. Ад яго залежала паслаць няшчаснага мужа на такiя работы, дзе той легка мог галавой палажыць, — жонка-ж была аддадзеная на ласку цi няласку розных «заваў» (заведваючых), «начаў» (начальнiкаў) ды iншых спасярод дужых гэтага сьвету, якiя старалiся завалодаць ёю.

Упiрацца было дужа цяжка…

Месцам спатканьняў улетку былi гушчары салавецкага лесу, узiмку — розныя закуткi-тайнiкi, якiя можна было наймаць у тых, хто меў туды прыступ, дзякуючы свайму службоваму становiшчу. Гэтак хурманы прыймалi закаханыя пары ў стайнi на саломе, ночны стораж адступаў сваю будку, тэатральны рэквiзытар даваў месца ў складзе рэквiзытаў. Здаралася, што камандант «женроты» (жанчына) рабiла палёгкi аддадзеным пад ейны загад жанчынам для спатканьняў з мужчынамi — за грошы. Бывала, што спрытныя й адважныя мужчыны праз вокны «женроты» пралазiлi ў самы барак, каб перабыць ночку побач iз сваёй «возлюбленной»… на агульных жаноцкiх нарах, рызыкуючы, што тамака можа яго злавiць ночны абход.

Побач iз прастытуцыяй красавала сутэнэрства. Гэта зусiм ня значыць, што сутэнэр быў апякуном i абаронцам свае кармiцелькi. Ад каго баранiць? Як баранiць? Не. Гэта для жанчыны была па-просту патрэба ейнага сэрца.

Маючы колькi каханкаў або, як iх у салавецкай гутарцы называлi, «хахаляў», якiя цi то прыносiлi ёй ежу або грошы, цi то старалiся зрабiць ёй палёгку ў працы, — жанчына адчувала патрэбу мець кагосьцi, каму магла-б аддавацца зусiм не дзеля карысьцi, зь кiм хацела дзялiцца бедамi свайго штодзённага жыцьця, выплакаць перад iм сваю трагэдыю ахвяры, кiненай памiж шакалаў. Гэткага суцяшальнiка — пры ладнай колькаснай перавазе мужчынаў на Салоўках — знайсьцi было няцяжка, i з гэтым абраньнiкам свайго сэрца жанчына дзялiлася тым, што даставала ад выпадковых хахаляў за дадзеную iм уцеху ў каханьнi…

Тут пяро мае вывальваецца з рукi… Цяжка пiсаць. Баюся, што чытач не паверыць мне. Гэта такая жудасьць!.. Аднак гэта факт — i зусiм ня вылучны…

Ну, вось:

Жанкi, якiя мелi дзяцей пры грудзёх, даставалi дадатковы паёк для дзiцяцi: жменьку цукру, крыху малака, кусочак шэрага хлеба. Вось-жа здаралася, што мацi аддавала гэны дзiцячы паёк… свайму «хахалю», а дзiця — жмакала ўвесь дзень размочаны матчынаю сьлiнаю драбок чорнага хлеба…

Для дзяцей больш чым аднаго году быў адмысловы прытулак у васобным, чыстым дамочку, у лесе. Колькi гэта было магчыма, савецкiя ўлады старалiся ўзгадоўваць гэных дзяцей як належыць. Спасярод вязьняў-жанок набiралi патрэбную колькасьць нянек, якiм аддавалi дзяцей пад апеку. Прадстаўнiкi ўлады часта наведвалi гэны прытулак i пiльнавалi, каб дзецям ня было крыўды. Быў час, калi емiнныя справы на Салоўках былi лепшыя, дык тады дзяцей кармiлi рысам, малаком, давалi даволi цукру, ды нават дзiцячая кухня атрымлiвала белую пшанiчную муку. Аднак хутка страваваньне лягеру гэтак пагоршылася, што дзiцячая страва мала чым розьнiлася ад стравы вырослых, галоўную складовую частку якое станавiла соленая рыба.

* * *

«Женрота» зьмяшчалася ў двупаверхавым драўляным будынку за мурамi «Крэмля» — пры магiльнiку.

У 1927-30 гадох расстрэлы адбывалiся звычайна на зьмярканьнi на магiльнiку. Тады жанчыны ў сваiм бараку гасiлi агонь i праз вокны прыглядалiся да экзэкуцыi, якая адбывалася на магiльнiку пры сьвятле лiхтарняў.

Раз (было гэта ў 1930 годзе) здарылася, што на магiльнiк прывялi былога чэкiстага С., хахаля панi П. Ён кiраваў лясныя работы на Салоўках i быў тамака засуджаны да расстрэлу за службовыя надужыцьцi. Панi П. (да рэвалюцыi жонка мiлiянэра, расейскага фабрыканта) праз акно свае камары прыгладалася разам iз сваймi таварышкамi… Ведама — быў плач, спазмы, абамленьне, чуханьне…

А праз два тыднi панi П. суцешылася па сваей страце. Новы «зав» заступiў свайго папярэднiка.

Жывуць сьцiпла толькi жанчыны-калекi ды старыя бабы.

Шырака разьвiтая прастытуцыя выклiкала ладнае пашырэньне вэнэрычных хваробаў. Асобы, якiя стаялi блiзка да санiтарных справаў у лягеры, казалi, што каля 80 працэнтаў жанок хварэе на розныя вэнэрычныя хваробы, але толькi палавiна iх шукае лекарскае дапамогi. Дый, памiма гэтага, нястача лекаў не дае магчымасьцi змагацца з вэнэрычнымi хваробамi.

Усё лягернае жыцьцё плыве пад знакам агiднае маскоўскае лаянкi. Лаюцца прачынаючыся, лаюцца iдучы на работу й вяртаючыся з работы, лаюцца, стоячы ў радоўцы, лаюцца, калi радуюцца, i лаюцца, калi сумуюць. Лаюцца пры кажнай нагодзе.

Але такую лаянку, якая чуваць у сьценах «женроты», рэдка пачуеш у мужчынскiх ротах.

Магiльнiк

Сярод вязьняў ёсьць дактары. Работы яны маюць вельмi багата, бо працэнт хворых на Салоўках вялiзарны. Апрача вэнэрычных хваробаў, тутака хварэюць на цынгу, сухоты, скульлё, ня кажучы аб пошасьцi тыфусу, якая час ад часу выбухае.

Штодня, а 5-й гадзiне ўраньнi расчыняецца галоўная брама «Крэмля» й выяжджае з двума санiтарамi ў белых хвартухох i даўгiх чорных гумовых рукавiцах воз iз устаўленай на iм вялiкай скрыняй. Скрыня можа зьмясьцiць да васьмёх трупаў. Хавалi нябожчыкаў на старым манастырскiм магiльнiку за «женротай», там, дзе адбывалiся расстрэлы. Тамака заўсёды была нарыхтаваная яма, разьлiчаная на больш-менш 200 трупаў. У гэтую яму санiтары скiдалi iз скрынi прывезеныя трупы й пакрывалi яму дошкамi. Дошкi закладалiся ня вельмi шчытна, дык удзень можна было вельмi добра бачыць панакiданыя ў яме бязь нiякага парадку целы мужчынаў i жанок, старых i маладых.

Толькi тады, як у яме набiралася прадугледжаная колькасьць трупаў, яе засыпалi зямлёй.

Называлi мы гэтыя ямы «брацкiмi магiламi». Узiмку брацкiя магiлы не псавалi паветра, але няма чаго й казаць, якi страшэнны смурод iшоў з магiльнiку ўлетку…

* * *

Нiхто самахоць на гэты выкляты абток ня едзе. Не кажу аб вязьнях, але аб вышэйшай нялiчнай адмiнiстрацыi — гэтак званых вольных людзях. Гэта ўсё былыя агенты ГПУ, якiх за розныя драбнейшыя правiннасьцi на службе ссылаюць на Салоўкi, на становiшчы розных начальнiкаў.

А за цяжэйшыя правiннасьцi iх прысылаюць сюды як вязьняў. Дый у такiм выпадку яны далей працуюць у сваёй старой галiне, выконваючы розныя функцыi ў ИСО.

ИСО

ИСО — «инспекционно-следственный отдел» — вядзе сьледства аб праступках вязьняў, учыненых у часе адбываньня кары, i апрацоўвае характарыстыкi вязьняў на падставе даносаў сваiх супрацоўнiкаў — камарных «сэксотаў».

Да гэтае ўстановы належыць таксама выкананьне сьмяротнага прысуду, калi калегiя ГПУ ў Маскве на падставе праведзенага на месцы ў Салоўках праз ИСО сьледзтва засуджае на кару сьмерцi.

Аб кажным вялiкшым праступку, як: спроба ўцячы, сабатаж i да таго падобнае, — перш вядуць сьледзтва агенты салавецкага ИСО, а пасьля справа перасылаецца на разгляд маскоўскай калегii ГПУ. У Салавецкай гутарцы гэта называецца «дастаць цэнтральную справу» — бяда таму, чыя справа пайшла ў Маскву.

Як у Саветах на волi жыцьцё аблытана, — быццам нявiдочнай сеткай павучыньня — сеткаю «сэксотаў», якiя ўсюды прынюхваюцца, шукаючы «контр-рэвалюцыi», — як там кажная ўстанова, завод, фабрыка мае ў сваiх мурох вочы й вушы ГПУ, ды часта асобы аднае сям'i зь недаверам глядзяць адзiн на аднаго, — гэтак сама й тут, на Салоўках, кажная рота, кажнае прадпрыёмства, кажная камара мае свайго тайнага канфiдэнта ИСО.

Хто молiцца — мусiць рабiць гэта нiшком. Хто хоча зь нечым даверыцца прыяцелю — шэпчаць яму на вуха, азiраючыся, каб «сэксот» не падлавiў якога адарванага сказу ды не сфабрыкаваў зь яго пры дапамозе собскае фантазii нейкага абвiнавачаньня.

Iзалятар

Калi супроць вязьня пачынаецца справа, дык яго перад-усiм пераводзяць iзь ягонае роты ў «iзалятар». Гэта — вязьнiца ў вастрозе. У iзалятары забаронена курыць, паёк зьменшаны, вязень сядзiць увесь час адзiн. Закратаваныя вокны ягонай камары прыкрытыя звонку шчытам, каб пазбавiць яго ня толькi ўсякае магчымасьцi лучэньня з вонкавым сьветам, але й сонечнага сьвятла.

Ня вылучаны й мукi маральныя. Будзяць, прыкладам, вязьня ўначы i пытаюцца, як ягонае прозьвiшча, iмя, iмя бацькi. Гэткiя пытаньнi задаюць заўсёды, бяручы на расстрэл. Дык вязень, думаючы, што ўжо прабiла для яго апошняя часiна, здушаным голасам адказвае на пытаньнi, a кат з усьмешкаю гаворыць:

— Ну, сьпi! Гэтую ночку можаш яшчэ праспаць спакойна! — ды йдзе далей.

Расстрэлы адбываюцца галоўным чынам увечары. На загад ИСО спыняецца ў лягеры ўсялякi рух. Каманданты ротаў пiльнуюць, каб нiхто вонкi ня выходзiў. Тых, хто ў гэтым часе на працы, не выпушчаюць за муры прадпрыёмства. У iзалятар уваходзяць урадаўцы й выводзяць стуль засуджаных у вадным нацелiве, зьвязаных парамi за рукi.

Перад аблiччам сьмерцi

Як розна трымаюцца людзi перад аблiччам сьмерцi!

Iндывiдуальнасьць кажнага выяўляецца ў гэты мамэнт найбольш яскрава.

Адзiн кiдаецца на калены, скуголiць, хапае сваiх катаў за ногi: «Таварышы! Пачакайце! Яшчэ часiнку!» i да г. п. Iншы iз страшнымi праклёнамi, з вачыма, набраклымi крывёй, кiдаецца на канвой, але хутка — пасьля моцнага ўдару кулаком па галаве — цiшэе. Яшчэ iншы галёкае, пяе распусныя песьнi, як быццам сваiм крыкам хоча заглушыць у сабе страх сьмерцi.

Але бальшыня йдзе пакорна, як жывёла на бойню. Hori ня слухаюцца, млеюць, чалавека цягнуць пад рукi, падганяюць ударамi ў сьпiну, каб не аставаўся, не затрымлiваўся, не спыняў паходу сьмерцi…

Раней, як ужо гаварылася, расстрэльвалi на могiльнiку. Засуджаныя станавiлiся на краi выкапанай ямы, i тутака адзiн iз супрацоўнiкаў ИСО, часта сам начальнiк, тав. Дехтерев, страляў iм ззаду ў галаву з нагану.

Пазьней месца расстрэлау было зьменена.

Дык-жа тут блiзка была «женрота». Улада, мусiць, прызнала, што жанкам ня гожа прыглядацца да расстрэлаў, i перанесьлi экзэкуцыi ў дызэнфэкцыйную камару — у межах крамлёўскiх муроў. У лёхах камары ня было чуваць стрэлаў, да таго-ж туды было блiзка ад iзалятара — колькi дзесяткаў мэтраў цераз плошчу.

Па сканчэньнi экзэкуцыi прыяжджалi вазы iз «сельхозу», i трупы адвозiлi на могiльнiк — да загадзя нарыхтаванай ямы.

Яшчэ пазьней расстрэлы былi перанесеныя за 10 вёрст ад Крамля — у мясцовасьць Савацьцёва. Там-жа была зарганiзавана карная рота, у якой зачынялi кандыдатаў на той сьвет.

* * *

У вадзiн веснавы дзень 1929 году разышлася ў лягеры шаптаная вестка, што заарыштавалi больш за 70 асоб. Арышт адбыўся быццам iз прычыны абвiнавачаньня ў змове, якая мела на мэце захапiць адзiн з параплаваў.

Праз пару месяцаў каля 30 асобаў звольнiлi.

Нiчога даведацца ад iх ня было нiякае магчымасьцi, бо яны зацята маўчалi. Выдаваць таямнiцы сьледства было станоўка забаронена. Усё гэта будзе пахавана ў кучах спраў ИСО ды кашмарных успамiнаў таго, хто выйшаў жывым зь цяжкое прыгоды.

Мiналi месяцы, i мы ўжо забылiся на замкнёных у iзалятары сваiх таварышоў.

У вадзiн восеньскi вечар у канцэрт чаек, якiя варочалiся з жыраваньня над морам, уварваўся новы, гэтаксама непрыемны голас. Перад iзалятарам стаяў сабака i, выцягнуўшы морду ў кiрунку аднаго з закрытых шчытамi вакон, дзiка выў.

Яго пазналi: гэта быў сабака аднаго з замкнёных у iзалятары вязьняў, Г-скага.

Быў яшчэ пэрыяд Нэпу, голаду ў лягеры яшчэ ня было, i тыя, што жылi не ў вагульных бараках, маглi сабе дазволiць на такую раскошу, як утрыманьне сабакi.

Г-скi быў кiраўнiком аднаго з салавецкiх прадпрыёмстваў, меў свой асобны куток для жыльля на месцы свае працы i гадаваў сабаку.

На гэнае выцьцё ўзялi адно гэтулькi ўвагi, што сабаку адагналi. Нехта навязаў яму шнур на шыю i пацягнуў за сабой.

У той самы вечар — праз некалькi гадзiнаў — жыцьцё ў лягеры замерла. Каманданты пiльнавалi сваiх ротаў, каб нiхто анi носу на вулiцу не паказаў. Ля прадпрыёмстваў, дзе шчэ ня была закончаная праца, стаяла варта.

А праз пустыя вулiцы салавецкага Крамля вялi з iзалятара вязьняў на расстрэл.

Сабака дзякуючы свайму шостаму пачуцьцю, загадзя ведаў аб лёсе свайго гаспадара i прыбег на апошняе зь iм разьвiтаньне…

Абток Конд

У адлежнасьцi 130 кiлёмэтраў ад Саловак ёсьць абток Конд. Каб пазбыцца калекаў i iншых няздольных да працы вязьняў, iх высылалi вось на гэты абток.

Трэба адзначыць, што ладную колькасьць калекаў давалi лясныя работы, дзе вязьнi цi абмарожвалi сабе ногi, цi самi сябе калечылi, адсякаючы пальцы на руках.

На абток Конд ссылалi гэтаксама салавецкую адмiнiстрацыю за розныя праступкi, учыненыя ў лягеры.

Сякiрка

Другiм, шмат страшнейшым месцам кары за праступкi, учыненыя на катарзе, была Сякiрка.

Гэта — гара на паўночна-ўсходнiм ускрайку Салавецкага абтоку. На версе гэтае гары стаiць пабудаваная манахамi царква, у якой цяпер зроблены камары для вязьняў.

На найвышэйшым паверху царквы ёсьць марская лiхтарня (маяк), яхая цяпер страцiла сваё пачатковае значэньне i служыць толькi дзеля выкрываньня морскiх уцёкаў вязьняў. На мае шчасьце, доля ня судзiла мне пазнаёмiцца з гэтым страшным месцам, i я ведаю аб iм толькi з апавяданьняў маiх таварышоў, якiя адбывалi тамака кару.

Вялiзарны гмах былое царквы падзелены на дзьве часткi. У нiжняй садзiлi за меншыя праступкi, як зладзействы, бойкi i йнш. Вязень меў права забраць iз сабою пасьцель ды вопратку. Кара — апрача зьменшанага пайка — была ў тым, што памешчаньне гэнае не апальвалася, i такiм парадкам узiмку гэта была кара марозам.

Розьнiца памiж нiзам i верхнiм паверхам была ў тым, што наверсе вязьнi ня мелi пасьцелi i заставалiся бяз вопраткi — у вадным нацелiве. Апрача таго, замiж шыбаў у вокнах былi толькi калючыя драты… Улетку трымалi тутака даўжэй, узiмку — карацей. Сюды траплялi пераважна абвiнавачаныя ў спробе ўцячы ды гэтак званыя палiтычныя злачынцы.

На нарах ляжаць блiзу голыя людзi, тулячыся адны да другiх, дрыжучы ад холаду. Дзеля таго, што ляжаньне побач не давала даволi цяпла, бо мароз даймаў i зьнiзу, вязьнi знайшлi iншы спосаб грэцца. Яны тварылi гэтак званыя «штабелi»— гэта значыць: клалiся адны на адных упоперак уколькi разоў. Але тым, што былi ў нiжнiм радзе дый у верхнiм, было найхаладней — адны мерзьлi зьнiзу, другiя зьверху. Дык дзеля справядлiвасьцi рады зьмянялiся: тыя, хто быў нанiзе цi на версе, iшлi ў сярэдзiну — i наадварот.

Гэтак вязьнi на Сякiрцы ратавалiся ад замярзаньня.

А выходзiлi згэтуль або ў бальнiцу, або… на магiльнiк.

«Жордачка»

Апрача вышэйапiсаных, было i ў самым Крамлi месца кары ў аднэй iз царкоўных вежаў, званае «Жордачкай». У неапальваным, як i на Сякiрцы, памешчаньнi, вязьнi сядзелi на высокiх лавах. Ногi не даходзiлi да падлогi, a вiселi ў паветры. У такiм палажэньнi, з рукамi на каленах, людзi сядзелi на працягу цэлага дня, ня маючы права гутарыць iз суседам ды нават павярнуць галаву. Перадыхнуць давалi на прыймо стравы (раз на дзень) i калi выводзiлi на сваю патрэбу (двойчы на дзень).

На памосьце стаялi вартаўнiкi, якiя пiльнавалi, каб маўчаньне й забарона руху не парушалiся.

Хто-ж у гэтым правiнiўся, таго зьвязвалi вяроўкамi так, што галавой ён блiзу дакранаўся да каленаў, i кiдалi ў цёмную, сырую каморку на час да трох гадзiнаў.

На «Жордачцы» трымалi не даужэй за два тыднi. Але й пасьля такога нядоўгага часу, адбыўшы кару, выглядаў так, як быццам толькi што выйшаў iз больнiцы пасьля цяжкое хваробы.

За меншыя праступкi садзiлi ў карцар, г. зв. роту «отрицательного элемента», дзе вязьнi былi пазбаўленыя пасьцелi й ня мелi нараў, дык спалi ўсе на падлозе ў страшэннай цясноце. Адзiн ляжаў, паклаўшы галаву на брудныя боты суседа, другi перакiнуў свае ногi праз тулава iншага. Гэта была куча целаў, паўкiданых бяз ладу ў смуродную камару. Ведама, страву давалi горшую, як у звычайных ротах. Засуджаных у карцар выводзiлi на работу.

У карцары я праседзеў два тыднi за тое, што даў суседу на нарах, iз прафэсii шаўцу, паправiць свае боты, хочучы гэткiм чынам абмiнуць звычайную працэдуру праз каманданта роты, якая была вельмi даўгой. У маiм вастрожным фармуляры ў адпаведнай графе да канца быў запiс, якi псаваў мне рэпутацыю: «караны двохтыднёвым карцарам за нелегальную паправу ботаў».

Для жанок месцам цяжэйшае кары быў абток «Зайчыкi», дзе абставiны жыцьця былi падобныя да «Сякiркi».

Манлiвыя спадзяваньнi

Здавалася-б, што ў такiх абставiнах людзi павiнны былi масава канчаць самагубствам. Зьняможаны, аддадзены на ласку й няласку катаў, чалавек мае толькi адзiн выхад, толькi адзiны спосаб пратэсту: узьдзець сабе пятлю на шыю. Але гэтак ня дзеецца. За час майго блiзу сямёхгадовага быцьця ў вастрогах i на катарзе я ведаю толькi аб трох выпадках самагубства. Двох павесiлася, адзiн у Салоўках кiнуўся пад цягнiк вузкакалейкi.

Найстрашнэйшае, найбольш жудаснае жыцьцё мае шчэ свае прывабнасьцi. Найгоршае жыцьцё — лепш за сьмерць. Бо тут заўсёды ёсьць яшчэ нейкая надзея, а там — надзеi ўжо няма. Усё скончана. Ужо ня вызвалiшся.

I жывуць гэтак людзi надзеяй, часта дзiцячай, манлiвай, якая ўжо неаднокраць ашуквала iх — вераць у вызваленьне.

Вераць у амнiстыi, якiя нiколi не датычаць да тых, хто найбольш на iх спадзяецца. Вераць у зьмену кодэксу. Вераць наагул у зьмену карнае палiтыкi Саветаў.

