«Белы Бiм Чорнае вуха (на белорусском языке)»

Гаўрыiл Траяпольскi

Белы Бiм Чорнае вуха

Пераклад з расейскай Алеся Жука

Аляксандру Трыфанавiчу Твардоўскаму

Раздзел 1

ДВОЕ Ў АДНЫМ ПАКОI

Жаласна i, здавалася, безнадзейна ён пачынаў раптам скуголiць, нязграбна перакочвацца з боку на бок, - шукаў мацi. Тады гаспадар браў яго да сябе на каленi i ўсоўваў у роцiк соску з малаком.

А што ж заставалася рабiць месячнаму шчанюку, калi ён нiзвання не ведаў яшчэ ў жыццi, а мацi ўсё няма i няма, як ты нi жалься. Таму ён i спрабаваў першыя днi наладжваць сумныя канцэрты. Хаця ўрэшце засынаў на руках у гаспадара ў абдымкi з бутэлечкаю малака.

Але на чацвёрты дзень малы пачаў ужо прывыкаць да цеплынi чалавечых рук. Шчанюкi вельмi скора адзываюцца на ласкавасць.

Iмя свайго ён яшчэ не ведаў, але праз тыдзень дакладна вызначыў, што ён Бiм.

У два месяцы ён здзiўлена ўбачыў рэчы: высокi - для шчанюка - пiсьмовы стол, а на сцяне - стрэльба, паляўнiчая сумка i твар чалавека з доўгiмi валасамi. Да ўсяго гэтага ён хутка прывык. Не дзiва было i тое, што чалавек на сцяне не рухаецца: калi не варўшыцца - мала цiкавага. Праўда, крыху пазней, пасля, ён не-не ды i паглядзiць: што гэта абазначае - твар вызiрае з рамкi, быццам з акенца?

Другая сцяна была цiкавейшая. Уся з розных брусочкаў, кожны з якiх гаспадар мог выняць i ўставiць назад. У чатыры месяцы Бiм, стаўшы на заднiя лапкi, сам дастаў да сцяны, выцягнуў зубамi брусочак i паспрабаваў яго даследаваць. Але той чамусьцi зашамацеў i пакiнуў у зубах у Бiма аркушык. Так цiкава было драць на невялiчкiя шматкi той аркушык.

- Гэта яшчэ што?! - прыкрыкнуў гаспадар. - Нельга! - I тыцкаў Бiма носам у кнiгу. - Бiм, нельга. Нельга!

Пасля такога павучання нават чалавек не захоча чытаць, але Бiм - не: ён доўга i ўважлiва глядзеў на кнiгi, нахiляючы галаву то ў адзiн бок, то ў другi. I, мабыць, усё ж вырашыў: калi нельга гэту, вазьму другую. Ён цiхенька ўцяў за пераплёт i пацягнуў здабычу пад канапу; там аджаваў спачатку адзiн вугал пераплёту, потым другi, загуляўшыся, вывалак няшчасную кнiгу на сярэдзiну пакоя i пачаў iрваць лапамi, весела падскакваючы.

Тут ён i даведаўся ўпершыню, што такое "балюча" i што такое "нельга". Гаспадар устаў з-за стала i строга сказаў:

- Нельга! - I тузануў за вуха. - Ты ж мне, дурная твая галава, "Бiблiю для веруючых i няверуючых" парваў.

I зноў:

- Нельга! Кнiгi - нельга! - ён яшчэ раз тузануў за вуха.

Бiм вiскнуў i падняў угору ўсе чатыры лапы. Лежачы на спiне, ён глядзеў на гаспадара i не мог зразумець, што ж гэта робiцца.

- Нельга! Нельга! - уталкоўваў знарок гаспадар, зноў i зноў тыцкаў кнiгаю пад нос, але больш не бiў. Пасля ўзяў шчанюка на рукi, гладзiў i гаварыў адно i тое ж самае: - Нельга, хлопчык, нельга, дурненькi. - I сеў. I пасадзiў сабе на каленi.

Такiм чынам, у маленстве Бiм атрымаў ад гаспадара павучанне з-за "Бiблii для веруючых i няверуючых". Бiм лiзнуў яму руку i пiльна паглядзеў у твар.

Ён ужо любiў, калi гаспадар гаварыў з iм, але разумеў пакуль што толькi два словы: "Бiм" i "нельга". I ўсё ж вельмi, вельмi цiкава было глядзець, як звiсаюць на лоб белыя валасы, варушацца добрыя вусны i як кранаюць шарсцiнкi цёплыя, ласкавыя пальцы. Затое Бiм ужо зусiм-зусiм дакладна ведаў: вясёлы цяпер гаспадар цi сумны, сварыцца цi хвалiць, клiча да сябе або праганяе.

А гаспадар быў часам i сумны. Тады ён гаварыў сам з сабою i да Бiма.

- Гэтак вось i жывём, дурненькi. Ты чаго глядзiш на яе? - паказваў ён на партрэт. - Яна, браце, памерла. Няма яе. Няма... - Ён гладзiў Бiма i зусiм упэўнена гаварыў: - Дурненькi ты, мой Бiмка. Нiчога ты яшчэ не ведаеш.

Але не ўсё гэта было праўда, таму што Бiм разумеў, што гуляць цяпер з iм не будуць, ды i словы "дурненькi" i "хлопчык", ведаў, гаварылiся да яго. Таму, калi яго вялiкi сябар называў яго дурненькiм цi хлопчыкам, Бiм iшоў адразу ж, як на клiчку. А калi ён пачаў разумець iнтанацыю голасу, то меўся вырасцi ў разумнага сабаку.

Але цi толькi розум вызначае становiшча сабакi сярод сваiх братоў? На жаль, не. Акрамя розуму ў Бiма не ўсё было так добра.

Праўда, нарадзiўся ён у пародзiстых бацькоў, сетэраў, якiя мелi вялiкую радаслоўную. У кожнага яго прародзiча быў асабiсты лiсцiк, пасведчанне. Па гэтай анкеце гаспадар мог бы дабрацца не толькi да прадзеда i прабабкi Бiма, але i ведаць, захацеўшы, прадзедаў прадзеда i прабабчыну прабабку. Гэта ўсё, вядома, добра. Але справа такая, што Бiм пры ўсiх сваiх вартасцях меў i вялiкi недахоп, якi потым даў знаць i ў многiм вызначыў яго далейшы лёс: хоць ён быў з шатландскiх сетэраў (сетэр-гардон), але акрас аказаўся зусiм нетыповы - вось у чым загваздка. Па стандарту паляўнiчых сабак сетэр-гардон абавязкова павiнен быць "чорны, з блiскучым сiняватым адсветам - колеру воранавага крыла - i абавязкова з вялiкiмi яркiмi рыжавата-чырвонымi падпалiнамi"; нават белыя значкi на нявызначаных стандартам мясцiнах лiчацца за вялiкi недахоп у гардонаў. Бiм жа вырадзiўся такi: тулава белае, але з рыжаватымi падпалiнкамi i нават з ледзь прыкметным рыжым крапам, толькi адно вуха i адна нага чорныя, сапраўды, як воранава крыло; другое вуха мякенькага жаўтавата-рыжанькага колеру. Сама па сабе дзiўная з'ява: па ўсяму - сетэр-гардон, а акрас - нiякага падабенства. Нейкi далёкi продак напомнiў пра сябе Бiмам: бацькi - гардоны, а ён - альбiнос пароды.

А наогул, з такою рознакаляровасцю вушэй i з падпалiнкамi пад вялiкiмi разумнымi цёмна-карымi вачыма пыса Бiма здавалася сiмпатычней, адметней, магчыма, нават разумней, чым у звычайных сабак. I, паверце, усё гэта нават нельга было назваць пысаю, а лепей - тварам сабакi. Але па законах кiналогii белы акрас у такiм выпадку прыкмета, што выраджаецца парода. Як нi глянь прыгажун, а па стандарту гарнiтура зусiм-зусiм чужы, нават шкодны. Вось такая бяда была ў Бiма.

Вядома, Бiм не адчуваў нiякае вiны, таму што прырода нiкому не дазваляе выбiраць сабе бацькоў. Бiму нават i думаць пра гэта не дадзена. Ён сабе жыў i пакуль што радаваўся.

Але гаспадар турбаваўся: выдадуць цi не на Бiма радаслоўнае пасведчанне, якое зацвердзiць яго паўнапраўнасць мiж паляўнiчых сабак, цi на ўсё жыццё ён застанецца чужаком. Вядома гэта будзе толькi ў шэсць месяцаў (зноў жа па законах кiналогii), калi шчанюк стане падобны да таго, што называецца пародзiстым сабакам.

Гаспадар Бiмавай мацi вырашыў быў выбракаваць белага з памёту, утапiць, але трапiўся дзiвак, якi пашкадаваў такога прыгажуна. Дзiвак той i быў Бiмаў гаспадар: цi бачыце, упадабалiся яму вочы, разумныя. Трэба ж! А зараз i думай: дадуць цi не дадуць радаслоўную?

Тым часам гаспадар спрабаваў разгадаць, адкуль такая анамалiя ў Бiма. Ён перабраў усе кнiгi пра паляванне i сабакагадоўлю, каб хоць крыху даведацца праўду i потым даказаць, што Бiм не вiнаваты. Менавiта таму ён пачаў выпiсваць у тоўсты сшытак з розных кнiг усё, што магло пасведчыць за Бiма як за раўнапраўнага прадстаўнiка пароды сетэраў. Бiм стаў ужо яго сябрам, а сяброў трэба ратаваць. А то не хадзiць Бiму пераможцам на выстаўках, не звiнець золатам медалёў на грудзях: якi ты нi будзь залаты сабака на паляваннi, з пародзiстых ён будзе выключаны.

Якая ўсё ж несправядлiвасць на белым свеце!

ЗАПIСКI ГАСПАДАРА

За апошнiя месяцы Бiм непрыкметна ўвайшоў у маё жыццё i трывала заняў у iм сваё месца. Чым жа ўзяў ён? Дабратою, шчырым даверам i ласкавасцю - пачуццямi, якiя заўсёды прываблiваюць, калi за iмi не стаiць падхалiмства, якое пасля ўсё пакрысе ператварае ў несапраўднае - i дабрату, i давер, i ласку. Жудасна гэта - падхалiмства. Не давядзi госпадзi! Але Бiм пакуль што толькi малышаня i мiлы сабачка. I ўсё ў яго будзе залежаць ад мяне, ад гаспадара.

Дзiўна, але я падчас заўважаю незвычайныя рэчы, калi бываюць са мною, чаго не было дагэтуль. Напрыклад, калi ўбачу карцiну, дзе намаляваны сабака, то перш-наперш гляджу на яго акрас i на пародзiстасць. Дае знаць пра сябе турбота: дадуць цi не дадуць пасведчанне?

Дзён колькi таму быў у музеi на мастацкай выстаўцы, i адразу ж кiнулася ў вочы карцiна Д.Бассано (XVI век) "Майсей здабывае ваду са скалы". Там на першым плане сабака - дакладны прататып лягавай пароды, з незвычайным, аднак, акрасам: тулава белае, пыса ж, раздзеленая белаю праточынаю, чорная, вушы чорныя, а нос белы, на левым плячы чорная пляма, заднi кастрэц таксама чорны. Змучаны i худы, ён таксама п'е доўгачаканую ваду з чалавечай мiскi.

Другi сабака, даўгашэрсты, таксама з чорнымi вушамi. Знясiлены ад смагi, ён паклаў гаспадару на каленi голаў i пакорлiва чакае вады.

Побач - трус, певень, злева - два ягняцi.

Што хацеў сказаць мастак, калi выставiў сабаку на пярэднi план? Бадай, ён хацеў сказаць, што людзi любiлi сабак яшчэ спрадвеку, нiколi iх не пакiдалi, нават у бядзе, нават на гранi пагiбелi народа, а сабакi заставалiся верныя i адданыя, гатовыя загiнуць разам з чалавекам.

А за хвiлiну да гэтага ва ўсiх быў адчай, нi ў кога не было нi кроплi надзеi. I яны гаварылi ў вочы Майсею, якi выратаваў iх ад рабства:

"О, каб памерлi мы ад рукi госпада ў зямлi эгiпецкай, калi мы сядзелi ля катлоў з мясам, калi нам хапала хлеба ўволю! Бо вывеў ты нас у гэту пустыню, каб усiх, хто сабраўся, замарыць голадам".

Майсей з вялiкаю горыччу зразумеў, як моцна авалодаў людзьмi дух рабства: уволю хлеба i катлы з мясам даражэй за волю. I вось ён здабыў ваду са скалы. I было на той час добра ўсiм, хто iшоў за iм, i гэта адчуваецца ў карцiне Бассано.

А магчыма, мастак i намаляваў сабак у цэнтры, як дакор людзям за iх маладушша на пару няшчасця, як сiмвал вернасцi, надзеi i адданасцi? Усё магчыма. Гэта было даўно.

Карцiне Д. Бассано больш за трыста год. Няўжо чорнае з белым у Бiма iдзе з тае пары? Гэтага не можа быць. Але як сказаць, прырода яна прырода.

Аднак наўрад цi гэта паможа чым-небудзь адвесцi ад Бiма абвiнавачванне ў анамалiях расфарбоўкi цела i вушэй. Таму што, чым старадаўней будуць прыклады, тым больш абвiнавацяць яго ў атавiзме i непаўнавартасцi.

Не, трэба шукаць нешта iншае. Калi нехта з кiнолагаў напомнiць мне пра карцiну Д. Бассано, то можна, у крайнiм выпадку, сказаць проста: а якiя адносiны да яго маюць чорныя вушы ў Бассано?

Пашукаем звестак, якiя блiжэй да Бiма ў часе.

Выпiска са стандарту паляўнiчых сабак: "Сетэры-гардоны выведзены ў Шатландыi... Парода аформiлася да пачатку другое палавiны XIX стагоддзя... Цяперашнiя шатландскiя сетэры, захаваўшы сваю моц i масiўнасць касцяка, набылi хутчэйшы ход. Сабакi спакойнага, мяккага характару, паслухмяныя i незласлiвыя, яны рана i лёгка бяруцца за работу, вельмi спраўныя на балоце i ў лесе... Характэрна добра прыкметная, спакойная, высокая стойка з галавою, не апушчанай нiжэй за загрывак..."

З двухтомнiка "Сабакi" Л.П.Сабанеева, аўтара цудоўных кнiг - "Паляўнiчы каляндар" i "Рыбы Расеi":

"Калi мы прымем да ведама, што ў аснове сетэра ляжыць самая старажытная раса паляўнiчых сабак, якая на працягу многiх стагоддзяў атрымоўвала, калi можна сказаць, дамашняе выхаванне, то не будзем дзiвiцца таму, што сетэры цi не самая культурная i iнтэлiгентная парода".

Так! Бiм, значыцца, сабака iнтэлiгентнай пароды. Гэта можа спатрэбiцца.

З тае самае кнiгi Л.П.Сабанеева:

"У 1847 годзе Пэрлендам з Ангельшчыны былi прывезены, у падарунак Вялiкаму Князю Мiхаiлу Паўлавiчу, два цудоўныя прыгожыя сетэры вельмi рэдкае пароды. Сабакi нават не прадавалiся i былi выменены за каня, якi каштаваў 2000 рублёў..."

Вось табе i на! Вёз падарунак, а садраў кошт дваццацi прыгонных. Але ж цi вiнаваты сабакi? I пры чым тут Бiм? Гэта не гадзiцца.

З лiста вядомага ў свой час прыродалюба i сабакавода С.В.Пенскага да Л.П.Сабанеева:

"У часе Крымскае кампанii бачыў я вельмi прыгожага сетэра ў Сухава-Кабылiна, аўтара "Вяселля Крэчынскага", i жоўта-пярэстых у Разанi ў мастака Пятра Сокалава".

Ага, гэта блiжэй да сутнасцi. Цiкава: нават сатырык у тыя часы меў сетэра. А ў мастака - жоўта-пярэсты. Цi не адтуль твая кроў, Бiм? Вось бы! Але пры чым тады... чорнае вуха? Незразумела.

З таго ж лiста:

"Пароду чырвоных сетэраў трымаў таксама маскоўскi прыдворны доктар Берс. Адну чырвоную сучку ён злучыў з чорным сетэрам нябожчыка Iмператара Аляксандра Мiкалаевiча. Якiя нарадзiлiся шчанюкi i куды яны падзелiся - не ведаю; ведаю толькi, што аднаго з iх выгадаваў сабе ў вёсцы граф Леў Мiкалаевiч Талстой".

Стой! Цi не тут? Калi твая нага i вуха чорныя ад сабакi Льва Мiкалаевiча Талстога, ты шчаслiвы сабака, Бiм, нават без асабiстага лiсцiка пароды, самы шчаслiвы сабака на свеце. Вялiкi пiсьменнiк любiў сабак.

Яшчэ з таго самага лiста:

"Iмператарскага чорнага сабаку бачыў я ў Iльiнскiм пасля абеду, на якi Гасудар запрасiў членаў праўлення Маскоўскага таварыства паляўнiчых. Гэта быў вялiкi i вельмi прыгожы пакаёвы сабака, з цудоўнаю галавою, добра апрануты, але ад сетэрскага тыпу ў iм было мала; да таго ж ногi меў занадта доўгiя, а адна зiх зусiм белая. Гавораць, гэты сетэр быў падараваны Iмператару нейкiм польскiм панам, i хадзiлi чуткi, што сабака быў не зусiм чыстакроўны".

Выходзiць, польскi пан абдурыў iмператара? Магчыма. Магчыма гэта i на сабачым фронце. От жа мне гэты чорны iмператарскi сабака! Мiж iншым, тут побач iдзе кроў жоўтае сучкi Берса, якая мела "чуццё незвычайнае i цудоўную кемлiвасць". Значыць, калi нават нага твая, Бiм, ад чорнага сабакi iмператара, то ўвесь ты можаш быць далёкiм сваяком сабакi найвялiкшага пiсьменнiка... Але не, Бiмка, дудкi! Пра iмператарскага нi слова. Не было - i ўсё на гэтым. Яшчэ гэтага не хапала.

Што ж застаецца на выпадак магчымай спрэчкi ў абарону Бiма?

Майсей адпадае зразумела чаму. Сухаў-Кабылiн адпадае i з-за часу i па акрасу. Застаецца Леў Мiкалаевiч Талстой: а) час не такi далёкi; б) бацька яго сабакi быў чорны, а мацi чырвоная. Усё падыходзiць. Але бацька, чорны той, iмператарскi, во дзе загваздка.

З якога боку нi зiрнi, пра пошукi пародзiстасцi Бiма даводзiцца маўчаць. Адпаведна, кiнолагi будуць вызначаць толькi па радаслоўнай бацькi i мацi Бiма, як у iх заведзена: няма белага ў радаслоўнай - i амiн. А Талстой тут нi пры чым. I яны правы. Ды i сапраўды, так кожны можа паходжанне свайго сабакi давесцi да сабакi пiсьменнiка, а потым i самому не далёка да Л.М.Талстога! I праўда: колькi iх у нас, Талстых? Жах, так многа аб'явiлася, аж галава кругам iдзе.

Як бы нi было крыўдна, але розум мой гатовы ўжо змiрыцца з тым, што Бiму быць чужаком сярод пародзiстых сабак. Дрэнна. Застаецца толькi адно: Бiм сабака iнтэлiгентнай пароды. Але i гэта - не доказ (на тое i стандарты).

- Дрэнна, Бiм, дрэнна, - уздыхнуў гаспадар, адклаў асадку i ўсунуў у шуфляду агульны сшытак.

Бiм, пачуўшы сваю клiчку, устаў з лежака, сеў, нахiлiў галаву ў бок чорнага вуха, быццам чуў толькi жоўта-чырвоным.

I гэта было сiмпатычна. Увесь яго выгляд гаварыў: "Ты добры, мой сябар. Я слухаю. Што ж ты хочаш?"

Гаспадар адразу стаў весялейшы ад такога Бiмавага пытання, сказаў:

- Маладзец ты, Бiм! Будзем жыць разам, хоць ты i без радаслоўнае. Ты харошы сабака. Харошых сабак усе любяць. - Ён узяў Бiма на каленi i пагладзiў па шэрсцi, прыказваючы: - Добра. Усё роўна добра, хлопчык.

Бiму было цёпла i ўтульна. I ён цяпер, тут, на ўсё жыццё зразумеў: "Добра" - гэта ласка, удзячнасць i сяброўства.

I Бiм заснуў. Што яму было да таго, хто ён, яго гаспадар? Галоўнае, ён добры i блiзкi.

- Ах ты, чорнае вуха, iмператарская нага, - цiха сказаў той i перанёс Бiма на ляжак.

Ён доўга стаяў перад акном, углядаўся ў цёмна-бэзавую ноч. Потым зiрнуў на партрэт жанчыны i сказаў:

- Бачыш, мне стала крышку лягчэй. Я ўжо не адзiн. - Ён не прыкмячаў, што ад адзiноты незаўважна прывык гаварыць услых да "яе" цi да самога сябе, а цяпер - да Бiма. - Вось я i не адзiн, - паўтарыў ён да партрэта.

А Бiм спаў.

Так яны i жылi ўдвух у адным пакоi. Бiм рос мацаком. Вельмi скора ён даведаўся, што гаспадара завуць Iван Iванавiч. Разумны шчанюк, хiтры. Пакрысе ён зразумеў, што нiчога нельга чапаць, можна толькi глядзець на рэчы i на людзей. I наогул, нiчога нельга, пакуль не дазволiць цi не загадае гаспадар. Так слова "нельга" стала галоўным законам у Бiмавым жыццi. А вочы Iвана Iванавiча, iнтанацыя, рухi, выразныя словы-загады i словы ласкi кiравалi яго сабачым жыццём. Больш таго, самастойныя рашэннi рабiць што-небудзь нiяк не павiнны былi супярэчыць жаданням гаспадара. Затое Бiм пакрысе пачаў здагадвацца пра некаторыя намеры сябра. Вось, напрыклад, стаiць ён ля акна i глядзiць, глядзiць удалячынь, думае. Тады Бiм сам сядае побач i таксама думае. Чалавек не ведае, пра што думае сабака, а ўвесь сабачы выгляд гаворыць: "Зараз мой добры сябар сядзе да стала, абавязкова сядзе. Паходзiць крыху з кута ў кут i сядзе, i будзе вадзiць па белым аркушы палачкаю, а тая ледзь-ледзь шаптаць. Гэта будзе доўга, таму пасяджу я з iм побач". Потым утулiцца носам у вялiкую i цёплую далоню. А гаспадар скажа:

- Ну што, Бiмка, будзем рабiць? - I сапраўды сядае.

А Бiм абараначкам скручваецца ля ног цi, калi будзе сказана "На месца", пойдзе на свой ляжак у куток i там будзе чакаць. Будзе чакаць позiрку, руху, слова. Дарэчы, праз колькi часу можна i самому сысцi з месца, узяцца за круглую костку, угрызцi якую немагчыма, а зубы вастрыць - калi ласка, толькi не перашкаджай.

Але Iван Iванавiч закрые твар рукамi, абапрэцца на стол, тады Бiм iдзе да яго i кладзе разнавухую пысачку на каленi. I стаiць. Ведае, што пагладзiць. Ведае, што сябру цяжка. А Iван Iванавiч падзякуе:

- Дзякуй, мiлы мой, дзякуй, Бiмка. - I зноў будзе шаптаць палачкаю па белай паперы.

Так было дома.

Але не так на лузе, дзе абодва забывалi пра ўсё. Тут можна бегаць, весялiцца, ганяцца за матылькамi, качацца ў траве - усё дазвалялася. Аднак i тут пасля васьмi месяцаў жыцця Бiма ўсё пайшло па камандзе гаспадара: "Пайшоў-пайшоў!" - можаш гуляць. "Назад!" - вельмi зразумела. "Ляжаць!" таксама зразумела. "Ап!" - пераскаквай. "Шукай!" - найдзi кавалачак сыра. "Побач!" - iдзi побач, але толькi злева. "Да мяне!" - бягом да гаспадара будзе кавалачак цукру. I многа iншых слоў уведаў Бiм да года. Сябры ўсё болей i болей разумелi адзiн аднаго, любiлi i жылi, як роўныя, - чалавек i сабака.

Але здарылася аднойчы такое, ад чаго ў Бiма перайначылася жыццё, i ён пасталеў за некалькi дзён. Здарылася гэта таму, што Бiм раптоўна выявiў у гаспадара вялiкi, здзiўляючы недахоп.

А было гэта так. Дбайна i старанна iшоў Бiм па лузе чаўнаком, шукаў кiнуты сыр, i раптоўна мiж пахаў травы, кветак, самое зямлi i рэчкi ўварваўся струмень паветра, незвычайны, хвалюючы, пахла нейкай птушкай, нiяк не падобнаю да тых, якiх ведаў Бiм, - усякiх там вераб'ёў, вясёлых сiнiц, плiсак i ўсякае драбязы, дагнаць якую нечага i брацца (спрабавалi). Пахла чымсьцi невядомым, што хвалявала кроў. Бiм прыпынiўся i паглядзеў на Iвана Iванавiча. А той збочыў, нiчога не заўважыў. Бiм быў здзiўлены: сябар жа не чуе. Дык ён жа калека! I тады Бiм вырашыў сам: паволi пераступаючы ў пацяжцы, пачаў падыходзiць да невядомага, ужо не гледзячы на Iвана Iванавiча. Крокi запаволiлiся, ён быццам выбiраў, куды паставiць кожную лапу, каб не зашамацець, не зачапiць за былiнку.

Нарэшце пах стаў такi моцны, што iсцi далей было немагчыма. I Бiм так i не апусцiў на зямлю правую пярэднюю лапу, прыкiпеў на месцы, нiбыта ўкамянеў. Гэта была быццам скульптура сабакi, зробленая ўмелым скульптарам. Вось яна, першая стойка! Першае абуджэнне паляўнiчага азарту, якi забiрае да самазабыцця.

Ды не, гаспадар цiха падыходзiць, ледзь-ледзь пагладжвае Бiма, якi лёгенька трымцiць усiм целам.

- Добра, добра, хлопчык. Добра, - i бярэцца за аброжак. - Пайшоў... Пайшоў...

А Бiм не можа - нестае сiлы.

- Пайшоў... Пайшоў... - цягне яго Iван Iванавiч.

I Бiм пайшоў. Цiхенька-цiхенька. Застаецца адно крыху. Але тут рэзка загад:

- Наперад!!!

Бiм скочыў. Шумна выпырхнула перапёлка. Бiм кiнуўся за ёю i-i-i... пагнаў, азартна, колькi ставала сiлы.

- Наза-ад! - крыкнуў гаспадар.

Але Бiм нiчога не чуў, быццам не меў вушэй.

- Наза-ад! - I свiсток. - Наза-ад! - I свiсток.

Бiм бег да таго часу, пакуль не згубiў з воч перапёлку, а потым, вясёлы i радасны, вярнуўся. Але што гэта такое? Гаспадар хмуры, глядзiць сурова, не лашчыць. Усё было зразумела: нiчога не чуе яго сябар! Няшчасны сябар... Бiм неяк асцярожненька лiзнуў яго ў руку, душэўна спачуваючы i шкадуючы за гэту непапраўную спадчынную непаўнацэннасць самае блiзкае iстоты. Гаспадар сказаў:

- Ды зусiм ты пра iншае, дурненькi. - I весялей: - Ну, дык пачнём, Бiм, па-сапраўднаму. - Ён зняў аброжак, адзеў другi (нязручны) i прышпiлiў да яго доўгую папругу. - Шукай.

Цяпер Бiм шукаў пах перапёлкi - болей нiчога. А Iван Iванавiч накiроўваў яго туды, куды пераляцела птушка. Бiму было няўцям, што яго сябар бачыў, куды прыкладна села птушка пасля ганебнае пагонi (чуць то не чуў, а бачыць бачыў).

I вось той жа самы пах! Бiм не зважае на папругу, звужае чаўнок, вядзе, вядзе, падняў галаву i вядзе паверсе... Зноў стойка! На фоне вечаровага сонца ён дзiвосна цудоўны сваёю незвычайнаю прыгажосцю, ведаць пра якую суджана мала каму. З лёгкiм трымценнем ад хвалявання, Iван Iванавiч узяў за канец повада, накруцiў на руку i цiха загадаў:

- Наперад... Наперад...

Бiм пайшоў на падводку. I яшчэ раз прыпынiўся.

- Наперад!!!

Бiм кiнуўся гэтаксама, як i першы раз. Перапёлка цяпер выпырхнула з гучным стракатаннем крылля. Бiм зноў быў кiнуўся бязглузда даганяць птушку, але... рывок за павадок вымусiў яго адскочыць назад.

- Назад!!! - крыкнуў гаспадар. - Нельга!!!

Бiм адкiнуўся, упаў. Ён не разумеў - завошта гэтак. I напiнаў павадок, куды паляцела перапёлка.

- Ляжаць!

Бiм лёг.

I яшчэ раз усё паўтарылася, толькi па новай перапёлцы. Але цяпер Бiм адчуў рывок за повад раней, чым у мiнулы раз, а пасля загаду лёг i толькi дрыжаў ад хвалявання, азарту i разам з тым панылы, сумны i маркотны: усё гэта было ў ягоным выглядзе ад носа да самага кончыка хваста. Так жа балюча! I не толькi ад жорсткае спрацiвелае папругi, а яшчэ i ад калючак з сярэдзiны аброжка.

- Вось гэтак, Бiмка. Нiчога не зробiш - трэба так. - Iван Iванавiч лашчыў, пагладжваў Бiма.

З гэтага дня i пачаўся сапраўдны паляўнiчы сабака. З гэтага ж дня Бiм зразумеў, што толькi ён, ён адзiн можа ўведаць, дзе птушка, i што гаспадар-то бездапаможны, а нос у яго прыроблены толькi для блiзiру. Пачалася сапраўдная служба, грунтавалася яна на словах: "Нельга", "Назад", "Добра".

А потым - ой! - потым стрэльба! Стрэл. Перапёлка падала, быццам ашпараная.

I даганяць яе, выходзiць, зусiм не патрэбна, толькi знайсцi, падняць на крыло i легчы, а ўсё астатняе зробiць сябар. Абое роўныя ў гэтай гульнi: гаспадар без нюху, сабака без стрэльбы.

Такiм чынам цёплае сяброўства i адданасць пакрысе рабiлiся шчасцем, таму што кожны разумеў i не патрабаваў ад другога больш, чым той можа даць. Гэта аснова, соль сяброўства.

Да двух год Бiм стаў сапраўдным паляўнiчым сабакам, даверлiвым i чэсным. Ён ведаў недзе каля сотнi слоў, што датычылiся дамоўкi i палявання: хай скажа Iван Iванавiч "Падай" - зробiць; скажа ён "Падай пантофлi" - падасць, "Нясi мiску" - прынясе, "На крэсла!" - сядзе на крэсла. Ды гэта што! У вачах чытаў: добра глядзiць гаспадар на чалавека, i Бiму ён - знаёмы з гэтага часу; непрыязна зiрне - i Бiм, бывае, загырчыць; нават лiслiвасць (ласкавую лiслiвасць) ён лавiў у голасе чужога. Але нiкога i нiколi Бiм не ўкусiў - хоць ты на хвост наступi. Забрахаць мог ноччу, папярэдзiць, што да вогнiшча iдзе чужы, - гэта, калi ласка, але кусацца - нiколi. Такая ўжо iнтэлiгентная парода.

Што датычыцца iнтэлiгенцыi, то Бiм нават умеў такое: сам навучыўся, дайшоў сваiм розумам, падрапаць за дзверы, каб адчынiлi. Здараецца, захварэе Iван Iванавiч i не iдзе з iм гуляць, а выпускае аднаго. Бiм крыху пабегае, управiцца, як i належыць, i спяшае дадому. Падрапае за дзверы, стаўшы на заднiя лапы, крышку паскуголiць, просячыся, i дзверы адчыняцца, гаспадар, цяжка шлёпаючы па прыхожай, сустрэне, палашчыць i зноў кладзецца ў ложак. Гэта калi ён, пажылы чалавек, пахворвае (дарэчы, пахворвае ён усё часцей i часцей, такога Бiм не мог не заўважыць). Бiм моцна засвоiў: падрапай за дзверы, i табе адчыняць абавязкова; дзверы для таго i ёсць, каб кожны мог зайсцi: папрасiся i цябе ўпусцяць. На яго сабачы розум гэта было ўжо цвёрдае перакананне.

Толькi не ведаў Бiм i не мог ведаць, колькi потым будзе расчаравання i бяды ад такое наiўнае даверлiвасцi, не ведаў i не мог ведаць, што ёсць дзверы, якiя не адчыняюцца, колькi за iх не драпайся.

Што яно там будзе надалей, невядома, а пакуль што застаецца сказаць адно: Бiм, сабака з выдатным чуццём, так i застаўся сумнiцельным - пасведчанне на радаслоўную яму не выдалi. Двойчы Iван Iванавiч выводзiў яго на выстаўку: здымалi з рынга без адзнакi. Выходзiць, чужак.

I ўсё ж Бiм не спадчынная бездар, а выдатны сапраўдны сабака: птушак ён пачаў шукаць з васьмi месяцаў. Ды як яшчэ! Хочацца верыць, што ў яго будзе добрая будучыня.

Раздзел 2

ВЯСНОВЫ ЛЕС

У другi сезон, гэта значыць на трэцi год ад нараджэння Бiма, Iван Iванавiч пазнаёмiў яго з лесам. Гэта было надта цiкава i сабаку, i гаспадару.

У лузе i на полi - там усё бачна: прастора, трава, збажына, гаспадар заўсёды навiдавоку, снуй чаўнаком у шырокiм пошуку, шукай, знайдзi, рабi стойку i чакай загаду. Любата! А тут, у лесе, зусiм-зусiм не тое.

Была ранняя вясна.

Калi яны прыйшлi першы раз, змярканне толькi пачыналася, а мiж дрэў быў прыцемак, хаця лiсця яшчэ не было. Знiзу ўсё ў цёмных адценнях: ствалы дрэў, леташняя цёмна-карычневая лiстота, карычнева-шэрыя сцяблы травы, нават ягады шыпшыны, густа-рубiнавыя ўвосень, цяпер, выстаяўшы зiму, здавалiся зярняткамi кавы.

Галiнкi лёгенька шумелi пад слабым ветрыкам, рэдзенькiя, голыя; яны быццам абмацвалi адна адну, то краналiся кончыкамi, то ледзь датыкалiся сярэдзiнаю: цi жывыя? Вяршалiны слабенька пагойдвалiся - дрэвы здавалiся жывымi нават i без лiсця. Усё было таямнiча-шапаткое i густа-пахучае: i дрэвы, i лiсце пад нагамi, мяккае, з вясновым пахам лясное зямлi, i крокi Iвана Iванавiча, асцярожныя i цiхiя. Яго чаравiкi таксама шоргалi, а сляды пахлi куды мацней, чым у полi. За кожным дрэвам штосьцi незнаёмае, таямнiчае. Таму Бiм i не адыходзiў ад Iвана Iванавiча болей, чым крокаў на дваццаць: прабяжыць уперад налева, направа - i коцiцца назад i глядзiць у твар, быццам пытаецца: "Чаго мы сюды трапiлi?"

- Не разбярэшся што да чаго? - здагадаўся Iван Iванавiч. - Разбярэшся, Бiмка, зразумееш. Пачакай крышку.

Так i iшлi, паглядваючы адзiн на аднаго.

Але вось яны спынiлiся на шырокай паляне, на перакрыжаваннi двух прасек: дарогi ва ўсе чатыры бакi. Iван Iванавiч стаў за арэхавы куст, тварам да захаду, i глядзеў угору. Бiм пазiраў туды, з усяе сiлы стараўся здагадацца, што гэта там трэба выглядзець.

Уверсе было светла, а тут, унiзе, рабiлася ўсё цямней i цямней. Нехта прашамаў у лесе i сцiх. Яшчэ пашамаў i сцiх. Бiм прытулiўся да нагi Iвана Iванавiча - гэта так ён пытаўся: "Што там? Хто там? Можа, пойдзем паглядзiм?"

- Заяц, - ледзь чутна сказаў гаспадар. - Усё добра, Бiм. Добра. Заяц. Хай яго...

Ну, калi "добра", значыць, усё ў парадку. "Заяц" - таксама зразумела: неаднойчы, калi Бiм натыкаўся на след звярка, яму паўтаралi гэтае слова. А раз бачыў i самога зайца, паспрабаваў быў дагнаць яго, але меў суровае папярэджанне i быў пакараны. Нельга!

Такiм чынам, недалёка прашамацеў заяц. А што далей?

Раптам уверсе нехта нябачны i незнаёмы захоркаў: "Хор-хор!.. Хор-хор... Хор-хор!.." Бiм пачуў гэта першы i здрыгануўся. Гаспадар таксама. Абодва глядзелi ўгору, толькi ўгору...

Нечакана на фоне барвова-сiняватага неба ўздоўж прасекi паказалася птушка. Яна ляцела проста на iх, толькi зрэдку пакрыквала так, быццам гэта не птушка, а звярок ляцiць i хоркае. Але то ўсё ж была птушка. Яна здавалася вялiкай, крылле яе было бясшумнае (не тое, што ў перапёлкi, курапаткi цi ў качкi). Адным словам, незнаёмае ляцела ўгары.

Iван Iванавiч падняў стрэльбу. Бiм, быццам па загаду, лёг i не адводзiў вачэй ад птушкi... У лесе стрэл быў такi моцны i рэзкi, якога Бiм раней нiколi не чуў. Рэха пракацiлася па лесе i зацiхла далёка-далёка.

Птушка ўпала ў кусты, але сябры яе скоранька адшукалi. Iван Iванавiч паклаў яе перад Бiмам i сказаў:

- Знаёмся, браток, - слонка. - I яшчэ раз паўтарыў: - Слонка.

Бiм абнюхваў, чапаў лапаю за доўгую дзюбу, потым сеў, уздрыгваючы i перабiраючы пярэднiмi лапамi ад здзiўлення. Вядома ж, ён гэтым самым i гаварыў сам сабе: "Такiх насоў не бачыў. Вось гэта сапраўдны но-ос!"

А лес слабенька шумеў, усё цiшэй i цiшэй. Потым зусiм раптам прыцiх, адразу неяк, быццам хтосьцi нябачны лёгенька махнуў шырокiм крылом над дрэвамi апошнi раз: хопiць шамацення. Галiны знерухомелi, дрэвы, здавалася, засыналi, хiба толькi зрэдку ўздрыгвалi ў прыцемках.

Праляцелi яшчэ тры слонкi, але Iван Iванавiч не страляў. Хаця апошняй яны ўжо не бачылi ў цемнаце, а толькi чулi яе голас, але Бiм быў здзiўлены: чаму сябар не страляў нават у тых, якiя добра былi вiдаць. Ад гэтага Бiм хваляваўся. А Iван Iванавiч цi проста глядзеў угору, цi, панурыўшыся, слухаў цiшыню. Абодва маўчалi.

Вось калi ўжо не патрэбны словы - нi чалавеку, нi тым болей сабаку!

Толькi напаследак, перад адыходам, Iван Iванавiч прамовiў:

- Добра, Бiм! Зноў пачынаецца жыццё. Вясна.

Па iнтанацыi Бiм зразумеў, што гаспадару прыемна. I ён таркануў носам у яго калена, павiляў хвастом: добра, маўляў, што i сказаць.

...Другi раз яны прыходзiлi сюды позняю ранiцаю, але ўжо без стрэльбы.

Духмяныя, тоненькiя струменьчыкi ад храсткоў травы - усё гэта было наўздзiў новае i захапляючае. Сонца прасвечвала ў лесе ўсё наскрозь, акрамя сасоннiку, ды i той мясцiнамi быў спаласованы золатам праменняў. I была цiшыня. Галоўнае - была цiшыня. Якая ж яна прыгожая - вясновая ранiшняя цiшыня ў лесе!

Гэты раз Бiм быў смялейшы: далёка было вiдаць (не тое, што тады ў прыцемкi). I ён лятаў па лесе ўволю, не спускаў, аднак, з вачэй гаспадара. Усё было цудоўна.

Нарэшце Бiм набег на нiтачку слончынага паху. I павёў. I зрабiў класiчную стойку. Iван Iванавiч паслаў наперад, хоць страляць i не было з чаго. Ды яшчэ загадаў ляжаць як i трэба, калi ўзлятае птушка. Абсалютна незразумела, бачыць цi не гаспадар? Бiм скоса паглядзеў на яго, пакуль не ўпэўнiўся: бачыць.

Па другой слонцы ўсё было гэтаксама. Нешта накшталт крыўды паказваў Бiм: насцярожаны позiрк, прабежкi поруч, нават спробы не слухацца - адным словам незадаволенасць расла i трэба было даць ёй выйсце. Менавiта таму Бiм i пагнаўся за трэцяю слонкаю, як звычайны дварняга. Але за слонкаю далёка не пабяжыш: мiльганула сярод галiн - i няма яе. Бiм вярнуўся незадаволены, ды яшчэ i зарабiў. Што ж, ён лёг збоч i ўздыхнуў (сабакi здорава ўмеюць рабiць гэта).

Усё гэта можна было стрываць, каб не яшчэ адна крыўда: Бiм у гэты раз уведаў пра новы недахоп у гаспадара - сапсаванае чуццё: i без таго бясчутны, ды яшчэ... А было гэта так.

Спынiўся Iван Iванавiч, i глядзiць вакол, i нюхае (куды там!). Потым ступiў да дрэва, прысеў i цiхенька, адным пальцам, пагладзiў кветачку, малюсенькую такую (Iвану Iванавiчу яна амаль не пахне, а Бiму такая смярдзючая). I навошта яму тая кветачка? Але гаспадар сядзеў, усмiхаўся. Бiм, вядома, зрабiў выгляд, што яму таксама быццам бы добра, але гэта толькi з-за павагi да гаспадара, а сам ён быў моцна здзiўлены.

- Ты паглядзi, паглядзi ж, Бiм! - усклiкнуў Iван Iванавiч i нахiлiў сабаку носам да кветкi.

Такога Бiм не мог стрываць, ён адвярнуўся. Потым незадаволена адышоў i лёг на палянцы, быццам хацеў сказаць: "Ну i нюхай сваю кветачку!" Рознагалоссi патрабавалi высвятлення адносiн неадкладна, але гаспадар смяяўся ў вочы Бiму шчаслiвым смехам. I гэта было крыўдна. "Яшчэ мне i рагоча!"

А той зноў да кветкi:

- Дзень добры, першанькая!

Бiм зразумеў, што "дзень добры" сказана не яму.

Рэўнасць пракралася ў сабачую душу, калi можна так сказаць, вось што здарылася таго дня. Толькi дома адносiны быццам наладзiлiся. Але дзень у Бiма выйшаў няўдалы: была дзiчына - не стралялi, пабег сам па птушку - пакаралi, ды яшчэ i кветка тая. Не, усё ж i ў сабакi бывае сабачае жыццё, бо жыве ён загiпнатызаваны трыма словамi-"кiтамi": "Нельга", "Назад", "Добра".

Толькi не ведалi яны - нi Бiм, нi Iван Iванавiч, - што некалi гэты дзень, калi б яны ўспомнiлi яго, здаўся б iм вялiкiм шчасцем.

ЗАПIСКI ГАСПАДАРА

У стомленым ад зiмовага палону лесе, калi яшчэ не распусцiлiся пупышкi, але ўжо прачнулiся, калi горкiя пнi зiмовае высечкi яшчэ не пусцiлi пасынкаў, але заплакалi ўжо, калi мёртвы шэры лiст ляжыць навокал пластом, калi голае галлё яшчэ не шумiць, а толькi цiхенька кранаецца адно аднаго, неспадзявана адчуецца пралескавы пах! Ледзь-ледзь улоўны, але гэта пах жыцця, якое ачнулася, i таму ён чуллiва-радасны, хоць амаль i нячутны. Гляджу навокал аказалася, яна побач. Стаiць на зямлi кветка, малюсенькая кропелька блакiтнага неба, такая простая i шчырая вястуння радасцi i шчасця, каму яно суджана i наканавана. Але для кожнага - i шчаслiвага, i няшчаснага - зараз яна жыццёвая прыгажосць.

Вось так i сярод нас, чалавекаў: ёсць людзi сцiплыя, з чыстым сэрцам, "непрыкметныя" i "маленькiя", але з вялiкай душою. Яны ж i ўпрыгожваюць жыццё, нясуць у сабе ўсё лепшае, што толькi мае чалавецтва, - дабрату, прастату, даверлiвасць. Так i пралеска здаецца кропелькаю неба на зямлi...

А праз некалькi дзён (учора) мы былi з Бiмам на тым самым месцы. Неба пакрапiла лес ужо тысячамi блакiтных кропелек. Шукаю, вызiраю: дзе ж яна, тая самая першая, самая смелая? Здаецца, вось яна. Яна цi не? Не ведаю. Iх так многа, што тае ўжо не заўважыць, не адшукаць: згубiлася мiж астатнiх, зраўнялася з iмi. А яна ж такая маленькая, але геройская, такая цiхая, але настырная, што пачынае здавацца, быццам гэта яе спалохалiся апошнiя замаразкi, здалiся, вывесiлi перад досвiткам белы сцяг апошняе шэранi на ўзлеску. Iдзе жыццё.

...А Бiму нiчога гэтага не зразумець. Нават пакрыўдзiўся першы раз, прыраўнаваў. Дарэчы, як было ўжо i многа кветак, ён i тады не зважаў на iх. Калi пачаў настаўляць яго, паводзiў сябе не вельмi: пакрыўдзiўся без стрэльбы. З iм мы на розным узроўнi развiцця, але вельмi i вельмi блiзкiя. Прырода стварае па ўстойлiваму закону: неабходнасцi аднаго другому, пачынаючы ад самых прымiтыўных i канчаючы самым высокаразвiтым жыццём, усюды гэты закон... Хiба мог бы я перажыць такую жудасную адзiноту, каб не было Бiма?

...Як яна была патрэбна мне! Яна таксама любiла пралескi. Мiнулае, нiбыта сон...

А цi не сон i цяперашняе? Цi не сон гэта, учарашнi лес з блакiтам на зямлi? Што ж: блакiтныя сны - незямное гаючае лякарства, хоць i часовае. Вядома, часовае. Бо каб нават i пiсьменнiкi прапаведавалi толькi блакiтныя сны, забываючы пра шэры колер, то чалавецтва перастала б клапацiцца пра будучыню, прыняло б цяперашняе за вечнае i ў будучым. Асуджанасць у часе i складаецца з таго, што цяперашняе павiнна стаць толькi мiнулым. Няма ў чалавека ўлады, каб загадаць: "Спынiся, сонца!" Час несупынны, нястрыманы i няўмольны. Усё - гэта час i рух. А той, хто шукае толькi вечна нязменнага блакiтнага спакою, той ужо - мiнулае, цi гэта малады i клапатлiвы пра сябе цi састарэлы - гады не маюць значэння. Блакiтнае мае свой голас, яно гучыць, як супакоенасць, забыццё, але толькi на часiну, каб толькi адпачыць; такiя хвiлiны нельга марнаваць.

Каб быў я пiсьменнiк, то я абавязкова сказаў бы так:

"О неспакойны Чалавек! За тое, што думаеш, пакутуеш дзеля будучынi, слава табе! Калi захочацца табе даць адпачынак душы, iдзi напрадвеснi ў лес да пралесак, i ты ўбачыш цудоўны сон-яву. Iдзi хутчэй: праз некалькi дзён пралесак можа i не стаць, а ты не зможаш запомнiць чароўнага вiдовiшча, падараванага прыродаю. Iдзi, адпачнi. Пралескi - на шчасце, гавораць людзi".

...А Бiм храпе. I снiць: перабiрае нагамi - бяжыць спрасонку. Яму пралескi як пятая нага: што блакiтнае, тое бачыцца яму шэрым (такi ўжо бясколерны ў сабакi зрок). Прырода стварыла быццам ачарнiцеля рэчаiснасцi. Паспрабуй угавары яго, мiлага сябра, каб ён паглядзеў вачыма чалавека. Хоць голаў яму адкруцi, а будзе бачыць ён па-свойму. Зусiм самастойны сабака.

Раздзел 3

ПЕРШЫ ВОРАГ БIМА

Мiнула лета, вясёлае Бiму, радаснае, поўнае сяброўства з Iванам Iванавiчам. Выхады на лугi i балоты (без стрэльбы), сонечныя днi, купанне, цiхiя вечары на беразе рэчкi - што яшчэ патрэбна кожнаму сабаку? Нiчога не трэба - гэта вядома.

На трэнiроўках i настаўленнi яны сустракалiся з паляўнiчымi. З гэтымi знаёмства адбывалася адразу ж, таму што з кожным такiм чалавекам быў сабака. Яшчэ да таго, як сыходзiлiся гаспадары, сабакi беглi адзiн да аднаго i коратка перагаворвалiся сабачаю моваю рухаў i позiркаў:

"Ты хто: ён цi яна?" - пытаўся Бiм, абнюхваў адпаведныя месцы (толькi для блiзiру, вядома).

"Сам бачыш, чаго пытаешся", - адказвала яна.

"Як жывецца?" - весела пытаўся Бiм.

"Працуем!" - вiскнуўшы, адказвала субяседнiца, гуллiва падскочыўшы на ўсiх чатырох нагах.

Пасля гэтага яны курэлi да гаспадароў i то аднаму, то другому дакладвалi пра знаёмства. Калi абодва паляўнiчыя садзiлiся ў цень пад кусты цi дрэва, каб пагаварыць, сабакi нагульвалiся так, што язык не ўлазiў у рот. Тады яны клалiся каля гаспадароў i слухалi цiхую шчырую гаворку.

Астатнiя людзi, акрамя паляўнiчых, мала цiкавiлi Бiма: людзi, i ўсё там. Усе яны добрыя. Але ж не паляўнiчыя!

А вось сабакi, гэтыя - розныя.

Аднойчы на лузе спаткаўся ён з кудлаценькiм сабачкам, удвая меншым за яго, чорненькiм такiм. Павiталiся халаднавата, без гуллiвасцi. Ды якiя там смешачкi, калi новенькi на звычайны ў такiх выпадках кодэкс пытанняў адказваў, лянiва махаючы хвастом.

"Я есцi хачу".

Пахла ў яго з рота мышанём. I Бiм спытаўся здзiўлена, абнюхаўшы яго губы:

"Ты з'еў мыш?"

"З'еў мыш, - адказаў той. - Я хачу есцi". - I ўзяўся грызцi белы вузлаваты корань чароту.

Бiм хацеў таксама паспытаць чаротавага кораня, але Кудлатка запратэставаў, сказаў усё тое ж:

"Я есцi хачу".

Бiм пасядзеў, пачакаў, пакуль ён дагрыз усё, i запрасiў яго з сабою. Той пайшоў без пярэчанняў, патрухваючыся ўслед, ускудлачаны, але чысты: вiдаць, любiў купацца, як i большасць сабак, таму летам яны i не бываюць гразныя, нават валацугi. Бiм прывёў яго да гаспадара, якi здалёку сачыў за знаёмствам свайго сябра. Але Кудлатка не паверыў адразу чужому чалавеку, сеў наводдаль, не гледзячы на тое, што Бiм увесь час бегаў ад гаспадара да яго i назад, клiкаў, пераконваў. Iван Iванавiч зняў рукзак, дастаў адтуль каўбасу, адрэзаў маленькi кавалачак i кiнуў Кудлатку:

- Iдзi ка мне, Кудлатка. Iдзi.

Кавалачак упаў за тры метры ад яго. Ён, асцярожна пераступаючы, дастаў да яго, з'еў адразу. Па другi кавалачак падышоў блiжэй. А пасля сеў ля самых ног чалавека, нават даўся пагладзiць сябе, хоць i з аглядкаю. Бiм i Iван Iванавiч аддалi яму ўсё кольца каўбасы: гаспадар кiдаў кавалачкi, а Бiм не замiнаў Кудлатку есцi. Усё не новае: кiнь кавалачак - падыдзе блiжэй, кiнь другi яшчэ блiжэй, разам з трэцiм, чацвёртым - будзе ля самых ног i стане служыць вераю i праўдаю. Так думаў Iван Iванавiч. Ён абмацаў Кудлатку, паляпаў па загрыўку i сказаў:

- Нос халодны - здаровы. Гэта добра. - I загадаў абодвум: - Пайшлi, пайшлi!

Кудлатка не разумеў такiх слоў, але калi ўбачыў, як Бiм заснаваў чаўнаком па траве, скемiў: трэба бегаць. I, вядома, яны загулялi зусiм па-сабачы, так, што Бiм нават забыўся, чаго ён тут. Iван Iванавiч не пярэчыў, а iшоў сабе, пасвiстваў.

Да горада Кудлатка правёў без усяго, але на ўскраiне нечакана сеў збоч дарогi - i нi з месца. Клiкалi, запрашалi - не iдзе. Так i застаўся сядзець, праводзiў iх вачыма. Памылiўся Iван Iванавiч - не кожнага сабаку можна купiць за хлеб.

Бiм не ведаў i не мог ведаць, што ў Кудлаткi таксама былi гаспадары, што жылi яны ў сваiм маленькiм домiку, што тую вулiцу, дзе быў дамок, знеслi, а гаспадарам Кудлаткi далi кватэру на пятым паверсе, з выгодамi.

Адным словам, кiнулi Кудлатку на волю бога. Але ён знайшоў i новы дом, i дзверы гаспадара, а там яго набiлi i прагналi. Вось i жыве ён адзiн. Ходзiць па горадзе толькi ноччу, як i многiя бяздомныя сабакi. Iван Iванавiч дагадаўся пра ўсё, але расказаць Бiму немагчыма. Бiм проста не хацеў пакiдаць яго: азiраўся, прыпыняўся i пазiраў на Iвана Iванавiча. А той iшоў сабе.

Каб толькi ведаў ён, якi горкi лёс звядзе Бiма i Кудлатку, каб ведаў, дзе i калi сустрэнуцца яны, не iшоў бы цяпер так спакойна. Але будучыня невядома i чалавеку.

...Мiнула трэцяе лета. Добрае Бiму лета, нядрэннае i Iвану Iванавiчу. Аднае ночы гаспадар зачынiў акно i сказаў:

- Марозiк, Бiмка, першы марозiк.

Бiм не зразумеў. Ён устаў i тыцнуўся носам у калена Iвану Iванавiчу, быццам сказаў: "Не разумею".

Iван Iванавiч ведаў сабачую мову добра - мову вачэй i рухаў. Ён запалiў святло i спытаў:

- Не разумееш, дурненькi? - Потым растлумачыў дакладна: - На слонак заўтра. Слонка.

Во, гэта слова Бiм ведаў! Ён падскочыў i ўсё-такi лiзнуў свайго гаспадара ў падбародак.

- На паляванне заўтра, на паляванне, Бiм!

Куды там! Бiм закруцiўся, як юла, ловячы свой хвост, вiскнуў, потым сеў i ўпiўся вачыма ў твар Iвана Iванавiча, уздрыгваючы ачосамi пярэднiх лап. Гэта чаруючае слова "паляванне" вядома Бiму як сiгнал на шчасце.

Але гаспадар загадаў:

- А пакуль што спаць. - Выключыў святло i лёг.

Да канца ночы Бiм пралежаў ля ложка сябра. Якi там сон! Ён i сам, Iван Iванавiч, то драмаў, то прачынаўся ў чаканнi свiтання.

Ранiцаю яны разам склалi рукзак, выцерлi ад масла ствалы стрэльбы, крыху пад'елi (на паляванне iсцi нельга наеўшыся), праверылi патранташ, перакладваючы набоi з гнязда ў гняздо. Работы было многа на гэты кароткi час збораў: гаспадар на кухню - Бiм на кухню, гаспадар у кладоўку - Бiм туды, гаспадар вымае кансерву з рукзака (нядобра легла) - Бiм бярэ яе i пхае назад, гаспадар правярае патроны - Бiм сочыць (каб не памылiўся); i ў футарал ад стрэльбы трэба не раз тыцнуцца носам (цi тут?); а тут якраз свярбiць за вухам ад хвалявання - толькi i ведай, што падымай лапу i чухай, прападзi яно пропадам, калi без таго клопату - не прадыхнуць.