А тымчасам, з году ў год, плыве бясконцая хваля зьняволеных, канчаецца адна пяцёхгодка й пачынаецца другая. Адбываецца лiквiдацыя клясаў — i ўсё новыя й новыя грамады едуць у канцэнтрацыйныя лягеры, на высылку, запаўняюць вастрогi…

А наiўныя вераць манлiвым спадзяваньням…

Вастрожны гумар

Памылiўся-б той, хто-б думаў, што за кратамi ўсьцяж чуваць стогны й скрыгатаньне зубоў, што на тварах вязьняў выяўляецца безнадзейная роспач, што ў месцы мукаў нiколi не пачуеш жарту, гумару, бястурботнае песенькi.

Чалавек гэтак хутка датарноўваецца да новых, ненармальных абставiнаў жыцьця, прыроджаная патрэба сьмеху гэтак моцна дапамiнаецца сваiх правоў, што нават тыя, якiм заўтрашнi дзень нясе цяжкое вандраваньне этапам на Салоўкi, якiя нiколi ўжо не пабачаць сваiх блiзкiх, ды нават тыя, каго заўтра iзь зьвязанымi рукамi й заткнутым ротам павязуць на месца экзэкуцыi, дзе iх чакае з нагану, — сяньня, бывае, бястурботна нешта напяваюць…

Шчырым гумарам веець ад слоў афорызму, якi трэба было-б напiсаць над уваходам у савецкi вастрог:

Входящий не грусти!

Выходящий не радуйся!

Запраўды, мала мае прычынаў дзеля радасьцi савецкi грамадзянiн, выходзячы з вастрогу на волю, якая зьяўляецца таксама свайго роду вастрогам, дзе думка ня мае права ня сьмялейшы лёт, дзе чалавечае жыцьцё ня можа выйсьцi з вызначаных зьверху межаў, дзе на кожным кроку цiкуе чэкiсты або «сексот», каб iлжывым даносам iзноў укiнуць яго ў камару, поўную блышыцаў, на брудныя нары, каб пачаў тамака нанова свае падарожжа на Гольготу…

— Грамадзянiн! Прызнавайцеся, бо ГПУ ўсё вельмi добра ведае… Толькi мы хочам, каб вы шчырым прызнаньнем аблягчылi свой лёс…

I людзi — з каплямi поту на лобе, з разьбiтымi ад допыту нэрвамi, з вачыма, поўнымi шалёнага страху, — прызнаюцца да злачынстваў, якiх не рабiлi («каб аблягчыць свой лёс!»), а, зьвярнуўшыся ў сваю камару пасьля допытаў, выяўляюць гумар шыбельнiка, пяюць i жартуюць разам iзь iншымi…

Крымiнальныя вязьнi, ведама, пачуваюць сябе ў вастрозе шмат лепш, чымся вязьнi палiтычныя. Дзеля iх вастрог не зьвязаны з трагiчным пераломам у жыцьцi, а становiць адзiн iз этапаў жыцьця. Дык iх нiколi не пакiдае гумар, якi адзначаецца нейкiм дзiкiм жаданьнем зьдзеквацца над блiжнiмi. Кажны iхны жарт цi забава злучаныя iзь зьдзекам над сваiм таварышам.

Прыкладам, вастрожная гульня ў «паховiны бабы» абмяжоўваецца тым, што аднаго вязьня (ахвяру) кладуць на падлозе, а iншыя б'юць яго скручанымi ручнiкамi.

Гульня ў «вэлёсыпэд» адбываецца гэтак: вязьню, калi ён сьпiць, утыкаюць памiж пальцаў ног кусочкi паперыны й запальваюць iх. Ахвяра ад болю пачынае рабiць нагамi рухi, якiя нагадваюць рухi вэлёсыпэдыстага. Няраз здаралася, што ахвяру гэткае гульнi — пры агульным сьмеху вязьняў — вязуць у больнiцу з папаленымi нагамi.

Гульня, называная «выбары старасты» — больш складаная. Адзiн з удзельнiкаў агаляе свае рукi да локцяў i складаець iх перад сабою так, каб далонi й локцi шчыльна сыходзiлiся. Памiж складзенымi гэтак рукамi ўтыкаюцца паскручваныя ў трубачкi папяровыя «лёсы». «Выбаршчыкам» парадоўцы завязваюць вочы, рукi закладваюць за сьпiну, i кажны зь iх падыходзiць да таго, хто трымае «лёсы», стараючыся зубамi выцягнуць ушчэмленую памiж рук трубачку. Ведама, кажны «лёс» аказваецца пустым.

Калi прыходзiць радоўка на загадзя нагледжаную ахвяру, дык роля таго, хто трымае памiж рукамi «лёсы», канчаецца. Ен адсоўваецца, а на ягонае месца хуценька становiцца iншы ўдзельнiк гульнi, агаляючы… нiжнюю частку цела.

Ахвяра, не спадзяючыся подступу, доўга шукае вуснамi свайго «лёсу», урэшце вочы адвязваюць, i ён толькi тады даведваецца, якiя нягодныя кпiнкi зь яго састроiлi.

Ёсьць цэлы рад падобных гульняў, але пяро мае ня можа апiсваць iх, не абражаючы маральнага пачуцьця чытача. Дык лепш аб iх замаўчу.

Найчасьцей ахвярамi гэтых зьдзекаў бываюць новапрыбылыя вязьнi. I гора такому навiчку, калi трапiць у камару, дзе бальшыню становяць крымiналiстыя. Дорага абходзiцца яму прыймо ў гэткую кампанiю.

Справядлiвасьць вымагаець адзначыць, што часта й палiтычныя вязьнi (ка-эры) таксама бяруць удзел у падобных «гульнях».

Гумар выяўляецца i ў васаблiвых назовах, якiя даюць сьмяротнаму прысуду. У вастрожнай гутарцы зажым: быў расстрэлены, кажуць: паехаў на допыты да Дзяржынскага або: паехаў на месяк.

Нават перад аблiччам такое вялiкае таямнiцы, як сьмерць, шыбенiчны гумар шчырыць свае струхлелыя зубы Быццам гумар сярэднявечных чараўнiцаў, якiя зь гiстэрычным сьмехам узыходзiлi на падрыхтаванае для iх вогнiшча.

* * *

Раз на год, увосенi, прыяжджала на Салоўкi зложаная з вышэйшых агентаў ГПУ камiсiя з Масквы, якой быў даручаны перагляд справаў, разгляд характарыстык вязьняў i ў сувязi з гэтым — зьменшаньне кары.

У праграму ўрачыстага спатканьня камiсii ўваходзiў таксама спэктакль у салавецкiм тэатры.

Лiтаратараў у нас было даволi. Было дадзена заданьне: напiсаць на прыймо камiсii адмысловае «рэв'ю».

У 1928 годзе была паказана на сцэне салавецкага тэатру рэв'ю п. н. «Генеральная поверка», напiсанае адным iз салавецкiх пiсьменьнiкаў. Хаця галоўнай тэмай досьцiпаў аўтаравых было самабiчаваньне, значыцца паказаньне ў благiм асьвятленьнi сваiх таварышоў-вязьняў, аднак яму ўдалося ўвесьцi туды i колькi куплетаў, у якiх гiранiчна гаворыцца аб лягерных дачыненьнях.

Прыкладам:

И со всех концов Советского Союза Едут, едут, едут без конца. Все смешалось: фрак у армяк и блуза, Все смешалось здесь без цвета и лица. Край наш — край соловецкий, Ты для каэров и шпаны прекрасный край. Смело с улыбкой детской Песенку про лагерь напевай.

Або яшчэ:

Хороши по весне комары, Чуден вид от Секирной горы, А от разных ударных работ Здоровеет веселый народ.

Прыпеўка:

Тех, кто наградил нас Соловками, Просим: приезжайте сюда сами, Посидите здесь годочков три иль пять, Будете с восторгом вспоминать.

Важныя госьцi сядзелi ў першых радох i, слухаючы, пакладалiся ад сьмеху.

А акторы, якiя выступалi перад iмi, мелi на думцы толькi адно: спадабацца сваiм паном, выклiкаць да сябе iхную ласкавую увагу — а мо скiнуць хоць адзiн год цяжкое няволi?

Але ў мамэнт, калi трэсьлiся ад сьмеху жываты тых, хто «наградил нас Соловками», справа ўжо была закончаная, сьпiс падпiсаны, лёсы разьвязаныя.

Колькi-ж няспраўджаных надзеяў, колькi расчараваньняў. А як параплаў плыў ужо з камiсiяй назад да Кемi, не ў ваднэй камары паўтаралi ўпаўголасу пачутую iз сцэны песьню:

Посидите здесь годочков три иль пять — Будете с восторгом вспоминать…

Пяялi, сьмяялiся… празь слезы.

У гэтых словах песьнi была зьняможаная роспач нявольнiка, якому ягоны пан загадаў весялiць сябе.

Эпiдэмiя тыфусу

Штодня параплаў «Глеб Бокiй» цягнуў за сабой на буксiры вялiзную барку, якая ад iмя ведамай нямецкай камунiсткi называлася «Клара Цэткiн». Штодня прыбывалi ўсё новыя ды новыя партыi арыштантаў. Штодня на палубе i пад палубай «Глеба» i «Клары» сотнi вязьняў ехалi на свой страшны лёс.

Гэтыя новыя масы засуджаных на гiбель людзей усмоктвалiся рознымi аддзеламi лягеру на салавецкiм абтоку.

Пакуль адбудзецца разьмяшчэньне, трэба было адбываць карантын у цэнтры салавецкага жыцьця, у Крамлi або недзе блiзка. Вызначаная дзеля гэтае мэты рота ўжо даўно была перапоўненая. Людзi спалi на нарах, пад нарамi, дзе пападзя. Новыя транспарты пачалi зьмяшчацца ў пустых стайнях i хлявох «Сельхозу». Тутака ў брудзе, на сьмярдзючай саломе, у мокрадзi, цесна адзiн пры адным, ляжалi прафэсiянальны злодзей i прафэсар унiвэрсытэту, вясковы земляроб — кулак i б. царскi гэнэрал. Вошы страшэннай масай пакрывалi целы й рызьзё гэтых няшчасных людзей.

Увосень 1928 году неяк у вадзiн дзень разыйщлася чутка, якую шапталi з вуснаў у вусны, бо голасна гаварыць аб гэтым тымчасам яшчэ нельга было, — што ў стайнях «Сельхозу» хварэюць на плямiсты тыфус. Хутка салавецкая больнiца аказалася перапоўненай. Пад хворых пазаймалi й iншыя памешчаньнi. Празь нейкi час зачынiлi тэатр якi запоўнiлi тапчаны з хворымi. У прадпрыёмствах, дзе працавала вялiкшая колькасьць людзей, работы спынiлi. Было забаронена хадзiць iз роты ў роту. Калi ў камары нехта захварэў, яго выносiлi ў больнiцу, а камару зачынялi на ключ, i ўсе вязьнi — жыхары камары мусiлi тамака адбыць двохтыднёвы карантын. Абеды прыносiў iз кухнi днявальны.

Падвоз новых партыяў вязьняў прыпынiўся.

«Брацкiя магiлы» на могiльнiку ўжо даўно не маглi зьмясьцiць багатае жнiво сьмерцi. У суседнiм лесе капалi ямы, у якiя штодня скiдалi па колькi дзесяткоў трупаў. На шчасьце, насталi маразы, i гнiцьцё трупаў спынiлася. У скляпох больнiцы ляжалi кучы мёртвых целаў, выкiданых штодня з больнiчных заляў, i чакалi на сваю радоўку на пахаваньне. Нябожчыкам вешалi на шыi таблiчкi зь iмем i прозьвiшчам.

Аднак гэты спосаб азначаньня трупаў хутка пакiнулi i санiтар, памачыўшы нябожчыку жывот мокрым лахманом пiсаў проста на целе нябожчыкава ймя й прозьвiшча хэмiчным алавiком. Санiтары гэтак сама хварэлi на тыфус i памiралi аднолькава з усiмi.

Эпiдэмiя абняла ўвесь абток. 3 аддзелаў (камандыровак), якiя з санiтарнага гледзiшча былi ў яшчэ горшых абставiнах, чымся Крэмль, даходзiлi весткi аб страшэнных памерах катастрофы.

Навiгацыя скончылася. Лёд скаваў мора на паўгоду.

Пачалося змаганьне з пошасьцяй радыкальнымi спосабамi. Цэлыя роты выкiдалi з усiмi iхнымi манаткамi й нарамi на сьнег. Нары шаравалi, апарвалi гарачай вадой. Камары дэзынфэкавалi й мылi.

Штотыдня пачалi ганяць людзей ў лазьню, а вопратку iхную аддавалi ў дэзынфэкцыю. Прымусам стрыглi валасы на ўсенькiм целе. У лазьнi пачалi выдаваць казённае чыстае нацелiва. Былi ўтвораныя гэтак званыя «санiтарныя тройкi», якiя рабiлi ў ротах санiтарную рэвiзiю i, калi ў некага выкрывалi вошы, дык усю роту без радоўкi гналi ў лазьню, а рэчы пасылалi ў дэзынфэкцыю.

Урэшце, у лютым налета эпiдэмiя, зьменшыўшы жыхарства Саловак напалавiну, пачала цiшэць, а зь вясной зусiм шчэзла.

Камiсiя з Масквы

Ужо прыляцелi чайкi — зьвястуны вясны й напаўнялi сваiм крыкам паветра, але мора навакол нашага абтоку было яшчэ скаванае лёдам.

Аднак цёплы подых Гольфштрому ўсьцяж наблiжаў да нас цёплую паласу вады, вольнае ўжо ад лёду. Цёмная паласа штодня была блiжэй, i ў нашых сэрцах будзiлася радасьць з прычыны хуткага ўжо навязаньня лучнасьцi iзь сьветам. Iзноў прыйдуць да нас параплавы з процiлежнага берагу — зь Кемi, iзноў будзем бачыць новых таварышоў няволi, iзноў пачнуцца прыезды сваякоў, каб атрымаць на колькi дзён магчымасьць бачыцца iз сваймi блiзкiмi — вязьнямi.

Пабачаньнi («свидания») былi дваякiя: адны — «на общих основаниях» (на агульных падствах), калi прыежджыя сваякi мусiлi жыць на Салоўках у вызначаным iм дамочку i маглi бачыцца зь вязьнямi толькi раз на дзень на працягу дзьвюх гадзiнаў пад наглядам вастрожнай адмiнiстрацыi. Другiя — «асабiстыя», калi вязьню дазвалялi на працягу ад 7 да 14 дзён жыць разам iз прыежджымi й праводзiць iзь iмi ўвесь гэты час бязь нiякiх абмежаваньняў. Атрымаць гэткае пабачаньне было нялёгка: трэба было, каб вязень быў беззаганны ды каб улада прыхiльна ставiлася да яго.

Хто ня мог спадзявацца пабачыцца зь блiзкiмi, таго цешыла магчымасць атрымлiваць улетку пасылкi зь емiнай. Урэшце тыя, хто нiчога ад нiкога не чакаў, цешылiся з наблiжэньня лета так, як кажны чалавек цешыцца з гэтага на далёкай поўначы, дзе зiма пануе больш за паўгоду.

Урэшце, пад ажыўчым сонцавым праменьнем лёд гэтак пацянеў, што ледакол «Нева» здолеў ужо пракласьцi дарогу «Глебу Бокаму», якi вырушыў у сваё першае сёлета падарожжа.

Апошнiмi днямi траўня, як штогод, распачалося плаваньне.

Першым параплавам прыехала на Салоўкi нейкая таемная камiсiя з Масквы. Расказвалi дзiўныя рэчы. Казалi, што камiсiя, складзеная зь пяцёх асобаў, прыехаўшы на абток, зараз-жа пачала абыходзiць роты, дзе распытвалася ў вязьняў аб дачыненьнях, якiя пануюць у лягеры, аб санiтарным стане даўней i цяпер, аб карах, накладаных за невыкананьне работы i да т. п. У часе гэтых гутарак, на загад камiсii, прадстаўнiкоў адмiнiстрацыi ня было.

Неўзабаве пачалi апавядаць яшчэ большыя дзiвы. Казалi, што шмат каго з адмiнiстрацыi спасярод вязьняў ужо арыштавалi. Казалi нават, што ёсьць арыштаваныя й спасярод вольных. Урэшце разыйшлiся чуткi, што арыштаваны й сам начальнiк лягеру, Зарын.

Гэта была праўда. Арыштавалi колькi сот душ. Iх абвiнавачвалi ў скрыўленьнi савецкае вастрожнае палiтыкi i ў нядбайнасьцi. Блiзу напалавiну арыштаваных (пераважна спасярод вязьняў) расстралялi. Рэшту — вольных саслалi на 5-10 год у розныя концэнтрацыйныя лягеры. Начальнiка лягеру, Зарына, саслалi на 10 гадоў у вадзiн зь лягераў у Туркестане.

Дзеялася гэта ў 1930 годзе.

Перамены

Ад гэтага часу на Салоўках зрабiлася шмат пераменаў. Скончылася ўрэшце панаваньне «дрына» (палкi). Пакiнулi бiць вязьняў. Скасавалi Сякiрку. Палепшылiся санiтарныя абставiны. Абавязкава вадзiлi ў лазьню раз на тыдзень. У лазьнi выдавалi чыстае нацелiва.

Што выклiкала гэтыя перамены?

Няўжо-ж цэнтральныя ўлады ў Маскве дагэтуль ня ведалi, што ў нас робiцца? Няўжо-ж весткi аб дачыненьнях, якiя панавалi на салавецкай катарзе, выпадкам дайшлi да ОГПУ ў Маскве й выклiкалi прыезд адмысловае камiсii, якая правяла «аздараўленьне» дачыненьняў?

Мы — салавецкiя вязьнi — скептычна ўглядалiся на ўсё гэта, ня веручы, каб нашыя валадары кiравалiся чалавекалюбствам. Ведаючы савецкую палiтыку, мы гатовыя былi думаць, што i ў гэтым выпадку адбываецца свайго роду «iнсцэнiзацыя», разьлiчаная на вонкавы эфэкт, — думалi нават, што мо праўда аб жыцьцi на Салоўках дайшла да замежнае прэсы, i жорсткая расправа камiсii з быццам-бы вiнаватымi мела на мэце паказаць, што Саветы рупяцца аб гуманiтарных дачыненьнях да вязьня — у мысьль абвешчанага iмi прынцыпу: «не караць, але папраўляць». Дык хто-ж найболей пацярпеў ад гэнае «санацыi»? Каэры, якiя займалi адмiнiстрацыйныя становiшчы, каэры, якiя быццам-бы дзеля падрыву даверу да савецкага ўраду выкрыўлялi ягоную лiнiю…

А ў запраўднасьцi — немагчыма дапусьцiць, каб гэнае «выкрыцьцё» ня было загадана зьверху!

Ад таго часу «сацыяльна блiзкiя» (гэта значыць: крымiналiстыя!) пачынаюць карыстацца ўсялякiмi прывiлеямi. Была нават зроблена спроба скiнуць усiх палiтычных вязьняў з займаных iмi адмiнiстрацыйна-гаспадарскiх становiшчаў, i заступiць iх зладзеямi. Але хутка спынiлi гэты экспэрымэнт, бо зладзеi з прычыны свайго нiзкога разумовага ўзроўню — былi няздольныя выконваць ускладзеныя на iх абавязкi або, займаючы адказныя становiшчы, кралi.

Экспэрымэнт адкiнулi, застаўся толькi прынцып: наколькi магчыма, выкарыстоўваць дзеля адмiнiстрацыйных становiшчаў крымiнальны элемэнт, адсоўваючы палiтычных ад кiраваньня лягернага жыцьця.

* * *

Адначасна з году ў год, пачалi пагаршацца аправiзацыйныя абставiны. Калi даўней (у 1927-28 гадах) у крамках («ларьках») салавецкага лягеру можна было бязь нiякага абмежаваньня купляць у кажнай колькасьцi хлеб, цукар, кансэрвы, дык цяпер ужо толькi ад часу да часу прадавалi селядцы, пракiслае павiдла («мармаляду») цi ляндрынкi ў вельмi абмежаванай колькасьцi — дый толькi ўдарнiкам, якiя працавалi панад норму.

За кароткае лета (лiпень — жнiвень) прырода крыху падкормлiвала вязьняў. У салавецкiх лясох расло багата чарнiцаў i брусьнiцаў. Гэтых ягадаў была такая маса, што, пахадзiўшы ў лесе пару гадзiнаў, можна было набраць iх поўнае вядро. Ведама, аб тым, каб iх есьцi з цукрам, не магло быць i гутаркi, — але лепш i гэта, чымся нiчога. Было таксама багата грыбоў. Дык за летнiя месяцы голад ня так дакучаў, як узiмку.

Зiма

Гэтая даўгая палярная зiма напаўняе вязьня страшэнным жахам. Чалавек хацеў-бы затрымаць зямлю ў яе кружэньнi навакол сонца.

Але няма рады!..

Ужо пад канец жнiўня пачынаюцца дажджы, дажджы бясконца, i ўдзень, i ўначы, бяз спыну, цэлымi тыднямi.

Урэшце дождж замяняецца сьнегам…

Мора доўга не дае скаваць сябе лядовымi путамi, але ўрэшце й яно, зьняможанае, паддаецца i навакол абтоку на дзесяць кiлёмэтраў залягае лёд, грубы на пару мэтраў. Далей-жа бадзяюцца ў моры крыгi цi плыве гэтак званая «шуга» — дробны лёд, зьмешаны iзь сьнегам.

Параплавы зiмуюць у доках.

Мы зусiм адрэзаныя ад сьвету. Ды не! Ня зусiм. Бо штодня цi, прынамсi, праз дзень, вылятае з Саловак гiдраплян, якi вязе службовыя паперы, — ды праз колькi тыдняў пасьля спыненьня навiгацыi цягнуцца да зямлi на лодках «паморы».

Паморы

Паморы — гэта салавецкiя вязьнi, якiя самохаць пускаюцца ў гэтае небясьпечнае падарожжа. У невялiкiх лодках — на шэсць душ, забясьпечаныя правiянтам на два тыднi, iдуць яны ў мора, вязучы звычайную пошту — лiсты вязьняў. Спачатку вязуць лодкi на санях па лёдзе, якi абкружае абток ажно пакуль не дацягнуцца да шугi, якая плавае па моры, i спускаюць лодкi. Тады пачынаецца змаганьне з морам — за жыцьцё.

Добра, калi дзьме вецер спадарожны. Тады натугi весьляроў не марнуюцца. Лодкi пасоўваюцца наперад — у пажаданым кiрунку — на Кемь. Па дарозе сустракаюцца вялiзныя плывучыя лядовыя глыбы. Паморы тады выцягваюць свае лодкi на лёд, папiхаюць iх павольна, асьцярожна, моцна трымаючыся за борт. Бо лёд раптам канчаецца, i неасьцярожны падарожнiк правальваецца праз здраднiцкую шугу — у ваду. Калi нямоцна трымаўся за борт лодкi, дык пакуль таварышы пасьпеюць падаць яму руку дапамогi — шуга ўжо самкнецца над ягонай галавой, — i вынырнуць стуль ужо немагчыма.

Калi-ж па моры пачне шалець працiўны вецер, усе натугi памораў дарэмныя. Вецер гонiць лодкi iз заторамi шугi — у няведамую даль, часта ажно да Ледавiтага акiяну. Сьмелыя, загартаваныя людзi на пару тыдняў змагаюцца з морам, сплючы па чарзе ў тэй самай лодцы, якая iх нясе мо на загубу, маючы за прыкрыцьцё брэзэнт, пад якiм на газавай машынцы вараць сабе страву, адданыя на даску й няласку вятроў. Добра, калi ў такiх абставiнах iм удаецца прыстаць да аднаго з астраўкоў, густа расьсеяных па Белым моры, i тамака дачакацца зьмены ветру. Часта, аднак, падарожжа канчаецца трагэдыяй. У 1929 г. адну з лодак, якiя плылi да Кемi, бура панесла ў адваротным кiрунку. Усякi сьлед яе загiнуў. I толькi праз пару месяцаў iншая паморская лодка спаткала тую, што загiнула — поўную сьнегу, абледзянелую, у гушчы шугi. У ей ляжалi замёрзлыя паморы.

Дарма, што гэтае падарожжа небясьпечнае, адважных ахвотнiкаў даволi. Яны займаюць у лягеры ўпрывiлеяванае палажэньне. Страву маюць першае катэгорыi, значыць такую, як тыя, што працуюць на найцяжэйшых работах. У летнiя месяцы, як пачнецца нармальная навiгацыя, блiзу нiчога ня робяць — адпачываюць. Калi-ж пачынаецца пэрыяд лодачнай камунiкацыi, iм даюць мясныя кансэрвы й сьпiрытус. Гэта — люксус, якога нiхто, апрача iх, ня мае.

Калi ўзiмку ў лягеры разыйдзецца чутка, што першыя лодкi паплылi ўжо да Кемi, усе нецярплiва чакаюць вестак аб iхнай долi. Урэшце радыё падае зь Кемi гэтак чаканую вестку: лодкi прыйшлi шчасьлiва! Значыць, нашыя лiсты дойдуць да адрысатаў! Значыцца, як лодкi вярнуцца, i мы атрымаем лiсты ад тых, каго мы пакiнулi там — на волi.

А тое, што паморы загiнуць — аб гэтым нiхто не задумваецца. Жывучы ўсьцяж у небясьпецы, нiстожаныя масава хваробамi, заслабелыя ад голаду, маючы перад сабой пагрозу расстрэлу, салавецкiя вязьнi звыклi мала цанiць чалавечае жыцьцё. Душа ў iх зачарсьцьвела, непадзельна запанаваў эгаiзм, загубiлiся ўсе лепшыя чалавечыя пачуцьцi — лiтасьць, спагадлiвасьць…

Лiсты

Зiма. Даўгая паўночная зiма. У сухiя марозныя ночы сьвецiць на небе паўночнае зiхаценьне. Навiчкi, калi нехта, увайшоўшы ў камару, скажа: i сяньня на небе «северное сiянiе», — выбягаюць вонкi i зь цiкавасьцю ўзiраюцца на нябачную праяву. А стары салаўчанiн ужо абыякава глядзiць на гэтыя сьветлыя хмарынкi, што мiгцяць на небе, на слупы сьвятла, што вырываюцца з-за небасхiлу, або на шчэ больш эфэктную адмену: на вялiзарнае паўкола iз шчарбатымi зубамi, якiя паланеюць, мiгаючы, быццам нейкае блядое таёмнае полымя, прыкрытае шчытом…

Лiсты!.. Лiсты прыйшлi!.. Кажны сьпяшаецца да свае роты, дзе ў днявальнага на столiку ляжыць ужо куча лiстоў. Творыцца чарга. Выклiкаюць прозьвiшчы адрысатаў.

Лiсты! Якая-ж гэта невымоўная радасьць, якое бязьмернае шчасьце — узiмку, на гэтым выклятым, адрэзаным ад сьвету абтоку — мець лiст ад кагосьцi, хто па табе тужыць, бясьсiльна спагадае тваёй долi, стараецца дадаць табе сiлы вытрываньня, асаладзiць тваё жыцьцё надзеяй…

Але як-жа бедны той, каго сустракае расчараваньне — хто лiста не атрымаў!..

Iншыя чытаюць ды перачытваюць атрыманыя лiсты колькi разоў i ня могуць насыцiцца словамi, якiя пiсала дарагая рука. Праз ляды, праз снягi й шугу атрымалi яны гэты кавалак паперыны, пакрыты словамi, якiя, стараючыся ашукаць цэнзуру, падаюць весткi аб падзеях пад роднай страхой. Салавецкi вязень навучыўся чытаць памiж радкоў. Ён ведае, што калi яму пiшуць: «сястра твая хворая, ляжыць у больнiцы» — дык разумей: сядзiць у вастрозе. Калi пiшуць: «здароўе твайго брата вымагае даўжэйшае бытнасьцi ў санаторыi» — дык гэта значыць: брата твайго спаткала твая доля, i ён павандраваў таксама да нейкага канцэнтрацыйнага лягеру. Калi напiсана: «дактары прызналi, што наш клiмат шкодны дзеля здароўя бацькi» — чытай: твайго бацьку заслалi некуды ў Нарымскi край i ў Пячорскую тайгу…

Але той, хто ня меў нiякiх вестак, — запраўды варты спогаду. Вусны ў яго зацiскаюцца, каб мускуламi твару ўстрымаць сьлязу, якая блiснула на ваччу… Нiчога! Нiякае весткi! Што зь iмi?.. Лепш ужо благая вестка, чымся гэтая праклятая няпэўнасьць…

Што зь iмi сталася? Чаму ня пiшуць?..

Лятуценьнi й кашмары

А пасьля — калi прыйдзе ночка, калi пачынаюць вылазiць iз сваiх тайнiкоў клапы, калi цiшыня запануе на нарах, — вязень аддаецца лятуценьням.

Усе лятуценьнi кiруюцца перад усiм да волi. Бачыш сябе вольным — сярод сваiх блiзкiх, якiх ты шмат гадоў назад пакiнуў. Даўно ўжо гэта было, а ўсё-ж бачыш твары такiмi, якiмi яны былi тады, калi прыйшлi людзi ў сьпiчастых шапках i сказалi табе: «калi ласка, з намi на часiнку…»

А пасьля нiтка лятуценьняў снуецца далей. Лятуцiш аб жыцьцi спакойным, без заўсёднага страху, што ўначы пад дзьверы твае хаты пад'едзець аўто з агентамi ГПУ i пачуецца стук: «адамкнеце!» Лятуцiш аб нейкiм iншым жыцьцi — мо недзе замежамi, а мо i ў сваёй Бацькаўшчыне, але вольнай ад гэных трох ненавiсных лiтараў… Лятуцiш трох ненавiсных лiтараў… жыцьцi сытым, вольным ад трывогаў…

А пасьля — лятуценьнi закалыхваюць цябе i… зноў паўтараецца, як ужо шмат разоў, гэты страшны кашмар!..

Здаецца табе, што ты — вольны. Але. Вольны. Iдзеш вулiцамi роднага гораду. Але! Нiхто-ж цябе не сачыць, нiхто назiркам ня йдзе…

Усё гэта дужа рэальна. I ў тваёй соннай сьведамасьцi раптам зьяўляецца калючае пытаньне: але мо гэта сон?..

Не! Навакол усё гэткае запраўднае… Ха, ха, дык вось-жа-ж iдзеш, варушышся, усё адчуваеш, бачыш, чуеш…

А ўсё-ж… Дык-жа гэтулькi разоў ты ўжо сьнiў тое самае, а пасьля выйшла, што ўсё было соннай маной… Гэтулькi ўжо разоў, прачнуўшыся, ты скрыгатаў зубамi ад злосьцi, што паверыў сонным уявам…

Дык i цяпер — сон?!

Не! Дык-жа-ж жывеш, гаворыш, кратаешся, датыкаешся да розных рэчаў…

Раздваеньне асобы.

Што сон, што — ява?!.

Але калi ты запраўды на волi, дык чаму-ж не памятаеш тае вялiкае часiны, калi выйшаў iз вастрогу? Чаму тут у памяцi — прорва?

I аднак-жа — усё гэткае праўдзiвае, гэткае рэальнае! Усе навакол гэтак шчыра сьмяюцца з твае трывогi, i ўрэшце, змучаны нутраным змаганьнем, паддаешся манлiвай уяве…

— «Ну, добра… я ўжо веру… Ну, няхай… толькi скажэце, даражэнькiя, калi гэта я вярнуўся да вас i чаму я не памятаю гэтае багаслаўленыя часiны?!»

А дарагiя людзi цябе супакойваюць…

— «Ну, цiха ўжо… ну супакойся, наш бедны, змучаны брат! Ты ўжо з намi цяпер, ужо разам… Больш ня пытайся… Ужо ўсё добра… Жуда скончылася…»

Раптам настае мамэнт праясьненьня, i ты з жахам пытаешся сваiх сяброў:

— «Стойце!.. Ведаю! Ужо ўцямiў!.. Я, значыцца… звар'яцеў!.. Вось дзеля чаго нiчога не памятаю! Вызваленьне надыйшло ў мамэнт мае хваробы, калi я страцiў пачуцьцё запраўднасьцi… Цяпер у мяне проблiск сьведамасьцi! Скажэце: я здурнеў? я хворы? кажэце, што са мной?!»

I ў гэты мамэнт стаецца нешта яшчэ больш жахлiвае: ты прачынаешся!..

Глядзiш няпрытомна навакол… Iзноў вастрожныя нары, iзноў духота ад спацелых целаў. Iзноў побач храпеньне цi стогны змучаных таксама, як ты, тваiх вастрожных таварышоў, суседзяў на нарах, якiя гэтым часам, можа, таксама сьняць свой кашмарны сон…

Нехта закратаўся. Палiць сернiка i б'ець клапоў, якiя напалi на яго. Другi зьняў кашулю й шукае вошы. Недзе ў цёмным куце, седзячы на нарах з падкурчанымi паводле ўсходняга звычаю нагамi, кiваецца ўзбэк, якi шлець свае малiтвы Аллаху — iз просьбай аб палёгку ў цяжкой долi…

У iншым месцы з грудзей нейкага ўкраiнскага земляроба вырываецца маленьне: «Господы, помылуй!.. Ох, Господы!..»

Чытаюць загад

Нядзелi скасаваныя. Дзён не памятаем. Жывём толькi паводле датаў. Нашае сьвята — «выходной день» або «день отдыха». Але ня надта «аддыхнеш» у гэты дзень «отдыха», бо, прынамсi, паўдня займае «сан-обработка». Выносiм на падворак нашую маемасьць, праветраваем пасьцелi, мыем нары й падлогi.

Заўтра — «выходной дзень».

«Сан-обработка» не вымагае раньняга ўставаньня. Дык думалi, што высьпiмся як мае быць.

Неўспадзеўкi — а 5 гадзiне ранiцы — пачалiся па ўсiх ротах званкi: гэта днявальныя давалi сыгнал, каб уставаць.

— Уставаць! Уставаць! Хутчэй! Жыва! Сьпяшайся! Пробкай вылятай!

Зьявiўся камандант роты i, прыаздобiўшы сваю гутарку сакавiтай лаянкай, падганяў:

— Што? Прасiць вас буду? Выходзь на паверку… Раз-два…

На паверку? Дзеля чаго й чаму гэтак рана? То-ж сяньня дзень адпачынку. Але пратэставаць у нас моды ня было, i праз колькi часiнаў заспаныя пастацi ў шэрых бушлатах выходзiлi з будынку на панадворак.

На плошчы перад б. Прэабражэнскай царквой паставiлi нас, разам зь iншымi ротамi, чатырохкутнiкам.

Радамi пралятаюць шэпты — здагадкi. Дзеля чаго нас у гэтую зiмовую ночку, гэтак рана — далёка перад сьвiтаньнем, пагналi на падворак i паставiлi на сьнезе.

Амнiстыя…

Камусьцi прыйшла ў галаву думка, што радыё, мабыць, падало вестку аб амнiстыi. Дык сабралi нас тутака, каб прачытаць манiфэст…

Новы кодэкс?..

Нехта iншы казаў, што ў Маскве зацьверджаны новы карны кодэкс, паводле якога найвышэйшай карай мае быць пяць гадоў вастрогу. Дык тых, хто прасядзеў болей, будуць звальняць…

Ня дзiва, што сэрцы ў нас пачалi моцна бiцца, калi з боку галоўных варотаў паказалiся чэкiстыя ў даўгiх шынэлях… Зараз усё будзе ведама.

— «Здравствуйте, рабочие роты!»

— «Здра!!!» — вырываецца з колькiх тысячаў грудзей адказ на прывiтаньне даўгiх шынэляў.

Пачынаецца чытаньне загаду. Даўгая лiтанiя iмёнаў… Хiба ўжо канец?.. Не! Яшчэ i яшчэ. Чытар пераварочвае балоны… Яшчэ далека да канца… Iзноў ды iзноў прозьвiшчы… Калi-ж гэта скончыцца?

«Калегiя ОГПУ прысудам ад такога вось дня засудзiла:

„Iкса“ — за спробу ўцёкаў.

„Iгрэка“ — за спробу ўцёкаў i спробу абязброiць варту.

„Зэта“ — за сыстэматычную адмову выконваць работу… — i гэтак далей -

на расстрэл.

„Прысуд выкананы…“»

Закалелыя варочаемся ў свае роты.

— Колькi? — пытаецца нехта.

— Я налiчыў 123.

Ня 123, a 121. Ты памылiўся, бо былi з падвойнымi прозьвiшчамi.

— Ды якая тут розьнiца? Усё роўна…

— А ўсё-ж Iкса шкода. Добры быў хлапец!

— He шкадуй! Мо ён сяньня шчасьлiвейшы за нас…

— Аднак-жа, таварышы, гэта страшэнная рэч…

— Што?

— Гэта…

— Больш страшэнная, што ўжо гэтак звыклiся з усiм! Нiшто нас ня ўзрушае. Раўнадушна стаялi мы тамака, на плошчы, чуючы знаёмыя прозьвiшчы, i ня ўзварушыла нас вестка аб расстрэле добрага таварыша. Думалi толькi аб тым, каб хутчэй вярнуцца ў цёплую камару — на гэтыя блышаныя нары…

— Пакiнь фiлёзофiю!.. Дый чаго тут узрушацца? Цi ня ўсё адно?..

— От, лепш скажэце, чыя сяньня радоўка йсьцi ў кухню «за кiпятком»?

— Сяньня ягоная.

— Не, выбачайце, я ўчора хадзiў!

— Не сварэцеся. Супакойцеся. Усьцяж тое самае…

— Заткнi вушы, калi ня люба слухаць.

— Я табе морду заткну!

— Змоўкнiце-ж вы, нарэшце!

— Заткнеце горла!

— Сволач!..

Рота варочаецца ў свае камары. Класьцiся спаць ужо ня варта. Трэба напiцца варатку, або, як тут кажуць, «чаю».

— Мо хто пазычыць кусок хлеба?

— Пазычыць? Тру-ля-ля! А калi аддасi?

— Заутра — з пайка, як атрымаю.

— Дык ты-ж ужо раз пазычыў у мяне 200 грамаў i не аддаў.

— Брэшаш! Аддаў!

— Сам брэшаш! Не аддаў!

— Цiха! Не дзярэце горла!

— А табе чаго! Лепш ня соўгайся!..

Рота варочаецца да свайго нармальнага жыцьця.

Вясна

Плывуць днi, месяцы, гады…

Здавалася-б, што шмат ёсьць пераменаў: адны памiраюць, другiх расстрэльваюць, iншых па сканчэньнi кары ў лягеры вывозяць некуды — у пячорскую тундру, Нарымскi край або сiбiрскую тайгу. Мяняюцца начальнiкi лягеру. Але не мяняецца самае галоўнае: няволя…

Што вясны, калi мора стаiць яшчэ скаванае лёдам, прылятаюць першыя зьвястуны вясны — кiгаўкi (чайкi) i сваiм дзiкiм крыкам напаўняюць паветра. Што вясны, калi цёплы подзьмух Гольфштрому пачынае кiдаць морскiя хвалi на лёд, якi залягае навакол нашага абтоку, мацней пачынаюць бiцца сэрцы людзкiя.

Але веснавыя надзеi манлiвыя, i новы навiгацыйны год ня прыносiць нiчога лепшага.

— Кiгаўкi ўжо прыляцелi!..

— Гэта толькi iхны вывед. Палятуць назад, як пабачаць, што навакол яшчэ стаiць лёд.

Гэтак сама палятуць i надзеi.

А ўсё-ж надзеi аджываюць штогоду. Бязь iх жыцьцё было-б зусiм немагчымае. Кажны мае на нешта надзею, кажны верыць у лепшую будучыню па-свойму. Аднаму сьнiцца амнiстыя, другi лятуцiць аб новым кодэксе, iншы прарочыць хуткi ўпадак Саветаў.

— Ня вытрываць… На Украiне голад… Мой сусед на нарах украiнец, меў нядаўна з хаты лiст… Пачынаецца зноў людаедзтва… Ня вытрываюць! Гэта ўжо апошнiя натугi.

— А ўсё-ж «пяцiгодка»…

— Што пяцiгодка!.. Найдалей праз тры месяцы ўсяму гэтаму прыйдуць канцы.

— Даў-бы Бог, каб гэта скончылася праз тры гады… I то было-б добра.

— Але-ж я вам кажу…

— Цс… толькi ня гэтак голасна!

— Нiхто ня чуе… То-ж здаровы розум кажа, што даўжэй гэтак быць ня можа… Я вам кажу, што хутка паедзем ужо…

— Ох, цiшэй, калi ласка!.. Ня гэтак голасна…

* * *

У «капцёрцы» пануе ўжо рух. Ведама, як усюды, гэтак i тут чарады людзей. Выдаюць летнюю вопратку. Забiраюць ватаваныя порткi ды гэткiя-ж курткi й замiж гэтага даюць летнiя палатняныя порткi i палатняныя кашулi. Праўда, яшчэ сьцюдзёна, яшчэ час ад часу сiвер ганяе туманы сьнегу на абтоку, але прыйшла каляндарная пара зьмены вопраткi, — i гэтак мусiць быць.

У капцёрцы крыкi, спрэчкi, нараканьнi.

— Што мне даеш нейкiя лахманы!

— Ды гэта-ж страшэнна бруднае! Дай мне iншае нешта!

— Мае порткi ня маюць нiводнага гузiка!

— Гэтая кашуля зацесная для мяне! Ня лезе… Давай другую!

— Бяры, што даюць, i пайшоў вон!

На вастрожнай плошчы сустракаюцца нейкiя дзьве жанчыны. Твары падмазаныя, вусны памаляваныя кармiнам. Адна мае на нагах выкрыўленыя вастрожныя боты, другая — латаныя зiмовыя валенкi, якiх яшчэ не пасьпела здаць у капцёрку.

— Ах, якi ў вас, панiчка, харошы бушлацiк! Як добра ляжыць на вас! Якiм парадкам ён гэтак добра падагнаны?

— Перароблены.

— Самi перараблялi? сваймi рукамi?

— Не. Маю краўчыху. Мая суседка, сьпiць на суседнiх нарах.

— А! Трэба будзе зь ёю пазнаёмiцца. Цi шмат бярэ?

— Не, ня дорага. Я дакляравала ёй чвэртку кiлё цукру, як будзе пасылка ад мужа.

— О, гэта запраўды ня дорага. Даражэнькая! Пазнаём мяне зь ёю.

Дзьве падмазаныя жанчыны ў шэрых вастрожных вопратках вядуць гутарку, як быццам дзьве сьвецкiя дамы, якiя раяцца, якой краўчысе даць шыць веснавы касьцюм…

Праходзiць мiма нехта ў даўгой шынэлi.

— Гэта што за гутаркi! Чаму не на рабоце? Хто звольнiў?

«Дамы», нiчога не адказваючы, бягуць да працы: адна — бульбу перабiраць у лягернай кухнi, другая — у прачкарню.

Рэлiгiйныя справы

Да 1928 г. на Салоўках былi два памешчаньнi, дзе раз на тыдзень дазвалялi адпраўляць набажэнствы: у вадным праваслаўным сьвяшчэньнiкам, у другiм — каталiцкiм ксяндзом. Гэты быццам-бы касьцёльчык каталiцкi прадстаўляў невялiкую будынiну ў лесе, у вадлежнасьцi аднаго кiлёмэтра ад цэнтралi лягеру — Крамля, i ня мог зьмясьцiць усiх, хто жадаў памалiцца.

Старыя-ж салавецкiя цэрквы былi пераробленыя на вязьнiцы. Замiж дакляраваных школаў[16] — салавецкiя вастрожныя кашары, у якiх жыцьцё вучыла нас вялiкае праўды, што бальшавiкi ўмеюць абяшчэсьцiць усё сьвятое, Нават самае слова «таварыш», якое заклiкае да брацтва i навязвае сардэчнасьць памiж людзьмi аднае iдэi, аднае працы, аднае долi, — i яно будзiць сяньня ў кажнага, хто не заражаны камунiзмам, прыкрае пачуцьцё агiды. Так гэтае прыгожае слова апаганена, збэшчана вуснамi бальшавiкоў.

У 1928 г. набажэнствы былi забароненыя. Мала таго. Усiх каталiцкiх ксяндзоў i праваслаўных сьвяшчэньнiкаў перавялi ў 14-ю карную роту: i гэтага мала. У iх зрабiлi рэвiзiю i адабралi малiтоўнiкi, сьвятыя абразкi, крыжы. Раней папоў i ксяндзоў прызначалi на лягчэйшыя работы: за старажоў, кiраўнiкоў вастрожнае гаспадаркi, — наагул, на такiя становiшчы, дзе патрэбны людзi сумленныя, якiм сьмела можна даверыць лягерную маемасьць.