Ну, сабралiся. Бiм быў у захапленнi. Як жа! На гаспадару паляўнiчая куртка, закiнута за плечы паляўнiчая сумка, знята стрэльба.

- На паляванне, Бiм! На паляванне, - паўтарыў ён.

"На паляванне, на паляванне!" - гаварылi Бiмавы вочы ад захаплення. Ён нават павiскваў, перапоўнены ўдзячнасцю i любоўю да свайго адзiнага на свеце сябра.

У гэты момант i ўвайшоў чалавек. Бiм ведаў яго - сустракаў на дварэ, - але лiчыў нецiкавым, якi не заслугоўвае асаблiвае ўвагi. Каратканогi, тоўсты, шыракаплечы, шыракатвары, ён сказаў чуць скрыпучым баском:

- Значыцца, прывiтанне! - I сеў на крэсла, выцiраючы твар хусцiнкаю. Та-ак... На паляванне, значыцца?

- На паляванне, - незадаволена буркнуў Iван Iванавiч, - на слонак. Ды вы заходзьце - будзеце госцем.

- Вось та-ак... на паляванне... Давядзецца адкласцi, значыцца.

Бiм перавёў позiрк з гаспадара на госця, здзiўлена i ўважлiва. Iван Iванавiч сказаў амаль сярдзiта:

- Я не разумею. Растлумачце.

I тут Бiм, наш ласкавы Бiм, спачатку чуць загырчаў i неспадзеўкi гаўкнуў. Зроду такога не здаралася, каб дома - i на госця. Госць не спалохаўся, яму, здавалася, было ўсё роўна.

- На месца! - гэтак жа сярдзiта загадаў Iван Iванавiч.

Бiм пакарыўся: лёг на ляжак, паклаўшы галаву на лапы, i глядзеў на госця.

- Бач ты! Слухае, значыцца. Та-ак... Значыцца, ён i на жыхароў у пад'ездзе брэша, напрыклад, як на лiсу?

- Нiколi. Нiколi i нi на кога. Гэта першы раз. Слова гонару! - хваляваўся Iван Iванавiч i сердаваў: - Дарэчы, да лiсiц ён нiчога не мае.

- Та-ак, - зноў завёў госць. - Давайце па парадку.

Iван Iванавiч скiнуў куртку i сумку.

- Я слухаю вас.

- У вас, значыцца, сабака, - пачаў госць. - А ў мяне, - ён выняў з кiшэнi паперку, - скарга на яго. - I падаў гаспадару.

Iван Iванавiч чытаў i хваляваўся. Бiм прыкмецiў гэта, самохаць сышоў са свайго месца i сеў ля ног сябра, быццам баронячы яго, але на госця больш не глядзеў, хоць i быў напагатове.

- Глупства ўсё, - сказаў Iван Iванавiч спакайней. - Глупства. Бiм ласкавы сабака, нiкога не кусаў i не ўкусiць, нiкога не пакрыўдзiць. Сабака iнтэлiгентны.

- Хэ-хэ-хэ! - пакалыхаў жыватом госць. I недарэчна чыхнуў. - О-о, скацiна! - бяскрыўдна сказаў ён да Бiма.

Бiм яшчэ больш адвярнуўся ўбок, але зразумеў, што гавораць пра яго. I ўздыхнуў.

- Як гэта вы разбiраеце скаргi? - спытаў Iван Iванавiч ужо спакойна, усмешлiва. - На каго скарга, таму даяце яе чытаць. Я i так паверыў бы вам, каб пераказалi.

Бiм заўважыў у вачах у госця смяшынку. А той прама сказаў:

- Перш-наперш, так i патрабуецца. Па-другое, скарга не на вас, а на сабаку. А сабаку мы чытаць не дадзiм... - I засмяяўся.

Гаспадар таксама слаба ўсмiхнуўся. Бiм нават i не падумаў: ведаў, што гаворка пра яго, а што да чаго, не мог уцямiць - вельмi ж незразумелы госць. Той тыцнуў пальцам на Бiма i сказаў:

- Сабаку звальняць трэба. - I махнуў рукою да дзвярэй.

Бiм зразумеў, што патрэбна ад яго: пайсцi. Але ад гаспадара не адступiў i на сантыметр.

- А вы паклiчце тую, што скардзiцца, - пагаворым, уладзiм усё, магчыма, папрасiў Iван Iванавiч.

Госць, зусiм нечакана, пайшоў i скора вярнуўся з жанчынаю:

- Вось прывёў да цябе цётку, значыцца.

Бiм яе таксама ведаў: невялiчкая, крыклiвенькая i тлустая, яна, аднак, цэлыя днi сядзела на лаўцы на двары з iншымi вольнымi жанчынамi. Аднойчы Бiм нават лiзнуў яе ў руку (не ад залiшняе павагi да яе, а да чалавецтва наогул), ад чаго яна завiшчала i пачала крычаць нешта на ўвесь двор, да адчыненых акон. Што яна там крычала, Бiм не зразумеў, але напалохаўся, даў дзёру i задрапаў дома ў дзверы. Больш ён нi ў чым вiны перад цёткаю не меў. I вось яна ўвайшла. Што з iм зрабiлася! Ён пачаў тулiцца да ног гаспадара, а калi той пагладзiў яго, то падцiснуў хвост, пайшоў на ляжак i спадылба глядзеў на яе. Ён нiчога не разумеў, што гаварыла цётка, а яна трашчала як сарока i ўсё паказвала на сваю руку. Але па яе рухах, па сярдзiтых позiрках, Бiм зразумеў: гэта за тое, што лiзнуў не таму, каму трэба. Малады-малады быў Бiм, таму i не ўсё мог дакумекаць. Магчыма, ён думаў i так: "Вiнаваты, вядома, але што цяпер зробiш". Ва ўсякiм выпадку нешта накшталт гэтага было ў яго вачах.

Толькi няўцям было Бiму, што вiнавацяць яго несправядлiва.

- Укусiць хацеў! Укусi-iць! Амаль што ўкусi-iў!

Iван Iванавiч, перабiўшы цётчыну траскатню, загаварыў да самога Бiма:

- Бiм! А прынясi мне пантофлi.

Бiм споўнiў гэта з ахвотаю i лёг перад гаспадаром. Той зняў паляўнiчыя чаравiкi i ўсунуў ногi ў пантофлi.

- Цяпер занясi пастаў чаравiкi.

Бiм зрабiў i гэта: па аднаму занёс iх пад вешалку.

Цётка прымоўкла, вылупiла вочы. Госць сказаў з пахвалою:

- Маладзе-ец! Ты бач, умее, значыцца. - Неяк крышку, здаецца, непрыязна паглядзеў на цётку. - А яшчэ ўмее што-небудзь?

- Ды вы сядайце, сядайце, - запрасiў Iван Iванавiч цётку.

Яна села, схавала рукi пад фартух. Гаспадар паставiў Бiму крэсла i загадаў:

- Бiм! На крэсла!

Паўтараць Бiму не трэба было. Цяпер усе сядзелi на крэслах. Цётка прыкусiла язык. Госць задаволена пакiваў нагою, прыказваў:

- Добра выходзiць, добра, добра.

Гаспадар хiтравата прыплюшчыў вочы да Бiма:

- А ну дай лапу. - I падаў руку.

Прывiталiся.

- Цяпер, дурненькi, павiтайся з госцем, - i паказаў на таго пальцам.

Госць падаў руку:

- Здароў, браток, здароў, значыцца.

Бiм зрабiў усё далiкатна, як i патрэбна было.

- А не ўкусiць? - асцярожна запыталася цётка.

- Ну што вы! - здзiвiўся Iван Iванавiч. - Падайце руку i скажыце: "Лапку!"

Тая i сапраўды выцягнула руку з-пад фартуха i падала Бiму:

- Толькi не ўкусi, - папярэдзiла яна.

Ну, а тут няма як i расказаць, што зрабiлася. Бiм шарахнуўся на ляжак, падрыхтаваўся баранiцца, прыцiснуўшыся задам у куток, глядзеў у вочы гаспадару. Iван Iванавiч падышоў да яго, узяў за аброжак i падвёў да пакрыўджанае:

- Дай лапку, дай...

Не, не падаў лапу Бiм. Адвярнуўся i глядзеў на падлогу. Першы раз не паслухаў. I панура паплёўся ў свой куток, паволi, вiнавата i засмучана.

Вой, што тут зрабiлася! Цётка затараторыла, як сухая трашчотка:

- Ты ж мяне збэсцiў! - крычала яна на Iвана Iванавiча. - Нейкi задрыпаны сабака на мяне, савецкую жанчыну, увагi не мае! - I тыцкала пальцам на Бiма. Ды я... ды я... Пачака-ай!

- Даволi! - неспадзявана раўнуў на яе госць. - Брэшаш ты, значыцца. Не кусаў ён цябе i не збiраўся. Ён жа цябе баiцца, як чорт кадзiла.

- Ты не крычы, - прабавала яна абаранiцца.

Тады госць сказаў коратка:

- Кыш! - I загаварыў да гаспадара: - З такiмi iначай нельга. - I зноў цётцы: - Бач ты! "Савецкая жанчына" яшчэ мне... Iдзi адсюль! - рыкнуў ён. Яшчэ раз накаламуць - асмяю! Iдзi! - Скаргу ён парваў перад ёю.

Апошнi сказ госця Бiм зразумеў выдатна. А цётка пайшла маўчком, ганарлiва задраўшы голаў i нi на кога не гледзячы, хоць Бiм цяпер не зводзiў з яе вачэй i нават глядзеў яшчэ на дзверы пасля таго, як яна выйшла, а крокi яе зацiхлi.

- Вельмi ж вы з ёю... грубавата, - сказаў Iван Iванавiч.

- Iнакш няма як, кажу вам: увесь двор скаламуцiць - ведаю. Калi гавару, то ведаю. Во дзе яны ў мяне, гэтыя сплетнiцы i буяны, - ён паляпаў сябе па зашыйку. - Рабiць ёй няма чаго, яна i цаляе, каб куснуць каго. Дай такiм волю, увесь дом пойдзе цераз пень-калоду.

Бiм увесь час сачыў за тварам, за рухамi, iнтанацыяй i зразумеў выдатна: госць i гаспадар нiяк не ворагi, а нават, як здаецца, паважаюць адзiн аднаго. Назiраў ён доўга яшчэ, пакуль яны пра нешта гаварылi. Але калi даведаўся пра асноўнае, то астатняе яго мала цiкавiла. Ён падышоў да ног госця i ўлёгся, быццам хацеў гэтым сказаць: "Прабачце".

ЗАПIСКI ГАСПАДАРА

Сёння быў старшыня дамавога камiтэта, разбiраўся са скаргаю на сабаку. Выйграў Бiм. Мiж iншым, госць мой судзiў, як Саламон. Самародак!

Чаму ж Бiм загырчаў на яго спачатку? А, зразумеў! Я ж не падаў руку, сустрэў прышэльца сурова (давялося ж адкласцi паляванне), а Бiм рабiў усё па сабачай сваёй натуры: вораг гаспадара - i мой вораг. I тут павiнна быць сорамна мне, а не Бiму. Дзiва, якое тонкае ў яго адчуванне iнтанацыi, выразу твару, рухаў! Пра гэта абавязкова трэба памятаць.

Пасля была ў нас цiкавая гаворка са старшынёй дамавога камiтэта. Ён канчаткова перайшоў на "ты".

- Ты, - кажа, - толькi падумай: сто пяцьдзесят кватэр у мяне ў доме. А чатыры-пяць баламутак-гультаек могуць такога нарабiць, што жыць людзям не будзе як. I ўсiх я iх ведаю, i ўсе баяцца, а цiшком клянуць. На дурнога ж жыхара нават i ўнiтаз бурчыць. Дальбо!.. Самы мой страшны вораг хто? Ды той, хто не працуе. У нас можна i так, брат: не працаваць, а есцi, што аж жывот трэскаецца. Тут нешта не тое, скажу я табе шчыра. Нешта не так, значыцца... Можна, можна не працаваць. Бач ты! Вось ты, напрыклад, што робiш?

- Пiшу, - спакойна адказваю яму, хоць не зразумеў жартуе ён цi сур'ёзна гаворыць (вясёлыя людзi часта так могуць).

- Ды цi ж гэта работа! Сядзiш - нiчога не робiш, а грошы, нябось, плацяць?

- Плацяць, - адказваю. - Але ж я мала палучаю - стараваты стаў, за пенсiю жыву.

- А да пенсii - хто?

- Журналiст я. У газетах рабiў. А цяпер патроху пiшу пра тое-сёе дома.

- Пiшаш? - паблажлiва перапытаў ён.

- Пiшу.

- Ну давай, калi на тое пайшло... Вядома, ты чалавек, вiдаць, нядрэнны, а тут бачыш... Вось яно то i ёсць. Я таксама на пенсii, сто рублёў, а працую старшынёй дамкама. Я прывык працаваць, усё жыццё кiрую, i з наменклатуры не выцiснулi, i на другi захад не iшоў... Пад канец ужо зацерлi: нiжэй, нiжэй. Апошняе месца - маленькi заводзiк. Там i пенсiю далi: замiнка крыху выйшла... Працаваць павiнен кожны. Я так думаю.

- Але ж у мяне работа таксама цяжкая, - спрабаваў я апраўдвацца.

- Гэта пiсаць? Глупства. Каб быў ты малады - дабраўся б я i да цябе. Ну, а калi пенсiя... А так, калi маладыя ды не робяць, выкурваю з дома: iдзi на работу, а не - кацiся абаранкам.

Ён i сапраўды насланнё на гультаёў у доме. Здаецца, галоўнае цяпер у яго ў жыццi - даканаць гультаёў, сплетнiкаў i дармаедаў, але затое - i павучаць усiх па парадку, што ён i робiць ахвотна. Даказаць яму, што пiсаць - таксама работа, аказалася немагчыма: тут ён цi хiтрыў з падводным гумарком, цi быў проста паблажлiвы (няхай, як гаворыцца, пiшуць пакуль што - гультаi ёсць i не такiя).

Пайшоў ён добры, без хiтрыкаў, пагладзiў Бiма i сказаў:

- А ты жывi, значыцца. Але з Цёткаю не займайся. - I да мяне: - Ну, бывай. Пiшы, вiдаць, што зробiш, калi такая справа.

Мы пацiснулi адзiн аднаму рукi. Бiм правёў яго да дзвярэй, вiляў хвастом i зазiраў у твар. У Бiма з'явiўся новы знаёмы: Павел Цiтавiч Рыдаеў, у абыходзе: "Палцiтыч".

Затое ў Бiма з'явiўся i вораг: Цётка, адзiны чалавек з усiх людзей, якiя яму не вераць. Сабака спазнаў паклёпнiка. Але паляванне прапала. Бывае так: чакае чалавек добрага дня, а мае адны непрыемнасцi. Бывае.

Раздзел 4

ЖОЎТЫ ЛЕС

У адзiн з наступных дзён досвета яны ўдвух выйшлi з дому. Спачатку ехалi на трамваi, стоячы на пляцоўцы. Вагонаважатая аказалася знаёмая Iвану Iванавiчу i Бiму. Вядома ж, Бiм прывiтаў яе, калi яна выходзiла перакiнуць стрэлку. Важатая пацерабiла яго за вуха, але Бiм не лiзнуў у руку, а проста патупаў лапамi, седзячы, i адстукаў хвастом адпаведнае прывiтанне.

Потым, ужо за горадам, ехалi на аўтобусе, у якiм было толькi пяць-шэсць чалавек у такую рань. Калi садзiлiся, шафёр нешта прабурчаў, паўтараючы "сабака" i "няма дазволу". Бiм лёгка ва ўсiм разабраўся: шафёр не хоча iх везцi, i гэта дрэнна, - гледзячы на твары зразумеў. Адзiн пасажыр заступiўся за iх, другi, наадварот, паддакнуў шафёру. Бiм зацiкаўлена глядзеў на спрэчку. Нарэшце шафёр выйшаў з аўтобуса. На парозе гаспадар даў яму жоўценькую паперку, узышоў па прыступках разам з Бiмам, сеў на сядзенне i журботна ўздыхнуў: "Эх-хэ-хэ!"

Бiм даўно прыкмецiў, што людзi мяняюцца нейкiмi паперкамi, якiя пахнуць бог ведае чым. Аднаго разу ён пачуў, што адна з тых, што ляжалi на стале, пахне крывёю, патыкаў у яе носам, каб заўважыў гаспадар, але той i ў вус не дзьмуў - бясчутны! - а толькi паўтараў сваё "нельга". Ды яшчэ i замкнуў паперкi ў шуфлядзе. Некаторыя, пакуль чыстыя, пахнуць хлебам, каўбасою, наогул, магазiнам, але амаль усе - безлiччу рук. Людзi любяць iх, гэтыя паперкi, хаваюць у кiшэнi, у шуфляды, як гаспадар. Хоць у гэтым Бiм мала петрыў, аднак сцямiў: як толькi гаспадар даў шафёру паперку, яны пасябравалi. Але чаму ўздыхнуў Iван Iванавiч, Бiм не разумеў, i было гэта прыкметна па яго пiльнаму позiрку ў вочы свайму сябру. Наогул, пра магiчную сiлу паперак ён i прыблiзна не здагадваўся - недаступна гэта сабачаму розуму, не ведаў ён, што яму яны некалi саслужаць пагiбельную службу.

Ад шашы да лесу iшлi пяшком.

Iван Iванавiч спынiўся на ўзлеску адпачыць, а Бiм паблiзу аблазiў мясцовасць. Такога лесу ён яшчэ не бачыў нiколi. Лес-то, прынамсi, той самы яны былi тут вясною, прыходзiлi i летам (так, пагуляць), але цяпер усё тут навокал было жоўтае i барвовае, здавалася, што ўсё гарыць i свецiць разам з сонцам.

Дрэвы толькi-толькi пачалi распранацца, i лiсце падала, пагойдвалася ў паветры, нячутна i павольна. Было халаднавата i лёгка, а таму i весела. Пах восеньскага лесу - незвычайны, непаўторны, моцны i чысты такi, што за дзесяткi метраў Бiм чуў, дзе гаспадар. Лясную мыш ён "прыхапiў" здалёку, але не пайшоў за ёю (яна вядомая драбяза), а вось нешта жывое так шыбанула ў нос, што Бiм прыпынiўся. А як падышоў, забрахаў на калючы мячык.

Iван Iванавiч устаў з пянька i падышоў да Бiма.

- Нельга, Бiм! Нельга, дурненькi! Вожык гэта. Назад! - i павёў Бiма за сабою.

Выходзiць, вожык - добры звярок, а чапаць яго нельга...

Цяпер Iван Iванавiч зноў сеў на пянёк, загадаў Бiму таксама сядзець, а сам зняў шапку, паклаў яе побач на зямлю i глядзеў на лiсце. I слухаў лясную цiшыню. I, вядома ж, усмiхаўся! Ён быў цяпер як i заўсёды перад паляваннем.

Бiм таксама слухаў.

Прыляцела сарока, патрашчала нахабна i паляцела. Пераскокваючы з галiнкi на галiнку, наблiзiлася сойка, пакрычала з кашэчым надрывам i таксама паскакала прэч, па галiнках. А вось i каралёк-матылёк-малютка, гэты зусiм-зусiм побач: "Свiць, свiць! Свiць, свiць!" Ну што ты яму зробiш? Сам з жучка, а i ён табе: "Свiсць, свiсць!" Быццам вiтаецца.

А ўсё астатняе - цiшыня.

I вось гаспадар устаў, дастаў з футарала стрэльбу, заклаў у ствалы набоi. Бiм затрымцеў ад хвалявання. Iван Iванавiч ласкава пакудлацiў яму загрывак, i Бiм яшчэ больш захваляваўся.

- Ну, хлопчык, шукай!

Бiм пайшоў! Малым чаўнаком пайшоў, лавiруючы мiж дрэў, прысеўшы, прыгнуўшыся, напружыўшыся i амаль нячутна. Iван Iванавiч пакрысе рушыў услед, любуючыся на работу сябра. Цяпер лес з усёю прыгажосцю астаўся на другiм плане: галоўнае - Бiм, зграбны, азартны, лёгкi на нагу. Зрэдку Iван Iванавiч клiкаў яго да сябе, загадваў ляжаць, каб даць супакоiцца, прызвычаiцца. А скора Бiм пайшоў ужо роўна, па-гаспадарску. Вялiкае майстэрства - работа сетэра! Вось iдзе ён лёгкiм галопам, падняўшы галаву, яму не трэба апускаць яе i шукаць панiзе, ён чуе пах зверху, i шаўкавiстая шэрсць аблягае яго быццам вытачаную шыю; таму такi i прыгожы ён, што нясе галаву высока, з гонарам, упэўненасцю i азартам.

Гэтыя часiны Iвану Iванавiчу былi часiнамi забыцця. Ён забываўся пра вайну, забываўся пра нягоды мiнулага жыцця i пра сваю адзiноту. Нават сын Коля, яго роднае дзiця, якога забрала бязлiтасная вайна, быццам быў побач, быццам ён, бацька, прыносiў радасць яму, нават мёртваму. Ён жа таксама быў паляўнiчы! Мёртвыя не выходзяць з жыцця тых, хто любiў iх, мёртвыя толькi не старэюць, застаюцца ў сэрцах жывых навек маладымi. Так i ў Iвана Iванавiча: рана зацягнулася шрамам на душы, але неадступна балiць. На паляваннi ж усякi боль душы робiцца хоць крышку слабейшы, лягчэйшы. Шчасце таму, хто нарадзiўся паляўнiчым!

I вось Бiм пайшоў павальней, звузiў чаўнок, прыпынiўся на секунду i пайшоў цiха, крадком. Нешта кашачае было цяпер ва ўсiх яго рухах, мяккiх, асцярожных, плаўных. Цяпер ён ужо выцягнуў галаву на ўзроўнi з тулавам. Кожнаю часцiнкаю цела, i нават выцягнутым хвастом, апераным доўгаю шэрсцю, ён быў засяроджаны на струменi паху. Крок... I паднiмаецца толькi адна лапа. Крок - i другая лапа гэтак жа на долю секунды застыне ў паветры i нячутна апускаецца. Нарэшце пярэдняя правая, як амаль i заўсёды, застыла, не дакранулася да зямлi.

Ззаду, узяўшы напагатове стрэльбу, цiха падышоў Iван Iванавiч. Цяпер дзве статуi: чалавек i сабака.

Лес маўчыць. Толькi ледзь-ледзь хвалюецца залатое лiсце бяроз, купаецца ў сонечным бляску. Зацiхлi маладыя дубкi побач з велiчным асiлкам дубам, бацькам i прародзiчам. Бязгучна трапяталiся на асiне срабрыста-шэранькiя лiсцiкi.

А на апалым жоўтым лiсцi стаяў сабака - адно з лепшых тварэнняў прыроды i чалавечага цярпення. Не варухнецца нi адзiн мускул! У такiя хвiлiны Бiм здаецца паўмёртвым, быццам у трансе ад захаплення i азарту. Вось што такое класiчная стойка ў жоўтым лесе.

- Наперад, хлопчык...

Бiм падняў слонку на крыло.

Стрэл!

Лес здрыгануўся, адгукнуўся незадаволеным, пакрыўджаным рэхам. Здалося, што бярозка, якая зайшла да мяжы дубняку i асiннiку, спалохалася, здрыганулася. Дубы вухнулi, як вiцязi. Асiна, што побач, паспешна пасыпала лiсце.

Слонка ўпала, як камячок. Бiм падаў яе як належыць. Але гаспадар, пагладзiўшы Бiма i падзякаваўшы за прыгожую работу, патрымаў птушку на далонi, паглядзеў на яе i задумёна сказаў:

- Эх, не трэба было б...

Бiм не зразумеў, паглядзеў у твар Iвану Iванавiчу, а той гаварыў:

- Толькi з-за цябе, Бiм, толькi з-за цябе, дурненькi. А так - не варта.

I зноў Бiм не зразумеў - не дазволена яму такое зразумець. Але ўсё паляванне гаспадар "пудлаваў", быццам сляпы. Зусiм засердаваў сабака, калi гаспадар у адну слонку зусiм не стрэлiў. Затое апошнюю зрэзаў чыста.

Дадому яны вярталiся ўжо прыцемкамi, абодва стомленыя i абодва добрыя, ласкавыя адзiн да аднаго. Бiм, напрыклад, не захацеў начаваць на сваiм лежаку, а прыцягнуў з яго падсцiлку да ложка Iвана Iванавiча i ўклаўся побач з iм, на падлозе. Гэта было неспраста: яго нельга было прагнаць на месца, таму што "месца" ён прынёс з сабою. Iван Iванавiч пакратаў яго за вуха, пагладзiў па хiбу. Сяброўства, здавалася, будзе навек.

Тае ночы Iван Iванавiч чамусьцi цiхенька стагнаў, уставаў, каўтаў таблеткi i зноў лажыўся. Бiм спачатку насцярожана прыслухоўваўся, прыглядаўся да сябра, потым устаў i лiзнуў працягнутую з ложка руку.

- Асколак... Асколак, Бiмка... паўзе. Дрэнна, хлопчык, - сказаў Iван Iванавiч i трымаў руку ля сэрца.

Слова "дрэнна" Бiм ведаў выдатна i ўжо даўно. I вось ужо некалькi разоў ён чуў слова "асколак", ён не разумеў яго, але сабачым нутром здагадваўся, што яно трывожнае, нядобрае слова, жудаснае.

Але ўсё абышлося добра: ранiцаю, пасля праходкi, Iван Iванавiч сеў за стол, як i заўсёды, паклаў перад сабою белы аркуш i зашаптаў па iм палачкаю.

ЗАПIСКI ГАСПАДАРА

Учора быў шчаслiвы дзень. Усё як мае быць: восень, сонца, жоўты лес, артыстычная работа Бiма. Чаго ж яшчэ?

У аўтобусе Бiм, быць не можа iнакш, заўважыў, як я ўздыхнуў, i, вiдавочна, не зразумеў пра ўсё. Адкуль дадумацца сабаку, што я магу даць хабар шафёру. Сабаку начхаць на гэта. А мне? Якая там рознiца - даў рубель я за "малое", цi дваццаць за "большае", цi тысячу за "вялiкае"? А ўсё роўна брыдка. Быццам прадаеш сумленне па кавалачках. Вядома ж, Бiм стаiць непараўнальна нiжэй за чалавека, таму i нiколi не здагадваецца пра гэта.

Не зразумець гэтага Бiму, што сумленне i паперкi гэтыя, як нiтка з iголкаю. Але што я за дзiвак! Цi можна ж хацець ад сабакi больш, чым ён можа: ачалавечыць сабаку нельга.

I яшчэ: мне шкада стала забiваць дзiчыну. Гэта, бадай, старасць. Так добра было вакол, i раптам мёртвая птушка... Я не вегетарыянец i не ханжа, якi расказвае пра мукi забiтае жывёлiны i ўмiнае за абедзве мяса, але да апошнiх дзён раблю сам сабе наказ: адну-дзве слонкi за паляванне, не болей. Каб нiводнае - яшчэ лепей бы, але Бiм зачахне як паляўнiчы сабака, а я мушу буду купляць птушку, якую мне застрэлiць хтосьцi. Не ўжо, збаўце мяне ад гэтага... А да каго я гавару, уласна? Мусiць, самому сабе: раздвоiўся за доўгую адзiноту, i гэта непазбежна. Спрадвеку ад гэтага ратаваў сабака.

Чаму ж такi асадак пасля ўчарашняга дня? Цi толькi пасля ўчарашняга? Цi не прамаргаў я нейкую думку? Такiм чынам, учарашнi дзень: iмкненне да шчасця - i жоўты рубель; жоўты лес - i забiтая птушка. Гэта што? Цi не здрада сумленню?

Стой! Вось тая думка, што ўчора выслiзнула: не здрада, а дакор сумлення i боль за ўсiх, хто забiвае абы забiваць, што ў чалавеку нестае чалавечнасцi. З мiнулага, з успамiнаў пра мiнулае прыходзiць i расце ўва мне жаль да птушак i жывёлiн.

Я ўспамiнаю.

Была дырэктыва кiраўнiцтва Таварыства паляўнiчых, каб знiшчаць сарок за iх шкоднасць, i гэта грунтавалася, нiбыта, на назiраннях бiёлагаў. I ўсе паляўнiчыя бiлi сарок са спакойным сэрцам. Была такая ўстаноўка i пра каршуковых. Iх таксама забiвалi. I пра воўка. Гэтага выбiлi амаль падчыстую. За воўка давалi прэмiю (трыста рублёў) у старых грашах, а за лапкi сарокi цi коршака, якiя паказвалi ў паляўнiчым таварыстве, - цi то пяць капеек, цi то пяцьдзесят - не памятаецца.

Але тут, у новай устаноўцы, коршакi i сарокi аб'яўлены карыснымi, не ворагамi птушак: знiшчаць iх забаронена. Найстражэйшы загад знiшчаць замянiўся на стражэйшы наказ забароны.

Цяпер засталася адна толькi птушка, якую законам дазваляецца знiшчаць, якая па-за законам, - сiвая варона. Яна быццам разбурае птушыныя гнёзды (за гэта безапеляцыйна вiнавацiлi i сароку). Затое няма вiнаватага за атручаных ядахiмiкатамi птушак у стэпавых i лесастэпавых раёнах. Ратуючы лес i поле, мы нiшчылi птушак, а знiшчаючы iх... глумiлi лясы. Няўжо аказалася вiнаватаю сiвая варона, спрадвечны санiтар i спадарожнiк чалавечага грамадства?

Спiхай усё на сiвую варону! - самае пэўнае, элементарнае апраўданне тым, хто вiнаваты за смерць птушак.

Доўгiя эксперыменты са смерцю - жахлiва. Паўстаюць ужо супроць гэтага справядлiвыя вучоныя-бiёлагi i паляўнiчыя, ужо барацьба за ахову лесу i птушак iдзе ў мiжнародным маштабе.

Цi падняў я ў свой час голас супроць эксперыментаў са смерцю? Не. I гэта дакор i майму сумленню. Як блекла i немачна прагучаў бы мой голас зараз, каб сказаў я, адумаўшыся, такое:

"Ратуйце шэрую варону - выдатнага санiтара людскога месцажыхарства, ратуйце яе ад вынiшчэння, бо яна дапамагае ачышчаць мясцовасць вакол нас так, як сатырык ачышчае грамадства ад духоўнае нечыстаты, ратуйце шэрую варону за гэта самае; хай яна крышку i зладзейка птушыных яек, але на тое яна i шэрая варона, каб птушкi ўмелi будаваць свае гнёзды; ратуйце гэту насмешнiцу, адзiную птушку, якая мае наiўнае нахабства, што нават у вочы чалавеку можа ляпнуць з дрэва: "Ка-ар-р!" (Пайшоў вон, дурань!) А вось адышлiся вы, зляцiць долу, насмешлiва каркаючы, возьмецца зноў аплятаць смярдзючы кавалак мяса, якi нiводзiн сабака не возьме ў рот; ратуйце шэрую варону - сатырыка ў птушыным свеце! Не бойцеся яе. Паглядзiце, як маленькiя ластавачкi дружна клююць яе i гоняць адтуль, дзе чыста, а яна ляцiць ад iх, здзеклiва пакаркваючы, туды, дзе пахне прытухлым. Ратуйце шэрую варону!"

Сапраўды, выйшла б i немачна i бяздоказна. Тады няхай i застаецца ў гэтым сшытку пра Бiма. Зараз вось так проста i напiшу на вокладцы: "Бiм". Тут усё будзе толькi самому сабе. I запiскi ж гэтыя я пачаў, каб выратаваць гонар Бiма, вiнаватага сваiм нараджэннем, але яны ўсё разрастаюцца, i ўжо пра ўсё тое, што звязана не толькi з Бiмам, але i са мною. Нiхто, вiдаць, iх не надрукуе, ды i каму ахвота чытаць пра сабаку i пра сябе? Нiкому. Так i хочацца напiсаць словы Кальцова:

Пишу не для мгновенной славы:

Для развлеченья, для забавы,

Для милых искренних друзей,

Для памяти минувших дней.

...А Бiм ляжыць i ўдзень - нарабiўся, прыяцель, нахапаўся гаючых пахаў жоўтага лесу.

Ах, жоўты лес, жоўты лес! Вось вам i асколачак шчасця, вось табе i месца, дзе падумаць. У асеннiм сонечным лесе чалавек робiцца лепшы.

Раздзел 5

НА АБЛАВЕ Ў ВОЎЧЫМ ЯРЫ

Аднаго асенняга дня да Iвана Iванавiча зайшоў чалавек, ад якога пахла стрэльбаю i сабакам. Хоць ён i не быў у паляўнiчых рэгалiях i апрануты быў звычайна, як усе малацiкавыя людзi, але Бiм адчуў ад яго i тонкi пах лесу, i след ад стрэльбы на далонях, i духмяны дух асенняга лiсту ад чаравiк. Вядома ж, пра ўсё гэта Бiм сказаў, абнюхваючы госця, пазiраючы на гаспадара i энергiчна пакручваючы хвастом. Бачыў ён яго першы раз, але ж адразу прызнаў за сябра без усякiх сумненняў i нерашучасцi.

Госць ведаў сабачую мову, таму i сказаў ласкава:

- Прызнаў, прызнаў. Маладзец, добра, добра. - Пагладзiў па галаве i сказаў упэўнена i ясна: - Сядзець!

Бiм выканаў загад - сеў i нецярплiва перабiраў лапамi. I слухаў, i глядзеў не спускаючы вачэй.

Госць i гаспадар пацiснулi адзiн аднаму рукi, сустрэлiся добрымi-добрымi вачыма.

"Выдатна!" - сказаў Бiм, вiскнуў.

- Разумны сабака, - сказаў госць, кiнуўшы вокам на Бiма.

- Добры Бiм, лепшага не трэба! - пацвердзiў Iван Iванавiч.

Вось так яны крыху пагаварылi ўтрох, i госць-паляўнiчы дастаў з кiшэнi паперку, паклаў яе на стол, пачаў вадзiць па ёй пальцам i гаварыў:

- Вось тут... тут, у самай гушчэчы Воўчага яра. Сам падвываў. Пяцёра адгукнулася: трое прыбылых, два мацёрыя. Аднаго пабачыў. Ну i ваўчыла!

Бiм ведаў словы гаспадара, калi шукаў: "Тут-тут, тут-тут". I насцеражыўся. Але калi было сказана слова "ваўчыла!", вочы яго расшырылiся: гэта быў жудасны пах ляснога сабакi, пах, якога напалохаўся Бiм, пах, пра якi гаспадар тады, пужаючы, сказаў, паказваючы на след: "Воўк! Гэта воўк, Бiм". Вось цяпер i паляўнiчы сказаў гэтаксама: "Ну i во-оўк!"

Госць пайшоў, развiтаўшыся з Бiмам.

Iван Iванавiч сеў набiваць набоi, закладваючы буйныя гарошыны свiнцу i перасыпаючы iх бульбянаю мукою.

Ноччу Бiм спаў неспакойна.

А задоўга да свiтання яны выйшлi са стрэльбаю на вулiцу i сталi ля вугла. Скора пад'ехаў вялiкi аўтамабiль з паляўнiчымi. Яны сядзелi i ў накрытым кузаве на лаўках, сядзелi цiха i ўрачыста. Iван Iванавiч спачатку пасадзiў Бiма, потым i сам улез у кузаў. Учарашнi паляўнiчы сказаў Iвану Iванавiчу:

- Э-э, не! Нашто ж Бiм з табою!

- Сабак не павiнна быць на аблаве. Зняць! - строга сказаў хтосьцi. Падасць голас - прапала аблава.

- Бiм не падасць голасу, - быццам апраўдваўся Iван Iванавiч. - Не ганчак жа ён.

Яму пярэчылi адразу ў некалькi галасоў, але кончылася на тым, што ўчарашнi госць сказаў:

- Дарма. З Бiмам пастаўлю на запасную! Ёсць месца, Iван Iванавiч: было так, што воўк вырываўся там са сцяжкоў, па пратоцы.

Бiм здагадаўся, што яго не хочуць браць. Ён таксама ўгаворваў суседзяў, але ў цемнаце яго нiхто не зразумеў. I ўсё ж аўтамабiль рушыў.

Ужо сонца ўзышло, калi спынiлiся ля леснiчоўкi знаёмага леснiка. Выйшлi ўсе цiха, без адзiнага слова, як i Бiм. Потым доўга iшлi ланцужком паўз узлесак. Нiхто не курыў, не кашляў, не стукнуў нават ботам аб бот, ступаючы па-сабачы: тут кожны ведаў - куды, хто i нашто. Не ведаў толькi Бiм, але ён таксама ценем iшоў услед за гаспадаром. Той на хаду крануў Бiма за вуха: добра, маўляў, маладзец Бiм.

Паперадзе, за галоўнага, iшоў учарашнi госць-паляўнiчы. I вось ён падняў руку - усе спынiлiся. Трое пярэднiх пайшлi ў лес яшчэ асцярожней, па-кашачы, i скора вярнулiся. Цяпер Галоўны падняў над галавою фуражку, махнуў ёю ўперад. Па гэтым знаку палавiна паляўнiчых пайшла за iм, сярод iх апошнi i Iван Iванавiч з Бiмам. Так што Бiм iшоў апошнi: цiшэй за яго нiхто не мог iсцi, але, нягледзячы на гэта, Iван Iванавiч узяў яго на павадок.

Па маўклiвай камандзе Галоўнага першы, хто iшоў за iм, стаў за куст i замёр. Скора гэтаксама зацiх ля дубняку i другi, потым трэцi, i так па аднаму ўсе сталi на свае нумары. Засталiся ля Галоўнага толькi Iван Iванавiч i Бiм. Яны iшлi асцярожней, чым раней. Цяпер Бiм бачыў, што паўз iхнюю дарогу нацягнуты шнур, а на iм нерухома вiселi кавалкi мацеры, падобнае на агонь. Але нарэшце Галоўны паставiў iх i сам пайшоў назад.

Бiм чуйным вухам чуў усё-такi яго крокi, хаця людзям i здавалася, што нiхто iх не чуе. Бiм учуў яшчэ, што Галоўны правёў i астатнiх паляўнiчых, але так далёка, што нават i Бiм ужо не чуў шамацення.

I настала цiшыня. Насцярожаная, трывожная лесавая цiшыня. Бiм адчуваў гэта i па тым, як зацiх гаспадар, як здрыганулася яго нага ў калене, як нячутна адчынiў ён стрэльбу i паклаў у ствалы набоi, зачынiў i зноў насцярожана застыў.

Яны стаялi, захiнутыя кустом арэшнiку, збоч прамыiны, якая зарасла густым цярноўнiкам. А вакол быў магутны дубовы лес, суровы ў гэтую пару, маўклiвы. Кожнае дрэва - волат! А пад iм густы падлесак яшчэ мацней адцяняў незвычайную сiлу адвечнага лесу.

Бiм ператварыўся ў камячок з самое пiльнасцi; сядзеў нерухома i лавiў пахi, але пакуль што нiчога адметнага не прыкмячаў, бо паветра было нерухомае, i ад гэтага Бiму было неспакойна. Калi ёсць хоць маленькi ветрык, ён заўсёды ведаў, што там наперадзе, ён чытаў струменьчыкi паветра, як радкi, а без ветру, ды яшчэ ў такiм лесе, - паспрабуй быць спакойны, калi да ўсяго гэтага i яго добры сябар стаiць побач i таксама хвалюецца.

I раптам пачалося.

Сiгнальны стрэл распароў цiшыню на вялiкiя кавалкi: рэха прагрымела то там, то тут, то дзесьцi ўдалечынi. А следам, быццам у тон лясному грому, далёка-далёка голас Галоўнага:

- Пайшо-о-оў! Ого-го-го-го-го-о-о!

Iван Iванавiч нахiлiўся да Бiма i ледзь чутна прашаптаў:

- Ляжаць!

Бiм лёг. I калацiўся.

- Ого-го-го-о-о! - раўлi там паляўнiчыя-загоншчыкi.

Цiшыня цяпер рассыпалася на галасы, незнаёмыя, нястомныя, дзiкiя. Застукалi палкамi па дрэвах, затрашчала трашчотка, як сарока на пагiбель. Ланцуг загоншчыкаў наблiжаўся з крыкам, гоманам i стрэламi ў паветра.

I вось... Бiм пачуў знаёмы з юнацтва пах: воўк! Ён прытулiўся да нагi гаспадара, ледзь-ледзь - зусiм толькi-толькi! - прыўстаў на лапах i выцягнуў хвост. Iван Iванавiч усё зразумеў.

Яны ўбачылi абодва: уздоўж сцяжкоў, не пад стрэламi, паказаўся воўк. Iшоў ён шырокiм махам, галаву апусцiў, хвост вiсеў, як палена. I адразу ж звер прапаў. У той жа час пачуўся стрэл у ланцугу стралкоў, потым другi.

Лес грымеў. Лес амаль што злосна растрывожыўся.

Яшчэ стрэл на нумары. Гэта ўжо зусiм побач. А крыкi ўсё блiжэй, блiжэй i блiжэй.

Воўк, вялiзны стары воўк, паказаўся нечакана. Ён прыйшоў па прамыiне, схаваны цярноўнiкам, а пабачыўшы сцяжкi, раптоўна спынiўся, быццам на нешта напароўся. Але тут, над прамыiнаю, сцяжкi вiселi вышэй, чым на ўсёй лiнii, утрая вышэй, чым рост самога звера. А гоман людзей насядаў. Воўк неяк нерашуча, нават вяла, прайшоў пад сцяжкамi i апынуўся метраў за пятнаццаць ад Iвана Iванавiча i Бiма. Вось ён зрабiў колькi махаў, але тым часам i сабака i чалавек успелi ўбачыць, што ён быў паранены: крывавая пляма расплылася на баку, рот аблямаваны пенаю з чырванаватым адценнем.

Iван Iванавiч стрэлiў.

Воўк, падскочыўшы на ўсiх чатырох нагах адразу, раптоўна, усiм тулавам, не паварочваючы шыю, павярнуўся на стрэл i... спынiўся. Шырокi, магутны лоб, набеглыя крывёю вочы, выскаленыя зубы, чырванаватая пена... I ўсё ж ён не быў нiкчэмны. Ён быў прыгожы, гэты вольны дзiкун. О, не, ён не палахлiвец, ён не хацеў апускацца i цяпер, горды звер, але... абрынуўся-такi пластом, паволi перабiраючы лапамi. Потым зацiх, супакоiўся. Бiм не мог стрываць усяго гэтага. Ён усхапiўся i стаў на стойку. Але што то была за стойка! Шэрсць на спiне стала дыбком, на загрыўку стаяла тырчма, а хвост зацiснуўся мiж ног: зласнавата-палахлiвая, працiўная стойка на свайго брата, на гордага цара сабак, ужо мёртвага i таму бяспечнага, але страшнага нават духам сваiм i крывёю страшнага. Бiм ненавiдзеў свайго брата. Бiм верыў чалавеку, воўк не верыў. Бiм баяўся брата, брат не баяўся яго, нават смяротна паранены.

...А крыкi наблiзiлiся ўжо ўшчыльную. Яшчэ раз стрэлiлi. I яшчэ здуплявалi. Мабыць, яшчэ нейкi вопытны воўк iшоў уздоўж ланцуга i, магчыма, вырваўся з яго ў самы апошнi момант, калi людзi перасталi пiльнавацца i пачалi падыходзiць адзiн да аднаго. Нарэшце паказаўся ад падлеску Галоўны, падышоў да Iвана Iванавiча i сказаў, гледзячы на Бiма:

- Глядзi ты! На сабаку не падобны: звер зверам. А два выскачылi-такi, уцяклi. Адзiн паранены.

Iван Iванавiч лашчыў Бiма, угаворваў, але той хоць i паклаў шэрсць на спiне, аднак усё круцiўся на адным месцы, часта-часта дыхаў, высунуўшы язык, i адварочваўся ад людзей. Калi ж абодва паляўнiчыя пакiравалi да забiтага воўка, Бiм не пайшоў следам, а, наадварот, насуперак усiм правiлам, цягнучы за сабою павадок, адышоў метраў за трыццаць убок, лёг, паклаў галаву на жоўтае лiсце i ўсё лiхаманкава калацiўся. Вярнуўшыся да яго, Iван Iванавiч заўважыў, што вочы Бiма набеглi крывёю, крывава-чырвоныя. Звер!

- А, Бiмка, Бiмка. Цяжка табе? Вядома, цяжка. Трэба так, хлопчык. Трэба.

- Памятай, Iван Iванавiч, - сказаў Галоўны, - лягавага сабаку можна i загубiць воўкам - будзе баяцца лесу. Сабака - раб, воўк - звер вольны.

- Так-то яно так, але Бiму чатыры гады - дарослы сабака, лесам не напужаеш. Затое ў лесе, дзе ваўкi, ён ужо не адыдзе ад цябе: наткнецца на след i скажа: "Ваўкi!"

- I то праўда: ваўкi ж легашоў грызуць, як куранят. А гэтага цяпер наўрад цi ўбяруць: не адыдзе ад нагi, калi пачуе.

- Вось бачыш! Толькi да года не трэба палохаць воўкам. А так - нiчога не зробiш! - хай трывае.

Iван Iванавiч павёў Бiма, а Галоўны застаўся ля воўка, чакаць загоншчыкаў.

Калi сабралiся ля леснiчоўкi ўсе паляўнiчыя, выпiлi па чарцы i загаманiлi, вясёлыя, усхваляваныя, Бiм чужы i адзiнокi, ляжаў пад плотам, скруцiўшыся ў абаранак, суровы, чырванавокi, уражаны i пераможаны ваўчыным духам. Ах, калi б ведаў ён, што лёс яшчэ раз закiне яго ў гэты ж самы лес!

Да яго падышоў ляснiк, гаспадар леснiчоўкi, прысеў на кукiшкi, пагладзiў па спiне:

- Добры сабака, добры. Разумны сабака. За ўсю аблаву нi цяўкнуў,нi завыў.

Тут усе любiлi сабак.

Але калi паляўнiчыя паселi ў машыну i Iван Iванавiч падсадзiў туды Бiма, той, як кошка, скочыў назад: ён не хацеў быць разам з трыма мёртвымi ваўкамi.

- Ого! - сказаў Галоўны. - Гэты цяпер не прападзе.

Незнаёмы тоўсты паляўнiчы незадаволена вылез з кабiны i цяжка палез у кузаў, а Iван Iванавiч з Бiмам селi ў кабiну.

Пасля паляваннi на слонку былi не так i часта, але Бiм рабiў работу цудоўна, як раней. Аднак варта было толькi ўчуць воўчы след - ён канчаў паляванне: тулiўся да нагi гаспадара - i нi кроку. Так ён ясна гаварыў слова "воўк". I гэта было добра. А пасля аблавы ён яшчэ мацней стаў любiць Iвана Iванавiча i верыць ягонай сiле. Верыў Бiм у чалавечую дабрату. Вялiкае шчасце - верыць. I любiць. Сабака без такое веры - ужо не сабака, а вольны воўк, або (яшчэ горш) брадзячы сабака. З гэтых дзвюх магчымасцей выбiрае кожны сабака, калi ён перастае верыць гаспадару i iдзе ад яго, або калi выгналi. Але гора таму сабаку, якi страцiць любiмага сябра-чалавека, будзе шукаць яго, чакаць. Тады не быць яму нi вольным воўкам, нi брадзячым сабакам, а заставацца ўсё тым жа самым верным i адданым страчанаму сябру, але адзiнокiм да канца сваiх дзён.

Не буду я, дарагi чытач, расказваць нiводнае з усiх многiх праўдзiвых гiсторый пра такую адданасць за ўсе гады i да канца сабачага жыцця. Я раскажу толькi пра аднаго Бiма з чорным вухам.

Раздзел 6

РАЗВIТАННЕ З СЯБРАМ

Неяк пасля палявання Iван Iванавiч прыйшоў дадому i лёг на ложак, не вячэраючы i не выключыўшы святла. Гэтага дня Бiм добра нарабiўся, таму заснуў скора i нiчога не чуў. Але наступнымi днямi Бiм пачаў заўважаць, што гаспадар усё часцей i часцей кладзецца ўдзень, сумуе нечага i часам нечакана вохкае ад болю. Больш чым тыдзень Бiм гуляў адзiн, пакрысе - толькi па патрэбе. Потым Iван Iванавiч злёг, ён ледзь даходзiў да дзвярэй, каб выпусцiць або ўпусцiць Бiма. Аднойчы ён прастагнаў на ложку нязвыкла цяжка i балюча. Бiм падышоў, сеў ля ложка, уважлiва паглядзеў на твар сябра, затым паклаў галаву на выцягнутую руку. Ён убачыў, якi стаў у гаспадара твар: бледны-бледны, пад вачыма цёмныя плямы, завастрылася непаголеная барада. Iван Iванавiч павярнуў галаву да Бiма i цiха, аслабелым голасам сказаў:

- Ну? Што ж будзем рабiць, хлопчык?.. Дрэнна мне, Бiм, дрэнна. Асколак... дапоўз да самага сэрца. Цяжка, Бiм.

Голас у яго быў такi нязвыклы, што Бiм захваляваўся. Ён затупаў па пакоi, час ад часу драпаючы ў дзверы, быццам клiкаў: "Уставай, што там, пойдзем, пойдзем". А Iван Iванавiч баяўся паварушыцца. Бiм зноў сеў ля яго i цiхенька заскуголiў.

- Што ж, Бiмка, давай паспрабуем, - амаль нячутна сказаў Iван Iванавiч i асцярожна прыўстаў з пасцелi.

Ён крыху пасядзеў на ложку, потым стаў на ногi, трымаючыся адною рукою за сцяну, другою прытрымлiваючы на грудзях ля сэрца, цiха пераступаў да дзвярэй. Бiм iшоў побач, не спускаючы вачэй з сябра, i нi разу, нi разу не вiльнуў хвастом. Быццам хацеў сказаць: "Ну вось i добра. Пайшлi, памаленьку, пайшлi".

На лесвiчнай пляцоўцы Iван Iванавiч пазванiў у суседнiя дзверы, а калi паказалася дзяўчынка Люся, ён нешта сказаў ёй. Тая пабегла ў кватэру i вярнулася з бабулькаю, Сцяпанаўнай. Як толькi Iван Iванавiч сказаў ёй тое ж самае слова "асколак", яна замiтусiлася, узяла яго пад руку i павяла назад:

- Вам ляжаць трэба, Iван Iванавiч. Ляжаць. Вось гэтак, - наказвала яна, калi той зноў лёг на спiну: - Ляжаць. Толькi ляжаць. - Яна ўзяла са стала ключы i скоранька пайшла, амаль пабегла, затупацеўшы па-старэчаму.

Вядома, Бiм зразумеў слова "ляжаць", якое паўтаралася тройчы, быццам яно было да яго. Ён лёг ля ложка, не спускаючы вачэй з дзвярэй: цяжкае становiшча гаспадара, трывога Сцяпанаўны i тое, што яна забрала са стала ключы, усё гэта перадалося i Бiму, i ён быў у трывожным чаканнi.

Скора ён пачуў: ключ уставiлi ў замок, ён пстрыкнуў, дзверы адчынiлiся, у прыхожым пакоi загаварылi, потым зайшла Сцяпанаўна, а за ёю трое чужых у белых халатах - дзве жанчыны i адзiн мужчына. Ад iх пахла не так, як ад усiх людзей, а мацней, чым тою скрыначкаю, што вiсiць на сцяне, якую гаспадар адчыняў толькi тады, калi гаварыў: "Блага мне, Бiм, блага, дрэнна".

Мужчына рашуча ступiў да ложка, але...

Бiм кiнуўся на яго, як звер, упёрся лапамi ў грудзi i два разы гаўкнуў на ўсю сiлу.

"Вон! Вон!" - закрычаў Бiм.

Мужчына адхiснуўся, адапхнуў Бiма, жанчыны выскачылi ў прыхожы пакой, а Бiм сеў ля ложка, увесь дрыжаў i, вiдаць, гатовы быў аддаць жыццё, але не даць падступiцца незнаёмым людзям да гаспадара ў такую цяжкую для яго часiну.

Доктар, стоячы ў дзвярах, сказаў:

- Ну i сабака! Што ж рабiць?

Тады Iван Iванавiч кiўком паклiкаў Бiма да сябе, пагладзiў па галаве, чуць павярнуўся да яго. А Бiм прытулiўся да сябра плечуком i лiзаў яго ў твар, у шыю, у рукi...

- Iдзiце сюды, - цiха прамовiў Iван Iванавiч, гледзячы на доктара.

Той падышоў.

- Дайце мне руку.

Той падаў.

- Дзень добры.

- Дзень добры, - сказаў доктар.

Бiм ткнуўся носам у руку доктара, што абазначала на яго сабачай мове: "Што тут зробiш! Хай так i будзе: сябар майго таварыша - i мне сябар".

Прынеслi насiлкi. Паклалi на iх Iвана Iванавiча. Ён цiха сказаў:

- Сцяпанаўна... паглядзiце Бiма, дарагая. Ранiцаю выпускайце. Ён сам прыходзiць скора... Бiм будзе чакаць мяне. - I да Бiма: - Чакаць... Чакаць.

Бiм ведаў слова "чакаць": ля магазiна - "Сядзець, чакаць", ля рукзака на паляваннi - "Сядзець, чакаць". Цяпер ён вiскнуў, павiляў хвастом, што азначала: "О, мой верны сябар вернецца да мяне! Ён iдзе, але скора вернецца".

Зразумеў яго толькi адзiн Iван Iванавiч, астатнiя не зразумелi - гэта ён убачыў па iхнiх вачах. Бiм сеў ля насiлак i паклаў на iх лапу. Iван Iванавiч пацiснуў яе.

- Чакаць, хлопчык. Чакаць.

Вось такога Бiм нiколi не бачыў у свайго сябра, каб вось так, як гарошыны, пакацiлася з вачэй вада.

Калi насiлкi вынеслi i пстрыкнуў замок, ён лёг ля дзвярэй, выцягнуў пярэднiя лапы, а галаву паклаў на падлогу, вывернуўшы яе набок: так кладуцца сабакi, калi iм балiць або сумна; яны i памiраюць часцей за ўсё ў такой позе.

Але Бiм не памёр ад суму, як той сабака-павадыр, якi пражыў са сляпым многа-многа год. Той лёг ля магiлы гаспадара, не ўзяў есцi, хоць i прыносiлi добрыя людзi, а на пяты дзень, калi ўзышло сонца, ён памёр. I гэта была не выдумка. Ведаючы пра незвычайную сабачую любоў i адданасць, рэдка якi паляўнiчы скажа пра сабаку: "здох", ён заўсёды скажа: "памёр".

Не, Бiм не памёр, Бiму сказана ясна: "Чакаць". Ён верыць - прыйдзе сябар. Да гэтага ж колькi разоў было: скажа "чакаць" - i абавязкова прыйдзе.

Чакаць! Вось цяпер сутнасць Бiмавага жыцця.

Але так цяжка было аднаму тае ночы, так балюча! Нешта робiцца не так, як звычайна... Ад халатаў пахне бядою. I Бiм занудзiў.

Апоўначы, калi ўзышоў месяц, стала нясцерпна. I пры гаспадары ён заўсёды турбаваў Бiма, гэты месяц: у яго ёсць вочы, ён глядзiць гэтымi мёртвымi вачыма, свецiць мёртвым, халодным святлом, i Бiм уцякаў ад яго ў цёмны куток. А цяпер аж дрыжыкi бяруць ад яго позiрку, а гаспадара няма. I вось позняе ночы ён завыў, з падвывам, завыў, як перад нашэсцем бяды. Ён верыў, што нехта пачуе, а можа, i сам гаспадар пачуе.

Прыйшла Сцяпанаўна.

- Ну што ты, Бiм? Што? Iвана Iванавiча няма... Ой-ой-ой, дрэнна.