Цяпер, сканцэнтраваўшы iх у карнай роце, выслалi на абток Анзэр, дзе пасадзiлi ў фiлii «Галгофа». Назоў добра адпавядаў iхнай долi. Анзэрская «Галгофа» была для iх запраўднай Галгофай. Тутака прымушалi iх працаваць непасiльна, адначасна зьмяншаючы паёк. Тут зьдзеквалiся над iмi i наругалiся на ўсе лады.

Толькi ў 1932 г. камандыроўка «Галгофа» была зьлiквiдавана, i ксяндзоў з папамi парасьцярушвалi па iншых аддзелах лягеру.

На Салоўках сярод палiтычных вязьняў (контррэвалюцыянэраў) быў надта вялiкi працэнт людзей рэлiгiйных.

Крымiнальны элемэнт — зладзеi, душагубы, бандыты, прастытуткi — блiзу ўсе былi бязбожнiкi. Iхная гутарка ўсьцяж перасыпаецца асаблiвай маскоўскай лаянкай, у якой зневажаецца памяць маткi. Кажучы, быццам гэтая лаянка сягае часоў татарскае няволi i была ўжываная наезьнiкамi. Тады яна мела, прынамсi, нейкi сэнс, бо калi й не адпавядала запраўднасьцi, дык мела на мэце зьняважыць нявольнiка. Цяпер гэтая агiдная лаянка мае гэткi агульны й асаблiвы характар, што часта два прыяцелi, доўга ня бачыўшыся, лаюцца пры спатканьнi ад радасьцi. Бо ўся справа ў тоне. Калi лаюцца з пагрозай, тонам зачэпным — дык гэта знявага. Калi-ж тон прыязны ды яшчэ зь мiлай усьмешкай, лаянка гэтая можа быць выяўленьнем радасьцi, i зьдзiўленьня, i захапленьня.

Рэвалюцыя перарабiла гэтую лаянку на агiдную абразу Бога. Нават форма яе вельмi хутка прышчапiлася й блiзу ня зыходзе з вуснаў савецкага зброду[17]. У гэткiм асяродзьдзi, сярод бязбожнiцкiх выкрыкаў, шапочуць свае малiтвы тыя, хто верыць у Бога.

Узгадаваньне

Савецкiя вастрогi шмат аддаюць увагi на «ўзгадаваньне» вязьня. Бо мэтай трыманьня ў вастрозе мае быць ня кара, але паправа.

Галоўную ўвагу аддаюць на «ўзгадаваньне» сацыяльна блiзкiх — гэта значыць — злодзеяў, душагубаў, бандытаў i да г. п. крымiнальных злачынцаў. Бо яны быццам зьяўляюцца ахвярамi старога капiталiстычнага ладу, а новы сацыялiстычны лад стаўляе сабе за заданьне лiквiдацыю сумнае спадчыны мiнулых часоў.

Дзеля «ўзгадаваньня» служаць: 1) лекцыi «палiтграматы» — нiбы свайго роду савецкага катахiзму; 2) узгадавальныя ўплывы; 3) сьценгазэты; 4) «красные уголки» (чырвоныя куткi) i 5) кiно, клюбы, розныя лекцыi, тэатральныя паказы i да г. п.

Палiтграмата ўводзiць у дэгэнэраваныя мазгаўнi крымiнальных вязьняў паняцьце аб клясавасьцi, здабычах рэвалюцыi, дасягненьнях «пяцiгодкi», канстытуцыi савецкага гаспадарства.

За ўзгадавальнiкаў («воспитатели») прызначаюцца тыя самыя вязьнi, толькi ўжо даволi дасьведчаныя мудрасьцi «палiтграматы», клясавая прыналежнасьць якiх дае паруку, што яны будуць акуратна выконваць свае абавязкi. Гэтыя «ўзгадавальнiкi» глядзяць перш за ўсё, каб iхныя гадунцы былi палiтычна лёяльнымi i адначасна выконваюць ролю шпiкаў у дачыненьнi да сваiх таварышоў.

Сценгазэта займаецца даносамi на пiсьме (ананiмна). Яе пiшуць рукой i налеплiваюць пэрыядычна на сьценах. Пiшуць тутака аб вастрожным жыцьцi, «клеймяць» нядбалых у працы i парушальнiкаў вастрожных правiлаў, заахвочваюць да «ўдарнiцтва», падаюць прозьвiшчы тых, хто наагул нечым праштрапiўся.

Гэтая форма «данасiцельства» дае шырокае поле да асабiстых разрахункаў памiж вязьнямi.

«Красные уголки» — гэта як быццам каплiчкi бальшавiцкiя. Для iх вызначаюць найлепшыя памешчаньнi ў вастрозе. У куце пастаўлены гiпсавы бюст Ленiна на прыбоаным у чырвань фоне. На сьцяне партрэт «отца трудящихся» Сталiна. Далей лёзунгi. Пасярэдзiне стаiць стол, засланы чырвоным рызманом, а на iм параскiданыя савецкiя часапiсы, якiя выпiсваюцца прымусова на кошт вязьняў.

Тэатр

Мае нарысы былi-б няпоўнымi, калi-б я ня ўспомнiў аб прыступных салавецкiм вязьням культурных спосабаў праводжаньня часу. Першым чынам мушу сказаць аб тэатры.

Ясна, што тэатр становiць сабой найбольш магутны спосаб агiтацыi. Кажны савецкi фiльм, кажная тэатральная п'еса мусiць быць перадусiм беззаганнай зь iдэалёгiчнага боку. Вузкiя рамкi бальшавiцкае iдэалёгii — ясна — адлюстроўваюцца i на тэмах гэтых п'есаў. Тэмамi п'есаў, якiя ставiлiся ў салавецкiм тэатры, былi найчасьцей: кастрычнiцкая рэвалюцыя, нутраная вайна 1917–1919 гадоў, далей — здабычы сацыялiстычнага будаўнiцтва, далей — шкоднiцтва, якое перашкаджае ў гэтых дасягненьнях, урэшце — калектыўная гаспадарка на вёсцы. I ўсё гэта паўтараецца бясконца.

* * *

Салоўкi мелi, як на вастрожныя дачыненьнi, зусiм не благi тэатр, у якiм магло зьмесьцiцца больш за 500 душ. Сцэна даволi вялiкая. Ёсьць патрэбная для спэктакляў электрычная iнсталяцыя. Тэатр зроблены з былой манастырскай «трапезнай» (сталовай залi) i сумежных памешчаньняў.

Сярод вязьняў ёсьць прадстаўнiкi ўсiх галiнаў сцэнiчнага й эстраднага мастацтва: акторы, музыкi, сьпевакi, танцоры, акрабаты, штукары. Ёсьць гэтак сама маляры-дэкаратары, электратэхнiкi, рэквiзытары, тэатральныя машынiстыя — адным словам, увесь артыстычна-тэхнiчны пэрсанал, патрэбны дзеля паказу спэктаклю.

Наказы адбывалiся чатыры разы на тыдзень. Першыя два — платныя, другiя два — дармовыя. Бiлеты на дармовыя раздавалi каманданты ротаў або ўзгадавальнiкi. Трэба адзначыць, што платныя спэктаклi карысталiся большаю пашанаю чымся дармовыя, а гэта таму, што той, хто купляў бiлет на платны, меў права адначасна купiць другi — для знаёмае жанчыны й сядзець побач зь ёю. Гэта была адзiная аказiя легальнага спатканьня з жанчынай. На дармовых-жа спэктаклях жанок i мужчынаў рассаджвалi асобна: адным вызначалi правы бок залi, другiм — левы.

Салавецкi тэатр быў закладзены ў 1926 г. адным iз сасланых актораў. Спачатку анi актораў, анi iншых працаўнiкоў тэатру не звальнялi ад цяжкое катаржнае работы. Увечары, пасьля выкананьня «уроку», вязьнi-акторы зьбiралiся ў вызначаным iм дзеля гэтага памешканьнi й тутака рабiлi рэпэтыцыi да познае ночы. Захапленьне гэтай працай было вялiзарнае. Цяжка чалавеку жывецца ў вастрожных мурох, i ў мастацкай працы ён ахвоча шукае прадухi ад кашмараў рэальнага жыцьця…

Саматугам — зь нейкiх старых мяхоў пашылi касьцюмы. Гэтак сама зрабiлi дэкарацыi. Спэктакль удаўся. Думка наладзiць сталы тэатр спадабалася ўладам. Сабралi ўсiх расьцярушаных па ўсiм лягеры актораў, звольнiлi iх ад большае часткi прымусовых работаў. Неўзабаве наладзiлася й аркестра. У лягеры аказаўся майстра, якi ўмеў рабiць духавыя iнструмэнты.

Вось гэтак стварыўся тэатр, праз сцэну якога прайшлi паважныя акторскiя сiлы, сярод iх ведамыя iмёны, а таксама аматары, шмат якiх адзначалася запраўдным вялiкiм талентам.

Цiкаўна, што крымiнальны элемэнт даў тэатру шмат выдатных акторскiх сiлаў.

Адведзiны Горкага

Раз улетку прыехаў на наш абток Максiм Горкi.

Было гэта ў 1928 цi 1929 годзе, добра ня памятаю. Гады на катарзе гэткiя падобныя адзiн да аднаго, час плыве гэтак аднолькава, што хроналёгiя здарэньняў ня трымаецца ў памяцi, — застаюцца толькi адны ўражаньнi — моцныя, нязнiстажальныя, але ня ўвязаныя ў ходзе часу.

* * *

На прыезд дастойнага гасьця ў салавецкiм тэатры артыстычнымi сiламi вязьняў падрыхтоўваўся канцэрт з адборнай праграмай.

Гадзiна, на якую быў прызначаны пачатак канцэрту, мiнула, але гасьцей у зале яшчэ ня было. Толькi шэрая маса вязьняў запаўняла лаўкi.

Раптам пастаўлены ля дзiркi ў заслоне вартаўнiк крыкнуў: «Iдуць! iдуць!» — i за кулiсамi ўзьнялася гаручка. Iнсьпiцыент правяраў, цi ўсе ўдзельнiкi канцэрту на сваiх месцах.

Я ўлез на «каласьнiкi» (галярэю навакол сцэны за кулiсамi), прытулiўся вокам да дзiры, прасьвiдраванай у драўлянай сьцяне i з зацiкаўленьнем прыглядаўся да тав. Максiма Горкага, якi сядзеў у першым радзе — разам iз сваiм чэкiстаўскiм абкружэньнем. Побач зь iм сядзела нейкая маладая жанчына ў мужчынскай вопратцы зь цёмнай скуры. Далей агенты ГПУ ў даўгiх да пятаў шынэлях. Жанчына была, як пасьля мне нехта казаў, дачка пiсьменьнiка.

Горкага я шчэ нiколi ня бачыў.

Яшчэ ня зыйшоўшы iз школьнае лаўкi, я разам iз маймi калегамi зачытваўся творамi маладога тады пiсьменьнiка, якi хутка здабываў сабе славу арыгiнальнасьцяй сваiх сюжэтаў, навiнёй дадзеных лiтаратуры тыпаў i сваiх думак.

Апрача гэтага, Пешкаў — Горкi — ужо не як пiсьменьнiк, але як чалавек — меў у нашых вачох асаблiвы чар iз прычыны сваiх вольнадумных паглядаў, частых канфлiктаў з уладамi, нязвычайнае, бурлiвае маладосьцi. Сяньня гэты чалавек сядзеў вось тутака, непадалёк ад мяне, — сьвятло зь верхняе рампы падала на першыя рады i добра асьвятляла гэты старэчы цяпер твар з абвiслымi вусамi.

А навакол яго, у гэтай самай залi, было нямала людзей, якiм былi дарагiя вызваленскiя iдэалы, якiя гэтак сама некалi змагалiся з царскiм самаўладзтвам, а цяпер кiненыя на катаргу чырвоным дэспатызмам… Гэтыя людзi ў шэрых, прасяклых ад частае дэзынфэкцыi пахам фармалiну бушлатах — гэта тыя-ж самыя людзi, што калiсьцi гэтак сама тулялiся па царскiх вастрогах i, як Горкi, лятуцелi аб вольнай Расеi…

А цяпер? Ролi перамянiлiся…

Твар Горкага выяўляў… толькi нуду. Нiчога больш нельга было знайсьцi на гэтым старэчым вусатым твары калiшняга змагара за волю. Сядзеў зьлёгку згорбiўшыся й бязуважна глядзеў на сцэну, зь якое плылi гукi музыкi, песьняў — усяе гэтае праграмы, укладзенае на ягоную чэсьць.

А мо гэтак толькi мне здавалася? Мо аўтар «Буревестника» шыбаў думкай у мiнулым, мо раўнаваў сябе даўнейшага, маладога, да сябе цяперашняга, старога? Мо на твары пiсьменьнiкавым было выражэньне ня нуды, а суму з прычыны ашуканых надзеяў, болю ад дакораў сумленьня?

* * *

Якiя ўражаньнi выклiкалi ў Горкага Салоўкi? Гэткае пытаньне задавалi мы сабе. Праўда, самастойна савецкi пiсьменьнiк ня ступiў тут нiводнага кроку, бо ўсюды былi пры iм агенты ГПУ. Як турыстыя, наведваючы СССР, бачаць толькi тое, што ветлiвыя гаспадары хочуць iм паказаць, гэтак i Горкага вадзiлi толькi туды, дзе ён мог пабачыць толькi дадатныя бакi.

Ды не, — думалi мы, — чалавек iз гэткаю багатаю жыцьцёваю практыкаю здолее дагледзець укрываную праўду, перад ягоным пранiклiвым вокам калiшняга вастрожнiка праўды не схаваеш…

Якiя рэвэляцыi надрукуе Горкi ў газэтах пасьля свайго звароту з Салаўкоў? Мусiць, не напiша нiчога, бо праўды напiсаць нельга, не дазволяць…

* * *

На Салавецкiм абтоку была папраўная калёнiя для малалетных злачынцаў. У васобных бараках гуртавалi моладзь спасярод крымiналiстых. На фоне агульнае пасыўнасьцi палiтычных вязьняў гэтыя маладыя зладзеi, душагубы, падпальшчыкi, гвалтаўнiкi давалi яскравую пляму сваёй юнаскасьцяй, бунтарствам, гуляньнем iз небясьпекай.

Нажовыя расправы, крадзежы й iншыя злачынствы былi сярод iх штодзённаю зьяваю.

Патрымаўшы пару гадоў у гэтай салавецкай калёнii, дзе iх старалiся ўзгадаваць на прававерных савецкiх грамадзянаў, убiваючых здэгэнэраваныя мазгаўнi гэтых ранейшых бяспрытульнiкаў мудрасьць «политграмоты», пасылалi iх пасьля ў калёнiю для малалетных злачынцаў у Балатове, пад Масквой, дзе iх рыхтавалi на агентаў крымiнальнае палiцыi, бо ў гэтай галiне яны маглi быць вельмi карыснымi, дзякуючы сваiм старым сувязям у сьвеце злачынцаў.

Ня ведаю, як гэта сталася, але назаўтрае Горкi неяк вызвалiўся з-пад апекi сваiх гаспадароў i сам адзiн выбраўся вандраваць па абтоку. Тут прыпiльнавалi яго гадунцы калёнii, папрасiлi ў свой барак i… пасыпалiся расказы аб запраўдным жыцьцi на Салаўкох.

Горкi ўважлiва слухаў, ня выказваючы, аднак, свайго погляду на гэтыя справы.

Ня ведаю, як былi пакараныя калёнiстыя за свой адважны ўчынак. Думаю, што некаторыя зь iх цяжка адпакутвалi за сваю адвагу.

Вестка аб гэтай гутарцы борзда разьнеслася ў лягеры. Мы думалi, што гэты «дысананс» паўстрымае пяро пiсьменьнiкава ад выпiсваньня пахвалаў савецкай карнай палiтыцы.

Сталася iнакш. Праз колькi тыдняў прачыталi мы ў савецкай прэсе словы захапленьня Горкага жыцьцём вязьняў у салавецкiм лягеры.

А сам ён, пабыўшы пару дзён на салавецкiм абтоку, зьвярнуўся на сонечны абток Капры…

Злыя языкi кажуць, што жывучы за межамi савецкага гаспадарства, дый маючы адкрыты для сваiх твораў вялiкi кнiжны рынак у Расеi, ня цяжка захапляцца савецкiм «сацыялiстычным будаўнiцтвам»…

Контррэвалюцыянэры кажуць, што як-нiяк лягчэй дышыцца на бацькаўшчыне фашызму[18], дзе прыватныя вiлi не канфiскуюцца, чымся на бацькаўшчыне сацыялiзму, дзе за лiшнюю раскошу ўважаецца мець… гасподу з двох пакояў…

Кiно

Апрача тэатру было й кiно — пару разоў на тыдзень. Найцiкавейшы быў у кiно сэанс у 1928 годзе, калi мы пабачылi на экране «самiх сябе».

Памятаю, як рабiлiся здымкi да гэтага фiльму.

Перад нашай ротай быў садочак, у якiм улетку прабавалi красаваць нейкiя рахiтычныя кветкi. У садку стаяла драўляная каплiца, аберненая ў чытальню часопiсаў.

Вось раз — на вялiкi наш дзiў — пачулiся ў садочку гукi нашае вастрожнае аркестры. Камандант абходзiў нашыя камары, выбiраў спасярод нас тых, якiя вонкава выглядалi больш прыстойна, i пасылаў у садок. Тамака былi расстаўленыя сталы, за якiмi сядзелi вязьнi, гуляючы ў шахматы або пераглядаючы часапiсы. Нагналi сюды таксама й жанок iз «женроты» i дазволiлi iм сядзець разам iз мужчынамi…

А воддаль стаяў маханiк з апаратам i накручваў фiльм. Ведама, палажэньне было такое нязвычайнае, што сьмеху й жартам ня было меры й фiльм удаўся, як мае быць: даў абраз салавецкае радасьцi…

…А от разных ударных работ «Веселеет» рабочий народ…

Пасьля мы аглядалi свае радасныя твары, бачылi, як ахвоча выходзiм на работу, як вясёла працуем, як адпачываем пасьля працы, займаючыся «культурнымi гульнямi»…

Фiльм свайго дасягнуў: разыйшоўся па СССР. Мацi мая пiсала зь Менску: «Я бачыла ў кiно вашае жыцьцё на Салаўкох. Значна супакоiлася. Бачу, што там ня гэтак блага, як я думала…»

Я пэўне-ж адказау ёй, што мне вельмi добра, бо iнакш цэнзура не прапусьцiла-б лiста.

Бiблiятэка

Вялiкую асалоду ў жыцьцi вязьня дае бiблiятэка.

Бiблiятэка на Салаўкох была вельмi багатая: былi ў нас кнiгi бадай ува ўсiх галоўнейшых эўрапейскiх мовах. Калi спасярод расейскiх кнiг западозраныя зь iдэялёгiчнага боку творы пасьля кажнае «чысткi» нiстожылiся, дык кнiг у чужых мовах нiхто не правяраў. Дык вось i сустракалiся тут гэткiя дзiвосы: сярод французкiх кнiг я знайшоў нейкую старую дыдактычную аповесьць для дзяцей, у якой была праведзена гэткая думка: памятайце, дзеткi, што сумленныя людзi бываюць ня толькi сярод маркiзаў, здараецца часам, што сумленнымi бываюць i людзi бедныя…

Музэй

Быў тут i музэй, якi складаўся з трох аддзелаў: прыродаведнага, у якiм былi сабраныя мёртвыя экспанаты салавецкае флёры й фаўны; прамысловага — з выстаўленымi ўзорамi вырабаў тутэйшага промыслу й рамяства (гарбарнi, сьлясарнi, ганчарнi, сталярнi i да г.п.), аддзелу гiстарычнага, дзе былi сабраныя iконы, узятыя з цэркваў, некаторыя зь iх вялiкае мастацкае вартасьцi, тонкае работы крыжы рознага кшталту й вагi, зялезныя ланцугi з крыжам на канцы («вериги»), якiя насiлi манахi дзеля пакуты цела, i iншыя памяткi з старога манастыра. Але найцiкавейшыя экспанаты — гэта былi старыя рэлiквii — «мощи» сьвятых Засiмы й Савацiя, закладнiкаў салавецкага манастыра, замкнёныя ў шкляных скрынях.

Аглядаць музэй дазвалялася толькi групамi пад кiраўнiцтвам узгадавальнiка або каманданта роты. Тлумачэньнi даваў спэцыяльна вызначаны музэйны павадыр… Гiстарычны аддзел паказвалi вельмi павярхоўна, насьпех, a тлумачэньнi давалiся ў духу антырэлiгiйным.

Нейкi час я выконваў абавязкi музэйнага стоража. Мая праца была нескладаная. Я прахаджаўся музэйнымi калiдорамi, а часам выстойваў пад дзьвярыма, пiльнуючы, каб «сацыяльна блiзкiя» не павыкрадвалi экспанатаў.

Бадай штодня, калi я выходзiў на музэйны ганачак, падыходзiў да мяне пакорна нейкi селянiн з-пад Тулы (б. «кулак») сярэдняга веку й прасiў дазволу памалiцца,

Я ўважлiва разглядаўся ўва ўсе бакi i, пераканаўшыся, што нiхто ня бачыць майго службовага праступку, вёў «кулака» ў гiстарычны аддзел. Тут — паводле праваслаўнага звычаю — ён, хрысьцячыся, «адбiваў паклоны», а пасьля падыходзiў да трунаў сьвятых i малiўся…

Па твары ягоным плылi сьлёзы.

У 1933 годзе ў музэi была праведзеная рэарганiзацыя. Гiстарычны аддзел зачынiлi.

Спорт

У салавецкiм лягеры вялiкая ўвага надавалася фiзычным практыкаваньням. Была ў нас адмысловая спартовая плошча, дзе ўлетку адбывалiся розныя гульнi, а ўзiмку была зроблена коўзанка. Апрача таго, узiмку езьдзiлi на iртах (лыжах) i на саначках.

Гожа адзначыць, што ўсе гэтыя вiды спорту былi прыступныя для ўсiх, апрача, ведама, тых, што сядзелi ў iзалятары або «запретных» ротах, а патрэбныя прылады былi скарбовыя.

Аднак карыстацца iмi iндывiдуальна нельга было, а толькi калектыўна, пад наглядам каманданта роты або «воспитателя».

Падзел вязьняў

Адмiнiстрацыя дзелiць вязьняў на дзьве катэгорыi: «каэраў» i «сацыяльна блiзкiх». Два розныя сьветы, дзьве псыхiкi, дзьве этыкi.

Крымiнальныя вязьнi, iз свайго боку, дзеляць людзей на дзьве выразна адрозныя часткi: «мы» и «яны». «Мы» — гэта ўсе тыя, хто жыве ў нязгодзе з кодэксам, гэта — зладзеi, бандыты, ашуканцы i да г. п. паразыты на целе грамадзянства. «Яны» — гэтак званыя фраеры — гэта той людзкi мурашнiк, якi творыць пэўныя вартасьцi, баронiць свае маёмасьцi, жыве iз свае працы.

Першыя — гэта абраньнiкi долi, род надлюдзкi, якому ўсё дазволена. Другiя — iлоты, няздольныя да нiчога iншага, як у поце чала здабываць хлеб свой. Першых абавязвае ўва ўзаемных дачыненьнях свая этыка, якая не датычыць да «фраераў». Доўг пры гульнi ў карты мусiць быць выплачаны «свайму» на працягу 24 гадзiнаў. Дадзенае «свайму» слова мусiць быць датрыманае. Наадварот, да фраера дапушчаецца ўсялякае круцельства. Калi ў часе гульнi ў карты (а ўсе крымiналiстыя iз захапленьнем гуляюць у карты) некаму зь iх сяньня не шанцуе й няма ўжо грошай, каб гуляць далей, дык ён будзе гуляць на порткi цi на боты фраера, што сьпiць тут-жа непадалёк на нарах; а калi прагуляе, дык «сумленна» ўкрадзе прагуляную рэч i аддасьць яе таму, хто выгуляў. Калi-ж няма пад рукою фраера, ён гатовы гуляць на палец ад свае рукi i, калi прагуляе, не задумваючыся, адсячэць яго сякерай ды бравурна кiне шчасьлiваму гульцу.

Крымiналiсты (злодзей i бандыт) Iван К-роў прагуляў сваю каханку, якая была ўцяжку.

Быццам-бы дзеля праходку завёў яе ў лес, дзе на ўмоўленым месцы чакалi шэсьць учарайшых гульцоў, i тамака ўсе яны радоўкаю згвалцiлi дзяўчыну. Доўг чэсьцi быў заплачаны, як належыць, у 24 гадзiны! Магчыма, што няўдалы гулец ня быў пазбаўлены пэўнага сантымэнту да свае прыяцелькi, — але доўг перадусiм! А дзяўчына, баючыся помсты, маўчала, не важачыся пажалiцца…

Абкрасьцi свайго — няможна. Украсьцi ў «фраера» апошнюю кашулю — учынак зухаваты.

Узаемныя дачыненьнi памiж «каэрамi» й «сацыяльна-блiзкiмi» былi няпрыязныя. «Сацыяльна-блiзкiя» абкрадалi каэраў, а тыя, як мага, iмсьцiлiся над сацыяльна-блiзкiмi.

Дзеля iлюстрацыi дачыненьняў раскажу аб адным факце, сьведкам якога я быў у 1928 годзе.

Голыя ў сьнежнi

У вольныя ад паказаў днi тэатральнае файе было месцам зборак для партыяў вязьняў, якiя прыбывалi з «камандыровак». Усьцяж работнiкаў перакiдалi з аднаго месца на другое. Усьцяж у меру запатрабаваньня на рабочыя рукi — перавозiлi транспарты работнiкаў-катаржнiкаў iз аднае «камандыроўкi» на другую.

Было гэта ў сьнежнi 1928 году. Мора шчэ не замерзла, але ўжо густа ўскрылася крыгамi. У Крамлi чакалi прывозу партыi вязьняў iз суседняга абтоку Анзэру.

Я сядзеў у тэатральнай канцылярыi, перапiсваючы ролi. За другим сталом сядзела жанчына, колiшняя гэнэральша, a цяпер, як усе, у катаржнай вопратцы — шэрым бушлаце. Яна выконвала абавязкi касiршы ў тэатры. Цяпер сядзела й падлiчала касу.

На сходах пачуўся pyx. Мая таварышка, кiраваная жаноцкай цiкавасьцяй, кiнулася да дзьвярэй, каб паўзiрацца на прывезеную з Анзэру партыю.

Я спакойна скручваў папяроску з махоркi, зусiм ня квапячыся аглядаць абраз, шмат разоў ужо бачаны: iдуць гаротнiкi на новую работу, скуль ня ўсе вернуцца… Гэткая наша доля. Мо й мяне заўтра зноў пагоняць у лес пiлаваць дровы. Праўда, цяпер я працаваў у тэатры, меў «блат» — упрывiлеяванае палажэньне, жыў разам iз сваймi калегамi ў цёплай манастырскай келяйцы. Але мог зноў апынуцца ў сьцюдзёным бараку сярод карэльскiх лясоў…

— Собирайся с вещами!.. Живо! Пробкой вылетай!.. Веселей!.. Давай!..

I як-жа скончыцца «блат» i пачнецца старое…

Раптам былая гэнэральша ўскочыла назад у канцылярыю.

— Паночку! Голыя!.. Голыя людзi! — крыкнула з жахам.

Я вызiрнуў за дзьверы. Па сходах адзiн за адным, гужамi, iшлi… голыя мужчыны. Iшлi, ляскаючы зубамi й дрыжучы ад холаду, абсалютна галяком. Некаторыя зь iх мелi ў руках увязаныя на шнурку свае «рэчы»: пустую бляшанку ад кансэрваў, якая служыла iм за кубак, мiску й лыжку… Iншае маёмасьцi ня мелi.

Сярод галякоў былi постацi з накiненымi на плечы мяшкамi, якiя хiба-ж мала грэлi iхныя намерзлыя целы. Але на 200 вязьняў гэтае партыi я налiчыў 32 зусiм голых, г. зн. такiх, што нават i палатнянага мяшка на плячох ня мелi. I гэтыя людзi пераплылi 5 кiлёмэтраў на чаўнох морам з абтоку Анзэру на Салаўкi, а пасьля ад прыстанi Пэрт iшлi пехатой 8 кiлёмэтраў да Крамля.

Я глядзеў iз жахам, ня веручы сваiм вочам. Гэта-ж дзеiлася не пад тропiкамi, а на Белым моры, пад 65 градусам геаграфiчнае шырынi, у вадлежнасьцi толькi 200 кiлёмэтраў ад палярнае краiны — i да таго-ж у сьнежнi!..

— Quelle horreur! quelle horreur! — выкрыквала экс-гэнэральша, заломваючы рукi.

Прызнаюся, што зьява гэная была для мяне так неспадзяваная, гэтулькi страшнейшая за ўсе бачаныя дагэтуль жахi, што я ня мог нават, як экс-гэнэральша, абурацца. Я стаяў астаўпеўшы i глядзеў на гэтую дзiўную працэсiю, заiнсцэнiзаваную хiба самiм чартом у часiну злога настрою…

Хутка гэтае нязвычайнае здарэньне выясьнiлася.

Партыя складалася iз «шпаны», значыць зладзейскай кампанii. Калi iх пасадзiлi на абток Анзэр i далi скарбовую вопратку, яны лёгкамысна папрагульвалi ў карты свае собскiя апранахi, вiдаць, не спадзяючыся, каб тыя маглi iм яшчэ прыпатрэбiцца.

A як прыйшоў загад прыслаць партыю на Салоўкi, адмiнiстрацыя Анзэру, якая пры адсыланьнi вязьняў на iншую «камандыроўку» мусiла здымаць дадзеныя вязьням скарбовыя рэчы, загадала iм распранацца i пусьцiла ў дарогу галяком.

Галоўная рэч, каб давераная адмiнiстрацыi скарбовая маёмасьць не пагiнула, каб можна было ў кажны мамэнт «отчитаться».

Людзi — глупства!

Адмiнiстрацыя Анзэру складалася з «каэраў».

Трэба адзначыць, што пару год пазьней падобны факт ня мог-бы стацца. Гэта дзеялася ў той час, калi «шпана» была ў пагардзе, калi яе пасылалi на найцяжэйшыя работы, бiлi, усяляк зьдзеквалiся й наагул старалiся вынiстажыць яе фiзычна.

Пасьля дачыненьнi былi зусiм iншыя. Пасьля на шпану ў канцлягеры ўлада глядзела як на сумную «спадчыну старога капiталiстычнага ладу».

Савецкая палiтыка пачала iмкнуцца да таго, каб зладзеяў узгадоўваць i перарабляць на прававерных савецкiх грамадзянаў. Цi гэта ўдавалася — гэта iншая рэч. Пасьля зладзеi й бандыты пачалi займаць у канцлягеры ўпрывiлеяваныя палажэньнi, а калi ўмелi пiсаць, дык iх прызначалi за камандантаў ротаў, за кiраўнiкоў лягернае гаспадаркi.

Да палiтычных вязьняў («каэраў») пачалi ставiцца зь недаверам i стаўляць iх на апошнiм месцы.

Спасярод прывезеных тады з абтоку Анзэру галякоў колькi таею-ж начою памерла ў тэатральным файе.

Рэшта — яшчэ жывыя, але ў безнадзейным стане, — была назаўтрае адасланая ў больнiцу.

Сэнсацыйная нататка

Каля месяца перад гэтым здарэньнем у Кракаўскай газэце «Illustrowany Kurjer Codzienny» зьявiлася гэткая нататка:

Бунт вязьняў на Салаўкох.

Група савецкiх вязьняў на Салавецкай катарзе, на чале з беларускiм пiсьменьнiкам з Вiльнi Францiшкам Аляхновiчам, напала на канвой, абяззброiла i паперабiвала чырвонаармейцаў, iз зброяй у руках пайшла праз тундру ў кiрунку фiнскай гранiцы…

I гэтак далей.

Мае вiленскiя прыяцелi нецярплiва чакалi ад мяне тэлеграмы з Фiнляндыi.

А я ў той час сядзеў у чатырнаццатай «запрэтнай роце».

Праз пару дзён камандант 14-ай роты сказаў:

— Аляхновiч! На заўтра на 10 гадзiну ранiцы цябе клiчуць у IСО.

Ня весела! 3 якой мэтай клiчуць? Нешта нядобрае.

Аляхновiч тады яшчэ ня ведаў аб сваiх «гэройскiх подвiгах, аб сваiм атаманстве над узбунтаванымi салавецкiмi вязьнямi»…

«Мусiць, нейкi данос…», — падумаў.

На другi дзень пад канвоем днявальнага пайшоў у IСО.

— Хто? чаго? да каго?

— Гэта Аляхновiч. Клiчуць яго да начальнiка.

— Добра. Пачакай.

Паклiкалi ў габiнэт начальнiка.

— Ты Аляхновiч?

— Але.

— Iмя, отчество?

— Франц Карлавiч.

— Сколько лет?

— Дзесяць гадоў.

— Статья?

— 58, пункт 5.

Начальнiк уважна прыглядаўся да барадатага згорбленага вязьня. «Не, гэты не выглядае, каб мог паперабiваць варту… Гэта нешта ня так».

— Ну, ступай в роту. Когда надо будет, вызову.

Аляхновiч пайшоў назад у 14-ую роту.

Прыяцелi

Прыяцелi не дачакалiся тэлеграмы зь Фiнляндыi, але дачакалiся 1932 г., калi быў абмен палiтычных вязьняў мiж Польшчай i Саветамi.

Зь лiстоў маткi Аляхновiчавай ведалi, што ён сядзiць, як сядзеў, на Салоўках i што сэнсацыя «Кур'ера Штодзённага» ня мела нiякiх падставаў.

I аднойчы, седзячы, успамiнаючы даўно мiнулыя школьныя гады i перабiраючы, хто iз старых калегаў ёсьць яшчэ ў Вiльнi, а каго няма, прыяцелi ўспомнiлi аб Аляхновiчу.

— Франука няма.

— Хто ведае, цi яшчэ жыве!

— Жыве. Жонка нядаўна мела лiст ад ягонай маткi. Усё, як раней, на Салоўках.

— Вось быў абмен… Абмянялi больша за 40 чалавек… A каб так паспрабаваць….

— Што?

— Ну вось… я думаю гэтак, — сказаў адзiн. — Няхай ягоная жонка напiша просьбу на iмя мiнiстра замежных справаў… Мы зьбяром подпiсы ўплывовых людзей… Можа, удасца яго выцягнуць…

Як сказалi, так зрабiлi. Шмат асобаў, якiя падпiсалiся пад просьбай, цяпер самi сядзяць у капцюрох ГПУ-НКВД. Прозьвiшчы iхныя напiсаць нельга.

На гэтым месцы — выражаю iм сваё шчырае «дзякуй».

Але справа пайшла цяжка.

Маршал Пiлсудзкi ўпёрся:

— Што?! Iзноў абмен? Нiзашто! Даволi ўжо гэтых абменаў!.. Каго? Аляхновiча? Хто такi? Нейкi беларус… Не! Даволi!..

Як, аднак, удалося яго пераламаць — ня ведаю. Ведаю толькi, што справа хутка скранулася зь месца.

Але хутка казка расказваецца, ды не хутка справа правiцца. Цягнулася. Цягнулася, але з надзеяй на добры вынiк.

Тут магу ўспомнiць адно прозьвiшча, бо гэты чалавек памёр ужо, i капцюры ГПУ яго не дастануць. Гэта мой вiленскi знаёмы, б. рэдактар, Мар'ян Сьвяхоўскi. Ён гэтым часам жыў у Варшаве i горача ўзяў да сэрца справу майго вызваленьня. Не займаючы нiякага адказнага становiшча, ён, аднак, меў вялiкiя ўплывы i зь iм лiчылiся людзi, якiя кiравалi дзяржаву. Ён быў бадай што не штодзённым гасьцём у мiнiстэрстве замежных справаў на Вежбовай вулiцы.

Пабачыўшы яго, мiнiстэрскiя чыноўнiкi з жахам выкрыквалi:

— Ах, пане Мар'яне! Вы йзноў будзеце гаварыць аб Аляхновiчу! He кажэце, калi ласка, нiчога. Ужо робiцца! Робiцца ўжо…

I запраўды рабiлася. Рабiлася й зрабiлася. Каб не зрабiлася, я-б цяпер ня сядзеў у Вiльнi i ня пiсаў гэтых радкоў.

Над маiм сталом вiсiць на сьценцы маленечкi партрэцiк, выразаны з газэты, бо iншага я ня меў, Мар'яна Сьвяхоўскага. Пiшучы гэтыя радкi, паглядаю час-ад-часу на гэты змучаны хваробай твар i з удзячнасьцяй успамiнаю аб iм. Каб гэткiх людзей было больш!

I ня ведаю, скуль у яго быў гэткi сантымэнт для мяне. Чаму ён, чалавек хворы й заняты рознымi iншымi справамi, прысьвецiў гэтулькi энэргii, каб вызвалiць мяне з савецкага вастрогу.

Хай мой успамiн аб iм будзе замiж красак на ягоную, можа, зарослую цяпер быльлём, магiлу. Сьпi спакойна, Мар'яне Сьвяхоўскi, хай зямля Табе будзе пухам. А Аляхновiч пахiляе з пашанай галаву перад тваёй магiлай, i вусны ягоныя шапочуць: «Дзякуй… дзякуй!..»

Як я зрабiўся загадчыкам IЗО

14-ая рота ўжо забытая. Я ўжо зноў у лепшых абставiнах жыцьця. Iзноў собскi тапчан, iзноў палiчка i г. д.

Тэатр ужо зьлiквiдаваны. Я мяняю работу. Працаваў на дрывяным складзе, у канцылярыi УСЛОНу, за стоража i на iншых пасадах. Урэшце ўладзiўся ў IЗО (iзобразiцельный отдел), дзе маляваў лёзунгi, розныя плякаты i да г. п.

Перад 1 траўня была гарачая работа. Трэ было прыаздобiць лягер для першамайскага сьвята. Малявалi партрэты «важдзей», пiсалi лёзунгi, вязалi гiрлянды зь елачных галiнак.

Наш узгадавальнiк упiраўся, каб выпiсаць вялiкiмi друкаванымi лiтарамi нешта з твораў «мудрага» Сталiна i наклеiць на аднэй iзь сьценак у Крамлi., Загадчык 130 казаў, што мала часу, што праз адну ноч гэтую работу зрабiць немагчыма. Я, седзячы ў другiм пакоi, нiчога аб плянах узгадавальнiка i аб ягонай гутарцы з загадчыкам ня ведаў. Раптам узгадавальнiк паклiкаў мяне.

— Аляхновiч! Можаш зрабiць гэтую работу за адну ноч?

— Пожалуй…

— Ну, дык валяй! Атрымаеш прэмiю… Я пастараюся, каб табе выдалi два кiлё хлеба.

Я зрабiў сабе драўляныя лапаткi i пачаў друкаваць мудрыя словы гэнiяльнага Сталiна. Да ранiцы работа была скончаная. Я атрымаў ня 2, a 3 кiлё хлеба. I яшчэ больш…

Бо праз пару дзён узгадавальнiк сказаў:

— Аляхновiч! Хочаш быць загадчыкам IЗО? Я ўжо гаварыў з начальнiкам васьпiтацельнай часьцi. Згаджаецца.

— Не, таварыш васьпiтацель! Дазвольце лепш застацца на старым становiшчы.

Я ведаў, што адказнае становiшча на Салоўках — рэч небясьпечная.

— Няма чаго казаць. Справа пастаноўленая ўжо. Будзеш за загадчыка.

I я зрабiўся загадчыкам. Меў асобную кватэру (жыў у куточку пры IЗО), меў свайго днявальнага, якi хадзiў па варатак, прыбiраў памешканьне i да г. п. Пад маiм загадам быў мастак (маляваў партрэты «важдзей»), дыяграмiсты (вырысоўваў дыяграмы «вырабаткi») i памянёны днявальны.

Жылося добра. Працы (як ня было нiякiх «торжеств») было мала. Я быў спагадным, мяккiм загадчыкам.

Мастак сядзеў перад начатым партрэтам Дзяржынскага i драмаў. Я грэўся перад печкай. Дыяграмiсты расказваў анэкдоты або таксама драмаў. Толькi адзiн днявальны сядзеў у куточку iз сшыткам у руцэ i, рытмiчна кiваючыся, нешта пяяў сабе пад нос па-башкiрску.

Ён доўга не хацеў сказаць, аб чым ён пяе.

Пасьля толькi ўдалося мне даведацца.

Ен казаў:

— Як я вярнусь да свой дом… я не памятаюць усё… Так я цяпер усё, што перажываюць, усё пiсаць, i вучыць на памяць, i пяяць… Як буду ў свой дом, тады ўсё, што перажыў, буду пяяць…

Ён быў башкiрскiм паэтам.

Часам, аднак, неўспадзеўкi заглядаў да нас начальнiк васьпiтацельнай часьцi.

— Ну, што тут у вас робiцца?

— Работаем, гражданiн начальнiк!

— А этот што-ж усё сядзiць над партрэтам Дзяржынскага! Той раз я бачыў гэты партрэт i цяпер тое самае.

— Гражданiн начальнiк… Гэта мастацкая работа… Леонардо да Вiнчы сваю Джыоконду маляваў пяць гадоў i казаў, што яшчэ ня зусiм закончаная…

— Гм… Ну, хорошо… Работайце… Толькi не забывайце о большэвiстскiх тэмпах.

— Мы памятаем, гражданiн начальнiк!

Крадзежы

Адначасна з пераменай курсу лягернае палiтыкi ў кiрунку ўпрывiлеяваньня крымiнальнага элемэнту пачала непамерна разрастацца лiчба крадзежаў. Праўда, i раней выпадкi крадзежаў у лягэры здаралiся даволi часта, але цяпер дык пачалася запраўдная пошасьць.

Выходзячы на работу, мы зачынялi камары на ключ. На калiдоры дзяжурыў днявальны. Аднак зладзеi пралазiлi ў нашае жыльлё праз вакно цi то па драбiне, цi па прыстаўленых да сьцяны дошках. У радоўцы да кухнi, у крамцы, у тэатры — усюды, дзе быў натоўп, зладзеi-прафэсiяналы лоўка ачышчалi кiшэнi неасьцярожных фраераў.

У вязьня, якi варочаўся ў сваю роту з толькi што атрыманай пасылкай з прадуктамi, пасылку проста вырывалi з рук. Недзе воддаль бандыты хапалi сваю ахвяру за горла i рабавалi ўсё, што было ў кiшэнях. Кралi ўсё: грошы, тытун, вопратку, бялiзну, а галоўнае — спажыўныя прадукты.

Злоўленых на месцы крадзежу каралi ня больш як двухтыднёвым арыштам.

Пасьля выявiлася, што начальнiк салавецкага лягеру, Мардвiнаў, разам з некаторымi працаўнiкамi аслаўленага IСО быў у хаўрусе iз зладзеямi. Зладзеi вольна кралi i за патачку з боку начальства дзялiлiся зь iм сваёй здабычай.

Але няма такое тайнiцы, што не зрабiлася-б явай. Вестка аб «мардвiнаўскай палiтыцы» пранiкла за берагi Салавецкага абтоку. Не магу пiсаць, як гэта сталася, бо чалавек, якi пранюхаў гэтую справу, мо яшчэ жывы. Пiшучы аб салавецкiх падзеях, трэба быць надта асьцярожным…

Iзноў, быццам гром з яснага неба, звалiлася камiсiя з Масквы. Iзноў некалькi асобаў расстралялi. Мардвiнаў, як i ягоны папярэднiк Зарын, павандраваў на 10 год у канцэнтрацыйны лягер недзе ў Туркестан.

Аднак крадзежы ня спынялiся. Зладзеям патрэбны грошы на гарэлку, а матросы, якiя патайна прывозяць манапольку на Салоўкi, рызыкуючы канфiскатай кантрабанды i карай, за кожную бутэльку бяруць бадай у дзесяць разоў даражэй, чым самi плацяць. Патрэбны грошы i на гульню ў карты. Урэшце — i голад трэба-ж неяк заспакоiць…

А голад з кажным годам дакучаў усё больш i больш. Калi ў першыя гады маёй бытнасьцi на Салоўках нас кармiлi сачэўкай, грачанай кашай, бульбай, а часам на мясе варылi зупу, дык пасьля бульбу бачылi мы вельмi рэдка, аб гароху, грэчцы, сачэўцы даўно забылiся, а засталася адно толькi салоная рыба — тараны, якую давалi нам i на сьнеданьне, i на абед. 3 гэнае рыбы варылi полiўку, крыху запраўленую прасянымi крупамi або салонымi зялёнымi памiдорамi (!), вельмi рэдка — бульбай.