Бiм не адказаў нi позiркам, нi хвастом. Ён толькi глядзеў на дзверы. Сцяпанаўна запалiла святло i пайшла. Са святлом стала лягчэй - месяц адплыў далей i стаў меншы. Бiм прымасцiўся пад самаю лямпачкаю, плячыма да месяца, але скора зноў лёг ля дзвярэй - чакаць.

Ранiцою Сцяпанаўна прынесла кашу, паклала яе Бiму ў мiсачку, але ён нават i не ўстаў. Так рабiў i сабака-павадыр - ён не падымаўся i тады, калi прыносiлi ежу.

- Ты бачыш, якi мiласэрны, га? Гэта ж у голаў не ўзяць. Ну, iдзi пагуляй, Бiм. - Яна адчынiла дзверы. - Iдзi пагуляй.

Бiм падняў галаву, уважлiва паглядзеў на старую. Слова "гуляць" яму знаёма, яно тое, што i воля, а "iдзi гуляць, iдзi" - поўная воля. О, Бiм ведаў, што такое воля: рабi ўсё, што дазволiць гаспадар. Ну вось, яго няма, а гавораць: "Iдзi пагуляй". Дзе ж тая воля?

Сцяпанаўна не ўмела ладзiць з сабакамi, не ведала, што такiя, як Бiм, разумеюць чалавека i без слоў, а тыя словы, якiя iм вядомы, абазначаюць многае i адпаведны кожнаму выпадку. Ад дабраты свае яна сказала:

- Не хочаш кашы, пайдзi пашукай чаго-небудзь. Ты ж i траўку любiш. На сметнiку, мабыць, нешта выбераш (не ведала яна, што Бiм пра памыйкi i не ведаў). Iдзi пашукай.

Бiм устаў, нават страпянуўся. Што такое "шукай"? Чаго шукаць? "Шукаць" абазначае: шукай схаваны кавалачак сыру, шукай дзiчыну, шукай згубленую або схаваную рэч. "Шукай" - гэта загад, што шукаць - Бiм здагадваецца ў кожным выпадку. Што ж шукаць цяпер?

Усё гэта ён сказаў Сцяпанаўне вачыма, хвастом, пераборам лап па падлозе, але яна нiчагусенькi не зразумела, а паўтарыла:

- Iдзi гуляць. Шукай!

I Бiм кiнуўся ў дзверы. Як маланка пранёсся па прыступках з другога паверха, выскачыў на двор. Шукаць, шукаць гаспадара! Вось што шукаць - больш няма чаго: так ён зразумеў. Вось тут стаялi насiлкi. Так, стаялi. Тут ужо ледзь-ледзь пахнуць сляды людзей у белых халатах. След аўтамабiля. Бiм зрабiў круг, увайшоў у яго (так зрабiў бы самы бесталковы сабака), але зноў той самы след. Ён павёў па iм, выйшаў на вулiцу i адразу ж згубiў яго каля вугла: там уся дарога пахла гэтакаю ж самаю гумаю. Чалавечых слядоў ёсць многа i розных, а машынныя злiлiся ў адзiн i ўсе аднолькавыя. Але той, патрэбны яму след, пайшоў з двара туды, за вугал, значыць, i трэба - туды.

Бiм прабег па адной вулiцы, па другой, вярнуўся да дома, аббегаў мясцiны, дзе яны гулялi з гаспадаром, - няма i знаку нiдзе i нiякага... Аднаго разу ён убачыў шапку ў клеткi, дагнаў таго чалавека - не, не ён. Прыгледзеўшыся ўважлiвей, прыкмецiў, што ў клетчатых шапках iдзе многа людзей. Адкуль было ведаць, што тае восенi прадавалi шапкi толькi ў клетачку i яны падабалiся ўсiм. Дагэтуль ён такога не прыкмячаў, таму што сабакi заўсёды глядзяць i запамiнаюць нiз чалавечага адзення. Гэта ў iх яшчэ воўчае, ад прыроды, ад многiх стагоддзяў. Вось так i лiса, калi паляўнiчы стаў за густы куст, якi закрывае яго толькi да пояса, не заўважае чалавека, калi той не паварушыцца або вецер не нанясе паху. Так што Бiм зразумеў гэта як нейкую iсцiну: паверсе няма чаго шукаць, бо галовы могуць быць аднолькавыя, падабраныя колерам адна да аднае, падобныя.

Дзень выпаў ясны. На некаторых вулiцах лiсце ляжала суцэльным покрывам, на некаторых - мясцiнамi, так што, каб трапiўся хоць знак гаспадаровага следу, Бiм улавiў бы яго. Але - нiдзе нiчога.

Апаўдня Бiм адчаiўся. I раптам на адным двары ён наткнуўся на след насiлак: тут яны стаялi. А потым струмень гэтакага ж самага паху пацёк збоку. Бiм пайшоў на яго, як па ўтоптанай сцяжынцы. Парогi пахлi людзьмi ў белых халатах. Бiм падрапаў у дзверы. Адчынiла яму дзяўчына ў белым халаце i спужана адступiлася. Але Бiм прывiтаў яе як толькi мог, пытаўся: "Цi няма тут гаспадара?"

- Iдзi, iдзi! - закрычала яна i зачынiла дзверы. Потым прыадчынiла i крыкнула: - Пятроў, праганi сабаку, а то мне шэф намылiць шыю, пачне распiнацца: "Сабакарня, а не "хуткая дапамога"! Ганi!

Ад гаража падышоў чалавек у чорным халаце, затупаў на Бiма нагамi i зусiм нязлосна закрычаў, быццам пад прымусам, ленавата:

- Ат я табе, стварэнне! Пайшоў! Пайшоў!

Нiчога з гэтых слоў "шэф", "сабакарня", "ганi", "мылiць шыю", "распiнацца", а тым больш "хуткая дапамога", Бiм не разумеў i нават нiколi чуць не чуў, але словы "iдзi" i "пайшоў" адпаведна iнтанацыi i настрою ён зразумеў цудоўна. Тут Бiма не падманеш. Ён крыху адбегся, сеў i глядзеў на дзверы. Каб людзi ведалi, чаго шукае Бiм, яны дапамаглi б яму, хоць гаспадара сюды i не прывозiлi, а адразу ў бальнiцу. Але што рабiць, калi сабакi разумеюць людзей, а людзi не заўсёды разумеюць сабак i нават адзiн аднаго. Дарэчы, Бiму i такiя глыбокiя думкi былi недасяжны; незразумела было i тое, па якому такому праву яго не пускаюць у дзверы, за якiя ён чэсна драпаў i за якiмi, iнакш i быць не магло, яго сябар.

Бiм сядзеў ля бэзавага куста з паблеклым ужо лiсцем да самага вечара. Прыязджалi машыны, з iх вылазiлi людзi ў белых халатах i вялi каго-небудзь пад рукi або iшлi следам; зрэдку выносiлi чалавека на насiлках, тады Бiм падыходзiў блiжэй, нюхаў, - не, не ён. Пад вечар сабаку заўважылi i другiя. Нехта прынёс кавалачак каўбасы, - Бiм не крануў! - нехта паспрабаваў узяцца за аброжак - Бiм адбег; нават той самы дзядзька ў чорным халаце некалькi разоў праходзiў паўз яго, спыняўся i глядзеў на Бiма са спачуваннем i не тупаў нагамi. Бiм сядзеў, як статуэтка, i нiкому нiчога не гаварыў. Ён чакаў.

Прыцемкам ён спахапiўся: а раптам гаспадар дома? I пабег спехам, лёгкiм галопам.

Бег па горадзе прыгожы, з блiскучаю шэрсцю, дагледжаны сабака - белы, з чорным вухам. Любы добры чалавек скажа: "Ах, якi мiлы паляўнiчы сабака!"

Бiм падрапаў за родныя дзверы, але яны не адчынiлiся. Тады ён лёг ля парога, скруцiўшыся абараначкам. Не хацелася нi есцi нi пiць - нiчога не хацелася. Сум.

На пляцоўку выйшла Сцяпанаўна:

- Прыйшоў, гаротны?

Бiм вiльнуў хвастом толькi адзiн раз ("Прыйшоў").

- Ну вось, а цяпер i павячэрай. - Яна падсунула да яго мiску з ранiшняю кашаю.

Бiм не ўзяўся.

- Я i ведала: сам накармiўся. Разумны. Спi. - I зачынiла за сабою дзверы.

Гэтае ночы Бiм ужо не выў. Але i не адыходзiў ад дзвярэй: чакаць!

А ранiцою зноў захваляваўся. Шукаць, шукаць сябра! Гэта i ёсць сэнс жыцця. I калi Сцяпанаўна выпусцiла яго, ён, перш-наперш, збегаў да людзей у белых халатах. Гэтым разам нейкi тоўсты чалавек крычаў на ўсiх i часта паўтараў слова "сабака". У Бiма папускалi каменнем, хаця i знарок мiма, махалi на яго палкамi i, у канцы канцоў, сербанулi балюча дубцом. Бiм адбегся, сеў, пасядзеў чуць i, мабыць, вырашыў, што тут гаспадара не можа быць, а iнакш не праганялi б так нядобра. I пайшоў Бiм, злёгку апусцiўшы галаву.

Па горадзе iшоў адзiнокi, сумны, занiвошта пакрыўджаны сабака.

Выйшаў ён на бурлiвую вулiцу. Людзей была цьма-цьмушчая, i ўсе спяшалiся, толькi зрэдку перакiдалiся словамi, цяклi кудысь i цяклi бясконца. Быць не магло, каб не прыйшла Бiму ў галаву такая думка: "А цi не пройдзе ён тут?" I без усякае логiкi сеў у цянi, непадалёку ад веснiчак, i пачаў пiльнаваць, не прапускаючы нi аднаго чалавека. Па-першае, Бiм заўважыў, што ўсе людзi, аказваецца, пахнуць аўтамабiльным дымам, а ўжо цераз яго даходзяць другiя пахi рознае сiлы.

Вось iдзе чалавек, худы, высокi, у вялiкiх стаптаных чаравiках, i нясе ў сетцы бульбу, гэтакую ж, як прыносiў дадому i гаспадар. Худы нясе бульбу i пахне тытунём. Крочыць скоранька, спяшае, быццам яго хтосьцi даганяе. Але гэта толькi здалося - даганяюць некага ўсе. I ўсе нешта шукаюць, як на палявых спаборнiцтвах, а iнакш навошта бегчы па вулiцы, забягаць у дзверы, выбягаць i зноў бегчы?

- Прывiтанне, Чорнае вуха! - кiнуў худы на хаду.

"Прывiтанне", - панура адказаў Бiм, варухнуўшы па зямлi хвастом i не губляючы засяроджанасцi, з якою пазiраў на людзей.

А вось за iм iдзе чалавек у камбiнезоне, пахне гэтаксама, як i сцяна, калi яе лiзнуць (мокрая сцяна). Ён амаль увесь шэра-белы. Нясе доўгую белую палку з бародкаю на канцы i цяжкую сумку.

- А ты чаго тут? - папытаўся ён у Бiма, спынiўся. - Усеўся чакаць гаспадара цi згубiўся?

"Ага, чакаць", - адказаў Бiм, патупаўшы пярэднiмi лапамi.

- Тады на вось табе. - Ён выняў з сумкi кулёк, паклаў перад Бiмам цукерку i пацерабiў за вуха. - Еш, еш. (Бiм i не дакрануўся.) Дрэсiрованы. Iнтэлiгент. З чужое талеркi есцi не будзеш. - I пайшоў далей паволi, спакойненька, не так, як усе.

Як каму, а Бiму гэты чалавек добры: ён ведае, што такое "чакаць", ён зразумеў Бiма.

Таўсцерны-тоўсты, з тоўстаю палкаю ў руцэ, з тоўстымi чорнымi акулярамi на носе, нясе тоўстую папку: усё ў яго тоўстае. Пахне ён паперамi, па якiх гаспадар шаптаў палачкаю, i яшчэ, здаецца, тымi жоўтымi паперкамi, якiя гаспадар клаў у кiшэню. Ён спынiўся каля Бiма i сказаў:

- Фух! Ну i ну! Дажылiся: сабакi на праспекце.

З варот паказаўся дворнiк з мятлою i стаў ля Тоўстага. А той гаварыў да дворнiка, паказваючы пальцам на Бiма:

- Бачыш? На тваёй тэрыторыi нябось?

- Факт, бачу. - I абапёрся на мяцёлку, паставiўшы яе ўверх барадою.

- Бачыш... Нiчога ты не бачыш, - сказаў злосна. - Нават цукерку не есь, заеўся. Як жа далей жыць?! - Ён злаваўся ваўсю.

- А ты не жывi, - сказаў дворнiк i раўнадушна дадаў:- Бач ты, выхудаў, бедалага.

- Зневажаеш! - гыркнуў Тоўсты.

Спынiлiся тры маладыя хлопцы i чамусьцi ўсмiхалiся, гледзячы на Тоўстага i на Бiма.

- А вам чаго смешна? Чаго смешна? Я кажу яму... сабака! Тысячы сабак, па два-тры кiло мяса кожнаму - дзве-тры тоны ў дзень. Кумекаеце, колькi выходзiць?

Адзiн з хлопцаў запярэчыў:

- Тры кiло i вярблюд не з'есць.

Дворнiк спакойна ўдакладнiў:

- Вярблюды не ядуць мяса. - Нечакана ён ухапiўся за мятлу i замахаў ёю па асфальце перад нагамi ў Тоўстага: - Сыдзi, грамадзянiн! Ну? Я што сказаў!

Тоўсты пайшоў, адплёўваючыся. Тыя ўтрох таксама пайшлi сваёй дарогаю, пасмейваючыся. Дворнiк тут жа перастаў месцi. Ён пагладзiў Бiма па спiне, пастаяў крыху i сказаў:

- Сядзi чакай. Прыйдзе. - I пайшоў у варотцы.

З усяе гэтае сваркi Бiм не толькi зразумеў - "мяса", "сабака", "магчыма", "псiна", але чуў iнтанацыю галасоў i, галоўнае, усё бачыў: а гэтага ўжо хопiць, каб разумнаму сабаку здагадацца: Тоўстаму дрэнна жыць, дворнiку добра; адзiн злосны, другi - добры. Каму ўжо ведаць, калi не Бiму, што нi свет нi зара на вулiцах ёсць толькi дворнiкi i што яны паважаюць сабак. Тое, што дворнiк прагнаў Тоўстага, Бiму нават спадабалася. А ўвогуле ўся гэтая пуставатая гiсторыя толькi забавiла Бiма, хаця, можа, i была ад яе карысць, таму што Бiм пачаў здагадвацца: людзi ўсе розныя, яны могуць быць i добрыя i дрэнныя. I тое карысць, скажам мы збоку. Але пакуль што Бiму гэта было ўсё роўна: ён глядзеў i глядзеў на прахожых.

Некаторыя жанчыны пахлi востра, што аж не вытрываць, ландышамi, пахлi тымi беленькiмi кветачкамi, што забiваюць нюх, i ля якiх Бiм рабiўся бясчутным; у такiм выпадку Бiм адварочваўся i некалькi секунд не дыхаў - яму не падабалася. У большасцi жанчын вусны былi гэткага самага колеру, як сцяжкi на воўчай аблаве; Бiму такi колер таксама не падабаўся, як i ўсiм жывёлам, а сабакам i быкам асаблiва. Амаль усе жанчыны нешта неслi ў руках. Бiм прыкмецiў, што мужчыны з паноскаю трапляюцца радзей, а жанчыны - часта.

...А Iвана Iванавiча ўсё няма i няма. Сябар ты мой! Дзе ж ты?..

Людзi цяклi i цяклi. Журба Бiмава крышку аслабела, рассеялася сярод людзей, i ён яшчэ ўважлiвей пазiраў уперад - цi не iдзе ён. Сёння Бiм будзе чакаць тут. Чакаць!

Каля яго спынiўся чалавек з мясiстымi абвiслымi губамi, глыбока-маршчынiсты, кiрпаты, з вачыма навыкаце i закрычаў:

- Чортведама што! (Людзi сталi прыпыняцца.) Навокал грып, эпiдэмii, рак страўнiка, а тут што? - тыкаў ён усёю далоняю ў Бiма. - Тут, у масе народу, у гушчынi працаўнiкоў, сядзiць жывая зараза!

- Не ўсякi сабака - зараза. Глядзiце, якi мiлы сабака, - запярэчыла дзяўчына.

Кiрпаты паглядзеў на яе зверху ўнiз i знiзу ўверх i адвярнуўся, абураючыся:

- Якое дзiкунства! Якое дзiкунства ў вас, грамадзяначка...

I вось... Эх, калi б Бiм быў чалавек! Вось падышла тая самая цётка, "савецкая жанчына" - тая сплетнiца. Бiм спачатку спалохаўся, але потым натапырыў шэрсць на загрыўку i прыняў абарончую пазiцыю. А цётка затараторыла да ўсiх, хто стаяў паўкругам крыху воддаль:

- Дзiкасць i ёсць дзiкасць! Ён жа мяне ўкусiў. У-ку-сi-ў! - I паказвала ўсiм руку.

- Дзе ўкусiў? - спытаў юнак з партфелем. - Пакажыце.

- Ты мне яшчэ, шчанюк! - Ды i схавала руку.

Усе, акрамя кiрпатага, засмяялiся.

- Выхоўвалi цябе ў iнстытуце, чорта, вось ужо выхавалi, гадзёныша, накiнулася яна на студэнта. - Ты мне, савецкай жанчыне, i не верыш? Ды што ж потым будзе? Да чаго ж мы iдзём, дарагiя грамадзяне? Цi ў нас ужо Савецкае ўлады няма?

Юнак пачырванеў i зазлаваўся:

- Каб вы ведалi, як на вас глядзець людзям збоку, то пазайздросцiлi б гэтаму сабаку. - Ён ступiў да цёткi i крыкнуў: - Хто вам даў права зневажаць?

Хаця Бiм i не зразумеў слоў, але больш не вытрымаў: ён скочыў да цёткi, гаўкнуў на ўсю моц i ўпёрся ўсiмi чатырма лапамi, каб стрымацца (за тое, што потым можа быць, ён не ручаўся). Iнтэлiгент. Ды ўсё-такi сабака.

Цётка закрычала не сваiм голасам:

- Мiлiцыя! Мiлi-i-цыя!

Дзесьцi засвiстаў свiсток, нехта, падыходзячы, крыкнуў:

- Праходзьце, грамадзяне! Праходзьце каму куды трэба! - Гэта быў мiлiцыянер. (Бiм нават чуць павiляў хвастом, хоць i быў устрывожаны.) - Хто крычаў?! Вы? - загаварыў мiлiцыянер да цёткi.

- Яна, - пацвердзiў студэнт.

Умяшаўся Кiрпаты:

- I куды вы гледзiце! Што робiце? - запсiхаваў ён на мiлiцыянера. Сабакi, сабакi на праспекце ў абласным горадзе!

- Сабакi! - крычала цётка.

- I гэтакiя вось яшчэ пiцекантропусы! - крычаў i студэнт.

- Ён мяне збэсцiў! - чуць не плакала цётка.

- Грамадзяне, р-разыдзiцеся! А вы, вы ды i вы, пройдзем да мiлiцыi, сказаў ён да цёткi, юнака i Кiрпатага.

- А сабака? - аж запiшчала цётка. - Чэснага чалавека ў мiлiцыю, а сабаку...

- Не пайду, - адрэзаў юнак.

Падышоў другi мiлiцыянер:

- Што тут?

Чалавек пры гальштуку, пры капелюшы з гонарам i памяркоўна растлумачыў:

- Ды вось, гэты студэнцiк не хоча ў мiлiцыю, не слухаецца. Гэныя вунь, абое, хочуць, а гэны не хочаць. Неслухства? А гэта не дазволена. Вядуць трэба iцiць. Цi мала што... - I ён адвярнуўся ад усiх, закруцiў у сваiм вуху вялiкiм пальцам, быццам каб большая дзiрка стала i лепш чуць было. Гэта быў самы што нi на ёсць жэст уласнай перакананасцi, упэўненасцi ў трываласцi сваiх думак i несумненнай перавагi свае асобы над усiмi, хто тут быў, - нават над мiлiцыянерам.

Абодва мiлiцыянеры зiрнулi адзiн на аднаго, але студэнта ўсё ж павялi з сабою. Следам за iмi патупацеў Кiрпаты i Цётка. Людзi разышлiся i ўжо не зважалi на сабаку, акрамя тае мiлае дзяўчыны. Яна падышла да Бiма i пагладзiла яго, але таксама пайшла за мiлiцыянерамi. Сама пайшла, як бачыў Бiм. Ён паглядзеў ёй услед, патаптаўся на месцы i пабег, дагнаў яе i пайшоў поруч.

Чалавек i сабака iшлi ў мiлiцыю.

- Каго ж ты чакаў, Чорнае вуха? - запытала яна, прыпыняючыся.

Бiм сумна прысеў, апусцiў галаву.

- Падцягло табе жываты, мiлы. Я накармлю цябе, пачакай, накармлю, Чорнае вуха.

Ужо некалькi разоў называлi Бiма "Чорнае вуха". I гаспадар некалi гаварыў: "Эх ты, Чорнае вуха!" Даўно-даўно ён так сказаў, яшчэ ў дзяцiнстве. "Дзе ж ты, мой сябар?" - думаў Бiм. I ўсё ж зноў пайшоў з дзяўчынаю, сумны i журботны.

У мiлiцыю яны прыйшлi ўсе разам. Там крычала цётка, рыкаў кiрпаты дзядзька, угнуўшы голаў, маўчаў студэнт, а за сталом сядзеў мiлiцыянер, незнаёмы, i непрыязна глядзеў на ўсiх траiх.

Дзяўчына сказала:

- Прывяла вiноўнiка. - I паказала на Бiма. - Сiмпатычнейшае стварэнне. Я ўсё чула i бачыла там з самага пачатку. Гэты хлопец, - яна кiўнула на студэнта, - нi ў чым не павiнен.

Расказвала яна спакойна, то паказваючы на Бiма, то на каго-небудзь з траiх. Ёй спрабавалi перабiць гаворку, але мiлiцыянер строга спыняў i Цётку, i Кiрпатага. Ён, было вiдаць, давяраў дзяўчыне. Пад канец яна жартам спыталася:

- Правiльна я гавару, Чорнае вуха? - I да мiлiцыянера яшчэ дадала: - Я Даша. - Потым да Бiма: - Я Даша. Зразумеў?

Уся Бiмава iстота паказвала, што ён яе паважае.

- А ну, iдзi да мяне, Чорнае вуха. Да мяне! - паклiкаў мiлiцыянер. О, Бiм ведаў гэты загад "да мяне". Добра ведаў. I падышоў. Той ласкава палапаў па шыi, узяўся за аброжак, паглядзеў нумарок i нешта запiсаў. А Бiму загадаў:

- Ляжаць!

Бiм лёг так, як i трэба: заднiя ногi пад сябе, пярэднiя выцягнуты ўперад, галава - вочы ў вочы з субяседнiкам i чуць набачок.

Цяпер мiлiцыянер пытаўся ў тэлефонную трубку:

- Таварыства паляўнiчых?

"Паляванне!" - здрыгануўся Бiм. "Паляванне!" Што гэта абазначае тут?

- Таварыства паляўнiчых? З мiлiцыi. Нумар дваццаць чатыры паглядзiце. Сетэр... Як гэта няма? Быць не можа. Сабака харошы, вывучаны... У гарсавет? Добра. - Паклаў трубку i яшчэ раз узяў, нешта пытаўся i пачаў запiсваць, паўтараючы ўслых: - Сетэр, са знешнiмi дэфектамi, пасведчання на радаслоўную няма, гаспадар Iван Iванавiч Iваноў, вулiца Праезджая, сорак адзiн. Дзякую. Цяпер ён загаварыў да дзяўчыны: - Вы, Даша, маладзец. Найшоўся гаспадар.

Бiм затанцаваў, ткнуў носам у калена мiлiцыянеру, лiзнуў руку Дашы i глядзеў у вочы, проста ў вочы, так, як умеюць глядзець толькi разумныя i ласкавыя, даверлiвыя сабакi. Ён жа ўсё зразумеў, што гаварылi пра Iвана Iванавiча, пра яго сябра, пра яго брата, пра яго бога, як на гэта сказаў бы чалавек. I аж уздрыгваў ад хвалявання.

Мiлiцыянер строга буркнуў да Цёткi i Кiрпатага:

- Iдзiце. Усяго добрага.

Дзядзька ўзяўся пiлаваць дзяжурнага:

- I гэта - усё? Якi ж у нас пасля ўсяго будзе парадак? Распусцiлi!

- Iдзiце, iдзiце, дзед. Усяго добрага. Да пабачэння. Адпачывайце.

- Знайшоў мне "дзеда"! Я табе бацька, баця. Нават як ветлiва гаварыць забылiся, с-сукiны сыны. А хочаце вось такiх, - кiўнуў на студэнта, выхоўваць, па галоўцы гладзiць, па галоўцы. А ён вас - пачакайце! - гаў! I з'есць. - Гаўкнуў i сапраўды, якраз як сабака.

Бiм, вядома, таксама гаўкнуў.

Дзяжурны засмяяўся:

- Глядзiце, папаша, а сабака ж вас разумее, спачувае.

А Цётка, здрыгануўшыся ад падвойнага брэху - чалавечага i сабачага, плiшчылася ад Бiма да дзвярэй i крычала:

- Гэта ён на мяне, на мяне! I ў мiлiцыi нiякае абароны савецкай жанчыне!

Яны пайшлi ўсё-такi.

- А мяне што - затрымаеце? - насуплена спытаў студэнт.

- Слухацца трэба, мiлы. Запрашаюць - павiнен iсцi. Так трэба.

- Трэба? Адкуль такое, каб цвярозага чалавека весцi ў мiлiцыю, як злодзея? Цётцы гэтай трэба было пятнаццаць сутак, а вы... Эх, вы! - I пайшоў, пацерабiўшы Бiма за вуха.

Цяпер Бiм ужо зусiм нiчога не разумеў: дрэнныя людзi лаюцца на добрых людзей, добрыя таксама лаюцца, а мiлiцыянер трывае ды яшчэ i пасмiхаецца; тут, вiдаць, i разумнаму сабаку не разабрацца.

- Самi даведзяце? - запытаўся дзяжурны ў Дашы.

- Сама. Дадому, Чорнае вуха, дадому.

Бiм цяпер iшоў паперадзе, азiраўся на Дашу i чакаў яе: ён выдатна ведаў слова "дадому" i вёў яе менавiта дадому. Людзi i не дакумекалi, што ён i сам знайшоў бы кватэру, iм здавалася, што ён неразумны сабака; толькi Даша ўсё зразумела, адна Даша, гэтая бялявая дзяўчына з вялiкiмi задумёнымi i цёплымi вачыма, якiм Бiм паверыў з першага позiрку. I ён прывёў яе да самых сваiх дзвярэй. Яна пазванiла - адказу не было. Пазванiла яшчэ раз, цяпер да суседзяў. Выйшла Сцяпанаўна. Бiм прывiтаў яе: ён быў прыкметна весялейшы, чым учора, ён гаварыў: "Прыйшла Даша. Я прывёў Дашу". (Не было другiх слоў, каб растлумачыць позiркi Бiма на Сцяпанаўну, на Дашу.)

Жанчыны гаварылi цiха i вымаўлялi "Iван Iванавiч" i "асколак", потым Сцяпанаўна адамкнула дзверы. Бiм запрашаў Дашу: не спускаў з яе вачэй. Яна перш-наперш узяла мiску, панюхала кашу i сказала:

- Скiсла. - Выкiнула кашу ў вядро на смецце, вымыла мiску i паставiла зноў на падлогу. - Я зараз прыйду. Чакай, Чорнае вуха.

- Яго Бiмам клiчуць, - паправiла Сцяпанаўна.

- Чакай, Бiм. - I Даша пайшла.

Сцяпанаўна села на крэсла, Бiм сеў насупраць яе, аднак пазiраў увесь час на дзверы.

- А ты змысны сабака, - загаварыла Сцяпанаўна. - Застаўся адзiн, а разбiраешся, хто да цябе з душою. Я вось, Бiмка, таксама... на старасцi год з унучкаю жыву. Бацькi-то нарадзiлi ды i падалiся ў Сiбiр, а я выгадавала. I яна, унучка, добрая, мяне любiць, усiм сэрцам да мяне.

Сцяпанаўна адводзiла душу сама з сабою, гаворачы да Бiма. Так часам людзi, калi няма да каго абазвацца, гавораць да сабакi, да любiмага каня цi кармiцелькi-каровы. Сабакi ж, у якiх выдатны розум, вельмi добра адрознiваюць няшчаснага чалавека i спачуваюць яму. А тут у абаiх: Сцяпанаўна жалiцца Бiму, а Бiм гаруе, мучыцца ад таго, што людзi ў белых халатах забралi яго сябра; бо ўсе непрыемнасцi, што здарылiся за дзень, толькi крыху забавiлi Бiма ад болю, якi цяпер зноў узяўся з новаю сiлаю. Ён разабраў з гаворкi Сцяпанаўны два знаёмыя словы "добра" i "да мяне", сказаныя з сумнай цеплынёю. Вядома ж, Бiм падышоў да самае яе i паклаў галаву на каленi, а Сцяпанаўна прытулiла да вачэй хусцiнку.

Даша вярнулася з пакуначкам. Бiм цiха падышоў, лёг жыватом на падлогу, паклаў адну лапу на яе туфельку, а галаву на другую лапу. Так ён сказаў "Дзякуй табе".

Даша дастала з паперы дзве катлеты, дзве бульбiны i паклала iх у мiску.

- Бяры.

Бiм не ўзяўся есцi, хаця трэцiя суткi ў яго не было ў роце i пылiнкi. Даша далiкатна пацерабiла за загрывак i ласкава гаварыла:

- Вазьмi, Бiм, вазьмi.

Голас у Дашы мяккi, душэўны, цiхi i, здавалася, спакойны; рукi цёплыя i пяшчотныя, ласкавыя. Але Бiм адвярнуўся ад катлет. Даша адкрыла Бiму рот i ўвапхнула туды катлету. Бiм трымаў, трымаў яе ў роце, здзiўлена глядзеў на Дашу, а катлета тым часам пракаўтнулася сама. Тое здарылася i з другою. З бульбiнамi - таксама.

- Яго сiлком кармiць трэба, - сказала Даша Сцяпанаўне. - Ён занудзiў без гаспадара, таму i не есць.

- Ды што ты! - здзiвiлася Сцяпанаўна. - Сабака сам сабе знойдзе. Колькi iх ходзiць, а ядуць жа.

- Што ж рабiць? - спытала Даша ў Бiма. - Ты ж так прападзеш.

- Не прападзе, - упэўнена сказала Сцяпанаўна. - Такi разумны сабака не прападзе. Буду раз у дзень варыць яму кашу. Што ж рабiць? Жывое ж.

Даша нечаму задумалася, потым зняла аброжак.

- Пакуль я не прынясу аброжак, не выпускайце Бiма. Заўтра гадзiн да дзесяцi я прыйду... А дзе ж цяпер Iван Iванавiч? - спытала яна ў Сцяпанаўны.

Бiм страпянуўся: пра яго!

- Павезлi на самалёце ў Маскву. Аперацыя на сэрца, цяжкая. Асколак жа побач.

Бiм - увесь адзiн слых: "асколак", зноў "асколак". У гэтым слове чуваць гора. Але, калi яны гавораць пра Iвана Iванавiча, значыць, ён павiнен недзе быць. Трэба шукаць. Шукаць!

Даша пайшла. Сцяпанаўна - таксама. Бiм зноў застаўся адзiн бавiць ноч. Цяпер ён не-не i задрэмле, але толькi на некалькi хвiлiн. I кожны раз ён снiў Iвана Iванавiча - дома цi на паляваннi. I тады ён прахоплiваўся, азiраўся, хадзiў па пакоi, нюхаў закуткi, прыслухоўваўся да цiшынi i зноў клаўся ля дзвярэй. Вельмi моцна балеў рубец ад дубца, але гэта было нiшто, калi раўняць з большым горам i невядомасцю.

Чакаць. Чакаць. Сцiснуць зубы i чакаць.

Раздзел 7

ПОШУКI ПРАЦЯГВАЮЦЦА

Гэтае ранiцы Бiм ледзь не плакаў. Сонца ўжо вышэй за акно, а нiхто не iдзе. Ён прыслухоўваўся да крокаў жыхароў у пад'ездзе, якiя праходзiлi паўз яго дзверы з верхнiх паверхаў або падымалiся ўгору. Усе крокi знаёмыя, а яго няма i няма. Нарэшце выразна пачуў туфелькi Дашы. Яна! Бiм уголас даў пачуць пра сябе. Яго крык, калi сказаць па-чалавечаму, абазначаў: "Я цябе чую, Даша!"

- Зараз, зараз, - абазвалася яна i пазванiла да Сцяпанаўны.

Яны абедзве ўвайшлi да Бiма. З кожнаю ён павiтаўся, потым кiнуўся да дзвярэй, спынiўся там, павярнуў галаву да жанчын i патрабаваў, прасiў, павiльваючы хвастом: "Адчыняйце! Шукаць трэба".

Даша адзела на яго аброжак, на якiм цяпер была на ўсю шырыню трывала прымацавана латунная пласцiнка-жэтон з выгравiраваным надпiсам: "Яго завуць Бiм. Ён чакае гаспадара. Добра ведае, дзе дом. Жыве адзiн у кватэры. Не крыўдзiце яго, людзi". Даша прачытала надпiс Сцяпанаўне.

- Якая ж ты добрая душа! - успляснула рукамi Сцяпанаўна. - Любiш, выходзiць, сабак?

Даша паглядзела на Бiма i адказала незвычайна:

- Муж мяне пакiнуў, хлопчык памёр... А мне трыццаць год. Жыла на кватэры. Паеду...

- Адзiнокая. Мая ж ты дарагая! - запрыказвала Сцяпанаўна. - Ды гэта ж...

Але Даша абарвала:

- Пайду. - А ад дзвярэй дадала: - Пакуль што не выпускайце Бiма, каб не пабег за мною.

Бiм паспрабаваў працiснуцца ў дзверы разам з Дашаю, але яна адапхнула яго i выйшла разам са Сцяпанаўнай.

Не болей чым праз гадзiну Бiм заскуголiў, потым i завыў ад суму ўголас, так завыў, як пра гэта гавораць людзi: "Хочацца завыць, як сабаку".

Сцяпанаўна выпусцiла яго (Даша цяпер далёка):

- Ну, iдзi, iдзi. Вечарам кашы навару.

Бiм нават i вухам не павёў на сказанае, не зiрнуў у вочы, а кулём зляцеў унiз i - на двор. Чаўнаком паснаваўся па двары, выйшаў на вулiцу, чуць пастаяў, быццам падумаў, а потым пачаў чытаць пахi, радок за радком, нават не звяртаючы ўвагi на тыя дрэвы, дзе стаялi роспiсы братоў i чытаць якiя павiнен кожны сабака, калi хоць крыху паважае самога сябе.

За ўвесь дзень Бiм не знайшоў нiякiх прыкмет Iвана Iванавiча. А надвячоркам на ўсякi выпадак заблудзiў у малады парк новага гарадскога раёна. Там чацвёра хлапчукоў ганялi мячык.

Ён пасядзеў крыху, праверыў наваколле, на колькi хапала яго носа, i хацеў ужо iсцi. Але хлопчык год дванаццацi адышоў ад тых, што гулялi, падышоў да Бiма i з цiкавасцю глядзеў на яго.

- Ты чый? - спытаўся ён, быццам Бiм мог адказаць на пытанне.

Бiм перш-наперш павiтаўся: павiляў хвастом, але нявесела, нахiлiўшы галаву спачатку ў адзiн, а потым у другi бок. Гэта, акрамя ўсяго, абазначала пытанне: "А ты што за чалавек?"

Хлопчык здагадаўся, што сабака пакуль што не зусiм давярае яму, смела падышоў i падаў руку:

- Прывiтанне, Чорнае вуха.

Калi Бiм падаў лапу, хлопчык крыкнуў:

- Хлопцы! Сюды, сюды!

Тыя падбеглi, але спынiлiся ўсё ж наводдаль.

- Глядзiце, якiя разумныя вочы! - дзiвiўся першы хлопчык.

- А можа, ён вучаны? - запытаўся слушна тоўсценькi карапуз. - Толя, Толiк, ты скажы яму што-небудзь - зразумее цi не?

Трэцi, старэйшы за ўсiх, аўтарытэтна заявiў:

- Вучаны. Бачыш, таблiчка на шыi.

- I нiякi не вучаны, - запярэчыў худзенькi хлопчык. - Ён не быў бы такi худы i невясёлы.

Бiм i праўда страшна схудаў без гаспадара, i выгляд у яго змарнелы: падвяло жывот, нерасчэсаная шэрсць скудлачылася на баках i пашарэла на некалi блiскучай спiне. Сум i голад не робяць прыгожым i сабаку.

Толiк дакрануўся Бiму да лба, i той паглядзеў на ўсiх з даверам. Пасля гэтага ўсе па чарзе гладзiлi Бiма, i ён не пярэчыў. Адносiны адразу ж наладзiлiся добрыя, а ў атмасферы поўнага ўзаемаразумення заўсёды не так далёка i да шчырага сяброўства. Толiк услых прачытаў напiсанае на латуннай таблiчцы i ўсклiкнуў:

- Ён - Бiм! Адзiн жыве ў кватэры! Хлопцы, ён есцi хоча. А ну па дамах - i - сюды: нясi хто што можа.

Бiм застаўся з Толiкам, а хлопцы разбеглiся. Цяпер Толiк сеў на лаўку, а Бiм лёг у яго ля ног i глыбока ўздыхнуў.

- Дрэнна, вiдаць, табе, Бiм? - спытаўся Толiк, пагладжваючы сабаку па галаве. - А дзе ж твой гаспадар?

Бiм уткнуўся носам у чаравiк i так ляжаў. Скора паказалiся адно за адным дзецi. Тоўсценькi прынёс булачку, Дарослы - кавалак каўбасы, Худзенькi - два блiнчыкi. Усё гэта яны паклалi перад Бiмам, але ён нават i не панюхаў.

- Ён хворы, - сказаў Худзенькi, - можа, нават i заразны. - I падаўся ад Бiма.

Тоўсценькi таксама нечаму выцер руку аб штаны i таксама адышоў. Дарослы пацёр каўбасою нос Бiму i ўпэўнена сказаў:

- Не будзе. Не хоча.

- Мама казала - усе сабакi заразныя, - усё баяўся Тоўсценькi, - а гэты i саўсiм хворы.

- Ну i iдзi, - сярдзiта буркнуў Толiк. - Каб я цябе тут i не бачыў... "Заразны"... Заразных ловяць жывадзёры, а гэты - вунь з якою таблiчкаю.

Памяркоўны доказ падзейнiчаў: дзецi зноў акружылi Бiма. Толiк пацягнуў за аброжак угару. Бiм сеў. Толiк адхiлiў у яго мяккую губу i ўбачыў шчылiну ў шчэлепах, дзе канчаюцца зубы; адламаў кавалачак каўбасы i ўвапхнуў у гэту шчылiну - Бiм пракаўтнуў. Яшчэ кавалачак - i яшчэ пракаўтнуў. Так i кончылi каўбасу са згоды i адабрэння прысутных. Усе засяроджана назiралi, а Тоўсценькi з кожным глытком таксама каўтаў, хаця ў роце ў яго нiчога i не было: ён быццам дапамагаў Бiму. Кавалачкi булкi нiяк нельга было ўвапхнуць - яна крышылася, тады Бiм урэшце ўзяў булачку сам, лёг на жывот, паклаў булачку на лапы, паглядзеў-паглядзеў на яе i з'еў. Зрабiў ён гэта толькi з павагi да Толiка. У яго такiя ласкавыя рукi i такi мяккi, нават чуць i сумны позiрк, i так ён шкадуе Бiма, што той не вытрываў гэтае душэўнае шчырасцi. Бiм i раней ставiўся да дзяцей iнакш, а цяпер ён зусiм пераканаўся, што маленькiя людзi ўсе добрыя, а вялiкiя бываюць усялякiя, бываюць i дрэнныя. Ён, вядома, не мог ведаць, што маленькiя людзi потым становяцца вялiкiмi i таксама рознымi, але не сабачая гэта работа - разважаць, як i чаму з маленькiх добрых растуць вялiкiя нядобрыя людзi, такiя, як Цётка або Кiрпаты. Ён усяго-наўсяго з'еў булачку з-за Толiка, i ўсё. А ад гэтага яму не стала лягчэй, таму ён не адмовiўся i ад блiнчыкаў. Ды i за цэлы тыдзень Бiм еў толькi другi раз. Першы пасля загаварыў Толiк:

- Паспрабуем уведаць, што ён умее рабiць.

Худзенькi сказаў:

- У цырку, каб скакалi, крычаць "Ап!".

Бiм прыўстаў i ўважлiва паглядзеў на хлопчыка, быццам пытаўся: "Цераз што - ап?!"

Дваiх узялiся за канцы папругi, а Толiк скамандаваў:

- Бiм, ап!

Бiм лёгенька пераскочыў цераз наiўны бар'ер. Усе былi ў захапленнi. Тоўсценькi загадаў выразна:

- Ляжаць!

Бiм лёг (калi ласка, дзеля вас - з задавальненнем!).

- Сядзець, - папрасiў Толiк. (Бiм сеў.) - Падай! - I кiнуў шапку.

Бiм прынёс i шапку. Толiк абняў яго ад захаплення, а Бiм у сваю чаргу не застаўся вiнен i лiзнуў яго проста ў твар, у самую шчаку.

Вядома ж, Бiму зрабiлася куды лягчэй з гэтымi маленькiмi чалавечкамi. Але вось тут-то i падышоў дзядзька, пакручваючы ў руках палачку, падышоў так цiха, што дзецi i не заўважылi яго, пакуль не запытаўся:

- Чый сабака?

На выгляд ён быў важны, пры шэрым вузкаполым капелюшы, пры шэрым банцiку замест гальштука, у шэрым пiнжаку, шэра-белых штанах, з кароткаю шэраю бародкаю, у акулярах. Ён, не зводзячы з Бiма воч, паўтарыў:

- Дык чый жа сабачка, дзецi?

У два галасы адказалi Дарослы хлопчык i Толiк.

- Нiчый, - сказаў наiўна адзiн.

- Мой, - насцярожана адказаў Толiк. - На гэтую часiну мой.

Толiк не раз бачыў Шэрага дзядзьку: ён паважна выгульваўся вакол парку ў адзiночку. Неяк раз вёў з сабою сабаку, якi ўпiраўся i не хацеў iсцi. А аднойчы падышоў да дзяцей i нудзiў iм, што i гуляць яны не ўмеюць так, як некалi, i ветлiвасцi тае няма, i выхоўваюць iх не так, як трэба, не так, як раней, i што за iх людзi ваявалi нават у грамадзянскую вайну, за вось гэтых, такiх, а яны нiчога не паважаюць i нiчога не ўмеюць, i што за ўсё гэта сорамна.

У той далёкi дзень, калi Шэры навучаў iх, Толiку было дзевяць год. Цяпер ужо дванаццаць. Але дзядзька не памятаў пра тое. Цяпер Толiк сядзеў, абняўшы Бiма, i сказаў: "Мой".

- Ну дык як жа: нiчый цi яго? - запытаўся дзядзька да ўсiх, паказваючы на Толiка.

- На ёй вунь i таблiчка ёсць, - умяшаўся не ў пару тоўсценькi.

Шэры падышоў да Бiма, палашчыў за вуха i стаў чытаць на аброжку.

Бiм выразна пачуў, зусiм дакладна: Шэры пахне сабакамi, пахне неяк далёка, мнагадзённа, але пахне. Ён паглядзеў яму ў вочы i адразу ж не паверыў - нi голасу, нi позiрку, нават i паху. Не можа тое быць, каб чалавек проста так увабраў у сябе далёкi пах розных сабак. Бiм прыцiснуўся да Толiка, спрабуючы адкаснуцца ад Шэрага, але той не пускаў.

- Нельга хлусiць, хлопчык, - прысарамацiў ён Толiка. - Па таблiчцы - не твой сабака. Сорамна, хлопчык. Што, цябе бацькi так прывучылi, гаварыць няпраўду? Што ж з цябе будзе, як вырасцеш? Эх-хэ-хэ! - Ён выцягнуў з кiшэнi павадок i прышпiлiў да аброжка.

Толiк схапiўся за павадок i крыкнуў:

- Не чапайце! Не аддам!

Шэры адхiлiў яго руку:

- Я абавязан даставiць яго на месца. А можа, давядзецца i протакал скласцi. (Ён так i сказаў "протакал".) Магчыма, гаспадара яго алкагаль заеў. (Ён так i вымавiў - "алкагаль".) Калi так, то трэба сабаку адабраць. Пасада ў мяне такая - рабiць усё чэсна, па-чалавечы. Вось так-то. Знайду яго кватэру, праверу, цi правiльна.

- А таблiчцы не давяраеце? - з дакорам i амаль скрозь слёзы сказаў Толiк.

- Давяраю, хлопчык, давяраю цалкам. Але... - Ён падняў палец угору i павучальна вымавiў, амаль урачыста: - Давярай, але правярай! - i павёў Бiма.

Бiм упiраўся, азiраўся на Толiка, бачыў, як той пакрыўджана заплакаў, але - што тут зробiш! - потым пайшоў-такi за Шэрым, падцiснуўшы хвост i гледзячы пад ногi, не i падобны сам на сябе. Усiм сваiм выглядам быццам гаварыў ён: "Такое ўжо наша сабачае жыццё, калi нiдзе няма гаспадара". Тут-то толькi i работы - цiмануць за сцягняк i даць лататы, але Бiм - сабака iнтэлiгентны: вядзi куды вядзеш.

Iшлi яны па вулiцы, на якой стаялi новыя дамы. Усе новыя. Усе шэрыя i такiя аднолькавыя, што нават Бiм мог бы сярод iх заблудзiць. У адным з дамоў-блiзнят узышлi на трэцi паверх, пры гэтым Бiм заўважыў, што i дзверы ўсе аднолькавыя.

Адчынiла iм жанчына ў шэрай сукенцы:

- Зноў прывёў? А госпадзi ты мой!

- Не гундзi! - строга абарваў Шэры. Ён зняў з Бiма аброжак i паказаў: На, глядзi. - Жанчына чытала, надзеўшы акуляры, а ён працягваў: - Нiякага паняцця. На ўсю рэспублiку - толькi я адзiн калекцыянер сабачых знакаў. А гэта таблiчка - рэч! Пяцiсоты знак!

Нiчога Бiму не было зразумела, нiчога-нiчога, нiякiх знаёмых слоў, нiякiх зразумелых жэстаў - нiчога. Вось Шэры пайшоў з аброжкам з прыхожай у пакой. Адтуль i паклiкаў:

- Бiм, да мяне!

Бiм падумаў-падумаў i асцярожна пайшоў. У пакоi агледзеўся, не падыходзячы да Шэрага, а так - седзячы ля дзвярэй. На чыстай сцяне вiселi дошкi, абабiтыя аксамiтам, а на iх радамi вiселi сабачыя знакi: нумаркi, жэтоны, медалi шэрыя i медалi жоўтыя, некалькi прыгожых павадкоў i аброжкаў, некалькi ўдасканаленых напыснiкаў i iншыя сабачыя рэгалii, нават капронавая пятля, каб душыць, нашто яна, Бiм не разумеў; дзе здабыў яе ўладар калекцыi - нельга зразумець нават i чалавеку, а Бiму яна здалася звычайнаю вяроўкаю, не болей.

Бiм уважлiва глядзеў, як Шэры пакруцiў у руках аброжак, пласкагубчыкамi зняў таблiчку i прымацаваў яе на адну з дошак на аксамiце; тое самае зрабiў i з нумарком, а потым адзеў на Бiма аброжак i сказаў:

- Ты - добры сабака.

Гэтак жа сама некалi гаварыў гаспадар, але цяпер Бiм не паверыў. Ён выйшаў у прыхожую ля дзвярэй, гаворачы: "Выпускай! Мне няма тут чаго рабiць".

- Ужо выпусцi, - сказала жанчына. - Чаго толькi сюды прыпёр яго? Зняў бы на вулiцы.

- Нельга было - падшыванцы прычапiлiся. I цяпер нельга: убачаць яны яго без таблiчкi, - могуць давесцi да ведама... Так што хай начуе да свiтання. Ляжаць! - загадаў ён Бiму.

Бiм лёг ля дзвярэй: нiчога не зробiш! I зноў жа: трэба было яму завыць уголас, кiдацца па кватэры, накiнуцца на Шэрага, i ўсё! Выпусцiў бы. Але Бiм умее чакаць. Ды i стамiўся ён, знясiлеў так, што нават ля чужых дзвярэй задрамаў на хвiлiну, хоць i трывожным сном.

То была першая ноч, калi Бiм не прыйшоў дадому, у сваю кватэру. Ён гэта адчуў, калi ачнуўся ад дрымоты, i не адразу зразумеў, дзе знаходзiцца. А калi змiкiцiў, засумаваў. Ён жа зноў снiў Iвана Iванавiча; кожны раз, калi толькi засынаў, снiў яго, а прачынаўся i адчуваў цеплыню яго рук, знаёмых са шчанячага ўзросту. Дзе ён, мой харошы i добры сябар? Дзе? Нудота нязносная. Такая цяжкая адзiнота, i нiкуды не дзецца ад яе. А тут яшчэ Шэры чалавек храпе, як заяц пад хортам. I пахне ад усiх гэтых дошак мёртвымi сабакамi. Нудота. I Бiм заскуголiў. Потым i забрахаў двойчы, таксама з лёгкiм падвывам, так, як ганчак, калi дабiрае заячы след па ўчарашняй жыроўцы. I нарэшце не вытрымаў - завыў працяжна.

"Ох-хо-хо-й! Ой-ой, лю-удзi-i, - плакаў ён. - Цяжка мне, ой цяжка без сябра. Адпусцiце вы мяне, адпусцiце шукаць яго. Ой-ой-ой, л-юдзi-i-i, ой!"

Шэры падхапiўся, уключыў святло i пачаў малацiць Бiма палкаю i шыпець:

- Маўчы, маўчы, вырадак! Суседзi чуюць! На табе! На табе!

Бiм адхiляўся ад удараў, iнстынктыўна хаваючы галаву, i стагнаў, як чалавек: "Ох... Ах-х... Ах-хр-р... Ох..."

Але лiхi чалавек злаўчыўся i лупянуў-такi па галаве. Бiм на некалькi секунд страцiў прытомнасць, задрыгаў лапамi, але скора апамятаўся, адскочыў да дзвярэй, упёрся азадкам у куток i выскалiў зубы. Упершыню аскалiўся.

Шэры паплiшчыўся ад Бiма:

- Бач ты! Укусiць яшчэ, чорт... - I расчынiў дзверы.

Але Бiм не верыў нават i таму, што дзверы сапраўды адчынены, не верыў i тады, калi Шэры загаварыў:

- Iдзi, iдзi, iдзi, Бiм, гуляй! Iдзi, сабачка, iдзi.

Не верыў ён гэтаму лiслiваму ласкаваму голасу, таму падлiзванню пасля таго, як бiў. О, падлiзванне пасля таго, як б'юць, - новае Бiмава адкрыццё ў жыццi. Цётка i Кiрпаты - проста нядобрыя людзi. А вось гэты... гэтага Бiм ужо ненавiдзеў. Ненавiдзеў! Бiм пачынаў пераставаць верыць людзям. Менавiта так.

Бiм выцягнуў шыю, выскалiў зубы i... пайшоў на Шэрага, цiха, але рашуча, паволi, але ўпэўнена. Шэры прыцiснуўся да сцяны.

- Ты што? Ты што?

Жанчына ў начной сарочцы крычала на Шэрага:

- Далазiўся! Укусi-iць!

Бiм убачыў, што страшны дзядзька перапужаўся, што ён яго панiчна баiцца. Ад гэтага Бiм упэўнiўся ў сваёй рашучасцi: скочыў, цiмануў ворага, якi хацеў вылузацца, за мяккае месца i выскачыў у расчыненыя дзверы. Бiм бег i адчуваў у роце смак чалавечага мяса з азадка, якi ён зненавiдзеў усёю сваёй iстотаю. Не, Бiм не лiчыў сябе няшчасным i вартым жалю, наадварот, зараз ён быў храбры, а храбрасць заўсёды заадно з гонарам i пачуццём сваёй вартасцi - нават у тхара.

У ранiшнiх прыцемках бег Бiм па вулiцы, хоць i з аброжкам, але ўжо без нумарка "24". Спачатку ён згарача пакiраваў не туды, не ў горад, а з горада (далей дамоў не было). Ён вярнуўся назад i патрапiў у той жа самы лабiрынт аднолькавых дамоў. Кружыў, кружыў, пятляў, пятляў ды i трапiў да таго самага дома, з якога выскачыў. I тут аж заспяшаўся куды патрэбна, а дапамагло яму тое, што людзям амаль не вядома: учора, калi яго вялi тут, ён улавiў на адным вугле роспiс сабрата, на другiм - другога, цяпер жа, прабегшы ад знаёмага па гэтай прыкмеце вугла да наступнага, узяў патрэбны арыенцiр. Сапраўды, трэба выдатнае чуццё, каб не толькi знайсцi тут дом, але i выбрацца адсюль. У Бiма было выдатнае чуццё i цудоўная кемлiвасць.

Ужо завiдна ён дабег да свайго дома, узбег да родных дзвярэй, падрапаўся. Адказу не было. Яшчэ падрапаўся - тое самае: цiшыня. Галоўнае, ля дзвярэй не было слядоў Iвана Iванавiча. I яшчэ рана, вельмi рана, каб Сцяпанаўна пачула скрозь ранiшнi сон пазыўныя Бiма. Ён задумёна пасядзеў ля дзвярэй.

Пасля таго, як бiлi, стукала ў галаве i было млосна, не вытрымаць. Але ён усё ж пайшоў. Пайшоў шукаць свайго сябра. Ды i хто ж, акрамя Бiма, будзе шукаць яго?

Па горадзе бег на выгляд невясёлы засмучаны сабака, але адданы, верны i смелы.

Раздзел 8

ВЫПАДАК НА СТРЭЛЦЫ

Iшлi днi за днямi. Бiм не заўважаў iх ужо. Ён рэгулярна аглядаў горад i ўведваў самыя драбнiцы яго. Цяпер ён хадзiў па зараней намечаным маршруце: каб людзi маглi здагадацца, яны правяралi б па Бiму гадзiннiкi. Паказваўся ля парку ён - пяць гадзiн ранiцы, ля вакзала - шэсць, ля завода - палавiна восьмае, на праспекце - дванаццаць, на левым беразе - чатыры гадзiны апоўднi i гэтак далей.

Завялiся i новыя знаёмыя мiж людзей. Бiм вызначыў, што большасць з iх добрыя, але такiя iшлi па вулiцы моўчкi, а нядобрыя заўсёды многа балбаталi. Знайшоў людзей, якiя пахлi маслам i жалезам (раней ён сустракаў iх па аднаму). Яны штодня, недзе пад восем гадзiн ранiцы, цяклi несупыннаю плынню да варот, потым да дзвярэй будкi.

Тут яны былi гаманлiвыя, як гракi, так што i пачуць, мабыць, нiчога было нельга, ды гэта, мiж iншым, i не цiкавiла Бiма. Ён садзiўся збоч i глядзеў, чакаў.

- Гэй, Чорнае вуха! Прывiтанне! - вiтаўся кожнае ранiцы хлопец у сiнiм камбiнезоне i клаў перад Бiмам загадзя прыгатаваны пакуначак з ежаю. - Жывi, курылка. Мацуйся. - I падаваў Бiму добрую чалавечую лапу, грубаватую, але цёплую.

Другiя моўчкi працягвалi яму руку, вiталiся i спяшалi сабе. Нiхто тут нi разу не пакрыўдзiў Бiма.

Цяпер Бiм сяк-так навучыўся пазнаваць людзей. Вось, напрыклад, часта сустракаецца ў яго на дарозе мажная жанчына, ногi - як бутэлькi, заўсёды такая задаволеная, бадзёрая, твар свецiцца ад шчасця; але сустракаючыся з Бiмам, яна фыркала, быццам кошка, плявалася, падымала сумку з прадуктамi да раскошных грудзей i кожны раз спавядала адно i тое ж самае:

- Вуй, якая гадасць! Няўжо нельга падушыць усiх сабак, каб нервы не трапалi? Вось вам, калi ласка: "Мая мiлiцыя мяне сцеражэ". Як жа! Усцеражэ... А тут кожны сабака можа сярод бела дня спусцiць з цябе спаднiцу. А што мiлiцыi! Мiлiцыi мы - як сабаку пятая нага.

З-за таго, што яна часта паўтарала адно i тое ж, Бiм, па сабачай сваёй бясхiтраснасцi, палiчыў, што жанчыну так i завуць - Пятая нага. Але адно ён добра ведаў: да гэтае нельга падыходзiць. Дарма што ён не разумеў яе слоў, акрамя яе мянушкi, але ж ён чуў i бачыў, а таму ўзяў за правiла: да такiх - нi кроку, не звязвайся лепш. Потым ён пачаў неяк (нюхам, цi што?) вызначаць каго трэба абысцi, старанiцца. Добрых было вялiкае мноства, злосных - лiчаныя, але ўсе добрыя баялiся злосных. Бiм - не, не баяўся, але яму было не да iх. Веданне пра людзей шырылася i паглыблялася, а на сабачы погляд, ён не быў ужо нейкi там выкаханы дылетант i iдэалiст, якi гатоў павiляць кожнаму прахожаму. Бiм за кароткi час стаў худэрбiна-худэрбiнаю, але ўсё роўна ён быў сур'ёзны сабака, i ў яго была мэта ў жыццi - шукаць i чакаць.

I вось аднойчы раненька, правяраючы пахi на адным з тратуараў, ён атарапеў ад радасцi. Ён прыпынiўся, фыркнуў i пабег, як ашалелы сабака, нiчога не разбiраючы i не бачачы наперадзе. Але гэта магло здацца толькi збоку, а сапраўды ён бег па свежым следзе: тут толькi што прайшла Даша! Яна толькi-толькi была тут.

След прывёў яго да вакзала. Увайсцi ў памяшканне было неяк нельга: людзi, людзi i людзi бясконца; нават на вулiцы, ля нейкага акенца, яны цiснулiся, штурхалiся, крычалi i нават раўлi, быццам ганчакi, дагнаўшы зайца i рвучы яго на кавалкi, не слухаючыся нi арапнiка, нi рога. У такой сiтуацыi аказвалася немагчыма ўлавiць Дашын след - след прапаў. Тады Бiм зрабiў круг вакол вакзала i выйшаў да перона. Тут людзi стаялi кучкамi каля дзвярэй доўгiх домiкаў на колах, не крычалi, не папiхалiся, а, наадварот, абнiмалiся, цалавалiся i нават танцавалi ля дзвярэй аднаго домiка. Нiкому не было да Бiма нiякага клопату, таму ён вольна снаваў чаўнаком пад нагамi i засяроджана ўчытваўся ў перон.

I раптам з адных дзвярэй дыхнула Дашаю. Бiм павёў да парога, але жанчына з вялiкiм жэтонам на грудзях прагнала яго. Аднак Бiм не скарыўся: ён пачаў прынюхвацца да акон i глядзець на iх. Потым заўважыў, што апошнiя ўвайшлi ў вагон дзве жанчыны ў белых халатах. Ён кiнуўся было да iх, але домiкi паволi паехалi. Бiм кiнуўся да акон. У яго сабачым розуме склалася, здавалася, зусiм правiльнае заключэнне: Даша там, людзi ў белых халатах там, значыцца, Iван Iванавiч, магчыма, там. Магчыма! Цi не павезлi яго людзi ў белых халатах?

I Бiм, бедны Бiм, цяпер ужо няшчасны Бiм, спачатку лёгка бег упоравень за домiкам, пазiраў на вокны. Тут яго i ўгледзела Даша.

- Бiм! Бi-iм!!! - закрычала яна. - Мiлы Бiм! Прыйшоў правесцi! Мой добры Бiм! Бi-iм! Бi-i...

Голас яе рабiўся ўсё цiшэйшы i цiшэйшы. Домiк уцякаў. А Бiм, як нi стараўся, як нi сiлiўся, усё адставаў i адставаў.

Потым ён бег за апошнiм домiкам да таго часу, пакуль той не прапаў з вачэй, бег i далей, па той самай дарозе, бо яна нiкуды не скiроўвала. Бег доўга. I нарэшце, ледзьве перавёўшы дух, упаў мiж рэек, выцягнуў усе чатыры лапы, задыхаючыся i цiхенька скуголячы. Надзеi нiякае не засталося. Не хацелася нiкуды iсцi, ды ён i не змог бы, нiчога не хацелася, нават жыць не хацелася.

Калi сабакi ўжо нi на што не спадзяюцца, яны памiраюць сваёй смерцю цiха, без крыўды, з мукамi, якiх свет не ведаў. Але не Бiмаў гэты клопат i не яму суджана зразумець, што каб не было надзеi зусiм, нiводнае кроплi на зямлi, то ўсе людзi таксама памерлi б ад адчаю. Бiму ўсё было куды прасцей: вельмi балела ўсярэдзiне, а сябра няма, i ўсё на гэтым. Гэтак як i лебедзь памiрае пасля смерцi каханае, узлятаючы высока i падаючы адтуль каменем; як журавель, страцiўшы родную i адзiную жураўлiху, лунае, выцягнуўшыся, распластаўшы крылы, i крычыць, крычыць, просiць у месяца смерцi; гэтак тады i Бiм: ляжаў, бачыў у трызненнi адзiнага i нязменнага сябра i гатовы быў на ўсё, нават i не разумеючы гэтае гатоўнасцi. Але ён цяпер маўчаў. Няма на зямлi нi аднаго чалавека, якi б чуў, што памiрае сабака.

Сабакi памiраюць моўчкi.

Ах, каб зараз Бiму некалькi глыткоў вады! А так, мабыць, не падняўся б ён нiколi, калi б...

Падышла жанчына. Яна была ў пiнжаку на ваце i ў ватнiках, на галаве хустка. Моцная, вялiкая жанчына. Вiдаць, яна спачатку падумала, што Бiм нежывы, - нахiлiлася, стала на калена i прыслухалася: Бiм яшчэ дыхаў. Ён гэтак саслабеў з таго часу, як развiтаўся з сябрам, што яму, вядома, нельга было рабiць такi прабег, якi зрабiў ён следам за цягнiком, - гэта бяздумна. Але хiба мае ў такiм выпадку значэнне розум, нават у чалавека! Жанчына ўзяла ў далонi галаву Бiма i прыпадняла:

- Што з табою, сабачка? Што ты, Чорнае вуха? За кiм жа ты гэтак бег, гаротнiк?

У гэтае грубаватае з выгляду жанчыны быў цёплы i ласкавы голас. Яна сышла пад адхон, прынесла ў брызентавай рукавiцы вады, зноў прыпадняла Бiмаву галаву i паднесла рукавiцу, намачыла нос. Бiм лiзнуў яшчэ раз. I стаў хлябтаць. Жанчына гладзiла яго па спiне. Яна зразумела пра ўсё: нехта любiмы паехаў назаўсёды, а гэта страшна, да жудаснага цяжка - праводзiць назаўсёды, гэта ўсё адно, што пахаваць зажыва.

Яна каялася перад Бiмам:

- Я вось - таксама... I бацьку, i мужа правяла на вайну... Бачыш, Чорнае вуха, старая стала... а ўсё не забываю... Я таксама бегла ўслед цягнiку... i таксама ўпала... i прасiла смерцi сабе... Пi, мой харошанькi, пi, гаротнiк...

Бiм выпiў з рукавiцы амаль усю ваду. Цяпер ён паглядзеў жанчыне ў вочы i адразу ж паверыў: добры чалавек. I лiзаў, лiзаў яе грубыя, патрэсканыя рукi, злiзваючы кропелькi, якiя падалi з вачэй. Так Бiм другi раз у жыццi спазнаў смак чалавечых слёз: першы раз - гарошынкi гаспадара, цяпер вось - гэтыя, празрыстыя, блiскучыя на сонцы, густа прасоленыя незагойным чалавечым горам.

Жанчына ўзяла яго на рукi i знесла з дарожнага палатна пад адхон:

- Ляжы, Чорнае вуха, ляжы. Я прыйду. - I пайшла туды, дзе некалькi жанчын корпалася на пуцях.

Бiм глядзеў ёй услед мутнымi вачыма. Але потым, намогшыся з усяе сiлы, прыўстаў i паволi, хiстаючыся, пайшоў за ёю. Тая азiрнулася, пачакала яго. Ён прыплёўся i лёг перад ёю.

- Гаспадар кiнуў? - запыталася яна. - Паехаў?

Бiм уздыхнуў. I яна зразумела.

Падышлi яны да тых, што працавалi. Усе тут былi жанчыны, апранутыя гэтаксама, як i Добры чалавек, а збоч стаяў мужчына ў аблавушцы на патылiцы i з люлькаю ў зубах. Ён запытаў сярдзiта:

- Да сабакi прывязалася, Матрэна? А хто рабiць будзе? Эх ты, Матрэна, Матрэна... Як нi скажы - Матрэна. - I тыцкаў пальцам да яе.

Бiм скемiў: харошы чалавек - гэта Матрэна. Яна загадала яму ляжаць ля абочыны, а сама ўзяла нейкiя вялiзныя абцугi i ўхапiлася iмi за шпалу разам з астатнiмi жанкамi.

- Раз-два, ўзялi! - раўнуў мужчына. - Яшчэ разiк! Яшчэ раз! - крычаў ён нават з гонарам, узяўшы рукi ў бокi.

На кожны яго крык жанчыны цягнулi дружнымi рыўкамi так, што бервяно паслухмяна паўзло за iмi, сцiснутае абцугамi. Кожны раз, як цягнулi, твары ў жанчын аж чырванелi ад натугi, а ў аднае з iх, худасочнае i кволае, твар, наадварот, бляднеў i нават сiнеў. Гэту жанчыну Матрэна адапхнула рукою i сказала гэтак сама, як некалi гаварыў гаспадар Бiму, праганяючы яго:

- Адыдзi! Адпачнi, а то богу душу аддасi. - I да мужчыны: - Ну крычы, цi што, анцыхрыст!

- Раз-два, ўзялi! - раўнуў той i паправiў аблавушку, стаў выводзiць, быццам яму было неўмагату цяжка: - Ой, бабкi, яшчэ раз! Муж паехаў на Каўказ! Не даехаў да Каўказа! Ажанiўся там, зараза! Стоп! Кладзi струмант!

Слова "зараза" Бiм ужо чуў ад Кiрпатага дзядзькi: нядобрае слова. Астатнiх слоў ён не зразумеў.

А жанчыны паклалi абцугi, узялi жалезныя кастылi i пачалi ўбiваць iх цяжкiмi доўгiмi малаткамi, быццам бы забаўляючыся, убiвалi кастыль за тры ўзмахi, а Кволая ад кожнага ўдару стагнала, вохкала:

- Ах-ха! Ох-ха!

- Давай, давай! - пакрыкваў Зараза, напiхаючы люльку. - Давай, давай, Анiся! - Ён падышоў да жанчыны: - З адцяжкаю бi, на сябе пацягвай - лягчэй пойдзе.

Анiся - гэта Кволая. Яна больш за другiх марудзiла з кожным кастылём i ўрэшце засталася наводшыбе. Дзiўнае жанчынам i незразумелае здарылася ў гэты час: Бiм падышоў да Анiссi расслабленаю паходкаю i таксама, як i Матрэне, палiзаў горкiя брызентавыя рукавiцы. Усе прыпынiлiся i здзiўлена глядзелi на Бiма.

Потым яны па загаду Заразы селi ўсе пад кустамi i палуднавалi, кожная са свайго клуначка. I накармiлi Бiма. Ён еў. Цяпер ён ужо браў ежу з рук добрых людзей. Гэта ратавала яго.

Пад вечар ён затурбаваўся: падыходзiў да Матрэны, садзiўся, вяла пераступаў пярэднiмi лапамi, зазiраў у твар, зноў адыходзiў, клаўся, але скора зноў вяртаўся i зноў адыходзiў.

- Пайсцi хочаш, Чорнае вуха, - дагадалася Матрэна. - Ну, iдзi, пайшоў, Чорнае вуха. Куды ж я цябе дзену? Няма куды. Iдзi.

Бiм развiтаўся i пайшоў, паволi, не па-сабачы. Пайшоў уздоўж чыгункi назад. Дарога - яна i ёсць дарога, яна паказвае, куды iсцi, - нiколi не зблудзiш, калi правiльна пайшоў. Толькi вось усё цела балюча ныла, а пасля ўчарашнiх пабояў Шэрага цяжка было дыхаць, асаблiва на хаду, але - што рабiць! - трэба iсцi, дзякуй богу, ён пакармiўся ў добрых жанчын, ды i сцяжынка паўз шпалы была гладкая i роўная. Пакрысе ўцягнуўся, нават цiхенька-цiхенька затрухаўся подбегам. Якiя жывучыя сабакi i як скора адыходзяць!

Калi глянуць збоку, нiчога незвычайнага тут не было: па чыгуначнаму палатну трухаўся хворы сабака. I ўсяго.

Блiжэй да горада з аднае чыгункi стала дзве: яшчэ пара суцэльных жалезных палосак выцягнулася побач. Потым iх стала тры. Непадалёку ад будачкi неспадзявана замiргалi ўперамежку два чырвоныя вокi: левае, правае, левае, правае - кiдалiся збоку ўбок. Чырвонае ўсiм звярам непрыемна: ваўку, напрыклад, нестае сiлы пераскочыць цераз лiнiю чырвоных сцяжкоў, лiса, абкладзеная iмi, застаецца ў акружэннi па двое-трое сутак, а то i болей. Таму i Бiм вырашыў абмiнуць вялiзныя чырвоныя жывыя вочы. Ён сышоў на трэцюю каляю, прыпынiўся, узiраючыся ў чырвонае морганне, яшчэ не адважыўся iсцi далей. I тут пад нагамi нешта скрыгiтнула...

Бiм завыў ад страшнага болю, але нiяк не мог адарваць лапу ад рэйкi: на стрэлцы лапа трапiла ў магутныя цiскi. З Бiмавага выцця можна было распазнаць толькi адно: "Ой, балiць! Памажэ-эце-е!"

Людзей паблiзу не было. Адгрызцi сваю лапу, як гэта часам робiць воўк у пастцы, сабака не можа, ён чакае дапамогi, ён спадзяецца на чалавечую дапамогу.

Але што гэта? Два вялiзныя яркiя белыя вокi асвятлiлi пуцi i самога Бiма, яны асляпiлi яго, наблiжалiся паволi i няўмольна. Бiм сцяўся ад болю i страху. I сцiх ад прадчування навалы. Але грымучая iстота з гэткiмi вачыма спынiлася крокаў за трыццаць, у паласу святла выскачыў з цемры чалавек i падбег да Бiма. Потым адразу паказаўся i другi.

- Як жа ты ўшчамiўся, бядняга? - запытаўся першы.

- Што ж рабiць? - запытаўся ў першага другi.

Яны пахлi амаль што гэтаксама, як i шафёры, абодва былi ў фуражках з вялiкiмi медалямi.

- За прыпынак нам перападзе, хоць мы i побач са станцыяй, - сказаў першы.

- Цяпер усё роўна, - адказаў першы i пайшоў да будачкi.

Наш бедны Бiм здагадаўся па iнтанацыi (не па словах): гэта яго збавiцелi. Ён чуў, як звонка зазванiў у будачцы званок, а праз хвiлiну цiскi выпусцiлi лапу. Але Бiм не рухаўся, ён здранцвеў. Тады чалавек узяў яго i занёс за лiнiю дарогi. Там Бiм закруцiўся на месцы, як юла, залiзваючы раздушаныя пальцы. I аднак (якiя сабакi назiральныя!) ён чуў гаворку з акон i дзвярэй цягнiка; цяпер, не аслеплены святлом, ён бачыў цягнiк з цемры збоку; розныя галасы паўтаралi словы "сабака" i "паляўнiчы", словы вельмi зразумелыя.

Бiм быў удзячны добрым людзям. Вось так. Дзесьцi нехта перавёў стрэлку на той дарозе, па якой iшоў Бiм. I таму "нехта" цяпер нiякага клопату ад таго, што нейкаму сабаку прышчамiла нагу i ён стаў калекам. Што б яно нi было, але цяпер ён ужо нiколi не пойдзе па чыгунцы: гэта ён зразумеў гэтак жа, як i змалку, што там, дзе бегаюць машыны, нельга хадзiць.

Бiм паскакаў на трох нагах, змучаны, скалечаны. Ён часта прыпыняўся i лiзаў анямелыя i ўжо прыпухлыя пальцы хворае лапы, кроў пакрысе ўнялася, а ён усё лiзаў i лiзаў да таго часу, пакуль кожны падушаны палец не стаў iдэальна чысты. Гэта было вельмi балюча, але iншая рада не служыць: кожны сабака ведае, што балiць, але цярпi, балiць, а ты лiжы, балiць, а ты маўчы.

Да родных дзвярэй ён прыкульгаў запоўнач. Няма! Зноў няма слядоў Iвана Iванавiча. Бiм хацеў падрапаць за дзверы, як i звычайна, але аказалася, што нельга: з хвораю нагою немагчыма не толькi стаць на заднiя лапы, але нават i сесцi, - толькi стой на трох нагах або ляжы лежма. Тады ён прыткнуўся носам да кутка дзвярэй i праверыў пах у сярэдзiне ў кватэры: гаспадара не было. Значыцца, паехаў назусiм. Так ён стаяў доўга, быццам падтрымлiваў галавою саслабелае цела. Потым падышоў да дзвярэй Сцяпанаўны i моцна, коратка, роспачна сказаў: "Гаў!" (Я тут.)

Сцяпанаўна ахнула:

- А божа ты мой! Дзе ж гэта цябе так? - Адчынiла дзверы ў кватэру i ўвайшла разам з iм у пакой. - От сабака ты, сабака, няшчасны сабака, што ж мне цяпер рабiць табе? I што скажа Iван Iванавiч?

Бiм толькi быў лёг пасярод пакоя, выцягнуўшы ногi, але... Як жа так? "Iван Iванавiч"? Бiм падняў галаву, павярнуў яе да Сцяпанаўны i з намаганнем глядзеў, глядзеў на яе, не спускаючы вачэй, ён пытаўся: "Iван Iванавiч? Дзе?"

Сцяпанаўна не ўмела ладзiць з сабакамi, не ведала, як кармiць i даглядаць, аднак умела пашкадаваць. Магчыма, жаласлiвасць i дапамагла ёй зараз зразумець Бiма, здагадацца, што словы "Iван Iванавiч" абудзiлi ў хворага сабакi проблiск надзеi.

- Ага, ага, Iван Iванавiч, - пацвердзiла яна. - Пачакай жа: я зараз прыйду. - Спяшаючыся, пайшла i зараз жа вярнулася з лiстом у руках, паднесла яго Бiму да носа: - Вось бачыш? Лiст прыслаў Iван Iванавiч.

Бiм, бедны Бiм, якi памiраў i ўваскрэс, якога задушылi i выратавалi, хворы i без крупiнкi спадзявання, Бiм задрыжаў. Ён уткнуў нос у лiст, потым прайшоўся ноздрамi па краях: ага, ага, ага... вось ён моцна правёў пальцам па канверце туды-сюды... Калi Сцяпанаўна падняла з падлогi канверт i вытрасла з яго лiст, Бiм з намаганнем устаў i падаўся да яе; цяпер яна дастала з таго ж самага канверта зусiм чысты аркуш паперы i паклала яго перад Бiмам. Ён завiляў хвастом: тут знарок напiсаны пах пальцаў Iвана Iванавiча, ага, гэта ён знарок цёр пальцамi.

- Табе ж i прыслаў, ага, - сказала Сцяпанаўна. - Так i пiша: - Дайце Бiму гэтую чыстую паперку. - Яна блiзка паказвала на паперку, прыгаворваючы: - Iван Iванавiч... Iван Iванавiч...

Бiм раптам расслаблена апусцiўся на падлогу i выцягнуўся, паклаўшы галаву на лiст. З вачэй яго пакацiлiся слёзы. Бiм плакаў першы раз у жыццi. Гэта былi слёзы надзеi, шчаслiвыя слёзы, скажу я вам, лепшыя ў свеце слёзы, не горшыя за слёзы радасцi ад сустрэчы i шчасця.

...Дай жа божа, дарагi чытач! Але павер мне: сетэр умее смяяцца i плакаць.

...Сцяпанаўна пачынала разумець сабаку, але яна зразумела i тое, што ёй адной не саўладаць, не справiцца. Доўга яна сядзела пры Бiму i думала пра сваё жыццё. I так ёй захацелася ў вёску, дзе яна нарадзiлася i вырасла, так стала сумна ад гэтых каменных клетак, дзе людзi цэлыя гады не ведаюць нiчога адзiн пра аднаго, жывучы ў адным доме, нават у адным пад'ездзе. А ўсё ж здагадалася даць Бiму вады.

Ой, як яму трэба была вада! Ён, чуць прыпадняўшыся, пiў прагна, капаючы на падлогу, а потым зноў лёг так, як i ляжаў. Бiм заплюшчыў вочы, здавалася, задрамаў.

Ужо досвiткам Сцяпанаўна выйшла так цiха, быццам баялася патрывожыць цяжка хворага чалавека.

А пасярод пакоя ляжаў усяго толькi адзiнокi сабака.

Колькi Бiм спаў, ён не ведае: магчыма, некалькi гадзiн, магчыма, i суткi i ачнуўся ад пякучага болю ў назе. Быў дзень, таму што свяцiла сонца. Нягледзячы на боль, ён панюхаў аркушык. Пах гаспадара быў слабейшы i быццам далёкi, але гэта не мела цяпер значэння. Галоўнае, самае важнае тое, што ён ёсць, недзе ёсць i яго трэба шукаць. Бiм устаў, напiўся з мiскi i захадзiў па кватэры на трох нагах; балела, але ён хадзiў, хадзiў, хадзiў з пакоя ў пакой, у прыхожую i назад, кружыў па пакоi. Iнстынкт яму падказваў: калi адлежаў адзiн бок, калi балiць, то трэба хадзiць. Скора прылаўчыўся хадзiць, каб не балела раздушаная лапа: яе трэба чуць падымаць угору, а не цягаць па падлозе, тады менш балiць. Калi ж Сцяпанаўна прынесла яму есцi, ён павiляў ужо ёй хвастом, парадаваў, а потым i пад'еў. I чаму, уласна, не есцi, калi ёсць надзея i ўзнiклi ў сабачай галаве два магiчныя словы - "шукаць" i "чакаць".

Але колькi ён нi прасiўся, колькi нi патрабаваў, Сцяпанаўна не выпускала яго (сядзi дома, ты хворы). Але нарэшце i яна здагадалася, што Бiм iстота жывая, што яму таксама ёсць патрэба выйсцi. Яна, бясспрэчна, не ведала, што здаралiся выпадкi, калi сабакi памiралi ад таго, што лопалiся кiшкi цi задыхалiся ад запораў, калi тых сабак не выпускалi больш чым тры днi. А такiя выпадкi былi не адзiн раз.

Вялiкая чалавечая спагада i дабрата душы вялi Сцяпанаўну па жыццi. Толькi i ўсяго. Яна зачапiла павадок за ашыйнiк i пайшла. А Бiм закульгаў побач.

У двары, у самым далёкiм кутку, стаялi двое: старая сiвая жанчына i кульгавы худы сабака - вось што выходзiла за карцiна.

Дзецi выбягалi з пад'ездаў, спяшалi да школы, але многiя з iх падбягалi i пыталiся:

- Бабулька, бабулька, чаму Бiм на трох нагах?

Або так:

- Бiмка, балiць табе?

Але ў школу бегчы трэба: гэта вялiкая адказнасць - хадзiць да школы, самая першая адказнасць у жыццi - перад сям'ёю, перад настаўнiкам, перад сябрамi. Таму яны i не затрымлiвалiся, беглi. Гэта здавалася вельмi важным i Сцяпанаўне i Бiму, хоць яны нiчога i не падазравалi, а проста пайшлi дадому, калi прыйшла пара.

Ля пад'езда iх спаткаў Палцiтыч (Павел Цiтыч Рыдаеў) i сказаў да Сцяпанаўны:

- Такое дзела, значыць. Псiна гэты - сабака варты, i яго трэба берагчы. Калi ўжо гаспадар даручыў табе, то вось табе парада: вазьмi на ланцуг. Абавязкова. Iнакш уцячэ. Не ўпiльнуеш. Выскачыць у дзверы - i каюк.

- Ды як жа можна такога разумнага сабаку - на прывязь? - няўпэўнена запярэчыла Сцяпанаўна.

- Што: i цябе вучыць трэба? Запомнi: без гаспадара i без ланцуга сабака пачуе волю. I - каюк.

- Ды ён жа спаганiцца, як на прывязi стане.

- Зразумей ты, цёмны ты чалавек! Паганы стане - затое жывы будзе. На прывязь, на прывязь - вось табе i ўся мая iнструкцыя. Дабра хочучы, кажу: на прывязь!

Не паслухацца старшынi Сцяпанаўна не магла, таму яна купiла ланцужок за рубель дзесяць i на iм выводзiла Бiма на двор. Але дома адчэплiвала ад аброжка i кiдала ў куток. Хiтрая бабулька Сцяпанаўна - i ваўкi сыты, i авечкi цэлы. Мiж iншым, самой ёй давялося выходзiць з Бiмам усяго толькi два-тры разы, а прычынай таму былi незвычайныя падзеi, якiя пачалiся вакол Бiмкавага iмя.

Раздзел 9

МАЛЕНЬКI СЯБАР, ХЛУСЛIВЫЯ ЧУТКI, ДАНОС СПАДЦIШКА НА БIМА I АЎТАРСКАЕ АДСТУПЛЕННЕ

У школе, хвалячыся навiнамi, дзецi на першым жа перапынку пусцiлi чутку: у iхнiм двары ёсць сабака - хадзiў на трох нагах, а зараз на чатырох, i худэрбiна-худэрбiна, а быў не худэрбiна, быў сыты, а цяпер ускудлачаны, быў вясёлы, а цяпер сумны, i завуць яго Бiм; гаспадара павезлi ў Маскву на аперацыю, а водзiць яго зараз бабулька Сцяпанаўна.

Чутка дайшла да аднаго настаўнiка-метадыста, той на чарговай раённай нарадзе на наступны дзень у сваiм цiкавым выступленнi расказаў недзе гэтак: расце маладое пакаленне, выдатнае, яно "далучаецца да iдэi дабраты, якая ўключае ў сябе спачуванне да ўсяго жывога на зямлi". Усё гэта ён падмацаваў тым вялiкiм iнтарэсам аднае школы нават да нейкага невядомага сабакi з чорным вухам, гаспадара якога надоўга паклалi на аперацыю.

Тры днi запар ва ўсiх школах гарадскога раёна настаўнiкi расказвалi дзецям пра спачуванне i спагаду да жывёлiн, расказвалi, як добра i прыязна аднеслiся ў адной школе да адзiнокага сабакi. Але найбольш асцярожныя папярэдзiлi, што сабака ў такiм выпадку не павiнен быць шалёны, гэтага трэба сцерагчыся. У школе, дзе вучыўся Толiк, настаўнiца расказвала пра гэта ж самае, толькi проста i з душою.

- Ну, падумайце, дзецi, вы толькi падумайце! - гаварыла яна. - Нейкi жорсткi чалавек адарваў сабаку нагу. (Крыху так перамянiлася чутка сярод настаўнiкаў: чутка i ёсць - чутка!) Гэта не варта савецкага чалавека. А няшчасны сабака з чорным вухам навек калека. - Яна адгарнула сшытак на патрэбную староначку i працягвала: - Цяпер, дзецi, напiшам сачыненне, маленькае i цёплае, на вольную тэму "Я люблю жывёлiн". Каб лягчэй пiсалася, каб нiчога не наблыталi, вось вам план-пытаннi.

I яна напiсала мелам на дошцы, гледзячы ў сшытак:

1. Як завуць вашага сабаку?

2. Белы ён, чорны цi якi?

3. Вострыя ў яго вушы цi абвiслыя?

4. З хвастом ён цi з кароценькай куксаю?

5. Якое ён пароды, калi гэта вядома дома?

6. Ласкавы ён цi злосны?

7. Цi гуляеш ты з iм, а калi гуляеш, то як?

8. Кусаецца ён цi не? Калi кусае, то каго?

9. Цi любяць яго тата i мама?

10. За што ты любiш сабаку?

11. Якiя ў цябе адносiны да iншае жыўнасцi (куры, гусi, авечкi, аленi, мышы i астатнiя)?

12. Цi бачыў ты калi-небудзь лася?

13. Чаму кароў дояць, а лася не дояць (свойская жывёла i дзiкая)?

14. Цi трэба любiць жывёлiн?

Толiк сядзеў быццам на iголках, ён не мог нiчога пiсаць. У агульнай цiшынi ён запытаўся, не вытрываў:

- Анпална, а як завуць сабаку з чорным вухам?

Настаўнiца паглядзела ў блакнот i сказала:

- Бем.

- Бiм! - крыкнуў Толiк, узбунтаваўшы крыкам увесь клас.

- Адпусцiце мяне, Анпална. Калi ласка! Я пайду шукаць Бiма, я яго ведаю ён вельмi добры. Калi ласка! - прасiў ён жаласна, гатовы ад удзячнасцi цалаваць рукi Анпалне.

- Толя! - строга сказала да яго Анна Паўлаўна. - Ты перашкаджаеш працаваць iншым. Думай i пiшы сачыненне.

Толiк сеў. Ён глядзеў на чыстую староначку сшытка, а бачыў Бiма. Здавалася, ён засяродзiўся на вольнай тэме гэтак, як i астатнiя, але ён напiсаў толькi загаловак: "Я люблю жывёлiн". Толькi незадоўга перад званком ён пачаў скоранька-скоранька прыдумляць адказы. Нават i пасля званка ён крыху затрымаўся, а Анна Паўлаўна, як i звычайна ў такiх выпадках, сядзела за сталом i цярплiва чакала. Нарэшце Толiк, насуплены, невядома чым незадаволены, паклаў перад Аннай Паўлаўнай сваё сачыненне. I пайшоў.

Работа яго, такiм чынам, была зроблена апошняй, таму, як i заўсёды, Анна Паўлаўна прачытала яе першую (зверху ляжыць).

Толiк дакладна, нават залiшне, адказаў на ўсе пытаннi вольнае тэмы, яго твор уключаў нават i паэтычныя спробы, хоць i з яўным плагiяцтвам з моднае песенькi, якую ведае кожны малы.

А цалкам усё гэта было вось так: "Я ЛЮБЛЮ ЖЫВЁЛIН"

Яго завуць Бiм. Ён белы з чорным вухам. Вушы абвiслыя. Хвост сапраўдны. Парода паляўнiчая, не аўчарка. Ласкавы. Гуляў толькi раз, але нейкi дзядзька-зануда адабраў, такi стары дурань, што i не расказаць. Не кусаецца. Тата i мама яго любiць не могуць, таму што ён чужы, з таблiчкаю на шыi. За што люблю, не ведаю, проста так. Курэй, гусей, авечак, аленяў, мышэй люблю, але мышэй баюся. Лася пакуль што не бачыў, яны не жывуць у горадзе. Кароў дояць, каб было малако ў магазiнах i каб выконваць план. ("А ён жа з дэфектам!" падумала Анна Паўлаўна.) Лася не дояць таму, што ў магазiнах не бывае ласiнага малака, i яно нiкому не патрэбна. Жывёлiн любiць трэба, а сабака - лепшы сябар чалавека. Я склаў зараз песеньку:

I лось добра,

I алень добра,

I мыш добра,

А сабака лепш.

Яшчэ я спрабаваў гадаваць марскiх свiнак, але мама сказала, што ад iх у кватэры пахне, хоць нос затыкай, i аддала чужой дзяўчынцы. А Бiма я ўсё роўна знайду, хоць мяне нават i не пусцiлi. Усё адно знайду, сказаў знайду - i знайду. Хоць вы i Анна Паўлаўна, мне ўсё роўна".

У Аняы Паўлаўны вочы пад лоб пайшлi: "Ён жа з рамак выскачыў! Ён жа чортведама пра што думае. У цiхiм балоце..." Апошняе яна не дадумала да канца, бо была педагог, а проста адчуваючы сваю правату ад таго, што выконвае абавязак, паставiла двойку.

Вось так яно i атрымлiваецца. Анна Паўлаўна была ў лiку лепшых, дзецi яе, здаецца, любiлi i слухалi, за выключэннем некаторых, без якiх, мiж iншым, не бывае нiводнага класа. Выхаванне - рэч складаная, складанейшая, мушу сказаць, вiдаць, таму Толiк i напiсаў так адно з першых сваiх сачыненняў: перш-наперш, ад незразумелае крыўды i несвядома, калi мець на ўвазе, што пра марскiх свiнак у Анны Паўлаўны нiякiх пытанняў не было ў тэме. Магчыма, падросшы, ён i зразумее сваю памылку, але пакуль што яму гэтага не змыслiць. Ён нават не вярнуўся ў клас пасля перапынка. А гэта ўжо - ЧП!

Толiк паехаў са свайго новага раёна ў другi, стары, у тую школу No... i распытаўся-такi ў дзяцей пра ўсё: калi яны бачылi Бiма i дзе ён жыве. Сабе на радасць, ён даведаўся яшчэ, што нага не адарвана, а толькi вiсiць. I пайшоў з дзецьмi да таго дома, да Бiма.

Ён нацiснуў на кнопку званка. Бiм адказаў пытаннем: "Гаў!" (Хто там?)

- Гэта я - Толiк! - крыкнуў госць. Потым пачуў, як Бiм, прытулiўшы да шчылiны нос, фыркнуў i нюхаў паветра. - Бiм, гэта я, - Толiк.

Бiм вiскнуў, забрахаў. Так ён крычаў: "Добры дзень, Толiк!"

I хлопчык яго зразумеў, упершыню зразумеў цэлы сказ па-сабачы.

Сцяпанаўна, пачуўшы брэх i гаворку чалавека з сабакам, выйшла:

- Што табе, хлопчык?

- Я - да Бiма.

Высветлiлася ўсё лёгка. Яны зайшлi ўдваiх.

Толiк не пазнаў Бiма: паджары, без жывата, скудлачаная шэрсць, рабрыны тырчаць - не, гэта не Бiм. Але вочы разумныя i ласкавыя сказалi: "Я - Бiм". Толiк прысеў на кукiшкi i даў сабаку волю. Бiм, абнюхваючы яго, лiзаў пiнжачок, падбародак, рукi i, урэшце, паклаў пысу на насок Толiкавага чаравiка. Здавалася, ён супакоiўся.

Усё расказала Сцяпанаўна Толiку, незнаёмаму хлопчыку, усё, што толькi ведала пра Бiма i пра Iвана Iванавiча, але так i не магла растлумачыць, дзе i хто расцiснуў лапу.

- Доля, - вызначыла яна. - I ў кожнага сабакi - свая доля.

Гаварыла яна з хлопчыкам спакойна, хоць i з горыччу, не выстаўляючыся сваёй старасцю i жыццёвым вопытам, як роўны з роўным.

- А дзе таблiчка? - запытаўся Толiк. - Была ж. Я чытаў.

- Была. Цябе ж як завуць?

- Толiк.

- Толiк - добра... Была. Нехта зняў, выходзiць... - Толiк падумаў: "Ён зняў, Шэры дзядзька". Але ўсё-такi ўслых нiчога не сказаў, таму што не быў упэўнены, што гэта так... - I што я з iм рабiць буду, госпадзi? - запыталася Сцяпанаўна, гледзячы на Бiма. - I шкода неяк, i што рабiць - не ведаю. Вецiнара б яму.

- Ветэрынара, - паправiў Толiк таксама без усякае ганарлiвасцi i адказаў на пытанне "што рабiць?": - Я буду прыходзiць кожны дзень пасля школы, буду яго вадзiць. Можна?

Так знайшоўся Бiму новы маленькi сябар. Ён штодня, пасля абеду, ехаў цераз увесь горад да Бiма, хадзiў з iм па двары, па вулiцах, па парку i, на радасць усiм дзецям, гаварыў з гонарам:

- Сабака - лепшы сябар чалавека.

Сэнс гэтых слоў быў зусiм iншы, чым у сачыненнi, напiсаным з крыўды.

Але цвёрда намеркаваў Толiк: знайсцi таго Шэрага дзядзьку i пагаварыць з iм. У сваiм новым раёне ён пачаў яго падпiльноўваць. I ўсё-такi стрэў твар у твар.

- Дзядзечка, - запытаўся ён, прыпадняўшы брылёк шапкi i ўзяўшы рукi за спiну, - нашто вы знялi з Бiма таблiчку?

- Ты што - ачумеў, хлопчык? - адказаў той пытаннем на пытанне.

- Вы ж яго забралi з таблiчкаю. Я бачыў не адзiн.

- I адпусцiў з таблiчкаю. Ён жа мяне ўкусiў! Нябось пусцiш, калi кусаецца, як воўк.

- Хлусiце вы, дзядзечка. Бiм ласкавы сабака.

- Я? Я хлушу, шчаня?.. Дзе твае бацькi? Дзе твае бацькi? Гавары! прысукаўся ён.

Крыху Шэры меў рацыю. Толькi менавiта крыху: ён не хлусiў, што Бiм яго ўкусiў, i таму меў на тое падставы, каб абурацца, але ён хлусiў, што быццам не здымаў з Бiма таблiчку. Першапрычынаю ўсяго ён лiчыў Бiмаў укус, але не тое, што зняў таблiчку, а перамена месцамi прычыны i вынiкаў - заўсёды вельмi выгадна, каб апраўдацца. I ён быў глыбока перакананы, што гаворыць праўду, але тое, што ён гаварыў не ўсю праўду, - гэта ўжо яго не датычыла. А хто тут ведае, дзе тая прычына, а дзе той вынiк: сабака ўкусiў спачатку цi спачатку была знята таблiчка? Гэта так i будзе патаемна ад усiх. Але Толiк быў глыбока перакананы, што Бiм укусiць Шэрага не мог, таму што той чалавек, а не нейкi там заяц цi лiса. Таму ён i паўтарыў яшчэ раз:

- Вы хлусiце мне, дзядзечка. А гэта - брыдка.

- Бр-рысь! - гаўкнуў дзядзька i пайшоў, накульгваючы i адстаўляючы азадак (вiдаць, добра такi цiмануў яго Бiм).

Дзiўна, як бываюць правы i тыя i другiя, калi адзiн напалову гаворыць праўду, а другi не ведае другое палавiны праўды.

Шэры ж iшоў i думаў: "Пойдзе з тымi смаркачамi ў мiлiцыю, даложыць, тыя прыйдуць, убачаць калекцыю... Не, юбiлейны пяцiсоты не аддам. За яго можна даць дваццаць любых знакаў..." I ён вырашыў: "Лепшы вiд абароны - нападзенне".

Дома ён напiсаў заяву, а потым занёс на ветэрынарны пункт. Там прачыталi.

"...Бег сабака (беспародны сетэр з чорным вухам), з налёту ўкусiў, вырваў з адпаведнага месца ў маiм арганiзме кавалак мяса i пабег далей... Бег ён, быццам шалёны, апусцiўшы хвост i галаву да зямлi, вочы набеглi крывёю... Або яго трэба злавiць i знiшчыць, наконт чаго i даць загад брыгадзе, якая ловiць брадзячых сабак, або я буду скардзiцца далей на ваш бюракратызм i бяздушша ў дзейнасцi..." i г.д.

Ветдоктар захваляваўся:

- Куды ўкусiў? Калi? Дзе? Як гэта было?

Шэры хлусiў, як запраўскi хлус, толькi без усякае там фантазii. Доктару ж было ўсё ясна з асабiстага дакумента ўкушанага: пакусаў брадзячы сабака на вулiцы! Ён зняў трубку тэлефона i выклiкаў дзяжурнага па пастэраўскiм пункце.

Скора, лiтаральна праз некалькi хвiлiн, прыехала на машыне жанчына-доктар, спусцiла ў Шэрага штаны, зiрнула, запыталася:

- Колькi дзён прайшло?

- Дзесяць дзён, - мусiў адказаць пацыент.

- Праз чатыры днi ашалееце, - катэгарычна сказала доктар. Але бачачы, што пацыента гэта не надта затурбавала, яна, мабыць, крыху засумнявалася, цi што, i таму запыталася:

- А колькi месяцаў вы не мылiся?

- З трэцяе суботы перад тым, як быў пакусаны. Баяўся, каб не загразнiць, як бы антонаў агонь не падкiнуўся. Месца-то сур'ёзнае.

Умяшаўся ветдоктар:

- Месца ў вас сапраўды сур'ёзнае. Як тэлевiзар. (Штукар быў гэты сiмпатычны ветдоктар.)

- Што ж вы нарабiлi! - закрычала жанчына-доктар, яшчэ раз паглядзеўшы на рану. - На пункт, на пункт, на пункт! Неадкладна ўколы ад шаленства... у жывот... шэсць месяцаў.

- Вы што, пасатанелi! - зароў Шэры дзядзька.

- Мы не пасатанелi, - спакойна ўняў яго ветдоктар. - Не паслухаеце - сiлаю прымусiм, цераз мiлiцыю, калi вы такi цёмны чалавек.

- Я? Цёмны чалавек?! - зароў Шэры. - Ды вы ведаеце, дзе я ў свой час рабiў?

- Мяне гэта не датычыць, - адказала доктар. - На пункт! - дадала яна яшчэ стражэй, чым дагэтуль.

Цяпер даносчык рэгулярна павiнен быў хадзiць на ўколы ў вызначаныя днi i гадзiны. Мала прыемнага, улiп як муха ў мёд: сабака - за азадак, а дактары - у жывот.

А далей было так.

Як iх звяло з Цёткаю тою - невядома, але звяло. Магчыма, яны былi знаёмыя даўно (мабыць, так яно i было), але таго дня яны спаткалiся на вулiцы. Такiя чуюць адно аднаго, як рыбак рыбака, дурань дурнога, а сплетнiк сплетнiка. Сышлiся, значыцца, разгаварылiся. Высветлiлася, што ходзiць ён рубам пасля ўкусу сабакi з чорным вухам.

- Дык я ж яго ведаю! Дальбог, ведаю! - усхрапянула Цётка. - I мяне пакусаў.

Шэры ж ведаў, што хлусiць яна, аднак сказаў так:

- Я асабiста напiсаў заяву, каб яго ўлавiлi i знiшчылi. Так мне сумленне падказвае.

- I правiльна падказвае, - акрыяла Цётка.

- А вы таксама напiшыце... калi, вядома, вы чэсны чалавек.

- Я? Я не адступлюся!

I яна таго ж дня занесла заяву на той самы ветэрынарны пункт. Сам сабе Шэры думаў (моўчкi думаў): "Калi нахлусiла, то хай i табе дактары -у жывоцiк". Ён не любiў, калi яму казалi няпраўду, i ганарыўся гэтым. Ну, Цётка таксама ўлiпла як муха ў мёд: крычала, лаялася, хлусiла, колькi магла, у прыватнасцi, што ранка была маленькая i ўжо загаiлася, тыцкала пальцам у стары шрамiк на руцэ i яшчэ крычала, што яна, як чэсная савецкая жанчына, напiсала, каб была карысць, а яе за гэта караюць у жывот.

Дзiўна, але яе чамусьцi адпусцiлi, запiсаўшы адрас, i сказалi, маўляў, заедзем заўтра дадому, высветлiм. Як бы там нi было, але Цётка ўзненавiдзела Бiма лютаю нянавiсцю. Шэрага - таксама, але крышку менш, хоць ён i падвёў яе пад дурнога хату.

У сувязi з дзвюма такiмi заявамi праз два днi ў абласной газеце з'явiлася аб'ява:

"Ёсць прычына думаць: сабака, беспародны сетэр, вуха чорнае, кусае прахожых. Хто ведае месцазнаходжанне таго, а таксама ўкушаных просiм паведамiць на адрас... для таго, каб злавiць на аналiз i лiквiдаваць магчымыя непрыемнасцi. Грамадзяне! Беражыце сваё здароўе i здароўе другiх - не маўчыце..." i г.д.

За некалькi дзён пасыпалiся лiсты ад чытачоў. У адным з iх паведамлялася:

"...(пэўнага чысла i месяца гэтага года)... бег сабака да вакзала (беспародны сетэр, вуха чорнае), ён не разбiраў нiчога i пёр напрасцякi; так здаровыя сабакi не бегаюць - напрамкi цi наўскасяк цераз плошчу, а абмiнаюць тое, што сустракаецца з перашкод на iх дарозе. Хвост быў апушчаны ўнiз. Названы сабака (беспародны сабака, сетэр, чорнае вуха) рэальна небяспечны, можа ўкусiць любога грамадзянiна Савецкага Саюза i нават замежнага турыста, якiя бываюць, а таму патрэбна лавiць i знiшчаць сабак без усякага там даследавання, пра якое ўпамiнаецца ў аб'яве вашае паважанае газеты".

Пад пасланнем стаяла дванаццаць подпiсаў.

Былi i яшчэ лiсты (усiх не пералiчыць). Ну, напрыклад, такое: "...Гэтакi ж самы сабака, толькi без чорнага вуха, таксама бег напрасткi..." Або: "У горадзе поўна сабак, а якi з iх шалёны, нiяк не разбярэшся". Або: "I зусiм той сабака не шалёны, самi вы шалёныя вiцiнары". Або: "Калi аблвыканком не можа паставiць на шырокую нагу арганiзацыю планамернага, разлiчанага на гады, знiшчэння сабак, то да чаго мы iдзём, таварыш рэдактар? Дзе план? Дзе карысная крытыка i чаму вы да яе не прыслухоўваецеся? Хлеб жа пячы мы ўмеем, а вось ахоўваць здароўе працоўнага грамадзянiна - кiшка тонкая. Я - чэсны чалавек i гавару заўсёды праўду-матку ў вочы. I не баюся я нiкога, дарэчы. А вы падумайце пра тое, што я вам напiсаў. У мяне ўжо сiлы нестае цярпець: пiшаш, пiшаш, а толку мала".

Наогул, пiсем было так многа, што разгарнулася дыскусiя, у вынiку якое з'явiўся рэдакцыйны артыкул "Том у кватэры", дзе прыводзiлiся вытрымкi з лiста дацэнта педiнстытута. Той дацэнт быў вiдавочны сабаканенавiснiк. Чаму гэта так, цяжка здагадацца, але выхаваўчае значэнне для дзяцей i юнакоў яго выступленне мела гiганцкае: калi яны яго зразумеюць правiльна, то з маленства будуць душыць сабак, клапоцячыся пра здароўе працоўных, а на чалавека, якi трымае сабаку дома, будуць калектыўна i дружна крычаць на вулiцы: "Гультай!" (так дацэнт аблаяў людзей, якiя трымаюць сабак), "Гразнуля!" (таксама творчасць таго ж самага дацэнта).

Ужо гаварылася, што ўсiх пiсем нельга пералiчыць, але адно прачытаем усё ж, апошняе. У iм было толькi два радкi. Чытач проста пытаўся: "А калi на абодвух вухах чорнае - бiць?" То чытач быў практычны, далёкi ад таго, каб абстрактна глядзець на свет. Але, тым не меней, лiст гэты нi ў артыкул, нi наогул на старонкi друку не трапiла i нават засталося без адказу. Падумаць толькi! Якая непавага да чалавечых запатрабаванняў!

Ёсць яшчэ, ёсць чытач актыўны, не звёўся-такi, дзякуй богу. Такi чытач не прамiне, каб не выказацца i не закляймiць. Так вось i ў нашай гiсторыi: Бiма ўжо шукалi па ўсiм горадзе, зганьбiлi добрага сабаку. А за што: хай ён укусiў, скажам, - гэта праўда, а тое, як ён укусiў i тое, што шалёны, - гэта чыстае вады хлусня. Клапатлiвы чытач перамяшаў усё гэта па сваёй ахвоце: ён i не думаў пра нагавор, а ў сплетнi хоць i кароткiя, але моцныя ногi.

Але рэдактар у час заўважыў, што дыскусiя гэтая стыхiйная, якую пачаў, мабыць, чалавек укушаны, дыскусiя нiяк не арганiзаваная, самацёчная. I ён зрабiў разумна - даў аб'яву нонпарэллю (тым шрыфтам, якi не прамiне пастаянны чытач): "Сабака Чорнае вуха злоўлены. Рэдакцыя спыняе дыскусiю на гэту тэму. Рукапiсы не вяртаюцца".

Рэдактар быў гумарыст, чаго "чытач-змагар" не можа цярпець.

Але то была няпраўда: Бiма нiхто не ўлавiў. Проста-напраста Толiк, даведаўшыся ў школе пра аб'яву, зайшоў адвячоркам да ветдоктара, пазванiў, а калi адчынiлi, сказаў:

- Я ад Чорнага вуха, ад Бiма.

Пытанне вырашылася тут жа: на наступны дзень Толiк паехаў да Бiма i завёў яго, трохногага, на ветпункт, да доктара. Той агледзеў яго i сказаў:

- Хлусня - уся гэтая дыскусiя. Сабака не шалёны, а хворы. Збiты i скалечаны. Эх, людзi! - неяк неканкрэтна ўздыхнуў ён.

Затым агледзеў скалечаную лапу, паслухаў, што ўсярэдзiне, выпiсаў мазь на лапу, лякарства пiць i, праводзячы сяброў, хлопчыка i сабаку, спытаў на развiтанне:

- Як жа завуць цябе, герой?

- Толiк.

- Добры ты мужчына, Толiк. Маладзец.

Бiм, адыходзячы, таксама падзякаваў доктару на развiтанне. Ён пах лякарствам, але ён нiякi не хворы, а, наадварот, высокi, мужны чалавек з добрымi вачыма.

"Добры чалавек, - сказаў яму Бiм хвастом i позiркам. - Вельмi добры вы чалавек!"

...Сябар-чытач! Не той чытач, што думае, быццам без яго пiсем, якiя "кляймяць", сабакi паядуць усiх грамадзян i грамадзянак, не, не той. Другi мой чытач, да цябе гавару. Прабач, што ў лiрычна-аптымiстычнай аповесцi пра сабаку я часам напiшу адну-дзве сатырычныя староначкi. Не вiнаваць за тое, што парушаю законы творчасцi, бо ў кожнага пiсьменнiка свае "законы". Не вiнаваць, дарагi, i ў тым, што змешваю жанры, бо само жыццё - змяшэнне: дабро i лiха, шчасце - няшчасце, смех i гора, праўда i хлусня жывуць побач, i так блiзка, што часам цяжка адрознiць адно ад другога. Горш было б, каб ты прыкмецiў у мяне напалову праўду. Яна падобна да напалову поўнае бочкi. А даказваць, што не адно i тое ж паўпустая i паўпоўная бочка, не мае сэнсу.

Галоўнае, я за тое, каб пiсаць пра ўсё, а не пра адно i тое ж. Апошняе шкодна. Ты падумай! Калi пiсаць толькi пра дабро, то для недабра гэта шчасце; калi пiсаць толькi пра шчасце, то людзi перастануць бачыць няшчасных i ў рэшце рэшт не будуць iх заўважаць, але калi пiсаць толькi пра сур'ёзна-прыгожае, то людзi перастануць смяяцца з пачварнага.

Раздзел 10

ЗА ГРОШЫ

Дзякуючы клопату Толiка i Сцяпанаўны, Бiм папраўляўся. А праз тыднi два лапа пачала гаiцца, хоць i засталася кляшнятая, нязграбная супраць астатнiх; Бiм ужо спрабаваў на яе ступаць, але пакуль што яшчэ так, крышку, - толькi спрабаваў. Расчасаная Толiкам шэрсць надавала Бiму зусiм прыстойны выгляд. А вось галава пачала балець не перастаючы: пасля ўдараў Шэрага нешта там змянiлася. Часам галава пачынала кружыцца, тады ён спыняўся i здзiўлена чакаў, што ж з iм будзе далей, але потым, дзякуй богу, усё праходзiла, да наступнага прыступу. Так i ў чалавека, якi панёс траўму цi якога ашаламiлi несправядлiвасцю, нечакана, не адразу, а праз некаторы час раптам зашумiць увушшу, закружыцца галава, упадзе некуды сэрца, i ён, хiстаючыся, спыняецца i чакае, што ж з iм будзе; потым сапраўды праходзiць, а часам нават i не паўтараецца. Усё бывае i ўсё мiнае. Чалавек таксама жывёлiна - толькi больш адчувальная.

Толькi позняю восенню, па ўжо цвёрдаму марозiку, Бiм пайшоў на чатырох лапах, але такi накульгваў - чамусьцi стала карацейшая нага. Так, Бiм застаўся калека, хаця галава быццам i наладзiлася. Сапраўды: усё бывае i ўсё мiнае.

Гэта б яшчэ нiчога, але гаспадара няма i няма. I аркуш лiста нiчым не пахне, а ляжыць у кутку як звычайная паперка, нiкому не патрэбная. Бiм ужо б мог шукаць сябра, але Толiк не пускаў яго з павадка, калi выводзiў гуляць. Толiк усё яшчэ баяўся з-за тае аб'явы ў газеце i Шэрага дзядзьку, ды i прахожыя часам пыталiся: "А гэта цi не той шалёны сабака з чорным вухам?" Толiк нiчога не адказваў i скоранька iшоў, не азiраючыся, прэч. Ён мог бы сказаць: "Не, не той сабака", - i на гэтым канцы ў воду. Але ён не ўмеў хлусiць i таiць свае пачуццi - страх, насцярожанасць, сумненне i ўсё астатняе; нават наадварот: на хлусню ён казаў, што гэта хлусня, на праўду - праўда. I не толькi гэта, у яго пачынала развiвацца адчуванне гумару, як адна з магчымасцей выражаць справядлiвасць, сапраўднага гумару, калi пра смешнае гаворыцца без адзiнае ўсмешкi, хоць чалавеку з гэтым пачуццём, можа, хочацца i плакаць. Першаю праяваю гэтага было тое самае сачыненне, сутнасцi якога ён i сам яшчэ не разумеў як след, а толькi цьмяна пачаў здагадвацца пра тое-сёе.

Такiм чынам, хлопчык у спартыўных асеннiх штонiках i жоўтых чаравiках, у светла карычневым пiнжачку i асенняй з ворсам шапачцы кожны дзень, адвячоркам, iшоў з кульгавым сабакам па аднаму i таму ж маршруту. Ён заўсёды быў такi чысценькi i акуратны, што кожны сустрэчны думаў: "Адразу бачыш - з культурнае сям'i хлопчык". Да Толiка пачалi ўжо прывыкаць блiжэйшыя да яго маршруту жыхары, а некаторыя нават пыталiся адно ў аднаго: "Чый жа гэта такi харошы i спакойны хлопчык?"

З унучкаю Сцяпанаўны, Люсяю, беленькаю равеснiцаю, цiхаю i сцiплаю, Толiк моцна пасябраваў, хоць чамусьцi i саромеўся браць яе на прагулкi. Затое ў кватэры ў Iвана Iванавiча яны, здаралася, забаўлялiся з Бiмам, а той плацiў iм адданаю любоўю i неадступнаю ўвагаю. Сцяпанаўна сядзела тут жа з вязаннем i радавалася дзецям.

Аднойчы яны раўнялi Бiму ачосы на нагах i падвесак на хвасце, i Люся запыталася:

- Твой тата тут, у горадзе?

- Тут. Толькi яго ранiцаю забiраюць, а вечарам прывозяць на машыне, ужо зусiм позна. Стамляецца страшэнна! Гаворыць: "Нервы ўзвiнчаны да адказу".

- А мама?

- Маме заўсёды няма часу. Заўсёды. То прачка прыходзiць, то падлогу нацiраць, то швачка, то тэлефон звонiць бясконца - нiколi няма ёй спакою. Нават на бацькоўскi сход не можа вырвацца.