Адны кралi, каб мець на гарэлку i карты, другiя — каб не памерцi ад зьнясiленьня. А хто ня краў,— вышукваў на сьметнiках галоўкi ад селядцоў, косьцi ад тараноў, дый гатаваў iх з вадой, дадаючы крапiвы. Ня дзiва, што беспасярэдня пасьля лiквiдацыi плямiстага тыфусу пачалася новая эпiдэмiя тыфусу брушнога i дызэнтэрыi (крываўкi), а адначасна, асаблiва сярод моладзi, зьбiралi сваё жнiво сухоты, пашыралася цынга i скульлё. Каты ў лягеры счэзьлi: iх паелi. Калi схуднелая сучка, якая ня мела гаспадара i бадзялася па лягеры, шукаючы, як i вязьнi, пажывы на сьметнiках, прывяла аднойчы шчанят, дык i тыя ўсе раптам апынулiся ў кацялках згаладалых вязьняў.

У некаторых з прычыны галадоўкi пачалiся псыхоз i галюцынацыi. Гэнэрал Баеў (асэтын) аднаго разу, iдучы са мной, загледзеўся ў вакно другога паверху, дзе зьмяшчалася сёмая рота. Мой пагляд пайшоў усьлед за ягоным. Я нiчога асаблiвага там не пабачыў. Раптам Баеў, паказваючы на вакно, кажа:

— Во! Там мая кухарка пячэ блiны… Яна лоўка пячэ блiны!.. Пойдзем, я вас пачастую…

I — раптам галюцынацыя разьвеялася. Сьведамасьць сапраўднасьцi вярнулася. Баеў працiрае сабе лоб рукой i кажа iз засаромленым выглядам:

— Выбачайце… Гэта мне так здавалася… Гэта са мной так часам здараецца.

Другiм разам мы таксама йшлi зь iм па Крамлёўскай вулiцы, калi Баеў раптам кiнуўся да плоту iз словамi:

— Пачакайце! Там мiска з баршчом стаiць!..

Рука яго схапiла — паветра…

Iзноў гэты самы рух выцiраньня рукой чала, iзноў гэтая вiнаватая ўсьмешка i словы:

— Выбачайце… Мне здавалася… Гэта са мной здараецца…

I мы йшлi далей i гутарылi нармальна, быццам нiчога ня здарылася.

Баеў хутка пасьля гэтага памёр.

* * *

У лягерных спажывецкiх крамах (ларкох) рэдка бываюць спажыўныя прадукты. Часам разыйдзецца чутка, што прывезьлi бочку нейкае скiслае мармаляды. Зараз-жа перад парком зьбiраецца чарга, — i ўсё мiгам распрадаецца. Часамi зьявiцца бочка падгнiўшых селядцоў. I ix таксама мiгам раскупяць. Але хлеб выдаецца толькi паводле нормы. У вольным продажу яго няма.

Таварамi, якiя заўсёды можаш дастаць, колькi хочаш, ёсьць: парашок да зубоў, памада да вуснаў, пудра кармiн i iншыя падобныя касмэтыкi. I гэта купляюць. Купляюць жанчыны, якiя малююцца, каб сябе прыхарашыць.

Цiкаўна выглядае гэткая какетка. У пакрыўленых валенках, у шэрым вастрожным каптане, з загрубелымi ад цяжкае працы рукамi i — з намаляванымi начырвона вуснамi, з вачыма, падведзенымi чорным алоўкам…

Час ляцеў…

Час ляцеў, гады йшлi…

Аляхновiч усё сядзеў i сядзеў.

Праўда, прыстроiўся ўжо ня блага. Дзякуючы Богу й каманданту 7-ай роты, жыў у б. манастырскай кельлi. У невялiчкiм пакойчыку зьмяшчалася восем чалавек, аднак хапала месца, каб кажны меў для сябе асобны тапчан.

Iз старых мяшкоў Аляхновiч наладзiў сабе сяньнiк, за пачку махоркi дастаў у сталярнай майстроўнi стружак для яго набiўкi. Над сваiм тапчанам павесiў палiчку, на якой стаяў кубак, мiска, банка з тытуном. Пад палiчкай вiсела фатаграфiя малых Аляхновiчатаў.

Камфорт! Чаго больш?

Клопатаў нiякiх. Усё паводле званка. Званок — выходзь на праверку! Званок — iдзi з мiскай у кухню! Званок — выходзь на работу. Званок — рабочы дзень скончаны! Можаш бiць клапоў, гуляць у шахматы, чытаць кнiжку, выйсьцi на панадворак на шпацыр, а калi дастанеш пропуск — дык нават за муры Крамля, у лес. Раз на тыдзень камандант склiкае сваю роту: «собiрайся в баню». Там, разьдзеўшыся, у вадно ваконца аддаеш сваю брудную бялiзну, у другiм дастаеш чыстую. Ня трэба нi аб чым думаць. Iншыя пра цябе падумалi, iншыя за цябе паклапацiлiся.

Ня жыцьцё, а малiна!

Але аднаго разу зайшоў у камару камандант роты.

— Аляхновiч! Хто тут з вас Аляхновiч! Ты Аляхновiч? «Собирайся с вещами!»

— Куды, таварыш камандант?

— У чатырнаццатую роту.

Брр! Чатырнаццатая рота называлася «запретнай» ротай. Там былi шмат горшыя ўмовы жыцьця. Спалi на агульных нарах. Забаронена было выходзiць. У кухню, на работу, у патрэбнае месца — iшлi пад канвоем. Тут быў сабраны «няпэўны» элемэнт: былыя афiцэры царскай службы, пракуроры i iнш. небясьпечныя каэры.

Пасьля камфорту 7-ай роты Аляхновiч апынуўся ў 14-ай «запретнай».

Чаму? За што? Што здарылася?..

На Вэгэракшы

Раз, восеньскiм днём, калi я ўжо рыхтаваўся спаць, у маю камару шпарка ўвайшоў камандант:

— Зьбiрай свае манаткi! Хутчэй!

Я астаўпеў. Куды?

Мяне павялi на прыстань. Пасадзiлi на параплаў. Павезьлi ў Кем.

Пасьля шасьцёхгадовага побыту ў лягеру мяне ўжо не ўважалi за небясьпечнага вязьня, якi захацеў-бы ўцячы, дык прызналi магчымым перавесьцi на зямлю. 3 абтоку ўцячы немагчыма, а на зямлi бывалi здарэньнi ўдалых уцёкаў.

Прывезьлi мяне ў Кем, малое мястэчка за 10 кiлёмэтраў ад узьбярэжжа Белага мора. За мястэчкам стаяць драўляныя баракi, абведзеныя калючым дротам. Тут жывуць вязьнi.

Гэтае выклятае месца мае назоў «Вэгэракша», што ў карэльскай мове значыць: шлях ведзьмаў.

Частка прадпрыёмстваў, у якiх працуюць вязьнi, стаiць тут-жа, у драцяной агарожы. Тутака ёсьць: электроўня, друкарня, гарбарня, фабрыка цацак. За агарожай знаходзяцца: сталярня, швальня i канцылярыя, якiя абслугоўваюць лягеры.

Вязьнi, што працуюць за драцяной агарожай, маюць пропускi на права хадзiць да мястэчка. Аднак тамака iз сталымi, вольнымi жыхарамi нiякага лучэньня ня маюць, бо гэта магло-б мець прыкрыя для адных i для другiх вынiкi.

У некаторых крамках, якiя ёсьць у мястэчку, гэтаксама няма емiны, як у лягерных «ларкох». На тутэйшым торжышчы можна дабраць толькi два прадукты: малако ды часам чорны хлеб.

Кормяць вязьняў на «Вегэракшы» зусiм таксама, як i на Салоўках: даюць салоную рыбу ды полiўку з рыбы. Дык згаладалыя людзi цягаюцца берагам ракi, шукаючы адпадкаў емiны, бо ўсялякiя адпадкi i сьмяцьцё скiдаюць тутака на бераг ракi.

Абставiны жыльля тут шмат горшыя, чымся на Caлоўках. Вязьнi жывуць у драўляных бараках, поўных блышыцаў, на двухпаверхавых нарах. Няма й гутаркi аб тым, каб чалавек меў хоць нейкую палiчку над галавой — дзеля асабiстага карыстаньня. Гэтак тут цесна. Тыя, што зьмяшчаюцца на споднiх нарах, трымаюць свае рэчы, судзьдзё й прадукты ў скрыначках пад нарамi, а хто на верхнiх, той мусiць трымаць ўсё дабро ў галавах.

Крадуць таксама, як i на Салоўках.

Наганяюць да працы паводле пануючае ў СССР сыстэмы «ўдарнiцтва» й «спаборнiцтва». Усе залiчаюць сябе да «ўдарнiкаў», усе стараюцца выперадзiць другiх у выкананьнi работы вышэй за норму, бо iнакш не атрымаюць права купляць прадукты, якiя ад часу да часу зьяўляюцца ў крамках.

На гiтары граю

Чалавек у вастрозе, адарваны ад звычайных жыцьцёвых клопатаў, жывучы на ўсiм гатовым, мае шмат часу дзеля контэмпляцыi. Думаю, што гэтае жыцьцё з гэтага боку падобнае да манаскага.

Сяньня, калi я кладуся спаць, я думаю аб тым, якi я заўтра павiнен нарыхтаваць матар'ял для газэты, дзе дастаць махоркi, не забыцца заплацiць рахунак за электрычнасьць i да г. п.

Там гэтых клопатаў няма.

Там — з глыбiнi памяцi прасякаюць у сьведамасьць успамiны мiнулых дзён. Успамiнаюцца дзiцячыя гады змалку дзён, ажывае ў памяцi мiнулая маладосьць — найлепшая пара ў жыцьцi i поўная найбольшых памылак, маладосьць, якая выкоўвае ўсё далейшае жыцьцё.

Але найчасьцей успамiналiся сталыя гады, асаблiва гэты мамэнт, якi меў гэткае значаньне для майго лёсу — пэрыяд маiх прабальшавiцкiх сымпатыяў, мае шуры-муры з «Грамадой», мой выезд у Саветы, якi закончыўся Салоўкамi…

I, здавалася, даўно забытыя, у маёй памяцi з усёй падрабязнасьцяй ўваскрасалi сцэны, гутаркi з Мiхайлоўскiм, з Тарашкевiчам, зь iншымi… Мой прыезд у Менск, мае iдыятычнае захопляваньне савецкiм ладам, мае расчараваньнi… I я скрыгатаў зубамi ад злосьцi на сябе самога й на iншых, на тых, хто намаўляў мяне ехаць, хто багаслаўляў мяне на гэтае падарожжа…

I часта ўвечары, вярнуўшыся з работы, калi камара нашая пачынала жыць сваiм вячорным жыцьцём, хто гуляў у шахматы, хто сёрбаў сваю пакiнутую ад абеду полiўку, — я сядзеў у куточку на сваiм тапчане i, бздрынкаючы на гiтары, цiха пяяў песьню, якую сам надумаў…

Гэтак я «душу себе отводил»…

На жаль, не магу тут перапiсаць свае песьнi, бо кожны куплет быў вельмi няпрыстойны. Магу зьмясьцiць толькi адзiн куплет з маленечкiм пропускам.

На гiтары граю, нi аб чым ня дбаю: жыву як у раю — першы сорт! Зьеўшы пшонны кляйстар[19] п…ць я майстар. i не хвалячыся б'ю ракорд!

Прыпеўка:

Дзякуй, дзякуй, дружа мой Тарасе! i табе таксама, Сымон Рак! за вашыя рады, за вашыя зрады, якiм я паверыў як дурррак!

— Аляхновiч! Што ты там мармычаш сабе пад нос? — пыталiся таварышы.

— Нiчога… пяю песьню адну беларускую.

— Ну, й песьня! Што нi слова, то мацяршчына!..

Гэтак я любiў сабе iншы раз «душу отвести…»

Але гэтага мала. Надзеi на вызваленьне няма нiякай. Трэба нешта надумаць. Трэба знайсьцi нейкую саломiнку, за якую можна-б было ўхапiцца.

I я надумаў для сябе гэтакую «саломiнку».

Будзем стаяць на матэрыялiстычным гледзiшчы. Бязь нiякае мiстыкi. Думка мая, скажам, ёсьць нешта матэрыяльнае. Я шлю яе ў прастор. Яна ляцiць на хвалях этэру цi на нейкiх iншых, няведамых… Усё роўна, гэта няважна! У думках сваiх заўсёды — стаючы ў чарзе, iдучы на работу, лёгшы на нары — заўсёды я паўтараю адно: «я хачу быць на волi!» I думка мая ляцiць у прасторы, шнуруе, перасякаецца зь iншымi i… раз адзiн, можа, штырхнецца з думкай, якая можа мець уплыў на мой лёс… I робiцца тады гэткi «court schluss…» нешта трашчыць, ламаецца, робiцца нейкi неспадзяваны пераварот у маiм лёсе…

I я думаў… Думаў i лятуцеў. Пераносiўся думкай у родную Вiльню, на бераг Вяльлi, сядзеў на пляжы пад Вэркамi або хадзiў па добра знаёмых вулiцах…

Камара ўжо храпла сном зморанага катаржнiка, а я, лежачы на нарах, пераносiўся далёка ад Салоўкаў iз слабой iскрай надзеi, што думка мая, маё гарачае хаценьне здолеюць зрабiць нейкую зьмену ў маiм лёсе.

Гэткай сваей саматужнай тэорыяй я стараўся дадаць сабе духовай сiлы, стварыць саломiнку, за якую ў безнадзейнасьцi майго палажэньня мог-бы ўхапiцца…

* * *

Летась мне трапiла ў рукi адна надзвычайная кнiжка, у якой я прачытаў[20]:

…«Кажная з нашых думак — гэта рэальнасьць, — гэта сiла. Кажная думка — гэта цэгла ў твораным лесе — злым цi добрым.

Хто ў дадзены мамэнт павiнен жыць у паганай хаце, блага харчавацца, сябраваць зь людзьмi грубымi i някультурнымi, хай бязупынна пратэстуе ў сваiх думках супраць усяе гэтае нядолi! Хай духова жыве ў iншым, прыгажэйшым доме… сярод iншых людзей, — гэты стан ягонае душы сам давядзе яго да чагосьцi лёпшага, без намаганьня, бяз прымусаў…

Будзь толькi багаты духам, фантазiяй i сьведамасьцю, a ўсё гэта прыйдзе… Галоўны настрой цi заняпаду духу, цi трыумфу, у запраўднасьцi стварае ўсе фiзычныя абставiны жыцьця…

„He абмяжоўвай нiколi будучых магчымасьцяў…“»

Домiнантай маiх настрояў было гарачае жаданьне вызваленьня, туга за iншым жыцьцём, хаценьне выбрацца на волю…

А ў перамешку з гэтым

на гiтары граю, нi аб чым ня дбаю…

Газэта й радыё

Што другi дзень выходзiць тутака друкаваная газэта «Трудовой Путь», рэдагаваная й складаная вязьнямi. Газэта ўсьцяж заклiкае да павялiчэньня прадукцыйнасьцi працы i «кляймiць» усякiя правiннасьцi вязьняў.

У кажнай роце i ў кажным прадпрыёмстве ёсьць радыёгукальнiк, злучаны з цэнтральнай станцыяй на Вэгэракшы.

На працягу ўсяго дня чуем заахвочваньне да наследаваньня найлепшых ударнiцкiх брыгадаў i словы асуджэньня ды пагрозы адказнасьцяй для тых, хто не спраўляецца iз сваёй рабочай нормай, — а ўвечары злучаюць нас iз Macквой, скуль чуем лекцыi, бягучыя весткi (i там усё ў ударнiцкiх тэмпах), канцэрты, опэру. А самай поўначы (паводле заходняэўрапэйскага часу — а 10-й гадзiне вечару) чуюцца нязьменна гукi савецкага гiмну (iнтэрнацыяналу), i пасьля да 2-ое гадзiны ўначы злучаюць нас iз сталiцамi эўрапэйскiх гаспадарстваў. Слухалi мы часта Бэрлiн, Вену, Прагу, Варшаву…

Пасьля ўсiх гэтых нясьцiханных гутарак аб «ударнiцтве» й «спаборнiцтве» дзiўнае ўражаньне робяць гукi фокстроту, якiя плывуць да нас зь нейкае эўрапэйскае кавярнi. У перапынках чуваць бразганьне судзьдзя, гул галасоў людзкiх… Галодны, у лахманах вязень слухае гэтыя гукi i лятуцiць аб сытым жыцьцi, жыцьцi ў чысьцiнi, — не аб камфорце, але аб найбольш элемэнтарных абставiнах запраўды людзкага жыцьця. Усё гэта — такое далёкае, недасяжнае… Наплываюць наiўныя думкi аб чыстым каўнерыку, аб эўрапэйскай вопратцы, аб шыкарных жанчынах, аб залiтай сьвятлом залi, аб красках… Наплываюць думкi аб усiм, што чалавек страцiў назаўсёды. Гэта-ж — ня сон. Там, недзе далёка, за колькi тысяч кiлёмэтраў, людзi жывуць iнакш… Там, недзе, у «капiталiстычных» краёх людзi не памiраюць ад голаду, ня знаюць ГПУ…

Гэткiм шляхам iмкнуцца думкi вязьня пад гукi фокстроту, пачутага праз радыё з эўрапэйскае кавярнi…

Стаiць вязень, абапёршыся аб сьцяну, i слухае. Закруцiлася сьляза ў воку. Добра, што нiхто ня бачыць: таварышы спяць. Ён лятуцiць… А блышыцы пачулi пажыву… шпарка паўзуць па сьцяне да лятуценьнiка, што прытулiўся да яе… Лезуць за каўнер i — варочаюць яго да запраўднасьцi…

Трэба баранiцца ад блышыцаў… Дый спаць пара ўжо. Дай Бог, каб сон быў без кашмараў! Заўтра рана трэба падымацца на работу…

А стуль — здалёк, праз тысячы кiлёмэтраў, радыёвыя хвалi нясуць гукi музыкi, калышуць да сну…

У iзалятары

13-га лiпеня 1933 году, калi я ў сваiх кашарах еў атрыманую на абед полiўку з «таранi», прыбег, задыхаўшыся, пасланец ад IСО, клiчучы мяне чым хутчэй з сабой:

— Хутка! Разам з рэчамi — марш у IСО!

Я ажно зьбялеў ад жаху. Што такое? Нiякае вiны я не пачуваў за сабою. Ax, праўда! Я прыпомнiў, што колькi дзён назад у мяне ўкралi пропуск на права выходзiць за калючы дрот. Той, у каго кралi гэткага роду дакумант, адказваў звычайна двухтыднёвым арыштам. Але гэта не датычыла да ICO. Дык калi клiчуць мяне да гэтае ўстановы, значыць, што справа шмат паважнейшая…

Аднак на разважаньнi часу ня было. Хуценька зьвязаў я свой клунак, ускiнуў на плечы дый пайшоў за маiм праваднiком. Зь ICO, нiчога мне ня кажучы аб прычыне майго арышту, павялi мяне ў iзалятар.

Пасадзiлi мяне ў малой камары — разам iз былым дазорцам, якi чакаў прысуду за тое, што ўдарыў прыкладам злодзея, якога вёў у вастрог. Цяпер за гэткiя рэчы сурова караюць, i мой выпадковы таварыш быў вельмi занепакоены сваiм лесам. Гэта быў малады вясковы хлапец, якога выслалi на пяць гадоў у лягер за неаплату падатку збожжам.

Пачалося ўжо кароткае паўночнае лета. Было вельмi цёпла, а ў нашай камары, у якой адчынялася толькi малая фортачка, было нават горача й душна.

Няпэўнасьць майго палажэньня, нястача тытуну (у iзалятары вастрожныя правiлы забараняюць курыць), пануры таварыш, душнае паветра — усё гэта выклiкала ў мяне вельмi сумны настрой.

Бо-ж чорт яго ведае, што тут сталася! За ўвесь час бытнасьцi мае на Салоўках мяне нi разу не садзiлi ў iзалятары, i толькi цяпер, на сёмым годзе адбываньня кары, доля судзiла мне i зь iм пазнаёмiцца. Мусiць, нейкае непаразуменьне! А мо нейкi «сексот» дзеля помсты зрабiў на мяне фальшывы данос? А мо я калi сказаў нешта неасьцярожна, i гэта дайшло да ведама ўлады? Часу на разважаньнi было ў мяне даволi, i ў маёй галаве мiтусiлiся самыя разнастайныя здагадкi, быццам грудок вераб'ёў, злоўленых у клетку.

Ax, гэтая няпэўнасьць!.. Як яна мучыць!

У дарозе

Праз два днi мяне вывялi зь iзалятара, далi 7 салоных рыбаў i 11/2 кiлёграмы хлеба, пасадзiлi з двума канвойнымi жаўнерамi на воз, i мы паехалi на чыгункавую станцыю. Куды едзем, я ня ведаў. Адзiн iз жаўнераў сказаў, што ў Маскву, другi нешта буркнуў пра Ленiнград. Гэта — сiстэма: не казаць вязьню праўды. Мая трывога ўсьцяж узростала, тым больш што канвой (пэўне, паводле дадзенай яму iнструкцыi) пiльна сачыў мяне. Мне забаранялi ўставаць iз лаўкi, выглядаць праз вакно. Кажны мой pyx на лаўцы выклiкаў неспакойны, пiльны пагляд канвою.

У вынiку разважаньняў я дайшоў да перакананьня, што калi на працягу блiзу сямёхгадовае бытнасьцi мае ў няволi анi голад, анi тыфус, цынга ды iншыя хваробы ня здолелi зьнiшчыць мяне фiзычна, дык пастаноўлена зрабiць мне новую справу i — у найлепшым выпадку — даць яшчэ 10 гадоў лягеру… Але якую справу? У чым мяне абвiнавачваюць?

Прыехалi ў Ленiнград. На вагзале вялiзарны натоўп. Я сядзеў тут пад наглядам аднаго жаўнера, бо другi некуды пайшоў выканаць нейкiя фармальнасьцi. Цяпер я ўжо ведаў напэўна, што едзем у Маскву. Ад часу да часу зварачаўся да мяне нехта з натоўпу, пытаючыся, калi йдзе якi цягнiк, што рабiла вялiкi клопат майму канвою, бо, як вязень, я ня меў права гутарыць iз публiкай.

Адзначаю, што сваiм вонкавым выглядам, у катаржнай вопратцы, я мала адрозьнiваўся ад гэтага бедна апранутага натоўпу. Людзi думалi, што i я — такi-ж самы падарожны, толькi еду ў кампанii з жаўнерам, i нiхто не здагадваўся, што перад iм — салавецкi вязень. А быў я апранены так, што ў нас на Беларусi й дзяды лепш апранаюцца… 3 гэтага можна меркаваць аб агульным вонкавым выглядзе публiкi ў колiшняй сталiцы Расеi.