- Цяжка, - уздыхнуўшы, пацвердзiла Люся ад чыстага сэрца, з сумам у вачах. Яна ж i папыталася ў Толiка толькi таму, што ўвесь час думала пра свайго тату i маму. Таму i сказала: - А мае тата-мама далёка. На самалёце паляцелi. А мы з бабулькаю ўдзвюх... - I зусiм весела дадала: - У нас два рублi на дзень, во колькi!

- Хапае, слава богу, - падтрымала Сцяпанаўна. - Дзесяць булак белага хлеба можна купiць. Куды та-ам! А бывала ж, даўно - успамiнаеш... Чаго та-ам! Аж млосна: боты гаспадаровы, твайго дзядулi, Люся, аддала за булку...

- А калi гэта было? - спытаўся Толiк, здзiўлена ўскiнуўшы бровы.

- У грамадзянскую вайну. Даўно. Вас i на свеце яшчэ не было. Не давядзi госпадзь вам такога.

Толiк са здзiўленнем глядзеў на Сцяпанаўну i на Люсю: яму было зусiм незразумела, як гэта так, каб таты i мамы не жылi з дзецьмi i каб некалi хлеб куплялi за боты.

Сцяпанаўна ўгадала пра яго думкi па позiрку:

- Ды i паехаць жа нам нельга: кватэру трэба пiльнаваць, а то адбяруць... Цяпер вось i гэту таксама трэба пiльнаваць, пакуль прыедзе Iван Iванавiч. А як жа! Само сабою: мы ж суседы з Iванам Iванавiчам.

Бiм прыгледзеўся да Сцяпанаўны i здагадаўся: Iван Iванавiч ёсць! Але дзе ён? Шукаць, трэба шукаць. I ён пачаў прасiцца, каб яго выпусцiлi. Жаданне аказалася нездзяйсняльнае. Ён лёг ля дзвярэй i пачаў чакаць. Здавалася, нiхто з прысутных яму не патрэбен. Чакаць! - вось мэта яго iснавання. Шукаць i чакаць.

Толiк заўважыў, што бабулька Сцяпанаўна сказала няправiльна - "суседы", але зараз, не так, як пры першай сустрэчы, прамаўчаў, таму што паважаў бабульку, хоць i не мог бы сказаць за што, каб у яго пра гэта папыталiся. Так проста - Люсiна добрая бабулька. Вось Бiм, любiць жа ён Сцяпанаўну. Толiк так i запытаўся:

- Бiмка, ты любiш Сцяпанаўну?

Бiмка не толькi ведаў усiх прозвiшчы, не толькi ведаў, што безымяннае няма нi аднае iстоты, нават самага задрыпанага сабакi, але ён абавязкова выконваў, калi дзецi загадвалi, чые трэба прынесцi пантофлi. Ён i зараз, па Толiкавых i Сцяпанаўны позiрках, па тым, як яна ўсмiхалася, зразумеў, пра каго менавiта гавораць, таму падышоў i паклаў ёй галаву на каленi.

Сцяпанаўна раней была абыякавая да сабак (сабака i сабака, што тут!), а Бiм яе прымусiў любiць, прымусiў сваёю дабратою, даверлiвасцю i адданасцю свайму сябру-чалавеку.

Добрыя i мiлыя чатыры гэтыя iстоты ў чужой кватэры - тры чалавекi i адзiн сабака.

У Сцяпанаўны на душы было таксама цёпла i спакойна. Што яшчэ трэба пад старасць!

Потым, пасля, праз многа год, Толiк будзе ўспамiнаць гэты надвячоркавы час са светла-бэзавым акном. Будзе. Вядома, будзе, калi яго сэрца застанецца шчырым да людзей i калi п'яўка недаверу не прыссецца да ягонага сэрца... Але таго разу ён спахапiўся:

- Да дзевяцi мне трэба дадому. У дзевяць - спаць. Заўтра я табе, Люся, прынясу альбом для малявання i чэшскiя каляровыя алоўкi - нi ў адным магазiне такiх не купiш, не бывае нават. Замежныя!

- Праўда? - узрадавалася Люся.

- А ты тату хоць сказаў, куды ходзiш? - запытала Сцяпанаўна.

- Не-е. А што?

- Трэба сказаць. А як жа, Толiк? Абавязкова.

- Ён жа не пытаецца i мама не пытаецца. У дзевяць гадзiн каб дома...

Калi Толiк адыходзiў, Бiм вельмi, вельмi прасiўся, каб выпусцiў, але марная была яго просьба. Яго бераглi i шкадавалi, не зважаючы на тое, што ён мучыўся i сумаваў па сябры, хаця i любiў iх.

На наступны дзень Толiк не прыйшоў. А Люся так чакала яго з альбомам i алоўкамi, такiмi, якiх не бывае ў магазiнах i якiя нельга купiць i за грошы. Так чакала! Яна i Бiму паўтарала некалькi разоў:

- А Толiка няма. Не iдзе Толiк.

Бiм, вядома ж, зразумеў яе неспакой, ды i час, калi павiнен быў прыйсцi Толiк, мiнуў, таму ён разам з Люсяй пазiраў праз акно на вулiцу i нецярплiва чакаў яго. Але Толiк не прыйшоў.

"Сказаў бацьку", - падумала Сцяпанаўна, а ўслых сказала:

- Вось табе i сабака... Дрэнна будзе нам без Толiка. Хто ж будзе вадзiць Бiма?

У Люсi сцялася сэрца ад прадчування чагосьцi нядобрага.

- Дрэнна, - сказала яна дрыготкiм голасам.

Бiм падышоў да яе, глядзеў на далонi, якiя закрылi тварык, i чуць заскуголiў (не трэба, маўляў, Люся, не трэба). Ён памятаў, як некалi Iван Iванавiч, седзячы за сталом i абапёршыся локцямi, гэтаксама часам закрываў твар далонямi. Гэта было дрэнна - Бiм ведаў. Бiм заўсёды ў такiм выпадку падыходзiў да гаспадара, а гаспадар гладзiў яго па галаве i гаварыў: "Дзякуй, Бiм, дзякуй". Вось i Люся таксама, адняла далонь ад твару i пагладзiла Бiма па галаве.

- Ну, вось i ўсё, Люська, вось i ўсё. Нашто плакаць? Прыйдзе Толiк. Прыйдзе-е, не турбуйся, дзiцятка. Толiк прыйдзе, - суцяшала бабулька.

Бiм пакульгаў да дзвярэй, быццам хацеў сказаць: "Толiк прыйдзе. Пайшлi пашукаем яго".

- Просiццiа, - сказала Сцяпанаўна. - Мне ўжо надакучыла яго слухаць. I не выводзiць нельга - жывое...

Люся чуць падняла галаву i неяк незнаёма цвёрда сказала:

- Я павяду сама.

Сцяпанаўна раптам заўважыла: сталее дзяўчынка не па днях, а па гадзiнах. I ёй таксама стала горка ад таго, што не прыйшоў Толiк.

...Дзяўчынка з сабакам iшлi па вулiцы. Насустрач - тры хлопчыкi.

- Дзяўчынка, дзяўчынка, - застракатаў адзiн з iх, рыжы i ў рабацiннi, твой сабачка мужычок цi бабка?

- Дурань! - коратка адказала Люся.

Усе ўтрох акружылi Люсю з Бiмам, а яна была гатова заплакаць ад першага ў жыццi хамства. Але, убачыўшы, што шэрсць у Бiма на загрыўку ўздыбiлася i ён нагнуў галаву, раптам асмелiлася i крыкнула рэзка:

- Пайшлi вон!

Бiм так гаўкнуў, так iрвануўся, што ўсе ўтрох пасыпалiся ў розныя бакi. А Рабенькi, адбегшыся i пакрыўдзiўшыся за свой спалох, закрычаў, як кнiгаўка:

- Э! Э! Дзяўчынка з сабакам! Э! Бясстыжая! Э!

Люся пабегла як магла дадому, Бiм, вядома, пабег следам. Упершыню ў жыццi ён сустрэў дрэннага маленькага чалавека - Рабенькага.

Пасля такога выпадку зноў пачалi выпускаць Бiма аднаго, як i раней. Спачатку Люся выходзiла ўслед i стаяла за вуглом, пасвiствала, як хлопчык, каб не адыходзiў далёка. Потым Сцяпанаўна выпусцiла досвiткам яго аднаго. Ад гэтага разу ён i заўсёды гуляў адзiн, а вечарам вяртаўся i з ахвотаю еў.

I трэба ж такому здарыцца! Неяк на перакрыжаваннi, на пераходзе цераз трамвайныя пуцi, яго паклiкалi:

- Бiм!

Ён азiрнуўся. З дзвярэй вагона паказалася знаёмая вагонаважатая.

- Добры дзень, Бiм!

Бiм падбег i падаў лапу. Гэта ж тая самая добрая жанчына, што вазiла Бiма з гаспадаром на паляванне да аўтобуснага прыпынку. Яна!

- Нешта даўно не вiдаць гаспадара? Цi захварэў Iван Iванавiч?

Бiм здрыгануўся: яна ведае, яна, магчыма, едзе да яго!

Калi ж вагон рушыў, ён ускочыў у яго цераз прыступкi. Жанчына-пасажырка дзiка крыкнула, мужчына закрычаў ("Пайшо-оў!"), некаторыя смяялiся, спачуваючы Бiму. Вагонаважатая спынiла трамвай, выйшла з кабiны, супакоiла пасажыраў (Бiм дакладна гэта заўважыў) i сказала Бiму:

- Iдзi, Бiм, iдзi. Нельга. - Лёгенька падштурхнула яго i дадала: - Без гаспадара нельга. Без Iвана Iванавiча нельга.

Што ж зробiш, калi нельга то нельга. Бiм сеў, пасядзеў i затрухаўся туды, куды паехаў трамвай. Тут яны ездзiлi з гаспадаром, тут - гэта дакладна: вось паварот ля вежы, вось паставы мiлiцыянер, - тут!

Бiм бег па трамвайных пуцях, не перасякаючы iх нават на паваротах. Мiлiцыянер свiснуў. Бiм на хаду азiрнуўся i пабег сваёй дарогаю. Ён паважаў мiлiцыянераў: гэтыя людзi нi разу яго не крыўдзiлi, нiколi; ён памятаў свой першы прывод у мiлiцыю, усё памятаў, разумны сабака, адтуль яны пайшлi з Дашаю дадому, i ўсё было добра. Больш таго, ён не раз бачыў мiлiцыянера з сабакам чорны такi, вельмi сур'ёзны, на першы погляд; з iм ён нават пазнаёмiўся на тратуары: Iван Iванавiч i мiлiцыянер падпусцiлi iх адзiн да аднаго i далi магчымасць нагаварыцца ўволю.

"Ад яго пахне лесам", - сказаў чорны сабака, гледзячы на мiлiцыянера.

- Былi ўчора на паляваннi, - пацвердзiў Iван Iванавiч.

"Якi ты чысцюля", - сказаў Бiм чорнаму, канчаючы законны абрад абнюхвання.

"А як жа iнакш! Работа такая", - вiляў кароткiм хвастом чорны.

У знак сяброўства, якое намячалася, яны нават распiсалiся на адным i тым жа дрэве, знiзу.

Не, мiлiцыянер чалавек добры, ён сабак любiць, тут Бiма не абхiтрыш i не абманеш.

I ён сабе бег i бег цiхенька ўздоўж трамвайнага пуцi, але збоку, бо памятаў, што наступаць на жалезныя палосы нельга - прышчэмяць нагу.

На канцавым кальцы ён даў кругаля па ходу трамвая i затрымаўся ля прыпынку. Пасядзеў, паглядзеў: людзi навокал усе добрыя. Так. Гэта ўжо добра. Адсюль яны пераходзiлi з Iванам Iванавiчам вулiцу - вунь да таго месца з дошчачкаю на слупе. Бiм пайшоў туды не спяшаючыся i сеў побач з чаргою, якая чакала аўтобуса. Прыгледзеўся: зноў дрэнных людзей не вiдаць.

Калi падышоў аўтобус, чарга папаўзла ў дзверы, а Бiм патупаў апошнi, як i трэба кожнаму сцiпламу сабаку.

- Ты куды? - закрычаў шафёр. Раптам ён азiрнуўся яшчэ раз на Бiма i праспяваў: - Пачакай, пачакай. Ды я ж цябе ведаю.

Бiм таксама зразумеў, што гэта той сябар, якi ўзяў з рук гаспадара паперку. I завiляў хвастом.

- Памятае, сабачая душа! - усклiкнуў шафёр. Потым падумаў i паклiкаў Бiма ў кабiнку: - Да мяне!

Бiм умасцiўся там, прыцiснуўшыся да сценкi, каб не перашкаджаць, умасцiўся хвалюючыся: менавiта ж гэты шафёр вёз некалi iх з Iванам Iванавiчам на паляванне, у лес.

Аўтобус гырчаў i гырчаў, ехаў i ехаў. Сцiх ён на тым прыпынку, дзе Бiм заўсёды выходзiў з Iванам Iванавiчам у лес. Вось тут-то Бiм i захадзiўся. Ён драпаў за дзверы, скуголiў, прасiўся са слязамi: "Выпусцi. Мне сюды i трэба".

- Сядзець! - строга прыкрыкнуў шафёр. Бiм паслухаўся. Аўтобус зноў загырчаў. Адзiн пасажыр падышоў да шафёра i спытаўся, паказваючы на Бiма:

- Твой сабака?

- Мой, - адказаў той.

- Вучаны?

- Не вельмi... Але разумны. Бачыш? Глядзi: ляжаць!

Бiм лёг.

- Можа, прадасi сабачку? Мой памёр, а я чараду авечак пасу.

- Прадам.

- Колькi?

- Чацвярцiнку.

- Ого! - вымавiў пасажыр i адышоў, палашчыўшы Бiма за вуха, праказваючы: Харошы сабачка, харошы.

Добра вядомы Бiму гэтыя ласкавыя словы, словы гаспадара. I ён вiльнуў хвастом чужому.

Бiм цяпер зусiм не ведаў, куды едзе. Але зараз, гледзячы ў ветравое шкло, ён запамiнаў дарогу, як запамiнае кожны сабака, калi ўпершыню едзе па новым месцы: так ужо ў сабак вядзецца - нiколi не забываць дарогу назад. У людзей гэты iнстынкт з вякамi знiкаў i знiк амаль. А дарэмна. Вельмi патрэбна ведаць дарогу назад.

На адным з прыпынкаў той добры чалавек, ад якога пахла травою, выйшаў з аўтобуса. Шафёр таксама выйшаў, пакiнуўшы Бiма ў кабiне. Бiм сачыў за iм, не адрываючы позiрку. Вось шафёр паказаў на Бiма, вось ён узяў за плячо Добрага чалавека, а той, усмiхнуўшыся, дастаў паперкi i аддаў iх, потым закiнуў за плечы рукзак, зайшоў у кабiну, зняў з сябе папругу, прычапiў за Бiмаў аброжак i сказаў:

- Ну, пайшлi. - А за некалькi крокаў ад аўтобуса азiрнуўся i запытаўся: Зваць яго як?

Шафёр запытальна паглядзеў на Бiма, потым на пакупнiка i ўпэўнена адказаў:

- Чорнае вуха.

- А не твой жа сабака? Прызнавайся.

- Мой, мой. Чорнае вуха, праўда. - I паехаў.

Такiм чынам, Бiма прадалi за грошы.

Ён разумеў, што робiцца нешта не так. Але чалавек, якi пах травою, быў вiдавочна добры, i Бiм пайшоў побач з iм, засмучаны i журботны.

Iшлi, iшлi яны моўчкi, а тут раптам чалавек загаварыў да самога Бiма:

- Не, ты не Чорнае вуха: так сабак не клiчуць. А знойдзецца твой гаспадар - аддасць мае пятнаццаць рублёў? Чаго пытацца?

Бiм паглядзеў на яго, нахiлiўшы галаву набок, быццам хацеў сказаць: не разумею цябе, чалавек.

- А ты, брат, вiдаць, сабака разумны, добры. Вось i яшчэ ён сказаў словы, якiя так часта паўтараў гаспадар. Цяпер Бiм завiляў хвастом у аддзяку за спагаду i ласку.

- Ну, калi так, жывi са мною, - скончыў чалавек.

I пайшлi яны далей. Разы са два за дарогу Бiм усё ж спрабаваў упiрацца, нацягваў павадок i паказваў вачыма назад. (Адпусцi, маўляў, мне - не туды).

Чалавек прыпыняўся, гладзiў сабаку, гаварыў:

- Мала цi што... Мала цi што.

Тут бы i клопату мала: хватануць за папружку раз-другi - i напал. Але Бiм ведаў: павадок на тое, каб за яго вадзiлi, каб сабака не iшоў далей i блiжэй, чым патрэбна. I перастаў прасiцца.

Iшлi яны спачатку па лесе. Дрэвы былi задумёныя i маўклiвыя - голыя, халодныя, заспакоеныя марозiкам; трава ў лесе пажухла, слабенькая i зблытаная, сумная. Нудота Бiму - i ўсё.

Потым пацягнулася рунь, дываном закрыўшая зямлю, мяккая i вясёлая. Зрабiлася тут Бiму крышку лягчэй: прастора, неймаверна многа неба, вясёлае пасвiстванне чалавека побач - усё гэта добра было з Iванам Iванавiчам. Але, калi дарога пайшла па ворыве - зноў вясёлага мала: зямля чарнавата-шэрая з кропелькамi ад мелу, а камячкоў на ёй нiякiх; здавалася, яна нежывая, месцамi напаўжывая - распыленая, спустошаная зямля.

Чалавек сышоў з дарогi, памацаў абцасам ворыва i ўздыхнуў.

- Дрэнна, брат, - сказаў ён Бiму. - Чорная бура. Дрэнна, брат... Яшчэ адна-дзве чорныя буры - i канец зямельцы. Дрэнна, браце...

Словы "дрэнна, брат" Бiму вельмi знаёмыя ад гаспадара, i ён ведаў, што гэта абазначае смутак, нуду або "нешта не так", а словы "чорная бура" ён зразумеў як "чорнае вуха" у невядомай яму iнтэрпрэтацыi. Аднак тое, што сказанае датычылася зямлi, Бiму не зразумець. Чалавек здагадаўся пра гэта:

- Вядома, ты - сабака, i ты нiчога не кемiш. А каму сказаць? Вось я табе, чарнавух, i скарджуся... Пачакай жа!.. - Ён паглядзеў на Бiма i дадаў: - А i будзь ты Чарнавухам. Гэта па-сабачаму - Чарнавух. Само вырвалася, то так таму i быць.

Ну i што? Не даходзячы яшчэ за вёскi, Бiм ужо ведаў, што цяпер ён Чарнавух: чалавек жа многа разоў ласкава паўтараў:

- Чарнавух - гэта добра. - Альбо так: - Маладзец, Чарнавух, добра iдзеш. Або яшчэ нешта такое, але абавязкова "Чарнавух".

Так за грошы людзi прадалi добрае iмя Бiма. Добра, што хоць гэтага не ведаў Бiм, як i таго, што за паперкi некаторыя людзi могуць прадаць i гонар, адданасць i сэрца. Добра сабаку, якi не можа пра гэта ведаць!

Але Бiм цяпер павiнен забыць сваё iмя. Што ж рабiць - так, выходзiць, i павiнна быць. Толькi не забудзе ён свайго сябра Iвана Iванавiча. Хоць жыццё пачалося зусiм iнакшае, нiяк не падобнае да таго, што было некалi, але тое забыць ён не мог.

Раздзел 11

ЧАРНАВУХ У ВЁСЦЫ

Вёска, куды прывялi Бiма, зусiм-такi здзiвiла яго. Тут таксама жылi людзi, але ўсё было не так, як там, дзе ён нарадзiўся i выгадаваўся. Домiкi маленькiя - проста на зямлi, без усякiх там лесвiчных пляцовак, без шматлiкiх парогаў, дзверы не пстрыкаюць замкамi. На ноч, праўда, дзверы зачыняюць на засаўку. Усе домiкi накрыты рабрыстымi шэравата-белымi лiстамi. Ранiцаю, у адзiн i той жа час, з кожнага домiка iдзе ўгору дым, але домiкi ўсё ж не едуць i не ляцяць некуды, а стаяць сабе роўненька радочкамi i дымяць цiха i мiрна, без усякага там скрыгатання. Але больш за ўсё ўразiла Бiма (зараз ужо Чарнавуха) тое, што разам з людзьмi тут жывуць i розныя жывёлiны i птушкi: каровы, куры, гусi, авечкi, свiннi, знаёмства з якiмi адбылося не адразу. У жывёлiн за кожным чалавечым домiкам былi свае хаткi, накрытыя часам саломаю, а мясцiнамi i чаротам, i адгароджаныя невысокiм рэдкаватым тынам. I нiхто нiкога не чапае нi людзi жывелiн i птушак, нi жывёлiны людзей, i нiхто нi па кiм не страляе са стрэльбы.

Першы дзень Бiму паслалi сена ў кутку ў сенцах. Чалавек прывязаў яго за вяроўку, добра накармiў i некуды пайшоў, апрануўшы плашч. Астатак дня Бiм правёў адзiнока, у цiшынi i маўклiвасцi. Адвячоркам ён пачуў, як зашорхалi капытцамi авечкi, як яны зайшлi на двор, як прамыкала карова ў хляве (нечага прасiла). А скора прыйшоў i той чалавек, але з хлопчыкам у плашчы, у ботах, на галаве шапка, а ў руках доўгая палка. Твар у яго быў гэтакi ж карычневы, як у добрага чалавека, а пах хлопчык авечкамi.

- Ну, Алёшка, глядзi новага сябра, - сказаў дарослы хлопчыку.

Яны падышлi да самага Бiма.

- Тата, а не ўкусiць?

- Не, Алёшка, такiя не кусаюцца... Ух ты, Чарнавух... Чарнавух - харошы сабака. - I чуць паляпаў яго па баку.

Бiм ляжаў i насцярожана глядзеў на хлопчыка. Той таксама пагладзiў:

- Чарнавух... Чарнаву-ух... - I сказаў да дарослага: - Тата, а калi адвяжам - не ўцячэ?

- Трохi пачакаем. - Ён пайшоў у дом.

Бiм устаў, прысеў, падаў хлопчыку лапу, гэта значыць сказаў: "Добры дзень. Ты харошы".

- Тата! - крыкнуў хлопчык. - Тата, хадзi!

Той вярнуўся.

- Добры дзень, Чарнавух! - падаў хлопчык руку.

Бiм яшчэ раз павiтаўся. Абодва чалавекi вiдавочна ўпадобалi ягоную ветлiвасць. Гэтыя першыя хвiлiны знаёмства былi вельмi важныя Бiму: ён даведаўся, што таго, хто прывёў яго сюды, завуць Тата, а хлопчыка Алёша. Нават звычайныя, нiчым не адметныя дварняжкi скора даведваюцца пра iмёны людзей, а Бiм... Ды што там казаць! Мы ўжо ведаем, якi гэта сабака.

Потым, ужо прыцемкамi, прыйшла i жанчына. Апранута яна была дзiўна: галава закручана ў дзве хусткi, куфайка на ёй нацягнута, як барабан, штаны гэтакiя ж самыя, як у тае добрае жанчыны, якая заганяла кастылi. Але гэтая пахла зямлёю i буракамi (салодкi такi корань, якога некалi Бiм не мiнаў). Яна зайшла ў хату, пра нешта гаварыла з мужчынамi, адразу ж патупала з сянец на двор з вядром у руках. Цяпер Бiм вызначыў, не сыходзячы з месца, што адны дзверы з сянец - на вулiцу, другiя - да жывёлiн, а трэцiя - у хату. Але да iх не дастаць - не пускае вяроўка. Вось пакуль што i ўсё, пра што даведаўся Бiм.

Ён зноў лёг.

Пахне авечкамi, моцна пахне з двара. Што такое авечкi, Бiм ведаў даўно. Яны жывуць, думалася некалi, чарадою, ходзяць па полi i нiчога не робяць, толькi ядуць i крычаць. А каля iх заўсёды чалавек у брызентавым плашчы i з доўгаю палкаю з кручком на канцы; адзiн такi падыходзiў да Бiма i Iвана Iванавiча, калi яны адпачывалi пад стогам сена, цiснуў гаспадару руку; яшчэ з iм быў вялiкi кудлаты сабака. З iм пазнаёмiўся Бiм незвычайна. Спачатку Кудлаты пёр на яго з налёту i жудасна брахаў, але Бiм тады лёг на спiну, падняў угору лапы i сказаў: "Што такое? Хiба я з-за чаго вiнаваты?"

Далiкатнасць узяла верх над нахабствам, а Кудлаты сабака, абнюхаўшы Бiма, палiзаў жывот, крыху адышоў i распiсаўся на каменi. Бiм зрабiў тое ж самае. А наогул, гэта абазначала: мiру - мiр. А пакуль гаспадар Бiма гаварыў з гаспадаром Кудлатага, яны пагулялi ў даганялкi, i, аказалася, Бiм i быстрэйшы i вёрткi, што нават заслужыў павагу новага знаёмага. Калi яны развiтвалiся (трэба ж iсцi за гаспадарамi!), то панюхалi камень i пераглянулiся так: "Ты прыходзь калi-небудзь сюды", - сказаў Бiм i паскакаў далей.

"Эх, работа..." - сказаў Кудлаты i паплёўся да чарады, угнуўшы галаву.

Так было. Вось i цяпер пахне авечкамi. Бiм не мог не ўспомнiць пра Iвана Iванавiча ад гэтага паху, якi трывожыў памяць: у чужых сенцах, у чужым доме, у сутоннi вечара, без людзей яму стала сумна-сумна.

Потым ён чуў, як па жалезе роўна гудзелi нейкiя струменьчыкi: жжых-жжых! жжых-жжых! Бiм не ведаў, што гэта такое - жжых! жжых-жжых! Незнаёмыя гукi сцiхлi, i адразу ж з двара з тым вядром увайшла жанчына. А з вядра пахла малако. Цудоўна пахла! У горадзе каб так пахла малако, Бiм нi разу не чуў, нi разу, а гэта - iншае, але ўсё роўна малако - гэта так. У горадзе малако не пахне чалавечымi рукамi, рознымi прыемнымi травамi i зусiм не пахне кароваю вось што дзiўна. А тут усё гэта перамяшалася ў чароўны водар, якi дзiвiў сваёй абаяльнаю, нейкаю ружаваю пахучасцю. Не будзем спрачацца: калi ўжо чалавек нiколi не адрознiць малако ад малака, то як гэтага не заўважыць нашаму Бiму, якi мае надзвычайны нюх, як не дзiвiцца паху, у якiм чалавечыя рукi змяшалiся з кветкамi i травою. Таму ён i падхапiўся хуценька, i павiляў жанчыне хвастом. Але наўрад цi яна магла зразумець Бiмава захапленне.

За доўгiя чатыры гады свайго жыцця ён, на жаль, так нi разу i не бачыў, як дояць кароў. А малако пахне ўсё-такi кароваю. Нейкая няяснасць так i засталася ў Бiма: ён сяго-таго не ведаў. Памiж iншым, цi мала чаго не ведае кожны сабака? У гэтым нiчога брыдкага няма. А калi якi-небудзь сабака i скажа, дапусцiм, што ён усё ведае i ўпэўнены ў тым, што можа вучыць, што i як рабiць i куды бегчы, то нават i курыца яму не паверыць; мала што ён здароўшы за курыцу - не паверыць. А такiя сабакi бываюць, мушу сказаць вам. Напрыклад, скоч-тэр'ер, возьмем яго: ён прытвараецца, што яго галава-цаглiна напхана рознымi iдэямi (барада, доўгiя вусы i бровы - фiлосаф!), а сапраўды бяспутны, камандуе, лаецца на гаспадара штодня, як нервовы, круцiцца бесперастанна. А толку? Нiякага! Адзiн выгляд. А ўсярэдзiне пух або зусiм пуста.

Бiм - iншая справа: ён шчыры i прамадушны. Калi чаго не ведае, то так i з выгляду: што не ведаю, тое не ведаю. Калi не любiць каго, то так i скажа: "Нядобры ты чалавек. Iдзi адсюль! Гаў!" I забрэша часам так, што дай бог!

Жанчыну, якая дастае недзе такое цудоўнае малако, ён не мог не паважаць. Таму ён усё глядзеў i глядзеў на тыя дзверы, куды яна пайшла з вядром.

Але нехта падышоў з вулiцы i рашуча расчынiў дзверы.

"Хто? - адным словам запытаўся Бiм. - Гаў!"

Чалавек шарахнуўся назад. З дому выбег Тата, уключыў у сенцах святло i запытаўся:

- Хто тут?

- Я, брыгадзiр, - адказаў незнаёмы.

Потым ён зайшоў у сенцы, яны пацiснулi адзiн аднаму рукi (значыцца, сябры - брахаць нельга) i падышлi да Бiма. Тата прысеў на кукiшкi, гладзiў Бiма i гаварыў:

- А ты маладзец, Чарнавух. Маладзец - службу ведаеш. Харошы сабака. Адвязаў яго i ўпусцiў у пакой.

Самiае галоўнае - у хаце была i кульгавая курыца. Бiм прыцэлiўся на яе, зрабiў стойку, прыпадняўшы пярэднюю лапу, але неяк няўпэўнена, а гэта азначала, што ён гаварыў прысутным: "Што гэта за птушка? Нешта не даводзiлася..."

- Глядзi, брыгадзiр! - крыкнуў Тата. - Гэта ж залаты сабака, Чарнавух, на ўсе рукi!

Але паколькi курыца не звярнула на Бiма ўвагi, то ён сеў, усё ж скоса пазiраючы на яе, што па-сабачы абазначала: "От мне... Знайшлася!.. Яшчэ i ты!" I зiрнуў на прысутных.

- I курэй не зачэпiць! - захапляўся Алёшка.

Бiм уважлiва глядзеў на яго.

- А вочы! Мама, а вочы! Як у чалавека, - радаваўся Алёшка. - Чарнавух, iдзi да мяне... да мяне!

Хiба Бiм маўчаў у адказ на шчырую радасць? Ён падышоў да Алёшы i сеў побач.

За сталом пайшла гаворка. Тата адкаркаваў бутэльку, Мама падала ежу. Брыгадзiр выпiў усё са шклянкi, Тата таксама. Мама - таксама. Алёша чамусьцi не пiў, а еў вяндлiну i хлеб. Ён кiнуў кавалачак пасярод падлогi, але Бiм не скрануўся з месца (трэба ж было сказаць: "Вазьмi!").

- Iнтэлiгент, мабыць, - заўважыў брыгадзiр, - хлеба не есць.

Курыца прыкульгала i забрала той кавалачак, якi належаў Бiму. Усе смяялiся, а Бiм уважлiва-ўважлiва глядзеў на Алёшку: смеху мала, калi не разумееш адзiн аднаго, хоць i сябруеш.

- Пачакай, Алёша, - сказаў Тата. Ён паклаў кавалачак хлеба на падлогу, адагнаў куру i сказаў Бiму: - Вазьмi, Чарнавух, вазьмi!

Бiм з задавальненнем пракаўтнуў смачны кавалачак хлеба, хаця i быў пад'еўшы.

Брыгадзiр таксама паклаў на падлогу кавалачак вяндлiны.

- Нельга! - папярэдзiў ён.

Бiм сядзеў. Кура бачком-бачком пакульгала да вяндлiны, але толькi-толькi сабралася клюнуць, Бiм фыркнуў, чуць не штурхануў яе носам. Адным словам, цырк, дый годзе.

- Чарнавух, вазьмi! - дазволiў брыгадзiр.

Бiм акуратна з'еў i гэты кавалачак.

- Усё! - крычаў Тата. Ён i так гаварыў моцна, а пачырванеўшы, стаў яшчэ дабрэй. - Чарнавух - цуд цудам што нi на ёсць! - I нават абняў яго.

"Харошыя людзi", - падумаў Бiм. Яшчэ яму спадабалiся вусы ў Таты, мяккiя, далiкатныя, гэта ён адчуў, калi той абдымаў.

А потым пачалася такая размова, з якое Бiм зразумеў толькi адно слова "авечкi", але затое дакладна вызначыў, што абодва мужчыны спачатку пачалi спрачацца.

- Ну, Хрысан Андрэевiч, давай пра справу. - Брыгадзiр паклаў руку на плячо Таты. - Авечкi есцi хочуць цi не хочуць?

- Хочуць, - адказаў Тата. - Толькi мой тэрмiн кончыўся, мне - да пакроў, а пакровы прайшлi.

- Авечкi людскiя, асабiстыя, а не калгасныя, i яны таксама хочуць кармiцца. Мне калгаснiкi вушы пратрубiлi: снегу няма, паша пад нагамi, авечкi да снегу павiнны быць на падножным. I праўду кажуць.

- "Авечкi - да снегу..." А я жалезны? А Алёшка табе - жалезны?

- Пакуль снег, Хрысан Андрэевiч - угаворваў брыгадзiр, - удвая плацiць будзем. Зразумеў?

- Не буду, - спакойна, але настойлiва паўтараў Тата. - Баба мая на бураках закiсла - трэба дапамагаць, а ты - "пакуль снег".

Але ўсё-такi яны паляпалi адзiн аднаго па руках са згодаю i перасталi далдонiць "авечкi да снегу". Потым брыгадзiра правялi на ганак усе ўтраiх, забыўшыся пра Бiма.

Ну i што ж, ён таксама выйшаў на ганак, абабег навокал двара, пастаяў за тынам, пастаяў, удыхнуў пах авечак, з якiмi звязан адзiн з успамiнаў пра любiмага адзiнага чалавека, i нерашуча прысеў.

Ноч. Восеньская чорная ноч у вёсцы, цiхая, затоеная ад зiмы, хоць i гатовая сустрэць яе. Усё ў гэтай ночы невядома Бiму. Сабакi наогул не любяць падарожнiчаць уночы (хiба толькi бяздомныя, якiя не вераць людзям i абмiнаюць iх), а Бiм... Што тут казаць! Бiм пакуль што сумняваўся. Ды i Алёша - такi харошы маленькi чалавек.

Сумненнi перапынiў Алёшкаў голас. Ён трывожна, на ўсю моц закрычаў:

- Чарнаву-ух!

Бiм падбег i ўвайшоў следам за iм у сенцы. Алёша паклаў яго на месца, падаткнуў з бакоў сена, палашчыў i пайшоў спаць.

Усё зацiхла. Не чуваць нi трамвая, нi тралейбуса, нi гудкоў - нiчога звыклага.

Новае жыццё пачалося.

Сягоння Бiм даведаўся, што Тата - яшчэ i Хрысан Андрэевiч, а Мама - яшчэ i Пятроўна, Алёша ж - так Алёша i ёсць. Акрамя таго, да курыцы ён не меў пагарды, але i не паважаў: на яго сабачы розум, птушка павiнна лятаць, а гэтая толькi ходзiць, а таму i не варта, каб яе, бяскрылую, паважалi. Але вось авечкi - яны напамiнаюць пра Iвана Iванавiча; Алёша таксама пахне авечкамi... Пятроўна - зямлёй i буракамi... А такi земляны пах заўсёды турбаваў Бiма. Магчыма, i Iван Iванавiч сюды прыйдзе...

Бiм заснуў, сагрэўшыся ў цёплым сене. У такiм сене, ад водару якога мiжволi хочацца ўсмiхнуцца, нават чалавек засынае адразу, i ад гэтага паху свежага сена ў яго ўзнiкае ўваччу блакiтны колер перад сном. Бiму ж намнога лепш было чуваць усе самыя тонкiя адценнi гэтага водару, якi заспакойваў, унiмаў яго сум.

Пабудзiў Бiма пеўнеў крык. Некалi ён яго чуў неаднойчы, але не так блiзка, а гэты - проста за сцяною, гучна, працяжна i з гонарам: "Кука-рэ-ку-у-у!" Яму адгукнулiся ўсе вясковыя пеўнi. (Крыху пазней Бiм даведаўся, што гэты певень запявала i што такiя пеўнi сярдзiтыя.) Бiм сядзеў i слухаў дзiўную музыку; далей яна кацiлася па вёсцы хвалямi - то блiжэй, то далей, у залежнасцi ад таго, чыя была чарга, а апошнi, адзiн пракукарэкаў нейкi немагушчы пеўнiк, хрыпла, коратка i непадобна да пеўня, вартага павагi. Потым, праз некаторы час, Бiм разабраўся, што такiя пеўнi - баязлiўцы, уцякаюць ад чужога пеўня, якi ўрываецца на iх двор, хоць па ўсiх правiлах курынага жыцця гэты баязлiвец павiнен абараняць спакой падпарадкаваных яму курэй. А ён, iдал, уцякае. Затое менавiта такi певень бязлiтасны да чужых куранят - клюе, такая падла, а мiж iншым нi адзiн певень, калi ён паважае сам сябе, нiколi не клюне кураня, якое прыбiлася невядома адкуль. Такi вось i заспяваў апошнi, i толькi тады, калi, вiдаць, пераканаўся, што не памылiўся наконт часу. Людзi б назвалi такога пеўня кан'юнктуршчыкам, але Бiму ўсяго-наўсяго было толькi смешна. Дарэчы, Бiм зусiм не ўяўляў, што па такiм здохлым пеўню нiхто нiколi не правярае час.

Бiм прылёг i задрамаў. Раптам зноў з канца ў канец пракацiўся па вёсцы спеў. I Бiм зноў сеў i зноў слухаў з вялiкiм задавальненнем. Потым трэцi раз, яшчэ мацней, галасiста, нават урачыста! Ах, цудоўна спяваюць! Во дзе сiла! А што яны вытваралi недзе далёка - i ўявiць нельга! Бiм пакуль што не ведаў, што гэта раскашавалi хорам на калгаснай птушкаферме, па няпiсаных нотах, белыя, як кiпень, самаўпэўненыя пеўнi-прыгажуны, i таго разу, каб не быў ён запёрты ў сенцах, ён абавязкова збегаў бы i паглядзеў i паслухаў такое дзiва. Але сенцы былi яму за клетку.

Праз шчылiну ў дзвярах i ў сенцы пакрысе запаўзаў шэранькi восеньскi досвiтак. Бiм устаў, агледзеў сенцы: стаiць дзежка са збажыною, у адным кутку - засек з кукурузнымi пачаткамi, у другiм - качаны капусты. Вось i ўсё.

Выйшла з вядром Пятроўна. Бiм прывiтаў яе. Яна - на двор, i Бiм - на двор, следам. Яна села пад карову. Бiм - непадалёку. Струменьчыкi зазвiнелi аб вядро, а Бiм затупацеў пярэднiмi лапамi ад здзiўлення: малако! Карова стаяла спакойна i жавала сабе, без нiчога ў роце, - быццам шаптала i булькала сiмпатычная жывая цыстэрна з адкрытымi кранiкамi.

Пятроўна скончыла даiць, паклiкала Бiма ("Чарнавух"), налiла яму ў мiску малака, сказала: "Нельга", чуць пастаяла, сказала: "Вазьмi", добра засмяялася i заспяшала ў хату.

Ах, божа мой, якое гэта было малако! Цёпленькае, духмянас, тут табе i травою пахне, i кветкамi, полем - усiм разам, а яшчэ (гэта цяпер дакладна), яшчэ - рукамi Пятроўны, а не проста чалавечымi рукамi наогул, як здалося гэта Бiму ўчора здалёку. Бiм выхлебтаў усё, вылiзаў, справiў ранiшнiя патрэбы i скоранька агледзеў двор. Карова сустрэла яго зусiм даверлiва, нават лiзнула ў галаву, за што Бiм дакрануўся языком да яе шурпатае, малочна-пахучае пысы; авечкi з-за перагародкi патупалi на яго капытцамi, быццам бы пагражалi, i тут жа супакоiлiся, бо ўбачылi, што Бiм не ўсчынае нiякае агрэсii; свiння i двое парасят на першы раз i не паглядзелi на Бiма, а проста пахрукалi мiж сабою i нават не варухнулiся, хаця i ляжалi галовамi да Бiма, ля плоцiка. Так сустрэлi яго чатырохногiя, але куры - гэта та-абе! Уласна, не самi куры, а чырвоны певень. Ён, як толькi зляцеў з седала, залопаў крыллем i злосна забурчаў: "Ко-ко-ко-ко-ко!" Ды i кiнуўся на Бiма, як коршак. Чырвоны певень з чырвоным грэбенем ударыў сабаку грудзьмi i кiпцямi. (Вось якiя пеўнi бываюць!) Бiм гыркануў на яго ў адказ i ўдарыў лапаю. I адразу ж, у тое самае iмгненне, певень звесiў крылле i прыгнуўся, пабег у куток двара да курэй, што сабралiся чародкаю, як зацiкаўленыя гледачы; уцякаў ад Бiма зусiм перапалоханы, а падбег да iх ужо як герой. Ды яшчэ i закрычаў: "Вось як я яму! Вось як, вось як!" Куры дружна хвалiлi пеўня на ўсю сваю курыную моц. I што вы думаеце? Бiм пiльна паглядзеў на пеўня з павагаю. Што нi кажы, а Бiм нi разу не бачыў, каб птушка кiдалася на сабаку. А гэта ўсё-такi месца мае.

- Што тут за вэрхал? - спытаў Хрысан Андрэевiч, выходзячы з сянец на двор. I на курэй: - Кыш, вы! Сабакi напужалiся, дурныя. - Узяў Бiма за аброжак i падвёў да курэй, пастаяў так з iм i адпусцiў.

Бiм адышоў i адвярнуўся: ну iх! З тае пары певень i куры не падыходзiлi да сабакi, але не надта i баялiся, а так - пасакоча каторая - i з дарогi. А яму што? Ходзяць куры- не лятаюць, не плаваюць; зноў жа, нiхто ў iх не страляе значыцца, не птушка, а так сабе - самаходная iстота. Певень, гэты, вядома, не тое: i на страху ўзляцiць, i папярэдзiць пра чужога не пазней, чым Бiм, ды i кiруе салiдна - сам чарвяка не есць, а падначаленых клiча i, здараецца нават падзелiць. Так што певень заслугоўвае павагi.

З-за таго, што Бiма пакуль што не выпускалi з двара на вулiцу яшчэ з тыдзень, ён неяк сам па сабе стаў тут галоўны: ляжаў пасярод двара i сачыў. Курэй ён ужо на чацвёрты дзень ведаў усiх у твар, а калi залятала цераз тын чужая, то ён яе так наганяў, так наганяў, што яна яшчэ доўга тараторыла, то некуды ўцякаючы, то вяртаючыся назад i топчучыся на адным месцы. Смех, дый годзе!

Парася, тое, напрыклад, само прапанавала пазнаёмiцца блiжэй: падышло да Бiма, хрукнула, чуць-чуць штурханула яго вiльготным пятачком у шыю i глядзела дурненькiмi бялявымi вачанятамi. Бiм лiзнуў яго ў пятак. Таму бог як спадабалася: яно аж падскочыла ад задавальнення - i пачало рыцца каля Бiма. Бiм паблажлiва перайшоў на другое месца, а парася зноў да яго: пабурчала нешта на сваёй незразумелай мове (свiннi i сабакi не разумеюць адзiн аднаго гэтаксама, як i людзi з розных краiн) ды i ўклалася побач з Бiмам, прытулiўшыся да цёплае Бiмавай спiны. Таму калi аднаго халоднага асенняга дня Бiму зрабiлася не па сабе (дзверы ў сенцы зачынены на ўвесь дзень), то нiхто на двары не дзiвiўся з таго, што Бiм спаў на мяккай падсцiлцы, сагрэты парасятамi з двух бакоў. Супроць гэтага сяброўства i парасяткава мацi нiчога не мела супраць, нават наадварот, кожны раз, як Бiм заходзiў да iх у жыллё, яна энергiчна стагнала ад наплыву прыязнасцi, а зусiм не ад болю. Мiж iншым, гэту адметнасць свiное гаворкi Бiм заўважыў адразу, хоць болей у гэтым мовазнаўстве нiчога не зразумеў. Мабыць, гэта не так i важна - ведаць мову. Сабака i свiння - розныя ва ўсiм, але гэта не перашкаджае iм жыць мiрна i згодна.

Кармiлi Бiма вельмi добра, а акрамя таго, i парасяты - ужо рослыя, Бiму напаўросту - не пярэчылi, калi ён здымаў пробу ў iхнiм карыце. Кожнай ранiцай ён меў амаль лiтр малака, якое тут не лiчылi дарагiм. Здавалася, што б яшчэ трэба сабаку? Але двор гэта двор - клетка, лагер, адгароджаны тынам i заўсёды зачыненымi варотамi i веснiчкамi. Не паляўнiчага гэта сабакi занятак - ляжаць, пiльнаваць курэй, гадаваць парасят, - не i не, ды яшчэ з такiм выдатным нюхам, якi - мы ўжо ведаем - меў наш Бiм.

Ён ужо прывык да свайго двара, да яго жыхароў, не дзiвiўся сытаму жыццю. Але калi з лугу цягнула вецярком, Бiм неспакойна хадзiў ад плота да плота цi станавiўся на заднiя лапы перад тынам, быццам хацеў хоць крышку блiжэй быць да вышынi, i глядзеў угару, у неба, дзе ляталi галубы - лёгкiя, вольныя. Нешта смактала ўсярэдзiне, i ён невыразна адчуваў, што i пры такiм сытым жыццi i добрым доглядзе не хапае нечага самага галоўнага.

...Ах, галубы вы, галубы, нiчога вы не ведаеце пра сытага сабаку ў няволi!

Бiм адчуў яшчэ i тое, што не цалкам яму давяраюць, калi не выпускаюць. Кожнай ранiцай Хрысан Андрэевiч i Алёшка выганялi сваiх авечак з двара i iшлi за iмi на ўвесь дзень, у плашчах, з палкамi. А Бiма, як ён нi прасiўся, пакiдалi на двары.

I вось аднойчы Бiм ляжаў, уткнуўшыся носам у тын, а вецер прыносiў весткi: луг ёсць, дзесьцi непадалёку ёсць лес. Воля побач! Убачыў у шчылiну - прабег сабака. Тады яму i стала неўмагату. Ён грабянуў лапаю зямлю пад тынам раз, другi, грабянуў яшчэ раз i давай працаваць на ўсю сiлу: пярэднiмi гроб зямлю пад сябе, а заднiмi адпiхаў далей; нават i разлапiстаю можна працаваць, хоць i не на ўсю сiлу.

Невядома, што было б пасля таго, але калi Бiм ужо канчаў падкоп, увайшлi на двор авечкi. Яны ўбачылi, як ляцiць зямля з-пад тыну, i шарахнулiся назад у веснiчкi, дзе стаяў Алёшка. Авечкi павалiлi Алёшу i шуганулi па вулiцы, як дурныя. Алёша пабег за iмi, а Бiм не звяртаў увагi нi на каго: гроб i гроб!

Але падышоў Хрысан Андрэевiч, узяў яго за хвост. Бiм затаiўся ў сваёй нары, быццам нежывы.

- Занудзiўся, Чарнавух? - спытаў Хрысан Андрэевiч, чуць пашморгваючы за хвост, запрашаючы Бiма назад.

Бiм вылез. Што зробiш, калi цябе цягнуць за хвост!

- Што з табою, Чарнавух?! - здзiвiўся Хрысан Андрэевiч i адступiўся, утрапёны: - Ты хоць не ўскруцiўся?

Вочы ў Бiма набеглi крывёю, ён нервова перасмыкаўся, вадзiў носам у бакi, часта-часта дыхаў, быццам толькi што кончыў цяжкае паляванне. Ён неспакойна забегаў па двары i нарэшце пачаў драпаць за варотцы, азiраючыся на Хрысана Андрэевiча.

Той стаяў пасярод двара i моцна задумаўся. Бiм падышоў да яго, сеў i гаварыў позiркам зусiм зразумела: "Мне трэба туды, на прыволле. Пусцi мяне, пусцi!" Ён, просячы, выпрастаўся на жываце i заскуголiў так цiха i жаласна, што Хрысан Андрэевiч нагнуўся i пачаў яго лашчыць.

- Эх, Чарнавух, Чарнавух... I сабаку хочацца волi. Ку-ды-ы там! - Затым паклiкаў Бiма ў сенцы, паклаў на сена, прывязаў за вяроўку i прынёс мiску з мясам.

Вось i ўсё. Сумна. Сытае жыццё без волi апрацiвела Бiму.

Мяса ён не зачапiў.

Раздзел 12

НА ПАЛЯВЫМ ПРЫВОЛЛI. НЕЗВЫЧАЙНАЕ ПАЛЯВАННЕ. УЦЁКI

Ранiцою, як i кожнага дня, у доме Хрысана Андрэевiча ўсё паўтаралася па заведзенаму парадку: спружына працоўнага дня пачала раскручвацца пасля апошнiх, трэцiх пеўняў, потым абазвалася карова, Пятроўна падаiла яе i запалiла ў печы; Алёша выйшаў палашчыць свайго, цяпер ужо любiмага, Чарнавуха, Тата пакармiў карову i свiней, пасыпаў курам, потым усе селi да стала снедаць. Бiм тае ранiцы не ўзяў нават пахучага малака, хоць Алёша прасiў i ўгаворваў. Потым, пакуль бацькi ўходжвалiся на двары, Алёша схадзiў па ваду, i вычысцiў каровiн катух, i яшчэ раз прасiў Бiма, каб пад'еў, соваў нос у мiску, але, маеш, Чарнавух нечакана амаль счужэў. Пад канец збораў на работу Хрысан Андрэевiч натачыў вялiкi нож i запхнуў яго ў шчылiну над дзвярыма.

Зацемна Пятроўна ўшушкалася ў сваё тоўстае адзенне i хусткi, узяла сумку i той вялiкi нож, што тачыў Тата, i пайшла. Следам, апрануўшы плашчы, выйшлi на двор Алёша з бацькам i, чуваць, выпусцiлi авечак на вулiцу.

Няўжо пакiнулi Бiма аднаго, ды яшчэ на прывязi ў цёмных сенцах? Бiм не вытрымаў - завыў горка i безнадзейна.

I тут адчынiлiся дзверы, увайшоў Хрысан Андрэевiч, адвязаў Бiма i вывеў на ганак, потым замкнуў дзверы, пакiраваў да чародкi авечак, ля якiх стаяў Алёша, перадаў яму з рук у рукi Бiма на вяроўцы, а сам зайшоў спераду авечкам i крыкнуў:

- Пайшлi, пайшлi-i!

Авечкi рушылi за iм па вулiцы. З кожнага двара да iх далучалася то пяць, то дзесяць, так што ў канец вёскi сабралася добрая чарада. Папераду ўсё гэтак жа iшоў Хрысан Андрэевiч, ззаду Алёша з сабакам.

Дзень выпаў марозны, сухi, зямля пад нагамi цвёрдая, амаль гэтакая ж, як асфальт у горадзе, толькi не такая роўная; нават заляталi густа сняжынкi, закрыўшы на некаторы час i без таго халоднае сонца, але зараз жа i скончылiся. Гэта была ўжо не восень, але яшчэ i не зiма, а проста-напраста пазначассе, нi то нi сё, калi вось-вось акажацца зiма, жаданая, але заўсёды нечаканая.

Авечкi бадзёра пастуквалi капыцiкамi i бляялi, перагаворвалiся на сваёй напеўнай авечай мове, зразумець якую няма нiякага розуму. Прыгледзеўшыся, Бiм заўважаў, што паперадзе чарады, нага ў нагу з Хрысанам Андрэевiчам, iшоў баран з закручанымi рагамi, а ззаду за ўсiмi, проста перад Алёшам, кульгавенькая авечка. Алёша зрэдку памаленьку падпiхаў яе кручком палкi, каб не адставала, i тады крычаў:

- Тата, цiшэй крыху! Кульгавенькая не можа!

Той iшоў цiшэй, не аглядваўся, а разам з iм цiшэй iшла i ўся чарада.

Бiм iшоў на вяроўцы. Ён бачыў, як спаважна тупаў Тата перад авечкамi, як яны падпарадкавалiся кожнаму яго руху, як Алёша дзелавiта, засяроджана пiльнаваў авечак ззаду i з бакоў. Вось адна з iх адбiлася i, пашчыпваючы жаўтаватыя травiнкi, пакiравала ў бок ад чарады. Алёша пабег з Бiмам i крыкнуў:

- Куды пайшла-а?! - i кiнуў паперад яе сваю палку.

Авечка вярнулася. Злева адразу тры захацелi адасобiцца i пасунулiся сабе да зеленаватае плямы, але Алёша зноў пабег i гэтаксама паказаў iм сваё месца. Бiм скора скемiў, што нi адна авечка не мае права адбiвацца ад чарады, а калi зноў пабег разам з Алёшам, гаўкнуў на тую авечку, якая парушыла парадак i дысцыплiну: "Гаў-гаў-гаў!" - гэтак жа нязлосна, як i Алёша, папярэдзiў ён самавольнiцу: - "Куды пайшла-а?!"

- Тата! Чуеш? - крыкнуў Алёша.

Хрысан Андрэевiч аглянуўся i крыкнуў з адабрэннем:

- Маладзец, Чарнавух!

На схiле яра ён падняў над галавою палку i яшчэ закрычаў гэтак жа моцна:

- Распуска-ай! - А сам запаволiў крок, iшоў поперак ходу чарады.

Алёша пачаў рабiць тое ж самае, але тут, ззаду, ён крочыў хутка, нават падбягаў, наганяў авечак на Хрысана Андрэевiча. I тады чарада пакрысе разыходзiлася ўсё шырэй i шырэй, i нарэшце, не перастаючы шчыпаць траву, выстраiлася ў шнурок, па тры-чатыры авечкi. Цяпер Хрысан Андрэевiч спынiўся, акiнуў позiркам строй, а побач з iм спынiўся i баран-важак. Пастух дастаў з сумкi буханку хлеба, адрэзаў акрайчык - чамусьцi аддаў яго барану. Бiм не мог ведаць, што баран-важак абавязкова павiнен не толькi не баяцца пастуха, а нават любiць яго, а таму, ад свайго няведання, ён бачыў проста пацвярджэнне таго, што Тата - добры чалавек, - i толькi. А Тата, калi начыстату, быў яшчэ чалавек i хiтры - баран хадзiў за iм, як сабака, i заўсёды адзываўся на клiч. Не, Бiму, вядома, нельга было спасцiгнуць усю пастухову мудрасць. А Хрысан Андрэевiч ведаў, што дурны баран, якi адбiўся ад чарады, ды яшчэ калi няма сабакi, завядзе чараду чортведама куды - толькi прамаргай, заснi ад стомы i разморанасцi на сонечным прыгрэве. Не, тут баран-важак быў незвычайны, вучаны баран, таму i Бiма ён прыняў з адкрытаю душою.

Хрысан Андрэевiч закурыў люльку i сказаў Алёшу:

- Ты не табунуй, не табунуй - тут ёсць чым пажывiцца.

А што ты думаеш, дарагi мой чытач? Накармiць авечку позняй восенню работа не такая i простая: калi не ўмееш, то праз тыдзень палавiна чарады здохне, i там, дзе добрая кармёжка, стопчуць яе, i ўся тут марока, а калi разумна будзеш пасвiць, то i на беднаватай пашы авечка будзе i сытая, i накормленая. Ухiтраецца Хрысан Андрэевiч накармiць чараду на пустках ды на ўскрайках, перад самымi трактарамi, калi яны аруць на восень, а для гэтага патрэбен талент, i прызванне, i любоў да жывёлы. Вялiкая работа - пасвiць авечак, а наогул-то, i прыгожая, таму што чалавек-пастух, часам i не задумваючыся пра тое, адчувае сябе неадлучнаю частачкаю прыроды i яе гаспадаром i дабрадзеем. Вось у чым цымус. Чытач даруе, што я да часу забыўся пра нашага Бiма i загаварыў пра чалавека на прыволлi позняй восенi.

Такiм чынам, авечкi з дружным патрэскваннем шчыпалi кароткую траву i хрумсталi так дружна, што ўсё гэта сплывалася ў адзiн суцэльны гук, спакойны i роўны, заспакойваючы. Цяпер Тата i Алёша былi блiзка адзiн ад аднаго i гаварылi ўжо цiха, не крычалi, як раней, здалёку.

Алёша запытаў:

- Тата, спусцiць Чарнавуха?

- Давай паспрабуем. Не павiнен ён уцячы зараз: ад волi на волю не ўцякаюць. Спушчай, але спачатку адстань з iм, пагуляй, не табунуй авечак.

Алёша пачакаў, пакуль чарада адышла далей, адвязаў вяроўку i весела крыкнуў:

- Чарнавух! Пабеглi! - Тут ён кiнуўся бегчы з узгорка ў яр, топчучы ботамi траву i падскокваючы.

Бiм узрадаваўся немаведама як. Ён таксама падскокваў, стараўся лiзнуць Алёшу ў шчаку, адбягаўся ўбок i стралою iмчаў назад у захапленнi ад поўнае волi; потым схапiў нейкую палку i памчаў да Алёшы, сеў перад iм. Алёша ўзяў тую палку, кiнуў i загадаў:

- Падай, Чарнавух!

Бiм прынёс яе i аддаў. Алёша яшчэ раз кiнуў, але цяпер не ўзяў з рота ў Бiма, а пайшоў з яра да чарады i загадаў:

- Чарнавух, трымай! Нясi!

Бiм пайшоў за iм з ношкаю. Калi ўзышлi, Алёша замест палкi даў яму сваю шапку. Бiм з задавальненнем панёс яе. Алёша ж бег падскакваючы i паўтараў:

- Нясi, Чарнавух. Нясi, мой маладзец. Вось добра! Вось добра! - Але да чарады яны падыходзiлi цiха ("не ганяй авечак"). Алёша загадаў:

- Аддай Тату.

Хрысан Андрэевiч выставiў руку. Бiм аддаў. Новая яго вартасць стала вядома пастухам нечакана. Усе ўтрох былi ў захапленнi.

А не болей чым праз тыдзень Бiм сваiм розумам дайшоў, што ў яго ёсць абавязак: закiроўваць самавольных авечак да чарады, пiльнаваць iх, калi яны распушчаны шнурком, але не пярэчыць, калi, зайшоўшы вечарам у вёску, яны разыходзяцца дадому.

Бiм пазнаёмiўся з двума сабакамi, якiя пiльнавалi калгасную чараду, дзе было трое пастухоў, усе дарослыя, i ўсе таксама ў плашчах. Хоць чароды калгасныя i калгаснiкаў нiколi не падпускалiся блiзка адна да аднае i не мяшалiся, але ў час кароткiх асеннiх прыпынкаў на тырлiшчах Алёша бегаў да калгасных пастухоў, а Бiм разам з iм да калгасных сабак. Добрыя сабакi, паджарыя, шарсцiстыя, вялiкiя, але спакойныя, паслухмяныя; яны нават гулялi з Бiмам спакойна i паблажлiва, а вакол чарады хадзiлi паволi, пяшком, а не так, як Бiм, падскокам альбо галопам: з адчуваннем сваёй вартасцi сабакi. Падабалiся яны Бiму. I авечкi таксама харошыя.

Пачалося вольнае працоўнае жыццё i ў Бiма. Хаця яны ўсе ўтрох вярталiся стомленыя i таму прыцiхлыя, але то была воля i давер адзiн да аднаго. Ад такога жыцця сабака не ўцякае.

Але аднойчы, неяк нечакана, пасыпаўся снег, закруцiўся вецер, захадзiў, замяцелiў. Хрысан Андрэевiч, Алёша i Бiм збiлi авечак у чараду, пастаялi крыху ды i павялi ў вёску. На авечках быў белы снег, на плячах у людзей снег, на зямлi таксама снег. Усюды белы снег, толькi снег у полi - больш нiчога. Завiтала зiма, упала з неба.

Цi то Хрысан Андрэевiч вырашыў, што такому сабаку, як Бiм, нельга спаць з падсвiнкамi або сядзець на прывязi, цi з-за чаго iншага, але Бiм перайшоў цяпер начаваць у цёплую будку, збiтую ў кутку ў тых самых сенцах i напханую мяккiм сенам.

А вечарам ён хадзiў у хату як раўнапраўны сем'янiн i быў там, пакуль не павячэраюць.

- Не можа таго быць, каб зiма. Рана, - сказаў неяк Хрысан Андрэевiч Пятроўне.

Слова "зiма" паўтаралi яны пры размове часта, пра нешта турбавалiся; памiж iншым, Бiм ведаў: зiма - гэта белы халодны снег.

У той вечар Пятроўна прыйшла ўся запарушаная снегам, мокрая, з абветраным i падпухлым тварам. Бiм бачыў, як яна, распрануўшыся, трэсла рукамi i стагнала. Рукi яе былi ў чырванаватых трэшчынах i зямлiстых плямах, быццам бы з падушачкамi, такiмi, як на падэшвах у Бiма. Потым яна апускала рукi ў цёплую ваду, адмывала iх, доўга-доўга расцiрала маззю i вохкала. А Хрысан Андрэевiч глядзеў на Пятроўну i быццам гараваў (гэтага Бiм не мог не заўважыць па яго твары).

А наступным ранкам ён натачыў нажы i ўсе ўчатырох пайшлi з дому: Пятроўна, Хрысан Андрэевiч, Алёша i Бiм. Спачатку iшлi па роўным белым полi, накрытым неглыбокiм сняжком - на палавiну лапы, не глыбей, так што iсцi было лёгка. Вакол цiха, не холадна. Потым яны аказалiся на полi, дзе побач раскiданы кучы - копчыкi буракоў, складзеных лiстамi вонкi i прыкрытыя зверху нацiннем. Ля кожнае кучы сядзелi жанчыны, апранутыя гэтак жа, як i Пятроўна, i нешта рабiлi моўчкi i засяроджана.

Усе ўчатырох падышлi да аднае такое кучкi, селi вакол яе, i Бiм пачаў уважлiва глядзець, што ж тут робiцца. Пятроўна ўзялася за нацiнне, выцягнула бурак з кучы, спрытна перакруцiла яго коранем да сябе i - чык! - нажом: лiсты адпалi. Яшчэ чык-чык - па галоўцы бураку: галоўка чыстая. I адкiнула ўбок. Алёша - таксама, нават спрытней за Тату. I пайшло! Чык-чык! - i прэч нацiнне. Чык-чык! - чыстая галава. Трах! - бурак ляжыць збоку.

Непадалёку, ля такое ж самае кучкi сядзела жанчына, адна, i рабiла тое ж самае. Ля наступнае - таксама, але ўжо два-тры чалавекi разам. I так па ўсiм полi: буракi, як шалашыкi, захутаныя жанчыны з патрэсканымi далонямi i прыпухлымi ад холаду тварамi. Усе працавалi або ў рукавiцах або голымi рукамi. Чык-чык! - няма нацiння. Чык-чык! - няма нацiння. Чык-чык! - чалавек кiдае нож i хукае на рукi, трэ iх i зноў: чык-чык! - чыстая галоўка. Як часы!

I холадна. Сочачы за нажамi, Бiм пачаў мерзнуць, а таму страсянуўся i стаў даследаваць мясцовасць паблiзу, не адбiваючыся далёка.

Сагрэўся i вярнуўся назад да сваiх, хоць яго запрашалi i астатнiя жанчыны (усе на вёсцы ўжо ведалi, што такое Чарнавух!)

Потым да iх падышла тая жанчына, што сядзела i працавала адна-адзiнокая, маладая, але худая. Яна на нешта крыўдзiлася, смаркалася на зямлю, потым села побач з Пятроўнаю i паказала ёй рукi. Пятроўна таксама працягнула ёй свае далонi. Жанчына прыгнулася, закашлялася, прыцiскаючы брызентаваю рукавiцаю грудзi i змоўкла. А звалi яе Наталля.

Пятроўна - чык-чык! Хрысан Андрэевiч - чык-чык! Алёша - чык-чык! I хукаюць на рукi, труць шчокi. Пятроўна - чык-чык!.. I раптам - блюмк!.. У тае жанчыны-гаротнiцы ўпала на лiст кропля. Яна захiлiлася рукавом i пайшла назад, да сваiх буракоў.

- Упасi госпадзi, яшчэ i ты прастудзiшся, - сказала Пятроўна Алёшу, падышла, паправiла яму цёплую хустку пад шапкаю, зняла з сябе палатняны ручнiк i падперазала Алёшаў кажушок.

Бiм таксама тыкаўся носам у Алёшаў кажушок, дапамагаў Пятроўне. Але Алёша, як вызначыў Бiм, не зусiм i змёрз, як здавалася; наадварот, яму было намнога цяплей, чым Тату i Пятроўне (Бiм жа адчуваў гэта лепей за людзей).

- Чуеш, Алёша, - сказаў Хрысан Андрэевiч, увiхаючыся нажом за дваiх. (Бiм навастрыў вушы.) - Схадзi пабегай з Чарнавухам, пагрэйся крышку.

I Бiм пабег побач з хлопчыкам па бурачным полi, закамянелым ад марозу. Перасеклi яны поле ўпоперак, Алёшу стала горача, i ён зняў шапку, развязаў хустку, сунуў яе за пазуху, шапку надзеў, прыпадняўшы вушы. Побач з лясною паласою, у густой жоўтай траве Бiм прыпынiўся, нюхнуўшы паветра, заснаваў чаўнаком i нечакана для Алёшы стаў як статуя.

Алёша падбег да яго.

- Што тут, Чарнавух? - Бiм стаяў нерухома i чакаў загаду. Алёша здагадаўся, у чым справа: - Пужай! Пужай!

Бiм чакаў магiчнага слова "Наперад!" Але Алёша крыкнуў яшчэ мацней:

- Пужай!

Бiм пайшоў паводкаю i падняў на крыло чародку курапатак.

Нядоўга думаючы, Алёша пабег назад разам з Бiмам. Бiм адчуў, што зноў яны не разумеюць адзiн аднаго (Алёша не ведае слоў Iвана Iванавiча), але ўсё ж бег побач з Алёшам. А той, засопшыся, зачырванелы, расказаў бацькам, як Чарнавух знайшоў курапатак i "пужнуў" iх.

- Паляўнiцкi сабака Чарнавух, вучаны, - адобрыў Хрысан Андрэевiч. - Каб стрэльбу нам, Алёша! I на паляванне. Га?

Стрэльба? Паляванне? Якiя знаёмыя i дарагiя Бiму словы! Ён ведае, што гэта абазначае.

Бiм завiляў хвастом, залашчыўся да Алёшы, да Хрысана Андрэевiча, да Пятроўны, ён гаварыў на сваёй мове разборлiва i дакладна. Але тут яго нiхто не зразумеў, не пайшоў па стрэльбу, нiхто не пайшоў на паляванне i без стрэльбы. Бiм сеў за плячыма ў Алёшы, прытулiўся да кажуха i задумаўся, прынамсi, такi быў у яго выгляд.

Ужо прыцемкамi яны вярталiся дадому, стомленыя i схаладнелыя. А праз некалькi дзён i зусiм перасталi хадзiць на буракi - скончылi сваю норму.

Цяпер Пятроўна нiкуды не хадзiла i была рада гэтаму. Цэлыя днi яна што-небудзь гаспадарыла: чысцiла карову, мыла бялiзну, падлогу, шынкавала капусту, бiла масла, палiла ў печы, варыла, шыла на машыне, латала адзенне, выносiла карове цэбар - усяго i не пералiчыць. Бiм назiраў за яе работай.

Па Алёшу прыходзiла чыста адзетая жанчына з кнiжкамi, ушчувала Пятроўну (але не сярдзiта, як прыкмецiў Бiм), абедзве яны паўтаралi словы: "Алёша", "авечкi", "буракi". На наступны дзень Алёша пайшоў ранiцаю з кнiжкамi, так i знiкаў на кожны дзень. Хрысан Андрэевiч таксама хадзiў кудысьцi ў свой час з сахаром, а калi вяртаўся, то ад яго пахла гноем.

Аднаго звычайнага вечара, калi сабралiся ўсе i снедалi, увайшоў чалавек высокi, шырокi, касцiсты, велiкатвары, але з маленькiмi лiсiнымi вочкамi i ў лiсiнай шапцы. Бiм прыкмецiў, што Хрысан Андрэевiч зiрнуў на чалавека хмура i з-за стала не ўстаў, як звычайна, не падаў рукi.

- Здаровы былi, - абыякава сказаў госць i не зняў шапку.

- Добры вечар, Клiм. Сядай, - адказаў Хрысан Андрэевiч.

Той сеў на лаву, закруцiў вялiкую цыгарку, прыгледзеўся да Бiма i спытаў:

- Гэта i ёсць той самы Чарнавух? - (Бiм навастрыў вушы.) - Прападзе сабака без палявання. Або ўцячэ. Прадай: дам дваццацьпятку.

- Не прадаецца, - адказаў Хрысан Андрэевiч i цяпер устаў з-за стала скончыў вячэру.

Бiм нават i за тры крокi скора адчуў, што госць пахне зайцам. Ён падышоў, абнюхаў, вiльнуў хвастом i зiрнуў у твар лiсiнай шапцы, што абазначала на мове Бiма: "Разумею - паляўнiчы".

- Бачыш? - сказаў Клiм. - Чуе Чарнавух, хто прыйшоў. Прадай, кажу.

- Не прадам, Клiм, не прадам. Ужо збылося - нават Алёша не ведаў спачатку, - паслаў я тры рублi ў рэдакцыю рэспублiканскае газеты i аб'яву: "Прыбiўся паляўнiчы сабака, белы, з чорным вухам". Прыслалi ў адказ: "Не аб'яўляйце, калi ласка. Хай пакуль што пажыве". Што тут такое - не ведаю, але адчуваю сабака гэты важнецкi, трэба шанаваць.

- А ты i зглумiш. Прадай, - наставаў Клiм, пачынаючы злаваць.

- Торгу не будзе, - адрэзаў Хрысан Андрэевiч. - Так - на паляванне - бяры, а ў той жа дзень прыводзь назад. Хай Чарнавух пароду беражэ, так як i паложана.

- Таму што не прадаецца, - умяшаўся Алёшка.

- Ну, так дык так, - незадаволена скончыў Клiм, паляпаў Бiма па загрыўку i пайшоў.

Пасля вячэры, пры лiхтары, Хрысан Андрэевiч зарэзаў баранчыка i, падчапiўшы за заднiя ногi, зняў з яго футра, выпатрашыў, абмыў тушку i пакiнуў яе ў хляве да ранiцы.

Пятроўна ўвесь вечар то пакавала яйкi ў карзiну, то накладала ў слоiкi масла або перапушчанага сала. Потым яна акуратна састаўляла iх у базарныя, з белых дубцоў карзiны.

Цяпер-то Бiм адчуў, што ад усяго гэтага (баранчык без аўчынкi, яйкi, масла, карзiны) пахне горадам, гарадскiм базарам. Цi ж яму не ведаць! Увесь горад з канца ў канец ён вывучыў, шукаючы Iвана Iванавiча. I Бiм захваляваўся: базар, горад, карзiны, свая ўласная кватэра - усё сплялося ў адно: Iван Iванавiч там. За ноч ён не звёў вачэй.

Ранiцаю, раненька-раненька, Хрысан Андрэевiч завярнуў ужо цвёрдую тушку ў чыстую мешкавiну, звязаў шпагатам i ўскiнуў на плячо. Пятроўна пачапiла на каромысла дзве карзiны, падняла i паклала яго на абодва плечукi. Як Бiм прасiўся разам з iмi! Ён ясна гаварыў, уталкоўваў iм настойлiва: "Мне трэба разам з вамi. Я - туды. Вазьмiце".

Нiхто не здагадаўся пра яго хваляваннi. Нават больш таго, Хрысан Андрэевiч сказаў, папраўляючы, каб ямчэй ляжала тушка.

- Патрымай яго, Алёша, Чарнавуха, - каб хоць не пабег за намi.

Алёша ўзяў яго за аброжак i патрымаў на ганку. А Тата i Мама, абое з ношамi, паволi пайшлi да шашы, да аўтобуснага прыпынку. Бiм праводзiў iх вачыма i не звяртаў увагi на Алёшавы пачастункi i на ягоную ласку, праводзiў, пакуль яны не схавалiся з вачэй.

Скора прыйшоў Клiм з рукзаком i стрэльбаю. Паляўнiчае сумкi i патранташа на iм не было (тое, што не ўся экiпiроўка была, Бiм прыкмецiў адразу ж). Але ўсё-такi стрэльба! - вось дзе соль! Бiм даверлiва падаўся да паляўнiчага i адразу ж уведаў, што набоi пакладзены ў кiшэнi. Таксама вялiкi непарадак. Але ж галоўнае - стрэльба. За чалавекам са стрэльбаю ён пойдзе куды хочаш, хоць у свет. Надоўга цi ненадоўга, а пойдзе. Такая ўжо натура ў лягавага сабакi, i Бiм быў не выключэнне: у яго на нейкi час ацiхла нудота, якая ўзнiкла ў апошнi дзень, - нават так. Калi датычылася адносiн да стрэльбы, то Бiм быў як звычайны паляўнiчы сабака. Не скажаш, што няма ў яго логiкi, бо iсцiну ён спасцiгае практыкай, хоць i быў надзвычай разумны сабака. Яму яшчэ многа трэба будзе перажыць толькi таму, што ён сабака. Не будзем асуджаць.

- Пайшлi ж, Чарнавух, на паляванне, - сказаў Клiм.

Бiм заскакаў перад iм: "На паляванне, на паляванне!"

Клiм узяў яго за скураны павадок. Алёша папярэдзiў:

- Дзядзька Клiм, калi Чарнавух спынiцца, выцягнецца, замрэ, то тут i курапаткi. Яму так трэба крыкнуць: "Пужай!" Бо не рушыць з месца.

- Няўжо праўда?

- Ну дык! Ведаю ж, - спаважна адказаў Алёша. - Мне вось урокi вучыць, а то б сам паказаў.

- Мы таксама што-нiшто кемiм. Не першына, - запэўнiў Клiм.

Такiм чынам, пасля вялiкага перапынку i многiх хваляванняў Бiм пайшоў на паляванне. Спачатку iм нiчога не траплялася, акрамя смярдзючага тхара.

- Грабi, - загадаў Клiм.

Бiм гэтага не разумеў, адышоўся, сеў збоку недаўменна.

Пад паўдня моцна пацяплела. Сонечна, тоненькi снег раскiс, пад лапамi ўжо хлюпала гразь, ачосы на Бiмавых нагах выквацалiся, ён стаў падсмалены i непрыгожы, як i кожны мокры лягаш. Але Бiм шукаў па ўсiх правiлах - чаўнаком перад Клiмам, упоперак i з праверачным заходам. На ўзлеску кусцiстага калка Бiм стаў на курапатак. Клiм крыкнуў:

- Пужай!

Бiм нават сцепануўся ад басавiтага рыку i падняў курапатак рыўком, без падводкi (ай, якая памылка!), але стрэлу не пачулася. Бiм азiрнуўся. Паляўнiчы ўпiхаў патрон у аднастволку, - а той - нiяк. Потым пачаў яго выцягваць, таксама - нiяк. Бiм сеў, не сыходзячы з месца, адкуль узляцелi курапаткi, i, не падыходзячы, аднак, да паляўнiчага, сачыў за iм. А Клiм пачаў лаяцца так, як лаюцца вечарам на тратуары п'яныя: хiстаюцца i лаюцца адзiн на аднаго або проста на цёмную ноч. Гэты не хiстаўся, але таксама лаяўся.

Хоць Клiм у рэшце рэшт дастаў патрон, уставiў другi i зачынiў стрэльбу, але быў злосны i нечым нагадваў Шэрага.

- Ну, шукай! - загадаў ён Бiму. - Чарнавух, шукай!

Адвярнуўшыся i выходзячы насупраць ветру на чаўнок, Бiм зрабiў выгляд: "Ну што ж, буду шукаць".

Але нешта апатычнае з'явiлася ў яго кульгавай прабежцы, не той спрыт, як да таго, пакуль узляцелi курапаткi. Клiм зразумеў гэта так, што сабака саслабеў, бо не мог зразумець таго, што гэта абазначала, што Бiм засумняваўся ў чалавеку: вось так, скоса азiраецца на яго, не спыняецца, але i не падыходзiць, трымаецца далекавата. Ён быццам i не шукаў, а цiкаваў за паляўнiчым, але гэта толькi здавалася. Азарт неадольны, азарт вечны, пакуль iснуюць паляўнiчыя сабакi, узяў верх. Па сутнасцi, Бiм iшоў за стрэльбаю, а зусiм не за Клiмам.

Нечакана ён улавiў пах заячае лапы. На гэтых звяркоў Iван Iванавiч не паляваў з Бiмам, хоць разы два-тры Бiм i рабiў на iх стойку. Яны ж, гэтыя зайцы, не вытрымлiваюць стойкi нiяк: толькi прыпынiся, а ён драла. Ганяцца за iмi - нельга - гаспадар не дазваляў. Летам, праўда, яны яшчэ крыху ляжаць i пад стойкаю, але Iван Iванавiч заўсёды клiкаў Бiма; а адно зайчанё, з кулачок, нават адабраў з-пад лапы i выпусцiў на волю. Так што заяц не птушка. Аднак Бiм павярнуў нос на струмень паветра, якi плыў ад зайца, пайшоў дакладна i стаў на стойку - мокры, чуць скасабочаны - на скалечаную лапу. Не, ужо не тая стойка ў калекi. Не тая мастацкая артыстычная пастава.

- Пужа-а-ай! - зароў Клiм.

Скажам, у мяккае надвор'е ды яшчэ па раскiслай гразi, заяц ляжыць моцна, а Бiм пакуль што яшчэ не скрануўся з месца, быццам хацеў сказаць: няправiльна крычыш жа.

- Пужай, чорт кульгавы! - раўнуў Клiм.

Падняў зайца Бiм i прылёг, як i трэба перад стрэлам.

Клiм бабахнуў, як з пушкi. Заяц бег усё павальней i павальней. Потым сеў, а потым схаваўся ў разору i знiк з вачэй.

Клiм крычаў дзiкiм голасам:

- Кусi, кусi яго! Ала-ала-ла-ла! Кусi! - i бег туды, дзе схаваўся заяц.

Бiм хоць i заскакаў побач з Клiмам, ведаў дакладна, што ўсё гэта робiцца не па правiлах: паляўнiчы не павiнен бегчы, як сабака, Бiм i сам знойдзе, калi трэба, - нават i зайца, калi загадаў бы Iван Iванавiч.

Клiм спынiўся, засопшыся, i не сваiм голасам крычаў:

- Шукай, балда! Калека чортаў!

Рушыў Бiм неяк пакрыўджана. I так заячы пах быў мала цiкавы яму i дагэтуль, а тут - тупацiць ззаду нагамi Балда. Але ўсё ж па следзе, па следзе - Бiм давёў i спынiўся, зрабiў стойку, чакаў пакуль пачуе апрацiвелае "Пужай!" i нарыхтаваўся падымаць зайца. Але той ледзьве выпаўз з разоры i закульгаў, быццам хворы. Клiм стрэлiў, а заяц бег. Яшчэ раз стрэлiў, а заяц пакрысе кумiльгаўся, прыпыняючыся. Бiм ляжаў, як i павiнна быць, хоць i на гразi, чакаў загаду.

А Клiм рыкаў:

- Кусi, гад! Кусi яго, балда! - I паказваў на зайца.

Бiм зноў знайшоў падранка, якi прытаiўся, i зноў зрабiў стойку. Трэцюю! I зноў Балда прамазаў. I зноў заяц пабег.

Клiм ад злосцi так i не змог зразумець, што Чарнавух не навучаны душыць падранкаў, што гэта не адпавядае вартасцi iнтэлiгентнага сетэра, што сетэр не можа трываць такiх паляўнiчых, як Клiм. Калi апошнi раз заяц прапаў з вачэй (ён пайшоў крыху жывей - вiдаць, рана была адкрытая), Клiм зноў азвярэў: ён падышоў да Бiма i, часта паўтараючы слова "маць", злосна, з нянавiсцю кляў яго.

Бiм адвярнуўся седзячы, сабраўся iсцi прэч ад стрэльбы. I тут Клiм з размаху ўдарыў колькi ставала сiлы наском вялiзнага бота ў грудзi знiзу...

Бiм ахнуў. Як чалавек ахнуў.

"А-а-х! - ускрыкнуў працягла Бiм i ўпаў. - Ой, ой... - гаварыў Бiм па-чалавечы. - Ой... За што?!" - I глядзеў вачыма пакутнiка на чалавека, нiчога не разумеючы i жахаючыся.

Потым ён ледзьве падняўся на чатыры лапы, пахiстаўся крышку i ўпаў зноў, варушачы лапамi.

- Што ж я нарабiў! - схапiўся за галаву Клiм. - Цяпер давядзецца дваццацьпятку аддаваць. Прапалi грошы! - I затрухаўся скоранька-скоранька, быццам уцякаў ад Бiмавага позiрку.

Таго дня Клiм не паказаўся ў вёсцы, недзе працягаўся да ночы. Апоўначы, крадучыся, запоўз у сваю хату, што на краi вёскi.

А як жа Бiм? Дзе ён?

Ён застаўся адзiн на сырой i халоднай зямлi, адзiн-адзiнокi на ўсiм белым свеце. Усярэдзiне нешта абарвалася пасля ўдару, i гэтае "нешта" стала цёплае, яно забiла дыханне, сцiснула грудзi, таму ён i страцiў прытомнасць. Але вось ён кашлянуў, яго вырвала, уздыхнуў - дыхаць балюча. Яшчэ раз схапiў паветра адкрытым ротам i адкашляўся. I ледзьве падняў галаву: поле гойдалася, быццам Бiм плыў на хвалях у паводку. Ён паднатужыўся i сеў: поле гойдалася, сонца гойдалася, быццам падвешанае на вяроўцы.

Сёння ад Бiма хацелi больш, чым ён можа; ад яго патрабавалi: ты павiнны, абавязаны зрабiць тое, чаго не можаш зрабiць, калi хочаш, каб было чыстае тваё сабачае сумленне i iмя. За тое, што не выканаў, жорстка збiлi. Ён, Бiм, не можа душыць падранка, не можа.

"За што-о-о... За што-о-о... - скуголiў цiхенька Бiм. - Дзе ты, мой добры сябар... Дзе-е? Дзе?.." - усё цiшэй i цiшэй жалiўся Бiм i зацiх нарэшце.

Збоку здалося б, што ляжыць у чыстым гразкiм полi мёртвы сабака, але гэта было не так.

Вось ён падняў азадак, абмацаваўся на нагах - не ўпаў. Ступiў раз - не ўпаў. Пастаяў. Ступiў другi раз. I пагробся па вораным полi, цягнучы лапы, закрэслiваючы свой след.

...О вялiкая сабачая мужнасць i цярпенне! Якая сiла зрабiла вас такiмi магутнымi i незнiшчальнымi, што нават у перадсмяротную часiну вы несяце цела ўперад? Хоць памаленьку, але наперад. Наперад, туды, дзе, магчыма, будзе давер i спагада да няшчаснага, адзiнокага, забытага ўсiмi сабакi з чыстаю душою.

I Бiм iшоў. Ледзьве iшоў, але iшоў усё-такi. На губах запенiлася кроў, а ён усё-такi iшоў. Кашляў крывёю, але iшоў. Лажыўся знясiлена на халодную зямлю, уставаў i зноў iшоў наперад.

Ля ручая прагна напiўся вады - стала крышку лягчэй. Нешта падказвала яму нельга адыходзiць ад вады. Ён i сапраўды дабраўся да блiжняе сцiрты, цераз сiлу працiснуўся пад навiслую аж да зямлi салому i зацiх. Так сабакi адлежваюцца ў час хваробы, хаваючыся ад людскога вока i звяроў; гэтаму навучыла iх сама прырода. Хвала яе законнаму парадку i разумнай мэтазгоднасцi!

Колькi Бiм пралежаў без памяцi, ён не ведаў, але, ачнуўшыся, адчуў, як востра балiць у грудзях; галава пайшла кругам, i ён адчуў усiм нутром, што зараз нешта здарыцца з iм, выпаўз з саломы. Паляжаў на паветры, адчуў, што шэрсць стала сухая. Сеў. Асенняя трава цяпер не гойдалася, сцiрта - таксама, сонца - таксама, i яно цёплае, нават чуць грэе. Бiм даплёўся да ручая i зноў пiў, пiў, пiў. Адпачыў крыху i зноў пiў патрошку. Ён заўважыў непадалёку ад ручая стэпавую асаку, дробненькую i яшчэ зялёную, падобную да пырнiку (мароз не скора яе бярэ). Бiм пачаў есцi асаку. Што яму падказала на гэту непрыкметную траву, людзi так нiколi i не даведаюцца, але ён-то ведаў: трэба абавязкова есцi яе. I еў. Потым трапiўся i рамонак, прысохлы, познi, а на iм прыцiснутыя восенню напаўсухiя кветкi. Ён еў i рамонак. Яшчэ раз вярнуўся да ручая, напiўся i пайшоў да вёскi. Iшоў уперад i ўперад.

I такi дабраўся, калi змерклася ўжо. Не, Бiм не пайшоў у вёску. Як жа! Туды пабег Клiм... Не, за iм ён не пойдзе. Клiм можа зноў узяць за аброжак i тады... Не, не быць таму.

Бiм умасцiўся на астатках ад капы, вылежаўся крыху. Пачуў побач сцябло дзядоўнiка, паспрабаваў яго - сухое, адгрыз паўз зямлю i пачаў шчыпаць корань, угрызаючыся глыбей. Гэта ён таксама ведаў, што дзядоўнiк трэба есцi абавязкова.

Вялiкiя i шматбаковыя веды сабакi пра лекi. Пусцiце сабаку, калi ён толькi пачынае шалець, у лес: праз два-тры тыднi ён вернецца схудалы i знясiлены ўшчэнт, але здаровы. Стаў балець у сабакi страўнiк - вядзiце яго ў лес або ў стэп i пажывiце з iм два-тры днi: ён вылечыцца сам травою. Менавiта ў сабакi i трэба вучыцца, як яго лячыць. Прырода замацавала так багатыя "веды" ў сабакi, што дзiву гэтаму чалавек нiколi не перастане дзiвiцца.

...Ноч прайшла. Вялiкая, асенняя нудная ноч, ад якое ныла ўсярэдзiне.

Пракукарэкаў першы певень. Бiм не захацеў чакаць другiх i трэцiх, апошнiх, свiтальных. Ён сiлiўся, але нiяк не мог падняцца з месца ад болю ў грудзях. Але ўсё ж, хоць цераз сiлу, разварушыўся, два разы ўстаючы i кладучыся, ды i патупаў памаленьку.

Ён прыцягнуўся да Хрысана Андрэевiча, узабраўся цераз дзве прыступкi на ганак i прылёг. У доме было цiха.

Хто ведае, можа, i не пайшоў бы ён адсюль сёння, але побач, зусiм побач, прайшоў Клiм, цiха крадучыся, як злодзей. Бiм задрыжаў. Бiм гатовы быў баранiцца да апошняга ўздыху. У iм прачнуўся гонар асуджанага, калi таму больш няма чаго страчваць. Але Клiм перагнуўся цераз балясiну i сказаў паўшэптам:

- Прыйшоў, Чарнавух. - I спехам, торапка патупаў назад, быццам павесялеў.

У Бiма не было сiлы, каб даганяць i адпомсцiць за здраднiцкi ўдар ботам, брахаць ён не мог, таму што, акрамя хрыпу, нiчога не выходзiла са скалечаных грудзей. Але Бiм не хацеў i таго, каб Клiм зноў прыйшоў i ўзяў яго. I вось ён устаў, цiха абышоў па двары, прынюхаўся да падсвiнкаў, да каровы, да авечак, крыху пасядзеў i пайшоў прэч ад вёскi. А як хацелася прылегчы ля сяброў-парасят!

...Праспявалi трэцiя пеўнi. Днела.

Да шашы iшоў сабака. Галава апушчана, хвост вiсеў, як нежывы, быццам у шалёнага. Збоку ён i здаўся б шалёным на самай апошняй стадыi: вось-вось упадзе, наткнуўшыся на тое, што перш трапiцца на дарозе, i памрэ тут жа. Гэта быў наш Бiм, добры i адданы Бiм. Ён iшоў шукаць свайго гаспадара, Iвана Iванавiча. Iшоў дакладна тою самаю дарогаю, па якой яго вялi сюды.

Ад вёскi да аўтобуснага прыпынку было кiламетраў пяць-шэсць, але недзе на паўдарозе ў Бiма зноў не стала сiлы, ён ледзьве давалокся да стога сена. Нехта, крадучы начамi, выскуб у стозе дзiрку - туды Бiм i забраўся. Ляжаў там доўга, амаль цэлы дзень, а на захадзе сонца выбраўся са сваёй схованкi. Хацеў пiць, але вады не было. Боль пёк грудзi, хоць дыхаць стала лягчэй, а галава не закружылася, калi ён рушыў у дарогу. Зараз яму трапiлася вяршалiнка цмену, ён з'еў i гэтыя кветачкi - жоўценькiя, сухiя, якiя не мяняюць свой колер ад пачатку цвiцення да таго, пакуль саспеюць, i на ўсю зiму, да вясны. Абшчыпаў i куст рамонку, але галоўкi яго, аказалася, саспелi, рассыпалiся ў роце i казыталi ў горле. Таму яшчэ мацней захацелася пiць. Калi ён пераходзiў адну дарогу ў полi, трапiлася лужынка расталага снегу ў калюжыне. Так дарога падарыла Бiму вадзiцы. Ён напiўся i пайшоў цiхенька далей.

Зацемна ён дайшоў нарэшце да шашы. Пасядзеў крышку, правёў вачыма некалькi машын з асляпляльна белым святлом i ўжо ведаў: трэба iсцi туды. Але ж не ноччу! А раптам - Клiм? Або - Шэры? Або - воўк?

Бiм вырашыў не адыходзiць ад аўтамабiльнае дарогi i схавацца на ноч дзе-небудзь непадалёку. Ён прыцягся да аўтобуснага прыпынку, дзе быў маленькi домiк без аднае сцяны, але з шырокiмi лаўкамi ў сярэдзiне; там залез пад лаўку, у куток, i пачаў чакаць.

За ноч ён не звёў вачэй, нягледзячы на страшэнную слабасць. То адна, то другая праляталi збоч машыны - дарога жыла i ноччу. Аўтобус ехаў цiшэй ля прыпынку, але таму што не было пасажыраў, не спыняўся.

Ноч была хаця i насцярожаная i хворая, але цёплая, слава богу, - восень яшчэ раз прагнала зiму.

...Што ж было ў вёсцы за гэтыя суткi, пакуль адсутнiчаў Бiм?

Хрысан Андрэевiч з Пятроўнаю вярнулiся з рынка прыцемкамi. Алёшы не было дом на замку. Яны ўвайшлi, палiчылi выручку, схавалi грошы пакуль што ў куфэрак, каб заўтра занесцi ў ашчадную касу. Тут i з'явiўся Алёша.

- Ты куды гэта прапаў? - спытаўся бацька.

- Хадзiў да Клiма.

- Цi ж ён не прывёў Чарнавуха?

- Яшчэ не вярнуўся з палявання.

- Вернецца. Прывядзе - нiкуды не дзенецца, - супакоiла Пятроўна, мераючы Алёшу новы свiтарок.

- Так-то яно так, - няўпэўнена адказаў Хрысан Андрэевiч, - ды толькi Клiм жа зладзюга... Каб хоць браў адно калгаснае, яно там нiчыё, а то i ў калгаснiкаў валачэ. О, з гэтым звяжыся - не будзеш рады. Усякi яго баiцца. Хай лепш бярэ на паляванне Чарнавуха, чорт яго бяры.

- Як гэта - "нiчыё"? - спытаў Алёша. - Наша ж?

- Яно, вядома, так... Агаварыўся... Гэта ты правiльна - нашае... Але як бы табе панятлiвей сказаць? Там - наша, а тут - сваё. Ну, скажам, напрыклад, так: школа, напрыклад, наша i дзецi ўсе нашы, а ты - мой. Цi так: палi - нашыя, а сядзiба - мая... Выходзiць, i жывёла ёсць нашая, а ёсць i свая. Зразумеў?

- Ну дык! Чаму ж не зразумець... А ты - "нiчыё"!

- Тут ты праўду: зусiм нiчыё - не можа такога быць.

Бацька заўсёды гаварыў з Алёшам, як з дарослым. Алёша адказваў тым жа:

- Выходзiць, i Клiм бы браў з нашага, але не з майго.

- Факцiчаскi так, - падвёў вынiк бацька. - Мы ж з табою бяром... сена там цi бурачкоў карове? Бяром. Тайком ад старшынi i ад брыгадзiра, а бяром чуць. Ды i ён, старшыня, ведае, i брыгадзiр ведае, усе ведаюць. I ад гэтага нiкуды не дзенешся: з нашага бяром. I бяром сумленна, з леташнiх стагоў або дабiраем астаткi буракоў. А як жа? Скацiну кармiць трэба.

- Факцiчаскi так, - пацвердзiў трынаццацiгадовы мужычок, якi ўжо можа i чараду пасвiць, i даглядаць "сваю" скацiну, i бiць масла, дапамагаючы мацi, калi не заняты, вядома, i скрэбцi на марозе "нашы" буракi, i капаць "сваю" бульбу.

А Хрысан Андрэевiч тлумачыў далей:

- Як павiнна быць па статуту, так i робiм: там - наша, а тут - маё. Я вось занёс баранчыка ў горад. А як жа? Кармiць-паiць людзей трэба - мы на тое i жывём. I мацi занесла яек. I масла. Усё па статуту, усё планава. Жызня, Алёшка, добра наладзiлася, абуты, апранутыя не горш, чым старшыня цi настаўнiк, тэлевiзары ёсць i ўсё такое, грошы на патрэбу. А хто многа працуе, дык таму толькi работа моцы дадае. Толькi вось гарэлку пiць не трэба, павучаў Хрысан Андрэевiч.

- А сам п'еш, - справядлiва заўважыў Алёша. - Калi не трэба - не трэба. Што толку!

- Гэта ты праўда, - згадзiўся бацька. - Калi ты на брыгадзiра павагу маеш, дык гэта ж не мы завялi... А Клiм - што? Клiм - зладзюга. Як гэта пайсцi да суседа i ўкрасцi куру? Гэта ж трэба на людзей вочы засляпiць. Куды-ы там! Прапаў чалавек.

Чакаючы Чарнавуха, Алёша i Хрысан Андрэевiч прагаварылi так да адзiнаццацi гадзiн вечара. Потым хадзiлi вакол дома, зазiралi да парасят, пад ганак (магчыма, уцёк ад Клiма i схаваўся). Нарэшце Хрысан Андрэевiч пайшоў сам.

Наталля, жонка Клiмава, жанчына затурканая i цiхая, тая самая, што заплакала на бурачным полi, сказала горка:

- Не прыйшоў яшчэ, валацуга. Заначаваў дзе-небудзь, iдал. Або запiўся, пракляты. Ох, гора маё! Лiчы, толькi заўтра прывалачэцца, шатун. А сабаку ён нiдзе не дзене, ведаю яго. Прывядзе...

Хрысан Андрэевiч вярнуўся дадому, расказаў, што чуў, i яны з Алёшкам леглi адпачываць, перагаворваючыся шэптам, каб не пабудзiць мацi. Яны не чулi, як прыходзiў Чарнавух на ганак, як падкраўся i ўцёк Клiм, як пайшоў iх новы добры сябар ад лiхога чалавека.

Ранiцою бацька пабудзiў Алёшку:

- Уставай. На ганку свежыя сляды: прыйшоў Чарнавух.

Удвух яны пачалi шукаць, зваць, свiстаць, але Чарнавух ужо не мог iх чуць. Хрысан Андрэевiч бягом затрухаўся да Клiма, пабудзiў таго.

- Прывёў жа, прывёў, - басiў той хрыпла i незадаволена. - Апоўначы прывёў i не захацеў цябе будзiць... Хочаш, сляды свае пакажу. А ты вось мяне пабудзiў, растрывожыў. Як думаеш: па-чалавечы гэта цi не? Ды i сабака твой нягодны на паляванне. На чорта ён мне - не буду браць нiколi.

Хрысан Андрэевiч не спрачаўся: з гэтым толькi звяжыся.

Абышлi яны з Алёшам усю вёску, усе агароды, былi на калгасным двары (цi не ў сабак гасцюе Чарнавух?). Не, нiхто нiдзе не бачыў Чарнавуха. Прапаў Чарнавух.

- Выходзiць, Клiм збiў яго, - здагадаўся Хрысан Андрэевiч. - Збег Чарнавух.

У Алёшы пякло ад жалю сэрца. Ён пачаў прыглядацца да падлогi на ганку: сляды ўжо высахлi, але месца, дзе ляжаў Чарнавух, было адметна. Алёша прыгнуўся i нечакана крыкнуў на ўвесь двор:

- Тата! Кроў!

Той выбег з хаты, прыгледзеўся: там, дзе ляжала галава Чарнавуха, засталiся высахшыя плямкi слiны, перамешанай з крывёю.

- Звер! - сказаў Хрысан Андрэевiч. Падумаў i папярэдзiў Алёшу: - Глядзi, не звязвайся з гэтым чалавекам - бяды нажывеш. Вось што: пайшлi па Чарнавухавай дарозе - больш няма яму куды iсцi.

Яны дабралiся да аўтобуснага прыпынку, па дарозе клiчучы i шукаючы Чарнавуха, доўга там чакалi i пайшлi дадому. Думалася, што калi iшоў сюды, то цяпер недзе далёка-далёка. Таго дня яны iшлi непадалёку ад стога, дзе адлежваўся Бiм, iхнi Чарнавух.

Вечарам Алёша некалькi разоў выходзiў на ганак, чакаў, клiкаў. А потым вярнуўся ў сенцы, сеў ля сабачае будкi, напханае сенам, i заплакаў, адкрыта, па-дзiцячы, усхлiпваючы i размазваючы рукавом непаслухмяныя слёзы.

Хрысан Андрэевiч пачуў, выйшаў у сенцы, запалiў святло.

- Э, ды ты таго? - здзiвiўся ён.

- Таго, - адказаў Алёша, уздрыгваючы.

Бацька правёў шурпатаю, драўлянаю далонню па сынавых валасах i прамовiў:

- Гэта добра, Алёша... Душа ў цябе ёсць, хлопчык...

Выйшла Пятроўна.

- Шкадуеш Чарнавуха? - спытала яна.

- Шкада, мама!.. Шкада...

- Гора ж якое, бацька! - усхлiпнула яна. - Але што ж цяпер зробiш, Алёшка... Так таму i быць... Шкада...

...А ў гэты самы час Бiм ужо ляжаў пад лаўкаю ў павiльёнчыку аўтобуснага прыпынку.

Ляжаў i чакаў. Чакаў ён толькi аднаго - свiтання.

Раздзел 13

ЛЯСНАЯ БАЛЬНIЦА. ТАТА I МАМА. НАВАЛЬНIЦА Ў ЛЕСЕ

Як толькi засвятлелася на досвiтку, Бiм паспрабаваў устаць, але гэта было нялёгка, амаль немагчыма. Галоўнае, цяжка выпрастацца з абаранка: нешта застыла ўсярэдзiне i быццам склеiла там. Сяк-так, не па-сабачаму, ён спачатку выпрастаў адну заднюю нагу, быццам курыца з-пад крыла, потым другую, упёрся iмi ў сценку i выпаўз з-пад лаўкi. Чуць паляжаў i папоўз з павiльёна. Сеў. Здранцвелыя ногi пачалi ажываць. Перамагаючы боль i суцяшаючы сябе цiхiм паскугольваннем, ён пайшоў - спачатку ледзьве-ледзьве, чыркаючы лапамi па зямлi, потым усё цвярдзей i цвярдзей.

Паспрабаваў крыху трушком - не так балiць у грудзях. I ён павольна-павольна патрухаўся i патрухаўся наперад. З боку здалося б, што сабака i не бяжыць. I не iдзе, а красае нагамi, каб не трэслася толькi тулава. Так Бiму лягчэй. Ён адчуў, што яму i наогул стала здаравей ад травы i ад таго, што пачаў варушыцца. I ён драбнiў, драбнiў па шашы.

Iшоў па левай абочыне дарогi, насупраць сустрэчных машын. Ён, вядома ж, не ведаў "Правiл вулiчнага руху на дарогах СССР", i нiякае логiкi, спрактыкаванасцi ў яго законным руху не было - проста падказваў iнстынкт; па гэтым баку мяне везлi сюды, пайду i назад тою ж дарогаю. Людзi, што мiльгалi ў акенцах машын, няйначай, думалi: "...Разумны сабака - выконвае правiлы руху. Але хворы". На самай жа справе тут нiякага вялiкага розуму не трэба было, каб пацвердзiць, што адпаведны артыкул задавальняе патрабаваннi бяспекi.

Доўга трухаўся Бiм - магчыма, тры, магчыма, чатыры гадзiны (спыняючыся i адлежваючыся - больш, вядома). Рухаўся не скарэй за пешага, магчыма, чуць-чуць i хутчэй. I то ўжо добра!

Але вось ён нечакана нават i для самога сябе, пазнаў той аўтобусны прыпынак, дзе звычайна выходзiў з Iванам Iванавiчам на пачатку палявання. Пазнаў!

Каля павiльёна стаялi людзi i чакалi аўтобуса. Бiм прыпынiўся, не даходзячы да iх, i скiраваў улева, на тую дарогу, па якой хадзiў калiсьцi на паляванне. Нехта засвiстаў яму ўслед, нехта загалёкаў, нехта крыкнуў: "Шалёны!" Бiм не звяртаў увагi. Ён нават прыбавiў ходу, спрабуючы перайсцi ў галоп, але гэтага не ўдалося, хутчэй не пабег, толькi стала яшчэ цяжэй.

Галоўнае - туды. Туды, дзе, магчыма, быў нядаўна цi скора будзе Iван Iванавiч. Туды, наперад.

Бiм трухаўся да лесу. На ўзлеску ён прыпынiўся, агледзеўся i пайшоў у лес. Непадалёку адразу ж знайшоў знаёмую палянку i стаў ля пянька, быццам укопаны. Пастаяў, пакруцiў наўкола носам, не знаходзячы месца, абышоў пянёк, прынюхаўся да самое зямлi. I раптам неяк рашуча лёг ля пянька на апалае лiсце: тут, вось тут заўсёды сядзеў перад паляваннем Iван Iванавiч. Бiм выцягнуў галаву i цёрся, цёрся аб жоўтае лiсце на тым месцы, дзе стаялi некалi ногi яго сябра, хоць увесь пах даўно выветрыўся.

А дзень жа быў цёплы-цёплы!..

Бывае ў познюю восень, нават i пасля зазiмкаў, вернецца лета i патурбуе на адыходзе восень вогненным хвосцiкам. I восень прыгрэецца, запесцiцца i прыцiхне, быццам ласкавы сабака, якога гладзiць жанчына. I тады запахне ў лесе развiтальным водарам апалага лiсця, рубiнавымi ягадамi шыпшыны i бурштынам барбарысу, церпкiм i вострым, як перац, падалешнiкам, баравiком, якога нiхто не зачапiў i якi ўжо рассыпаўся, прамоклы ад вiльгацi, але яшчэ пахучы, якi напамiнае пра мiнулае надвор'е, i пацячэ па лесе ўсмешлiвы добры дух ад сасны да бярозы, ад бярозы да дуба, а той адкажа магутным пахам сiлы, лясное моцы i вечнасцi. Ёсць у лясным паху нешта вечнае i невынiшчальнае, асаблiва адчувальнае ў цёплыя, мяккiя i ласкавыя развiтальныя, апошнiя днi восенi; яна ўжо вольная ад нуднага дажджу, злосных зазiмкавых налётаў i настырных, да ўсяго лiпучых iголак iнею: усё прайшло, усё мiнулася. I быццам восень, засынаючы, бачыць сон пра лета, а нам паказвае ўсё, што прыснiлася, ва ўсёй велiчнасцi адухоўленае прыгажосцi i ў жыватворных водарах зямлi. Шчаслiвы той, хто сумеў узяць сабе ўсё гэта з дзяцiнства i пранёс па ўсiм жыццi, не вылiваючы нi кроплi з падараванага прыродаю сасуда для ратунку душы!

У такiя днi сэрца можа дараваць усё, але i яшчэ больш патрабаваць ад сябе самога. Заспакоены, ты злiваешся ў адно з прыродаю. Гэтымi ўрачыстымi хвiлiнамi асеннiх сноў так хочацца, каб не было няпраўды i бяды на зямлi. I ў цiшынi адыходзячай восенi, агорнуты яе пяшчотнаю дрымотаю, у днi нядоўгага забыцця пра тое, што будзе зiма, ты пачынаеш разумець: толькi праўда, толькi чалавечая вартасць, толькi чыстае сумленне, i пра ўсё гэта - слова. Слова да малых людзей, якiя потым будуць дарослымi, слова да дарослых, якiя не забылiся, што былi калiсьцi дзецьмi.

Магчыма, таму i пiшу я пра лёс сабакi, пра яе вернасць, пра яе сабачую вартасць i адданасць. Пра таго самага сабаку, што ляжаў цёплага-цёплага асенняга дня ў лесе ля пянька. I сумаваў.

Дык вось, у адзiн са шчаслiвых дзён прыроды ў лесе ляжаў няшчасны сабака Бiм. А дзень стаяў - бог ты мой! - цёплы-цёплы!

Але зямля ж была халодная. Таму Бiм скруцiўся ля пянька, быццам ля ног у гаспадара, адпачыў крышку ды i пайшоў павольненька лесам, нешта шукаючы. Ля толькi што зрэзанага ясакара ён пачаў грызцi сакавiтую кару, смачную, любiмую ласiную ежу. Цi здагадваўся Бiм, што i гэтая кара - гаючая. Людзям, мiж iншым, i неўздагад, што востры сабачы нюх, мабыць, пазнае па паху, што шкоднае, што не. Не стаў жа Бiм есцi атрутны падалешнiк, а ля кораня валер'яны спынiўся. Чаму сабакi i каты любяць яго пах?

Таксама невядома. Але Бiм сяк-так капнуў раз-другi мяккую пухова-лiстоўную зямлю, адгрыз карэньчык i з'еў. I яшчэ з'еў. Валяр'янавы корань амаль зверху, даставаць яго лёгка. Але з'еў ён роўна столькi, колькi яму трэба, i нi кроплi не болей, пакруцiўся на адным месцы, быццам вытоптваў, дзе легчы, але месца чамусьцi яму не спадабалася (таксама невядома чаму). Зрабiў невялiкi круг, потым звузiў яго, натрапiў на стары франтавы акопчык, закiданы даверху лiсцем, увайшоў у яго i закруцiўся на месцы, але, вiдаць, не хацеў класцiся, быццам бы перамагаў сон: аднак раптоўна ўпаў на пасцель i адразу ж заснуў моцным сном. Валяр'ян узяў сваё. Купыр завуць яго ў Тамбоўскай вобласцi. Але нi ў адной вобласцi здаровыя сабакi не елi i не ядуць корань купыра, хiба толькi патрэцца каторы аб яго носам, а хворыя вось ядуць. Бiм у адносiнах да гэтага быў не горшы за астатнiх сабак, дарма што iнтэлiгент. Вось ён i з'еў. Так што вельмi прашу вас, цiшэй. Цiшэй. У той ямцы спiць наш добры Бiм.

Ужо трэцiя суткi нiчога не еў Бiм, акрамя травы, не спаў ад болю i асцярогi, вiдаць, i даўно не спаў так моцна. У ямцы было цёпла i цiха. Лес, прыцiхлы па-восеньску, сцярог спакой хворага Бiма, лячыў яго травою i гаючым паветрам. Дзякуй табе, лес!

Прачнуўся Бiм ужо надвячоркам, вылез з ямы. Iсцi хоць i было цяжка, аднак лягчэй, намнога лягчэй, чым ранiцою. Усярэдзiне адпусцiла. Толькi вось сiлы не было яшчэ ранейшае. Ён схадзiў да роднага пянька, пасядзеў крыху i вярнуўся да свайго логаўца. Зноў пасядзеў. I зноў панюхаў навокал, агледзеўся: усё было спакойна. I зноў лёг у цёмную, утульную глыбокую яму. Вiдаць, Бiм снiў прыемны сон. Сапраўды бачыў, таму што злёгку павiльваў хвастом.

Так ён праспаў усю ноч i не змёрз.

На свiтаннi яго пабудзiў цiхi шоргат, ён прыпадняў голаў, прыслухаўся: нехта гробся ў лiсцi. Вылез Бiм, прачытаў носам ледзь адчувальныя без ветру, мiкраскапiчныя струменьчыкi паветра i даведаўся: слонка!

Неадольны паляўнiчы азарт напрудзiў слабае цела i прыглушыў боль, якi цiснуў усярэдзiне. Слонка была крокаў за пяць, не далей. Яна разграбала лiсце, усоўвала нос у мяккую зямлю, дакладна цаляючы ў норку чарвяка-расавiка, выцягвала таго i ахвотна з'ядала. Птушынае крыло цягнулася па зямлi (так застаюцца падранкi пасля гора-паляўнiчых, жывуць да зiмы, а потым або становяцца лiсiнаю здабычаю, або гiнуць, калi ўхiтраюцца ацалець да вялiкiх марозаў).

Бiм пераступiў - слонка не пачула, захапiўшыся работаю. Пераступiў яшчэ раз - не чуе. Слонцы таксама нельга марнаваць час: у цяпло чарвяк падыходзiць наверх або залягае нават пад шчыльным лiсцем. Бiм падкраўся вось так, з-за дрэва, i замёр стойкаю. Нiхто не загадаў яму: "Наперад!", хацеў скочыць на птушку i прыцiснуць яе лапамi, але скочыць не ўдалося: ён проста ўпаў на зямлю i схапiў слонку зубамi. Патрымаў, лежачы на баку, лёг на жывот i... з'еў дзiчыну. Усю. Засталiся толькi пёрцы. Нават дзюбу, зусiм мяккую, як вызначыў Бiм, таксама з'еў усю.

Як жа гэта атрымалася, што вучаны сабака, настаўлены вопытным паляўнiчым, Бiм паступiўся сваiм гонарам - з'еў дзiчыну? Вось у гэтым i справа, i я сам пра гэта думаю. Выйшла так таму, што нават i сабака хоча жыць. Другое меркаванне наўрад цi можа быць.

Сiлы прыбыло, вось што галоўнае. Захацелася пiць. Бiм знайшоў лужынку, якiх у гасцiнным лесе колькi хочаш, сагнаў смагу. Па дарозе назад абнюхаў мыш: з'еў у прыдачу да першае порцыi. I стаў шукаць траву. Перш сарваў сухiя сцяблiны дзiкага часнаку, выплюнуў iх, затое дастаў яго галоўку. З'еў, зморшчыўся: як нi як, а часнок. Iшоў па лесе i знаходзiў, што яму патрэбна. Бог яго ведае, адкуль стала яму вядома, што ў часнаку - дзве або тры дзесятых працэнта ёду? Нiхто не адкажа на гэтае пытанне. Можна толькi здагадвацца, што ў цяжкiя, амаль перадсмяротныя часiны, два днi таму назад, яму як адкрыццё прыйшоў вопыт яго далёкiх прародзiчаў, вопыт, запраграмiраваны з многiх мiнулых стагоддзяў, яшчэ з часу Майсея. I гэта таксама быў цуд прыроды!

Лячыўся Бiм яшчэ пяць дзён. Кармiўся чым бог пашле, але лячыўся настойлiва. Спаў у абжытай яме, стаўшай часова ягоным домам. Аднойчы нават натрапiў на соннага зайчыка, але паспрабаваць яго не давялося: той падхапiўся i даў дзёру. Бiм i не спрабаваў яго даганяць. Не дагонiць i здаровы сетэр, а хвораму нечага i думаць. Правёў вачыма, аблiзаўся, ды i ўсяго. Аднак лес не крыўдзiў Бiма, ён сяк-так кармiўся - дрэнна, вядома, але пракармiўся. Хоць ён схудаў, выпятраў ад хваробы i недаядання, ды зёлкi зрабiлi сваё - Бiм не толькi застаўся жыць, але знайшоў магчымасць iсцi далей сваёй дарогаю, шукаць чалавека-сябра. I зноў жа гэта прыйшло без асаблiвага розуму, а толькi ад сэрца, адданасцi i вернасцi.

Калi зноў наведаўся да палянкi з пяньком, прылёг Бiм, устаў, i яшчэ прылёг, i яшчэ ўстаў. Вiдаць, вырашыў ён, што Iвана Iванавiча тут не дачакаецца. Вярнуўся да ямы, ад яе зноў да пянька; там i тут затрымлiваўся толькi на хвiлiнку i зноў вяртаўся. Вельмi моцны непакой адчуваўся ва ўсёй гэтай бегатнi туды-сюды; непакой мацнеў. Нарэшце ён прабег усё-такi паўз пянёк, не прыпынiўся, а цiхенькаю рыссю пакiраваў да шашы. Гэта было надвячоркам, калi сонца толькi збiралася на адпачынак.

У горад Бiм прыйшоў позна ўвечары. У горадзе было светла, не так, як у лесе ноччу, але менавiта гэтае святло i турбавала Бiма. Такога з iм нiколi не было раней. I ён пайшоў асцярожна i адначасова паспешна, колькi дазваляла здароўе, кiруючыся, вядома, дадому, да - гаспадара, да Сцяпанаўны, да Люсi, да Толiка: усе яны, вiдаць, там. Але нечакана для самога сябе, яшчэ ва ўскраiнным новым раёне, сярод тых дамоў-блiзнят, Бiм вырашыў абысцi небяспечнае месца, каб не сутыкнуцца з Шэрым. Пайшоў укруга, скiраваў на бакавую вулiцу i ўпёрся ў плот. Пачаў быў яго абыходзiць i нечакана замёр ля варотцаў: Толiкаў след. Хлопчык, якога так палюбiў Бiм, прайшоў тут. Вось толькi-толькi прайшоў. Варотцы былi зачынены, але Бiм не задумваючыся палез паднiз i пайшоў па слядах маленькага сябра. Ну, вось толькi, вось толькi прайшоў! Гэта быў малюсенькi парк-сад, а пасярод яго стаяў невялiчкi двухпавярховы дом. Туды i павёў след.

Бiм падышоў да дзвярэй, у якiя толькi нядаўна зайшоў Толiк. Прывучаны са шчанячага ўзросту кожным дзвярам давяраць, ён падрапаўся i ў гэтыя. Адказу не было. Бiму ж не здагадацца, што такiя яго паводзiны ля гэтых дзвярэй можна было назваць нахабствам наiўнага. Але ён яшчэ раз падрапаў, яшчэ мацней.

За дзвярыма пачуўся жаночы голас:

- Хто тут?

"Я - адказаў Бiм. - Гаў!"

- Гэта яшчэ што такое? Толiк! Нехта да цябе з сабакам. Гэтага толькi не хапала!

"Я, я, - сказаў Бiм. - Гаў, гаў!"

- Бiм, Бiм! - закрычаў Толiк i адчынiў дзверы. - Бiм, мiлы Бiм, Бiмка! - I абняў яго.

Бiм лiзаў рукi хлопчыку, куртачку, пантофлi i бесперастанку глядзеў яму ў вочы. Столькi было надзеi, веры i любовi ў позiрку сабакi, якi гэтулькi вытрываў!

- Мама, мама, ты паглядзi, якiя ў яго вочы! Чалавечыя! Бiмка, разумны Бiмка, знайшоў сам. Мама, сам знайшоў мяне...

Ды мама не вымавiла нi слова, пакуль сябры радавалiся сустрэчы. Але калi захапленне ацiхла, яна запытала:

- Гэта той самы?

- Ага, - адказаў Толiк. - Гэта Бiм. Ён добры.

- Зараз жа праганi.

- Мама!

- Зараз жа!

Толiк прытулiў Бiма да сябе.

- Не трэба, мама, калi ласка! - I заплакаў.

Музычна празвiнеў званок. Увайшоў чалавек. Ён добрым, але стомленым голасам спытаў:

- Што тут у вас за крык? Ты плачаш, Толiк? - Ён зняў палiто, разуўся, уссунуў пантофлi i, падышоўшы да хлопчыка з сабакам, сказаў: - Ну чаго ты, дурненькi? - I пагладзiў Толiка па галаве, палашчыў за вушка i Бiма. - Бач ты! Сабачка. Глядзi, якi сабачка. Бач, якi сабачка... худы.

- Тата, тата, ён добры, Бiм. Не трэба.

Мама цяпер ужо закрычала:

- Вось так заўсёды! Я гавару адно, а ты другое. Выхаванне называецца. Скалечыш дзiця! - Яна загаварыла на "вы": - Будзеце локцi кусаць, Сямён Пятровiч, але позна.

- Пачакай, пачакай, не крычы. Спакойна. - I павёў яе ў далёкi пакой, дзе яна крычала яшчэ мацней, а ён яе супакойваў.

З усяго гэтага Бiм зразумеў, што Мама не хоча Бiма, а Тата - за яго, i што ён пакуль што застанецца ў Толiка. Слоў не трэба было разумець нават чалавеку, але ён усё зразумеў бы i тады, калi б яму заткнулi вушы. А тут усё ж сабака з адаткнутымi вушамi i разумнымi вачыма. Як не зразумець! I праўда, Толiк павёў Бiма ў свой асобны пакойчык (там пахла толькi Толiкам).

Нi Бiм, нi Толiк не чулi, што далей гаварылi Мама i Тата.

А там было вось што:

- Нашто ты крычыш пры Толiку такiя словы: "Скалечыш дзiця" i ўсякае такое? Гэта ж згуба яму.

- А гэта не згуба: вiдавочна хворы сабака, бадзяга - i ў нашую ўзорную чыстату? Ты з глузду з'ехаў! Ды ён жа заўтра захварэе ад яго чортведама чым. Не дам. Зараз жа выганi сабаку!

- Эх, мацi, мацi! - уздыхнуў Сямён Пятровiч. - Нi грама ты не знаеш, што такое тактыка.

- Прападзi ты пропадам, Сямён Пятровiч, са сваёю тактыкаю!

- Ну вось, зноў за сваё... Трэба ж з галавою рабiць: i Толiка не траўмiраваць, i сабаку прыбраць. - Потым нешта пашаптаў ёй на вуха i кончыў: Так i зробiм: прыбяром.

- Так бы i сказаў адразу, - супакоiлася Мама.

- Не мог жа я гэта сказаць пры Толiку... А ты, дурненькая, завялася: "Прападзi з тактыкаю". - Ён пагладзiў яе па шчацэ (гэта значыць, памiрылiся).

Яны зайшлi да Толiка. Мама сказала:

- Ну, хай жыве, што ж...

- Вядома, хай жыве, - падтрымаў Тата.

Толiк зарадаваўся. Ён удзячна глядзеў на Маму i Тату, ён расказваў пра Бiма i паказваў усё, што той умее.

Гэта была шчаслiвая сям'я, дзе ўсе цяпер былi задаволены жыццём.

- Але адна ўмова, Толiк: Бiм будзе спаць у прыхожай i нi ў якiм выпадку не з табою, - скончыў Тата.

- Вядома, хай, - згадзiўся Толiк. - Ён жа вельмi акуратны, Бiм. Я добра ведаю.

Бiм прыкмецiў, вядома, што Тата - добры, спакойны, упэўнены чалавек. А калi, крышку пазней, Толiк правёў Бiма па пакоi, знаёмячы з кватэраю, то тады Бiм прыкмецiў, што Тата еў адзiн, з газетаю ў руках, i таксама спакойна i ўпэўнена. Добры чалавек - Тата, ён жа Сямён Пятровiч.

Дапознага прагуляў Толiк з Бiмам, расчасаў яго, крыху накармiў (больш не дазволiў Тата: "Галоднаму сабаку многа нельга, можна загубiць"), выпрасiў у Мамы матрасiк (зусiм новы!), паслаў у кутку прыхожае i сказаў:

- Вось тваё месца, Бiм. На месца!

Бiм паслухмяна падпарадкаваўся. Ён усё зразумеў: тут ён будзе пакуль што жыць. Усярэдзiне ў яго ўсё пацяплела ад ласкi i спагады маленькага чалавека.

- Пара спаць, Толiк. Пара. Палова адзiнаццатае. Iдзi кладзiся, - угаворваў Тата.

Толiк лёг у ложак. Засынаючы, ён думаў: "Заўтра пайду да Сцяпанаўны i скажу, хай у мяне жыве Бiм, пакуль вернецца Iван Iванавiч..." I яшчэ ўспомнiлася такое: калi ён расказаў дома, што ходзiць да Сцяпанаўны i там ёсць Люся, а ён водзiць Бiма, то мама пачала крычаць, а тата сказаў Толiку: "Болей туды ты не пойдзеш"; калi ж Толiк плакаў, то тата напаслед сказаў маме: "Мы забылiся з табою, што такое тактыка?" I гладзiў Толiка па галаве, гаворачы: "Што ж цяпер зробiш? Трэба табе вырасцi, вялiкiм чалавекам стаць, але не сабачнiкам i не да бабак розных там хадзiць. Нiчога не зробiш!" А цяпер вось Бiм будзе жыць у яго i да "бабак" хадзiць не трэба... Ён толькi разочак сходзiць да Сцяпанаўны, каб сказаць ёй пра ўсё... i да Люсi... Яна харошая дзяўчынка, Люся... А Бiм спiць. Добры Бiм".

Ад гэтых думак Толiк заснуў радасным сном.

...Глыбокаю ноччу Бiм пачуў крокi. Ён расплюшчыў вочы, не падымаючы галавы, i глядзеў. Тата цiха падышоў да тэлефона, пастаяў, прыслухаўся, потым узяў трубку i паўшэптам сказаў толькi два словы:

- Машыну... Зараз жа.

Значэння гэтых слоў Бiм, вядома, не зразумеў. Але заўважыў, што Тата трывожна глядзiць на дзверы, дзе спаў Толiк, неспакойна зiрнуў на Бiма, пайшоў на кухню, вярнуўся адтуль з вяровачкаю i нейкiм клуначкам. Бiм здагадаўся: нешта не тое, неяк перамянiўся Тата - ён быў не падобны да самога сябе. Нешта падказвала Бiму, што трэба забрахаць, бегчы да Толiка! Бiм не сумняваўся, абавязкова б зрабiў так, але Тата падышоў i пачаў гладзiць Бiма (значыць, усё добра), потым прывязаў вяроўку да аброжка, апрануў палiто, цiхенька-цiхенька адчынiў дзверы i вывеў Бiма.

Ля пад'езда мармытаў матор аўтамабiля.

I вось едзе Бiм на заднiм сядзеннi. Уперадзе чалавек за рулём, побач з iм Сямён Пятровiч. З клуначка, што пакладзены побач з Бiмам, пахне мясам. На аброжку вяроўка. Людзi маўчаць. Бiм таксама. Ноч. Цёмная, цёмная ноч. Неба завалакло хмарамi - яно чорнае, як чыгун у доме ў Хрысана Андрэевiча. У такую ноч нельга сабаку назiраць з машыны i запомнiць дарогу назад. I куды вязуць, Бiм таксама не ведаў. Сабачы клопат - што? Вязуць - i ўсё. Толькi вось вяроўка навошта? Трывога зусiм завалодала Бiмам, калi пад'ехалi да лесу i спынiлiся.

Сямён Пятровiч павёў Бiма на вяроўцы ў глыб лесу, узяўшы стрэльбу. Iшлi ўнiз у яр, свецячы на прасеку лiхтарыкам. Сцяжынка ўперлася ў невялiчкую паляну, акружаную вялiзнымi дубамi. Тут Сямён Пятровiч прывязаў Бiма да дрэва тою вяровачкаю, развязаў клуначак, выняў з яго мiску з мясам i паставiў перад Бiмам, але не прамовiў нiводнага слова. I пайшоў назад. Ды, адышоўшы за некалькi крокаў, азiрнуўся, асляпiў Бiма лiхтарыкам i сказаў:

- Ну, будзь. Вось так.

Бiм правёў вачыма святло, якое аддалялася, i маўчаў - здзiўлены, нiчога не ведаючы, горка пакрыўджаны. Ён нiчога, зусiм нiчога не зразумеў. I калацiўся ад хвалявання, хоць было цёпла, нават душна, нязвыкла для восенi.

Машына паехала. "Туды" паехала, вызначыў Бiм па гуку, якi аддаляўся i рабiўся ўсё цiшэйшы i цiшэйшы, а потым i зусiм зацiх: гук той быццам даў Бiму кiрунак - куды iсцi на ўсякi выпадак.

Лес маўчаў.

Цёмнаю-цёмнаю ноччу сядзеў у лесе сабака пад магутнымi дрэвамi, прывязаны за вяроўку.

I трэба ж здарыцца менавiта такому i ў гэту ноч! Рэдка, вельмi рэдка так бывае: пад канец лiстапада, пры такой нязвыклай цеплынi, дзесьцi далёка-далёка прагрымеў гром.

Спачатку Бiм сядзеў i слухаў лес, правяраў навокал, колькi браў нюх. Сабаку лёгка вызначыць, якi гэта лес, калi ён хоць раз пабыў у iм. Бiм скора зразумеў, што ён знаходзiцца там, дзе некалi быў з гаспадаром на аблаве. Той самы лес. Але воўкам паблiзу нiдзе не пахла. Бiм прыцiснуўся бокам да дрэва, прапаў у непрагляднай цеменi, адзiнокi i безабаронны, пакiнуты чалавекам, якому не зрабiў нiчога лiхога.

Падсвядома, недзе ў глыбiнi свае iстоты, iнстынктам Бiм зразумеў, што iсцi болей да Толiка нельга, што цяпер ён пойдзе да сваiх родных дзвярэй, i болей нiкуды. I так яму захацелася туды, што ён, забыўшы пра вяроўку, iрвануўся ад дрэва на ўсю сiлу i ўпаў: боль у грудзях аддаўся ва ўсiм целе i падкасiў яго. Цяпер ён ляжаў нерухома, выцягнуўшы ўсе чатыры лапы. Але гэта было нядоўга, ён зноў устаў i сеў да дрэва, здавалася, змiрыўшыся са сваiм лёсам.

У чарнаце ночы яшчэ раз правуркатаў гром, цяпер ужо блiзка, i пракацiўся па бязлiстаму лесе шырока i цяжка. Падзьмуў вецер, галiны на дрэвах занылi, быццам ад прадчування бяды; ствалы, якiя слабейшыя, захiсталiся; i нарэшце ўсё злiлося ў адзiн суцэльны трывожны чорны шум, у якiм выразна чуўся стогн сухое асiны: яна раўнамерна рыпела i рыпела дзесьцi ля кораня, ужо надломленая i слабая; яе глухi нудны стогн пужаў Бiма больш, чым увесь лясны шум.

А лес шумеў, шумеў i шумеў. А вецер усё гуляў i гуляў як адзiны ўсяпраўны ўладыка ў непрагляднай цеменi, разгуляўся так, што застагналi дубы. Бiму здавалася, што нехта чорны-чорны, вялiзны распластаўся над магутнымi дубамi, над безнадзейнаю асiнаю, якая памiрае над iм, згубленым у гэтай суровасцi, сабакам; i гэты чорны бiў поламi чорнага плашча па лясных вяршалiнах, аблаплiваў дрэвы i гойдаў iх у дзiкiм танцы, шаманiў, падскакваючы i выгiнаючыся, крычаў i завываў, як стогалосы дзiкун.

Бiму стала так жудасна, што пра боль у целе на часiну забыўся.

Ён прыцiснуўся да каменя, прылiп. Вецер пачаў кiдаць на лес холад, таму ўнiзе ў яры пацёк зябкi струмень i адразу ж працяў Бiма. Так заўсёды позняе цяпло раптоўна мяняецца холадам. Бiм перайшоў на другi бок за ствол, каб затулiцца ад ветру i супраць ветру сачыць нюхам, - па ветры вачыма. Але наперадзе была непраглядная цемень. Бiм калацiўся.

Раптоўна, быццам вогненным вузкiм нажом, маланка рассекла цемень, на iмгненне асвятлiўшы лес, якi стагнаў i выў, а следам за ёю так вухнула ўверсе, стукнула, забрыньчала нечым пабiтым, абрынулася ўнiз i пакацiлася па лесе ў розныя бакi. Маланка i гром быццам напалохалi шамана, i ён пусцiўся ўцякаць, уцякаць, а потым i зусiм зацiх, i тады зверху застукалi кроплi. Дождж быў кароткi, моцны, халодны. Потым i ён перастаў.

Лес цяпер цiхенька бурчаў, атрасаючыся i прыхарошваючыся, быццам пасля бою. Але раптам асiна зарыпела, затрашчала, чапляючыся за суседнiя дрэвы, развiтваючыся з суседзямi, адчайна зашумела i ўпала на зямлю, ломячы свае галiны, у горкай, перадсмяротнай безнадзейнасцi: вытрымала апошнi бой i ўпала. Асiна стаяла непадалёку ад Бiма, яму было трывожна чуць смерць дрэва i страшна таму, што яно падала, як спачатку яму здалося, проста на яго; ён тады паплiшчыўся ад свайго ракавога дуба, напяў вяроўку, але... вяроўка ёсць вяроўка.

Бiм сядзеў да свiтання, праскiвелы, хворы, змучаны. Перад iм стаяла мiска з мясам - да яго ён так i не дакрануўся.

Перад свiтаннем далёка завыў воўк. Адзiн завыў: больш нiкога на перазовах у лесе не аказалася. То быў самы хiтры, ацалелы пасля тае аблавы воўк. Бiм уздыбiў шэрсць на загрыўку, застукаў зубамi i слухаў, хапаў носам паветра, глыбока ўцягваў. Ён падрыхтаваўся да сустрэчы, нiколi не падазраючы, што ў iм столькi адвагi на самаахову, якую можна назваць гераiзмам адчаю (укусiў жа ён тады Шэрага дзядзьку, чуць не збiў яго з ног!). Але воўк гэтага разу не прыйшоў. Ветру ўжо не было, так што здалёку звер не мог пачуць Бiма, а час абыходзiць свой участак, вiдаць, яшчэ не прыйшоў. Але Бiм у напружаным чаканнi напяў вяроўку, таму аброжак стаў душыць яго да хрыпаты. Тады Бiм падаўся на дрэва, прыцiснуўся задам да ствала, перахапiў вяроўку на карэнныя зубы i... перакусiў. Як нажом шахнуў!

Збылося!

Бiм вольны, хоць i адзiнокi ў дрымучым лесе.

Так i кожны сабака робiць у рэшце рэшт, хоць у розных парод гэта бывае па-рознаму: вартаўнiчыя, прывязныя - тыя перагрызаюць вяроўку адразу, таму што яны любяць толькi моцныя ланцугi; моська, хоць i не перагрызе, але калi прывязаны на вяровачку, то будзе кiдацца, круцiцца, крычаць i можа нават задушыцца; ганчакi доўга думаюць, але перагрызаюць; iнтэлiгентны сабака, якi прывык да работы па краснай дзiчыне, праседзiць многа дзён, чакаючы гаспадара, але вяроўку перагрызе толькi ў хвiлiны адчаю цi небяспекi, калi стане ясна, што нiхто ўжо не прыйдзе на дапамогу. Вось так i Бiм: прыйшоў час, i ён зрабiў тое, што павiнен быў зрабiць.

Бiм адышоў ад дрэва асцярожна, азiраючыся, прыслухоўваючыся да лесу. Нечакана непадалёку застракатала сарока: "Тут ёсць нехта, нехта, нехта ёсць! Нехта ёсць, нех-та, нех-та, нех-та ёсць!" Бiм адразу ж, ад першага папярэджання сарокi, спынiўся ў гушчары дубняку, якi шчыльна акружыў дуба-велiкана. Болю ён амаль што не адчуваў, ён прайшоў недзе ўглыбiню. Ён прылёг на лiсце, выцягнуў шыю i прытулiў галаву да зямлi. Сарока закрычала блiзка - Бiм убачыў яе на высокiм дрэве. Ён, вядома, пайшоў бы, але сарока крычала пра небяспеку з таго боку, куды трэба было iсцi Бiму. Чакаў ён, калоцячыся, але ў той жа час рашуча i з удзячнасцю да сарокi за тое, што ў час папярэдзiла пра ворага. Дзякуй табе, сарока! Толькi драпежнiкi лаюць гэтую птушку, цудоўную вястуню, народжаную з тэлеграфам на хвасце, добраахвотную служку мiрных лясных жыхароў. Каб не было сарокi, насельнiцтва, i тое, што бегае, i тое, што лётае, было б назусiм пазбаўлена iнфармацыi пра лясное жыццё.

Ваўчыца выйшла на ўскраек паляны i спынiлася. Пярэдняя нага крывая (значыць, яна некалi была паранена чалавекам). Накульгваючы, яна ступiла яшчэ некалькi крокаў, павярнула галаву проста да Бiма i з налёту... кiнулася да яго. Але не патрапiла - перашкодзiла неўваротная нага. Бiм вылузаўся ад яе ў самы апошнi момант, скочыў убок. Звер павярнуўся i быццам падскочыў на трох нагах, зноў кiнуўся на Бiма. Аднак той, як юла, адскочыў за дуб i адчуў спiною дзiрку ў дубе, дупло. I тут жа, калi ваўчыца прамахнулася другi раз, у адно iмгненне ўцiснуўся ў дупло, выставiў зубы, загыркаў раз'юшана i пачаў брахаць так, як нiколi ў жыццi не брахаў, - як ганчак на следзе, як лайка ля бярлогi, без перадыху. Голас Бiма зазвiнеў па лесе адным адзiным словам, якое зразумела кожнаму: "Бяда-а! Бяда-а!" А лес падхапiў, i рэха дапамагала: "Бяда-а! Бяда-а!!!"

Дзякуй табе, лес!

I панеслася ад сарокi да сарокi, iмклiвей чым па тэлеграфе, трывожная вестка: "Нех-та нека-га есь, нех-та некага есь, нех-та нека-га, нех-та нека-га..." Ляснiк у леснiчоўцы вызначыў, што i сабачы брэх, i дружны сарочы перапалох не ад дабра. Ён узяў стрэльбу, зарадзiў карцеччу i пайшоў у глыб лесу. Чалавек iшоў смела, таму што лес быў яму амаль што як родны дом, а лясныя жыхары ведалi яго ў твар. Ды i ён ведаў многiх iх, ведаў у твар i ваўчыцу, але чамусьцi не забiваў яе. "Цi не зацёрся хто з маладых паляўнiчых на тэрыторыю ваўчыцы, цi не напужаўся яе, узлез на дрэва i пакiнуў сабаку, каб разарвала?" - падумаў ён, спяшаючыся. Брэх чуўся далёка, у самым канцы Воўчага яра, але раптам абарваўся. "Гатова!" - вырашыў ён i пайшоў павальней, хоць i ў той жа бок. Эх, а трэба было спяшацца. Спяшацца б!

Што ж здарылася там, ля векавога дуба?

Ваўчыца была "цёртая": яна адышла ад дупла, каб Бiм замоўк, ведала, што калi пачынае брахаць сабака, то аказваецца i чалавек са стрэльбаю. Бiм таму i прымоўк, што ваўчыца не кiдалася да яго. Праз колькi часу яна падышла блiжэй i села, не зводзячы вачэй з Бiма. Так два сабакi глядзелi адзiн на аднаго вока ў вока: дзiкi сабака, далёкi прародзiч Бiма i вораг чалавека, i сабака iнтэлiгентны, якi не можа жыць без чалавечае дабраты; воўк ненавiдзiць усiх людзей, а Бiм любiў бы iх, каб яны ўсе былi добрыя да яго: сабака - сябар чалавека i сабака - вораг чалавека глядзелi адзiн аднаму ў вочы.

Ваўчыца разумела, што ў дупло ёй не ўлезцi, але яна падышла да яго, пацягнулася пысаю. Бiм падаўся назад, аскалiўшы зубы, але ўжо не брахаў, ён быў недасяжны ў сваёй крэпасцi.

Колькi часу цягнулася б гэта, невядома. Але ваўчыца павяла носам вакол, крута павярнулася ад дупла i прыгнулася, як перад небяспекай, крок за крокам падалася да тае палянкi, да таго дуба, за якiм быў прывязаны Бiм. Iшла яна з нейкiм жахам у сэрцы, апусцiўшы хвост-палена.

У паляўнiчым азарце на Бiма яна прапусцiла гэтае месца, таму што начны дождж моцна змыў пахi, а цяпер, як толькi крыху абветрала, яна i пачула: вяроўка на дрэве, мiска з мясам. О, яна ведала, што гэта абазначае: тут быў чалавек! Чалавекам пахне вяроўка, жалезам пахне круглая мiсачка, а сляды таксама яго; мяса ж - падман, здрада, пастка. Яна крышку прыпынiлася, скочыла ўбок i пабегла, як ад вялiкае напасцi. Так воўк уцякае ад пасткi, якая няўмела пастаўлена - незамаскавана i пахне чалавекам.

Уцякла ад Бiма апошняя ў лесе, адважная i ганарлiвая ваўчыца.

...Адзiная iстота на зямлi, якую ненавiдзiць воўк - гэта ты, чалавек. Ходзяць па зямлi апошнiя ваўкi, але ты iх застрэлiш, гэтых вольналюбiвых лясных санiтараў лесу i поля, якiя ачышчаюць зямлю ад нечысцi, падлы, хваробы i рэгулююць жыццё так, каб заставалася толькi здаровае патомства. Ходзяць апошнiя ваўкi... Ходзяць таму, каб знiшчаць карослiвых лiсiц, зберагчы ад заразы астатнiх, ходзяць таму, каб аслабелыя ад эхiнакока зайцы не разносiлi хваробу па лесе i па полi i не раджалi дзiцянят хворых i слабенькiх; ходзяць таму, каб у гады, калi многа мышэй, якiя разносяць тулерамiю, нiшчыць iх многа-многа. Ходзяць апошнiя ваўкi па зямлi.

Калi яны сумна, з надрывам спяваюць уначы, твая душа, чалавеча, чамусьцi здрыганецца ад гэтага адкрытага i яснага вяшчання на ўсё наваколле: "Я-а-а ё-ёсць! Я ёсць!" I ты ж ведаеш, чалавек, што ваўчыца не кране маленькае шчаня-сысуна, а прыме яго, як роднае дзiця; не зачэпiць i малога дзiцяцi, а перацягне яго ў логава i будзе падпiхаць да саскоў. Колькi iх, такiх выпадкаў, калi ваўкi з чалавека-дзiцяцi выгадоўвалi чалавека-воўка! Шакалы так не ўмеюць. Нават сабакi не ўмеюць. А цi зачэпiць воўк авечку ў сваiм раёне, там, дзе жыве? Нiколi. Але ты ўсё роўна баiшся воўка, чалавек. Так нянавiсць засланяе розум (чаго няма ў жывёлiн!) i можа так авалодаць табою, што карыснае палiчыш шкодным, а шкоднае - карысным.

Але апошнiя ваўкi пакуль што ходзяць па зямлi.

Адзiн з iх уцёк ад ненавiснага i небяспечнага чалавечага паху, але не ад Бiма. Мы не ведаем, чым бы кончылася iх сустрэча i колькi б праседзела ваўчыца ля дупла. Магчыма, яны i знюхалiся б (яна ж усё-такi была адзiнокая ваўчыца, а Бiм - самец). Не будзем гаварыць пра тое, чаго не было, толькi напомнiм, што людзi бачылi сабаку ў воўчай чарадзе неаднойчы. Але Бiма такая доля абмiнула.

Калi ўцякла ваўчыца, узнiк сам сабою моцны боль у хворых грудзях. Бiм стаў задыхацца, таму i выпаўз з дупла ды так i ўпаў на месцы - што будзе тое будзе! I ўсё-такi ён не ўзяўся есцi мяса нават пасля таго як зноў вылежаўся i змог устаць. Заставалася толькi адно: iсцi наперад, столькi, колькi хопiць сiлы.

I Бiм пайшоў. Доўга i цяжка ўзбiраўся ён на круты, вялiзны, на кiламетр, пад'ём. Дзесьцi на паўдарозе ён наткнуўся на след ваўчыцы, перайсцi яго не адважыўся (яна ж адсюль i iшла!), потым скiраваў у густы непралазны зараснiк i ўбачыў воўка. Убачыў проста перад сабою, мёртвага. Гэта быў той, што ўцёк у сярэдзiну аблавы смяротна паранены, каля якога ўсё яшчэ кружылася i кружылася ваўчыца, час ад часу апавяшчаючы наваколле сваёю страшнаю чалавеку тугою. Мёртвы воўк. Шэрсць на iм аблезла лапiнамi. Засталася толькi частка сатлелага звера. Толькi кiпцi сталi доўгiя, злавесна чыстыя i страшныя. Бiм убачыў: нават у мёртвага, сатлелага воўка кiпцюры застаюцца. I ад iх страшна.

Бiм заспяшаў паўкругам, на колькi было ў яго сiлы, назад, на тую сцяжынку, абходзячы след, якi напалохаў яго.

Нарэшце ён узышоў наверх, спынiўся на тым месцы, дзе ўчора была машына, агледзеўся i пайшоў зусiм дакладна туды, куды трэба было, - дадому. I зноў у яго неставала сiлы, зноў ён адлежваўся ў сцiрце, а то i ў сасновай iглiцы, зноў па дарозе шукаў зёлкi i еў iх.

Па шашы бег худы, кульгавы сабака. Бег наперад, толькi наперад, паволi, цяжка, але наперад, да тых дзвярэй, ля якiх ёсць спагада, ля якiх Бiму хацелася легчы i чакаць, чакаць гаспадара, чакаць даверу i самае звычайнае, простае чалавечае ласкi.

...А як жа Толiк? А як жа ён пасля таго, як прачнуўся ранiцаю?

Ён, яшчэ не адзеўшыся, у споднiм, пабег да Бiма i раптам закрычаў:

- Мама! Дзе-е Бi-iм? Дзе!!!

Мама супакоiла:

- Бiм захацеў папысаць, тата выпусцiў яго, а ён не вярнуўся. Уцёк. Тата яго клiкаў, клiкаў, а ён уцёк.

- Тата! - заплакаў Толiк. - Няпраўда, няпраўда, няпраўда! - Ён упаў на ложак, хлопчык у споднiм, i крычаў з дакорам, з мальбою, у спадзяваннi, што гэта няпраўда: - Няпраўда, няпраўда, няпраўда!

Цяпер яго ўзяўся суцяшаць бацька:

- Вернецца ён, вернецца... А не вернецца, то самi знойдзем i возьмем яго да сябе. Абавязкова возьмем. Знойдзем - сабака не iголка.

Толiк перастаў плакаць i глядзеў толькi ў адно месца. Потым зiрнуў на бацькоў, выцiраючы слёзы, i сказаў цвёрда:

- Усё роўна знайду!

Ён так упэўнена сказаў гэта, што бацька i мацi апаслiва паглядзелi адно на аднаго: "У хлопчыка свая думка".

Ад таго дня Толiк стаў маўклiвы ў школе i дома, нелюдзiмы, насцярожаны да родных.

Ён шукаў Бiма. Часам можна было бачыць у горадзе, як чысценькi хлопчык са шчаслiвае культурнае сям'i, спыняў прахожых, выбраўшы каго толькi з выгляду, i пытаўся:

- Дзядзечка, а вы не бачылi белага сабаку з чорным вухам?

Раздзел 14

ДАРОГА ДА РОДНЫХ ДЗВЯРЭЙ. ТРЫ ХIТРАСЦI

Калi Бiм падыходзiў да горада, ногi амаль не слухалiся. Бо ён жа зноў быў галодны. Ды i чым можна было пажывiцца каля шашы? Нiчым. Хiба што кiнутаю кiм-небудзь лупiнкаю ад кавуна, але гэта не харч, а толькi так. Такому сабаку трэба мяса, добрая куцця, капуста з хлебам (калi застаецца пасля абеду), адным словам, усё, што звычайна есць чалавек. Бiм кармiўся два тыднi ўпрогалад. З яго хворымi грудзьмi, пабiтымi ботам, такая галадоўка - павольная згуба. Калi ж да ўсяго дадаць, што, змагаючыся з ваўчыцаю, ён моцна стукнуў расцiснутую стрэлкаю заднюю лапу i штыльгаў на трох нагах, то можна ўявiць, якi быў у Бiма выгляд, калi ён уваходзiў у свой родны горад.

Але свет не без добрых людзей. На самай ускраiне ён спынiўся ля малюсенькага домiка з аднымi дзвярыма i адзiным акенцам. Вакол домiка ляжалi горы цэглы, каменняў, бетонных плiт, дошак, бярвення, жалеза i ўсяго iншага, а побач, з другога боку, стаяла палавiна новага вялiзнага дома, але без акон, без дзвярэй i без даху. Вецер круцiўся ў пустых дзiрках акон, шыпеў над кучамi камення i цэглы, спяваў у штабелях дошак i завываў у верхатуры будаўнiчага крана - i ўсюды на розныя галасы. Нiчога дзiўнага ва ўсiм гэтым не было Бiму (усюды будавалi i будавалi бясконца), а па праўдзе кажучы, ён не раз прасiў у будаўнiкоў: "Дайце, хлопцы, пад'есцi". Тыя разумелi яго - падкормлiвалi. Аднойчы нават жартаўнiк з iхняе кампанii на полуднiм перапынку налiў у кансервавую бляшанку ложку гарэлкi i прапанаваў Бiму:

- А ну, сабачка, дзюбнi за здароўе тых, хто тут не крадзе.

Бiм пакрыўдзiўся i адвярнуўся.

- Правiльна! - усклiкнуў жартаўнiк. - Няма табе за каго выпiць, разумнiца. Гэта я ведаю дакладненька.

Усе навокал засмяялiся i называлi штукара Шурыкам. Затое той жа самы Шурык адвалiў нажом кавалак каўбасы - сапраўдная, з магазiна, а не тое, што са сметнiцы! - i паклаў перад Бiмам:

- За справядлiвасць табе, Чорнае вуха. Вазьмi, мудрэц.

I зноў смяялiся людзi ў выквацаных камбiнезонах. А Шурык дадаў, вiдаць, самае смешнае:

- А то, брат, за гэтую ноч дошкi зноў усохлi на трэць.

I яшчэ смяялiся, хаця хлопец той i не ўсмiхнуўся.

Бiм зразумеў Шурыкаву гаворку па-свойму: па-першае, гарэлкi сабаку нельга, а калi ты яе не п'еш, то табе дадуць яшчэ каўбасы; па-другое, што ўсе гэтыя хлопцы, ад якiх пахне цэглаю, дошкамi, цэментам, - добрыя. Бiму так i здалося, што Шурык гаварыў увесь час толькi пра гэта.

Успомнiўшы такое, кiруючыся раней знаёмымi пахамi, па праву памяцi, Бiм, знясiлены ўшчэнт, прылёг ля дзвярэй маленькага домiка, ля старажоўкi.

Быў досвiтак. Акрамя ветру, вакол нiкога не было. Праз колькi часу ў старажоўцы нехта кашлянуў i загаварыў сам да сябе. Бiм прыпадняўся i зноў жа па праву памяцi падрапаў за дзверы. Яны адчынiлiся, вядома, як i заўсёды. На парозе паказаўся чалавек з барадою: адно вуха ў шапцы апушчана ўнiз, другое тырчыць угору; плашч моцна нацягнуты на кажух: асоба, якой поўнасцю можа давяраць Бiм.

- О, ды тут, нiяк, госцi? Бач як табе падцяла, бяздомнiк няшчасны, больш нiчога не скажаш. Ну, заходзь, цi што?

Бiм зайшоў у вартаўнiцкую, амаль упаў ля парога. Вартаўнiк адрэзаў кавалак хлеба, размачыў у вадзе i паставiў Бiму. Той з удзячнасцю з'еў, пасля паклаў галаву на лапы i глядзеў на дзядулю.

I пачалася ў iх гаворка пра жыццё.

Сумна вартаўнiку, дзе б ты нi вартаваў, а тут - жывое стварэнне глядзiць на яго здзiўленым, чалавечым, няшчасным i, адразу вiдаць, мучанiцкiм позiркам, якi, магчыма, таму так i ўражвае.

- Дрэннае ў цябе жыццё, Чорнае вуха, вiдаць адразу... Чаму ж яно? спытаўся ён перш-наперш. - Хiба табе яшчэ чарга на ордэр не падышла? Цi так што?.. Я, брат, таксама, вось: чарга падыходзiць i адыходзiць, Мiхей застаецца. Колькi iх, гэтых дамоў, панастаўлялi, а я ўсё вось з гэтаю будкаю пераязджаю з месца на месца. Ты вось збяжыш, напрыклад, i паспрабуй напiсаць мне лiст: няма куды. Без адраса пяты год: "БМУ-12, Мiхею". I ўсё табе пiсанне. Не пакет, а ганьба адна. Пiць-есцi - хоць задушыся, хоць гальштук начапi i капялюш - на лоб; а вось жыць няма дзе, разумееш. Дзе падзецца? Дачасна так цяжка... А зваць мяне Мiхей, Мiхей я, - тыкаў ён сам сабе пальцам у грудзi i адпiваў пакрысе з бутэлькi (рабiў ён гэта кожны раз, як толькi выпальваў зарад свае гаворкi).

Бiм добра зразумеў Мiхееў маналог, па-сабачы, гэта значыцца, па знешнiм выглядзе, па iнтанацыi, па дабраце i прастаце: добры чалавек - Мiхей. Памiж iншым, не так i важна разумець усе словы (яно сабаку нават i не патрэбна), а галоўнае - зразумець чалавека. Бiм зразумеў яго i адразу ж задрамаў, прапускаючы мiма вушэй далейшую гаворку. Але ўсё ж з-за павагi да субяседнiка ён то заплюшчваў, то расплюшчваў вочы, адганяючы сон.

А Мiхей вёў далей тым жа тонам:

- Ты вось заснуў, i ўся марока. А мне нельга. Нарвецца кантроль: "Дзе Мiхей? Няма. Звольнiць Мiхея. Абавязкова". Вось яно што. Не акажыся на пасту або заснi - адразу табе пад нос: "Дзе Мiхей? Няма. Звольнiць Мiхея!" I ўся марока.

З-за дрымоты Бiм толькi i адрознiваў словы: "Мiхей... Мiхей... Мiхей... I ўся марока".

А Мiхей адпiў яшчэ разы са два, выцер вусы, пасалiў хлеб, панюхаў i пачаў есцi, гаворачы да Бiма:

- А я так i скажу, Чарнавушка, перад сабакам i то нават лепш паспавядацца: нiкому не скажа i спрачацца нечага, а самому палягчае... Вось я, Мiхей, ахова. Са стрэльбаю. Цяпер пытаюся: калi крадзе не адзiн? Што Мiхей зробiць? Нiчога ён не зробiць. I ўся марока... Кажуць, закон. Добра - закон: злавiў пяць год яму, с-сучаму сыну! А-а! Ды вось толькi яго злавiць трэба, вось дзе загваздка. Як улавiць? Вось яно i ёсць. Ты вось - сабака. Насаджаю я табе кораб зайцаў, выпушчу ўсiх разам, а табе лавiць загадаю. Яны разляцяцца ва ўсе бакi - i ўся марока. Ну, зловiш ты аднаго. А астатнiя? Уця-яку-уць, - Мiхей так весела засмяяўся, што Бiм прыпадняў галаву - хоць ты i яму ўсмiхайся.

Але Бiму было не да таго.

Дзверы адчынiлiся. Увайшоў чалавек, таксама вартаўнiк, i сказаў:

- Перазменка. Кладзiся, Мiхей, спаць.

Той дабраўся да лежака i адразу ж заснуў. А Змена сеў за стол на Мiхеева месца, крышку пасядзеў i прыкмецiў Бiма.

- А гэта тут яшчэ што за пугач? - спытаўся ён у Бiма, бо, мабыць, кiнулiся вялiкiя вочы.

Бiм сеў, як i патрэбна ветлiваму, стомлена вiльнуў хвастом ("Хворы я, маўляў. Гаспадара шукаю"). Змена нiчога не зразумеў, як i многiя людзi не разумеюць сабак, а замест адказу адчынiў дзверы i падапхнуў Бiма нагою:

- Правальвай, пачвара.

Бiм пайшоў перакананы: Змена - гадкi чалавек. Але iсцi далей ён не мог: калi пад'еў цюры, ён чамусьцi яшчэ больш знясiлеў, а сон валiў яго з ног. Перамагаючы сон, Бiм зайшоў у дом, якi будуецца, зашыўся ў жмак габлюжак, якiя пахлi хвояй, i заснуў моцна-моцна.

За дзень яго нiхто не патрывожыў. Так ён i праляжаў да вечара. Прыцемкамi абышоў нiжнi паверх, знайшоў на акне амаль паўбулкi хлеба, большую частку з'еў (наеўся), меншую вынес з дома i загроб у мяккую зямлю ля траншэi; усё гэта ён зрабiў сумленна, як i павiнна рабiцца, хоць i неставала сiлы, але сабачае правiла "хавай кавалак на чорны дзень" трэба не забываць. Цяпер ён адчуў, што можа iсцi далей. I пайшоў да сваiх родных дзвярэй.

Да родных дзвярэй, да тых самых, знаёмых з першых дзён жыцця, да дзвярэй, за якiмi давер, наiўная святая праўда, спачуванне, сяброўства i спагада былi такiя натуральныя, такiя простыя, што самi гэтыя паняццi называць не мела нiякага сэнсу. Ды i нашто ўсё гэта Бiму асэнсоўваць? Ён, па-першае, не змог бы гэта зрабiць, бо ўсё-такi ён сабака, а па-другое, калi б ён i паспрабаваў падняцца на недасяжную яму вышыню розуму чалавека, ён загiнуў бы ўжо ад таго, што яго наiўнасць людзi палiчылi б дзёрзасцю незвычайнаю i нават злачыннаю. На самай справе, Бiм тады кусаў бы падлюгу абавязкова, палахлiўца - таксама, хлуса - не задумваючыся, бюракрата ён еў бы па кавалках i г.д., i кусаў бы свядома, выконваючы свой абавязак, а не так, як ён укусiў Шэрага, пасля ўжо таго, як той жорстка бiў яго па галаве. Не, тыя дзверы, да якiх iшоў Бiм, былi часткаю яго самога, яны былi яго жыццё. I ўсё. Так, нiводзiн сабака на свеце не лiчыць звычайную адданасць чымсьцi незвычайным. Але людзi прыдумалi гаварыць пра гэтае пачуццё сабакi як пра подзвiг толькi таму, што яны ўсе не часта могуць быць адданы сябру i верныя свайму абавязку так, каб гэта было сутнасцю iх жыцця, арганiчнаю натуральнаю асноваю самога iснавання, калi высакароднасць душы - тое, што само сабою разумеецца.

Дзверы, да якiх iшоў Бiм, - гэта дзверы яго сябра, а адпаведна, i яго, Бiмавы, дзверы. Ён iшоў да дзвярэй даверу i жыцця. Бiм хацеў дайсцi да iх, або дачакацца сябра, або памерцi: шукаць яго па горадзе ўжо неставала сiлы. Мог ён толькi чакаць. Толькi чакаць.

Але што мы можам зрабiць, калi i гэтаю ноччу Бiм так-такi i не дайшоў да свайго дома?

Трэба было перш за ўсё абмiнуць раён Шэрага, а таму абавязкова прайсцi паўз дом Толiка. Так яно i было. Бiм апынуўся ля веснiчак маленькага сябра i не мог прамiнуць iх, быццам чужыя. Ён прылёг ля высокае цаглянае агароджы, скруцiўшыся ўпаўабаранка i адкiнуўшы голаў убок: цi то ранены сабака, цi то памiрае, цi то зусiм нежывы - мог так падумаць кожны прахожы.

Няма i няма. Бiм не пойдзе ўжо да дзвярэй гэтага дома. Ён толькi адпачывае ад болю i суму ля плота, а потым пойдзе дадому. А магчыма... магчыма, акажацца сюды сам Толiк... Цi нам вiнавацiць Бiма за тое, што няма ў яго логiкi, што яна яму недаступна? I ён ляжаў у такой сумнай сабачай позе без усякае логiкi.

Быў цёмны вечар.

Пад'ехала машына. Яна выхапiла з цеменi частку агароджы, абмацала ўсю яе i вылупiла проста на Бiма асляпляльныя вочы. Бiм падняў галаву i глядзеў, амаль стулiўшы павекi. Машына пабурчала, пабурчала цiхенька i адчынiла дзверцы... З-за дымнага паху нельга было вызначыць чалавека, якi iшоў да Бiма, але калi ён апынуўся ў святле фар, Бiм сеў: да яго iшоў Сямён Пятровiч. Ён падышоў i пазнаў, што гэта сапраўды Бiм, i сказаў:

- Выбраўся! Ну i ну...

Выйшаў i другi чалавек (той, што вёз Бiма перад навальнiцаю да ваўчыцы), паглядзеў на сабаку i спагадна сказаў:

- Разумны сабачына. Такi не прападзе.

Сямён Пятровiч пайшоў да Бiма, расшпiльваючы папругу.

- Бiмка, Бiмка... Ты харошы, Бiмка... Да мяне, да мяне...

Э, не-е! Бiм не верыў, Бiм не меў больш даверу, i ён не падыдзе да гэтага чалавека, каб ён хацеў яго ўзяць i дабро думаючы. Магчыма, Сямён Пятровiч i думаў аддаць Бiма Толiку, зразумеўшы сына, але не тут-то было: Бiм уцёк. Ён не пайшоў, а пабег ад Сямёна Пятровiча ўздоўж агароджы па асветленай дарозе. I адкуль сiла ўзялася?!

Сямён Пятровiч - за iм, другi чалавек - напярэсцiкi. Бiм выслiзгнуў са святла ў цемень, спусцiўся паўзком у траншэю i тут пайшоў ужо спакойна, ледзьве перастаўляючы лапы. Але пакiраваў Бiм не ў той бок, куды бег у святле фар да траншэi, а назад.

I зноў у хвiлiну небяспекi найшло на Бiма прасвятленне ад прародзiчаў: блытай сляды! Так робяць зайцы, лiсiцы, ваўкi i астатнiя звяры - звычайная хiтрасць No 1, калi за табою гоняцца. Лiсiца i воўк могуць iсцi след у след так, што толькi вопытны паляўнiчы, ды i то пасля, здагадаецца па кiпцюрах, што яго абвялi; хiтрасць No 2 - гэта пятля (пайшоў налева, выйшаў - направа) або скiдка (са свайго следу назад - саскочыць убок); хiтрасць No 3 - адлежацца, заблытаўшы след, адлежацца ў глухой мясцiне i слухаць (калi прамiнулi ляжаць, калi iдуць напрасткi, то ўсё пачаць спачатку, - заблытваць). Усе гэтыя звярыныя хiтрыкi добра знаюць сапраўдныя паляўнiчыя, але Сямён Пятровiч нiколi не быў паляўнiчы, хоць стрэльбу браў i нават штогод выязджаў на адкрыццё сезона.

А наогул было так: Сямён Пятровiч пабег у адзiн бок, свецячы сабе лiхтарыкам, а Бiм - у другi, ды яшчэ ў схове выратавальнай траншэi.

Але вось траншэя скончылася - Бiм упёрся ў тарцавую сценку, з боку ад якое вiсеў экскаватарны коўш. Аказалася, што ён не мог i вылезцi з пасткi: улезцi змог, а вылезцi назад неставала сiлы: з бакоў сценкi, спераду - сценка. Каб быў ён здаровы, на чатырох нагах, тады iншая справа, а цяпер ён можа толькi выйсцi - не выскачыць, а толькi выйсцi.

Пасядзеў, пасядзеў наш Бiм, паглядзеў угару на коўш, сяк-так прыпадняўся на заднюю лапу, абапiраючыся на сценку пярэднiмi, агледзеў адхон i сеў. Здавалася, што ён думае, але ён проста слухаў: цi няма пагонi. Потым ён прыўстаў на супрацьлеглую сценку, без насыпу, i заўважыў, што лiхтарык шморгаецца на адным месцы, павiхляўся з боку на бок i зусiм патух. Убачыў ён i тое, што машына паехала назад i стала наблiжацца да яго, толькi збоч. Бiм прыцiснуўся ў канаве ў кутку i слухаў, дрыжучы. Машына праехала мiма, дзесьцi зусiм побач.

Паблiзу ўсё супакоiлася. А потым чуваць: не вельмi моцна пакракваюць машыны, скрабе трамвай - усе гукi знаёмыя, няшкодныя.

У цёмную халодную асеннюю ноч сядзеў у канаве сабака. I нiкому на свеце не дапамагчы яму цяпер. А яму трэба, так трэба iсцi да сваiх дзвярэй. Бiм паспрабаваў падскочыць, але ўпаў. Куды там! I пайшоў назад па сваiм следзе, цiха, асцярожна, прыслухоўваючыся i ў той жа час не-не ды i абмацваючы сцены. У адным месцы ён знайшоў невялiчкi абвал, стаў на яго, прыпадняўся на заднюю лапу - цяпер пярэднiя даставалi да насыпу. I Бiм пачаў грэбцi зямлю зверху ўнiз, пад сябе, чым больш ён працаваў, тым вышэйшы рабiўся абвал. Бiм адпачываў i браўся зноў. Нарэшце ён змог абаперцiся грудзьмi на край канавы, але затое дастаць зямлi з насыпу ўжо не мог. Тады ён сышоў унiз па сваёй горцы, паляжаў. Так хацелася завыць, паклiкаць гаспадара або Толiка, завыць дзiка, на ўвесь горад! Але Бiм павiнен маўчаць: ён жа заблытаў сляды i прытаiўся. I раптам ён рашуча падняўся, адышоўся ад нагрэбенага гурбанка, забыўся пра боль, махнуўся ўсiм целам, быццам анучаю, падскочыў на гурбанку на абедзве заднiя лапы i ўпаў на самы край канавы, у тую ямачку, што выграб сам, спускаючы зямлю ўнiз.

Як ён змог пераадолець неймаверны боль i немагату? Хто яго ведае... Як, напрыклад, воўк адгрызае сам сабе лапу, захопленую ў пастку? Нiхто не скажа, як гэта можна сваiмi зубамi перагрызцi сваю ж нагу. Можна ж толькi здагадвацца, што воўк робiць гэта з-за свайго iнстынктыўнага iмкнення на волю, а Бiм забыўся пра ўсё з-за неадольнага iмкнення да дзвярэй дабраты i даверу.

Як бы там нi было, а Бiм вырваўся з пасткi i ляжаў у той ямачцы наверсе.

Ноч была халодная. Горад спаў, каменна-жалезны, цiхенька скрыгочучы жалезам нават i ноччу, спрасонку. Бiм слухаў яго доўга-доўга. Калi змёрз, усё ж пайшоў.

Па дарозе ён зайшоў у адчынены пад'езд аднаго з дамоў, i толькi таму, што трэба было абавязкова прылегчы, хоць бы крыху: так ён саслабеў. Класцiся проста на вулiцы нельга, загiнеш (ён бачыў не раз раздушаных машынамi сабак). Ды i холадна на асфальце. А там, у пад'ездзе, ён прытулiўся да цёплае батарэi i заснуў.

У чужым пад'ездзе глыбокаю ноччу спаў чужы сабака.

Здараецца.

Не крыўдзiце такога сабаку.

Раздзел 15

ЛЯ АПОШНIХ ДЗВЯРЭЙ. ТАЯМНIЦА ЖАЛЕЗНАГА ФУРГОНА

Прачнуўся Бiм яшчэ досвiткам. Не хацелася пакiдаць такое цёплае, гасцiннае месца, дзе нiхто не патрывожыў яго сон. Яму здалося, што ў яго ўжо стала болей сiлы, - паспрабаваў устаць на ногi, але адразу не выйшла. Тады ён сеў. Гэта ўдалося, але закружылася ў галаве (гэтак, як i пасля ўдару ў грудзi): сцены пахiснулiся ў адзiн бок, лесвiчныя балясы загойдалiся, задрыжалi, а прыступкi злiлiся ў суцэльны ўзгорак i загойдалiся гармонiкам, лямпачка захiсталася разам са столлю. Бiм сядзеў i чакаў, што ж з iм будзе далей, сядзеў цяпер, апусцiўшы галаву.

Галавакружэнне кончылася гэтак жа нечакана, як i пачалося. I Бiм папоўз на жываце па прыступках унiз. Дзверы пад'езда былi адчыненыя, паляжаў крышку на асвяжальным холадзе i ўсё-такi ўстаў на ногi. Амаль падаючы ў вобмарак i таму не адчуваючы болю, ён слухаючы невядомую людзям сабачую волю, пайшоў з двара, хiстаючыся, быццам ачумелы.

Наўрад цi ён дайшоў бы да свайго дома, калi б не наткнуўся на памыйку, дзе гробся маленькi сабачка. Бiм падышоў i сеў. Сабачка, шарсцiсты i гразны, абнюхаў яго i павiляў хвосцiкам.

"Ты куды?" - спытаў такiм чынам Кудлатка.

Бiм адразу пазнаў Кудлатку - з iм ён некалi пазнаёмiўся на лузе таго самага дня, калi той грыз карэньчык чароту. Таму адказаў даверлiва i сумна, аднымi вачыма: "Дрэнна мне, дружок".

Сабачка вярнуўся да памыйкi, быццам бы запрашаў госця, там павярнуў да Бiма галаву i завiляў хвастом, што абазначала: "Тут тое-сёе ёсць. Iдзi ж".

I што вы думаеце? Таго-сяго па кавалачку, па скарыначцы, па галоўцы ад селядца - Бiм наеўся-такi. Сiла памаленьку вярнулася, а скора, аблiзаўшыся i падзякаваўшы Кудлатку, пайшоў далей, пайшоў крыху мацней.

Не, памыйка ў лiхую часiну ў жыццi - вялiкая рэч! З гэтага часу Бiм стаў бы адносiцца з павагаю да такiх мясцiн, калi б...

Цяжка расказваць пра такое.

Шэрым досвiткам, калi астаткi ўчарашняга смогу аселi да зямлi лёгкаю празрыстаю сiнечаю, Бiм нарэшце дабраўся да свайго дома... Вось ён! Вунь i акно, з якога разам з Iванам Iванавiчам, бывала, яны глядзелi на ранiшняе сонца. Цi не выйдзе ён да акна i зараз? Бiм сеў з другога боку на вулiцы i глядзеў, глядзеў, глядзеў з радасцю i спадзяваннем. Яму стала добра. Пайшоў цераз вулiцу, хоць i не спяшаючыся, але падняўшы ўжо галаву, быццам усмiхаючыся, быццам вось-вось спаткае незабыўнага сябра. Гэта была хвiлiна ў чаканнi шчасця. Ды i хто з жывых не быў шчаслiвейшы ў тыя хвiлiны, калi чакае шчасця, чым у хвiлiны самога шчасця.

Так, пасярод вулiцы, перад родным домам, ужо недалёка ад тых самых дзвярэй, Бiм быў шчаслiвы ад надзеi, якая зноў узнiкла.

Але раптам ён убачыў страшнае: з аркi дома выйшла Цётка! Бiм сеў, вылупiўшы ад жаху вочы i дрыжучы ўсiм целам. Цётка папусцiла ў яго цаглiнаю. Бiм паспешна адышоў на супрацьлеглы тратуар.

Людзей на вулiцы ў такую рань не было, нават дворнiкi яшчэ не выходзiлi з мяцёлкамi. Адна толькi Цётка ды Бiм глядзелi адно на аднаго. Яна яўна рашыла стаяць i не пускаць, яна нават паставiла ногi шырэй, абмацавалася, як помнiк, упёршыся рукамi ў бакi; на Бiма яна глядзела звысоку, пагардлiва i знiшчальна, з гонарам, з усведамленнем свае вартасцi, перавагi i праваты. Бiм жа быў бездапаможны, але ў яго заставалiся цалкам надзейныя толькi адны зубы, таксама страшныя ў перадсмяротнай хватцы. Ён гэта ведаў, ён пра гэта не забыўся, таму нават чуць прыгнуўся i прыпадняў верхнюю губу, паказаўшы пярэднiя зубы. Чалавек i сабака глядзелi адно на аднаго не адводзячы вачэй. Хвiлiны здавалiся Бiму доўгiя.