Заняўшы месцы ў iншым цягнiку, паехалi мы ўрэшце на Маскву.

Бутыркi

Масква

17-га лiпня былi мы ўжо на месцы. Доўга чакалi на вагзале, пакуль прыйшло аўто ГПУ — карэтка бяз вокан iз закратаванымi дзьвярыма, у вастрожнай гутарцы называная «черный ворон».

Была ўжо ноч, калi мы спынiлiся перад нейкай панурай брамай. Мае рэчы забралi, выдаўшы квiток, пасьля павялi ў лазьню i ўрэшце пусьцiлi ў камару, дзе на двух радох нараў спалi ўжо каля 40 асоб. Калi зьвякнуў ключ у замку, колькi постацяў паднялося на сваiх пасьцелях, начало да мяне прыглядацца i ўрэшце распытвацца, хто я.

Мая заява, што я прыехаў iз Салавецкага лягеру, выклiкала сэнсацыю. Пачалi закiдваць мяне пытаньнямi. Бо бальшыня — гэта былi кандыдаты на высылку ў канцэнтрацыйныя лягеры.

— Таварышы, — запытаўся i я, — дзе мы? На Лубянцы?

— У Бутырках, — быў адказ.

Я ўздыхнуў лягчэй. Бо дагэтуль быў перакананы, што трапiў на страшную Лубянку № 2, што сяджу ў вастрозе ГПУ. Хаця й Бутыркi гэтак сама падлягаюць ГПУ, мне яны, няма ведама чаму, не выдавалiся гэткiмi грознымi.

Я спадзяваўся, што справа мая праз дзень-два высьветлiцца. Аднак, iшлi днi, iшлi тыднi, лета ўжо мiнула, пачыналася восень, а я ўсё сядзеў у тэй-жа самай камары, ня ведаючы, колькi часу патрывае мая бытнасьць у Бутырках.

Была гэтая камара «перасыльная», значыць прызначаная для вязьняў, якiх садзяць сюды часова i адсылаюць далей. Сюды прыходзiлi вязьнi iзь сьледчых калiдораў, i тут-жа iм абвяшчалi прысуд: пераважна ссылка ў канцэнтрацыйныя лягеры на розны час.

Пераважалi сярод гэтых гаротнiкаў сяляне, якiя паўцякалi з далёкага выгнаньня, куды iх высылалi, як «кулакоў», цэлымi сем'ямi.

Жылi людзi недзе сярод пячорскае тундры ў драўляных бараках i штодня ўдосьвiткi выходзiлi на прымусовую работу ў лес. Дзецi, старыя, мужчыны, жанкi, — усе разам, сям'я пры сям'i, на супольных нарах. Тут-жа, у гэтым сьцюдзёным, цёмным i брудным бараку, адны памiраюць — другiя родзяцца.

Саромлiвасьць у гэткiх абставiнах зьнiкае. Жывуць, як першабытныя людзi. Памiраюць ад цынгi, сухотаў, дызэнтэрыi, а найбольш — ад плямiстага тыфусу. Памiраюць таксама ад зьнясiленьня, ад голаду. Плата за работу выдаецца iм у натуры, але норма працы такая вялiкая, што выканаць яе, асаблiва для чалавека слаба кормленага, вельмi цяжка, — дык работнiк… не атрымвае поўнае порцыi хлеба, а гэтулькi, як старыя й дзецi: 200 грамаў.

Паводле лёзунгаў: «общественное питание есть путь к социализму», нiхто сабе асобна стравы не гатуе, дый, папраўдзе, няма чаго гатаваць! На гэта ёсьць агульныя кухнi. А гэныя кухнi даюць на абед мiску салонае полiўкi ды часамi салоную рыбу.

Дык ссыльныя лепш хочуць жыць у вастрозе, у канцэнтрацыйным лягеры, дзе работа лягчэйшая й порцыя хлеба сталая, чымся на гэткай «волi». Ад такога жыцьця масава ўцякаюць. Неяк пашэнцiла iм дабрацца да Масквы — цi то пехатой, цi «зайцам» — у таварных вагонах; але ў Маскве на вагзале рупнае вока агентаў ГПУ выкрыла iх i аддало ў рукi сьледчых уладаў. За ўцёкi чакала iх кара трох гадоў у канцэнтрацыйным лягеры.

У Бутырках я бачыў шмат гэткiх зьнясiленых сялян — пераважна ўкраiнскiх, бо Украiна дае найвялiкшы працэнт ссыльных пасяленцаў у паўночных тундрах. Бачыў, як яны, пасьля галадухi прагавiта глыталi вастрожны «паек» хлеба (400 гр.) i, ня могучы заспакоiць iм — пасьля доўгага «посту» — пачуцьця голаду, вышуквалi ў ваколiцах «парашы» лупiны ад гуркоў ды iншыя адпадкi, выкiданыя тымi, хто атрымлiваў ежу ад сваiх зь месца.

Вастрожныя таварышы тут часта зьмянялiся. Бадай штотыдня, звычайна ўначы, дзьверы камары з трэскам расчынялiся, i наглядачы выклiкалi вязьняў, прызначаных на этап, у вагульнай цiшынi чулася чытанае прозьвiшча, i ўласнiк ягоны мусiў адказаць, называючы сваё i бацькава iмя. Пасьля хутка складаў свае манаткi i ўжо быў гатовы ў дарогу ў страшное заўтра, якое чакала на яго недзе ў няведамых краёх. Толькi вывеўшы з камары i сабраўшы ўсiх разам, абвяшчалi iм, у якi лягер яны паедуць.

Пасля гэткага працерабленьня нашае камары, яна на працягу тыдня iзноў запаўнялася. Бадай штодня пушчалi сюды ўсё новых i новых вязьняў. Ведама, кажнага новага таварыша абкружалi й распытвалiся: хто ён, скуль, за што? Заспакоiўшы сваю цiкавасьць, яго пакiдалi ў супакоi i ўжо больш ня цiкавiлiся ягонай асобай.

Спозненыя жалi

Неаднойчы, лежучы ўвечары на нарах, гутарыў я з маймi суседзьмi. У гэтай усьцяж пераменнай хвалi вязьняў сустрэў двух землякоў, родам зь Вiльнi, работнiкаў iз шкляное гуты, былых грамадаўцаў. Зачараваныя мiражом «сацыялiстычнага будаўнiцтва», яны перайшлi мяжу, перакананыя, што знойдуць тут сваю другую «работнiцкую бацькаўшчыну», а знайшлi вастрог, пасьля чакаець iх канцэнтрацыйны лягер i ўрэшце — ссылка некуды на работы на далёкай поўначы, што ня лепш за жыцьцё ў лягеры. Цяпер вочы ў iх расчынiлiся, яны шкадавалi свайго кроку, клялi агiтатараў, тужлiва ўспамiналi родную Вiльню. Ня раз гутарыў я з работнiкам з Лодзi, былым камунiстам, якi прыехаў у СССР гэтак сама нелегальна зь нейкай paботнiцкай дэлегацыяй на нейкiя савецкiя ўрачыстасьцi. Дэлегацыю, ясна-ж, прыймалi вельмi добра. Гэта яму спадабалася. Калi iншыя паехалi назад, ён застаўся. Прыхадзень з Захаду, не асвоены з савецкiм рэжымам, ён пачаў лiшне голасна выказваць свае крытычныя ўвагi. Дык трапiў у вастрог i цяпер, лежучы побач са мной на нарах, кляў камунiзм i камунiстых, чакаючы на далейшы свой лёс. Спаткаўся я i з дэзэртырам iз польскага войска — з аднаго з падвiленскiх палкоў: той таксама шкадаваў свайго кроку.

Спозьненыя жалi!

Усе яны тутака — непатрэбныя. Тыя, хто бачыў жыцьцё ў «буржуазных» краёх, тыя, што могуць параўнаваць тамтэйшае жыцьцё з жыцьцём краю «пераможных пяцiгодак», уважаюцца за элемэнт няпэўны. Там, на Захадзе, яны патрэбныя, каб шырыць фэрмэнт, дык там iх падтрымваюць грашыма. Тут, у СССР, лёгка стаюцца «контр-рэвалюцыянэрамi». Толькi собская моладзь, моладзь, якая ўзрасла пасьля рэвалюцыi, моладзь, якая ня можа сабе ўявiць, што недзе можна купляць хлеба колькi хочаш, бяз картак i чаргi — толькi гэткая моладзь мае цану ў «сацыялiстычным гаспадарасьцьве».

Аднак-жа i сярод гэткае моладзi пашыраецца фэрмэнт. Папытаўся я раз у аднаго маладога чалавека, нездаволенага наяўным палажэньнем, якi лад здаецца яму лепшым? Адказаў, што савецкi, але бяз Сталiна!.. Iншы апавядаў, за што яго пасадзiлi ў вастрог. Належаў ён да групы тэрарыстых. Манiлiся зрабiць замах на Сталiна. Дзе, калi, як — гэтыя падрабязнасьцi ня былi абдуманыя. Мелi адну зброю: рэвальвэр, узяты гвалтам у нейкага мiлiцыянта. Як звычайна здараецца, адзiн iз таварышоў здрадзiў. «Змова» выкрылася. — За ўвесь час бытнасьцi мае ў савецкiх вастрогах я нi разу не спаткаў контр-рэвалюцыянэра «з праўдзiвага здарэньня». Усе тут гэтак запуджаныя, кажная вольная думка гэтак станоўка забiваецца ў зародку, што аб нейкiм рэвалюцыйным выступленьнi ня можа быць гутаркi. Больш таго, людзi, засуджаныя за запраўдную цi выдуманую вiну, замiж ненавiдзець наяўны лад i сваiх прыгнятальнiкаў, часамi гавораць: «справядлiва гэта… улада ведае, што робiць… я быў слабы, хiстаўся… гэткiя непатрэбныя… мяне аддалi дзеля загартаваньня… дый што значыць адно мае жыцьцё або нават i тысячаў гэткiх, як я, раўнуючы да гэтага вялiкага будаўнiцтва…» i г. д.

Гэта ўжо запраўдны псыхоз!

Гутарыў я з адным iнжынэрам, якi належаў да пашыранага да нядаўнiх часоў тыпу «вредителей» (шкоднiкаў), — аднаго з тых, што самi сябе аплёўваюць i прызнаюцца да нязробленых злачынстваў. Хадзiў iз кута ў кут па нашай прасторнай камары i, чухаючы рукой чупрыну, апавядаў:

— Чорт ведае, што мы там наплялi! Проста, тварылi раман аб нябывалых рэчах. Загiпнатызавалi нас, цi якi чорт?! Здавалася нам, што гэтак лепей… Лепей i для нас, i для справы сацыялiзму…

Канвэер

Сустракаючыся з новымi вязьнямi, якiя прыбывалi ўсьцяж у нашую камару, я даведаўся ад iх аб новых спосабаў допытаў у ГПУ. У першыя гады пасьля майго арышту фiзычнага прымусу пры допытах ня было. Бiлi адно толькi на пагранiчных пастанях ГПУ. Цяпер гэта робiцца пры допытах даволi часта — нават у Маскве. Ведама, да кажнага вязьня розны бывае падыход. Адных стараюцца прымусiць да падпiсаньня вымаганых паказаньняў бiцьцём, другiх — толькi пужаньнем. Часта добрыя вынiкi дае спосаб, называны «канвэерам». Iснасьць яго — у тым, што вязьня пазбаўляюць магчымасьцi спаць.

Асобы, якiя вядуць допыты, зьмяняюцца чарадою, а вязень можа часам задрамаць нейкiх 5-10 часiнаў, калi чародны мучыцель ягоны крыху прыпозьнiўся.

Гэткiя допыты трываюць часам ажно сем дзён i нават даўжэй — у залежнасьцi ад нэрвовае сыстэмы вязьня. Калi вязень засынае, мучыцелi аблiваюць яго сьцюдзёнай вадой або бразгаюць яму нечым над вухам.

«Думкi каламуцяцца, — казаў мне вязень, якога дапытвалi „канвэерам“ пяць дзён, — забываешся значаньне слоў. Замiж iменьняў людзей блытаюцца на вуснах геаграфiчныя назовы. Здаецца, быццам, там узьдзелi на галаву нейкую зялезную шапку. Я колькi разоў хапаўся за галаву, каб зьняць гэную шапку, i быў зьдзiўлены, калi далонi намацвалi замiж яе — мае собскiя валасы… Патрэба сну гэткая вялiкая, што гэтага выказаць словамi нельга…»

Ня дзiва, што «вредители», маючы гэткую шапку на галаве, твораць раманы аб нябывалых рэчах…

Таварышы з Саловак

Раз дзьверы камары расчынiлiся, i празь iх увялi тры новыя пастацi, зьнясiленыя, але непадобныя да масы ўцекачоў. 3 зацiкаўленьнем прыглядаўся я да iх, тым балей, што адзiн зь iх быў у шэрым салавецкiм «бушлаце» — знаёмай мне вопратцы катаржан. Урэшце я падыйшоў да новапрыбылых i запытаўся ў чалавека ў «бушлаце»:

— Выбачайце, таварыш, цi вы не з салавецкага лягеру?

Выйшла, што гэтак было запраўды. Зачэплены мною «таварыш» быў ксёндз А. Ф. Два другiя — ксёндз М. Б. i ксёндз В. П. Як я даведаўся, iх вывезлi зь лягеру, як i мяне, неспадзявана, раптоўна, ды з гэткай пасьпешнасьцяй, што П. i Ф. перавезьлi з Салавецкага абтоку на аэрапляне, бо параплаву ў той дзень ня было. Дык мы супольна ўжо пачалi дашуквацца прычыны перавозу нас у бутырскi вастрог. Таму, што ўсе здагадкi — пасьля глыбейшае развагi — выходзiлi беспадстаўнымi, мы ў рэшце рэштаў пачалi думаць, што рыхтуюцца нас абмяняць.

Думку гэтую падмацаваў ксёндз Б., кажучы, што мае некаторыя падставы спадзявацца абмену, бо ягоная радня ў Лiцьве стараецца аб гэта.

У Лiцьве?! Гэта зьбiла мяне з панталыку, бо я ня мог спадзявацца, каб Лiтва абмяняла мяне з Саветамi на арыштаванага камунiстага.

Бо калi-б я мог спадзявацца абмену, дык хiба толькi з боку Польшчы, дзе меў калегаў i прыяцеляў. Справа зноў зацямнiлася. Iзноў пачалiся пэсымiстычныя здагадкi: аб новай справе, аб пераводзе ў iншы лягер i г. д.

Змораны ўсякiмi дапушчэньнямi што да майго будучага лёсу, стаяў я ля ваконных кратаў, пазiраючы на сухотныя таполi, што расьлi на бутырскiм панадворку…

Назаўтрае ксяндзоў перавялi на iншы калiдор — сьледчы. Слабы праменьчык надзеi, якi на часiнку зазьзяў, гэтак сама хутка згас. Значыць — ня можа быць гутаркi пра абмен. Бо-ж ксяндзы, як вiдаць, былi прывезеныя ў Маскву дзеля новае справы…

Але чаму-ж мяне тут, у гэтай камары, трымаюць ужо другi месяц бяз допытаў, нiкуды ня высылаючы й не пераводзячы?

Мiнула колькi дзён. Iзноў у маёй камары зьявiлiся дзьве постацi, выглядам сваiм непадобныя да iншых. Гэта былi: ксёндз В. Д., якога прывезьлi з карнага лягеру ў Сiбiры, i 70-гадовы стары К. В. — з выгнаньня. Апошнi мае дачку ў Коўнi.

Iзноў пачалiся здагадкi й дапушчэньнi што да нашае будучынi. I зноў думка аб магчымасьцi абмену разьбiвалася аб тую акалiчнасьць, што В. мае сям'ю ў Коўнi.

Што за лiха? Абдумвалi мы нашае палажэньне безьлiч разоў i не маглi затрымацца на нечым пэўным.

Голад нам страшэнна дакучаў. Каб крыху палепшыць нашую ежу, мы з ксяндзом Д. папрасiлiся за паслугачоў на калiдоры.

Мы насiлi з кухнi бочку з абедам для вязьняў, раздавалi кашу, мылi сходы, калiдор i сутачкi. За гэта мелi павялiчаны «паёк».

Раптам — праз пару дзён — i Д. з В. перавялi на iншы калiдор. I зноў застаўся я адзiн iзь пераменным усьцяж натоўпам усё новых уцекачоў[21].

Неспадзяванкi

4-га верасьня, калi я быў заняты мыцьцём калiдораў, адарваў мяне ад работы старшы наглядач. Прыйшоў ён разам iз цырульнiкам. Пасадзiлi мяне на ўслончык i агалiлi.

Мяне вельмi зьдзiвiлi гэтыя захады каля мае асобы, бо ў «перасыльнай» камары, дзе людзi сядзелi толькi часова й адсылалiся далей, ня было звычаю галiць вязьняў.

Ад гэтага мамэнту падзеi надыходзiлi адна па аднэй з надзвычайнай хуткасьцяй. Праз поўгадзiны пасьля галеньня мяне павялi ў лазьню, дзе далi новае нацелiва замест старога, не зьмянянага ўжо шэсць тыдняў. Ледзь пасьпеў я вярнуцца ў камару, дзе пачаў апавядаць таварышом аб маiх дзiўных прыгодах, як расчынiлiся дзьверы, i мяне выклiкалi з рэчамi на калiдор. Стуль павялi ў другое крыло вастрогу i пасадзiлi ў вадзiночнай камары, дзе далi добрую мiску кашы, чайнiк з гарбатай, дзесяць папярос, чыстую пасьцель, падушку.

За гэтулькi гадоў першы раз раскашаваўся я адзiноцтвам. Закурыўшы папяроску, пачаў разважаць аб маiм новым палажэньнi. Адно з двух: або мая справа вельмi благая, або — вельмi добрая. Або абходзяцца тут са мной гэтак, як iз «важным» злачынцам, або…

Гэтае другое дапушчэньне не хацела зьмясьцiцца ў маёй галаве. Пасьля гэтулькiх расчараваньняў, не хацелася мець новага.

Але на разважаньнi я меў мала часу. Дзьверы расчынiлiся, i мяне павялi на нiжнi калiдор, дзе чакаў на мяне нейкi агент ГПУ.

— Цi ня маеце лепшай вопраткi? — ветлiва запытаўся ён у мяне, паглядзеўшы на мае лахманы.

Я адказаў, што ня маю.

— Паедзем зараз да раднiка польскага пасольства… Вас выменьваюць у Польшчу…

Ад непамернасьцi шчасьця дыханьне сьперлася ў мяне ў грудзёх. У ваччу ўсё закружылася. Я абапёрся аб сьцяну, каб ня страцiць раўнавагi. Нэрвовая сударга сьцiснула мяне за горла.

— Вось шкада… — замармытаў я хрыплым голасам.

— Чаго шкада? — зьдзiвiўся гепiсты.

— Шкада, што ўжо ня здолею прымаць удзел у сацыялiстычным будаўнiцтве…

Гепiст скасурыўся на мяне. Iронiя была лiшне выразная…

Да мяжы

Назаўтра ў вадкрытым аўтамабiлi — у кампанii з савецкiм афiцэрам i жаўнерам — ехаў я на вагзал. Мы вырушылi — да мяжы…

А ўсё-ж у вагоне пiльнавалi мяне гэтак старанна, як быццам я ехаў не на волю, а назад на Салоўкi, i была небясьпека, што спрабую ўцякаць. Нават у патрэбнае месца я ня мог пайсьцi без канвою…

Шпарка iмчыцца цягнiк, а мне здаецца, што ён цягнецца надта памалу.

Нарэшце — Менск.

Выходзiм iз вагону.

Да адыходу цягнiка маем каля дзьвюх гадзiн. Мяне вядуць у памешканьне чыгуначнага ГПУ. Кажуць, што я буду бачыцца з маёй маткаю, якая жыве ў Менску. Запраўды, праз мамэнт расчыняюцца дзьверы i ўваходзiць, дрыжучы ад узварушаньня, старэнькая. Далi нам толькi паўгадзiны на гутарку. Разьвiтваючыся, аддаю матцы каля кiлёграму чорнага хлеба, якi мне далi на дарогу ў Бутырках. Рукi ў маткi трасуцца.

— Сынок мой! Гэткi багаты дар!.. Мы ўжо даўно ня мелi гэтулькi хлеба! Але, можа, табе прыпатрэбiцца?

— Будзь спакойная, мацi… Мне гэты хлеб ужо не прыпатрэбiцца…

Едзем далей. Коласава — мяжа.

Мяне ўводзяць у памешканьне прымежнага ГПУ. Савецкi жаўнер нi на крок ад мяне не адступае. На мамэнт затрымаўся нейкi пасажырскi цягнiк. Мы ўсе чакаем. Прайшлi яшчэ два таварныя. Чакаем. Прайшло больш за дзьве гадзiны. Пачынае сутунець…

Калi-ж нарэшце?!

Аглядаю паразвешаныя на сьценках «лёзунгi» i партрэты «вождей». Хутка ўжо разьвiтаюся з вамi — хiба што назаўсёды…

Iдзе нейкi цягнiк…

— Не, гэта вецер гудзець, — адказвае мой вартаўнiк-жаўнер.

Раптам убягаець афiцэр, якi вёз мяне з Масквы.

— Собирайтесь с вещами!

Апошнi раз чую гэтую каманду, якую гэтулькi разоў даводзiлася чуць па вастрогах. Хапаю свае клункi i йду на пэрон.

Але… у той самы мамэнт адчуваю, што я ўжо ня вязень. Наадварот — цяпер я ганаровая асоба. Бо павадыр нашага паходу, нейкi чэкiсты ў даўгiм шынэлi, з ромбамi на каўняры — адзнакi найвышэйшага вайсковага становiшча — закамандаваў:

— Взять вещи!

Ураз-жа падскочыў да мяне чырвонаармеец, якi падхапiў мае манаткi, i мы пайшлi. Наўперадзе iшоў гэны гэпiсты з гэнэральскiмi адзнакамi, за iм — я, побач — жаўнер iз рэчамi, за мною — канвой ды яшчэ нейкiя людзi… Я на iх не ўзяў увагi.