...Пакуль чалавек i жывёлiна, не адводзячы вачэй, цiкавалi за кожным рухам адно аднаго, вернемся да Цёткi, хоць крыху мы яе i ведаем з папярэднiх гiсторый пра Бiма. Цётка была зусiм вольная жанчына: вольная ад эксплуатацыi капiталiста, ад якiх-небудзь самых аддаленых паняццяў пра свой абавязак перад сацыялiзмам, вольная ад працы. Але яна ўсё-такi заставалася рабою страўнiка, не адчуваючы гэтага ярма. Яна ўставала, напрыклад, раней за ўсiх жыхароў мнагалюднага дома, яшчэ досвiткам. Сваiм першым абавязкам яна лiчыла наступнае: прасачыць, хто чужы выйшаў свiтаннем з таго цi iншага пад'езда; у каго гарыць у вокнах святло, калi ўсе спяць моцным здаровым сном; хто паехаў на рыбалку цi на паляванне i з кiм; хто першы, яшчэ прыцемкам, панёс нешта на памыйку. Потым яна паглядзiць i вызначыць, што здарылася, мяркуючы па памыйцы: бутэлькi калi - значыць, ад жонкi хаваў; старое непатрэбнае палiто - значыць, скнара, хаваў непатрэбную анучу, прытухлае мяса выкiнута - значыць, гаспадыня размазня, i гэтак далей. Калi ж дзяўчына прыйдзе дадому досвiткам, то Цётцы гэта было - цераз верх радасцi. Сабак i iх гаспадароў яна ненавiдзела, таму назiранне за iмi было адно з самых важных Цётчыных мерапрыемстваў, пры гэтым яна кiдала iм услед непатрэбныя словы, запас якiх у яе быў бясконцы, а гэта гаварыла i пра вялiкую памяць i эрудыцыю.

Усё гэта было iстотна неабходнае для штодзённае iнфармацыi, калi яна разам з некалькiмi, таксама вольнымi жанчынамi, будзе доўга сядзець на клапатлiва пафарбаваных лавачках i даносiць, хто ёсць хто; i тут ужо нiхто не будзе забыты i нiшто не будзе забыта. Талент! Падобны недрукаваны бюлетэнь яна выпускала штодня рэгулярна. I гэта, яна лiчыла, яе другi абавязак перад грамадствам. Такая дасведчанасць датычылася i мiжнародных падзей (сама чула: вайна вось-вось, крупамi трэба запасцiся, соллю); чутка iшла далей пры судзеяннi суседзяў, падобных на яе, але ўжо са спасылкаю на "такога-то", а ён дацэнт i хлусiць не будзе, сам "слухаў".

Пры ўсiм гэтым Цётка, як ужо вядома, называла сябе не iнакш як "савецкая жанчына", ганарылася гэтым, цалкам перакананая, што гэта так, што яе цёмная сумленнасць не што iншае, а прыклад для пераймання. Каб было ў яе дзiця, якi б выйшаў чалавечышча!

Але два днi ў тыдзень былi ў яе выхадныя: у нядзелю яна нешта купляла на базары ў калгаснiкаў, а ў панядзелак прадавала тое ж самае. Таму, не маючы агарода, курэй, рыбалоўных сетак, яна прадавала яйкi, самiх курэй, памiдоры, свежую рыбу i ўсё, што патрэбна чалавеку, каб жыць. Дзякуючы такому, трэцяму абавязку (у выхадныя днi!) Цётка мела ашчадную кнiжку i жыла нябедна, таму нiколi i нiдзе не працавала. Iснавала ж яна ў кватэры з выгодамi, якiя адпавядалi яе высокай культуры (дзве шафы на адзенне, тры люстры, карцiна з базара "Дзяўчына i лебедзь", вялiкi глiняны арол i кветкi з габлюжак, халадзiльнiк, тэлевiзар). Усё ў яе было, што трэба, i нiчога непатрэбнага...

Такiм чынам, Цётка стаяла пасярод аркi, i абысцi яе Бiм не мог. Трэба было яму пайсцi прэч, але ён не мог адысцi ад роднага дома. Ён вырашыў чакаць з выскаленымi зуамi, чакаць, пакуль не пойдзе вораг, чакаць, колькi б на гэта нi трэба было часу. Хто - каго?

Але тут у шэраватай халоднай iмгле паказаўся аўтафургон i неспадзявана спынiўся памiж Цёткаю i Бiмам. Фургон быў цёмна-шэры, абабiты бляхаю, без вокан. З яго выйшлi двое i пакiравалiся да Цёткi. Бiм уважлiва назiраў за iмi, не кранаючыся з месца.

- Чый сабака? - спытаўся вусаты, паказваючы на Бiма.

- Мой, - надменна адказала Цётка, не задумваючыся.

- А чаго не забiраеш? - спытаўся другi, малады хлопец.

- Паспрабуй забяры. Бачыш, канец вяроўкi на шыi - перагрыз i кусае кожнага. Ускруцiўся, сволач. Сапраўды ўскруцiўся.

- Прывяжы, - сказаў вусаты, - а то ж забяром.

- Я сама пiсала заяву. I хадзiла, i прасiла - забярыце. Дзе там! Бюракрат на бюракраце! - Яна ўжо закрычала: - Душу дасталi, бюракраты.

- Давай, - сказаў вусаты да бязвусага.

Той узяў з аўтамабiля малакалiберку, а вусаты дастаў замацаваную збоку на фургоне доўгую жэрдку з абручом на канцы i сеткаю, быццам сачок лавiць матылькоў, ростам з авечку. Першы падышоў той, з вiнтоўкаю, за iм другi, падрыхтаваўшы сачок.

Бiм убачыў стрэльбу, завiляў хвастом: "Стрэльба! Стрэльба! Ведаю стрэльбу!"

- Лашчыцца, - сказаў хлопец. - Нiякi ён не кручаны. Заходзь.

Вусаты выйшаў наперад. Бiм пачуў, што ад яго пахне сабакамi.

"Ну, вядома ж, вы добрыя людзi!" - гаварыў ён усiм выглядам.

Але тут раптам у фургоне праскуголiў сабака, безнадзейна, i горка. Бiм усё зразумеў: падман! Нават стрэльба - падман. Усё - падман! Ён шарахнуўся было ўбок, але... позна: сачок накрыў яго. Бiм скочыў угору i апынуўся ў сетцы, цяпер перкiнутай iм самiм цераз край абруча...

Бiм грыз вяроўкi, скрыгатаў зубамi, неўтаймавана хрыпеў i кiдаўся, кiдаўся сутаргава, быццам прыпадачны. Ён скора патрацiў на гэта апошнюю сiлу i зацiх. Сабакаловы ўсунулi сачок у дзверы аўтафургона i вытраслi Бiма на падлогу.

Дзверы зачынiлiся.

Вусаты сказаў нечакана павесялеўшай Цётцы:

- Чаго выскалiлася? Не ўмееш сабаку трымаць, дык i не мучыла б. Сама нажрала жабiну пысу, а сабаку давяла, што жудасна глядзець: на сабаку не падобны. (Ён быў назiральны: апушчаныя куткi вялiкiх губ, пляскаты нос i вылупленыя вочы Цёткi нагадвалi i сапраўды "жабiна рыла".)

- Мяне, савецкую жанчыну, ты, смярдзючы сабачнiк, гад! - i пайшла, пайшла, не саромеючыся выбiраць, як i заўсёды. Словы, якiя нельга пiсаць на паперы, выскаквалi з яе лёгка i проста, неяк нават плаўна i вольна, бо яны, вiдаць, былi запраграмiраваны: нацiснуў на кнопку, i вось яны, тут як тут.

- Ты не хулiгань! - крыкнуў ёй хлопец. - А то накрыю падсакам i ў жалезную скрыню. Такiх, як ты, трэба было б хоць на тыдзень у год садзiць у такi вось фургон. - Ён i сапраўды схапiў жэрдку з абручом i ступiў да яе.

Цётка пабегла пiсаць скаргу за тое, што зняважылi. I напiсала яе да старшынi гарсавета, пры гэтым вiнавацiла яго не меней, чым сабакаловаў. Яна нi за што не несла адказнасцi, нi за што не адказвала перад грамадствам, але затое ад усiх патрабавала адказнасцi. Апошняе таксама было часткаю яе абавязкаў, як i ў кожнага паразiта грамадства.

...Сонца ўзыходзiла тае ранiцы вялiкае i жоўтае, па-перадзiмняму халоднае i невясёлае. Яно адмахнулася ад ранiшняе смугi так нехаця i так вяла, што мясцiнамi шызаваты туманок так i застаўся над горадам: на адной вулiцы светла, на другой - шэра i каламутна.

Цёмна-шэры, абабiты бляхаю аўтафургон выехаў за горад i закiраваў на двор адзiнокага дома, абгароджанага высокiм плотам. Над варотамi вiсела шыльда: "Пабочным уваход забаронены - небяспечна здароўю". То быў каранцiн, куды прывозiлi шалёных сабак i спальвалi датла, сюды ж траплялi i злоўленыя бадзяжныя сабакi, як магчымыя разносчыкi эпiдэмii, - такiх не спальвалi, а адпраўлялi навуцы або здзiралi шкуры, астатнiх жывёлiн тут жа лячылi, калi яны варты былi таго, конi, напрыклад; давалi лякарства, давалi да апошнiх часiн ягонага жыцця, а знiшчалi толькi пры адной-адзiнай умове - калi хварэў на сап. Вельмi рэдкая цяпер хвароба, таму што коней засталося мала i хварэць няма каму.

Тыя два чалавекi, што злавiлi Бiма, былi проста два рознарабочыя з гэтага двара. I зусiм яны нядрэнныя людзi. Нават больш, яны заўсёды маглi быць укушаныя шалёным сабакам або захварэць цяжкаю хваробаю. Яны ж час ад часу ачышчалi горад ад бадзяжных сабак або забiралi iх па заяве гаспадара. Гэты свой абавязак быў iм непрыемны i цяжкi, хоць за кожнага злоўленага сабаку яны атрымоўвалi акрамя асноўнага заробку яшчэ дадатковую плату.

Бiм не чуў, як прыехаў жалезны фургон на двор, як тыя ўдвух выйшлi з кабiны i кудысьцi пайшлi: ён быў без памяцi.

Ачнуўся Бiм праз дзве-тры гадзiны. Каля яго сядзеў той самы даўно знаёмы Кудлатка, з якiм ён спаткаўся на свiтаннi ля памыйкi. Зараз ён лiзаў Бiму нос i вушы...

Дзiўная iстота - сабака! Вось памiрае ў мацi адзiн шчанюк, а яна лiжа яму носiк, лiжа вушкi, лiжа, лiжа бясконца, - доўга масiруе жывоцiк. Бывае, шчанюк вяртаецца да жыцця. А масаж i наогул у сабак лiчыцца абавязковым пры доглядзе навароджанага. Незвычайна ўсё гэта i дзiўна.

Кудлатка аблiзваў Бiма таксама па невядомаму нам iнстынкту ад прыроды. Вiдаць, ён меў вопыт за час свайго блукання, а магчыма, не першы раз трапляў i сюды. Невядома.

Тоненькi-тоненькi праменьчык прарваўся ў шчылiну ад дзвярэй i ўпаў на Бiма. Ён прыўзняў галаву. У жалезнай турме iх было толькi двое: ён i Кудлатка. Перамагаючы боль у грудзях, Бiм паспрабаваў лепш легчы, але з першага разу гэта не ўдалося. Аднак у другi раз ён падвярнуў пад сябе чатыры лапы, вызвалiў бок ад халоднага жалеза, на якiм ляжаў. Кудлатка, таксама акалелы, прыстроiўся ўшчыльную да яго i скруцiўся абараначкам. Удвух стала чуць цяплей.

Два сабакi ляжалi ў жалезной турме, чакалi свайго канца.

Бiм увесь час глядзеў i глядзеў на дзверы, на тоненькi праменьчык сонца, адзiны вястун светлага. Але вось недзе непадалёку пачуўся рэзкi стрэл. Бiм устрапянуўся. О, як знаёмы яму гэты гук! Ён напомнiў пра Iвана Iванавiча, гэта паляванне, гэта лес, гэта воля, гэта заклiк, калi сабака заблудзiўся цi залiшне захапiўся слядамi птушкi або зайца. Адкуль узялася ў Бiма сiла пасля стрэлу? Ён устаў, i, хiстаючыся, падышоў да дзвярэй, i ўдыхнуў паветра з волi. Здавалася, ён уваскрэс. I пачаў паволi хадзiць, як маятнiк, па фургоне з кутка ў куток. Потым спынiўся ля дзвярэй, зноў панюхаў праз шчылiнку i нарэшце, па паху, вызначыў, што на дварэ нешта трывожнае. I зноў хадзiў, хадзiў, чыркаючы кiпцюрамi па блясе, саграваючыся i быццам рыхтуючыся да нечага, размiнаючыся.

Колькi так прайшло часу, цяжка гаварыць. Але Бiм... пачаў драпаць за дзверы.

Гэтыя дзверы зусiм былi не падобныя на iншыя, тыя, якiя ведаў Бiм: абабiтыя бляхаю з вострымi рванымi петнякамi. Але гэта былi дзверы, цяпер адзiныя дзверы, праз якiя можна было прасiць дапамогi i спачування.

Прыйшла ноч, Халодная, марозная.

Кудлатка завыў.

А Бiм драпаўся. Ён грыз зубамi кавалкi бляхi i зноў драпаўся, ужо лежачы. Зваў. Прасiў.

Пад ранiцу ў фургоне стала цiха: Кудлатка не выў, Бiм таксама прыцiх, хiба толькi зрэдку скрабяне лапаю па жалезе. Знямогся ён да поўнага бяссiлля цi змiрыўся, страцiў надзею i чакаў свайго лёсу пакорлiва, мы не ведаем. Пакуль што гэта была таямнiца жалезнага фургона.

Раздзел 16

СУСТРЭЧА Ў ПОШУКАХ. СЛЯДЫ БIМА НА ЗЯМЛI. ЧАТЫРЫ СТРЭЛЫ

Нядзельным днём у горадзе, аказваецца, больш людзей, чым у звычайныя днi: iдуць, едуць, бягуць, купляюць, прадаюць, лезуць у цягнiкi, аўтобусы, тралейбусы, трамваi, быццам селядцы ў бочку, спяшаюць з горада, як учадзеўшы. Апоўднi таўкатня пакрысе ацiхае, а вечарам зноў: адны вяртаюцца з вёсак i лясоў у горад дадому, другiя едуць з горада да сябе, у вёскi i лясы.

Таму не дзiўна, што аднаго нядзельнага дня i Хрысан Андрэевiч прыехаў у горад разам з Алёшам. Абодва дамовiлiся, што Алёша паспрабуе знайсцi Чарнавуха, пакуль бацька будзе на базары прадаваць прадукты. Хрысан Андрэевiч i раней браў з сабою сына i пускаў пагуляць па горадзе без усякага апасення (нумар трамвая ведае, "свой" аўтобусны прыпынак ведае, а каб натварыць чаго нiколi ў жыццi). У такiх выпадках атрымоўваў Алёша на рукi тры рублi i мог купiць сабе што толькi захочацца, i паехаць куды хоча ў горадзе - хоць у кiно, хоць у цырк. На гэты раз Хрысан Андрэевiч увапхнуў сам у патайную кiшэню Алёшу пятнаццаць рублёў i сказаў:

- Калi выпадкова трапiцца Чарнавух, а аддаваць не будуць, давай чырвонец. Не дадуць - давай дванаццаць. Не аддадуць - кладзi ўсе пятнаццаць. А калi i тады не захочуць, пiшы адрас - i да мяне: сам паеду. Доўга не хадзi, к чатыром гадзiнам да аўтобуса, дзень стаў кароткi, зацемна паедзем. Ды пытайся пра Чарнавуха культурна: "Папытацца можна, таварыш?" А потым i дакладвай, так маўляў i так - з вёскi мы, пастухi, i без сабакi нам нельга, а прапаў. Уцёк, маўляў, у горад. Добрых людзей многа: ты толькi пытайся.

...Па горадзе спаважна iшоў хлопчык-мацак i зрэдку пытаўся ў сустрэчных, у тых, хто, на яго думку, заслугоўваў давер:

Папытацца можна, таварыш? Мы, выходзiць, пастухi...

Тлустых сустракаў чортведама як многа, асаблiва жанчын, але такiх прапускаў (мабыць, не працуюць, таму i тоўстыя не ў меру). Але менавiта тлусты таварыш, пачуўшы, пра што пытаецца хлопчык - не ў яго, у другога, - спынiўся i параiў пайсцi на вакзал (там, маўляў, за дзень уся моладзь пройдзе праз вароты - хто ж небудзь ды ведае). Хлапчукоў жа Алёшка не абмiнаў нiводнага.

У той жа самы час i Толiк выйшаў шукаць Бiма. Ён настойлiва шукаў ужо тры днi, але пасля ўрокаў, а сёння вырашыў пачаць зранку: нядзеля, не трэба ў школу.

Iшоў па горадзе чысценькi хлопчык з культурнае сям'i, iшоў, прыглядаўся да прахожых i спытаў, выбраўшы:

- Дзядзечка, скажыце, калi ласка, цi не бачылi вы сабаку з чорным вухам?.. Белы, з жоўтымi крапiнкамi?.. Не, не бачылi, шкада. Прабачце.

Толiк ужо двойчы быў у Сцяпанаўны, нягледзячы на забарону бацькоў, ужо аддаў Люсi чэшскiя алоўкi, якiх не бывае нi ў адным магазiне, i альбом для малявання, ужо расказаў, што Бiм быў у яго, начаваў, а потым прапаў; даведаўся ён у Сцяпанаўны, што Iван Iванавiч, якога ён нiколi не бачыў у жыццi, даслаў лiст - скора прыедзе. Сёння Толiк адвячоркам збiраўся да Сцяпанаўны, абавязкова зойдзе яшчэ раз - цi няма чаго новага пра Бiма, ды i Люся абяцала падарыць сваю карцiну "Наш Бiм".

На адной з вулiц, непадалёку ад вакзала, да Толiка падышоў хлопчык гадоў трынаццацi, загарэлы, моцны, у новым касцюмчыку, пашытым як даросламу, i спытаўся:

- Папытацца можна, таварыш?

Такое запытанне, як у вялiкага, Толiку спадабалася, i ён ахвотна адказаў:

- Можна. - У сваю чаргу, спытаў: - А што ты хацеў?

- Пастухi мы. А сабака прапаў - у горад пайшоў. Выпадкам не бачыў? Белы, з жоўтымi крапiнкамi, а вуха чорнае-чорнае. I нага...

- Як клiчуць сабаку? - ускрыкнуў Толiк.

- Чарнавух, - адказаў Алёша.

- Бiм! - сказаў Толiк. - Ён.

Няцяжка зразумець, што хлопчыкi дамовiлiся адзiн з адным: Толiк даведаўся, калi i дзе куплены Бiм, калi ён пайшоў з вёскi; Алёша зразумеў, што прыходзiў да Толiка менавiта Чарнавух, а не хто iншы. Усё супадала: Бiм быў недзе ў горадзе. Абодва яны нават i не падумалi, каму з iх будзе Бiм, калi знойдуць. Галоўнае - шукаць, скарэй шукаць.

- Спярша станем ля вакзала, - прапанаваў Алёша. - Чалавек адзiн мне параiў.

- Народу тут цьма, абавязкова нехта бачыў Бiма, - згадзiўся Толiк.

Наiўнасць такiх пошукаў была бачна, але не Алёшу i Толiку. Яны проста адчулi дух таварыскасцi, з'ядналiся адным жаданнем, адною любоўю да Бiма, яны верылi - вось у чым сутнасць iх паводзiн. А ўяўленне малявала, што Бiм i сам можа трапiцца на вочы.

- А потым зойдзем да тваёй Сцяпанаўны, - ужо на хаду вырашыў Алёша. - Яе не абмiне. Фактычна, ён туды i iдзе, абавязкова туды. Выходзiць, нельга яму iнакш: дом.

- Зойдзем, - згадзiўся Толiк.

Яму сапраўды падабаўся Алёша са сваёю спаважнаю гаворкаю i ў той жа час наiўнасцю i прастатою. Такiя знаёмствы застаюцца на ўсё жыццё. I добра таму хлопчыку, якому вулiца падорыць сапраўднага таварыша, а не жулiка.

Хлопчыкi ўжо распыталiся не меней, чым у сотнi чалавек, i ўсё працягвалi выбiраць тых, у каго можна папытацца.

Тае самае ранiцы ў агульную вакзальную таўхатню, абапiраючыся на кiёк, выйшаў з вагона скорага цягнiка сiвы чалавек у карычневым палiто. Мiнуўшы вакзал, ён прыпынiўся i агледзеўся навокал. Так чалавек, якi быў разлучаны з роднымi мясцiнамi i якi вярнуўся назад, глядзiць, цi ўсё на месцы, цi не перамянiлася што. У гэты момант да яго i падышлi два незнаёмыя хлопчыкi. Адзiн з iх, вiдаць адразу, вясковы, сказаў:

- Папытацца можна, таварыш?

Сiвы, чуць нахiлiўшы галаву набок i хаваючы ўсмешку, адказаў:

- Вядома, можна, таварыш.

Другi, адразу вiдаць, гарадскi, пытаўся далей:

- Скажыце, калi ласка, вы не бачылi сабаку з чорным вухам, белы, у кра...

Сiвы сцiснуў хлопчыка за плячо i, хвалюючыся, усклiкнуў:

- Бiм?!

- Ага, Бiм. Бачылi? Дзе?

Усе ўтрох селi на лавачку ў прывакзальным скверыку. I ўсе ўтрох давяралi адзiн аднаму без усякiх сумненняў, хоць хлопчыкi зусiм не ведалi гэтага старога чалавека, не ведалi, што гэта быў Iван Iванавiч, гаспадар Бiма, нават не адразу б i здагадалiся, каб ён сам не сказаў пра сябе.

Мабыць, i знаёмыя не адразу б пазналi яго. Ён стаў яшчэ больш сутулы, твар худы, маршчын стала больш (аперацыя ля сэрца - не курорт), але вочы засталiся такiя ж - уважлiвыя, засяроджаныя, якiя глядзяць быццам усярэдзiну чалавеку. Толькi па гэтых вачах i можна было вызначыць, што калiсьцi iх гаспадар быў брунет. Цяпер ён стаў зусiм белы, як снег.

Толiк расказаў усё, што ведаў пра Бiма, нават i тое, што ён кульгавы i хворы. Алёша коратка i талкова расказаў пра жыццё Чарнавуха на вёсцы. Хлопцам усё спадабалася ў Iване Iванавiчы: размаўляе ён з iмi, як з дарослымi, часам паклаўшы далонь на плячо субяседнiку, спадабалася i тое, як ён слухае, не перабiвае, i тое, што ён белы-белы, i iмя i iмя па бацьку ў яго добрае, а галоўнае, ён любiць iх, незнаёмых хлопчыкаў, - гэта ўжо ясна як божы дзень. Iнакш нашто б яму было гаварыць пад канец:

- Добрыя вы хлопцы. Будзем сябраваць па-сапраўднаму... А цяпер да мяне. Мяркуючы па ўсiм, Бiм ужо дома.

Па дарозе ён асцярожна распытваўся ў хлопчыкаў i лёгка даведаўся, хто яны, адкуль, з якiх сем'яў, хто што робiць i што каму падабаецца.

- Авечак пасеш - гэта добра, Алёша. I вучышся ў школе? Цяжка, мабыць?

- Авечку, яе накармiць трэба ўмець, - адказаў, як i бацька, Алёша. Работа цяжкая. Распусцiш чараду па фронце, не таптаць харч нагамi - гэта не раз плюнуць, набегаешся так, што ногi гудуць. I зноў жа падымайся нi свет нi зара. Клопатна. З сабакам добра - памагае лепей за чалавека, якi нi чорта не разбiраецца. А без сабакi нам нiяк нельга. Пастухi мы. Дзе ж дзецца?

- А ты, Толiк, што робiш? - спытаўся Iван Iванавiч.

- Я? - здзiвiўся Толiк. - Я вучуся ў школе.

- Жывёла ў вас ёсць якая-небудзь дома хоць? - спытаўся Алёша ў Толiка.

- Жывёлы нiякае няма, - адказаў той. - Марскiя свiнкi былi - мама забаранiла... Смярдзяць.

- Ты прыязджай да мяне, пакажу: Мiлка ў нас - залатая карова, пад пуза лезь - i нагою не варухне. Шапку лiжа таксама i далонi. Певень у нас - над усiмi пеўнямi певень, завадзiлам завуць, першы крычыць ранiцаю, а астатнiя ўжо за iм. Такi певень - рэдкасць... А вось сабакi няма. Быў - памёр. Чарнавух быў - уцёк. - Алёша ўздыхнуў. - Шкада, такi ласкавы...

Iван Iванавiч пазванiў да Сцяпанаўны. Яна выйшла разам з Люсяю i запрыказвала:

- Ой, Iван Iванавiч! Што ж я цяпер казаць буду? Няма Бiма. Вось быў у Толiка тры днi таму, а дадому не прыйшоў.

- Не прыйшоў, - задумёна паўтарыў Iван Iванавiч, але падбадзёрыў хлопчыкаў, дадаў: - Знойдзем, абавязкова знойдзем.

Сцяпанаўна аддала ключы гаспадару i ўсе ўпяцёх зайшлi да яго. У пакоi было ўсё так, як i пакiнуў Iван Iванавiч: тая ж сценка з кнiгамi, якая здзiвiла цяпер Алёшу, той жа пiсьмовы стол, нават стала чысцей (Сцяпанаўны работа), але пуста-пуста - неставала Бiма. На яго лежаку - чысты аркуш паперы, лiст ад Iвана Iванавiча; Сцяпанаўна захавала нават гэта. Iван Iванавiч стаў плячыма да гасцей i панурыўшыся глядзеў у акно. Сцяпанаўне здалося, што ён цiхенька застагнаў:

- Прылёг бы, Iван Iванавiч, пасля дарогi, - параiла яна.

Той прылёг на ложак, паляжаў пры агульным маўчаннi, гледзячы ў столь, а Сцяпанаўна спрабавала загаварыць яму боль:

- Выходзiць, добра аперацыя прайшла? Калi ўжо самi прыехалi, то ўсё павiнна быць добра.

- Усё добра, усё добра, Сцяпанаўна. Дзякуй вам, мiлая, за ўсё. Дай бог, каб родныя так адносiлiся да сваiх, як вы да чужых.

- Унё! Пра што пачаў! Глупства адно гаварыш. Цi ж цяжка дапамагчы суседу. Каб толькi ўсё было па-добраму. (Сцяпанаўна неяк саромелася крыху, калi яе хвалiлi.)

Праз тры хвiлiны Iван Iванавiч устаў, паглядзеў на хлопчыкаў i сказаў:

- Такi план, хлопчыкi: вы шукайце тут, у нашым раёне, смялей пытайцеся: Бiм павiнен быць недзе непадалёку. А я... - Ён крышку падумаў. - Я паеду ў адно месца... цi не прыбiўся ён да вартаўнiчых сабак дзе-небудзь.

На выхадзе Люся перадала Толiку карцiну "Наш Бiм".

Толiк паказаў яе Алёшу, а той здзiвiўся:

- Сама?

- Сама, - адказала Люся.

- Ты мастачка?

- Не, - засмяялася Люся. - Я ў пяты перайшла.

На карцiне быў Бiм вельмi падобны: чорнае вуха, чорная нага, жаўтаватыя крапiнкi на белым i вялiкiя вочы; толькi адно вуха, мабыць, даўжэйшае за другое, але гэта не так важна.

Такiм чынам, Алёша i Толiк адправiлiся зноў на пошукi. Яны гэтаксама выбiралi прахожага, гледзячы ў твар (цяпер ужо раiлiся грунтоўна), гэтаксама пыталiся толькi пра адно i расказвалi Бiмавы прыкметы.

А Iван Iванавiч яшчэ на ложку вырашыў: скарэй у каранцiнны ўчастак! Папярэдзiць сабакаловаў, расказаць прыкметы, даць грошай, каб паведамiлi яму, калi ўбачаць. А магчыма, Бiм ужо там. Пайшоў ён ад Толiка ў ноч на чацвер... тры днi. Хутчэй, хутчэй!

Ён узяў таксi i скора быў ля варот каранцiннага ўчастка. Акрамя вартаўнiка, нiкога не аказалася (выхадны). Але ён на пытаннi Iвана Iванавiча ахвотна i мнагаслоўна адказваў:

- У чацвер i ў пятнiцу сабак не лавiлi, а ўчарашнiя ёсць, сядзяць у фургоне. Сколькi iх, нячысцiк iх ведае, але ведаю, што ёсць. Заўтра прыйдзе доктар i скажа: якога - у навуку, якому - укол мярцвяцкi i на шкуру, а бывае, закопваюць i са шкураю. На тое i дактары. А як жа! Бывае i паляць падчыстую.

- А паляўнiчыя трапляюцца? - спытаў Iван Iванавiч.

- Рэдка. Такiх не расходуюць i ў навуку не аддаюць на расцярзанне, а спачатку пачакаюць гаспадара цi звоняць у Таварыства паляўнiчых - так i так, маўляў, разбярыцеся. А як жа! На тое i дактары. Адзiн ёсць там такi паляўнiчы, Iван гаварыў, белы, паршывы, безгаспадарны, гаворыць, сама гаспадыня аддала. А як жа! Можа, у яе мужык памёр.

"Ён цi не ён?" - думаў Iван Iванавiч.

- Пусцiце да фургона, калi ласка. Шукаю свайго сабаку, выдатнага. Магчыма, ён сядзiць там. Прапусцiце.

Вартаўнiк быў няўмольны:

- Выдатных не саджаюць. Садзяць шкодных, каб не заражалi, - безапеляцыйна сцвярджаў ён пераконана. I тут жа твар яго перамянiўся: ён падняў падбародак i адмахнуўся рукою, як бы адхiлiў таго, хто прасiў, ад варот, з другога боку якiх той стаяў, засмучаны i бяссiльны што-небудзь зрабiць. Нават вартаўнiк не мог не ўтрымацца, каб не спакусiцца i не пацешыцца сваёю ўладаю, таму ён i сказаў строга: - Бачыш? "Уваход забаронены". Чытай i разумей, - паказаў ён на рамку пад шклом, дзе залатымi лiтарамi было напiсана: "Уваход забаронены небяспечна здароўю".

Iван Iванавiч ужо страцiў надзею трапiць на двор, але ўсё ж сказаў:

- Эх ты! Чалавек, чалавек!.. Аперацыя была. Ад вайны асколак насiў вось тут. Прыехаў, а Бiм прапаў.

- Як гэта? Больш за дваццаць год насiў асколак? - Вартаўнiк нечакана стаў сам сабою, такiм як быў у пачатку сустрэчы. - Ты глядзi! Раскажы каму - не паверыць. То-та ты... - Ён не дагаварыў да канца i мiрна запрасiў, адкiдваючы завалу: - Заходзь. Ды толькi нiкому не кажы.

Iван Iванавiч адпусцiў таксi, спадзеючыся, што павядзе Бiма на павадку, i пайшоў да фургона. Iшоў ён сапраўды з вялiкiм спадзяваннем: калi Бiм тут, то ён зараз яго ўгледзiць, прылашчыць, калi ж Бiма няма, то, значыць, ён жывы, знойдзецца.

- Бiм, мой мiлы Бiмка... Хлопчык... Дурненькi мой Бiмка, - шаптаў ён, iдучы па двары.

I вось вартаўнiк расчынiў дзверы фургона.

Iван Iванавiч адхiснуўся i акамянеў...

Бiм ляжаў носам да дзвярэй. Губы i дзясны параздзiраны аб вострыя бляшаныя краi. Пярэднiя лапы ў крывi.

Ён драпаўся ў апошнiя свае дзверы доўга. Драпаўся, пакуль мог дыхаць. I так мала ён прасiў! Волi i даверу - больш нiчога.

Кудлатка, прытулiўшыся ў кутку, заскуголiў.

Iван Iванавiч паклаў руку на галаву Бiма - адданага, вернага сябра, якi любiў.

Закружылiся рэдкiя сняжынкi. Дзве ўпалi на нос Бiму i... не расталi.

...А тым часам Алёша i Толiк, яшчэ мацней пасябраваўшы, iшлi па горадзе. Пыталiся яны, пыталiся ды i трапiлi на той ветэрынарны ўчастак, куды Толiк калiсьцi вадзiў Бiма. Там яны даведалiся ў дзяжурнага, што нiякiх сабак тут няма i што калi сабака прапаў, то яго перш за ўсё трэба шукаць на каранцiнным участку, таму што там сабакаловы.

Нашы два хлопчыкi былi зусiм не тыя, што могуць напiсаць адрас "дзядулю ў вёску". Таму праз гадзiну, не болей, спяшалiся ад аўтобуснага прыпынку па пустцы на каранцiнны двор.

Насустрач iм выйшаў з варот Iван Iванавiч. Убачыўшы хлопчыкаў, ён заспяшаўся, а калi падышоў, сказаў:

- I вы сюды?

- Накiравалi нас, - сказаў Алёша.

- Няма тут Бiма? - спытаўся Алёша.

- Не было яго тут? - перапытаў Алёша.

- Не, хлопчыкi... Бiма тут няма... i не было. - Iван Iванавiч стараўся схаваць цяжар на душы i боль у сэрцы; яму гэта было вельмi цяжка.

I тады Толiк, прыпадняўшы густыя чорныя бровы i сабраўшы на лбе маршчынкi, сказаў:

- Iван Iванавiч... не абманвайце нас... калi ласка.

- Бiма няма тут, хлопчыкi, - паўтарыў Iван Iванавiч цвярдзей i ўпэўнена. Шукаць яго трэба. Шукаць.

Снег церусiўся.

Цiхi снег.

Белы снег.

Халодны снег, якi штогод прыкрывае зямлю да наступнага, штогодна паўтараючагася пачатку жыцця, да вясны.

Сiвы, як снег, чалавек iшоў па белай пустцы. Побач з iм, узяўшыся за рукi, два хлопчыкi iшлi шукаць свайго агульнага сябра. I ў iх было спадзяванне.

I абман бывае святы, як i праўда. Так чалавек, якi памiрае, гаворыць любiмым: "Мне стала зусiм добра". Так мацi спявае безнадзейна хвораму дзiцяцi вясёлую песеньку i ўсмiхаецца.

А жыццё працягваецца.

Працягваецца таму, што ёсць надзея, без якое адчай знiшчыў бы жыццё.

Увесь дзень хлопчыкi працягвалi шукаць Бiма. А вечарам, ужо прыцемкамi, Толiк правёў Алёшу да трамвая i да "нашага" аўтобуснага прыпынку.

- А гэта - мой тата, - пазнаёмiў Толiка Алёша.

Хрысан Андрэевiч падаў Толiку руку:

- Зразумела: сябра, значыцца, знайшоў. Ты што ж, да Алёшы ў госцi? Калi ласка!

За Толiка адказаў Алёша:

- Ён пасля прыедзе. I я прыеду да Iвана Iванавiча. Мы яшчэ будзем шукаць.

- Ну, ладна. Добра. Дома раскажаш усё чын-чынам, а зараз - вунь ён! - iдзе наш аўтобус.

Перад пасадкаю Алёша аддаў тату пятнаццаць рублёў.

- Усе цэлыя. Не спатрэбiлiся.

- Таксама зразумела, - сумнавата сказаў бацька.

Толiк памахаў услед аўтобусу. Было i сумна развiтвацца з новым сябрам i радасна таму, што ён ёсць. Цяпер Толiк будзе яшчэ жыць i ў чаканнi сустрэчы з Алёшам. А гэта ж Бiм пакiнуў такi выразны след на зямлi.

Дома Толiк сказаў упэўнена:

- Бiм жа недзе ў горадзе. Абавязкова знойдзем. Мы знойдзем.

- Хто гэта "мы"?

- Алёша, Iван Iванавiч i я... Знойдзем, вось паглядзiш.

- Хто Алёша, хто Iван Iванавiч? - спыталася мама.

- Алёша - хлопчык з вёскi, бацька яго - дзядзька Хрысан, а Iван Iванавiч не знаю хто... добры ён... гаспадар Бiма.

- А нашто ж табе Бiм, калi знайшоўся гаспадар? - спытаўся тата.

Толiк не мог адказаць, ён не разумеў пытання з-за таго, што яно было зусiм незвычайнае, катэгарычнае i складанае.

- Не ведаю, - цiха адказаў ён.

А позна вечарам, калi Толiк спаў i снiў, як Алёшава карова лiзала яго шапку, тата i мама спрачалiся ў дальнiм пакоi.

- Безнадзорны расце ў цябе сын, - строга гаварыў тата.

- А ты дзе? - адбiлася мама.

- Я на службе.

- А я горш, чым на службе. Ты пайшоў з дому, i ўсё... А мне... мне адна чысцiня ўсю душу з'ела.

- Хто б дзе нi служыў, ён мае абавязкi, якiя павiнен выконваць чэсна. Я гавару пра другое: хто ж будзе выхоўваць Толiка? Ты цi я? Цi абое? Тады нам трэба прыйсцi да аднаго.

- Мабыць, не ты i не я.

- Хто ж? - нацiскаў тата.

- Усе спадзяваннi на школу, - адказала мама ўжо больш мiрна.

- А вулiца? - не адступаўся тата.

- Хоць бы i вулiца. Што там? Усе дзецi на вулiцы.

- А чэснасць, я пытаюся, чэснасць хто будзе выхоўваць? - павысiў цяпер голас тата.

- На вось, чытай. Дарэчы, я сама. Слухай. - Мама чытала, выхоплiваючы асобныя сказы з газеты: - "Арганiзаванасць, пiльны нагляд, строгi ўлiк, патрабавальнасць - вось чым выхоўваецца ў людзях чэснасць..." "Чэснага чалавека трэба падымаць на шчыт..." Чуеш, на шчыт! Ды ну вас к чорту! - Мама ўпала на кушэтку тварам унiз.

Тата зусiм не хацеў паглыбляць спрэчку, ён любiў маму, а яна любiла яго, i мiрыўся ён заўсёды першы. Ды i доўгага гневу ў iх не здаралася. I гэты раз ён памяркоўна i мiрна сказаў:

- Што ж, трэба будзе разабрацца. Паспрабую я знайсцi Бiма. Паспрабую. Гаспадар знайшоўся, сюды Толiк ужо не прывалачэ сабаку, а калi мы з табою знойдзем яго, то наш аўтарытэт у вачах Толiка стане большы.

Не, не тыя словы сказаў ён, што прыкiпелi на языку, не тыя. У той вечар Сямён Пятровiч ужо не быў спакойны i ўпэўнены: сын падрастаў i абмiнаў бацьку, а ён, родны бацька, не заўважаў гэтага з-за цякучкi. Сямён Пятровiч думаў. Сямён Пятровiч успамiнаў, як ён аднойчы бачыў у пiўной на беразе рэчкi юнака, яшчэ бязвусага: той стаяў ля сцяны, хiстаючыся i заплятаючыся нагамi, i крычаў, i плакаў з надрывам... Жудасна стала ад такога ўспамiну. Сямён Пятровiч з жахам уявiў ля пiўное свайго Толiка гадоў праз пяць, i ад гэтага схлупiла ў грудзях. Ён падышоў да жонкi, сеў каля яе i спытаўся цiха, мiрна i нечакана:

- А можа, купiм мы Толiку харошага сабаку?.. Цi выпрасiм Бiма ў гаспадара, га? Добра заплоцiм. Як ты думаеш?

- Ох, не ведаю, Сямён, не ведаю. Давай купiм, цi што?

Вядома, Сямён Пятровiч не ўлiчыў аднае драбнiцы, што сяброўства i давер не купляюцца i не прадаюцца. Не ведаў ён i таго, што Бiма ўжо не знайсцi, каб ён i захацеў. Але Бiм, наш добры Бiм пакiнуў след i ў душы Толiкавага таты. Магчыма, гэта дакор сумлення. Ад яго нiколi i нiкому не схавацца, калi яно не падобна на iдэальна просты дубец: такое можна сагнуць дугою i, адпусцiўшы, калi зажадаецца, выпрастаць - як сабе хочаце. Але Бiм трывожыў Сямёна Пятровiча i ноччу.

А тае ночы Бiм усё яшчэ ляжаў там, у фургоне, абабiтым бляхаю. Заўтра ж Толiкаў тата арганiзуе пошукi Бiма. Цi знойдзе ён, цi спасцiгне таямнiцу жалезнага фургона, зразумее цi не ўсю сiлу i непераможнасць Бiмавага iмкнення да святла, волi, сяброўства i даверу?

Не, гэтага не здарылася з-за самае простае прычыны. Ранiцаю наступнага дня, у панядзелак, Iван Iванавiч узяў стрэльбу ў чахле i паехаў на каранцiнны ўчастак. Там сустрэўся з тымi двума сабакаловамi, з горыччу i болем даведаўся, што злавiлi яны Бiма каля дома. Абодва яны абуралiся на тую Цётку i лаялiся на яе няшчадна, абзывалi ўсякiмi словамi. Цяжка было Iвану Iванавiчу таму, што Бiм загiнуў як ахвяра здрады i нагавораў. I ён не вiнавацiў гэтых двух работнiкаў, якiя выконвалi свае абавязкi, хоць малады хлопец, вiдаць, адчуваў сябе вiноўнiкам нават ужо таму, што паверыў Цётцы.

- Ды каб я ведаў... - Ён не дагаварыў i стукнуў кулаком па капоце аўтафургона. - Вось i павер такой гадзiне.

Iван Iванавiч папрасiў iх завезцi Бiма ў лес i прапанаваў за гэта пяць рублёў. Абодва ахвотна згадзiлiся. Паехалi ўтрох у кабiне таго ж фургона.

На палянцы, дзе перад кожным паляваннем сядзеў Iван Iванавiч на пянёчку i слухаў лес, на палянцы, дзе ў сумным чаканнi Бiм цёрся пысаю аб апалае лiсце, у некалькi метрах ад пянька, закапалi Бiма. А зверху пасыпалi чуць, тоненька, жоўценькага лiсця, перамешанага са сняжком.

Лес шумеў роўна i нямоцна. Iван Iванавiч расчахлiў стрэльбу, уклаў патроны i, быццам задумаўшыся крышку, выстралiў угору.

Лес з-за шуму глуха, пакорлiва, па-восеньску адазваўся журботным рэхам. Удалечынi яно зацiхла кароткiм, абарваўшымся стогнам.

I яшчэ раз выстралiў гаспадар, i чакаў, калi прастогне лес.

Абодва яго спадарожнiкi недаўменна глядзелi на Iвана Iванавiча. Але ён, не сыходзячы з месца, уклаў яшчэ два набоi i гэтак жа размерана, з зусiм роўнымi прамежкамi, якiя вызначаў па тым, як зацiхае ўдалечынi гук, выстралiў яшчэ два разы. Потым зачахлiў стрэльбу i пайшоў да пянька.

Старэйшы спытаў:

- Гэта ж навошта, чатыры разы?

- Так трэба, - адказаў Iван Iванавiч. - Колькi год было сабаку, столькi разоў i страляць. Бiму было... чатыры гады. Кожны паляўнiчы ў такую хвiлiну здыме шапку i пастаiць моўчкi.

- Ты глядзi! - цiха здзiвiўся малады. - Як пры напасцi... як у бядзе... Ён падышоў да фургона, сеў у кабiну i зачынiў за сабою дзверцы.

Лес шумеў, шуме-еў, шуме-еў аднатонна, амаль па-зiмоваму, шумеў холадна, гола i няўтульна. Снегу было толькi крышку. Даўно пара б быць яму, а спазнiўся намнога. Можа, таму i шум стаў цяпер нудна-незадаволены, санлiвы, здавалася, такi безнадзейны, што быццам бы i зiмы не будзе, i вясны не будзе.

Але раптам Iван Iванавiч адчуў у сабе, у душэўнай той пустэчы, што засталася пасля апошняга сябра, цеплыню. Ён не адразу здагадаўся, што гэта такое. А гэта былi два хлопчыкi, iх прывёў да яго, сам таго не ведаючы, Бiм. I яны зноў прыйдуць, прыйдуць яшчэ не раз.

Дзiваком, вялiкiм дзiваком здаўся Iван Iванавiч двум прасцецкiм сабакаловам, калi, сядаючы ў кабiну, ён сказаў, быццам бы да самога сябе:

- Няпраўда. I снег будзе. I вясна абавязкова будзе. I будуць падснежнiкi... У Расеi бываюць зiмы i вёсны. Вось якая яна, наша Расея, - i зiмы i вёсны абавязкова.

Па дарозе назад малады хлопец нечакана спынiў машыну насупраць невялiкае вёскi, непадалёку ад шашы, адчынiў дзверы фургона i выпусцiў Кудлатку.

- Не жадаю! Не хачу - усклiкнуў ён. - Бяжы, сабака, у вёску, ратуйся - там будзеш цэлы.

- Што ты? Што ты? Ведаюць жа, было два сабакi! - крыкнуў з кабiны старэйшы.

- Адзiн сам сябе кончыў, другi ўцёк - i ўся гаворка. Не хачу. Нiчога не хачу. Не жадаю! I ўся гаворка!

Кудлатка адбег ад шашы, сеў i здзiўлена праводзiў позiркам фургон, потым агледзеўся i пабег сам па сабе, пабег у вёску, да людзей. Здагадлiвы сабака.

Яшчэ ў лесе Iван Iванавiч даведаўся, што маладога хлопца зваць Iван, а старэйшага - таксама Iван. Усе ўтрох Iваны, рэдкае супадзенне. Гэта зблiзiла iх яшчэ больш, i развiтвалiся яны як добрыя знаёмыя. А ўсяго i было мiж iмi адно: утрох закапалi сабаку, якi не вытрываў у сабачай турме. Бывае, людзi падружацца на вялiкай справе i разыходзяцца, а бывае, пасябруюць з-за малое справы, i назаўсёды, на ўсё жыццё.

Калi Iван Iванавiч выйшаў з кабiны i падаў пяць рублёў, якiя абяцаў маладому Iвану, той адхiлiў руку i сказаў тыя самыя словы:

- Не жадаю! Не хачу. I ўся гаворка!

Стала зусiм ясна, што ён лiчыць сябе вiноўнiкам гiбелi Бiма; вiдаць, ён адчуў дакор мёртвага. Што ж, дакор мёртвых - самы страшны дакор, таму што ад iх не дачакацца нi даравання, нi спачування, нi спагады да таго, хто зрабiў зло. Але малады Iван блiзка да сэрца прыняў сваю маленькую памылку. I гэта робiць яму гонар. Вось i яшчэ адзiн след на зямлi добрага, адданага i вернага сабакi. Дарэчы, старэйшы Iван не адчуваў такое ўжо душэўнае няёмкасцi - ён узяў пяцёрку з рук у Iвана Iванавiча i паклаў у бакавую кiшэню з удзячнасцю. Вiнавацiць яго зусiм няма за што: ён атрымаў абзадачаную плату за работу, а ловячы Бiма, толькi ўсяго выконваў свой абавязак.

...Таго ж дня Сямён Пятровiч арганiзаваў пошукi. Па-першае, у газеце з'явiлася аб'ява: "Прапаў сабака - сетэр, белы з чорным вухам, клiчка Бiм, выдатнага розуму, вучаны сабака. Дзе знаходзiцца, просiм паведамiць за добрую ўзнагароду на адрас..."

Вялiкi горад загаварыў пра Бiма. Трашчалi тэлефонныя званкi, iшлi спачувальныя лiсты ад чытачоў, снавалi ў пошуку ганцы.

Так Бiм праславiўся двойчы: адзiн раз, калi быў жывы, - як шалёны; другi раз пасля смерцi - як "выдатнага розуму сабака". У апошняй славе Бiма заслуга Сямёна Пятровiча несумненная.

Але слядоў Бiма ўсё ж не знайшлi нi ў тую зiму, нi пасля. Ды i хто мог ведаць? Малады Iван кiнуў работу на каранцiнным двары, i зразумела чаму маўчаў; Iвана-старэйшага папярэдзiў Iван Iванавiч - каб нi гугу! А больш нiводзiн чалавек не бачыў, не ведаў, што Бiм ляжыць у лесе, у свежай прамёрзлай зямлi, зацярушаны снегам, i што яго ўжо нiхто нiколi не ўбачыць.

Зiма таго года была суровая, з двума чорнымi буранамi. Пасля iх белы снег у палях стаў чорны-чорны. Але на той, знаёмай нам палянцы ў лесе ён заставаўся чысты i белы. Яе засланiў лес.

Раздзел 17

ЛЕС УЗДЫХНУЎ

(Замест пасляслоўя)

I зноў прыйшла вясна. Сонца выпiхала зiму вон. Яна ўцякала на амаль растаўшых немагушчых нагах, а следам за ёю, памаленьку, але не адстаючы прыбывалi цёплыя днi, падпальвалi старую плямамi, iрвалi на гразна-белыя кавалкi. Вясна заўсёды бязлiтасная да памiраючае зiмы.

I вось ручаi ўжо супакоiлiся, не спяшаюцца, робяцца ўсё меншыя i меншыя, усё танчэйшыя i танчэйшыя, а ноччу амаль зусiм замiраюць. Вясна прыйшла позняя, роўная.

- Такая вясна - на ўраджай, - сказаў Хрысан Андрэевiч на днях, калi начаваў з Алёшам у Iвана Iванавiча.

Скора яны выганяць авечак на пашу, але Алёша цяпер да самых вакацый будзе толькi "выправаджваць" з бацькам чараду ранiцаю i "сустракаць" за вёскаю вечарам.

Алёша i адзiн прыязджаў некалькi разоў. У такiя днi яны з Толiкам не разлучалiся i пачыналi зноў шукаць Бiма, мiлыя хлапчукi. Але аднойчы, калi ўсе разам пiлi гарбату ў Iвана Iванавiча, Хрысан Андрэевiч памеркаваў так:

- Калi ўжо ў газетах надрукавалi ды не аб'явiўся, то, выходзiць, яго нехта звёз далёка. Расея вялiкая, матухна, паспрабуй знайдзi. Калi б ён загiнуў, то абавязкова нехта б заявiў па аб'яве: так, маўляў, i так - памёр ваш сабачка, бачыў яго там-та. Галоўнае тут - жывы, вось што. Не кожны знаходзiць свайго сабаку. I тут фактычна нiчога не зробiш.

З таго дня пошук спынiўся. Засталася толькi памяць, i засталася яна хлопчыкам на ўсё жыццё, да сканчэння дзён. Магчыма, праз многа год, яны, нашы хлопчыкi, раскажуць сваiм дзецям пра Бiма. Таму што кожны тата цi дзядуля, калi ў яго быў сябар сабака, не прамiне, каб не расказаць пра забаўныя цi сумныя гiсторыi, якiя здаралiся з iм. I тады падлетку захочацца мець свайго сабаку. Адыходзячы, Хрысан Андрэевiч паклаў за пазуху месячнага шчанюка аўчаркi - падарунак Iвана Iванавiча. Алёшка быў у захапленнi.

...У кватэры забаўляўся са старым чаравiкам новы шчанюк, таксама Бiм, пародзiсты, тыповага акрасу ангельскi сетэр. Гэтага Iван Iванавiч дастаў на дваiх - сабе i Толiку.

Але старога сябра ён ужо нiколi не забудзе. Не забыць яму паляўнiчых досвiткаў, падараваных Бiмам, не забыць яго дабраты i ўсёдаруючага сяброўства. Памяць пра вернага сябра, пра яго невясёлы лёс трывожыла старога чалавека. Менавiта таму ён i апынуўся на той самай палянцы i сеў на той жа пянёк. Агледзеўся. Ён прыйшоў паслухаць лес.

Быў неймаверна цiхi вясновы дзень.

Неба густа апырскала палянку пралескамi (кропелькi неба на зямлi!). Многа разоў у жыццi Iвана Iванавiча паўтараўся гэты цуд. I вось ён прыйшоў зноў, цiхi, але магутны сваёю шчыраю прастатою i кожны раз дзiўны i непаўторны ад навiзны нараджэння жыцця - вясна.

Лес маўчаў, толькi-толькi ачынаючыся ад сну, пакрэплены небам i патрывожаны ўжо цёплымi сонечнымi зайчыкамi на блiскучых i такiх млява пяшчотных язычках яшчэ нявыгарнуўшагася лiсця. Iвану Iванавiчу здалося, што сядзiць ён у велiчным палацы з блакiтнаю падлогаю, блакiтным купалам, з калонамi з жывых дубоў. Гэта было падобна на сон.

Але раптам... Што б гэта магло абазначаць? Па лесе пракацiўся глухi кароткi шум - глыбокi ўздых. Было вельмi падобна на ўздых палёгкi ад таго, што пасля доўгага чакання жыццё абуджаецца зноў, ужо азначылася язычкамi раскрыўшыхся пупышак. Iнакш чаму ж варухнулiся галiнкi i ўслед за гэтым засвiсталi сiнiцы, а дзяцел бадзёра застрачыў музычным барабанным россыпам, клiчучы сяброўку, апавяшчаючы лес пра пачатак кахання? Ён жа адзiн з першых, як i слонка, падае сiгнал да ўрачыстае вясновае сiмфонii, але толькi слонка клiча цiха, у прыцемках, асцярожна, клiча зверху: "Хор-хор! Хор-хор!" - гэта значыць, добра-добра! А дзяцел, знайшоўшы сваё дупельца на запаветным суку, неўтаймавана, смела, рашуча абвяшчае на спрадвечным iнструменце радасцi: "Пр-р-р-р-р-р-р-р-р-рыгажосць!"

Таму i ўздыхнуў лес з палёгкаю, што цуд пачаўся i прыйшоў час здзяйснення надзеi. I птушкi адгукнулiся яму, магутнаму велiкану i выратавальнiку. Iван Iванавiч чуў гэта выразна. Ён жа i прыйшоў сюды, каб паслухаць лес.

I ён быў бы шчаслiвы, як i кожны год, у такiя часiны, калi б на краю палянкi не адрознiваўся пятняк, абазначаны толькi свежаю зямлёю, змешанаю з апалым мiнулагоднiм лiсцем. Сумна глядзець на такi пятняк вясною, ды яшчэ ў самым пачатку агульнай радасцi ў прыродзе.

Але затое знiзу ўгору добрымi, наiўнымi, ласкавымi i невiноўнымi вачаняткамi глядзеў на Iвана Iванавiча новы маленькi Бiм. Ён паспеў пакарыць ужо Толiка, ён так i пачаў жыць з дабраты, маленькi Бiмка.

"Якi ж будзе ў яго лёс? - падумаў Iван Iванавiч. - Не трэба, не, не трэба, каб у новага Бiма, якi пачынае жыццё, паўтарыўся лёс майго сябра. Не хачу гэтага. Не трэба".

Iван Iванавiч устаў, выпрастаўся i амаль што ўскрыкнуў:

- Не трэба!

Лес кароткiм рэхам паўтарыў некалькi разоў: "Не трэба... не трэба... не трэба..." I зацiх.

А была вясна. I кропелькi неба на зямлi. I было цiха-цiха.

Так цiха, быццам i няма нiдзе нiякае бяды.

Але ўсё-такi ў лесе нехта... стрэлiў! Тройчы стрэлiў!

Хто? Нашто? У каго?

Магчыма, нядобры чалавек паранiў таго прыгажуна дзятла i двума набоямi дабiваў яго... А магчыма, нехта з паляўнiчых закапаў сабаку, i было яму тры гады...

"Не, не спакойна ў гэтым блакiтным палацы з калонамi з жывых дубоў", - так падумаў Iван Iванавiч, стоячы з непакрытаю белаю галавою i гледзячы ў неба. I гэта было падобна да вясновае малiтвы.

Лес маўчаў.