Абмен

Надвор'е агiднае. Вiхор гудзе ў недалёкiм лесе i гонiць хмары, якiя лятуць хутка-хутка й грамазьдзяцца адна на адну, як быццам хочуць хутчэй праляцець над савецкай прымежнай брамай, што дзелiць два сьветы.

Углядаюся ў надпiс: «Коммунизм сметет все границы», якi бачыў гэтак даўно — у лiстападзе 1926 г., калi ехаў у Савецкае гаспадарства зь вераю ў магчымасьць беларускае культурнае працы там — у БССР. Тады гэтак сама была восень, але я ехаў з надзеяй на вясну ў сэрцы. Сяньня варочаюся, бадзяка, у вастрожным бушлаце, працьверазiўшыся на Салоўках, шчасьлiвы, што праз мамэнт нага мая пераступiць мяжу краiны «будаўнiцтва сацыялiзму» — у вадваротным кiрунку. I сяньня восень, але ў маёй душы цяпер сьветла, сонечна, радасна…

Прыглядаюся да паходу, якi наблiжаецца да нас — з таго боку.

Мой гэпiсты гэтак сама ўтаропiўся ў гэтую групу i ад часу да часу рэгулюе наш крок:

— Павальней!.. Хутчэй!..

Вiдаць, iдзець аб тое, каб прыйсьцi на ўмоўленае месца на мяжы ў дакладна азначаным часе. Бо было-б недалiкатна прымушаць чакаць на сябе, а лiшняя пасьпешнасьць абнiжала-б прэстыж гаспадарства.

Гэтак я разумеў гэную каманду.

Я ўжо вырозьняваў твары людзей, якiя да нас падыходзiлi. Наперадзе йшоў нейкi высокi мужчына ў цывiльнай вопратцы[22]. Зь iм — з двума палiцыянтамi па бакох — той, каго польскi ўрад абменьваў на мяне: Бранiслаў Тарашкевiч. У гэты мамэнт я адчуў ня толькi духовы, але й фiзычны кантраст памiж намi. Вязень «капiталiстычнага гаспадарства» меў на сабе прызваiты фiльцовы капялюш, добра скроенае восеньскае палiто, беззаганна вычышчаныя боты… Савецкi вязень iшоў у старэцкiм падзёртым кажуху на салавецкiм бушлаце…

Тарашкевiч iшоў, гледзячы на мяне зь ня выразнай усьмешкай на твары.

Гэтулькi гадоў ня бачыўшы, з зацiкаўленьнем углядаўся я на гэтага чалавека, якi, хоць у добрай веры, усё-ж гэтулькi зламаў чалавечых жыцьцяў, кiруючы вочы сваiх землякоў на мiраж за межавымi слупамi…

Цырымонiя абмену. Адданьне чэсьцi, паклон капялюшом, сьцiсканьне рук, падпiсаньне акту абмену. I мы, калiшнiя прыяцелi, а цяпер — чужыя сабе людзi, шляхi якiх разыходзяцца ў процiлежныя бакi, падалi сабе рукi. Звычайныя вастрожныя камплiмэнты: «Добра выглядаеш». — «Ты таксама». — «Дзякуй, але сумляваюся»…

Пасьля — колькi горкiх словаў за манлiвыя мiражы, але тут спынiў нашую гутарку старшыня польскае рэпатрыяцыйнае камiсii:

— Panowie mieli mówić o sprawach prywathych, a panowie mówia о polityce…

A савецкi гэнэрал, пачуўшы нашую гутарку «на политические темы», ня ведаў, што рабiць, быў «захвачен врасплох».

Урэшце — апошняе халоднае пацiсканьне рук.

— Бывай здароў!..

Ён iз вастрогу пойдзе туды, дзе ўвесь вялiзарны край — гэта адзiн вялiкi вастрог, дзе думка чалавечая сьцiсьненая ў вабцугох савецкага абсурду, дзе ня толькi дзеяць i гаварыць, але й думаць i дыхаць трэба паводле аднаго, для ўсiх абавязковага шаблёну. Ён пойдзе ў край белага нявольнiцтва, голаду, нэндзы, людаедзтва, а я — кiруюся на Захад, да «капiталiстычных» гаспадарстваў, дзе буду прынамсi спаць спакойна, ведаючы, што ўначы госьцi з ГПУ не пастукаюцца да мае гасподы.

Каб-жа толькi ня бачыць больш кашмарных сноў. Каб забыцца на пяцiгодкi, ударнiцтва, людаедзтва!..

Я ап'янеў ад шчасьця. Нешта гавару, шмат гавару… Iдзём у сьвятлiцу КОПу. Штось апавядаю… О, бо-ж запраўды можна быць п'яным ад шчасьця! Якое-ж гэта дзiўнае пачуцьцё! Пяро мае не патрапiць апiсаць гэтага стану.

Апавядаюць, што Мiгуэль Сэрвантэс, зьвярнуўшыся з няволi ў алжырскiх пiратаў, сказаў, што найвялiкшым шчасьцем, якое можа спазнаць чалавек, ёсьць радасьць ад верненай волi. Гэткае шчасьце спазнаў я 6 верасьня 1933 году. Гавару аб сваей радасьцi. Дзякую… Даўлюся словам!.. Нешта сьцiснула мне горла ад узварушаньня…

Хто ведае, можа, варта сем гадоў цярпець мукi ў савецкiх вастрогах, каб пасьля перажыць такую часiну — часiну гэтага найвялiкшага шчасьця.

Гэта часiна ўжо больш не паўторьщца. Яе можна перажыць у жыцьцi толькi адзiн раз[23].

* * *

У той самы вечар сядзеў я ўжо ў гасподзе ў Стоўпцах i спажываў мясную вячэру. Еў праўдзiвы валовы бiфштэкс. 3 цыбуляй! 3 бульбай! Зь белым хлебам! Дык ня дзiва, што пасьля даўгагадовае галадоўлi сьнiлiся мне ўначы — бальшавiкi.

А назаўтрае — спатканьне з прыяцелямi на вагзале ў Вiльнi.

Цяпер — да новага жыцьця, да новае працы.

Кашмар мiнуў.

I вось часiну вялiкага шчасьця давялося мне шчэ раз у жыцьцi перажыць.

Калi, як загнаны зьвер, хаваючыся, каб ня трапiць iзноў у бальшавiцкiя рукi, пасьля году гэткага жудаснага жыцьця я нарэшце пачуў грукат нямецкiх бомбаў i пабачыў, як уцякалi бальшавiкi, — я перажыў часiну радасьцi, якая ў сваёй эмацыянальнасьцi ня саступала перад тэй, ад 6 верасьня 1933 г.

Эпiлёг

I вось я на волi. Цешуся, п'янею ад волi. Месца сабе не знаходжу. He сядзiцца на адным месцы. Вось пайду яшчэ сюды, загляну туды, пабачуся з гэтым, трэба шчэ наведаць таго. I як дзiўна. Нiхто за мной ня йдзе, ня трэба нiякага пропуску, куды хачу, туды йду.

Дзе-ж гэтыя, што памiраюць з голаду, беспрацоўныя, аб якiх я гэтулькi чытаў i чуў там, у Саветах? На гасподу майго прыяцеля, у якога я жыву, часта звоняць нейкiя людзi: мужчыны, бабы… «Паночку! Калi ласка, беднаму галоднаму беспрацоўнаму, сяньня шчэ ня еўшы… Дайце, што ласка…» Гаспадыня дае галоднаму кавалак белай булкi з маслам, з сырам… У ваччу «галоднага» расчараваньне…

Варочаюся дахаты… Што гэта на клямцы? Прыглядаюся… На клямцы ўбiта булка з маслам i сырам… Скуль гэта булка? А! Гэта быў беспрацоўны… Галодны… не дастаўшы грошай, у злосьцi ўбiў булку на клямку… «Падавецеся вы сваёй булкаю!»…

Я бачу, што ў буржуазных краёх людзi не памiраюць з голаду, як аб гэтым на працягу 6 гадоў i 8 месяцаў я бязупынна чуў i чытаў у бальшавiцкiх газэтках…

Сяджу ў кавярнi… Грае аркестра… Усе людзi чыстыя, сытыя, вясёлыя, ветлiвыя… I ўспамiнаюцца мне цяпер лягерныя блышыцы й вошы, гукi факстроту, якiя прыносяць радыёвыя хвалi з далёкiх старонак…

Няўжо-ж усё гэта я запраўды перажыў? Няўжо-ж гэта ня сон, як тады — на вастрожных нарах?..

Хочацца гаварыць, а шчэ больш хочацца пiсаць. Хочацца расплюшчваць людзям вочы. А людзi кажуць:

«Ну, няма дзiва, што вы гэтак настроены… Салоўкi. Блiзу 7 гадоў… Гм… Гэта ня жартачкi… Дык вы ня можаце глянуць на справу бесстаронна, вы на ўсё глядзiце аднабока… Але за што-ж вас у рэшце рэштаў пасадзiлi?.. Мусiць, нешта было»…

Iдыятычнае пытаньне!.. За што? Таксама iдыятычна. Бядуля аднойчы, спаткаўшыся на вулiцы ў Менску з маiм сваяком (пасьля майго вызваленьня), сказаў:

— А што! Бачыце! Вымянялi! Значыцца, не здарма! Значыцца, нешта было…

Хочацца пiсаць. Пайшоў у «Крынiцу». Разводзяць рукамi. Няма месца. Газэта бiтма набiтая матар'ялам… Можа, з часам… можа, калiсь…

Разумею…

А пiсаць хочацца…

Рэдакцыя польскае газэты «Słowo» прапануе мне, каб я надрукаваў у iх свае ўспамiны. Ахвоча згаджаюся. Пiшу. Пiшу праўду. Прытрымваюся прынцыпу: ня згушчаць хварбаў. Толькi праўду. Калi што блага — пiшы, што блага, калi што добра — пахвалi! Але людзi ня вераць. Не! Гэты Аляхновiч махлюе. Гэта ня так…

А тым часам ГПУ ня сьпiць. Шчупнi палiпавы растуць, выцягваюцца, працягваюцца ажно да Вiльнi… Трэба неяк паралiжаваць Аляхновiчаву работу…

У габiнэце галоўнага рэдактара «Slowa» С. Мацкевiча (Cat) зьвiнiць тэлефон.

— Хто гаворыць?

— Заступнiк начальнiка 2-га аддзелу, Ш. Што вы робiце? Нашто вы друкуеце гэтага Аляхновiча? Вы нiчога ня ведаеце! Гэта вельмi цёмны тып! Што? Кажаце: быў на Салоўках… Ну, гэта шчэ пытаньне, цi ён там быў… Наагул — ня верце яму й будзьце асьцярожныя. Мы маем дадзеныя, што ён — агент ГПУ!..

Вось гэта здорава прыдумана! Як, якiм парадкам ГПУ здолела сугераваць гэтую чутку польскай Дэфэнзыве, — гэтага ня ведаю. Гэта застаецца таямнiцай iхнай: ГПУ й Дэфэнзывы.

Ну, ведама, у рэдакцыi думалi, разглядалi, кумекалi — i прыйшлi да выснаваў, што п. Ш мае благiя iнфармацыi… Што-як-што, але каб Аляхновiч супрацоўнiчаў з ГПУ, — ну, гэта ў галаве ня месьцiцца…

I вось я пiсаў далей. Паслаў свой рукапiс у расейскай мове ў газэту «Возрожденiе» ў Парыж. Надрукавалi. Прыслалi грошы. Тады я сваiм коштам выпусьцiў свае ўспамiны кнiжкай у польскай мове. Зарабiў. Кнiжка разыйшлася. Знайшоўся выдавец на другое выданьне. Зьвярнулася да мяне фiрма «G. Nerbini» з Фiрэнцэ. Выдрукавалi па-iтальянску «La verita sulla Russia Bolscevica». Атрымаў прапановы з Рыо дэ Жанэйро. Зьявiлася «Sete annos nas garras sovieticas» па-партугальску. Друкавала мяне ўкраiнскае «Дiло», а пасьля выпусьцiла асобнай кнiжкай «7 лiт на Соловках».

Крыху, можа, нязручна аўтару казаць аб сваiх удачах, але мушу гэта зрабiць як уступ да новае штукi, выкiнутае ГПУ у дачыненьнi да мяне.

Як ужо я сказаў вышэй, «Крынiца» адмовiлася друкаваць мае ўспамiны (нават без ганарару!). Я ведаў, што беларускае выданьне кнiжкi слаба разыйдзецца. Але мне надта хацелася, каб кнiжка мая зьявiлася i ў маёй роднай мове…

I вось, у канцы 1937 г. зьявiлася «У капцюрох ГПУ».

Я сам займаўся кальпартажам кнiжкi. Пасылаў знаёмым праз пошту. Некаторыя прысылалi грошы, iншыя толькi дзякавалi. Раздаў па колькi экзэмпляраў у вiленскiя кнiгарнi.

I вось, як я аднойчы зайшоўся ў вадну iз гэткiх кнiгарняў, каб даведацца, як разыходзiцца кнiжка, памiж мною i гаспадаром быў гэткi больш-менш дыялёг:

Гаспадар: — Што гэта вы нарабiлi ў Цехацiнку?

Я: — Дзе? У Цехацiнку, кажаце? Дык гэта было ўжо так даўно… Мусiць, каля 15 гадоў… Ну, бывае… Грахi маладосьцi… Рамантычная гiсторыя…

Гаспадар: — He. He 15 гадоў, але зусiм нядаўна…

Я: — Нядаўна? Я нiкуды не выяжджаў зь Вiльнi…

Гаспадар: — Кажуць, што нейкiя польскiя ксяндзы запрасiлi вас на «одчыт», вы зьявiлiся зусiм п'яны й пачалi там нешта плесьцi аб тым, як вас выслала ў Менск польская дэфэнзыва i г.д.

Я: — Што?.. Хто гэта казаў?

Гаспадар спачатку не хацеў выявiць прозьвiшча iнфарматара. Але ў рэшце рэштаў сказаў: гэта быў Б., бязглузды чалавечак, бацька паршывенькага вiленскага камунiсьцiка…

Гэты чалавечак усю гэтую гiсторыю аб Цехацiнку расказаў таксама й кс. В.Г. Каму шчэ — ня ведаю.

Вось якiя штукi прыдумвалi! He ўдалося зрабiць з Аляхновiча агента ГПУ, дык папрабуем зрабiць яго агентам дэфэнзывы! Трэба яго неяк апаганiць, запэцкаць, каб страцiў у грамадзянства ўсялякi давер…

Пару дзён пасьля я спаткаўся на вулiцы з гэтым Б.

— Што-ж гэта вы выдумалi пра нейкi Цехацiнак? — спытаўся я, расказаўшы пачутае ад гаспадара кнiгарнi апавяданьне.

— Я? Крый Божа! — адпiраўся ён. — Нiчога падобнага! He Цехацiнак, а Цеханавiчы. Я быў у Цеханавiчах. Там начаваў у ваднэй гасподзе. Гаспадар мне кажа, што быў тут зь Вiльнi нейкi журналiсты, выпiў з хурманом лiтар гарэлкi й расказваў аб Салоўках… Дык я думаў, што гэта вы.

— Ну, дык памятайце: адбрахаць тое, што набрахалi.

Вось як бальшавiцкая погань атручвала мне жыцьцё нават у Вiльнi!

Канчаю. Я чуў, кажуць, што я за шмат добрага напiсаў аб Саветах. Што-ж зрабiць! Я пiсаў праўду. А што пры ГПУ крыху лягчэй было, як пры НКВД — гэта не мая вiна.

У капцюры НКВД я ня трапiў. Пашанцавала. Калi-б трапiў, ужо ня пiсаў-бы гэтых радкоў. I, мабыць, ужо ня траплю.

Вiльня 1942 г.

Примечания

1

Пазьней памер на Салаўках.

(обратно)

2

Аднак, гэты рэпэртуар бальшавiкi пасьля заквалiфiкавалi як «нацдэмаўскi» i зьнялi са сцэны.

(обратно)

3

Атручаны бальшавiкамi ў 1922 г.

(обратно)

4

Тэрэшчанка Кузьма — вядомы дзеяч беларускага нацыянальнага руху. У 1922 годзе пераехаў з Заходняй Беларусi ў БССР. У тым жа годзе пры нявысветленых абставiнах памёр. (Заўвага ўкладальнiкаў.)

(обратно)

5

Застрэлiўся у 1931 г., каб ня трапiць у падвалы ГПУ.

(обратно)

6

Iнбелкульт — Iнстытут Беларускае культуры — папярэднiк Акадэмii навук.

(обратно)

7

Памёр ад сухотаў на бальшавiцкiм выгнаньнi ў 1933 г.

(обратно)

8

Пасьля 5 гадоў вастрогу ГПУ замянiла яму на 10 гадоў савецкага лягеру.

(обратно)

9

Гэтак называюць у вастрозе даношчыкаў.

(обратно)

10

У 1934 цi 1935 г. польская ўлада арыштавала Паўлюкевiча й яго судзiлi ў Вiльнi за шпiянаж. Справа адбывалася пры зачыненых дзьверах. Засудзiлi яго на 4 гады вастрогу. Тыя, каму ўдалося быць на судзе, казалi мне, што на працэсе выясьнiлася, што П. займаўся шпiянажам на карысьць Саветаў ужо даўно. Хто ведае! Можа, ужо як старшыня Беларускай Рады Паўлюкевiч быў на службе Саветаў? Хто ведае? Можа, i забойства паўпрэда было справай сваiх-жа савецкiх рук. Можа, каб лiквiдаваць Войкава, Саветы выкарысталi свайго чалавека, гэткiм чынам, адным стрэлам забiваючы двох зайцаў: i канфлiкт палiтычны ёсьць, i Войкава няма.

У Саветаў усё магчыма.

Чорт ведае! Паўлюкевiч ведае. Сталiн ведае! Я ня ведаю.

(обратно)

11

Дом предварительного заключения.

(обратно)

12

Пару год пасьля застрэлiўся перад арыштам, якi пагражаў яму.

(обратно)

13

Тагачасны старшыня Менскага ГПУ.

(обратно)

14

П-вiч дамогся свае мэты. Уцёк з высылкi. Трэба было камусьцi расшчапiць лоб — расшчапiў. Дабраўся да Вiльнi. Скончыў унiверсытэт. Думаў, што ўжо больш не спаткаецца з бальшавiкамi. Спаткаўся аднак У 1940 годзе. Праседзеў у вастрозе адзiнаццаць месяцаў. Вайна яго вызвалiла.

(обратно)

15

Пазьней — пад знакам «стаханаўшчыны».

(обратно)

16

…«Церкви переделаем на школы»… — Ленин.

(обратно)

17

Гэта было напiсана пасьля майго павароту з катаргi. Цяпер, у 1941 г., пабачыўшы бальшавiкоў у Вiльнi, я заўважыў з гэтага боку прогрэс. «Матерщину» даводзiлася чуць надта рэдка. Ф. А.

(обратно)

18

Абток Капры належыць да Iталii. Там Горкi меў сваю собскую вiлю. Ф. А.

(обратно)

19

У гэты час нас штодня бязь зьмены кармiлi прасянай (пшоннай) кашай.

(обратно)

20

Prentice Mulford «Pręci śmierci».

(обратно)

21

Нешта праз месяц пасьля звароту ў Польшчу, у канцы кастрычнiка, я даведаўся з газэтаў, што ксяндзы, зь якiмi я сядзеў разам у Бутырках i снаваў здагадкi аб нашым лёсе, былi вымененыя ў Лiтву i туды прыехалi. Значыць, не памылялiся тады ў сваiх здагадках.

(обратно)

22

Старшыня польскай рэпатрыяцыйнай камiсii, Кулiкоўскi.

(обратно)

23

Гэтыя ўспамiны напiсаныя ў 1934 г. Тады мне й праз галаву не праходзiла, што з бальшавiкамi давядзецца шчэ раз спаткацца.

(обратно)

Оглавление

Ax, як там добра…

Госьць з Менску

У «Беларускай Радзе»

Попутчiк у сваёй хаце

Падрыхтоўка да падарожжа

Выезд

У заежджым доме

У тэатры

Тэатр у Вiцебску

Першая лыжка дзегцю

Гутарка суседак

ГПУ настройвае

Неспадзяваны госьць

Першы раз у ГПУ

Перад арэопагам

«Товарищеская чашка чаю»

Таварышы «работают»

У апартамэнтах дыплёмата

Новы савецкi грамадзянiн

Перад Новым годам

Фiлёр

Бяз маскi

У падвале

На другi дзень

Мой таварыш

На Камароўку

Юдава работа

Першыя допыты

Апанасiк

Матчына роспач

Апошняя надзея разьвеялася

Жонка зьбiраецца ў дарогу

Новы «лягавы»

Карцэр

Расстрэлы

Iнсцэнiзацыi

Псыхоз

Другiя допыты

Неспадзяваныя падзеi

Катастрофа пад Менскам

Новыя допыты

Цяжкiя часiны

Прысуд

Допр

Лiст да прыяцеляў

У дарогу!

Апошняе разьвiтаньне

У Воршы

Вiцебск

У габiнэце прэзыдэнта рэспублiкi

Лiсты ад прыяцеля

Прыехалi

У бараку

У бараку

«Баня»

Госьцi

Далейшае падарожжа

Карэльскiя вёскi

Меч рэвалюцыi

Голас… зь Беларусi

Абток Мяч. Першы дзень

«Лесазагатоўкi»

«Фiлоны»

«Самарубы»

Забастоўка

Страва

Няўдалыя ўцёкi

Выезд на Салоўкi

Новыя абставiны жыцьця

Зьменшваньне кары

Жанчыны на Салоўках

Магiльнiк

ИСО

Iзалятар

Перад аблiччам сьмерцi

Абток Конд

Сякiрка

«Жордачка»

Манлiвыя спадзяваньнi

Вастрожны гумар

Эпiдэмiя тыфусу

Камiсiя з Масквы

Перамены

Зiма

Паморы

Лiсты

Лятуценьнi й кашмары

Чытаюць загад

Вясна

Рэлiгiйныя справы

Узгадаваньне

Тэатр

Адведзiны Горкага

Кiно

Бiблiятэка

Музэй

Спорт

Падзел вязьняў

Голыя ў сьнежнi

Сэнсацыйная нататка

Прыяцелi

Як я зрабiўся загадчыкам IЗО

Крадзежы

Час ляцеў…

На Вэгэракшы

На гiтары граю

Газэта й радыё

У iзалятары

У дарозе

Бутыркi

Спозненыя жалi

Канвэер

Таварышы з Саловак

Неспадзяванкi

Да мяжы

Абмен

Эпiлёг Fueled by Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg